Türki̇ye Türkçesi̇nde Emi̇r Ki̇p (Li̇k) İ Üzeri̇ne

Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall
2012, p. 2091-2138, ANKARA-TURKEY
TRKYE TRKESNDE EMR KP(LK) ZERNE Fevzi KARADEMR*

ZET Trke gramer almalarnda emir kip(lik)i ile istek kip(lik)i bamsz iki ayr kip(lik) olarak deerlendirilmekte, ancak birok almada, konuyu aklamak zere verilen rnekler, sz konusu kip(lik)lerin iaretledikleri kavramsal alanlarn ayrmn ort aya koyacak nitelikte olmamaktadr. Emir kip(lik)inin iaretleyicileriyle ilgili bilgiler, kaynaktan kaynaa farkllk gstermekte, kimi kaynakta, emir, hibir biim birim kullanlmadan salanr denirken, kimisinde ikinci tekil kii hari, dier kiilerde, emir ve kiiyi birlikte iaretledii bildirilen biim birimler sralanmaktadr. Yine, baz kaynaklarda, kiinin kendi kendine emir veremeyecei, dolaysyla birinci kii emir ekiminin olmad bildirilirken, bazlarnda bu grn aksi savunulmaktadr. Saylan tutarszlklar/elikiler, yaklam farkllklarndan kaynaklanan karmaa, konunun retimini byk lde gletirmektedir. Bu almada, emir kip(lik)inin retimini gletiren sz konusu sorunlara aklk getirilerek, sorunlarn zmne katk sunmak amalanmtr. Bu amala ncelikle kip, kiplik, grn, emir, istek kavramlar zerinde durulmu, daha sonra Eski Trkeden Trkiye Trkesine uzanan izgide istek kipinden bamsz bir emir kipinin var olup olmad, bu kipin varlna dayanak gsterilen rnekler zerinden sorgulanmtr. Ulalan verilerden u sonu karlmtr: Emir, hiyerarik bir iliki dzeninde gerekleen zellikli bir istek trdr. Konuann eylemin ilenmesiyle/ilenmemesiyle ilgili tutumunu yanstan bir kipliktir. Bu kipliin biim bilgisel, szlksel, sz dizimsel ve brnsel trl iaretleyicileri vardr. Eski Trkeden Trkiye Trkesine uzanan izgide birincil ilevi emir bildirmek olan ve alt kiiye gre ekimi bulunan standart bir kip mevcut deildir. Gramer almalarnda emir kipi olarak sunulan -AyIm, -AlIm; -, -Xn(Xz); -sXn, sXnlAr biim dizisi bir isteme kipidir. Emir bildirme, bu dizinin birinci tekil kii ekimi hari, dier kii ekimlerinin ok saydaki ilevlerinden sadece biridir. Anahtar Kelimeler: kip, kiplik, emir, istek.
Yrd. Do. Dr., Trk Dili Eitimi, El-mek: fkarademir@gantep.edu.tr
2092
Fevzi KARADEMR
ON THE IMPERATIVE MOOD/MODALITY IN TURKISH

ABSTRACT In the studies on Turkish grammar, the imperative mood/modality and the optative mood/modality are treated as two separate moods/modalities; however, in several studies examples given to explain this topic fail to highlight the distinction between the conceptual areas which are marked by the moods in question. Information on markers of the optative mood/modality differ from one resource to another; in some resources, it is suggested that imperative is expressed without using any morphemes, while in others the morphemes which are thought to mark the imperative and the person together for all persons except for the second person singular are listed. Moreover, in some studies it is advocated that the person cannot give imperatives to himself/herself, thus there is no conjugation of the first person singular, but in other studies this idea is opposed. These inconsistencies/discrepancies and the complexity stemming from the differences in approaches hamper teaching of this subject to a great extent. In the present study, it was aimed to highlight the problems hampering teaching of the optative mood/modality and thus contributing to the solutions of the said problems. To this end, first of all the concepts of mood, modality, aspect, imperative and optative were examined, and then whether there was a distinctive imperative mood different from the optative mood in the period from Old Turkish to Modern Turkish was investigated over the samples supporting the existence of such a mood. The following result was concluded from the data that were gathered: Imperative is a kind of featured desire which is achieved in an order of hierarchical relationships. It is a mood which reflects the speakers attitude toward the carrying out the action or not carrying out it. This mood has morphological, lexical, syntactic and prosodic markers. In the period from Old Turkish to Modern Turkish, a standard mood the primary function of which was to express imperatives and which had conjugations of six persons did not exist. In fact, the structure, -AyIm, -AlIm; -, -Xn(Xz); -sXn, -sXnlAr, which was proposed as the imperative mood in studies of grammar is an optative mood. Expressing imperatives is only one of many functions of this structure in conjugations of different persons, except for the first person singular. Key Words: mood, modality, imperative, optative.
Giri Dil, insan hayatnn canl aynasdr. nsan, insan gznn ulaabildii, akl ve duygularnn uzanabildii her eyi iine alr, yanstr. indeki somut-soyut varlklarn oalmasyla geniler, azalmasyla daralr. Hayatla beraber deiir ve dnr. Dardan bir mdahale olmad srece btn bu deiim ve dnmler, dilin kendi doasna gre, bir dzen ierisinde gerekleir.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall, 2012
Trkiye Trkesinde Emir Kip(lik)i zerine
2093
Dnyada binlerce1 dil bulunmaktadr. Bu dillerin, yukarda saylan ortak zelliklerinin yan sra, onlar zgn klan zellikleri/kurallar vardr. nsanlar, maddi ve manevi deerlerinin taycs olan, onlar birbirleri ile btnletirerek millet haline getiren dillerinin sistemini tanmak ve tantmak isterler. Dillerinin sistemini zerek bu sistemin bilgisini retirler. rettikleri bilgi ile dillerinin gramerini oluturup bilimini yaparlar. Bunun iin trl terimlendirme ve snflandrmalara giderler. Ancak, sesten cmleye, biimden anlama ok deiken olan dil sistemine ynelik retilen terimler ve yaplan tasnifler, dille birlikte dei(e)medii iin zaman iinde nemli lde anlamszlar. Buna, karlk geldii kavram/konuyu yeterince yanstamad iin daha bata sakat doan2 terim ve tasnifler de eklenince, zamanla bir terim-tasnif sorununun yaanmas kanlmaz olur. Bugn, Trkiye Trkesi dil bilgisinin retim ve retiminde de ses bilgisinden cmle bilgisine, biim bilgisinden anlam bilgisine, bir terim ve tasnif sorunun yaand bilinen bir gerektir. Bu sorunlar, sadece ana dili Trke olanlar deil, Trkeyi renmek isteyen yabanclar da dorudan etkilemektedir. Sz konusu sorunlarn zme kavuturulmas, Trke dil bilgisinin daha salkl retimi, ana dili ve yabanc dil olarak retimi asndan nem arz etmektedir. te, Trke gramerinin zm bekleyen balca sorunlarndan birini, emir kip(lik)i3 oluturmaktadr. Zira; 1. Emir ile istek ayr kip(lik)ler olarak deerlendirilmekte, ancak birok almada, konuyu aklamak zere verilen rnekler, sz konusu kip(lik)lerin iaretledikleri kavramsal alanlarn ayrmn ortaya koyacak nitelikte olmamaktadr. 2. Emir kip(lik)inin iaretleyicileriyle ilgili bilgiler, kaynaktan kaynaa farkllk gstermekte, kimi kaynakta, emir, hibir biim birim kullanlmadan salanr denirken, kimi
1 2
Dnyada bin ile alt bin arasnda farkl dil olduu sanlmaktadr (Eker, 2006: 59). Bugn Trke dil bilgisi ile ilgili terim ve tasnif sorunun yaanmasnda, baka dillerin gramerlerini takliden ortaya kan, dolaysyla daha bata sakat doan terim ve tasniflerin rol byktr. Bu durum, Trkenin ve Trke gramerinin geliim seyriyle dorudan ilintilidir. Korkmazn konuya k tutan aklamas, zetle yledir: Trkenin yap ve ileyiini esas alan gramer almalar ge ortaya kmtr. Balangta, Osmanl Devletinin sosyal -siyasal zelliklerinin bir sonucu olarak Trke-Arapa ve Farsann karm bir dil olumu (Dil nklabna kadar Lisn- Osman, 1900l yllarda ayn zamanda Osmanl Lisan olarak anlan bu dil, gnmzde yaygn olarak Osmanlca/Osmanl Trkesi eklinde adlandrlmaktadr.), dolaysyla gramer yazarl Arapa ve Farsa temelinde sarf ve nahivlerle yol almtr. Medrese dilinin Arapa olmas ok sayda Arapa gramerin yazlmasna yol am, 16-19. yzyllar arasnda Bergamal Kadrinin Myessiretl Ulm (Yazm tarihi: M. 1530)u ile Batllar tarafndan yazlm gramer-szlk aras baz denemeler dnda Trkenin (Trke ad ilk defa 1876 ylndaki Kanun- Esaside kayt altna alnmtr. bk. Ko, 2006: 6) yaps ile ilgili ciddi bir alma ortaya konmamtr. Tanzimatla birlikte dilde millileme dnceleri belirmeye balam, 1851de Encmen-i Dniin kurulmas ile Trke gramerlerin yazlmas kararlatrlmtr. Bunun ilk ciddi meyvesi de Ahmet Cevdet Paa ile Fuat Paann yazm olduklar ve 1851de yaymlanan Kavid-i Osmniyye adl eser olmutur. Bu tarihten sonra, dorudan Trkiye Trkesini esas alan gramer eserleri gittike oalm, ancak bu eserlerde de yine Arap (balangta) ya da Bat gramerleri (1908den sonra) rnek alnmtr. Dil nklabndan sonra taklide dayanmayan Trkenin kendi yap ve ileyiini esas alan gramerlerin oluturulmas dncesi benimsenmi, bu yolda ciddi admlar atlmtr. Bununla birlikte ilk gramerlerde Jean Denynin 1921 ylnda Pariste yaymlad ve Ali Ulvi Elvenin 1941 ylnda Trkeye evirdii Grammaire de la Langue Turque (Osmanl Trkesi Grameri) adl eserin etkileri olmutur (Korkmaz, 2002: 42 vd.; Ayrca bk. Ko, 200 6: 60). Bugn Trkenin kendi yap ve ileyiini esas alan ok sayda alma mevcuttur ve bu almalarn says gn getike artmaktadr. Ancak genel itibariyle yeni almalarda, bir nceki almalara benzer ablonlar kullanldndan Trke gramer almalarnn bsbtn taklitten arnp zgnletiini sylemek henz gtr. 3 almada, kip ve kiplik, farkl kavramlar olarak deerlendirilmi (Bu konudaki ayrm iin bk. 1.1. Kip ve Kiplik bal), yerine gre kip, yerine gre kiplik terimi, yerine gre de her iki terimi kapsayacak kip(lik) (=kip ve kiplik) biimi kullanlmtr.
Turkish Studies
2094
Fevzi KARADEMR
kaynakta, ikinci tekil kii hari, dier kiilerde, emir ve kiiyi birlikte iaretledii bildirilen biim birimler sralanmaktadr4. 3. Baz kaynaklarda, kiinin kendi kendine emir veremeyecei, dolaysyla birinci kii emir ekiminin olmad bildirilirken baz almalarda bu grn aksi savunulmaktadr5. 4. Emir ve/veya istek eki olarak sunulan -AyIm/-AlIm eklerinin biimsel zm farkl ekillerde yaplmakta, kimi kaynaklar, bu ekleri -A-yIm/-A-lIm eklinde ayrrken; kimileri, bu ayrmn tarihsel adan yanl olduunu belirterek, ekin, btn olarak -AyIm/-AlIm eklinde verilmesi gerektiini vurgulamaktadr6. 5. Konunun ilk ve ortaretim kademelerindeki retim biimi ile yksekretimdeki retim biimi farkllk arz etmekte, ilk ve orta retimde, konu, Milli Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulu tarafndan belirlenen kaynaklara bal olarak standart bir grle ilenirken, yksekretimde (Trke, edebiyat, dil bilim blmlerinde), tek bir kaynaa ve standart bir gre bal olarak ders ileme zorunluu olmad iin, retim elemannn esas ald kaynaa gre, konunun verili biimi deimektedir. Dolaysyla yksekretime kadar emir kipinin birinci kii ekiminin olmadn renegelen bir renci, yksekretimde bunun yanl olduu iddias ile karlaabilmektedir. Saylan tutarszlklar/elikiler, yaklam farkllklarndan kaynaklanan karmaa, konunun retimini byk lde gletirmektedir. Bu almada, emir kip(lik)inin retimini gletiren sz konusu sorunlara aklk getirilerek, sorunlarn zmne katk sunmak amalanmtr. Bu amala; 1. Kipsel/kiplik deer olarak emir kavram, emir-istek ilgisi zerinde durulmu, 2. Eski Trkeden Trkiye Trkesine, konunun ilgili kaynaklardaki ileni biimine dikkat ekilmi, emir kip(lik)ini tanklamak ve/veya varln kantlamak iin verilen rnekler, anlamlar asndan deerlendirilmi, 3. Emir ve/veya istek eki olarak sunulan iaretleyicilerin biimsel zm ve birincil ilevleri ile ilgili tartmalara aklk getirilmeye allm, 4. Trkiye Trkesinde emir kip(lik)inin yeri konusunda grler sunulmutur. 1. Kipsel/kiplik deer olarak emir kavram ve emir-istek ilgisi Trke dil bilgisi almalarnda, emir kavram, kipsel/kiplik bir deer olarak ele alnmakta ve tasarlama (dilek, dileme, isteme, uyar) kipleri iinde, emir kipi balnda ilenmektedir. Emir kavramna gemeden nce, kaplam olduu kip ve kiplik kavramlar zerinde durulmas, almaya konu olan sorunlarn akla kavumas asndan nem arz etmektedir. 1.1. Kip ve kiplik Gerek Bat gerekse Trkiyedeki dil bilim/dil bilgisi almalarnda, kip ve kiplik terimlerinin kavramsal snr konusunda tam bir uzlama salanamamtr. Geleneksel dil bilgisi ile dil bilimin konuya bak farkl olabildii gibi, bu disiplinlere mensup aratrmac lardan her birinin
4 5
rnek olarak kr. Adal, 1979: 47; Dizdarolu, 1963: 19 ile Ergin, 1985: 305; Korkmaz, 2003a: 670 vd. Korkmaz (2002: 58)n gramerimizin zm bekleyen balca sorunlar arasnda sayd bu konu iin, rnek olarak kr. Serebrennikov-Gadjieva, 2011: 183 ile Vural- Bler, 2011: 250. 6 rnek olarak kr. Ko, 1996: 313 ile Demir-Ylmaz, 2005: 193.
Turkish Studies
2095
bak da farkl olabilmektedir7. Bundan olacak ki Oymak (2004: 9), kipi, Kavranamayan Dilsel Kavram olarak nitelendirmitir. Burada konuyla ilgili tartmalara fazlaca girilmeden kip ve kiplik terimleriyle ilgili baz tespitler sunulacak, daha sonra bu tespitler deerlendirilerek sz konusu terimlerin kavram snrlar belirlenmeye allacaktr. Kip: Eylemler, zaman ve anlam zelliklerine gre trl eklerle deiik biimlere girer. Bu biimlerin her birine kip8 denir. Trkede dokuz eylem kipi vardr: Dili gemi zaman kipi, mili gemi zaman kipi (Gencan, 1979: 275). Kip kk veya gvde durumundaki fiilin bildirdii hareketin, olu ve kln, konuan, dinleyen ve kendisinden sz edilen asndan ne biimde, ne tarzda yanstldn gsteren bir gramer kalb, bir anlatm biimidir. Fiiller, ekil, zaman ve ahsa bal bir yargya dnebilmek iin belirli anlatm kalplarna girerler. te bu anlatm kalplarna kip, bu kavram karlayan eklere de kip ekleri diyoruz. Fiildeki kip, kendi varln ancak zaman ekleri ile ortaya koyabilmektedir. Buna gre kip, ekil + zaman kavramlarnn birleiidir. Trkiye Trkesinde balca iki anlatm kalb yani kip vardr. Bunlar: I. Bildirme kipleri, II. Tasarlama kipleridir. Ancak mastar olmaktan karak bir yargya dnm olan fiiller, ister istemez, zaman ve ahs eklerine balandklarndan, fiillerin bu ekleri alm ekimli biimlerinde bildirme kiplerinde be, tasarlama kiplerinde drt olmak zere toplam dokuz anlatm kalb, yani kip ortaya kar. Grlen gemi zaman kipi, duyulan gemi zaman kipi (Korkmaz, 2003a: 569 vd.). Kip, fiilin gsterdii srecin (vetire, proces) hangi psikolojik koullar altnda meydana geldiini ya da gelmek istendiini bildiren ve ruh durumunu, kiisel duygular, niyeti, istei belirten bir gramatikal ulamdr. Zamanla hatta klnla9 kartrlm kip terimlerine rastlamaktayz: imdiki zaman kipi, gelecek zaman kipi. Zaman kipi eklindeki terimler yanltr. Kipin zamanla hi ilgisi yoktur. Kip yalnz ruh durumunu, zaman da sadece zaman, vakti anlatr. Buna gre kipin belli bir morfeme, eke bal bulunmas zorunluu dnlemez. Kip, eitli eklerle de yaplabilir, nemli olan ruh durumunun herhangi bir anlatm kalbna girerek belirtilmesidir. Kimi ruh durumlar, genel olarak belli eklerle anlatlr, fakat bu ruh durumu ile ek uyum ve uyumas zorunlu olamaz. Kiplerin saysna gelince bu say ne betir ne de ondur, ruh durumlarnn saysnca kip vardr (Dilaar, 1971: 106 vd.). Dilde i ve d etmenlerin karlkl etkileimini en iyi gsteren elerden birisi kiptir. Kip ya da kiplemenin nitelii konusunda deiik grler vardr. .... Kipin, A. Dilaarn deyimiyle, fiilin gsterdii srecin hangi psikolojik koullar altnda meydana geldiini ya da gelmek
7
Bu tespit iin bk. Dilaar, 1971: 107; Kocaman, 1983: 81; Delice, 2002: 20 1 vd.; Korkmaz, 2003a: 577 vd.; Sebzeciolu, 2004: 19 vd.; Aslan Demir, 2007: 11 vd.; Sariyil, 2008: 35; Benzer, 2008: 69, 179; Erk Emeksiz, 2008: 59; Kerimolu, 2011: 18. 8 Alnt metinlerdeki koyulatrmalar tarafmzdan yaplmtr. 9 Dilaarn iaret ettii kln terimi, Trke dil bilgisi kitaplarnda yeni yeni yaygnlk kazanmaya balam ve bu terimle ilgili olarak genellikle benzer aklamalar yaplmtr. Bu aklamalardan birka yledir: Kln, kipin anlatt znel (indi) dnceyle karmadan, fiil srecinin, yani eylemin ve oluun nesnel (afaki) olarak nasl gelitiini, yapldn, tarzn anlatan bir gramatikal ulam olur (Dilaar, 1971: 107). Her eylem, kendiliinden bir klna; yani cereyan tarzna sahiptir. Fiil tabannn bu zellii, o dile hkim olanlar tarafndan ortaklaa bilinir (Uurlu, 2003: 128). Fiil kk ve gvdelerinin, dil mant ve zamanla olan balants asndan gsterdii zelliktir (Korkmaz, 2003a: 534). Kln, fiil tabannn eylemsel ieriinin belirledii grn zelliidir (Aslan Demir, 2007: 34). Kln, fiil tabanndaki olayn gerekleme tarz itibariyle zaman izgisinde belli noktalara vurgu yapmas veya yapmamasdr. Daha ksa syleyile kln, bir fiilin i zamandr (Karadoan, 2009: 7).
Turkish Studies
2096
Fevzi KARADEMR
istendiini bildiren ve ruh durumunu, kiisel duygular, niyeti, istei belirten bir gramatikal ulam, betimleme, istek, dilek, zorunluluk gibi olgular belirleyen bir gramer ulam olduu kabul edilebilir. Kiplerin yalnzca -sa, -meli, -a, -ebil gibi eklerle snrlanmas olaya tmyle yapsal bir adan bakmak anlamna gelir; oysa dilsel olaylarn btnl salt yapsal bir yaklamla salanamaz. Dilin ncelikle toplumsal bir olgu olmas ve deiik ilevleri bulunmas kip ulamnn daha geni bir ereveden, tmcelerst birimler asndan ele alnmasn gerektirmektedir. Bu bakmdan Trkede kip ulamnn anlalmas dil birimlerinin edimsel deerlerinin, kullanldklar balamn, znel ve nesnel bak alarnn gz nne alnmasn gerektirir. te yandan tm dillerde olduu gibi Trkede de eklerle kip ulam arasnda bire bir eleme olmad kabul edilmelidir; nk kipleri belirleyen ekler kimi zaman paralinguistik etmenler yznden, kimi zaman da balamn ortaya kard koullar nedeniyle birka ilevi birden yklenmektedirler (Kocaman, 1983: 81-85; Benzer grler iin bk. Oymak, 2004: 2). Kip (Alm. modus; Fr. mode; ng. mood, mode). Eylemin belirttii olu karsnda konuucunun tutumunu, bir baka deyile, salt bildirmeyle mi yetindiini, yoksa bir yorumda m bulunduunu, istek, dilek, koul, gereklik, buyrum mu anlattn gsteren eylem biimlerinin zellii. Zaman terimi gibi kip terimi de gerekte salt bir nitelik tamaz. Bir kip birden ok kipsel deer anlatabilir. Kimi durumlarda szdizimsel zorunluluklara bal olarak kipsel deer ortadan kalkabilir. Trkeye ilikin betimlemelerde kip kavram zaman kavramyla ou kez karr, kip yerine tarz terimini kullanp zaman yerine kipi kullananlara bile rastlanr. Pekok snflandrma varsa da, genellikle bildirme kipleri (belirli gemi, belirsiz gemi, imdiki zaman, gelecek zaman ve geni zaman) ve isteme kipleri (istek, dilek-koul, gereklik ve buyrum) birbirinden ayrt edilir (Vardar vd. 1998: 141). Kipler; emir, istek, gereklilik-zorunluluk, koul vb. anlamlarn ifadesini salayan, biimsel adan gramatikallemi, morfolojik kategorilerdir ve fiil ekim paradigmalaryla ifade edilir (Aslan Demir 2007: 7). Kip, fiil cmlelerinde yklem olan szck veya szck beklerinin zaman, ekil, srerlilik, bitmilik, pimanlk, gereklememilik, planlama, kmseme ve rivayet etme gibi deiik anlamlar belli bir kii dzlemine yaslayarak aktarmak iin oluturulmu kalp yaplardr (Delice, 2012: 5). Fiile eklenen ve genel olarak zaman bildiren ekler, konuucu ve dinleyici arasnda salkl bir iletiimde tane bilgi kanaln kullanr. Bu kanal iletiimin doru ve anlalr olmasn salar. Bu kanallardan ilki zaman, ikincisi grn olurken ncsn de kip oluturur. Trkede kipler hakkndaki bilgiler olduka karmak bir biimde yer almaktadr. Birbirine benzer ya da birbirinin zdd tanmlar ile kip grevindeki eklerin zaman ekleri biiminde adlandrlmalar, kavramn dil bilgisi ya da ders kitaplarnda anlalmasn engellemitir (Benzer, 2008: 181). Agop Dilaardan itibaren verdiimiz tanmlarda ilk gze arpan ey, net ve snrlar belli olan bir kip tanmnn yaplmam olmasdr. Geleneksel dilbilgisinin kip anlayndan farkl olan bu tanmlarn temelini u iki nokta oluturur: Kip tmcedeki konuucunun ruhsal durumunu ve i, olay, durum karsndaki tutumunu yanstr. Geleneksel dilbilgisinde sylendii gibi snrl sayda deil, insann ruhsal durumlar kadar kip vardr (Sebzeciolu, 2004: 19-20). Kiplik: Kiplik nerme boyutunda yalnzca yklemi deil tm tmceyi kapsayan ve bak as yanstan anlamsal bir ulamdr ve bu nedenle tek bir dilbilgisel yapya indirgenemez. Kip ise bu anlamsal ulamn dilbilgisellemi biimidir. Bu ayrm kavramsal zaman (time) ve dilbilgisel zaman (tense) ayrmna benzer. Zaman ve kiplik, kavramsal yaplara; dilbilgisel zaman ve kip, dilbilgisel yaplara karlk gelir. Tpk zaman gibi kiplik de kip dnda dier dilsel aralarla
Turkish Studies
2097
iaretlenebilir. Belirteler, eylemler, sfatlar, adlar ve sylem birimleri bu ilevle kullanlabilir (Erk Emeksiz, 2008: 57). Kiplik konuur ve konutuklar ilikisine dayanan sz edimi tartmalarn da barndran bir kavramdr. Kipliin birbiriyle her zaman uyumayan tanmlarna rastlamak olasdr. Kiplik semantik bir alann dourduu hemen btn snflandrma sorunlarna sahiptir. Biimlerin ok anlamll, anlamn deiimlere ak olmas, snr koymann gl gibi pek ok etken kiplik snflandrmalarn farkllatrmtr (Kerimolu, 2011: 5, 108). Kip bir ifadenin kabul edilen veya dnlen eklini belirler. Buna gre kipler ifade trleridir denilebilir. Kiplik ise, fiil tarafndan belirlenen bir olayn veya eylemin nasl olutuunu veya nasl dnldn ifade eder. Kiplik daha ok diyalog sreci ierisinde ortaya ktndan dolay dildeki karlkl etkileimleri de ak bir ekilde gsterir. nk konumac, bir olay veya durum karsnda kendi znel bak asn, dnce ve duygusunu, niyet ya da arzusunu kiplik sayesinde ifade eder (Karaba, 2000: 275). Kiplik (Alm. modalitt, Fr. modalit, ng. modality). 1. Konuucuyla dinleyici arasndaki bildiriimin trne gre tmcenin ierdii yapnn zellii. Olumlu ya da olumsuz bildirme tmcesi, olumlu ya da olumsuz soru tmcesi, olumlu ya da olumsuz buyrum ya da dilek tmcesi, dolayl ya da dolaysz anlatm erevesinde balca kiplikleri oluturur. 2. Bir baka anlambirimi belirleyen dilbilgisel anlambirim.. (Vardar vd. 1998: 141). Trkede kip (mood) ve kiplik (modality) arasnda bir ayrm yaplmamtr. ki farkl kullanm da yalnzca kip olarak adlandrlmtr. Trkede ekler araclyla hem kip hem de kiplik anlatmlar gerekleebilmektedir. Kip kavram konuucu iin atanm bir deerdir. Trkedeki emir, istek, dilek-art, gereklilik kipleri iin konuucu, atanm belli dil biimlerini kullanmak mecburiyetindedir. Kiplik kullanm iin ise konuucu atanmlar deil, seilmi biimleri kullanr. Seim konuucuya aittir. Snr ise kipteki gibi drt kullanm ile snrl deildir. Her ne kadar snrsz olmasa da konuucu Trkede zaman eki olarak bilinen eklerden birini seerek; ihtimal, belirsizlik, belirlilik, kmseme, kesinlik, tahmin, sonradan farkna varma, arma, vnme, sylenti, phe, alkanlk, niyet, sz verme anlamlarn dinleyiciye vermek iin kullanabilir (Benzer, 2008: 181 vd.). Kiplik [modality] anlambilimle, kip [mood] ise biimbilgisiyle ilgili bir kavramdr. Kiplik, bireyin tutumlarnn ve bilgisinin statsnn konumasna nasl yansdn incelemektedir. Konuurun aktard bilginin gereklik deerine dair yargsn gsteren tahmin, karm, varsaym; grsel, iitsel delil, sylenti, genel bilgi, birinci el kiisel tecrbe vb. koullarna ve gerekleme potansiyeline ynelik beklentilerini gsteren zorunluluk, gnlllk, istek vb. anlam kategorilerinin ifadesini salar (Palmer, 2001den akt. Aslan Demir, 2007: 8). Yukardaki aklamalardan, kip ile kiplik arasnda net bir ayrmn yaplamad, bir kavram kargaasnn olduu aktr. Bu durum Sariyilin stek ve Emir Kiplerinin retimi adl yksek lisans tezinde kendini iyice gsterir. Sariyil, almasnn temel kavramlarn aklarken Tanmlar balnda kiplik terimini yle verir: Kiplik: Kip, eylemlerin zaman, kii ve anlam zelliklerine gre eklerle biimlenen dilbilgisi kategorisidir (Eker, 2005: 375). Zaman (ve varsa tarz) eki ile uzatlm bir fiilin, tekli ve oklu kii ekleri almasyla bir kip (temps) meydana gelir (Banguolu, 2004: 441). Eylemler, zaman ve anlam zelliklerine gre trl eklerle deiik biimlere girer. Bu biimlerin her birine kip denir (Gencan, 2001: 304) (Sariyil, 2008: 6). Grld zere, aklanan terim, kiplik; ancak verilen tanmlar kipe aittir. Dier yandan aratrmac, almasnn ilerleyen ksmnda, Kip ve kiplik eklinde bir balk aar ve u tespitte
Turkish Studies
2098
Fevzi KARADEMR
bulunur: Trkeye geleneksel dilbilgisi kuram ve ilkelerine gre yaklaan dilcilerin grlerini incelediimiz zaman, kipliin ounlukla, zaman olgusuyla birlikte deerlendirildii grlmektedir (Sariyil, 2008: 35). Geleneksel dil bilgisi almalarnda yaygn olarak kip terimi kullanlmakta, kiplik terimine neredeyse hi rastlanmamaktadr. Dolaysyla Sariyilin bu tespiti kiplikle deil, kiple ilgili olmaldr. Zira benzer tespiti, Dilaar, kipin geleneksel dil bilgisindeki ileni biimi ile ilgili yapm ve yle demiti: Zamanla hatta klnla kartrlm kip terimlerine rastlamaktayz: imdiki zaman kipi, gelecek zaman kipi. Zaman kipi eklindeki terimler yanltr. Kipin zamanla hi ilgisi yoktur. Kip yalnz ruh durumunu, zaman da sadece zaman, vakti anlatr (Dilaar, 1971: 106 vd.). Kipin zamanlar olabilir, fakat zaman kipi olamaz (Dilaar, 1974: 166). Sonu olarak btn bu aklamalarda u bak asnn ne kt grlmektedir: A Kip, eylem ekim kalbdr. Anlam yklerine zg eitli eylem ekim kalplar vardr. Bu kalplarn bir ksm bildirme; bir ksm tasarlama ilevlidir. Bildirme ilevli kalplarda zaman; tasarlama ilevli kalplarda dilek-istek manas baskndr. Alt ilevlerine gre, bei zaman drd tasarlama olmak zere Trkede toplam dokuz eylem ekim kalb bulunmakta ve bu kalplar, birbirinin ilevinde kullanlabilmektedir. (Bu bak as, genel olarak kiplik terimini kullanmamakta, kiplikle ifade edilen manalar da yine kip terimi kapsamnda deerlendirmektedir.) B Kip, eylem ekim kalb deildir. Fiilin gsterdii srecin hangi psikolojik koullar altnda meydana geldiini ya da gelmek istendiini bildiren ve ruh durumunu, kiisel duygular, niyeti, istei belirten bir gramatikal ulam veya eylem biimlerinin zelliidir. Snrl sayda deil, ruh durumlar saysnca kip vardr. Kipler, cmleler st birimler asndan deerlendirilmeli, anlalmalar iin, dil birimlerinin edimsel deerleri, kullanldklar balam, znel ve nesnel bak alar gz nne alnmaldr. C Kiplik daha ok anlamsal, kip ise daha ok biimseldir. Dolaysyla, bu aklamalar (Bnin aklamalar) kipe deil kiplike iaret etmektedir. Zira, yalnzca eylemi/yklemi deil, tm tmceyi kapsayan ve bak as yanstan anlamsal ulam kipliktir. Kiplik konuur ve konutuklar ilikisine dayanan sz edimi tartmalarn da barndran bir kavramdr. Konuan, bir olay veya durum karsnda znel bak asn, dnce ve duygusunu, niyet ya da arzusunu kiplik sayesinde ifade eder. Deerlendirme: 1. Kip, Trkede dil bilgisinde, Bat dillerindeki Latince modus (Alm. modus; Fr. mode; ng. mood, mode) terimine karlk olarak ekil, biim, kalp anlamnda kullanlmaktadr (Korkmaz, 2003a: 567; Vardar vd. 1998: 141). Ancak, lnl Trkenin genel sz varl iinde bu anlamyla kip szcne rastlanmamaktadr. Byk Trke Szlkn kip szcne verdii karlklar, bunu gstermektedir: a. db. 1. Fiillerde belirli bir zamanla birlikte konuann, dinleyenin ve hakknda konuulann, teklik veya okluk olarak belirtilmi biimi, syga. 2. fel. Deiebilen, geici nitelik, san kart: Bir maddenin biimi bir kiptir, arl ise sanlarndan biridir. 3. sf. hlk. Uygun, tpatp gelen.10 4. sf. hlk. Salam, dayankl. 5. esk. rnek, kalp (http://tdkterim.gov.tr/bts, eriim: 01.07.2012).
10
Trkiye Trkesi Azlar Szlndeki dier karlklar unlardr: k, zarif, biimli, gzel, yakkl (Kip delikanl); tutumlu, kullanl; ii dolu bir eit yumuak sazdan rlm hasr; bitiik, yan (yle kipime gel); dar, sk (Ayakkab kip geldi); ll, boluksuz, kalp gibi oturan (kip dutmak: bitiik ve smsk tutmak), (kipledirmek: sktrmak) (http://tdkterim.gov.tr/bts, eriim: 01.07.2012).
Turkish Studies
2099
Grld zere, kipin, birinci anlam gramatikal, ikinci anlam felsefi, nc ve drdnc anlam diyalektolojiktir. Beinci anlam ise eskimitir. Szcn lnl Trkedeki eylem/adeylem trevi kipleme(k) de yine ya terim olarak ya da azlarda kullanlmaktadr11. Dolaysyla kip terimi, lnl Trke konuuru iin kalp, biim kavramn sezdirecek zellikte deildir. Bu ynyle alnt bir szden farkszdr. aretledii kavram gsteren -gsterilen ilikisinde anlalamamakta, sadece tanm yaplabilmektedir. Kipin rahat bir ekilde kavranamamas12 ve Kavranamayan Dilsel Kavram olarak nitelendirilmesi, byk lde, manasn gsterecek saydamlkta/canllkta olmayna yorumlanmaldr13. Oysa kip yerine eylem/fiil ekim kalb gibi bir terimin kullanm, gsteren gsterilen ilikisinin akl asndan daha isabetli olabilirdi. 2. Fiillerin devingen, akkan tabiatlar, onlarn bir kalba dklmeden birer dil bilgisel birim olarak kullanmlarn olanaksz klmaktadr. Dolaysyla ya mastar halinde yahut zaman, tarz, kii ve say anlam tayan biimbirimlerle bir kalba dklerek kullanlrlar (Karademir, 2009: 1345). Fiilleri biimsel olarak ikmal ederek kullanm sahasna karan bu ekim kalplar, geleneksel dil bilgisinde genel olarak kip terimiyle karlanmtr. Bizce kipin bu anlamda kullanm, onun yukarda sunulan temel anlam (kalp)14 ile uygunluk arz etmektedir. 3. Dilaarn Kip, fiilin gsterdii srecin (vetire, proces) hangi psikolojik koullar altnda meydana geldiini ya da gelmek istendiini bildiren ve ruh durumunu, kiisel duygular, niyeti, istei belirten bir gramatikal ulamdr15. Kiplerin saysna gelince bu say ne betir ne de ondur, ruh durumlarnn saysnca kip vardr (1971: 106 vd.) eklindeki yaygnlk kazanan grne gre, eylemden cmle st birimlere dein, eksiltili, eksiltisiz, btn anlatm birimleri, ruh durumlarn yanstabildikleri iin, birer kiptir. Ancak, byle bir kabul, kip=kalp (kip, eittir kalp) dncesi ile badatrmak g grnmektedir. Zira bu durumda, deiken btn ifade biimlerini, kalp (anlatm kalb) saymak gerekecektir. 4. Basit, birleik, katmerli biimler, bunlarn olumlu, olumsuz ve olumsuz soru biimleri, tasvir eylemli yaplar, kiiye gre ekimleri vs. gz nne alndnda, geleneksel dil bilgisi kitaplarnda belirtilen kip saysnn (Bu say dokuz olarak tespit edilmitir.) artaca aktr. Ancak, Trkedeki kipler, Dilaarn syledii kadar saysz da deildir. Geleneksel dil bilgisinde saylan kalplardan baz rnekler, aada koyu harflerle gsterilmitir: gel-dim, gel-dim mi?; gel-medim, gel-medim mi? gel-miim, gel-mi miyim?; gel-memiim, gel-memi miyim? gel-eceim, gel-ecek miyim?; gel-meyeceim, gel-meyecek miyim? gel-(i)yorum, gel-(i)yor muyum?; gel-miyorum, gel-miyor muyum? gel-irim, gel-ir miyim?; gel-mem, gel-mem mi?/gel-mez miyim?
11
Kipleme(k): ng. modulation (Bilgisayar Terimleri Karlklar Klavuzu); korumak, saklamak, daraltmak (Trkiye Trkesi Azlar Szl) (http://tdkterim.gov.tr/bts, eriim: 01.07.2012). 12 Oymak, yapt aratrmada, yedi yz elli renciden (be yz niversite, iki yz ellisi lise rencisi) hibirinin kipin tanmn yapamadn tespit etmitir (bk. 2004: 1-18). 13 Bu sorunun, dil bilgisinin birok terimi iin geerli olduu hatrlanmaldr. Lisans dzeyine gelmi renciler, bir dil birimine niye zarf, tekine niye zne veya dolayl tmle dediklerini sz konusu terimlerin gsteren gsterilen ilikisinden deil, bu terimler iin yaplan tanmlardan anlamaya almaktadr. 14 Kip szc, Divan Lgat-it-Trkte yle gemektedir: kip: kalp. Herhangi bir eyin kalb, kerpi kipi=kerpi kalb; benzer, r. Ouzca. Bu erni kipi denir ki, bu adam onun gibidir, onun rdr demektir (Atalay, 1999: III: 119). 15 Gramatikal ulam, birbirine benzer ve birbirleriyle uyumlu dil bilgilik anlamlar bildiren biimler topluluudur (Ahanov, 2008: 331; Ayrca bk. Dilaar, 1971: 93).
Turkish Studies
2100
Fevzi KARADEMR
gel-eyim, gel-eyim mi?; gel-meyeyim, gel-meyeyim mi? gel-sem, gel-sem mi?; gel-mesem, gel-mesem mi? gel-meliyim, gel-meli miyim; gel-memeliyim, gel-memeli miyim? 5. ekim kalplarndan kimilerinin zaman, kimilerinin isteme ilevleri baskndr. Bu ilevler uzlamsaldr. Her Trke konuuru, bu biimlerden benzer manalar anlar/sezer. stek kipi demek, istek bildirme; gelecek zaman kipi demek, gelecek zaman bildirme ilevi baskn eylem ekim kalb/kipi demektir. Bu adan bakldnda, zaman kipi olamaz (Dilaar, 1974: 166) eklindeki bir yargy kabul etmek gtr, byle bir kabul, zaman bildirme ilevleri baskn/zamanlara16 zg ekim kalplarn yok saymak anlamna gelecektir. 6. Konuan, kiplerin baskn ilevini geici olarak deitirebilir. rnein; bir zaman kipinde, istek anlamn zaman anlamnn nne17 veya isteme kipinde zaman anlamn istek anlamnn nne18 geirebilir. Dolaysyla Dilaarn Kipin zamanla hi ilgisi yoktur. Kip yalnz ruh durumunu, zaman da sadece zaman, vakti anlatr (1971: 106 vd.) eklindeki kesin ayrm, kabul edilebilir deildir. Aratrmac, Kip, eitli eklerle de yaplabilir, nemli olan ruh durumunun herhangi bir anlatm kalbna girerek belirtilmesidir (1971: 106 vd.) szleriyle kipin anlatm kalb olduunu kabul etmektedir. ayet ruh durumunun girdii kalptan maksat, sadece tasarlama kipleri ise, bu kiplerde de bir gelecek zaman manasnn ikin olduu bilinmelidir19. 7. Modern dil bilim; kip, kiplik20 ve grn terimlerini ayrmaktadr. Ancak kavram alanlar kesien bu terimin ok defa kartrld grlmektedir. Sz konusu terimlerin kavram snrlarn belirleme adna unlar sylenebilir: a. Kip; eylem ekim kalbdr; olma-ol(a)mama/klma-kl(a)mama, zaman, tarz, zne, konuan, muhatap ve sayya ilikin ifreleri barndran bir hafzaya veya cmleden gelen akmn anlam enerjisine dnt bir mekanizmaya benzetilebilir. Bu zelliinden tr, kipteki bir tasarruf cmledeki mesaj etkileyebilecei gibi, cmle unsurlar zerindeki herhangi bir tasarruf da kipin ilevini etkileyebilir. Kiplik ise; kipin, eylemin ilenme(me) tarz, konuann niyeti/tutumu ile ilgili tad manadr. z itibariyle ekimdeki biimbirimlerle kodlanr, ancak ekim, tek bana onu vermeye yetmez. Zira belirteler, nlemler, konuma dilindeki durak, vurgu ve tonlamalar, jest ve mimikler, konuma ortam, konuann konumu gibi mesajn niteliini etkileyen etkenler, ekimli bir fiildeki biimsel ifadeyi derin yapda tamamen deitirebilir. Bylece, kip, uzlamsal ilevinin bsbtn
16
Dil almalarnda, zaman kavram; gerek zaman (time) ve dil bilgisel zaman (tense) olmak zere iki balkta deerlendirilir (bk. Benzer, 2008: 70) ve dilsel zamann (iinde dilsel bir olayn meydana geldii zaman dilimi) konuma zaman, olay zaman, atf zaman olmak zere unsurunun olduu belirtilir (bk. Karadoan, 2009: 2). 17 imdiki zaman kipi ile ekimlenmi u rnekte emir anlam, zaman anlamnn nne gemitir: Komutan: Olum, sen burada duruyorsun, sen de darda. Ben sylemeden kimseyi ieri almyorsunuz, tamam m? Bu cmle, anlamsal olarak u cmleye karlk gelmektedir: Olum, sen burada dur, sen de darda. Ben sylemeden kimseyi ieri almayn, tamam m? 18 u cmlede, dil bilgisi kitaplarnda nc kii emir eki/kipi olarak sunulan -sin, zaman ifade eden -ince eki ilevinde kullanlmtr: Ahmet gelsin gideriz. Bu cmle, anlamsal olarak Ahmet gelince, gideriz cmlesine yaklak edeerdir. 19 Ergin (1985: 289) de, bu konuda, Tasarlama kiplerinde zaman ifadesi yoktur. Bu kipleri yapan ekil ekleri yalnz birtakm ekiller ifade ederler. diyerek Dilaarla benzer bir yaklam sergilemitir. Ancak dilek kiplerinde bir zaman manasnn olduu aa kavumu durumdadr. bk. stnova, 2004: 678 -686; Aslan Demir, 2007: 29. 20 -mA Olumsuzluk Biimbiriminin Kiple lgisi ve Olumsuz Fiil ekimlerinin Adlandrlmas Sorunu adl almamzda geleneksel yaklamlara uyularak kip-kiplik ayrmna gidilmemi, bu almada kiplik iin kullanlan ifadeler, anlan almada kip iin kullanlmt. Ancak kiplik teriminin kipten farkl bir terim olarak Trkede yaygnlamaya balamasyla bir terim karmaas meydana gelmi, bu durum, iki terim arasnda bir ayrma gitmeyi zorunlu klmtr. Dolaysyla bu almada kip ve kiplik terimleri ayr ayr tanmlanmaya allmtr.
Turkish Studies
2101
dnda bir ilevde de kullanlabilir. Bu bakmdan kiplik, ekimle/kiple somutlaan, ancak dil ii ve dil d balamsal unsurlarla manasn bulan bir olgu olarak deerlendirilebilir21. b. Dilde biimler snrl, anlamlar/kavramlar snrszdr. Kip biimsel, kiplik kavramsal olduu iin kip says snrl; kiplik says snrszdr. Dolaysyla, Dilaarn, Kip says, ne betir ne de ondur, ruh durumlarnn saysnca kip vardr (1971: 106 vd.) sz kip deil, kiplik iin olmaldr. c. Kip ile kipliki ayran zelliklerinden biri de kii kategorisi ile ilgilidir. Kipte eylemin zne veya nesnesi konumundaki alt kii (ben, sen, o; biz, siz, onlar) varken; kiplikte bu kiilerin zne veya nesne22 olarak odanda bulunduu eylemleri tasarlayan/bildiren bir kii n plandadr. Konuan olarak nitelenen bu kii, gerekte her birisi ayr bir ben olan kiileri kendi konumuna gre adlandrarak bir kii kategorisi oluturur ve kendisi dhil, bu gramatikal alt kiinin eylemle ilikilerini, eylemin gerekleme(me) tarzn/zamann belirler/bildirir: Ben geleceim, Sen geleceksin, O gelecek; Biz geleceiz, Siz geleceksiniz, Onlar gelecekler. Bu rneklerde gelecek zaman kipinin alt kiiye gre ekimi grnmektedir. Ancak bu ekimi yapan konuandr (ben) ve konuan, ayet tek azdan bir syleme sz konusu deilse, her zaman tekildir. Bu durum sadece bildirme kip(lik)lerinde deil, dilek-tasarlama kip(lik)lerinde de sz konusudur: Ben de geleyim, sen de gel, o da gelsin; Haydi, biz de gidelim, siz de gelin, onlar da gelsin. Bu rneklerde de yine alt kii bulunmakla birlikte, (ayet bizle imlenen kiiler, bir azdan ifade etmemise), btn istekler, konuan/ben tarafndan dillendirilmektedir. Dolaysyla burada sz konusu olan; ben, sen, o, biz, siz, onlarn ayr ayr gerekletirmek istedii bir gelme eylemi deil, benin, kendisi dhil, tm kiiler iin dillendirdii gelme eylemini gerekletirme isteidir. 8. Kip ve/veya kiplikle kartrlan grn (aspekt) terimine gelince; bu konuda da ok sayda farkl yaklam vardr.23 Bu yaklamlarn nemli bir ksm retilebilirlik/renilebilirlik asndan soyut/sorunlu grnmektedir. Bizce Dilaarn u tespitleri, konuyu aklayc niteliktedir:
21
Bu ifadelerimiz, yklemi yzey yapda olan sz dizileri iindir. Yklemi yzey yapda olmayan eksiltili ifadelerde, eitli szlksel ve/veya brnsel birimlerle trl kipliklerin salanmas da mmkndr. Aslan Demirin u szleri s z konusu durumu aklayc niteliktedir: Kipliin, kiplerden baka, gramatikal statleri birbirinden farkl, szlksel, szdizimsel syleme dayal veya brnsel iaretleyicileri de bulunabilir. Ayn cmle iinde, bu iaretleyicilerden birka, birbirini dlamadan kullanlabilmektedir. (Aslan Demir 2007: 10). 22 Edilgen atl fiillerde kii eki, eylemi gerekletiren zneyi deil, eylemden etkilenen/eyleme konu olan varl gsterir: Btn koltuklar kaldrld. (Kaldran kim/ne deil, kaldrlan ne? Btn koltuklar). 23 Tpk kip/kiplik konusunda olduu gibi, grn konusunda da ne Trk ne de yabanc aratrmaclar arasnda bir terim ve tanm birlii salanabilmitir (Bu tespit iin bk. Benzer 105; Dilaar, 159 vd.; Uurlu, 2003: 125). Holsky (1981) grn adlandrmasnn, hemen hemen onu kullanan dil bilimciler kadar farkl anlamlar olduunu belirtmitir (Yang, 1995: 8den akt. Benzer, 2008: 105). Uurlunun bu konudaki tespiti dikkate deerdir. Uurluya gre , aspekte karlk olarak grn terimini kullanmak doru deildir. nk aspekt kelimesinin anlamnda, ekimli fiilin ifade ettii olayn kendi kendine bir grnmesi deil, bilakis konuann onu nasl grd vardr; bir baka deyile, ii yapan, olay deil, ona bakan insandr. Nitekim aspekt kelimesi de Latince aspektus<ad-spektus<specto bakmak, grmek fiilinden tretilmitir (Uurlu, 2003: 125). Bizce Uurlunun yaklam dorudur. Terimin bu ekilde yaygnlatrlmas, konunun retimi/renimi asndan nemlidir. Ancak bu konuda henz bir uzlama olmad iin bu almada grn teriminin kullanmna devam edilmitir.
Turkish Studies
2102
Fevzi KARADEMR
Grn, fiil ekiminde, konuann, ekim kalplarnn kabul edilen anlamlandrma snrlarnn dna karak kullan, bu ekime fiil mastarnda da bulunmayan zel bir renk vermesidir. Yani, grn bir eit ekil-anlam ve anlam-ekil kartldr. ekime uram fiilin tad kavramda sre bakmndan konuann zel bir bakalam yapmasdr. Nesnel deil, zneldir; mastarda deil, ekim ekillerinde bulunan bir i anlamdr; fiil mastarnn verdii anlam trll ile deyimlerin tad zel anlamlar buna girmez (Dilaar, 1974: 161; Korkmaz da hemen hemen ayn szlerle konuyu aklamtr. bk. Korkmaz, 2003a: 576 vd). Bu aklamadan da anlalaca zere, grn, konuann, ekimli eylemdeki zaman ve iaretleyicilerini kullanm keyfiyetidir. Baka bir deyile eylemin zamanna znel bakdr24. Kiplikle bir karlatrma yaplacak olursa, kiplik, konuann, eylemin gerekleme(me) tarz; grn ise, sreci/zaman ile ilgili tutumunu yanstr. Bu adan bakldnda, kiplik ve grn ayrm yerine, tasarlama/tarz kipi-zaman kipi kartlna paralel olarak, tasarlama/tarz kipliizaman kiplii (grn yerine) kartln yanstan bir terimlendirmeyi de retilebilirlik/renilebilirlik kolayl asndan tartmaya deer grmekteyiz. Yukarda deinilen kip, kiplik, grn terimlerinin ayrm, rneklerle yle gsterilebilir: 1. u an yaz yazyorum. a. Kip: imdiki zaman kipi. (-yorum kipinin/kalbnn uzlamsal ilevi, konuma annda gereklemekte olan eylemin zamann iaretlemektir.) b. Kiplik: Bildirme. (Konuan, konumakta olduu anda yazma eylemini gerekletirmekte olduunu bildirmektedir. Kipliin daha zel bir anlamda yorumlanmasn salayacak bir iaretleyici bulunmad iin, balamdan sadece konuann bildirme niyeti anlalmaktadr.) c. Grn/bak: -yorum kipinin/kalbnn uzlamsal ilevi, konuma annda gereklemekte olan eylemin zamann (imdiki zaman) iaretlemektir. Konuann iaretledii zaman ile kipin uzlamsal ilevi rtmektedir. 2. Sen dur, imdi geliyorum! (Kardeini dvmek neymi, gstereceim sana!) a. Kip: imdiki zaman kipi. (-yorum kipinin/kalbnn uzlamsal ilevi, imdiki zaman bildirmektir.) b. Kiplik: Kzgnln/tehdidin bildirimi (Konuan, muhatabna kzdn, ok yakn zaman iinde onu cezalandracan bildirmektedir.) c. Grn/bak: Konuann iaretledii zaman ile kipin uzlamsal ilevinin tam olarak rtp rtmedii kesin olarak bilinmemektedir. Konuan, konuurken gelme eylemini gerekletiriyor olabilecei gibi, konuma anndan hemen sonra da gerekletirebilir25. ayet ikinci durum sz konusu ise, konuan, imdiki zaman kipini, nansl bir ekilde, ok yakn gelecek zaman anlamnda kullanm demektir. Bunun tam olarak bilinmesi iin balamda zamann snrn belirleyici baka iaretleyicilerin de bulunmas veya bizim konuma anna ahit olmamz gerekir. 3. (Beni kzdrdn), hemen buray terk ediyorsun!
24
Bu sylediklerimiz, grnn/bakn geleneksel dil bilgisindeki zaman kaymalar adlandrmasna denk den tanmna gredir. Ancak grn daha farkl tanmlayan, onu zaman kaymalaryla bir tutmann yanllna dikkat eken grlerin varln da hatrlatmak durumundayz (Bu konudaki gr farkllklar ile ilgili ayrntl bilgi iin bk. Benzer, 2008: 104 vd. Korkmaz, 2003a: 576 vd.; Dilaar, 1974: 159 -171. 25 Konuan, geliyorum szn gerekten gelme eylemini gerekletirme niyetiyle deil, srf caydrma/tehdit amal sylemi de olabilir.
Turkish Studies
2103
a. Kip: imdiki zaman kipi. (-yorum kipinin/kalbnn uzlamsal ilevi, imdiki zaman bildirmektir.) b. Kiplik: Emredici edayla kovduunu bildirme/gitmesini emretme (Hemen buray terk et!) c. Grn/bak: Konuann iaretledii zaman ile kipin uzlamsal ilevi rtmemektedir. Zira konuma annda terk etme eylemi gereklememektedir. Konuann odakland zaman noktas, imdiki zaman snrna ok yakn bir gelecek zamandr. Muhatabn eylemi gerekletirip gerekletirmeyecei ise bilinmemektedir. Buraya kadar sylenenler, emir kip(lik)i teriminin kip(lik) bileenini anlamak iindi. imdi emir kavram ve emir-istek ilgisi zerinde durulacaktr. 1.2. Emir kavram ve emir-istek ilgisi Trk Dil Kurumunun Byk Trke Szlk emir szcne u karlklar vermektedir: Ar. emr. a. 1. Buyruk, komut, talimat, ferman. 2. stek: kide birde dnp benden bir emrim olup olmadn soruyordu. Y. K. Karaosmanolu. 3. bit. b. Orta Anadolu'da arap yapm iin retilen, orta kaln kabuklu, beyaz renkli, ksa ve kark budanan bir tr zm (http://tdkterim.gov.tr/bts; eriim: 12.07.2012). Byk Trke Szlke gre, buyruk, komut, talimat, ferman; emir szcnn Trkede ilk akla gelen anlamlardr. kinci anlam olarak verilen istek de, szn balam gz nne alndnda, konuana gre yine emir manasndadr. nc anlam ise konumuzun dndadr. Emrin, azlarda konumuzla ilgisi olmayan baka karlklar da bulunmaktadr (bk. http://tdkterim.gov.tr/bts, eriim: 12.07.2012). Emir ve kendisine karlk olarak verilen buyruk, komut, talimat, ferman szleri u ortak zellikleri artrmaktadr: 1. Bu szler, kesin olarak, biri; emir, komut, talimat veren, ferman buyuran; dieri bunlar dinleyen/alan olmak zere iki ayr kiinin ilikisine iaret etmektedir. Alcs (Alc oul da olabilir.) olmayan bir emir, buyruk, komut, talimat, ferman dnlemez. kinci bir kii yokken, kiinin amirane bir edayla sesli olarak kendi kendine emir(ler) vermesi ise, psikolojik dengesizliklere yorumlanr. 2. Bir szn emir, buyruk, komut, talimat, ferman olarak alglanmas, byk lde hatibin (vericinin/gndericinin) konumuna baldr. Konum itibariyle emretme, buyurma, komut verme, talimat verme, ferman etme/buyurma yetkinliine sahip olmayan kiilerin emirvri (buyurucu) szleri, gerek emir nitelii tamad iin, emredersin(iz), emrin(iz) olur eklinde alaysamal (ironik) ifadelerle karlanr. 3. Emir, buyruk, komut, talimat, ferman szleri hatibinki kadar muhatabn da konumuna iaret eder. Zira emre muhatap olan, bu nitelikteki szleri yadrgamayacak, aksine, gereini grev bilecek ya ve/veya konumda olmaldr. 4. Emir sz, (ayn ekilde buyruk, komut, talimat, ferman szleri) keskin bir ifade tarzn ve muhatap asndan bir zorunluluu ifade eder. Emir demiri keser sz bu manay bildirir. Emri yerine getirmeme durumu ise cezai bir muameleyi hatrlatr. 5. Emretmek, buyurmak, komut vermek, talimat vermek, ferman etmek/buyurmak eylemlerinden buyurmak, kullanm alan asndan dierlerine gre farkllk gsterir. Saylan eylemler, genel olarak hiyerarik/st-ast ilikisinde gerekleirken, buyurmak her zaman resmiyet ifade eden hiyerarik bir iliki dzeninde gereklemez. Zira buyurun sz, ya konumu ne olursa
Turkish Studies
2104
Fevzi KARADEMR
olsun, bir ey mi istediniz, isteinizi syleyiniz, gein oturun manasnda ska kullanlan bir gnlk iletiim ifadesidir. Byk Trke Szlk de buyurmak eyleminin emir bildirmeyen kimi kullanmlarn yle belirtmektedir: Sylemek, demek, dncesini bildirmek: Bir ey mi buyurdunuz? ok doru buyuruyorsunuz. -F. R. Atay. 3. (-e) Gelmek, gitmek, gemek, girmek: Salona buyurmaz msnz? -M. C. Kuntay. 4. (-i) Almak: Buyurunuz kahvenizi! -M. E. Yurdakul. 5. (yar) Etmek, eylemek: Size kar derin hrmeti vard, ltuf buyurur sorarsanz yalnzln hissetmez. -R. H. Karay. (bk. http://tdkterim.gov.tr/bts, eriim: 12.07.2012). Byk Trke Szlk, istek szc ve onun eylem biimine ise u karlklar vermektedir: stek: a. 1. Bir eye duyulan eilim, arzu, evk: Yanma yaklaan glge, o eski arky gerek bir istekle tekrarlyordu. -. Altan. 2. Yerine getirilmesi bakasndan istenilen ey, talep: Bu adamn istekleri bitmiyor. 3. db. stek ve niyet kavram veren isteme kipi: Greyim, gresin, gre. 4. ruh b. Belirli bir gereksinimi karlayaca dnlen nesne veya duruma kar duyulan zlem, arzu. stemek: (-i) 1. stek duymak, arzulamak: eri girmekten korkarak bahedeki demir kanepeye oturmak istedi. -P. Safa. 2. (-den, -i) Bir eyin kendisine verilmesini veya yaplmasn sylemek, dilemek: Bir gn benden okumak iin kitap istedi -F. R. Atay. 3. Grmek istediini bildirmek: Sizi isteyen kimdi? 4. Gerek olmak: Yurdun ilerlemesi iin ok almak ister. 5. Evlenmek dileinde bulunmak: Komunun kzn istemiler (http://tdkterim.gov.tr/bts, eriim: 14.07.2012). stek/istemek szckleri iin verilen bu anlamlarla emir/emretmek iin verilenler karlatrldnda unlar sylenebilir: stek, yerine getirilmesi bakasndan istenilen ey, talep (bk. istekin ikinci anlam) olduuna gre, emir de bir istek trdr. Zira emirde de bir kii, muhatabndan bir eyi yapmasn/yerine getirmesini istemektedir. Ancak emirdeki resmiyet sezdiren hiyerarik iliki dzeni, keskin ifade tarz, muhatap asndan mesajn gereini yapma zorunluluu gibi zellikler, her istekte yoktur. Bu bakmdan dnldnde, her emir bir istektir, ancak her istek emir deildir, denebilir. Aslan Demir, emrin bu zellikli durumunu yle belirtir: Emir, buyurucudan eyleyiciye belirli bir dayatma ile ynelen; ierii, harekete geirici-ynlendirici olan; yksek dereceli isteme bildiren bir anlam birimdir. Bu ynyle emrin, isteme skalasnn en st aralndaki anlam birim olduu sylenebilir (2007: 7). Emir, her ynyle zellikli bir istek tr olduundan gnlk iletiimde kullanm alan isteke gre daha dardr. Herkes Benim bir isteim var diyebilir, ancak Benim bir emrim var diyemez. Ali Bey istedi ile Ali Bey emretti cmlelerinin muhatap zerindeki etkisi farkldr. Hi phesiz bu durumun psikolojik ve sosyo-kltrel ynleri vardr. Psikolojik olarak insan, emirvri deil, nazikne isteklerden holanr. Buyurucu edayla syleneni tepkiyle karlarken nezaketle syleneni holukla yerine getirir. Trk toplumunun iletiim adab da bu ynde ekillenmitir, gnlk konumalar eitli sosyo-kltrel ller iinde gerekleir. Hatiple muhatabn konumu elverse dahi, resmi komuta zincirinin kesin olarak ilemedii iliki dzeylerinde buyurucu eda ho karlanmaz. Bu durum ebeveyn-ocuk ilikisinden amir-memur ilikisine dein hemen her iliki dzeyinde gzlenir. Dolaysyla, gnlk iletiimde emir manas sezdirici ifadelerden ounlukla kanlr, istekler, muhatabn kabul edebilecei bir ton ve edayla dillendirilir. yle ki, Bak yerine Baknz, Biraz yana kay yerine Biraz yana kaynz denilerek tekil muhatabn sayg/nezaket manasyla oullanmas bile
Turkish Studies
2105
muhatab honut etmez. Bunun iin, Bakar msnz?/Bakabilir misiniz? Biraz yana kayar msnz/Biraz yana kayabilir misiniz eklinde, muhatabn eylemi gerekletirip gerekletirmeme noktasnda zgr olduunu kendisine sezdiren trl ifade yollarna bavurulur. 2. Emir kip(lik)inin kaynaklarda ilenii Kiiye gre emir eki/kipi olarak sunulan birimler, tarih iinde baz morfofonemik deiiklikler geirdii ve Trkiye Trkesinde emir kip(lik)i byk lde art zamanl olarak ilendii iin, ncelikle konunun tarihi dnem gramerlerindeki ele aln biimine ksaca deinilecek, daha sonra ada gramerlerdeki ileni biimi ele alnacaktr. 2.1. Tarihi dnem gramerlerinde26 Trk dili; tarih iinde doudan batya, kuzeyden gneye ok farkl sahalara dal budak salm, eitli kltrlerle etkileim halinde geliimini srdrmtr. Trkenin geliimini srdrd ve zaman iinde snrlarn at sahalardan biri de Anadoludur. Anadoluya gelen Ouz Trkleri, lehelerine dayal bir yaz dili oluturmulardr27. Bu yaz dilinin geliim safhalar; Eski Trke (lk yazl kaynaklar sunan Kktrk ve Uygur Trkeleri: 6.-11. yzyllar aras dnem), Eski Ouzca (Eski Anadolu Trkesi/Eski Trkiye Trkesi: 13 ile 15. yzyllar arasndaki dnem); Osmanl Trkesi (16 ile 20. yzyllar arasndaki dnem) ve Trkiye Trkesi (Trkiye Cumhuriyetinin kuruluuyla balayp devam eden dnem) eklinde sralanr (zkan, 2000: 39; Ercilasun, 2004: 433 vd.; zyetgin, 2006: 1-27). Bu sralamaya gre Eski Trke, Eski Ouzca ve Osmanl Trkesi, Trkiye Trkesinin tarihi dnemleridir. Anlan tarihi dnemlere ynelik dil almalarnda, istisnai yaklamlar hari (bk. Glsevin, 1997: 105 vd. ; 1999: 1-13) genel olarak emir kip(lik)i ayr bir kategori olarak deerlendirilmi, ancak emir kipinin kiiye gre ekiminde farkl yaklamlar sergilenmitir. Kimi kaynaklar, konuyu ilerken, birinci tekil ve oul kii emir ekimlerine yer vermi 28, kimileri vermemitir29. Trkiye Trkesinin bu farkl dnemlerine k tutan kaynaklarn, emir iaretleyicisi olarak belirledikleri biim birimler ve emir kipi iin verdikleri rnekler, genel olarak aadaki gibidir:
26 27
Trkiye Trkesi gramerini art zamanl olarak ileyen eserler de bu kategoride deerlendirilmitir. Anadolu Seluklularnda XII. Yzyl sonlarna kadar ilim ve edebiyat dili olarak Arapa ve Farsann kullanlmas, eitli savalar, Moollar ve Hal seferlerinin tahrip edici aknlar sonucunda birok ktphanenin yaklp yklmas gibi nedenler, Ouzcann geliip edebi bir dil hviyeti kazanmasn geciktirmitir (zkan, 2000: 39). 28 bk. Gabain, 2000: 79; Sertkaya, 1988: 140; Bergamal Kadri, 2002: 21 vd.; zkan, 2000: 143; Ercilasun, 2004: 188; 281; Caferolu, 2000: 142; Kartallolu, 2011: 281vd., 336 vd., 451 vd., 488 vd.; Karaaa, 2012: 370. 29 bk. Mehmet Sadk, 2006: 33; Sleyman Hsn Paa, 2006: 29 vd.; Mithat Sadullah, 2004: 165; Tekin, 2003b: 179; ahin, 2003: 62; Trk vd. 2011: 23.
Turkish Studies
2106
Tekil Kiiler -AyIn; Ayn; yIn30; n aznda nadiren AyAn; yAn ; -gIl; -kIl rnek Kullanmlar bol-ayn (olaym); ayayn (hrmet edeyim); olurayn (oturaym) ay (syle); ur l (vur) oul Kiiler -AlIm; aznda AlAm; lIm31
Fevzi KARADEMR
rnek Kullanmlar Kab-alm (kavualm); sle-lim (asker sevk edelim)
Eski Trke (Gabain, 2000: 79; Caferolu, 2000: 142; Ercilasun, 2004: 188; 281; Karaaa, 2012: 370; Sertkaya, 1988: 140)
n -
-(X)32; (X)lar33
-zU; -zUn; -Un; -sUn Eski Ouzca/Eski Anadolu Trkesi/Eski Trkiye Trkesi (Timurta, 1994: 129; zkan, 2000: 143; Kartallolu, 2011: 281vd., 336 vd., 451 vd., 488 vd.) Osmanl Trkesi35 (Bergamal Kadri, 2002: 18 vd.; Kartallolu, 2011: 281vd., 336 vd., 451 vd., 488 vd.) -AyIn; AyIm ; -gIl -
al n-zun (azalsn); bolun (olsun) vir-eyin (vereyim); getr-eyim (getireyim) dn; al-gl (al) k-sun (ksn); gel-sn (gelsin)
-zUnlAr34 sUnlAr -AlUm
olur-u (oturun); at lan-lar (gayret ediniz); yanal-alar (eziliniz) tog-zunlar (dosunlar) iid-elm (iitelim); varalum (varalm)
-(U); (U)Uz -sUnlAr
-sUn
di- (deyin); bil-z (biliniz) di-snler (desinler); kesme-snler (kesmesinler)
-AyIn; AyIm ; -gIl
gr-eyin (greyim); varaym bil; gel-gil
-AlUm; AlIm -(U)36, (U)Uz; (X); (X)Xz -sUnlAr; sXnlAr
gzle-y-elm (gzleyelim); var-alm ge (gein); geli; tutuuz sev-sinler; grsnler
-sUn; -sXn
geme-sn (gemesin); sevsin
Tablo 1: Tarihi dnem gramerlerinde emir kipinin verilii.
30 31
nl ile biten fiil tabanlarndan sonra (Gabain, 2000: 79). nl ile biten fiil tabanlarndan sonra (Gabain, 2000: 79). 32 Bu ekil tek kii iin nezaket ifadesi olarak kullanlr (Gabain, 2000: 79). 33 Bu ekil nezaket ekli olarak deil sadece okluk olarak kullanlr (Gabain, 2000: 79). 34 nc kiide -lArn kullanm, Uygurca dnemine rastlar (bk. Ercilasun, 2004: 281). 35 Osmanl Trkesinin ilk asrlar (16-19. yzyllar aras) Eski Anadolu Trkesiyle; son asrlar (19. 20. yzyllar aras) bugnk Trkiye Trkesiyle ayndr. (bk. Ercilasun, 2004: 461 vd). Emir ekiminde kullanlan iaretleyicilerin fonolojik zellikleri de bu ekilde seyretmektedir. Dnemin balarnda, Eski Ouzcada olduu gibi, yuvarlak nll olan ekler, zaman iinde dudak uyumuna girmitir. Tabloda eklerin hem dnemin bandaki hem de sonundaki biimleri verilmitir. 36 Dnemin balarnda kullanmna devam edilen damak /n/si () de, 17. yzylda ortadan kalkmaya balamtr. Yazmda gsterilse de 18. yzyl ortalarnda stanbul Trkesinde artk damak /n/si (), yoktur (bk. Ercilasun, 2004: 461 vd).
Turkish Studies
2107
Deerlendirme: Kavramlar/anlamlar, dilde eitli biim bilimsel, sz dizimsel ve brnsel birimlerle iaretlenir/somutlanr. Emir, hatip-muhatap ilikisinde var olan edimsel bir kavramdr. Emir kavramnn iaretleyici birimleri, biim bilimsel olduu kadar, szlksel, sz dizimsel ve belki daha ok da brnseldir. Ancak gramerlerde, bu kavram, genellikle biim bilimsel dzlemde, ek dzeyindeki birimler zerinden ilenmitir. Bu yaklam tarz, kavramsal zemini olmayan yapay bir emir kip(lik)i bilgisini netice vermi, yer yer elikili durumlara neden olmutur. Caferolunun Fiil Tasrif Ekleri37 balnda verdii u bilgiler sz konusu durumlarn tipik rneidir: Temenni eki a) -zu, -mazun: yarlkazu; bolmazun; kalmazun. stek 1. ahs (voluntatif) a) -ayn, -eyin: konayn; iteyin. ()38. Emir Teklik: 1. ahs: -ayn, -eyin: konayn, iteyin. 2. ahs: -gil: iidgil. 3. ahs: -zun, -zn: bolmazun. okluk 1. ahs: alm: 2. -: iidi, bili (Caferolu, 2000: 142). Ortada anlam ayrtlarn gsterecek bir balam olmadna gre, burada hem temenni ve istek hem de emir balnda verilen ayn biim birimlerin kavramsal deerleri nasl tehis edilecektir? Yani; konayn, iteyin ifadeleri, neye gre istek, neye gre emir olarak verilmitir? Veya bolmazun ifadesi neye gre temenni, neye gre emir olarak deerlendirilmitir? Bunlar tespit etmek gtr. Dier kaynaklarn konuyu ileyii de genel olarak benzer ekildedir. Verilen rnekler tek tek incelendiinde emir kipi olarak sunulan rneklerden ok aznn emir manas tad ortaya kmaktadr. Trkede emir kip(lik)inin varl, Trkenin ilk yazl kaynaklar saylan Kktrk Yaztlarna dayandrldna gre, rnek olarak bu yaztlardaki emir anlaml sz balamlar incelenecektir. Deerlendirme, anl (2000)nn, Gktrk Yaztlarnda Emir Kipinin Kullanl ekilleri, Cmlelerdeki Durumlar ve Anlam Ykleri adl almasndaki tespitleri zerine yaplacaktr. Aratrmac, byk yaztta, emir kipinin kullanld 57 cmle tespit ettiini ve bunlarn kiilere gre dalmnn yle olduunu belirtmitir: 1.t.k.:13, 1..k.: 8; 2.t.k.: 9, 2..k.: 12; 3.t.k.: 15, 3..k.: - . Tekinin Orhon Yaztlar adl eseri tarafmzdan batan sona tekrar taranm, anlnn balamdaki sralarn gzetmeksizin kark olarak verdii cmleler, balamlarna gre yeniden
37 38
bk. Gktrkenin Ana Dil Bnyesi bal. s. 137 vd. Aratrmac, bu arada gelecek zaman ve art ekimlerini rneklendirmitir.
Turkish Studies
2108
Fevzi KARADEMR
sralanp tek tek incelenmitir. Bu arada cmlelere verilen kimi karlklarn eksik veya yanl olduu tespit edilmi, bu karlklar Tekin (2003)in almasna gre tamamlanarak/dzeltilerek verilmitir. Emir kipinin birinci tekil kii ekimi39 olarak tespit edilen rnekler: 1. trk budunug lr-eyin urugsrat-ayn tir ermi Trk halkn ld reyim, neslini yok edeyim, der imi. (KT, D-10). 2. budunug igid-eyin tiyin halk besleyeyim diye (KT, D-28). 3. sogdak budun it-eyin tiyin Sod halkn dzene sokaym diye (KT, D-39). 4. tgltn yaz kon-ayn tiser trk budun lsikig Tgltn yaylasna konaym desen, Trk halk, mutlak leceksin! (BK, K-5). 5. trk budunug lr-eyin urugsrat-ayn tir ermi Trk halkn ldreyim, neslini yok edeyim, der imi. (BK, D-9). 6. budunug igid-eyin tiyin halk besleyeyim diye (BK, D-23). 7. dma-yn tiyin sledim gndermeyeyim diye asker sevk ettim. (BK, D-34). 8. igid-eyin tiyin sakntm Besleyeyim diye dndm (BK, D-35). 9. an anyt-ayn tip sledim. Onu korkutaym diye asker sevk ettim. (BK, D-41). 10. kagan mu kl-ayn tidim. Kaan m yapaym dedim. (T, B-5). 11. ben40 yrdnta yan teg-eyin tir men biz (de) kuzey tarafndan hcum edelim derim (T, G-5). 12. kaganm ben ebger t-eyin tidi. kaanm ben eve doru ineyim dedi (T, K-6). 13. an yoglat-ayn tidi. onun cenaze trenini yaptraym dedi. (T, K-7). 14. ben saa ne ayayn tidi. Ben sana (daha) ne syleyeyim dedi. (T, K-8). Deerlendirme: 14. cmle hari, dier btn cmlelerde -AyIm, niyet/istek manas tamakta; konuan; 1, 5, 12 ve 13. cmlelerde nc kiinin; 4te ikinci kiinin; geri kalan cmlelerde ise kendi (1. kii) niyetini (tiyinle birlikte amacn)/isteini rivayet/hikye etmekte/bildirmektedir. 14. cmlede ise, Kaan, eitli istek, emir ve tavsiyelerini muhatabna sraladktan sonra, Ben sana (daha) ne syleyeyim diyerek syleyecek baka ey kalmadn, bundan sonra gereini yapmann muhataba dtn bildirmekte, konuan da, dedi szyle kaann bu istek, emir ve tavsiyelerini hikye etmektedir. Dolaysyla bu cmlelerin hibirinde -AyImla salanm bir emir manas bulunmamakta, kiinin kendi kendisine emir verdiini sylemek hibir ekilde mmkn grnmemektedir. Emir kipinin birinci oul kii ekimi41 olarak tespit edilen rnekler: 1. trk sir budun yirinte idi yormazun usar idi yok kl-alm tir men Trk Sir halk, lkesinde asla gelimesin, mmknse tmyle yok edelim, derim. (T, G-4). 2. Ol kagan gleip altun y ze kab-alm timi Bu kaan birbirine akl danp Altay dalar zerinde bulualm! demiler. (T, D-3). 3. Ana glemi: re trk kagangaru sle-lim timi yle akl danmlar: Dou Trk kaanna doru asker sevk edelim demiler. (T, D-3). 4. egn kabp sle-lim, idi yok kl-alm temi. mz birleip ordu sevk edelim, (onlar) tmyle yok edelim! demiler (T, D-4).42 5. dn kagangaru s yor-lm timi Dou kaanna kar sefer edelim demi. (T, K-5). 6. yar yazda tiril-elim timi Yar yaylasnda toplanalm demi (T, K-9). 7. s yor-lm tidei. unama Asker yrtelim diyecektir. Kabul etmeyin! (T, K-11). 8. ol sabg eidip begler kopun yan-alm arg ubut yig tidi O sz iitip beyler hep birlikte dnelim, temiz, edebi stn dedi. (T2, B-1). 9. az tiyin ne basn-alm teg-elim tidim Az diye ne zayf grelim, hcum edelim, dedim (T2, B-4).
39 40
nszlerden sonra: -ayn/-eyin; nllerden sonra: -yn/-yin. Konuan, halk adna konutuu iin beni biz yerine kullanmtr. 41 nszlerden sonra: -alm/-elim; nllerden sonra: -lm/-lim. 42 anlnn evirisi yledir: Her de kapp, asker sevk edelim, sahibi yok edelim demi. (2000: 242).
Turkish Studies
2109
Deerlendirme: 1. cmlede, konuan; (Tonyukuk), Dokuz Ouz kaannn, in ve Ktay ynetimlerine ynelik birlikte hareket etme, Trkleri yok klma teklifini/tavsiyesini hikye etmitir. 2, 3 ve 4.de, kaann bir eylemi birlikte yapma isteklerini birbirlerine bildirmelerini rivayet etmitir. 5, 6 ve 7.de, kaanlarn ikinci kiileri isteklendirmelerini (onlara ynelik emirlerini) rivayet etmitir. 8.de, beylerin bir azdan dnme eylemini gerekletirme isteini dillendirmelerini rivayet etmitir ve 9.da, beylere bildirmi olduu kendi tavsiyesini/isteini hikye etmitir. Grld zere sunulan rneklerde, -AlIm/-lIm iaretleyicileri genel olarak istek, teklif, tavsiye, isteklendirme gibi manalar bildirmektedir. steklendirme bildiren rneklerde ayn zamanda ikinci kiilere ynelik bir emir manas da sezilmektedir. Bu durum, sz syleyenle eylemi yap(may)acak olann ayr kiilerden olutuu iliki dzenlerinde daha ok kendini gstermektedir (Bu talimatnameyi uygulayn yerine Bu talimatnameyi uygulayalm gibi.). Byle bir iliki dzeninde sylenmi szlerde, -AlIm/-lIm, -X/- ilevinde kullanlm (yok kl-alm=yo kl-), yani konuan, -AlIm/-lImla ikinci kiilere emir vermi demektir. Bununla birlikte -AlIm/-lIm, asl ilevi itibariyle konuan da iine ald (birinci kiiyi gsterdii) iin -X/-in yanstt hiyerarik iliki dzenini, keskin ifade tarzn tam olarak yanstamamaktadr. Dolaysyla buradaki rneklerden yola karak -AlIm/-lIm iaretleyicilerinin birincil ilevlerinin emir bildirmek olduunu, birinci oul kiinin (bizin) bu iaretleyicilerle kendi kendine emir verdiini (Byle bir iddia mantki de deildir.) sylemek mmkn grnmemektedir. Emir kipinin ikinci tekil kii ekimi olarak tespit edilen rnekler: 1. sabmn tketi eid-gil Szlerimi bitinceye kadar iit. (KT, G-1). 2. bu sabmn edgti eid, katgd tla Bu szm iyice iit (ve)skca dinle (KT, G-2). 3. trk budun ertin, kn. (Ey) Trk halk, (kt huyundan) vazge (ve) ndim ol! (KT, D-23). 4. sabmn tketi eid Szm batan sona iit. (BK, K-1). 5. trk oguz begleri budun eid (Ey) Trk, Ouz beyleri (ve), halk iit! (BK, D-18). 6. birye karluk budun tapa sle tip tudun yamtar ttm Gneyde Karluk halkna doru sefer et diye Tudum Yamtar gnderdim (BK, D-40). 7. iikdk n teri, l timi erin (Trk halk yeniden) baml olduu iin Tanr, l demi olmal. (T, B-3). 8. aygl43 tidi. Aymas ben ertim. Szcm ol dedi, szcs ben idim.(T, B-5). 9. atlat tedim (Beylere), askerleri atlara bindirin dedim. (T, K-1). 10. buadp kaan yel kr timi. Sklp kaan srn atlar demi (T, K-2). 11. bilge tonyukukka, baa ayd. bu sg ilt tidi. Bilge Tonyukuka, bana syledi: bu orduyu sevk et, dedi (T, K-8). 12. kyng klne ay, ben saa ne ayayn tidi. Su ileyenlerin cezalarn gnlnce ver. Ben sana (daha) ne diyeyim dedi. (T, K-8). 13. yelme kargu edgti ur-gl bastma timi Atl devriyeleri ve gzetleme kulelerini iyice yerletir, baskna uratma demi. (T, K-10). Deerlendirme: Emir kipi olarak sunulan rneklerde kii, say, tarz vs. ifade edecek bir ekim kalb bulunmamaktadr. Sadece rnekte eylem tabann btnleyen -gIl biim biriminin kullanld gzlenmektedir. Bu ekim unsurunun da aslnda bir emir veya kii eki olmad, istei/emri pekitirici bir biim birim (ek/edat) olduu ve bu biim birimin sadece ikinci kiide deil nc kiide de (bolsunl rneindeki gibi) anlam kuvvetlendirmek amacyla kullanld bilinmektedir (bk. Sertkaya, 1988: 135-142). Cmlelerin anlamsal ayrtlarna gelince, 1den 5e kadar olan cmlelerde konuann amirane uyarlar sz konusudur. 7. cmlede, konuan, yorumsal olarak, Tanrnn, vermi olmas muhtemel ceza emrini bildirmitir. 6 ve 9.da, kendi emirlerini hikye etmitir. 8 ve 11.de,
43
Bu cmle anlnn almasnda yer almamaktadr.
Turkish Studies
2110
Fevzi KARADEMR
kendisine ynelik emir niteliindeki istekleri hikye etmitir. 10 ve 13.de, kaann askerlerine vermi olduu emri rivayet etmitir. 12.de kaann kendisine verdii izni ( cezalarn gnlnce ver) hikye etmitir. Bu bilgiler, fiil taban ve fiil taban+gIl biiminin emir tarznda bir istein bildirimine elverili olduunu aka ortaya koymakta, izin cmlesini saymazsak (12. cmle), ifadelerde, kiplik olarak hepsi ayn tonda olmasa da, dorudan bir emir/uyar (bu sabmn edgti eid, katgd tla) veya emrin/uyarnn hikyesi/rivayeti (Bu sg ilt tidi/yelme kargu edgti ur-gl, bastma timi.) kendini gstermektedir. Emir kipinin ikinci oul kii ekimi olarak tespit edilen rnekler: 1. trk begler budun bun eid-i (Ey) Trk beyleri, halk bunu iitin. (KT, G-10). 2. ne ne sabm erser beng taka urtum, aar kr bil-i (Syleyecek) her ne szm var ise (bu) ebed taa hkkettim. Ona bakarak (bu szleri) renin. (KT, G-11). 3. on ok oglnga, tatnga tegi bun kr bil-i On ok oullarna (ve) yabanclarna kadar (hepiniz) bunlar grp renin. (KT, G-12). 4. ana erig yirte beng ta toktdm, bitidim an krp ana bil-i ylece ulalan yerde ebed ta hkkettirdim, yazdrttm, onu grp ylece bilin (KT, G-13). 5. trk oguz begleri, budun eid-i Trk ouz beyleri, halk iitin (KT, D-22). 6. ne ne sabm erser beng taka urtum, aar kr bil-i (Syleyecek) her ne szm var ise (bu) ebed taa hkkettim. Ona bakarak (bu szleri) renin. (BK, K-8). 7. on ok oglnga, tatnga tegi bun kr bil-i On ok oullarna (ve) yabanclarna kadar (hepiniz) bunlar grp renin. (BK, K-15). 8. bun krp ana bili Bunu grn (ve)ylece renin (BK, K-15). 9. trk begler budun ana sakn-, ana bil-i Trk beyleri ve halk, ylece dnn (ve) bilin: (BK, D-33). 10. s bar- tidi Ordu, siz gidin dedi (T, K-7). 11. altun yda olur-u tidi Altay dalarnda oturun dedi (T, K-7). 12. olur-u tiyin timi Oturun diye sylemi. (T, K-10). 13. apa tarkangara ire sab dm: bilge tonyukuk anyg ol, z ol. s yorlm tedei. unama- Apa Tarkana (ise) mesaj gndermi: Bilge Tonyukuk, aksi mizaldr, fkelidir. Orduyu sevk edelim diyecektir. Kabul etmeyin! (T, K-11). Deerlendirme: fadeler incelendiinde, ilk dokuz madde ile 13. maddede, konuan, ie dnk eylemlerle (iit-, bil-, sakn-, kabul etme- ) dorudan emir yollu uyarlarda/tlerde bulunmutur. 10, 11 ve 12. maddelerde ise nc kiinin vermi olduu emirleri hikye/rivayet etmitir. kinci oul kii emir ekimi olarak sunulan bu ifadelerde emre zg bir ek bulunmamakta, emir manas, balamn yanstt st (kaan/komutan)-ast (halk-/ordu) ilikisindeki buyurucu edadan anlalmaktadr. kinci tekil kii ekiminde bulunmayan -X/-nin ilevine gelince; ikinci tekil veya oul kiiye ynelik ayn emirler dorudan fiil taban zerinden verilebildiine gre ( Trk oguz begleri, budun eid! rneinde olduu gibi.)44 fiil tabanlarna gelen bu biim birimlerin de birincil ilev olarak emir deil kii ve say bildirdii anlalmaktadr. Emir kipinin nc tekil kii ekimi olarak tespit edilen rnekler: 1. trk budun yok bolma-zun tiyin Trk halk yok olmasn diye (KT, D-11). 2. (trk budun) budun bol-un tiyin (Trk halk) millet olsun diye (KT, D-11). 3. emiz apamz tutm yir sub idisiz kalma-zun tiyin Atamzn, babamzn zapt ettii topraklar, sular sahipsiz kalmasn diye (KT, D-19). 4. kgmen yir sub idisiz kalma-zun tiyin Kgmen lkesi sahipsiz kalmasn diye (KT, D-20). 5. trk budun at ksi yok bolma-zun tiyin Trk halknn ad san yok olmasn diye (KT, D-25). 6. trk budun at ksi yok bolma-zun tiyin Trk halknn ad,
44
Ayrca bk. 2. tekil kii emir ekiminin dier rnekleri.
Turkish Studies
2111
san yok olmasn diye (KT, D-25). 7. kamz emiz kazganm budun at ksi yok bolma-zun tiyin Babamzn, amcamzn kazanm olduklar halkn ad, san yok olmasn diye (KT, D-26). 8. anta kisre teri yarlka-zu45 kutum bar n, lgm bar n Ondan sonra Tanr ltfettii iin, saadetim ve nasibim olduu iin (KT, D-29). 9. trk budun yok bolma-zun tiyin Trk halk yok olmasn diye (BK, D-10). 10. (trk budun) budun bol-un tiyin (Trk halk) millet olsun diye (BK, D-10). 11. emiz apamz tutm yir sub idisiz kalma-zun tiyin Atamzn, babamzn tutuu topraklar, sular sahipsiz kalmasn diye (BK, D-16). 12. kgmen yir sub idisiz kalma-zun tiyin Kgmen lkesi sahipsiz kalmasn diye (BK, D-17). 13. trk budun at ksi yok bolma-zun tiyin Trk halknn ad, hreti yok olmasn diye (BK, D-20). 14. trk budun at ksi yok bolmazun tiyin Trk halknn ad, san yok olmasn diye (BK, D-21). 15. kamz emiz kazganm budun at ksi yok bolma-zun tiyin Babamzn, amcamzn kazanm olduklar halkn ad, san yok olmasn diye (BK, D-22). 16. trk sir budun yirinte idi yorma-zun usar idi yok klalm tir men Trk Sir halk lkesinde asla gelimesin, mmknse yok edelim derim. (T, G-4). 17. s ba inel kaan, tardu ad bar-zun tidi. Kumandan (olarak) nel Kaan ile Tardularn ad grev yapsnlar dedi. (T, K-7). 18. teri yarlka-zu bu trk budun ara yarklg yagg yeltrmedim Tanr ltfettii iin bu Trk halk iinde zrhl dmanlarn aknna imkn vermedim. (T2, D-3). Deerlendirme: 8, 16, 17 ve 18. maddeler hari, dier btn maddelerde -zun eki tiyinle birlikte ama, niyet bildirmektedir. 8 ve 18. maddelerde bir dua (esirgesin) veya neden (esirgedii iin); 16. maddede niyet/istek ve 17. maddede ise dolayl bir emir sz konusudur. Sunulan rneklerden sadece birinde dolayl bir emir manas bulunduuna gre, bu rneklere bakarak -zun/-zu, -unu emre zg ekler saymak, doru bir yaklam olarak grnmemektedir. ncelenen almann banda, yazar, byk yazttaki emir kipini ele aldn, metinlerde emir kipinin kullanld 57 cmle tespit ettiini bildirmi, bu kiplerin kiilere gre dalmn yle belirtmiti: 1.t.k.:13, 1..k.: 8; 2.t.k.: 9, 2..k.: 12; 3.t.k.: 15, 3..k.: - . Tekin (2003)in almas esas alnarak yazarn emir ekimi olarak kabul ettii yaplar tekrar taranm ve ilevlerine gre deerlendirilmitir. kan sonular yledir: a. Sral cmleler ve farkl metinlerdeki ayn eylemler de ayr ayr sayldnda46 yle bir tablo ortaya kmaktadr: 1.t.k.:16, 1..k.: 11; 2.t.k.: 15, 2..k.: 14; 3.t.k.: 18, 3..k.: - . Toplam: 74. b. Birinci tekil kii emir kipi olarak sunulan rneklerin hemen hepsinde -AyIn/-yIn iaretleyicileri, niyet/istek bildirmektedir. Dolaysyla bu rneklerdeki ilevlerine bakarak sz konusu biimlere emir eki/kipi demek mmkn grnmemektedir. c. Birinci oul kii emir kipi olarak sunulan rneklerde -AlIm/-lIm iaretleyicileri; genel olarak istek, teklif, tavsiye, isteklendirme gibi manalar bildirmektedir. steklendirme bildiren
45
Tekin, teri yarlka-zu ifadelerini Tanr esirgesin eklinde evirmi (bk. 2003a: 47) ve dua bildiren bu tr szleri anl (2000)nn yapt gibi, buyurma (emir) kipi balnda deerlendirmitir (bk. 2003b: 179). Tekinin -AyIm/-AlIml ekimleri emir kipi saymamas, ben ebger teyin Ben karargha ineyim; altun y ze kabalm Altay dalar zerinde bulualm eklindeki ifadeleri gnlllk kipi balnda deerlendirmesi, toptanc yaklamlara nispeten isabetli bir yaklam olmakla birlikte; -sUn/-zU/-zUnlu btn ekimleri buyurma (emir) kipi saymas ve dua bildiren teri yarlkazu Tanr ltfetsin!; alnta ylkn bolzun, zn uzun bolzun Alnda atlarn olsun, mrn uzun olsun gibi ifadeleri buyurma (emir) kipi balnda deerlendirmesi, bizce doru bir yaklam olmamtr. 46 krp ana bil-i gibi ifadelerdeki uyar/emir anlaml krp zarf-fiili saylmamtr.
Turkish Studies
2112
Fevzi KARADEMR
rnekte (5, 6 ve 7. maddeler) ayn zamanda ikinci kiilere ynelik bir emir manas da sezilmektir. Ancak bu, birinci oul kiinin -AlIm/-lImla kendine emir verdii anlamna deil, -AlIm/-lImn Xn/- ileviyle kullanld veya konuann, birlikte bir eylemi gerekletirmek iin ikinci kiilere ynelik olarak emir yollu isteklendirmede bulunduu anlamna gelmektedir. d. kinci tekil kii emir kipi olarak sunulan rneklerde, fiil tabanna eklenmi kii, say, tarz vs. ifade eden bir ekim kalb bulunmamaktadr. Bununla birlikte, biri hari, tespit edilen ifadelerin balamlarndan genel olarak bir emir veya emir yollu uyar/t kipliinin varl anlalmaktadr. e. kinci oul kii emir ekimi olarak verilen rneklerde de birincil ilev olarak emir bildiren, emre zg bir biim birime rastlanmamaktadr. Fiil tabanlarna gelen -I/- biim birimi birincil ilev olarak emir deil, kii ve say bildirmektedir. Ancak bununla birlikte, tespit edilen ifadelerin balamlarndan, bir emir veya emir yollu uyar/t kipliinin varl anlalmaktadr. f. nc tekil kii emir kipi olarak sunulan rneklerden sadece birinde dolayl bir emir manas bulunmaktadr. Dier btn rneklerde niyet, ama, dua gibi manalar ne kmaktadr. g. Deerlendirmelerden kan verilere gre 74 ekimli eylemden eitli tonlarda emir bildiren/sezdiren rnek says 34tr. 34 rnekten 1i nc tekil kii, 3 birinci oul kii, 14 ikinci tekil kii ve yine 14 ikinci oul kii ekimindedir. Birinci oul kii ekimi ile salanan emir/emir yollu isteklendirme de yine ikinci kii veya kiilere yneliktir. nc tekil kii ekimi ile salanan emir ise dolayl bir emirdir. Btn bu veriler; emirdeki resmiyet sezdiren hiyerarik iliki dzenini, keskin ifade tarzn, muhatap asndan mesajn gereini yapma zorunluluunu tam olarak yanstan ekim biiminin ikinci kii ekimleri olduunu, yaztlardaki emir kipliinin de bu ekim biimi ile salandn ortaya koymaktadr. Ancak, emir manasnn ikinci kii ekimlerinde daha fazla ne kmas, bu ekimin tabiatndan ok, konumann gerekletii hiyerarik iliki dzeninden kaynaklanmaktadr. Zira askeri zellii ar basan bu metinlerde konuanlarn rtbeli kiilerden olumas (kaan, vezir), bu ifadelerin emir olma niteliini artrmtr. Faraza benzer szleri sradan bir adam veya kk bir ocuk sylemi olsayd ya da incelenen metin bir dua metni olsayd, ikinci kii ekimindeki eylemlerin kip(lik)leri herhalde burada olduu gibi, rahatlkla emir olarak deerlendirilemeyecekti. Bu bilgiler ortada iken -AyIn/-yIn; -AlIm/lIm; -gIl/-kIl; -(X)/(X)lar; -zU/-zUn, -sUn Un; zUnlAr -sUnlAr47 eklerini bir btn olarak emre zg biimler dizisi saymak doru bir yaklam olarak grnmemektedir. Durum, Eski Ouzcada da ayn ekildedir. Glsevin, bu gerekten yola karak Eski Trkiye Trkesinde stek Kipi zerine adl almasnda unlar kaydetmektedir: Bugn Dilek-stek Kipleri bal altnda verilegelen Emir, stek, Dilek-art ve Gereklilik kiplerini, ETTk.de 48, fonksiyonlar itibar ile ayr ayr mstakil ekillerde gsterebilmek olduka gtr. Bu kiplerin hepsinde bir eyin yaplmasnn, ben tarafndan istenmesi vardr. ETTk.de, tek bir ekil, hemen hemen btn tr ve derecelerde istek bildirebilmektedir. Yani ayn ek hem dilek-istek, hem emir, hem tavsiye yolu ile gereklilik, hem temenni vs. gstermek iin kullanlmtr. Bu fonksiyon okluklar, gnmz Trkesine gelindike belirli eklerde younlam ve koyulamtr. TTk.de49 'nispeten' emir (veya istek) iin ayr ek, gereklilik iin ayr ekten bahsedilebilir. Ancak, ETTk.de her kip iin ayr ayr ekler gstermek mmkn deildir. Bu yzden, gramerlerimizde Dilek-stek Kipleri bal altnda Emir, stek, Dilek-art ve Gereklilik diye ayr ayr verilegelen ekilleri, ETTk.de stek Kipi ad altnda
47
Eski Trkede emir kipi iin bk. Sertkaya, 1988: 140; anl, 2000: 238; Gabain, 2000: 79; Ercilasun, 2004: 188; 281; Karaaa, 2012: 370. 48 ETTk.: Eski Trkiye Trkesi (Eski Ouzaca/Eski Anadolu Trkesi). 49 TTk.: Trkiye Trkesi.
Turkish Studies
2113
birletirip incelemeye altk. lk bakta, buna, 'bir kip iin birden ok ekil bulunmamalyd' diye itiraz edilebilir. Ancak, sadece Gelecek Zaman iin, -(y)A; -(y)AsI; -(y)IsAr; -(y)AcAK; -dAI; sA gerek olmak zere be ayr ek kullanld dnlrse, vermeye altmz yeni tas nif makul karlanabilir, kansndayz (1999: 3). Glsevin, bu dnceden hareketle, aratrmaclarn nemli bir ksm tarafndan emir kipi olarak sunulan ekleri istek kip(ler)i iinde sayar ve tespit ettii ilevlerini yle sralar: 1.t.k.: -AyIn; -AyIm: a. Dilek-istek bildirir: varayn ben de bugday ileyeyin / anda yaylayup anda klayayn (Harname.91). b. Tavsiyede gereklilik bildirir (zellikle ne soru kelimesi ile birlikte kullanlnca): aydur y baba ne klayum (Behc.1,112). c. Tercih bildirir: Sen etden ogul yiyeyin mi yohsa sas dinl kfir degine gireyin mi agah kazanu nmsn sdurayn m (DKor.D.53,4-5). 1..k.: -AlUm: a. Dilek-istek bildirir: Kanatlanup ualum klli hevesden geelm / 'ayn- selvndan ielm kuds-i mbrekdedr (EMer.377). b. -mAk iin ... anlamnda maksat bildirir (ki ile balanan veya balanmas gereken birleik cmlelerde): y ms bize tary 'ayn gster biz saa inanalum (MC.36b.13). 2.t.k.: -gIl: a. Dilek-istek bildirir: aytdum iy pertev-i hak dutgl elm / hod ne el var ne ayak dutgl yolum (A.Pa.Grb.175,11). b. Emir bildirir: beg eyitdi eyitgil (MC.33a.12). c. Du yoluyla istek bildirir: eydr bu kulu kldug gnhlardan artgl pk eyle dir ve kaan namza tursa ol mescid dah hl dilile du' klur eydr ilh bu kulunu sinini nrlandurgl (MC.69a.4-9). d. Tavsiye bildirir: imdi gel aklu der gendze / fikr idben bakgl gze (A.Pa. Grb.17,6). e. Tavsiye yolu ile gereklilik bildirir: eger nm ister ise hiretde / yidrgil hak yolna dnyda nn (rh. 15) : a. Dilek-istek bildirir: kerem gster ki sultn- keremsin / kadem kl rence kim kademsin (Hus.ir.2935). b. Emir bildirir: bir slih kii bir criye satun ald meger ol criye zhidlerdendi efendisi eyitdi iy criye bu gn yun arn (MC.58a.3). c. Du yolu ile istek bildirir: bizmle cmle mn ehline hem / rahmet eyle bu dilde kalmasun gam (EMer.332). d. Tavsiye bildirir: imdi gel aklu der gendze / fikr idben bakgl gze (A.Pa.Grb.17,6). e. Tavsiye yolu ile gereklilik bildirir: sini aldar bu dny bhaber sen / szm iit gdm dut top elden (rh.24). 2..k.: -(U); -(U)Uz50 a. Dilek-istek bildirir: halv geldi ortaya oturdlar / cuhd eyder iid gl ne diler (A.Pa.Hik.18). b. Emir bildirir: iy firiteler kullarumu bu ni'metlerine ve sa'detlerine nazar eyle dah dnydaki hlhe baku (MC.96a.9-10). c. Yalvarma yolu ile istek bildirir: biz karau sn iinde yaluz garb miskn dermnde ve ciz kalmuz bizi esirgez ve bizm mllarumuzdan hayr u ihsn ve sadak virmek elmzden gelmez br bizi hayr duyla auuz dirler (MC.77b.911). d. Tavsiye bildirir: iy yrenler bu dem kadr bil / gnde yz bi gez haka krin klu (A.Pa.Vsf.32). e. Tavsiye yolu ile gereklilik bildirir: tardan utanuuz kim lm ihen yakndur
50
Aslnda -(U) eki 2. okluk kiiyi gstermek iin yeterlidir. Ayrca -(U)Uz eklinde geniletilmesi, sayg ve incelik ifadesi kazandrmak iin olmaldr. Bu yzden, -(U)Uz kullanlnda, emir fonksiyonu beklenemez. (Glsevin 1999: 9).
Turkish Studies
2114
Fevzi KARADEMR
(MC.98b.12). f. Serbestlik verildiini bildirir: iy m'minler yiz kim halk toydug vaktn siz a olurduuz (MC. 76a.). 3.t.k.: -sUn a. Dilek-istek bildirir: yine biti yazd atasna biz bu ii bitrine atam s dirsn bagdza salsun (Behc.108). b. Temenni bildirir: brakdlar ysuf derin kuyu / kesdiler urgann lsn diy (H. Yus.7,12). c. tavsiye yolu ile gereklilik bildirir: dilerse ki dkeli halkdan gl ve kuvvetl ola hak te'lya tevekkl klsun didi (MC.98a.11). 3..k.: -sUnlAr a. Emir bildirir: hak te'l eyitdi bu drt ay oruc dutsunlar (MC.54a.13). b. Dilek-istek bildirir: eyh eyitdi iy h buyur bir legene getrp suyla toldursunlar (KVz.9a.4). c. Tavsiye yolu ile gereklilik bildirir: y ms gtle kullarum bir i ilesnler kim ben anlar umaga givrem (Metin15,3). d. Msaade-iczet bildirir: er gn tahta gep pdihlk eylesnler hkm hkmt ellerinde olsun ne dilerse eylesnler (KVz.21a.5)51 (Glsevin 1999: 4-10; 1997: 105-114 ). Glsevinin Eski Trkiye Trkesinde stek Kipi zerine adl bildirisi ve bu bildiriye kaynaklk eden Eski Anadolu Trkesinde Ekler adl eserindeki bu bilgilere gre: 1. Kimi aratrmaclar tarafndan Eski Ouzcann emir kipleri (emre zg ekim kalplar) olarak gsterilen -AyIn, -AyIm; -AlUm; -gIl; -(U); -(U)Uz; -sUn; -sUnlAr ekleri eitli istek trleri bildiren istek ekleri/kipleridir. 2. Birinci tekil (-AyIn, -AyIm) ve oul (-AlUm) kii eklerinin, dilek-istek, tavsiye, tercih, maksat bildirme gibi ilevleri tespit edilmitir. Bu eklerin emir bildirdiine dair bir tespitte bulunulmamtr. 3. Emir bildirdii tespit edilen ekimler, ikinci ve nc kiiler ile ilgilidir. Tespit edilen rneklerde, aada grld zere, emrin gerektirdii hiyerarik iliki dzeni, muhatap asndan mesajn gereini yapma zorunluluu gibi manalar, mevcuttur: bir slih kii bir criye satun ald meger ol criye zhidlerdendi efendisi eyitdi iy criye bu gn yun arn (MC.58a.3). iy firiteler kullarumu bu nimetlerine ve sadetlerine nazar eyle dah dnydaki hlhe baku (MC.96a.9-10). hak te'l eyitdi bu drt ay oruc dutsunlar (MC.54a.13). Sonu: Btn bu veriler; gerek Eski Trke, gerekse Eski Ouzcada (Eski Anadolu Trkesinde) her kiiye gre ekimi bulunan ve birincil ilevi emir bildirmek olan standart bir kipin bulunmadn, dolaysyla biimsel ve ilevsel adan her biri ayr bir zellik arz eden -AyIn; -yIn; -AlIm; , -gIl, -kIl; -(X); -(X)lar; -zU/-zUn, -sUn Un; zUnlAr -sUnlAr biim birimlerini bir btn olarak emir kipi dizisi (emre zg ekim kalplar) saymann doru bir yaklam olamayacan ortaya koymaktadr. Eski Ouzcann devam saylan Osmanl Trkesinde de durum ayndr. Baz fonolojik deiiklikler dnda, emir kipi ile ilgili olarak dnemler arasnda konunun zn ilgilendiren bir farkllk tespit edilmemitir.
51
rneklerdeki ksaltmalarn karlklar almada yle verilmitir: A.Pa.Grb.: Ak Paa, Garib-name; A.Pa.Hik.: Ak Paa Hikaye; Behc.: Behcet'l-hada'ik fi Mev'izet'l-hala'ik; rh.: Ahmet Fakih, arhname; DKor.D.: Dede Korkut Hikyeleri, Dresten nshas; EMer.: Ahmet Fakih, Evsaf Mesacidi'-erife; Hus.ir.: Husrev irin; KVz.: Krk Vezir Hikyeleri; MC.: Ahmed-i D', Mifthu'l-Cenne; H. Yus.: eyyad Hamza, Yusuf u Zeliha (Glsevin, 1999: 13).
Turkish Studies
2115
2.2. Trkiye Trkesi gramerlerinde Cumhuriyetten nce aydnlar arasnda yaygnlaan dilde millileme/sadeleme dncesi, Cumhuriyetle birlikte devlet politikas halini alm, devletin, btn toplum kesimlerince rahatlkla anlalabilen, terkipsiz,52 ar bir yaz dili oluturma politikas, Trkiye Trkesini netice vermitir. Tarihi,53corafi snrlar54 ve adlandrlmas55 konusunda farkl gr ve tutumlar bulunsa da, stanbul az56 temelinde ekillenen Trkiye Trkesi, genel olarak Trkiye Cumhuriyetinin snrlar iinde konuulan yaz dilini karlamak zere kullanlmaktadr. Trkenin tarihi dnem gramerlerinde olduu gibi, Trkiye Trkesine ynelik gramer almalarnda da, emir kipi, yaygn olarak ayr bir kategori olarak deerlendirilmitir. Bu blmde gramerlerin emir kipi57 iin yaptklar tanmlardan rnekler sunulacak, emir kipinin kiiye gre ekimi konusundaki yaklam farklar gsterilecektir: Emir kipi iin yaplm tanm rnekleri Trkede, tanmn taml, efradn cami, ayarn mani kalp szyle ifade edilir. Tanmlar, bir kavramn ne olduunu bildirdii kadar ne olmadn ve/veya olmayacan da sezdirir. Dolaysyla aratrmaclarn emir kipi iin yaptklar tanmlar, neyi emir kabul edip etmediklerini belirlemek, konuyla ilgili tespitlerini anlamak asndan nemlidir. Bu amala, aada, eski ve yeni yaynlardan emir kipi iin yaplm tanm rnekleri sunulmutur: Eylemin yaplmasn bildirir (Dizdarolu, 1963: 18). Eylemin yaplmasn buyurmak iin kullanlr (Gencan, 1979: 293). Eylemin yaplmasn dileyen ve emreden bir kiptir (Ko, 1996: 316). Eylemin yaplmasn buyurur. Buyurma olduu iin kendisinde tam bir hitap biimi vardr (Ediskun, 1999: 185). Fiilin ierdii anlam, sosyal stat veya deiik ilgiler dolaysyla baka bir kiiye buyurma kipidir. Bu kipte fiil, bakasnn emri dolaysyla gereklemektedir (Delice, 2002: 206). Emir kipi yaplmas gereken ii kesinlie balayarak emir biiminde ifade eden bir gramer kalbdr (Korkmaz, 2003a: 665). Tasarlanan fiilin biraz daha ok ve belki de sert olarak istendiini, dilendiini ifade eden bir ekildir (zelik-Erten, 2011: 149). Tasarlanan hareketin yaplmasn emir eklinde ifade eden gramer kalbdr (Vural-Bler, 2011: 250). Eylemi emir/istek tarznda bildirir (Boz, 2012: 67). Emir ekimi yalnzca ekil bildirir ve tasarlanan hareketin emir eklinde olduunu ifade eder (Karaaa, 2012: 370). Bu tanmlardan karlacak sonuca gre, emir kipi; stats uygun bir kiinin, baka bir kiiden bir eylemin yaplmasn kesin/sert biimde istediini bildiren bir gramer kalbdr. Emird e tam bir hitap hali vardr, szn emir nitelii tamasnda isteme biimi ve sosyal stat nemlidir.
52 53
Bu terkiplerden kast, Arapa ve Farsa kurulutaki terkiplerdir. rnein, Timurta, Trkiye Trkesi terimini, bana eski sfatn koyarak, Eski Ouzca ve Osmanl Trkesini iine alan daha uzun bir tarihi sre iin kullanmtr (2000: 3). 54 Trkiye Trkesi, sadece lnl Trkeden ibaret deildir. Zira Trkiyede lnl Trkenin dayand(rl)d stanbul aznn yan sra ok sayda az konuulmaktadr (bk. Karahan, 1996: 1 vd.) ve bu azlarn alan, konuyla ilgili almalarda Trkiye Trkesi terimindeki Trkiye sznn kavramsal deerini aacak ekilde, Irak, Suriye, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti, Bat Trakya, Bulgaristan ve Makedonyay da iine alacak ekilde geniletilmektedir. Yine, Avrupa lkeleri bata olmak zere dnyann eitli lkelerine Trkiyeden g eden/giden Trklerin de Trkiye Trkesini kullandklarna dikkat ekilmektedir (bk. Korkmaz vd., 2001: 83). 55 znde Osmanlcann devam, ancak sz varlndan sz dizimine dein eitli ynlerden daha zgn olan Trkiye Trkesi; ada Trkiye Trkesi, Modern Trkiye Trkesi, Gnmz/Bugnk Trkiye Trkesi, Yeni Trke gibi adlarla da anlmaktadr. 56 Bugn, stanbulda, bir deil, birden ok azn varl sz konusudur. Zira, Trkiyenin hemen her yerinden, hatta dndan g alan ve nfusu milyonlar aan stanbul iin bugn tek bir azdan sz etmek gtr. 57 Geleneksel dil bilgisi almalarnda kip-kiplik ayrm yaplmam, kip terimi kiplik manasn da verecek ekilde kullanlmtr.
Turkish Studies
2116
Fevzi KARADEMR
Bir eylemin yaplmas emredildii gibi, yaplmamas da emredilebilir. Ancak rnek tanmlarda eylemin yaplmamasn emretme yn yer almamtr. Emir kipinin kiiye gre ekimi konusundaki yaklam farklar Emir kipinin kiiye gre ekiminde farkl yaklamlar sergilenmitir. Kimi aratrmaclar, kiinin kendi kendisine emir veremeyecei dncesinden hareketle, aklama ve rneklendirmelerinde birinci tekil ve oul kii iaretleyicilerine yer vermezken, kimileri, emir kipinde her ahsn ayr bir ekle gsterildiini belirterek, bu ekleri ekimli fiiller zerinden rneklendirmitir. Aratrmaclarn birinci tekil ve oul kii emir ekimi konusundaki yaklam fark aadaki tabloda grlmektedir:
Aratrmaclar Banguolu, 2000: 473; Bilgin, 2006: 169; Dizdarolu, 1963: 19; Ediskun, 1999: 186; Eker, 2006. 378; Hengirmen, 1998: 225; Gencan, 1979: 293; Keskin, 2004: 58; Ko, 1996: 316; Serebrennikov-Gadjieva, 2011: 183. Aslan Demir, 2007: 172. Kiiye gre emir ekimi 1.t.k. 2.t.k. - 3.t.k. -sXn 1..k. 2..k. -Xn(Xz) 3..k. -sXnlAr 1.t.k. 2.t.k. -, -Xn(X)z58 3.t.k. -sXn 1..k. -AlIm59 2..k. -Xn(Xz) 3..k. -sXnlAr 1.t.k. 2.t.k. 3.t.k. 1..k. 2..k. 3..k. -AyIm - -sXn -AlIm -Xn(Xz) -sXnlAr gel gel-sin gel-in(iz) gel-sinler gel/ gelin/ geliniz gel-sin gel-elim gel-in(iz) gel-sinler gel-eyim gel gel-sin gel-elim gel-in(iz) gel-sinler
Boz, 2012: 6760; Demir-Ylmaz, 2005: 193; Ergin, 1985: 305; Karaaa, 2012: 370; Korkmaz, 2003a: 670 vd.; zelik-Erten, 2012: 149; Vural-Bler, 2011: 250.
Tablo 2: Trkiye Trkesi ile ilgili almalarda emir kipinin verilii.
Bu tablonun iaret ettii 1. Kii kendi kendine emir veremez, birinci tekil ve oul kii emir kipi/ekimi yoktur, 2. Kii kendi kendine emir verebilir, birinci tekil ve oul kii emir kipi/ekimi vardr eklindeki iki farkl yaklama zemin tekil eden aklamalar yledir: Kii kendi kendine emir veremez, birinci tekil ve oul kii emir kipi/ekimi yoktur: Buyuru eydilen, veya sz geene eydenin nazar olarak kesin eilimini duyuran bir kip olduu iin 1. kiiye ynelmesi mantki saylmaz. 1. kiiye dnk en kesin eilim kipi olarak gereklilik kipi kullanlr. (almalym, almalyz). Bununla birlikte kendimizi 2. kii yaparak buyuruyu kendimize evirebiliriz. Silkin ve sakin ol! Dedim avare gnlme (Banguolu, 2000: 473). nsan kendi kendine emir veremeyecei iin, emir kipinin birinci tekil ve oul ahslar da yoktur (Dizdarolu, 1963: 19). Bugn emir kipinin birinci tekil ve oul kiilerini gremiyoruz (Ediskun, 1999: 186). Sz syleyen kendisine buyuramaz; onun iin bu kipin birinci kiisi yoktur. Ancak 3. kii yerine geip kendine, gnlne eytenler grlr (Gencan, 1979: 293). ahs ekleri
58 59
Sen yerine sizin kullanld resmi balamlarda. Kimi zel durumlarda, ikinci kii veya kiilere ynelik emirlerde. 60 Boz, emir yerine emir/istek terimini kullanr.
Turkish Studies
2117
dnda herhangi bir eki yoktur. Kendi kendimize emredemeyeceimizden birinci tekil ve oul ahslarn ekimi yoktur (Keskin, 2004: 58). Trkede bu kip, birinci tekil ve oul kiiler iin kullanlmaz (Ko, 1996: 316). Asl emir kipi teklik ve okluk ikinci ahstr. Teklik ikinci ahs fiilin yaln kkdr. Bazen eitli glendirici paracklar katlabilir. okluk 2. ahsa 2. ahs ekleri -z, -z, -nar eklenir. Ouz dillerinde ise -z//-iiz ekinin ksalmas sonucunda oluan n//-in eki kullanlr (Serebrennikov-Gadjieva, 2011: 183). Emir kipinin birinci tekil ve oul ahslar kullanlmaz. Ancak baz dilcilere gre istek kipinin 1. tekil ve oul ahs ekleri (-AyIm, AlIm) emir iin kullanlr (Topalolu, 1989: 65). Konu, ilkretim, ortaretim ve yabanclara Trke retimi kaynaklarnda da benzer ekilde verilmektedir. rnein, lkretim Trke 7 retmen Klavuz Kitabnda, retmenlere, konuyu yle ilemeleri tavsiye edilmitir: Bu etkinlikten sonra rencilerinize dilek kiplerinin gereklilik, istek, art ve emir olarak ayrldn; gereklilik kipinin -meli; istek kipinin -e; art kipinin -se eki aldn; emir kipinin ek almadn, bu kipin birinci teklik ve birinci okluk ekimlerinin olmadn, bu kipte kii eklerinin kip eki ilevini grdn syleyiniz61 (Komisyon, 2010: 104)62. Kii kendi kendine emir verebilir, birinci tekil ve oul kii emir kipi/ekimi vardr: Emir ekiminde kullanlan biimbirimler, hem tarz hem de say ve kii ulamn bildirirler. Her kii iin ayr bir ek vardr. Ayrca, emir kipinin 1. teklik ve okluk kiileri istek kipi ile biim olarak ayndr. Bundan dolay kipin adnn emir/istek kipi olarak kullanm yaygnlk kazanmaktadr (Boz, 2012: 67). Anlamsal adan bakldnda, kiilerin kendilerine emir vermelerinin mantkl olmadndan hareketle bugn emir ekiminde birinci kiiler yok saylmakta ise de, tarihsel geliimi dikkate alarak emir kipinin e zamanl ekimi yle gsterilebilir: 1. kii: (y)AyIm, -(y)AlIm (Demir-Ylmaz, 2005: 193). Grlyor ki Trkede btn ahslar iin emir eki vardr. Byle olduu halde birinci ahs kendi kendine emredemez eklinde yanl bir dnce ile teden beri emir birinci ahslarn mevcut olmad ileri srlr. Yabanc gramerlerin tesiri ile yerletii anlalan bu kanaat tamamiyle yanltr. Yabanc dillerde emir birinci ahslar olmayabilir. Fakat Trkede byle bir durum yoktur. Ksacas birinci ahslar da kendi kendisine emredebilir ve bunu karlamak zere Trkede emir birinci ahs ekleri vardr. Bu ekler ayn zamanda istek ekli iin de kullanlrlar (Ergin, 1985: 307 vd.). Emir ekiminde kiilerin ayr ayr ekleri vardr. Emir ekleri vurgu ynnden dier ekil ve zaman eklerinden farkldr. Olumlu eylemlerde, bazen vurgulu bazen vurgusuzdur. Teklik ve okluk birinci kii emir ekiminde vurgu emir ekleri zerinde, ikinci teklik ve okluk kiide ise, ekimi yaplan eylem zerindedir. Bu zellik, birinci ve nc kiide emrin istek anlamna kaymasna neden olmaktadr (Karaaa, 2012: 370). Bize gre kipin birinci ahs teklik ve okluk (hatta nc ahs) ekiminin varln kabul etmeme grnde birleenler, iki noktada yanlmlardr: Birincisi, emir kipinin tarihi devirlerdeki grevini dikkate almadan, ondaki istee ynelen eilimi yalnz Trkiye Trkesindeki gelime srecine balamalardr. kincisi de yalnz ekil zerinde durarak, ekin Trkiye Trkesindeki kullanl biimlerini, dilin malzemesine dayanarak derinlemesine incelememi olmalardr. Ekin birinci ahslarda emir ilevi ile kullanlmad biimindeki yanl gr, bizce Arap gramerinin etkisine balanmaldr. Bu konuda yaplan bir aratrma63 ve metinlere dayanan dikkatli bir inceleme; insann kendi kendine emredebileceini ve emir kipinin yalnz ekil olarak deil ilev bakmndan da birinci ahs ekimlerinin var olduunu gstermektedir
61 62
Koyulatrma tarafmzdan yaplmtr. Ayrca bk. YT Uur Kemal (2007). Dil ve Anlatm Yardmc Kitab 10. Snf (Yeni programa ve MEB ders kitaplarna uygun olarak hazrlanm retmen ve renci klavuzu), Klavuz 2006 Yaynlar, stanbul. s. 130; ERDAL Kadir vd. (2010). Ortaretim Dil ve Anlatm 10, Ders Kitab, Zambak Yaynlar, stanbul. s. 126.; TMER (2011). Yeni Hitit Yabanclar in Trke retmen Kitab 1, Ankara niversitesi Yaynlar, Ankara, s. 74-75. 63 Aratrmac, Ercilasun (1994)un Trkede Emir ve stek Kipi zerine adl almasn kastetmektedir.
Turkish Studies
2118
Fevzi KARADEMR
(Korkmaz, 2003a: 670 vd.). Emir ekimi, Trkede, Eski Trkeden bu yana her kii iin ayr olmak kaydyla kullanlmtr. Bu ekim gnmze pek az deiiklie urayarak gelmitir. Emir ekimi iin ekimli dillerdeki emir ekillerine bakarak Trke hakknda karar vermek son derece yanl olur. Ayrca, Kii kendine emredemez gibi bir grle birinci kii emir eklerinin olmadn sylemek de yanltr. Emir ekimi balangtan beri kullanlagelen en salam ekim ekillerinden birisidir. Emir ekleri, her kii iin farkl ekillerden meydana gelmektedir (zelik-Erten, 2012: 149). Emir kipinde fiil kk veya gvdesine getirilen kip eki ayn zamanda ahs da karlamaktadr. Bundan dolay her ahs iin ayr bir emir eki vardr (Vural-Bler, 2011: 250). Bu dncede olanlardan biri de Ercialasundur. Ercilasun, Trkede Emir ve stek Kipi adl almasnda, gramer almalarndaki bu iki farkl yaklam tartm ve u sonuca varmtr: Gramer kavramlar adlandrlrken hem ekil hem ilev dikkate alnmal, hangi ilev ar basyorsa kavram ona gre adlandrlmaldr. -AyIm, -AlIm eklerinin gereklilik (Nereden bileyim), hayret (Adam karmda grmeyeyim mi), iyi olacana dair iaret ve tahmin (Gideyim bari), geni zaman (bakalm ve size bildirelim), yalvarma (kurban olaym) gibi ok sayda ilevleri olmakla birlikte, asl ve baskn ilevleri emir bildirmedir. Dolaysyla geleyim, gelelim ekilleri istek kipine deil, emir kipine ait saylmaldr (bk. 1994: 3-9). Yukarda sunulan iki grn birinci kii emir kipi/ekimi konusunda vurguladklar noktalar ksaca yle zetlenebilir: Kii kendi kendine emir veremez, birinci tekil ve oul kii emir kipi/ekimi yoktur: Emir, sz syleyenin dnda szn getii ikinci bir kii ister. Bir kiinin hem hatip/amir hem de muhatap/memur konumunda olmas mantken mmkn olmad iin 1. kii emir kipinin varln kabul etmek doru deildir. ayet 1. kiiye ynelik emir derecesinde bir istek olacaksa, bu, en iyi, gereklilik kipiyle olur. Bununla birlikte kii kendini ikinci kii yerine koyarak kendisine (teorik olarak) emir verebilir. Kii kendi kendine emir verebilir, birinci tekil ve oul kii emir kipi/ekimi vardr: Trkede kii kendi kendine emir veremez dncesi yanltr. Bu dnce yabanc gramerlerin etkisiyle olumutur. Emir ekiminde kiilerin ayr ayr ekleri vardr. Bu ekler hem say hem, hem tarz hem de kii anlam tar. Emir kipi/ekimi konusunda karar verirken emir eklerinin tarihi geliimi ve ilevleri gz ard edilmemelidir. -AyIm/-AlIm eklerinin gnmzde istek de bildirdii dorudur ancak asl ilevleri emir bildirmektir. Bir yaklam fark da emir ve/veya istek kipi olarak sunulan -AyIm/-AlIm, eklerinin, biimsel ayrm konusunda yaanmaktadr. Kimi aratrmaclar, birinci kiiler iin kullanlan -AyIm ve -AlIm eklerini -A-(y)Im/-A-yIm ve -A-lIm eklinde paralara ayrm (bk. Ediskun, 1999: 183; Ko, 1996: 313. Boz, 2012: 6564); kimileri, byle bir ayrmn tarihsel adan yanl olduunu bildirmilerdir. aret edilen tarihsel gereke ise yle aklanmtr: stek ekiminde kullanlan kii ekleri aslnda -m (gel-e-m), -sIn (gel-e-sin), - (gel-e); -vUz (gel-e-vz), -sIz (gel-e-siz), -lAr (gel-eler) eklinde iken, yani birinci tekil kiide 2. tip; dier kiilerde 1. tip ahs ekleri kullanlyorken sre ierisinde birinci kii ekleri kullanmdan derek yerlerini gerekte emir ekleri olan -AyIm ve -AlIm eklerine brakmtr. -AyIm, -AlIm istek ekiminin asli ekleri deil, emir ekiminden dnledii eklerdir. Dier emir ekleri gibi kii ve kip manasn birlikte ifade ettiklerinden, bu ekleri paralara ayrmak doru deildir (Konuyla ilgili benzer grler iin bk. Ergin, 1985: 311; Ercilasun, 1994: 8; Korkmaz, 2003a: 571; zelik-Erten, 2011: 149; Demir-Ylmaz, 2005: 193).
64
Boz, -AyIm ekini A-y-m (uyan-a-y-m) eklinde ayrm, ancak zmlemesi sorunludur diyerek -AlIm ekini ayrmamtr (uyan-alm).
Turkish Studies
2119
Ayrca, -Xn(Xz) ve -sXn/-sXnlArin birincil ilevlerinin tarz m (emir, istek), kii mi bildirmek olduu konusunda da farkl grler bulunmaktadr. rnein Adal (1979: 47), Buyrum hibir biimbirimin kullanlmayyla salanr derken65, birok aratrmac, -Xn(Xz) ve -sXn/sXnlArlarn hem emir hem de kiiyi birlikte iaretlediini bildirmektedir (rnek olarak bk. Ergin, 1985: 304; Korkmaz, 2003a: 665; zelik Erten, 2011: 142). Aydn ise, kii kategorisinde uyum d kalan66 -sXn ekinin kii deil kip eki olduu grndedir (2007: 160 vd.). Deerlendirme: Trkiye Trkesi gramerlerinde, genel olarak tasarlama kipleri iinde bir emir kipinin varlnn kabul edildii, tartmalarn daha ok birinci kiilerin ilevi, biimsel ayrm noktasnda gerekletii grlmektedir. Ancak, tarihi dnem gramerlerinde olduu gibi, Trkiye Trkesi gramerlerinde de emir kip(lik)ini tanklamak ve/veya varln kantlamak zere verilen rnekler incelendiinde, bu rneklerden ok aznn gerekte emir bildirdii, dolaysyla aslnda Eski Trkeden gnmze dein istek kipinden bamsz, btn kiilere gre ekimlenen ve birincil ilev olarak her zaman emir bildirdii belirlenen bir kipin olmad anlalmaktadr. Bu grmz kantlamak zere emir kavram tad iddia edilen rnekler incelenecektir. ncelemeye Ercilasunun birinci kiilerin kendi kendilerine emir verebileceini ortaya koymak zere yazd Trkede Emir ve stek Kipi zerine adl almasndaki rneklerden balanacaktr. nsann kendi kendine emredemeyecei doru deildir diyen Ercilasun, grn u rneklerle ispatlamaya alr: Ahmet dedim kendi kendime, kalk67 ve al. Meer yalan bu imi! Ne sama bir yalan Hi inanlacak gibi deil, takn yzne glcn kzm, haydi lay Dizlerinin titremesi olur mu imdi, yalandr syledii, iyi biliyorsun, doru otur, dik otur, glmse lay. Parmaklarn sk sk kilitle birbirine, sk, daha kuvvetle sk! Sonra bana ar gelen bir ey varsa, o da Frenklerin routine dedikleri eydi. Her gn ayn saatte ie git! Yolda belirli dkknlardan sigara, kibrit al! skdardan belirli vapura bin! Kprde tramvay bekle! Tramvay bo bulursan bin! (1994: 3 vd.). Aratrmac, bu rneklerden sonra u yargya varr: nsann kendisini ikinci ahs yerine koyarak, kendisine hitap ederek, emir kipinin zerinde hi tereddt bulunmayan teklik ikinci ahsyla kendisine emrettiini gsteren yukardaki rnekler, insann pek l kendisine emredebileceini aka ortaya koymaktadr (1994: 4). Bize gre, Korkmaz (2003: 669 vd.)n da ayn gerekeyle aktarm olduu bu rneklerin ncsnde birinci kiinin kendisine emir verdiini sylemek gtr. Zira, emir kipinde gizli bir gelecek zaman anlam vardr, bitmi eylemin deil yaplacak eylemin emri olur. Bu rnekte, romann kahraman, gemite ard sra gerekletirdii eylemleri bildirmektedir: ie giderdim ie git!; sigara, kibrit alrdm sigara, kibrit al!; vapura binerdim vapura bin!; tramvay beklerdim tramvay bekle!; bulursam binerdim! bulursan bin!. Konuan, kip ve kii deitirerek, eylemleri, gemite sreklilik (bildirme kipi) birinci kii formu yerine, istek (emir) ikinci kii formunda sunmutur. Bu ilem, konuann kendisine veya ikinci kiiye emir vermesi olarak deil, konuann, yaadklarn muhatabna yaatma, benzer eylemleri
65 66
Ayrca bk. Benzer, 2008: 87. -sXn eki, Trkede sen adlnn temsilcisi iken istek-emir ekiminde 3. ii ekiminde kullanlmaktadr. 67 Alnt metinlerdeki koyulatrmalar tarafmzdan yaplmtr.
Turkish Studies
2120
Fevzi KARADEMR
gerekletirmesi halinde, yorumlanmaldr.
benzer
durumlar
yaayacan
sezdirme
niyeti/abas
olarak
Sz konusu durum, u rnekte de grlmektedir. Konuan, ayn dnceyle, kii deitirerek gerekletirmi olduu eylemleri ikinci kii ekimiyle sunmaktadr: Uyandmda vaktin epey getiini anladm. Hemen kanepeden frlayp yemek yapmaya koyuldum. Soanlar dora, eti kk kk kes, tatlnn kremasn hazrla derken zaman abucak geti (Yeni Hitit Yabanclar in Trke alma Kitab II. s. 15). lk iki rnekte ise durum farkldr. nc rnekte baka bir kiiye bir durumu hikye etme sz konusu iken ilk iki rnekte kiinin kendi kendisiyle konumas sz konusudur. Konuan/konuann i sesi, konuana bir dizi eylemi gerekletirmesini telkin etmektedir. Benzer durum Paladan aldmz u rnekte de grlmektedir: Oradan ayrlmadan bir karar verdim. Nefsimin azgnlklarna, dnya nimetlerinin ssne ve ziynetine aldanmamak zere kendimle bir akit yaptm. Nefsime tembihledim; u cihan mlkn Kaftan Kafa tuttun, btn cihan maln bir zar ile ttn tut. Sleyman tahtna oturup, cinlere ve devlere hkmettin, Firavunun ve Nuirevann zenginliklerine sahip oldun tut. stne bir de Karunun hazinelerini ekledin, aznda bir lokma olan u dnyay dahi yuttun tut. mr bir ok, zaman bir yay, bir el o yay germi, sen o yay attn tut. Aldn her nefes, keseden akmakta olan bir kum tanesi, kese ortalanm ve sen keseyi tkettin tut (Pala, 2011: 118). Bu tr anlatmlarda, konuan, benini ikinci kii olarak konumlandrarak onunla konumaktadr. Dolaysyla teorik olarak biri konuan, dieri dinleyen iki kii sz konusu olup fiiller, biimsel olduu gibi kavramsal olarak da ikinci kii ekimindedir. Bununla birlikte emirde bulunan eit olmayan g ilikisi (bk. Aslan Demir, 2007: 35), kii ve kendisi arasnda bulunmadndan bu ifadeleri de gerek emir saymak mmkn grnmemektedir. Ercilasuna gre -AyIm ve -AlIm eklerinin; gereklilik (Nereden bileyim), hayret (Adam karmda grmeyeyim mi), iyi olacana dair iaret ve tahmin (Gideyim bari), geni zaman (bakalm ve size bildirelim), yalvarma (kurban olaym) gibi ok sayda ilevleri olmakla birlikte, bu eklerin asl ilevi, emir bildirmektir ve bu ilevleri, bir ksmna iaret edilen dier ilevlerinin nne gemektedir. Aratrmacya gre, u rneklerdeki -AyIm ve -AlIm ekli ekillerin emir ilevinde olduuna phe yoktur; nk kendilerinden nce veya sonra emrin ikinci veya nc ahs gelmektedir. Syle, anlat, brak, dinsin ekilleri, emir kipinde olduuna gre onlardan sonra gelen greyim, bakalm, gideyim ekilleri de emir kipindedir: 1. haydi alalm, 2. haydi gidelim, 3. syle de greyim-syle de grelim; 4. haydi anlat bakaym-haydi anlat bakalm; 5. brak, gideyim-brakn, gidelim; 6. ben alamayaym da kimler alasn-biz alamayalm da kimler alasn; 7. syleyeyim de ren deil mi- syleyelim de renin deil mi; 8. bunu yapaym, deme- sakn kalkalm demeyin; 9. l de, leyim; l de, lelim; 10. ne sen sor, ne ben syleyeyim- ne siz sorun, ne biz syleyelim; 11. yamur dinsin de gideyimyamur dinsin de gidelim; 12. sana vereyim, hediyem olsun; 13. dur bakalm; 14. brakalm gitsinler; 15. durun, biraz bekleyelim; 16. kalkn, alalm; 17. kendi iimizi kendimiz yapalm, bakas yapmasn68 (1994: 6-7). Ercilasunun -AyIm/-AlIm eklerinin emir ilevinde kullanldn belirtmek zere sunduu rnekler bunlardan ibarettir. Bu rneklerde, birinci tekil veya oul kiinin kendi kendisine emir
68
rneklerin numaralandrlmas ve -AyIm/-AlIml szcklerin koyulatrlmas tarafmzdan yaplmtr.
Turkish Studies
2121
verip vermedii yeniden deerlendirilmelidir. Biz, sz konusu rneklerde srasyla u manalarn ne ktn dnmekteyiz: 1. Haydi alalm: Bu cmlede, konuan, muhataplaryla birlikte almak istemekte, muhataplarn haydi nlemiyle almaya tevik etmektedir. Cmle, birden fazla kii tarafndan bir azdan sylenmemise, konuan tek kiidir. Konuann statsne gre, bu isteklendirme ifadesini ikinci kiilere ynelik bir emir olarak deerlendirmek de mmkndr. Ancak, bizi oluturan kiilerin, kendi benlerini ikinci kii yerine konumlandrarak emir verme durumu bulunmadna gre, birinci oul kiinin kendi kendisine emir verdiini sylemek mmkn grnmemektedir. 2. Haydi gidelim: Bu rnek, birinci rnekle benzerdir. Konuan, gitmek istemekte ve beraberindekileri/muhataplarn gitmeye tevik etmektedir. 3. Syle de greyim/grelim; 4. Haydi anlat bakaym-Haydi anlat bakalm: Bu iki rnekte, konuan, muhatabndan sz konusu eyi sylemesini/anlatmasn istemekte; 3. cmlede bir tehdit; 4. cmlede bir tevik manas sezilmektedir. Greyim/grelim, bakaym/bakalm szleri, birinci kiilerin (benin/bizin) kendi kendilerine ynelik grme, bakma eylemlerini gerekletirme emri olarak deil, konuann muhatabna ynelik hakimane edasn sezdirici szler olarak deerlendirilmelidir. 5. Brak, gideyim-brakn, gidelim: Bu rneklerde ne ikinci kiiye, ne de birinci tekil veya oul kiilerin kendilerine ynelik bir emrinin olduu sylenebilir. Cmleden, konuann gitmek istedii ancak muhatap tarafndan engellendii anlalmaktadr. Dolaysyla, burada bir emir deil, yalvarma dercesine bir istek manas ne kmaktadr. 6. Ben alamayaym da kimler alasn-Biz alamayalm da kimler alasn: Bu rneklerde birinci tekil veya oul kii, kendisine alama(ma)y emretmemekte, tersine durumunun/durumlarnn alamay gerekli kldn bildirmektedir. 7. Syleyeyim de ren deil mi- Syleyelim de renin deil mi: Bu rnekte konuan, muhatabna/muhataplarna sz konusu eyi sylemek istemediini bildirmektedir (?). 8. Bunu yapaym, deme- Sakn kalkalm demeyin: Bu rnekte birinci tekil veya oul kiinin kendi kendine ynelik bir emri deil, birinci kiiden ikinci tekil veya oul kiiye ynelik kuvvetli bir istek-emir sz konusudur. Konuan, muhatap(lar)n sz konusu eylemleri gerekletirmesini istememektedir. 9. l de, leyim; l de, lelim: Cmlede birinci tekil veya oul kiinin kendine ynelik bir emri bulunmamaktadr. Konuan, muhatabn emir vermesi, istemesi halinde lmeye hazr olduunu/olduklarn bildirmektedir. 10. Ne sen sor, ne ben syleyeyim- Ne siz sorun, ne biz syleyelim: Konuan, sz konusu durumun sorulmasn ve konuyla ilgili konumay istemediini/istemediklerini bildirmektedir. Dolaysyla birinci tekil veya oul kiinin kendisine syleme eylemini emrettiini dnmek gtr. 11. Yamur dinsin de gideyim- Yamur dinsin de gidelim: Konuan, yamur dinince gideceini/gideceklerini/gitme niyetinde olduunu/olduklarn bildirmektedir. Burada birinci tekil veya oul kiinin, ne kendi kendisine ne de nc kiiye (yamura) ynelik bir emri sz konusudur. 12. Sana vereyim, hediyem olsun: Konuan sz konusu eyi hediye olarak muhatabna vermek istediini bildirmektedir. 13. Dur bakalm: Konuan, muhatabna durmay emretmektedir. Bakalm sz iin bk. 4. cmle. 14. Brakalm gitsinler: Konuan, muhataplarna/yanndakilere, gitmelerini engelledikleri kiilerin/varlklarn braklmas ynndeki isteini/emrini bildirmektedir. 15. Durun, biraz bekleyelim: Konuan, muhataplaryla birlikte durup beklemeyi istemekte ve bu isteini muhataplarna bildirmektedir. 16. Kalkn, alalm: Konuan, muhataplaryla birlikte almaya balamak istemektedir. Bu isteini muhataplarna bildirmektedir. Hatibin konumuna gre bu ifade bir tevik olarak deerlendirilebilecei gibi bir emir olarak da deerlendirilebilir. 17. Kendi iimizi kendimiz yapalm, bakas yapmasn: Konuan, kiinin kendi iini kendisinin yapmas gerektii inancndadr. Bu inancn, tavsiye biiminde muhataplaryla paylamaktadr. Trkylmaz da birinci tekil ve oul kiilerin kendi kendilerine emir verebileceklerini dnen aratrmaclardandr. Tasarlama Kiplerinin levleri adl eserinde konuyla ilgili
Turkish Studies
2122
Fevzi KARADEMR
tartmalara dikkat eken Trkylmaz, Emir Kiplerinin levleri balnn Emir alt balnda birinci kii emir kipi olarak u be rnei69 gsterir: , anlat bakaym (B, 103); Hmm de bakaym (BK, 70), artk akllan bakalm, ren (B, 93) ismini syleyin bakaym (B, 26), Arap Bir daha byle eyler duymayaym. (AKOO, 98) (Trkylmaz, 1999: 22-24). Grld zere sunulan be rnekten drd, ikinci kiiye ynelik emir veya istekten sonra kullanlan bakaym/bakalm ifadelerinden olumaktadr. leride de benzer rneklerle karlalacandan burada bakaym/bakalm szleri zerinde ksaca durulacaktr: Konuma dilinde, sklkla kullanld gzlenen bakaym, zellikle de bakalm sz; bir eylemin/durumun sonunu bekleme (Bakalm snf geecek mi? Gitsin bakalm, ne yapacak?), isteklendirme (zlettin kendini, gel bakaym/bakalm, yanma otur.), kontroln kendinde olduunu gsterme/emrini pekitirme (Dur bakaym/bakalm! Nereye gidiyorsun? Bir adm daha atarsan vururum!) gibi burada sayamayacamz eitli ilevlerde kullanlmaktadr. Bu tr kullanmlarda bak-; temel anlam nazar bir ey zerine evirme olan eylem (http://tdkterim.gov.tr/bts/) kimliiyle deil, balama gre trl anlamlar ifade eden bir edat kimliiyle kullanlmaktadr. Dolaysyla yukardaki rneklerde ayet bir emir varsa o da, konuandan ikinci kiiyedir. Sunulan rneklerde, konuann, hem anlat, de, akllan, syleyin ekimli eylemleriyle ikinci kiiye; hem de bakaym/bakalm szleriyle kendi kendine emir verdiini iddia etmek doru bir yaklam deildir. Bu rneklerde sz konusu ifadeler, konuann hakimane edasn yanstc, ikinci kiiyi tevik edici, ikinci kiiye ynelik emri pekitirici edat70 ilevindedir. Aratrmacnn emir kipinin emir bildirme ilevine rnek gsterdii Arap Bir daha byle eyler duymayaym. (AKOO, 98) cmlesine gelince; bu cmledeki mesaj; Ey nefsim, bir daha byle eyleri duyma eklinde deil, ancak Ey muhatap, bir daha byle eyleri syleme eklinde okunabilir. Dolaysyla bu rnekte de birinci kiinin kendi kendisine ynelik emri bulunmamaktadr. Birinci tekil ve oul kiilerin kendi kendilerine emir verebileceklerini dnenlerden biri de Korkmazdr. Birinci kii eklerinin emir ileviyle kullanlmad dncesinin Arap grameri kaynakl olduunu belirten Korkmaz, bu dncesine, Trkylmazn da eserinde yer verdii (bk. Trkylmaz, 1999: 17) Bergamal Kadrinin u szlerini dayanak gsterir: Eger sul iderlerse y bileyin dimege ne dirsin ki mtekellim vadehdr, ve dah bilelm dimege ne dirsin ki mtekellim maal-ayrdur, anun birle ki mstabelden degllerdr; zira mstabel ibrdr, bular inlerdr, pes lzm old emrden ola. Cevp virp dirz ki bular emr-i hardan tadr olunurlar. Sul iderlerse ki lzm gelr, bir ey hem mr hem memr ola. Cevp virp dirz ki a ki emr bu arada kend mansna degldr, belki emr bu arada mcerred irdeden istire olunmudur ki bir kii bileyin dise bu szden murad bilmek murdumdur dimekdr, ne n ki iy nefsm saa buyururan ki fln aiyeyi bilesin dimek ola. Pes ktb-i Arabiyyede emr nehy malmlarndan mtekellimler gelmez dimekden murd budur.71
69 70
rneklerdeki ksaltmalar tarafmzdan yaplmtr. Balc (2003: 12), emir istek bildiren ifadelerden sonra gelen bu tr szleri, zszckler; Demir Aslan (2007: 53) ise yar gramatikal-grevli geler olarak deerlendirir. 71 Bize gre, Bergamal Kadrinin bu szleri, birinci kii, kendi kendisine emir verebilir iddiasn ispat edecek bir nitelik tamamaktadr. Zira, yazar, bir kii bileyin dise bu szden murad bilmek murdumdur dimekdr szleriyle bileyin sznn bilmek istiyorum manasnda olduunu batan kabul etmektedir. Bunun, ie dnk bir buyurma olduu eklindeki yorumu ise ayarn mani bir zellikte deildir. Zira o zaman Keke yarn ben de geziye gitsem cmlesindeki istei de,
Turkish Studies
2123
Artrmac, bu dnceden hareketle Trkiye Trkesindeki birinci kii emir ekimlerini yle rneklendirir: Haydi anlataym. Brakn aklayaym. Kalkn gidelim ve beendiimiz yere oturalm. Dur bakalm! Nereye gidecek bu (K. Tahir, DA, 349). -Hadi bakalm yiitler sava orbasdr bu grelim nasl yumulursunuz. (K. Tahir, DA, 357) (2003: 667 vd). Korkmaza gre bu cmlelerde -AyIm, -AlIm ekleri ile karlanm birinci ahs emir ifadesi vardr. Bu nedenle emir kipinin birinci ahs teklik ve okluk ekimlerinin bulunmad grne katlmak mmkn deildir (2003: 667 vd). Korkmazn sunduu rnekler, emir bildirip bildirmeme zellikleri asndan Ercilasun ve Trkylmazn sunduu rneklerden farkszdr. -AyIm ve -AlIm ile ekimlenmi szlerin mesajlar ksaca yle yorumlanabilir: Haydi anlataym: Konuan, sz konusu eyi anlatmaya raz olduunu, anlatmak istediini bildirmektedir. Brakn aklayaym: Konuan, sz konusu eyi aklama ve buna engel olunmama isteini bildirmektedir. Kalkn gidelim ve beendiimiz yere oturalm: Konuan, gitmek ve beendii yere oturmak istemektedir. Ancak bu eylemi beraberindekilerle birlikte yapmak istemekte ve bu isteini muhataplarna bildirmektedir. Yani birinci oul kiinin (bizin ) kendi kendine ynelik bir emri deil, birinci tekil kiinin (benin) beraberindekilere ynelik bir istei, yerine gre bir emri sz konusudur. Dur bakalm! Nereye gidecek bu: Konuan, nc kiinin nereye gideceini merak emektedir. Sonucu grmek iin birlikte beklemeyi, emirvri biimde muhatabna72 bildirmektedir. Dolaysyla birinci oul kiinin (bizin) kendi kendisine bakmay emrettiini sylemek mmkn grnmemektedir. -Hadi bakalm yiitler sava orbasdr bu grelim nasl yumulursunuz: Bu rnekteki bakalm, grelim szleri tevik amal sylenmi szlerdir. zellikle bakalm, tevik edat ilevinde olup cmleden karldnda cmlenin anlamnda nemli bir lde bir daralma da olamamaktadr. Korkmazn, almasnn ileriki satrlarnda birinci kii emir kipine rnek olarak verdii u cmlelerde de bakalm sz yine benzer ilevdedir. Konuann hakimane edasn yanstmakta, ikinci kiiyi tevik edici, ikinci kiiye ynelik emri pekitirici ilev grmektedir: Kezban aptal kolundan tuttu oturduu yere getirdi. k bakaym! (. Seyfettin, BL, 149), Gel bakaym, ne oldu parmana? (M. . Esendal, EOY, 122), Ban anlat bakaym imdi; (M.A. Ersoy, S, 399), Hadi bakalm afiyet olsun. (S. okum, AB, 145), Hst! Dur bakalm! (K. Tahir DA, 349) (Korkmaz, 2003a: 671). Sonu olarak; buraya kadar incelenen rneklerden Haydi alalm; Haydi gidelim; Brakalm gitsinler; Durun, biraz bekleyelim; Kalkn, alalm; Kendi iimizi kendimiz yapalm; Kalkn gidelim ve beendiimiz yere oturalm gibi cmlelerdeki -AlIml ekimlerde73, -AyIml ekimlerden farkl olarak bir hatip muhatap ilikisi sz konusu olduundan, konuann muhataplar (ikinci kiileri) isteklendirmesinden, onlara ynelik tavsiyesinden, yerine gre nazikane veya resmi emrinden sz etmek mmkndr. Ancak, bununla birlikte aratrmac (Ercilasun, Trkylmaz, Korkmaz) tarafndan sunulan -Aym ve -Alml rneklerden hibiri, emrin gerektirdii hiyerarik bir iliki dzenini, normal istek(ler)den daha keskin olmas gereken ifade tarzn tam olarak yanstmamakta, benin ve bizin kendi kendisine emir verdiini mantki ller erevesinde ortaya koyamamaktadr.
Ey nefsim, ben sana buyuruyorum ki yarn geziye git eklinde yorumlamak ve gitsem eylemini, birinci kii emir kipinde ekimlenmi farz etmek gerekir. 72 Bu rnekte, bir muhatap olmadan konuann kendi kendine konumu olmas da mmkndr. 73 -AlImn ikinci kii veya kiilere ynelik emir vermede kullanm iin ayrca bk. Aslan Demir: 2007: 36; Bayraktar, 2012: 5.
Turkish Studies
2124
Fevzi KARADEMR
kinci ve nc kii emir kipi ekimi iin verilmi rneklere gelince; bu ekimdeki rneklerden de ancak az bir ksmnn dorudan emir bildirdii, yaplan ilev adlandrmalarndan aka anlalmaktadr. rnein, Anlam kaymas olayna en ok buyruk kipinde rastlanr diyen Dizdarolu (1976) Buyruk Tmcelerinin Anlam zellikleri balnda emir cmlelerinin u anlam ayrtlarna dikkat eker:74 1. Sayg, kibarlk, rica (Geliniz), 2. Dilek, istek (Ey vuslat! O klar rm et! ), 3. Yalvarma, yakarma ( Allah akyin bu szleri bitir), 4. Alay, kmseme, yerme (Allah sizlere akllar fikirler versin; Anlat sen benim klahma ), 5. nemsemezlik (Ne derdin varsa gr), 6. znt, baa kakma (Benden selam eylen u nazl yre; Her beni grdke glp durmasn ) 8. lenme (Bir ey istemem, Allah belan versin), 9. Korkutma (Ben onun aznn payn vereyim de o da grsn), 10. Paylama, azarlama (Sus, yumurcak, sus da dinle!), 11.Usan, bkknlk (Allah akna brak! ...), 12. t uyarma (Genlikte para kazan, kocalkta kur kazan), 13. Yetersizlik, gszlk (Bizden bir yardm beklemeyin), 14. Meydan okuma (Kendine gveniyorsan bir keye saklanma!), 15. Aklama, aydnlatma, dikkat ekme (Gelin de bayram Fatihte seyredin ; baknz neler oldu), 16. Acma, efkat (Bakn u zavall askerler !... Sokak ortasnda )75 (328 vd.). Benzer tespitler, Korkmaz tarafndan da yaplr: teki kiplerde olduu gibi emir kipinde de, kipin dildeki kullanl farklarnn verdii anlam ve ilev kaymalar dolaysyla , istek, gereklilik, aklama, uyar ynlendirme, dua, yemin, yakar, karg, aknlk, hayret, yeterlik, sitem, kabullenme, teslimiyet gibi eitli grevler tespit edilebilmektedir. Korkmazn dorudan emir bildirmediini tespit ettii rneklerden birka yledir: Beni balayn, Allah yolunu ak etsin, Kolay gelsin, Bereket versin akllandAk olsun Yusuf Aabey!, Olsun! Ykleri indiririz aaya, Gelir neredeyse meraklanmayn, Az kalsn parasz diyecekti (2003: 672 vd.). Bu konudaki kapsaml almalardan biri de Sarobanolu ve Himanoluna aittir, Buyrum tmceleri Trkede pek ok ilevi yerine getirir. diyen Sarobanolu ve Himanolu, Trkedeki Buyrum Tmcelerinin Edim Bilimi zerine adl almalarnda emir cmlelerinin u ilevlerini belirlemilerdir:76 (I) Komut Ate!, (II) Rica Ltfen tuzu uzatn!, (III) yi Dilekte Bulunma Gemi olsun!, (IV) Tavsiye lalarn dzenli olarak al!, (V) Uyar Dikkatli ol!, (VI) Teklif Haydi yzmeye gidelim!77, (VII) kram Bir dilim kek al!, (VIII) Davet Gel ve bizimle le yemei ye!, (IX) Yalvarma mdat!, (X) Talimat Sola dn!, (XI) Beddua Allah kahretsin!, (XII) Tehdit Kprdama yoksa vururum!, (XIII) zin A: Pencereyi aabilir miyim? B: A., (XIV) Yasaklama imden uzak durunuz!, (XV) Sz verme devini bitir, sana ikolata alaym., (XVI) nanmazlk niversite snavn kazanabildiini syleme! (2004: 35). Sarobanolu ve Himanolu, tespit ettikleri bu cmleleri, levleri Buyurucu Gce Sahip Buyrum Tmceleri ve Buyurucu Gce Sahip Olmayan Buyrum Tmceleri olmak zere ikiye ayrm, Komut/Emir ile Rica bildiren cmleleri Buyurucu Gce Sahip Buyrum Tmceleri balnda, dierlerini Buyurucu Gcne Sahip Olmayan Emir Tmceleri balnda vermilerdir (2004: 37 vd.). Trkylmaz, Tasarlama Kiplerinin levleri adl almasnda, emir kipinin, emir bildirme dnda, iinde yukarda saylan ilevlerin de olduu otuzdan fazla ilevini saymtr. Trkylmazn dier aratrmaclarnkilerden farkl olarak dikkat ektii ilevlerden birka yledir: Kendi kendine telkin (Gnl ne yatarsn gafletten uyan), teselli (zlme, dedi Gmdk onu, duasn
74 75
Alntlardaki koyulatrmalar ve kimi rneklerdeki ksaltmalar tarafmzdan yaplmtr. Aratrmac, bu tespitlerden sonra, Buyruk tmcelerinin baka anlam zellikleri de vardr. Bunlar, tmcenin genel havasndan anlalabilir notunu dmtr. 76 Kimi rnekler tarafmzdan ksaltlmtr. 77 Bu rnek, birinci kii ekiminde olduu halde, alntnn dzenini bozmamak iin metinden karlmamtr.
Turkish Studies
2125
yaptk), ama (... Solmasn diye ), art (Sen l de lelim), gelecek zaman (Akam olsun, nbeti doktor dolasn O syler.), grlen gemi zaman (Akl almyordu, Hristo kye kadar gelsin de onunla yrenlik etmesin. ) (Trkylmaz, 1999: 19 vd.)78. Doan, Buyurmayan Buyrum Tmceleri balkl yazsnda, buyrum tmcelerinin t/akl verme (A: Araba almyor. B: Akye bak.), izin verme (A: Sigara iebilir miyim? B: .), tehdit (Bir de sa ayama bas.), iyi dilekte bulunma79 (Bir an nce ayaa kalk.), tersinleme (Atom silahlarna Evet de. Komik ocuklarn olsun.) gibi ilevlerini sralar (1997: 249-256). Bayraktarn u szleri de iddia edilen emir kipinin ilevleri konusunda dikkat ekici bir tespittir: Emir kipi ekiminin ise emir belirtmekten daha sklkla dilek, temenni, dua ve beddualar belirtmek suretiyle kalplam szlerde kullanld grlmektedir (2012: 12). Bu bilgiler, emir bildirmenin, -, In(nz) ve -sIn(lAr) biimlerinin ok saydaki ilevlerinden sadece birini oluturduunu gstermektedir. Saylan ilevlerden farkl olarak dorudan emir bildirdii kabul edilen rnekler incelendiinde, bunlardan bir ksmnn da gerekten emir bildirip bildirmedii yine tartmaya ak zelliktedir. Btn bu veriler, aadaki yorumlar hakl karmaktadr: Trkologlarn emir kipi dedikleri biim, semantik ve yap bakmndan eitli ekillerin karmasndan ibaret olup, yapayca yaratlm bir eydir. (Serebrennikov-Gadjieva, 2011: 183). Belki de sorun buyrum tmceleri ad altnda kullanlan dilsel ifadelerde deil de bu kavramlarn adlandrlmasnda yatmaktadr. Buyrum tmceleri pekok farkl ilev yannda doal olarak buyurmak amacyla da kullanlmaktadr. Ama buyurmann dnda bu denli ok ilevi stlenebilen yaplarn ortak adnn emir olmasa kavramn suu olmasa gerek. (Doan, 1997: 249-256). Bugn, birok gramer eserinde sadece bir szck zerinden yaplan emir kipi ekimlerinin yapay olduu, bu yapayln, aslnda bu kipin varln kabul eden ve btn kiilere gre ekimini yapan aratrmaclar tarafndan da kabul edildii, aratrmaclarn, baz rnekleri aaya alnm kendi aklamalarndan anlalmaktadr: Birinci ahs eki snk kalmtr. Hatta anlam bakmndan lzumsuz bile saylabilir. lek olan ekilleri daha fazla ikinci ve nc ahslara ait olmutur (Caferolu, 1971: 1-2). Her ahs iin ayr asldan gelen ekler kullanlmtr. Bugn emir sgasnn 1. ahs ekilleri -AyIm ve -Alm istek birinci ahs eki olarak kullanlmaktadr. stek ile emir arasnda bugn olduu gibi dn de bir mana yaknl vardr. Arada byk fark yoktur. Her iki sga, hemen hemen ayn mahiyeti kazanmtr (Timurta, 1994:129). Bu kipin ahslar iin kendine zg tek bir eki yoktur, her ahs iin ayr ayr ekiller yapan ekleri vardr. Bu ynden bu kipi yapan ekler, ayn zaman ahs da bildirirler. Emir kipi bugn birinci ahslar iin kullanlmaktadr. Fakat istek kipinde de akladmz gibi bu kipin birinci ahs tekil ve oul olarak istek kipiyle birlemi gibidir. Esasen emir kipi bugn kullanta bilhassa yaz dilinde istek kipinin yerini almaktadr. nk insann kendi kendine emir veremeyecei dncesi bunu dorular. Ne var ki ayn eyi nc ahs iin de dnmek mmkndr. nsan, kendinden uzaktaki iin de emir veremez. Emir kiplerinin 1. ve 3. ahs istek kipiyle birleme eilimindedir. Yani istekle emir karm yeni bir ekil kmaktadr.
78
Emir kipinin ok ilevlilii ve kalp szlerdeki kullanm iin ayrca bk. Sariyil, 2008: 61 vd. Doann iaret ettii iyi dilekte bulunma ilevi, bu ekimin gnlk iletiim dilinde belki de en ok ne kan ilevlerindendir: Gle gle gidin, Hoa kaln, Esen kaln, Hayrlsyla gelin, Saolun
79
Turkish Studies
2126
Fevzi KARADEMR
Bu yeni durumla birlikte emir kipinin kullanl alanna kmas yledir: dura-aym, dur, dur-sun; dur-alm, dur-un, (dur-unuz), dur-sunlar (zdemir, 1967: 190). Bu alntlara gre; btn kiilere gre ekimlenen standart bir emir eki yoktur, birinci tekil ve oul kii ekimleri istek bildirmektedir, nc kii emir manas da tartmaldr. Aslnda genel olarak emir kavram ile istek kavram da i ie gemitir. kinci tekil kii ekimi de eksiz olduuna gre, bu aklamalardan sonra, istek kipinden ayr olarak alt kiiye gre yaplm bir emir ekimi, yapay olmaz m? Veya sz konusu aklamalar yapp sonra da alt kiiye gre ekimlenmi bir emir kipi sunma, elikili bir yaklam saylmaz m? Bize gre, herhangi bir balama dayanmayan sz konusu ekimler yapaydr, aklamalarla uygulamalar elimektedir. Konunun retimini/renimini nemli lde gletiren bu yaklamlar sorgulanmaldr. teden beri, btn kiilere gre ekimlenmi bamsz bir emir kipi ekimi sunma gayreti, sadece emir kipini deil istek kipini de tartmal hale getirmitir. Zira bu yaklam, ayr bir istek ekimi sunma zorunluluunu dourmu, bylece gel-eyim, gel-e-sin, gel-e, gel-elim, gelsiniz, gel-e-ler eklinde ikinci ve nc kii ekimleri lnl dilde hemen hi kullanlmayan, bir bakma emir kipi ekimi gibi yapay bir istek kipi ekiminin ders kitaplarnda yer almasna neden olmutur. Bu duruma dikkat eken Glsevin, -AyIm ve -AlIm eklerinin emir mi, istek mi bildirdii konusundan nce, istek ekiminin ikinci ve nc kii ekimlerinin tartlmas gerektiini bildirmitir. Glsevine gre -A-sIn/-A-sInIz, -A/-AlAr ekleri, istek ilevi ile lnl Trkede yaygn olarak kullanlmad halde, bu yaplarn dil bilgisi kitaplarnn istek bahsinde bulundurulmas doru deildir. stek ve emir ilevleri birbiriyle i iedir. Bu kavramlarn iinde temenni, rica, dua, yalvarma, tavsiye, dilek, msaade-izin ilevleri de vardr. Bir morfemin bunlardan hangisini ifade ettiini, cmledeki dier yaplar belirlemektedir. Btn bu i levlerde ortak yn, hepsinde de birinci kiinin baka bir kiiden bir ey istemesinin bulunmasdr. Yani, ortak kavram, derecesine gre, istektir. Glsevin, bu grleri dorultusunda, stek Kipi (istek, dilek, temenni, rica, yalvarma, dua, emir vs.) balnda be tip ekim belirlemi, birok gramer kitabnda emir kipi ekimi olarak sunulan otur-aym, otur- /(otur-un), otur-sun; otur-alm, otur-un/(otur-unuz), otur-sunlar eklindeki ekimi yaayan lnl Trkiye Trkesinin birinci tip istek ekimi olarak sunmutur (Glsevin, 2008: 1-9). Emir-istek kiplerinin yabanclara retimini konu alan Sariyil de, emir -istek karmaasn ele alm, ancak Glsevinden farkl bir yaklam sergilemitir. Anlamsal olarak emir yaps, istei ierir (s. 53) diyen Sariyil, karmaann zm ve sz konusu kiplerin salkl retimi iin unlar nermitir: stek kipinin 1. kii; emir kipininse 2. ve 3. kii ekimleri retilmelidir. stek kipinin 2. ve 3. kii ekimlerine ancak kalplam yaplarda karlalabilecei, bunlarn yerine emir kipinin istek anlamnda kullanlabilecei belirtilmelidir. Yine, emir kipinin 1. kii ekimlerinin, kii kendine emir veremeyecei iin , bulunmad; emir kipi ikinci kii ekiminin soru biiminin kullanlmad bilgisi verilmelidir80. Sariyilin, bu grleri dorultusunda yabanclara Trke retiminde emir ve istek ekimlerinin retimi iin sunduu tablo yledir:
80
Sariyilin emir ve istek kipinin retimi ile ilgili nerdikleri, TMERin, Trkenin yabanclara retiminde yaygn olarak kullanlan Yeni Hitit Yabanclar in Trke Ders Kitab 1 (s.57) ve Yeni Hitit Yabanclar in Trke retmen Kitab 1 (s. 74-75)deki bilgilerle ayndr. Ancak TMER kitabnda, istek kipinin ekim tablosunda btn kiilere yer verilirken (bak-a-ym, bak-a-sn, bak-a; bak-a-lm, bak-a-snz, bak-a-lar), Sariyil, tablosunda ikinci ve nc kiilere yer vermemitir.
Turkish Studies
2127
Emir 1.t.k. 2.t.k. Gel 3.t.k. gel-sin 1..k. 2..k. gel-in 3..k. gel-sinler (Sariyil, 2008: 101).
stek gel-e-y-im gel-e-y-im -
Ulatmz veriler, Sariyilin deil, Glsevinin grlerini desteklemektedir. Zira anlamsal olarak, emir, istei deil, istek, emri kapsamaktadr. Baka bir ifadeyle, konu, emir kipinin istek bildirme ilevinde kullanm deil, istek/isteme kipinin yine bir istek tr olan emir bildirme ilevinde de kullanmdr. Dolaysyla biri emir, dieri istek olmak zere ikisinin de kiileri eksik, bamsz iki ayr kip sunma abas, mantkl grnmemektedir. Bu blmn banda, emir ve/veya istek eki olarak sunulan -AyIm/-AlIm, biimlerinin ayrm ve -Xn(Xz), -sXn/-sXnlar eklerinin birincil ilevleri konusuna da gr ayrlnn yaand belirtilmiti. Etimolojik ayrntlara fazla girilmeden bu konuda unlar sylenebilir: 1. Trkede istek iaretleyicisi -Adr. Bize gre, -AyIm/-AlIm eklerinde de istek manasnn -yIm/-lIm paralaryla deil, -Ayla saland aka hissedilmektedir.81 Dolaysyla birinci tekil kiiyi -(y)Im, birinci oul kiiyi -lIm temsil etmektedir. Geri, bu eklerde, tarz ve kii eklerinin nemli lde imtiza ettii sylenebilir. Ancak, Trkedeki btn dier kii eklerinden farkl olarak, sadece bu iki ekte ayrma gitmemek, konunun retimi asndan sorunlu grnmektedir. Bizce konu, e zamanl bakla deerlendirilmelidir. Bu adan deerlendirildiinde -AyIm/-AlIm eklerini -A-(y)Im/-A-lIm eklinde ayrmada bir sorun grnmemektedir. Byle bir zmlemede -lIm ekinin bizi temsil etmesi garipsenebilir. Ancak, biimden ileve, dil birimlerindeki art zamanl trl deiimlerin varl gz ard edilememeli, -knin bizi (gel-di-k) temsil etmesi garipsenmedii gibi, -lImn temsil etmesi de garipsenmemelidir. Kald ki, eski Trkede nl ile biten eylemlerden sonra ekin bu ekilde geldii grlmektedir: s yor-lm (Orduyu sevk edelim, Tonyukuk-Kuzey: 11); sle-lim82 (Asker sevk edelim, Tonyukuk-Dou: 3,4) (bk. Tekin, 2003a: 90; 86). 2. kinci tekil kiide tarz ve kii iaretleyicisi bulunmamakta, mesaj, eylem taban zerinden iletilmektedir. Mesajn tarz ve kime ynelik olduu balamdan anlalmaktadr. Bazen sayg/nezaket/resmiyet ifadesi olarak birinci kii ekiminde kiiyi temsilen -Xn(Xz) eki de kullanlmaktadr (Sen k yerine Siz k- n/nz gibi.). kinci oul kiide de tarz iaretleyicisi bulunmamakta, ancak kii, -Xn ekiyle belirtilmektedir. Yerine gre nezaket/resmiyet ifadesi olarak -Xn eki, -XnXz biiminde geniletilmektedir. Gerek ikinci tekil kii iin ikinci oul kii temsilcisi -Xnin kullanm, gerekse -Xnin, -XnXz biiminde geniletilmesi, ifadeye nezaket/resmiyet gibi manalar kattndan bu iki kullanmn kiplik deeri ne kmaktadr. nc kii konusu ise karmak bir durum arz etmektedir. sXn; dier btn eylem/ekeylem ekimlerinde ikinci kiinin (senin) temsilcisi durumunda iken [gel-ir-sin, gel-(i)yorsun, gel-ecek-sin, gel-meli-sin, gel-e-sin; hasta-sn, hasta-i-mi-sin] emir kipi olarak bilinen
81
Taba, Batl Trkologlarn eitli grlerini sraladktan sonra, -AyIm ekini <GAy + men (gelecek zaman eki + teklik birinci kii ekinin kaynamas); -AlIm ekini ise <*(g)a(y)+(e)le+m(iz) > alm (gelecek zaman eki+ele edat + kii adl) eklinde aklar (2012: 3-7). 82 Ergin, bu ekimlerde tarz ekinin olmayn yle aklar: okluk birinci ahs emir eki Eski Trkede de bugnk gibi alm, elim eklinde idi. Vokalle biten fiiller gelince bazen ilk vokali kk vokali ile kaynard (1985: 306).
Turkish Studies
2128
Fevzi KARADEMR
ekimde nc kiiyi temsil ediyor grnmektedir. Oysa dier btn eylem ekimlerinde nc kii sfr biimle gsterilmekte, kii ve say manasn zaman/tarz ekleri yklenmi bulunmaktadr: gel-mi-, gel-di-, gel-i-yor-, gel-ecek-, gel-ir-, gel-meli-, gel-se-, gel-e-, retmen-idi-, retmen-i-mi-, retmen-/retmen-dir-, retmen-i-se-. Konunun retimini gletiren bu sra d durum, ekin mahiyetini/ilevini tartmal hale getirmi, bu konuda farkl grler ileri srlmtr. Balca bir almann konusu olacak bu tartmalara girilmeden ksaca unlar sylenebilir: -Dk sfatfiil ekinin etkisiyle ortaya kt noktasnda yaygn bir gr bulunan (bk. Ergin, 1985: 287; Korkmaz, 2003a: 572) -k (gel-di-k) ile aslnda okluk iaretleyicisi olan ancak kii adl eksildii iin (o+lar83>-lAr) kii manasn da yklenmi bulunan -lArn durumu istisna tutulursa, dier kii eklerinin hemen hepsinde kii zamirlerinden bir iz bulmak mmkndr84. Ancak -sXnn nasl teekkl ettii ve nc kii adln nasl temsil ettii konusunda zerinde ittifak edilmi ak/aydnlatc bir bilgi bulunmamaktadr. (Bu konudaki farkl grler iin bk. Taba, 2012: 7). Aydn (2007), ekin Trkiye Trkesindeki durumunu tartm ve kii deil kip eki olarak deerlendirilmesi gerektii noktasnda gr bildirmitir. -sXnin kesin olarak kiiye zg bir ek olduunu ortaya koyan ve e zamanl verilerle retimini salayabilen bir bilgi elde bulunmadna gre, onun dier kiplerdeki nc kii ekimlerine paralel olarak (gel-ir-, gel-meli-, gel-se- ) gel-sin- eklinde verilip dier ekler gibi anlam yknde kii ve sayy da tadnn belirtilmesi, konunun retilebilirlii/renilebilirlii bakmndan bizce de daha uygun bir yaklam olarak grlmektedir. Bu durumda nc oul kiinin verilii de gel-mi-ler, gel-meliler ekimlerinde olduu gibi gel-sin+ler eklinde olacaktadr. Tartma ve Sonu Trke gramer almalarnda emir konusunun ilendii balca blmler; kii ekleri, fiil ekimleri (zaman ve kip konusu) blmleridir. Bu blmlerde kip-kiplik ayrm yaplmam, kip kavram; kipliki de kapsayacak ekilde genellikle biim bilgisel dzlemde, ek dzeyindeki birimler zerinden ilenmitir. Verilen rneklerde, ou zaman, balamn bildirdii mana dikkate alnmam, emir kip(lik)i iin, emir iaretleyicisi olduu kabul edilen biim birimlerin varl yeterli grlmtr. Emirin sz dizimsel bir olgu olarak ilendii anlamlarna gre cmle eitleri blmlerinde de yine ok defa biim bilgisellik alamam, anlamsal/kavramsal nanslar yeterince belirlenememitir. Bylece emir bildirmedii halde emir kip(lik)i olarak sunulan saysz rnek dil bilgisi kitaplarnda yer almtr. Ayrca konunun retiminde, farkl yaklamlar sergilenmi, bir kaynan emir dediini, baka bir kaynak istek veya daha baka bir kavramla karlamtr. Eski Trkeden beri istek kipinden bamsz bir emir kipinin var olduu dncesinin peinen kabul; konunun retimini/renimini gletiren elikili yaklamlar zne inerek
83
Trkede nc oul kii adlnn; olar, anlar ve onlar biimlerine rastlanmaktadr. Ergin bu durumu yle izah etmektedir: Bu zamir Eski Trkede olar eklinde idi. Eski Anadolu Trkesinde de nce olar idi, sonra da anlar ekli de ortaya kmtr. Eski Anadolu Trkesinden sonra olar ekli yerini tamamyla anlara brakm, Osmanlcann sonlarna kadar anlar ekli kullanlm, Osmanlcann sonlarnda zamir nihayet bugnk onlar ekline girmitir (Ergin, 1985: 267). 84 Aratrmaclarn kii eklerini iyelik kkenli kii ekleri, zamir kkenli kii ekleri, emir ekleri veya emir kkenli kii ekleri eklindeki ayrmlarna karn, Buran, ahs ekleri, zamir kkenlidir. Yani zamirlerden eklemilerdir. Ekleen baz kelimelerin asl ekilleri kaybolurken, zamirler, ahs eklerini dourmu fakat kendileri asli ekilleri ile kullanmda kalmlardr szleriyle kii eklerinin genel olarak zamirlerden ekletiini bildirmitir (1999: 209). Karaaa da geleneksel adlandrmaya bal kalmak, kargaaya yol amamak iin ekleri snfa ayrdn, aslnda kii eklerinin her trnn ve iyelik eklerinin zamir kaynakl olduunu ifade etmitir (2012: 355 -357; Ayrca bk. Tekin, 1980: 10-17; Taba, 2012: 10; Kocasava, 2004: 52).
Turkish Studies
2129
sorgulamay geciktirmi, tartmalar daha ok birinci kiilerin kendilerine emir verip veremeyecei, ekimde kullanlan eklerin birincil ilevlerinin ne olduu gibi noktalarda younlamtr. Bu almada, ncelikle kip, kiplik, grn(bak), emir ve istek kavramlarnn snrlar belirlenmeye allm, daha sonra, Eski Trkeden beri, istek kipinden bamsz bir emir kipinin var olup olmad; bu kipin varlna dayanak gsterilen rnekler zerinden sorgulanm, ulalan verilerden karlan sonular aada sralanmtr: 1. Kip, kiplik, grn(bak) terimlerinin kavramsal snrlar ile ilgili yaplan tespitler srasyla yledir: Kip: Fiillerin devingen tabiatlar, onlarn bir kalba dklmeden birer dil bilgisel birim olarak kullanlmalarn olanaksz klmaktadr. Dolaysyla ya mastar halinde yahut zaman, tarz, kii ve say anlam tayan biimbirimlerle bir kalba dklerek kullanlrlar. Fiilleri biimsel olarak ikmal ederek kullanm sahasna karan bu ekim kalplarna kip denir. Kiplerden kimilerinin zaman, kimilerinin tarz ilevleri baskndr. Bu ilevler uzlamsaldr, rnein, her Trke konuuru, -ecek(im), -meli(yim) kiplerinden birincisinin zaman, ikincisinin gereklilik bildirdiini az ok anlar. Kiplik: Kipin, eylemin ilenme(me) tarz, konuann niyeti/tutumu ile ilgili tad manadr. z itibariyle ekimdeki biimbirimlerle kodlanr, ancak ekim, tek bana onu vermeye yetmez. Zira belirteler, nlemler, konuma dilindeki durak, vurgu ve tonlamalar, jest ve mimikler, konuma ortam, konuann konumu gibi mesajn niteliini etkileyen etkenler, ekimli bir fiildeki biimsel ifadeyi derin yapda tamamen deitirebilir. Bylece, kip, uzlamsal ilevinin bsbtn dnda bir ilevde de kullanlabilir. Bu bakmdan kiplik, ekimle/kiple somutlaan, ancak dil ii ve dil d balamsal unsurlarla manasn bulan bir olgu olarak kendini gsterir. Kip ile kiplik eitli ynlerden karlatrlrsa u yarglara varlr: Biim-anlam ayrm noktasndan baklrsa, kip daha ok biimsel; kipilik daha ok anlamsaldr. Dilde biimler snrl, anlamlar/kavramlar snrsz olduu iin, kip says snrl; kiplik says snrszdr. Kii kategorisi asndan deerlendirilirse, kipte gramatikal alt kii; kiplikte btn kiileri kendi konumuna gre adlandran, kendisi dhil, bu gramatikal alt kiinin eylemlerle ilikilerini belirleyen tek bir kii (konuan) vardr. Dil-sz ayrm85 noktasnda dnlrse, kip daha ok dilin; kiplik daha ok szn rndr. Dil disiplinlerinin odakland konular asndan karlatrlrsa, kip daha ok dil bilgisel, kiplik daha ok edim bilimseldir. Grn (bak): Kiplikle kartrlan grn (bak), konuann, ekimli eylemdeki zaman ve iaretleyicilerini kullanm keyfiyetidir. Baka bir deyile eylemin zamanna znel bakdr. Kiplikle bir karlatrma yaplacak olursa, kiplik, konuann, eylemin gerekleme(me) tarz; grn ise, sreci/zaman ile ilgili tutumunu yanstr. Bu adan bakldnda, kiplik ve grn ayrm yerine, tasarlama/tarz kipi-zaman kipi kartlna paralel olarak, tasarlama/tarz kiplii-zaman kiplii (grn/bak yerine) kartln yanstan bir terimlendirme, retilebilirlik/renilebilirlik kolayl asndan tartlmaya deerdir. 2. Emretmek ile istemek; emir ile istek ilgisi konusunda yaplan tespitler yledir: Emretmek ile istemek veya emir ile istek bamsz kavramlar deildir. Emretmek, bir eylemin yaplmasn keskin bir ifade tarzyla bakasndan istemektir. Dolaysyla, emir, zellikli bir
85
Dil-sz ayrm iin bk. Saussure, 1998: 43 vd.
Turkish Studies
2130
Fevzi KARADEMR
istek trdr. Emri zellikli klan, hiyerarik bir iliki dzeninde var olmas, keskin bir ifade tarzna sahip olmas, muhataba mesajn gereini yapma zorunluluunu hissettirmesidir. Bu adan deerlendirildiinde her emir, istektir, ancak her istek, emir deildir yargsna varlr. Emir, her ynyle zellikli bir istek tr olduundan gnlk iletiimde kullanm alan isteke gre daha dardr. Herkes Benim bir isteim var diyebilir, ancak Benim bir emrim var diyemez. Psikolojik olarak, insan, emirvri deil, nazikne isteklerden holanr. Buyurucu edayla syleneni tepkiyle karlarken nezaketle syleneni holukla yerine getirir. Trk toplumunun iletiim adab da bu ynde ekillenmitir. Gnlk iletiimde emir manas sezdirici ifadelerden ounlukla kanlr, istekler, muhatabn kabul edebilecei bir ton ve edayla dillendirilmeye allr. nsan kavramnn arm alannda bulunan emir kavram; ya/konumu emir vermeye uygun uurlu bir emredicinin ve ya/konumu emir almaya uygun uurlu bir emir alcnn varln gerekli klar. Ya ve konum itibariyle emretme, yetkinliine sahip olmayan kiilerin emirvri (buyurucu) szleri, gerek emir nitelii tamad iin, alaysamal (ironik) ifadelerle karlanr. Dolaysyla bir ocuun yalvarmal bir sesle Anne! Gel! deyii, bir kulun Allahm! Beni bu dertten kurtar! eklindeki yalvar veya bir kiinin Gel de akam biraz muhabbet edelim. Siz de buyrun, gelin. biiminde dostunu davet edii emir saylamaz. Gerek bir emir manasnn varl iin muhatabn uur dzeyi, kabil -i hitap olmas da nemlidir. uurdan bsbtn yoksun kavramlara/varlklara ynelik gerek bir emirden sz edilemez. Bu nedenle, Aln dalar! Daln bulutlar! Do ey gne! eklindeki iirsel ifadeler, ancak duygu deeri yksek temenniler olarak deerlendirilebilir. Bizim lkemize de huzur gelsin; Hele bir iekler asn, o zaman gr buralar; Yamur dinsin, hava alsn gideriz; Elbiseler kurusun toplarz. eklindeki ifadelerde, sadece biime bakp, konuandan, huzur kavramna; ieklere, yamura, havaya, elbiselere ynelik dolayl bir emrin olduunu sylemek ise bsbtn yanl bir deerlendirme olur. Zira sz konusu kavramlar, emre muhatap olacak mahiyette olmad gibi szn balam da bir emir manas vermemektedir. Dier varlklara nispeten insanlarla iletiimleri daha gl olan hayvanlar iin de benzer durum sz konusudur. Zira hayvanlar, eitli iletileri almakla birlikte dil gstergelerini (szckleri) zecek bilinte deillerdir. Dolaysyla Git, u hayvanlara syle oradan gitsinler/oray terk etsinler yerine Git, u hayvanlar uzaklatr/kov denir. Hayvanlar iin szn anlam ve eylemin ekim biimi deil, komut vericinin ses ve hareketi nemli olduuna gre, hayvanlara ynelik Gel, kuukuu/pisipisi; Pist, pist! Hadi git buradan! eklindeki arma ve kovma szleri emir olarak deerlendirilemez 86. Bir szde emir kavramnn var olup olmadn, varsa, kime ynelik olduunu tehiste derin yap gz ard edilmemelidir. rnein; Defol! Gzm grmesin seni! cmlesinde sadece ekime bakp Gzm grmesin ifadesinde nc kiiye (gze) ynelik bir dolayl emrin olduunu sylemek, szn asl mesajyla badamayacaktr. Gzm grmesin seni; Seni kesinlikle grmek istemiyorum manasnda bir kalp ifadedir. Gz, kabil-i hitap olmadndan, gze ynelik bir emir, mantken mmkn de deildir. Yine, uvallar hemen insin ifadesinde, yzey yapdan hareketle uvallara ynelik dolayl bir emrin olduu sylenemez. Zira, konuan, uvallar hemen indirin veya indirsinler eklinde sylemesi gereken sz, uvallar hemen insin eklinde, eylemin at ve kiisinde tasarrufa giderek kestirmeden sylemitir. Dolaysyla burada emir, dolayl olarak uvala deil, dorudan ikinci kiilere yneliktir.
86
z zcan (2012), hayvanlara ynelik bu tr ifadeleri emir-seslenme nlemleri olarak deerlendirir.
Turkish Studies
2131
3. Ulalan veriler, emrin hatip-muhatap ilikisinde var olan edimsel bir kavram olduunu ortaya koymaktadr. Emir kavramnn iaretleyici birimleri, biim bilimsel olduu kadar, szlksel, sz dizimsel ve belki daha ok da brnseldir. Ancak gramerlerde, bu kavram, genellikle biim bilimsel dzlemde, ek dzeyindeki birimler zerinden ilenmitir. Bu yaklam tarz, kavramsal zemini olmayan yapay bir emir kip(lik)i bilgisini netice vermitir. Eski Trkeden Trkiye Trkesine uzanan izgide emir kipinin varlna dayanak olarak gsterilen rnekler incelenmi u tespitler yaplmtr: a. Birinci tekil kii emir kipi olarak sunulan -AyIn, -yIn>-AyIml rneklerde bir emir manasna rastlanmamtr. ncelenen rneklerde, genel olarak bir istek/niyet manas n plandadr. Hal byleyken -AyImn birincil ilevinin balangtan beri emir bildirmek olduunu, istek bildirme ilevini sonradan kazandn iddia etmek, ekin kullanm seyriyle badamamaktadr. Gerek bir emir manas, birden fazla gerek kiinin varln gerekli kldndan, kiinin gerekte hem emreden birinci kii, hem de emre muhatap olan ikinci kii konumunda olmas mantken de mmkn grnmemektedir. Zira alcs olmayan bir emir, dnlemez. kinci bir kii yokken, kiinin amirane bir edayla sesli olarak kendi kendine emir(ler) vermesi ise, psikolojik dengesizliklere yorumlanr. Kiinin kendi kendisine emir verdiine kant olarak gsterilen Ahmet dedim kendi kendime, kalk ve al. eklindeki ifadeler, kiinin kendine ynelik telkinleridir. Daha ok yalnzken ve genellikle i konuma eklinde gerekleen bu tr telkinleri, gerek emir saymak, emrin temel anlamyla rtmemektedir. Kiinin kendisini ikinci kii yerine konumlandrarak yapt bu tr telkinler, emir kabul edilse bile bunlar, -AyImn emir iaretleyicisi olduuna kant gsterilemez. Zira, rnek olarak verilen bu tr sz dizimsel yaplarda -AyIml bir kullanm yer almamakta, rnek eylemler birinci kiiyle deil, ikinci kiiyle ekimlenmi bulunmaktadr. b. Birinci oul kii emir kipi olarak sunulan -AlIml rneklerde genel olarak istek, niyet/plan, isteklendirme gibi manalar ne kmaktadr. Dolaysyla, incelenen rneklere bakarak AlImn birincil ilevinin emir bildirmek olduunu sylemek mmkn grnmemektedir. Geri, AlIm, hatip-muhatap ilikisini iaretledii iin, emir manas tama potansiyeline sahip zelliktedir. Konumu emretmeye uygun bir konuan, -Almla, bir eylemi birlikte gerekletirme isteini muhataplarna amirane ifade edebilir: Arkadalar! Vakit geirmeden hemen dnelim! kinci kii veya kiilere resmi/mesafeli bir edayla bir eylemi gerekletirmelerini syleyebilir: Dosyalar getirelim. Ancak genel olarak -AlImla salanan emrin keskinlii/etki gc (ayet dizim ii ve/veya dizim d birimlerle pekitirilmemise), sfr biimle veya -Xnla salanandan daha dk dzeydedir. Hatta konuanla eylemi gerekletirecek olann farkl kiilerden olutuu ifadelerde Alm, ok defa dorudan/keskin emri yumuatma ilevi grmektedir: Geriye yaslan/Geriye yaslann yerine Geriye yaslanalm. Sessiz ol/Sessiz olun yerine Sessiz olalm. Buray boalt/Buray boaltn yerine Buray boaltalm alm gibi. c. kinci tekil ve oul kii emir kipi olarak sunulan rneklerde, eitli manalarn yan sra emir manas da bulunmaktadr. Bu ekimler, yz yze bir muhatabiyeti ifade ettii iin emir bildirmeye en elverili ekimler olarak grnmektedir. d. nc tekil ve oul kii emir kipi olarak sunulan rneklerde, eitli manalarn yan sra emir manas da bulunmaktadr. Ancak eylemin ekimi, yz yze bir ortamda gereklemedii ve dolaysyla muhatap, emir kavramnn en nemli iaretleri olan brnsel birimlerin etkisinden uzak olduu iin, bu rneklerde dorudan deil, aktarmal/dolayl bir emir bulunmaktadr. e. Gerek tarihi ve ada Trkede emir kipinin ilevleri konusunda yaplm snflandrmalardan, gerekse tarafmzdan yaplan deerlendirmelerden kan veriler; gerek manada emir bildirme ilevinin, emir kipleri olduklar iddia edilen ikinci ve nc kii biimlerinin birinci ilevini deil, onlarca ilevlerinden sadece birini oluturduunu ortaya
Turkish Studies
2132
Fevzi KARADEMR
koymaktadr. Bu tespite gre, -, Xn(Xz) ve -sXn(lAr) biimlerinin asli ilevlerinin emir bildirmek olduunu sylemek, mmkn grnmemektedir. -AyImla bir emir manas salanamadna ve AlImn da asl ilevi emir bildirmek olmadna gre, biimsel ve ilevsel adan her biri ayr bir zellik arz eden -AyIm, -AlIm; -, -Xn(Xz); -sXn, -sXnlAr biim birimlerini bir btn olarak emir kipi/kipleri (emre zg ekim kalplar) saymak doru bir yaklam deildir. Birincil ilevi emir bildirmek olmayan birimlere emir kipi deyip, daha sonra onlarca farkl ilevlerini sralamak, Buyurmayan Buyrum Tmceleri (bk. Doan, 1997) gibi balklar kullanmak konuyla ilgili elikili yaklamlar gzler nne sermektedir. f. Btn bu verilere gre; Eski Trkeden Trkiye Trkesine uzanan izgide her kiiye gre ekimi bulunan ve istekten bamsz olarak birincil ilevi emir bildirmek olan standart bir emir kipi bulunmamaktadr. Emir kipi olarak sunulan -AyIm, -AlIm; -, -Xn(Xz); -sXn, -sXnlAr biimlerinin birincil ilevi eitli tonlarda istek bildirmektir. Bu biim dizisinin bildirdii istek, konuann niyetine/tutumuna ve balamdaki dier unsurlara gre dilek, temenni, rica, t, yalvarma, dua, beddua, izin gibi burada sayamayacamz eitlilikte nansl kiplikler olarak kendini gstermektedir. zellikli bir istek tr olan emir, sz konusu bu biim dizisinin birinci tekil ekimi dndaki ekimlerinde gzlenen bir kipliktir. Ancak, e mir bildirmenin biricik vastalar -AlIm; -, -Xn; -sXn, -sXnlAr dizisindeki biimler deildir. Hiyerarik bir iliki dzeninde; -yor, -(A/X)r, -mAz, -mAlI , -sAnA ve -AcAkla ekimlenmi bir eylemle (Bu konuda geni bilgi ve rnekler iin bk. Aslan Demir, 2007: 38 vd.) veya herhangi bir jest ve mimikle de emir verilebilir. (rnein bir mir, bir el iareti ile muhataplarn susturabilir, bir ba iareti ile yrtebilir vs.). Bununla birlikte, dorudan emrin en ilek vastalarnn emredici ve emir alc ilikisini en canl biimde resmeden ikinci kii ekimleri olduu sylenebilir. 4. Bugn Trkiye Trkesi gramerlerinde emir kipi, dilek kipi, istek kipi, gereklilik kipi balklarnda alt kiiye gre verilen biim dizilerinin hepsinde konuann eitli tonlardaki istemi vardr. Kk bir dizimsel veya brnsel ilemle bu isteme biimlerini birbirine dntrmek mmkndr. Bu denli yakn kavramlar bamsz kategoriler olarak konumlandrma abas, ok defa elikili yaklamlara yol amakta, konunun retimini/renimini zorlatrmaktadr. Emir, dilek, istek, gereklilik kavramlarnn hepsi nansl isteme biimleri olduuna gre bamsz birer kip olarak verilen sz konusu biim dizilerinin tek balkta toplanmas renme/retme kolayl asndan nemlidir. neriler: Btn bu veriler dorultusunda konunun retiminin/reniminin salkl yaplabilmesi iin unlar nerilebilir: 1. Konuyla ilgili kavram karmaasn ortadan kaldrmak iin ncelikle kip-kiplik ayrm yaplmal, emir-istek ilgisi aklanmaldr. 2. Belli iliki dzeylerinde gerekleen zellikli bir istek/isteme biimi/tr olan emrin, konuann tutumunu yanstan bir kiplik olduu kavratlmal. Trkede birincil ilevi emir bildirmek olan ve alt kiiye gre ekimi bulunan standart bir emir kipinin mevcut olmad; emir kipliinin szlksel, biim bilgisel, sz dizimsel eitli iaretleyicilerinin bulunduu; brnsel birimlerin, vcut dilinin emir kipliinin oluumunda nemli ilevler grd belirtilmelidir. 3. Trke gramerlerinde modern Trkenin asl istek kipi olarak sunulan -AyIm, -A-sIn, A; -AlIm, -A-sInIz, -A-lAr biim dizisindeki ikinci ve nc kii ekimlerinin yaz dilinde nadiren kullanld, istek kipinden bamsz olarak emir kipi adyla verilen -AyIm, -AlIm; -, -Xn(Xz); sXn, -sXnlAr biim dizisinin emir kipi deil, modern Trkiye Trkesinin isteme(me) kiplerinden biri olduu kabul edilmelidir.
Turkish Studies
2133
Bu arada sz konusu kipin ikinci kii ekimlerinin emir niteliindeki isteklerin bildirimine en elverili biimler olduuna, birinci oul kii ekimi ve nc tekil ve oul kii ekimleri ile de eitli tonlarda emirler verilebileceine dikkat ekilmelidir. 4. Emir, dilek, istek, gereklilik kavramlarnn hepsi nansl isteme(me) biimleri olduuna gre bamsz birer kip olarak ayr balklarda verilen sz konusu biim dizileri, aadaki tabloda olduu gibi tek balkta verilmelidir:
Trkede steme(me) Kipleri Kiiler I. Tip (Birincil ilevi istek) gel-e-yim gel; gelin/gel-iniz gel-sin gel-e-lim gel-in(iz)89 gel-sin-ler II. Tip (Birincil ilevi istek)87 gel-e-m gel-e-sin; gele-siniz gel-e gel-e-k gel-e-siniz gel-e-ler III. Tip (Birincil ilevi: dilek/temenni) (keke) gel-se-m (keke) gel-se-n; gel-se-niz (keke) gel-se (keke) gel-se-k (keke) gel-se-niz (keke) gel-se-ler VI. Tip (Birincil ilevi gereklilik) gel-meli-y-im gel-meli-sin; meli-siniz88 gel-meli gel-meli-y-iz gel-meli-siniz gel-meli-ler
1.t. 2.t. 3.t. 1.. 2.. 3..
gel-
Tablo 3: Trkiye Trkesinde isteme(me) kipleri
5. Bu kiplerin birleik ekimleri, tasvir fiilli yaplar, olumsuz ve soru biimleri vb. gz nne alnarak yukardaki tablo zenginletirilmelidir (Bu konuda ayrca bk. Glsevin, 2008). 6. Birinci tip isteme(me) kipindeki -AyIm ve -AlIm biimlerinin paralara ayrlamayaca dncesinden vazgeilmeli, dier zaman ve tarz kiplerindeki zaman/tarz eki-kii eki zmne paralel olarak sz konusu ekler -A-yIm, -A-lIm eklinde zmlenmelidir. Kii ekleri gsterilirken Trkedeki btn dier kiplere paralel olarak (gel-e-, gel-se-, gel-meli-, gel-mi- ) bu kipteki nc kii de sfr biimle gsterilmeli (gel -sin-), ancak dier kiplerde olduu gibi burada da kii ve say manasnn son ekte (-sXn) ikin olduu belirtilmelidir. KAYNAKA ADALI Oya (1979). Trkiye Trkesinde Biimbirimler, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. AHANOV Kaken (2008). Dil Biliminin Esaslar (Aktaran: Murat CERTOLU), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. ALPTEKN A. Zeki (2005). Trki Dillerin Gneybat Grubunda stek ve Gereklik Anlatan Fiil Kipleri, Gaziosmanpaa niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Tokat. ASLAN DEMR Sema (2007). Trkiye Trkesinde steme Anlam Birimi: Dilbilgisel ve Toplum Dilbilimsel Bir nceleme, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal, Trk Dili Bilim Dal Doktora Tezi, Ankara.
87
Bu tipin birinci kii ekimlerinin azlarda kald, ikinci ve nc kii ekimlerinin ise yaz dilinde nadiren grld belirtilmelidir. 88 oul kullanmlarla; resmiyet gstermek, nezaket bildirmek gibi nedenlerle sen yerine siz adlnn kullanld durumlarda karlalmaktadr. 89 Biz dilinin ne kt sluplarda ikinci tekil veya oul kii ekimlerinin -/-Xn(Xz) yerine -AlImla da yaplabildii [yap/yapn(z) yerine yapalm gibi.] yukarda aklanmt.
Turkish Studies
2134
Fevzi KARADEMR
ASLAN Sema (2005). Trkiye Trkesinde Sezdirmeye Dayal Rica Stratejileri, Modern Trklk Aratrmalar Dergisi, 1: 114-126. ASLAN Sema (2007). stek Kiplii, Gereklik ve Gerekletirilebilirlik, VII. Uluslararas Dil, Yazn ve Deyibilim Sempozyumu, 2-5 Mays 2007, Konya. ATALAY Besim Ankara. (1999). Divan Lgat-it-Trk Tercmesi III, Trk Dil Kurumu Yaynlar,
AY zgr (2004). Trkiye Trkesi Azlarnda Fiil ekimlerinde Kullanlan ahs Ekleri zerine, V. Uluslararas Trk Dili Kurultay Bildirileri I, 20-26 Eyll 2004, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, s. 319-342. AYDIN zgr (2007). Trkede nc Kii Buyrum Yaplar, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, 47: 151-163. BALCI Tahir (2003). Edat Balamnda Szck Trlerine Yeni Bir Yaklam, TMER Dil Dergisi, 122: 7-16. BANGUOLU Tahsin (2000). Trkenin Grameri, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. BAYRAKTAR Nesrin (2012). Trkede Emir ve Rica Bildiren Kullanmlar zerine, Uluslararas Yaayan Trke Bilgi leni, 30 Mays-1 Haziran 2012, stanbul (Yaymlanmam bildiri). BENZER Ahmet (2008). Fiilde Zaman, Grn, Kip ve Kiplik, Marmara niversitesi, Eitim Bilimleri Enstits, Trke Eitimi Anabilim Dal, Trke retmenlii Blm Doktora Tezi, stanbul. BLGN Muhittin (2006). Anlamdan Anlatma Trkemiz, An Yaynlar, Ankara. BOZ Erdoan (2012). Trkiye Trkesi Biimsel ve Anlamsal levli Biimbilgisi (Tasnif Denemesi), Gazi Kitabevi, Ankara. BURAN Ahmet (1999). Trkede Kelimelerin Eklemesi ve Eklerin Kkeni, 3. Uluslararas Trk Dil Kurultay 1996, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, s. 207-214. CAFEROLU Ahmet (1971). Trkemizdeki - l ve -gil Emir Eki, Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten 1971, s. 1-10. CAFEROLU Ahmet (2000). Trk Dili Tarihi, Alfa Yaynlar, stanbul. DELCE H. brahim (2000). Trk Dilinde levsel Ek Tasnifi Denemesi, Cumhuriyet niversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, 24: 221-235. DELCE H. brahim (2002). Yklem Olarak Trkede Fiil, Cumhuriyet niversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, 2: 185-212. DELCE H. brahim (2012). Trkede Fiil ekimlerine Yeni Bir Bak, VII. Uluslararas Trk Dili Kurultay, 24-28 Eyll 2012, Ankara (Yaymlanmam bildiri). DEMR Nurettin, ASLAN Sema (2010). Sklk Kopyas rnei Olarak stek Eki -(y)A, Turkish Studies, 5/4: 276-290. DEMR Nurettin, YILMAZ Emine (2005). Trk Dili El Kitab, Grafiker Yaynlar, Ankara. DENY Jean (1941). Trk Dili Grameri (Osmanl Lehesi) (eviren: Ali Ulvi ELVE), stanbul Maarif Matbaas, stanbul.
Turkish Studies
2135
DLAAR Agop (1971). Gramer: Tanm, Ad, Kapsam, Trleri, Yntemi, Eitimdeki Yeri ve Tarihesi, Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten 1971, s. 83-145. DLAAR Agop (1974). Trk Fiilinde Klnla Grn ve Dilbilgisi Kitaplarmz, Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, s. 159-171. DZDAROLU Hikmet (1963). Trkede Fiiller, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. DZDAROLU Hikmet (1976). Tmce Bilgisi, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. DOAN Grkan (1997). Buyurmayan Buyrum Tmceleri, VII. Uluslararas Trk Dilbilimi Konferans Bildirileri, Ankara, s. 249-256. EDSKUN Haydar (1999). Trk Dilbilgisi, Remzi Kitabevi, stanbul. EKER Ser (2006). ada Trk Dili, Grafiker Yaynlar, Ankara. ERCLASUN A. Bican (1994). Trkede Emir ve stek Kipi zerine, Trk Dili, 505: 3-9. ERCLASUN A. Bican (2004). Balangtan Yirminci Yzyla Trk Dili Tarihi, Aka Yaynlar, Ankara. ERDAL Kadir vd. (2010). Ortaretim Dil ve Anlatm 10, Ders Kitab (Milli Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulu tarafndan ders kitab olarak kabul edilmitir.), Zambak Yaynlar, stanbul. ERGN Muharrem (1985). Trk Dil Bilgisi, Boazii Yaynlar, stanbul. ERK EMEKSZ Zeynep (2008). Trkede Kiplik Anlamnn Belirsizlii ve Anlamsal Roller, Dil Dergisi, 141: 55-66. GABAIN A. Von (2000). Eski Trkenin Grameri (ev. Mehmet Akaln), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. GENCAN Tahir Nejat (1979). Dilbilgisi, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. GTZ Manfred (2005). Dilbilgisel Ulamlarn levleri zerine Bir Deneme, Prof. Dr. Fikret Trkmen Armaan, Kanylmaz Matbaas, zmir, s. 303-310. GLENSOY Tuncer-FDAN Mustafa (2004). Trke Yeni Sarf ve Nahiv Dersleri (Yazar: Mithat Sadullah), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. GLSEVN Grer (1997). Eski Anadolu Trkesinde Ekler, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. GLSEVN Grer (1999). Eski Trkiye Trkesinde stek Kipi zerine, TDK-Fransz Anadolu Aratrmalar Enstits, Osmanl Trkesi ncesi: Eski Trkiye Trkesi Toplants, stanbul. s. 1-13. GLSEVN Grer (2000). Trkiye Trkesindeki Zaman ve Kip ekimlerinde Birleik Yaplar zerine, Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten 1997, s. 215-224. GLSEVN Grer (2008). Trkiye Trkesinde stek Kipi zerine, III. Uluslararas Byk Trk Dili Kurultay, Bilkent niversitesi, Girne-KKTC. s. 1-9. HATBOLU Vecihe (1981). Trkenin Ekleri, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. HENGRMEN Mehmet (1998). Trke Temel Dilbilgisi, Engin Yaynevi, Ankara. KARAAA Gnay (2012). Trkenin Dil Bilgisi, Aka Yaynlar, Ankara.
Turkish Studies
2136
Fevzi KARADEMR
KARABABA Z. Canan-SALTIK Olcay (2012). Yabanc Dil Olarak Trkenin retiminde Buyrum ve stek Kipinin Grnm ve levleri, Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12/3: 180-189. KARABACAK Esra (2002). Myessiretl-Ulm (Yazar: Bergamal Kadri), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. KARABA mran (2000). Trkede Kip ve Kiplik Olgusu, Trk Dili, 585: 275-278. KARADEMR Fevzi (2009). -mA Olumsuzluk Biimbiriminin Kiple lgisi ve Olumsuz Fiil ekimlerinin Adlandrlmas Sorunu, Turkish Studies, 4/3: 1343-1374. KARADOAN Ahmet (2009). Trkiye Trkesinde Kln, Divan Kitap Yaynlar, Ankara. KARAHAN Leyla (1996). Anadolu Azlarnn Snflandrlmas, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. KARAHAN Leyla (1998). Birleik Kipli Fiillerde okluk Eki -larn Yeri, Trk Dili, 563: 381387. KARTALLIOLU Yavuz (2011). Klasik Osmanl Trkesinde Eklerin Ses Dzeni, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. KERMOLU Caner (2011). Kiplik ncelemeleri ve Trke, Dinozor Kitabevi, zmir. KESKN Rait (2004). Trke Dil Bilgisi ve Kompozisyon Bilgileri, izgi Kitabevi, Konya. KOCAMAN Ahmet (1983). Trkede Kip Olgusu zerine Grler, Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten 1980 - 1981, s. 81-85. KOCASAVA Yldz (2004). Trkede ahs Zamirleri, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. KO Nurettin (1996). Yeni Dilbilgisi, nklap Yaynlar, stanbul. KO Rait (2006). Tanzimattan Cumhuriyete Trkenin retimindeki Gelimeler ve Aamalar, Yznc Yl niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat Ana Bilim Dal, Trk Dili Bilim Dal Doktora Tezi, Van. KOMSYON (2010). lkretim Trke 7 retmen Klavuz Kitab, Milli Eitim Bakanl Devlet Kitaplar, zgn Matbaaclk, Ankara. KORKMAZ Zeynep (1989). Eski Anadolu Trkesindeki -van/-ven, -vuz/-vz Kii ve Bildirme Eklerinin Anadolu Azlarndaki Kalntlar, Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten 1964, s. 43-65. KORKMAZ Zeynep (1993). Dilimizin Dnk ve Bu Gnk Sorunlar ve zm Yollar, Trk Dili, 500: 155-180. KORKMAZ Zeynep (2002). Trkiye Trkesindeki Gramer almalar ve almalarn Gnmzdeki Durumu, Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten, s. 41-60. KORKMAZ Zeynep (2003a). Trkiye Trkesi Grameri (ekil Bilgisi), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. KORKMAZ Zeynep (2003b). Gramer Terimleri Szl, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. KORKMAZ Zeynep vd. (2001). Yksek retim rencileri in Trk Dili ve Kompozisyon Bilgileri, Yarg Yaynlar, Ankara.
Turkish Studies
2137
MEHMET SADIK (2006). ss-i Lisn- Trk, (Yayma hazrlayanlar: Recep Toparl - Ali Ilgn), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. MTHAT SADULLAH (2004). Trke Yeni Sarf ve Nahiv Dersleri (Yayma hazrlayanlar: Tuncer Glensoy-Mustafa Fidan), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. OYMAK Rfat (2004). Trke retiminde -Dilbilgisel- Bir Biimbirim/Ulam Olan Kip Kavramnn Biimdizimdeki levi le Kavrama Dzeyi ve Geleneksel Dilbilgisi Eletirisi, III. Ulusal Eitim Bilimleri Kurultay, (6-9 Temmuz), nn niversitesi, Eitim Fakltesi, Malatya. NER Mustafa (2004). Yarlk Sz Hakknda, TKA I. Uluslararas Trkoloji Sempozyumu, (31 Mays-4 Haziran 2004, Simferepol/Krm-Ukrayna. s. 1-5. Z ZCAN Aynur (2012). zbek Trkesinde ve Trkiye Trkesinde Emir -Seslenme nlemleri, Modern Trklk Aratrmalar Dergisi, 2: 106-118 ZELK Sadettin-ERTEN Mnir (2011). Trkiye Trkesi Dilbilgisi, Diyarbakr. ZDEMR Emin (1968). Trkede Fiillerin ekimleniine Toplu Bir Bak, Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten 1967, s. 177-203. ZKAN Mustafa (2000). Trk Dilinin Gelime Alanlar ve Eski Anadolu Trkesi, Filiz Kitabevi, stanbul. ZYETGN Melek (2006). Tarihten Bugne Trk Dili Alan, (Conference) Chinese Academy of Social Science, Sino-Foreign Relationship Department of Institute of History, Beijing (CHINA) (23 January 2006). www.eurasianhistory.com. PALA skender (2011). Od, Kap Yaynlar, stanbul. SALIK aban (2011). 1. 2. 3. ahs Anlatm mknlar, Hece yk Dergisi (Dosya: ykde Bak As), 47: 71-82. SARIYL Fatmahan (2008). stek ve Emir Kiplerinin retimi, Dokuz Eyll niversitesi Eitim Bilimleri Enstits Yabanc Dil Olarak Trke retimi Anabilim Dal Yksek Lisans Tezi, zmir. SARIOBANOLU Arif- HMANOLU Murat (2004). Trkedeki Buyrum Cmlelerinin Edimbilimi zerine, Dil Dergisi, 123: 31-48. SAUSSURE Ferdinand (1998). Genel Dilbilim Dersleri, (eviren: Berke VARDAR), Multilingual Yaynlar, stanbul. SEBZECOLU Turgay (2004). Trkede Kip Kategorisi ve -yor Biimbiriminin Kipsel Deeri, Dil Dergisi, 124: 18-33. SEREBRENNKOV B. A.-GADJEVA N. Z. (2011). Trk Yaz Dillerinin Karlatrmal Tarih Grameri (evirenler: Tevfik HACIYEV-Mustafa NER), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. SERTKAYA Osman Fikri (1988). Bolsun l Tep Tediler, Uluslararas Trk Dili Kongresi (26 Eyll-3 Ekim 1988), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. s. 135-142. SLEYMAN HSN PAA (2006). lm- Sarf- Trk (Yayma hazrlayanlar: Recep ToparlDilek Ycel), Trk Dil Kurumu Yaynlar Ankara. AHN Hatice (2005). Trkede Zaman Belirleyicileri ile Kip ve Zaman Eklerinin Uyumu, Prof. Dr. Fikret Trkmen Armaan, Kanylmaz Matbaas, zmir, s. 649-654.
Turkish Studies
2138
Fevzi KARADEMR
AHN Hatice (2003). Eski Anadolu Trkesi, Aka Yaynlar, Ankara. ANLI Cevdet (2000). Gktrk Yaztlarnda Emir Kipinin Kullanl ekilleri, Cmlelerdeki Durumlar ve Anlam Ykleri, Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten 1997, s. 237-244. TABA Erhan (2012). Eski Trkede Kii Ekleri, VII. Uluslararas Trk Dili Kurultay, 24-28 Eyll 2012, Ankara (Yaymlanmam bildiri). TEKN Talat (1980). 3. Kii yelik Eki zerine, Ankara Dilbilim evresi Genel Dilbilim Dergisi, 7-8: 10-17. TEKN Talat (2003a). Orhon Yaztlar, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. TEKN Talat (2003b). Orhon Trkesi Grameri, Kitap Matbaas, stanbul. TMURTA Faruk K. (1994). Eski Trkiye Trkesi, XV. Yzyl, Gramer-Metin-Szlk, Enderun Kitabevi, stanbul. TMURTA Faruk K. (2000). Osmanl Trkesi Metinleri II, Alfa Yaynlar, stanbul. TOPALOLU Ahmet (1989). Dil Bilgisi Terimleri Szl, tken Yaynlar, stanbul. TMER (2010). Yeni Hitit Yabanclar in Trke alma Kitab II, Ankara niversitesi Yaynlar, Ankara. TMER (2011). Yeni Hitit Yabanclar in Trke Ders Kitab I/Yeni Hitit Yabanclar in Trke retmen Kitab I, Ankara niversitesi Yaynlar, Ankara. TRK Vahit vd. (2011). Eski Anadolu Trkesi Dersleri, Kesit Yaynlar, stanbul. TRKYILMAZ Fatma (1999). Tasarlama Kiplerinin levleri, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. UURLU Mustafa (2003). Trkiye Trkesinde Bak (Aspektotempora), Trkbilig, 5: 124133. UZUN Nadir E. (2000). Anaizgileriyle Evrensel Dilbilgisi ve Trke, Multilingual Yaynlar, stanbul. STNOVA Kerime (2004). Dilek Kiplerinde Zaman Kavram, Trk Dili, 635: 678-686. VARDAR Berke (2001). Dilbilimin Temel Kavram ve lkeleri, Multilingual Yaynlar, stanbul. VARDAR Berke vd. (1998). Aklamal Dilbilim Terimleri Szl, ABC Kitabevi, stanbul. VURAL Hanifi-BLER Tuncay (2011). Ses ve ekil Bilgisi, Kesit Yaynlar, stanbul. YAMAN Erturul (1999). Trkiye Trkesinde Zaman Kaymalar, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. YT U. Kemal (2007). Dil ve Anlatm Yardmc Kitab 10. Snf (Yeni programa ve MEB ders kitaplarna uygun olarak hazrlanm retmen ve renci klavuzu), Klavuz 2006 Yaynlar, stanbul. ZLFKAR Hamza (1991). Terim Sorunlar ve Terim Yapma Yollar, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. http://www.sil.org/linguistics/glossary_fe/glossary.asp?entryid=5100 http://tdkterim.gov.tr/bts/
Turkish Studies

Türki̇ye Türkçesi̇nde Emi̇r Ki̇p (Li̇k) İ Üzeri̇ne

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Türki̇ye Türkçesi̇nde Emi̇r Ki̇p (Li̇k) İ Üzeri̇ne

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall

2012, p. 2091-2138, ANKARA-TURKEY

TRKYE TRKESNDE EMR KP(LK) ZERNE Fevzi KARADEMR*

Yrd. Do. Dr., Trk Dili Eitimi, El-mek: fkarademir@gantep.edu.tr

ON THE IMPERATIVE MOOD/MODALITY IN TURKISH

Trkiye Trkesinde Emir Kip(lik)i zerine

Trkiye Trkesinde Emir Kip(lik)i zerine

Trkiye Trkesinde Emir Kip(lik)i zerine

Trkiye Trkesinde Emir Kip(lik)i zerine

Trkiye Trkesinde Emir Kip(lik)i zerine

Trkiye Trkesinde Emir Kip(lik)i zerine

Trkiye Trkesinde Emir Kip(lik)i zerine

-zUnlAr34 sUnlAr -AlUm

-(U); (U)Uz -sUnlAr

di- (deyin); bil-z (biliniz) di-snler (desinler); kesme-snler (kesmesinler)

-AyIn; AyIm ; -gIl

gr-eyin (greyim); varaym bil; gel-gil

-AlUm; AlIm -(U)36, (U)Uz; (X); (X)Xz -sUnlAr; sXnlAr

gzle-y-elm (gzleyelim); var-alm ge (gein); geli; tutuuz sev-sinler; grsnler

geme-sn (gemesin); sevsin

Tablo 1: Tarihi dnem gramerlerinde emir kipinin verilii.

Trkiye Trkesinde Emir Kip(lik)i zerine

Trkiye Trkesinde Emir Kip(lik)i zerine

Bu cmle anlnn almasnda yer almamaktadr.

Ayrca bk. 2. tekil kii emir ekiminin dier rnekleri.

Trkiye Trkesinde Emir Kip(lik)i zerine

Trkiye Trkesinde Emir Kip(lik)i zerine

Trkiye Trkesinde Emir Kip(lik)i zerine

Tablo 2: Trkiye Trkesi ile ilgili almalarda emir kipinin verilii.

Trkiye Trkesinde Emir Kip(lik)i zerine

Trkiye Trkesinde Emir Kip(lik)i zerine

gerekletirmesi halinde, yorumlanmaldr.

rneklerin numaralandrlmas ve -AyIm/-AlIml szcklerin koyulatrlmas tarafmzdan yaplmtr.

Trkiye Trkesinde Emir Kip(lik)i zerine

Trkiye Trkesinde Emir Kip(lik)i zerine

Trkiye Trkesinde Emir Kip(lik)i zerine

Trkiye Trkesinde Emir Kip(lik)i zerine

stek gel-e-y-im gel-e-y-im -

Trkiye Trkesinde Emir Kip(lik)i zerine

Dil-sz ayrm iin bk. Saussure, 1998: 43 vd.

z zcan (2012), hayvanlara ynelik bu tr ifadeleri emir-seslenme nlemleri olarak deerlendirir.

Trkiye Trkesinde Emir Kip(lik)i zerine

Trkiye Trkesinde Emir Kip(lik)i zerine

1.t. 2.t. 3.t. 1.. 2.. 3..

Tablo 3: Trkiye Trkesinde isteme(me) kipleri

Trkiye Trkesinde Emir Kip(lik)i zerine

Trkiye Trkesinde Emir Kip(lik)i zerine

You might also like