1

Burak Gm: Cogito Dergisi'nin Bizans zel Says zerine Cogito [Yap Kredi Yaynlar] 17 (1999), 421 S., ISSN 1300-2880

1999 ylnda yaynlanan Cogito Dergisi'nin Bizans zel saysnn baarll olup, 2007'de yedinci basks kmas, bu yaptn bilimsel analizini meru klmaktadr. ounlukta Dumbarton Oaks Aratrma Vakf ile ilikileri bulunan yazarlarnn yer alan ve zgn Bizans metinlerine de yer verilen bu derginin amac, "Bizans'tan bize kalan zaman iinde unutturulmu miras"1 okuyuculara tekrar anmsatmak ve "bu topraklarda bizden ncekileri tanmay el atmak"2tr. Dergi, be blmden olumakta: Bizansl manastrlarnn kurallarna uyduu dnyevilie kar kan Kayseri piskoposu Aziz Basileios'un "Yunan Edebiyatnn Nasl Okunaca Konusunda Genlere Sylev"i3 yer ald 'Bir Bizans Klasii' blm; Dou Roma mparatorluu'nun hiyerarik dnya dzeni'ndeki konumu, Arap slam, Latin Bat ve Slav Dnyas'na kltrel etkisinin ilendii 'Harita'da Bizans' Aramak' ksm; Rum-i arki'deki toplumsal yaam ve ak ilikilerinin denetlenmesi abalar, okuryazarln ve yoksullarn durumu, manastrlardaki hayat, Osmanl-Bizans ticari ilikileri baznda Trk-Rum iielii ve stanbul'un fethine dnemin Bizansl tarihilerin bakn ele alan "Bizans'ta Yaamak" blm; Bizans'taki Trk imaj ve Osmanl'nn gzyle Bizans blm ve de Trkiye'de Bizantoloji'nin ihmali hakknda makale, tartma ve syleilerin yer ald "Bizans: Nasl Okundu, Neden Okunmad?" blm. Bizans kltrnn yerine bir Bizans Uygarl'ndan sz eden Bizantolog Speros Vryonis, Helenizm ve Hristiyan Sentezi zerine kurulmu olan Dou Roma'nn Bat Latin, Arap slam ve Slav dnyasna farkl kltrel katklarn sorunsallatrmakta. Dinleri Hint-Avrupa paganl olan Slavlar, "9. Yzyln ilk yarsnda ne alfabeye, ne de yazya sahiptiler, okuma yazma bilmezlerdi."4 Rum-i arki mparatoru tarafndan misyoner olarak Moravya'ya gnderilen Aziz Kyrillos ve Methodios, Hristiyanln kutsal kitaplar ve edebiyatnn tercme edilmesini ve ilk Slav Kiril alfabesinin oluumunu ieren bir dini yayma proramnda muvaffak olmalar sonucu, bunlarn etkisi altnda kalan Bulgarlarn vastasyla, Srp, Rumen ve Ruslarn slavlatrlm hristiyan Bizans kltrnn tesiri altnda kalmtr. Fakat "Slavlar Bizans kltrnn yalnzca Hristiyan unsurlarn dn aldlar, ancak onlar btn halinde benimsemediler. Mslmanlar ise, bu Hristiyan unsurdan uzak durdular ve Helenistik kltrn ve Helenistik kltrn bilimsel-felsefi daarcn aldlar."5 Slavlar'a karn zaten iddial ve kendi mantna gre bir btnlk tekil eden bir inana sahip olan Mslman Araplar, slam'n egemenliini tehlikeye itmeyecek kadar da Bizans'n dinsel

adan kendilerine sadece "yararl" olan tbbi, astronomi, aritmetik, geometri, felsefi, corafya ve dier bilim alanlarndaki Yunan dilindeki Helenistik almalar Arapaya evirdiler.6 Dinsel yazlar Yunanca'dan Latince'ye evirmi olan Bat da, ancak 11. ve 12. yzyllarnda slam Dnyas ile temas baznda Bizans kltrn yanstan Arapa metinlerine ulap, Latin diline uyarladktan sonra Dou Roma'nn hem Hristiyan hem de Helenistik bilgilerine sahip olabildi.7 Karlkl etkileim rnekleri de mevcut: Stefan Yerasimos, birbirleriyl e mnasebette bulunan Bizans, Bat, Osmanl Trkleri'nin efsaneleriyle birbirlerini nasl etkilediklerini, "Tek Aa" ve "Kzlelma" motiflerinin ierik ve mekan deitirmesiyle aklamaktadr.8 Belgradl Bizans George Ostrogorsky, pagan imparatorluundan Hristiyan imparatorluuna geiten sonra Doa Roma mparatoruluu'nun hkmdarnn ilahi bir temele dayanan otoritesi, hkmedilenlerin Hristiyanlarn Tanrs'nn onu bu greve getirdiine dair inandrlmas sonucu karakterini koruyup devam etti. "Tanr'nn Seilmi Kulu"9 olarak mukaddes saylp secde edilen mparator'un konumu, sz, ilahi, alk ve jestten oluan ve simgesel bir anlam tayan merasimler ve sembol niteliine sahip olan alametler, kzl ayakkabkaftan, muhafaza edildi.10 Onun ycelii, Ostrogorsky'ye gre mparatoru'un Noel yemek treni ve bir Paskalya ayininde sa Peygamber'i bile taklit etmesine kadar varabilen davranlarla korunmaya allm. Hkmdar mutlak iktidarn ayakta tutabilmek iin, sa misali ayak ykama trenini bile uygulayp, Tanr tarafndan seilmi yeryznde yegane meru "dnyann lideri, Hristiyan imannn bekisi ve hamisi" statsn korumaya almtr. Hkmdarn bu durumu, hem d ilikileri hem de imparatoru ycelten ve baka hkmdarlar karsnda stnln vurgulayan resmi devlet sylemini etkilemitir. Gcn yitirip gerileyen ve bu yzden tek imparatorluk ve Roma devlet tekeli iddiasn korumas zorlaan Rum-i arki'nin resmi devlet sylemi, deien koullar ve reel politikaya yava yava uyarlanmaya balamtr. Tavizler ve haklar, hkmdarn, gittike glenmelerine ramen kendi aralarndaki mertebe fark ve mparatora siyasi yaknlk derecesine gre "dost", "oul" ve "karde" gibi sfatlarla hitap edilen rakiplerine "emir" ve "mektup"larla bahettii bir armaan olarak gsterilmitir.11 Ad yazar olarak gemeyen Halil Berktay, makalesinde Trkiye'de Sabanc niversitesi Yaynevi'nin yayn hakkna sahip olan Colin McEvedy'nin New Penguin Atlas of Medieval History12 isimli eserinden 451-1212 yllardaki jeopolitik durumu gsteren ve Bizansllarn Bat Dnyas, Germen, Slav, Arap, Acem ve Trk kavimleriyle mnasebetlerini ortaya

koyan15 Bizans merkezli Akdeniz haritasndaki imparatorluun kurulu/byme, duraklama ve yklma dnemlerini yorumlamaktadr.13 Yazsnda, Bizans'n, tpk halefi Osmanl gibi, reel politik koullara uyum salayp, ayn anda Avrupa ve Acem Krall ile savamaktan kanan, douda Perslere kar toprak yitirirse bile, batdaki kavimler ve krallklara kar stnlk kurma abas, Kk Asya'nn jeopolitik konumunu vurgulamaktadr. Bundan ziyade Berktay, Erken slam a ve Mslmanlarn mezheplere ayrlmas14, skandinav kabilelerin aknyla Rusya devletinin tohumlarn ekilmesi15, Papalk devletinin kurulmas16 gibi okuyucuya ek bilgi sunmakta. Ermeni Sorunu hakknda Trk tezine iddetle kar kan Tarihi ve Taraf Gazetesi yazar Hailil Berktay'n, haritalarda "Laz Krall" kelimesini yorumsuz yazmas17 ve ilgili haritada ismen yer almamasna ramen "btn Ermenistan"18 ibaresini kullanmas gze arpmaktadr. Bizans'n toplumsal hayat, yoksullar, okuryazarlar, yabanclar gibi farkl gruplarn konumunu ele alan makalelerce de ortaya konmaktadr. Evelyne Patlagean, "Yoksullar" adl makalesinde, Dou Roma mparatorluu'nun ilkalarnda, yasal adan 'sefil yoksul' ve 'alan yoksullarn' bile ayrt edildiini ve bunlarn dzenli kamusal yardm grdklerini ele almaktadr.19 Patlagean'a gre, yoksulluk servet dzeyine gre resmen belirlenir ve bylece yoksullar hukusal bir stat kazanp, sosyal durumlarna gre varlkllardan farkl medeni, hukuki ve cezai bir statye sahiptiler. rnein, belirli sularda zenginler para cezasna arptrlrken, yoksullar bedensel cezaya maruz kalrd.20 Yoksullar kamusal yardm sisteminde, ya ve salk durumlarna gre farkl hayr kurumlarndan yardm grdler21, vasiyetlerde, onlarn da gvence altna alnmasna dair bir yasa kartld.22 ehirde evi olanlar,"devlet ilerine yerletirldi, zllikle, inaat, frnclk ve bostanclk alanlarna"23. Yoksullar iin snak, geici i imkan24 ve belirli vesilelerde para25 salayan bizans manastrlarn Alice-Mary Talbot ayr bir yaz ile konu etmektedir26. Manastr sisteminin farkl ilevleri mevcuttur: ibadethane (kilise), ruhani danmanlk, hastane, konukevi (snak), darlaceze, yemekhane.27 Ayrca, manastrlar Bizans Ortodoks Hristiyanl'nn geliimi ve muhafaza edilmesi grevini de yerine getirmilerdir.28 Nevra Necipolu'na gre Bizans, 15. Yzylda Rum veya Mslman kkenli Osmanl tacirlerine ak bir yer tekil etmekteydi29: Sultan I. Bayezid'in istei zerine, Ankara Sava yenilgisine kadar Bizans'ta iinde cami bulunan bir Trk mahallesi ve de i anlamazlklar zmek zere bir kadnn yer almasna izin verilmiti.30 Ksa bir sre sonra, bu ilikiler stanbul'un fethi'ne kadar varan bir srete tekrar geliti: Osmanl-Bizans aras youn kara ve

deniz trafii yrtld: "Trk kkenli olsun, Bizans/Yunan kkenli olsun, Osmanl tacirleri, bu ticarete bizzat Konstantinopolis'e giderek katlabiliyorlar, te yandan onlarn Bizansl edeerleri de ayn anda eitli Osmanl kentlerine gidebiliyorlard."31 Necipolu'nun gzden kard nokta, Osmanl'nn orafi adan tm eski Bizans topraklarna yaylmas sonucu, iktisadi ve ticari adan Dou Roma mparatorluu'ndan Konstantinopolis'e klm olan Bizans'n, "hogr"nden ziyade reel politik artlara ve d baskya uymas gerektiidir. rnein, hor Sevcenko'ya gre Bisanzl aydnlar kltrel, siyasi ve toplumsal knt de bulduklar ark-i Rumi'nin sonu geldiini ve kendi hr iradesiyle politika yapamadn tartp, reform ve deiim arzusunu tamakta idiler32: "Kenti ynetip vergileri toplayanlar, Trklerdi. Bizansllarn says ok azalmt ... slam, Hristiyan saflarn yarmaya balamt bile. Tebaamz dediimiz kimseler ... aslnda Trk'e alyor ve imparatorumuz ona hizmet edip ondan emir alyorsa, devletimizin iyi olan yan nedir?"33 Ama aydnlarn durumu da pek elverili koullar sergilememekteydi. Robert Browning'e gre okuryazarlar, okuryazar olmayanlardan siyasal, toplumsal ve ekonomik adan daha stn kmtr: "bir hakk bir evrakla kantlayabilen birey, tanklarn gvenilmez hafzalarna dayanan ya da hatrlanamayacak kadar eski geleneklere gvenen bireylerden hemen her zaman daha iyi durumda olmutur."34 Bizans toplumunda okuryazarlk, az yaygnd, ilgi alanlarna gre ayr yaz dilinin kullanlmas, ayn anda hem okumay hem de yazmay bilmenin yaygn olamamas, ulusal bir yksek dilin noksanl, yaz yazlabilecek malzemenin pahall, kam kalemlerin hassasiyeti, okumayazma ihtiayc ve frsatn nadir olmas35 ve de toplumsal ve ekonomik stats dk olan retmenlerin az maa almas 36 sonucu, Dou Roma'da okuryazarln pek yaygn olamadn gstermektedir. Osmanl tacirlerine uygulanan tehamml ve yoksullara hogr, "cinsel aznlklar"a da belirli durumlarda gsterilmekte idi. Angeliki E. Laiou, cinsel ilikileri dzenleyip insanlarn hareket alann belirleyen egemenlerin yasalarnn deiimi ve farkl sat gruplara gre deiik uygulan(ma)mas makalesinde incelemekte.37 Cinsel ilikilerin ve arzunun denetimi, hukuki olarak hem ynlendirici hem de yasaklayc kurallarla evlilik kurumunun ncelik kazanmasnn isteiyle gerekleti. Sapknlk nceden varolmayp, ancak sonradan inaa edilmi ve toplumda geerlilik kazanm egemen deerler ve kurallar sistemine uymamaktan olumaktadr. Bylece ok elilik, zina ve belirli cinsel tercihler yasak sapknlk kategorisine girip, krba, burun kesme, lm ve hadm etmeyle cezalandrld. Fakat farkl dnemlerde, yasalar ya belirli sat gruplarna uygulanmad ya da tamamen resmen geerli olmalarna

ramen uygulanmad. Ayrca, insanlar sadece ilahi ceza ile ynelendirilmeye denendi: "Git ve bir daha yapma ki, ilahi ate seni kl etmsin"38 Bundan dolay, Bizans'ta cinsel aznlklara belirli artlar altnda tolerans tanndn Laiou asndan sylemek mmkndr: "aka ifade edersek, o dnemde ecinseller yaklmyordu, daha ileride Rnesans Avrupas'nda yapld gibi sapklklara zulm uygulanmyordu."39 Bizans mparatoru Aleksios Komnenos'un yaamyksn anlatan tarihi kz Anna Komnena'nn, Samih Rifat'n makalesinde, ortodokslarca sapkn grlen Bogomil tarikat nderlerinin diri diri yaklma cezasna tabii tutulmas, dini aznlklara hogrnn snrlar olduuna dair ipucu vermekte.40 Bisanz'n politikasn analiz etmek iin kullanlan Anna Komnena deil. rnein, stanbul'un Fethi'nin Yeorgios Francis isimli Bizansl bir tarihin grg tannn bak asn sunan Ayfer Tun, Bizans'n son mparatoru XII. Konstantin'in II. Mehmet'e daha 1452'de niyetini anladn, ancak danmanlar olan konsller ve bir ka rahip tarafndan ynlendirilerek, "Bekle Gr" politikas izelemeye ikna edildiini gstermekte.41 Ayrca Bizansl grg tan, Trk tarih derslerinde Fatih'in, Hali zincirlerle kapanmas sonucu gemileri karadan yrttn42 ve Ulubatl Hasan'n Osmanl Bayra'n burlara dikmesini dorulamakta. Bizans'taki Trk imaj ve Osmanl'daki Bizans imaj, deerlendirme yaplan dnemin siyasal ortamna bal idi. rnein, Melek Delilba'na gre, Bizans'n Osmanllarca zapt, o tarihin Bizansl grg tanklarn tarafszln olumsuz adan etkilemitir.43 Michael Ursinus, ge dnem Osmanl'daki Bizans hakkndaki incelemelerin, hem o dnemdeki Avrupa'nn hakim olan Bizans anlayn44 hem de k tehlikesi ile kar karya kalan Osmanl mparatorluu'ndaki ykselen Osmanlclk ve/veya Trklk akmlarnn perspektifini yanstmaktadr45: "Ahmet Midhat'a gre Bizans tarihi karanlk alar, Bizans mparatorluu ise yozlamay, kanunsuzluu, mriflii ve ciddiyetsizlii temsil eder."46 Ursinus kendi tezini savunmak iin, Ahmet Midhat Bey'in bu saptamay dorulayan orijinal metinler sunmaktadr 363-65, fakat bu sav bilimsel adan spatlamak ya da yalanlamak iin Ahmet Midhat Efendi'nin dier metinleri de okuyucuya sunulmamas ya da mevzu bahis olmamas, yntembilimsel eletiri nedeni tekil etmektedir. Ayrca, Ahmet Midhat Bey'in grleri tm Osmanl iin de temsiliyet niteliine sahip olup olmamas da tartmakldr, nk Ursinus'un bizzat kendisi aklad gibi, Bizans hakkndaki metinlerin gazete ve dergi sayfalar arasnda kaybolmu olmas sonucu bir bibliografyann hazrlanamamtr.47 Bizans'n Trkiye'de nasl okunup, nasl okunmadna dair makaleler, tartma ve sylei ieren ksm, Cogito'nun bu saysnn son blmn tekil etmektedir. Bizantolog Doan

Kuban, Aykut Kksal, Ayla dekan, Uur Tanyeli, Stefanos Yerasimos'un "Bizansn Miras zerine Tartma"48s Bizans'n Osmanl ve Trkiye'deki konumu hakkndadr. rnein, Osmanl ve Bizans benzerlileri ele alnrken, o iki imparatoluklarnn snrlarnn neden hemen hemen ayn olduu tartlmakta. Doan Kuban'a gre, ark-i Rumi'nin gl bir politik rgtlenmesinin mevcut olmayndan dolay, Osmanl Devleti, Bizans'n egemenlik snrlarndan yararlanarak, ayn blgelere ilerleyerek snrlarn geniletmitir.49Yerasimos, bunu Hristiyan Ortodoks mezhebine balar, Osmanl dou Avrupa'daki Katolik-Ortodoks snrn geemeyiinden, Bizans topraklarnaamad.50 Ayla dekan, Orta Asyal Trklerin dinsel adan karmak bir blgeden gelmeleri ve gebelikleri yznden, deiik koullara kolayca adapte olabilemeleri, Bizans'n Osmanl'y etkilemesini kolaylatrmtr.51 Trkiye'deki Bizantoloji'nin ihmali uzmanlarca ya Yunanllara atfedilen Bizans'n Tek Parti Dnemi'nden beri hakim Kemalist Ulusalc ideoloji tarafndan engellenmesini ya da Dnya Savalar'nn beraberinde getirdii kaynak sknts ve yokluklua balanmaktadr.52 Dou Roma mparatorluu aratrmalarnn Trk-Yunan likilerine de bal olmasna, Yunanllara atfedilen Bizans'n Yunanistan'da etd kongreleri ve aratrma merkezlerinin idari yapsn da etkilediini Stefan Yerasimos dile getirmektedir: "Yunanistan'da Bizans iin ayr, Bizans sonras iin ayr mdrlkler vardr. Aradaki ayrm, kanuna gre 1453 tarihlidir. Oysa, Yunanistan'n byk bir ksm stanbul'dan nce fethedilmi."53 Bizantoloji ve Bisanz aratrmalarn ancak Turizm54 ve Cyril Mango'ya gre, Ortodoks Dnyas'nn gitgide nem kazanmas55 canlandrabilmektedir. Cogito'nun zel says nicelik ve nitelik adan doyurucu olmasna ramen, baz eksiklikler iermektedir. Bir sonu ksm ya da yazlar arasnda bir sinerji yokluunu hissettirmektedir. rnein, Ayfer Tun'un makalesinde, dnemin grg tan Yeorgios Francis'in yazlarnda ad geen "bar yanls" ve Fatih'i fetihden vazgeirme abas boa kmas sonucu ldrlen "Ali Paa" andarl Halil Paa'nn56, aslnda Bizanslarca rvet alan ve onlarla ticari ilikilerde bulunan karc bir ahs olduu Necipolu'nun makalesinde ortaya kmakta.57 Bundan ziyade, Osmanl-Bizans ve Bizans-Bat benzerliklerine ana konu olarak yer veren hi bir yazya rastlanmamtr. rnein, k gren Bizansl aydnlar'n abas58, ileride ge dnem Osmanl mparatorluu'ndaki Jntrk akm ile karlatrlabilirdi. Ussal-bireyci Bat ve ken gelenekselci Bizans'n arasndaki benzerlikler ve farkllklar da ayr bir aratrlmaya deer ayr bir konudur.59 Ayrca yer yer Osmanl- Bizans benzerliklerine atfta bulunulmutur, ama belirli klasik yazlara hi yer verilmemitir. rnein, Fuat Kprl'nn mehur

makalesine60, salt kez atfta bulunulmutur61: Murat Belge, Bizans-Osmanl benzerliklerini ele alan makalesinde Fuat Kprl'nn tezlerini, onlar yzeysel olarak dile getirdikten sonra milliyeti olarak reddetmektedir, fakat bilimsel aratrma kurallarna aykr hi bir kaynak sunmamaktadr.62

1 2

Bkz. Ciliv, Serra: Editrden Cogito 17 (1999), s. 9-12; s. 9. Bkz. Ciliv, s. 10. 3 Bkz. Aziz Basileios: Yunan Edebiyatnn Nasl Okunaca Konusunda Genlere Sylev. Cogito 17 (1999), s. 13-37. 4 Bkz. Vryonis, Speros: Bir Dnya Uygarl: Bizans. Cogito 17 (1999), s. 37-50; s. 43. 5 Bkz. Vryonis, s. 45. 6 Bkz. Vryonis, s. 40-43. 7 Bkz. Vryonis, s. 46. 8 Bkz. Yerasimos, Stefanos: Bizans'n Miras zerine Tartma. Cogito 17 (1999), s. 291-338. 9 Bkz. Ostrogorsky, Georg: Bizans mparatoru ve Hiyerarik Dnya Dzeni. Cogito 17 (1999), s. 51-67, s. 52. 10 Bkz. Ostrogorsky, s. 52-53. 11 Bkz. Ostrogorsky, s. 57-66. 12 Bkz. McEvedy, Colin: The New Penguin Atlas of Medieval History, Penguin Books, 1992. 13 Bkz. "Berktay, Halil": Vizrden Bizans: Haritalarla Dnmek. Cogito 17 (1999), s. 68112. 14 Bkz. "Berktay", s. 84-86. 15 Bkz. "Berktay", s. 91. 16 Bkz. "Berktay", s. 90. 17 Bkz. "Berktay", s. 74, 76, 78, 82, 85. 18 Bkz. "Berktay", s. 81. 19 Bkz. Patlagean, Evelyne: Yoksullar. Cogito 17 (1999), s. 127-160. 20 Bkz. Patlagean, s. 128, 141. 21 Bkz. Patlagean, s. 138. 22 Bkz. Patlagean, s. 139. 23 Bkz. Patlagean, s.136. 24 Bkz. Patlagean, s. 137. 25 Bkz. Patlagean, s. 157. 26 Bkz. Talbot, Alice-Mary: Bizans Manastr Sistemine Giri. Cogito 17 (1999), s. 161-178. 27 Bkz. Talbot, s. 162. 28 Bkz. Talbot, s. 162. 29 Bkz. Necipolu, Nevra: 15. Yzyln lk Yarsnda Konstantinopolis'te Osmanl Tacirleri. Cogito 17 (1999), s. 235-246. 30 Bkz. Necipolu, s. 235-236. 31 Bkz. Necipolu, s. 239. 32 Bkz. Sevcenko, Ihor: Entellektellerin Gzyle Bisanzn k. Cogito 17 (1999), s. 266290. 33 Bkz. Sevcenko, s. 270. 34 Bkz. Browning, Robert: Bizans Toplumunda Okuryazarlk zerine Bir Kez Daha Dnmek. Cogito 17 (1999), s. 211-225.

35 36

Bkz. Browning, s. 218-219. Bkz. Browning, s. 217. 37 Bkz. Laiou, Angeliki E.: Arzu, Ak ve Delilik: Bizansllarn Gzyle Cinsel likiler. Cogito 17 (1999), s. 179-210. 38 Bkz. Laiou, s. 190. 39 Bkz. Laiou, s. 203. 40 Bkz. Rifat, Samih: Sekiz Yzyllk Bir Tanklk: Aleksia. Cogito 17 (1999), S. 247-252; s. 249-252. 41 Bkz. Tun, Ayfer: "Titre Gne! Yeryz Ala! nk ehir Fethedildi!" Cogito 17 (1999), s. 253-266, s. 255. 42 Bkz. Tun, s. 257, 260. 43 Bkz. Delilba, Melek: Trk Tarihin Bizans Kaynaklar. Cogito 17 (1999), s. 339-352, s. 343. 44 Bkz. Michael Ursinus, Ge Dnem Osmanl Tarih Yazmnda Bisanz Tarihi. Cogito 17 (1999), s. 352-360, s. 357. 45 Bkz. Ursinus, Michael: "Der schlechteste Staat": Ahmet Midhat Efendi'nin (1844-1913) Bizans Kurumlar Hakkndaki Grleri. Cogito 17 (1999), s. 361-366. 46 Bkz. Ursinus, s. 361. 47 Bkz. Ursinus, Michael: Ge Dnem Osmanl Tarih Yazmnda Bisanz Tarihi. Cogito 17 (1999), s. 352-360, s. 354. 48 Bkz. Kuban, Doan; Kksal, Aykut; dekan, Ayla; Tanyeli, Uur; Yerasimos, Stefanos: Bizansn Miras zerine Tartma. Cogito 17 (1999), s. 374-395. 49 Bkz. Kuban, s. 379. 50 Bkz. Kuban, s. 384. 51 Bkz. Kuban, s. 379-380. 52 Bkz. Kuban, s. 383-390. 53 Bkz. Kuban, s. 387. 54 Bkz. Kuban, s. 393. 55 Bkz. Solok, zlem: Bizans, Tarih ve Kltr zerine Cyril Mango ile sylei. Cogito 17 (1999), S. 402-416, s. 411. 56 Bkz. Tun, s. 261-262. 57 Bkz. Necipolu, s. 237. 58 Bkz. Sevcenko, s. 266-290. 59 Bkz. Solok, s. 411-412. 60 Bkz. Kprlzade Mehmet Fuad, Bizans Messeselerin Osmanl Messeselerine Te'siri Hakknda Baz Mlahzalar. Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas 1 (1931), s. 165-313. 61 Bkz. Ursinus, Ge Dnem, s. 354; "Berktay", s. 84, Doan, s. 384. 62 Bkz. Belge, Murat: Obadan Kubbeye: Tarih Yazmnda Bir Ekol. Cogito 17 (1999), s. 395401.