Toplam 366 Sayfa

TARH
Alnt
Yediiklim, Yarg, htiya, X Yay, Baar, Uzman, Fahir Armaolu (20. Yy Siyasi Tarih), MEB

DZENLEYEN ZAFER ZTRK

************************************************ TARH **************************************************

NDEKLER
No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 Konular slamiyet ncesi Trk Tarihi slamiyet ncesi Trk Kltr - Medeniyet slamiyet Dnemi ve Trk Tarihi Trkiye (Anadolu) Tarihi Trk slam Dnemi Kltr Medeniyet Osmanl Devleti Kurulu Dnemi (1299 1453) Osmanl Devleti Ykselme Dnemi (1453 1579) Osmanl Devleti Duraklama Dnemi (1579 1699) Osmanl Devleti Gerileme Dnemi (1699 1792) Avrupa Tarihi ve Osmanlya Etkileri Osmanl Devleti Dalma Dnemi (1792 1908) Osmanl Devleti Kltr Medeniyet Osmanl Devleti XX. Yzyl Balarndaki Durumu (1908 1914) I. Dnya Sava (1914 1918) Memleketteki Durum ve Cemiyetler Kurtulu Sava Hazrlk Dnemi (1919 1920) I. TBMM Dnemi ve Muharebeler (1920 1923) II. TBMM Dnemi ve Politika Gelimeleri Atatrk nklplar Atatrk lkeleri Atatrk Dnemi Trk D Politikalar kinci Dnya Savana Kadar Dnya II. Dnya Sava (1939 1945) Souk Sava Dnemi (1945 1960) Yumuama (Detant) Dnemi ve Sonras Kreselleen Dnya Sayfa N. 3 17 23 43 53 65 74 83 90 100 106 123 147 156 167 175 190 217 225 236 242 249 268 286 309 333 TOPLAM 366

TARH 2013

~1~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~2~

************************************************ TARH **************************************************

1. SLAMYET NCES TRK TARH

TARH 2013

~3~

************************************************ TARH ************************************************** 1. Trklerin Tarih Sahnesine kmalar Trk = Doan, Treyen, Gl, Kuvvetli anlamndadr. Trk ad ilk defa Orhun kitabelerinde Trk eklinde kullanlmtr. Trk tarihi ilk olarak in kaynaklarnda Kunlar ad verilen Hun Trklerinden bahsetmilerdir. Trk adn ilk olarak Gktrkler kullanmtr. Trk tarihine ait bilgilerin detayl ulalamamas, Trklerin geni corafyaya yayldklarnn ve yazy ge kullandklarnn kantdr. Trklerin Ana Yurdu Orta Asyadr. Anadolu, 1071 Malazgirt sonrasnda Trkiye olarak adlandrlmtr. Yaplan aratrmalar sonucu Orta Asya Trk kltrnn Paleolitik (Kabata) Devrine kadar uzand grlmtr. Orta Asya'nn en eski kltr merkezleri; Anav, Karasuk, Abakan, Andronova, Kelteminar ve Afanesyova, Tagar kltrleridir.

Kltrler Anav Kltr (M 4000 M 1000) Kelteminar Kltr (M 3000) Afanesyova Kltr (M 3000 M 1700)

Andronova Kltr (M 1700 M 1200) Karasuk Kltr (M 1200 M 700) Tagar Kltr (M 700 M 100)

Buluntular En eski kltrdr. Trkistan'n Bakenti Akabat yaknlarnda ortaya karlmtr. Yerleik hayata gemiler ve tulal evlerde oturmular. Tarm aragere, hayvanclkla ilgili eyalar, dokumaclk, seramik kaplar kazlar sonucunda bulunmutur. Aral Glne dklen Amuderya'nn deltasndaki Orta Asya kltrdr. Balklk ve avclk ile ilgili kalntlar var. Buradaki insanlar yerleik hayat srdrmlerdir. Altay-Sayan dalarnn kuzey batsnda bulunmutur. Orta Asya medeniyetinin temelini oluturduu sanlmaktadr. Avc ve sava biimde yaamtr. Altay dalarnn evresinde yaamlardr. Kartal resimleri, eitli bakr eyalar, akmak tandan yaplm ok ular, kemikten yaplm ineler bulunmutur. Afanasyevo kltrnn gelimi halidir. Yenisey'deki Andronova'da bulunmutur. lk defa altn ve tuntan yaplm eyalara rastlanr. Altay- Ural evresinde yaamlardr. (Bakr heykeller) Orta Asya kltrleri iinde yaylma alan en geni olandr. Trklerin ilk atalar olduklar sanlr. Kltrler arasnda demiri ilk ileyenlerdir. Bu topluluk, zeri adrla rtl, drt tekerlek arabalar kullanmlardr. (Altn eya-heykeller) Kltrlerin en gelimiidir. ki yz keskin hanerler, ine, bilezik, kpe gibi eyalar brakmlardr. (Metal silahlar, hayvan sluplu objeler) Silah zerine hayvan figrleri ilemitir. 2. Orta Asya Trk Gleri

Orta Asya Trk Glerinin Nedenleri Ekonomik Corafi Nedenler Siyasi Nedenler klim deiiklikleri D basklar (in Mool) Kurakln balamas Boylar aras hkimiyet mcadelesi Salgn hastalklar Bamszlk duygusu Otlak araylar

Sosyal Nedenler Nfus art

TARH 2013

~4~

************************************************ TARH **************************************************

Orta Asya Trk Glerinin Sonular Orta Asya Trk nfusu azalmtr. Trk kltr farkl yerlere yaylmtr. Trklerin geni corafyaya yaylmas ve ok sayda devlet kurmas, Trk tarihini btn incelemeyi zorlatrd. Gidilen yerlere devlet ynetimi ve askeri tekilatlanma konularnda rnek olmutur. Gidilen blgelerde farkl devletler kurulmutur. Bozkr Trk kltr yaylmtr. Uzak blgelere giden Trkler benlikleri kaybetti. G etmeyip de Orta Asya'da kalan Trk boylar Asya Hun mparatorluu ats altnda ilk siyasi teekkln oluturmutur. Hunlar ve Avarlar, Macaristan merkez olmak zere Avrupa'da birok devlet kurmutur. Trk kltr ve uygarl dnyann drt bir kesine yaylm, Trklerin gittii yerde ta devri yaayan insanlar, maden devrine gemilerdir. Kavimler gn balamtr. Avrupaya g eden Trkler, Hristiyanl benimsemiler ve asimile olmulardr. Sibiryaya gidenler uygarlk asndan daha da geriye gitmilerdir. in'e gidenler kalabalk in nfusundan dolay asimile olmulardr. XI. yy'da Anadolu'ya girmeye balayan Ouzlar, Anadolu'nun Trk yurdu olmasn salamlardr. Trkleri uzun mesafelere g etmelerini kolaylatran etkenler Atn evcilletirilmesi, Tekerlein kullanlmas, Tekilatlk zellikleri. 3. lk Trk Devletleri Topluluklar :

TARH 2013

~5~

************************************************ TARH ************************************************** 1. skitler (Sakalar) Devlet Adamlar Etkinlik Alan : : Alp Er Tunga Tomris Hatun (M 700 MS II. Yy) : Orta Asya bats ile Karadenizin kuzeyi ve Kafkaslar aras blge.

Trklerin ilk siyasal topluluudur. Atl-gebe uygarlnn yaratclardr. (At ilk evcilletirenlerdir.) kinci bir yaama inanmlardr. ok tanrl bir tabiat dinine inanrd. En byk tanr, Gk Tanr idi. Balbal ad verilen mezar talarnn ilk rneklerini vermilerdir. ranllar Saka, Yunanllar skit adn vermilerdir. Ekonomileri, tarm ve hayvancla dayanr. Sanatta hayvan slubu tarzn yaratmlardr. Pantolon, kemer, kemer tokas ilk defa kullanlmtr. Koumlar kullanarak atn etkinliini arttrmtr. Yunanllar hekimlik alannda etkilemitir. skit Yunan ilikisi sonucu Amazon kadnlar efsanesi ortaya kmtr. (Kadn egemenlii) Falclk, byclk ve maden iletmeciliinde olduka ileri gitmilerdir. (Altn ve gmte ustalardr.) En nemli szl edebiyat eserleri u ve Alp Er Tunga Destanlar. 2. Asya Hun (Byk Hun) Devleti : Devlet Adamlar : Teoman, Mete Han (M III. yy MS 216) (M 220 MS 216) Etkinlik Alan : Orta Asya geneli (tken) Trklerin tarihte bilinen, ilk tekilatl ve Orta Asyada kurulan ilk Trk devletidir. Orta Asyadaki Trk boylarn ilk kez bayrak altnda toplayan devlettir. Tte Kanaln ina etmilerdir. (Tarm yaptklarnn kant) En nemli szl edebiyat eserleri Ouz Kaan Destan. Teoman dneminde : inliler ile pek yoluna hkim olmak iin mcadeleler edilmitir. in Seddi, Hunlarn aknn durdurmak iin inliler tarafndan yaplmtr. (M.. 214) Trk tarihinin ilk yazl antlamasn inliler ile yaplmtr. (M.. 318) Metehan dneminde : Hun imparatorluu en gelimi dnemini yaamtr. Orta Asyada yaayan Trkleri tek bayrak altnda toplayan ilk Trk hkmdardr. Ynetimde Kurultay (Toy) Meclisini (Trk geleneini kili Sistemi) oluturmu, ilk dzenli ordusunu (onluk sistemi) kurmutur.

TARH 2013

~6~

************************************************ TARH ************************************************** Trk d politikasnn temellerini atmtr: ini fethetmi; ancak kalabalk nfusundan benlikleri kaybetme korkusundan ini bask altna alarak vergiye balamtr. pek Yolunun tam denetimi kurulmutur. lk Trk tekilatlanmas bu dnemde (Metehan) olmutur:

Metehann lmnden sonra taht kavgalar ve in saldrlar sonucunda devlet zayflam ve ikiye ayrlmtr: Gney Hunlar, inlerin hkimiyetine girmi; Kuzey Hunlar, Kaan Balamir nderliinde batya g ederek Kavimler G denilen olaya neden olmutur. KAVMLER G (375) Asya Hun mparatorluunun dalmasndan sonra Hunlarn Karadenizin kuzeyine gelmeleri, bu blgede bir g hareketini balatmtr. Hunlarn bu hareketiyle blgede tutunamayan kavimler bulunduklar bu blgeden batya doru g etmek zorunda kalmlardr. Bu g dalgasna Kavimler G denir. Nedenleri Sonular in basksna dayanamayan lk a kapanm, Orta a almtr. Hunlarn yeni yerleim yerleri Roma mparatorluu; Bat ve Dou (Bizans) Roma olarak ikiye aramalar ve Batya gleri, ayrlmtr. Bat Roma 476da yklmtr. Hun Trklerinin nnde Avrupa Hun Devleti kurulmutur. (Balamir tarafndan) duramayan Germen (Ostrogot, Avrupaya yeni milletlerin girmesi ile etnik yaps deimi ve Vizigot (spanya), Alan, Frank gnmz Avrupa dzeni olumutur. (Fransa), Germen (Almanya), Siyasi alanda derebeylik (feodalite), dnce alannda Skolastizm etkili Gepit, Vandal, Saksonlar olmutur. (ngiltere)) kavimlerinin Avrupa Germen kavimleri etkisiyle Hristiyanlk yaylmtr. ilerine g etmek zorunda Otorite boluundan da Katolik kilisesi ve Papalk glenmitir. kalmalar. Trkler Avrupada birok devletler kurmulardr. Roma topraklarnda birok Germen devletleri kurulmutur. (Frenk)

TARH 2013

~7~

************************************************ TARH ************************************************** 3. Avrupa Hun Devleti Devlet Adamlar Etkinlik Alan : : Balamir, Uldiz, Attilla (375 - 469) : Karadenizin kuzeyi, Dou ve Orta Avrupa (Macaristan)

Kuzey Hunlar tarafndan Balamir nderliinde kurulmutur. Balamir, Avrupann yaklak 100 yl siyasi hayatn ynlendirmitir. Dou Gotlar (Ostrogotlar) ortadan kaldrd, Bat Gotlar (Vizigotlar) yurtlarndan karmtr. Avrupada kurulan ilk Trk devletidir. Uldiz dneminde : ki aamal politika yrtt: Dou Romay etkisizletirmek ve Bat Roma zerine yrmek. Bu seferler sonucunda bu devletlere Avrupa Hunlarn stnl kabul ettirilmitir. Attila Dnemi : En nl hkmdardr. En gl dnemini yaatmtr. Bizans ile Anatolis ve Margos Antlamalar yaparak vergiye balamtr. (434) Bat Roma zerine Galya seferleri dzenlenmitir. (Papa engelinden bu sefer geliememitir.) Sarayda, Latin ve Germen dilleri de konuturulmutur. Macar dili ve kltrnde Hun etkisini salamtr. Atillann lmesinden sonra Avrupaya g eden Hunlar, merkezden yeni glerle desteklenmediinden asimile olmulardr. Oluan taht kavgalar ve Bizans saldrlar sonucu yklmtr. (435)
4. Gktrkler (I. Gktrk) Devlet Adamlar Etkinlik Alan : : Bumin Kaan, stemi Yabgu, Mukan Kaan (552 - 630) : Orta Asya, Bat Trkistan (tken)

TARH 2013

~8~

************************************************ TARH ************************************************** Trk adn tayan ilk Trk devletidir. Bamszlk sava vererek kurulmutur. Bat Trkistan, Trklemitir. Hunlarn zayflamasndan sonra Orta Asyaya egemen olmulardr. Dou Bat (ikili ynetim) eklinde ayrlmtr. Dou (Bumin Han) Bat (stemi Yabgu) eklindedir. stemi Yabgu dnemi : Sasani Devleti (ran) ile ibirlii yaparak Akhun Devleti (Avarlar) yktlar. pek yolu zerinde Sasanilerin glenmesi ile de Bizans Devleti ile ibirlii yaparak Sasanileri malup ettiler. Bu da Mslmanlarn ran fethini kolaylatrmtr. kili Politika uygulanmtr. Dengeci politikay ilk kez izlemitir. Bizans, bir eli yollamtr. Gk Tanr inancn benimsemilerdir. Mukan Kaan dnemi : En gl dnemlerdendir. pek yolu denetimini salam ve ini vergiye balamlardr. Dank Trkleri birletirmiler. inin Bl Parala Ynet politikas ve Veraset Sistemi yznden 562de ikiye ayrlm ve doudaki ksm belli zamanlarda inin hkimiyetine girmitir.

5. Kutluklar (II. Gktrk) Devlet Adamlar Etkinlik Alan

: : Kutluk Kaan (l-Teri Kaan), Bilge Kaan, Kl-Tigin, Tonyukuk (682 - 745) : Orta Asya (tken)

Kutluk Kaan (lteri) ine kar bamszlk mcadelesi vererek kurmutur. kinci Trk adn alan devlettir. Trklerin bir bayrak altnda topland ikinci byk devlettir. Trklerin ilk milli mcadelesi olarak bilinir (Kutluk Ayaklanmas). lk kez yazy kullanan Trk devletidir. Kendi adna para bastran ilk Trk devletidir. lk Trk alfabesi Gktrk Alfabesini oluturmulardr. (Orhun alfabesi de oluturdular.) Trklere ait ilk milli kaynak Orhun Abideleri (Gktrk Kitabeleri) yazlmtr. Bu kitabeler iin; Trk tarihine ait Trklerin brakt ilk yazl belgedir, yazl Trk edebiyatnn ilk eseridir ve Bilge Kaan, Kltigin ve Vezir Tonyukuk adna dikilmitir. Bu kitabelerde ine kar verilen bamszlk mcadelesi anlatlr. En nemli szl edebiyat eseri Ergenekon Destan. Ulusal zelliklerinin korunup gelitirilmesine nem verdiler. lk posta rgt kurdular. in basks ile zayflayp, Karluk Basmil Trklerinin destek verdii Uygurlar tarafndan ykld. (744)

TARH 2013

~9~

************************************************ TARH **************************************************

6. Uygurlar Devlet Adamlar Etkinlik Alan

: : Kutluk Bilge, Kl Kaan, Bi Kaan (745 - 840) : Orta Asya (tken Ordubalk (Karabalgasun))

KarlukBismillerle birleerek devlet kurulmutur. (Moyen-ur, Krgz, Karluk, Trgi, Basmil Trkler). Yerleik hayata geen ilk Trk devletidir. Manihaizm Budizm inanlarn benimsediler: Sava zelliklerini kaybettiler, et yenilmesi yasakland, tarmla uratlar. Ayrca Manihaizmde geen terimleri Trkeye evirerek Ulusu kimliini srdrmek amacndadrlar.

TARH 2013

~ 10 ~

************************************************ TARH ************************************************** Yerleik hayata getiklerinden; ilk ehirleri (Bebalk, Ordubalk, Turfan, Karaar) kurdular ve Trk tarihindeki ilk mimari eserleri ina ettiler. lk kez getirdikleri : Mimari (Tapnaklar, mabetler, evler) (Bu eserleri brakan ilk Trk devletidir) Fresk (Duvar resimleri) Minyatr Orta oyunu (Trk tiyatrosunun temelini atmlar) Tezhip inicilik Ciltilik Vitray (Cam sanat) inden rendikleri kt ve matbaay gelitirdiler. Matbaay kullanan ilk Trk devletidir. Sulama kanallar aarak modern tarmla uramlardr. Mool devletinde yer alan Turfan Uygurlar, en ok Moollarn Trklemesinde nemli rol oynadlar. Sonraki Trk devletlerine sanatsal ynyle rnekler tekil etmitir. kinci Trk alfabesi olan Uygur Alfabesi (18 harfli) oluturmular ve kullanmlardr. Bask teknii kullanmlardr. En nemli rnei, Hareketli Harfli Tahtadr. lk kez ktphane kuran Trk devletidir. En nemli szl edebiyat eserleri G ve Treyi Destanlar. nemli yazl edebiyat eserleri Karabalgasun ve Sine Ui Yaztlar. Trk Hukukunu (Treleri), ilk kez yazl hale getirdiler. (Ticaretin gelimesi nedeniyle) Uygur siyasi tarihinin ilk ve en nemli olay Talas Sava'dr. Trk-Arap i birlii sayesinde inlilerin ar bir yenilgiye uratld bu sava, Uygurlarn Orta Asya'da egemenlik kurmalarn kolaylatrmtr. Devlet, Mool istilasyla zayflam, Krgzlar tarafndan yklmtr. 7. Avarlar (Juan Juan) Devlet Adamlar Etkinlik Alan : : Bayan Kaan (Orta Asya IV. Yy Avrupa VI. VII. Yy ) (560 805) : Orta Asya Avrupa (Dou Orta) [Romanya-Macaristan]

Hem Orta Asyada hem de Dou Avrupada egemenlik kurmulardr. 552de Gktrkler tarafndan son verilen Avar devleti, batya g ederek Avrupada (Macaristan) devlet kurmulardr. stanbulu kuatan ilk Trk devletidir. Sasanilerle ibirlii yaparak Bizansllarla mcadeleler yapmlardr. Sonu alnamamtr. Macar Hrvat, Romen ve Bulgar kltr zerinde derin izler brakt. Slavlar askerlik ve tekilatlanma konularnda etkilemitir. Slavlar kaynatrmtr. Ruslar ordu dzeni ve devlet tekilatlanmasnda etkilemitir. zengiyi kullanan ilk devlettir. Avarlarn ilk inanc olan Gk-Tanr inancn, Avrupaya geerken terk ederek Hristiyanl benimsediler. Franklar tarafndan yklmtr. Zamanla Slav topluluklar arasnda asimile olmulardr.

TARH 2013

~ 11 ~

************************************************ TARH ************************************************** 8. Bulgarlar (til Tuna Bulgarlar) : Devlet Adamlar : Kubat (583 665) Etkinlik Alan : Volga Tuna Irmaklar Boylar

Ouz Hun Trklerinin karmyla Volga-Kuban nehirleri boylarnda Byk Bulgaristan kuruldu. Daha sonra Hazarlarn basks sonucunda til (Volga) ve Tuna Bulgarlar olarak ikiye ayrldlar. til (Volga) Bulgarl (679 1237): til blgesinde kuruldu. slamiyeti benimsediler. Altnorda Devleti tarafndan ykldlar. Tuna Bulgarl (679 864): Tuna nehri evresinde kuruldu. Hristiyanl benimsedi. Hkmdar, Hristiyan olduktan sonra da ar unvan ald. Tuna Bulgarlar, zamanla Trklk zelliklerini kaybettiler. stanbulu kuatan dier bir Trk topluluudur. 9. Macarlar Devlet Adamlar Etkinlik Alan : : Arpad (IX. Yy) : Volga Tuna Irmaklar Boylar (Macaristan)

nceleri Volga nehri ile Ural Dalar arasnda yaayan Macarlar, IX. yzylda Peeneklerin basksyla Macaristana yerletiler. Hristiyanl benimsediler ve Trklk zelliklerini yitirdiler. 1000 ylna doru resmi din ilan ettiler. Dillerinde birok Trke szck barndrarak kimliklerini korudular. (1870de ilk Trkoloji Enstits ald (Budapete).) Krallk sistemine dayal ynetim kurdular. Almanlarn douya yaylmalarn engelleyerek Balkan kavimlerini Germenlemekten korudular. Zamanla Slav topluluklar arasnda asimile oldular. 10. Hazarlar Devlet Adamlar Etkinlik Alan : : Bulan, Ubaca, Menae II (630 - 968) : Don Volga, Kuzey Kafkasya (Hazar Gl evresi)

Gktrklerin yklmasndan sonra kurulmutur. Dou Avrupa ve Kafkaslarda egemenlik kurdular. st tabakann ou Musevilii benimsediler. (Tek Musevi Trk Toplumu). Toplumda farkl dinlere inananlar olduundan, hogrl bir ynetim anlay hkimdir. Halk arasndaki davalara da Hkimler Kurulu (Mslman-Hristiyan-aman karm) bakard. (Hazar Birlii). til ehrinde eitli dini meknlar yan yana olmaktadr.

TARH 2013

~ 12 ~

************************************************ TARH ************************************************** Kafkaslarda Hz. Osman zamannda Mslman Araplarla savatlar. Bu da Orta Asya ve Kafkaslara slamiyetin yaylmasna, slam ordularn kuzeye ilerleyiine engel oldular. Krk yoluna (Sibirya Hazar Denizi aras) hkim olunmutur. Ticaret olduka gelimitir. Ruslar askeri ve devlet anlay alanlarnda etkilemitir. lk cretli askerlii kullanan devlettir. Rus Kreznii tarafndan yklmlardr. (Ruslarla mcadeleleri yznden) (956)

11. Peenekler Devlet Adamlar Etkinlik Alan

: : Turak (IX. XI. Yy) : Karadenizin kuzeyi - Balkanlar

Devlet kuramam bir Trk topluluudur. cretli asker olarak (Bizans ordusunda) grev aldlar. Malazgirt savanda Bizanstan Seluklularn tarafna geerek savan Seluklular lehine kazanlmasna yardm ettiler. ou Hristiyanl benimsediler. Bat ve Gney Slavlarnn arasna girerek irtibatlarnn kesilmesine neden olmutur. Slavlarn Karadeniz'e inmelerini de engellemilerdir. Trakya'da bulunduklar srada aka Bey ile Bizans'a kar ittifak yapmlar, Bunu renen Bizans komutannn, Peeneklerin zerine saldrmas sonucu yklmlardr (1091). 12. Kumanlar (Kpaklar) Devlet Adamlar Etkinlik Alan : : (XI. XIII. Yy) : Kpak bozkr - Macaristan

Gktrklerin bir kolu iken Mool basksyla Dou Avrupaya g ettiler.

TARH 2013

~ 13 ~

************************************************ TARH ************************************************** Rus prenslikleri ile mcadele ederek, Ruslarn Karadenize inmelerini nlemilerdir. Macarlarn etnik yapsnn olumasnda ve Romen Devletinin kuruluunda etkilidirler. Fiziki gzellikleri ve savalklaryla nldrler. Ayrca eitli devletlerde asker ve ynetici olarak etkinlikte bulundular. Moollarn Trklemesini saladlar. X. Yy Kpak ve Ouzlar arasnda geen mcadeleler Dede Korkut Hikyelerinde konu olmutur. Ruslara devlet tekilatlanmasnda rnek oldular. Ruslarla uzun sreler mcadeleler ettiler. 1239da Moollar tarafndan ykldlar. 13. Sibirler (Sabirler) Devlet Adamlar Etkinlik Alan : : Balak Han, Boaruk Hatun (VI. Yy) : Orta Asya (Don-Volga nehirleri aras) Bat Sibirya

V. yzylda Issk Gl dolaylarnda yaadlar. Avarlarn basks sonucu batya g ettiler. Sasanilerin yannda yer alarak Bizansla savatlar. Anadolunun ilerine kadar sren aknlar yaptlar. Avarlar, Sasaniler ve Bizansllarla yaptklar savalarla zayfladlar. nce Gktrke, sonra Hazarlarn egemenliine girmilerdir. 14. Trgiler Devlet Adamlar Etkinlik Alan : : Baga Tarkan (659 766) : Orta Asya Bat Trkistan (Balasagun)

Orta Asyada egemenlik kurdular. Emevilerle Mavernnehirde savatlar. Emevilerin Orta Asyada yaylmalarn nleyerek; blgenin Araplamasn engellediler ve halkn ekonomik karlarn korudular. (Mslmanlara en ok direnen devlet) Ticarete nem verdiler. lk Trk madeni paras basp kullanld. Uygurlardan sonra yerleik hayata geen ikinci Trk devletidir. inin Bl Parala Ynet politikasna dayanamayarak zayfladlar, 776da Karluklarca ykldlar. 15. Ouzlar (Ouz Yabu Devleti): Devlet Adamlar : Kzerkin (X. Yy) Etkinlik Alan : Hazar Denizi Seyhun Nehri evresi. Trk boylar iinde en kalabalk aktif boydur. Balkanlar ynnde g eden Ouzlar, Hristiyanl benimsediler ve Uz adn aldlar. Uzlarn bir ksm Peeneklerle beraber Bizansn yannda savaa katldlar ve Malazgirt savanda Seluklularn yanna getiler. Gneye inen Ouzlar ise, slamiyeti kabul ettiler ve Byk Seluklu Anadolu Seluklu - Osmanl Devleti eklinde byk devletler kurdular. X. Yy Kpak ve Ouzlar arasnda geen mcadeleler Dede Korkut Hikyelerinde konu olmutur. 1000 ylnda Ouz Yabgu Devleti ykld.

TARH 2013

~ 14 ~

************************************************ TARH **************************************************

16. Krgzlar Devlet Adamlar Etkinlik Alan

: : (IX.- X. Yy) : Orta Asya (tken)

Krgzlar, Asya Hun Devleti zamannda Baykal Glnn batsnda yayorlard. nce Gktrklerin daha sonra Uygurlarn egemenlii altnda yaadlar. 840 ylnda Uygur Devletini ykan Krgzlar burada bir devlet kurdular. Orta Asyada egemenlik kuran son Trk boyudur. 1207de Mool hkmdar Cengiz Han, Krgzlar hkimiyeti altna almtr. (Mool hkimiyetini kabul eden ilk Trk devletidir.) XIX. Yyda Rus egemenliini tandlar; Sovyetlerinin dalmasndan sonra Krgzistan Devletini kurdu. tken blgesini Moollara terk ederek Orhun kltrnn ortadan kalkmasna neden olmulardr. En nemli szl edebiyat eseri Manas Destan. (En uzun szl edebiyat eseridir.) En nemli yazl edebiyat eseri Yenisey Yaztlar. 17. Karluklar Devlet Adamlar Etkinlik Alan : : (XII. Yy) : Orta Asya (Bat Trkistan)

Uzun sure Gktrkler ile beraber yaayan Karluklar, Gktrklerin yklmasnda etkili oldular ve Kutluk Devletinin yklmasndan sonra Uygurlarn egemenliinde yaamaya baladlar. Talas Savanda, inlilere kar Mslman Araplardan yana oldular. Mslmanla geen ilk Trk boyudurlar. Bylece, Orta Asya Trk hkimiyetinde kalmtr. Karahanllarn kuruluunda etkili olmulardr. 1221 ylnda Mool hkmdar Cengiz Hana tabii olan ilk Mslman topluluktur. Moollar tarafndan yklmtr.

TARH 2013

~ 15 ~

************************************************ TARH ************************************************** 18. Akhunlar (Eftalitler) : in egemenliine girmeyen Hunlardan bir ksmnn Hindistann kuzey kesimlerine g eden ksm olarak bilinirler. Kazakistan, Afganistan ve Semerkant blgelerinde faaliyet gsteren Akhunlar, Gktrk Sasani i birlii sonucunda ykld.

TARH 2013

~ 16 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 17 ~

************************************************ TARH **************************************************

2. SLAMYET NCES TRK KLTR - MEDENYET

1. Devlet Ynetimi Toplumsal rgtlenme Ou (Aile ferdi) : Urug (Slale)

Boy (Slale Birlii)

Budun (Millet)

l (Devlet)

Trk devletleri boylar federasyonu eklinde kurulmutur. Bu yaplanma devletin kurulmasn kolaylatraca gibi yklmalarn da hzlandrmtr. Devletin banda hkmdar bulunurdu. Hkmdarlar Ota denilen adrlarda, yerleik yaama geildikten sonra da saraylarda otururlard. Her sonbahar halka len denen ziyafetler verirdi. Veraset Anlay : lke hkmdar ailesinin ortak maldr. Hkmdar ailesinden olan prenslere Tigin denir ve Tiginler belli blgelerde valilik yaparlard. adlk Sistemi denen bu sistem, Tiginlerin ynetim tecrbe kazanmalarn salamtr. Veraset sistemindeki bu belirsizlikler sk sk taht kavgalarnn yaanmasna ve devletin paralanmasna neden olmaktadr. Hanedandaki erkek yelerin Kut inancna gre tahta geme hakknn olmas nedenidir. Kut Anlay : Egemenlik kayna tanrsaldr. Hkmdara devlet ynetme yetkisi Gk Tanr tarafndan verilmitir. Kut (ilahi sekinlik), kan yolu ile tm aileye gemektedir. Siyasi iktidar hakk, dier insanlar arasndan seilmi hkmdara ve ailesine verilmitir. Kut kavram bir bakma ilh sekinliin bir ifadesidir. Kut'un kan yoluyla babadan oula getiine inanlrd. Hkmdarlara Tanr tarafndan verildii dnlen yetkinin kaltmsal olarak oullarna da getii gr Trk devlet ynetiminde veraset sorununu da beraberinde getirmi; bu durum taht kavgalarn ve paralanmay hzlandrmtr. kili Tekilat : lke dou bat eklinde ikiye ayrlmtr. Dou ynetimi: Gnein douundan tr kutsal kabul edilir ve Hakan tarafndan ynetilir. Batya gre stndr. Bat ynetimi: Yabgu (hkmdar kardei) tarafndan ynetilirdi. (Federal sistem). Tiginlerin (Hkmdar ocuklar) tahta veraset sistemi ile geileri, kurultayn ve beylerin ortak karar ile alnrd. ilerinde bamsz, d ilerinde dou ynetimine baldr. Hkmdar Unvanlar : Kaan, Han, Hakan, Yabgu, Tanhu, dikut, lteber, any, lteri. Hkmdar Sembolleri : Taht (rgin), Ota (adr), Sancak, Sorgu (Kotuz), Davul (Nevbet), Unvan alma, Yarl (Bayraktar), Bayrak, Yay, Tu. Kurultay (Kenge Toy) : Devlet ileri, Kurultay (Toy-Kenge) denen byk mecliste konuulur. Meclis danma niteliinde kalr. Son sz hkmdar syler. Kararlarn tartlarak almas, demokratik yapda olduunu gsterir. Kurultay yeleri : Hakan (Kurultay Bakan), Hatun (Katun), Hanedan Mensuplar, Hkmet yeleri (Aygucu, Bitigci, Tamgac, Tarkan, Tudun, Al), Boy Beyleri, Bal Devletlerin Yneticileri. Kurultay, hakann kararlarn tartabilir, sorgulayabilir ancak asla hakan snrlandramaz. Kurultay yeleri : Hakan: Hkmdardr. Doal yesidir ve kurultay bakandr. Son szleri syler. Hatun; Hkmdar eidir. Devlet ynetiminde sz sahibidir. Kurultaya katlabilir, eli kabul edebilir. Gktrklerde parann zerinde hkmdarn yannda resmi bulunur. Kendisine ait adr olabilir. Hkmdar olmadnda bakanlk ederdi. Aygucu: Vezirdir ve hkmdara danmanlk yapard.

TARH 2013

~ 18 ~

************************************************ TARH ************************************************** Suba: Ordu komutandr ve askeri durumlardan sz sahibidir. Bitiki: Ktiptir. Yazmalara bakar. Sekreterdir. Tamgac (Ksmi Bitiki): D politikaya ve yazmalara bakar. Damgacdr. Yargucu: Yarg (Hkim)dir. Treleri iyi bilir, mahkemelere bakar, cezalar verir. Eli ve tercmandr. Tudun: Vergi memurudur. Ayrca Validir. Alg: Hazine grevlisidir. Buyruklar: Bakanlardr. Buyruklar: Saray ileri ile ilgili bakanlardr. Tekin: Hkmdar ocuudur. (Hkmdarn byk oluna AD denirdi.) Tarkan Apa: Saraydaki askeri grevlilerdir. Danmanlar: Mavirlerdir. Boy Beyleri: Her boylarn bandaki yetkili kiidir. 2. Askeri Ynetim slamiyetten nceki dnemde cretli askerlik grlmemitir. Bu durumun temel nedeni, toplumda ve siyasi hayatta herkesin asker saylmasdr. Bu anlaya Ordu Millet Anlay denir. Ordu atl birliklerden ve hafif silahl askerlerden olumaktayd. Trkler silah yapmnda da gelimitir. Balca kullandklar silahlar: Ok, yay, mzrak, kl, sng, karg ve kalkand. Mete, onluk sistemini getirmitir. lk dzenli ordu kurulmutur. Islkl oku icat etti. Savalarda Turan taktiini (Kurt Kapan, Hilal Taktii) kullandlar. (Sahte geri ekilme ve pusu) Trkler tarihsel srete toplumlar en ok askeri alanda etkilemitir. Yaam gebelik olduundan yaylak- klak anlay benimsendi. Kadnlar da gebelik yznden askerlik yapard. Ordu, gnll ve atlyd. 3. Hukuk Temeli gelenek ve greneklere dayanan yazsz hukuk kurallara Tre denir. Hkmdar; orduyu komuta eder, treyi uygular, adaleti salar, halk korur ve toy dzenlerdi. Treye uymak zorundayd. Hkmdar yetkilerini yalnzca Tre snrlandrabilirdi. Uygurlarn yerleik hayata gemesinden sonra ticari hayatta szlemeler yazl yaplmtr. Bu durum ilerleyen srete Uygurlarn Tre kurallarn da yazl hale getirmelerini hzlandrmt. Gelenek ve greneklerin yannda, gerek olduunda hkmdar ve Kurultayda Tre kural koyabilir. Adalet tekilatnn banda hkmdar bulunurdu. Hukuk ilerine Yargucu denen hkimler bakard. Yksek mahkemeye de Yargu denir. Ar cezalar (adam ldrmek, ordudan kamak, tecavz) idam cezasna arptrlr. Gebe hayat tarzndan tr hapis cezalar ksa srelidir. lk yazl hukuk kurallar Uygurlar tarafndan konulmutur. Miras hukukuna gre topraklar en kk oula, tanabilir mallar ise dier oullara verilirdi. Trenin Deimez Kurallar : Eitlik (Tzlk), yilik (Knilik), Yararl Olma (Uzluk), Kiilik (nsanlk). Trenin Kaynaklar : (Halk Hakan Kurultay) rf-adet-gelenekler, Kurultayn kararlar ve Hakann emirleri (vasiyeti). lk Trk Devletlerin Ksa mrl Nedenleri: Kut anlay, Veraset Sistemi ve Boylardan Kurulmasdr. 4. Din ve nan Eski Trklerde ok tanrl bir inan sistemi yaygnd. En nemlisi Gk Tanr inancyd. Trk toplumlarnda grlen amanizm, dinden ok bir yaam biimidir. Ahiret inanc olduunun kantlar : llerin mezara eyalar ile birlikte gmlmesi llerin atlaryla beraber gmlmesi Kurganlarn oda eklinde olmas Mumyacln grlmesi

TARH 2013

~ 19 ~

************************************************ TARH ************************************************** eitli Dinler ve nanlar : Totemizm: Kutsal bitki hayvanlara ballktr. (Ongun) En eski inan sistemidir. amanizm: By gizli glere inanmaktr. (aman kam) yi ve kt ruhlarn mcadelesi var. Budizm: Hindistanda ortaya kan, Buddhann retilerine dayanan inantr. Maniheizm: Et yemeyi ve savamay yasaklayan bir inan sistemidir. Uygurlar benimsemitir. Doalar Kltr: Tabiattaki gizli glerin olduuna inanmak (da, gne, vb tapmalar.) Atalar Kltr: len kiilere atalara ait hatralara kutsal saymak, atalarn kendilerine yardm edeceklerini dnmek gibi ahiret inanc olan bir inan sistemidir. Hristiyanlk: Avrupaya g eden Trk topluluklarnn kabul ettii, Tanr inanc olan inantr. Gk Tanr nanc: Can veren, yaatan, ldren, tek olan varlktr. Tanr inanc vardr. En yaygn dini inan sistemidir. Ahiret inanc grlen sistemdir. Musevilik: Yahudilerin inand sistemdir. Tanr inanc vardr. Hazarlar benimsemitir. Kavramlar : Kam: Din adamlar. (aman, Baks, Kam) Yu: ller iin dzenlenen cenaze trenidir. Yu a denen ziyafetler verilir. Kurgan: llerin gmld mezarlardr. kinci hayata inanld iin eyalarla gmlrd. Balbal: Kurganlarn bana dikilen talardr ve kiinin ldrd dman saysnca dikilir. Uma: Cennet Tamu: Cehennem Umay: Tanra Sagu: At l A: len kiiler iin verilen yemek Tengri: Tanr Budizm Uygurlar Trgiler Manihaizm-Budizm Uygurlar Hristiyanlk Macarlar Tuna Bulgarlar Peenekler Uzlar (Ouzlar) Kumanlar Avarlar Musevilik Hazarlar (ou) slamiyet Karluklar til Bulgarlar Ouzlar

5. Ekonomik Hayat Aile Toplumda, ekirdek aile tipi grlr, ataerkil yap n plandadr. Toplumda tek ele evlilik geerlidir. Temel geim kayna hayvanclktr. lk paray Gktrkler (Kamdu), ilk metal paray Trgiler basmtr. Uygurlarda ise yerleik hayata getiklerinden tr tarm yaplmtr. Uygurlardan nceki Trk devletlerinde sulama kanallarnn varl ve yaad blgelerde yaplan kazlarda Orak-Saban kaltlarn bulunmas tarm yaptklarna kesin kanttr. Ama el deirmeni, tahl ambar ve yank buday taneleri tarm artrsalar da kesin kant saylmazlar. Hayvancla bal olarak dokumaclk gelimitir. Ticaret de nemli bir yer etmitir. pek Yolu (in Karadeniz aras) ve Krk Yolu (in Hazar/Bulgar lkeleri aras) nemli ticaret yollardr. Madencilik de sava aralarna duyulan ihtiya ve baz yaplarn yapmnda gerekli olmalarndan tr gelimitir. zellikle demircilik ve altnclkta gelitiler. Trklerin hra Mallar : Et, deri, canl hayvan, ksele, silah ve madeni rnler, hayvansal gdalar, dokuma rnleri. Trklerin thal Mallar : Tarm rnleri (hububat), ipek kuma, giyim eyas. 6. Sanat Gebelie bal olarak Bozkr sanat gelimitir: Tanabilir sanat eserleridir. Gebe sanatdr. Ay ve sava sahneleri betimlenmitir. Bezemede bitki motifleri ve hayvan figrleri kullanlmtr. Kilim ve hal ilemelerde geometrik desenler kullanlmtr. ounlukla deri, ahap, metal ve ta iiliine dayal eserler vermitir. Hal kilim dokumacl, ahap ssleme, madencilik, heykel sanatlar gelimitir.

TARH 2013

~ 20 ~

************************************************ TARH ************************************************** Uygurlar yerleik hayata getikten sonra sanat anlay deimitir. Mimari alanda eserler verilmi, minyatr, resim, heykel ve tezhip sanat gelimitir. Temeli slamiyet ncesi Dneme Dayanan Sanat Dallar : Mimari, Resim, Mzik, Heykel, Minyatr, Tezhip (Kitap ssleme), Fresk (Duvar resmi), Vitray (Cam ssleme), Ciltilik, Dokuma Sanat, Maden Sanat. Trklerde Uygurlarla Birlikte Grlen Gelimeler : Yazl Hukuk, Mimari, Tarm, Fresk (Duvar resmi), Tezhip (Kitap ssleme), Kt ve Matbaa, Minyatr, Ciltilik, Vitray (Renkli cam ssleme). Trklerin Yerleik Yaama Gemesinin Kantlar Tarm, Mimari, Sulama Kanallar, Fresk, Vitray. 7. Bilim Gk bilimi ile ilgilenen Trkler bir yl 365 gn 5 saatten biraz fazla olarak hesaplamlar ve gnmzdeki hesaplamaya son derece yaklamay baarmlardr. Trkler bu almalar sonucu On ki Hayvanl Trk Takvimini oluturmulardr. Astronomi bilimiyle uramlardr ve ileri gitmilerdir. Trkler bilim adamlarna ok byk nem vermilerdir. Kaanlar bu bilim adamlarn daima yanlarnda bulundurmulardr. "Tayan" ve "kenei" denilen bu danmanlar kaanlarn her toplantsna katlmlardr. Danmanlarn bulunduu meclise; eski Trklerde "Kene Meclisi", Seluklularda "Mavere Meclisi", Osmanllarda ise "Meclisi Meveret" ismi verilmitir. Uygurlar hareketli harf sistemini bularak bugn kullanlan modern matbaann temelini atmlardr. 8. Yaz Dil Edebiyat SZL EDEBYAT SAGU KOUK len kiilere yaplan Kopuz mzik aletiyle atlardr. sylenen iirdir. Destanlar Alp Er Tunga u Ouz Kaan Ergenekon Bozkurt Treyi G Manas Dede Korkut :

SAVLAR Ataszleridir. TRK DESTANLARI Devletler skitler (Sakalar) Hunlar (Asya) Gktrkler (II.) Uygurlar Krgzlar Ouzlar

DESTAN Bir ulusun bandan geen nemli olaylar.

Konular Alp Er Tungann lm zerine yaplan at. Byk skender Saka Hkmdar unun mcadeleleri. Mete Hann bymesi, Orta Asya siyasal birlii ve lkesi. Ergenekon araziden Gktrklerin k aray. Tek kalan Trkn bozkurt tarafndan yetitirilmesi. Hakann kzlarn Tanrlarla evlendirmesi ve bozkurt ruhu. Ktlk yznden g seferi. Manas adl yiidin yaam. En uzun destandr. Ouz-Kpak mcadelesidir. Sorunlar treye gre zer.

Dnem Krgzlar

Gktrk (Orhon)

Uygur

Yaztlar Yenisey (V. Yy) Y. Vezir Tonyukuk Ant (727) Kl Tigin Ant (732) Bilge Kaan Ant (735) ine Ui Yazt (759) Karabalasagun Yazt (826)

YAZILI EDEBYAT RNLER erii Etkileri Krgzlara ait mezar tadr. Gktrk devleti kuruluu, Devletin kuruluunu anlatr. gelitirilmesi, in ilikileri, hukuk ve Devletin genilemesinde inanlardan bahsedilir. kardeinin roln anlatr. lk Trk alfabesi kullanlmtr. lk yazl milli kaynaktr. Ulusu sosyal Bilge Kaan hakknda anlay hkimdir. konuulur. Uygur devletinin kuruluu ve zaferlerinden bahsedilir. Gktrk alfabesiyle yazlmtr. Mani dini anlayn yanstr. Gebe topluluklar yerleik yaama ve din deitirmeye zendirilir. Latin Alfabe Genel.

Gktrk Alfabe En eski ve milli.

TRKLERN KULLANDIKLARI ALFABELER Uygur Alfabe Kiril Alfabesi Sod Alfabesi Arap Alfabe kinci milli. Rusya Trkleri. Ticari amal. slami Arap.

TARH 2013

~ 21 ~

************************************************ TARH ************************************************** 12 Hayvanl 12 ayn hayvanlarla zamanlandrlmas TRKLERN KULLANDII TAKVMLER Hicri Takvim Celali Takvim Rumi Takvim Mekkeden Medine Byk Seluklu Osmanl Devleti ye G balangc Melikah dnemi. dnemi takvim Miladi Takvim 1926dan sonraki kullanlan takvim

Orhun Kitabeleri : Halkn ve hkmdarn karlkl sorumluluklar belirlenmitir. Sosyal devlet anlayndan bahsedilmitir. Bamszln nemi vurgulanmtr. Hkmdara tler verilmitir. inin Trk devletlerini ykma politikalarndan ve vatan sevgisinden bahsedilmitir. Trklerin tutsaklk yllarndan bahsedilmitir. Orhun Kitabelerinin nemi : lk Trk alfabesi kullanlmtr. Yollug Tigin tarafndan yazlmtr. II. Gktrklere aittir. lk yazl milli tarih kaynadr. Siyasetname zellii tar. Trk kelimesi ilk kez bu yaztlarda millet ad olarak kullanlmtr. lk yazl, edebi, siyasi, mimari ve heykeltralk eserleridir. 1893 Danimarkal Thomsen tarafnca okunmutur. Gktrk alfabesi : lk Trk alfabesi Gktrk Alfabesi olup 38 harften ibarettir. Orhun alfabesi olarak da anlmaktadr. Bu alfabe sadan sola doru yazlr, kelimeler arasna nokta konur. Orhun kitabeleri ve Yenisey Yaztlar bu alfabe ile yazlmtr. Uygur alfabesi : kinci Trk alfabesi ise Sod Alfabesinden esinlenerek hazrlanan Uygur Alfabesi, 18 harf olarak dzenlenmitir. Sadan sola yazlr. 8 ve 18. yzyllar arasnda kullanld.

TARH 2013

~ 22 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 23 ~

************************************************ TARH **************************************************

3. SLAMYET DNEM VE TRK TARH

1. slamiyetin Douu a. Dnyann Durumu : Arap Yarmadas'nn kuzeyinde Bizans mparatorluu, Dou'da Sasani Devleti, Msr'da Romallar, Orta Asya'da Gktrk Devleti, Avrupa'da Kavimler G sonrasnda Bat Roma mparatorluu yklmt. b. Arap Yarmadas'nn Durumu : Arap yarmadas; Uzak Dou, Afrika ve Akdeniz lkeleri arasndaki ticaret yolu zerinde kpr grevi yapmaktayd. En yaygn din ok tanrl putperestlikti. Bu dinin en byk putlar olan Lat, Menat, Hubel ve Uzza, Hz. brahim'in yapm olduu Kbede bulunmaktayd. Arap Yarmadas'nn en nemli blgesi; Mekke ve Medine'nin de iinde bulunduu Hicaz blgesiydi. Mekke'ye V. yzyldan itibaren Hz. smail soyundan gelen Kurey Kabilesi hkimdi. 2. Hz. Muhammed Dnemi Hz. Muhammed'in Douundan lk Vahye : Hz. Muhammed 570 ylnda Mekke'de dnyaya geldi. 25 yanda Hz. Hatice ile evlendi. 610 ylnda Hz. Cebrail, kendisine Kur'an- Kerim'in ilk ayetlerini getirdi. Ona ilk inananlar, ei Hz. Hatice, amcasnn olu Ali, Mekkeli tccarlardan Ebubekir ve azat ettii klesi Zeyd idi. 621'de Medineli 12 Mslman Hz. Muhammed'e biat etti. Hicret : 622 ylnda Mekkeli Mslmanlar artan baskdan kurtulmak ve slamiyet'i yaymak amacyla Mekke'den Medine'ye g ettiler. Medineliler de Akabe Biat'ndan sonra Mslmanlar kendi ehirlerine armlard. Hicret sonunda slamiyet daha gvenli bir ortamda yaylma olana buldu. Hicret sonunda Medine halk gruba ayrld: Muhacirler, Ensar ve Yahudiler. Siyasi ve askeri bakmdan Hz. Muhammed'in liderlii kabul edildi. 3. Hz. Muhammed'in Savalar : Bedir sava Medineli Mslmanlarla Mekkeliler arasnda yaplan ilk savatr. 624 ylnda Bedir Kuyusu evresinde yaplmtr. Sava Mslmanlarn zaferi ile sonuland. Sava sonunda, dier slam Devletleri iinde rnek oluturacak ganimet paylama gelenei balad. Savata ele geirilen Mekkeli esirler, Mslmanlara okuma yazma retme kouluyla serbest brakld. Bedir Zaferi ile birlikte bedir Kuyular ve am ticaret yolu Mslmanlarn eline geti. Bedir

TARH 2013

~ 24 ~

************************************************ TARH ************************************************** : Bedir Sava'nn Mslmanlarn zaferi ile bitmesi zerine Ebu Sufyan komutasndaki Mekkeliler, Bedir Sava'nn intikamn almak amacyla 625 ylnda Medine zerine yrd. 700 kiiden oluan slam ordusu da Uhud Da'nn olduu yere geldi ve bu dan eteklerine okular yerletirip savaa baland. Sava tam Mslmanlar kazanmak zereyken, okularn yerlerini terk etmeleri ile savan kaderi Mslmanlarn aleyhine deiti ve slam ordusu ilk yenilgisini alm oldu. Bu savan sonucu slamiyet'in yaylmasna engel olmad. Mslmanlar Uhud Sava'nda yenilmesine ramen slamiyet yaylmasn devam ettirmiti. Hz. Muhammed, Mekke ve Medine arasnda yaayan kabilelerle iyi geinerek Mekke'yi siyasi adan yalnz brakma politikas izlemitir. Hendek : Mekkeliler Uhud galibiyeti ile istedikleri sonuca ulaamam, slamiyet'in hzla yaylmasn nleyememilerdi. slamiyet'i tamamen yok etmek isteyen Mekkeliler, Ebu Sfyan komutasnda yeni bir orduyla, 627 ylnda Medine zerine yrdler. ranl Salman- Farisi'nin nerisi zerine ehrin etrafna hendek kazld. Mekkeliler alk olmadklar bu savunma teknii karsnda geri dnmek zorunda kaldlar. Hendek Sava Mekkelilerin, Mslmanlar zerine son saldrs oldu. Bu savatan sonra Mslmanlar saldr gc elde ederken Mekkeli mrikler savunmaya ekildiler. Hudeybiye Bar : Mslmanlar hac vazifesini yerine getirmek amacyla 1500 kiiyle Mekke'ye doru yola kt. Hudeybiye Kuyusuna gelindiinde Mekkelilerle bir antlama yapld. Bu antlamaya gre; 1. Taraflar birbirleri ile 10 yl sreyle savamayacaklar, 2. Arap kabileleri istedikleri tarafa geebilecekler ancak iki taraf da kendisine bal olan kabileye askeri yardmda bulunmayacak, 3. Velisinin izni olmayan Mekkeli bir gen, slamiyet'i kabul etmesi halinde Medine'ye alnmayacak fakat Mslmanlardan Mekke tarafna geen olursa kabul edilecek, 4. Mslmanlar hac ziyaretini ertesi yl da yerine getirebileceklerdi. Hayber'in Fethi : Hz. Muhammed, 629 ylnda am kervan yolu zerinde bulunan Yahudi yerleim yeri olan Hayber Kalesi'ne sefer dzenledi. Hayber'de bulunan Yahudilerin am ticaret yolunda Mslman ticaret kervanlarna zarar vermesi ve Yahudilerin Mekkelileri kkrtarak Hendek Sava'na sebep olmalar nedeniyle kale kuatld. Kale ksa srede Mslmanlarn eline geti ve am ticaret yolunun gvenlii salanm oldu. Bu fetih sonunda Yahudilerden ilk defa hara vergisi alnd. Bu fetihten sonra Arabistan Yarmadas'nda Mslmanlara olumsuz etkide bulunabilecek nemli Yahudi yerleim blgesi kalmad. Hayber, Mslmanlarn fethettii ilk yerdir. Bylece slam Devleti'nde fetih politikas balamtr. Mu'te Seferi : slamiyet'in ilk yllarnda slamiyet'e davet edilen Gassaniler, bu davet iin gnderilen eliyi ldrmlerdi. 629 ylnda bir Mslman keif kolu Gassanilerce pusuya drlp ldrlmt. Hz. Muhammed, Gassaniler zerine kalabalk bir ordu gnderdi. slam ordusu Lut Gl'nn gneyinde Gassanileri himaye eden Bizans ordusu ile arpt, sava Mslmanlarn aleyhine sonuland. Gassaniler Bizans'la snr komusuydu. Gassaniler bu yzden Bizans'n etkisinde kaldklar iin Hristiyanl kabul etmilerdir. Mu'te Sava Mslmanlarla Bizans ordusu arasnda yaplan ilk sava olarak kabul edilmektedir. Mekke'nin Fethi : Hz. Muhammed, 630 ylnda byk bir ordu ile Mekke zerine yrd. Mekke zerine yrmesinin sebebi Mekkelilerin Hudeybiye Bar Antlamas'nn maddelerini ihlal etmesiydi. Mekkeliler Hz. Muhammed'e kar koyamayacaklarn anlaynca, Mslmanlar nemli bir direnile karlamadan ehre girdi. Hz. Muhammed Kbeye gelerek btn putlar krdrd. Fetih'ten sonra Mekkeliler kitleler halinde slamiyet'i kabul etti. Huneyn Sava : Mekke'nin fethinden sonra civardaki baz putperest kabileler, bata Havazin Kabilesi olmak zere Mekke'yi geri almak iin 630 ylnda Huneyn denilen yerde toplanmaya balamlard. Hz. Muhammed byk bir ordu ile Huneyn Vadisi'ne yrd. Yaplan savata slam ordusu zafer kazand. Bu savata putperestlere Taif kenti yardm etmiti. Huneyn Sava ile Arap Yarmadas'ndaki son putperest tehlike nlendi. Taif Seferi : Huneyn Sava'nda Taifliler'in putperestlere yardm etmesi zerine, Hz. Muhammed 630 ylnda Taif zerine bir sefer dzenledi. Mslmanlar Taif Kenti'ni kuattlar, fakat surlarla evrili kenti alamadlar. Uhud

TARH 2013

~ 25 ~

************************************************ TARH ************************************************** Ertesi yl Taifliler eli gndererek slamiyet'i kabul ettiler. Bylece, Hz. Muhammed dneminde Hicaz tamamen Mslmanlat. Tebk Seferi : Bizans mparatoru Heraklius'un Arabistan zerine byk bir sefer yapaca haberinin alnmas zerine, Hz. Muhammed 631 ylnda 30.000 kiilik bir ordu ile Bizansllar durdurmak iin yola kt. Tebk denilen yere gelindiinde haberin aslsz olduu anlald. Tebk seferi srasnda, blgedeki bir ok Arap kabilesi slamiyet'i kabul ettii iin, sefer Mslmanlar asndan faydal oldu. Tebk Seferi ile Gassaniler'in Mslman olmas ve Suriye fetihleri iin ortam hazrlamtr. Veda Hacc ve Hz. Muhammed'in Son Yllar : Hz. Muhammed 632 tarihinde hac grevini yerine getirmek iin 125 bin kiilik bir toplulukla Mekke'ye geldi. Peygamber Mslmanlara Kur'an'n tamamlandn bildirdi. Hz. Muhammed'in bu haccna "Veda Hacc", okuduu hutbeye de "Veda Hutbesi" denir. Hutbede, Peygamber insanlara Allah'tan baka ilah olmadn, kadnlara ve klelere iyi muamele edilmesini, Cahiliye Devri'nden kalma kan davalarndan vazgeilmesini syledi. Hz Muhammed Medine'ye dndkten sonra hastalanarak 8 Haziran 632'de 63 yanda vefat etti. Arap Yarmadas'nda putperestlik sona ermi slamiyet yaylm, siyasal birlik salanm, slam Devleti'nin temelleri de atlmt. 4. Drt Halife Dnemi Hz. Ebubekir Dnemi : Hz. Muhammed'in lm zerine Hz. Ebubekir 632 ylnda halife seildi. Bu arada Arabistan'da baz kabileler dinden dnm, Yemen'de de yalanc peygamberler ortaya kmt. Halid Bin Velid komutasndaki slam ordusu Yemen'e gnderilerek yalanc peygamberler ortadan kaldrld. Baka bir slam ordusu Irak ve Suriye zerine gnderildi. 634 ylnda yaplan Yermuk Sava ile Bizans ordular yenildi ve Suriye kaplar Mslmanlara ald. Hz. Ebubekir dneminde Kur'an- Kerim'in ayetleri topland ve bir kitap haline getirildi. Hz. Ebubekir 634 ylnda hastaland ve 63 yanda vefat etti. Hz. Muhammed'in yaym olduu slamiyet, Hz. Ebubekir dneminde iyice kklemitir. Hz. mer Dnemi : Hz. Ebubekir'in vefat zerine 634 ylnda Hz. mer halife seildi. 635 ylnda yaplan Ecnadin Sava sonunda slam ordular galip geldi ve Suriye Mslmanlarn denetimine girdi. Bu savala ran yolu Mslmanlara ald. Suriye'nin yan sra Filistin ve Kuds de denetim altna alnd. Suriye'nin denetim altna alnmas ile birlikte slam dnyas Anadolu ile komu olmutur. 632 ylnda Amr bn-l As komutasndaki slam ordusu, Bizans'n elinde bulunan Msr' fethetti. Msr'n alnmas ile slamiyet ilk defa Kuzey Afrika'da yaylmaya balad. Bylece, Bizans mparatorluu'nun Kuzey Afrika'daki egemenlii sarsld. 634 ylnda Ebu Ubeyde komutasndaki slam ordusu Kpr Sava'nda Sasanilere yenildi. Sa'd Bin Ebi Vakkas komutasnda yeni bir ordu , 636 ylnda Kadisiye Sava'nda Sasani ordusunu yendi ve btn Irak' ele geirdi. Bu dnemde, Suriye, Filistin ve Kuds'n Mslmanlar tarafndan alnmas ile Bizans'n Orta Dou'daki varl sona erdi. Sasani ordusu, 642 ylnda yaplan Nihavend Sava ile tekrar yenildi. Bu sava ile Sasani Devleti sona erdi. Hz. mer Dnemindeki Tekilatlanma almalar : Hz. mer zamannda birok fetihler yapld iin devlette tekilatlanmaya olan ihtiya artt. Tekilatlanmada Sasani ve Bizans etkisi grlr. Mali ve askeri zellik tayan ilk "divan rgt" kuruldu. Fethedilen yerler, ilk defa ynetim birimlerine ayrld. Adli tekilatlanmaya nem verildi. slam Devleti'nde ilk kad bu dnemde atand. Hicri takvim dzenlendi. Hz. Osman Dnemi : Hz. mer'in lm zerine 644 tarihinde, Emevi soyundan Hz. Osman halife seildi. Abdullah Bin Sa'd komutasnda slam ordusu Tunus blgesini ald. Suriye valisi Muaviye, 649 ylnda Kbrs, Rodos ve Girit'i fethetti. Azerbaycan'n fethi tamamland. Trablusgarp, Tunus, Horasan ve Harezm ele geirildi. Kur'an- Kerim oaltld. Bu, Kur'an-n deimeden gnmze kadar gelmesini salad.

TARH 2013

~ 26 ~

************************************************ TARH ************************************************** Hz. Osman Emevi kkenli olduu iin kendi slalesinden olan kiileri devlet iinde nemli mevkilere getirdi. Bu durum slam dnyasnda ileride ortaya kacak ayrlklar iin zemin oluturmutur. Hz. Osman, 656 ylnda bir ayaklanma srasnda ldrld. Hz. Ali Dnemi : Hz. Osman'n lm zerine Hz. Muhammed'in damad ve amcas Ebu Talib'in olu olan Hz. Ali halife seildi. Hz. Ali'nin halifelii Emeviler slalesinin houna gitmedi. 656 ylnda iki taraf Kufe ehri yaknlarnda bir araya geldi. Yaplan savata Hz. Ali galip geldi. Bu olaydan sonra Hz. Ali gvenlik gerekesiyle devletin merkezini Kufe'ye tad. Bylece, slam Devleti'nin merkezi ilk defa deiti. Hz. Ali, 657 ylnda Muaviye'nin zerine yrd. Sffin Sava'ndea Muaviye'nin hile yapmas zerine sonu alnamad ve hakeme bavuruldu. Bu sava Mslmanlar arasnda yaplan ilk savatr. Hakem Olay : Sffin Sava'nda bir sonu alnamaynca taraflar, iki taraftan da seilecek birer hakemin kararna bavurmay gerekli grd. Hz. Ali'nin hakemi Ebu Musa el-E'ari, Muaviye'nin hakemi ise Amr bn-l As oldu. Hakemler Muaviye'nin entrikas sonucu onu halife seti. Mslmanlar gruba ayrld: 1. Hz. Ali taraftarlar; iiler 2. Muaviye taraftarlar; Sunniler 3. Tarafszlar (Hariciler) Bu olayla slam dnyasnda ilk ayrlklar balam ve mezhep ayrlklarnn temeli atlmtr. Haricilerin ayaklanmas sonunda 661 ylnda Hz. Ali ldrld. Hz. Ali dneminde Mslmanlar arasnda yaplan savalardan dolay fetihler durgun gemi ve Tunus kaybedilmitir. 5. Emeviler Dnemi

Muaviye Dnemi : Hz. Osman zamannda am valiliine getirilen Muaviye, 661 ylnda halife oldu. Muaviye Emevi Devleti'nin ilk hkmdardr. Bu dnemde halifelik seim sisteminden karlarak saltanat haline getirildi. stanbul kuatld fakat alnamad. slam tarihinde ilk defa Emeviler stanbul'u kuatmtr. lmeden nce olu Yezid'i halife tayin etti ve bylece halifelik resmen saltanat haline geldi.

TARH 2013

~ 27 ~

************************************************ TARH ************************************************** Yezid Dnemi : Muaviye 680 ylnda ldkten sonra yerine olu Yezid halife oldu. Kufeliler de Hz. Hseyin'i halife setiler. Bu dnemde Kuzey Afrka'nn fethi tamamlanmasna ramen, Berberilerin ayaklanmas ile blge tekrar elden kmtr. Kuzey Afrika ancak Abdlmelik zamannda kontrol altna alnabilmitir. Yezid ve Hz. Hseyin taraftarlar 681 ylnda Kerbela denilen yerde karlat ve Hz. Hseyin ve taraftarlar, Yezid ordusu tarafndan ldrld. slamiyet toplumu bu olaydan sonra Sunniler ve iiler olarak ikiye ayrld. Abdlmelik Dnemi : Yezid'in 683 ylnda lmesi ile II. Muaviye halife oldu. II. Muaviye, 685 ylnda halifelii Abdlmelik'e brakt. Bizans, Kuzey Afrika, Anadolu ve Hindistan zerine seferler dzenlendi. Bu fetihler srasnda Kuzey Afrika'da yaayan Berberiler kitleler halinde slamiyet'i kabul etmeye baladlar. Bizanslar, Kuzey Afrika'dan tamamen kartlarak snrlar, Atlas Okyanusu'na dayandrld. Arapa resmi dil oldu ve ilk slam paras olan sikke bastrld. Bylece slam Devleti'nin ekonomisi Bizans ve Sasani etkisinden kurtulmaya balamtr. Velid Dnemi : Abdlmelik'in 705 ylnda lm zerine olu Velid halife oldu. Tark Bin Ziyad komutasnda spanya'ya geildi. 711 ylnda Kadisk'de Vizigot ordusu yenilgiye uratld. Puvatya Sava (732) ile Mslmanlar'n Avrupa'daki ilerleyii duruduruldu. arl Martel ile 732 tarihinde yaplan Puvatya Sava'nda yenilindi ve spanya'ya geri ekilindi. Emevi Devleti'nin Ykl : 1. Devlet ynetiminde meydana gelen bozukluklar 2. Emevilerin Arap milliyetilii yaparak Mslmanlar arasnda ikilik karmalar (Bu politikalarndan dolay ranllar ve Trkler Emevilere kar srekli ayaklanmlar ve yklmalarnda etkili olmulardr. rnek olarak Horasan valisi Kuteybe Bin Mslim'in isyann verebiliriz. ) 3. Halifelerin, fetihlerde ordunun banda bulunmayp, saraya kapanmalar 4. Abbasoullarnn, Emeviler aleyhinde propagandalar 5. Muaviye ve Yezid dneminde Mslmanlara ve Hz. Muhammed'in soyundan gelenlere yaplan kt muameleler 6. ii ve Harici gruplarn aleyhte almalar 6. Abbasiler Dnemi Ebu'l Abbas Dnemi : Abbasi Devleti, Hz. Muhammed'in amcas Abbas'n torunlarndan Ebu'l Abbas tarafndan 750 tarihinde kuruldu. Abbasi hkmdarlar, Emeviler gibi Arap stnlne dayal bir devlet kurmadlar. Ebu'l Musa, Haimiye ehrini devlet merkezi yapt, i karklklarla urat, kanl bir ekilde siyasi birlii salad. Ebu'l Abbas, siyasi birlii salarken yapt almalar yznden "Seffah" (kan dkc) lakabn almtr. Ebu Cafer El- Mansur Dnemi : Ebu Cafer El-Mansur, 754 ylnda halife oldu. 754 ylnda Abbasi Devleti'nin bakenti Badat'a tand. 751 ylnda inlilerle Talas sava yapld. Bu dnemde kltr hareketleri olduka ilerledi. Harun Reit Dnemi : Harun Reit, 786 ylnda Abbasi Devleti'nin bana geti. Bu dnem Abbasilerin en parlak dnemi oldu. Binbir Gece Masallar'nda geen Badat halifesi Harun Reit'tir. Binbir Gece Masallar'nda zellikle bu dnemdeki slam hazinesinin zenginlii vurgulanr. Anadolu'ya aknlar yapld, stanbul kuatld fakat baarl olunamad. Bu dnemde de i isyanlar srd. Me'mun Dnemi : Harun Reit'in lm zerine yerine olu Emin geti. Ksa sre sonra yerine Harun Reit'in dier olu Me'mun geti. Mu'tezile Mezhebi bu dnemde ortaya kt. Bu dnemde Antik a Yunan eserleri Arapa'ya evrildi. Arap-slam Devleti kltr ve sanat alannda dardan (Helenizm'den) en ok bu dnemde etkilenmitir. Mu'tasm Dnemi : Me'mun'un lm zerine 833 ylnda kardei Mu'tasm halife oldu. Bizans snrlarnda "Avasm" denilen Trk ordughlar kurdurdu. Avasm kentlerinin oluturulma nedeni; slam dnyasna kar Bizans saldrlarn krmaktr. Mu'tasm'n lm zerine merkez otorite zayflad. Trkler'in snr boylarnda, yerleim yerlerinden uzak blgelerde Emir'l mera grevi verilerek merkezden uzaklatrlmasnn ve ordughlarda toplanmasnn nedenleri sava zelliklerini kaybetmelerini

TARH 2013

~ 28 ~

************************************************ TARH ************************************************** nlemek ve merkezde tehlike oluturmalarn engellemekti. Devlete bal Tavaif-i Mlk'ler bamszlklarn ilan etti. Abbasi Devleti'nin ykl : 1. Abbasi Devleti'nin Yklma Nedenleri 2. Abbasi Devleti, Mu'tasm'n lm ile zayflad ve Moollar'n Badat' istilas ile ykld. 3. Seluklularn yklmas ile koruyucular ortadan kalkt. 4. iilerin ve Emevilerin olumsuz almalarndan zarar grd. 5. Zayflama dneminde fetihlerin durgun gemesi nedeniyle ekonomi zayflad. 6. Mool Hkmdar Hlagu'nun Badat' istilas ile Abbasi Devleti ortadan kalkt. 7. Endls Emevi Devleti Abbasi Devleti ykldktan sonra Abdurrahman bin Muaviye tarafndan Kurtuba merkez olmak zere 756 ylnda kuruldu. Endls Emevi Devleti askeri alanda deil, bilim ve kltr alannda ileri gitti. En parlak dnemini III. Abdurrahman zamannda yaad. Endls Emevileri zamannda yaplan Kurtuba Medresesi dnyann en nl medresesidir. Bu medrese Avrupa niversiteleri'nin temelini oluturmutur. Buradan eski Yunan ve Roma dnemine ait eserler hakknda da Avrupa'ya ilk bilgiler yaylmtr. Franklar'n saldrlar sonucunda zayflad ve 1031 ylnda ykld. Endls Emevi Devleti'nden sonra blgede Beni Ahmer Devleti kuruldu. Beni Ahmer Devleti 1492'de ykld. Beni Ahmer Devleti : Endls Emevi Devleti'nin yklmasndan sonra, Grnata merkez olmak zere kuruldu. Ksa srede glenerek deniz ticaret filosu kurdu. Elhamra Saray gibi byk eserlerle mimaride ilerledi. spanya'da XV. yzylda Hristiyan birliinin kurulmas ile Hristiyan saldrlar sonucunda ykld. Bylece spanya'da Mslman etkinlii sona erdi.

TARH 2013

~ 29 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 30 ~

************************************************ TARH ************************************************** 8. Trklerin slamiyet le lgili lk likileri Trkler, Hz. merin ran fethiyle Mslmanlarla komu oldular. Hazarlar Trgiler, Araplarn Orta Asya Kafkasyada yaylmna engel oldular. Emeviler Dnemi; devletin rk politikas ve Horasan Mavernnehir blgelerinin fethedilmesi ile Trk Arap savalarna neden olmutur. lk Arap Trk arpmas, Hz. Osman dnemindedir. (Emeviler, rk politika izlemitir ve Arap olmayan Mslmanlar ikinci snf vatanda olarak grlmektedir. (Mevali Politikas)) Abbasiler Dnemi; rk politikadan vazgeip, mmeti politikaya gemitir. Trkler, ilk bata buna kar ksa da, Mslmanla kitleler halinde bu dnemde girmilerdir. 751 Talas Sava (inliler & Abbasiler [Karluk, iil, Yama Trkleri] ) :

Nedeni : Orta Asyaya ve pek Yoluna hkim olmak. Sonular : inler yenildi ve geri ekildi. Orta Asya, inin egemenliinden kurtuldu, slam kltrnn etkisine girdi. Trkler, kitleler halinde slamiyete girdiler ve bu etki ile geni alana yayld. Trk slam devletlerinin kurulmasna ortam salad. Trk slam tarihinin balangc oldu. Kt, matbaa, pusula, barut, mrekkep ise in dnda Araplara geti. Kt ise ilk kez in dnda Semerkantta retilmeye baland. Trkler, Abbasi idari kademelerinde grevler ald. Abbasilerle ticari, siyasi ve dini ilikileri gelitirdiler. (Trklerden oluan ordu iin Avasm Semerra ehirleri kurularak buralara yerletirildi.) Uygurlarn Orta Asyada otoriteyi ele geirmelerine katkda bulunmutur. Trklerin slamiyeti Kabul Etme Nedenleri Trklerin slamiyete Katks Fetih cihat anlay benzerlii (yeni yerleri ele geirme arzusu), slamiyetin geni alanlara yaylmasn Tek tanr inan benzerlii (Gk Tanr Allah), saladlar. Halifelik makamn korudular ve varln Ahiret inanc ile kurban kesme benzerlikleri, srdrdler. Ruhban (ayrcalkl) snfn olumamas benzerlii, Trklerdeki hogr, eitlik, drstlk anlayn slam slam kltrn gelitirdiler. Mslmanlar aras birlii saladlar. dininde de olmas, Hal Seferlerine kar (Bizansa) slamiyeti Abbasilerin lml politikas, rk politika izlememesi, Trkler ile Mslmanlar arasndaki tccar kltrel korudular. etkileimler ve yeniliklere ak olunmas etkenleri.
9. lk Trk slam Devletleri

slam kabul eden ilk Trk boyu Karluklardr.

TARH 2013

~ 31 ~

************************************************ TARH ************************************************** a. Karahanllar Devleti Dnemi (840 1212) :

Kurucusu : Bilge Kl Kadir Han, Saltuk Bura Han, Yusuf Kadir Han. Kurulduu Yer : Bat Trkistan (Karluk + iil + Yama Trkleri)

Boylar federasyonu eklinde kuruldular. (Trk Devletlerine benzerler.) (Karluk-iil-Yama boylar) slamiyeti benimseyen ilk Trk devletidir. Trk slam sentezini balattlar. Devlet ynetiminde ve dier tekilatlarda Seluklulara nclk ettiler. kili tekilat kullanmalar, Kurultayda ynetim sergilemeleri ve Han unvanlarn eskisi gibi kullanmalar geleneksel Trk devlet ynetimi anlayn devam ettirdiklerinin kantdr. Trkeyi resmi dil yapmalar, Uygur Alfabesini kullanmalar ulusal kimlii n planda tutmulardr. Her alanda Trkeyi kullandlar. (Arapa ile Farsa etkili olamad.) Trk tarihinin ilk posta rgtn kurdular. Semerkantta at medresede ilk burslu eitim retim ve renci uygulamasn balatt. (lk kez) Resmi dil Trke, yazmalar Uygur Alfabesi (Trk slam kltrnn temelini attlar.) Bimarhane denilen hastaneler atlar. (lk kez) Eitim hizmetleri devlet hazinesinden para harcamadan vakf gelirleri ile karlanrd. Trklerde slami dnemin ilk edebi eserleri ortaya kt: Kutadgu Bilig (Yusuf Has Hacib), Divan- Lgat-it Trk (Kagarl Mahmut), Atabetl Hakayk (Edip Ahmet Ykneki), Divan- Hikmet (Ahmet Yesevi). Halkn tamam Trktr. Trklerin slamiyete geilerinde kpr vazifesi grdler. Ribat denilen kervansaraylar ina edilerek ticaretin gelimesine katk saladlar. (lk kez) Dou Bat eklinde blndler; Douyu Moollar (Karahtaylar), Baty Harzemahlar ykt. (1212) b. Gazneliler Devleti Dnemi (963 1187) :

Kurucusu : Gazneli Mahmut, Alp Tekin, Mesut. Kurulduu Yer : Afganistan (Gazne), Hindistan, ran (Hint Yarmadas) smini kurulduu yerden alrlar. Bugnn Pakistann temellerini atmlardr. Kurucular Trk, halk yabancdr. Tarihte ilk kez Gulam (devirme) sistemi uygulanmtr. Gazneli Mahmut Dnemi ; Trk tarihinde Sultan unvann kullanan ilk hkmdardr. (Sultan; halife araclyla Tanr adna devleti ynetme yetkisi hkmdar ve ailesine verilen sistemdir. Orta Asyadaki Kut anlayndan biimce farkldr.) Devleti imparatorluk haline getirmitir. Hindistana 17 kez sefer dzenleyerek slamn Hindistanda yaylmasn salad. Snni (Abbasi) halifeyi iilere kar korudular. slam dnyasnn siyasi liderlii Trklere gemitir. eitli etnik unsurlardan oluan cretli ordular kurdular.

TARH 2013

~ 32 ~

************************************************ TARH ************************************************** Resmi ve Edebi Dilleri Farsa, Saray dili Trke, Bilim Dili Arapa (Trkenin geliimi yavalamtr.) Bilim Edebi Eserleri; Firdevsi ehname Eseri (Sultan Mahmut iin) 1040 Dandanakan Sava (Gazneliler (Seluk Dnemi) & Byk Seluklu Devleti) Gazneliler sava kaybettiler. Gazneliler yklma srecine girmilerdir, siyasi glerini kaybetmilerdir. :

1187 Gurlular tarafndan (Afgan topluluu) ykldlar. ok uluslu bir devlet olmalar ve ar yasalar kullanmalar, yklmalarnda etkili olmutur.

c. Byk Seluklu Devleti Dnemi (1040 1157)

Kurucusu : Turul ar Beyler, Alparslan, Melikah, Sencer. Kurulduu Yer : ran, Suriye, Arap Yarmadas, Anadolu, Kafkaslar, Filistin, Mavenannehir. Ouz boyuna mensup Trklerden kuruldular. (Ouzlarn oklar Kolunun Knk Boyu) Ouzlarda komutan Seluk Bey ile devlet ismini almtr. Hatta ilk hkmdar olarak da bilinir. Turul ar Bey Dnemi : 1038 Horasana egemen olarak ve Niaburda adna hutbe okunarak devletin bamszl ilan edildi. Turul: Dou Kanad; ar: Bat Kanadnda grev yapar. 1040 Dandanakan Savanda Gazneli Devletin Horasandaki gcne son verildi ve devletin kuruluu resmileti. (ran Horasan blgeleri) 1040 Dandanakan Sava (Gazneliler (Seluk Dnemi) & Byk Seluklu Devleti) Gazneliler sava kaybettiler. Gazneliler yklma srecine girmilerdir, siyasi glerini kaybetmilerdir. Byk Seluklu Devleti resmen kurulmutur. Horasana hkim oldular. slamiyetin siyasi stnl Trklere geti, kurum ise Araplarda kald. :

Turul Bey amcas Musa Yabgu ve kardei ar Bey araclyla douya ve gneye seferler dzenledi. Kendisi ise Anadolu'nun fethiyle ilgilendi. brahim Yinal komutasnda Anadolu'ya gnderdii Seluklu ordusu Pasinler Savanda (1048) Bizans, Grc ve Ermeni birleik ordusunu yenmitir. 1048 Pasinler Sava (Seluklular (ar Bey) & Bizansllar, Grcler) : Anadoluya aknlar yapmak ve kefetmek zerine kmtr. Anadolunun kefedildii savatr.

TARH 2013

~ 33 ~

************************************************ TARH ************************************************** Sava Seluklular kazanarak Anadolunun fethini yapmak iin aknlar hemen balattlar. Trabzona kadar olan yerler ele geirildi. Anadoluda ilk byk baar kazanld. Bu da Trk Ermeni ilikilerinin balangc oldu. Seluklularn Bizansa ve onlara bal Grclere kar yapm olduu ilk byk savatr Abbasi halifesinin ii Bveyhoullarna kar Turul Bey'den yardm istemesi zerine 1055'te Badat'a giren Turul Bey; Bveyhoullar'n ykarak Halifeyi kurtard. Bunun sonucunda; Dounun ve Batnn hkmdar unvann ald. Halifenin siyasi yetkilerine son verildi (Laik anlay). Bu olay ilerde Sultan Halife ekimelerine neden olmutur. Seluklular halifeliin koruyuculuunu stlenmilerdir.

Anadolu'nun Fethine Arlk Verilmesinin Nedenleri : Trkmenlere yurt bulma zorunluluu, Douda in gibi devletlerin bulunmas, Gneyde Mslman devletlerin olmas, Anadolu'da etkili bir askeri gcn bulunmamas, Anadolu'nun yerlemeye uygun olmas ve fetih politikas. Alparslan Dnemi : Vezirlie Nizaml Mlk getirildi. En nemli i d siyaset belirlendi. Aabeyi Sleyman ve Kutalm'n ayaklanmalarn bastrarak i huzuru salam ve fetih hareketlerine balamtr. Kardei Kavurd'un isyann bastrd. Anadolunun fethi iin Kafkaslara, Suriyeye seferler dzenledi. Anadolu'ya ynelen Alparslan Ani ve Kars kalelerini ald gibi Kafkaslarda Grcistan' da ele geirdi. Fatmiler zerine yneldii srada byk bir Bizans ordusunun zerine geldiini renerek Malazgirt'e geldi. Romen Diyojen komutasndaki Bizans ordusunu burada byk bir yenilgiye uratt (1071). 26 Austos 1071 Malazgirt Sava (Byk Seluklu Devleti & Bizansllar) : Ama : Anadolunun hkimiyetini almaktr. Durum : Bizans ar yenilgi alarak geri ekildi. Anadoluda I. Beylikler dnemi balad. (Seluklu devletine bal kalacaklardr.) Anadolunun kaplar Trklere ald. Anadolu, Trk yurdu olmaya balad. Bizans basklar, Trk slam dnyasnda zayflad. Hal seferleri balad. (Bizans yardm istemesiyle) Anadoluda Trk beylikleri kuruldu ve Trkiye tarihi dnemi balad. lk Trk denizcilii balad.

TARH 2013

~ 34 ~

************************************************ TARH **************************************************

Melikah Dnemi : Devlet, imparatorluk dzeyine ulamtr. Seluklularn en parlak dnemidir. Sleyman ah, zniki alarak Anadolu Seluklu Devletini kurmutur. (1077) En byk medrese olarak Badatta Nizamiye Medreseleri, Nizamlmlk tarafndan ald. mer Hayyam, Sultan Melikah adna Gne yl esasl Celali Takvimi (Takvim-i Meliki) hazrlad. kta Sistemi (Topraklarn devlet grevlilerine hizmet karl braklmas esas) uyguland. Sultanlar, tahta geecek erkek ocuklarn (meliklerini) eyaletlere vali olarak gnderirdi. Atabeyler ise, bu melikleri her konuda yetitirmek zere grevlendirirdi. iilere kar Snnilerin koruyuculuunu yapmlardr. Batn Hareketi: Hasan Sabbah nderliinde yaplmtr. Devletin varln bu hareketle tehlikeye drd. Bu faaliyetlerin amac Seluklular ierden kntye uratmakt, idi. Btniler dzenledikleri bir suikast ile Nizam-l Mlk' ldrdler. Bu sorunu halletmek isteyen Melikah, Hasan Sabbah'n sakland Alamut Kalesi'ne kuvvetler gnderdi. Ama Melikah'n lm zerine sorun zlemedi. Melikah'n lmyle devlet dalma srecine girdi.

TARH 2013

~ 35 ~

************************************************ TARH ************************************************** Melikah'n lmnden sonra Suriye, Anadolu, Kirman Seluklular merkezden ayrlarak bamszlklarn ilan ettiler. Merkezde ise Melikah'n ocuklar arasnda taht kavgalar balad. Bu dneme Seluklu tarihinde Fetret Devri denilmitir. nce Berkyaruk baa gemitir. Bu dnemde Hal Seferleri balamtr. Daha sonra Mehmet Tapar ve ondan sonra da Sencer baa geti. Sencer Dnemi : Seluklularn son byk hkmdar olan Sencer, Gaznelilerle savat. Karahanllar egemenlik altna ald. Bu srada Byk Seluklular iki byk tehlike bekliyordu. Bunlar; batda Hal, douda Karahtaylar tehlikesiydi. Sencer Karahitaylara Katvan Sava'nda (1141) yenilince devlet yeniden kme srecine girdi. 1141 Katvan Sava (Byk Seluklu Devleti & Karahtaylar (Mool Kolu) ) Moollar sava kazanmlar. Seluklu Devletini kme srecine sokmulardr. :

Byk Seluklu Devletinin zayflamasyla birlikte ehzadeler, bulunduklar blgelerde devletler kurdular. Sultan Sencer'in lmnden sonra bamszlklarn ilan ettiler. Bu devletler unlardr; Horasan ve Irak Seluklular, Kirman Seluklular, Suriye Seluklular, Trkiye Seluklular. Seluklularda illere ynetici olarak gnderilen ehzadelerin yanna "atabey" denilen tecrbeli devlet adamlar verilirdi. Atabeyler, devletin zayflad zamanlarda bulunduklar blgelerde ynetimi ele geirip devletler kurdular. Bu devletlerin en nemlileri unlardr: am'da Briler, Musul ve Halep'te Zengiler, Azerbaycan'da ldenizoullar, Fars'ta Salgurlular, Erbil'de Beytekinoullar (Beg-Teginoullar). Seluklularn Paralanma Nedenleri Geleneksel veraset anlay Seluklu prenslerinin ayaklanmalar Atabeylerin zararl almalar ii Fatmi ve Btnilerin almalar Hal Seferlerinin balamas Trkmenlerin kstrlmesi Halifelerin eski glerine ulamak istemeleri Mool basksnn younlamas :

Byk Seluklularn Trk Tarihi Asndan nemi : Anadolu'yu Trk yurdu haline getirmek iin mcadele etmilerdir. Kalabalk Trkmen kabilelerini Bizans snrna sevk ettiler. Anadolu'da Trk tarihinin balamasn saladlar. slam birlii iin Hallarla ve ii Bveyhoullaryla mcadele ettiler. Trk siyasi ve sosyal hayat, hukukun rf ve geleneklerinin slam kltr ile kaynamas Byk Seluklularla pekiti. Kendilerinden sonraki Trk Devletlerine rnek oldular. 1157'de Sencerin lmyle devlet tamamen ykld. Resmi ve Edebiyat dili Farsa, Saray dili Trke, Bilim dili Arapa. kta sisteminin temelini attlar, Atabeylik sistemini oluturdular. d. Tolunoullar Devleti Dnemi (865 905) :

Kurucusu : Tolunolu Ahmet (Abbasi Msr Valisi) Kurulduu Yer : Hakire (Msr) Msrdaki lk Trk slam devletidir. Devletin yneticisi Trklerden, halkn ounluu Araplardan oluuyordu. Bu durum yklmalarnda nemli bir etkisi oluturuyordu. Gl ordu donanma sayesiyle; Suriye ve Filistine egemen olmulardr. Msr yeniden ina etmilerdir. Nil evresine bentler ve sulama kanallar yapmlar (tarm gelitirmek iin). Msr bayndr hale getirmitir. Msrda Trk slam mimarisinin ilk rneklerini vermilerdir. En nemlileri; Tolunolu Ulu Camisi. Maristan denilen hastaneler kurdular. Hastalara cretsiz tedaviler verdiler. Abbasiler tarafndan ykldlar.

TARH 2013

~ 36 ~

************************************************ TARH **************************************************

e. Akitler (hidler) Devleti Dnemi (935 965)

Kurucusu : Muhammed Bin Toga (Msr Valisi Abbasi) Kurulduu Yer : Hakire (Msr); Suriye, Filistin, Lbnan, Hicaz (Mekke Medine).

TARH 2013

~ 37 ~

************************************************ TARH ************************************************** Kutsal topraklara hkim olan lk Trk Devletidir. (Suriye, Filistin, Hicaz yarmadas) Msrda kurulan ikinci Trk Devletidir. El-Kindi; Tarih alannda nemli almalar yapm kimseler bu dnemde yaamtr. Devletin yneticisi Trklerden, halkn ounluu Araplardan oluuyordu. Bu durum yklmalarnda nemli bir etkisi oluturuyordu. Abbasi ve Fatmilerle savamlardr. Fatmiler tarafndan ykldlar. f. Eyybiler Devleti Dnemi (1174 1250) :

Kurucusu : Selahaddin Eyybi Kurulduu Yer : Hakire (Msr); Suriye, Filistin, Yemen.

Msrda kurulan nc Trk Devletidir. Halep Atabeyi Nureddin Mahmut'un komutanlarndan Selhaddin, Hallarla ibirlii yapmakla Msr'daki Fatm devletine son vermiti (1171). Burada gl bir idare kuran Selhaddin, Nurettin Mahmut'un lmnden sonra bamszln iln etti. (1174). Selahattin Eyyubi, emrinde bulunan Trk askerleriyle beraber Hallara kar etin mcadeleler verdi. nl Httn sava ile Hallar Kuds'ten kard ve slm dnyasnda bir efsane hline geldi (1187). 1187 Httin Sava (Eyybiler & Kuds Hal Krall): Filistin ve Kuds, hallardan alnd. Kuds Hal Krall ykld. III. Hal Seferleri balad. Eyyubi Devleti'nin snrlar ksa srede Msr, Suriye, Gneydou Anadolu ve Arabistan'n gneyine kadar geniledi. Ancak Selahattin Eyyubinin lm zerine devlet hanedan yeleri tarafndan paylald. Msr'daki asl kol, ordu komutanlarndan Aybeg tarafndan ykld ve yerine Memlkler devleti kuruldu (1250). Hama kolu ise 1348'e kadar varln devam ettirmitir. Memlkler tarafndan ykld. g. Memlkler Devleti Dnemi (1250 1517) (Klemenler) : Kurucusu : Aybek, Baybars. Kurulduu Yer : Msr, Suriye.

TARH 2013

~ 38 ~

************************************************ TARH **************************************************

Msrda kurulan drdnc Trk Devletidir. Trk tarihinde Trk adyla kurulan (Gktrkten sonra) ikinci Trk devletidir. (El Devletl Trkiye) En gl dnemini, Sultan Baybars dneminde yaamtr. Veraset sistemi dier Trk devletlerinden farkldr. Hkmdarlk tek bir soya ait olmamtr. Devlet ynetiminin ve ordunun ileri gelenleri kendi aralarnda yaptklar bir seimle hkmdar semilerdir. Her komutan tahta geebilme hakk olmu ve srekli taht kavgalarna neden olmutur. 1258de lhanllar Abbasi Devletini ykmalar zerine Abbasi halifeliini koruma altna aldlar. Ayn- Calut Sava (Memlkler & Moollar) : Moollar yenilgiye uratld. Msr ve Kuzey Afrikann Mool istilas nlendi. Moollardan kaan Abbasi halifesini himaye altna aldlar. Ancak halifelik Memlkl Sultanlara gememi ve bunu korumulardr. (Hkmdar kendi kullanmamtr.) Moollar durduran tek Trk devleti Memlklerdir. Msrda nemli mimari eserler meydana getirmilerdir. (Sultan Kaytbay Cami, Sultan Hasan Cami, Sultan Kalavun Cami) Mercidabk (1516) Ridaniye (1517) Savalar (Memlkler & Osmanl Devleti (Yavuz dnemi)): Osmanl Devleti tarafndan Memlkler yklmtr. Halifelik, Osmanllara gemitir. h. Harzemahlar Devleti Dnemi (1097 1231) :

Kurucusu : Anu Tigin, II. Arslan, Muhammed, Celalleddin. Kurulduu Yer : ran (Harzem), Maverannehir, Trkmenistan.

TARH 2013

~ 39 ~

************************************************ TARH ************************************************** Kurulduu yerden adn alrlar. (Ceyhun rmann Aral glne dkld yerin gney kesimleri Harezm (Harzem) adyla anlr.) Harzemahlarn en byk hkmdar Alaaddin Teki'tir (1172 -1200). Teki, nce Kara-Htaylar', ardndan son Seluklu Hkmdar II. Turul'u yendi. Harzemahlar ksa srede snrlarn Dou Anadolu'dan Mavernnehirde kadar genilettiler. deta Seluklu devletinin vrisi oldular. Karahanl ve Karahtay devletlerine son verdiler. Moollarla youn mcadeleler yaamlardr. (1220) 1230 Yassemen Sava (Harzemahlar & Anadolu Seluklular): Harzemler sava kaybettiler ve yklma srecine girdiler. 1231 Moollar (Cengiz Han) tarafndan ykldlar. i. Babrler Devleti Dnemi (1526 1857) Kurucusu : Z. Muhammed Babrah Kurulduu Yer : Hindistan :

Hindistanda slamiyetin yerlemesini salad. En nemli eserleri; Tac Mahal (ah Cihan tarafndan ei Mmtaz Mahale yazld.) Hindistanda siyasi birlii ilk kez salayan devlettir. 1858 ngilizler tarafndan ykldlar.
10. Timur mparatorluu

TARH 2013

~ 40 ~

************************************************ TARH ************************************************** Baba taraf Mool, anne taraf Trk olan Timur, Han unvan yerine Emir unvan kullanmtr. Ayrca Cengizhan soyundan da geldiinden Gurkani de denmitir. 1369 1405 yllar arasnda yapt seferler ile Harezm, Dou Trkistan, ran, Azerbaycan, Hindistan, Delphi Sultanl, Irak, Suriye, Altn Orda Devleti ve Osmanl Devletinin de iinde bulunduu geni topraklara sahip olmutur. Fetihlerinin sonular, Trk tarihini olumsuz etkilemitir.

Altn Orda Devleti : Karadenizin kuzeyinde, Hazar Devletinin civarnda kurulmutur. Gl bir devlet iken Rus prensliklerinin glenip Karadenize inmesine engel olan Altn Orda Devleti, Timurun (aatay Hanl) dzenledii seferler sonucunda (1391) yklmtr ve bu alanda siyasal dzen bozulmu, Rus Prenslikleri glenmitir. 14. yzyldan itibaren Ruslarn Kafkaslar ve Kpak bozkrlarnda yaylmas bu nedendir.

Ankara Sava (Osmanllar & Timur Devleti) (28 Temmuz 1402)

Savan Nedenleri : Timurun ine sefer dzenleyeceinden arkasnda gl devlet brakmak istememesi Yldrm Beyazt ve Timur arasndaki hakaret dolu konumalar ki hkmdarn cihan hkimiyeti mcadelesi Timurdan kaan Karakoyunlu hkmdar Kara Yusuf ve Badat hkmdar Ahmet Celayirin Osmanlya, Yldrmn ele geirdii beyliklerin Timura snmalar Timurun Sivasta kan dkmeyeceim diyerek insanlar bodurmas ve bazlarn lkelerine gtrmesi Sava Timur Devletinin kazanmasnn nedenleri : Timur ordusunda asker saysnn fazla olmas, zrhl svari ve fillerin bulunmas Osmanl ordusundaki baz birliklerin (Karatatarlar ve beylikler) Timurun yanna gemesi Timurun propagandas (Mslman askerlere kar Hristiyan asker savatryor.) Savan Sonular : Anadoluda ekonomik, sosyal ve siyasal dzen bozuldu. stanbulun fethi gecikti. Akkoyunlar Osmanl iin sorun hale geldi. Yldrm Beyazt, Timura esir dt ve bu srete vefat etti.

TARH 2013

~ 41 ~

************************************************ TARH ************************************************** Timur Osmanlnn fethederek siyasal birliini salad beyliklere topraklarn geri verdi. Osmanlnn kalan topraklarn ehzadeler Sleyman, Musa, sa ve Mehmet elebi arasnda paylatrd. Osmanl Devletinde 11 yl Fetret Dnemi balad ve taht kavgalaryla geildi. Osmanl Devleti yklma sreci geirdi. Timur, lkesindeki i karklar yznden Anadoluda fazla kalamad. Hayali olan in Seferinde 1405te ld. Devlet oullar arasnda paylald. Devlet 1507 ylnda zbekler tarafndan ykld.

TARH 2013

~ 42 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 43 ~

************************************************ TARH **************************************************

4. TRKYE (ANADOLU) TARH

1. Anadoluda Kurulan lk Beylikler (I. Beylikler Dnemi)

lk Beyliklerin zellikleri : Anadolunun fethini hzlandrdlar. Anadoluyu Trkletirmede, slam dinini yaymada etkilidirler. Fethedilen yerleri Hallara kar korudular. Anadoluyu imar ederek, kalc eserler braktlar. ilerinde serbest; d ilerinde Byk Seluklu Devletine balyd.

TARH 2013

~ 44 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 45 ~

************************************************ TARH ************************************************** A. SALTUKLAR (1072 1202) : Erzurum Kars Bayburt civar Anadoluda kurulan ilk Trk beyliidir. Erzurum Ulu Cami ve Kmbetler nemli eserleridir. Grc ve Ermenilerle mcadeleler etmilerdir. Anadolu Seluklu Devleti tarafndan ykld. B. MENGCEKLLER (1080 1228) : Erzincan Kemah Divrii civar Anadolunun Trklemesinde nemli katklar olmutur. Grclere kar savatlar. Divrii Ulu Cami ve Darifas nemli eseridir. (UNESCO-1985 kltr miras seildi.) Anadolu Seluklu Devleti tarafndan ykld. C. DANMENTLLER (1080 1178) : Sivas Tokat Niksar Malatya evresi Hallara kar mcadeleler etmilerdir. Danimentname adl esere konusu olmutur. Beylikler arasndaki en gl beyliktir. Anadoluda ilk para bastran beyliktir. Anadoluda bilinen en eski ve ilk medrese Yabasan Medresesi (Tokat Niksar) bu dnemdedir. Anadolu Seluklu Devleti tarafndan ykld. D. AKA BEYL (1081 1093) : zmir ve evresi aka Bey, ilk Trk denizcidir. Denizcilik, bu beylikle balad. stanbulu kuatan ilk Trk slam devlet adamdr. Anadolu Seluklu Devleti tarafndan ykld. E. ARTUKLULAR (1102 1409) : Diyarbakr Mardin Batman Hasankeyf evresi Hallara kar mcadele etmitir. Gneydou Anadolu Blgesinde bulunan Hasankeyf Kprs, Devegeidi Kprs, Haburman Kprs, Dunaysu Kprs, Ambaray Kprs, Artuklu Saray, Malabadi Kprs, Mardindeki Hatuniye Medresesi ve Diyarbakr Ulu Cami nemli eserleridir. koldan (Hasankeyf, Mardin ve Harput kollar) ynetilmitir. Anadolu Seluklu Devleti tarafndan Harput kolu (1234), Eyybiler tarafndan Hasankeyf kolu (1232) ve Akkoyunlar tarafndan Mardin kollar (1409) ykld.

2. ANADOLU SELUKLU DEVLET (1077 1308) Kurucusu : Sleyman ah Kurulduu Yer : znik (Merkez), Konya (Hal Seferinden tr buraya merkez kaydrld)

TARH 2013

~ 46 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 47 ~

************************************************ TARH **************************************************

Merkezi Anadoluda olan ilk Trk devletidir. Sleyman ah Dnemi : 1077 Byk Selukluya giritii mcadeleden dolay kuruldular. znik alnarak merkez yapld. Suriye Seluklular ile mcadele etti ve sonunda ldrld. I. Kl Arslan Dnemi : aka Beyliine son verdi. I. Hal Seferi sonucunda znik Bizansa verildi, Konya merkez yapld. Dou Seferine karak Malatyay ald. I. Mesut Dnemi : II. Hal Seferine baaryla kar koydu. Bu dnemde Anadolu, Trkiye adyla anlrd. Adna ilk Anadolu Seluklu paras (Sikke Bakr) bastrld. (lk bakr para) II. Kl Arslan Dnemi : Anadoluda Trk siyasi birliini salamaya alt. Adna gm para bastrd. Kardei ahin ah isyann bastrd; Danimentliler ve Musul Atabeylii ile mcadeleler ettiler. 1176 Miryokefelan Sava (Anadolu Seluklular & Bizansllar) : Bizans yenildi, Trkleri Anadoludan atma umutlar sona erdi. Anadolunun Trk yurdu olduu kesinleti. Hal Seferi ile Bizansa geen stnlk sona erdi ve Anadolu Seluklularna geti. I. Gyaseddin Dnemi : Antalya Samsun liman ehirleri alnd. Donanmalar kuruldu. Denizcilik faaliyetleri balad. Venedik ile ticaret anlamalar imzaland. Ticari gelitirme devlet politikas izlendi. I. zzeddin Dnemi Sinop fethedildi. :

TARH 2013

~ 48 ~

************************************************ TARH ************************************************** lk tersane kuruldu. Kbrs ile ticaret antlamas imzaland. Kervansaray yapmna hz verildi. Tccarlar iin Sigortaclk Sistemi balatld. Trabzon Rum mparatorluu ile ukurovadaki Ermeniler vergiye baland. I. Alaaddin Keykubad Dnemi : Devletin en gelimi dnemidir. Mengceklilere son vermitir. Anadoludaki Trk birlii byk lde saland. Alanya alnarak buraya tersane kuruldu. Konya, kltr ve sanat merkezi haline getirildi. Ahi Tekilat gelitirildi. Anadoluda hanlar ve kervansaraylar yapld. 1230 Yassemen Sava (Anadolu Seluklular & Harzemahlar) : Harzemah Devleti ykld, Moollar ile snrda olundu. Anadolu Mool tehdidine ak hale gelmitir. Tampon blgenin kalkmasyla Moollar tarafndan gelen Trk gleri artmtr. Bylece Anadoluya gelen Trk gleri artarak Trklemesinde etkili olmutur. (Olumlu yn) lk defa deniz ar seferi Krma yapld. Krmda Sudak Liman ele geirildi ve blgeye Trk tccarlar yerletirildi. Yabanc tccarlara ticari ayrcalklar verildi, sigorta uygulamas balatld. II. Gyaseddin Keyhsrev Dnemi : 1240 Babailer (Baba shak) Ayaklanmas kt. Devlet bu ayaklanma ile gszletirildi. lk Trkmen isyandr. 1243 Kseda Sava (Anadolu Seluklular & Moollar (lhanl Devleti)) : Seluklular, Moollara kaybettiler ve Anadoluda Mool hkimiyeti balad. Anadoluda Trk Birlii dald ve II. Beylikler ortaya kt. Moollar tarafndan Anadolu tahrip edildi, halk yoksullua itildi. Orta Asyadaki Trkmenler batya g ettirildi. Moollardan kaan Trk nfusunun ou kesimi Anadoluya girerek bu blgelerin Trklemelerini hzlandrmtr. (Olumlu yan) Siyasi ve ekonomik istikrar bozuldu. Sava sonrasnda Anadolu Seluklular ikiye blnm. Bana lhanl (Mool) valisi getirilerek devlet yktrlmtr. (1308) Anadolu Seluklular Ykan Etkenler : Baba shak isyan, Mool istilasyla merkezi otoritenin zayflamas (Kseda Sava), Hal Seferlerinin Anadoludaki etkileri, II. Beyliklerin zararl etkileri, Yanl politikalar izlenmeler, lkenin hanedan yelerince bllmesidir. Byk & Anadolu Seluklu Devletlerinin zellikleri Byk Seluklu Devletinin zellikleri Anadolu Seluklu Devletinin zellikleri Ahi Tekilat gelitirilmitir. kta sisteminin temelini atmlardr. Anadoluda birok kervansaraylar yaplmtr. Atabeylik sistemini oluturmulardr. Ticarette sigorta sistemini balatmtr. Nizamiye Medreselerini ina etmilerdir. Gmrk vergilerini drmtr. Celali Takvim, mer Hayyam Alanya, Antalya, Sinop limanlar ile Krmda Sudak limanlara tarafndan dzenlendi. ticareti gelitirmek iin tersaneler amtr. Anadoluda Kurulan lk Trk Beyliklerin Ortak zellikleri : Malazgirt Savandan sonra Anadolunun fethiyle grevlendirilen Trk komutanlar tarafndan kurulmutur. Bizans ve Hallara kar baarl mcadeleler etmitir. Anadolunun Trklemesinde nemli rol oynamtr. Kurucularn isimlerini almtr. Trk slam kltr ve medeniyetinin gelimesine katkda bulunmutur.

TARH 2013

~ 49 ~

************************************************ TARH ************************************************** 3. II. BEYLKLER DNEM (ANADOLU SELUKLULARIN DAILMASIYLA)

TARH 2013

~ 50 ~

************************************************ TARH **************************************************

A. Karamanoullar (1256 1487) : (Konya civar) Trke, resmi dil ilan edildi. Osmanlya en ok direnen beyliktir. (Anadolu Seluklularn varisi grdklerinden) Bizans ve Venediklerle anlamlardr. B. Germiyanoullar (1299 1429) : (Ktahya Denizli evresi) Anadoludaki gl beyliklerdendir. Osmanlya nce eyiz, sonra miras eklinde topraklar devretmilerdir. C. Karesioullar (1304 1360) : (Balkesir anakkale evresi) Osmanlya katlan ilk beyliktir. Denizcilikte ilerlemitir. nemli donanmaya sahiptir. D. Menteeoullar (1261 1424) : (Mula Fethiye evresi) Denizci bir beyliktir. Hac lyas Cami eseridir. E. Aydnoullar (1308 1426) : (Aydn Birgi evresi) Denizci bir beyliktir. (Denizcilikte en ileri giden beylik) sa Bey Cami eseridir.

TARH 2013

~ 51 ~

************************************************ TARH ************************************************** F. Saruhanoullar (1313 1410) Denizci bir beyliktir. : (Manisa evresi) (St - Domani)

G. Osmanoullar (1299 1922) : Anadoluda Trk birliini salad. ktaya yaylan bir imparatorluk kurdu. En uzun sre kalan beyliktir.

H. Hamitoullar (1300 1423) : (Isparta Eirdir - Antalya) Osmanlya bir parasn para karlnda topraklarn sattlar. I. Ramazanoullar Osmanlya katldlar. Denizci bir beyliktir. : (Adana evresi)

J. Candaroullar (1292 1461) : (Sinop Kastamonu evresi) Deniz kuvvetlerine sahiptir. (sfendiyaroullar) Bilim adamlarn destekleyerek kltrel faaliyetlere nem verdi. K. Dulkadiroullar : (Malatya Elbistan evresi) Yavuz Sultan Selim dneminde Osmanlya katlmlardr. Osmanllarn Turnada Savayla ykt son beyliktir. L. Canikoullar (Taceddinoullar) Denizci bir beyliktir. M. Eretna Beylii (1335 1381) Mool lhanl Devleti uzantsdr. : : (Bafra Ordu evresi) (Orta Anadolu Sivas)

N. Akkoyunlular : (Bayburt Urfa Diyarbakr) Dou ve Gneydou Anadolunun Trklemesinde rol oynadlar. O. Karakoyunlular (1308 1426) : (Dou Anadolu) Azerbaycann Trklemesinde rol oynadlar. P. Erefoullar Beyehir ve evresinde kuruldu. R. Sahipataoullar Beylii Afyon ve evresinde kuruldu. : : (Beyehir evresi) (Afyon evresi) (Orta Anadolu Sivas)

S. Kad Burhaneddin Beylii : Eretna Beyliinin yerine kurulan beyliktir. T. nanoullar Beylii Denizli ve evresinde kuruldu. :

Denizcilik alannda gelien beylikler Karesioullar (Balkesir, anakkale) Menteeoullar (Mula ve evresi) Aydnoullar (Aydn, zmir) Saruhanoullar (Manisa ve evresi) Candaroullar (Kastamonu, Sinop)

TARH 2013

~ 52 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 53 ~

************************************************ TARH **************************************************

5. TRK SLAM DNEM KLTR & MEDENYET

1) lk Trk Mslman Devletleri Kltr ve Medeniyet slamiyetten nce Devletler slamiyetten Sonra Devletler Egemenlik kayna Tanr Gk Tanrdr. (Kut Egemenlik kayna Abbasi halifesidir, Tanrsal inanc) inan. lke hanedann ortak maldr. (Hkmdar ve ailesi) lke hanedann ortak maldr. (Hkmdar ailesi) Federal (dou bat) ynetim vardr. Gazneliler dnda federal yap yoktur. Kurultay ok etkilidir. Divan tekilat (Kurultaya gre etkisizdir) vardr. Hkmdar yetkilerini; er-i Hukuk ile gelenekler Hkmdar yetkilerini; Tre ve Kurultay kstlar. kstlar. Ordu Millet anlay vardr. (cretsiz ordular) cretli ordular (Gulam, Hassa, vb.) yaygndr. Hukuk, trelere gre ekillenir. rf-i er-i Kurallar, hukuk sisteminde etkilidir. a. Devlet Tekilat : DEVLET TEKLATI 1. Merkez Ynetimi a. Sultan b. Divan- Saltanat Hkmdarlk Unvanlar Hkmdarlk Sembolleri a. Melik Atabey 2. lke Ynetimi b. Valiler (hne, Amid, Reis)

Hakan, Han, Bey, lig, Bura, Nasr, Kara, Kadir, Melik, Sultan, ahinah, Padiah, ah, Gazi, Hnkr, Hdavendigar, Sultan- Azam, Sultanl lem Hutbe (Dua), Sancak, Nevbet (Davul), Asa, Sikke (Para), Saltanat adr, Hilat (Giysi), Tu, lem (Bayrak), Tura (Sultan mza), etr (emsiye), Arma, Menur (Dini onay), Taht, Unvan, Kl Kuanmak.

Eski Trk devlet tekilatnn yannda slam kltrnn etkisiyle devlet ynetiminde bir sentez olutu. kili ynetim anlay ve boylar birlii eklinde rgtlenme slamiyetten sonraki dnemde de devam etmitir. Eski Trk veraset sistemi Trklerin slamiyeti kabul etmesinden sonraki srete de devam etmi ve lke hanedann erkek yelerinin ortak mal saylmtr. Kut yetkisi de srete devamlln srdrmtr. Sultan unvann ilk kullanan hkmdar Gazneli Devleti Gazneli Mahmut idi. Karahanl ve Gaznelilerde hkmdarlar hibir zaman hkimiyetlerini Abbasi halifeleriyle paylamadlar; ancak Seluklular ve Memlkler halifeyi dini lider kabul ederek siyasal g olarak destek istemilerdir. Atabeylik Sistemi : Hkmdar ocuklarna devlet ynetim tecrbesi kazandrmak amacyla oluturulan sistemdir. lk kez Byk Seluklular bunun temelini atm ve uygulamaya gemitir. Osmanl Devletindeki karl Lala idir. Melik denen hkmdar ocuklar kk yalarda vilayetlere ynetici olarak gnderilir, yanlarna Atabey denen devlet adamlar verilirdi. Amalar, melikleri ynetim tecrbeleri kazandrmaktr. Olumsuz yan, atabeylerin baz durumlarda hanedan yelerini bamszlk konusunda kkrtmasdr. b. Devlet leri (Hkmet) :

Seluklularda nemli devlet meseleleri Byk Divanda (Divan- Saltanat) grlrd. Sultan olmad zamanlarda divana vezir-i azam bakanlk ederdi. Divanda alnan kararlar ancak sultan onay ile geerli olurdu. Divan, danma kuruluna ve byk mahkemelere benzerdi. Hkmdar e ve ailelerin de zel divanlar olurdu. Bunlar daha ok ekonomik etkinliklerdir.

TARH 2013

~ 54 ~

************************************************ TARH ************************************************** DVANLAR Divan- stifa Divan- Arz Divan- Tura (Divan- na) Divan- Pervane Divan- raf Divan- Berid Emr-i Dad Divan- Mezalim Niyabet-i Saltanat Kabz- Divan GREVLER Mali ilere bakar. Vergi gelirleri toplanmas ve harcanmasyla ilgilenirler. Askeri ilere bakar. Ordu asker maalarn karlar ve verir. Her trl i ve d yazmalardan sorumludur. (Ferman, beratname gibi) lke topraklarnn kayt defterlerini tutar. (Toprak ve ekonomik) Has ve iktalara ait kararlar dzenler. Askeri ve hukuki iler dndaki her faaliyetlerden sorumludur. Tefti ileri yapar. Posta ve haberleme ilerinden sorumludur. Adalet ilerinden sorumludur. Bu divanda ar siyasi sularn davalar grlr. Hkmdar bakentte olmad zamanlarda devlet ileriyle ilgilenen divandr. Byk Seluklularda bu sistem yoktur. Bir nceki divan kararlar bir sonraki toplanan divana iletir. : BAKANI Mstevfi Arzl Cey Emir-i Ariz Turai (Turac) Emr-i Tura Pervaneci Mrif Mni Berid, Ulak Kadlar Sultan Naip (Sultan vekili) Vezirler

c. nemli Devlet Grevlileri Naib Atabey hne Hacip Amil Amid Muhtesip Kadleker Kad Ulak

Tolunolu Akitler zaman hkmdarlarn ocuk yata olmasndan dolay devleti yneten yetkilidir. Seluklularda da etkili olmutur. Seluklularda meliklerin iyi bir ynetici olarak yetitirilmesini salayan grevlilerdir. Eyalet ve vilayetlerin banda bulunan idari ve askeri yneticidir. Validir. Sultan ile halk, sultan ile dier devlet yneticilerin yazma ve grmelerini yapar. Vilayetlerin vergisini toplayan sorumlu kiidir. (ehir, kasabalarda) Vilayetlerde ynetimden sorumlu sivil grevlilerdir. Vilayetlerdeki ticari hayatn dzenlenmesi ve belediye almalarndan sorumlu kiidir. Askeri davalara bakan grevlilerdir. Hukuktan (er-i Hukuk) sorumlu kiidir. Habercidir. Posta ve haberlemelerden sorumludur. LKE YNETM MAL YNETC DN GREVLS Amid (Vergi memur) Hatip Amil (Memur) : B. RF- (GELENEKSEL) HUKUK Bu hukuku tre kurallar olutururdu. Davalara Emir-i Dad bakard. lke gvenliini bozanlar ve kanuna kar gelenler bu hukukla yarglanrd. Devlet ve toplum idaresini ilgilendiren hukuktur. Askeri davalardan Kad-i Leker sorumludur. YARGI GREVLS Suba Kad

SYAS YNETC Melik (Aile mensup) hne (Askeri vali) d. Hukuk Sistemi

HUKUK SSTEM A. ER- (DN) HUKUK Bu hukuku slam kurallar oluturur. Davalara kadlar bakarlar. Ba kadya Kad-l Kudat denirdi. Kadlar kontrol eder, denetlerdi. Kadlara bask uygulanamaz, yarglanamazd. Bu ynyle yarg ksmen bamszd. Kadlarn kararlarna itirazda bulunabilir ve bir st kurul tarafndan bu karar denetlenebilirdi. Miras, Boanma, Evlenme, Vakflar, Ticaret Meseleleri konular kapsamndadr. Divan yeleri ile veziri yarglayabilir veya tutuklayabilirdi. (Divan yeleri de yarglanabilirdi.) e. lk Trk slam Devletlerinde Ordular Karahanl Ordusu Gazneli Ordusu Harzemah Ordusu Tolunolu Ordusu Akitler Ordusu Seluklu Ordusu :

Hassa Ordusu (cretli askerler), Saray Muhafzlar, Eyalet Askerleri Gulam Ordusu (Kapkulu), Eyalet Ordusu, Dzenli birlikler, Gnlller (Trkmenler), cretli Askerler (Bu dnemde filler de kullanld.) Hassa Ordusu, Valilerin Askerleri, kta Askerler Kpak Trkmenlerinden oluan ordular Gulaman- Saray, Hassa Ordusu, Trkmenler, kta Askerler, Bal Beylik Askerleri

TARH 2013

~ 55 ~

************************************************ TARH ************************************************** BYK SELUKLU DEVLET ORDUSU 2. EYALET (TARA) 1. MERKEZ ORDU ORDUSU Guleman- Saray Ordusu kta Ordusu (Guleman- Hassa Ordusu) (Eyalet / Sipahi Ordusu) Farkl milletlerin ocuklarn esir esilerek veya satn Meliklerin emrinde olan, alnarak, kk yalarda yetitirilerek oluurlar. toprana bal Masraflar devlet karlar. ayda bir Bistegani denen ikta askerlerdir. maa verilirdi. Hassa Ordusu; eitli milletlerden oluan ve maal En kalabalk ordudur. merkez ordusudur. Guleman- Saray Ordusu; Ouz- Toprak sistemine dayaldr. Kpak Yama ve Karluk boylarndan devirilen Tamam atldr. ocuklarn eitilmesiyle oluur. Maaldr. Osmanllarda Tmarl Sultana baldr, sultann gvenliinden sorumludur. Sipahi ordusuna rnektir. Osmanllarda Kapkulu Ordusudur. f. lk Trk slam Devletlerinde Araziler : Haraci Arazi Gayrimslim halkn elindeki topraklardr. Gelirler, dorudan hazineye aktarlr. 3. YARDIMCI KUVVETLER

Bal devlet beylik askerleri, Trkmenler (snr boylarnda) ve gnlllerdir. Ordu komutanna Suba denir.

SELUKLU DEVLET TOPRAK YNETM Has Arazi kta Arazi Mlk Arazi Vakf Arazi Devlete aittir. Meliklere, Kiiye aittir. Gelirler, hayr emirlere, kurumlarna ve Gelirler, dorudan Topraklar komutanlara bilimsel kurulua hazineye giderler. satlabilir, gnderilir. devredilebilir. Hkmdar ve grevleri Sosyal hayr ailesi, dorudan karlnda verilir ve bu topraklardan kurumlara verilir, kullanlr. gelirlerle geinilir. cami vb. yaplar Atl askerlerin yaplr. masraflar karlanr. Halkn sosyal, dini, eitim ihtiyalar karlanrd.

kta Sistemi : Seluklularda hanedan yelerine ve komutanlara yaptklar grevlerin karlnda baz topraklarn vergi gelirlerinin tahsis edilmesi ve bu gelirlerin karlnda devlet iin atl asker beslenmesi sistemidir. kta sahipleri, toprak mlkiyetine deil, vergi gelirlerine sahiptir. kta Sisteminin Yararlar : Devlet topraklarnn srekli ilenmesi salanmtr. Tarada devlet otoritesi salanm ve vergilerin dzenli olarak toplanmas salanmtr. Devlet hazinesinden nakit para kmadan ordunun asl gc olan eyalet askerlerinin ihtiyalar karlanmtr. Devlet hazinesinden nakit k olmadan memur maalar karlanmtr. Blgenin gvenliinde ve retimin srekliliinde etkili olmutur. Trk slam Devletleri toprak dzeninde en ok retimin srekliliine nem vermitir. Bunun gerekleebilmesi iin din ayrm gzetilmeksizin halka toprak datmtr. Ayrca gene retim sreklilii iin 2 yl topran bo brakandan ift-Bozan adl ar bir vergi alnm, 3 yl bo brakandan toprak geri alnmtr. g. lk Trk slam Devletlerinde Vergiler :

VERG SSTEM A. ER- VERGLER B. RF- VERGLER r vergisi (Mslman iftilerden alnan vergi), Anam vergisi (Kkba hayvan iin alnan vergi), Hara vergisi (Gayrimslim iftilerden alnr), Bac vergisi (Pazar vergisi), Cizye vergisi (Gayrimslimleri askerden uzak Gmrk vergisi, tutmak iin alnan vergi) Esnaf tccarlardan alnan vergiler. Byk Seluklu Devletinde Zanaatkrlk : Madencilik, ktlk, gm iletmecilii, kuma retimi, seramik, silah, vb. alanda etkilidir. Loncalarla esnaflar rgtlendi. (Anadolu Seluklularda bu rgtlenme oluacaktr.)

TARH 2013

~ 56 ~

************************************************ TARH ************************************************** Byk Seluklu Devletinde Ticaret : Seluklular; bakr, gm, altn paralar kulland. En ok kullanlan; dirhem ve dinardr. Ticareti gelitirmek iin; Han, Ribat (kervansaray), Bedesten yapmna nem verilmitir. h. lk Trk slam Devletlerinde Diller Devletler Karahanllar Gazneliler Tolunolu Akitler Seluklular Resmi Dili TRKE FARSA ARAPA ARAPA FARSA : KULLANILAN DLLER Eitim Dili TRKE ARAPA ARAPA ARAPA ARAPA Edebiyat Dili TRKE FARSA ARAPA ARAPA FARSA Saray / Ordu Dili TRKE TRKE TRKE TRKE TRKE

Karahanllar, ulusal kimliklerini korudular. Dierlerinde farkl dillerin kullanlmasyla; Trkenin geliimi yavalad, halk devlet arasnda kopukluklar olutu, kltrel atmalar da yaand. i. lk Trk slam Devletlerinde Edebiyat :

A. KARAHANLILAR DNEM 1) Kutadgu Bilig Yusuf Has Hacib (1018 1069) Uygur Trkesi ile yazld. lk edebi Trk slam eseridir. slami dnemde yazlan ilk Trk edebi eserdir. Mutluluk veren bilgi kutlu bilgi anlamndadr. Devlet adamlarna t veren eser Siyasetnamedir. 2) Divan- Lgatit Trk Kagarl Mahmut (XI. yy) lk Trke ansiklopedi, szlk ve dil bilgisidir. Arapa Trke szlktr. lk Trk Dnya haritas bu eserdedir. Eserin amac; Trkenin zenginliini ortaya koymak ve Arapa karsnda nemi vurgulamaktr. 3) Atabetl Hakayk Edip Ahmet Ykneki (XII. yy) Uygur alfabesiyle yazld. Ahlaki retiler (mutluluk, cmertlik) ierir. Hrsl olmann ktl anlatlr. Gereklerin Eii anlamndadr. 4) Divan- Hikmet Hoca Ahmet Yesevi (1166) Arap alfabesiyle Trke olarak yazld. Tasavvuf edebiyatnn ilk rnekleridir. slam tasavvufunu Trklere retmeye alan dini ahlaki eserdir. B. GAZNELLER DNEM 1) ehname Firdevsi (934 1020) ran air Firdevsi tarafna, Sultan Mahmut tarafndan yazdrld. ran milli destan olarak benimsendi. 2) Asarl Bakiye Biruni C. HARZEMAHLAR DNEM 1) Mukkadimetl Edeb Zemaheri Bu szlkte, Trk leheleri hakknda bilgi verir. D. BYK SELUKLULAR DNEM 1) Siyasetname Nizaml Mlk Devlet tekilatlanmasn anlatr. Farsa yazlmtr. 2) Rubailer mer Hayyam mer Hayyam tarafndan yazlm iirlerdir. Tasavvufu nitelii ile tannr. 3) Celali Takvim mer Hayyam Sultan Melikah adna hazrlanm Gne yl esasl takvimdir. 4) Muhakemetl Lugateyn Ali ir Nevai Trk dili ve edebiyatnda yazlm bir eserdir. 5) Kasideler Enveri

TARH 2013

~ 57 ~

************************************************ TARH ************************************************** j. lk Trk slam Devletlerinde Destanlar Saltuk Bura Han Destan Cengizname k. lk Trk slam Devletlerinde Bilim Adamlar : :

KARAHANLILAR DNEM

1) Abdlhamid bn Trk : slam dnyasnda ilk cebir kitaplarndan birinin yazardr. Harezm dneminde yaamtr. kinci Dereceden Denklemler zerindeki almalaryla ok nemlidir. 2) El Harezm (780 850) : (Algebre) Matematik, Astronomi, Corafya bilginidir. Cebri sistemletirdi. Matematikte sfr rakamn ilk kez kullanan bilgindir. Kitabl Cebr Vel Mukabele adl eseri Bat dillere evirdi. 3) Farabi (870 950) : (Al-Phorobius, Alfarabius) Trk slam devletlerinde pozitif bilimi balatm, gelimesine katk salamtr. Bilimleri ilk kez snflandrmtr. Felsefe, Matematik, Fizik, Astronomi, Mantk, Psikoloji ile ilgili 160 eser yazmtr. Eserleri Latinceye evrilmitir ve Avrupada yzyllarca niversitelerde temel eser olarak okutuldu. Muallim-i Sani (kinci retmen) olarak tannr. (Aristoyu en iyi yorumladndan ve onun sonrasnda mantk bilimini ikinci kez rettiinden) En nemli eserleri; El Medinetl Fazla (Erdemli Kent), Fssl Hikem (Hikmetlerin zleri), Mania-al Akl (Akln Anlamlar), hsa El Ulum (limlerin saym). 4) El - Biruni (973 1051) : (Al-Boran) Trk slam dnyasnn en byk bilginlerinden biridir. Gazneliler zaman yaamtr. Bilimin nndeki en byk engel, serbest dncenin olmayn savundu. Matematik, Geometri, Corafya, Eczaclk, Astronomi alanlarnda 100 civar eser yazd. Eseri; Asarl Bakiye (Asyal Milletler Hakknda) Enlem boylam dairelerini hesaplad; Dnyann Gne etrafndaki dnnn 1 ylda gerekletiini ispatlad; Ekvator uzunluunu 15 km yanlma payyla buldu; Yldzlarn uzakln ve alarn len aletler gelitirdi; 16 maddenin zgl arln hesaplad. Corafyay bilim hale getirmitir. 5) bn-i Sina (982 1037) : (Avecenna) Byk bir filozof ve tp bilginidir. Farabiden etkilenmitir. (Felsefi bilgilerin esaslarn alr.) Tp, Matematik, Mantk, Astronomi, Felsefe, Botanik, Zooloji konular zerinde 220 eser vermitir. Tp alannda en nemli eseri El Kanun Fit Tbb asrlarca Avrupada ders kitab olarak okutuldu. Kan dolam zerinde almalar yapt. Hekimlik konusunda Batda Tbbn hkmdardr. denilmitir. (Hipokrattan sonra tbbn ikinci babasdr.) 6) Kagarl Mahmut (1008 1105) : Karahanl Devletinin hanedan slalesine mensuptur. (Mahmut Bin Hseyin Bin Muhammed) Byk Trk milliyetisidir. Araplara Trkeyi retmek iin Divan- Lgatit Trk szl yazd. 7500 Trke szck ieren bu eser, Trkenin ilk szl, antolojisi, ansiklopedisi ve dil bilgisi kitab olma zelliini tamaktadr. Trk kltrn Araplara tantlmasnda byk rol oynam, Trkenin gelimesinde katk salamtr. 7) Yusuf Has Hacip (1017 1077) : Karahanl Devleti dnemi yaamtr. Kutadgu Bilig adl (Trk dil ve edebiyat iin) kitabnn yazardr. Siyasetname trnn ilk rneidir. Bu eser, Mutluluk Veren Bilgi anlamndadr. Trk edebiyatnn ilk nazm eklini kullanmtr. Bu nazm ekli de Mesnevi idir. 8) Nizamlmlk (1018 1092) : Byk Seluklu Devletinin veziri ve siyaset bilimcisidir. Siyasetname adl tler kitabnn yazardr. Nizamiye Medresesini Badatta amtr. Bu Dnyann ilk niversitesi olma zellii tar. Asl ad Ebu Ali El Hasan Et Tusi Nizamlmlk idir. Alpaslan ve Melikah dnemlerin veziridir. Devletin toprak idaresi hukukunda ikta sisteminin kurucusudur.

TARH 2013

~ 58 ~

************************************************ TARH ************************************************** Dnyada ilk istihbarat tekilatn kurmutur. Trk devletinde ilk kez gelir gider raporlarn hazrlamtr. 9) mer Hayyam (1048 1131) : Byk Seluklular dnemi nl bilgin ve airdir. Niaburludur. Cebir, Geometri, Astronomi, Matematik, Edebiyat alanlarnda almalar yapmtr. Celali Takvimini hazrlamtr. (Sultan Melikahn emriyle) Rubailer (drtlkler eklinde yazlm) gnmze ulaan eserlerdir. Mehurdur. 10) Gazali (1058 1112) : (mam) slam filozofudur. Melikah dnemi yaamtr. (Byk Seluklu) Din bilimcidir ve dini her eyden stn tutmutur. Siyasi blc din anlaylarla mcadele etmitir. Nizamiye Medresesinde retmenlik yapmtr. Kelamcdr. En nemli eseri; hyal Ulumid Din (Dini limlerin hya Edilmesi). 11) Ahmet Yesevi (1093 1166) : Karahanllar dnemi yaamtr. Orta Asyann iktisadi, sosyal, siyasi ve medeni hayatnda nemli yer tutar. Sufilik geleneinin kurucusudur. Dncelerini yaymak iin milli nazm ekli olan drtlklerle, hece vezninde, yaln bir Trke ile iirler yazmtr. Divan- Hikmet adl iir kitabnn yazardr. slamiyetin Trkler arasnda yaylmasnda etkilidir. 12) bn-i Rt (1126 1198) : (Averoes) spanya (Endls Emeviler zaman)da yetimitir. Aristoyu tanmtr. Avrupada Rnesansn balamasnda etkilidir. Pozitif bilimlere nem vermitir. Felsefe, Tp ve Astronomi alannda almtr. Skolastik dnceyi sarsmtr. Aklclk (Mutezile) mezhebinin nclerindendir. Akl, dinden stn tutmutur. 13) El Razi (1149 1210) : Kimyagerdir. Slfrik asidi bulmutur. 14) Utbi : Gazneliler dnemi yaamtr. Tarih-i Yemini eserinde dnemin olaylarn anlatr.

15) Ulu Bey (1394 1449) : nl astronomi bilginidir. Yldzlarn Fihrist Cetvelleri eserini yazmtr. Semerkandda nl rasathanesini kurdu. Ali Kuu, Ulu Beyin rencisidir. (Timurlularda) 16) Zemaheri : Tefsir gramer alannda alt. Keaf ve Mukaddemetl Edeb adl gramer kitab nemli eseridir. 17) Ali ir Nevai (1441 1501) : Timur Devleti zaman yaayan aatay Trkesinin en byk airidir. Muhakemetl Lugateyn eserinde Trkenin Farsadan daha zengin dil olduunu anlatr. 18) bn-i Yusuf Sarkac bulmutur. :

19) Buhari : En nl hadis bilginlerindendir. (Cami-i Sahih) m. lk Trk slam Devletlerinde Medreseler :

TRK SLAM DEVLETLER ETM - RETM Seciye, Hamidiye Medreseler Karahanllar Dnemi Medreseler Beyhakiye Medresesi Gazneliler Dnemi Medreseler Nizamiye Medresesi (Badat), Niabur Medresesi Seluklular Dnemi Medreseler

TARH 2013

~ 59 ~

************************************************ TARH ************************************************** Karahanllar Dneminden itibaren birok medrese kurulmutur. lk Seluklu Medresesi Turul Bey dneminde ald. En nemli medrese Vezir Nizamlmlkn abalaryla kurulan Nizamiye Medresesidir. Bu medrese, Btnilerin etkisini azaltma ve devlet kadrolarn yetitirme amalaryla kuruldu. Dini bilimlerin yannda pozitif bilimler de okutuldu. Karahanllar Dneminden itibaren burslu eitim sistemi vardr. (lk defa renciler burslu okutuldu.) n. lk Trk slam Devletlerinde Sanat :

TRK SLAM SANATI Klliye (en kapsamls), Cami, Mescit, Medrese, Trbe, Kmbet, Tekke, Zaviye Dini Kk, Saray, Darifa (Hastane), Kervansaray (Ticari yaplar) Han, Hamam, Kpr, Mimari Sivil marethane (Yoksullar iin Aevi), Bedesten (Kapal ar), Tabhane (Bakmevi). Askeri Kale, Sur, Hisar inicilik, Maden ilii, Ahap lemecilii, Camclk, Kuyumculuk, Tezhip, Halclk, El Sanatlar Hattatlk, Minyatrclk, vb. TRK SLAM DEVLETLER MMARLER Trk slam mimarisi bu dnemde atlmtr. Bu dnemde cami, mescit, trbe, medrese, han, hamam, kervansaray ve hastaneler ina edilmitir. Trklerin slam mimarisine kazandrdklar en nemli unsurlar kubbe ve kemerlerdir. Aye Bibi Trbesi. Gaznelilerden gnmze kadar ulaabilen en nemli mimari eseri Zafer Kuleleridir. Sultan Mahmutun Hindistana yapt seferlerde Gazne eserleri Hint, ran ve Trk sanat ile kaynamtr. En nemli eser, Tolunolu Camii idir. Seluklu mimarisinde; geometrik motifler, kfi ve nesih yazlar ile mermer sslemeler kullanlmtr. adr eklinde yaplan kubbeler, Seluklu mimarisinin nemli zelliidir. Mescid-i Cuma, Glpyegan Cami, Zavere Cami, Diyarbakr Ulu Cami, Mescid-i Cami, Nizamiye Medresesi, Kmbed-i Ali, Cihil Duhteran, Harrekan Kmbetleri, Kmbet-i Surh Sultan Sencer Trbesi, Turul Bey Trbesi, Hoca Ahmet Yesevi Trbesi, mam- Gazali Trbesi en nemli eserleridir. Babr Devleti, Hindistanda kurulan ikinci Trk devletidir. Babr mimarisinin en parlak devri ah Cihan dnemidir. Onun Agra ehrinde, kars Mmtaz Mahal iin yaptrd Tac Mahal en nemli mimari eseridir. Perspektifsiz resimdir. Cam sslemesidir. Kitaplarn altn tozu ile sslenmesi sanatdr. Duvar sslemesi sanatdr. Arap harfleriyle yaplan ssl yaz sanatdr. Mimaride de kullanlmtr. Merkezlerinde cami olan yaplar topluluudur. (Cami + Kmbet/Mescit/Tekke/) Ant mezardr. (Trbe) :

Karahanllar Dnemi Gazneliler Dnemi Tolunoullar D.

Byk Seluklular Dnemi

Babrller Dnemi

Minyatr Vitray Tezhip ini Hat Klliye Kmbet

Trklerin slam Mimarisine Katklar st ste ift kubbe, Silindirik yivli minareler, Dikdrtgen be keli mihraplar, Kmbet tipi mezarlar.

slamiyette resim ve heykelcilik yasak olduundan, hat ve minyatr gibi alanlarda geliim olmutur. Minyatr ise srekliliini salamtr. Seluklular ticarete byk nem verirlerdi. Bu nedenle yol kenarlarna kervansaraylar yaptrarak ticaretin gvenle salanmasna amalanrd. Kervansaray, Trk slam devletlerinde ticaret yollarna ina edilen konaklama merkezleriydi. lk rnekleri Karahanllar tarafndan yaptrlan Ribatlard. Ribat, snr boylarna yaptrlan kalelerdi. Bu kaleler daha sonra kervanlarn barnma yeri olarak hizmet etti ve sonunda kervansaray ekle dnt. Halk; yneten ve ynetilen eklinde idi. Ynetenler askeri ve yksek dereceli sivil memurlardan oluurdu. Ynetilenler ise yaay zelliklerine gre gebeler, kyller, ehirliler ve kasaballar eklinde idi. Snfsal farklar yoktu, eitlik ve hogr vard. Devlet memurluklar babadan oula geerdi, bu durum brokraside egemen bir snfn ortaya kmasna neden olurdu.

TARH 2013

~ 60 ~

************************************************ TARH ************************************************** 2) Anadolu Seluklular Dnemi Beylikler Dnemleri Kltr ve Medeniyet a. Devlet Tekilat Ynetimi :

Trkiye Seluklu Devleti, Byk Seluklular rnek alm ve ayn ekilde rgtlenmitir. Divan rgt ayndr. Bu yelerin yannda ktipler ve tercmanlar bulunurdu. Devlet ilerinde alnan btn kararlar divan defterine yazlrd. Divann gvenliini Emir-i imir denen kiiler salard. Trkiye Seluklularnda lke vilayetlere ayrlmtr. Meliklerin ynettii vilayetler hkmdara bal yerlerdi ve meliklerin yannda atabeyler grev alrd. Merkeze bal vilayetlerde suba bulunur ve asayii salar. Snrlardaki vilayetlerde ise valiler ve u beyleri grev alr ve snrlar korurdu. Egemenlik, hkmdar ve ailesinindir anlay devam etmitir. Veraset sistemi de belirsizdir. Anadolu Seluklular, Byk Seluklulara gre otoritesi gldr. Beyliklerde hkmdarn temsilcisi olan iki yetkili bulunur: Mirliva, siyasi otorite salar; kadlar, yarg ilere bakard. nemli ehir merkezlerinde hne denen askeri valiler bulunur. Bunlar gvenlik ve zabta ilere bakar. lke Ynetimi Hkmdarlk Unvanlar b. Ordu Merkez Tekilat Tara Tekilat Saray, Divan Merkeze Bal, Meliklerin Ynettikleri, U Beylikler

Sultan, Keykubat, Rkneddin, Sultan- Galip, zzeddin, Imameddin, Alaaddin, Gyaseddin :

Trkiye Seluklular, ordu sisteminde Byk Seluklular rnek aldlar. Orduya Sultan komuta ederdi. Ordu: Hassa Ordusu (Guleman- Saray), kta Askerleri (Sipahiler), Trkmenler (Aknclar), Bal devlet ve beyliklerin askerleri ve cretli askerler. lk Trk donanmas bu dnemde aka Bey tarafndan ilk beyliklerde kuruldu. (1081) Donanmaya byk nem vermitir. Donanma komutanna Reisl Bahr (Deniz Komutan) veya Meliks Sevahil (Sahiller Meliki) denirdi. ORDULAR KARA ORDUSU Merkez Ordu Guleman Saray, Hassa Ordusu Emir-i Alem Emir-i Silah Camedar Tara Ordu kta Askerler, Yardmc Kuvvetler DENZ ORDUSU Meliks-Sevahil (Reisl Bahr) Saray gvenliinden sorumludur. Sultann yemeinden sorumludur. Saraydaki at bakclardan sorumludur.

SARAY GREVLLER Bayrak ve sancaklardan sorumludur. Candar Silahhaneden sorumludur. anigir Saray terzisidir. : Emir-i Ahur

c. Toprak Ynetimi, Halk ve Hukuk Sistemi Has Arazi

TOPRAK YNETM kta Arazi Mlk Arazi

Vakf Arazi KYL Devlet topran ileyen halk.

HALK SINIFI KONARGERLER EHRL U blgelerdeki Trkmenler, Devlet memuru, tccarlar, hayvanclkla ynetilirler. adamlar, esnaf zanaatkrlar.

bilim

Hukuk Sistemi : er-i davalara kadlar bakard. Kadlar hkmdar ve vezirler tarafndan atanrd. Kadlarn bakanna Bakad (Kadl Kudat) denirdi. rf-i davalara Emir-i Dad denen kiiler bakard. Askeri davalara Kad Asker (Kazasker) denilen ordu kadlar bakard. Siyasi sularla ilgili kararlar da verebilir. d. Sosyal Ekonomik Hayat :

Trkiye Seluklularnda ilk para I. Mesut tarafndan bastrlmtr. Altn sikkelere Dinar, gm sikkelere Dirhem denirdi. Paralarn zerlerine sultanlarn portresi ve aslan resimleri konurdu. Devletin iki hazinesi vardr: Hazine-i Amire (Devletin btn gelirlerin konduu), Hazine-i Hassa (Hkmdarn kendine ait i hazinesi).

TARH 2013

~ 61 ~

************************************************ TARH ************************************************** Ahi Tekilat : (Kurucusu: Ahi Evran) Eski Trk tresine uygun olarak esnaflarn bir araya gelmesiyle oluturulan sistemdir. ehirlerde, ticaret, zanaat ve sosyal alanlarda etkili olmulardr. slamiyetin yaylnda katklar salamtr. Usta kalfa rak hiyerarisine gre hareket etmi ve mesleki eitim vermitir. Localar eklinde rgtlenmi, her lonca banda Pir ya da eyh denen kiiler olurdu. Ahi Tekilatnn Grevleri Esnaf ile devlet arasndaki ilikileri dzenler. Zor durumdaki esnafa kredi salar. retimi ihtiyaca gre ayarlar, kalitesiz bozuk mallar kontrol eder. Mesleki eitim salar, mallarn fiyatlarn (narh sistemi) ayarlar, i yeri ama belgesi (gedik sistemi) verir. Tccarlara can gvenlii iin ticarette ilk kez Sigorta Sistemi uyguland. Rekabeti nler. (Bu durum sanayilemeye engel olmutur.) Yasaklar

Gayrimslimler ye olamaz. Vergiler toplayamazlar. Esnaflar aras davalara bakamazlar.

Anadolu Seluklu Devletinin Ticareti Gelitirmek iin zledii Politikalar : Anadoluda dou bat ve kuzey gney dorultusunda yollar ina etmilerdir. Kervansaray ve han yapmna byk bir nem vermilerdir. (Bu yollar zerine gvenlik iin) Sinop, Antalya, Alanya gibi liman ehirleri fethedilmi ve deniz ticaretine nem verilmitir. Sigorta sistemini kurmu. Bu sayede ticaretin gvenli ekilde yaplmasna frsat yaratmtr. Avrupal tccarlara dk gmrk tarifesi uygulamtr. Venedik ve Kbrsllar ile ticaret anlamalar yaplmtr. Konya, Sivas, Kayseri gibi nemli ehirlere tccar aileler yerletirilmitir. Anadolu Seluklu Devletinin Byk Seluklu Devletinden Farkllklar : Anadolu Seluklu Devletinde, Sultan bakentte deilken yerine vekleten Naip brakmtr. Byk Seluklularda byle bir kurum yoktur. Anadolu Seluklu Devletinde, meliklerin para basma ve hutbe okutma yetkileri yokken; Byk Seluklularda vardr. (Yok olmasnn nedeni, lke btnln koruma endiesidir.) Anadolu Seluklu Devleti denizcilik ile uram, gl donanma oluturmuken; Byk Seluklularda byle bir giriim olmamtr. Her ikisinde ticaret gelitirme nemlidir; ancak Anadolu Seluklular bunu devlet politikas yapmtr. EKONOM SINIFI TCARET MALYE Devletin ana politikas: r, Hara, Cizye, Liman geliri, Dokumaclk, inicilik, Sigortaclk, limanlar, hanlar, sanayi ve gmrk vergiler, maden gelirler, Madencilik Kt malat gmrkler hediye, ganimetler SANAY e. Dil ve Edebiyat Yazma Bilim Dili: ARAPA : DL VE EDEBYATI Edebi Resmi Dili: FARSA Saray Ordu Dili: TRKE

Not: Resmi dili Trke olan Trk-slam Devletleri: Karahanllar, Karamanoullar, Memlkler, Osmanllar. Destanlar eyh Ahmet Glehri Ak Paa Beylikler Dnemi Mevlana Yunus Emre Hac Bekta-i Veli HALK EDEBYATI ESERLER DNRLER Battalgazi, Daniment Gazi, Cengizname, Ebu Mslim Destanlar. Felekname (Gezegenler) Kularn Dili Garipname (Trkeye deer verilmediinden yaknlr.) Farsa Arapa eserler, Trkeye evrilmitir. TASAVVUF EDEBYATI ESERLER DNRLER Divan- Kebir, Mesnevi, Fihi Mafih, Mektubat. (Farsa yazlmtr.) Divan, Risaletn Nushiyye (Trke yazld) Makalat (Anadolunun Trklemesinde nemli rol var.)

DVAN EDEBYATI ESERLER DNRLER Hoca Dehhani Seluklu ehname Glehri Mantkut Tayr (Kularn Dili) Ahmedi Cemid Hurit Germiyanl Ahmet Divan, skendername airler, iirlerini divan denilen kitaplarda toplarlard.

TARH 2013

~ 62 ~

************************************************ TARH ************************************************** Babailik TARKATLAR Mevlevilik Bektailik Ekberilik Anadolu Trklemesi ve slamla genilemesini saladlar. : I. Beylikler Dnemi Mimari Eserleri Ulu Cami (Diyarbakr Anadolunun ilk camisi) Ulu Cami (Sivas Divrii Anadolunun ilk klliyesi) Fethiye Cami (Amasya), Ulu Cami (Kayseri), Glk Cami (Kayseri), Yabasan Medresesi (Tokat Niksar, Anadolunun ilk medresesi), Halifegazi Trbesi (Amasya Anadolunun en eski trbesi) Emir Saltuk Kmbeti (Erzurum Anadolunun ilk Trk ant mezar) Anadolu Seluklular Dnemi Mimari Eserleri 1. Camiler : Dini yerlerdir. Konya Alaaddin, Nide Alaaddin, Sivas Ulu Cami, Malatya Ulu Cami, Ankara Aslanhane Cami, Amasya Gkmedrese Cami, Amasya Burmal Minare Cami, Kayseri Lale Cami, Kayseri Hunat Hatun Cami, Kayseri Hac Kl Cami, Konya Erefolu Cami, Konya Sahip Ata Cami. 2. Medreseler : Eitim retim bilim alanlardr. Gevher Nesibe ifahanesi (Kayseri Anadoludaki en eski hastane), Hunat Hatun Medresesi (Kayseri Seluklularn ilk klliyesi), Hac Kl Medresesi (Kayseri), ifte Medrese (Kayseri), Sral Medrese (Konya), Karatay Medresesi (Konya), nce Minare Medresesi (Konya), Keykavus Medresesi (Sivas), Buruciye Medresesi (Sivas), Gk Medrese (Sivas), ifaiye Medresesi (Sivas Seluklu tp hastanelerin en eskisi ve by), ifte Minareli Medrese (Erzurum), Ertoku Medresesi (Antalya), Cacaloullar (Cacabey) Medresesi (Krehir Rasathane olarak kullanlan yer), Atabekiyye Medresesi (Konya) 3. Saraylar : Hanedan yelerinin kald yerdir. Alaiye Saray (Alanya); Kubadabat Saray (Konya); Kudabiye Saray (Kayseri), Seluklu (Alaaddin) Kk (Konya), Keykubadiye Kk (Kayseri), Sultan Klarslan Saray (Konya), Saltanat Saray (Kayseri) 4. Darifahaneler : Hastanelerdir. Kklerine ifahane denir. Gever Nesibe Darifas (Kayseri), Torumtay ifahane (Amasya), Alaaddin Keykubat ifahane (Konya), I. zzeddin Keykavus Darifas (Sivas), Atabey Feruh Darifas (ankr), Turan Melek Darifas (Divrii), Muinddin Pervane Darifas (Tokat), Pervaneolu Ali Darifas (Kastamonu). 5. Mescitler : Minberi ve minaresi olmayan kk ibadethanedir. Sral, Karatay, Ta Mescitleri (Konya). 6. Klliyeler : Cami etrafnda ekillenen birok amal yaplardr. Hunad Hatun Klliyesi (Kayseri), Hac Kl Klliyesi (Kayseri), Sahip Ata Klliyesi (Konya), Divrii Klliyesi (Sivas) 7. Ant Mezarlar : Kmbet (Piramit atllar); Trbe (Kubbeliler) ekillerindeki mezarlardr. Melik Gazi (Krehir); Mama Hatun (Erzurum); II. Kl Arslan (Konya); Dner Kmbet (Kayseri); Emir Saltuk (Erzurum); Ulu Trbe (Ahlat); Sultan Melik (Kemah), Mevlana Trbesi (Konya), Karatay Trbesi (Konya), ifte Medrese Kmbeti (Kayseri), I. Keykavus Kmbeti (Sivas), Hdavent Hatun Trbesi (Nide), Kutlu Hatun Trbesi (Kayseri), Sral Kmbet (Kayseri), Mahperi Hatun Trbesi (Kayseri). 8. Kervansaraylar : Han (kk yerlerde); Kervansaray (byk yollarda) konaklamalar iin yaplr. Ishakl Han (Akehir Aksaray yolu), Sultan Han (Konya Aksaray yolu), Alay Han (Kayseri Aksaray yolu), Sultan Han (Konya Aksaray yolu), Alara Han (Antalya Alanya yolu), ncir Han (Burdur Antalya yolu), Susuz Han (Antalya Burdur yolu), Evdir Han (Isparta Antalya yolu), ardak Han (Afyon Denizli yolu) 9. Bimarhane 10. Tabhane 11. marethane 12. Hamam 13. Bedesten : Akl hastanesidir. : Hastane k yoksullarn kald yerdir. : Aevidir. Yoksullar iin alr. : Temizlik yaplan yerdir. : Ak Kapal arlardr. Kadirilik

f. Mimariler Artuklular Mengcekliler Danimentliler Saltuklular

TARH 2013

~ 63 ~

************************************************ TARH ************************************************** Yap Ssleme Malzemeleri : Ta, Tula, Ahap, Al, ini (Sslemede). El Sanatlar : Seramik, Cam, Minyatr, Maden, Dokuma, El Yazmalar (Hat, Tezhip, Cilt). Sslemede Kullanlan Figrler : Kabartma, iniler, Bitki-Hayvan-nsan Motifleri, Geometrik ekilleri, Yaz (Hat). II. Beylikler Dnemi Mimari Eserleri sa Bey Cami (Seluk), Birgi Ulu Cami (Seluk) Hac lyas Cami (Milas), Firuzbey Cami (Milas), Ulu Cami (Mula) Ulu Cami (Van) Yivli Minare Cami (Antalya), Ta Medrese (Eridir), Mehmetbey Kmbeti (Antalya) Ulu Cami (Manisa) Ulu Cami (Ermenek), Arapzade Cami (Karaman), Ulu Cami (Aksaray), Ak Medrese (Nide), Tol Medresesi (Karaman ilk medresesidir), Emir Musa Medresesi (Karaman), Hatuniye Medresesi (Konya), Zinciriye Medresesi (Aksaray), Mevlana Trbesi (Konya Minaresinden tr Yeil Trbe idir), Alaaddinbey Kmbeti (Konya) Ulu Cami (Kahramanmara), Ta Medrese (Kahramanmara). Ulu Cami (Adana) Sungur Bey Cami (Nide) Vacidiye Medresesi (Ktahya) Ak Paa Trbesi (Krehir), Gdk Minare Kmbeti (Sivas), Sral Kmbeti (Kayseri)

Aydnoullar Menteeoullar Karakoyunlular Hamitoullar Saruhanllar Karamanoullar Dulkadiroullar Ramazanoullar lhanllar Germiyanoullar Eretna Beylii

TARH 2013

~ 64 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 65 ~

************************************************ TARH **************************************************

6. OSMANLI DEVLET KURULU DNEM (1299-1453)

TARH 2013

~ 66 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 67 ~

************************************************ TARH ************************************************** A. Kurulu Dnemi (1281 1451)

Osmanllarn Kkeni

Beylik Dnemi 1) Erturul Gazi Dnemi (U Beylii Dnemi)

: :

Osmanllar, Ouzlarn Bozok kolunun Kay boyundandr. Erturul Gazi liderliindeki Kay boyu I. Alaaddin Keykubat tarafndan Karacada blgesine yerletirilmi, St ve Domani blgeleri de kendilerine yaylak ve klak olarak verilmitir. Erturul Gazi lnce beyliin bana Osman Bey gemitir. Osmanl Beyliinden Devlet Haline Ksa Zamanda Gelimesinin Nedenleri : U beyliinden merkeziyeti yapya ksa zamanda gemesi ve korumas Anadolunun batsnda yer almas ve corafi konumundan genilemeye alanlarnn bulunmas Bizanstaki taht kavgalarndan yararlanlarak batya seferler dzenlenmesi Yeni alnacak blgelere Trkmenlerin yerletirilmesi (iskn edilmesi) Yneticilerin halka adil davranmas, devlet adamlarnn iyi eitilmi olmas Ahilerin desteinin alnmas Anadoluda ve Balkanlarda siyasi birliin bulunmamas Avrupada Yzyl Savalarnn olmas (ngiltere Fransa 1337: 1453) Gaza ve cihat anlay ve beyliklerin bu duruma destekleri

TARH 2013

~ 68 ~

************************************************ TARH ************************************************** 2) Osman Bey Dnemi (1284 - 1324) :

Bizans tekfurlar arasndaki ekimeden yararlanarak snrlarn bat ynnde geniletmitir. Bilecik, negl, Yarhisar ve Karacahisar alnd. 1302 Koyunhisar (Bafeon) Sava (Osmanl & Bizans Devleti) : Osmanllar sava kazanmtr. znik, zmit ve Bursann fethi kolaylamtr. Bizans ile Osmanl gleri arasnda yaplan ilk savatr. Ahilik Tekilatnn dini ve ekonomik gcnden yararlanld. Bursa kuatld; ama alnamad. lk kez bakrdan Osmanl paras (mangr) bastrld. lk Osmanl vergisi konuldu. Osman Bey, babasndan ald aireti fetihler ile U Beylii haline getirmitir.

Tekilat - Devlet Dnemi 3) Orhan Bey Dnemi (1324 - 1362) :

Bursa fethedildi; bakent yapld. (1326) lk kez gmten Osmanl paras bastrld. (1327) 1329 Maltepe (Palekanon) Sava (Osmanl & Bizans Devleti) : Nedeni; Trklerin Karadeniz kylarna kadar uzanan Bizans topraklarn almalar Bizans ordusu yenilmitir. Gemlik, znik ve zmit alnmtr. Kocaeli Yarmadasnn fethi tamamlanmtr. Karesioullar Beylii, Osmanlya katlan ilk beyliktir. Donanmasndan yararlanld. (1345) Bylece Anadolu Trk Birlii iin ilk adm atld. Karamrselde ilk tersane ald. (Ordu Donanma tekilat oluturuldu.) 1353 impe Kalesi alnd. nemi, Balkanlarda ilk Osmanl topradr. (1353) Ankara, Ahilerin elinden alnd. lk Divan tekilat oluturuldu. Yaya ve msellem (atl) adyla ilk dzenli ordu kuruldu.

TARH 2013

~ 69 ~

************************************************ TARH ************************************************** lk Osmanl Medresesi (znik Sleyman Paa Medresesi) ald. Vezirlik makam oluturuldu ve ilk atamas yapld. (Alaattin Paa) U beyliinden devlet tekilata bu dnemde geildi. Sancaklara suba ve kadlar atand. (Adalet - gvenlik tekilat oluturuldu.) Balkanlarda iskn politikas uygulanmaya baland. (impe Kalesi alnarak batya hareketler oldu.) 4) I. Murat (Hdavendigar) Dnemi (1362 - 1389) :

skn politikas uyguland. Konarger Trkmenler, Balkan topraklarna yerletirildi. lk kez Sultan unvan I. Murat tarafndan kullanld. Rumeli Beylerbeylii kuruldu. (Merkezi Manastr olan) lk kez defterdar atamas yapld. Maliye tekilat oluturuldu. Kapkulu Oca kuruldu. Topu Oca sisteminin temelleri atld. Tmar Sistemi, etkili biimde uyguland. Kazaskerlik makam oluturuldu. lke padiahn oullarndr. anlay yerletirildi. (Veraset sistemi deiti) Germiyanoullar (eyiz ile); Hamitoullar (para ile) topraklar alnmtr. Karamanoullar ile mcadeleler balad. Penik sistemi uyguland. (Penik Sistemi: Savata elde edilen esirlerden Osmanl ordusunda faydanlmasdr. Devirme sisteminin temeli atlmtr.) Acemiolanlar Oca ve Yenieri Oca kuruldu.
1362 Sazldere Sava (Osmanl & Bizans Devleti Bulgarlar): Edirne ve Filibe ele geirildi. Bizansn Balkanlar ile balants kesildi. 1364 Srpsnd Sava (Osmanl & Hallar): Hallara kar yaplan ilk savatr. Hallar malup edilmitir. Edirne bakent yapld. (Fetih blgelerine yakn olmak adna bakent kaydrld.) 1371 irmen Sava (Osmanl Devleti & Srplar): Srplar yenilgiye uratld. Makedonyann fethi kolaylat. 1388 Plonik Sava (Osmanl & Balkanlar): Osmanl Devleti Balkanlardaki ilk yenilgisini almtr. 1389 I. Kosova Sava (Osmanl Devleti & Hallar): lk kez savata top kullanld. Hallar yenilgiye uratldlar. Savan kazanlmasyla balkanlarda fetih kalc hale geldi. Sava meydannda I. Murat ehit dt.

TARH 2013

~ 70 ~

************************************************ TARH ************************************************** 5) I. Bayezid (Yldrm) Dnemi (1389 - 1402) :

Saruhanoullar, Aydnoullar, Menteeoullar, Germiyanoullar, Hamitoullar, Candaroullar ve Karamanoullar Osmanl Devletinin hkimiyetine alnmtr. lk kez Anadoluda Trk birlii saland. Anadolu Beylerbeylii kuruldu. (Ktahya merkezli) Anadolu Hisar (Gzelcehisar) stanbul fethi iin yaptrld. (1395) 1396 Nibolu Sava (Osmanl Devleti & Hallar) : Savan Nedenleri: I. Kosova Savann intikamn almak, zor durumdaki Bizansa yardm etmek, Macarlarn Osmanl ilerleyii yznden papadan yardm istemek ve Trkleri Balkanlardan karmak. Hallar yenildi, Bizans Osmanlya vergi demeyi kabul etti. Bulgar Krallna son verildi. Tuna nehrine kadar ilerlendi. Abbasi halifesi Yldrma Sultan klimi Rum (Anadolu) unvan verdi. lk Osmanl tersanesi Geliboluda ald. stanbul kuatmalar yapld. (1391, 1395, 1399, 1401) Son kuatmada Timur tehlikesi yznden Bizans ile anlama yaplarak kaldrld. 1402 Ankara Sava (Osmanl Devleti & Timur Devleti) : Savan Nedenleri: ki hkmdardaki cihan hkimiyeti dncesi, birbirlerini rakip olarak grmeleri, birbirlerine hakaret etmeleri, Anadolu beyliklerinin Timuru, Karakoyunlarn Yldrm kkrtmalar. Osmanl ordusu, Timur ordusuna yenildi ve I. Bayezid Timura esir dt. Anadoluda oluan Trk birlii tekrar bozuldu. Karesi ve Kad Burhanettin Beylikleri dndakiler tekrar bamsz oldu. I. Bayezidin oullar arasnda taht kavgalar meydana geldi. stanbul fethi gecikti; Bizansn mr uzad; Balkanlarda ilerleyiler ise durdu. Fethet Devri (1402 1413)ne girildi. Osmanl Devleti yklma tehlikesi geirdi. Osmanl Devleti, skn Politikas ve hogrl anlay yznden Fetret Devrinde fazla toprak kaybetmedi. Rumeliye yerleme politikasnn nemi anlald. Ayrca Avrupada sren Yzyl Savalarndan da Osmanlya bir saldr olmamtr. Fetret Devri (1402 1413) : Ankara Savanda Yldrm Bayezidin Timur'a esir dp lmesi zerine 5 olu arasnda taht mcadelesi balad. Osmanl Tarihinde bu dneme Fetret (Karklk) Devri denir. Sleyman elebi, Edirnede; sa elebi, Balkesirde; Musa elebi, Bursada; Mehmet elebi, Amasyada hkmdarlklarn ilan etti. Mustafa elebi ise Timur tarafndan Semerkanta gtrld. Timur'un Anadolu'dan ayrlmas ile balayan ve 11 yl sren bu dnem Mehmet elebi'nin mcadeleyi kazanmas ile sona erdi.

TARH 2013

~ 71 ~

************************************************ TARH ************************************************** 6) I. Mehmet (elebi) Dnemi (1413 - 1421) :

Osmanl Devletinin 2. kurucusu saylr. Dalmakta olan birlii tekrar salamtr. Saruhanoullarn yeniden Osmanl Devletine balamtr. Ankara Savandan sonra ilk katlandr. Eflak Osmanllara yeniden (vergi olarak) baland. Macaristana tekrar seferler dzenlendi. Osmanlda ilk dini toplumsal ayaklanma olan eyh Bedrettin Ayaklanmas bastrld. eyh Bedreddin syan devletin gcn sarsan, Anadolu Seluklu Devleti dneminde meydana gelen BABA SHAK isyanna benzer. Dzmece Mustafa elebi (kardei) isyan bastrld. Mustafa Bizansa snd. Anadolu Trk birliini yeniden salamaya alt. (Aydn ve Saruhan beyliklerini ortadan kaldrd. Candar ve Mentee beylikleri Osmanllara baland. Karamanoullaryla savat.) 1416 Venediklerle Marmara Denizinde (Gelibolu aklarnda) iki deniz savanda yenildi. Penik Sisteminin yetersiz kalmasndan Devirme Sistemine geilmitir. 7) II. Murat (elebi) Dnemi (1421 - 1451) :

II. Murat nce Bizans tarafndan serbest braklan amcas elebi Mustafa( Dzmece Mustafa) isyann bastrm, Mustafa'y ortadan kaldrd. Sonra Mustafa'y serbest brakarak destekleyen Bizans' kuatt. Ancak bu defa da Bizans ve Karamanoullarnn kkrtmas sonucu ayaklanan Kardei ehzade Mustafa ile uramak zorunda kald. Anadolu Beyliklerle mcadeleler edildi: Germiyan, Hamit, Mentee ve Aydnolu Beylikleri kaldrld. Balkanlarda fetihler devam edildi. Devlet adam yetitirmek amacyla Enderun Mektebi bu dnemde kuruldu.

TARH 2013

~ 72 ~

************************************************ TARH ************************************************** Bizans Mustafa elebiyi isyana kkrtt iin stanbul kuatld. II. Murat ehzade isyanlarn bastrdktan sonra, nce douda Karamanoullar ile savat, onlar yendi. Trklerin Rumeli'deki ilerleyilerini tehlikeli grerek birleen Srp ve Macarlarn zerine yrd. Papa'dan da destek alan hallara kar baarl olamad. Hal ordusu Bulgaristan'a girdi. Sofya'y ele geirdi. Macarlar ile Osmanllar arasnda Edirne-Segedin Antlamas yapld (1444). 1444 Edirne Segedin Antlamas (Osmanl & Macarlar): Osmanl kuvvetleri, zladide Hallara yenildi ve otoritesi sarsld. Tuna nehri snr oldu. Osmanl Devletinin batda imzalad ilk antlamadr. 10 yl boyunca Osmanl ile Macarlar aralarnda sava yapmayacaktr. Bulgaristan Osmanly tanyacakt. Eflak Osmanllara vergi verecekti. II. Murat taht gnll olarak terk etti ve II. Mehmet tahta geti. (Gnll terk eden tek padiahtr.) 1444 Varna Sava (Osmanllar & Hallar): Sebep: II. Mehmet'in kk yata tahta gemesini frsat bilen Hallarn Edirne-Segedin Antlamasn bozmalar. II. Murat tahta tekrar geerek Hal ordusunu Varnada yendi. 1448 II. Kosova Sava (Osmanllar & Hallar): Sebep: Macarlarn Varna yenilgisinin cn almak istemeleri ve Trkleri Balkanlardan atmak istei. Avrupa devletleri taarruzdan savunma durumuna getiler. Trklerin Balkanlardan atlamayaca kesinleti. Osmanl Devletinin son savunma sava olmutur. stanbulun fethi iin zemin hazrlamtr. Zor durumdaki Bizans kurtarmak iin yaplmsa da baarl olamamtr. Hal Sava : Trklerin Rumeli'ye (Trakya) ayak basmasndan itibaren Balkanlarda yaayan Hristiyan toplumlar Trkleri Balkanlardan atmak iin Hristiyanln birletirici gc ile bir araya gelerek Trkleri Balkanlardan atmak istediler. Bu nedenle Osmanl Devleti'nin kurulu dneminde yaplan bu savalara Hal Savalar denir. Bu savalar yle sralayabiliriz : Srp Snd Sava (1364) I. Murat imen Sava (1371) I. Murat Kosova Sava (1389) I. Murat Nibolu Sava (1396) Yldrm Bayezid (I. Bayezid) Varna Sava (1444) II. Murat Kosova Sava (1448) II. Murat II. Kosova savandan sonra Trkleri Avrupa'dan atamayacaklarn anlayan Avrupallar uzun sre (2 yzyl) Trkleri Avrupadan atmak iin bir araya gelemediler. Ancak 17.yy'n ikinci yarsnda Osmanllarn II. Viyana kuatmas bozgunu Avrupallar tekrar Trkleri Avrupa'dan atmak iin birletirdi.

TARH 2013

~ 73 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 74 ~

************************************************ TARH **************************************************

7. OSMANLI DEVLET YKSELME DNEM (1453-1579)

TARH 2013

~ 75 ~

************************************************ TARH **************************************************

Osmanl Devleti Ykselme Dnemi zellikleri : Snrlar geniledi, devlet imparatorluk dzenine geti. pek ve baharat yollarnn denetimini ele geirdi. Anadoluda Trk Birlii saland. Karadeniz ve Akdeniz, Trk Gl oldu. Msr, Arap Yarmadasnn fethiyle slam aleminin lideri oldu. 1) II. Mehmet (Fatih) Dnemi (1451 - 1481) :

TARH 2013

~ 76 ~

************************************************ TARH ************************************************** stanbul fethi iin hazrlklar yapld: Rumeli Hisar (Boazkesen) yaptrld. Edirnede ahi adyla surlar ykabilecek byk toplar yapld. 400 gemilik bir donanma hazrland. Karamanoullar, Eflak, Srbistan, Macaristan ve Venedikliler ile antlamalar yapld. Avrupadan gelebilecek yardmlar nlemek amacyla Mora civarna birlikler gnderildi. Halite zincire karlk gemileri karadan yrterek Halie soktu. STANBUL FETH (6 Nisan 29 Mays 1453) SEBEPLER Stratejik Neden: Bizansn Osmanl toprak btnln bozmas, stanbulun corafik ve jeopolitik konumu Siyasi Neden: Bizansn Avrupa Balkan devletlerini, Anadolu Beyliklerini ve Osmanl ehzadelerini kkrtmas. Ekonomik Neden: Boazlarn ve Ticaret yollarnn kesime noktalarnn Bizansta olmas. Dini Neden: Hz. Muhammedin stanbul fethine dair szlerinin olmas.

stanbul, 29 Mays 1453te fethedildi. STANBUL FETH (6 Nisan 29 Mays 1453) Trk Tarihi Asndan Sonular Dnya Tarihi Asndan Sonular Osmanl Devletinin iki kta arasnda kalan toprak 1058 yl sren Bizans mparatorluu btnl saland. ykld. stanbul, Osmanl Devletinin bakentidir. Orta a sona erdi, Yeni a balad. Osmanlda Ykselme Dnemi balad. Ticaret yollarnn Osmanlnn eline Osmanl Devletinin ve padiahlarn slam dnya iindeki gemesi Corafi Keiflere zemin hazrlad. itibarlar artmtr. Surlarn yklabileceinin anlalmas Ticaret yollarnn denetimi Trklere geti. Avrupada Derebeyliin yklmas ve Merkezi II. Mehmet, Fatih unvann almtr. Krallklarn kurulmasna sebep oldu. stanbul dini, ticari, kltrel ve ilim merkezi haline talyaya giden Bizans aydnlar getirildi. Rnesansn balamasnda etkili oldular. Karadeniz ticaret yollar Osmanllara geti. Ortodoks Patrikhanesi, Osmanl himayesine Osmanl Venedik ilikileri bozuldu. alnarak Hristiyan birlii engellenmitir. lk kez altn para bastrld. Topkap Saray ina edildi. Seddlbahir ve Kilitbahir Kaleleri ina edildi. Sahn- Seman Medresesi (En byk eitim kurumlarndan) ald. Enderun Mektebi, devlet adam yetitiren okul haline getirildi. Kapkulu askerlerine Clus Bahii datm yasallat. 1461- Trabzon alnarak Pontus Rum Devleti ykld. (Bizans yeniden kurma hayaline son verdi.) 1473 Otlukbeli Sava (Osmanl & Akkoyunlular): Akkoyunlular yenilgiye uratld. Douda gven saland.

TARH 2013

~ 77 ~

************************************************ TARH ************************************************** 1475 Krm Cenevizlilerden alnd (pek yolu iin), Karadeniz Trk Gl haline getirildi. talyaya deniz seferi dzenlendi ve Otranto ehri ele geirildi. (Fatihin lmyle ehir boaltld.) Divan geniletildi ve Sadrazam (Veziriazam) divana bakanlk etti. Balkanlarda Bosna halk Mslmanl kabul etti ve Bonak adn ald. Bilimsel hayat zenginletirildi, bu alanda ilerlemeler saland. Osmanl Memlkl ilikiler bozuldu. Karamanoullar ile mcadele edildi. Sinop, Kastamonu illeri Candaroullarndan alnd. Venedik ve Cenevizlilerden Ege Adalar (Rodos hari) alnd. Bylece Ege Denizi Trk gl haline geldi. 1463 1479 Venedik Savalar (Osmanl Venedik) : Sebebi: Osmanllarn stanbulu, Boazlar, Ege Adalarn, Mora Yarmadasn ele geirmelerinden Venediklilerin rahatsz olmalar. Sonu: Osmanl Devleti yaplan savalar kazanmasna ramen Avrupada hal birliinin olumasn engellemek iin Venedikliler ile 1479 stanbul Antlamas imzalad. 1479 stanbul Antlamas (Osmanl & Venedik) : Bu antlama ile ilk imtiyaz Venediklilere verildi. Eflak, Bosna, Srbistan (Belgrad hri) ve Arnavutluk alnd. Mora fethedildi. (Bizans yeniden kurma hayaline son verdi.) Fatih Kanunnamesi (Kanunname-i Ali Osman) hazrland ve yasallat: Bu kanunla hkmdarn otoritesi artmtr. Veraset sistemi deimi ve lke Padiahn maldr anlay benimsenmitir. Karde katli yasallat. (Taht kavgalarn nlemek, merkezi korumak iin). Saltanat Yasas (Clus datm, Sancak Sistemi, Msadere Sistemi) yasallat. 2) II. Bayezid Dnemi (1481 - 1512) :

Ykselme dnemi iindeki duraklama dnemidir. Cem Sultan ile iktidar kavgas yaand. syan sonras Rodos valyelerine snarak Osmanlya kar kullanlmas, fetih hareketlerinin durmasna neden oldu. Osmanl devletini ilgilendiren i mesele Avrupa sorunu haline getirmitir. ahkulu Ayaklanmas (ran Safevi Devleti kkrtmas) bastrld. Memlkler ile baarsz savalar yapld. (slam dnyasnn liderlii iin) Karamanoullar Beylii ortadan kaldrld. Venediklilerle deniz sava yapld. Mora Yarmadasnn fethi ise tamamland. Bodan da fethedildi. Endlsteki (spanya) Mslman ve Yahudilere yardm edilmitir. Yavuz Sultan Selim tarafndan tahtan indirildi. (ahkulu ayaklanmasna yeterli nlem alnmamas)

TARH 2013

~ 78 ~

************************************************ TARH ************************************************** 3) I. Selim (Yavuz Sultan) Dnemi (1512 - 1520) :

Yenierinin destei ile tahta gemitir. Bu yzden ordu siyasi olaylara karmtr. Kardeleri ehzade Korkut ve Ahmet ldrlerek taht sorunu halledildi. Yavuz Selim slam Birlii salamak iin btn seferleri Douya yapmtr. Anadoluda kan Bozoklu Celali Ayaklanmalar bastrd. 1514 aldran Sava (Osmanllar & Safeviler): Safevi Devleti yenilerek Dou Anadolu Osmanl egemenliine girmitir. 1515 Turnada Sava (Osmanllar & Dulkadiroullar, Ramazanoullar): Ramazanoullar Beylii Osmanlya geti. Dulkadiroullar ykld. (Osmanl hkimiyetine alnan son beyliktir.) Anadolu Trk Birlii tam olarak saland. Msr ve Arap yarmadasna seferler yapld. Memlkler ile slamn nderlii iin savald. 1516 Mercidabk Sava (Osmanllar & Memlkler): Memlkler yenildi; Suriye ele geirildi. 1517 Ridaniye Sava (Osmanllar & Memlkler): Memlkler yenildi; Msr ele geirildi. Sonunda Memlkler ykld. Baharat Yolu denetimi tamamen Osmanlya geti. Hicaz ve Yemende fethedildi. Msrdan birok bilim adam stanbula getirildi. Kutsal Emanetler stanbula getirildi. Venedikliler, Kbrs iin Memlklere dedikleri vergiyi Osmanl Devletine deyeceklerdi. Halifelik makam Osmanlya geti. Teokratikleme sreci balad. (Hilafet) Donanma glendirilmi ve stanbulda Hali Tersanesi kurmutur. Kapkulu Ocana Anadoludan da asker alnmaya balanmtr. orlu yaknlarnda irpence hastalndan vefat etti. (1520) Not: Avrupa ile hibir mcadelenin olmad, tamamn douya ynelik olan tek Osmanl dnemidir.

TARH 2013

~ 79 ~

************************************************ TARH ************************************************** 4) I. Sleyman (Kanuni Sultan) Dnemi (1520 - 1566) :

Tahtta en uzun sre kalan padiahtr. Tahtn tek varisi olmas, babas Yavuzdan ykl devlet hazinesi ile ordu kalmas, tecrbeli devlet adamlarna sahip olmas, devletin dou ksmnn gvenlik altna alnm ve Trk birlii Anadoluda salanm olmasndan Osmanlda en parlak dnemini yaam ve Osmanl en geni snrlara ulamtr. Anadoluda Baba Znnun, Kalendarolu; Msrda Canberi Gazali, Ahmet Paa isyanlarn ksa srede bastrm ve otoriteyi salamtr. 1521 Belgrad fethedilerek Avrupa seferlerine s olarak kullanlmtr. 1522 Rodos adas fethedildi. (12 ada olarak bilinen adadr.) 1526 Moha Meydan Muharebesi (Osmanllar & Macarlar): En ksa srede kazanlan meydan savadr. Macaristan (Orta Avrupa), Osmanl hkimiyetine girdi. 1529 Viyana kuatld; k mevsiminden tr kuatma kaldrld. Alman mparatoru arlken, spanya ve Avusturya Macaristan alarak Avrupa Birliini salamaya almtr. Kanuni bu durumu engellemek iin Fransay desteklemi ve Avusturya ve Macaristan ile mcadele etmitir. 1532 Almanya seferi dzenlendi. 1533 Cezayir Osmanl Devletine katld. 1533 stanbul Antlamas (Osmanl & Avusturya): Avusturya aridkas protokol bakmndan Osmanl sadrazamna denk saylacakt. Bar sresi Avusturyann isteine braklacakt. Avusturya, Osmanlnn stnln kabul etmitir. 1535 Fransaya ilk kez kapitlasyonlar verildi: Fransz gemileri Osmanl sularnda serbeste ticaret yapabilecek. Osmanl Devletindeki Fransz tccarlarn davasna Fransz yarglar bakabilecek. Trk tccarlar da Fransz limanlarndan yararlanabilecek. Kapitlasyonlar iki hkmdar hayatta olduu srece geerli olacak. Osmanlya kar oluabilecek birlik engellenmi, Almanyay batdan kuatma imkn olumu, corafi keiflerce zayflayan Akdeniz ticaretinin canlandrlmas amalanmtr. 1538 Preveze Deniz Sava (Osmanllar (Barbaros Hayrettin Paa) & Hallar): Hallar yenilgiye uratld. Andrea Doria gemisi batrld. Akdeniz Trk Gl haline geldi. Osmanl kanunlar gncellendi, devirmelerin ynetimdeki etkileri arttrld. Osmanl & ran arasnda atmalar balanmtr. (Snni ii atmas, rann Osmanl Devletinin bat seferlerinden ve taht kavgalarndan yararlanmak istemesi). 1534de Irakeyn, 1548 ve 1553'de ran seferleri dzenleyen Kanuni, ran ile 1555de Amasya Antlamas imzalad. 1541 Macaristan ksma blnd. 1551 Trablusgarp fethedildi. 1555 Amasya Antlamas (Osmanllar & ran Safevi Devleti): Irak, Bat ran (Tebriz, Revan), Azerbaycan, Dou Anadolu (ran ksm) ele geirildi. ran ile yaplan ilk yazl antlamadr. Basra krfezine ulalmtr.

TARH 2013

~ 80 ~

************************************************ TARH ************************************************** 1538 1568 Hint Deniz Seferleri yapld: Sebepler: Hint ticaret yolunu ele geirmek, Corafi keiflere kar nlem almak, Portekizleri saf d brakmak ve Hindistandaki Mslmanlara yardm etmek, Kutsal yerlerin gvenliini salamak. Sonunda istenilen baarlar kazanlamad ve devleti sarst. Piri Reis (Kitab- Bahriye), Seydi Reis (Mirat-l Memalik); corafi keifler iinde corafya biliminde ilerlemeler saladlar.

Sleymaniye Cami ina edildi. Sleymaniye Medreseleri ald. (Ebu Suud Efendi) 1560 Cerbe Deniz Sava yapld. 1565 Malta kuatmas yapld. 1566 Sakz Adas fethedildi. 1566 Zigetvar Seferi yapld. Bu seferde vefat etti. (Kanuninin yapt son seferdir.) SOKULLU MEHMET PAA DNEM (1564 1579) VEZRAZAM Kanuni (son dnemi), II. Selim, III. Murat dnemlerinin sadrazamdr. Ynetimde etkisi ok etkili olduundan bu dneme Sokullu Devri denir. 1571 Kbrs Adas fethedildi. (Venedikliler ile mcadeleden sonra) 1571 nebaht Deniz Sava (Osmanllar & Hallar): Hallar Osmanl donanmasn yaktlar. (lk defa Osmanlnn donanmas yakld.) Osmanl yenilerek Akdenizdeki stnl sona erdi. 1574 Tunus alnmasyla Kuzey Afrikann fethi tamamland. (spanya ile mcadeleden sonra) 1575 Lehistan himaye altna alnd. 1578 Fas himaye altna alnd. (Portekizliler ile Vadis Seyl Sava yaanmtr.)

Don Volga kanal projesi : Nedenleri: Hazar Denizi ile Karadeniz birletirilerek Orta Asya Trkleri ile irtibat kurmak, Rusyann gneye inmesi ve bymesini engellemek, ran savalarnda donanmay Hazar Denizine geirerek ran douya sktrmak ve ipek yolunu canlandrmak. Sonu: Krm Hannn projeye taraftar olmamas, dnemin teknik imknlarnn yetersiz oluu ve blgeye gnderilen askerlerin yetersiz olmasndan proje baarsz olmutur. Svey Kanal projesi : Nedenler: Akdeniz ticaretini canlandrmak, Uzakdoulu Mslmanlara yardm etmek ve Portekizin Hint Okyanusundaki faaliyetlerini nlemek. Sonu: Proje gereken ilginin gsterilememesi ve Yemende kan isyan nedeniyle gerekletirilememitir.

TARH 2013

~ 81 ~

************************************************ TARH ************************************************** Karadeniz Marmara Kanal projesi: Nedenler: znik Gl, Sakarya Nehri, Sapanca Gl ve Marmara Denizini birletirip arasnda ikinci bir boaz meydana getirmek. Sonu: Projeyi gerekletirme grevi Mimar Sinana verilmi; ancak baarl olamamtr. Sokullunun lm ile Osmanl Duraklama Dnemine girmitir. 5) II. Selim Dnemi (1566 - 1574) :

1571 - Kbrs Adas alnd. 1571 nebaht Deniz Sava (Osmanllar & Hallar): Hallar Osmanl donanmasn yaktlar. (lk defa Osmanlnn donanmas yakld.) Osmanl yenilerek Akdenizdeki stnl sona erdi. Devlet ilerine saray kadnlar kart. Selimiye Cami, Edirnede ald. Don Volga kanal, Svey kanal ve Karadeniz Marmara kanal projelerini hayata geirmeye alm; ancak baarsz olunmutur. Sokullu Mehmet Paa, dneme damgasn vurdu. 6) III. Murat Dnemi (1574 - 1595) :

Sokullu Mehmet Paann lm ile Duraklama Dnemine geildi. Sancak uygulamasnda deiiklie gidildi. Sancaa kan son ehzadedir.

Osmanl Kronolojisi (1299 1922)

TARH 2013

~ 82 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 83 ~

************************************************ TARH **************************************************

8. OSMANLI DEVLET DURAKLAMA DNEM (1579-1699)

Sokullu Mehmet Paann lm ile balayan 1699 Karlofa Antlamasna kadar geen sreye Duraklama Dnemi denir. Batda Buca Antlamas ve douda Ferhat Paa Antlamas ile Osmanl Devleti en geni snrlarna bu dnemde ulamtr. Osmanl Devletinde ilk defa devlet sisteminde bozulmalar meydana gelmi ve bu bozulmalar dzeltmek amac ile ilk kez slahat almalar yaplmtr. Duraklamann Nedenleri 1. Duraklamann Nedenleri :

Merkezi ynetimin bozulmas : stanbul isyanlar Sancaa kma usulnn kaldrlmas (Kafes Usul, Ekber Ered Sistemi) Saray kadnlarnn ve baz devlet grevlilerin ynetimde etkili olmas nemli memurluklara rvet ve torpil yoluyla iin ehli olmayan insanlarn getirilmesi Padiahlarn devlet ilerine ilgisiz kalmalar ve ordunun banda seferlere kmamalar Ordu ve donanmann bozulmas : Tmar sisteminin bozulmas (ltizam sisteminin yaygnlatrlmas) Yenieri ocann bozulmas (Askerlik d ilerle uramalar, Devlet Ocak iindir anlay) Kapkulu Ocana devirme usulne aykr asker alnmas Dirlik arazilerinin dzensiz bir ekilde datlmas Ordu ve donanmaya gereken nemin verilmemesi Teknik alanda Avrupann gerisinde kalmas (Avrupadaki gelimelerin takip edilmemesi) Eitim sisteminin bozulmas : Medreselerden fen bilimleri dersinin karlmas Beik Ulemal anlaynn balamas (Kk yataki bilgisiz ocuklara mderrislik verilmesi)

TARH 2013

~ 84 ~

************************************************ TARH ************************************************** Liyakatsiz kiilerin eitimde nemli grevlere verilmesi Avrupadaki eitim sistemindeki gelimelerin takip edilmemesi Ekonominin bozulmas : Savalarn uzun srmesi Ganimetlerin ve bal devletlerden gelen vergilerin azalmas Toprak sisteminin bozulmas (Tmar sisteminin bozulmasna bal tarmsal retimin azalmas) Saray masraflarnn artmas Kapitlasyonlarn yaygnlatrlmas ve smr arac haline gelmesi Vergilerin dzenli toplanamamas Sk sk clus bahiinin verilmesi Celali syanlar nedeniyle kylnn topran terk etmesi Corafi Keifler nedeniyle; ticaret yollarnn yn deitirmesi ve Osmanl para biriminin altn ve gm birimlerinin etkileriyle olumsuz etkilenmesi Kapkulu ordusunun saysn artmas Sosyal yapnn bozulmas : Kyden kente glerin yaanmas Halkn devlete olan ballk ve gveninin azalmas ehirlerde nfusun artmasna bal olarak sosyoekonomik sorunlarn ortaya kmas Tmar Sisteminin bozulmasna bal olarak tarada asayiin bozulmas Anadoluda isyanlarn kmas ve halkn devlete olan gveninin azalmas Toplumun inanlarnda ve ahlak anlaynda bozulmalarn olmas Adalet ve Hukuk sisteminin bozulmas : Hukuk sisteminde rvet ve iltimaslar Kanunlarn yeterince denetlenememesi ve kapitlasyonlar yznden engellerin olumas ok uluslu yapya sahip olmas : Dini alanda yozlamalar ve devlete olan gvenin kkrtlmas Kapitlasyonlarn aznlklar kkrtmas ve i ilerine karmas 2. Duraklamann D Nedenleri :

Corafi keifler neticesinde ticaret yollarnn yer deitirmesi ve Osmanl Devletinin elindeki pek ve Baharat yollarnn nem kaybetmesi Devletin doal snrlara ulamas (l, okyanus, vb.) Dou ve Batda gl devletler ile komu olunmas Avrupada gl merkezi krallklarn kurulmas Avrupallarn Hal zihniyeti ile bir araya gelerek Osmanlya kar Kutsal ttifak oluturmalar ve Osmanlya kar sava ilan etmeleri Rnesans ve Reform hareketleri neticesinde Avrupann bilimsel, teknik, dinsel ve kltrel alanlarda deiimler yaamas ve Osmanlnn bu deiimleri takip etmemesi Kapitlasyonlarn olumsuz etkileri Duraklama Dnemi syanlar 1. stanbul (Merkez) syanlar : (Gen Osmann ldrlmesi, nar Vakas)

Sebepleri : Askere maan zamannda denmemesi ve maalarn dk ayarl akeler zerinden denmesi Merkezi otoritenin bozulmas Yenieri Ocana uygun olmayan kimselerin alnmas (Devirme sisteminin bozulmas) Devlet adamlar ve ulemann kar atmalaryla orduyu kkrtmalar Yenierilerin clus bahii almak iin sk sk padiah deitirmek istemeleri Yenieri ve sipahilerin karlar dorultusunda hareket etmeyen padiah ve devlet adamlarn grevden uzaklatrmak istemeleri Sonular : Merkezi otorite zayflamtr. Ynetimde ordunun etkisi artmtr. syanclar, padiah ve devlet adamlarn grevden alm, hatta ldrm. Islahat hareketleri baarl olamamtr. dareciler sk sk deimitir. Halkn devlete olan gveni azalmtr. stanbulun huzur ve asayii bozulmutur. (Yangn km, yama artm, halk zorda kalmtr.)

TARH 2013

~ 85 ~

************************************************ TARH ************************************************** 2. Anadolu (Celali) syanlar :

Sebepleri : Merkezi otoritenin zayflamas Halktan alnan vergilerin arttrlmas Vergi toplanmasnda yaplan usulszlkler Tmar sisteminin bozulmas ve dirliklerin datmnda hakszlklar yaplmas retimin gerilemesi ve ift bozan vergisinin artmas Uzun sren savalar ve sonularn yenilgiyle bitmeleri Devlet adamlarnn Anadolu halkyla kaynaamamalar Adalet ve hukuk sisteminin bozulmas Kad ve sancak beylerinin kanunlara aykr davranarak halk zor duruma drmeleri Sonular : Anadoluda halkn can ve mal gvenlii kalmamtr. Eyalette ynetim bozulmutur. Vergiler dzenli olarak toplanamad iin devletin gelirleri azalmtr. Halka ait mallar ekyalar tarafndan yamalanmtr. Anadolu halknn devlete olan gven ve ball azalmtr. Kyden kente g balad ve ehirlerde isizlik artt. syanlara taviz verilmesi benzer isyanlarn kmasna neden oldu. Tarmsal retim dt. ran ve Avusturya ile savalarda baarszlklar yaand. En nemli Celali syanlar: Grc Nebi, Katrcolu, Kalendarolu, Canpolatolu isyanlar 3. Eyalet syanlar : (Eflak, Bodan, Badat, Yemen, Trablusgarp)

Sebepleri : Devlet otoritesinin bozulmas Devirme kkenli yneticilerin halka bask yapmas Bal beylik ve ynetimlerin Osmanl devletinden ayrlmak istemesi Sonular : Eyaletlerde kan ayaklanmalar, stanbul ve Celali isyanlar kadar etkili olmamtr. Milliyetilik fikri gelimediinden, Hristiyanlarn kard ayaklanmalar bamszlkla sonulanmad. syanlarn glkle bastrlmas, halkn devlete olan gvenini azaltm ve merkezi otoritenin daha da zayflamasna neden olmutur. Duraklama Dnemi syannn zellikleri syanlar kiilere kar karlm; devlet rejimine ve hanedana kar karlmamtr. syanlarn temelinde ekonomik sebepler yatmaktadr. Osmanl ran (Safevi) Savalar (1577 1590) Sebepleri : rann Dou Anadoluya hkim olma dncesi Osmanl Devletinin randaki karklklardan yararlanma dncesi rann Anadolu topraklarnda iilik mezhebini yayma faaliyetleri rann, Osmanl Devletinin Avrupadaki savalarndan yararlanmak istemeleri Ferhat Paa Antlamas 1595 Osmanl Devleti & ran : Grcistan, Tebriz, Karaba, Dastan Osmanl Devletine brakld. Osmanl Devleti bu antlama ile douda en geni snrlarna ulat. 1) III. Mehmet Dnemi (1595 - 1603) :

Dirlik sistemi bozuldu. 1593 1606 Osmanl Avusturya Savalar yaanmtr. Nedeni; Avusturyann demesi gereken vergilerinin dememesidir. 1596 Haova Sava (Osmanllar & Avusturya): Avusturya yenildi, Eri Kalesi alnd. Batda kazanlan son meydan muharebesidir.

TARH 2013

~ 86 ~

************************************************ TARH ************************************************** Celali isyanlar Anadoluda younlat. Kafes Usulnn uygulanmasna geildi: ehzadelerin sancaa kma uygulamasna son verildi; deneyimsiz yeteneksiz padiahlarn baa gemesine neden oldu. Vergiler arttrld ve yeni vergiler kondu. 2) I. Ahmet Dnemi (1603 - 1617) :

1606 Zitvatoruk Antlamas (Osmanl & Avusturya) Bu antlama ile Osmanl Devleti Avusturya karsndaki stnln kaybetmitir. Avusturya Kral, Osmanl Padiah ile denk hale gelmitir. Bylece Osmanl Devletinin Avusturya ile hukuki eitlik dnemi balamtr. Kadnlarn siyasetteki etkileri younluk kazand. 1608 Ekber (En Byk) ve Ered (En olgun) Sistemi getirilmitir: Ama: ehzadeler arasndaki taht kavgalar nleme, merkeziyeti ynetimi glendirme. Bu uygulama ile ehzadeler sancaa kmayacak, ilerinden en byk olgun olan tahta kacak, dierleri taht kavgalarna karmamalar iin kapal bir meknda tutulacakt. Bu durum; ehzadelerin psikolojik sorunlar yaamasna, tecrbesiz ve deneyimsiz kiilerin padiah olmalarna ve sarayda kadnlarn ve devlet adamlarn bunun sayesiyle etkili olmalarna neden olmutur. Sancaa kan son padiah 3. Mehmet idir. Sancaa kmadan padiah olan 1. Ahmet idir. Kafes sisteminin uygulamaya geilmesi I. Ahmet dneminde olmutur. 1603 1611 Osmanl ran Savalar devam etmitir. 1611 Nasuh Paa Antlamas Osmanl & ran: Osmanl Ferhat Paada ald yerleri rana geri verdi. ran her yl 200 deve yk ipek vermeyi kabul etti. Sadrazam Kuyucu Murat Paa, Celali isyanlarn bastrmak ve otoriteyi salamak iin iddete bavurdu. (XVII. yy slahat mantna uygun davranarak yapmtr.) Sultan Ahmet Cami ibadete ald. 3) II. Osman (Gen) Dnemi (1618 - 1622) :

Osmanlnn ilk slahat padiahdr. Gerek slahatlardan biridir. lk kez saray dndan evlenerek, saray kadnlarnn devlet zerindeki etkileri azaltmtr. Saray ile halk yaknlatrmak istemitir. 1618 Serav Antlamas Osmanl & ran: 1617 1618 yllar arasndaki savalar sonunda imzaland. Batda Avusturya ile savaan, ierde Celali isyanlaryla uraan Osmanl, sava kaybetmitir. ran Nasuh Paada sz verdii ipei 100 deve ykne indirilmesi karlnda demeyi kabul etti. eyhlislamn fetva dnda ilere karmas (atama) engellenmitir. Bylece ilmiye snfnn devlet ilere karmas engellenmitir. 1621 Hotin Antlamas (Osmanl & Avusturya): 1620 1621 yllar arasndaki savalar sonunda imzaland. Nedeni, Lehistann Eflak ve Bodann iilerine karmasdr. Bu seferde Yenieri Ocan kaldrmaya karar vermitir. Hotin Seferinde Yenieri Ocan ortadan kaldrmak istedii iin tahtan indirilip ldrlmtr. 4) IV. Murat Dnemi (1622 - 1640) :

Osmanl & ran savalarna devam edilmitir. Yenieri Ocan itaat altna alm ve sistemini yeniden dzenlemitir. Bu durum stanbulda asayii salamtr. Yenieri ve sipahi zorbalar ortadan kaldrlmtr. stanbulda dzen salamak iin ki ve Ttn Yasaklar getirildi. Gece sokaa fenersiz kmak yasakt. Bte ann saray masraflarnn okluundan ve lzumsuz hediye ve bahilerden kaynaklandn grnce bunlar azaltmaya alm, divan yeleri ve dier yneticilerden hazineye para aktarmtr. Hazineye borlu olan kiilerden de bu borlar tahsil etmitir. Koi Bey Risalesi; Koi Beye hazrlatlan, devletin sorunlar ve zmlerine ynelik raporlardr. Kkl zmlere sahip olmas ramen, IV. Murat lmyle uygulanamad. ran zerine (Revan ve Badat) iki sefer dzenlendi. Bu seferler srasnda Anadoludaki Celali isyanlar bastrld. 1639 Kasr- irin Antlamas (Osmanl& ran): 1624 1639 yllar arasndaki savalar sonunda imzaland. Gnmzn Trkiye ran snrlarnn temelleri atld.

TARH 2013

~ 87 ~

************************************************ TARH ************************************************** 5) IV. Mehmet Dnemi (1648 - 1687) :

Sadrazam Tarhuncu Ahmet Paa, ilk kez mali yl btesi hazrlad: Mali alanda slahatlar yaparak devletin gelir gider dengesini salamaya alt. Bte an kapatmak iin saray masraflar azaltld. (Lzumsuz hediye ve bahileri kesti.) Hazineye para aktarmak iin yeni kaynaklar buldu. (Divan yeleri ve yneticilerden hazineye para aktard, hazineye borlu olan kiilerden bu borlar tahsil etti.) Baz illerin gelirinin iltizama verilmesini, dirlik sahiplerinin gelirlerinin bir ksmnn da hazineye aktarlmasn salad. karlar zedelenen taraflarca idam edildi. Kprller Ailesi i bana getirildi: Bu dnem duraklama dnemindeki ykselme dnemidir. 1656 1661: Kprl Mehmet Paa 1661 1676: Fazl Ahmet Paa 1676 1683: Merzifonlu Kara Mustafa Paa 1683 1691: Fazl Mustafa Paa 1691 1699: Amcazade Hseyin Paa Kprl Mehmet Paa (1656 1661): Saraya ilk defa baz artlar srerek sadrazamla getirildi. Bu artlar yznden merkezi otorite sarslmtr. Bu artlar: Atama ve tayin ilere kimse karmayacakt. Saray, kendi ilerine karmayacakt. Hakknda bir ikyet olursa, ilk nce kendine sorulacak sonra ilem yaplacakt. Memleketin i durumunu ele ald. Dini ynden fikir ayrlna den stanbul ulemasn deiik yerlere gndererek kargaaya son verdi. Ordu ve donanmay ele ald. anakkale Boazn ablukaya alan Venedik donanmasn buradan uzaklatrp, Venedik tarafndan igal edilen Limni, Bozcaada ve Gkeaday geri alarak Akdeniz yolunu am ve Girit Adasna yardm gndermitir. Erdel Beyi Rakoi ve Halep Valisi Abaza Hasan Paann isyanlarn bastrd. Tmarlar eskiden olduu gibi savalarda yararllk gsterenlere verilmitir. Anadolu ve Rumelideki tmarl sipahilerin gerek mevcudunu renmek iin yoklamalar yapmtr. Hakszlk ve zorbalk yapan devlet memurlar engellenerek kanun hkimiyeti kuruldu. Bask ve iddet kullanarak maliyeyi dzene soktu. Fazl Ahmet Paa (1661 1676): lkede dzeni salam, bte a dzeltmek adna almalar yapm ve Girit fethi ile ordunun gveninin yerine getirtmitir. 1645 1669 yllar arasnda yaplan Girit Adas Seferleri, uzun mcadeleler sonucunda fethedildi. Bu fethin uzun srede olmas, Osmanl donanmasnn eski gcnde olmadnn kantdr. 1664 Vasvar Antlamas (Osmanl & Avusturya): 1662 1664 Avusturya Savalar sonunda imzaland. Duraklama dneminde Avusturya ile imzalanan son karl antlamadr. 1672 Buca Antlamas (Osmanl & Lehistan): Lehistann Ukrayna topraklarna saldrmas zerine 1662 1672 yllar arasnda geen savan sonucunda imzalanmtr. Lehistan Seferi yapld ve Eri Kalesi alnd. Osmanl, Batda en geni snrlara ulat. Osmanl Devletinin topraklarna toprak katt son antlama oldu. En son toprak Podolya. 1681 Bahesaray (ehrin) Antlamas (Osmanl & Rusya): Sebep: Rusyann Osmanl hkimiyetindeki zi kazaklarna saldrmasdr. Kiev Ruslarda kalacaktr. zi kalesinin dousundaki topraklar Osmanl hkimiyetinde kalacak. Osmanl Devletinin arlk Rusya ile yapt ilk antlamadr. 1683 II. Viyana Kuatmas (Osmanl & Avusturya Lehistan Venedik Malta Rusya): Sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Paa tarafndan Viyana kuatlm; ancak kuatmann uzamas ve Krm Hanlnn yardma gelmemesinden dolay Osmanl Devleti bozguna uratlmtr. Bozgundan sonra Trkleri Balkandan atmak iin Kutsal Hal ttifak oluturulmutur. Osmanl Devleti, Avrupa karsnda savunma durumuna gemitir. XVII. Yzyl (16xx) Islahatlarnn Genel zellikleri Baskya, iddete ve korkuya dayal asker tedbirlerden oluur. Batdaki gelimelerin hibir etkisi grlmemitir. Kiilere bal kalm, devlet politikas haline getirilmemitir. Sorunlarn kkenine inilmemi, yzeysel nlemler alnmtr. Kanuni dnemi rnek alnmtr. Sadece askeri ve maliye alannda yaplmtr.

TARH 2013

~ 88 ~

************************************************ TARH ************************************************** Kuyucu Murat Paa (I. Ahmet Dnemi) I. Ahmet Dnemi II. (Gen) Osman Celali isyanlarn slahat mantna uygun olarak bask, iddet yoluyla bastrmtr. Osmanl veraset sistemini Ekber Ered Sistemi yapt. Kafes Sistemine geti. Saray dndan kadnla evlendi ve saray kadnlarnn yetkilerini kstlad. eyhlislamn fetva verme yetkisi dndaki yetkileri kstland. Yenieri Ocan kaldrmak istedi; ama baaramad. stanbulda dzeni salamak iin iki, sigara ve uyuturucu yasa getirdi. Ayrca gece vakti sokaa fenersiz kmak da yasakt. Koi Beye lkenin sorunlarn ve zm yollarn tespit ettirmek iin Koi Bey Risalesi hazrlatt; ama uygulanamad. Osmanlnn gelir ve giderlerini hesaplayarak ilk kez denk bte hazrlad. (Gereksiz harcamalar ksmak iin) Bu dnemde saraya artlar sunarak vezirlie gelmilerdir. Bu dnemde bask, iddet uygulayarak asayii salad. Devletin otoritesini salamlardr. Bu dnem Duraklama Dnemi iinde Ykselme Dnemi olarak kabul edilir.

IV. Murat Dnemi Tarhuncu Ahmet Paa (IV. Mehmet Dnemi) Kprller Dnemi (IV. Mehmet Dnemi)

6) II. Sleyman Dnemi (1687 - 1691) - II. Ahmet Dnemi (1691 1695) : Kutsal ttifak ile Osmanl Devletinin savalarnn yapld ve srdrld dnemdir. 7) II. Mustafa Dnemi (1695 - 1703) :

1699 Karlofa Antlamas (Osmanl & Avusturya Lehistan Venedik): Osmanl Devleti, byk apta ilk kez toprak kaybetmitir. Avusturyaya Macaristan (Banat ve Temevar dndaki) verilmitir. Lehistana Ukrayna ve Podolya verilmitir. Venedike Mora ve Dalmaya kylar verilmitir. Antlama 25 yl srecek ve Avusturyann garantisi altnda olacaktr. Osmanl Devleti, Gerileme Dnemine girmi ve 1921 Sakarya Savana kadar ekili sreci balamtr. Osmanl Devleti, Orta Avrupadaki hkimiyetini kaybetmitir. Osmanl Devleti, kaybettii topraklar geri alma mcadelesine girmitir. 1700 stanbul Antlamas (Osmanl & Rusya): Osmanl & Rus savalar sonunda imzaland. Azak Kalesi, Ruslara verilmitir. Rusya, ilk kez Karadenize (Scak denizlere) inmitir. Ruslar stanbulda eli bulundurabileceklerdir. Ruslar Kuds ziyaret edebileceklerdir. Padiah, kanl Edirne olay ile tahttan indirildi. Vaka i Vakvakiye (nar) Olay: Yenieriler, sulu grdkleri 36 devlet adamn istemiler ve isyanda ldrlenler nar aacnda aslmlardr. (IV. Mehmet zamannda). Duraklama dnemde, Pozitif bilimlere verilen nem azalm; Beik Ulemal (babadan oula geecek ekilde) km, ulemann ocuklar ise Mderris olmutur. Bylece bilgisiz ulema snf olumutur.

TARH 2013

~ 89 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 90 ~

************************************************ TARH **************************************************

9. OSMANLI DEVLET GERLEME DNEM (1699-1792)

TARH 2013

~ 91 ~

************************************************ TARH **************************************************

Osmanl Devletinin 18. Yzylda zledii Politikalar (1699 1792) : D Politikalar : Karlofa ve stanbul Antlamas ile kaybedilen yerleri almak iin Avusturya, Venedik ve Ruslar ile savalmtr. Yeni topraklarn kaybedilmesi zerine savunmaya ncelik verilerek eldeki topraklar korumak. Batdaki kayplar douda (randa) telafi etmek. Politikalar : Avrupallar yakndan takip etmek iin Avrupaya eliler gndermek ve Avrupadan teknik uzmanlar getirerek askeri slahatlara arlk vermektir. Bu ekilde hareket ederek eski gcne ulamak. 1) III. Ahmet Dnemi (1703 1730) : 1703 Edirne (Cebeci) Olay: Sultan II. Mustafa, Karlofa sonras Edirneye yerleti. Devlet ilerini eyhlislam Feyzullah Efendiye brakt. Bu efendinin yanl politikalar, II. Mustafann Edirneye bakenti tayaca haberleri yznden Kapkulu isyan etti; efendiyi idam ederek II. Mustafay tahttan indirdi. III. Ahmet tahta geti. Osmanl arlk Rusya likileri: Rusyann Genel Durumu: 17. Yzyla kadar Rusya, lke ynetimi ve toplumsal bakmdan ok kt durumdayd. 17. Yzyln sonlarnda ar Petro Rusyay 18. Yzyln balarnda gl devlet haline getirdi. Rusyann 18. Yzyldaki Amalar: Krm alarak Karadenize kmak Lehistan ve Baltk kylarna hkim olmak Balkan Ortodoks ve Slavlar himayesine alarak bu blgede nfuz salamak Boazlar ele geirerek scak denizlere inmek

TARH 2013

~ 92 ~

************************************************ TARH ************************************************** 1709 Poltova Sava (sve Kral & arlk Rusya): I. Petronun Baltk kylarna kmak istemesi ve Lehistana mdahale etmesi sve Kral XII. arl (Demirba) ile savamasna neden oldu. Bu sava sonunda sve Kral yenildi ve Osmanlya snd.

1711 Prut Sava (Osmanl & arlk Rusya): Savan Nedenleri: Poltova Savanda Rusyaya yenilen sve kralnn Osmanl Devletine snmas Ruslarn sve kraln kovalama bahanesiyle Osmanl topraklarna girmesi Ruslarn Eflak ve Bodan beylerini isyana tevik etmeleri ve Balkanlarda gizli propagandas. Sadrazam Baltac Mehmet Paa, Osmanl ordusu ile Ruslarn zerine yrd ve Krm kuvvetlerinin yardmyla Deli Petroyu Prut nehrinde yakalad. Zor durumda kalan Petro bar teklifinde bulundu. Yenierilere gvenilmediinden kabul edildi.

1711 Prut Antlamas (Osmanl & arlk Rusya): stanbul Antlamas ile Ruslara verilen Azak Kalesi Osmanl Devletine verildi. Karadeniz tekrar Trk gl olmutur. Ruslar Lehistann i ilerine karmayacakt. sve Kral arl serbeste lkesine dnebilecekti. Ruslar stanbulda devaml eli bulundurmayacakt. Osmanl esirleri geri verilecekti. nemi: Karlofa ve stanbul Antlamas ile kaybedilen yeri alnabilecei midi artmtr. Bu durum Venedik ve Avusturya ile yeni savalara girilmesine yol amtr. 1715 1718 Osmanl & Avusturya Venedik Savalar: Nedenleri: Venediklileri Moradan karmak istemeleri Mora halknn (Ortodoks), Venedike (Katolik) kar Osmanldan yardm istemeleri Osmanl Devletinin Karlofa ile kaybettii Moray geri almak istemesi

TARH 2013

~ 93 ~

************************************************ TARH ************************************************** Osmanl Devleti Mora Yarmadasn Venediklilerden geri ald. Karlofa Antlamasnn garantr devleti olan Avusturya savaa dhil oldu. Osmanl Devleti, Venediklileri yenerken Avusturyaya yenildi. 1718 - Pasarofa Antlamas (Osmanl & Avusturya Venedik): Yukar Srbistan, Banat yaylas, Kk Eflak ve Belgrad Avusturyaya verildi. Mora Yarmadas Osmanl Devletine verildi. Dalmaya kylar Venediklilere verildi. Karlofa Antlamas ile kaybettii Mora Yarmadasn geri ald. Karlofa Antlamas ile kaybettii topraklar almak iin savaan Osmanl, yeni topraklar kaybetti. Belgrad gibi merkezin kaybedilmesi ile Balkanlarda g dengesi Avusturya lehine gemitir. lk kez Bat stnl kabul edildi. Bat kltrn tanyabilmek iin Bat ile savalar keserek bar politikas izledi. Bu antlamadan sonra Osmanlda Lale Devri denen dneme geildi. Rusya ve Avusturya, Osmanl Devletine kar gizli bir ittifak kurdular. Osmanl, arabuluculuk yapan ngiltere ve Hollandaya verdii ticari imtiyazlar geniletti. Lale Devri (1718 Pasarofa Antlamas ~ 1730 Patrona Halil syan) Osmanl ran (Safevi) Savalar (1724 1732) : Nedenleri: Osmanl Devletinin batdaki kayplarn douda telafi etmesi Ruslarn, rann zayflamasndan faydalanp Kafkaslarda ilerlemesi randaki i karklardan Osmanl Devletinin yararlanmak istemesi ii Snni atmasnn devam etmesi Rus ordularnn, ran topraklarn igal etmesi zerine Osmanl Devleti ran seferine kt. Fransann arabuluculuu ile Osmanl Devleti ile Rusya arasnda 1724 stanbul Antlamas imzaland. 1724 stanbul Antlamas (Osmanl & Rusya): Hazar kylar ile Dastan Rusyaya verildi. Azerbaycan, Tebriz, Karada ve Revan Osmanlya brakld. Bu antlama; Osmanl ile Rusya arasnda yaplan ilk ittifak antlamasdr. ran, stanbul Antlamasna tepki gstererek her iki devlete sava ilan etmi; ancak baarsz olmutur. Bu sava sonunda ranllar ile 1732 Ahmet Paa Antlamas imzalanmtr. 1732 Ahmet Paa Antlamas (Osmanl ran): rann aleyhine olduu iin tepkiyle karland. randa Safevi ynetimi sona ermi, Nadir ah ynetimi ele geirmitir. I. Mahmut zamannda imzalanm, ran baz topraklarn Osmanlya vermitir. Lale Devri Dnemi nemli Kiiler - Eserler : Dnemin veziri : Nevehirli Damat brahim Paa En nemli airi : Nedim En nemli minyatr ustas : Levni En nemli matbaaclar : brahim Mteferrika ve Sait Efendi lk geici elisi yeri : Yirmi Sekiz Mehmet elebi Paris Matbaada baslan ilk eser - kii : Vankulu Lgati (1727) Vani Efendi Lale Devri Dnemi Yaplan Islahatlar : Osmanl Devleti, ilk defa Avrupann stnln kabul etmitir. (1718) lk kez Avrupann nemli merkezlerine (Paris, Viyana, Moskova ve Lehistan) geici elilikler at. Geici elilikleri amas, Avrupadaki teknik, bilimsel ve sosyal gelimeleri takip etmek ve Avrupa devletlerinin politikalarn renmek iindir. lk geici elilik Pariste, buraya gnderilen ilk geici eli 28. Mehmet elebi idir. Yazd Sefaretname eseri Osmanl Devletinin batya at ilk penceresidir. 1727- lk Trk Matbaas; brahim Mteferrika ve Said Efendi tarafndan kuruldu. Hattatlarn tepkisinden ekinildiinden dini eserlerin evrimi ve basm yasaktr. Bunlar elle yazlacaktr. Bunun dndaki tarih, corafya ve edebiyata ait baz kitaplar matbaada baslmtr. Matbaada ilk baslan eser Vankulu Lgati adl szlktr. Bunun dnda Ktip elebinin Tuhfetl Kibar ve Cihannma adl eserleri ile Naima Tarihi idir. Yenierilerden Tulumbaclar Oca adyla bir itfaiye rgt kuruldu. Dnyada ilk kez iek hastal iin iek As uyguland. Yalovada bir kt imalathanesi kuruldu. stanbulda bir kuma ve ini imalathaneleri kuruldu. Ktahyada ini atlyeleri ald. Ktphaneler ald. En nemlileri; Enderun ve Yeni Cami Ktphaneleridir. Bat ve Dou klasiklerinden baz eserler Trkeye evrilmitir. Bunun iin Tercme Encmenlii kuruldu.

TARH 2013

~ 94 ~

************************************************ TARH ************************************************** Askeri alanda esasl bir slahat grlmemi, snrlarda baz kaleler ve istihkmlar yaptrlm ve stanbul surlar onarlmtr. Avrupadan Rokoko ve Barok tarz mimari rnekler alnm ve buna uygun sivil mimari gelitirilmi. (III. Ahmet emesi Camisi ve Nuru Osmaniye Camisi buna uygun yaplmtr.) Not: Matbaann ge gelme nedeni, bu dnemde Avrupann stnlnn kabul edilmemi olmasdr.

1730 Patrona Halil syan : Lale devrini sona erdiren bir isyandr. Bu isyan yeniliklere kar deil, saraydaki gereksiz harcamalara ve zevki sefaya kar yaplmtr. Damat brahim Paann at zevk devrinden memnun olmayan ve ran Seferinin olumsuz haberlerin gelmesinden rahatsz olan bir topluluk, Damat brahim Paay ve bir grup devlet adamn idam etmiler, Sadabad Kkn yakmlar ve Nedimi ldrmlerdir. syann ardndan III. Ahmet tahttan indirildi. 2) I. Mahmut Dnemi (1730 1754) : 1732 Ahmet Paa Antlamas (Osmanl & ranllar) imzaland. 1736 1739 Osmanl & Rusya Avusturya Savalar: Nedenleri: Rusya ve Avusturyann Osmanl Devletine kar gizlice ittifak etmeleri Rusyann Lehistan i ilerine karmas Ruslarn ran Savalarnda Osmanl ordusuna yardm etmek amacyla Kabartay blgesinden gemek isteyen Krm kuvvetlerine engel olmalar Ruslarn Krma tehdit etmesi, saldrmas ve burada katliamlar yapmalar Osmanl Devleti sebeplerden dolay Rusyaya sava at. (1736) Bunun zerine Avusturya Rusyann yannda savaa girdi. Osmanl ordusu Belgrat Avusturyann elinden kurtard. Krma giren Ruslarda buradan kartld. Bu baarlar zerine Avusturya ve Rusya bar istemek zorunda kaldlar. 1739 Belgrad Antlamas (Osmanl & Avusturya Rusya): a. Ruslar ile yaplan Belgrat Antlamas : Ruslar sava srasnda aldklar yerleri (Bu Dinyeper Nehir aras arazi hari) geri verdi. Yklmak artyla Azak Kalesi Ruslara verildi. Rusya Karadenizde donanma bulundurmayacakt. Rus ar protokol bakmndan Avusturya mparatoru ve Fransa Kralna eit saylacakt. nemi: Belgrat Antlamas, Osmanl Devletinin 18. Yzylda imzalad son kazanl antlamadr. Karadeniz bir Trk gl olduu, Rusya tarafnca bir kez daha kabul edildi. b. Avusturya ile yaplan Belgrat Antlamas : Avusturya Banat Yaylas hari Pasarofa Antlamas ile Osmanldan ald yerleri geri verdi. Sava devam ettii srece Rusyaya yardm etmeyecekti. nemi: Osmanl, Pasarofa ile kaybettii Belgrat geri ald. Avusturya ile bar yaplmas zerine Rusya yalnz kald. sve Kralnn da destei vardr.

TARH 2013

~ 95 ~

************************************************ TARH ************************************************** c. Bu Antlamann nemi : 18. Yzyldaki Osmanlnn son kazanl antlamasdr. Antlamann yaplmasnda arabuluculuk yapan Fransaya yeni kapitlasyonlar verilerek srekli hale getirildi. (1740) Kudsteki Hristiyanlar iin kutsal yerlerin ynetimi Fransaya brakld. (Katolik) Osmanl Devletinin baarl olmasnda Humbarac Ahmet Paann yapt slahatlar etkili oldu. Batda 30 yllk bir bar devri balad. 1746 Kerden (II. Kasr irin Antlamas) (Osmanl & ran (Nadir ah)): Nadir ah ile Osmanl arasndaki sava bu antlama ile son verildi. ran ile yaplan son antlamadr. Kasr- irin Antlamasnn devamdr. Savalar bitirilmitir. Bu dnemde yaplan slahatlar: Patrona Halil ve adamlarn ortadan kaldrd. brahim Mteferrika, Ususl Hikem-Fi Nizaml mem adl eserinde I. Mahmuta Avrupadaki siyasi sistemlerden ve Avrupa ordularndan bahsederek bu yeniliklerin Osmanlda da uygulanmasn istedi. lk kez Avrupann askeri stnl kabul edilmitir. lk kez askeri slahatlar yaplmtr. Orduya dzen verilmesi ve Avrupa ordular gibi savaa hazrlanmalar iin Humbarac Ocann bana Fransz asll Kont De Bonneval (Humbarac Ahmet Paa) getirildi. Grevleri: Osmanl ordusundaki Humbarac ve Topu snfn slah etti. Ordunun slah iin raporlar hazrlad. Subay yetitirmek iin 1734te Hendesehane (Kara Mhendishanesi) adyla Bat tarzyla eitim veren askeri teknik okul amtr. Okulun amac, Kara ordusunun subay ihtiyacn yetitirmektir. Emrindeki ktalar Avrupa ordularnn dzenine gre rgtlemi; blk, tabur ve alay rgtlerini oluturmutur. 1740 Fransaya verilen kapitlasyonlar srekli hale getirilmitir. (Belgrat sonrasnda) 3) III. Mustafa Dnemi (1754 1774) : 1668 1774 Osmanl & Rusya Savalar: Nedenleri: Rus ariesi II. Katerinann Lehistan hkimiyetine almak iin Lehistann iilerine karmas Lehistann Osmanl Devletinden yardm istemesi Ruslarn Lehlileri kovalamak bahanesiyle Osmanl topraklarna girmesi Geliimi: Bu nedenlerden III. Mustafa, Rusyaya sava amak zorunda kalm; ancak Osmanl ordusu be koldan ilerleyen Rus kuvvetlerine gerekli hazrlklar yapmadklarndan yenildiler. 1770 eme Baskn: Osmanl Rus sava devam ederken Baltk denizinden hareket eden bir Rus donanmas tarihinde ilk kez ngilizlerin yardmyla Cebelitark Boazn geerek Akdenize girdi ve eme limanndaki Osmanl donanmasn yaktlar. Osmanl donanmas nebahtdan sonra 2. kez yaklmtr. Cezayirli Hasan Paa, daha sonra Ruslar geri pskrterek Egeden kartt. Yine sava srerken Rus kkrtmalar ile Karadada isyan kt. Rusuk ve Silistrenin de Ruslarn eline getii srada III. Mustafa kederinden vefat etti. I. Abdlhamit tahta geti. Ruslarn umnuyu kuatmalar zerine Osmanl Devleti Ruslardan bar istedi. 1774 Kk Kaynarca Antlamas (Osmanl (I. Abdlhamit) & Rusya): Antlamann maddeleri: Krm bamsz olacak; ancak dini bakmdan Osmanl halifesine bal kalacakt. Azak, Ker, Kilburun Kaleleri ve evresi, Bu Dinyeper nehirleri aras Ruslara verilecekti. Rusya, sava srasnda igal ettii topraklar terk edecekti, buralarda genel af ilan edecekti. Halktan belirli bir sre vergi alnmayacak ve halktan isteyenlerin istedikleri yere g etmeleri salanacakt. Ruslar kutsal yerleri (Kuds) serbeste ziyaret edebilecekti. Ruslar Karadenizde donanma bulundurabilecek ve ticaret gemileri boazlardan serbeste geebilecekti. Rusya, Fransa ve ngiltereye verilen kapitlasyonlardan faydalanabilecekti. Ruslar gerekli grdkleri yerlerde konsolosluklar aabilecek ve stanbulda devaml bir eli bulundurabilecekti. Ruslar, Osmanl lkesindeki Ortodokslarla Eflak ve Bodan beylerinin haklarn koruyacakt. Osmanl Devleti, Rusyaya sava tazminat verecekti. nemi: Osmanlnn imzalad en ar antlamadr. Krm Hanl kaybedildi. (Halk Trk ve Mslman olan bir toprak daha koptu.)

TARH 2013

~ 96 ~

************************************************ TARH ************************************************** Ruslar Karadenize kesin olarak yerleti ve Karadeniz Trk gl zelliini kaybetti. Ruslar Ortodokslarn koruyuculuunu stlendi ve Osmanlnn i ilerine karma hakk kazand. Rusya ilk kez kapitlasyonlardan yararland. (1921 Moskova ile bundan kurtulanacak.) Osmanl Devleti ilk kez sava tazminat dedi. Ruslarn gneye inme politikasnda nemli bir gelime saland. Bu anlama ile Osmanl Devleti, dnyann sayl devletlerinden olma zelliini yitirdi. Bu dnemde yaplan slahatlar: Dnemin sadrazam Koca Ragp Paa ve Islahats Baron D Tot ile birlikte slahatlar yapld. Topu Oca ve Tersaneler slah edilmitir. Ar toplar yerine hafif toplar dktrlmtr. Srat Topular Oca kurulmutur. Bu ocak Avrupa tarznda yetitirilmitir. Lzumsuz masraflar keserek maliyede slahat yapt. Franszcadan Matematik ve Astronomi ile ilgili kitaplar tercme edilmitir. Fransadan getirilen Baron D Tot, topu ve istihkm askerlerini slah etmitir. Deniz subay yetitiren bir denizcilik okulu Mhendishane-i Bahri Hmayun (Deniz Mhendishanesi) adyla almtr. eme faciasndan sonra tersane slah edilerek yeni bir donanma kurulmutur. lk defa bu dnemde i borlanma sistemi (Esham Sistemi) uygulanmtr. Esham- Tahvilat denen Devlet Tahvilleri sat sunulmutur. ESHAM: Devlet gelirlerinin blmlere ayrlarak pein para karlnda halka satlmas uygulamasdr. Bu uygulama gnmzde hazine bonosuna benzer ekilde uygulanmtr. Esham uygulamas temsili kt paraya geiin ilk aamasdr. 4) I. Abdlhamit Dnemi (1774 1789) :

1774 Kk Kaynarca Antlamas (Osmanl & Rusya) imzaland. 1779 Aynalkavak Tenkihnamesi (Osmanl & Rusya - Krm): Kk Kaynarca Antlamas ile bamsz olan Krm topraklarna katmak isteyen Ruslar Krmn iilerine mdahale ederek kendi taraftar olan ahin Girayn Han seilmesini saladlar. Osmanl Devleti bu durumu kabul etmemi; ancak Rusya ile tekrar sava ihtimali belirince Fransann arabuluculuu ile Rusya ile anlamak zorunda kalmlardr. Yaplan Tenkihnameler: Bu antlamadan sonra Krmda kan isyanlar bahane eden Ruslar Krm igal ettiler. (1783) Osmanl Devletinin savamadan taviz verecek kadar zayflad anlalmtr. 1787 1792 Osmanl & Avusturya Rusya Savalar: Nedenleri: Ruslarn 1783te Krm igal etmeleri Rusya ile Avusturyann Grek Projesi (Rusyaya bal stanbulda Bizans Devleti kurma, Avusturyann da Bosna ve Srbistan almas) ile Osmanl topraklarn paylamak iin aralarnda gizli bir ittifak ngiltere, Fransa, Prusyann Osmanl Devletini savaa tevik etmeleri Gelimeleri: Osmanl Devleti bu gelimeler zerine Rusyaya sava at. Avusturyada Rusya ile yapt ittifak gerei Osmanlya sava at. Osmanl Devleti iki ayr dmanla mcadele etmek zorunda kald. Ruslar zi kalesini alarak halk kltan geirdiler. Bu olay zerine I. Abdlhamit kederinden vefat etti ve yerine III. Selim geti. (1789) Sava devam ederken Fransz htilali patlak verdi (1789). Avusturya Fransz htilalinden korktuu iin (imparatorluk yznden iindeki milletlerin bundan etkilenmesi dncesinden) savatan ayrld. 1791 Zitovi, 1792 Ya Antlamalar ile savalar son buldu. Bu dnemde yaplan slahatlar: Dnemin slahatlar; Halil Ahmet Paa ve Cezayirli Hasan Paa idir. Srat Topu Oca geniletildi ve mevcudu arttrld. stihkm Okulu (Askeri naat Okulu) ald. Lamc ve Kumbarac Ocaklar gelitirildi. Kara ve deniz kuvvetlerini slah etmek iin Avrupadan ok sayda mhendis uzman getirildi. lk kez Yenierilerin saymlar yapld. lk kez Ulufe Alm ve Satm yasakland. Yerli mal kullanm tevik edildi. Tmar sisteminde dzenlemeye gidildi. Esham Senetleri uygulamaya konuldu. Clus bahii kaldrld. Yabanc danmanlarn Mslman olma ve Osmanl elbisesi giyme art kaldrld.

TARH 2013

~ 97 ~

************************************************ TARH ************************************************** 5) III. Selim Dnemi (1789 1807) :

Nizam- Cedit (Yeni Dzen) dnemidir. Islahatlara ilk kez planl ve programl olarak balayan padiahtr. Devletin sorunlar ile ilgili devlet adamlarna raporlar hazrlatmtr. Bu raporlar dorultusunda devlet yapsnda ilk radikal deiiklikler ieren slahatlar yapmtr. III. Selim ncesi IV. Murat da devlet adamlarna raporlar hazrlatm; ancak bunu slahatlarnda dikkate almamtr. 1791 Zitovi Antlamas (Osmanl & Avusturya): Antlama Maddeleri: Avusturya sava srasnda ald yerleri (Belgrat ve Balkanlar) geri verecek. Rusya savaa devam ederse Avusturya Rusyay desteklemeyecek. Orsova Avusturyaya braklacak. Bu antlama ile tarihteki Osmanl Avusturya savalar sona erdi. Avusturyann Zitovi Antlamas ile savatan ekilmesi ile yalnz kalan Rusyada bar istedi. Fransz htilali ve fikirleri, Avusturyann savatan ekilmesinde etkilidir. 1792 Ya Antlamas (Osmanl & Rusya): Antlama Maddeleri: Osmanl Devleti, Krmn Rusyaya ait olduunu onaylad. zi Kalesi ve Bu Dinyester aras Rusyaya verildi. Dinyester Nehri iki nehir aras snr oldu. Osmanl Devletinin Gerileme Dnemi sona erdi; Dalma Dnemi balad. Osmanl Devletinin kaybettii topraklar geri alma midi sona erdi. Meydana gelen bar ortam III. Selim slahatlarna zemin hazrlad. Kk Kaynarca Ant. (1774) Bamsz Olmas Krmn Durumu Aynalkavak T. (1779) ahin Giray (Rus Yanl Krm Han) Ya Antlamas (1792) Rusyaya Ait

Osmanl Fransa likileri: Fransa ile ilikiler 16. Yyn ortalarnda Fransann Kutsal Romaya kar yardm istei ile balam ve 18. Yyn sonlarna kadar iki lke arasnda iyi ilikiler devam etmitir. 1525 Fransann Kutsal Roma iin yardm istemesi ve Osmanlnn yardm etmesi 1535 Fransaya en geni kapitlasyonlarn verilmesi lk elinin Fransaya gnderilmesi (Lale devri) 18. Yy Islahatlarnda Fransann rnek alnmas 1740 Fransaya verilen kapitlasyonlarn srekli hale getirilmesi Ancak bu ilikiler 1789- Napolyonun Msr igal etmesiyle son bulmutur. 1798 1801 Fransann Msr gal Etmesi: Nedenleri: Venedik topraklar Campo Formia Antlamas ile Fransa ve Osmanl Devleti arasnda paylatrld. Bunun sonucunda Fransa ve Osmanl Devleti komu oldular. Msrn zenginliklerinden yararlanmak ve yeni smrgeler elde etmek istemesi Fransann Yedi Yl Savalar (1756 1763) sonunda urad kayb telafi etmek istemesi Msr ele geirerek ngilterenin Hindistana giden deniz yolunu kesmek istemesi Direktuvar hkmetinin tehlikeli bir komutan olan Napolyonu lkeden uzaklatrmak istemesi Geliimi: Bu nedenlerden dolay Napolyonun komutasndaki byk bir Fransz ordusu 1798de Msr igal etti. Zor durumda kalan Osmanl devleti denge politikas gerei ngiltere ve Rusyadan yardm istedi. ngiltere ve Rusya, Fransa gibi gl bir devletin Akdeniz sahilinde genilemesini karlar asndan tehlikeli grdklerinden bu meselede Osmanl Devletini desteklediler. Hatta ngilizler Abu Krda Fransz donanmasn yaktlar. Rus donanmas ilk kez boazlardan geerek Akdenize almtr. Donanmasn kaybeden Napolyon, Suriye zerine yrd ve Akka kalesini kuatt. Fakat Cezzar Ahmet Paa komutasndaki Nizam Cedit ordusu burada Franszlara byk bir darbe indirdi. Bunun zerine Fransa bar istemek zorunda kald ve El Ari Antlamas imzalayarak savatan ekildi. 1801 El Ari Antlamas (Osmanl & Fransa): Maddeleri: Franszlar Msr terk edecek. Fransz askerleri ngilizler tarafndan Fransaya tanacak. Kapitlasyonlar devam edecek. ki devlet birbirinin toprak btnln koruyacak.

TARH 2013

~ 98 ~

************************************************ TARH ************************************************** nemi: III. Selim tarafndan oluturulan Nizam Cedit ordusu ilk baarsn Akkada kazand. ngiltere ve Rusya kendi karlarn korumak adna Osmanlya ilk kez yardm ettiler. Rus donanmas ilk defa Osmanl Devletinin izni ile boazlardan geti. Osmanl denge politikalarna ynelmek zorunda kalmtr. Avrupa ile siyasal ve kltrel ilikiler de bu olaylardan sonra artmtr. 1807 Kabak Mustafa syan: III. Selim slahatlarna Nizam- Cedit ordusu nedeniyle Yenieriler, yenilik hareketi nedeniyle lmiye Snf, vergilerin artmasyla halk tepki gstermitir. Yabanc eliler de aleyhte propaganda yapmtr. Kabak Mustafa isyan ile III. Selim tahtan indirilerek ldrlm, yerine IV. Mustafa getirilmitir. Bylece yenilik hareketleri II. Mahmuta kadar kesintiye uramtr. Bu dnemde yaplan slahatlar: Nizam- Cedit ad ile bat tarza sahip ordu kurulmutur. (Yenierilere kar g oluturma iin) Nizam- Cedit ordusunun eitimi iin skdar ve Leventte modern klalar kuruldu. rad- Cedit adnda bir hazine oluturuldu. (Nizam- Cedit ordu masraflar iin) Avrupann nemli merkezlerinde srekli elilikler ald. (Paris, Londra, Viyana, Berlin) lk srekli elilik Londrada ald. lk srekli eli Yusuf Agah Efendi idir. lke parasnn deerini korumak iin yerli mal kullanm zorunlatrlmtr. lk resmi devlet matbaas Matbaa-i Amire kurulmutur. lmiye snfnn slah iin alld. Yeni kitaplar (zellikle Franszcadan) tercme edildi. Franszca, devletin ilk resmi yabanc dili hale getirildi. Devletin yeniden yaplandrlmas iin Meclis-i Meveret (Danma Meclisi)ler kurularak bu meclislerin fikirlerine nem verildi. Subaylarn eitimi iin batdan askeri uzmanlar getirildi. Askeri okullarda ilk kez yabanc dil (Franszca) eitimi balamtr. Kara Mhendishanesi Mhendishane-i Berri Hmayuna dntrlm; Mhendishane-i Bahri Hmayun ise gelitirilmitir. eyhlislamn yetkileri kstlanm, kadlarn grev yerlerine gitmeleri salanmtr. Denizcilie nem verilerek tersaneler kullanlabilir hale getirilmitir. Not: III. Selim; askeri, ekonomik ve idari alanlarda kkl slahatlar yapm; ama devletin paralanmasna engel olamamtr. lk programl slahatlar, bu dnemde yaplmtr. XVIII. Yzyl (17xx) Islahatlarnn Genel zellikleri Avrupadan askeri ve teknik stnln kabul ederek bat rnek alnmtr. Osmanl Devleti, Avrupann gerisinde kaldn anlam, ilk defa Avrupay rnek alarak yenilikler yapmtr. Islahatlar padiah ve devlet adamlar tarafndan yaplm, halkn slahatlar konusunda bir istei ve destei olmamtr. Savalarn yenilgi ile sonulanmas ve toprak kayplarnn devam etmesi, slahatlarn daha ok askeri alanda yaplmasna neden olmutur. Islahatlar, gsterilen tepkiler yznden (zellikle yenierilerin) devaml olamamtr. XVII. yzyl slahatlarna gre daha esasl slahatlar yaplm; ancak slahatlarla amalanan hedefler gerekletirilememi ve devlet kntden kurtarlamamtr. Kiilere bal kalm ve devlet politikas haline gelememitir. Bu yzyl slahatlarn amac; kaybedilen yerleri geri almak ve toprak kayplar nlemekti. Bilim, teknik, kltr, askerlik ve maliye alannda slahatlar yaplmtr.

TARH 2013

~ 99 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 100 ~

************************************************ TARH **************************************************

10. AVRUPA TARH VE OSMANLIYA ETKLER

ORTAA AVRUPASI Ortaa Avrupasn ekillendiren olay, Byk Hun Devleti sonras oluan 375 Kavimler G ile Avrupaya gelen Trklerin oluturduu dzen ile balar. Feodalite : Kavimler G ile Germen kavimlerinin Avrupa ilerine kadar gelerek oluturduklar dzendir. Merkezi krallklar olumu, halk bilinci olumamtr. Feodalite, stanbulun fethi srasnda top kullanmnn renilmesi ile sona ermitir. Asiller Rahipler Burjuvalar Kyller Hal Seferleri En st snftr. atolarda yaarlar. ok geni topraklara sahiptir. Aforoz ve Enterti yetkileriyle en etkin snftr. ehirlerde ticaretle uraan snftr. Asillerin topraklarnda alan ve hibir hakk olmayan snftr. :

HALI SEFERLER (1096 1270) NEDENLER SONULARI Kuds ele geirmek, Kuds, Mslmanlarda kald. Seluklular Anadoludan atmak, Trk slam topraklarnn imar bozuldu. Ticaret yollarn ele geirmek, Kt, Matbaa, Barut, Pusula, vb. malzemeler Avrupaya tand. Dounun zenginliklerini elde etmek, Barutun ateli silahlarda kullanlmasyla Avrupadaki Kluni Tarikatnn kkrtmalar, derebeylikler de zayflad. Bizansn Avrupadan yardm istei

TARH 2013

~ 101 ~

************************************************ TARH ************************************************** Osmanl Devletinin Hallar ile Yaptklar Savalar : (1364 ~ 1448) Srpsnd Sava (1364) I. Kosova Sava (1389) Nibolu Sava (1396) Varna Sava (1444) II. Kosova Sava (1448) YENA AVRUPASI Corafi Keifler : XV. ve XVI. yzyllarda Avrupallarn yeni ticaret yollar arama ve dnyay kefetme giriimleridir. Corafi Keiflerin Sebepleri pek Baharat yollarn Mslmanlarda olmas, Corafi bilginin ilerleyii, Pusulann kullanlmas, Okyanusa dayankl gemilerin yaplmas, Cesur gemici ve kaptanlarn yetimesi Corafi Keiflerin Sonular Avrupann ekonomik seviyesi ykseldi. Rnesans balatt. Kefedilen yerlerde smrge anlay kurdular. Ticaretle uraan burjuvalar zenginleti. Hristiyanlk yayld. Din adamlarna olan gven azald. Yeni bitki ve hayvan trleri Avrupaya tand. Amerikann eski medeniyet merkezi anlald.

Corafi Keiflerin Osmanl Devleti zerindeki Etkileri : Akdeniz ticaretinin ve limanlarnn nemini kaybetti. pek ve Baharat yollarnn nemi azald (mit burnunun bulunmasyla). Osmanl Devletindeki gmrk ve ticaret gelirler dt. Avrupa lkelerinden Osmanlya bol miktarda altn ve gm gibi madenler girdi ve akenin deerinin kaybetmesinde etkiledi. Osmanl Devletinde enflasyonu ykseltti ve fiyatlarda artlara neden oldu. Osmanl Devletinin vergi gelirleri azald, ticareti canlandrmak iin kapitlasyonlar arttrld. Osmanl topraklarnda kervan yollarnda faaliyet gsteren halk ve zanaatkrlar isiz kald, bu durum Osmanlda ekonomik skntlara ve Celali syanlarna zemin hazrlad. Osmanl paras deer kaybetti ve halkn alm gcnde azald. 1869 ylnda Svey Kanalnn, 1952 Don Volga Kanallarnn tekrar almasyla bu keiflerde nem kaybeden pek ve Baharat yollar tekrar nem kazanmtr.

Yavuz S. Selim Kanuni Sultan Sleyman Sokullu Mehmet Paa

Msr fethedilerek vergi gelirleri arttrlmaya alld. Hint deniz seferleri dzenlenerek spanyol ve Portekiz korsanlarla savald. Fransaya verilen kapitlasyonlarla Akdeniz ticareti canlandrlmak istenildi. Baharat Yolu ticareti canlandrmak iin Svey Kanal projesi hazrlad; ama olmad. pek Yolu ticaretine hkim olmak iin Don Volga Projesi hazrlad; ama olmad.

TARH 2013

~ 102 ~

************************************************ TARH ************************************************** Rnesans : Avrupada XV. Ve XVI. yzyllarda nce talyada balayan, daha sonra da dier Avrupa lkelerine yaylan edebiyat, sanat, dnce ve bilim alanlarndaki yenilik, gelime ve araylara Rnesans denir. Rnesansn oluumunda stanbulun fethi esnasnda talyaya kaan bilim adamlarnn da byk etkisi oldu. Rnesans sayesinde Avrupa kltrel ve bilimsel anlamda byk gelimeler gstermitir. Rnesans hareketlerinin yaylmasyla Orta a Avrupasnn baskc skolastik dncesine kar klm; insan ve doa sevgisini temel alan hmanizm akm ortaya kmtr. Bilimin ve teknolojinin gelimesi ile Sanayi Devrimine zemin hazrlamtr. Rnesansn Sebepleri Matbaann kullanlmasyla kitaplarn geni kitlelere ulamas ve dnce hayatnn gelimesi Latin ve Yunan klasiklerinin incelenmesi ve hmanizm hareketinin balamas Avrupann zenginlemesi ile sanata ve bilime deer veren mesen snfnn sanat ve bilim adamlarn korumas Skolastik dncenin deerini kaybetmesi Farabi, bn-i Sina ve bn-i Rt gibi slam bilginlerinin eserlerini tercme eden Avrupallarda aklc dncenin ne kmas stanbulun fethi sonucunda bilim adamlarnn talyaya gitmesi Rnesansn Sonular Avrupada resim, heykel, edebiyat ve mimari st dzeyde gelime gstermitir. Eski eserler ve ncil Latinceden Avrupa dillerine evrilerek okunduu iin kiliseye ve din adamlarna duyulan gven sarslmtr. Bu gelime Reform hareketlerine ortam hazrlamtr. Skolastik dnce yklarak, yerini deney ve gzleme dayal dnce almtr. Pozitif ve zgr dnce bilim alannda yeni bulularn ortaya kmasna yol amtr.

Rnesans Hareketlerin Osmanl Devleti zerindeki Etkileri : Osmanl Devleti, XV. Ve XVI. yzyllarda Avrupadan ileri dzeyde olduundan bu gelimelerden yararlanma ihtiyac duymamtr ve uzak kalmtr. (Ykselme dneminde) Bu durum daha sonraki dnemlerde bilim, sanat ve edebiyat alanlarnda Avrupann gerisinde kalmasna ortam hazrlam ve slahatlarn oluturulmas iin zerinde bask oluturmutur. Reform : XVI. yzylda Hristiyanln Katolik mezhebindeki bozulmalar karsnda ilk olarak Almanyada balayan dinde yeni dzenlemeler yaplmasna Reform denir. Avrupada uzun yllar sren din ve mezhep savalarna neden olmutur. Bu savalar Osmanl Devletinin ksa srede bymesini kolaylatrmtr. Reformun Sebepleri Hristiyanln temel kaynaklarna inilerek temel prensiplerinin ortaya konmas Katolik Kilisesindeki bozulmalar gidermek iin yenilik yapma dncesinin yaylmas ncilin her dile evrilerek okunmas sonucunda kiliseye kar phe ve eletirilerin artmas Rnesans sonucunda skolastik dncenin yklarak pozitif dncenin hkim olmas Reformun Sonular Avrupada din ve mezhep savalar balamtr. Katolik Kilisesi yeniden dzenlenmitir. Avrupann mezhep birlii bozulmutur. Protestanlk, Kalvenizm, Anglikanizm gibi yeni mezhepler ortaya kmtr. Kilisenin ve din adamlarnn toplum zerindeki basklar ortadan kalkmtr. Krallar ve burjuva snfnn kilisenin mallarna el koymalar sonucunda gleri artmtr. Avrupada eitim ve retim, Katolik Kilisenin kontrolnden kartarak laik bir yapya kavumutur.

Reform Hareketlerin Osmanl Devleti zerindeki Etkileri : Osmanl topraklarnda yaayan Hristiyanlara tannan din ve vicdan zgrl reform hareketlerinin Osmanl Devletinin etkilemesini engellemitir. Osmanl Devleti Hristiyan birliini paralamak iin reform hareketlerini ve mezhep ayrlklarn desteklemi, bu sayede Avrupa ilerine kadar ilerleyii kolaylamtr. YAKINA AVRUPASI Fransz htilali (1789) : Fransada monarik yap ve ekonomik skntlara kar kan ihtilaldir. Bu ihtilal ile dnyaya insan haklar, demokrasi, milliyetilik, ii haklar, liberalizm, adalet ve eitlik gibi kavramlar yaylmtr.

TARH 2013

~ 103 ~

************************************************ TARH ************************************************** Fransz htilalinin Sebepleri Fransz htilalinin Sonular Fransada mutlakiyet dzeni yklm, eitlik ilkesi Fransada krallk ynetiminin basklar Halkn soylular, rahipler ve hibir siyasi hakk kabul edilmitir. Millet egemenlii fikri yaygnlamtr. olmamasna ramen vergi veren burjuvalardan oluan snflara ayrlmas Milliyetilik akm tm dnyaya yaylmaya balad. Mevcut siyasal ve ekonomik yapy beenmeyen nsan ve Vatanda Haklar Bildirisi ilan edilmitir. aydnlarn eletirileri Demokrasi fikri gelimitir. Amerikada kurulan cumhuriyet rejiminin etkileri htilal sonrasnda oluan zgrlk, eitlik, Soylularn lks ve sorumsuz yaamlarna milliyetilik gibi fikirlerin kendi lkelerini etkileyeceini tepkilerin artmas dnen Avrupa devletleri Fransaya sava amtr. Aydnlanma ann balamas Yeni a kapanm, Yakn a balamtr. Fransz htilalinin Osmanl Devleti zerindeki Etkileri : ok uluslu bir yapya sahip olan Osmanl Devleti zamanla Fransz htilalinin yayd milliyetilik akmyla zarar grmeye balam ve bu snrlardaki aznlklar ayaklanmtr. Milliyetilik akm zamanla Osmanl Devletinin paralanmasna yol amtr. Fransz htilali, Tanzimat ve Islahat fermanlar ile merutiyetin ilan edilmesinde etkili olmutur. Bu gelimeler demokratik gelimeler olduundan Fransz htilalinin Osmanlya olumlu etkileri olarak gsterilir. lk isyan eden millet : Srplar lk bamsz olan millet : Yunanllar 1878 Berlin Antlamas ile bamsz olan : Srbistan, Karada, Eflak Bodan (Romanya) En son ayrlan millet : Arnavutluk (I. Balkan Sava srasnda 1913) 1815 Viyana Kongresi & Meternich Plan : Fransz htilalinden ksa bir sre sonra htilal Savalar ya da Napolyon Savalar ile Avrupann siyasi yapsnn bozulmas karsnda kongre toplanm; Rusya, Avusturya, Prusya ve ngiltere biraraya gelmi ve imparatorluklarn korunmas ve ulusu hareketleri nleme ynnde karar alnmtr (Meternich Plan). Bu uygulamaya geildii bu dneme Restorasyon Dnemi denir. Bu kongre; 1830 ve 1848 ihtilallerine ortam hazrlamtr. 1830 htilali : Fransa Kral X. Charlesn basn ve dnce zgrlne kstlama getirerek anayasal haklar engellemesi sonucunda yaanmtr. htilal sonucunda tahta geen yeni kral Louis Philip anayasada yeni dzenlemeler yaplmasna salam ve Fransada meruti krallk rejimi tekrar kurulmutur. htilal sonucunda kraln yetkileri azaltlrken meruti ynetim g kazanmtr. Fransada yaanan ihtilalden etkilenen Belikada kan ayaklanmalar neticesinde Belika bamsz olmu; Lehistan (Polonya)da da bir ihtilal yaanmtr. Viyana Kongresi kararlar gerei Rusyaya braklan Lehistan, Rusyadan ayrlamamtr. 1848 htilali : Fransada balayan ihtilallerin en nemli nedenleri milliyetilik akmnn etkisiyle siyasi haklardan yoksun olan halkn bu haklara sahip olma dncesidir. XIX. yzylda sanayide grlen gelimeler sonucunda Avrupada ii saysnn artmas ve ii snfnn problemleri ihtilalin yaanmasna ortam hazrlad. htilal sonucunda Fransada cumhuriyet ilan edilmi, 1852ye kadar bu durum devam etmitir. htilal sonucunda Sosyalist akmlar g kazanmtr. 1848 htilallerinin etkileri Avrupada da grlmtr. Krallar halka yeni haklar vermek zorunda kalmlar, Avrupada demokratikleme hareketleri hz kazanmtr. htilaller ayrca talya ve Almanyann siyasi birliklerini kurmalarna zemin hazrlamtr. htilallerin Osmanl Devleti zerindeki Etkileri : htilaller Osmanl Devletindeki Islahat Fermannn ve merutiyetin ilannda etkili olmutur. Sanayi (Endstri) nklab :

retim faaliyetlerinde kol gcnn yerine makine gcnn kullanlmas demek olan Sanayi nklab XVII. yzylda ngilterede balamtr. Makineleme ilk defa dokuma alannda kullanlm, fabrikalar kurulmu ve seri retim yaplabildiinden maliyet azalmtr. Fabrikalamann giderek artmas Avrupann ehresini deitirmi, byk sermayeli irketler kurulmutur.

TARH 2013

~ 104 ~

************************************************ TARH ************************************************** Smrgelerden mal getirmek ve ilenmi hale getirilmi mallar gtrmek amacyla ticaret filolar kurulmu, 1869da Svey Kanal ve 1914te de Panama Kanalnn almasyla deniz ulam kolaylat. Sanayi nklab Avrupada rekabeti artrm, pazarn nemini gstermitir. Kyden kente g artm, ii snf ortaya kmtr. Avrupada ham madde, pazar ve i gc ihtiyacnn artmas yeni smrgecilik faaliyetlerinin balamasna ortam hazrlamtr. Bu da I. Dnya Savann kmasna ortam hazrlamtr. Sanayi nklabnn Osmanl Devleti zerindeki Etkileri : Osmanl lkesine Avrupadan bol miktarda ucuz mal girmitir. Avrupadan gelen ucuz mallarla ba edemeyen lonca tekilatlar ve kk el tezghlar kapanmtr. Osmanl lkesinde isizlik artmtr. thalat artmtr. Lonca tekilatlar ellerindeki ilenmesi gereken ham maddeyi yurt dna satmlardr. Osmanl Devleti darya ham madde satan, dardan ilenmi mal (mamul mal) bir lke konumuna gelmitir. Ekonomik anlamda Avrupaya baml olmutur. Osmanl lkesindeki tarm retimi, geimlik dzeyden pazar ekonomisi dzeyine ulamtr. Osmanl parasnn deeri azalmtr. Osmanllarn Afrika ve Ortadoudaki topraklarnn ngiltere, Fransa ve talya tarafndan igal edilmesine de neden olmutur. Osmanl Devletinin Sanayi nklabnn Etkilerilerine Kar Ald Tedbirler : thal rnlerden alnan vergiler arttrlm, ihracattan alnan vergiler azaltlmtr. Ancak bu uygulama kapitlasyonlar sebebiyle etkili olmamtr. Tarm, sanayi ve ticaretin gelimesi iin almalara balanmtr. Bu amala 1860da slah- Sanayi komisyonu kurulmutur. Byk imalathaneler almtr. zel sermayeye fabrika kurmalar iin destek verilmitir. Tevik Kanunu ile yeni kurulacak fabrikalar on yl vergiden muaf tutulmutur. Avrupal devletler ise Osmanl mallarna lkelerine girite ok fazla vergi koymular. Osmanlnn ihracatnn artmasn engellemilerdir.

TARH 2013

~ 105 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 106 ~

************************************************ TARH **************************************************

11. OSMANLI DEVLET DAILMA DNEM (1792-1908)

TARH 2013

~ 107 ~

************************************************ TARH ************************************************** XIX. Yzylda Osmanl Devletinin Genel zellikleri Avrupa devletlerinin Osmanl Devletinin i ilerine karmasn nleme, demokratikleme ve Batllama yolunda almalar yaplmtr. Denge siyaseti izlenerek toprak btnl korunmaya allmtr. Ulusuluk akmnn ortaya kard milliyetilik akmndan olumsuz etkilenmi; devletin mrn uzatmak iin askerlik, maliye, bilim, teknik, kltr, eitim, hukuk ve ynetim alanlarnda slahatlar yaplmtr. XIX. Yzyl Islahat Hareketleri Genel Amalar : Osmanl Devletini kten kurtarmak ve devletin paralanmasn engellemek Avrupa devletlerin aznlk haklarn bahane ederek Osmanl Devletinin i ilerine karmasn engellemek, aznlk haklarn koruyacak yenilikler yaparak aznlklarn devletten kopmalarn engellemek Rusyann Boazlar zerinden Akdenize inmesini engellemek iin Avrupann yardmn salamak Askerlik, maliye, bilim, teknik, eitim, hukuk ve ynetim alannda slahatlar yaparak Batya olan fark gidermek Genel zellikleri : Mslman olmayanlar memnun edecek eitli dzenlemeler ierir. Avrupa kltrnn etkisinde hazrlanmtr. Avrupa devletlerinin desteinin salanmas amalanmtr. Avrupa devletlerinin Osmanl Devletinin i ilerine karmasn nlemek iin yaplmtr. lk kez ynetim ve hukuk alannda dzenlemeler yaplm; askerlik, teknik, bilim ve eitim slahatlar devam etmitir. Halk ilk kez ynetime katlmtr. lk kez padiahn yetkileri kstlanmtr. lk kez kanunun stnl kabul edilmitir. Osmanlda ilk kez parlamento dnemi balamtr. Islahatlar devlet politikas haline getirilmitir. XIX. Yzyl Gelimeleri 1) II. Mahmut Dnemi (1808 1839) :

Kabak Mustafa syanndan sonra hkmdar olan IV. Mustafa, Rusuk Ayan Alemdar Mustafa Paann abalaryla tahttan indirilmi ve yerine II. Mahmut getirilmitir. Sadrazam Alemdar Mustafa Paa yaparak devletin gelecei iin almalara balamtr. Askeri Alanda Yaplan Islahatlar : Nizam- Cedit Ocann devam niteliinde olan Sekban- Cedit ve Ekinci Oca adyla Avrupa tarznda dzenlenmi askeri birlikler kurulmu; ancak yenierilerin isyan sonucu bu birlikler datlmtr. Bu isyan sonucunda Alemdar Mustafa Paa ldrlmtr. (Alemdar Olay) 1826 Vakayi Hayriye denen olay ile yenieri oca kaldrlmtr. Bylece; Padiahn devlet ynetimindeki otoritesi artmtr. Islahatlarn nndeki en nemli engel kalkmtr. Hazine rahatlamtr. Bektai tarikat kaldrlmtr. Asakir-i Mansure-i Muhammediye adl yeni bir merkez ordusu kuruldu. 1831 - Askeri amal ilk nfus saym yapld. (Erkekler zerinde) lk silah fabrikas kuruldu. Tmarl Sipahiler yerine gvenlii salamak iin Anadoluda Redif Birlikleri, Rumelide Mirlikler kuruldu. Mekteb-i Tbbiye (Askeri Tp Okulu) ve Mekteb-i Harbiye (Harp Okulu) ad verilen askeri okullar almtr. Mehterhane kapatlarak yerine Mzka-i Hmayun (Bando Okulu) ald. Askeri ileri dzenlemek iin Darl ra- Askeri kuruldu. Eitim Kltr Alannda Yaplan Islahatlar : stanbulda ilkretim zorunlu hale getirildi. Medreselerin yannda Avrupa tarz eitim veren Rtiyeler (Orta Okul dzeyinde) ve Mekteb-i Ulum-u Edebiye (Lise dzeyinde) gibi ortaretim kurumlar ald. Devlet memuru yetitirmek iin Mekteb-i Maarif-i Adliye ald.

TARH 2013

~ 108 ~

************************************************ TARH ************************************************** lk kez Avrupaya renci gnderildi. Askeri okullarda Franszca zorunlu ders haline getirildi. lk resmi gazete Takvim-i Vekayi karld. (Halk aydnlatmak ve slahatlar benimsetmek iin) Rumi takvim kullanlmaya balanmtr. Baytar Mektebi ald. Tercme odalar kuruldu. Bat tarznda mzikler serbest brakld. Ynetim Hukuk Alannda Yaplan Islahatlar: Divanhmayun kaldrlarak yerine Nazrlklar (Bakanlklar) kuruldu. lk kez Kabine Sistemine geildi. Sadrazamlk makam Baveklete evrildi. Seraskerlik makam kuruldu. Devlet meseleleri Hkmet Kaps denen Babalide grlmeye balanmtr. Memurluklar Dhiliye ve Hariciye olarak iki gruba ayrlmtr. Daha sistemli hale gelmitir. Memura yerli fes, ceket, pantolon giyme zorunluluu getirilmitir. (Klk Kyafet Kanunnamesi) Memurlar kul olmaktan karlmtr. Devlet memurlar iin derece rtbe sistemi kabul edildi. Tmar (Dirlik) Sistemi kaldrlmtr. Bylece memurlara ilk kez maa balanmtr. Kazalar (ller) merkeze balanm ve merkezi ynetim glendirilmitir. llere valiler, ky ve mahallelere muhtarlar atanmtr. Atamalar merkezden yaplmtr. Ky ve mahallelere muhtarlklar kurulmutur. 1834 Dzenli posta rgt kurulmutur. Polis tekilat kurulmutur. Karantina rgt kurulmu ve uygulamas balatlmtr. Msadere Sistemi kaldrlmtr. Bylece zel mlkiyet gvence altna alnmtr. (Hukuken) II. Mahmut Dneminde memurlarla ilgili olarak kaldrlan Msadere uygulamas, Tanzimat Ferman ile herkese mlkiyet ve miras hakknn verilmesiyle resmen kaldrld. Toplanacak vergileri belirlemek amacyla mlk saym yaplmtr. Vakf gelirlerini tek elde toplamak iin Evkf Nezareti kuruldu. lk kez Pasaport zorunluluu getirilmitir. Devlet memurlarn yarglamak ve vatanda ile hkmet arasnda davalara bakmak iin Meclis-i Valay- Ahkm- Adliye kurulmutur. Kanun tzk hazrlanmasnda yardmc olacak meclis Meclis-i Valay- Ahkm kurulmutur. Ynetim ilerini planlamak iin Dar- uray- Bab- Ali kurulmutur. Padiahn devlet dairelerine resminin aslmas gelenei balatlmtr. Toplanacak vergileri belirlemek amacyla mlk saym yaplmtr. Fersane kuruldu. Ben Mslman camide, Hristiyan kilisede, Museviyi havrada grmek isterim. sz ile din ve mezhep zgrl geni anlamda salanmtr. (II. Mehmetten sonra halka din ve mezhep zgrl tanyan II. Osmanl padiah II. Mahmuttur.) Ekonomi Alannda Yaplan Islahatlar: Yerli kuma kullanma zorunluluu getirilmitir. Bakrkyde Bez, Eypte plik, zmitte uha (Kuma), Beykozda Deri fabrikalar kuruldu. Gmrk vergileri yeniden dzenlenmitir. (Ticaretin gelimesi iin) Devlet memurlarna ilk kez maa balanmtr. (Tmarn kaldrlmas ile) Karantina uygulamas balatlmtr. Ayarlklar kaldrld. 1808 Sened i ttifak (II. Mahmut & Ayanlar (Toprak Aalar)) Sadrazam Alemdar Mustafa Paann abasyla II. Mahmut ile Ayanlar arasnda imzaland. Yaplma Amalar: Ayanlar asndan; fiilen sahip olduklar haklar hukuki gvenceye kavuturmak Hkmet asndan; merkezi otoriteyi salamak Esaslar: Devlet, ayanlarn varln kabul edecekler. Ayanlar padiaha bal kalacaklar ve devletin emirlerine uyacaklar. Devletin yneticisi padiaha kar klacak bir harekette birlikte yok edilecektir. stanbulda bir isyan karsa, Ayanlar padiaha yardm edecektir. Devlet gelirleri korunacaktr. Sadrazamn kanunlara uygun olan emirlerine kar gelinmeyecek. Toplanacak asker, devletin askeri saylacak. Reaya (Osmanl toplumu) her ekilde korunacak.

TARH 2013

~ 109 ~

************************************************ TARH ************************************************** Ayanlar, devlet adamlarnn saldrlarndan korunacaktr. Padiah ayanlarn fiili feodal statlerini resmen tanyacaktr. Ayanlar, kendi yrelerinde dzenli bir ynetim kurup birbirlerinin haklarna sayg gsterecek. Ayanlar bulunduklar blgelerde vergi ve asker toplanmasna yardmc olacaklar. Vergi miktar alnacak ortak kararla belirlenecekti. Ayanlar halka da adil davranacaktr. Ayanlar Islahatlar destekleyecek ve tarada devlet adna asker ve vergi toplayabilecekti. Deerlendirme: Sened-i ttifak, II. Mahmut ve 13 Ayan arasnda imzaland. Alemdar Paa arac oldu. lk kez hkmdarn yetkileri kstland, otoritesi sarsld ve otoritesi yannda baka otorite tannd. Merkezi otorite bu admla zayflad. Anayasal idareye geite ilk admdr. Osmanllarda demokratikleme hareketlerinin ilk adm saylabilir. Bir yemin belgesidir. Sonular itibariyle Magna Carta -1215 (ngiltere) ile benzer zelliktedir. Tarada ekonomik gc olan Ayanlar, siyasi gte kazand. Tanzimat fermannn altyapsn oluturur. Devletin ayanlara sz geiremeyecek kadar gsz olduunun gstergesidir. Sadrazam, dorudan devlet ynetiminde sz sahibi oldu. (Arac olarak) Mustafa Paann lmesi ile Ayanlarn ortadan kaldrlmas sonucu uygulanamamtr. Szlemenin imzalanmasnda Avrupann (fikir akmlarnn) etkisi yoktur; ancak sonular itibar ile Avrupai bir gelime olarak sylenebilir. Bu Dnemde Yaanan Gelimeler (1808 1839) 1804 1878 Srp syan: 1804 Srplar Fransz htilalinin milliyetilik politikasyla ilk isyan kararak ayaklandlar. syann Nedenleri: Fransz htilalinin getirdii Milliyetilik dncesinin Srplar arasnda yaylmas Rusya ve Fransa gibi Avrupa devletlerinin kkrtmalar Osmanl merkezi otoritesinin zayflamas Sava alan haline gelen Srbistan topraklarnn sk sk el deitirmesi Srbistanda grev yapan memurlarn ve yenierilerin halka sorumsuz davranmalar syann Aamalar: 1804 Kara Yorgi tarafndan ilk isyan balatld. 1812 Bkre Antlamas ile Srplara ilk imtiyaz (ayrcalk) verildi. 1829 Edirne Antlamas ile Srplara zerklik verildi. 1878 Berlin Antlamas ile Srplara bamszlk verildi. Osmanl Devletinden ilk imtiyaz alan millet yine Srplar olmutur. 1806 1812 Osmanl & Rusya Savalar: Nedenleri: Ruslarn Mora, Eflak, Bodan ve Srplar kkrtmas Osmanl Devletinin Rusya yanls siyaset izleyen Eflak ve Bodan beylerini grevden almas Osmanl Fransz yaknlamasna gvenen Osmanlnn Boazlar Rusyaya kapatmas Bu nedenlerden Rusya, 1806da Osmanl Devletine sava at. Ancak Fransann ikiyzl davranmas ile sava esnasnda Rusya ile antlamalar yapt. (Tilsit Erfurt) Sava sonunda Rusyaya kaybeden Osmanl 1829 Bkre Antlamas imzalad. 1809 Kale-i Sultaniye Antlamas (Osmanl & ngiltere): Fransann Rusya ile anlamas zerine Osmanlnn ngiltere ile imzalad antlamadr. Boazlardan sava ve bar dneminde hibir sava gemisi gemeyecekti. 1812 Bkre Antlamas (Osmanl & Rusya): Beserabya Rusyaya verildi. Eflak Bodan Osmanl Devletine verildi. Osmanl Devleti, Srplara imtiyaz (ayrcalk) verecekti. (Bu durum dier aznlklar cesaretlendirdi.) 1821 1829 Yunan (Rum) syan: Srplardan sonra ikinci ayaklanan; ama ilk bamsz olan millet Yunanllardr. syann Nedenleri: Fransz htilalinin getirdii Milliyetilik dncesinin Rumlar arasnda yaylmas Rusya, ngiltere ve Fransa gibi Avrupa devletlerinin Rumlar isyana kkrtmalar Rumlarn okullar ve cemiyetler kurarak yapacaklar isyan hareketlerine ortam hazrlamalar (1814 Etnik-i Eterya Cemiyeti) Osmanl Devletinin Yanya valisi Tepedelenli Ali Paann isyann bastrmak iin uramas 1820de Rusyann kkrtmas ile Eflak Bodanda ilk isyan Aleksander psilanti balatt.

TARH 2013

~ 110 ~

************************************************ TARH ************************************************** 1821de Tepedenli Ali Paann isyan etmesi sonucundan yararlanan Rumlar Morada ikinci isyann balatmtr. Bu isyan srasnda Avusturya hari tm Avrupa lkeleri Rum isyanna destek vermitir. Bu isyan bastrmak iin Msr valisi Mehmet Ali Paadan yardm istemek zorunda kalmtr. 1827 Navarin Baskn (ngiltere, Fransa, Rusya) ile Osmanl ve Msr donanmalar yakld. 1829 Edirne Antlamas ile Yunanllar bamsz olmutur. (ilk bamsz olan millet) 1828 1829 Osmanl & Rusya (ngiltere Fransa destekli) Savalar: Sebebi: Osmanl Devleti, Navarinde yaklan donanmas iin ngiltere, Fransa ve Rusyadan tazminat isteyince devlet Osmanl Devletine sava atlar. Franszlar Moray igal ettiler. ngilizler Moradaki Msr kuvvetlerini skenderiyeye tadlar. Rusyann Osmanlya sava at srada Osmanlnn askeri durumu: 1826 Yenieri Oca henz kaldrlm. Yeni kurulan ordu ve askeri slahatlar yeterli seviyeye ulamam. 1827 Donanma Navarinde yaklm. Bu dezavantajlar deerlendiren Ruslar; douda Erzuruma, batda Edirneye kadar ilerlediler. Ruslarla Osmanl Devletinin isteiyle 1829 Edirne Antlamas imzaland. 1829 Edirne Antlamas (Osmanl & Rusya): Antlama Maddeleri: Yunanistan bamsz olacak. Eflak ve Bodana ayrcalk verilecek. Srbistana zerklik verilecek. Tuna adalar Ruslara verilecek. Rus ticaret gemileri boazlardan serbeste geebilecek. Osmanl Devleti, Rusyaya sava tazminat deyecek. Sonular: Yunanllar, Osmanldan bamsz olarak ayrlan ilk millet olmutur. Osmanlda milliyetilik hareketleri ilk defa baarya ulat. Yunanistana bamszlk verilmesi ile Morann elden kmas Mehmet Ali Paann isyanna neden oldu. (1830 1840) Osmanl Devleti kendi kuvvetleriyle Rusyaya kar koyamayacan anlad. 1830 Cezayir, Fransz tarafndan igal edildi. Bu igal 1847de tamamland. 1830 1840 Msr Sorunu (Osmanl & Msr Valisi Mehmet Ali Paa): Yunan isyan srasnda Msr valisi M. Ali Paadan yardm istendi. Bunun karlnda Mora ve Girit valiliklerinin kendine braklmasn istedi. Navarinde donanmasn kaybeden ve Yunanllarn bamsz olmas ile de Mora valiliini alamayan M. Ali Paa, Adana ve Suriye valiliklerini istedi; ancak istei kabul edilmeyince de isyan etti. Osmanl ordusunu 2 defa yenip Ktahyaya kadar ilerledi. Rus donanmas da Osmanl Devletine yardm amacyla stanbula kadar geldi. Bu durumdan memnun olmayan ngiltere ve Fransa araya girerek Osmanl Devleti ile M. Ali Paa arasnda 1833 Ktahya Antlamas imzalad.

TARH 2013

~ 111 ~

************************************************ TARH ************************************************** 1833 Ktahya Antlamas (Osmanl & Mehmet Ali Paa (ngiltere Fransa)): Maddeleri: Mehmet Ali Paaya Msr, Girit ve Suriye (am) valilikleri verilecek. Olu brahim Paaya Cidde valiliinin yannda Adana valilii verilecek. Avrupal devletlerin ve Rusyann karmasyla Msr Sorunu uluslararas bir sorun haline geldi. Msr Sorunu geici olarak zmlendi. Osmanl Devletinin valisi ile baedemeyecek kadar zayf olduu anlald. II. Mahmut, M. Ali Paaya gvenmediinden yeni ittifak araylarna balad. Daha sonra yeniden ayaklanan M. Ali Paa, Msrn Osmanlya bal kalmasnn ancak ynetiminin oullarna gemesi koulu ile 1840 Londra Antlamasn imzalad. 1833 Hnkr skelesi Antlamas (Osmanl & Rusya): mzalanma Nedeni: ngiltere ve Fransaya gvenmeyen II. Mahmutun Msr valisine kar Rusyann desteini almak istemesi Maddeleri: Osmanlya bir saldr olursa Rusya yardm edecek. Ancak masraflar Osmanl karlayacak. Rusyaya bir saldr olursa Osmanl, boazlar kapatacak. Antlama 8 yl geerli olacak. Sonular: Osmanl Devleti ve Rusya kendilerini gvence altna almtr. ngiltere ve Fransann Akdenizdeki karlar tehlikeye dmtr. Rusya Boazlarda ayrcalk etmi. lk kez Boazlar Sorunu kartlmtr. (ngiltere ve Fransa yznden) Bu sorun ilk kez ngiltereyi karna almak istemeyen Osmanl, 1838 Balta Liman Ticaret Antlamas ile ngiltereye nemli tavizler vermitir. 1841 Londra Boazlar Konferansnda imzalanan szleme ile Boazlarn egemenlik hakk tamamen Osmanllara braklarak sorun zmlenmitir. 1838 Balta Liman Ticaret Antlamas (Osmanl & ngiltere): mzalanma Nedeni: Msr sorununda ngilterenin desteini almak. Maddeleri: ticarete Osmanlnn yan sra ngiltere vatandalar da katlacaktr. ngilizler, i gmrk vergilerinden muaf tutulacaktr. % 3 gmrk vergisinin ihracatta % 12, ithalatta % 5 olacaktr. Sonular: Bu antlama ile Osmanl ekonomisi Yar Smrge durumuna dmtr. ngiltereye verilen bu haklar, Avrupal Devletlerine de tannm ve ak pazarna dnmtr. Yabanc mallar Osmanl pazarlarna egemen oldu. Osmanlnn da bamll daha da artt. El tezghlar ve kk atlyeler kapand; isizlik artt. Lonca tekilat kt. D ticaret dengesi bozuldu. Gmrk vergileri yabanclara azaltld. Msr sorununda ngilterenin destei alnd. TANZMAT DNEM (1839 1876) Tanzimat Ferman (3 Kasm 1839) Sultan Abdlmecit (1839 1861) Islahat Ferman (28 ubat 1856) Sultan Abdlaziz (1861 1876)

Sultan Abdlmecit (1839 1861) ve Sultan Abdlaziz (1861 1876) dnemleridir. Bu dnemde; en ok Hukuk ve Ynetim alanlarnda Islahatlar yapld. Bu dnemde younlaan Islahatlar, ayn zamanda Osmanlclk ve Batclk fikirlerinde birer uygulamas saylr. zellikle eitim ve yarg gibi alanlarda eski ve yeni kurumlarn varln birlikte devam ettirdii ilk dnemdir. Alt yaps II. Mahmut zamannda hazrlanan bu dnem fermanlar, Osmanl Devletinin varln devam ettirebilmesi iin yapmak zorunda olduu kkl deiiklikler ile aznlklara eitlik ve gvence verilmesi ynndeki taleplerin sonucu olarak bu dnemler iinde yeni fermanlarla oluturulmutur. Tanzimat ferman (1839), Islahat ferman (1856) ve I. Merutiyet (1876)in bana kadarki sretir. 1) Sultan Abdlmecit Dnemi (1839 1861) :

Bundan sonra ben dhil herkes kanunlara uyacak! diyerek kanunun stnln kabul eden ilk Osmanl Padiahdr.

TARH 2013

~ 112 ~

************************************************ TARH ************************************************** 3 Kasm 1839 Tanzimat Ferman (Glhane-i Hatt- Hmayunu) Hazrlayan lan Eden : Hariciye Nazr (Dileri Bakan) Mustafa Reit Paa : Sultan Abdlmecit

lan Edilme Amalar : Osmanlnn paralanmasn nlemek Avrupal Devletlerin Osmanl i ilerine girmelerini nlemek Toplumun birbirleriyle kaynamalarn salamak Milliyetilik akmnn etkilerini azaltmak ve toplumun tm kesimine yeni haklar vermek ve aznlklarn Osmanlya ballklarn arttrmak Msr meselesinde, Avrupann desteini alabilmek Batllamak ve demokratiklemek Maddeleri : Mslman ve Hristiyan btn halkn can, mal ve namus gvenliklerini Osmanl Devleti salayacakt. (lk kez insan hak ve zgrlkler yasal altna alnmak isteniyor.) (Osmanlclk) Herkes yasalar nnde eit saylacakt. Herkes bamsz mahkemelerde ak olarak ve eit artlarda yarglanacak, kimse haksz yere idam edilmeyecekti. Askerlik Ocak Sisteminden kartlp Vatan Grevi haline gelecek. (Belirli sreler iin askere herkes (erkekler) alnacak ve 5 ylla snrlandrlacakt. Ayrca srgn edilmeyecekti.) Vergiler, herkesin gelirine gre dzenli bir ekilde toplanacakt. (Vergi Eitlii lkesi) Herkes yasalar (kanun) nnde eit saylacakt. Rvet ve iltimas (adam kayrma) nlenecekti. kence, dayak ve angarya kaldrlacakt. Msadere (len veya grevden alnan devlet memurunun malna devlete el konulmas) kaldrlacak ve herkes kendi malna ve mlkne sahip olabilecekti ve miras brakabilecekti. (Gayrimslim iin Zor Alm) Ferman hkmlerine ve kanunlarna, Padiah da uyacakt. Bylece Kulluk Yetkisi kaldrlarak padiahn yarg yetkisi kstlandrlmtr. Getirdikleri Yenilikler : Eitilik (Mslim gayrimslim aras) nsan Haklar zel Mlkiyet Alnmayan Fikirler : Milliyetilik, Ulusal Egemenlik, Laiklik (Siyasal Haklar) Dnce Hrriyeti Basn zgrl Bu Fermann Sonular : Osmanl padiah ilk kez kendi gcnn stnde Kanun Gc olduunu kabul etmitir. Anayasallama srecinin balangc olmutur. (Anayasa deildir.) zel mlkiyet garanti altna alnmtr. Merkezi otorite glendirilmi ve halkn devlete olan gveni artmtr. Anayasaclk alanda atlan nemli bir belgedir ve ilk aamasdr. Ferman ile Osmanl Devletinde ilk kez hukukun stnl kabul edildi. Din, dil, rk ayrm gzetmeksizin halk arasnda eitlii salamaya alan Osmanlclk fikri (Osmanl vatandal) ortaya kmtr. Vergi adaleti saland, askerlik vatan grevi haline getirildi; ancak gayrimslimlerin askerlik iin skntlar vard. (Zorunlu askerlik ile ilgili) Mlkiyet hakk saland. (Devlet garantisindedir.) Osmanlclk fikir akm, devlet politikas olarak uygulanmtr. Senet tr belgedir. (Yeni rejime gidilmeden padiah kendi yetkilerini kstlamtr.) Tebaadan vatanda statsne geilmitir. (Kulluk Yetkisi kaldrlarak Osmanl vatandal olma) Batnn sosyal, siyasi ve felsefi grleri benimsenerek devletin kurtulacana inanlmtr. Bu ferman, halkn istei ile deil, padiahn isteiyle gerekleti. Ancak baarl olamad. Rusya, Tanzimat Ferman ile aznlklara verilen haklarn aznlklar devlete balayaca endiesi ile ferman aleyhine almalar balatmtr. 1840 Londra Konferans (Msr Sorunu) Rusyann Boazlardan Akdenize inerek ngilizlerin smrgelerine giden yollar kapatabilecei endiesiyle ngiltere, Msr meselesini zmek iin Konferans toplamtr. Ayrca, M. Ali Paann Fransadan ald destek ile yeniden saldrmasyla Nizipe kadar gelmesi de bunda etkilidir. Fransa, M. Ali Paann tarafn tuttuundan konferansa katlmamtr.

TARH 2013

~ 113 ~

************************************************ TARH ************************************************** Osmanl Devleti, Avrupa devletlerinin desteini almak ve iilerine karmamalar iin konferansa giderken 1839 Tanzimat Fermann ilan etmitir. Konferansta Alnan Kararlar: Msr; Osmanl topra saylacak ve ynetimin babada oula gemek zere Kavalal Mehmet Ali Paaya braklacakt. Msr; Osmanl Devletine vergi demeye devam edecektir. (1/4 stanbula gnderilecektir.) Suriye, Adana ve Girit valilikler, Osmanl Devletine brakld. Msr meselesi, bu konferansta, uluslararas alanda zme kavutu. 1841 Boazlar Meselesi & Londra Boazlar Szlemesi Msr sorununun Londra Konferansnda kabul edilen Protokolle zmlenmesinden sonra 1841 ylnda Hnkr skelesi Antlamasnn sresi doldu. Rusya, ayn artlar ile anlamann yenilenmesini talep etti; ancak Osmanl Devleti bunu kabul etmedi. Bunun zerine Boazlar konusu uluslararas bir konferansta ele alnd. Konferansa; ngiltere, Rusya, Fransa, Osmanl, Prusya, Avusturya katld. 1841 Londra Boazlar Szlemesi: Boazlar, Osmanl Devletinin egemenliinde olacak. Bar zamanlarnda Boazlardan yabanc sava gemisi gemeyecek, sava zamanlarnda ise Osmanl Devleti Boazlar istedii ekilde kapayp aabilecek. Boazlar btn ticaret gemilerine ak olacak. Boazlarn durumu Avrupa devletlerinin garantisi altnda olacak. Bu szlemenin nemi: Boazlar, uluslararas bir stat kazanmtr. Rusya, Hnkr skelesi Antlamas ile elde ettii ayrcalklar kaybetmitir. ngiltere ve Fransa, bu antlamadan krl kmtr. Osmanl Devletinin Boazlar zerindeki mutlak egemenlii sona ermitir.

1848 Macar Mlteciler Sorunu Mlteci, doup bydkleri yerlerden eitli nedenlerden dolay ayrlmak zorunda kalarak baka lkelere snan kimselerdir. Avusturya ve Ruslardan kaan Macarlarn Osmanlya snmas, Osmanl Devletinin hala gl bir devlet olduunun kantdr. Osmanl Devletinin bu olayda izledii ilkeli politika, ngiltere ve Fransann Krm Savanda Osmanly desteklemelerinde etkilidir. Osmanlya snan mlteciler : 1492 spanyadan kaan Mslman ve Yahudiler 1709 sve Kral 12. arl (Prut Sava) 1768 Lehliler (Kk Kaynarca Antlamas) 1853 ~ 1856 Krm Sava (Osmanl, ngiltere, Fransa, Avusturya Macaristan, Piyomente & Rusya) Nedenleri: Rusyann Osmanl Devletinin ngiltere ve Fransa ile yaknlamasndan rahatsz olmas Rusyann Hnkr skelesi Antlamas ile kazand ayrcalklar 1841 Boazlar Ant. ile yitirmesi Rusyann tarihi emelleri gerekletirerek scak denizlere ulamak istemesi Rusyann kutsal yerler sorununu gndeme getirmesi Rusyann Osmanl Devletinden Ortodokslar ile ilgili dzenlemeler yaplmasn istemesi stanbula gelen Rus elisi Prens Menikofun protokol kurallarna uymamas ve devlet adamlarna bask yapmas zerine Osmanl Devletinin eliyi geri gndermesi Geliimi: 1853te Rusyann Eflak ve Bodan igal etmesi zerine Krm Sava balad. Rusya ksa bir srede Sinopa baskn yaparak Osmanl donanmasn yakt. Bunun zerine ngiltere ve Fransa, Osmanl Devleti ile bir ittifak imzalayarak Rusyaya sava ilan ettiler. (1854)

TARH 2013

~ 114 ~

************************************************ TARH ************************************************** Avrupal Devletler, Hindistandaki karlarn korumak amacyla Osmanlnn yannda yer aldlar. Mttefikler Krmda Sivastopolu ele geirince Rus ar bar istemek zorunda kald. Yaplan grmeler sonucunda 1856 Paris Antlamas imzaland. Osmanl Devleti, Paris Konferansna gitmeden nce Avrupa Devletlerinin kendi iilerine karmamas iin Islahat Fermann ilan ederek Parise gitmitir. Avrupa devletleri ile kazandmz son savatr. Osmanl, ilk kez ngiltereden d bor ald. (Bu sava esnasnda) (1854) Osmanl Donanmasnn yakld durumlar 1571 nebaht Deniz Sava 1770 eme Baskn 1827 Navarin Olay 1853 Sinop Baskn :

Not: Millet, Msadere ve Tmar Sistemlerini ilk kaldran II. Mahmut; kesin kaldrlmas Tanzimat Ferman ile yaplmtr. 28 ubat 1856 Islahat Ferman lan Eden : Sultan Abdlmecit

lan Edilme Nedenleri : Osmanlnn paralanmasn nlemek Avrupal Devletlerin Osmanl i ilerine girmelerini nlemek ve onlardan yardmlarn almak Paris Konferansnda aznlklarla ilgili kararlar alnmasn nlemek Aznlklarn, Osmanl Devletinden kopmalarn nlemek Maddeleri : Gayrimslimlere tam bir din ve mezhep zgrl tannacak. Patrikhane, kilise, okul ve hastane ina edebilecek. Gayrimslimlere kk drc szler (gvur) sylemek yasak olacak. Gayrimslimler, devlet memuru olabilecek. Aznlklar, il genel meclisine ye olabilecekler. (lk defa yerel ynetime katlma hakk verilmitir.) Bedelli nakti usul (Bedelli askerlik yapmak) getirilecek. Cizye ve hara vergisi kaldrlacak. (Askerlik ile ilgili durumdan tr) Mahkemeler ak yaplp herkes kendi dinine gre yemin edebilecek ve ikence kaldrlacak. Vergi sistemi yeniden dzenlenecek; gelirine gre vergi alm yaplacaktr. Yabanclara mlkiyet edinme hakk tannacaktr. Aznlklar, Trk okullarnda okuyabilecek, kendi dillerinde eitim yapan okullar aabilecek. Sulularn mallarna devlet el koyamayacaktr (Msadere). Maalar dzenli olarak verilecektir. Rvet ise yasaktr. Patrikhane ve dier dini kurumlarn yetkileri geniletilecektir. Ceza ve ticaret davalar iin karma mahkemeler kurulacak. Bat kltrne nem verilecektir. Aznlklar irket ve banka kurabilecek. ltizam Sistemi kaldrlacak. Fermann Demokrasideki Yeri : Kanun stnl ilkesini ierir. Anayasal belge nitelii tar. Genel bir eitlik ngrr. Gayrimslimlere, Mslmanlar aan haklar verir. Fermann zellikleri : Osmanl aznlklara geni haklar vermesine ramen kaynam toplum yaratamamtr. Askerlik vatan hizmeti olmaktan kmtr. Fermana ramen Avrupallar, Osmanl Devletinin iilerine karmlardr. Ferman, gayrimslimlere yneliktir. D basknn sonucunda ortaya kmtr. Paris Antlamasnda da yer aldndan uluslararas sorununa dnmtr. Ne Mslmanlar, ne de Gayrimslimleri memnun etmitir. Hatta bunlar arasnda atma ortamn yaratmtr. Devletin dalmasn daha da hzlandrmtr. Bu ferman, bamsz i siyasetini engellemi, yaplan slahatlarn baarszlkla sonulanmasna neden olmu ve Avrupal Devletlerin mdahalesine yol amtr. lk yerel ynetimlere ne kadar katlma hakk verilse de sorunlarn nne geilememitir. ki ferman da aznlklarn devletten kopmalarna engel olamamtr.

TARH 2013

~ 115 ~

************************************************ TARH ************************************************** 1856 Paris Konferans (Osmanl, ngiltere, Fransa, Avusturya Macaristan, Prusya & Rusya) Bu Antlama Maddeleri : 1) Osmanl Devleti; Avrupa Devleti saylacak, devletler genel hukukundan yararlanacak ve toprak btnl Avrupal devletlerin garantisi altnda olacaktr. Osmanl Devleti, Avrupal devletlerin garantisi altna girmekle, kendini koruyamayacak kadar zayf bir devlet olduunu kabul etmitir. ngiltere ve Fransa, karlarnn tehlikeye girmesine seyirci kalmayacaklarn gstermitir. Ruslarn Osmanl topraklarn igal ederek scak denizlere inmesi engellenmitir. Osmanl Devleti Rusyaya kar oluturulan Avrupa devletler topluluuna kabul edilmitir. Avrupa diplomasisinde aktif duruma gelmitir. 2) Karadeniz tarafsz hale getirilecek, sadece ticaret gemilerine ak olacak; Osmanl Devleti ve Rusya, Karadenizde sava gemisi bulunduramayacak ve tersane kuramayacaktr. Osmanl Devleti savata galip gelmesine ramen, yenik devlet durumuna drlmtr. Rusyann Osmanl Devletindeki emelleri bir sre iin engellenmitir. ngiltere ve Fransa, Akdenizdeki gvenliklerini korumulardr. 3) Boazlar konusunda 1841 Londra Boazlar Antlamas geerli olacaktr. Boazlar zerinde uluslararas stat devam etmitir. 4) Eflak ve Bodann sahip olduu haklar ve ayrcalklar geniletilecek bu beyliklerin ve Srbistann haklar antlamay imzalayan devletlerin ortak garantisi altnda bulunacaktr. Osmanl Devletinin i ilerine karlm ve egemenlik haklarna mdahale edilmitir. Byk devletler Balkan uluslarnn bamszlna ortam hazrlamtr. 5) Avrupa devletleri Islahat Fermann memnunlukla karlamtr. Islahat Fermannn antlamada yer almas Avrupa devletlerin Osmanl Devletinin iilerine karmalarna zemin hazrlamtr. (ilerine karmak iin bu madde eklenmitir.) Islahat Ferman Avrupa devletlerinin basksyla hazrlanmtr. Antlamann nemi : Rusyann scak denizlere inme (Boazlar) ve Osmanl Devleti zerindeki (Balkanlar) emelleri geici olarak engellendi. ngiltere ve Fransa, Akdenizdeki gvenliklerini korudular. Rusya, Osmanl Devletinin iilerine karma imtiyazlarn kaybetti ve Orta Asyaya yneldi. Kapitlasyonlarn kaldrlmas ilk kez bu konferansta gndeme geldi. Osmanl Devleti ilk kez bu sava srasnda ngiltereden bor ald. (1854) Bu dnemde yaplan inklaplar 1840 Posta Nezareti (Nazrl) kuruldu. 1846 Bank- Dersaadet kuruldu. (lk Osmanl Bankas) Daha sonraki ad Osmanl Bankas. 1848 Darlmuallimin kuruldu. (Erkek retmen Okulu) rf-i vergiler, tek at altnda topland. ltizam sistemi kaldrld, vergilerin toplanmas maal devlet memurlarna brakld. Nizamiye (Mecburi) askerlik, 5 yl sreyle snrlandrld. 1853 Meclis i Ali i Tanzimat kuruldu. (Islahat hareketleri dzenleme, kontrol etme, kanun yapma gibi konular bu kurula verildi.) 1854 ngiltereden ilk defa bor alnd. (Krm Savanda) 1854 lk deniz yolu iletmesi irket-i Hayriye kuruldu. 1856 Bank- Osman (yabanc destekli banka) ald. 1863 Bank Osman ahane adnda bankaya katld. 1856 Meclis-i Maarif-i Umumiye Vekleti ald. (Eitim retim Bakanl) Darlfnun (lk Osmanl niversitesi) kuruldu. Jandarma tekilat (Umuru Zaptiye) kuruldu. 1858 Arazi Kanunnamesi kartld. (Miri topraklar mlk (zel) haline getirildi.) 1859 Mekteb-i Mlkiyye (Mlkiye Mektebi) ald. (dari alanda memur yetitirmek iin) 1859 Kz Rtiyeleri (lk Kz Ortaokulu) ald. 1860 Tercman Ahval (inasi ve Agah Efendi) adnda ilk zel gazete karld. Bunun yannda Tasvir-i Efkar, Ceridei Havadis gibi gazeteler de karlmtr. Dolmabahe Saray, Beykoz, Kksu, Ihlamur, Yldz Kasr gibi birok kkler de yapld. Mecidiye (Madeni Para) ve Kaime-i Mutebere (lk Kt Para) piyasaya srld. Edirne, Varna ve Krm arasnda telgraf hatlar kuruldu. zmir Turgutlu aras demiryolu hatt oluturuldu. Trke temel ders olarak okutuldu. Ordu merkezlerinde dadiler (Liseler) ald. Ordu ad ise Asakir-i ahane yapld.

TARH 2013

~ 116 ~

************************************************ TARH ************************************************** Mecelle (Medeni Hukuk) hazrlanmaya baland. Ticaret, Konsolosluk ve Cemaat Mahkemeleri ald. Devlet kanunlarnn yaynland Dstr Dergisi karld. Yabanc paralarn kullanm yasakland. Vakay Tbbiye adyla ilk Trk dergisi karld. Temyiz Mahkemesi kurulmutur. Muhasallk (Maal vergi memuru) kurulmutur. Ceza Kanunnamesi karlmtr. D bor en fazla Fransadan alnmtr. 2) Sultan Abdlaziz Dnemi (1861 1876) :

Avrupaya resmi ziyaret amac ile gezi dzenleyen ilk padiah olmutur. Merutiyet ilanna kar olduundan tahttan indirilmi ve yerine V. Murat getirilmitir. lk Osmanl medeni kanunu Mecelle bu dnemde Ahmet Cevdet Paa tarafndan hazrlanmtr. 1869 ~ 1876 Mecelle (Osmanl Medeni Kanunu) Hazrlayan lan Eden : Ahmet Cevdet Paa bakanlndaki komisyon : Sultan Abdlaziz

Osmanl Medeni yasasdr. Nizamiye Mahkemelerinde uygulanmtr. 1868 1926 yllar arasnda yrrlkte kalmtr. 1878 stibdat dneminde uygulamaya konulabilmitir. Kii, aile ve miras hukuku konularna yer verilmemitir. Hazrlanmas 16 yl srmtr. Hanefi mezhebi esas alnarak hazrlanmtr. slam hukukuna bal olarak 16 kitap eklinde hazrlanmtr. Hukuk mahkemeleri usul, borlar hukukunda ilk yasa olmasndan nemlidir. Paris Konferans Sonras Avrupadaki Gelimeler 1870de talyann 1871de Almanyann milli birliklerini kurmalar, gl devlet olmaya balamalar, sanayilerini gelitirmeleri ve smrge arayna girmeleri Avrupa devletleri arasnda kutuplamalara ve Avrupadaki dengelerin bozulmasna yol at. Almanya ve Avusturya Macaristan mparatorluunun Balkanlara doru yaylmaya balamas Rusyay rahatsz etmitir. Rusya, 1856 Paris Antlamasndaki Karadenizin Tarafszl maddesinin deitirilmesini ve bunu kabul etmediini bu durumun deitirilmesi iin konferans toparlanmasn istedi. 1871 Londra Konferans Toplanma Amalar: Paris Antlamasndaki Rusyann Karadenizdeki tersane ve donanma bulundurmasn yasaklayan hkmleri ortadan kaldrmak. Boazlarn sava zamannda kapal olmas hkm devam edecek. Karadeniz btn devletlerin ticaret gemilerine ak olacak. Londra Konferans ile ngiltere ve Fransa, Alman ve Avusturyann yaylma tehlikesine kar Rusyay desteklemitir. Bu konferans sonular ile Osmanly ilgilendirmektedir. Panislavizm Politikas & Balkan Bunalm Panslavizm Politikas : Rusyann Slav asll topluluklar (Srp, Hrvat, Slovak, Bulgar, Ukrayna, Sloven, vs.) siyasal ve kltrel olarak birletirerek kendisine balamak amacna dayanan politikadr. Rusya, tarihi emellerine ulaabilmek iin Balkan uluslarn Osmanl mparatorluuna kar kkrtt. 1876 Bulgarlar ayakland. Sonradan Karadallar ve Srplar ayaklandlar. Balkan Bunalm Avrupa devletleri bu bunalm zmek iin Berlin, stanbul (Tersane) ve Londra Konferansn toplad. Bu dnemde yaplan inklaplar 1862 lk posta pulu basld. 1863 Bank Osman ahane adnda banka kuruldu, buna Bank- ahane katld. (Yabanc destekli)

TARH 2013

~ 117 ~

************************************************ TARH ************************************************** 1863 Memleket Sandklar kurulmutur. (iftileri desteklemek adna (kredi fln.) ald.) Bu sandklar, 1888de Ziraat Bankasna dntrld. 1864 Vilayet Nizamnamesi yaymland. (Vilayet meclislerinde gayrimslimler de temsil edilmeye baland. lke, Vilayet, Liva (Sancak), Kaza, Nahiye ve Ky olarak birimlere ayrld.) 1864 Nizamiye Mahkemeleri kuruldu. (Avrupa hukukuna gre ileyen ve herkese bakan) 1865 Yeni Osmanllar adnda aydnlar tarafndan bir rgt kuruldu. 1868 uray- Devlet (Dantay) kuruldu. 1868 Galatasaray Sultanisi ve Darafaka Lisesi ald. Sanat okullar ald. 1869 Maarif i Umumiye Nizamnamesi yaymland. lk kez aznlk ve yabanc okullarn programlar denetlenmeye baland. Eitim aamalar: Sbyan (lkokul), Rtiye (Ortaokul), dadi (Lise) ve Sultani (Anadolu Lisesi). 1869 Svey Kanal ald. Akdeniz limanlar ve ticareti de tekrar nem kazand. 1870 Darlmuallimat ald. (Kz retmen Okulu) lk askeri Rtiyeler (Ortaokullar) ald. Bahriye Nezareti (Deniz Bakanl) kuruldu. Mlkiye Mektebi kuruldu. (Gnmzn Siyasal Bilgiler Fakltesi olan) lk demiryollar ald. (zmir Aydn aras) Encman- Dani Kurumu ald. (niversitelerde okutulacak kitaplarn eviri ve yazm yapmak) Beylerbeyi ve raan Saraylar yaptrld. 3) Sultan II. Abdlhamit Dnemi (1876 1909) :

V. Murat (1876), Osmanl tahtnda en ksa kalan padiahtr. Akli dengesi yerinde olmad gerekesi ile tahttan indirilmi ve merutiyet sz veren II. Abdlhamit tahta gemitir. 1876 stanbul (Tersane) Konferans (Osmanl & ngiltere, Fransa, Rusya, talya, Almanya) Toplanma Nedeni : Balkan Bunalm sonucunda Avrupal Devletler Berlin Konferans dzenledi ve bu konferansta Osmanl Aleyhine maddeler kabul edildi. Osmanl bunlar uygulamaynca Karada ve Srbistan Osmanl Devletine sava at. Osmanl bu savata baarl olunca Rusya, Osmanl Devletine ltimatom verdi. Avrupal Devletler yeni bir sava istemediklerinden bu konferans dzenledi. Osmanlnn Balkanlardaki eyaletlerinin ynetim koullarn dzenlemesi zerine, Avrupa lkelerinin basks sonucu toplanan konferanstr. Sonu : Rusyann Balkanlarda Slav rklarn birletirme dncesi, Balkan devletlerinin Osmanlya kar ayaklanmalarna neden oldu. Osmanl da nlem olarak koullar deitirmek istemitir. Ayrca, konferansta Osmanlya kar aleyhe karar nlemek iin I. Merutiyet ilan edildi. Ama bu kararlar, konferansta alnan kararlar engelleyemedi. Avrupa Devletleri Osmanl Devletinden slahat yapmasn, baz blgelere zerklik vermesini ve Balkanlardaki ordularn ekmesini istediler. Osmanl bunu kabul etmeyince Rusya, Osmanl Devletine sava ilan etti (1877 1878 Osmanl & Rus Savalar (93 Harbi)). 1876 ~ 1878 - I. Merutiyet Dnemi Etkili Olan Grup lan Eden Savunulan Dnce : Jn Trkler (Gen Osmanllar) : II. Abdlhamit : Osmanlclk & Batclk

Gen Osmanllar (Jn Trkler) : Tanzimat Dneminde Avrupaya eitim iin giden rencilerden aydn bir snf grubudur. Aralarnda Namk Kemal, Ziya Paa, Mithat Paa ve Hseyin Avni gibi aydnlar bulunur. Devletin yaad sorunlarn Merutiyet ile son bulacan dnr. Halkn Osmanlclk ruhu ve vatandalk bilinci etrafnda birletirerek ynetime katarlarsa aznlklarn devlete bal kalacaklarna inanyorlard. Merutiyet Sistemi : Halkn seimi ile oluan parlamentoya dayal monari rejimidir. lan Edilme Nedenleri : stanbul (Tersane) konferansnda alnacak kararlar engellemek Osmanlnn i ilerine karlmasna engel olmak Osmanlnn paralanmasn nlemek Aznlklarn, Osmanl Devletinden kopmalarn nlemek ve kaynam toplum yaratmak

TARH 2013

~ 118 ~

************************************************ TARH ************************************************** lan Edilmesi : Sadrazam Mithat Paann almalar ve Jn Trklerin destei ile 23 Aralk 1876da Kanun-i Esasi ilan edildi. 19 Mart 1877de I. Merutiyet de Meclis-i Mebusann almasyla ilan edildi. Padiah bunu onaylad ve yrrle girdi. Kanun-i Esasi, Belika ve Prusya anayasalarn rnek alnarak hazrlanmtr. I. Merutiyetin zellikleri : Ynetimin temel kurumu; Padiah, Meclis ve Anayasadr. Rejim deiiklii getirmitir. Mutlak Monariden Meruti Monariye gei olmutur. lk defa halk ynetime ortak olmutur. Trklerin ilk parlamentosu almtr. Trk tarihinde ilk defa parlamenter sisteme geilmitir. Trk tarihinde ilk kez anayasa ilan edilmi (Kanun-i Esasi) ve anayasal ynetim balamtr. nceki iki fermana gre halka verilen hak ve hrriyetler geniletilmi, padiah yetkisi kstlanmtr.

23 Aralk 1876 Kanun-i Esasi Anayasas Hazrlayan lan Eden : Hariciye Nazr Mustafa Reit Paa : Sultan Abdlmecit

Kanun-i Esasi Maddeleri : Osmanl Devleti toplumunda bulunan herkes, OSMANLI denir. retim serbesttir. Herkes kanun nnde eit haklara sahiptir. Mlkiyet, gvenlik altna alnmtr. Umumi (Genel) Meclis; Ayan ve Mebuslar Meclislerinden oluur. Kanun; nce Mebusanda, sonra Ayan Meclisinde kabul edilip padiahn iradesine sunulur. Vergiler kanunla tespit edilip toplanr. Yargya mdahale bulunamazd. Konut dokunulmazl vardr. Devlet hizmetlerinde bulunanlarn Trke bilmesi artt. Basn, kanunun izin verdii lde serbestti. Kanun-i Esasi zellikleri : Yasama Yetkisi : Ayan ve Mebusan Meclis, Padiahn teklifi ile kanun hazrlayabilir. Yrtme Yetkisi : Heyet-i Vkela (Hkmet); Padiah, Sadrazam, eyhlislam ve Nazrlar (Bakanlar)dan oluur. Hkmet, Padiaha kar sorumlu idi. Padiahn kutsal dokunulmazl vardr. (Gerekli grdnde meclisi aar ve kapatabilirdi. Kanun teklifi padiahn iznine bal ve sadece hkmete aitti.) Yarg Yetkisi : Yce divan ve mahkemelerden oluur. Bamszdr. Padiaha, polis soruturulmas, idam etme ve srgn yapma yetkileri verildi. (zne bal olmadan) Trk tarihinin ilk yazl anayasasdr. Saltanat ve Hilafet hakk Osmanl hanedannn en byne aitti. Devletin dini slam idir. Yasalar dini hkmlere aykr olamaz. lannda Osmanlclk ve Batclk fikir akmlar etkilidir. Parlamentolu Sistem uygulanmaya balanmtr. Padiah, olaanst hallerde meclisi kapatabilirdi. Egemenlik, Osmanl ailesine brakld. Siyasal dnce hakkna yer verilmemitir. Siyasi partilerle ilgili dzenlemeler yoktur. Halk ilk kez ynetime katlma hakkn (erkeklerle) kullanmtr. lk defa milletvekili seimi yaplmtr. (Mslman ve gayrimslim erkekler oy kullanmtr.) Kanun-i Esasinin Etkileri : Padiahn yetkileri snrlandrlmaktan te geniletilmitir. Hatta Meclisten stn tutulmutur. Tersane Konferansnda alnan kararlar engelleyemedi. Osmanl reddedince Rusya sava ilan etti. Padiah, sava bahanesi ile 14 ubat 1878de I. Merutiyete son vermi, Kanun-i Esasiyi askya alm ve stibdat Dnemini balatmtr. Mecliste yer alan aznlk milletvekillerinin ounlukta olmas, lke menfaatini dikkate almamalar ve ayrlk politikalar izlemeleri bu askya alma kararnda etkili olmutur.

TARH 2013

~ 119 ~

************************************************ TARH ************************************************** 1877 1878 Osmanl & Rus Savalar (93 Harbi) Savan Nedeni : Osmanl Devletinin stanbul (Tersane) Konferansnda aznlklara bamszlk verilmesi ile ilgili alnan kararlar kabul etmemesi ve sonrasnda Avrupal Devletlerin Osmanlya slahat yapmasn zorlamas ve Osmanlnn da bunu kabul etmemesi sonucu Rusya, Osmanlya sava ilan etmitir. Sava Durumu : Rusya bu savata hem Balkanlardan hem de Kafkaslardan Osmanlya saldrmtr. Kafkaslarda Gazi Ahmet Muhtar Paa, Balkanlarda Gazi Osman Paann mdafaalarna ramen Osmanl Devleti sava kaybetti. Ruslar douda; Kars Ardahan Batumu alarak Erzuruma kadar; batda Edirneyi igal ederek Yeilkye kadar ilerlediler. stanbula yaklamalarndan II. Abdlhamit bar istemek zorunda kald. 1878 Ayastefanos (Yeilky) Antlamas imzaland. Bu artlarn ar olmas ngiltereyi rahatsz ederek bu antlamann iptal edilip yerine Berlin Antlamas imzaland.

3 Mart 1878 Ayastefanos (Yeilky) Antlamas (Osmanl & Rusya) Byk Bulgaristan kurulacaktr. Srbistan, Karada ve Romanya bamsz olacaktr. Kars, Ardahan, Batum ve Dou Beyazt Rusyaya braklacakt. Bosna Herseke zerklik verilecekti. Giritte ve Ermenilerin yaad yerlerde slahatlar yaplacakt. Osmanl Devleti Rusyaya sava tazminat verecekti. ngilterenin karlarna ters dtnden iptal edilmi, Berlin ile dzenlenerek imzalanmtr. leride olas Rus saldrlarna kar ngilterenin kendisine yardm etmesi iin ngilterenin Kbrs Adasna geici olarak yerlemesine izin vermi ve ynetimini geici olarak ngiltereye vermitir. (1878) Hkmsz domutur. Bu ynyle Sevr Antlamasna benzemektedir. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 13 Temmuz 1878 Berlin Antlamas (Osmanl & ngiltere, Rusya, Almanya, Avusturya) Antlamann Maddeleri : Bulgaristan (Bulgar Krall) e ayrlacak (Rusyay Akdenize engellemek amacyla): Asl Bulgaristan, Osmanl Devletine bal vergi veren bir prenslik olacak. Dou Rumeli, Hristiyan vali tarafndan ynetilmek kaydyla Osmanlda kalacak. Makedonya, slahat yapmak kaydyla Osmanlda kalacak. Srbistan, Karada ve Romanya bamsz olacak. Kars, Ardahan, Batum Rusyaya; Dou Beyazt ise Osmanlya verilecek. Bosna Hersek Osmanl topra saylacak (zerk); fakat geici ynetimi Avusturyaya verilecek. Giritte ve Ermenilerin yaadklar yerlerde Osmanl Devleti slahatlar yapacak. Teselya Yunanistana verilecek. Osmanlnn dedii sava tazminat arttrlacak. Antlamann nemi : Bu antlama, 19. Yzylda Osmanlnn imzalad en ar antlamadr. Osmanl Devletinin tek kazanc Dou Beyazt olmutur.

TARH 2013

~ 120 ~

************************************************ TARH ************************************************** Rusya Ayastefanos Antlamas ile Balkan ve Boazlar zerindeki haklarn Berlin ile kaybetti. ngiltere ve Avusturya anlamadan en karl kan devletler olurken savaa katlmadan toprak kazanan devlet ise Yunanistan olmutur. lk kez Ermeni Sorunu ortaya kt ve uluslararas bir problem haline geldi. Anlama sonrasnda Rus tehlikesine kar ngilizler ile bir anlama yaparak topraklar korunmaya allmtr. Ancak 1878de ngilizler Kbrs s olarak istemitir. ngiltere anlamadan sonra Osmanl topraklarn korumaktan vazgeip paralama yoluna gitmitir. Osmanl Devleti ile Almanya arasnda yaknlama balamtr. (ttihatlarn etkisi ile) 1877 1878 Osmanl & Rus savan gereke gstererek II. Abdlhamit 1878de meclisi feshetmitir. Osmanl Devleti Avrupadan ald borlar deyemeyince 1881de Duyun-u Umumiye tekilatn kurmu ve Osmanl ekonomisi tamamen yabanclarn denetimi altna girmitir. 1878 1908 STBDAT (BASKICI) DNEM Bu dnemde I. Merutiyet ve Kanuni Esasi yrrlkten kaldrlm, mutlakiyete geri dnlm; byk toprak kayplar yaanm ve lke tamamen da baml hale getirilmitir. Bu dneme geilme nedenleri: Rus savalar ile lkenin henz hazr olmamas, savataki etkiler ve Islahat ferman ile siyasete giren aznlklarn etkileri olmalardr. 20 Aralk 1881 Muharrem Kararnamesi & Duyun-u Umumiye (Genel Borlar) daresi Osmanl Devleti d borlarn deyemeyince 1881 Muharrem Kararnamesini imzalad. Bu kararname ile stanbulda Duyun-u Umumiye daresi kurulmutur. Osmanl Devletinin 19. yzyl ortalarndan balayarak Avrupa bankalarndan ald borlarn denmesini denetleyen kurumdu. Bu kurul, vergileri toplar ve elde edilen gelirleri i ve d alacakllar arasnda paylatrr. Bu kurumun kapsam : Dou Rumelinin vergi gelirleri Tuz, Reji (ki, ttn), damga, alkol, balk ve gmrk gelirleri Yeralt (maden) ve yer st (tarla, ipek, demiryolu, kabotaj, orman) kaynaklarnn gelirleri Osmanl Devletine etkisi: Osmanl Devleti, ekonomik bamszln kaybetti. 1897 Girit Sorunu & Osmanl Yunan Savalar (Dmeke Meydan Sava) Nedenleri : 1866 ylnda Giritli Rumlarn Yunanistana balanmak amacyla ayaklanmalar Durumdan faydalanmak isteyen Yunanistann aday ele geirmek istemesi Durumlar : 1878 Halepe Ferman ile Giritteki Rumlara baz imtiyazlar verildi. 1896da Etnik-i Eterya cemiyetinin almalar sonucu Giritteki Rumlar yeniden isyan ettiler ve baz isteklerde bulundular. Bunu kabul etmeyen Osmanl Devleti Yunanistana sava at. (1897) Trk Ordusu Dmeke Meydan Savan kazanarak Moraya girdi. Durum Yunanistan asndan tehlikeli bir hale gelince Rusya ve dier Avrupa devletlerinin araya girmesi sonucu sava sona erdi. 1897 - Dmeke Meydan Sava, Osmanlnn kazand son meydan savadr. 1897 stanbul Antlamas (Osmanl & Yunanistan) Maddeleri : Taraflar sava srasnda aldklar topraklar geri verecek. Osmanl Devleti Girite zerklik verecek. Yunanistan, Osmanl Devletine sava tazminat deyecek. nemi : Bu antlama Osmanl Devletinin sava kazanan taraf olarak 19. Yzylda imzalad son antlamadr. Bu antlama Osmanl Devleti ile Yunanistan arasnda imzalanan ilk antlamadr. Avrupa Devletleri antlamadan bir sre sonra Yunan Kralnn olu Yorgiyi Girit valisi olarak grevlendirilince Girit fiilen Osmanl Devletinin elinden kmtr. 1908de II. Merutiyetin ilan srasndaki karklklardan yararlanan Girit, Yunanistana baland. stibdat Dnemi Dier Gelimeleri 1878 Kbrs, ngiltere tarafndan s olarak kullanlmaya balanmtr. 1881 Tunus, Fransa tarafndan igal edilmitir.

TARH 2013

~ 121 ~

************************************************ TARH ************************************************** 1882 ngiltere, Msr igal etmitir. Tanzimatta kurulan Memleket Sandklar 1888 ylnda Ziraat Bankasna dntrld. 1908 Bulgaristan, Bosna ve Girit II. Merutiyet esnasnda bamszln ilan etmitir. 1908 Avusturya Macaristan, Bosnay ilhak etmitir. Osmanl tibari Milli Bankas kuruldu. (1927de Bankas ile birletirildi.) Demiryolu yapm artarken, da da bamllk artt. Jn Trk muhalefeti bir sre sonra ttihat ve Terakki Cemiyetine dnt. Basna sansr konuldu; cemiyet kurulmas, gazete baslmas ve ynetime ters decek kitaplarn okunmas yasakland. Yldz Saray ina edildi ve devlet idaresi, bu saraydan yrtld. Halifelik Tekilat kuruldu. Panislamizm (slamclk) politikas (i d ilikilerde) devlet politikas olarak benimsendi. lk kez zrller iin eitim kurumu ald. Darlfnun, stanbul Darlfnun eklinde deitirildi. Ticaret Mektebi, Hukuk Mektebi ve Mhendis Mektebi ald. Mecelle Medeni Kanun, Ahmet Cevdet Paa tarafndan yrrle konuldu. Jandarma Mektebi kuruldu. Yldz stihbarat Tekilat kuruldu. Erzurumda ilk Ermeni isyan kt. Ermeni isyann bastrmak zere Hamidiye Alaylar kuruldu. lk tramvay hatlar kuruldu. Berlin Badat demiryolu hatt kurulmak istendi ve bunun yaplmas iin bir Alman irketine ihale edildi. Osman Hamdi Bey tarafndan Sanayii Nefise Mektebi (Gzel Sanatlar Okulu) ve Arkeoloji Mzesi kuruldu. lk kez mze ald. Donanmalar Halie ekilerek rmeye terk edilmitir. Trk tarihinin ilk subay partisi olan ttihat ve Terakki Frkas, subaylarnn basks ile II. Merutiyete tekrar geilmesinde nemli etkileri vardr. Osmanl Devletinin Gerileme - Dalma Dnemlerinde Kaybettii Yerler Smrgecilik (Petrol ) Milliyetilik (Fransz htilali fikri) 1830 Cezayir (Fransa) 1829 Yunanistan (Edirne Antlamas) 1881 Tunus (Fransa) 1878 Srbistan (Berlin Antlamas) 1882 Msr (ngiltere) 1878 Romanya (Berlin Antlamas) 1912 Trablusgarp (talya) 1878 Karada (Berlin Antlamas) 1914 Kbrs (ngiltere) 1908 Bulgaristan (II. Merutiyet esnas) 1918 Musul (ngiltere) 1912 Arnavutluk (Balkan Savalar esnasnda) 1918 Suriye (Fransa) 1914 ~ 1918 Arap Yarmadas (Arap ~ Ermeni) Osmanlda nemli Gazeteler Tercman- Ahval Ceride-i Havadis lk zel gazete Tanzimat Dneminin (inasi Agah Efendi) etkin gazetesi

Takvim-i Vakay lk resmi gazete

Tanin ve Volkan II. Merutiyet Dnemi gazeteleri

I. ve II. Merutiyet Arasndaki Farkllklar I. Merutiyet II. Merutiyet Jn Trkler (Gen Osmanllar) (ilan etme) ttihat ve Terakki Frkas (ilan etme) Osmanlclk & Batclk (politikas) Turanclk (politikas) stanbul (Tersane) Konferans (nleme amal) Reval Grmeleri (nleme amal) 2 yl srmtr. (etkisi) 10 yl srmtr. (etkisi) Rejime ynelik herhangi bir isyan olmamtr. 31 Mart syan yaanm ve ilan edilmitir. Partileme yoktur. lk kez ok partili dzene geilmitir. Mecliste aznlklar vardr. Meclis tamamen Trklerden olumaktadr. Padiahn yetkileri arttrlmtr. Padiahn yetkileri snrlandrlmtr.

TARH 2013

~ 122 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 123 ~

************************************************ TARH **************************************************

12. OSMANLI DEVLET KLTR VE MEDENYET

1. Devlet Ynetimi : 1299 ylnda St ve Domanite kurulan Osmanl Beylii, ksa srede bat ve dou ynnde genileyerek, 600 yllk bir imparatorlua dnmtr. Osmanlnn bu srete geirdii aamalar : Erturul Gazi Dnemi Airet Osman Gazi Dnemi Beylik Orhan Gazi Dnemi Devlet Fatih Sultan Mehmet Dnemi mparatorluk 1922 Saltanatn Kaldrlmas Yokolu Osmanl Devletinin Bakentleri St Karacahisar znik Bursa Edirne Erturul Osman Bey Dnemleri Orhan Bey I. Murat Hkmdarlk Unvanlar : Bey, Gazi, Han, Hakan, Sultan, Hnkr, Hdavendigar, Padiah, Halife. Hkmdarlk Unvanlar : Hutbe, Sikke (Para), Davul (Nevbet), Sancak, Hilat (Giysi), etr (emsiye), Tu, Tura, Kl Alay, Ota, Taht, Menur Almak, Asa Devlet Ynetimi : Osmanl devlet ynetiminde Orta Asya Trk gelenei ile Trk slam devletlerinin etkisi grlr. Devlet Trk rf ve adetleri ile slam dininin kurallarna gre ynetilirdi. Ayrca hkim olunan blgelerdeki ynetim anlaylar da bunda etkili olmutur. Osmanl Devletini Osmanl soyundan gelen hkmdarlar ynetirdi. Egemenlik hakknn Tanr tarafndan verildiine inanlan hkmdarlar btn yetkilerini ellerinde tutarlard. Bu ynetim ekli Teokratik Mutlak Monari denirdi. Bu ynetim ekli 1876 I. Merutiyetin ilanna kadar devam etmitir. a. Teokratik Devlet Yaps : Yavuz Sultan Selimden itibaren Osmanl padiahlar ayn zamanda halifedir. Eitim ve hukuk dini esaslara dayaldr. eyhlislamn Fetva yetkisi vardr. b. Mutlak Monari le Ynetimi : Padiah yasama ve yrtme gcne sahiptir. Yasama olarak; Ferman, Kanunname, Adaletname ve Berat yaynlar. Yrtme olarak; ynetici atamalar dahil her tr yrtme iinin badr. Osmanl Devleti Veraset Sistemi ve Geliim Dnemleri Osman Orhan Bey Dnemleri lke hanedan yelerinin ortak maldr. (Geleneksel sistem) lke padiah ve ocuklarnn maldr. I. Murat Dnemi Sancaa kma usulnn getirilmesi sistemi lke sadece padiahn maldr. II. Mehmet (Fatih Sultan) Dnemi Karde katlinin yasallamas (Kanunname-i Ali Osman) Yavuz Sultan Selim Dnemi Halifeliin Osmanlya gemesi ve Teokratik Sistem III. Mehmet Dnemi Sancaa kma usulnn kaldrlmas sistemi Ekber (En byk kii) Ered (En olgun kii) sistemi I. Ahmet Dnemi Kafes Usul sistemi II. Mahmut Dnemi Senedi ttifak ile ilk kez Padiahn yetkilerinin kstlanmas Abdlmecit Dnemi Tanzimat Ferman ile ilk kez kanun stnlnn kabul edilmesi II. Abdlhamit Dnemi I. Merutiyet ile halk ilk kez ynetime katlmas (Parlamento) ehzade (elebi) : Padiahn ocuklarna veya kardelerine denir. Eskiden olduu gibi taht kavgalarna neden olurlar.

STANBUL II. Mehmet

TARH 2013

~ 124 ~

************************************************ TARH ************************************************** ehzadelerin her trl eitimi ve yetitirilmesi ile grevli sancaklarda onu eiten hocalarna Lala denirdi. (Eskiden adlar atabey eklindedir.) Sancaa kmalar : Osmanl Devletinde her ehzadenin sancaa kma ans vard ve bunun iin hazr olmalar gerekiyor idi. ehzadelerin ynetim tecrbesi kazanmas iin sancaa gnderilirdi. Sancaa ilk kan ehzade : I. Murat Sancaa son kan ehzade : III. Mehmet Fatih Sultan Mehmet, taht kavgalarn nlemek amacyla 1451 Karde Katli Yasas ile bu ldrtme iini yasal hale getirmitir; ancak yine de nlenememitir. Ekber (En byk) Ered (En Olgun) Sistemi: I. Ahmet bu sistemi getirerek bu soydan gelen en byk ve akl banda ehzadeyi geirecekti. Bu kurallarla birlikte sancaa kma gelenei de son verildi ve Kafes Sistemine geildi. Kafes Sistemi: Bu sistemde ehzadeler sarayda gzetim altnda tutulmaya baland. Bu durum ehzadelerin geliimini olumsuz ynde etkiledi ve tahta tecrbesiz kiileri geirerek devleti zayflatt. Sarayda imir denen yerde eitimlerini alrlard. Son sancaa kmadan tahta ilk oturan ilk padiah I. Ahmet olmutur. ehzadelerin sadece Anadoludaki sancaklara ynetici olarak gnderilmesinin nedenleri Rumeli halknn ehzadeleri isyana tevik etme ihtimali Padiahn Rumelide oturmas Anadolunun kontrolnn kolay olmas Rumelinin cihat alan olmas Anadolunun tamamen mslman olmas Daha rahat tecrbelerin edinilme alannn olmas :

Hkmdar (Padiah) : lkenin mutlak hakimidir. Yetkileri eri ve rfi hukuk ile snrlandrlmtr. Grevi; halk korumak, onlara kar adaletli olmak, sefere kmak ve halkn sosyal refahn salamaktr. Yetkileri; yasama, yrtme ve yargdr. Padiahn Yetkileri Yasama Yetkisi
Gsteren Belgeleri Ferman (Padiah buyruu) Kanunname (Padiah buyruu) Adaletname (Padiahn halkn hakkn ynetene kar koruyan belge niteliinde) Berat (Atama tayin karar) Yasakname Tevki (Kadya ferman) Uyulan Hukuklar rfi Hukuk; Trk gelenek ve greneklerden alan; ferman- beratdivan- kanunname ve adaletname kararlardr. eri Hukuk; Kuran hadislerinden; yani slam hukukundan alr. Mslman olanlara geerlidir.

Yrtme Yetkisi
Padiah, Divan- Hmayun ile yrtme gcn kullanr. Fatihten itibaren bu yetkiler, Veziri Azamda toplanmtr. (Daha hzl ve seri kararlar almak iin) Padiah olmadnda bile iler yrtlr ve sonucu padiaha sunulur. Son karar hkmdarlarn olurdu. Ynetici atamalarna kadar her eit ynetme ilerinin yrtcs kurumsal olarak da hkmdarlardr.

Yarg Yetkisi
Hkmdarlarn er-i yarg yetkisi yoktu ve kadlara bile mdahale edemezdi. Kad, haksz bir hkm vermise de (rvet almsa), hkm kazaskerlerce dzeltilirdi. Sistemi; kul Msadere kkenli devlet yneticileri (kanunsuzlarsa) yarglamadan ldrme ve mallarna padiaha el koyma yetkisidir. II. Mahmut ksmen, Tanzimat Ferman ile resmen kaldrmtr. Kulluk Sistemi; devirmeler sistemi ierisindeki kiiler zerinde padiahn ldrme yetkisi ve her trl hakkdr.

Siyasi Askeri Yetki

Sava bar karar verme yetkisi padiahndr. Padiahlar, ordularn bizzat bakumandandr. Byk ve nemli seferlere kendileri giderler. Kk seferlere Serdar ismi verilen kumandan tayin edilir. Duraklama dnemi itibari ile savalara katlmamtr.

Kanunname-i Ali Osman (Osmanlnn lk Kanunnamesi) : Ferman (Kanunname), Osmanl Devletinde sosyal ve ekonomik hayat dzenlemek iin padiahn yazl olarak ortaya koyduu, rfe ve eriata aykr olmayan kurallardr. Fatih Sultan Mehmet dneminde hazrlanmtr. Bu kanunname ile Osmanl Devletinde rfi hukuk yazl hale getirilmitir. Bu kanunname ile yasa haline getirilen sistemler: Msadere Sistemi (Devlet memurlarnn mallarna devlete el konulmas ve ldrlmesi sistemi) Clus Bahii datm (Padiahn tahta oturduklarnda kapkulu ocaklara verdii bahiler) Sancak Sistemi (ehzadelerin sancaa kp deneyim kazanmalar iin getirilen sistem) Karde Katlinin Yasallamas (Taht kavgalarn nlemek iin ldrlmenin yasallatrlmas)

TARH 2013

~ 125 ~

************************************************ TARH ************************************************** Not: Duraklama dneminde sefere giderken ve seferden dnerken de clus bahii alnmas, Kapkulu Ocaklarnn clus bahii almak iin sk sk padiah deitirmesi Osmanl maliyesini olumsuz etkilemitir. stanbulun Farkl Anldklar simleri: Asitane, Dersaadet, slambol, Payitaht (Bakent, Payitaht- ahane-i stanbul), eski ad Konstantine. Saraylar (Osmanl Devlet Merkezi) : Osmanl Devletinin merkezidir. Hem padiahn zel hayatn geirdii hem de devletin ynetim mekanizmann merkezi idi. En ok ynetilen saray Topkap Saray olmutur. Osmanl Devletinin Saraylar 1326 Osmanl devletinin ilk saraydr. Eski dnem I. Murat dneminde yaplm ve Edirne bakent 1361 Eski dnem olduunda kullanlm 2. saraydr. 700 bin m2lik bir alan kaplar. inde kasrlar, kkler, devlet daireleri, saray halkna ayrlan Fatih Sultan 1465 1478 koular, camiler, ktphaneler ve byk bir mutfak Mehmet Dnemi Klasik dnem vardr. Kutsal emanetler buradadr. En uzun dnem kullanlan saraydr. 3 Nisan 1924te mze olmutur. Arda yaplan en byk mimari eserdir. Trk II. Abdlhamit 1784 Dnemi Bat etkili mimarisinin en gzel rneklerindendir. Klliyedir. III. Selim annesi Mihriah Sultan adna yaptrmtr. (III. Selim etkili) 1789 1807 II. Abdlhamit dneminde devlet ynetim merkezi II. Abdlhamit Bat etkili haline gelmitir. 1924ten 1941e kadar Harp Akademi Dnemi binas olmu, 1994te mze olmutur. Bat etkilidir. Mimar Karabet Balyan idir. Eser yaplrken 1854te Abdlmecit 1843 1856 Dnemi Bat etkili d bor alnmtr. Bat etkilidir. 110 bin m2dir. Abdlaziz 1861 1865 Mimar Serkis Balyan idir. 1984te mzeye evrildi. Dnemi Bat etkili Bat etkisinde yaplmtr. 1871 Mimar Nikogos Balyan idir. Saray 1909dan Abdlaziz Bat etkili itibaren Meclis-i Mebusan binas olarak kullanlmaya Dnemi (Son saray) balanmtr. 19.01.1910da tamamen yanmtr. Orhan Bey Dnemi I. Murat Dnemi Osmanl Devletinde Topkap Saraynn Blmleri Enderun Babs Saade ( Saray) (Resmi Blge) Devlet adamlarnn eitim ve Devlet retim grd ksmdr. ilerinin Padiahn zel grevlileri bu grld, blmde bulunurdu. devlet XIX. yzyla kadar Topkap Saray, trenlerinin bu yzyldan sonra Dolmabahe, izlendii, Beylerbeyi ve Yldz Saraylar bayramlald ynetim merkezleri olmutur. ve resmi ilerin Balangta devirmeler, XVII. yapld yzyldan sonra Trk ve yerdir. Mslmanlar alnmtr. Has Oda: Padiahn gnlk hayatn geirdii zel odadr. Bakanna hasodaba denir. Silahtar padiahn silahlarna, uhadar d giyimine, tlbenti i giyimine, rikabdar Arz Odas ayakkabya bakar. (bu ilerin Hazine Odas: Padiahn zel yapld yer) hazinesi ve deerli eyalarna bakard. Kiler Odas: Sofra hizmetlere bakar. Seferli Oda: Berber, mukallit gibi hizmetler bulunur.

Bursa Saray (Bursa) Edirne Saray (Edirne) Topkap Saray (stanbul) shak Paa Saray (Ar) Yldz Saray (stanbul) Dolmabahe Saray (stanbul) Beylerbeyi Saray (stanbul) raan Saray (stanbul)

Birun (D Saray) Padiah devletin ynetimi ile ilgili ileri burada yapard. Resmi hayat burada geerdi. Sarayn d hizmetine bakan ve sarayda yatmak mecburiyetinde olmayp darda evleri bulunan padiah hocas, hekimba, cerrahba gibi grevliler de bulunurdu. lgili Ksmlar: Yenieriler, Altblk Topular Cebeciler Mehteran avular Kapclar Seyisler

Harem-i Hmayun (Harem) Padiahn aile hayatn geirdii; padiahn annesi (Valide Sultan), eleri (Kadn Efendi) ve cariyelerin bulunduu blmdr. Haremdeki kadnlar ba kalfa kadn ynetiminde eitimden geirilirler. Haremin yneticisine de Haremaas ad verilir. Valide Sultan Hanedan yeleri Padiah Eleri (Sultan) Harem Aas Ba Kalfa Gzdeler Cariyeler

TARH 2013

~ 126 ~

************************************************ TARH ************************************************** 1) Saray Osmanl Devleti Merkez Tekilat 2) Padiah 3) Divanhmayun

Divanhmayun (Divan Tekilat) : Osmanl Devletinde devlet meselelerin grlp karara baland ve yksek mahkeme zellii tayan kuruldur. Divan sarayda Kubbe altnda toplanlrd. Merkez tekilatnn en nemli organdr. Bakanlar Kuruluna benzer zellik gstermekle beraber ikayet ve davalara bakmas nedenli yksek mahkeme olmasyla da Bakanlar Kurulundan ayrlrlar. Alnan kararlarda son sz Padiaha ait olduundan divan Danma Kurulu zelliindedir. Divanhmayuna II. Mehmet (Fatih) Dnemine kadar hkmdarlar bakanlk yaparken, bu dnemden itibaren Veziriazam (Sadrazam)lar bakanlk yapmaya balamtr. Divanhmayunda alnan kararlar Mhimme Defterlerine kaydedilirlerdi. Orhan Bey dnemi kurulmu; II. Mahmut Dnemi kaldrlm ve yerine Nazrlklar (Bakanlklar) getirilmitir. Siyasi, askeri, adli, mali iler grlr ve karara balanrd. Fatih Kanunnamesiyle dzene sokuldu. Topkap Saraynda toplanlrd.

Divanhmayun yeleri (Babakan) a) Sadrazam (Veziriazam) : Padiahtan sonra en yetkili kiidir ve mutlak vekilidir. Sadrazam olabilmenin art, Trke bilmek ve Mslman olmakt. Padiahn mhrn tard. Padiah adna sefere katldnda Serdar- Ekrem unvann ald. Fatih Sultan Mehmet dneminden itibaren divana bakanlk yapmaya balad. Sadrazamlk makamna Paa Kaps veya Babali ad verilmitir. Padiahtan ald yetki ile insanlar greve getirir, grevden alabilirdi. lk veziriazam : andarl Kara Halil Hayrettin Paa (I. Murat dnemi) (Devlet Bakanlar) b) Kubbealt Vezirleri : Devlet ilerinde sadrazama yardmc olan grevlilerdir. Bir kiinin vezir olabilmesi iin beylerbeyi ve sancakbeyi gibi grevlerde bulunmas, Mslman olmas ve Trke bilmesi gerekmekteydi. Saylar 1 ile 7 arasnda deiirdi. Devlet ilerinin artmasyla vezirlerin says da artmtr. Gerektiinde valilik ve ordu komutanl da yaparlard. Veziriazam ne grev verirse onu yapmakla mkellefti. c) Kazasker (Kadasker) : (Adalet ve Milli Eitim Bakanlklar) Askeri davalardan, eitim, kltr, din ve adalet ilerinden sorumludur. Kazasker olabilmek iin Trk ve Mslman kkenli ve medrese kl olmak gerekir. Kad ve mderrislerin atamalarn yapar, onlar gerektiinde azlederdi. Fatih dneminde Anadolu ve Rumeli olarak ikiye kartlmtr. Rumeli kazaskeri kdemce Anadolundakinden daha nde yer alr ve divana katlr. Bakent kads neminden dolay padiah tarafndan atanrd. eyhlislamn divan yesi olmasyla Kazaskerlerin din ileri ile ilgili sorumluluklar eyhlislama gemitir. Divandaki byk davalara bakar, st mahkeme grevini stlenir. Vatanda ikyet ederse kadnn verdii karar bozabilirler. (Maliye Bakanl) d) Defterdar : Devletin gelir gider (ekonomi) ve bte (maliye) ileriyle ilgilenirler, bteyi hazrlayp parasal ileri yrtrler. Divanda mali ilere dair gr alnrd. Fatih dnemi says ikiye (Anadolu ve Rumeli), Kanuni

TARH 2013

~ 127 ~

************************************************ TARH ************************************************** dnemi says e (Anadolu, Rumeli ve Ky Blgeleri) ve daha sonrasnda drde (Anadolu, Rumeli, Tuna Yallar ve Irak (Irak- Acem ve Irak- Arap)) kartlmtr. Ba defterdar olan Rumeli Defterdar, Anadoludan stnd ve divana katlrd. Mali yarg yetkiler vard. Hazinenin anahtar defterdarda bulunurdu. (zel Kalem) e) Nianc : Devletleraras yazmalara bakar. Hkmdarlara, Sancak Beylerine, Beylerbeyine padiahn gnderdii ferman ve beratlara tura eker ve lkenin tapu kadastro ileri ile de ilgilenirdi. rfi kanunlar dzenler. ve d yazmalara bakar. Fethedilen arazilerin kaytlarn tutar ve tahrir defterlerine kaydederdi. Devletin tm kanunlarn iyi bilmek zorundayd. Dirlikleri datr. Divanda alnan kararlar dzeltir, fermanlara uygum emirler yazar. Padiaha ve sadrazama gelen mektuplar tercme eder ve cevaplar hazrlar. Yabanc lkelerle yaplan antlamalar ve yazmalar takip eder. Reislkttap divan yesi olduktan sonra nianc devletleraras yazmalarla ilgili sorumluluklarn Reislkttapa devretmitir. f) Reislkttap : (Dileri Bakan) nceleri niancya bal alan ve niancya yardmc olan ktipler kurulunun bakandr. Niancnn en byk yardmcsdr. 16. yzyldan sonra divan yesi oldu. Divana katlan son yedir. Padiahn i ve d yazmalarn kontrol eder ve bunlara tura ekerdi. D ilikilerden sorumludur. g) eyhlislam (Mft) : (Diyanet leri Bakan) Osmanlda alnan kararlarn ve yaplacak ilerin dine uygun olup olmadna dair FETVA vermekle grevlidir. Sonradan divan yesi oldu. Din ilerinin en yetkili adamdr. Zamanla sadrazama denk bir gce kavumutur. (Halifelik etkisi ile Kanuni Dneminde eit sayld.) Divann doal yesi deildi, gerek grldnde arlrd. h) Yenieri Aas : (Genelkurmay Bakan) Yenierilerin en yksek komutandr ve stanbul gvenliinden sorumludur. Gerekli grldnde Divanda Yenieri Oca ile ilgili gr bildirirdi. Divanda alnan kararlar yenierilere bildirmek zere ve divan stanbulda olduunda arlrd. 16. yzyldan sonra divana ye oldu. (Devletteki etkilerinden tr) i) Kaptan- Derya : (Donanma Komutan) Deniz kuvvetleri (donanma) komutandr. 16. yzyldan sonra (Kanuni dnemi) divana ye oldu. Divana stanbulda bulunduklar zaman katlabilirlerdi. Kendi sorumluluuna giren davalara bakarlar, denizlerle ilgili olarak padiah adna fermanlar yazar ve tura ekerlerdi. Divan yeleri ve Dier Grevliler Babakan Bakanlar Kurulu Adalet ve Milli Eitim Bakanlklar Diyanet leri Bakan, Ulemann Ba, Fetvac Maliye Bakan zel Kalem, Turac, Tapu Kadastro Dileri Bakan Donanma Komutan, Kaptan Paa Genelkurmay Bakan, stanbul Emniyet Mdr Rumeli Eyalet Valisi Adalet leri, Hkim, Kazalarda Yneticisi Kazalarda Gvenlik Sorumlusu, Polisler, Askerler

Vezir-i Azam (Sadrazam) Kubbealt Vezirler Kazasker (Kadasker) eyhlislam (Mft) Defterdar Nianc Reis-l Kttap Kaptan- Derya Yenieri Aas Rumeli Beylerbeyi Kad Suba

Ayak Divan Galebe Divan kindi Divan Cuma Divan

Divan eitleri Olaanst durumlarda toplanr. Padiah tarafndan halkn sorunlar dinlenildii yer. Elilerin kabul edildii divandr. Sadrazam konanda toplanr. Divanhmayunda yarm kalan iler tamamlanrd. lmiye Meselelerinin grld divandr.

TARH 2013

~ 128 ~

************************************************ TARH ************************************************** Osmanl Merkez Tekilatnda XVIII. yy.da Meydana gelen Deimeler XVII. yy.dan itibaren ehzadelerin sancaklarda eitim grmeden, sarayda kafes usul ile imir denen yerde yetierek ibana gelmesi sadrazamlarn grevlerini arttrm. I. Mahmut ve III. Osman zamanlarnda divan toplantlar kaldrm, devlet ileri sadece sadrazam konanda grlmeye balamtr. XVIII. yy.dan itibaren hkmet ilerinin grld sadrazam konana Bab- Ali denilmitir. XVII. yy.da Avrupa devletleri ile diplomatik ilikilerin artmas kalemiye snfnn nemini arttrm, Reis-l Kttap devletin d ilerinden sorumlu hale gelmitir. XVII. yzyldan itibaren Divan toplantlar eski nemini yitirmi, III. Selim dneminde danma grevini Meveret Meclisi denen kurum almtr. Osmanl Merkez Tekilatnda XIX. yy.da Meydana gelen Deimeler II. Mahmut, Orhan Bey dnemi kurulan divan kaldrarak yerine nazrlklar (bakanlklar) kurdu. Sadrazam bavekil, sedaret kaymakam dhiliye nazr, reis-l Kttap hariciye nazr oldu. II. Mahmut askerlik ilerini dzenlemek ve planlamak iin Dar- ray- Askeri, denetim ilerini planlamak (mlkiye ileri) iin Dar- ray- Bab- Ali, devlet memurlarn yarglamak (adli iler) iin Meclis-i Vala-i Ahkm- Adliye gibi meclisler ve komisyonlar kurulmutur. Tanzimat Ferman ile nemli lde zihniyet deiiklii meydana geldi. eyhlislamn danmanlk zellii azaltld. II. Mahmut dneminde baveklete evrilen Sadrazamlk, bu fermanla eski hale getirildi. Meclis-i Vala-i Ahkm- Adliye Tanzimat dneminde hem yeniliklerin planland ynetmelik ve tzklerin karld meclis hem de bir st mahkeme gibi almtr. 1868de ura-y Devlet (Dantay) ve 1869da Divan- Ahkm- Adliye (Yargtay) kuruldu. II. Mahmuttan itibaren padiahlar yaplan yenilikleri grmek iin yurt ii denetleme gezileri yaparken Sultan Abdlaziz Avrupaya giden ilk padiahtr. 1876da Kanuniesasi ilan edilerek merutiyet ynetimine geildi ve ilk defa halk ynetime katld. Meclis-i Ayan ve Meclis-i Mebusan adnda iki meclis ald. I. Merutiyet dneminde padiah yetkilerini aynen devam ettirirken II. Merutiyette padiahn yetkileri nemli lde snrlandrlmtr. Tanzimat Dnemi Meclisleri ura-y Devlet Meclis-i Al-i Tanzimat (Dantay) Meclis-i Vala-i Ahkm- Bugnk Dantayn Adliyenin ilerinin karl olup hem bir younluundan dolay kanun yksek mahkeme hem ve ynetmelik hazrlama de devletin danma grevi bu meclise verildi. organdr. (1854) : 2. Ynetilenler (Reaya) Osmanl Milleti (Halk) Halk kesimi Dini Durumlara Gre Mslmanlar Gayrimslimler Yerleimlerine Gre Gebe Kyl ehirli Ynetenden farkl olarak vergi verirlerdi. nan sistemine gre birbirinden ayrlr, din mezhep esasl Millet Sistemi tekilatlanr.

Meclis-i Vala-i Ahkm- Adliye II. Mahmut dnemi kurulmutur. Tanzimat dneminde yeniden dzenlenmi ve kanun ile ynetmelikler hazrlanmtr. 2. Toplum Yaps

Divan- Ahkm- Adliye (Yargtay) nce yksek mahkeme olarak alm daha sonra Adliye Nezaretine dntrlmtr.

Osmanl Toplum Yaps 1. Ynetenler (Askeri) Snf (Beraya) a. Seyfiye Snf b. lmiye Snf c. Kalemiye Snf Ynetim, Askerlik, dari Eitim, Adalet, Hukuk, Din Brokrasi, Mali Vezir-i Azam (Sadrazam) eyhlislam (Fetva) Vezirler Kazasker (Kadasker) Defterdar (Rumeli) Kaptan- Derya Mftler Nianc (Rumeli) Yenieri Aas Kadlar Reislkttap Beylerbeyi mamlar Divan Kitaplar Sancakbeyi Mderrisler (Ulemalar) Ktipler Subalar Medrese rencileri Memurlar Kapkulu Askerleri Muallimler Tmarl Sipahiler Tarikat eyhleri Usta rak ilikisi Yaptklar grev karl Medreselerde eitimlerini iinde yetien ve gizli devletten ulufe veya dirlik grrler. lmiye snfnn ilerde bulunan kiidir. alyorlar. devlet ynetimi ve toplum Grev karl dirlik Askerlikle uraan herkes ierisinde tedriz, kaza ve alr ve eflerine hacegan ifta gibi grevleri vard. bu snftandr. denirdi.

TARH 2013

~ 129 ~

************************************************ TARH ************************************************** Ynetime Gre Snf Yerleime Gre Toplum Osmanl Toplumu Kyl, ifti, Tccar, Esnaf, Zanaatkr. ehirliler, Kyller, Gebeler.

Osmanl Toplumu ehirliler Grubu ehirlerde ynetim, adalet, eitim ve gvenlik ilerini salayan beylerbeyi, sancakbeyi, din Askeriler grevlileri, mderrisler ve subalar bu grubu oluturur. Sanaatkarlarn rettii mallar bir beldeden bir baka blgeye, bir baka lkeye satan gruptu. Tacirler Devlete gmrk, nizam ve damga vergileri verirlerdi. Her zanaat grubunun banda o meslekteki ustalar tarafndan seilmi eyhler, kethda ve Esnaflar yiitba bulunurdu. Ayrca iki uzman (ehl-i hibre) tarafndan fiyatlar belirlenirdi. Askeriler, tacirler, esnaf, iiler ve kendilerine yetecek ba bahesi evi olan ehirliler bu grubu oluturur. Kyller, Gebeler (Konargerler) Toplumun en byk ksmn oluturur. Genellikle tarmla urarlar. Hukuken dirlik sahibinin reayas olup vergileri ona dyorlard. Devlete ait topraklar ekip bien kyller ift vergisi, Kyller topraklarn terk ettiinde ya da yl st ste bo brakrsa iftbozan vergisi dyorlar. Genellikle hayvanclkla urarlar. Devlete anam vergisi yannda otlak, klak, yaylak ve al Gebeler vergisi de verirlerdi. Osmanl Devletinin Gebeleri Topraa Yerletirmek stemesinin Nedenleri Dzenli vergi almak istemesi Asker toplamak istemesi Gebelerle yerleik halk arasndaki satamalar durdurmak istemesi Tarm alanlarn geniletmek istemesi :

Osmanl Millet Sistemi (Ynetilenler) Mslmanlar Gayrimslimler Ynetici olurlar. Islahat Fermanna kadar ynetici olamazlar. (Yerel blge) Askerlik yaparlar, askeri snfa girebilirler. Tanzimat Dnemine kadar askerlik yapamaz, snfa giremezdi. Vergi (r vergisi) verirlerdi. Vergi (Hara ve Cizye Vergiler) verirlerdi. Devlet memuru olabilirler. Islahat Fermanna kadar memur olamazlard. Toplumun Yatay ve Dikey Hareketlilii Yatay Hareketlilik () Dikey Hareketlilik ( ) Halkn lke iinde bir yerden baka bir blgeye Ynetilen snf mensuplarnn askeri snfa yerlemesidir. Kyden kente gler, devletin iskn geebilmesidir. politikas ve savalar sonunda ortaya kmtr. Bir toplumda snflar aras geitir. Ynetici snfa Fethedilen yerlere Anadolu Trkleri, gemek iin devirme sistemi veya medreselerde eitim Rumelideki Hristiyanlar ise Anadoluya glerin grerek olabilirdi. Hristiyanlar, devirme ile Mslmanlar, olmasdr. medrese retimi sayesiyle geerlerdi. XVIII. yy. Osmanl Devletinin Ynetim Kadrolarnda Kimlik Deiimleri Avrupa ile diplomatik ilikiler sklanca kalemiye snfnn nemi artm ve sadrazamlar reislkttaplar arasndan seilmeye balanmtr. Osmanl devlet adamlar batdaki gelimeleri yakndan takip etmeye ve yabanc uzmanlardan yararlanmaya (Kont D Bonnovel ve Baron D Tot gibi) baladlar. Bu yzyldan itibaren devirme sistemi nemini kaybetmeye, ynetim kadrolarna Mslman Trkler yerletirilmeye baland. Bu yzyldan itibaren Osmanl yksek idareci ve brokrasisi devirme kaynakl deil. Bu yzyldan itibaren savatan ekinen, modern eitimli, yeniliki ve stanbuldaki Avrupal devletlerin elileriyle boy lecek tecrbeli kiiler ynetime getirilmitir. Tanzimat Dnemi ve Sonrasnda Osmanl Devletinin Ynetim Kadrolarnda Kimlik Deiimleri Avrupada eliliklerin kurulmasndan sonra, Avrupa ile ilikiler artt ve eski dnemden farkl olarak yeniliki bir nesil ortaya kt. Artk devletteki st dzey yneticiler kul sistemi ya da medreselerde deil tercme odas veya dardaki Osmanl temsilciliklerinde eitim gryordu. st dzey Tanzimat brokratlarndan her biri stanbuldaki yabanc eliliklerden biriyle iliki iinde idi. Bu da batllarn Osmanl Devletinin iilerine karmasna neden oluyordu. Bat tarz okullar bitirenler ve yabanc dil bilenler nemli grevlere getiriliyordu. Yeni brokratlar slami normlardan bamsz akl yoluyla hareket ediyorlar. Islahat fermanla halk kaynatrlmaya alld.

TARH 2013

~ 130 ~

************************************************ TARH ************************************************** 3. Osmanl Tara Ynetimi :

Osmanl Devleti nceleri tek merkezden ynetilirdi ve Orhan Bey dneminde temel ynetim birimi sancak idi. Osmanl Devletinde en byk ynetim birimi eyalet olup banda beylerbeyi bulunurdu. I. Murat dnemi Rumeli Beylerbeyi (Merkezi Manastr), Yldrm Bayezid dnemi Anadolu Beylerbeyi (Merkezi Ktahya) kuruldu. Beylerbeyi, bulunduu yerin en byk askeri ve sivil yneticisi, ayn zamanda tmarl sipahilerin komutandr. Ynetim Birimi Eyalet Sancak Kaza Ky Osmanl Devleti Tara Tekilat Yneticileri Gvenlik Sorumlusu Beylerbeyi Suba Sancak beyi Suba Kad Suba nceleri Tmarl Sipahiler; Yiitba Ky Kethdas (Muhtar) (19. yy) (Tmar Sahibi) Yarg Sorumlusu Kad Kad Kad Kad Naibi (Vekili)

Osmanl Devleti Eyaletlerinin Ynetim Birimleri Salinayesiz / Yllksz Salinayeli / Yllkl mtiyazl (Ayrcalkl) (Merkeze Bal) (zel Ynetimli) (Bal Beylik Hkmetler) Tmar (dirlik) sistemi Tmar (dirlik) sistemi uygulanmaz. ilerinde serbest, d ilerinde uygulanr. Vergiler iltizam (herhangi bir vergi Osmanlya baldr. Toprak gelirleri ile asker gelirinin ak arttrlmasyla ihaleye Yneticiler, padiah tarafndan yetitirilir ve memur maalar karlmasdr. Vergi toplamay atanr ve Bey, Han, erif, Voyvoda denirdi. kazanan Mltezim) yoluyla toplanr. gibi denilirdi. Grevlilere merkezden maa Rumeli, Anadolu, Budin, Eflak, Bodan ve Erdel; vergi ile Bosna, Erzurum, Diyarbakr, gnderilir ve vergi geliri, her yl asker verirlerdi. Van, Karaman, Sivas, Musul, dzenlenerek hazineye aktarlr. Krm; asker yollard ve vergi Temevar, Eri, Zlkadriye, Msr, Badat, Basra, Trablusgarp, alnmazd. Trabzon, am, Halep, Kbrs, Yemen, Cezayir, Tunus, Habe. Hicaz; vergi ve asker Kefe, Kars, Rakka. yollamazd. Tara Tekilatndaki Dier Grevliler Muhtesipler Kapan Emini Beytlmal Emini Bac Emini :

ar Pazar denetlemesi yapar. Kadnn izniyle naif (fiyat) belirlerdi. (Zabtalar) retilen mallarn kapan denen toplanan yerde; meyve-sebze-hububat rnlerinden alnan vergiler belirlerdi. (Byk tartlarn olduu yerlerde) Bir yerleim yerinde kamu haklarn korurdu. ehir ve kasabalarda ticaret sanat ile ilgili vergileri toplard. (ar pazarn vergisi)

dari Alanda: 1864 - Vilayet Nizamnamesi (Tanzimat Dnemi) II. Mahmut Dneminde Tmar Sistemi kaldrlnca yerine Muhtarlklar kurulmutur. Tanzimat Dneminde ise bu nizamname ile eyaletler kaldrlarak ynetim birimleri aadaki gibi yaplm, merkezi yap glendirilmitir. (Ky Bucak Kaza Sancak Vilayet (l) ) Vilayet (l) Liva (Sancak) Kaza Nahiye (Bucak) Ky Vali Mutasarrf Kaymakam Mdr mam Osmanl Devletinde Cemaat ve dareleri : Gayrimslim topluluklar iin Hristiyan, Musevi, Ermenileri ifade ederdi. Cemaatler, evlenme, boanma ve miras konusunda kendi hukukunu uygular, ceza hukukunda eri hkmler uygulanrd. XVIII. yy. Osmanl Devletinin Tara Tekilatnda Meydana Gelen Deimeler Eyalet ve sancaklara atanan yneticiler grev yerlerine gitmeyerek msellim ya da mtesellim denilen vekiller tayin etmilerdir. Ayanlarn eyaletteki etkinlii artm, merkezi otoritenin gc azalmtr. Tmar sistemi bozulmu, retim dm, tmarl sipahiler nemini kaybetmi ve eyaletlerde gvenlik bozulmutur. ltizam usul de yaygnlamtr. Osmanl Devletinin Tara Tekilatnn Bozulma Nedenleri XVII. yy.dan itibaren tmar sisteminin bozulmasyla kyllerin ellerinden kan topraklarn ayan ve eraf denilen gl kiilerin eline gemesi Tmar ve zeametlerin hak edenlere verilmeyip vergilerin iltizam ve emanet yoluyla toplanmas

TARH 2013

~ 131 ~

************************************************ TARH ************************************************** Kylden vergiyi toplayan mltezimlerin yasal snrlar aarak daha ok gelir elde etmeye almas ve halka bask yapmas Beylerbeyi ve sancak beylerinin grev yerlerine gitmemesi ve yerlerine mtesellim denen vekilleri gndermesi ve bunlarn devletin gcn halka bask arac olarak kullanmas XIX. yy. Osmanl Devletinin Ynetim Tara Tekilatnda Meydana Gelen Deimeler II. Mahmut eyalet ve sancaklara gvenilir kiiler atamaya alt. Merkezi otoriteyi glendirme ve ayanlarn merkeze ballklarn arttrmak iin 1808 Senedi ttifak denilen belge imzaland. Fakat bu belge padiahn yetkilerini snrlandrp, ayanlarn varln merulatrd. II. Mahmut Dneminde merkezi otoriteyi glendirmek iin tarada grevlendirilen msellemlerin mahalli halktan olmamas ve merkez tarafndan atanmasna alld. 1834 Eyaletlerde ortaya kan gvenlik boluunu redif denilen birlikler kurularak salanmaya alld ve bu birlikler mirlere baland. II. Mahmut Dneminde mahalle ve ky muhtarlklar kurulmu ve ayanlarn grevleri muhtarlara verilmitir. Ayanlar Tekilatnn kaldrlmasna da allmtr. Tanzimat Dneminde iltizam sistemi kaldrlarak muhassllklar kuruldu. 1864 Vilayet Nizamnamesi kartlarak merkezi otorite glendirildi. 1871de Nahiyeler kuruldu. 4. Osmanl Devleti Toprak Ynetimi : c. Vakf (Mevkuf) Arazi Geliri, dini sosyal alanlarda kullanlr. (Cami hastane) Bu topraklar, zaman zaman miri topraklara dhil edilirler. (Vergiden muaf tutmak iin yaplrlar.) Ayrca bu arazilerin alnp satlmas yasaktr.

Osmanl Toprak Sistemi a. Miri Arazi b. Mlk Arazi Dorudan devlete aittir. Mlkiyet kiilere aittir. Fetihlerle alnrlar. Devredilebilir, satlabilir, Mlkiyet satlamaz; ancak kullanm hakk kiraya verebilir ve miras braklabilirdi. miras braklabilir. Hanedan yelerine ve devlet grevlilerine Kiiler sadece ba, bahe, maa ve hizmet karl, halka ise bostan gibi yerleri mlk edinebilir. geimlerini salamak amacyla verilirdi.

a. Mlk Arazi Trleri 1. riyye (ri Arazi) 2. Haraciyye (Haraci Arazi) Mslman halka ait topraklardr. Gayrimslim halka ait topraklardr. Osmanlnn fethetmeden nceki Osmanl fethi esnasnda Gayrimslimlerin elinde olan ve Mslmanlarn ellerinde olan arazilerdir. fethinden sonra eski sahiplerine verilmitir. rn vergisi olarak r Vergisi alnr. rn vergisi olarak Hara (Mukassem) Vergisi alnr. Arazi vergisi olarak ift Resmi alnr. Arazi vergisi olarak spen (Mavazzaf) Harac alnr. Bu araziler bahe ve tarlalardan ibaret olup mlkiyeti halka aitti. Ancak otlak, yayla ve ormanlar devletindi. b. Miri Arazi Trleri 1. Dirlik Arazi 2. Miri Mukaatal Arazi letme hakk kiide, mlkiyeti ise ltizama gre (ak artrma ile belli bir bedel karl kiraya devlettedir. Vergisi sipahidedir. verilmesi) ynetilir. Gelir dorudan devlet hazineye gider. Has Arazi: Yllk gelir, 100 bin akeden Mukataa: Gelirler, dorudan devlet hazinesine gider. fazladr. Gelirler; padiahlara, ehzadelere, ltizam yoluyla toplanr. divan yelerine, beylerbeyine, sancak beyine Pamaklk: Gelirler, padiah kzlarna, annelerine, kz verilir. kardelerine ve elerine verilir. Zeamet Arazi: Yllk gelir, 20 100 bin Malikane: Devlette stn hizmetli olanlara verilirdi. ake aras. Orta dereceli devlet memurlarna, Yurtluk: Snr boylarndaki askerlere, ehir kasaba kad, mderris, suba gibi grevlilere memurlarna verilir. Bylece snrlarn gvenlii salanyordu. verilirdi. Ocaklk: Tersane giderlerine ve kale muhafzlara verilir. Tmar Arazi: Yllk gelir, 3 20 bin ake Mevat: Hi kimsenin mlkiyetinde deildir. Elverisiz arasdr. Gelirler; tmarl sipahi, imam, hafz topraklar (bataklk, talk)dan saylrlar. nsanlarn terk gibi kiilere verilir. Tmarlar bir ya da iki ky ettikleri, hibir ie yaramayan yerlerdir. (Mera, vb.) byklnde olabilirdi. Metruk: Devlete aittir. Kamunun, halkn ortak yararlanmas Tmar ksmda incelenir: iin terk edilmitir. Yollar, pazarlar, yaylaclk, meydanlar, vb. 1. Ekinci (savata yararl olan askerlere) Arpalk: Baz devlet adamlarna ek gelir salamak iin 2. Mustahfz (cami imam ve hatiplerine) verilen topraklardr. 3. Hizmet (saray grevlilerine)

TARH 2013

~ 132 ~

************************************************ TARH ************************************************** Tmar (Dirlik) Sistemi Dirlik Sistemin Yararlar Tmar Sahibine Etkileri Dirlik Sistemin Bozulma Nedeni Hazineden para almadan Vergilerin bir ksmndan maa alr. Ayanlarn ortaya kmalar, devletin asker ihtiyac Tmar arazide oturmak zorundadr. Devlet giderin artmasyla karlanr. Yarg dnda, kyl zerinde baz ltizamn yaygnlamas, Toprak gelirleriyle atl haklara sahipti. Tmarl sipahilerin, savalarn askerler yetitirilir. tmardan uzak Snrlar iindeki gvenlikten ise uzamasyla Uygulanan yerlerde gvenlik sorumluydu. kalmalar, ve devlet otoritesi salanrd. yl st ste arazisini bo Ar vergiler nedeniyle kylerin Bayndrlk ileri yrtlr. boaltlmas, ifte bozanln brakrsa arazisi ellerinden alnrd. artmas (topran terk etmesi), retimde sreklilik salanr. Belli sayda asker yetitirmek ve Rvetle tmar datm, Devlete yk olmadan byk savaa hazr tutmak zorundadr. bir ordu kurulurdu. Sultann eyaletteki yrtme gcn Kapkulu ocaklar tarafndan tmarlarn gasp edilmesi, Vergilerin toplanmas temsil eder. kolaylat. ifti; tapu harc deyerek topran Tmarlarn kapkuluna almas, Devlet memurlarnn maalar kullanm hakkna sahiptir. Topra Tahrirlerin sk sk, geree uygun bo brakamaz ve terk edemezdi. Belli yaplmamas. karland. Eyaletlerde devlet otoritesinin vergileri vermek ve angaryalara (II. Mahmut tarafndan ykld.) gitmek zorundayd. etkisi arttrlmas saland. Tmar sisteminde arazi; plak mlkiyet padiaha, kullanm hakk kylye, vergi geliri tmar sahibine aittir. Tmarl sipahinin grev ve sorumluluklar : Cebel denilen asker yetitirmek Geliri kendisine verilen ky ynetme Geliri kendisine verilen kyn asayi ve gvenliini salama Geliri kendisine verilen kydeki vergileri toplama, bu vergilerini demede kolaylk salama Geliri kendisine verilen kydeki retimin devamlln salama, retimdeki ara gereleri temin etme Tohum, gbre ihtiyalarnn karlanmasnda kylye yardmc olma Not: 1858 Arazi Kanunnamesi ile uzun sre topra elinde bulunduran ve ileyenler bu arazilerin sahibi olmutur. ncesinde ldnde veya mirass yoksa devlete geerdi, topra ilemek koulu ile sahibi olurdu. ltizam Sistemi : Osmanl Devletinde baz eyaletlerin vergilerinin ak artrma ile belli bir bedel karl kiraya verilmesine denir. Vergileri toplamaya hak kazanana ise Mltezim ad verilir. ltizam Sistemi ile ilk defa Kanuni Dneminde Sadrazam Rstem Paa tarafndan uygulanmtr. Dirlik sahibinin haklar mltezime de tannm, bulunduklar blgenin yneticisi ve asayiisi konumuna gelmitir. 5. Osmanl Devleti Ordu Ynetimi :

Osman Bey zamannda dzenli bir ordu yoktu. Sava zamannda eli silah tutan herkes asker saylyordu. (Orta Asya Trk gelenei bu anlaya Ordu Millet Anlay denirdi.) lk dzenli ordu Orhan Bey dneminde yaya ve msellem kuruldu. Ancak bu ordu sadece sava zamannda grev yapyordu ve ihtiyalara tam anlamyla cevap vermiyordu. I. Murat Dneminde klasik ordunun temelini atmtr. Bu dnemde Yenieri Tekilat (Kapkulu Oca) ve Tmarl Sipahi adyla yeni askeri tekilatlar kuruldu. Yenieriler Penik Sistemi ile sava esirlerinden temin ediliyor ve ayda bir ulufe denilen maa alyorlard. Tmarl sipahiler ise geimlerini topraktan salyordu. Devirme Sistemi : Osmanl Devleti Kapkulu Tekilatnn asker ve idari hizmet grevlisi ihtiyacn karlayabilmek iin Hristiyan mahallelerinden her krk evden bir ocuu seer ve alrd. Bu ocuklar Trk ailelerin yannda Trk slam terbiyesi ile yetiir ve bir ksm Enderuna gnderilerek devlet adam ihtiyac karlanr, dier ksm ise Acemi Olanlar Ocana gnderilerek askerlik sanat retilir, daha sonra orduya katlrlard. I. Murat Dneminde uygulanmaya balayan bu sistemdir. Devirme Sistemine personel salanrken dikkat edilmesi gereken kurallar: Bu sisteme sadece Hristiyan ocuklar alnrd. Devirme alnacak ocuun ailesinin rzas gerekliydi. Ailenin tek ocuu varsa devirilmezdi. Yz kzartc su ileyen ailenin ocuu devirme olarak alnmazd. Vcudunda herhangi bir kusuru olan devirilmezdi. Bir aileden bir kii devirilirdi.

TARH 2013

~ 133 ~

************************************************ TARH ************************************************** Penik Sistemi : Savata esir alnan Hristiyan ocuklarnn 1/5nin devlet hizmetine alnd sistemdir. Sava esiri olarak alnan Hristiyan ocuklarna Penik Olan ad verilir. Trk kyllerinin yanlarna verilen bu ocuklar, Trk ve slam terbiyesini rendikten sonra Acemi Ocana alnrd.

a. Eyalet (Tmarl) Ordusu Osmanlnn en kalabalk ve en nemli blml ordusudur. Devletten maa almazlar ve Tmar sahiplerince oluturulurlar. Askerlik dnda iftilikle urarlar. Cebel denen atl asker beslemek zorundayd. Tmarl sipahiler, sava zamannda sancak beyinin emrinde toplanrd. Gnll Trk genlerinden oluurlard. Eyalette otururlard. Seluklularda kta Ordusu idir.

Kara Kuvvetleri b. Kapkulu Ordusu Devletten maa alan srekli ordu idir ve padiaha bal bulunurlard. Devirme penik sistemle oluur. I. Murat kurmu, II. Mahmut kaldrmtr. Merkez ordudur. ayda bir eklinde Ulufe maa, hkmdar tahta ktnda Clus Bahii ve hkmdar sefere ktnda Sefer Bahii alrlar. Askerlik d bir ile uraamaz, askerlikleri sresince evlenemezlerdi. Dnyann ilk daimi, dzenli ve profesyonel ordularndan birisidir. b.1 Kapkulu Piyadeleri

c. Yardmc Kuvvetler Krm, Erdel, vb. bal beyliklerin gnderdikleri askerlerdir. Snr, kale korumasyla grevliler (Beliler), Geitleri koruyan birlikler (Derbentiler), Haberlemeden sorumlu (Turnalar). Gnll Trk genlerinden oluur ve savalarda elde edilen ganimetlerden pay alrlard.

Yenieri Oca : Asl sava birlikleridir. Padiaha baldr, en etkili kapkulu blmdr. Yaya savalardr. Evlenemezler (sonradan deiti). Klalarda oturur, merkezi isyan knda etkindirler. I. Murat dnemi kuruldu. Ulufe, Clus ve Sefer bahileri alrlar. Komutanlar Yenieri Aas, esnaflk da yaparlar. Cebeci Oca : Ordunun silah yapm, bakm ve onarmdan sorumludur. Ba Cebeciba idir. Lamc Oca : Kale kuatmasnda fitil der, hendek kazar ve kale ykar. Ba Lamcba idir. Humbarac Oca : Cephane imalat, toplarn yapmndan sorumludur. zel topudur. Bomba ve havan topu retirler. Ba Humbaracba idir.

TARH 2013

~ 134 ~

************************************************ TARH ************************************************** Top Arabac Oca: Top arabalar yapar, toplarn tanmalarn salar. Ba Arabacba idir. Topu Oca : Toplar dkmek ve kullanmakla grevlidir. Humbarac ocan kapsaml topulardr. Acemi Olanlar: Yenieri ve dier kapkulu ocaklara asker yetitirirler. Enderuna da kaynaklk ederler. Sakalar : Ordunun su ihtiyacn karlarlar. Bostanclar : Saray koruyan muhafzlardr. b.2 Kapkulu Svarileri Muhafz grevini yrten atl birliklerdi. Sava srasnda padiahn hayatn, ele geen ganimetleri, yiyecek veya iecei, silah ve cephaneyi ve devlete ait nemli sembolleri (bayrak, tu, sancak ve lem) korurlard. Sa Sol Ulufeciler : Sava srasnda sanca korurlar. Sa Sol Garipler : Sava srasnda hazineyi ve ganimeti korurlar, ordunun arlklarn tarlar. Silahlar Sipahiler : Sava srasnda; padiah adrn, padiah korurlar, askerin geecekleri yollar aarlar, silah yapma, vb. ilere de bakarlar. c. Yardmc Kuvvetler Yayalar (Yrkler) : Yol amak, siper kazmak, arlk nakletmek, top ekmek, askere yiyecek tamak gibi grevleri olan geri hizmet birlikleridir. Bar zamanlarnda kale tamiri, maden ve tersane hizmeti gibi ilerde kullanlr. Rumelide yrk denilir. : Ordunun nnde giderek yol amak, kpr kurmak gibi grevleri vardr. Msellemler Aknclar : Snr boylarnda yaayan Trklerden meydana gelen hafif svari kuvvetleriydi. Ordunun keif hizmetlerini grr, bilgi toplar, dmann gzn korkutup asl orduya kolaylk salar. : Hafif svari tarznda bir tekilatt. Snrda veya snra yakn yerlerde Deliler bulunuyordu. Dmana korkusuzca saldrmalaryla deli olarak adlandrlmtr. Masraflar ehir ve kasaba halk tarafndan karlanr. nc, ilk hcuma maruz kalacak birliklerdir. : Snr ehir ve kasabalar muhafaza etmekle grevlidir. Gnlller Beliler : Sava esnasnda kaleleri korurlar. Her 5 hanedan bir kii alnarak oluturulur. Azaplar : XVI. yy.a kadar yenierilerin nnde savaan bu kuvvetler daha sonra kale muhafazasnda kullanlmtr. Gl kuvvetli genlerden tekil edilirdi. Derbentiler : Sava esnasnda geitleri korurlar. Turnalar : Haberlemeden ve posta ilerinden sorumludur. Yardmc Birlikler : Beylik ve devletlerin gnderdikleri askerlerdir. (Krm, Erdel, vb.) 6. Osmanl Devleti Vergi Sistemleri r (Aar) :

Mslman iftilerden, toprak rnlerinden 1/10u vergi olarak alnr. Blgelere gre farkllar. Pein toplanr, mal olarak alnr. 1925te kaldrlmtr. Gayrimslim iftilerden, toprak rnlerinden 1/10u vergi olarak alnr. Blgelere gre farkllar. Mslman, Haraci topra ilese de hara derdi. 1856 Hara Islahat fermanyla kaldrld. Gayrimslim erkeklerden, askerlik yapmama karl alnrd. ocuk, kadn ve Cizye papazlardan alnmazd. Mslmanlar vergiden muaf tutulurlard. Vergi dorudan (Kelle-Ba) toplanrd. Tanzimat fermanyla kaldrld. Islahat fermanla bedelliye dntrld. Topra mazeretsiz bo brakan veya 3 yl st ste ekmeyenlerden alnrd. iftbozan Olaanst hallerde toplanr. Zamanla srekli yapld. Dorudan hazineye Avarz aktarlrd. (Sava, ktlk, doal afetler gibi durumlarda) Hayvan sahiplerinden alnrd. reme zamannda toplanrd. (Kkbatan) (Adet-i) Anam Tarmla uraan Gayrimslim iftilerden alnan arazi vergisidir. spen Tarmla uraan Mslman iftilerden alnan arazi vergisidir. (Tapu harc) ift Resmi Yol, kpr ve geitlerden alnan vergilerdir. Derbent Resmi Pazar yerinde ticaretle uraandan ve ar pazar esnafndan alnrd. Bac Resmi Baba evinde kalan evli iftten alnr. Yarm ift topra (40 dnm) eken verirdi. Bennak 20 yana gelip evlenemeyen ve baba yannda kalan bekr iftilerden alnrd. Mcerred Evlenen iftten kz tarafnn dedii vergidir. Arusane Sululardan (crm ileyenden) alnan vergidir. Cerime D lkelerden gelen mallardan alnan vergilerdir. Gmrklerden Amediye, lke Gmrk Resmi dna karlan eyalardan Reftiye vergiler de alnrd. Transit ticaretten de Msuriye adnda vergi alnrd. Tartlardan alnrd. Kantariye Bir ie balanrken denirdi. Ruhsat Akeleri Osmanlda Tanzimat Dnemine kadar vergi memurlarna Muhassl denirdi.

OSMANLI VERGLER

b. rfi Vergi

a. eri Vergi

TARH 2013

~ 135 ~

************************************************ TARH ************************************************** 7. Osmanl Devleti Hazinesi :

Hazine-i Amire (Hazine-i Birun (D Hazine)): Osmanllarda devletin gndelik giderlerinin karland temel hazinedir. Devlet hazinesi (Hazine-i Amire) idir. Defterdarn sorumluluundadr. Padiah mhryle alr. Hazine-i Enderun ( Hazine): Osmanllarda devletin olaanst hallerde (sava, ktlk ve afet gibi) kullanmak iin oluturduu tedbir hazinesidir. Ceb-i Hmayun: Padiahn kiisel harcamalarn yapt ahsi hazinedir. D hazineye Enderundan para aktarlabilirdi. Padiah haslarndan, Msrdan gelen para ve hediyeler burada bulunurdu. rad- Cedid Hazinesi: 1789 1807 III. Selim Dneminde Nizam- Cedit ad verilen slahatlarn masraflarn karlamak iin oluturulmutur. 8. Osmanl Devleti Gelir - Giderleri :

Osmanl Devletinin Gelir ve Giderleri Osmanl Devletinin Gelirleri Osmanl Devletinin Giderleri Savalardan elde edilen ganimetlerin 1/5i Saray masraflar Halktan alnan vergiler Ulufe ve clus giderleri Orman, maden, tuzla gelirleri Sava giderleri Gmrk gelirleri Bayndrlk hizmetleri Bal devlet ve beyliklerden alnan vergiler ve hediyeler 9. Osmanl Devleti Para ve Fiyat Artlar 1) Kt Para 2) Madeni Para lk Bakr Para lk Gm Para lk Altn Para lk Kt Para :

Osmanlda Para Trleri Kaima. Sikke, Ake, Kuru, Sultani, Mecidiye, Pul, Metelik, Para, Mangr Osmanlda Parann Dnemleri Osman Bey Dnemi Orhan Bey Dnemi II. (Fatih Sultan) Mehmet Dnemi Abdlmecit Dnemi (1839) Kaime-i Nakdiye-i Mutabere (Banknot) (1863te kalkt.)

Osmanl Ekonomisinin k Etkenleri : 1. Kapitlasyonlar (1535- lk kapitlasyon Fransaya verilmi; I. Mahmut dneminde ise bu kapitlasyonlar srekli yaplmtr.) 2. Corafi keifler (Avrupaya gelen altn ve gm, Osmanl lkesine girerek Osmanl parasn etkiler), 3. Sanayi Devrimi (Avrupa sanayisinde retilen mallarn Osmanl parasn tesir altna almtr.), 4. Ticaret Antlamas (1838 Balta Liman Antlamas: yabanclara olaanst ayrcalklar verilmitir.) 5. D Borlanma (1853 lk defa d bor alnd, Krm Sava iin.) 6. Etkenler (Tmar Sisteminin bozulmas, lks tketimler, vergide bozulmalar) 7. Akdeniz havzasnda hzl nfus art Osmanl Devletinde Fiyat Artlarnn Nedenleri : Savalarn uzun srmesi, kaybedilmesi veya yeterince ganimet alnamamas Tmar sisteminin bozulmas ve bunun sonucunda retimin yeterince tketimi karlayamamas Kyllerin topraklarn terk etmesi eride az miktarda retilen baz mallarn yasak olmasna ramen gizlice darya satlmas Osmanl Devletinin Fiyat Artlarn nlemek in Ald Tedbirler Ham gmn kullanm snrlandrp darya k yasaklanm. Piyasaya yeni paralar karlm, eskileri toplatlm. Sahte para basmnn nne geilmeye allm. Sarraflara ileyebilecekleri kadar gm ve altn verilmi. 10. Osmanl Devleti Bankalar : :

Bank- Dersaadet (1847) (Tanzimat Dnemi) lk banka. Bank- Osman (1856) ngiliz ve Fransz ortakl ile kuruldu. Bank- ahane-i Osman (1863) Para basma yetkisine sahip bankadr. Bank- Osmani yerinedir. Memleket & stanbul Emniyet Sandklar (1863) iftiye krediler verir. (Sonra Ziraate dnt.) Ziraat Bankas (1888) ( II. Abdlhamit Dnemi stibdat Dnemi) Milli nitelikli ilk bankadr. Osmanl tibar-i Milli Bankas (II. Merutiyet Dnemi) Ulusal burjuvazi oluturmak iin kuruldu.

TARH 2013

~ 136 ~

************************************************ TARH ************************************************** Dnyann deien artlar karsnda Osmanl ekonomisinde yaplan deiiklikler: Mali durumun slah edilmesi iin Maliye Nazrl kuruldu. Herkesin gelirine gre vergi alnmas kabul edildi. ltizam sistemi kaldrlarak vergiler maliye memurlar araclyla topland. Gayrimslim halktan alnan cizye verginin ayarlanmas ve toplanmas patrikhaneye brakld. 1858 Arazi Kanunnamesi ile zel mlkiyet pekitirildi ve Toprak Nizamnamesi karld. Toprak zerinden alnan vergiler kaldrld ve rn vergisi olarak aar kald. XIX. yy.da Sanayi nklabnn Etkisiyle Avrupa Mallarnn Osmanl Pazarlarn stila Etmesi zerine Osmanl Devletinin Aldklar Tedbirler: Yeni teknolojiden faydalanlarak fabrika denilen byk imalathaneler ald. (1843 Hereke Dokuma) 1860 1873 yllar arasnda almalar yapan Islah- Sanayi Komisyonu sanayi alannda faaliyet gsteren esnafn canlandrlmasna almtr. Avrupadaki retim, pazarlama ve tketim gibi ekonomik faaliyetlerin bir paras olabilmek iin ulama nem verilmitir. Avrupadan ksa bir sre sonra demiryolu almalar balam. Trkiyede ilk demiryolu Tanzimat Dneminde Aydn ile zmir aras hattnda iletmeye amtr. Tanzimat Dneminde ticari ilikilerin deimesi zerine i gmrkler tedricen 1874e kadar kaldrld. Osmanl Devleti 1838 Balta Liman Antlamasndan sonra bamsz d ticaret politikas izleyemez duruma gelmitir. 1853 Tanzimat Dneminde ilk defa bankerlerden i bor alnmtr. 1854 Krm Sava iin Abdlmecit tarafndan ngiltereden ilk defa d bor almtr. 10. Osmanl Devleti Hukuk Sistemi :

Osmanl Devletinde Hukuk Sistemi a. rf-i Hukuk b. eri Hukuk Din d hukuk sistemidir. Din kaynakl hukuk sistemidir. Geleneklere, greneklere ve akla dayaldr. Kuran- Kerim, snnet, hadisler, icma ve kyasa dayaldr. Padiahlarn emir ve fermanlardr. (Kanunname) Esaslar fkh kitaplarnda toplanmtr. Daha ok siyasi yaamn dzenlenmesini salar. Daha ok sosyal hayatn dzenlenmesini salar. Ferman, berat, divan, kanunname ve adaletname Mslman olanlara geerli hukuktur. kararlardr. er-i hukuka ters dmemelidir. Osmanl Devleti hukuk alannda Seluklular rnek almtr. Adalet ilerinin divandaki temsilcisi Kazasker idi. eyhlislam din alimlerinin ba saylrd. Fakat yarglama yetkisi yoktu. eyhlislam divanda alnan kararlarn slam dinine uygun olup olmad konusunda fetva verirdi. Osmanl Devletinde adalet ilerinden Kazasker tarafndan atanan Kadlar sorumlu idi. Kadlar devletten maa almaz, davalardan aldklar harlar ile geimlerini salarlard. Osmanlda fethedilen lkelerin yerel hukuk sistemleri de uygulanmtr. Bu durum, imparatorluk olmann bir sonucudur. Birden ok ulusu barndrmak ve bunlarn farkl dinlere mensup olmas kendi hukuk sistemleri ile ynetilmelerinde etkili olmu, hogrl anlaya sahip olmasnn etkisidir. Osmanl Devleti; aznlklara, yabanclara (kapitlasyonlarla) ayr hukuk sistemlerini uygulamas ve kendi mahkemelerini kurma hakkn vermesi, hukuk birliini zedelemitir. Osmanlnn ilk yazl kanunnamesi Fatih tarafndan karlan Kanunname-i Al-i Osman (Fatih Kanunnamesi) idir. En ok kanunname yapan ise Kanuni Sultan Sleyman olmutur. Kadlarn Grevleri Sivil Yneticilikleri Yarglk (Hkimlik) Merkezi idarenin buyruklarn ynetir. er-i ve rf-i hukuku uygular. Kazalarda bir nevi belediye bakandr. Yeni bir durumla karlatklarnda veya karar veremedikleri durumda mftden fetva ister. Noterlik yapar. Kiiler arasndaki anlamazlklar zerdi. Arazi kaytlarn tutulmasn denetler. Miras, ticaret ve nikh gibi kararlara bakard. Askeri snf hakknda rapor hazrlar. Dava konular eriye (kad) sicilleri denilen Vakflarn denetimini yapard. mahkeme defterlerine kaydederdi. Reayann isteklerinin Divanhmayuna iletir. Vergi oranlarn belirlerdi. Vergilerin toplanarak merkeze ulamasn salard. Bakentten gelen ferman ve beratlar halka iletirdi. Naip ve Toprak Kadlar: Naipler byk yerleim merkezlerinde kadlarn yardmclar, kk yerlerde vekil idi. Kyllerin sncak beyi, suba, zeamet ve tmar sahipleri ile ikayetlerini deerlendirirdi ve soruturma yapmak iin grevlendirilen seyyar kadlara da Toprak Kadlar denilirdi.

TARH 2013

~ 137 ~

************************************************ TARH ************************************************** XIX. yy. Osmanl Devletinde Hukuk Konusundaki Gelimeler II. Mahmutun kurduu Davalar Nezareti, 1870te Adliye Nezareti adn almtr. Avrupa ile ilikilerin younlatrlmas zerine; 1840ta Ceza Kanunu, 1850de Ticaret Kanunu, 1868de Deniz Ticaret Kanunu karld. 1862de yeni yaplan kanunlar bildiren Dstur adl bir dergi karld. 1866 1878 yllar Ahmet Cevdet Paa tarafndan slam hukukuna dayal Mecelle ad verilen medeni kanun hazrland. 1878den itibaren eriye ve Nizamiye Mahkemelerinde uygulanmaya balad. Bu dnemde Osmanlda birok mahkemeler de almtr. Osmanl Devleti XIX. Yy Mahkemeleri Devletin kuruluundan beri var olan slam hukukunun uyguland mahkemelerdir. eyhlislama baldr. Osmanl Devletinde Gayrimslimlerin kendi i hukuklarn uyguladklar mahkemelerdir. Kapitlasyonlarla birlikte yabanclarn kendi konsolosluklarnda kurduklar ve kendi hukuklarn uyguladklar mahkemelerdir. XIX. yzylda Avrupa ile ilikilerin artmas sonucu ticari konulardaki anlamazlklar gidermek iin kurulan mahkemelerdir. 1840 ylnda ticaret meclisleri olarak greve balam, 1848de ticaret mahkemeleri adn almtr. 7si Osmanl, 7si yabanc tccarlardan meydana gelir. Tanzimat Dneminde Avrupa mahkemeleri rnek alnarak yaplm modern mahkemelerdir. Avrupa hukuk kurallarnn uygulanmas iin kurulmutur. 1862de kuruldu. Gnmzn Saytay tr mahkemelerdir. 1868de kuruldu. Gnmzn Dantay tr mahkemelerdir. 1868de kuruldu. Gnmzn Yargtay tr mahkemelerdir. Cinayet davalarna bakan mahkemelerdir. Ceza hukuku ve ticari davalara bakan mahkemelerdir. :

eri Mahkemeler Cemaat Mahkemeleri Konsolosluk Mahkemeler Ticaret Mahkemeleri

Nizamiye Mahkemesi Divan- Ali Muhasebet ura-y Devlet Divan- Ahkm- Adliye Temyiz Mahkemesi stinaf Mahkemesi

11. Osmanl Devletinde Hayvanclk

Osmanl Devletinde hayvanclk doru, orta ve Bat Anadoluda yaplmtr. Hayvan says iin Anam vergisi alnmtr. Hayvancla bal olarak dokumaclk gelimi, Bursada pek, Ankarada Tiftik, Selanikte uha (Kuma), Bulgaristanda Aba retimleri yaplmtr. Osmanl ekonomisinde yeri bykt. O dnemin artlarnda hayvan, ulam ve retimin en nemli g kaynadr. Tarmla i ie olmutur. 12. Osmanl Devletinde Ticaret :

Osmanlda ticaret iki ekilde yaplmaktadr : Ehl-i Hirfet denen zanaatkrlarn rettikleri mallar dkknlarnda satmalar Tccarlar tarafndan yaplan blgeler ve lkeleraras ticaret Osmanlnn ticareti canl tutmak iin yaptklar : Ticaret yollar zerinde hanlar ve kervansaraylar yapmtr. (Selukludaki gibi) Ticaret kervanlarnn getii dar geit blgelerinde gvenlii salamak iin derbent tekilat kurmutur. slam lkelerinde derbenti, gayrimslim blgelerde martholos denmitir. Ticaret merkezleri arasnda posta ve haberleme hizmetlerini yrtmek iin Menzil Tekilat kurdu. Haberlemede hz artrmak iin ticaret yollar zerindeki ky ve kasabalarda dinlenmi atlar ve grevliler bulundurulmutur. Ticaret yollar zerinde tamacl meslek edinmi mekkari taifesi vard. Ticari hayatn canl olduu yerlerde temel ihtiya maddelerinin toptan satld kapan hanlar vard. Osmanlda modern bte yapm : lk mali tekilat I. Murat zamannda yaplm. lk devlet btesi XVII. yzylda Tarhuncu Ahmet Paa tarafndan hazrlanm; ama uygulanamam. Gnmzdeki anlamda gelir giderlerin btn ayrntlar ile gsterildii ilk modern bte Tanzimat Dneminde yaplmtr. Osmanl Devletinin nemli thalat hracat Mallar Kadife, Ayna, Saat Buday, Pamuk, Yn, Deri, Balmumu, Tuz, eitli Madenler, Kereste, pek ve Pamuklu Kumalar

thalat Mallar hracat Mallar

TARH 2013

~ 138 ~

************************************************ TARH ************************************************** Arn 58 68 cm Endaze 60 cm Osmanl Devletinde Kullanlan ller Okka Dirhem Batman 1,283 kg 1 Okka=400 D. 6 Okka Kontar 56 kg Kile 36,4 lt

Hacegi htisap Aas Muhtesip Mekkari Taifesi Menzil Tekilat Narh Kesmek

Ticaret le lgili nemli Kavramlar Osmanlda sermaye sahibi olan ve lkeleraras ticaret seferleri yapan kiilerdir. retilen mallarn standartlara uygun olup olmadklarn denetleyen kiidir. ar ve pazardaki mallarn fiyatlarn denetleyen grevlilerdir. Tccarlarn mallarn tayan kimselerdir. Konaklama noktalarnda tccarlarn ulam hayvan ihtiyacn karlayan tekilattr. Haksz rekabeti nlemek iin retilen bir maln sat fiyatnn belirlenmesidir. :

13. Osmanl Devletinde Sanayi

XVII. yy.a kadar Osmanlda sanayi Avrupadan ileri dzeydeydi. Silah sanayi ve tersaneler devletin elinde idi. zel sektrn elindeki en nemli sanayi dal tekstil (dokuma) idir. Loncalar ile rgtlenen esnaf ve zanaatkrlar el tezghlar ve imalathanelerinde retim yapmaktayd. Avrupada XIX. yyda meydana gelen Sanayi Devrimi ile byk fabrikalar kurulmu ve retim hzl ve kaliteli olmutur. Kapitlasyonlarn yaygnlamas ve 1838 Balta Liman Antlamas sonras Avrupada retilen sanayi rnleri Osmanl pazarn doldurmutur. Dk fiyatlar nedeni ile yabanc mallar ile rekabet edemeyen yerli retici atlyelerini ve tezghlarn kapatmak zorunda kalm, isizlik artm, toplumda huzursuzluk da oalmtr. Osmanl Devleti ne kadar kendi i retimi ynnde gelimeler atsa da sonu verememitir. Lonca Tekilat : Osmanl Devletinde esnaf ve zanaatkrlarn sahip olduu tekilata lonca denirdi. Bu tekilat Anadolu Seluklu Dnemi kurulan Ahi Tekilatnn devam olup bakanna eyh denirdi. Lonca tekilatnn grevleri : rnlerin kaliteli yaplmasn salamak iin retim ve kalite kontroln yapar ve rnleri denetler. rnlerin fiyatlarn (narhlarn) belirler. lkedeki ham maddelerin ilenmesini salar. Esnaflar arasndaki dayanmay salar. Hkmet ve esnaf arasndaki ilikileri salar ve dzenler. Mesleki eitim verir. (yelerine askeri ve beden eitimleri verirdi.) yelerin zararlarn karlar ve kredi salar. yeleri yarglama hakk olamazd. Sadece birlii olutururdu. 14. Osmanl Devletinde Eitim retim :

Osmanl Devleti Eitim retim ve Bilim Alanndaki Durumu Dini limler, Kuran, Hadis, Fkh, Kelam Dersler (Dini) Kimya, Tp, Matematik, Astronomi, Tarih, Corafya Pozitif Bilimler Yarg, Din, Eitim, dari, Salk. Mezunlarn Alan Not: XVII. yy itibariyle, medreselerde pozitif bilimlere yer verilmedi. a. Sbyan (Mahalle) Mektebi (lkretim Kurumu) Eitimin ilk basamadr. 4 6 yandaki kz ve erkek ocuklar bu mektebe gnderiliyordu. Camilerin yanlarnda bulunan mekteplerdir. ocuklara basit okuma yazma ve dini eitim verilirdi. Bu okul bitirenler isterlerse medreseye devam edebilirlerdi. Ders veren hocalara Muallim ad verilir. Tanzimattan sonra bayan hocalara Muallime denmitir. Tanzimata kadar btn eitim kurumlar eyhlislama baldr. II. Mahmut Dneminde zorunlu (sadece stanbulda) hale getirildi. Bu okullarda belirli bir sre veya snf yoktur. Tanzimattan sonra Avrupa rnek alnarak yeni ilkretim okullar ald. lkretim; sbyan mektepleri (anaokulu), iptidailer (ilkokul) ve rtiyeler (ortaokul) olmak zere e ayrld. b. Medreseler (Ortaretim ve Yksekretim Kurumlar) Osmanl Devletinin en nemli ve yaygn eitim kurumudur. Eitimi de cretsizdir. lk Osmanl Medresesi, Orhan Bey dneminde znikte almtr. lk mderris, Davud- Kayseri idir. Giderleri vakflar tarafndan karlanr.

TARH 2013

~ 139 ~

************************************************ TARH ************************************************** Medrese hocalarna Mderris, yardmclarna Danimend veya Muid, rencilerine Molla, Sufte veya Sofu denirdi. Medreseden cazetname ile mezun olunurdu. Eitim dili Arapa idir. Medreselerin grevi; dini hizmet veren mft, kad, mderris, doktor, astronom, matematiki ve din bilginleri bata olmak zere Osmanl aydnlarn yetitirmektir. Dini bilimler (Kuran, Hadis) ve pozitif bilimler (Matematik, tarih) okutulmutur. Duraklama Dneminden itibaren pozitif bilimler ihmal edilmitir. Bunun nedeni Beik Ulemal sistemidir. Bu sisteme gre mderrislik babadan oula geiyordu. 18. Yy.da medreselerde yetienler btn yenilik hareketlerine kar gerici bir snf haline gelmitir. Medreselerin Bozulma Nedenleri : Pozitif bilimlere gereince nem verilmemesi lmiye mensuplarnn hak etmedii halde terfi ettirilmesi Rvet ve iltimas ile mderris atamalar Suhte denen medrese rencilerinin mezun olduktan sonra i bulamaynca Celali syana katlmas Okumu kitlenin memuriyet dnda herhangi bir i alanda istihdam edilememesi Beik Ulemal sistemi ile mderrislerin olu da mderris olmal etkeni Sadece erkekler devam edebilirdi. En nemli medreseler : Sahn- Seman Medresesi (Fatih Dnemi): Ali Kuu gibi slam dnyasnn en nl hocalarnn da ders verdii medrese idir ve stanbul niversitenin temelini oluturur. (Sosyal ve dini bilimler arlkta) Sleymaniye Medresesi (Kanuni Dnemi): Matematik, tp, astronomi, hadis ve ilahiyat dersleri okutuluyordu. (Matematik ve fen bilimleri arlkta) Kurulu Dneminde Msr, Suriye ve randaki medreselere renciler gndermitir. Bu durum o dnemde, bu blgelerde eitimin daha ileride olduunu kantlar. Medreseler, retim alanlarna gre ihtisaslamtr. Tp alannda Dar-l Tp Medresesi, Kuran- Kerim alannda Dar-l Kurra ve hadis alannda Dar-l Hadis ihtisaslamtr. 11 Mart 1924te kaldrlmtr. c. Enderun Mektebi (Devlet Memuru Yetitirme) Devlet memuru, idareci, sanatkr ve saray grevlisi yetitirmek amacyla kurulan saray okuludur. lk olarak Edirne Saraynda II. Murat tarafndan kurulmutur. Daha sonra Topkap Saraynda faaliyetlerine devam etmitir. Medrese sistemi dnda saray iinde bir okuldur. Enderun Mektebine balangta devirme sistemiyle gayrimslim genler alnrken, sonraki dnemlerde Mslmanlar da mektebe alnmtr. Eitim dili Trke idir. Enderunda; askeri, idari, beden ve sanat eitimleri verilirdi. Bu mektepte iyi bir Mslman, gvenilir ve nitelikli bir devlet adam ve sanatkr olarak yetiirdi. ok sayda sadrazam, vezir, yksek rtbeli asker, hattat, air, mzisyen, ressam ve minyatr ustas yetitirmitir. Fatih dneminde en etkili seviyeye ulamtr. 1910 ylnda kapatlmtr. (bat tarz okullarn almas ile nemi kaybolmutur) Not: Enderundan baka Klasik Dnemde devletin memur ve dier alandaki ihtiyalarn karlamak iin bab- Ali Mektebi, Bab- Defterdari Mektebi ve Bab- Fetva Mektebi gibi okullar da faaliyet gstermitir. d. Mesleki Eitim (Loncalar) Ahilik kltr retilirdi. Mesleki, dini, ahlaki eitimler verilirdi. Mesleki eitim Loncalara bal dkknlarda usta rak ilikisinde yaparak yaayarak verilirdi. retilen mallarn kalite kontrol yaplarak sat fiyat belirlenirdi. Loncalara gayrimslimler de ye olabilirdi. 19. yzyldan itibaren mesleki eitim veren okullar ald. XIX. Yzylda Osmanl Eitim Kurumlar Eskiden beri devam eden medreseler, Enderun ve Sbyan Mektepleri XVII. yy.da kurulmaya balayan, nce askeri ve XIX. yy.da kurulan hem askeri hem de sivil okullar Aznlk okullar Yabanc okullar Osmanl vatandalarnn atklar okullar

TARH 2013

~ 140 ~

************************************************ TARH ************************************************** Osmanl Devletinde Bat Tarz Eitim Veren Askeri Okullar Hendesehane (1734): I. Mahmut dneminde skdarda alan askeri okuldur. Mhendishane-i Bahri-i Hmayun (1773): III. Mustafa dneminde ordunun deniz subay ve mhendis ihtiyacn karlamak iin Bat tarznda ald, Cumhuriyet Dneminde Deniz Harp Okulu adn ald. Mhendishane-i Berr-i Hmayun (1793): III. Selim dneminde karar subay ihtiyacn karlamak amacyla almtr. Tphane-i Amire ve Cerrahhane-i Mamure (1826): II. Mahmut dneminde ordunun doktor ihtiyacn karlamak amacyla ald. Mektebi Fnunut Harbiye (Harp Okulu) (1834): II. Mahmut dneminde Asakir-i Mansure-i Muhammediyeye subay yetitirmek iin kurulmutur. Askeri Rtiyeler (Ortaokul) (1875) ve Askeri dadiler (Lise) (1835): Harp okuluna renci yetitirmek iin askeri liseler, askeri liselere renci yetitirmek iin de askeri ortaokullar ald. Erkan- Harbiye Mektebi (19. Yy) Mzka-i Hmayun (Bando Okulu) (II. Mahmut dnemi) stihkm Okulu (I. Abdlhamit dnemi) Osmanl Devletinde Bat Tarz Eitim Veren Sivil Okullar Mekteb-i Tbbiye (Tp Fakltesi), Mekteb-i Ulum-u Edebiye (Devlet memuru yetitirmek iin) blmler II. Mahmut dneminde ald. Ayrca ilkretimi stanbulda zorunlu hale getirdi. Avrupaya ilk kez renci gndermitir. Tanzimat dneminde kzlarn ilkretimden sonra eitimine devam etmeleri salanmtr. Darlmuallimin (1848) adyla erken retmen okulu ald. Darl Maarif (1849) adyla lise dzeyinde retim yapan okul ald. Maarif Nezareti (1857) adnda Eitim Bakanl almtr. Mekteb-i Mlkiye (1859) adnda kaymakam ve idareci yetitirecek okul ald. Bugnk Sosyal bilimler fakltesinin temelini oluturmaktadr. Islahhane (1860) ad verilen sanayi iin gerekli bilgi ve teknii vermek iin Mithat Paa tarafndan sanat okulu ald. Rtiyeler (Ortaokul) (1861) stanbulda ald. Lisan Mektebi (1864) devlet dairelerine yabanc dil bilen elemanlar yetitirmek iin kuruldu. Eczaclk Mektebi (1867) ald. Galatasaray Sultaniyesi (1868), Trkiyede lise dzeyinde retim veren ilkokul olan okul, Sultan Abdlaziz tarafndan ald ve Fransadaki lise mfredat burada uygulamakta ve Franszca eitim yapmaktadr. Bu sultani iinde Tanzimat dneminde Hukuk Mektebi almtr. Sanayi Mektebi (1868) alarak demircilik, marangozculuk, terzilik alanlarnda vasfl elemanlar yetitirmeye almtr. Kzlar iin de Kz Sanayi Mektebi ald. (1868) Maarif-i Umumiye Nizamnamesi (1869) yaynlanarak ilk, orta ve yksekrenim kurumlarnn ynetim ilkeleri ve programlar belirlenmitir. Encmeni Dani adl komisyon, Darlfnunda okutulacak kitaplarn hazrlanmas iin kuruldu. 1863ten itibaren konferans eklinde derslerin verilmeye Darlfnunda balanmtr. Darlfnun (1870)de resmen ald. Felsefe, edebiyat, hukuk, matematik ve tabii bilimler blmleri bulunan Darlfnun 1933te stanbul niversitesine devredilmitir. (1860da stanbulda almtr.) Darlmuallimat (1870) adnda kz retmen okulu almtr. Darafaka Mektebi (1873) Mslman yetim ocuklar iin almtr. Ticaret Mektebi 1883te ald. Sanayi-i Nefise Mektebi (Gzel Sanatlar Okulu), 1883te ald. (Osman Hamdi Bey tarafndan ald ilk mzeciliin de kurucusudur.) Mlkiye Mhendis Mektebi, 1883de ald. Halkal Ziraat Mektebi, 1892de ald. Baytar Mektebi, 1895te stanbul Kadrgada retime balad. Edirne, Manastr, Erzincan, am ve Badatta 1905 ylnda Harp Okulu ald. Osmanl Devletinde Aznlklarn Kurduklar Okullar Aznlk okullar patrikhaneler ve hahamhaneler aracl ile denetleniyordu. 1790 lk Ermeni okulu Kumkapda ald. 1824 Anadolunun her yerine Ermeni patrikhanesi talimatyla Ermeni okullar ald. 1854 Yahudi cemaatine ait ilk modern okul stanbulda alan Musevi Asri Mektebidir. 1875 Alliyans sralitin abalar ile pek ok Yahudi okulu ald.

TARH 2013

~ 141 ~

************************************************ TARH ************************************************** Osmanl Devletinde Yabanclar Tarafndan Kurulan Okullar 1583 lk alan yabanc okul Franszlara ait Saint Benoit (Sen Benuvo) okuludur. 1830 Osmanl Devleti ile iliki kuran ABD, Ermenilerle ibirlii yaparak Trkiyede en fazla yabanc okul aan yabanc lke oldu. 1861 talyanlar ilk olarak stanbulda, sonra 1863te Hatayda okullar at. 1863 Robert Koleji ald ve Trk eitim iin modern bir rnek tekil etti. 1857 ngilizler tarafndan Beyolunda ngiliz Kz Orta Okulu ald. 1871 Almanlar nce Avusturya eitim kurumlarndan yararlanm ve bu tarihte siyasal birliini kurduktan sonra kendi kltrn yaymak iin Alman okullarn amtr. 1882 Avusturya tarafndan kurulan okullar; Avusturya Erkek Lisesi, Ticaret Okulu ve Kz Lisesi idi. 1882 Ruslar ilk olarak Bursada, daha sonra stanbulda Terkos Rus Okulu at. 1905 ngilizler tarafndan Niantanda ngiliz Erkek Lisesi ald. 3 Mart 1924 Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile yabanc okullarn hepsi Trk Milli Eitim Bakanlnn denetimine alnmtr. Yabanc Okullarn Osmanl Devletine Etkileri Osmanl Devletinde ada eitim sistemlerini tantmas, modern eitim ara ve gerelerinin kullanlmaya balanmas, pozitif bilimlerin daha etkili retilmesi gibi. Milliyetilik fikri etkisi ile aznlklarn ayaklandrlmasnda ve Osmanlnn dalmasnda etkili olmas, Avrupal devletlerin yakn grdkleri aznlklar kkrtarak kar salamas gibi. :

Yararlar Zararlar

15. Osmanl Devletinde Dil, Yaz ve Edebiyat

Osmanl Devletinde Dil Etkileri : Arap alfabesi kullanld. (Resmi yazmalarda) Resmi dil Trke. 1876- Kanun-i Esaside resmi dil Trke olarak kabul edildi. Eitim dili Arapa; ama Enderundaki Eitim ise Trke. Kurulu dnemi, Trkeye nem verildi. Ykseli dnemi; Osmanlca (Arapa + Farsa + Trke) kt. 19.yyda kapitlasyon ilikileri sonucunda Trkeyi Bat dilleri (Franszca, ngilizce) etkiledi. Osmanl Devletinde Edebiyat : Osmanlda edebiyat; Divan, Halk ve Tasavvuf (Tekke) edebiyat olmak zere ekildedir. En parlak dnemi; XVI. yy. olmutur. Tanzimat Dneminde bat edebiyat tarzlarnn da etkisi ile Tanzimat Edebiyat ortaya kmtr. Osmanl Devletinde Edebiyat Trleri 13. yy.dan 19. yy.n ikinci yarsna kadar etkili olan edebiyat trdr. Geliiminde Arap ve ran edebiyatnn etkileri vardr. Divan edebiyatnda airlerin eserlerini topladklar kitaplara Divan denirdi. Bu edebiyatta en ok kullanlan nazm biimi Gazel, Kaside, Mesnevi ve Rubai idir. Eserlerde sz sanatlarnn, Arapa ve Farsa szck ve tamlamalarn youn olarak kullanlmas nedeni ile daha ok saray ve evresinde geliti. Ak, gzellik, tasavvuf konularn anlatr. Sylenenden ok nasl sylendii nemlidir. oka sz sanatlar vardr. eyhi, Sleyman elebi, Baki, Fuzuli, Nef-i, Ahmet Fakih, Nab-i, Nedim, Kad Burhanettin slamiyetten nce Trk edebiyatnn slamiyetten sonra devam etmesi ile gelimitir. Szl gelenee dayanr. Bu edebiyatta mani, trk, destan, koma gibi nazm biimleri ile szl edebiyat nazm biimleri yer alr. Eserlerde sade bir Trke kullanlr. Karacaolan, Gevheri, Dadalolu, Erzurumlu Emrah, Pir Sultan Abdal, k mer, Krolu, Kaygusuz Abdal, Hac Bayram- Veli Dini temelli edebiyattr. Anadoluda 12. yy.da balayan ve gelien edebiyattr. Bu edebiyatta Allah sevgisi, doruluk, nefsin terbiyesi gibi tasavvufi konular ilenir. Eserlerde ilahi, nutuk, nefes, athiye ve devriye gibi nazm biimleri kullanlr. Eflaki Dede, Kaygusuz Abdal, Erzurumlu brahim Hakk, Yunus Emre, Hac Bektai Veli, Pir Sultan Abdal, eyh Galip, Hac Bayram- Veli, Akemseddin. :

a. Divan Edebiyat

airleri b. Halk Edebiyat airleri c. Tasavvuf Edebiyat airleri

16. Osmanl Devletinde Bilim

Osmanl Devletinde stanbulun fethinden sonra stanbulu dnce, sanat ve bilim merkezi haline getirmek iin alan Fatih Sultan Mehmet, Osmanl biliminin gerek kurucusudur. 18. yy.dan itibaren dnce ve bilimde Avrupa etkileri balamtr.

TARH 2013

~ 142 ~

************************************************ TARH ************************************************** Osmanl Devletinde Bilim ve Dnce XV. XVII. YY (14xx 16xx) XVIII. XIX. YY (17xx 18xx) slam dini, Trk rf ve gelenekleri, Bat bilimiyle karlama, Corafi zellikleri, Yeni kimlik anlay, Anadolu Seluklu Devleti birikimi, D etkilerin yansmas ve Osmanldaki deiimleri. slam dnyasnn katks. Kurulu dnemi bilim ihtiyalar, dier Trk slam devletlerinden karland. (Msr Semerkand) Osmanl bilimi gerek kurucusu, Fatih Sultan Mehmettir. 17. yy itibariyle bat (Avrupa)nn etkisine girmitir. Osmanlda Bilim ve Bilim Adamlar A. MATEMATK Osmanlda Matematiin temelini att. Semerkanttan Fatih tarafndan stanbula gelmi ve Sahn- Semanda ba mderris oldu. En nemli eseri Firdevs idir. Ayrca astronomi bilginidir. Nasihatname, Tazarruname. (Fatih dnemi) Cemal-l-Kttap, Kemall-Hsab. ehirleri kubak izer. Matematik dnda Corafya, Tarih ve Silahrlk konularda eserler vermitir. Ayn zamanda hattat ve ressam idi. (Kanuni dnemi) Tazifl Mezbah. B. MATEMATK - ASTRONOM Muhtasar- Fil Hisab C. ASTRONOM lk Osmanl rasathanesini stanbulda at. (XVI. yy) D. TARH CORAFYA Kef Znnun (ilk bibliyografi), Cihannma (Genel Dnya Corafyas), Fezleke, Atlas Minor evirisi. XVII. yy.da yaam bilim ve dnce adamdr. Hac Kalfa ile n kazand. Seyahatname. lk byk Trk gezgini (seyyah) idir. (XVII. yy) E. CORAFYA Kitab- Bahriye ve Dnya Haritas. (XVI. yy) Denizci, haritac ve corafyac idir. Geree yakn dnya haritas ile mehurdur. Miratl Memalik (lkelerin Aynas) ve Muhit. XVI. yy.da yaam denizci ve corafyacdr. F. TARH Naima (ilk resmi tarihi) G. DN HUKUK El Mutahharat. Tevarih-i Ali Osman. Duaname, Kanunname. (Kanuni zaman eyhlislamdr ve bilgindir.) H. DN MANTIK Maddetl Hayat. (II. Murat dnemi ilk eyhlislam. XIX. yy.a kadar medreselerde okutulan mantkdr.) I. TIP Aynl Ayan. (Fatihin hocas; slami ilimler, astronomi, biyoloji, tp alanlarndaki almalar ile tannm bilgindir.) Hekim davranlar ile ilgili eserleri var. Cerrahiyetl Haniye, Mcerebname. Panzehiri buldu. J. DERLER lk modern matbaann Osmanldaki kurucusudur. Sefaretnamesi (eli olarak bulunulan lkeyi anlatmas) ile nldr. lk kez noktalama iaretleri kullanan ve ilk Trke tiyatro olan air Evlenmesi eserini yazan edebiyatdr. (XIX. yy.) Galata kulesinden atlayp uarak boazn kar yakasna gemitir. (XVII. yy) lk roket rneini icat ederek umay baard. (XVII. yy.) Osmanl Devletinde ilk resim sergisi aan kiidir. Arkeoloji Mzesinin ve Sanayi-i Nefise Mektebinin kurucusudur. nemli tablolar: Kaplumbaa Terbiyecisi, Silah Satclar.

Ali Kuu Sinan Paa Matrak Nasuh Molla Ltfi Kadzade-i Rumi Takyddin Mehmet

Ktip elebi Evliya elebi Piri Reis Seydi Ali Reis Vakanvis (Tarihi kaydet) Zembilli Ali Efendi bn-i Kemal Ebussuud Efendi Molla Fenari

Akemseddin Hac Paa Sabuncuolu . Ali brahim Mteferrika Ahmet Resmi Efendi inasi Hezarfen Ahmet elebi Lagari Hasan elebi eker Ahmet Paa Osman Hamdi Bey

TARH 2013

~ 143 ~

************************************************ TARH ************************************************** 17. Osmanl Devletinde Sanat :

Cami Ssleme Sanat : Barok : Son derece biimlenmi, dinamik, grntde aprak, sslemeli, antsal, hareketli, karmak Avrupa sanat slubudur. Rocco : Baroun ar derecedeki sslenmesidir. Cami Trk Baroklar Ant emeler (Baroklu) : Nuru Osmaniye Cami (Bat slupla ilk eser), Laleli Cami. : Sultan Ahmet Cami (Lale devri en nemlisi)

Ticari Yaplar : Bedesten, Kapal arlar, Kervansaraylar, Hanlar, Kprler. Dini Yaplar : Camiler, Klliyeler, Trbeler, Medreseler. Askeri Yaplar I. Bayezid Dnemi II. (Fatih) Mehmet Dnemi Sultaniye (anakkale). IV. Mehmet Dnemi III. Selim Dnemi : : Anadolu Hisar (1393) (stanbul) : Rumeli Hisar (stanbul), Kilitbahir Kalesi (anakkale), Kale-i : Seddlbahir Kalesi (anakkale) : Selimiye Klas (stanbul), Levent Klas (stanbul).

Klliyeler : Orhan Gazi Klliyesi (znik), Orhan Bey Klliyesi (Bursa), Fatih Klliyesi (stanbul), II. Bayezid Klliyesi (Edirne), Sleymaniye Klliyesi (stanbul) Trbeler : Erturul Gazi Trbesi (I. elebi), Sultan Murat Trbesi (I. Bayezid), Eyp Sultan Trbesi, Fatih Trbesi, Yavuz Trbesi, Kanuni Trbesi (Mimar Sinan eseri), Barbaros Trbesi (Mimar Sinan eseri) Saraylar : Topkap Saray (1465~1478 Fatih dnemi) shak Paa Saray (1784 Ar) (Klliye tipi) Beylerbeyi Saray (1861~1865) Dolmabahe Saray (1856) raan Saray (1871) Yldz Saray (1789~1807) (Trk Barok trnde yaplm bat trndeki saraylardr.) Camiler Dnemi 14. 15. yy Dnemleri : Cami Hac zbek Cami znik Ulucami Bursa Eski Cami Edirne Fatih Cami - stanbul Bayezid Cami stanbul Ta Mahal Hindistan ehzade Cami Mimar Sinan Sleymaniye Cami Mimar Sinan Selimiye Cami Mimar Sinan Sultan Ahmet Cami stanbul Yeni Cami stanbul Nuru Osmaniye Cami stanbul Laleli Cami stanbul Nusretiye Cami stanbul Dolmabahe Camisi stanbul zellii lk Osmanl camisi lk byk yeil cami lk Osmanl yaps, erefli cami stanbul ilk Osmanl camisi stanbul ilk byk camisi stanbullu Mehmet Efendi raklk eseri Kalfalk eseri Ustalk eseri Klasik dnem son byk eser Mimar Sinann son rnei Bat etkili (Baroklu) ilk eser Baroklu eser

16. yy Dnemi

17. yy Dnemi 18. yy Dnemi ve Sonras

Medreseler : Sleyman Paa Medresesi (znik), Yldrm Medresesi (Bursa), Sahn- Seman Medresesi (Fatih dnemi stanbul), Sleymaniye Medresesi (Kanuni dnemi stanbul (Mimar Sinan eseri)), Selimiye Medresesi (Edirne (Mimar Sinan eseri)), Rstem Paa Medresesi (Amasya), Byk Aa Medresesi (Amasya), Kl Ali Paa Medresesi (stanbul), Haseki Medresesi (stanbul), ehzade Medresesi (stanbul)

TARH 2013

~ 144 ~

************************************************ TARH ************************************************** Osmanl arlar : Edirne Bedesteni (Edirne), Selimiye ars (stanbul), Kapal ar (stanbul), Msr ars (stanbul) Osmanl Kprleri : Mustafa Paa Kprs (Bulgaristan Svilengrad (Mimar Sinan eseri)), Mostar Kprs (Bosna Hersek Mimar Sinan rencisi Mimar Hayrettin eseri), Bykekmece Kprs (stanbul Mimar Sinan eseri), Alpulu (Sokullu Mehmet Paa) Kprs (Krklareli Mimar Sinan Eseri) Osmanl Kervansaraylar : Issz Han (Bursa), Sultan Han (Konya), Rstem Paa Kervansaray (Edirne), Ekmekiolu Ahmet Paa Kervansaray (Edirne) *Mimar Sinann Eserleri : 400den fazla eser vermitir. (Kanuni + II. Selim + III. Murat Dnemi) ehzade Cami (raklk eseri), Sleymaniye Cami (Kalfalk eseri), Selimiye Cami (Ustalk eseri), Mihrimah Cami (Eseri), Hsreviye Cami (Eseri), Hrrem Sultan Trbesi (Eseri) Hat Sanat : Gzel yaz yazma sanat. Yazanlara Hattat denir. Amasyal eyh Hamdullah, Afyon Karahisarl Ahmet, Hasan elebi, Hafz Osman, Mustafa Rakm Efendi. Minyatr Sanat : ok ince ilenmi kk boyutlu resim sanat. Sanats Nakka idir. Nigari, Nakka Osman, Nakka Hasan Paa, Matrak Nasuh, Levni (Raks Eden Kadn). inicilik : Mimari yaplarn sslenmesi sanat. nce znik, daha sonra Ktahya ve Diyarbakr inicilik merkezi olmutur. Seramik Sanat : Topraktan yaplan anak, mlek gibi malzemelerin sslenmesi sanat. znikte ilk defa XVI. yy.da balam ve znik XVIII. yy.dan itibaren merkezi olmutur. Oymaclk - Kakmaclk: Ta ve ahaplarn oyularak sslenmesi Oymaclk, oyulduktan sonra yuvalara altn, sedef, gm, fildii gibi deerli talar gmerek yaplan sslemeye Kakmaclk denir. Resim Sergisi : Bu sergi XIX. yy.dan itibaren gelimitir. lk resim sergisi 1874te eker Ahmet Paa amtr. Dier Osmanl ressamlar, Osman Nuri Bey, Osman Hamdi Bey, Hseyin Zekai Paa. Musiki : Osmanllarda Musiki eitimi Enderun Mektebinde verilirdi. Bu okulun musiki blm konservatuvar gibi grev yapard. nemli musiki sanatlar: Itri Efendi, Dede Efendi, Dellazade smail Efendi, Hac Arif Bey, evki Bey, Zekai Dede. Padiah III. Selim, Suzi Dilara makamn bulan nemli bir bestekr ve sanatdr. Askeri mzik ise Yenieri Ocana bal Mehteran- Hmayun olarak tekilatlanmt. Ancak II. Mahmut, mehteran kapatarak bando (Mzka-i Hmayun) kurdu. Ayrca II. Merutiyet zamannda Darl Elhan Musiki Eitim veren okul almtr. Seyirlik Oyunlar : Osmanlda seyirlik oyunlar meddah, kukla, karagz, ortaoyunu ve tiyatro gibi blmlerden oluur. II. Merutiyet dneminde alan Darl Bedayi, stanbul ehir Tiyatrosuna dntrlmtr. Dier Sanatlar : Tezhip, Ciltilik, Dokumaclk, Ahap Sanat, Maden Sanat, Ebru... (Heykel yoktur.) 18. Osmanl Devletinde Basn Yayn :

Gazetecilik : 1831 Takvim-i Vakayi (lk resmi gazete): II. Mahmut dnemi kartld ve haftalk yaymland. 1840 Ceride-i Havadis (kinci resmi gazete) 1860 Tercman- Ahval (lk zel gazete): inasi ve Agh Efendi tarafndan kartlmtr. 1862 Tasvir-i Efkr (V. Murat): inasi ve ehzade Murat tarafndan kartld. 1866 Muhbir Gazetesi: Ali Suavi laisizmi anlatt. 1867 Tanzimat aydnlar gazetelerde merutiyet ynetimi isteyince bu ylda sansr gnlk hayata girdi, nce Muhbir, sonra Tasvir-i Efkr gazeteleri kapatld. I. Merutiyet ilan Tanin Gazete: Hseyin Cahit, Tevfik Fikret ve Hseyin Kazm tarafndan kartld.

TARH 2013

~ 145 ~

************************************************ TARH ************************************************** II. Abdlhamit Dnemi Sabah, Vakit, Tercman- Hakikat Gazeteleri yayna girdi. 1895 Meveret Gazetesi: Ahmet Rza tarafndan; Trke ve Franszca eklinde yaynlanmtr. II. Merutiyet ilan Volkan, Mizan, Saday- Millet Gazeteleri, ttihat kartlarnca kartlyor. I. Dnya Sava sonras Peyam- Sabah, Yeni Gn, kdam, Akam ve Gleryz gazeteleri karld. Mondros Mtarekesi sonrasnda Mustafa Kemal ve Fethi Bey tarafndan stanbulda dncelerini yaymak iin Minber gazetesi karmtr. Dergicilik : lk dergi, Mnif Paa tarafndan karlan Mecmua-i Fnun idir. lk resmi dergi, Mustafa Refik tarafndan kartlan Mirat idir. lk mizah dergisi, Teodor Kasap tarafndan karlan Diyojen idir. (1872) Sonraki mizah dergileri; Hayal ve ngrakl Tatar dergileri. Fikir alannda nemli katk salayan dergiler; Gen Kalemler ve Trk Yurdu idir. (XX. yy. balar) XX. yy.n ilk eyreinde Hokkabaz, Hoca Nasreddin ve Geveze adl dergiler kmtr. I. Dnya Sava sonrasnda Aydnlk ve Aydede adl mizah dergileri Refik Halit Karay tarafndan karlmtr. Anadolu Seluklu ile Osmanl Devletlerinin Mimari ehirleri Sivas, Erzurum, Tokat, Alanya, Antalya, Konya, Kayseri znik, stanbul, Rumeli, Edirne, Bursa

Anadolu Seluklu Osmanl Devleti

TARH 2013

~ 146 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 147 ~

************************************************ TARH **************************************************

13. OSMANLI DEVLET XX. YY. BAINDA DURUMU (1908-1914)

II. MERUTYET DNEM (1908 1918) stibdat Dneminde artan toprak kayplar, ekonomik skntlar ve zgrlklerin kstlanmas II. Abdlhamite kar muhalefeti iyice arttrmt. Bu dnemde Jn Trkler gizlice cemiyetler kurarak merutiyetin yeniden ilan edilmesini ve anayasal ynetime tekrar geilmesini salamaya almlardr. Mustafa Kemal Paa da Harp Akademisini bitirdikten sonra ilk grev yeri amda arkadalar ile birlikte Vatan ve Hrriyet Cemiyeti ni kurmulardr. 1907 ylnda ttihad-i Osmaniye ile Osmanl Hrriyet cemiyetler birleerek ttihat ve Terakki Cemiyeti kurulmutur. Bu cemiyet, Osmanl ordusunda byk bir taraftar kitlesine sahip olmutur. ttihat ve Terakki Cemiyeti (II. Kuak Gen Osmanllar) 1907 :

Kurulma Amalar : Osmanlnn dalma srecini durdurmak, Merutiyeti tekrar ilan ettirmek, Osmanlnn i ilerine karlmasn nlemek, 1908 Reval Konferansnda alnan kararlar sonucunda merutiyeti kurtulu olarak grmek, Ulusal ekonomi koullarn yaratmak, Milli bir burjuva snf ortaya karmak, Modern bir ordu kurmak Askeri Tp rencileri, ttihad Osman adl bir cemiyet kurmu (1889) ve bir sre sonra ttihat ve Terakki adn almtr. Bu cemiyet, yurt ii ve dnda rgtlenmeye balad. 1896-Makedonyada Osmanl Hrriyet Cemiyetleri kurulmu ve mektepli subaylar tarafnca taraftar bulmutur. 1907- ki cemiyet birlemi ve Rumelide rgtsel an geniletmitir. 1908- Cemiyetin yeleri olan Enver ve Niyazi Beyler asker sivil birliklerle Selanik Konanda isyan kartmtr. Bu kararl direniten korkan ve tm lkeye yaylacak endiesi ile II. Abdlhamit tekrardan II. Merutiyetin ilan edilmesini salam ve anayasay tekrar yrrle koymutur. 1908Suriyede bulunan Mustafa Kemal, Hrriyet ve Vatan Cemiyetini kurmu ve daha sonra bu cemiyete katlmtr.

TARH 2013

~ 148 ~

************************************************ TARH ************************************************** Baz nemli Faaliyetleri : Osmanl Birliini savunmu; ancak Balkan Savalarnda iktidara geldiklerinde Trklk politikasna gemilerdir. Partilemeye ramen cemiyet adn ve rgtlenme biimini korudu. Gizlilik esasna bal olduklarndan tereddt ve korku yaratmtr. Son zamanlarda Almanya yanls politika izlemi ve I. Dnya Savana direkt girilmesine neden olmutur. Askerin siyasete girmesi sonucu lke savatan yenik ayrlarak paralanmasna sebep olmutur. Lider kadrosunun bir blm savan sonunda yurt dna km, kalanlar Kurtulu Savana katlmtr. Bunlarn bir blm 1926 zmir Suikastndan sonra tasfiye edilmitir. II. Merutiyetin lan Edilmesinin Nedenleri Nedenler D Nedenler ttihat ve Terakkicilerin Rumelideki ayaklanma 1908 - Reval Konferans ile ngilterenin hazrlklarnn yapldnn duyulmas, Osmanl Devletini paralamasn onaylamas Osmanlda hanedanda birinin tahtta geme duyumu, Alman gizli servislerinin Reval Serezden stanbula bir ordunun yryecei ynnde bir Konferansnda alnan kararlar ttihat ve Terakki yelerine bildirmeleri telgrafn padiaha ulatrlmas, Avrupa devletlerinin Osmanl iilerine Ordu halk arasnda isyan belirtilerin kmas ihtimali karmalarna engel olmak Osmanl devletinin paralanmasn nlemek Reval Konferans - 8/9 Haziran 1908 (ngiltere Kral & Rusya ar Arasndaki Grmeler) : Toplanma Amac: ngiltere, Rusyay Osmanl zerindeki politikalarnda serbest brakmak ve Osmanl Devletinin paralanmasn hzlandrmak. ttihatlara gre Merutiyetin ilan edilmesi, Rusyann politikalarna engel olacak, halk ynetime katarak devletin dalmas durdurulacakt. Bu konferansta alnan kararlar : Ruslar, boazda serbest braklacak, stanbul ve Boazlar, Ruslara verilecek, Makedonya blgesinde slahat yaplacaktr. Sonu; ngiltere, Osmanl Devletinin paralanmasn onaylamtr. Bu durum ttihat ve Terakkiyi harekete geirmi, isyan kartarak II. Abdlhamite II. Merutiyeti ilan ettirmeye zorlamtr. II. Merutiyetin lan Edilmesi ve Yaanan Olaylar II. Merutiyet lan 24 Temmuz 1908 lan Eden Padiah : II. Abdlhamit landa Etkili Grup : ttihat ve Terakki Cemiyeti Savunulan Dnce : Osmanlclk Merutiyetin yeniden ilan edilmesinde; 1908 Reval Konferansnda Osmanl Devletinin paylama kararnn alnmas ve ttihat ve Terakki Cemiyetinin Osmanl Devletinde yaayan btn milletleri din, mezhep ve rk ayrm yapmakszn Osmanlclk fikri etrafnda istemesi etkili olmutur. II. Merutiyet, 1908 ylnda ttihat ve Terakki Cemiyeti ile Rumelideki ordunun isteklerine kaytsz kalamayan II. Abdlhamit tarafndan ilan edilmitir. Bu dnemde ilk kez ok partili dneme geilmitir. Meclis-i Mebusan alm ve Kanun-i Esasi yeniden yrrle deiiklikler ile 1909da sokulmutur. landan sonra seimleri ttihat ve Terakki Cemiyeti kazanmtr; ancak hkmette dlanmtr. Cemiyetin gizlilik ve iddet esas, pek ok evre tarafnda rahatsz etmi ve kart bir muhalefetin olumasn salamtr. stanbul tam bir kargaaya dnm ve Ekim 1908de nemli toprak paralar kaybedilmitir. stanbulda oluan kargaa baz evrelerin eski yapya dnmek iin 31 Mart ayaklanmas kard. II. Merutiyet lan Srasnda Yaanan Gelimeler : 5 Ekim 1908de Bulgaristan bamszln ilan etmitir. Avusturya Macaristan mparatorluu, Bosna Herseki topraklarna katmtr. (6 Ekim 1908) Girit, Yunanistana katlmtr. (6 Ekim 1908) 31 Mart Olay 13 Nisan 1909 : Bu ayaklanma, Osmanl tarihinde mevcut ynetimi ve anayasal dzeni deitirmeye yneliktir. Merutiyete kar gericilerin kard bir ayaklanmadr. (Rejimi ykmak isteyen ilk isyandr.) :

TARH 2013

~ 149 ~

************************************************ TARH ************************************************** Nedenleri : Yenilik kartlarnn anayasal ynetimi ortadan kaldrmak istemesi (Temel nedeni), Merutiyet rejimini ykmak ve mutlakiyet denen eski dzene gemek istemesi, Merutiyetin d politikada istenilen etkiyi gstermemesi ve muhalefetin glenmesi (toprak kayb nedeni), ttihat ve Terakkinin yntemlerine kar duyulan tepkinin artmas, Alman ngiliz hesaplamas (ttihatlarn Almanya yaknl), ttihat ve Terakki Cemiyetinin tam manasyla iktidara hkim olamamas, Mektepli Alayl subay atmalarnn yaanmas, ttihat ve Terakki kar grl kiilerin ldrlmesi, Ahrar ve ttihad- Muhammediye Frkalarnn kkrtmalar, Dinsel kkrtmalarn baz evreleri (Volkan gazetesi) etkilemesi, Avc taburlar adndaki birliklerin denetlenmemesi ve kart propaganda etkileri altnda olmalardr. Bastrlmas : Parti ii muhalefeti, yaanan toprak kayplar, Volkan Gazetesinin kkrtmalar sonucu stanbulda asayi bozuldu. ttihatlar bozulan asayii salamak iin Makedonyadaki Avc Taburlarn getirtmiti. Ancak bu ordunun keyfi ve disiplinsiz tavr sonucu merutiyeti ykmak isteyen gerici evreler isyan balatmtr. Avc Taburlarnn bir ksm buna destek vermitir. Meclis nne gelen isyanclar baz subay ve gazetecileri ldrd. syan bastrmada padiah etkili olamaynca, ttihatlarn Selanikte hazrlad Hareket Ordusu (Ordu komutan, Mahmut evket Paa; ordu Kurmay Bakan Mustafa Kemal), stanbula getirilerek isyan bastrld. Olay karanlar baarl olamad ve Merutiyet rejimi korundu. Sonular : II. Abdlhamit (rol olduu gerekesiyle) tahttan indirildi ve V. Mehmet Reat tahtta geirildi. ttihat ve Terakkinin ynetimde gc fiilen daha da artt. Trk siyasi tarihinde rejimi ykmaya ynelik karlan ilk isyandr. Cumhuriyet Dnemi eyh Sait (1925) ile Menemen isyanlarna (1930) benzerlik gsterir. 1909 ylnda Kanun-i Esaside nemli deiikliklere gidildi, padiahn yetkileri daha da daraltld. Mustafa Kemalin ilk askeri etkinlii, Hareket Ordusu ile isyan bastrmakt. (lk siyasi etkinlii, amda Vatan ve Hrriyet Cemiyetini kurmak olmutur.) V. Mehmet Reat Dnemi (1909 1918) :

1909 Kanun-i Esaside Yaplan Deiiklikler : Hkmet, Meclise kar sorumlu tutulmutur. Nazrlar (Bakanlar), Sadrazam (Babakan) tarafndan belirlenecektir. Padiahn yasama yetkileri daraltld, Meclisin yetkileri arttrld. Uluslararas antlamalarn meclis tarafndan onaylanmas karar alnmtr. Yasa teklifi iin gerekli padiah izni kaldrlmtr. Padiahn meclisi ama-kapama yetkisi zorlatrld. Trk tarihinde ilk kez ok partili hayata geilmitir. Parlamentonun ancak kabinenin gvenoyu almamas halinde feshedilebilecei belirtilmitir. Sansr ve 113. maddedeki (Srgne yarglamadan gnderme) srgn fkras kaldrlmtr. Toplanma, dernek kurma, parti kurma hakk ve hrriyetleri kabul edilmitir. Meclisin stnlne dayanan yeni bir sistem kurulmu, Padiahn veto yetkisi bir defa ile snrlandrld. Yaplan deiiklik ile; Padiah, parlamentodaki devlet bakanlarnn statsne sahip olmutur. Bylece Kanun-i Esasi, daha demokratik hale gelmitir. Anayasal dzen hukuki adan tam bir meruti monari haline getirilmitir. Padiahn siyasi zerindeki rol en alt dzeye indirildi. Kanuniesasi lk Hali (I. Merutiyet) Kanun teklifi padiahn iznine baldr. Hkmet padiaha kar sorumludur. Padiahn mahkeme karar olmadan srgn yetkisi vardr. Padiah, olaanst hallerde meclisi kapatabilir. Kanuniesasi 1909 Deiiklikleri (II. Merutiyet) Kanun teklifi padiahn iznine bal deildir. Hkmet meclise kar sorumludur. Padiahn mahkeme karar olmadan srgn yetkisi kaldrlmtr. Bu yetki biraz daha kstlanmtr.

Not: Meclis karar ile tahttan indirilen ilk padiah II. Abdlhamittir. Daha sonra TBMMnin saltanat kaldrmas ile meclis karar ile tahttan indirilen ikinci padiah VI. Mehmet Vahdeddin olmutur.

TARH 2013

~ 150 ~

************************************************ TARH ************************************************** II. Merutiyet Dnemi Siyasi Partileri Muhalif Partiler (syan Balatan) Dier Partiler ttihat ve Terakki Frkas (ktidar Partisi) Hrriyet ve tilaf Frkas Osmanl Ahrar Frkas Osmanl Demokrat Frkas Osmanl Ahali Frkas ttihad-i Muhammediye (slam) Frkas Serbesti ve Volkan Gazeteleri Fedakr- Millet Frkas Avc Taburlar Alayl Subaylar Islahat- Esasiye-i Osmaniye Frkas Mutedil Hrriyet Perveran Frkas (Ilml liberal) Not: II. Merutiyet dneminde kzlar iin Darl nas denen yksekretim kurumlar almtr. Osmanl Devletinde Grlen Fikir Akmlar
Fikir Akm Batclk (Garplk) Savunucular *Abdullah Cevdet *Celal Nuri *Sleyman Nazif Ama Batnn bilim, teknik ve askeri alanlardaki stnlnden yararlanlarak devletin kurtulaca dnlmtr. Dalmay nlemek iin dil, din, rk, mezhep fark gzetmeksizin Osmanl snrlar iinde yaayan tm topluluklar hak ve devler bakmndan eit duruma getirmek ve Osmanl Toplumu yaratmaktr. Bat emperyalizminin dnya devletleri arasnda yaylmas karsnda lkelerinin smrlmesine kar tepki gsteren Mslmanlar halifelik kurum altnda birletirip birlik ve beraberlii salamak.(Hint Mslmanlar da var) Orta Asya Trkleri ile tek at altnda, tek vatan ve tek bayrak altnda birleip devletin varln korumak. Dnemleri Lale Devri, Tanzimat Dnemi Sona Erdii Dnem -

Osmanlclk

*Gen Osmanllar (Jn Trkler)

Tanzimat Dnemi I. Merutiyet Kanun-i Esasi II. Merutiyet

I. Balkan Sava ile Arnavutluun bamsz olmas I. Dnya Sava ii Araplarn Osmanl karsnda savamalar 1918- Kafkas Cephesinde Enver Paann baarsz olmas -

slamclk (mmetilik) (Panislamizm)

*Mehmet Akif *skilipli Mehmet A. *Sait Halim Paa *Ziya Gkalp *M. Emin Yurdakul *mer Seyfettin *Yusuf Akura *smail Gazpral *M. Emin Resulzade *Prens Sabahattin (Ahrar Frkas)

II. Abdlhamit Dnemi (stibdat Dnemi)

Trklk (Turanclk) (Pantrkizm) Adem-i Merkezcilik (Federalcilik)

II. Merutiyet Dnemi

Yerel ynetim ve liberal ekonomi ile devletin srekliliini salamak.

II. Merutiyet Dnemi

TRABLUSGARP SAVAI (1911 1912) OSMANLI DEVLET & TALYA

TARH 2013

~ 151 ~

************************************************ TARH ************************************************** Siyasi birliini 1870te tamamlayan talya, smrgecilik yarnda ge kalmt. Gelien sanayisi iin hammadde ve pazar aryor, saldrgan bir politika izliyordu. Bu dnemde eski gcnden olduka uzak olan Osmanllara ait Trablusgarp alarak Afrikaya almay dnyorlard. talyann Trablusgarp Osmanllardan istemesi nedeniyle sava kmtr. Trablusgarp Savann Nedenleri : Hammadde ve pazar aramas (Smrgecilik anlay) Almanyann siyasal geliimi yznden ngiltere ve Fransann talyay yanlarna ekebilmek iin Trablusgarp igaline gz yummas Trablusgarpn talyaya yakn blgede olmas ve Afrika ilerine ilerleme olanan vermesi talyann artan nfusuna yeni yurtlar aramak istemesi Osmanl Devletinin deniz gcnn zayf olmas Blgenin Osmanl Devleti tarafndan savunulmas zor bir blgede olmas Trablusgarp Savann Geliimi : Osmanl Devleti karadan asker gnderemiyordu. Msr, ngilizler tarafndan igal edilmitir. Denizden de asker gnderemiyordu. Donanmay hali kylarna ekmi ve rmeye terk etmiti. Blgeye Mustafa Kemal, Enver Paa, Fuat Bey, Nuri Bey ve Fethi Bey gibi vatanseverlerin bulunduu gnll subaylar kimlik ve kyafet deitirerek gizlice gitmilerdi. Burada yerli halk rgtleyerek sava olmutur. Mustafa Kemal, ilk askeri baarsn Derne ve Tobrukta kazanmtr. Enver Paa ise Bingazide talyanlara kar baarlar kazanmtr. talyanlar Osmanly bara zorlamak iin Rodos ve On ki Aday igal etmi (bunun bir nedeni de Akdenizde glenmek istemesi) ve anakkale Boazn abluka altna almtr. Osmanl Devleti bara raz olmad; ancak I. Balkan Sava kmas sonucu bar isteyerek savatan ekilmitir. Bunun zerine 1912 Ui Antlamas imzalanmtr. 15 Ekim 1912 Ui (Ouch) Antlamas Osmanl & talya : Osmanl Devletinin Kuzey Afrikadaki son toprak paras Trablusgarp ve Bingazi, talyaya verildi. Balkanlardaki durum kesinleinceye kadar Oniki Ada ve Rodos Adas, geici olarak talyaya brakld. Trablusgarptaki Mslmanlar, halifelik makamna bal kalacakt. (Kltrel balar korumak iin) Blgede Osmanl adna bir kad ve padiah adam (Naib-i Sultan) grev alacakt. talya, kapitlasyonlarn kaldrlmasna kar kmayacakt. Trablusgarpn Duyun-u Umumiyeye demekte olduu borcu talya stlenecekti. Trablusgarp Savann nemi : Osmanl Devleti, Afrikadaki son topraklarn da kaybetti. ktada toprak olma zelliini yitirdi. 12 Ada ve Rodosu geici olarak brakan Osmanl, buralar bir daha geri alamamtr. (II. Dnya Savandan sonra talya, sava tazminat olarak 1947de Yunanistana brakmtr.) Mustafa Kemalin Derne ve Tobruktaki faaliyetleri, smrgecilie kar verdii ilk mcadeledir. Yavuzun Msr almas ile balayan Afrika egemenlii, Trablusgarpn kaybyla sona erdi. mparatorluk olma zelliimizi yitirdik. BALKAN SAVALARI (1912 1914)

TARH 2013

~ 152 ~

************************************************ TARH ************************************************** I. BALKAN SAVAI (1912 1913) Osmanl Devleti & Yunanistan, Bulgaristan, Srbistan, Karada

Sava Nedenleri : Balkan devletlerinin Osmanly blgeden atmak istei, Rusyann Panslavizm politikas erevesinde Balkan Devletlerini kkrtmas, Trablusgarp Savanda Osmanl Devletinin zor durumda olmas, Milliyetilik akmnn Balkan topraklarnda glenmesi, Osmanl Devletinin karklk iinde bulunmas, ngilterenin Osmanl Devletine kar olumlu tutumunun deimesi, Balkan Devletlerinin topraklarn geniletme istei. Balkan devletlerinin Osmanly bu topraklardan atmak iin aralarnda anlaarak ve Rusyann da desteiyle Osmanlya sava atlar. Bu devletler, Osmanlnn Makedonyada slahat yapmasn istemiler, istekleri reddedilince de Karada sava ilan etti. Sava, Karadallarn Yenipazara saldrsyla balad. Sonralar dier devletler de mdahil olunca sava alan geniledi. Osmanl Devleti btn cephelerde baarszla urad. Bulgarlar da atalcaya kadar ilerleyince Osmanl Devleti bar istemitir. Sonunda Avrupa devletlerinin araclyla 1913 Londra Antlamasn imzalayarak savatan ekildi. Yenilginin Nedenleri : Balkanlardaki ordunun terhis edilmi olmas (ttihat Frkann kendinden olmayan atmas), Ordu iindeki siyasal ekimeler (ttihat tilaf, Harbiyeli Mektepli, vb.) Silah ve cephane yetersizlii, Haberlemenin yetersizlii, Drt cephede birden savalyor olmas. 30 Mays 1913 Londra Antlamas Osmanl & Balkan Devletleri : Osmanl Devletinin bat snr (Bulgaristan ile snr) Midye Enez hatt olmutur. Bat Trakya, Dou Trakya (Edirne, Krklareli), Makedonya ve Selaniki Osmanllar kaybetmitir. Ege Adalarnn durumu Avrupal devletlerin alaca karara brakld. Gelibolu Yarmadas dndaki tm Trakya (Edirne dhil), Bulgaristana verildi. Kuzey ve Orta Makedonya, Srbistana brakld. Gney Makedonya ve Girit, Yunanistana verildi. Arnavutluk, durumdan yararlanarak bamszln ilan etti ve byk devletlerce de tannd. (Balkanlarda Osmanldan bamszln kazanan son devlettir.)

TARH 2013

~ 153 ~

************************************************ TARH ************************************************** Savan Sonular : Osmanl Devleti, Balkanlardaki topraklar kaybetmi ve Midye Enez hattnn dousuna ekilmitir. Ege Denizine alan Bulgaristan, byk bir devlet haline gelmitir. Balkanlardan Anadoluya byk bir g meydana gelmi ve byk bir moral knt olumutur. Osmanlclk fikir akm lm, yerini milliyetilik (Trklk) akmna brakm. Mustafa Kemalin ordunun siyasete karmamas gerektiine dair grnn doruluu ortaya kt. Frsattan yararlanan Arnavutluk, bamszln ilan etmitir. Bat ve Dou Trakyay Osmanl Devleti kaybetmitir. Ege Denizindeki egemenliini kaybetmitir. Londra grmeleri esnasnda Bab- Ali Baskn yaanm ve hkmet deiiklii olmutur. Bab- Ali Baskn (23 Ocak 1913) : I. Balkan Sava esnasnda yaplan hkmet darbesidir. ttihat ve Terakkinin savalarda yenilginin ve kayplarn sorumlusu olarak hkmeti grm ve Edirnenin de kaybedilecei endiesi ile bir hkmet darbesi yapmtr. Bu baskn ile bu frka, devlet ynetimine tamamen egemen olmu ve Enver, Talat ve Cemal Paalarn elinde olmutur. Kamil Paa hkmetini devirerek yerine Mahmut Paa hkmetini kurmutur. Rejimi deitirmek veya padiah devirmek iin deil, hkmeti deitirmek amacyla bu darbe olmutur. Bu darbe ile ordunun siyasete karmasn ileri sren Mustafa Kemal, partiden ayrlmtr. I. Dnya Savann bitimine kadar ynetimde etkili olmutur. Ulusal bir ekonomi oluturmaya alm, bu amala gmrk tarifelerini ykseltmi, halk yerli mal kullanmaya tevik etmi, yabanc irketlere belli sayda Trk altrma zorunluluu getirmi ve kapitlasyonlar tek tarafl olarak kaldrma giriimde bulunmutur. II. BALKAN SAVAI (1913 1914) Bulgaristan & Yunanistan, Romanya, Srbistan, Karada

Sava Nedenleri : Bulgaristann I. Balkan Sava sonunda fazla toprak elde etmesi, Balkan devletlerinin Bulgaristann bu kadar glenmesinden rahatsz olmalar, Bulgaristann Ege ve Karadeniz kylarnn bulunmasnda Rusyay rahatsz etmesi Osmanl Devleti, bu devletlerarasndaki mcadeleyi frsat bilerek Edirne ve Krklareliyi geri almtr. (Bu durum ttihat ve Terakki Frkasnn Bab- Ali Baskn sonundaki kt prestijini olumluya evirmitir.) I. Balkan Savanda yer almayan Romanya da Bulgaristan topraklardan pay almak adna savaa katlmtr. Bulgaristann yenilgisiyle sava sona ermi ve eitli antlamalar imzalanmtr. 10 Austos 1913 Bkre Antlamas Bulgaristan & Balkan Devletleri: Dobrucann bir ksm, Romanyaya brakld. Manastr, skp ve Piritine, Srbistana brakld. Girit, Makedonya ve Selanik, Yunanistana verildi.

TARH 2013

~ 154 ~

************************************************ TARH ************************************************** 29 Eyll 1913 stanbul Antlamas Osmanl & Bulgaristan: Edirne, Krklareli ve Dimetoka, Osmanl Devletine brakld. (Osmanl Devleti, Dimetokay I. Dnya Savanda Bulgaristana vererek kendi yannda savaa girmesini salamtr.) Dedeaa ve Kavala, Bulgaristana verildi. Meri Irma, iki devlet arasnda snr kabul edildi. Bulgaristandaki Trklerin Bulgarlar ile eit haklara sahip olaca kabul edildi. Trkler, Bulgaristanda aznlk statsne kavutular. (lk kez snrlarmz dnda kalan Trklere aznlk stats verilerek haklar gvence altna alnmtr.) 14 Kasm 1913 Atina Antlamas Osmanl & Yunanistan: Yanya, Selanik ve Girit, Yunanistana verildi. Yunanistanda kalan Trklerin haklarnn gvence altna alnmasna karar verildi. Meri Irma, iki devlet arasnda snr kabul edildi. Ege adalarnn gelecei byk devletlerin kararna brakld. (14 ubat 1914te alnan karar ile Gkeada, Bozcaada ve Meis, Osmanlya, bunlarn dnda kalan adalar Yunanistana verilmitir. Rodos ve 12 Ada ise talyada kalmas uygun grlmtr. Sonraki yllarda Adalar Sorununu dodurmutur.) Bozcada, Gkeada, Meis ve mroz, Osmanlya verildi. 13 Mart 1914 stanbul Antlamas Osmanl & Srbistan: Srbistanda kalan Trk ve Mslman aznln haklar gvence altna alnmtr. Balkan Savalarnn Sonular : Ege Adalar (Bozcada ve Gkeada dnda), Bat Trakya, Makedonya ve Arnavutluk, Osmanl Devletinin elinden kmtr. Balkanlarda yaayan Trkler, aznlk durumuna dmtr. Osmanl Devletinin Balkanlardaki varl, Dou Trakya ile snrlandrld. Meri nehri snr kabul edildi. Osmanl Devleti, kendinden ayrlan kk devletlerle bile ba edemeyecek kadar gsz olduu anlalm. ttihat ve Terakki, Bab- Ali Baskn ile ynetimi ele geirmi ve orduda slahatlara balamtr. Almanyadan getirilen subaylarla Osmanl ordusunun yaplandrlmasna gidilmitir. Balkanlarn kaybedilmesiyle Anadoluya youn gler yaanm ve ekonomik sosyal sorunlara yol amt. Nfus daha da homojenlemitir. Osmanlclk fikir etkisi tamamen yitirmi, milliyetilik etkisi yaylmtr. Yunanistan ile Ege Adalar ve kta sahanl sorunu ortaya kt. Bat Trakya Trkleri (Gmlcine, Dedeaa, skee, Kavala, Yanya, Serez, kodra) sorunu ortaya kmtr. Bat Trakyada Trkler aznlk sorunu oluturmutur. ttihat ve Terakkinin lke ynetimindeki etkisi artmtr. Bloklamann yaanmas, I. Dnya Savana zemin hazrlamtr.

TARH 2013

~ 155 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 156 ~

************************************************ TARH **************************************************

14. I. DNYA SAVAI (1914-1918)

I. Dnya Savanda Bloklamalar SAVA NCES SAVA ESNASI ttifak (Balama) tilaf (Anlama) ttifak (Balama) tilaf (Anlama) Almanya, Avusturya Macaristan mparatorluu, talya ngiltere, Fransa, Rusya Almanya, Avusturya Macaristan mparatorluu, Osmanl, Bulgaristan ngiltere, Fransa, Rusya, talya, Yunanistan, Japonya, ABD, Belika, in, Romanya, Karada, Hollanda, Portekiz, Srbistan, Slovakya, ekler, Lehler, Araplar I. Dnya Savann Nedenleri Genel Nedenleri : Smrgecilik yarlar (Sanayi devrimi sonras hammadde ihtiyac iin) Fransz htilalinin yayd milliyetilik akmnn dnyaya etkileri ve bamszlk dnceleri Devletleraras silahlanma yarlar Devletleraras siyasi ve ekonomik bloklamalar Almanya ve talyann siyasi birliini salayarak Avrupann dengelerini bozmalar zel Nedenleri : Siyasi birliini ge tamamlayan Almanya ve talyann smrgecilik yarna dhil olmalar Smrge yarnda Almanya ve ngiltere ekimeleri Almanya ve Fransa arasndaki zengin kmr madeni yataklarna sahip olan Alses-Lorene sahip olmak iin birbiriyle ekimesi Rusyann Balkanlardaki Panslavizm politikas dncesi ve scak denizlere inme niyeti Avusturya Macaristan mparatorluunun Pangermenizm politikas izlemesi Avusturya ile Ruslar arasndaki Balkan hkimiyeti sorunu (Panslavizm Pangermenizm) Bulgaristann Ege Denizi ile balant kurmak istemesi (I. Balkandaki dzene gelmek istemesi) Yunanistann ngiliz Kral tarafndan dvlerek zorla savaa sokulmas Srbistann Avusturyadan Bosnay alarak Adriyatik denizine inmek istemesi Romanyann Bulgaristandan toprak almak istemesi Japonyann Asyada yaylmac politika izlemesi ve buradaki Alman smrgelerine gz dikmesi Almanyann Asya ve Orta Doudaki ngiliz smrgelerine gz dikmesi

TARH 2013

~ 157 ~

************************************************ TARH ************************************************** talya ile Avusturya Macaristan arasndaki Arnavutluk sorununun yaanmas Bamsz olamayan milletlerin bamsz olabilme dnceleri (Araplar, Ermeniler, ekler) Osmanl Devletinin kaybettikleri topraklar geri almak istemesi (Alman yaknlamasnn etkisiyle) talyann Osmanl Devletinden daha fazla smrge elde etmek istemesi Avusturya Macaristan veliahtnn Srp milliyetisi tarafndan ldrlmesi (Balama nedeni) Almanya ve Osmanlnn I. Dnya Savana Girme Nedenleri Osmanlnn Savaa Girme Nedenleri : Kaybedilen topraklar geri almak Kapitlasyonlardan kurtulmak D borlardan ve Duyun-u Umumiye daresinden kurtulmak Rusyann boazlar zerindeki isteklerine engel olmak Turanclk fikri ile Orta Asya Trkleri ile birlemek ve Rusyay etkisizletirmek Osmanlnn Almanya Yannda Savaa Girme Nedenleri : ttihatlarn Almanlara kar duyduu hayranlklar Sava Almanlarn kazanacann dnlmesi ngiltere ve Fransann gvenilmemesi ve Osmanly paylama dncelerinin olmas Siyasi yalnz kalmaktan kurtulmak Osmanlda askeri ve teknik alanda Alman uzmanlarnca kazanlma dncesi Almanyann Osmanl Devletinin Yannda Grme Nedenleri : Yeni cephelerin almasn salayarak zerindeki yk hafifletmek ve sava geni alana yaymak Padiahn halife gcnden yararlanarak ngiliz smrgelerinde yaayan Mslmanlar ayaklandrmak Osmanlnn asker potansiyelinden ve insan gcnden yararlanmak Orta Dou petrollerini (Musul, Kerkk, Abadan petrolleri) kontrol altnda tutmak Berlin Badat demiryolu projesini (Musul Kerkk petrolleri iin) gerekletirmek Boazlar kontrol altnda tutarak Rusyann mttefikleri ile balantsn kesmek Osmanl Devletinin jeopolitik ve stratejik neminden yararlanmak Osmanlnn I. Dnya Savana Girmesi Osmanl sava baladnda tarafsz idi. nk Trablusgarp ve Balkan Savalarnn yaralarn saramamt. ngiltere, Osmanlnn savaa girmesini istemiyordu (Uzak Douya giden hatt gvelik altnda tutmak ve yeni cephelerin almasn nlemek istemesinden). Hatta tarafsz kalmas halinde Osmanlya ekonomik yardmda bulunmay ve kapitlasyonlar kaldrmay vaat ediyorlard. Osmanl Hkmeti, bu szlerin tutulmamasndan phe ediliyor ve onlarn yannda savaa girme istei de reddediliyordu. Siyasi olarak yalnz kalan Osmanl Devleti, tarafsz tutumu deitirerek Almanlara yaklat. 2 Austos 1914te Alman- Osmanl ttifak Antlamas imzaland. Akdeniz sularnda ngilizlerden kaan Goeban ve Breslav adl sava gemisi anakkale Boazn geip Osmanlya snm. Osmanl, bu gemileri satn alarak Yavuz ve Midilli olarak adn deitirmitir. Bu gemiler, Karadenizdeki Sivastopol ve Oddessa limanlarn topa tutmutur. Bu durum karsnda Rusya, Osmanl Devletine sava amtr ve savaa resmen katlmtr. (29 Ekim 1914) Savaa girdiinde Kutsal Cihat ilan etmi, Boazlar kapatm, genel seferberlik ilan etmi ve tek tarafl olarak kapitlasyonlar kaldrmtr. tilaf Devletlerinin Osmanly Paylama Tasarlar ve Sava Esnasnda mzalanan Gizli Antlamalar 10 Nisan 1915 stanbul Antlamas : ngiltere, Fransa, Rusya tilaf Devletleri sava kazanrsa Boazlar ve stanbul Ruslara verilecektir. 26 Nisan 1915 Londra Antlamas : ngiltere, Fransa, Rusya, talya tilaf Devletleri sava kazanrsa Antalya ve evresi, Rodos ve 12 Ada talyaya verilecek. Bu antlama ile ttifak devletleri arasndan tilaf devletlerinin yanna gemitir. 26 Nisan 1916 Skyes Picot Antlamas : ngiltere, Fransa ngiltere; Badat, Basra, Filistin, rdn ve Irakn gneyini alacak. Fransa; Gneydou Anadolu, Kilikya, Lbnan ve Suriyeyi alacak.

TARH 2013

~ 158 ~

************************************************ TARH ************************************************** 1916 Petrograd Protokol : ngiltere, Fransa, Rusya Skyes Picot antlamasnda Rusyann bu protokol ile istediklerini almasdr. Rusya; Boazlar, stanbul, Dou Anadolu ve Dou Karadenizin bir blmn alacak. 17 Nisan 1917 Saint Jean de Maurienne Antlamas : ngiltere, Fransa, talya Sykes Picot Antlamasnda kendine de paynn netlemesini istedi. talya; zmir ve evresi ile Muladan Antalyaya kadar olan Akdeniz Blgesini alacak. 1918 Mac Mahon Antlamas : ngiltere, Araplar (Msr Valisi Mac Mahon, Hicaz Emiri erif Hseyin) Araplar, Osmanlya kar ngilizlerle birlikte savaacaklar ve sava sonunda bamsz olacaklar. Gizli Antlamalarn deiiklie urama durumlar : talyann taraf deitirmesi, Rusyann savatan ekilmesi ve Yunanistann savaa girmesi. Gizli Antlamalara katlan devletler : ngiltere, Fransa, talya, arlk Rusya (Yunanistan yoktur) Gizli Antlamalarn deifre olmas ve uygulanmas : Sovyet Rusya, Komnizmi yaymak iin bu antlamalar deifre etmitir. (arlk Rusyann yklmasndan sonra kurulan) Bu antlamalarn uygulamas da Mondros Mtarekesi ile olmutur. arlk Rusyann ekilmesiyle yaanan deiiklikler : *Boazlar, tilaf Devletlerince ortak igal karar alnd. *Dou Anadolu, bu blgede bamsz bir Ermeni Devleti kurulmas kararlatrld. Osmanl Devletinin Savat Cepheler Osmanl Devletinin I. Dnya Savanda Mcadele Ettikleri Cepheler Taarruz Cepheleri Savunma Cepheleri Mttefiklerine Yardm ekli Kafkasya Cephesi Galiya Cephesi anakkale Cephesi Kanal (Svey-Msr) Cephesi Irak (Basra) Cephesi Romanya Cephesi Suriye Filistin Cephesi Makedonya Cephesi Hicaz Yemen Cephesi (Savunma cepheleridir) 1) Kafkasya (Dou) Cephesi (Osmanl & Rus arl) I. Dnya Savanda Osmanl corafyasnda alan ilk taarruz cephedir. Al Nedenleri : Rus ordusunun ilerleyiini Dou Anadoluda durdurmak, uzaklatrmak ve Kafkaslar ele geirmek, Orta Asya Trkleri ile balant kurmak ve Turanclk dncesinin yaam geirilmesi hayali, Kafkas (Bak) petrollerini ele geirmek ve Kafkaslar zerinden Hindistana ulamak Osmanlnn Kars, Ardahan ve Batumu (Elviye-i Selase) ele geirmek Ruslarn Kafkaslardan saldrya gemesi zerine Enver Paann emri ile ald. (Aralk 1914). Osmanl ordusunun doa koullar karsnda byk kayplar verdii Sarkam Harekt ile bozguna urad. Mu, Bitlis, Erzurum ve Diyarbakr, Rus igaline uram ve Ermeniler blgede eitli katliamlar yapmtr. 14 Mays 1915 Techir Kanunu ile Ermeniler, Suriye ve Lbnana g ettirildiler. Blgede oluan Trk direnii 1917e kadar srmtr. Mustafa Kemalin anakkale Cephesinde grevi bittikten sonra bu cepheye atanm, Mu ile Bitlisi geri almtr. Sava devam ederken Rusyada i karklk (Bolevik htilali (Ekim Devrimi)) kmas sonucu arlk Ynetimi yklm ve yeni kurulan ynetim (Sovyet Rusya), savatan ekilerek Brest-Litowsk Antlamasn imzalamtr. Sonular : Kafkas Cephesinin kaybedilmesi, Turanclk dncesinin etkisini yitirmesine neden oldu ve Ruslar, igal alanlarn Dou Anadoluda geniletmilerdir. Daha sonra Mustafa Kemalin Mu ve Bitlisi almas ve Rusyada ihtilalin olmas sonucu Ruslar, Erzincan Atekesini imzalayarak savatan ekildiler. (1917). Yenildiimiz halde toprak kazandmz tek cephedir. 3 Mart 1918 Brest Litowsk Antlamas (Osmanl & Sovyet Rusya): 1878 Berlin Antlamas ile Osmanlnn kaybettii Kars, Ardahan ve Batumu (Elviye-i Selase) geri ald. Rusya, I. Dnya Savandan ekilmi ve Dou Anadoluyu terk etmitir. Dou (Kafkas) Cephesi resmen kapatlmtr.

1 2 3 4

TARH 2013

~ 159 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 160 ~

************************************************ TARH ************************************************** 2) Kanal (Svey Msr) Cephesi (Osmanl & ngiltere) Al Nedenleri : ngilterenin Hindistan ve Uzak Doudaki smrgelerinden gelen yardmlar engellemek, Osmanlnn ngilizlere kaptrd Msr geri almak ve Svey Kanalna hkim olmak Almanyann smrge yollarn ele geirmek. Osmanl Devleti, Mslman topraklarnda yapt bu mcadele srasnda, Araplardan yardm grecei dnm; ama Araplar, bu savata ngilizlerin yannda yer almtr. ki saldrda baarsz olunmu; ngiltere, buna karlk Suriye, Filistin ve Hicaz cephelerini amtr. Osmanl ordusu arparak Antep izgisine kadar ekildi. Sonular : Almanlarn isteiyle alan ortak cephedir. Araplarn ngilizlerin yannda yer almas, mmetilik politikasn sona erdirmitir. stenilen baarya ulalamamtr. Suriye, Filistin evresi ngilizlerin eline gemitir. ngilterenin Uzak Doudaki smrgelerine balants kesilememitir. Msr geri alma politikas sonusuz kalmtr. 3) anakkale Cephesi (Doktorlar Sava) (Osmanl & tilaf Devletleri (ngiltere, Fransa, Anzaklar)) Al Nedenleri : Rusyaya askeri ve ekonomik yardm gtrmek Balkanlarda Almanya ve Avusturya-Macaristana kar bir cephe amak stanbul ve Boazlar ele geirerek Osmanl Devletini saf d brakmak ve sava ksa srede bitirmek (En nemli nedeni) Balkanlarda tarafsz baz devletleri yanna ekmek Osmanlnn dier cephelerinde baarsz olmalarn salamak tilaf donanmalar 18 Mart 1915te Boazlardan gemeye altlar. Trk topusu ve Nusret Mayn Gemisinin boaz maynlamas almalar sonucu denizde baarsz olan ngiltere ve Fransa geri ekildiler. Bu defa karadan Gelibolu Yarmadasna asker kardlar; 19. Tmen komutan Albay Mustafa Kemalin Arburnu, Kiretepe, Kilitbahir, Conkbayr, Kumtepe, Seddlbahir ve Anafartalardaki baarlar tilaf Devletlerini bozguna uratt ve Trk ordusunun zaferiyle sonuland. Bu cephe, I. Dnya Savanda Osmanlnn kazand tek (savunma) cephedir. Sonular : I. Dnya Savann mr uzamtr. Rusyaya gerekli yardm gtrlememi ve arlk rejimi yklarak Bolevik rejimi kurulmutur. Bu durumda savatan ekildiklerini aklamtr. Bulgaristan, Osmanl Devleti (ttifak grubu) yannda savaa girmitir. stanbul Berlin balants kurulmutur. (Bulgaristann savaa katlmasyla balant kurulabildi.) ngilterenin smrgelerindeki saygnl ve gc azalmtr. Bu sava ile Mustafa Kemalin komutanlk ve liderlik zellikleri ortaya kmtr. Generallik rtbesine ykseldi ve askeri bir lider olarak tm dnyada n kazand. Pek ok insann ehit dmesi, Cumhuriyetin ilk yllarnda kalknma iin eitimli insan ann ortaya kmasna neden olmutur. Sava sonunda Trk milleti, ticari ve ekonomik zarara uramtr. ngiliz ve Franszlarn smrgeleri, bu olaydan g alarak ayaklanmtr. stanbulun igali bir sre iin nlenmi oldu. Milli mcadele ruhu ortaya kt. Trklk fikri, etkisini glendirdi. 4) Irak (Basra) Cephesi (Osmanl & ngiltere - Araplar) Al Nedenleri : ngilizlerin smrge yollarnn gvenliini salamak istemesi, ngilizlerin Irak (Musul, Kerkk) ve ran (Abadan) petrollerini ele geirme istei, arlk Rusya ile karayolu balants kurmak ve yardm gtrmek Trklerin rana girip Hindistana tehdit etmelerini nlemek Osmanl, Selman- Pakta ngilizleri durdurmu ve Kut-el Amarade ngilizleri yenmitir. Ancak gerekli destei alamadklarndan ve ngilizlerin de yeni kuvvetler sevk etmesi ile Osmanl, Musula kadar ekilmek zorunda kalmtr. Mondros imzalandnda Musul dndaki tm Irak elden kmtr.

TARH 2013

~ 161 ~

************************************************ TARH ************************************************** Sonular : Irak topraklar (Musul hari) ngilizlerin eline gemitir. ngiltere smrge yollarnn gvenliini salamtr. Bu cephenin yaratt sorunlar, Cumhuriyet Dneminin bana kadar srmtr. 5) Suriye Filistin Cephesi (Osmanl & ngiltere Araplar) Al Nedenleri : Kanal cephesinin devam olmas, Kuds ve Filistini alarak Byk sraili kurmak Kanal Cephesinde baarl olan ngilizler, Araplarn desteini alarak Kuds ve Filistini ele geirdiler. ngilizlerin devlet kurma vaadi ile Arap kabileleri, Osmanl Devleti ile savat. ngilizler, Suriyeye girmitir. Beyrut ve am ele geirmitir. Suriye Cephesinde, 7. Ordu Komutan olarak grev yapan Mustafa Kemal, daha sonra Yldrm Ordular Komutan olmutur. 7. Ordu komutan iken orduyu yok olmaktan kurtarp Halepin kuzeyine doru geri ekti ve ngilizleri burada durdurdu. nce Filistine, sonra da Suriyeye kadar gerileyen Osmanl, Mondros Mtarekesinin de imzalanmas ile savatan ekildi. Mustafa Kemalin I. Dnya Savanda grev ald son cephedir. Sonular : arpmalar, Mondros Mtarekesine kadar srmtr. Yldrm ordular komutan Mustafa Kemal, dman Anadolu snrlarnda durdurdu. 6) Hicaz Yemen Cephesi (Osmanl & ngiltere Fransa - Hicaz Emiri erif Hseyin) ngilizler ile anlaan Hicaz Emiri erif Hseyin ayaklanm ve isyan ksa srede genileyerek Yemene de sramtr. Osmanllar da kutsal yerleri korumak iin ngilizler ve ayaklanan Araplara kar savam; fakat baarsz olmutur. Hicaz ve Yemen, Osmanl egemenliinden kmtr. mmetilik politikas da iflas etmitir. 7) Galiya Cephesi (Avusturya-Macaristan & arlk Rusya) Avusturyaya yardm edilmitir. Savunma cephesidir. 8) Romanya Cephesi (Bulgaristan & Romanya) Bulgaristana yardm edildi. Savunma cephesidir. 9) Makedonya Cephesi (Bulgaristan & Fransa Srplar) Bulgaristana yardm edildi. Savunma cephesidir. OSMANLI CEPHELER Kimle Mustafa Cephe Taktik Sonu Anahtar Bilgi Mcadele Kemal Sarkam K Taarruzu arlk Kafkasya Kayp Taarruz (lk cephe) VAR (2) Rusya (Dou) Erzincan, Mu, Bitlisin igali Rusyaya yardm amac, ngiltere Savunma Kazan Fransa anakkale VAR (1) Anzaklarla mcadele Anzaklar Aydnlar Sava mmetiliin k ngiltere YOK Savunma Kayp Irak Araplar Kutl Amarade sava Fransa Kayp Savunma (Son ngiltere Suriye-Filistin VAR (3) mmetiliin k cephe) Araplar mmetiliin k ngiltere Savunma Kayp YOK Hicaz-Yemen Araplar Kutsal yerlerin kaybedilmesi Almanyann istei Kayp ngiltere YOK Kanal Taarruz Msr alma istei Mttefiklere yardm amac GaliyaYOK Mttefik Kayp tilaflar Makedonya Ara cephe Mustafa Kemalin srayla savat cepheler: anakkale Kafkas Suriye Filistin Cepheleri

TARH 2013

~ 162 ~

************************************************ TARH ************************************************** VI. Mehmet Vahdettin Dnemi (1918 1922) :

I. Dnya Sava sona ermeden 3 Temmuz 1918de V. Mehmet Reat vefat etmi ve yerine VI. Mehmet Vahdettin gemitir. Tahta geen son padiahtr. (Saltanat Kaldrlmas ile sona erecektir.) I. Dnya Savann Sona Ermesi 1917 Bolevik htilali ile arlk Rusyann savatan ekilmesi ve Osmanlnn anakkalede ald baar ile Bulgaristann savaa girmesi, Almanyann da savataki baars ile ttifak Grubu avantaj salamtr. 1917 ABDnin Savaa Girmesi : Savan ilk yllarnda tarafszln ilan eden ABD, birok devlete silah ve cephane ticareti yapmakta idi. Bundan ekonomik olarak olumlu ynde etkilenen ABD, tilaf Devletlerine daha ok satarak tarafszln bozmutur. Almanya, ABDden silah ve cephane satn durdurmasn istemi, bu talebi ciddiye alnmaynca Atlas Okyanusunda ABD gemilerini batrarak savan kaderini bir bakma deitirmitir. ABD Wilson lkelerini 8 Ocak 1918de yaymlamt. Bu yaanan olaylar ile bu ilkelerin kabul edilmesi artyla savaa gireceini bildirmi, tilaf Devletlerinin de kabul ile ABD savaa tilaf grubuna katlarak Almanlarn bat cephesini kertmitir. Zor durumda kalan Almanya, Bulgaristann ekilmesi ile Osmanl ile balantsnn kesilmesi etkisinde savatan ekilmek zorunda kalm ve savan ksa srede bitmesine neden olmutur. 8 Ocak 1918 Wilson lkeleri (ABD Bakan Wilson) Wilson lkeleri lkelerin Yaymlanma Amac lkelerin Maddeleri Her ulusa kendini ynetme hakk verilecekti. ounlukta olduu yerde kendi kaderini belirleyecekti. (Smrgecilik anlay kalkyordu; Manda ve himaye fikri ile bu anlay srdrmlerdir.) Devletleraras gizli antlamalar yaplmayacakt, yaplanlar da geersiz olacakt. Devletleraras ak diplomasi yaplacakt. Devletleraras sorunlar bar yoluyla zmek iin uluslararas bir tekilat oluturulacakt. (Bu madde uyarnca 1920de Milletler Cemiyeti (Cemiyet-i Akvam)) kurulmutur.) Yenilen devletlerden toprak ve sava tazminat alnmayacakt. (Sava tazminat da sava onarm bedeli eklinde devam ettirilmitir.) Boazlarn ynetimi uluslararas bir komisyona braklacak ve ticarete ak olacakt. (Osmanlnn egemenlik hakkn snrlam, devletleraras eitlie aykrdr.) Osmanl Devletinde Trklerin ounlukta olduu yerlerde Trklere kesin egemenlik hakk tannacak, Trklerin egemenlii altnda bulunan aznlklara da kendi geleceklerini belirleme hakk verilecekti. (Anadoluda yaayan aznlklarn devlet kurmalarna imkn verilmi ve devletin daln hzlandrmtr. Belli blgelerde yaayan Trkler iin bu madde umut yaratmtr.) Bamsz Belika Devleti kurulacak. Bamsz Polonya Devleti kurulacak. Alsas Loren Blgesi ve igal edilen baz yerler Fransaya iade edilecek. lkelerin gelimelerini engelleyici kstlamalar kaldrlacakt. (lk kez kapitlasyon kaldrlmas iin uluslararas bir frsat olumu ve bu madde sevinle karlanm.) Avusturya Macaristan topraklarnda yaayan halklara kendilerini gelitirme imkn tannacaktr. Silahlanma azaltlacak. :

Dnya barn salamak, ABDyi dnya siyasetinde etkili klmak, ABD karlarn korumak ngiltere ve Fransann daha fazla toprak kazanmasn engellemek

Not: Wilson ilkeleri, ttifak devletlerine gven vermi ve atekes ilan etmelerinde etkili olmutur. Ayrca; klasik smrge anlayna kar km; manda ynetimi ile onarm bedeli etkisiyle ilkeler etkisizletirilmitir. Not: Antlama Devletlerinin Wilson Prensiplerine uymamas zerine ABD, Monroe Doktrinine dayanarak dnya siyasetinden ekilmitir. ngiltere ve Fransa bu ilkeleri kabul etmelerine ramen savatan sonra bunlara uymam ve dnya barn uzun sre koruyamamlardr. tilaf Devletleri, ABDnin de katksyla sava kazanm ve yenilenlerle ilk olarak atekes antlamalar ve daha sonra bar antlamalar imzalanmtr. Osmanl ile bar antlamasnn dierleri gibi erken imzalanamamasnn nedeni ise kendi aralarndaki paylama belirsizlii sonucundandr.

TARH 2013

~ 163 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 164 ~

************************************************ TARH ************************************************** I. Dnya Savan Sona Erdiren Bar Antlamalar Atekes Devlet Bar Antlamas Bar Antlamalarnn zellikleri Antlamas Bulgaristan; Makedonyay Yugoslavyaya, Bat Nyyi Antlamas Selanik Trakyay Yunanistana brakt. Bulgaristana askeri Bulgaristan (27 Kasm 1919) (29 Eyll 1918) ve ekonomik kstlamalar getirildi. mparatorluk dald. Dalmadan tekrar birleme yasakland. Yugoslavya ve ekoslovakya, bu devletin Saint Germen Ant. Avusturya (Eyll 1919) topraklar zerinde kuruldu. Polonyaya toprak verdi. Villa Guiste Ekonomik ve askeri kstlamalara uratld. (Guti) (3 Kasm 1918) mparatorluk dald. Dalmadan tekrar birleme Triyanon yasakland. Savatan sorumlu tutuldu. Ekonomik ve Macaristan Antlamas (Haziran 1920) askeri kstlamalara uratld. Alsas - Loreni Fransaya verdi. Smrgelerini Versay Antlamas Rethandes kaybetti. Polonyaya toprak verdi. Ekonomik ve Almanya (Haziran 1919) (11 Kasm 1918) askeri kstlamalara uratld. Mondros uyguland, Kurtulu Savanda kurulan Mondros Sevr Antlamas TBMM, Sevr Antlamasn onaylamad. (yrrle Osmanl Mtarekesi (10 Austos 1920) (30 Ekim 1918) giremedi.) Yeni Trk Devletleri, Dnya devletlerince tannd. I. Mudanya Lozan Bar Ant. Dnya Sava, kesin olarak sona erdi. Hasta Adam ve I. TBMM Atekes (24 Temmuz 1923) (11 Ekim 1922) ark Meselesi kavramlar ortadan kalkt. Yukardaki Antlamalarn Ortak zellikleri Baz devletler paralanm, yeni devletler kurulmutur. Onarm bedeli ad altnda tazminatlar alnd. Sosyal, siyasal, ekonomik deiimler meydana geldi. Yeni snrlar izilirken nfusun etnik kimlii gz ard edildi. II. Dnya Savana ortam hazrlad. ken mparatorluklar ve Yerine Kurulan Devlet ve Rejimler Paralanan Kurulan Letonya, Estonya, Litvanya, Ukrayna, Sovyet Rusya Rusya arl Avusturya, Macaristan, ekoslovakya, Yugoslavya Avusturya Macaristan Polonya, Almanya Almanya Trkiye, Irak, Suriye, Arabistan, rdn Osmanl

Yeni Rejimler Bolevizm Cumhuriyet Nazizm Cumhuriyet

Devlet talya ABD ngiltere Japonya Rusya Yunanistan Japonya ABD Bulgaristan

I. Dnya Savana Genel Bak Durum Sava srasnda taraf deitiren devlet Savan sresini ksaltan devlet Savatan en krl kan devlet Savatan ilk ekilen devlet Savata rejim deitiren devlet tilaf Devletlere ve savaa en son katlan devlet Ekonomisi en fazla gelien devlet tilaf Devletleri ile ilk atekesi imzalayan devlet, ilk ayrlan ittifak devleti I. Dnya Savann Sonular

Sava tilaf Devletlerinin galibiyeti ile sonuland. Sava sonras yaplan atekes ve bar antlamalar ok ar hkmler iermektedir. mparatorluklar paraland ve imparatorluklar devri sona erdi. Ulusal devletler (rejimler) ortaya kt. Dnya haritas yeniden ekillendi. Avrupada; Avusturya, Macaristan, ekoslovakya, Polonya, Yugoslavya, Letonya, Litvanya, Estonya gibi devletler kuruldu. Osmanl Devletinin paralanmas ile Orta Douda Arabistan, rdn, Suriye, Irak devletleri kuruldu. Rusyada Kominizm, Almanyada Nasyonel Sosyalizm, talyada Faizm rejimleri kuruldu. Almanya, Alsas-Loreni Fransaya brakm, btn smrgeleri kaybetmi ve askeri snrlamalara zorlanmtr. Almanya, bu ar artlardan kurtulmak amacyla 1930lardan itibaren harekete gemi ve II. Dnya Savana zemin hazrlamtr. I. Dnya Sava sonular, II. Dnya Savann nedenlerini oluturur.

TARH 2013

~ 165 ~

************************************************ TARH ************************************************** ABD, Avrupa ve Orta Dou politikasnda g gstermeye balad. Savatan en krl kan devletler; ABD ve Japonyadr. Uzak Doudaki Alman smrgelerini ele geirerek savatan ekildiler. Smrgecilik isim deitirerek Manda Himaye adlarn ald. Yenen ve yenilen devletler byk maddi kayplara urad. Milletler Cemiyeti (Cemiyet-i Akvam) 1920 ylnda gvenlii ve bar salamak adna kuruldu; ama grevini II. Dnya Savann kmasnda yapamad. Buna Rusya ye oldu; ama ABD ye olmad. Sivil savunma rgtleri kurulmaya baland. (Kimyasal silah kullanld, cephe kavram bitti.) Milliyetilik fikri baz devletlerde etkisini arttrd. Tank, uak, kimyasal silahlar ve denizalt ilk kez I. Dnya Savanda kullanld. 30 Ekim 1918 Mondros Atekes Antlamas (Mtarekesi) Madde Says mzalayanlar Grld Yer Hkmet Grlme Sresi ttihat-Terakki Durum : 25 : Osmanl (Bahriye Nazr Rauf Bey) tilaf (ngiliz Amiral Calthrope) : Yunanistan Limni Adas (Mondros Liman Agememnon gemisi) : Ahmet zzet Paa Hkmeti : 4 gn spanya aracl ile bar istenmi : lkeyi gizlice terk etmitir. :

Osmanl Devletinin Atekes stemesinin Nedenleri

Osmanl ve mttefiklerinin birok cephede yenik dmeleri, Almanya, Avusturya Macaristan ve Bulgaristann savatan ekilmeleri, Alman yardmnn kesilmesi, Osmanl halknn uzun sreli savalardan yoksul, yorgun ve bitkin duruma dmesi, Wilson ilkelerinin diplomatik ilikilere ortam yaratmas, Osmanl Devleti, silah ve cephane bakmndan yetersiz olmas, ngilterenin verdii szler (Biz Trkleri ne pay- tahtlarndan ne de meskn bulunduklar Anadolu ve Rumeli topraklarndan mahrum brakmak iin savayoruz, demeci). Mondros Atekesinin Maddeleri :

anakkale ve stanbul Boazlar alacak ve buralar tilaf Devletleri tarafndan igal edilecek. (stanbul igal tehdidine girmi, Trakya ile Anadolunun balants kopmutur.) Osmanl sular torpil ve benzeri silahlardan temizlenecek. Karadenizdeki torpil yerleri hakknda bilgi verilecek. (Savunmay krmak iin.) Sava esirleri (Ermeniler ve tutuklular dhil) serbest braklacak, Trk esirler ise tilaf Devletlerinin denetimine braklacaktr. (Eitlie aykr.) tilaf devletleri gvenliklerini tehdit edici bir durum karsnda stratejik noktalar igal edebilecek. (7. Madde) (En nemli maddedir. Anadolu igaline hukuki gereke yaratlmtr. Osmanlnn da egemenlik haklar elinden alnmtr.) Vilayet-i Sitte (Van, Diyarbakr, Erzurum, Bitlis, Elaz, Sivas)ta bir karklk karsa tilaf Devletleri, buralar igal edebilecek. (24. Madde) (Dou Anadoluyu Ermenistana balamann ortam hazrland.) Ulam, haberleme ara gereleri ile hatlar, tilaf Devletlerinin denetimine braklacak. (Halk arasndaki rgtlenme ve iletiim olanaklarn engellemek.) Osmanl Devletinin ordusu terhis edilecek, cephaneleri teslim edilecekti. (Savunmay krmak iin.) Osmanl Devletinin demir yollar ve Toros tnelleri tilaf Devletlerinin denetimine braklacakt. (Halk arasndaki rgtlenme ve iletiim olanaklarn engellemek.) Osmanl Devletinin kmr, akaryakt gibi kaynaklarnn ihracat duracakt. (Ekonomik kstlama) tilaf Devletleri, liman ve tersanelerden yararlanabilecekti. (Savunmay krmak iin.) Hammadde kaynaklar tilaf Devletlerinin kullanmna braklacak. (Ekonomik kstlama.) Sava gemileri teslim edilecek ve gsterilecek limanlara braklacakt. (Savunmay krmak iin.) Osmanl hkmeti yabanc hkmet merkezleriyle btn ilikisini kesecekti. (Yalnzlatrma) Mondros Atekes Antlamasnn nemi :

Osmanl Devleti, fiilen sona ermitir. (tilaf Devletlerinin kontrolne girdiinden) Anadolunun igaline zemin hazrlamtr. (7. Maddeye dayanarak) 24. Madde ile Dou Anadoluda Ermeni Devletinin kurulmas iin ortam hazrlamtr. Anadolunun igaline kar halk rgtlenmeye balamtr. (Cemiyetler Milis Gler eklinde) Milli mcadelenin domasna zemin hazrlad.

TARH 2013

~ 166 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 167 ~

************************************************ TARH **************************************************

15. MEMLEKETTEK DURUM VE CEMYETLER

Mtareke Sonras Yaanan galler : ngiltere : Musul (ilk igal yeri), Mara, Urfa, Antep, Kars, Samsun, Eskiehir, Afyon. Fransa : ukurova (Adana, Drtyol), Mersin, Hatay, stanbul, Zonguldak. talya : Mula, Antalya, Konya, Fethiye, Kuadas, Bodrum, Marmaris, Eskiehir. tilaf Devletler : stanbul (13 Kasm 1918) (ortak igal alan ngiltere, Fransa, talya)

Deiimler : (Paris Bar Konferans sonucu) Antep, Mara, Urfa, Suriye blgeleri ngiltereden Fransaya brakld. Ege ve evresi, Dou Trakya Yunanistana verildi. Kars, Ermenistana brakld. Artvin ve Batum, Grcistana brakld.

TARH 2013

~ 168 ~

************************************************ TARH ************************************************** Paris Bar Konferans (18 Ocak 1919) Toplanma Amac: I. Dnya Savanda galip gelen devletlerin yendikleri devletlerle yapacaklar bar antlamalarnn koullarn belirlemektir. 32 devletin katld konferansa ngiltere, Fransa, ABD, Japonya ve talya hkim olmutur. Anadolunun paylalmasna Yunanistan dhil ederek, talyay gcendirmilerdir. (Gl bir talyann Akdenizde hkimiyet kurmasn uygun bulmayan ngiltere, kendisinden daha zayf Yunanistan zmir ve evresini igal etmesini desteklemitir.) lk gr ayrl olarak saylabilir. Bu konferansta ; Antep, Urfa, Mara Fransaya verildi. (Fransann Musuldan vazgemesi zerine verildi.) Boazlarn ynetimi uluslararas bir komisyona brakld. Dou Anadolu Ermenilere brakld. (Ermeni Devletinin kurulmas iin) zmir, talyadan alnp Yunanistana brakld. Arap Yarmadas, Filistin, Suriye ve Irak Manda Sistemi ile ynetecek bir devlet tayin edildi. Mandater sistem resmileti. (Smrgecilik isim deitirilerek kabul edildi.) Milletler Cemiyetinin kurulma karar alnd. (lk Wilsonda konuuldu.) Osmanl dnda yenilen devletlerle yaplacak bar koullar belirlendi. talya, istediklerini ok fazla elde edememi, Almanyann toparlanmasna frsat verilmeden ar artlar tayan bir antlamann imzalanmasna karar verilmi. Osmanl Devletinin nasl paylalaca nemli konu oluturmu; ama tam fikir birlii salanamamt. Antlama San Remoya ertelenmiti. Konferans sonras, Milletler Cemiyeti kuruldu. (16 Ocak 1920) Not: Anadoluda ilk igale urayan yer Adana Drtyolda Franszlara kardr. 13 Kasm 1918de stanbul igal edilmitir. En uzun sre igal altnda kalan blgedir. Mondros Atekesinden sonra ilk igal edilen yer ise Musul ngilizler tarafndan yaplmtr. gallere Kar Oluan Tepkiler Trk Halk stanbul Hkmeti gallerin banda; sessizlik, aknlk iinde kalmtr. Mondrosu olumlu karlamtr. Saltanat merkezinin tavrn merak etmeye balad. Yunanistana pay verilmemesini baar gallerin artmasyla; stanbul hkmetinden umudu kesip silaha olarak nitelendirmitir. sarlmtr. (Kuvay-i Milliye ve blgesel savunma birlikleri) ngilterenin himayesini savunmutur. Subaylar ilk komitelerini oluturmutur. (slam htilal Komitesi) Teslimiyeti bir politika izlemitir. Aznlklar Mustafa Kemal galler sevinle karlanmtr. Mondrosa sert tepki gsterince grevinden alnm ve stanbula Toprak ve egemenlik peine dlmtr. dnmtr. (Samsuna ka yol at.) galcilerle ibirliine girimilerdir. zmir gali (15 Mays 1919) : Yunanllar, Bat Anadolu ve Trakyay topraklarna katmak ve Dou Karadenizde Pontus Rum Devletini kurmak iin harekete getiler ve konferansta alnan karar ile Mondrosun 7. Maddesine dayanarak zmiri igale balad. Yunanllar, igali hakl gstermek ve Avrupal devletlerin desteini almak iin, Bat Anadoluda Hristiyanlarn Trkler tarafndan katledildii iddiasn ne srdler. Yunanllar igal srasnda byk katliamlar yaptlar. Yunanllara kar zmirde ilk kurunu skan gazeteci Hasan Tahsindir. Bunun zerine kla atee tutulmu, hkmet kona baslm, pek ok subay ve asker ehit edilmitir. Yunanllarn bu davran Kuvay- Milliyenin douunu ve Kurtulu Savann balamasn kolaylatrmtr. zmirin igalini protesto iin memleketin birok yerinde mitingler yaplm ve bildiriler datlmtr. Halkn galeyana gelmesini nlemek iin Amerikal Amiral Bristol tarafndan bir rapor hazrlanm ve blgenin Trklere ait olduu belirtilmitir. 7 Ekim 1919 Amiral Bristol Raporu : zmirde Yunan igali ve katliamn yaatt tepki konusunda soruturma yapmakla grevlendirilen ABDli Amiral Bristol bakanlndaki komisyonun hazrlad rapor: Yunanllar, Paris konferansnda tilaf Devletlerini yanl bilgilendirmilerdir. zmir ve evresinde Rum deil, Trk nfusu ounluktadr. Trklerin blgede Hristiyanlar katlettii haberi aslszdr. Bat Anadoluda Yunan askerleri katliam yapmaktadr. Yunan ordusu, igale son vermeli, blge halknn gvenlii iin bu topraklar tilaf Devletlerinin denetimine braklmaldr. Rum katliamlar gerek ddr.

TARH 2013

~ 169 ~

************************************************ TARH ************************************************** Sonu olarak; Bu raporda blgede Trk nfusunun fazla olduunu belirterek, katliamn sorumlusunun Yunanistan olduu gsterilmitir. Bu rapor, Milli Mcadelenin haklln ortaya koyan ilk uluslar aras belgedir. zmir galinin Sonular Ulusal bilinci uyandrd. Kuvay- Milliyeyi ortaya kard. Milne Raporu ve Hatt oluturuldu. Amiral Bristol Raporu hazrland. ;

zmir galinin nemi : zmirin ticaret ve sanayi kenti olmas ve Avrupaya alan kap durumunda olmas, dnyann burayla dolaysyla Anadoluda olup bitenlerle ilgilenmesine neden oldu. Blgedeki igalin geici olmayaca, Rum nfusa dayanlarak Yunanistann bir daha buradan kmayaca gerei Trkleri dehet iinde brakm ve direni silahl mcadeleye dnmtr. Yerli Rumlarn Yunan ordusuyla beraber hareket etmesi iki halk arasndaki komuluk duygularn tamamen yok etmi ve blgenin ileride etnik yaps deiecektir. zmirin talyadan alnmas tilaf Devletleri arasnda ilk anlamazla neden olmu ve talyann igali biim deitirecektir. Halka lml davranarak Anadoluyu ilk terk eden devlet olacaktr. Yunan igalinin genilemesinden Kuvay- Milliye ortaya kmtr. Mondros Mtarekesi Sonras Durum : Mondros Mtarekesi imzalandktan sonra sava sorumlusu gsterilen ttihat ve Terakki Frkasnn ileri gelenleri yurdu terk etmilerdir. Sadrazam Ahmet zzet Paa, tilaf Devletlerinin ar istekleri ve padiah ile dt gr ayrlklar nedeniyle istifa etmi, yerine Tevfik Paa gelmitir. Bir sre sonra padiah Mebuslar Meclisini datmtr. (21 Aralk 1918) Meclisin kapatlmas, tilaf Devletlerinin basks ve padiahn tutumundan rahatsz olan Tevfik Paa da istifa ederek yerine Damat Ferit Paa getirilmitir. lkenin kurtuluunun u kurtulu arelerinden gerekleecei dnlmtr: ngiliz himayesi altna girmek (Damat Ferit Paann savunduu gr) Amerikan mandasna girmek (Wilson ilkelerine duyulan sempatiden) Blgesel kurtulu fikri gerekletirmek (Blgedeki insanlarn kendilerini kendi kurtarmas) Topyekn bir halk sava yapmak (M. Kemalin savunduu gr) galler Srasnda Kurulan Cemiyetler Mondros Mtarekesinden Sonra Osmanl lkesinde Kurulan Cemiyetler Ulusal Varla Zararl Cemiyetler Ulusal Varla Yararl Cemiyetler Aznlklarn Kurduu Trklerin Kurduu Zararl Milli Cemiyetler Zararl Sulh ve Selameti Osmaniye Mavri Mira Trakya Paaeli Cemiyeti Frkas Etnik-i Eterya ngiliz Muhipleri zmir Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Pontus Rum Krt Teali zmir Redd-i lhak Cemiyeti Kordos slam Teali Trabzon Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Hnak Komitesi Wilson Prensipleri Kars slam ras Tanak Styun Cemiyeti Hrriyet ve tilaf Dou Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Alyans (Makabi) srailit Nigahbn Askeri Kilikyallar Cemiyeti Ermeni ntikam Alaylar Vahdet-i Milliye Cemiyeti Milli Mdafaa Cemiyeti Milli Karakol Cemiyeti Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti Menteeliler Cemiyeti Milli Kongre Cemiyeti Mim Mim Grubu slam htilal Komitesi Not: Yararl ve zararl cemiyetlerin ortak zellii, Mondros Atekes Antlamasnn neden olduu otorite boluundan yararlanarak kurulmalar ve faaliyet gstermeleridir.

TARH 2013

~ 170 ~

************************************************ TARH ************************************************** Mondros Mtarekesinden Sonra Osmanl lkesinde Kurulan Cemiyetlerin Ortak zellikleri Ulusal Varla Zararl Cemiyetler Ulusal Varla Yararl Cemiyetler Trklerin Kurduu Aznlklarn Kurduu Zararl Milli Cemiyetler Zararl Anadolunun tilaf Devletleri tarafndan Wilson lkelerine gvenerek igalini kolaylatrd. hakllklarn ortaya koydular. tilaf Devletleriyle ibirlii yaparak Saltanat ve hilafet stanbul Hkmetinin igaller yanlsdr. yardm almlardr. karsnda tepkisiz kalmas sonucu Mcadele ortaya ktlar. Mondros Mtarekesinin ve Paris Bar Milli Sivas Kongresinden sonra daha da Konferansnn dourduu otorite hareketine kardr. boluundan istifade ederek faaliyetlerini Dman devletleriyle glendiler. arttrd. zaman zaman ibirlii Blgesel olarak kurulan bu onlar cemiyetler, kurulduklar blgelerde Trk topraklarn paralamak ve bamsz yapmlar, tarafndan devletler kurmak amacyla hareket ettiler. hakllklarn dnya kamuoyuna duyurmak iin almlardr. Rum ve Ermeni patrikhaneleri ile Musevi desteklenmiler. Kurtuluu byk Kurulduklarnda basn yayn hahambas tarafndan ynlendirildi. seslerini duyurmaya Yaadklar blgelerde bulunduklarn devletlerin himayesine yoluyla almlarsa da daha sonra silahl sylemiler, dardan gmenler getirerek girmekte grdler. igalini mcadeleye yneldiler. nfuslarn arttrmak ve Wilson ilkelerine Dman Aydnlar ve halk arasnda milliyeti dayanarak geleceklerini tayin etme hakkn kolaylatrdlar. kazanmak istediler. Osmanlnn ulusal Milli birlie zarar duygularn n plana kmasna birliini bozmaya altlar. altlar. verdiler. Basn yayn yoluyla dnya kamuoyunu Milli mcadele hareketini etkilemeye alt. desteklemitir. a. Aznlklarn Kurduu Zararl Cemiyetler 1919-Rum patrikhanesi tarafndan kuruldu. Amac, Bizans mparatorluunu canlandrmaktr. Bat Anadolu, Dou Trakya ve stanbulu Yunanistana katmaktr. (Byk Yunanistan Mavri Mira projesi Megola dea) Cemiyeti Aznlklarn kurduu cemiyetler arasnda en geni kapsaml faaliyet gsteren cemiyettir. Alt birimleri; Yunan Kzlha, Yunan Gmenler Komisyonu, Rum zci Okulu, Fener Rum Patrikhanesi, Yunan ve Trakya Komiteleri, Kardos Cemiyeti Rumlar tarafndan kurulan ilk cemiyettir. XX. Balarnda tekrar faaliyetlerine getiler. Etnik-i Eterya 1814de Oddessada Rus arnn yaveri psilanti tarafndan kuruldu. Cemiyeti Yunanistann bamszl iin faaliyet gstermilerdir. Byk Bizans kurulmas iin Mavri Miraya destek vermilerdir. Bu cemiyet, blgedeki kilise ve aznlk okullar s olarak kullanmaktadr. Etnik-i Eterya Cemiyetine baldr. Pontus Rum Pontus Rum Devleti kurmak iin faaliyet gstermilerdir. Cemiyeti Rum ve Yunan cemiyetlerinin genel merkezi stanbul Fener Rum Patrikhanesidir. 1887de Kafkasya Ermenilerinden Nazarbek tarafndan svirede kuruldu. Hnak Osmanl topraklarda yaayan Ermenilerin bamszl, ran ve Rus Ermenileri ile Komitesi birletirerek Dou Anadoluyu ve ukurovay iine alan Byk Ermenistan Devletini kurmaktr. Hnak Cemiyetinden ayrlan bir grup Ermeni tarafndan Kafkasyada kuruldu. Tanak Rus Konsolosunun himayesinde tekilatlanarak Dou Anadoluda isyan karmak ve Styun Ermeni Devletini kurmakt. Rum tekilatlaryla ibirlii yaparak hedeflerini srdrdler. Cemiyeti Gmr antlamasyla taleplerinden vazgetiler. Yahudilerin Osmanldaki haklarn savunmak zere stanbulda kuruldu. Alyans srailit Filistinde bir srail Devleti kurmak iin Hahamba, Rum Patrikhanesi ile ibirlii (Makabi) yaptlar. Anadoludan toprak talep etmemilerdir. Ermeni ntikam Gney illerinin Franszlar tarafndan igali srasnda Suriyeden getirilen Ermenilerin silahlandrlarak ukurovada bir Ermeni Devleti kurmakt. Alaylar (ASALA) Yakn tarihte ASALA olarak rgtlenmilerdir.

TARH 2013

~ 171 ~

************************************************ TARH ************************************************** b. Ulusal Varla Yararl (Milli) Cemiyetler Merkezi Edirne olan cemiyetin amac, Dou Trakyay igallerden korumaktr. Yunan igalleri ve Mavri Mira Cemiyetinin faaliyetleriyle mcadele ettiler. Kurulan ilk yararl cemiyettir. Trakya Paaeli Gerekli durumda Trakya blgesinde bir Trk Devleti kurulabilecei belirtilmitir. Cemiyeti Bu cemiyet, Sivas Kongresinde alnan karar gerei Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin bir ubesi olmutur. Mcadele dnemde gizli tekilatlarla ibirlii yaparak Anadoluya silah gnderdiler. Paris Konferansnda zmirin Yunanistana verilecei zere kuruldular. Dman igaline kar silahl mcadeleyi gze aldlar. Bat Anadoluyu savundular. zmir Mdafaa-i Balkesir ve Alaehir kongrelerinden sonra zmir Redd-i lhak Cemiyeti adn aldlar. Hukuk Cemiyeti Bat cephesinin oluturulmasnda ve kongrelerin toplanmasnda bu cemiyetin rol byktr. 1918de Trk Oca tarafndan kuruldu, 14 Mays 1919da bu ismi ald. zmir Redd-i Balkesir ve Alaehir kongrelerin toplanmasnda etkilidir. lhak Cemiyeti zmirin igalini nlemek ve buralarn Trklere ait olduklarn dnyaya duyurmak iin kuruldu. Trabzon merkezlidir, Pontus Rum Devletinin kurulmasn nlemek amacyla kuruldu. Trabzon Mdafaa-i Rum ve Ermenilere kar kuruldu. Hukuk Cemiyeti Erzurum Kongresine temsilciler gnderdi. Merkezi Kars. Ermenilere kar kuruldu. Kars slam ras Erzurum Kongresine temsilciler gnderdi. stanbul merkezli oluturulan bu cemiyet, Erzuruma merkezini tad. Dou Anadoluda kurulmas planlanan Ermeni Devletine engel olmak ve blge halkn Dou Anadolu rgtlemektir. Mdafaa-i Cemiyet haklln duyurmak iin Lepays (Vatan) adnda Franszca gazete kard. Hukuk Cemiyeti Mustafa Kemal, Kazm Karabekir ve Rauf Orbay gibi mcadelenin liderlerini de yanna (Vilayet-i alan cemiyet, bir beyanname yaymlayarak u kararlar ald: arkiye Blgedeki Trkler g etmeyecek, Mdafaa-i Dini, ekonomik ve sosyal alanlarda rgtlenecek, Hukuk-i Dou illerini savunmak iin birleilecek. Milliye) Dou Anadolunun tarihi ve kltryle Trk yurdunun ayrlmaz bir paras olduunu savundu ve Erzurumda bir kongrenin yaplmasna karar verdi. stanbul merkezli kuruldu, merkezi daha sonra Adanaya gtrld. Kilikyallar ukurova blgesini, Franszlara kar savunmulardr. Cemiyeti Franszlar ve Ermenilere kar rgtlenmilerdir. Vahdet-i Milliye Yararl cemiyetleri milli anlayla birletirmeyi dnmtr. Cemiyeti Milli Mdafaa Anadolu halkna silah salayan cemiyettir. Cemiyeti stanbuldan Anadolu halkna sevkiyat ilerini yrtmtr. Milli Karakol Cemiyeti Kurulmas iin yasal izni yoktur. stanbulun igali zerine kurulmu gizli bir cemiyettir. Sivas Valisi Reit Paann ei Melek Reit ve arkadalar tarafndan Aralk 1919da Anadolu Sivasta kuruldu. Kadnlar Trk kadnlarnn Milli Mcadeleye byk kararllkla katllarn simgelerler. Mdafaa-i Vatan Cemiyeti Bu cemiyet, tilaf Devletleri ve stanbul Hkmetine kar protestolar yaymlam, Milli Orduya katlan subaylara kutlama mesajlar gndererek onlar tevik etmitir. Mulada kurulmutur. Menteeliler Cemiyeti Mula ve evresinin igalini nlemeye almlardr. stanbulda Darlfnun retim yeleri tarafndan kuruldular. Milli Mcadele olay btn olarak deerlendirilmitir. Milli Mcadelenin haklln dnyaya duyurmak iin basn kullanlmtr. Milli Kongre Arapa, Farsa ve ngilizce yaynlar hazrlanmtr. Yazl propagandaya arlk verdiler. Cemiyeti Milli Mcadelenin zeminini oluturmutur. Blgesel direni cemiyetleri iin Kuvaymilliye ifadesini ilk kez kullandlar ve Kuvaymilliyeye ortak hedefe yneltmekte nemli bir rol oynadlar. Mim Mim Grubu stanbuldan Anadoluya silah ve cephane karlmasnda nemli rol oynamtr.

TARH 2013

~ 172 ~

************************************************ TARH ************************************************** c. Trklerin Kurduu Zararl Cemiyetler Sulh ve Selameti Osmaniye Frkas ngiliz Muhipleri Krt Teali slam Teali Wilson Prensipleri Vatann kurtuluunun, padiahn buyruklarna sk skya bal kalmakla mmkn olacan savundu. Milli Mcadeleye kardr. Hrriyet ve tilaf Frkasyla ibirlii yapm, Damat Ferit hkmetini desteklemitir. ngilizlerin teviki ile Said Molla kurmutur. Cemiyet, padiah ve halifenin nfusundan yararlanarak ngiliz sempatisini yaymaya almtr. Milli Mcadeleye kardr. Asl amac, milli uuru yok etmek ve baz stratejik blgeler ile petrol blgeleri ngilterenin denetimine sokmaktr. ngiliz manda ve himayesi benimsenmitir. Dou Anadolu ile Gneydou Anadoluda bamsz bir Krt Devleti kurmakt. Ruslar ve ngilizler tarafndan destek grse de blge halknca destek gremediler. Halifelik ve mmetilii benimsediler. Kurtulu, padiaha ballkla mmkn olacan savundular. Milli Mcadeleye kardr. Konyada karklk karm olsalar da halktan fazla destek gremediler. Amerikan mandasna girmeyi amalad. Trk vatannn Wilson prensiplerine dayanlarak kurtulacan savundular. Bu fikri savunanlar sonra gerekleri grp Milli Mcadeleye katldlar. ttihat ve Terakki Frkasna kar kuruldu. Mondrostan sonra rakipsiz kaldlar. ttihatlarn bir devam olduklar propagandasn yaptlar. Milli Mcadeleye kar ngilizlerle ibirlii yaptlar. Kurtulu saltanata ballkla olacan savundu. Milli mcadeleyi istemeyenlerin topland yer oldu. ttihat ve Terakki Cemiyetinin emekli subaylar tarafndan kuruldu. Milli Mcadeleye kar kan ayaklanmalara destek verdiler. (Dzce, Adapazar Ayaklanmas)

Hrriyet ve tilaf

Nigahbn Askeri

Not: zmir Reddi lhak ve Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri tarafndan Balkesir ve Alaehir Kongreleri toplanm ve bu kongrelerde dmana kar Bat Cephesi kurulmutur. Mustafa Kemalin katlmad bu kongrelerde padiaha ballk ve manda ynetimi kabul edilmitir. Kuvaymilliye (Milli Kuvvetler) Osmanl Devletinin Mondros Atekes Antlamasn imzalamasndan sonra tepkisiz kalmas sonucu olumu birliklerdir. zmirin Yunanllar tarafndan igal edilmesi Redd-i lhak dncesini (zmir evresinin Anadoludan koparlmasna kar koyma) dourmutur. Trk milleti igallere kar ilk olarak blgesel savunma tekilatlarn kurdu. Bir sre sonra cemiyetin dmana silahla kar koymaya balamas KuvayMilliyeyi ortaya kard. Kuvaymilliye Tekilatlarnn Ortaya kma Nedenleri Osmanl ordusunun terhis edilmi olmas, Osmanlnn igallere kar sessiz kalmas, tilaf Devletlerinin lkeyi igal etmesi, Aznlklarn olumsuz faaliyetlerde bulunmasdr. :

: KuvayMilliye zellikleri Bamszlk duygusu ile igallere kar tepki olarak domutur. Blgesel kurtuluu amalamtr. Tamamen gnlllerdir ve resmi deildirler. Dzenli ordunun temelini olutururlar. Dzenli ordu kuruluncaya kadar Anadolunun savunulmasnda tek silahl g olmu, dman oyalad. TBMMye kar karlan ayaklanmalar bastrd. Urfa, Antep, Maran Fransz ve Ermeni igalinden kurtarlmasn salad. Ulusal bilinci ahlandrdlar. Yunan ordusunun ilerleyiini yavalattlar ve dzenli ordunun kurulmas iin zaman kazandrdlar. : KuvayMilliyenin Olumsuz zellikleri Liderlerinin hibir otoriteye balanmak istememesi (ete gibi hareket etmeleri), htiyalarn halktan karlamalar, yer yer halka bask yapmalar, Hukuk d uygulamalar iinde yer almas, Tekilatsz ve dzensiz olmalar, blgesel hareket etmeleri, TBMMnin isteklerini zaman zaman uygulamamalar, Dzenli orduya geilerde sorun karmalardr.

TARH 2013

~ 173 ~

************************************************ TARH ************************************************** KuvayMilliyenin kaldrlmas ; Kurtulu Sava Dneminde Bat Cephesinde Gediz Muharebelerinde bu birliklerin Yunanllara yenilmesinden sonra dzenli orduya geilmesi gereklilii ortaya km ve bunun sonucunda ise kaldrlmtr. Mustafa Kemalin emriyle smet Paa, Bat Cephesi komutanlna atanm ve dzenli ordu kurulmaya balanmtr. Not: gallere kar ilk direni gneyde, Fransz askerlerine kar Drtyolda kt. KuvayMilliye ise Yunanllara kar batda Ayvalk Cephesinde kuruldu. General Milne Hatt ve Raporu KuvayMilliyenin sert direnii Yunanistan kayglandrnca bu devlet KuvayMilliye ile aralarnda tilaf Devletleri birliklerinin yer almasn istemitir. Bu istek Paris Bar Konferansnda reddedildi. Yunanistann Bat Anadoluda gerekletirecei igalleri belirlemek ve Trk ve Rum kuvvetleri arasnda bir tampon blge oluturarak Yunanistann gerekletirecei igalleri kolaylatrmak amacyla ngiliz General Milne tarafndan belirlenen hattr. Bu hat ile snrlandrlan blge Kuadas Aydn Manisa Bergama hattnn ilerisinde bulunur. Konsey ngiliz General Milneyi durumu rapor etmesi iin Bat Anadoluya gnderdi. Bu raporda ; Trklerle Yunan Ordusu arasnda ciddi bir mcadelenin srdnn, Milli kuvvetlerin Yunanllar yurtlarndan atmaya altklar, Direnen Trklerin Osmanl hkmetini dinlemediklerini ve bu yzden iki g arasnda bir hat izilmesi gerektiini bildirmitir. Bu raporda ulamak istedii ama, igal altnda bulunan blgelerdeki Yunan kuvvetlerinin gvenliini salamaktr. Yunan taraf raporu kabul etmitir (zaman kazanmak iin). Osmanl Harbiye Nazrl ve Mustafa Kemalde bu hatta uyulmamas gerektiini emretmitir. Bu uygulamadan sonu alamayan Yunanllar, bu hattan genel bir taarruza geerek isteklerinin daha ilerisi olduunu gstermitir. (Daha fazla yeri almak istemiler) Milne Hatt nerisi, Kuvay- Milliyenin glenmi olduunun, bu kuvvetlerin Yunanllara kayplar yaattnn kantdr. Not: Yararl cemiyetler, Sivas kongresi ile Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad altnda ve tek bir ama iin birleeceklerdir.

TARH 2013

~ 174 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 175 ~

************************************************ TARH **************************************************

16. KURTULU SAVAI HAZIRLIK DNEM (1919 ~ 1920)

1. Mustafa Kemalin stanbula Gelii Faaliyetleri Mondros Atekes Antlamas imzalanld srasnda, Mustafa Kemal Adanada Yldrm Ordular Grup Komutan idi. mzalanmasndan sonra, Osmanl Hkmeti tarafndan stanbula arlmtr. stanbula geldii gn tilaf donanmalar grnce Geldikleri gibi giderler demitir. (13 Kasm 1918) Mustafa Kemalin stanbuldaki Faaliyetleri Fethi Bey ile Minber Gazetesini kartm. Diplomatik ve askeri evrelerle temaslarda bulunmu, zzet Paa kabinesinde Harbiye Nazrl grevine talip olmu, Mecliste lobi oluturmaya alm, Osmanl Hrriyet Perver Avam Frkasna ye olmu, Tevfik Paa kabinesine gvensizlik oyu verdirmeye alm, Padiah Vahdettin ile grmtr. :

Mustafa Kemal stanbulda ken Anadoludaki Durum : tilaf Devletlerinin igali gelimitir. zmirin Yunanistan tarafndan igal edilecei haberleri halk olduka endielendirdi. Rum ve Ermeni etelerinin saldrlar younluk kazand. Kuvay- Milliye birlikleri saldrlar olutuundan tr kuruldu ve silaha sarldlar. Karadenizde Trk Rum atmasnn Rumlarn lehine sonlandrlmas iin ngiltere, Osmanl Hkmetine bask yapmaya balamtr. Mustafa Kemal, bu etkenleri grnce ve stanbul Hkmetinin de kaytsz kalmasyla Trk Milletinin kurtarlmas iin araylara geti ve Anadoluya geebilmenin yollarn arad. 2. Mustafa Kemalin Samsuna k (19 Mays 1919) ngiltere, Pontus Rumlara kar direnen Karadenizlilerin bir an nce faaliyetlerini durdurmasn; aksi takdirde Dou Karadenizi igal edeceini Osmanl Hkmetine bir nota ile bildirdi. Damat Ferit Hkmeti, tek kar yolu olaanst yetkilerle donatlan bir komutan Samsuna gndermek istemitir. Mustafa Kemal bu frsat deerlendirmek iin 9. Ordu Mfettiliine atand. (Bu grev, Milli Mcadele iin nemli bir frsat oluturmutur.) 9. Ordu mfettii grevleri arasnda unlar vardr : Blgede gvenlii salamak ve Mondros kararlarn uygulamak, Halkn elinden silah ve cephaneyi toplamak, Karadenizde Trk ayaklanmasn bastrmak, Silah datan ve halk mcadeleye tevik eden gruplar (milli kurulular) engellemektir. 16 Mays gn stanbuldan hareket edildi, 19 Mays 1919da Samsuna kld. 20 21 Mays Gn stanbula gnderilen Samsun Raporu : ngilizlerin Samsunu haksz yere igal ettii, Trk Milleti ulusal bamszlk iin birletirilmelidir. Blgedeki olaylarn Rum eteler tarafndan karldn, ngilizlerin atekes hkmlerine aykr hareket ettiini dile getirdi. zmir igalinin Trk ulusunu ve ordusunu iten yaralamtr. Bu durum protesto edilmelidir.

TARH 2013

~ 176 ~

************************************************ TARH ************************************************** blgelerden ikayetleri dinlemek, yakndan incelemek ve gvenlik iinde almak iin, Samsunda ngiliz birlikleri bulunduu ve Rum etelerin de youn faaliyet altnda olduklarn gren Mustafa Kemal, kaplca bahanesi ne srerek Havzaya gemi ve milli mcadeleyi balatmtr. (25 Mays 1919)

3. Havza Genelgesi (28~29 Mays 1919)

(Havza) Gnderildii Yerler : Komutanlara, Valilere, Yerel Yneticilere ve Anadoludaki Milli Kurululara

Yaymlama Amalar : Milli (ulusal) bilinci uyandrmak, Kurtulu Savan halka mal etmek, gallere kar protestolarla halk uyarmak ve harekete geirmek, zmirin igalini protesto etmek ve igale duyulan tepki, Hristiyan halka saldrya dntrlmemek Alnan Kararlar : zmir igaline kar aralksz olarak miting ve protestolar dzenlenmelidir. Byk devletlerin temsilciliklerine ve stanbul Hkmetine uyar telgraflar ekilmelidir. iddet yoluna bavurmadan halkn sesini her frsatta duyurulmaldr. Ordular terhis, silahlar teslim edilmeyecek. Gsteriler srasnda aznlklara kar saldrlar ve dmanlklar ise yaplmamaldr. (zellikle Hristiyan ahaline) (Ama, Mondrosun 7. Maddesindeki igallerin geniletilmesini nlemektir.) Genelgenin Etkileri : 30 Mays 1919da Havzada Mustafa Kemalin katlmyla ilk miting dzenlendi. Ardndan her yere yayld. ngilizler, stanbul Hkmetine bask yaparak, 8 Haziranda Mustafa Kemali Harbiye Nezareti araclyla geri armtr. Mustafa Kemal, ii haberlemeye dkerek zaman kazanp faaliyetlerine devam ettirmitir. (Amac, elindeki hak ve yetkileri daha uzun srede kullanabilme isteidir.) Genelgenin nemi : Kurtulu Savann ilk genelgesidir. Milli bilinci uyandrmtr. Mustafa Kemalin, ulusal direni bilincini oluturmak iin halka ynelik ilk giriimidir. Mustafa Kemal, stanbul Hkmetince geri arlm; ama kulak asmamtr. Mustafa Kemal, resmi grevinin ilk kez dna kmtr. Mustafa Kemalin 9. Ordu Mfettilii ile yaynlad, Kurtulu Mcadelesinin ilk genelgesidir.

TARH 2013

~ 177 ~

************************************************ TARH ************************************************** 4. Amasya Genelgesi (Tamimi) (22 Haziran 1919)

Amasyaya Gelii : Havzadan Amasyaya gei esnasnda zmirin igali ve katliamlar sryordu. Buradaki almalarn arlk noktas, dman yurttan kovmann milli bir gcn olumasyla mmkn olacan her yana duyurmak ve gereken hazrlklar yapmaktr. mzalayanlar : Mustafa Kemal, Refet Bele, Rauf Orbay, Ali Fuat Cebesoy Yaymlayanlar : Genelge telgraf vastas ile Erzurumda bulunan Kazm Karabekir (XV. Kolordu Komutan) ve Konyada bulunan Cemal Paa (Ordu Mfettii) tarafndan onaylandktan sonra yaymlanmtr. (Bu ikisi tarafnca onaylanp yaymlanmas ile Ulusal Mcadeleye ordu destei salanm ve kiisellikten kurtarlmtr.) Yaymlanma Amalar : Milli btnl salamak, Bilinlenmeyi ve tepkileri srekli klma dncesi, Mcadeleyi bir programa gre yrtmek. Genelgenin Maddeleri : 1) Vatann btnl, milletin bamszl tehlikededir: (Milli mcadelenin gerekesi belirtilmitir, milli birliin gereklilii ortaya konmu ve lkenin iinde olduu durum millete resmi evrakla aklanmtr.) 2) stanbul Hkmeti, stne den sorumluluu yerine getirememektedir. Bu durum milleti yok gstermektedir: (stanbul Hkmetine tepkidir, halk ona gvenmemelidir. Milli mcadelenin bir dier gerekesidir.) 3) Milletin istiklalini (milli bamszlk), yine milletin azmi (ulusal egemenlik) ve karar kurtaracaktr: (Kurtulu Mcadelesinin yntemi belirtilmitir. Rejimin ileride deiebileceinin ilk sinyalleri verilmi ve ulus egemenliine gei yolu ald. Kurtarcnn padiah, halife, manda ve himaye olgularndan biri olamayaca ortaya konmutur.) 4) Milletin haklarn dile getirebilmek iin, her trl etki ve denetimden uzak, milli bir heyet oluturulmaldr: (Milli mcadele kurumsallatrlmak istenmitir. Temsilciler Kurulunun kurulmasnn temeli atlmtr. Bir dier yntemidir.) 5) Anadolunun her bakmdan en gvenli yeri durumundaki Sivasta milli bir kongre toplanacaktr: (Milli kongrenin toplanmas ile birlik ve beraberliin salanmas istenmi. Mcadelenin merkezi yapya kavuturulmas hedeflenmitir.) 6) Sivasta kongre iin btn illerin her sancandan, halkn gvenini kazanm er delegenin mmkn olan en ksa zamanda yola karlmas gerekmektedir: (Milli birliin salanmas iin kararlarn halkn istekleri dorultusunda alnmas salanmaya allr. Bu delegelerin parti ayrmna baklmakszn seilmesi istenmitir. Bylece milli birliin salanmas amalanm ve Ulusal Egemenlik ilkesi gndeme getirilmitir.) 7) Sivas Kongresine katlacak temsilciler Mdafaa-i Hukuk ve Redd-i lhak cemiyetleri ile belediyelerce seilecektir: (Bu kararla halkn iradesini n plana karma istei hedeflenir.) 8) Dou illeri adna 10 Temmuzda Erzurum merkezli bir kongre toplanacak. Dier illerinden arlan delegeler Sivasa varabilirlerse Erzurum Kongrenin delegeleri de Sivasta yaplacak genel kongreye katlmaya alacaktr. Herhangi bir olumsuz durumla karlamamak iin bu i ulusal bir sr gibi tutulmal ve delegeler gereken yerlere kimliklerini gizleyerek gelmelidir. 9) Askeri ve milli rgtlenmeler hibir ekilde datlmayacak ve grev bakalarna braklmayacak: (Bu kararla Mondrostaki Osmanl ordular derhal terhis edilecek. hkme kar klmtr.)

TARH 2013

~ 178 ~

************************************************ TARH ************************************************** Genelgenin nemi : Bu genelge, milletin duygularn dile getirmekte ve ulus iradesine dayal yeni bir dzeni ngrmektedir. Padiah iradesine ve igal glerine aka bir bakaldrdr. Halk savaa aran bir ihtilal bildirgesidir. Kurtulu Sava resmen balamtr. Kurtulu Savann gerekesi, amac, yntemi, plan ve program ilk kez belirtilmitir. Temsil Heyetinin temeli atlmtr. Yeni bir devletin kurulmasnn alt yapsn oluturmutur. Milli Mcadelenin merkeziletirilmesi hedeflenmi, program dhilinde hareket edilmek istenmitir. Genelge, Artk, stanbul Anadoluya hkim deil, tabi olmak mecburiyetindedir. demitir. Siyasi, hukuki, tarihi adan nemli bir belgedir. lk kez ulusal egemenlik kavramndan bahsedilmitir. lk kez ulusal bir kongrenin (Sivas Kongresi) yaplmas istenmitir. lk kez stanbul Hkmetinin grevini yapmad belirtilmitir. Milli mcadelenin bir dnce olmaktan karp eyleme dntrmesidir. Genelge yaymlanmasnn ardndan Mustafa Kemal, 9. Ordu Mfettilii grevinden alnmtr. 8 Temmuz 1919da ise askerlik grevinden istifa etmitir (Erzurumda). Artk almalarna sivil olarak srdrmtr. Erzurum Kongresinden ayrld askerlik mesleine, 5 Austos 1921 Bakomutanlk yetkisi ile dnecek. Not: Temsilciler Kurulu ilk kez Amasya Genelgesinde gndeme gelmi, Erzurum Kongresinde kurulmu ve Sivas Kongresinde ise tm yurdu temsil eder hale getirilerek ye says arttrlmtr. I. TBMM alana kadar grevini srdrmtr. Kurtulu Sava Srasnda Dzenlenen Blgesel Kongreler Komutan Etkileri Balkesir Kongresi (27 Haziran 30 Temmuz 1919) Hacm Muhittin Bey (Reddi lhak Cemiyeti tarafndan dzenlenen) Blgesel kurtulu amalanmtr. Amasya Genelgesi kararlar byk lde benimsenmitir. Padiaha ballk bildirilmitir. (Ulusal egemenlik fikri yoktur.) Yunanllara kar savamak, asker toplamak ve nlemler almak hedeflenmektedir. Nazilli Kongresi (7 Austos 1919) Celal Bey Blgesel kurtulu ve milis glere asker salanmas amalanmtr. Kuvaymilliye birlikleri arasnda uyum salanmas esas ngrlmtr. Alaehir Kongresi (16 25 Austos 1919) Hacm Muhittin Bey Ege Blgesinin kurtulu amalanmtr. Erzurum ve Balkesir Kongrelerinin ald kararlarn deerlendirilmesi amacyla toplanmtr. Ancak Erzurum Kongresi kararlarna kar klmtr. Yunanllara kar sonuna kadar savalmas karar alnmtr. Ayrca Kuvaymilliye iin vergi ve asker toplanmas karar alnmtr. (Yar zerk bir yap kurulmutur.) Yunanllara kar dier tilaf Devletleri ile grlebilecei fikri ortaya atlmtr. Bu da mandac zihniyete scak bakldnn gstergesidir. (Kongrenin ilgin yn)

Komutan Etkileri

Komutan

Etkileri

TARH 2013

~ 179 ~

************************************************ TARH ************************************************** Not: Bu kongrelerin ortak amac, batdaki Yunan igalini sona erdirmek ve Bat Cephesini oluturmaktr. Not: Yunanllara kar Ayvalk kylarndan balayp Soma Akhisar Salihli Nazilli kasabalarnn batsna uzanan bir hat zerinde oluturulan Bat Cephesinin kurulmas karar bu kongrelerde alnmtr. Bu kongrelerin yansra; 2. Balkesir Kongresi (22 Eyll 1919), Lleburgaz Kongresi (Nisan 1919), Edirne Kongresi (9 Mays 1919) ve Afyon Kongresi (2 Austos 1920) tarihlerinde blgesel nitelikli olarak, Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri tarafnca dzenlenmitir. Pozant Kongresi (5 Austos 1920) tarihli dzenlenen kongreye Mustafa Kemal Paa da katlm, bu toplantda Adana igal altnda olduu iin Pozantnn il merkezinde yaplmas kararlatrlarak sivil ve askeri rgtlenme zerinde durulmutur. 5. Erzurum Kongresi (23 Temmuz 7 Austos 1919)

Dzenleyenler : Dou lleri Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Trabzon Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Toplanma ekli : Blgesel Nitelikli Alnan Kararlar : Ulusal Nitelikli Toplanma Nedeni : Karadenizin dousunda Pontus Rum Devletine engel olmak Dou Anadoluda Ermeni Devleti kurulmasn engel olmak Bu blgelerdeki Trk haklarn korumak, gvenliklerini salamak Dou illerinin btnln salamak ve savunmak, igal tehdidi altna girmesini nlemek Erzurum ve Trabzonda kurulan cemiyetleri birletirmek Katlan Delegeler : 9 delege (Erzurum, Trabzon, Sivas, Bitlis, Van) Katlamayan Delegeler : Diyarbakr, Elaz, Samsun, Mardin delegeleri (Vali engellemeleri nedeni) Kongre ncesi Alnan Blgesel Kararlar : Vatandan ayrlmamak iin her trl ihtimal nne alnacak, hibir fedakrlktan kanlmayacak ve kesinlikle g edilmeyecek. Memleket bir Ermeni saldrsna urarsa bu iddetle karlanacak ve milli varlmz korunacak. dzeni koruyabilmek iin bir Beki rgt kurulacak ve halk silahlandrlacak. Kongre Balamadan nce Karlalan Sorunlar : Mustafa Kemalin askerlikten istifa etmesi (Dou Mdafaa-i Hukuk Cemiyetine ye olarak zld.) Mustafa Kemalin Kongreye ye olmas (ki yenin istifas ile M. Kemal ve Rauf Bey ye oldu.)

TARH 2013

~ 180 ~

************************************************ TARH ************************************************** Kongrede Alnan Kararlar : 1) Ulusal snrlar iinde vatan bir btndr, paralanamaz: lk defa vatann btnlnden, ulusal snrlardan ve Misak- Milliden bahsedildi. Emperyalist politikalara aznlk devletlere kar kld. 2) Her trden yabanc devlet igaline ve mdahalesine kar ulus birleerek kar koyacaktr: Doudaki tm cemiyetler tek at altnda birletirilecektir. 3) Vatann bamszln, Merkezi (stanbul) Hkmet salayamazsa geici bir hkmet kurulacak. Bu hkmetin yeleri Sivasta toplanacak Milli Kongre tarafndan seilecek, Kongre toplanmamsa seimleri Temsil Heyeti yapacaktr: lk defa bir hkmetin kurulmasndan bahsedildi. Seilme ekli demokratik yntemdir. Temsil Heyeti kurulacak ve blge adna yrtme gcn stlenecek, mcadeleyi merkezletirecek. 4) Manda ve himaye (koruma ve gdm) kabul edilemez: lk kez ve ak ekilde mandac zihniyet reddedildi. Bu karar tam bamszln amalandnn kantdr. 5) Aznlklara sosyal ve siyasal yapmz zedeleyici ayrcalklar verilemez, ancak bu vatandalar her trl saldrdan korunacaktr: Her trl igal ve ayrcala kar kld, halk anlaya ters dmemeye dikkat edildi. 6) KuvayMilliyeyi etkin ve milli iradeyi hkim klmak esastr: Ulus egemenliine dayal bir ynetime vurgu yapld. 7) Milli (Mebusan) Meclisin derhal toplanmas ve hkmet ilerinin meclis tarafndan kontrol edilmesi iin allacaktr: Ynetimde halk iradesi n plana karlmak istendi. stanbul Hkmeti, meclis araclyla denetim altna alnmak istenmitir. 8) Ulusumuzun bamszln ve yurdumuzun btnln ele geirme amac olmayan herhangi bir devletin teknik, sanayi ve mali yardm kabul edilebilir: Yabanclarla kurulacak ilikiler dzenlenmi. Kongrenin d politika esaslar ortaya kmtr. D devletlerle ilikilerde bamszlk esas alnmtr. 9) ark Vilayetleri Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, her eit particilik oluumlarndan tamamen uzaktr: Milli birlik ve beraberlii zedeleyecek ekimelerin ortadan kaldrlmas hedeflendi. 10) Blgeden g yasakland, kararlara kar kanlar vatan haini saylacak ve cemiyetin ad arki Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti olarak deitirilecektir: Dou Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ile Trabzon Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin birletirilerek arki Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurulmas karar alnd. Milli birliin kurulmas iin bu ilk admdr. 11) Ulusal iradenin ve onun evresinde toplanan ulusal glerin varl padiahlk ve halifelik makamn kurtaracaktr: Ulusal iradeyi egemen klmak ile elien bir maddedir; ancak srecin rejimi tartacak bir sre olmad gz nne alnrsa ama milleti kurtarmak ve halkn tepkisini ekmemektir. Kongrenin nemi : Kongre kararlar; tm memlekete, stanbuldaki igalcilere, yabanc devletlere ve Wilsona gnderilmitir. Vilayet-i Sittenin Osmanl Devletinin ayrlmaz bir paras olduu ve ulusal egemenliin hkim olmas gerektii belirtildi. Tam bamszln koulsuz salanmas iin yaplmas gerekenler belirtilmitir. 9 yeden oluan, bakan Mustafa Kemal olan; fakat sadece dou blgelerini temsil eden Temsilciler Kurulu ilk kez oluturuldu. Mustafa Kemalin ilk kez sivil katld yerdir. Ulusal egemenlikle ilk kez Cumhuriyetilie gnderme yapmtr. Bu Kongrede lk Kez Alnan Kararlar : Misak- Milli ve milli snrlar Aznlklara ayrcalk verilmemesi Mebusan Meclisin toplanmas Ulusal birlii zedelemeyecek ekilde d yardm alma Geici bir hkmet kurma Manda ve himayenin reddi Kaytsz artsz millet egemenlii (milli egemenlie dayal devlet kurma) Doudaki cemiyetlerin birletirilmesi (arki Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti) Temsilciler Kurulunun kurulmas 6. Sivas Kongresi (4 11 Eyll 1919) Ali Galip Olay : stanbul Hkmetinin, Sivas Kongresinin toplanmasn engellemek amac ile Elaz (Harput) Valisi Ali Galipi grevlendirmesi olaydr. Ancak Ali Galip giriiminde baarl olamamtr. stanbul Hkmetinin Mustafa Kemali tutuklamak iin grevlendirdii Elaz Valisi Ali Galip, Malatyada iken Mustafa Kemalin gnderdii kuvvetlerden korkarak kat. Ankara Valisi Muhittin Paa da Sivas Kongresini engellemek istemi ise de baarl olamamtr. Bu iki giriimde Damat Ferit Paann dmanca giriimi ve Franszlarn Sivas igal edecei sylentileri yznden kongreye katlmlar dk olmu; ancak almasna engel olamamtr.

TARH 2013

~ 181 ~

************************************************ TARH **************************************************

Toplanma ekli : Ulusal Nitelikli Alnan Kararlar : Ulusal Nitelikli Toplanma Nedeni : Yaplacak mcadeleyi tek merkezden ynetme istei Milli Mcadeleyi, Milli Kongre eliyle yrtme dncesi Milli gleri birletirme dncesi Katlan Delegeler : 38 delege Kongre Balamadan nce Karlalan Sorunlar : Amerikan Mandas Sorunu (Uzun tartmalardan sonra kesin reddedildi.) Bakanlk Sorunu (Kongreye Rauf Orbay babakanlk etmek istemi; ancak Mustafa Kemalin kongre bakan seilmesiyle sorun zmlenmitir. Baz kesimler Mustafa Kemalin bakan olmasna kar kmlar. lk kez Mustafa Kemale kar i muhalefet olumutur.) Kongrede Alnan Kararlar : 1) Dou Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Tz, lkeyi kapsayacak ekilde deitirilmi ve btn milli cemiyetler Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad altnda birletirilmitir: Milli gler tek elde toplanm ve sava tek elden ynetilmi. 2) Erzurum Kongresinde alnan kararda Temsil Heyeti, Dou illerinin tamam yerine tm yurdu temsil eder eklinde deiiklik yapld: Sivasta yetki alan geniletildi, Kurtulu Savan yrtecek siyasal kurulu oluturuldu. 3) Temsil Kurulunun ye says arttrld ve bakanla Mustafa Kemal getirildi. Btn yeler tm yurdu temsil eder: ye says 9dan 15e karld. Mustafa Kemal, ulusal lider konumuna getirildi. 4) Manda ve himaye dncesi bir daha gndeme getirilmemek zere reddedildi: Manda ve himaye fikri, son ve kesin olarak reddedildi, tam bamszlktan taviz verilmeyecei netleti. 5) Erzurum Kongresinde alnan kararlar kabul edildi: Misak- Milli, Ulusal egemenlik 6) Osmanl Mebusan Meclisinin toplanmas iin almalara devam edilmesi kararlatrld: Bu kararn alnmasnda stanbul Hkmetinin denetlenmesinin ve baz evrelerin Mebusan Meclisine umut balam olmasdr. 7) Bamszlmz zedelememesi artyla d yardm alnabilecei kabul edildi. 8) Sivas Kongresinde, millete hakl sesi duyurmak ve bilgilendirmek iin rade-i Milliye gazetesinin karlmas kararlatrld. (13 Eyll 1919) (Temsil Heyeti almalar halka duyurmak iin) 9) Ali Fuat Paa, Bat Cephesi (Bat Anadolu Kuvaymilliye) komutanlna atand: Kongrede Temsil Heyeti ilk kez yrtme gcn kullanm ve hkmet gibi etkinlik gstermitir. (Dzenli ordu iin ilk adm) 10) Ordu alnan kararlar uygulamakla ykmldr: Orduya milli iradenin koruyuculuu yetkisi verilmitir.

TARH 2013

~ 182 ~

************************************************ TARH ************************************************** Sivas Kongresinin Erzurum Kongresinden Farklar : Manda ve himaye kesin olarak reddedildi. Tm yurttaki cemiyetler Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad altnda birletirilerek ulusal hale getirildi. Temsilciler Kurulu tm yurdu temsil eder hale getirilerek ye says 9dan 15e ykseltildi ve yeleri de tm yurdu temsil etmektedir. Alnan kararlar halka duyurmak ve Ulusal Mcadele aleyhine yaplan propagandalar etkisiz hale getirmek iin rade-i Milliye adnda bir gazete kartld. Kongrenin nemi : Bu kongre her bakmdan ulusal bir kongredir. Milli birlik ve beraberlik yolunda nemli bir adm atlmtr. Kongre kararlar ihtilalci bir karakter tamaktadr. Bu kongre, Amasya Genelgesinin bir sonucudur ve Mustafa Kemal tarafndan toplanlmtr. En nemli sonucu, cemiyetlerin birletirilmesi ve blgesel uralarn sonu getirmeyeceinin vurgulanmasdr. Mcadelenin merkezi ynetime sahip olmasna katk salamtr. Bu kongre, her bakmdan ulusal bir kongredir ve ihtilalci bir karakter tar. Kongrenin bir hkmet gibi hareket ettii grlmtr. (Bat Cepheye Ali Fuat atamak) Erzurumda alnan kararlar geniletilmi ve Meclis-i Mebusann toplanmas karar tekrarlanmtr. stanbul ile ilikiler kesilmi ve 30 Eyll 1919da Damat Ferit Paa Hkmeti istifa ettirilmitir. Bylece ulusal hareketin hem siyaset zerindeki etkisi aka ortaya konmu, hem de yeni kurulacak hkmet ile daha lml ilikilerin kurulmas yolunu amtr. Bu da Amasya Grmelerine ortam hazrlamtr. Kongre Sonunda Yaanan Gelimeler : Amerikal General Harbourd kongre srasnda Mustafa Kemal ile grerek raporunu Mustafa Kemale de sunmutur. Kongre sonunda Temsil Heyeti, Damat Ferit Paann dmanca tutumundan dolay stanbul Hkmeti ile tm ilikileri, haberlemeleri kesmitir. Bu durum padiaha da bildirilmitir. Padiah da bunun zerine Damat Ferit Paa yerine Ali Rza Paay sadrazamla getirerek Milli Mcadeleye yaknlama politikas izlemitir. Bu gelime Temsil Heyetinin stanbul Hkmetine kar kazand ilk siyasi zaferdir. General Harbourd Raporu : General James G. Harbourd, Ermenilerle ilgili aratrma yapmas iin ABD Bakan Wilson tarafndan Dou Anadoluya gnderilmitir. Harbourd, Anadoluda yapt incelemelerden sonra hazrlad raporda unlara yer vermitir: Ermenilerle ilgili ortaya atlan katledildikleri iddias doru deildir. Ermeniler sylendii gibi blgede ounluk deiller. Trk nfusu youndur. Anadolu, kaynaklar ynyle ABDnin ihtiyalarn karlayabilecek zenginlikte deildir. Anadoluda mcadele verenler, yaptklar i konusunda kesin kararldr. ABD Senatosuna sunulan bu rapor, ABDnin Anadolu ile ilgili politikalarn az da olsa deitirmesinde ve senatonun manda konusunu reddetmesinde etkili olmutur. nemi: Bu rapor, Kurtulu Savann haklln gsteren dier bir uluslararas siyasi belgedir. Trklerin Amerikan Mandasna girmek gibi bir niyetinin olmadnn belirtildii bir rapordur. Temsil Kurulu (Heyeti Temsiliye) : Kurul, ilk defa Erzurum Kongresinde oluturulmutur. Sivas Kongresinde ye says arttrlmtr. TBMMnin almasna (23 Nisan 1920ye) kadar milli savan YRTME (Hkmet) gc olmutur. Bu kurul, milli direnii rgtlemi, i isyanlar bastrmaya alm, yerel cemiyetleri Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad altnda birletirmitir. Bu kurul, atamalar yapm, vergilerin toplanmas konusunda kararlar vermi, askeri ve mlk yneticilere emirler vererek uygulatmtr. lk siyasi baars, bask yaparak Damat Ferit Paa Hkmetini istifa ettirmi olmas ve yeni hkmeti Amasya Grmelerinde bulunmak zorunda brakmasdr. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti : Erzurum Kongresinde arki Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti (Doudakileri) kurulmu; Sivas Kongresinde ise ad tm blgelerdekiler birletirilecek eklinde bu isimle oluturulmutur. Cemiyetin ynetim kurulu olan Temsil Heyetinin de ye says arttrlmtr. Cemiyetin tznde yer alan hususlar : Rum ve Ermeni hareketlerine kar kmak, Sultan ve halifeliin kurtulmas iin toplu direni gstermek, Cemiyetin partici akmlardan uzak olmas ve ttihat ve Terakki Frkasnn bir devam olmaddr.

TARH 2013

~ 183 ~

************************************************ TARH ************************************************** Cemiyet, 1919daki seimleri kazanm, toplanan Mebusan Meclisinde Misak- Milli kararlarnn alnmasnda etkili olmutur. TBMM aldktan sonra siyasi varln srdrmtr. 10 Mays 1921de TBMMde Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Grubu da denen Birinci Grup kurulmu ve Mustafa Kemal, bu grubun bakan olmutur. Mustafa Kemalin Dokuz lke denilen programn benimseyen cemiyet, Eyll 1923te Halk Frkasna dnt. 7. Amasya Grmeleri (Protokolleri) (20 22 Ekim 1919)

Sivas Kongrelerini engelleyememeleri zerine Damat Ferit Hkmeti istifa etmi, Ali Rza Paa hkmeti kurulmutur. Ali Rza Paann en nemli yn, Kuvay- Milliyeye sempati duyan yeleri de barndrmasdr. Mustafa Kemal bir telgrafta; Hkmet, kongre kararlarna uyduu takdirde Kuvay- Milliyenin de ona yardmc olaca mesajn vermi ve Ali Rza Paa, byle bir ortamn olumasn frsat bilerek Amasyada grme yaplmasna karar vermitir. Grmeler; Temsil Heyeti adna Mustafa Kemal, stanbul Hkmeti adna Salih Paa yapmaktadr. Bu grmelerde, ak ve imzal, ikisi gizli ve imzasz be protokol tespit edilmitir. (Gizli protokoller, ordulara bildirilmitir.) Salih Paann grmelerde bulunmak iin Amasyaya gelmesi, stanbul Hkmetinin Temsil Heyetini kendisine denk bir siyasi rgt olarak tandna kanttr. Birinci Protokol Salih Paann stekleri Ordu siyasetle uramamaldr. Hkmeti kk drc mdahalelerde bulunulmamaldr. Hkmet hakknda aleyhte yaz yazlmamaldr. kinci Protokol Ak & mzal Aznlklara sosyal dengeyi ve siyasal egemenlii bozacak ayrcalklar verilmeyecektir. Mondros Atekes Antlamas imzaland srada igal edilmemi snrlar korunacaktr. Meclisin stanbul dnda gvenli bir yerde toplanmasna karar verildi. nc Protokol Ak & mzal Temsil Heyeti, seimlere karmayacak ve seimler derhal yaplp Meclis-i Mebusan toplanacakt. Ermen g srasnda su ileyenlerin mebus seimlerine katlmalar nlenecekti. Siyasi partilerin ve Hristiyan topluluklarn seime katlmalar salanacakt. Drdnc Protokol Ak & mzal Baz komutanlar grevlerinden alnacakt. Baz subaylarn mahkemeye verilmeleri hakknda emirler dzeltilecekti. Maltaya srlenlerin stanbula getirilerek yarglanacakt. Milli kuvvetleri maddi ynden desteklenecekti. Milli mcadele taraftar olan memurlarn yerlerinden alnmayacakt. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, stanbul Hkmeti tarafndan tannacakt. Hkmet, Sivas kongre kararlarn kabul edecekti. Vatann btnl korunacak, igale izin verilmeyecek ve manda ynetimi kabul edilmeyecekti. Bar grmeleri srecine Temsil Heyeti de katlacak, grmelere katlacak kiiler iin Temsil Heyetinin de onay alnacakt.

TARH 2013

~ 184 ~

************************************************ TARH ************************************************** Beinci Protokol Gizli & mzasz Bar Konferansna gnderilecek kurul delegelerin isimleri verildi. zmirin dman igalinden kurtarlacakt. Zararl cemiyetlerin faaliyetlerine snrlamalar getirilecek veya son verilecekti. Baz komutan ve polis mdrleri deitirilecekti. Kym yapm Ermeniler yarglanacakt. Milli mcadeleye dman basnlar hakknda gerekli ilemler uygulanacakt. Baz subaylarla ilgili padiah kararlar geri alnacakt. Amasya Grmelerinde Fikir Birliine Varlan Protokoller : Milli snrlarn korunmas Mebusan Meclisinin derhal almas ve milletvekili seimlerinin zgrce yaplmas Aznlklara zel hak verilmemesi Anlama Devletleri ile yaplacak bar grmelerine Temsilciler Kurulunun da katlmas stanbul Hkmeti tarafndan grevlerinden alnan Milli Mcadeleci memurlarn grevlere geri dnmesi stanbul Hkmeti aleyhine yaz yazlmamas Ali Rza Paa Hkmetinin Temsilciler Kurulunca tannmas Amasya Grmesinde Son Durum : Amasya Grmelerinde taraflar Mebusan Meclisinin alaca yer konusunda sorun kmtr. Mustafa Kemal Paa, meclisin stanbul yerine gvenlik asndan uygun olan Bursada toplanmasn istemi; fakat Salih Paa bu neriyi bakanlarn ve babakann milletvekilleri ile ilikilerin aksayacan, stanbuldan vazgeildii yargsn dourarak tilaf Devletlerine ve zellikle Yunanistana stanbulu almak iin frsat vereceini, baz milletvekillerinin protesto ederek meclise gitmeyeceini ileri srerek kabul etmemitir. Sonunda stanbulda alarak seimlerin yaplmas kararlatrlmtr. stanbul Hkmeti Amasya Grmelerinde tespit edilen protokollerden sadece Mebusan Meclisinin almasyla ilgili karar kabul etmi, dier kararlar otoritesini sarsmamak adna reddetmitir. Amasya Grmelerinin Deerlendirilmesi stanbul Hkmeti, Temsil Heyetini ve Anadolu Hareketini resmen ve hukuken ilk kez tand. Taraflar ilk kez birlikte hareket etmitir. Temsil Heyeti, grlen konulara resmiyet kazandrmak amacyla karlkl protokol imzalad. stanbul Hkmeti, meclisin almas ve seimlerin yaplmas dndakileri kabul etmemitir. (Otorite koruma) Seimlerin yaplmas dnda stanbul Hkmeti, alnan kararlara ciddi biimde uymamtr. Bir jest olarak da Mustafa Kemalin grevden alnma biimini deitirmitir. Temsil Heyetinin nfusu artmtr. Mebuslar Meclisi stanbulda toplanmtr, hkmet almalar denetim altna alnmtr. Mebuslar Meclisine ttihatlarn girmesi engellenmitir. Seimlerin serbest yaplmas salanm, tilaf Devletlerinin seimlerin yaplmasna birka nokta haricinde mdahale etmemitir. tilaf Devletlerin seimlerin yaplmasna ve meclisin almasna mdahale etmemelerinin temel nedeni, aleyhlerine kararlar kmayaca dnmeleridir. Mebusan Meclisi iin seimler yaplmtr. Ulusular Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti listesinden aday olmulardr. 8. Komutanlar Toplants (Sivas) (16 28 Kasm 1919) Mustafa Kemal, Amasya grmelerinden sonra komutanlarla grmek zere Sivasa gitti. Grlen Konu 1. Meclis-i Mebusann toplanma yeri, 2. Toplantdan sonra Temsilciler Kurulunun alaca biim ve alma yntemi, 3. Paris Bar Konferansnn bizim iin olumlu olumsuz karar vermelerinde nasl davranlaca grld. Toplant Sonucu 1. Meclis stanbulda toplanacaktr. 2. Milletvekillerin gvenlikleri salanacaktr. 3. Temsil Heyeti grevine devam edecektir. Not: Amasya grmelerinde, Salih Paa zellikle Meclis-i Mebusann stanbulda toplanmasnn doru olmad gr karsnda bu gre katlmakla birlikte bu grn ahsna ait olup stanbul Hkmeti adna sz veremeyeceini kayda geirmitir. Bu durum, stanbul Hkmetinden endie duyduunun gstergesi olmutur.

TARH 2013

~ 185 ~

************************************************ TARH ************************************************** 9. Mustafa Kemal Paann & Temsil Heyetinin Ankaraya Gelmesi (27 Aralk 1919) Meclis-i Mebusann toplanmas iin yaplan seimlerde byk ounlukla Mdafaa-i Hukukular kazand. Meclisin stanbulda toplanmas kesinleince Temsil Heyeti, meclis almalarn yakndan izleyebilmek iin Ankaray merkez seti. Mustafa Kemal, Erzurum milletvekili seildi. Kendi gvenlii iin stanbula gitmemitir. Ancak meclisin almalarn daha da yakndan takip etmek ve izlemek iin Temsil Heyeti ile birlikte Ankaraya gelmi. Ama, milli mcadelenin merkezi Ankara yaplmaktr. Ankarann Milli Mcadelenin Merkezi Seilmesinin Nedenleri : Corafi konum itibariyle gvenli bir yerde olmas ve igal altnda olmamas, Anadoluya hkim bir alanda olmas (orta noktada), Bat Cephesi ile stanbula yakn olmas, Ulam ve haberleme imknlarna sahip olmas, Demiryolu ulamna sahip olmas, Halknn milli mcadele yanls olmasdr. Hkimiyet-i Milliye Gazetesi (10 Ocak 1920) : Mustafa Kemal Paa Ankaraya geldikten sonra Milli Mcadeleye ilikin haberleri yurt iine ve yurt dna doru ve hzl olarak yayabilmek iin bu tarihte bu gazeteyi amtr. Bu gazete bir sre TBMMnin yar resmi yayn organ gibi hareket etmitir. 10. Mebuslar Meclisinin Toplanmas (12 Ocak 1920) Temsil Heyeti Ankaraya geldikten sonra srada Mebuslar Meclisi almasn takip etme durumu olmutur. Mustafa Kemal, Mdafaa-i Hukuk yanls olan milletvekilleri ile bir grme yapm ve onlardan mecliste yapmalarn istedii birka istekte bulunmutur. Mustafa Kemalin Ankaraya gelebilecek mebuslardan mecliste hareket etmeleri gereken talimatlar: Mustafa Kemalin meclis bakanlna seilmesi: Meclisin kapatlmas durumunda Meclisi Anadoluda yeniden toplayabilme yetkisini kazanmak iin istemektedir. Mecliste Mdafaa-i Hukuk Grubu kurulmaldr: Ulusal ruhla birlikte hareket etmelerini ve siyasi partiler olmadndan grup disiplini iinde alarak ulusal kararlarn alnmasn salamay istemitir. Misak- Milli kararlar, tm meclis yelerine kabul ettirilerek onaylanmaldr: Sivas Kongresinin kararlar yasallatrmak istemektedir. Ali Rza Paa Hkmetine gvenoyu verilmemelidir. Osmanl Mebusan Meclisinin Almas (12 Ocak 1920) : Meclis-i Mebusan, 12 Ocak 1920de stanbulda ald. Mustafa Kemal, bakan seilmedi. (Milletvekillerin padiahn etkisinde kalmalar nedeniyle) Mdafaa-i Hukuk Grubu kurulamad; Mustafa Kemal yanda olmadklarn gstermek adna Felah- Vatan grubu kuruldu. (Milletvekillerin padiahn etkisinde kalmalar nedeniyle) Olumsuzluklara ramen, Misak- Milli (Ulusal Snrlar) kararlar 28 Ocak 1920de kabul edildi. Not: Son Osmanl Mebusan Meclisinde onaylanan son karar Misak- Milli kararlardr. 11. Misak- Milli Kararlar (28 Ocak 1920) Alnan Kararlar :

1) Mondros Mtarekesi imzaland srada igal altnda olmayan ve Osmanl slam ounluunun bulunduu topraklar blnmez bir btndr: Vatan snrlar belirlenmitir. gallere kar klmtr. 2) Mtarekenin imzalanmas srasnda igal altnda olan ve Araplarn ounlukta olduu yerlerin geleceini blge halknn oyu belirleyecektir: Arap ounluk, dolaysyla Arap topraklar vatann snrlar dnda brakld. Wilson ilkelerinin nfus maddesi temel alnd. 3) Mtareke srasnda Osmanl snrlar dnda kalan Kars, Ardahan ve Batum (Elviye-i Selase) iin gerekirse halk oylamas yaplacaktr: Bu karar blgede Trk ounluundan emin olunduu iin alnd. Wilson ilkesinden etkilidir. 4) Bat Trakyann hukuki durumunu orada yaayanlarn zgr iradesi belirlemelidir: Bat Trakya, Balkan Savalarnda kaybedildi, Bu karar blgede Trk ounluundan emin olunduu iin alnd. Wilson ilkesinden etkilidir. 5) Gvenlik saland takdirde Boazlar dnya ticaretine ak tutulacaktr. Gei artlar, ilgili devletlerle grlerek saptanabilir: Boazlardaki igalin kaldrlmas istenmitir. Karadenize kys olan devletler ile Boazlar konusunda diplomasi iletilecei kastedilmitir.

TARH 2013

~ 186 ~

************************************************ TARH ************************************************** 6) Aznlk haklar komu lkelerde yaayan Mslmanlara tannan haklara eit olacaktr: Aznlklarn i ilerimize karmak iin kullanlmamalarna bir snrlama getirilmitir. Eitlik ilkesi gzetilmi, komudaki Mslman ahalinin haklar korunmaya allmtr. 7) Kapitlasyonlar kaldrlmaldr. Borlarmzn denmesi de bu ilkelere aykr olmamaldr: Tam (Ekonomik) bamszlk salanmak istenmitir. lk kez ve aka yabanc imtiyazlara kar klmtr. MSAK-I MLL KARARLARI (Genel tibari le) Siyasi, adli, mali gelimemize engel olan her trl kstlamalar kaldrlacak. Ancak milli snrlarn borlar denebilir. Milli snrlar bir btndr, paralanamaz. stanbul ve Marmara Denizinin gvenlii salanmaldr. Bu boazlarn dnya ticaretine ve ulama almas konusunda dier devletlerin oy birlii ile verecei kararda etkili olacaktr. Elviye-i Selase (Kars, Ardahan ve Batum), Arap memleketleri ve Bat Trakyada gerekirse halkoyuna mracaat edilebilir. Aznlklarn haklar, komu memleketlerdeki Mslmanlarn haklarnn korunmas art ile kabul edilebilir.

Kapitlasyonlar Osmanl Borlar Snrlar Boazlar Referandum (Halk Oylama) Aznlklar

Not: Misak- Milli snrlarnda olan Musul, Kerkk (Irakn kuzeyi), Suriye blgesi (Hatay d), Bat Trakya ve Batum blgeleri taviz olarak verilip elimizden kacak ve kalan blge Misak- Milli snr olacak. Misak- Milli Belgesinin Temel zellikleri : Bir parlamento karardr ve tam bamszlk temel ilke olarak kabul edilmitir. Vatann yeni snrlar etnik younlua gre izilmitir. Belgeye ball gstermek ve etkisini arttrmak iin Yemin biiminde tanmlanmtr. Milli mcadelenin son (kesin) programdr. Dnya parlamentolarna duyurulmas kararlatrlmtr. Padiah tarafndan onaylanmamtr.

TARH 2013

~ 187 ~

************************************************ TARH ************************************************** Misak- Milli Kararlarnn Sonular : Trk vatannn snrlar izildi, ulusal bamszlk n planda tutuldu. Vatann geleceiyle ilgili karar alnd. Kapitlasyonlara ve Boaz igaline kar klmtr. Erzurum ve Sivas Kongrelerinin kararlar meclis tarafndan onayland. Mebusan Meclisi tarafndan, Milli Mcadelenin siyasi program kabul edildi. Mustafa Kemal, askeri grevinden kendisinin ayrldn aklad ve madalyalar geri verdi. Ulusal Egemenlie ilikin ilkeler yoktur. stanbulun igaline zemin hazrlad. 12. stanbulun Resmen gal Edilmesi ve Mebuslar Meclisinin Datlmas (16 Mart 1920) Misak- Milli kararnn Son Osmanl Mebusan Meclisinde onaylanmasndan sonra tilaf Devletleri bu duruma tepki gstermi (Anadolunun paylamna ters dmesi etkisi) ve basklar sonucu Ali Rza Paa Hkmetini drerek, Salih Paa Hkmetini kurdurmutur. (Konuyu lehlerine evirebilmek iin) Yeni hkmet de bu kararlar iptal edemeyince tilaf Devletleri; 9 Martta Trk Ocan basm, stanbuldaki 150 civarndaki aydnlar tutuklad ve 16 Mart 1920de stanbulu resmen igal etti. 20 Martta Mebusan Meclisi, tilaf Devletleri tarafndan baslm ve milletvekilleri tutuklanarak Maltaya srlmtr. gal Edilmesi ve Meclisin Datlmasnn Nedenleri : Mebuslar Meclisince Misakmilli ve Cezalandrma Andnn kabul edilmesi Kuvaymilliyenin Marata Franszlara kar baarl olmas Anadolu hareketinin Mustafa Kemal Paa nderliinde gelierek glenmesi Cezalandrma And (Tecziye Ahitnamesi) (11 Mart 1920) : Mebuslar Meclisinde kabul edilen ant, I. Dnya Savan douran bunalmlardan balayarak meclisin almasna kadar i ve d siyasette devlet ve millete zarar veren bakanlar kurulu yeleri ile onlarla ibirlii yapanlar hakknda soruturma almasn ngren kanun. tilaf Devletlerinin stanbulu gal Bildirisi : galler geicidir. (Halkn tepsini azaltmak istei) Ama, Osmanl Saltanat makam zayflatmak deil gcn arttrmaktr. Anadoludaki hareketin ilerlemesi durumunda stanbul, Trklerden tamamen alnacaktr. galin Sonular : Salih Paay grevden alnd, Damat Ferit Paa tekrar sadrazamla getirildi. Padiahn Mebusan Meclisini kapatmas, dorudan milli iradeyi yok saymaktr. Milli mcadele yanls mebuslar, tutuklanarak Maltaya srldler. Meclisin stanbulda almasna kar kan Mustafa Kemalin hakll anlald. stanbul galine Kar Tepkiler nlemler : stanbul ile tm haberlemeler kesildi ve yasakland. stanbulda yaplan tutuklamalara kar, Anadoludaki tilaf subaylar tutukland. Gvenlii bozan kiilere kar kanuni ilem yapld. Anadoludan stanbula vergi gnderilmesi engellendi. Halka Osmanl Devletinin fiilen sona erdii bildirildi. Ziraat Bankas, Dyun-u Umumiye ve Osmanl Bankasnn Anadoludaki tm mal ve para varlna el konuldu. tilaf Devletlerinin stanbul ve Adanadan Anadoluya yapacaklar asker ve malzeme sevkiyatn nlemek iin Geyve Ulukla demiryollar tahrip edildi. Anadoludaki igal birliklerinin silahlarnn alnmas kararlatrld. Mustafa Kemal, Heyet-i Temsiliye adna bir genelge yaymlad ve yeni meclisin Ankarada toplanacan, Osmanl Mebusan Meclisi yelerinden stanbuldan kap Ankaraya gelebilenlerin de TBMMye katlabileceklerini bildirdi. Yeni bir meclisin toplanmas iin faaliyetlere balad. 13. Milli Mcadelede Basn Organlar 14 Eyll 1919 rade-i Milliye Gazetesi karld. Sivas Kongresinden sonra Temsil Heyetinin almalarn halka duyurmak ve Ulusal Mcadele aleyhine yaplan propagandalar etkisiz hale getirmek iin bu isimde gazete yaymland. yl st ste baslmtr. 10 Ocak 1920 Hkimiyet-i Milliye Gazetesi karld. Mustafa Kemal Paa Ankaraya geldikten sonra Milli Mcadeleye ilikin haberleri yurt iine ve yurt dna doru ve hzl olarak yayabilmek iin bu tarihte bu gazeteyi amtr. Bu gazete bir sre TBMMnin yar resmi yayn organ gibi hareket etmitir. 6 Nisan 1920 Anadolu Ajans adnda haber ajans ald. Bu basn kuruluu milli birlii tehlikeye drecek i ve d yaynlara kar milleti uyarma grevi yapmtr. Halide Edip nclnde kurulmutur.

TARH 2013

~ 188 ~

************************************************ TARH ************************************************** 7 Ekim 1920 Ceride-i Resmiye adnda ilk resmi gazete karld. TBMMnin kartt kanunlar yaymlamak iin kuruldu. 17 Aralk 1927de Resmi Gazete adn almtr. Milli Mcadele Tarafl Kart yaynlar Tarafl Yaynlar Kart Yaynlar Mimber Emel Hukuk-u Beer Peyam- Sabah Alemdar Yeni Adana zmire Doru stikbal Ahali Szbirlii Anadolu Tasvir-i Efkr Vakit kdam leri Tercman Sebilrread Kk Mecmua Anadolu Ajans Yeni Gn Ankara mit Gleryz rad Yeni Dnya Zafer Yeni Hayat Aydede Trke stanbul Tan arkn Sesi Zincirbent Ferda

rade-i Milliye Hkimiyet-i Milliye t Albayrak Ak Sz Akam Vatan

t Gazetesi: 2 Ocak 1918de Abdlgani Ahmet Bey tarafndan kurulan gazetede Yunan igalini protesto eden yazlar yaymlanmtr. Albayrak Gazetesi: Erzurumda yayn hayatna balad. Vilayet-i arkiye Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin yayn organ olmutur. Aksz Gazetesi: 15 Haziran 1919da Kastamonuda karlmtr. Mimber Gazetesi: 21 Kasm 1918de Mustafa Kemal ve Fethi Okyar tarafndan stanbulda karld. Yeni Adana Gazetesi: 25 Aralk 1918de Adanada karld. zmire Doru Gazetesi: zmirde Vasf nar tarafndan karld. stikbal Gazetesi: Faik Ahmet Barutu tarafndan karld. Ahali Gazetesi: Samsunda smail Cenani tarafndan karld. Emel Gazetesi: Amasyada karld. Tasvir-i Efkar Gazetesi: 1862de yayn hayatna balayan gazete, Kurtulu Sava ile ilgili haberleri stanbulda gn gnne yaymlamtr. Vakit Gazetesi: 1875 ylnda stanbulda karlan gazete Ahmet Emin Yalman bayazarlnda yayn hayatna devam etmitir. kdam Gazetesi: stanbulda 5 Temmuz 1894 ile 31 Aralk 1928 tarihleri arasnda yaymlanm ve kurucusu ise Ahmet Cevdet idir. leri Gazetesi: 1 Ocak 1918de Celal Nuri ve Suphi Nuri tarafndan stanbulda karld. Atatrkn isimsiz yazlar bu gazetede yaymlanmtr. Hukuk-i Beer Gazetesi: 1918 1919 yllar arasnda zmirde yaymlanmtr. Yunan glerine ilk kurunu atan Hsan Tahsin bayazardr. Sebilrread Dergisi: Mehmet Akifin bayazar olduu dergidir. Kk Mecmua: 18 Haziran 1922den itibaren Ziya Gkalp tarafndan Diyarbakrda karlmtr. Yeni Gn Gazetesi: 1918de Yunus Nadi tarafndan stanbulda yaymlanmaya baland. 1920de Ankaraya tand. Ankarann ilk gnlk gazetesidir. Akam Gazetesi: 1918de Fatih Rfk ve Ali Naci Karacan tarafndan stanbulda karld. Milli Mcadele yllarnda Mustafa Kemali desteklemitir. Tercman Gazetesi: Ankara Hkmetince yaymlanan resmi tebli ve cephe haberlerini yaymlayan gazetelerden biridir. NUTUK (1919 1927) : Bu tarihler arasndaki olaylar kapsar. Mustafa Kemalin en byk eseridir, 1919 senesi Maysnn 19uncu gn Samsuna ktm, cmlesi ile balar. Yeni Trk Devletinin kuruluunu anlatr.

TARH 2013

~ 189 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 190 ~

************************************************ TARH **************************************************

17. I. TBMM DNEM VE MUHAREBELER (1920 1922)

TARH 2013

~ 191 ~

************************************************ TARH ************************************************** TBMMnin Almasna Doru (Kurucu Meclis) Seim Genelgesi : 17 Mart 1920 genelgesinde, Olaanst yetkilere sahip bir Kurucu Meclisin Ankarada toplanmas gerektiini ordu komutanlara bildirilmitir. Seim Genelgesinde Yer Verilenler (19 Mart 1920 Genelgesi) : Seime her grup (btn parti dernek ve topluluk) ve partiler aday gsterebilecektir. Ankarada olaanst yetkiler tayan bir meclis ulus adna ileri yrtmek iin toplanacaktr. Her sancan bir seim blgesi olacak ve her sancaktan (livadan) 5 ye seilecektir. Seimlere belediye idare meclisler ile Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin katlmalar zorunludur. Seime aznlklar katlmayacaktr. Seimler 15 gn iinde bitirilecektir. Seimlerde gizli oy, ak saym yaplacaktr. Meclis-i Mebusana seilenler de yeni meclise katlabilecektir. Not: Meclis alnca adnn ne olaca ynnde tartma yaanmtr. 19 Mart genelgesinde Olaanst Yetkiler Tayan Bir Meclis demekle yetinilmi ve Byk Millet Meclisi ad verilmitir. Meclisin bana Trkiye kelimesi de 8 ubat 1921de getirilmitir. I. TBMM Dnemi (23 Nisan 1920 11 Austos 1923) I. TBMMnin Almas (23 Nisan 1920) : Seimler gnn artlarna uygun olarak btn lkede yaplm, Mustafa Kemal Ankaradan milletvekilidir. Meclis, 23 Nisan 1920 Cuma gn Sinop Milletvekili erif Beyin konumasyla ald. Meclisin ye says 390 kii olmasna ramen 78 milletvekili ile toplanabilmitir. Dier yeler subay, vali, komutan gibi devlet ilerini yrtmekte idi. Temsilciler Kurulu, almalarna son vererek datlmtr. Meclis aldndan grevini bitirmitir. TBMMnin Kurulu Amalar : Dzenli bir ordu oluturmak, milli iradeyi hkim klmak, vatan igallerden kurtarmak, milli birlik ve beraberlii (egemenlii) srekli klmak, 24 Nisan 1920de Mustafa Kemalin Meclise verdii nergeler Meclisin stnl ve Hkmet kurma zorunluluu Geici bir padiah vekili deil, bakansz bir hkmet Meclisin setii ve meclise kar sorumlu bir hkmet Meclis bakannn yetki ve sorumluluu Padiahn gelecekte yasal dzenleme iinde yer almas gereklilii :

24 Nisan 1920de TBMMnin Ald Kararlar : 1. TBMMnin zerinde hibir g yoktur: Ulusal irade, dier btn glerin zerindedir. 2. Bir hkmet kurmak zorunludur: stanbul dnda bir hkmet kurulmas gereklilii vurguland ve stanbul Hkmeti de yok sayld. 3. Geici bir hkmet bakan tanmak veya padiah vekili karmak uygun deildir: Meclisin geici olmad ve bamsz alaca belirtilmitir. Hkmetin padiah denetiminde bir kurul olmayaca sylenmi. 4. Byk Millet Meclisi, yasama ve yrtme yetkilerini kendinde toplamtr: Olaanst artlar altnda daha hzl kararlar alnmas amalanm, gler birlii ilkesinin uygulanaca benimsenmitir. 5. Meclis tarafndan seilip vekil olarak grevlendirilecek bir kurul, hkmet ilerine bakar; meclis bakan bu kurulun da bakandr: cra Vekilleri Heyeti denen bu kurulun (hkmetin) meclis tarafndan seilmesi Meclis Hkmeti Sisteminin benimsendiini gsterir. 6. Padiah ve Halife, tilaf Devletlerinin basksndan kurtulduu zaman, meclisin dzenleyecei yasaya gre hareket etmek durumundadr: Gr ayrlklarna engel olmak iin (padiah yanls gruplarn olmas nedeni ile) amaland. Meclisin saltanat ve hilafet makamlarna stnln gstermekle birlikte ileride bu makamlarn kaldrlmasna yasal dayanak olacaktr. 7. Osmanl Devleti aka yok saylmtr, tek otorite Ulus radesi gsterilmektedir: Byk Millet Meclisi Hkmeti Bakanlar Kurulu yeleri (3 Mays 1920) Mustafa Kemal Mustafa Fehmi Bey Meclis Bakan eriye ve Evkaf Bakan Cami (Baykut) Bey Dr. Adnan Advar ileri Bakan Salk Bakan Bekir Sami (Kunduh) Bey Bayndrlk Bakan smail Fazl Bey Dileri Bakan Dr. Rza Nur Milli Savunma Bakan Fevzi akmak Bey Maarif Bakan Hakk Behi Bey Yusuf Kemal Bey Maliye Bakan ktisat Bakan Celalettin Arif Bey Adalet Bakan

TARH 2013

~ 192 ~

************************************************ TARH ************************************************** Birinci TBMMnin zellikleri Yeni bir devlet kurmutur. Anayasa ilan etmitir. (1921 Anayasas) Kurucu Meclis Hkmet ve dzenli ordu oluturmutur. Adnda Millet kelimesi geer. Ulusal Meclis Aznlklara temsil hakk vermez. Aznlk milletvekili yoktur. stiklal Marn kabul etmitir. Kendi zerinde bir g kabul etmez. Olaanst yetkilere sahiptir. Gler Birliine Sahip Yasama ve yrtme glerini kendisinde toplar. Saltanat ve stanbul Hkmetini yok saymtr. Egemenlii millete vermitir. htilalci Meclis gal kuvvetlere kar Ulusal Bamszlk, saltanata kar Ulusal Egemenlik mcadelesi vermitir. Milli birliin bozulmamas adna siyasi parti kurulmasna izin verilmemitir. Ama blnmeyi engellemektir. Siyasi Parti Yok Halk gruplar vardr: Halk Zmresi, Yeil Ordu Grubu, Islahatlar Grubu, Tesand Grubu, stiklal Grubu, Mdafaa-i Hukuk Grubu. yeleri ve bakan seim usul ile halk tarafndan belirlenmitir. Demokratik Meclis Siyasi partiler yoktur ve her trl siyasi gre sahip milletvekilleri barndrr. Bu sistemde Cumhurbakan ve Babakan yoktur. Meclis Hkmet Meclis bakan ayn zamanda hkmetin de bakandr. Sistemi Bakanlar Meclis ierisinden Meclis tarafndan tek tek oylanarak seilmitir. Sonraki Durumlar Olaanst artlarda toplanmtr. Kararlar tartlarak alnmtr. yeleri halk tarafndan seilir. Ortak ama, vatann kurtarlmasdr. Sava koullarndan dolay seime gitmemi ve 3 yl grev yapmtr. Savan sonuna kadar alma ilkesini kabul etmitir. Ancak ara seimler yaplmtr. (Milli iradeye sayg nedeni) Meclis Hkmeti Sistemi kabul edilmitir. Kurtulu Savan yrten temel organ olmutur. TBMM almasyla Temsil Kurulunun grevine son verildi. yeleri, stiklal Mahkemelerinde grev yapmtr. (Meclisin yarg yetkisini kullandnn kant) Milli Mcadele srecinde yaplan siyasi antlamalar onaylamtr. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti faaliyetlerini srdrmeye devam etmitir. Ceride-i Resmi adl Resmi Gazete yaynlanmtr. Hkimiyet-i Milliye gazetesi, yar resmi yayn organ hale getirildi. (TBMMnin) Birinci TBMMde Gruplar I. Grup II. Grup (Zt) Mdafaa-i Hukuk Grubu stiklal Grubu Halk Zmresi Islahat Grubu Yeil Ordu Tesand Grubu Mustafa Kemalin banda olduu gruptur. lerici genlerin kurduu gruptur. Halka yakn olan gruptur. Ynetimi halkn gereksinimlerine hizmet edecek duruma getirir. Sol eilimli bir gruptur. erkez Ethem ve yaknlarnca desteklenir. Eski ttihatlar tarafndan kuruldu. Milletvekillerinin dayanmas esas alnr.

Bu gruplar ierisinde Mustafa Kemale yakn olanlar I. Grup, karsnda olanlar II. Grup olarak adlandrlr. Bilecik Grmeleri (5 Aralk 1920) TBMMnin almasndan sonra Damat Ferit Paa dmanca tavrn srdrm; ancak ulusal direnii nleyememitir. Bu nedenle ngilizlerden destei istedii gibi alamaynca 18 Ekim 1920de istifa etmi; yerine Tevfik Paa getirilmitir. Saltanatn kaldrlmasna kadar grev yapan son sadrazam Tevfik Paa, Ulusal Mcadeleye lml yaklamtr. Bilecikte Mustafa Kemal ile Bilecik Grmeleri yapmtr. stanbulda bir hkmetin var olmadn kabul ederek grmeyi resmilikten karmtr. Grmede olumlu bir sonu alnamamtr. stanbul Hkmetini temsilen katlan eski sadrazamlar Salih Paa ve Ahmet zzet Paa, stanbula gnderilmeyerek Ankaraya gtrtlmtr. Bunu yurt ii ve yurt dna stanbul temsilcilerinin Ulusal Mcadeleye katldklar izlenimini vermek istemek iin yapmtr. Ankarada 3,5 ay kalan heyet serbest braklarak 19 Mart 1921de tekrar stanbula dnmtr.

TARH 2013

~ 193 ~

************************************************ TARH ************************************************** I. TBMM Dneminde kartlan Kanunlar Anam Vergisinin Arttrlmasna Dair Kanun (I. TBMMnin kard ilk Kanun), Hyanet-i Vataniye Kanunu (29 Nisan 1920) (TBMMye kar kan isyanlar bastrmak ve otoritesini arttrmak iin karlmtr) stiklal Mahkemeleri Kanunu (18 Eyll 1920) Dzenli Ordu Kanunu Firariler Hakknda Kanun (11 Eyll 1920) (Asker kaaklarn nlemek iin karlmtr) Men-i srafat & Men-i Mskirat Kanunu (Lks ve israf nlemek ve mcadeleye mali kaynak salamak iin karlmtr) Bakomutanlk Kanunu (Atatrke askeri tam yetki verilerek sava ynetme yetkisidir) Nisab- Mzakere Kanunu (I. TBMMnin itz niteliktedir) stiklal Mar Kanunu (yeleri Meclis ierisinden Meclis tarafndan salt ounlukla seilmitir, ald kararlar kesindir ve temyiz yolu kapaldr) Gmrk Vergisinin Arttrlmasna Dair Kanun (Kapitlasyonlarn olumsuz etkilerini yok etmek iin kartlmtr) Tekilat- Esasiye Kanunu (20 Ocak 1921 Anayasas) (I. nn sava sonrasnda karlmtr.) Not: Mustafa Kemal tarafndan kurulan gazeteler: rade-i Milliye, Hkimiyet-i Milliye ve Anadolu Ajans. Kurtulu Savanda TBMMnin yar resmi yayn organ Hkimiyet-i Milliye, Temsilciler Heyetinin ise rade-i Milliye gazeteleridir. Not: Teklif-i Milliye ve Takrir-i Skn Kanunlar, I. TBMM tarafndan kartlmamtr. lke i Ayaklanmalar ve Alnacak nlemler TBMMye Kar karlan Ayaklanmalar stanbul Hkmeti & tilaf stanbul Hkmeti Aznlklar Devletleri Hilafet Ordusu (Kuva-i Bolu Dzce, Hendek, Rum syan nzibatiye) Adapazar Ayaklanmalar Ermeni syan Yozgat syan Ahmet Anzavur (Kuva-i Muhammediye) Afyon syan Konya syan Milli Aireti syan Kokiri syan eyh Recep syan eyh Eref syan Ali Bat syan Cemil eto syan

Eski Kuvay- Milliyeciler erkez Ethem syan Demirci Mehmet syan

Bir i sava olarak nitelendirilen ayaklanmalarn arkasnda ounlukla saray, stanbul Hkmeti ve bata ngilizler olmak zere tilaf Devletlerinin kkrtmalar yatmaktadr. syanlarda Etkili Olan Baz Etkenler : stanbul Hkmeti ve igal glerinin TBMMyi ve otoritesini ortadan kaldrmak istemeleri stanbul Hkmeti ve igal glerinin Ankaray bir kska ierisine alarak Ulusal Mcadeleyi bomak istemeleri stanbul Hkmetinin halkn dini duygularn istismar ederek Din elden gidiyor eklinde propaganda yapmas eyhlislamn Mustafa Kemal Paa ve arkadalar hakknda lm fetvas yaynlamas Aznlklarn kendilerine ait bamsz devlet kurmak istemeleri stanbul Hkmeti ve igal glerinin boazlarn gvenliini salamak istemeleri Baz Kuvaymilliye birliklerinin dzenli orduya ve otoriteye kar kmalar Baz Kuvaymilliye birliklerinin halka bask yapmalar Baz byk ailelerin kendi yntemlerini kurma dnceleri stanbul Hkmetinin kendi otoritesini korumak istemesi syanlarn Sonular : Milli Mcadelenin kazanlmas gecikmitir. gvenlii bozmutur. Emek ve zaman kaybna neden olmutur. Byn can kayplar yaanmtr. Milli glerin blnmesine neden olmutur.

TARH 2013

~ 194 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 195 ~

************************************************ TARH ************************************************** stanbul Hkmeti Tarafndan karlan syanlar Bu ordu, ngilizlerin tevik ve yardmyla Osmanl Saltanatna bal olarak kuruldu. syan, stanbul ve Anadolu arasnda nemli bir geit olan Geyve Boaznn, zmit ve Hilafet Ordusu Adapazarnn Kuvay- Milliyecilerin eline gemesini nlemek iin karld. Bat Cephesi komutan Ali Fuat Paa komutasndaki Kuvay- Milliye birliklerce datld. Sadrazam Damat Ferit Paa ve ngilizlerin teviki ile Gney Marmara, Manyas, Ulubat, Ahmet Anzavur Balkesir ve Gnende karld. (Ama, boazlarn elde tutulmas) syan erkez Ethem tarafndan (Kuvayseyyare) bastrld. Aznlklar Tarafndan karlan syanlar Fener Rum Patrikhanesi ve ngilizlerin kkrtmasyla Rumlarn Samsun, aramba, Bafra, Erbaa, Tokat, Amasya ve Batumda kartt isyandr. (Pontus Rum Devleti ve Yunanllar iin) ukurova ve Dou Anadoluda Ermeni devleti kurmak iin Fransz desteindeki Ermenilerce karld. Kuvay- Milliyeciler tarafndan bastrld. Eski Kuvay- Milliyeciler Tarafndan karlan syanlar erkez Ethem, kendine bal Kuvayseyyare adn verdii birlikleri Ktahya, Gediz ve Demirci tarafnda ayaklandrmtr. Bu ayaklanma, I. nn sonras smet Bey tarafndan bastrld.

Rum syan Ermeni syan

erkez Ethem

Demirci Mehmet Denizli, Burdur, Dinar civarlarnda kan ayaklanmadr. Refet Paa tarafndan bastrld. Yrk Ali Efe stanbul Hkmeti & tilaf Devletleri Tarafndan karlan syanlar Krt devleti kurmay amalamak iin Garzanda kard. 12. Kolordu tarafnca bastrld. TBMMye kar Mardin, Midyat, Nuseybinde kartld. 5. Tmen tarafndan bastrld. Bayburtta eyh Eref adnda kiinin peygamberlik iddiasyla kt, milli kuvvetlerce eyh Eref bastrld. Sivasta eyh Recep - yandalar, padiahla aralarna girenleri vatan hain iddiasyla eyh Recep karld. Kokiri Airet reislerinin kkrtmalaryla (Erzincan civar) kan isyan, milli kuvvetler bastrd. Milli Aireti TBMMye kar Urfa, Siverekte kt. Milli kuvvetlere malup olarak kat. Deliba Mehmet Deliba Mehmet, 500 asker kaak ile Konyada isyan etti. Refet Paa tarafnca bastrld. stanbul Hkmetinin kkrtmasyla Bozkrda isyan karld. Milli kuvvetlerce Konya bastrld. Afyonda opur Musa, halkn duygularn istismar ederek kard. Milli kuvvetlerce Afyon bastrld. Yozgatta TBMMnin padiaha kar kurulduunu syleyerek karld. erkez Ethem Yozgat bastrd. Bolu - ngilizler, halkn dini duygular kullanarak halk isyana tevik etti. Milli kuvvetlerce Adapazar bastrld. Cemil eto Ali Bat TBMMnin syanlara Kar Ald Tedbirler :

Hyanet-i Vataniye Kanunu kabul edildi (29 Nisan 1920) : Bu kanunda, TBMMnin merutiyetine fiilen, yaz ve szle kar koyanlar vatan hainidir. Cezas idamdr. Kanunun gerekeleri : Meclis iradesine kar gelenleri ve ayaklanmalar nlemek, Kuvaymilliyenin amalar dnda i yapmasn nlemek, Cezalarn geciktirilmeden uygulanmasn salamak, Meclise olan gveni arttrmak, Askere alma iini hzlandrmak ve orduyu glendirmek, asker kaaklarn engellemek, Osmanl Hkmeti ile ibirlii yapanlar cezalandrmak. Firariler Kanunu kabul edildi (11 Eyll 1920) : Askerden kaanlar, kaanlara gz yumanlar herhangi bir ekilde yardm edenleri yarglamak zere TBMM yelerinden oluan stiklal Mahkemeleri kuruldu. Bu mahkeme tarafnca yarglanacaklardr.

TARH 2013

~ 196 ~

************************************************ TARH ************************************************** stiklal Mahkemeleri kuruldu (18 Eyll 1920) : TBMMnin otoritesini salamak zere kuruldu. TBMM adna yarg yetkisini kulland. stiklal Mahkemelerinin yeleri TBMM iinden seilir. Bu gler birlii ilkesinin gereidir. Mahkemeler, olaylarn kt yerlerde kurulmu, yarglamas halka ak yaplmtr. Mahkemenin kararlar kesindir. Bu mahkemeler, u kanunlarn uygulanmasnda grev yapmtr: Hyanet-i Vataniye Kanunu, Firariler Hakknda Kanun, Teklif-i Milliye Emirleri Kanunu, Takrir-i Skn Kanunu 1922de karlan kanunla eylem sahas geniletilmitir. dam cezalar meclisin onayna braklm; ancak adil durumlarda bu da istenmemitir. Bu mahkemeler hem Kurtulu Savanda hem de Cumhuriyet Dneminde devrimlerin yaplmasna zemin hazrlayarak eyh Sait syan ve Atatrke suikast giriimi davalarna bakmtr. Bu mahkemelerin 1927de almalarna son verilmi ve 1949da kaldrlmtr. stiklal Mahkemelerin almalar sonucu : Asker kaaklar olaylar azalm ve dzenli ordu kurulmu, isyanlarda belirgin bir azalma olmutur ( gvenlik salanm). TBMM otoritesi glendi. Osmanl ynetiminin Milli Mcadele aleyhindeki fetvasna kar Ankara Mfts Rfat Breki bakanlndaki bir heyet tarafndan Milli Mcadeleyi destekleyen fetva hazrland. Sadrazam Damat Ferit Paa ve Sevr Antlamasn imzalayanlar vatan haini ilan edildi. stanbul Hkmeti ile her trl haberlemeler kesildi, yaptklar tm ilemler yok sayld. Anadolu Ajans kurularak, Milli Mcadele lehine propaganda yapld. t Kurullar (Nasihat Heyetleri) kurulmutur. Sevr Bar Antlamas ncesi Yaananlar tilaf Devletleri ile Osmanl Devleti arasnda imzalanacak bar antlamasnn gecikmesi nedenleri Osmanl Devletini aralarnda paylaamamalar, talyann paynn byk blmnn Paris Bar Konferans ile Yunanllara verilmi olmas, Boazlarn durumu hakknda kesin bir karara varlamam olmas, Anadoluda Trk milletinin byk bir direni balatmas Londra Konferans (Mart 1920) : Fransa, ngiltere, talya katld; zmirin stats grld. zmir ynetimi Yunanistana verilecek, zmirde blgesel parlamento olacak, ehirde Trk bayra dalgalanacakt. San Remo Konferans (16 26 Nisan 1920) : Konferansa; ngiltere, talya ve Fransa ile Osmanl katld. Bar antlamasnn tasla bu konferansta hazrland. gal blgeleri kesinlik kazandrlmtr. Hazrlk srecine Osmanl alnmamtr. Srece daha sonradan katmlardr. Grmeye giden Tevfik Paa, tasla ok ar bularak imzalamamtr. tilaf Devletlerinin destei ile Yunanllar Dou Trakyay igal etmi ve Bat Anadoluda Bursa Uak izgisine kadar ilerlemitir. Padiah durumun umutsuzluundan bir Saltanat uras toplam, bu urada Damat Ferit Hkmeti adna Maarif vekili Hadi Paa bakanlndaki heyet Fransaya giderek Paris yaknlarndaki Sevr kasabasnda Sevr Bar Antlamasn imzalamtr. (10 Austos 1920) TBMM, Sevr Antlamasn imzalayanlar vatan haini ilan etmi ve Kurtulu Savana gemitir. Yeni Yunan Saldrlar (22 Haziran 1920) : TBMMnin almas, i isyanlar bastrmaya balamas, Sevr Antlamasn hazrlayan San-Remo konferans kararlarna sert tepki gstermesi zerine ngilterenin desteini alan Yunan ordusu hem Bat Anadoluda hem de Trakyada genel bir saldr balatmtr. Bu saldrlar ile Balkesir, Bursa, Salihli, Alaehiri ele geiren Yunan kuvvetleri, Temmuz 1920de Dou Trakyay igal ettiler. Ermeniler de durumdan yararlanarak Kars blgesinde saldrlar younlatrmtr. :

TARH 2013

~ 197 ~

************************************************ TARH ************************************************** Sevr Bar Antlamas (10 Austos 1920)

Sevr Antlamasnn Maddeleri Yunanistana; stanbul il snrna kadar Dou Trakya (Rumeli), zmir evresi, kalan Ege adalar, talyaya; Mula Antalya aras, Bat Anadolu civar, Rodos Oniki Ada, Fransaya; Mersin, Adana, Antep, Mara, Urfa (Tokata kadar), Suriye, Lbnan, Sivas civar, Snrlar Ermenilere; Dou Anadolu (Gmhane, Erzincan, Mu, Bitlis) (Bu snr Wilson izdi), Trklere; Orta Anadolu civar, Boazlar evresi; Ortak igal (tilaf Trkler), zmit, Bursa, Edremit, ngiltere; Arabistan (rdn, Filistin, Hicaz), Musul dhil Irak, stanbul: Osmanl antlamaya uymad takdirde elinden alnacaktr. Boazlar: inde Trklerin bulunmad bir komisyon tarafndan idare edilecektir. Btn devletlere ak olacaktr. Krdistan: Antlamadan bir yl sonra Krtler, devlet kurmak isterlerse Osmanl Devleti, buna raz Siyasi olacakt. (Gney Dou Anadoluda bir Krt devletinin plan yaplmtr.) Hkmler Ermenistan: Dou Anadoluda bir Ermeni devleti kurulacakt. (Wilson ilkeleri etkisi) zmir: ehir, Osmanl hkimiyetinde olacak; ama ynetimi Yunanistana braklacakt. Vatandalk: Osmanl vatandalar isterlerse tilaf Devletlerinin uyruuna geebilecek, bu konuda Osmanl hukuku geerli olmayacaktr. Hakem heyetleri sava srasnda eitli sulara karm olanlar lke dna kararak mallarna el koyacakt. Yabanc okullar serbeste faaliyetlerini srdreceklerdir. Aznlklar Yabanclar ve aznlklar her trl eitim etkinliinde bulabileceklerdir. Aznlklar askerlik yapmayacak ve vergi vermeyecekti. Ordu: Toplam 50.700 askerden oluacakt. Ar silahlar olmayacakt. tilaf subaylarnn denetiminde olacakt. Askerler gnll cretli olacakt. Donanma 13 kk paradan oluacakt. Askeri Her trl askeri uak bulundurmas yasaklanmtr. Her trl tahkimat yasaktr. Mondrosun 7. Maddesi ile askeri kstlama getiren hkmler yrrlkte kalacakt. Sava Savala ilgili sulular mttefiklere, Yunanistana ve Ermenistana teslim edilecekti. Esirleri Osmanl Devletinden sava tazminat alnacakt. Dyun-u Umumiye, Osmanl Bankasndan oluan bir komisyon ekonomiyi idare edecekti. Mali Kapitlasyonlar geniletilecekti. Osmanlnn tm kaynaklarn tilaf Devletleri kullanacakt. ktisadi Sava srasnda zarar gren tilaf Devletleri vatandalarna Osmanl maliyesinden deme yaplacaktr. Kapitlasyonlardan btn mttefik devletler ile Ermenistan Bulgaristan ve Hicaz da yararlanacakt. Kararlar San Remo Konferansnda belirlenmitir. (16 26 Nisan 1920)

TARH 2013

~ 198 ~

************************************************ TARH ************************************************** Sevr Antlamasnn Deerlendirilmesi : Antlamann hukuki geerlilii yoktur; nk bir meclis onayndan gememitir. (Meclis-i Mebusan) Uygulanamam (l domu) bir antlamadr. nk Trk milletinin direniiyle karlalmtr. Misak- Milliye tam anlamyla ters bir nitelik tar. Trklere nerelerin brakld braklmad kesin belirtilmemitir. Kurtulu Sava kazanld iin uygulanamamtr. Taslak kalmtr. TBMM, Antlamay imzalayanlar vatan haini ilan etmitir. Osmanl Devletinin imzalad son antlamadr. Antlamann ar hkmleri, mcadelenin gereklilii fikrini glendirmitir. TBMMnin gcn arttrmtr. Trk halknn mcadele azmini arttrm ve tepki ile karlanmtr. I. Dnya Sava sonunda kabul ettirilmeye allan en ar antlamadr. Bir bar antlamas olmaktan ok, yeni bir sava balatacak nedenler iermektedir. Not: Sevre gre Osmanl Devletinde Kalan Yerler: Giresun, Ordu, Samsun, Tokat, Amasya, Sinop, orum, Kayserinin Dousu, ankr, Eskiehir, Ankara, Bolu, Zonguldak, Bilecik. KuvayMilliye ve Dzenli Ordu Kuvay- Milliye :

Kuvay- Milliyenin oluumuna neden olan etkenler : Mondros Atekesinin tilaf Devletlerince tek tarafl olarak uygulanmaya balanmas, Osmanl ordularnn terhis edilmesi ve halkn gvenliinin tehlikeye girmesi, gal ve katliamlarn halkta bamszlk duygusunu harekete geirmesidir. Kuvay- Milliyenin yararlar : Dman oyalayarak dzenli ordunun kuruluuna zaman kazandrmasdr. (En nemlisi) TBMMye kar kan isyanlarn bastrlmasnda etkin grev almtr. Bat Cephesinin askeri iskeletini oluturmutur. Dmann ilerleyiini yavalatarak moralini bozmutur. Gerilla sava yaparak kayp verdirtmitir. Ky, kasaba ve ehirlerin gvenliklerini salamtr. Milli Mcadele ruhunun domasn ve gelimesini salamtr. Kuvay- Milliyenin zararlar : Bamsz davranmalar, belirli bir otorite altna girmek istememeleri, Haksz yarglamalarda bulunmalar, Halktan zorla, para, mal ve asker almalar, Gereksiz yere silah ve cephane kullanmalar, lerinde yasad kiilere de yer vermeleridir. Kuvay- Milliyenin zellikleri : Vatansever gnlllerden oluur. Dzenli orduya, disipline ve otoriteye kardr. Dank, dzensiz ve kendi bana buyruk hareket etmilerdir. Geimlerini halktan temin ederler. Dzenli Ordu :

Kurulu Nedenleri : Kuvaymilliyenin dzenli Yunan ordular karsnda baarsz olmas, Kuvaymilliyecilerin yetkilerini aarak birok kiiyi hukuk d uygulamalarla cezalandrmas, Baz blgelerde halktan zorla para ve yiyecek almalar, KuvayMilliyenin belli bir otoriteye bal olmamas, askerlik tekniini yeterince bilmemeleri, Milli bamszla ulamak iin dzenli bir ordunun gerekli olmasdr. Olumsuz artlar ramen Kuvay- Milliye, ciddi bir destee sahipti ve tasfiyesi ok zordu. Baz kiiler tarafndan erkez Ethemin Kuvay- Seyyaresi, dzenli ordunun alternatifi olarak grrd. Dzenli ordunun insan kayna olduka azalmt. Asker kaaklar da yz binleri ifade etmekteydi. TBMM, Firariler Kanunu karm ve stiklal Mahkemelerini kurmutu. TBMMnin kurduu dzenli ordu, ilk olarak Bat Cephesinde mcadeleler etmitir. Gediz Muharebeleri (24 Ekim 1920) : Sivas Kongresi sonras Temsil Kurulunun Bat Cephesi Kuvaymilliye Komutanlna atad Ali Fuat Paa dank birlikleri kendine balamaya alm; ancak tam anlamyla baaramamt. Kuvaymilliyenin yetersiz olmas, olumsuz tutum ve davranlar da bu muharebede byk etki yapmtr.

TARH 2013

~ 199 ~

************************************************ TARH ************************************************** Ali Fuat Paa kendine bal Kuvaymilliye birlikleri ile Gedizde bulunan Yunan kuvvetlerine saldrm, dzenli Yunan ordusu karsnda baarl olamamtr. Bu olay dzenli ordunun gerekliliini ortaya koyarak geii hzlandrmtr. Ali Fuat Paa bu olaydan sonra grevden alnarak Moskova Eliliine atanmtr. Bat Cephesi; Bat ve Gney Cephesi eklinde ikiye ayrlmtr. Bunun kuzeyindeki birliklerin komutanlna Albay smet Bey, gneyindeki birliklerin komutanlna Albay Refet Bey atanmtr. Ayrca cepheler genelkurmay bakanlna balanarak askeri otorite de saland. (12 Kasm 1920) TBMM asker kaaklarn nlemek adna Firariler Kanunu karm, stiklal Mahkemeleri kurmutur. Ordunun subay ihtiyac iin Ankarada Subay Mektebi am ve dzenli orduya katlmak istemeyen baz Kuvaymilliye birlikleri zerine askeri birlikler sevk edilerek dzenli orduya geilmitir. Dzenli ordunun da kurulmasyla erkez Ethem ve Demirci Mehmet Efe ayaklandlar ve I. nn ncesinde Kuvay- Milliye kesin ekilde tasfiye edildi.

MLL MCADELE MUHAREBELER DNEM CEPHELER A. Dou Cephesi B. Gney Cephesi C. Bat Cephesi Ermenilerle savald. Fransz ve Ermenilerle savald. Yunanllar ile savald. Bu Osmanldan kalan XV. Kolordu Bu cephede Kuvaymilliye cephede nce Kuvaymilliye, sonra bu cephede savamtr. birlikleri mcadele etmitir. dzenli ordu mcadele etmitir. 1. DOU CEPHES (Ermenistan & Grcistan) Ermeni Meselesi : Osmanl Devletinde Ermeniler Millet-i Sadka (Sadk Millet) olarak adlandrlrlar. Ermeni Meselesi; Fransz htilali ve Rusyann kkrtmas sonucu ilk defa Berlin Antlamas ile emperyalist devletlerce sorun olarak ortaya karld. ngiltere Fransa, Ermenileri destekleyerek blgede g olmalarn istiyorlard. Ermeniler, I. Dnya Savana bamsz olma sevdasyla ksa ve isyanlar da karsa da baarl olamad. Kafkas Cephesinde binlerce Trk Ruslarla ibirlii yaparak katlettiler ve Techir Kanunu ile Suriye ve Lbnana srldler. Bolevik htilali ile Rusya, 3 Mart 1918de Brest-Litowsk Antlamasn imzalayarak savatan ekildi. Ermeniler de Kafkaslarda Ermeni Devletini kurdular. Bu devleti Byk Ermenistana dntrmek iin, I. Dnya Sava sonras Wilson ilkeleri hkmne gereke gstererek Dou Anadoluyu igal etmeye baladlar. Ermeniler igallerini hakl gsterebilmek iin, Dou Anadoluda ounlukta olduunu ileri srdler. General Harbourd da Ermenilerin ounlukta olmadn gstermitir. tilaf Devletleri, Sevr Antlamasna da Dou Anadoluda bir Ermeni Devleti kurulmas hkmn koymutu. Ermeniler buna dayanarak Kars, Ardahan ve Oltuyu igal ettiler. Bu arada, Grc birlikleri Artvin, Batum ve avata girmiti. TBMM, 15. Kolorduyu Dou Cephesi komutanlna dntrd ve Kazm Karabekir Paay da cephe komutan olarak atad. (9 Haziran 1920). Sonra Ermenilere taarruz emri verdi. (28 Eyll 1920) Balatlan harekt neticesinde; 29 Eyll Sarkam, 30 Ekim Kars, 7 Kasm Batum kurtarld. Trk birliklerinin Gmrye ulamas ile daha fazla dayanamayarak bar istemek zorunda kald. Kazm Karabekirin isteklerini kabul eden Ermeniler, Grcy boalttlar; ancak TBMMnin verdii notaya kar karak tekrar saldrsalar da tutunamadan tekrar bar istemek zorunda kald.

TARH 2013

~ 200 ~

************************************************ TARH ************************************************** Gmr Antlamas (3 Aralk 1920) (TBMM & Ermenistan) :

Anlama maddeleri : Kars, Sarkam, Kulp, Idr, Selim; Trkiyeye braklacaktr. TBMM tarafndan geersiz saylan Sevr Antlamas, Ermenistan Hkmeti de tanmayacakt. Trk Ermeni snr, Aras Nehri ldr Gl hattna ekilecekti. Ermenistan, Trkiyeye dmanca faaliyette bulunmayacakt. Ermenistann Trkiyeye kar dier devletlerle yapt tm antlamalar kaldracakt. TBMM Hkmeti, Ermenistana istenildii takdirde askeri ve siyasi bakmdan yardm edecekti. Ermenistan herhangi bir saldrya urar ve yardm isterse Trkiye, ona askeri yardmda bulunacakt. Trklere kar silah kullanmam olan Ermeniler isterlerse 6 ay iinde geri gelip eski yerlerine yerleebilecek. Misak- Milliyi tanyacakt. Taraflar birbirinden tazminat talep etmeyecekti. Ermenistan, asker ve silah saysn snrlandracakt. Topraklarnda yaayan Mslmanlarn dinsel ve kltrel haklarn tanyacakt. Gmr Antlamasnn Deerlendirilmesi : TBMMnin yabanc bir devlet ile imzalad ilk antlamadr. TBMMnin uluslararas alandaki ilk askeri siyasi baarsdr. Ermenilere Sevrin geersizliini kabul ettirmitir. Ermeniler, TBMMnin varln kabul eden ilk devlettir. lk kez siyasi bir szlemede, Trkiye Devleti tabiri kullanld. Ermeni Meselesi sona ermi ve Sovyet Rusyadan gelebilecek yardmlarn n almtr. Dou Cephesi kapanm, kuvvetlerin bir ksm Bat Cephesine kaydrlmtr. Dou snr izilmeye balanmtr. Ermenistan, Misak- Milliyi tanyan ilk lke olmutur. Sovyet Rusyann Ermenistan iki gn sonra igal etmesi, Gmr Antlamasn yrrle sokmam; Kars Antlamasna temel hazrlamtr. Not: Dou Cephesindeki dzenli ordu, TBMM tarafndan kurulmam; fakat TBMMye bal hareket etmitir. Not: Dou snr (Ermeni snr) ilk kez Gmr Antlamas ile ekillenmesine ramen antlamadan bir gn sonra Sovyet Rusya, Ermenistan igal ettii iin dou snr ilk kez Sovyet Rusya ile imzalanan Moskova Antlamas ile resmiyet kazanmtr. Batum Antlamas (23 ubat 1921) (TBMM & Grcistan) :

arlk Rusyann dalmasndan sonra bamsz olan ve Osmanlnn igallerini frsat bilerek Ardahan, Artvin ve Batumu almas, TBMM tarafndan bir nota yollanarak bu topraklarn iadesi istenmitir. Antlama Maddeleri: Ardahan, Artvin ve Batum Trk devletine geri verildi. (Elviye-i Selase snrlara katld.) Grcistan, Ankarada elilik aan ilk devlet olmutur. Not: Batum, Batum Antlamas ile snrlarmza katlm; ancak Sovyet Rusyann Grcistan igal etmesi sonras imzalanan Moskova Antlamas ile Sovyet Rusya idaresindeki Grcistana braklmtr. (lk taviz)

TARH 2013

~ 201 ~

************************************************ TARH ************************************************** 2. GNEY CEPHES (Fransa & Ermeniler & ngiltere & talya) Gney Dou Cephesi (Ermeniler & Fransa) : Mondrostan hemen sonra Fratn dousunu ngiltere, Adana blgesini Fransa igal etti. ngiltere, sonradan Mara, Urfa ve Antepi (1919) Fransaya brakt. Ermenilerden jandarma birlikleri oluturan Fransa; Msr ve Suriyedeki Ermenileri de bu blgeye getirmitir. Franszlar, igali Ermeni etelerle birlikte srdrmtr. Bu durum karsnda Kuvaymilliye rgtlenmi ve Temsil heyeti ile iliki kurmutur. Sivas Kongresinde alnan karar gerei, blgeye Kuvaymilliyeyi tekilatlandrmak iin subaylar gnderildi. Gney cephesindeki ilk atmalar Adana Drtyolda balad ve direni hzla blgeye yayld. Mara Savunmas: 30 Ekim 1919da igal edildi. Ermeni komitelerle ibirlii yaplmas zerine halk direnie geti. lk direni hareketini St mam yapmtr. Bu direni sonunda 11 ubat 1920de Franszlar ehri terk etti. Urfa Savunmas: Yzba Ali Saip nderliinde direni balatlmas sonucu baar kazanamayacan anlayan Franszlar, 10 Nisan 1920de ehri boalttlar. Antep Savunmas: nce ngilizler, sonra Franszlar tarafndan igal edildi. Bu saldr karsnda ahin lakapl stemen Sait Bey, Kuvaymilliye komutanlna getirildi ve gl Fransz kuvvetleri karsnda tutunamadan 9 ubat 1921de ehri terk ettiler. Adana Savunmas: Fransa tarafndan ilk igale urayan yerdir. Ermenilerin de youn olarak katld saldrlardan halkn direnii ve kahramanca savunmasyla kurtulmutur. Karasal Mfts Mehmet Hocann nderliindeki mcadele 1921 Ankara Antlamasna kadar srmtr. Fransa, Trk ordusunun Sakarya Savandaki baarlarndan etkilenerek 20 Ekim 1921de Ankara Antlamasn imzalam ve Gney Cephesinden Suriyeye doru ekilmitir. Not: TBMM direnilerinden dolay 1921de Antepe Gazi, 1973te Maraa Kahraman ve 1984te Urfaya anl unvanlarn vermitir. Gney Bat Cephesi (talya) : Antalya ve Gney Bat Anadoluyu igal etmi olan talya, zmirin Yunanistana verilmesinde rahatsz olmu ve blge halkna lml davranmtr. Bu da silahl atmalarn yaanmamasna neden olmutur. TBMMnin askeri baarlarndan etkilenerek II. nnden sonra ekilme karar ald, Sakarya Zaferinden sonra da blgeyi tamamen boaltt. 3. BATI CEPHES (Yunanllar) Bat Cephesinde Antlama Devletleri tarafndan desteklenen Yunanistan ile savalmtr. Bu cephede; Ali Fuat Cebesoy komutasndaki Kuvaymilliye birlikleri (Gediz sava sonuna kadar), dou cephesinden gelen 15. Kolordu ve TBMM tarafndan 10 Kasm 1920de kurulan dzenli ordu mcadele etmitir. Kurtulu Savann en uzun ve en zorlu savalar bu cephede yaanmtr. Yunanistan zmiri igal ederek Anadoluya girmi ve igal alann ksa srede geniletmitir. Hatta talyann igal sahasna da girerek sorunlara yol amtr. ngiliz Generali Milne, Yunan Trk kuvvetleri arasnda Milne izgisi Hatt oluturarak iki kuvveti ayrmtr. Ancak 1920 Haziranna kadar bu hatta tutunmular. Osmanl Devleti, San Remodaki Sevr Antlamasn kabul etmeyince Yunanllar bu hatt aarak Bursa ve Uak igal etmilerdir. Hatta Dou Trakyay da igal etmitir. Osmanllar bu durumda antlamay imzalamak zorunda kalm ve TBMM de Sevri tanmadn ve uygulanmasna izin vermeyeceini bildirerek savaa gemitir. A. Birinci (I.) nn Muharebesi (6 10 Ocak 1921) Savan Nedenleri : Yunanllarn Sevri kabul ettirip TBMMyi datmak istemesi, erkez Ethemin dzenli orduya katlmamak iin isyan etmesinden Yunanllarn faydalanmak istemesi, Yunanllarn glerini gstermek ve tilaf Devletlerinin daha ok desteini kazanmak istemesi, Trk ordusunu yenerek Ankaraya kadar olan topraklar ele geirmek. Sava Sreci : Yeni kurulan dzenli ordunun kuvvetlenmesine frsat vermemek ve erkez Ethemin TBMMye kar ayaklanmasn frsat bilerek Yunanllar, Bursa, Eskiehir, Uak zerinden Afyon istikametinde saldrya geti. (6 Ocak 1921). 9 Ocakta nn mevzilerine gelen Yunanllar, Trk mevzilerine kar saldrya gemitir. Trk ordusu kademe kademe direni gstermi ve Yunan ordusu harekta devam edemeyerek geri ekildi.

TARH 2013

~ 202 ~

************************************************ TARH ************************************************** Yunan saldrlar balamadan erkez Ethem kuvvetleri de bozguna uratld ve Ethem ile baz adamlar Yunanistana snd. Bylece iki cephede nemli baarlar kazanld. I. nn Zaferinin Sonular : TBMM tarafndan kurulan dzenli birlikler Bat Cephesinde ilk zaferini kazand. Halkn TBMMye ve Mustafa Kemal Paaya duyduu gven artmtr. Askere alma ilemleri (Dzenli orduya katlmalar) hzland. Bat Cephesi Komutan smet Paann rtbesi generallie ykseltildi. TBMM tarafndan Tekilat- Esasiye (1921 Anayasas) ilan edildi. (20 Ocak 1921) TBMM hkmeti, tilaf Devletleri tarafndan Londra Konferansna davet edildi. (23 ubat 12 Mart 1921) tilaf Devletleri arasnda gr ayrlklar artmtr. Afganistan ile Dostluk Antlamas imzaland. (1 Mart 1921) Ordu kuvvetlerine moral vermek ve manevi kudreti arttrmak iin 12 Mart 1921de stiklal Mar kabul edildi. (Mehmet Akif Ersoy tarafndan yazld. Okunduu ilk sava ise II. nn olmutur.) Sovyet Rusya ile Moskova Antlamas imzaland. (16 Mart 1921) TBMMnin otoritesi saland, Kuvay- Milliye sorunu zmlendi. Bu Srete Yaanan Gelimeler 1) Tekilat- Esasiye Kanunu (20 Ocak 1921) (1921 Anayasas) :

Yeni kurulan Trk Devletinin ilk anayasasdr. Olaanst artlarda hazrlanm, temel haklar iermeyen 23 madde ve 1 ek maddeden oluur. Temel felsefesi, egemenliin koulsuz olarak millete ait olduunu vurgular ve gler birliini benimser. 1876 Kanuni Esasiyi ortadan kaldrmam ve bu anayasada deiiklikler yapmtr. 1924 Anayasas ilan edilene kadar 1876 ile 1921 Anayasalar birlikte yrrlkte olmutur. 1921 Anayasa Kanunlar : Egemenlik, kaytsz artsz milletindir. Yrtme gc ve kanun yapma yetkisi TBMMnindir. (Gler birlii ilkesinin nedeni, kararlar ksa srede almak ve hemen uygulamak) Trkiye Devleti, Byk Millet Meclisince ynetilir, hkmeti de TBMM Hkmeti adn alr. (Cumhuriyetin ilan ile ilk byk deiiklik yaanacaktr.) Meclis, iller halk tarafndan seilen yelerden kurulur. TBMM seimleri 2 ylda bir dzenlenir, yeler yeniden seilebilir. Seme ya 18, seilme ya 25 idir. TBMMnin yelerinin her biri btn ulusun vekilidir. Meclis, kasm ay banda, ar olmakszn toplanabilir. TBMM Genel Kurulunca seilen bakan bir seim dnemi meclis bakanl grevini de yapar. Meclis, lkeyi kendi iinden setii bakanlar araclyla ynetir. TBMM; yasalarn konulmas gibi birok temel hak ve yetkilere sahiptir. TBMMnin Grev ve Yetkileri : Dine ilikin hkmleri (Ahkm- eriye) yerine getirme Savaa ve bara karar verme Btn yasalar yapma, deitirme ve kaldrma Hkmette grev alacak bakanlar seme TBMM bakann cra Vekilleri Heyetinin tabii bakan sayma Sresi dolmadan TBMM seimlerinin yenilenmesine karar verme 1921 Anayasa Kanunlarn zellikleri : Bu kanun, yeni Trk devletinin hukuki ve siyasi belgesidir. Olaanst bir zamanda dzenlendii iin bu anayasada kii hak ve zgrlklerine yer verilmedi. htiyalara gre ksa ve zet olarak hazrlanmtr. 1924 Anayasasna kadar yrrlkte kalmtr. Osmanl padiah ve halifesinin grev ve yetkilerini bu kanunla TBMM stlenmitir. 2) Londra Konferans (23 ubat 12 Mart 1921) :

Trk direniini kramayan tilaf Devletleri, Sevri hafifleterek geerlik kazandrmak iin toplanlmtr. Konferansa Katlanlar: TBMM Hkmeti (Bekir Sami Bey), Osmanl Devleti (Tevfik Paa), ngiltere, Fransa, talya, Yunanistan. TBMMnin Londra Konferansna katlma amalar: bar olmadklar ynnde propagandalar nlemek, milletleraras platformda TBMMnin varln kabul ettirmek, dnya kamuoyuna hakl davasn gstermek ve Misak- Milliyi dnya kamuoyuna duyurmaktr.

TARH 2013

~ 203 ~

************************************************ TARH ************************************************** Londra Konferansnn Toplanma Nedenleri : nn Zaferi zerine, tilaf Devletleri arasnda gr ayrlnn ortaya kmas, Dou Cephesinde Ermenilere kar zafer kazanlmas, Sovyet Rusya ile TBMM arasnda dostluk ilikilerin gelitirilmesi, Gney Cephede Franszlara kar baarlar elde edilmesi, Yunanistana zaman kazandrmak, Sevri yumuatarak TBMMye kabul ettirmek TBMM Hkmeti, konferansa talya araclyla arlmtr. tilaf Devletleri, hem Osmanl hkmetini, hem de TBMMyi Londra konferansna davet ederek Trk tarafnn grlerinde ayrlk yaratmak ve bundan yararlanmak istemilerdir. Ancak Osmanl Temsilcisi Tevfik Paa, sz gerek temsilci olan TBMMye brakyorum demesi ile bu beklentiyi ykmtr. Sevr Antlamasnda Yaplan Deiiklik nerileri zmir Trklere verilecek, ehirde Yunan kuvveti bulunacak, Vali olarak atanacak kii Hristiyan olacak. :

Londra Konferansnn Sonular : Konferansta bar anlamnda bir sonu kmad. tilaf Devletleri, TBMMyi ilk kez resmen tandlar. Bu Konferanstan bir sonu alnamamas, TBMMye Misak- Milliyi gerekletirmek iin kesin bir zaferin kazanlmas gerektiini gsterdi. TBMM, ilk defa uluslararas bir konferansta temsil edildi. Trk milletinin Sevri kabul etmeyecei bir kez daha vurguland. Yunan ordusu Ankaraya doru saldrya gemek iin zaman kazand. tilaf Devletleri arasndaki gr ayrlklar iyice belirginleti. TBMM, sava taraftar olmadn (bar yanls olduunu) ispatlad. Misak- Milli snrlar ve Milli Mcadele sebepleri, tm dnya devletlerince anlald. Kapitlasyonlar artracak admlara kar olunduu vurguland. Not: Konferans srasnda Bekir Sami Bey ngiltere, Fransa ve talya ile esir deiimi ve ekonomik ilikiler kapsayan ikili antlamalar imzalad. TBMM bu antlamalar geersiz saymtr. Ancak ngilizler Maltaya srdkleri baz esirleri serbest brakm ve tamamnn serbest braklmas Sakarya Savandan sonra 23 Ekim 1921de ngilizler ile yaplan szlemeden sonra gereklemitir. 3) Trk Afgan Dostluk Antlamas (1 Mart 1921) :

Moskovada TBMM temsilcileri ile Afganistan temsilcileri arasnda imzalanan dostluk kardelik antlamasdr. Bu antlama siyasal ve simgesel bir nem tamaktadr. Bu antlamaya gre ; Taraflar karlkl olarak birbirinin bamszln tanmtr. Trkiyeden Afganistana subay ve retmen gnderilmesi kabul edildi. Taraflarn birine yaplacak saldrnn dierine de yaplm saylaca karara baland. Karlkl elilikler almas kabul edildi. TBMM, kltrel olarak yardm etmeyi taahht etmitir. TBMMnin varln kabul eden ilk doulu ve Mslman devlet Afganistandr. Bu gelime slam dnyasnda TBMM lehine bir etki yapmtr. 4) stiklal Mar (12 Mart 1921) :

TBMM Kurtulu Sava srasnda stiklal Marnn yazlmas iin bir yarma dzenlemitir. MEBin dzenledii yarmay dnemin Milli Eitim Bakan Hamdullah Suphi (Tanrver) Bey organize etmitir. Yarmaya katlan iirler beenilmeyince Mehmet Akif Ersoyun yazmas istenmitir. Mehmet Akif Ersoyun yazd iir 12 Mart 1921 tarihinde ulusal mar olarak kabul edilmitir. 1930 ylndan beri Ekrem Zeki ngrn bestesi ile alnmtr. lk kez Akgz gazetesinde yaymlanmtr. 1982 Anayasasnda ilk kez Milli Mar olarak yer almtr. 5) Moskova Antlamas (16 Mart 1921) (TBMM & Sovyet Rusya) :

TBMM ilk siyasi ilikiyi Sovyet Rusya ile kurmutur. I. nn Muharebesinin Trk kuvvetlerince kazanlmasndan hemen sonra imzalanmtr.

TARH 2013

~ 204 ~

************************************************ TARH ************************************************** Kurtulu Savanda Sovyet Rusyann TBMMyi Destekleme Nedenleri : ki lkenin de ortak dmanlara sahip olmas (Emperyalist devletler), Sovyet Rusyann Gney snrnn gvenliini salamak istemesi, ngiltere ve Fransann arlk rejimini yeniden ibana getirme abalar Sovyet Rusyann Trkiye ile ilikilerini scak tutarak, Kafkaslar ve Orta Asyaya yaylmak istemesi, Sovyet Rusyann kurulacak yeni Trk devletinde sosyalist sistemin oluturulabilecei beklentisi, Bir sredir sren diplomatik yaknlamann etkili olmas, Yunan ilerleyiinin durdurulmu olmas, Sovyet Rusyann TBMMnin Londra Konferansna katlmasndan endie duymas, Sovyet Rusya, ngilizlerin Boazlara ve stanbula yerlemesini istememesidir. Moskova Antlamas Hkmleri : Taraflardan birinin tanmad bir antlamay dieri de tanmayacaktr. (Sevr Antlamasn tanmayan ilk byk devlet Sovyet Rusyadr.) arlk Rusya ile Osmanl Devleti arasnda yaplan tm antlamalar geersiz saylacaktr. (Trkiye, eskiden en ar ve tazminat olan antlamalar arlk Rusya ile imzalamt; bunun yknden kurtuldu.) Sovyet Rusya, kapitlasyonlarn kaldrlmasn kabul edecek. (Trkiyenin tam bamszln kabul etti. Lozandan nce kaldrldn ilk kez Ruslar kabul etmitir.) Misak- Milli, Sovyet Rusya tarafndan kabul edilecek. (lk kez Avrupal byk bir devlet Misak- Milliyi yani Trkiyenin toprak btnln tanmtr.) ki taraf ekonomik ve mali ilikilerini gelitirecektir. (Kurtulu Savaa mali destek gelmektedir.) Batum, Grcistana braklacaktr. (Misak- Milliden verilen ilk tavizdir.) Kars, Ardahan ve Artvin Trkiyede kalacak ekilde Trk Sovyet snr belirlenecekti. Rusya, btn esirleri serbest brakacaktr. Boazlarn btn devletlerin ticaret gemilerine ak kalmas iin Karadenize kys olan devletlerarasnda bir konferans toplanacaktr. Trkiyenin Boazlar zerindeki egemenliini kstlayan kararlar alnmayacakt. (Sovyetler, Boazlarn Trklerin elinde kendi gvenlii asndan uygun karlamtr.) Taraflar topraklarnda, kendilerine kar olan rgtlerin kurulmasna izin vermeyecektir. Batum Limanndan Trkiyeye gnderilen ya da Trkiyeden gelen mallardan gmrk vergisi alnmayacakt. Moskova Antlamasnn nemi : Sovyet Rusya, Misak- Milliyi tanm ve Sevrin geersizliini kabul etmitir. TBMMnin varln resmen tanyan ilk byk Avrupal devlet Sovyet Rusya olmutur. Batumun Grcistana verilmesi, Misak- Milliden verilen ilk tavizdir. Taraflar uluslararas alanda birlikte hareket edeceklerini teyit etmitir. Kapitlasyonlarn kaldrlmasn kabul eden ilk byk Avrupa Devleti, Sovyet Rusya olmutur. Dou Cephesi tamamen kapanm ve buradaki birlikler Bat Cephesine sevk edilmitir. TBMM Kurtulu Sava iin Rusyadan nemli bir yardm kayna bulmutur. B. kinci (II.) nn Muharebesi (23 Mart 1 Nisan 1921) Londra Konferansnda istenilen sonucu alamayan tilaf Devletleri, Yunanllar kkrtm ve Yunanllarn ikinci defa saldr yaptklar savatr. II. nn Savann Nedenleri : tilaf Devletlerinin Londra Konferansnda isteklerini kabul ettirememesi, Yunanllarn, Trk ordusunun kuvvetlenmesini frsat vermeden datmak, Yunanllarn I. nn Savann intikamn almak istemeleri, TBMMyi datarak Sevri uygulatmak istemeleri, ngilterenin tevik ve yardmlar ile Yunanllar kkrtmalardr. nn mevzilerine kadar ilerleyen Yunanllar, yenilmi ve ardndan geri ekildiler. Bu muharebe Trk ordusunun zaferiyle sonuland. ngilterenin Yunanllara olan gveni de azald. Mustafa Kemal; Siz orada sadece dman deil, milletin maks talihini de yendiniz. demitir. II. nn Savann Sonular : Halkn orduya olan gveni daha da artt. Trk ordusu gcn ispat etti. Yunan ilerleyii bir sre iin de olsa durduruldu. Dzenli ordunun kurulu aamas tamamland. talyanlar igal ettikleri Gneybat Anadoludan kuvvetlerini ekmeye baladlar. Franszlar Zonguldaktaki igallerine son verdiler. Ayrca Fransa ile gayr resmi diplomatik ilikiler balam ve senato bakan H. F. Bouilion Ankaraya gelmitir. Albay smet Bey, generallie terfi ettirildi.

TARH 2013

~ 205 ~

************************************************ TARH ************************************************** Halkn orduya ve Kzlaya mali katks artt. Bat kamuoyunun milli mcadeleye sempatisi artt. ngiltere, Maltada tutuklu bulunan 40 Trk serbest brakt. (ngiltere diplomatik yollardan uzlama yolu bulmak iin esirleri brakm ve TBMM ile temas kurmaya alm) ngilterenin Yunanllara olan gvenini sarst ve yeni bir yenilgi halinde yardm keseceklerini bildirdi. tilaf Devletleri arasndaki gr ayrlklar daha da artt. Ankara ile stanbul Hkmetleri arasnda yaknlama balam, davalar drlmtr. C. Aslhanlar - Dumlupnar Muharebeleri (8 15 Nisan 1921) Trk kuvvetleri (Refet Bele nderliinde), geriye ekilen Yunan ordusunu databilmek amacyla Aslhanlar ve Dumlupnar istikametinde saldrya gemitir. Ancak yirmi gn sren mcadelede Trk kuvvetleri yorgun ve taarruz gcnden yoksun olduundan baarl olamamtr. Bu durum, henz Trk ordusunun Taarruz gcne ulaamadnn kantdr. Rauf Bey grevden alnm ve Bat Cephesindeki birliklerin tamam smet Paann komutasna verildi. D. Ktahya Eskiehir Muharebeleri (10 24 Temmuz 1921) nn Muharebelerinde ar bir darbe alan Yunanllar, ordusunu glendirerek yeniden saldrya gemitir. Yunan saldrsndan mitli olmayan Fransa ve talyann aksine ngiltere, Yunan ordusuna para ve silah yardm yapmtr. Yunan Kral Alexandre Konstantin, zmire gelerek gazetecilere, Ankarada rportaj iin randevu vererek kendine olan gvenini gstermitir. Yunanistanda genel seferberlik ilan edilmi, btn kaynaklar orduya aktarlmtr. Yunan taarruzu, 10 Temmuzda balam ve Afyon, Ktahya, Eskiehir Yunanllarn eline gemitir. Yunan kuvvetleri yer yer Sakarya Irman getiler. ki ayr koldan saldrya tutunamayan Trk ordusu, Mustafa Kemalin emriyle Sakarya Irmann Dousuna ekildi. Ama; dzenli ordunun yok olmamas, daha elverili artlarda savalmas ve ordunun toparlanmas iin zaman kazanlmasdr. Ktahya Eskiehir Savann Sonular : Fransa ve talya, Anadoludan ekilme kararn askya aldlar. Cephedeki bu baarszlklar Mecliste sert tartmalara neden oldu. Hatta bu tartmalarda hkmet merkezinin Ankaradan Kayseriye nakledilmesi teklifi edildi; ancak TBMM tarafnca reddedildi. Asker kaaklar iin de tekrar stiklal Mahkemeleri kuruldu. (I. nn sonras durdurulmutu.) Afyon, Ktahya, Eskiehir blgeleri kaybedilmitir. nn savalarnn verdii iyimser hava kaybolmutur. Kuvay- Milliyeye geri dnlmesi tartmalar yaanmtr. Dzenli ordu, ilk ve son yenilgisini almtr. Muhalifler, Mustafa Kemalin liderliini tartmaya balamtr. Topyekn bir lm kalm savana hazrlanma gerei ortaya kmtr. Bakomutanlk Kanunu, 5 Austos 1921de; Teklifi Milliye Emirleri, 7 8 Austos 1921de karld. Maarif Kongresi: Savan devam ettii zamanlarda Ankarada yaplmtr. Kongreye eitimle ilgili yneticilerden oluan 180 kii katld. Ama, eitime milli bir yn vermek olmutur. Bakomutanlk Kanunu (5 Austos 1921) : Milletvekillerin ounluunun hem fikir olduklar nokta, Mustafa Kemalin ordunun bana gemesidir. Bunun nedeni de, kaybedilecek bir savan sorumluluunu ona ykleme dncesidir. Uzun sre tartmalardan sonra kabul edildi. Bu kanuna gre; Meclisin tm yetkileri Mustafa Kemale verildi. (Tek bana yasa karma, bakanlar seme ve stiklal Mahkemesini kurma yetkileri) (Ama, ordunun moral gcn ykseltmek, sevk ve ynetimini glendirmek, olaanst dnemde abuk karar alma ve hemen uygulama isteidir.) Bu kanunla, ayrld askerlik mesleine yeniden dnmtr. (Amasya Genelgesiyle ayrlmt.) Bakomutanlk yetkileri, aylk srelerle uzatld. (20 Temmuz 1922de sresiz hale getirildi, Cumhurbakan seilinceye kadar devam etti.) Teklifi Milliye Emirleri kartt. Teklifi Milliye Emirleri (Milli Vergi Ykmllkleri) (7 8 Austos 1921) : Mustafa Kemal, Trk ordusunun Sakarya Savana hzla hazrlanmasn salamak ve sava gcn arttrmak iin bu emirleri yaymlam ve milletten ok byk fedakrlklar istemitir. (Bakomutanlk yetkisine dayanarak) Bu emirlerin rahat uygulanabilmesi iin stiklal Mahkemeleri kurulmutur.

TARH 2013

~ 206 ~

************************************************ TARH ************************************************** Ama, ordunun ihtiyalarnn giderilmesidir. Emirler, lkenin sahip olduu btn kaynaklar orduya aktarlmasn ierir. Bu emirler, Milli Mcadelenin Trk Milleti tarafndan verildiinin nemli bir kantdr. Emirler : Her kaza da bir Teklif-i Milliye Komisyonu kurulacaktr. Her aile birer kat amar, birer kat orap ve ark hazrlayarak bu kurula verecektir. Halkn ve tccarlarn elinde bulunan eitli dokuma rnlerinin % 40na yakn bedeli sonradan denmek zere el koyulacakt. Yiyecek malzemelerin % 40na yakn paras sonra denmek zere el koyulacakt. Halka ait olan tatlarn her ay 100 km ordu ii tama yapmas zorunludur. Btn sahipsiz olan mallara el koyulacaktr. Halkn elinde bulunan silah ve cephane, 3 gn iinde teslim edilecektir. Yakt ve makine yedek paralarnn % 40na el konulacaktr. lkede bulunan btn teknik elemanlarn saym yaplacaktr. Btn yk hayvanlarnn % 20sine el konulacaktr. Teknik bilgi sahibi kiiler (demirci, dkmc, nalbant, marangoz, vb.) derhal ordu saflarna katlacakt. Emirlere uymayanlar stiklal Mahkemelerinde yarglanacakt. Not: Teklif-i Milliye sonras yaplacak Sakarya ve Byk Taarruz Savalar, topyekn savalardr. E. Sakarya Sava (23 Austos 13 Eyll 1921) Ktahya Eskiehir Muharebelerinde alnan yenilgi, Yunanllara cesaret vermitir. Trk ordusuna son darbeyi vermek iin Yunanllar harekete gemi ve savunma izgisini aarak Ankaraya 50 kmye kadar yaklamtr. Yunanllarn amac; Sakarya dousundaki Trk ordusunu yok etmek ve TBMMyi ortadan kaldrmaktr. 24 25 Austosta kanl arpmalar meydana gelmi ve 22 gn 22 gecelik muharebeden sonra stnl ele geiren Trk ordusu, kar saldr ile 13 Eyll 1921de Yunan ordusunu Sakaryann batsna ekilmek zorunda brakmtr. Mustafa Kemal, Hatt- Mdafaa yoktur, Sath Mdafaa vardr. O Sath btn vatandr. Vatann her kar topra, vatandan kanyla slanmadka vatan terk olunmaz diyerek atmalarn kaderini belirlemitir. Sakarya Meydan Muharebesinin Sonular nemi: Mustafa Kemal asndan Ulus Ordu asndan Yunan tilaf Devletleri ile Kafkaslar asndan TBMM tarafndan Mareallik rtbesi ve Gazilik Unvan verildi. (19 Eyll 1921) Mustafa Kemale ulusun gveni artmtr. Verilen yetkiler uzatlmtr. TBMM zerindeki otoritesi ve saygnl artmtr. Bakomutan olarak kt ilk savatr. Yenilgi bekleyen ittihatlarn umutlar tkenmitir. Halkn morali ykselmi, asker kaaklar azalmtr. Trk ordusunda ar askeri kayplar meydana gelmitir. tilaf Devletleri, Yunan ordusuna olan gveni yok olmu ve yardmlar kesmitir. Yunan ordusu, savunmaya ekilmitir. Fransa, Ankara Antlamas yaparak ekilmitir. (20 Ekim 1921) Sovyet Rusya ve Kafkasya Devletleri ile Kars Antlamas imzalanmtr. (13 Ekim 1921). talya, Anadoludan tamamen ekilmitir. ngilizler Esirlerin karlkl deitirilmesi antlamas imzalad. (23 Ekim 1921). Yunanllarn Megalo dea fikri tarihe gmlmtr. Antlama devletleri, Sevr koullarn deitirip neride bulunmu; ancak reddedilmitir. Ukrayna ile TBMM arasnda Dostluk Antlamas imzaland. (2 Ocak 1922). Trkler iin, 1683 Viyana bozgunu ile ekilme sreci yerini artk taarruza brakmtr. TBMMnin ite ve dta olan saygnl artmtr.

Genel adan

Not: Antlama Devletleri, Yunan ordusunu glendirmek ve Sevr Antlamas hkmlerini deitirerek TBMMye kabul ettirmek iin; I. nn Sava sonras Londra Konferans ile Sakarya Sava sonras tekliflerde bulunmutur. Bu Srete Yaanan Gelimeler 1) Kars Antlamas (13 Ekim 1921) (TBMM & Sovyetler Birlii [Grcistan Ermenistan Azerbaycan]): I. nn Sava sonras imzalanan Moskova Antlamas ile baz przlere zm getirilememitir. Sakarya Savann kazanlmas ile bu problemlere zmnde etkili olmutur. Sovyet Rusyann bu antlamann imzalanmasnda rol oynamasnn temelinde kendine bal topluluklar zerinde etkinliini devam ettirme isteidir. Moskova Antlamasnn tekrar niteliinde olmutur.

TARH 2013

~ 207 ~

************************************************ TARH ************************************************** Antlama Hkmleri ve nemi ; Moskova Antlamasnn devam niteliinde imzalanmtr. Batum, Grcistana verildi; Ardahan, Trkiyeye brakld. Dou snrmz yeniden izilerek netletirildi. Dou snr kesin bir nitelik kazanmtr. Sovyet Rusyadan sonra Kafkas Cumhuriyetleri de Misak- Milliyi kabul ettiler. Ermenistan, Grcistan ve Azerbaycan ile dostluklar kuruldu. (Moskova Antlamasnn hkmlerinin Kafkas Cumhuriyetlerince kabul edildiine ilikin hkmler ierir ve dostluklarn kurulmasn salar.) Nahcivana muhtariyet (zerk bir ynetim) verildi. Snrlar izildi. stanbulun gvenliinin salanmas ve Boazlarn ticarete almas kararlatrld. (Grcistan bu konuda taraf olmutur.) Ticaret, ulam, gmrk, gvenlik ve salk konularnda ortak nlemler alnaca belirtilmitir. 2) Ankara Antlamas (20 Ekim 1921) (TBMM & Fransa) Fransay TBMM ile Antlamaya iten nedenler Trk ordusunun Sakarya Savan kazanmas, Fransz kamuoyunun savan srmesini istememeleri, ngiliz Fransz ilikilerin bozulmas, Franszlarn Gney Dou Anadoluda baarszlklardr. : :

Antlama Maddeleri : Taraflar arasndaki sava sona erecektir. Antlamann imzalanmasndan sonra en fazla iki ay iinde Fransa snrnn gneyine, Trkiye ise kuzeyine ekilecektir. Taraflar genel af ilan edecektir. Sava esirleri karlkl olarak serbest braklacaktr. Trkiye Suriye snr, Hatay ve skenderun dnda kalacak ekilde belirlenecekti. skenderunda zel bir ynetim kurulacak ve resmi dil Trke olacakt. Ayrca, halkn her trl geliimi desteklenecek, Hatayn nfus dalm bozulmayacak ve Fransa, Suriyeden ekilirse blge kendi geleceini belirleyecekti. (Misak- Millide verilen ikinci taviz Hatay olmutur) Trkiye ile Suriye arasnda en ksa srede Gmrk Szlemesi imzalanacakt. Sleyman ahn mezarnn olduu Ceber Kalesi, Trk topra saylacakt. Trkiye, Suriyeden geen demiryolundan yararlanabilecektir. Trk kltrnn gelimesine mani olunmayacakt. Trk dili resmiyete sahip olacakt. Trk uyruklular bir kstlama olmadan skenderun limanndan yararlanabilecekti. Antlamann nemi : tilaf Blou paralanmtr. Misak- Milli, tilaf Devletlerinden Fransa tarafnca resmen kabul edilmitir. (TBMMyi tanyan ilk tilaf Devleti, Fransa olmutur.) Hatay Trkleri, baz imtiyazlar kazanmtr; ancak Hatayn topraklar dnda kalmas, Misak- Milliden verilen ikinci tavizdir. TBMMnin Sovyet Rusya ile olan bamll azalmtr. (Rusyann Ankara Antlamasna tepkisi oldu.) Gney Cephesi resmen kapanmtr. Buradaki birliklerin bir ksm Bat Cephesine kaydrld. Yunan igalini destekleyen ngilizler, bu siyasette yalnz kaldlar. 3) Esir Mbadelesi Antlamas (23 Ekim 1921) (TBMM & ngiltere) : Maltada bulunan tutuklu Trk esirlerin tamam serbest braklacaktr. Baz tilaf esirler, teslim edilecektir. 4) tilaf Devletlerinin Atekes ve Bar nerileri (22 Mart 1922) :

Teklif nerileri : Trkiye ile Yunanistan arasndaki sava hali sona erecek. zmir ve Tekirda, Trklere; Bat ve Dou Trakya, Yunanllara braklacak. Milletler Cemiyeti denetiminde douda Ermeni Devleti kurulacak. Asker ve silahtan arndrlm bir ekilde Boazlar Trklere braklacak. Trk asker says 85000 civarnda olacak. Kapitlasyonlarda baz deiiklikler yaplabilir. Trk ile Yunan ordular arasnda 100 km ara olsun, her iki orduyu tilaf gleri denetlesin. Sevr Antlamasnn mali, iktisadi ve adli hkmlerinin bazlarnda Trkiye lehine deiiklik yaplacak.

TARH 2013

~ 208 ~

************************************************ TARH ************************************************** Mustafa Kemal, Avrupadaki diplomatik durumu yakndan grmek iin Dileri Bakan Yusuf Kemal Beyi Avrupaya gnderdi. tilaf Devletleri, Sevr Antlamasnda baz dzenlemeler yapmak istiyorlard. Bunun iin Trk Yunan savan sona erdirecek bir atekes nerisi 22 Mart 1922 gn tilaf Devletleri tarafndan TBMMye iletildi. Trkiye, bamszlk anlayna ters den ve Misak- Millide belirtilen kurallara badamayan bu artlar reddetmitir. Bu sre iinde Trk ordusu, dman yurttan atarak kesin bir zafer kazanma amacyla tm hazrlklar tamamlad. Bu artlar, tilaf Devletlerin Sakarya galibiyetini grmezden gelindiini gstermesidir. F. Byk Taarruz (Bakomutanlk Meydan Sava) (26 Austos 18 Eyll 1921) Taarruz iin Yaplan Hazrlklar : Seferberlik ilan edildi; Teklif-i Milliye Emirleri uygulanmaya devam edildi. D yardmlar alnd. (Rusya zellikle) Gneydeki kuvvetler Batya kaydrld. Toplar ve silahlar tamir edildi. Mustafa Kemalin Bakomutanlk sresi uzatld. Sakarya Muharebesinde 350 civar subayn ehit dmesiyle, sevk ve idare iin ksa sreli subay yetitirme kurslar dzenlendi. st dzey komuta kademesi dzenlendi. Ktalar, gizlice Yunan hatlarna yaklatrld. Taarruz iin uygun zaman beklendi. Yunan Tarafnn Durumu : Sakaryadan sonra Afyon Eskiehir arasnda gl bir savunma hatt kurdu. talyann boaltt Ske ve Kuadasn igal ettiler. Ege Rumlarn silahlandrdlar. Samsuna bombardmana tuttular. stanbulu igal etmeye hazrlandlar. (Fransa, bu durumda silah kullanacan aklad.) Ordu da Kralc Venizelosu atmas iddetlendi. Taarruzun Balamas Sona Ermesi : 26 Austos sabah Trk topusu atee balad. 27 Austosta dman geri ekilmeye balad. Trk svarisi, Yunanllarn gerisine sarkarak ka yollarn tkam, 30 Austosta dmann ana kuvvetleri yok edilmiti. Mustafa Kemal, Ordular, ilk hedefiniz Akdenizdir, ileri! emrini 1 Eyllde vermi ve Yunan ordusunu 9 Eyllde zmirde denize dkmtr. 10 Eyll Bursa, 18 Eyllde Anadoluda Yunan askeri kalmamtr. Bu byk taarruz sonucunda Trk kuvvetlerin bir ksm zmite, dier bir ksm da anakkaleye yaklat. Bu durum sonucunda ngiltere ile scak atma olasln glendirmitir. ngilterenin Trklere kar kuvvet kullanma talebi, Fransa ve talya tarafndan reddedilmi, ngiliz smrgeleri bu istee olumlu cevap vermemitir. ngilizlerin boazlarda tarafsz blge oluturulmas fikrini Mustafa Kemal reddetmi ve yaplan grmeler sonunda 29 Eylldeki askeri harektn sona erdiini bildirmitir. (Sava taraftar olmamasnn nedeni, kinci bir anakkale hezimeti yaamak istememesi ve Fransa ile talyann kar kmasyla kamuoyunun sava gze alamamasdr.) Byk Taarruzun Sonular : Milli Mcadelenin askeri safhas sona ermitir. Anadoluda Yunan igali sona ermitir. Antlama Devletleri, TBMM Hkmetine atekes teklifinde bulunmu ve Mudanya Atekes Antlamasn imzalamtr. (3 11 Ekim 1922) Kurtulu Sava baarya ulamtr. ngilterenin Anadoluyu igal plan sonusuz kalm ve kendisi yalnz durumda braklmtr. Kazanlan bu zafer, mazlum milletlerinin kurtuluuna mit olmutur. I. nn X II. nn X Aslhanlar X Ktahya Eskiehir X Sakarya X Byk Taarruz X

Savunma Taarruz

Not: Paris Bar Konferansnda Egenin Yunanistana verilmesi, II. nn muharebesinden sonra talyann Anadoludan ekilme karar almas, Sakarya Meydan Savandan sonra talyann tamamen ekilmesi ve Fransann TBMM ile Ankara Antlamas imzalamas durumu tilaf Devletleri arasnda gr ayrlklarnn olduunun gstergesidir.

TARH 2013

~ 209 ~

************************************************ TARH ************************************************** Savalar anakkale II. nn Ktahya Eskiehir Sakarya Byk Taarruz Sakarya Mustafa Kemalin Syledii nemli Szler - Savalar Syledii Szleri Ben size burada savamay deil lmeyi emrediyorum. Siz orada sadece dman deil, milletin maks talihini de yendiniz. Efendiler genel bir savan ierisinde bir muharebenin kaybedilmesi demek savan tamamnn kaybedildii anlamna gelmez. Ancak olaanst zamanlar olaanst tedbirler gerektirir. Hatt Mdafaa yoktur; Sath Mdafaa vardr. O sath btn vatandr. Vatann her kar topra, vatandan kanyla slanmadka vatan terk olunmaz Ordular ilk hedefiniz Akdenizdir, ileri! Mustafa Kemalin Ald dller Mareallik Rtbesi Gazilik Unvan Mudanya Mtarekesi (Atekes Antlamas) (3 11 Ekim 1922)

Grmelere katlanlar: TBMM (smet Paa), ngiltere, Fransa, talya, Yunanistan (Bir temsilci) ngiltere; stanbul, Boazlar ve Dou Trakyay Trklere vermemek iin silahl mcadeleye hazrlanm; ancak atekes grmelerinin balamasna raz olmutur. ngilterenin atekes imzalamak zorunda kalmasndaki nedenler ; ngiliz kamuoyunda sava kartlarnn artmas, Mustafa Kemalin Boazlar konusunda Rusyann da kendilerini destekleyeceini bildirmesi, ngilterenin smrgelerden yardm alamamas, talya ve Fransann savan devam konusunda ngiltereyi desteklememesidir. 3 Ekim gn grmeler balamtr. Yunanistan temsilcisi, grlerini yazl olarak bildirmitir. Anlamazlklar kmasndan grmeler kesilmi; Fransann giriimiyle 6 Ekimde tekrar balayan grmeler 11 Ekimde taraflar arasnda anlalm ve antlama imzalanmtr. Antlama Maddeleri : Aklamalar Dou Trakyada Yunan sava birlikleri bulunuyordu. Buradaki Yunan birlikleri henz savaa girmemiti. Meri Irmann snr olma zellii devam etmitir. Trk taraf, Yunan ordusunun halka zarar vermesini bu yntemle nlemi, ayrca teslim ilemlerinde taraflar aras scak atma nlenmitir. Trk Yunan savann tekrar balamasn nlemek iin bu karar alnmtr.

Maddeler 1) Trk ve Yunan kuvvetleri arasndaki silahl arpmalar sona erecektir. Antlama 14 15 Ekim gecesi yrrle girecektir. 2) Yunan ordular Meri Irmann sol kysna ekilecekti. 3) Yunanllar, 15 gn iinde Dou Trakyay boaltacaklar. Bu blgeleri tilaf Devletleri memurlarna teslim edecekti. tilaf Devletleri de blgeyi Trklere 30 gn iinde teslim edecekti. 4) Gvenlii salamak zere Trkiye blgede 8000 jandarma bulunduracakt.

TARH 2013

~ 210 ~

************************************************ TARH ************************************************** 5) Boazlar, bar konferansna kadar Trk kuvvetleri Trk ngiliz atmasn nlemek iin alnd. belirlenen snrlar amayacakt. 6) Kesin bir bar antlamas imzalanncaya kadar stanbul ve Boazlarn idaresi, TBMM Hkmetine brakld. Bu srete tilaf Devletleri az da olsa asker bulundurabilecekti. Trk askeri bar antlamas Osmanl Devleti, tilaf Devletleri tarafndan yaplana kadar anakkale Boaz ve zmit yresinde hukuken yok saylmtr. belirlenen izgiyi gemeyecekti. 7) Bar Antlamasndan bir hafta sonra stanbulu tilaf Devletleri boaltlacakt. Mtarekenin Sonucu nemi : stanbul, Boazlar ve Dou Trakya (Edirne, Krklareli ve Tekirda), savalmadan geri alnd. Mondros Atekes Antlamasnn ve Sevr Bar Antlamasnn hkmleri geersiz klnmtr. ngiltere, yeni Trk Devletini tanmtr. Lozan Bar Antlamas iin ortam hazrlamtr. Milli mcadelenin askeri safhas sona erdi. Sava fiilen sona ermitir. Osmanl Devleti, hukuken yok sayld. (nk tilaflar, stanbulu TBMMye brakt.) smet Paann politik n artmtr. (Lozan konferansa TBMMyi temsilen gnderilmesinde etkilidir.) ngiltere ve Yunanistanda hkmet deiiklikleri olmutur. Saltanatn Kaldrlmas (1 Kasm 1922) Kaldrlma Nedenleri : Ulusal egemenlik ile saltanatn badamamas (Temel nedeni), Saltanatn laik devlet dzeni ile badamamas Saltanatn ve stanbul Hkmetinin dmanla ibirlii yapmas ve kkrtc hareketleri, stanbul Hkmetinin de Lozana davet edilmesi (ki taraf aras ikilik yaratmak ve Milli Mcadelenin siyasi safhasn baarszla uratmak nedenleri) TBMM; 1 Kasmda Saltanat Hilafetten ayrarak, Saltanat kaldrd. 17 Kasm gn Padiah Vahdettin, hayatndan endie duyarak ngilizlere snd ve lkeden ayrld. 18 Kasm gn TBMM, Abdlmecit Efendiyi halifelie seti. (Son halifedir.) Halifeliin kaldrlmama nedeni, halkn henz buna hazr olmamas ve artlarn olumamasdr. Kaldrlma Sonular : Alt asrdan beri sren Osmanl Saltanat resmen son buldu. Milli hkimiyet ve Cumhuriyet nndeki en byk engel ortadan kalkt. Laik devlet dzeni iin ilk adm atld. (I. TBMM dnemi yaplan tek inklptr.) ki bal iradeye son verildi. TBMM gcn iyice pekitirdi. tilaf Devletlerinin Londra Konferansndaki gibi ikilik karma dncesi sonusuz kald. TBMMdeki saltanat yanllarn muhalefeti iyice belirginleti. Saltanatn kaldrlmas iki sorunu gndeme getirdi: Devletin rejimi ve devlet bakanl sorunu. TBMM Lozan Konferansna tek bana katlma imkn buldu. Trk milletinin tek temsilcisi TBMM olduu kesinlik kazand. Halifelik makam, kamuoyu hazr olmadndan tr kaldrlmas ileri bir tarihe alnd. Lozan Bar Antlamas (24 Temmuz 1923) Lozan Konferansa Katlan Devletler Trkiye Temsilen tilaf Devletleri Yandalar Boazlarla lgili Katlanlar Gzlemci Olarak ar Yapanlar Tm Grmelere Katlan Ticaret Szlemeleri Grlrken Katlan : TBMM (smet nn, Rza Nur, Hasan Saka ve 34 Brokrat) ngiltere, Fransa, talya, Japonya, Romanya, Yunanistan, Yugoslavya, Portekiz, Belika Sovyet Rusya, Bulgaristan ABD ngiltere, Fransa, talya, Japonya Yunanistan, Romanya, Yugoslavya Belika ve Portekiz :

Ankara Hkmetinin Trk Heyetinden Kesinlikle Taviz Verilmemesi Gereken Konular 1) Ermeni Yurdu (Ermenilere Anadoluda Toprak Ayrlmamas) 2) Kapitlasyonlarn Kaldrlmas 3) Trk Ordusunun Snrlandrlmasna Engel Olunmas

TARH 2013

~ 211 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 212 ~

************************************************ TARH **************************************************

Konferansta lkelerin stekleri : TBMM, Misak- Milliyi onaylatmak tilaflar, Sevri onaylatmak Japonlar, Boazlarda hak elde etmek Sovyet Rusya, Boazlar konusunda Trk tarafn desteklemek, baz haklar elde etmek Romanya ve Yugoslavya, baz karlar elde etmek ABD, gzlemci bulundurmu ve takip etmitir. Konferansta Anlamazlk kan Konular : Adalar, Musul (Irak Snr), Kapitlasyonlar, Sava Tazminat, Ermeni Devleti (Yurdu), Osmanl Borlar, stanbulun Boaltlmas, Boazlar Konferansa Ara Verildii Sralar Trkiyede Gelien Gelimeler : zmir ktisadi Kongresi toplanmtr. (Mustafa Kemal tarafndan) (17 ubat 1923) (Ekonomik bamszla nem verildiinden toplanmtr.) Seimler yenilenmi ve II. TBMM dnemi balamtr. (23 Nisan 1923) Yaanan gelimeler karsnda Mustafa Kemal, Ordularn Boazlar ve Musul zerine yrme emri vermitir. Bu olay karsnda yeni bir sava gze alamayan tilaf Devletleri, grmeleri 23 Nisan 1923te yeniden balatt. 24 Temmuza kadar konferans sonras antlama taraflarca imzaland. Antlama Hkmleri Suriye Snr Bat Snr Yunanistan Snr lke - Snrlar Irak Snr Marmara Blgesi stanbul Ege Adalar Ege Adas Asker Blgesi Alan 12 Ada Msr Kbrs Blgesi : Hatay, anavatann dnda brakld. (1921 Ankara Antlama esas) Meri Nehri, iki devlet arasnda snr kabul edildi. (Mudanya ve stanbul Antlama gerei) Karaaa Trkiyede kald. (Sava tazminat olarak) (Mudanya Atina Ant. gerei) Meri nehri Trk Yunan snr olarak belirlendi. Milletler Cemiyeti gzetimi altnda Trk ngiliz ikili grmelerine brakld; ancak zme ulamad. (Musul sorunu) (Lozanda izilemeyen tek snr) Marmara Denizindeki btn adalar Trkiyeye brakld. gal kuvvetleri, antlama imzalanmasndan sonraki 6 hafta iinde ehri terk edecektir. (2 Ekim 1923te stanbulu terk ettiler. Trkler ise 6 Ekimde stanbula girerek teslim almtr.) Bozcaada ve Gkeada, Trkiyeye brakld. Dierleri Yunanistana verildi. Yunanistan egemenliine braklan Trkiyeye yakn Midilli, Sisam, Sakz ve Nekerya adalar, asker barndrlmayacaktr. 12 Ada, talyaya verildi. Msr ve Kbrs Adas denetimi ngiltereye verildi.

TARH 2013

~ 213 ~

************************************************ TARH ************************************************** Bakan Trk olan ve Milletler Cemiyetine bal bir komisyon tarafndan idare edilecek, Trkiye dhil herhangi bir lke boazlarda asker bulundurmayacak, boazlarn her iki yakas da asker ve silahtan arndrlm 20er kmlik blge oluturulacaktr. Ticaret gemilerinin geii serbest braklm, sava gemilerine tonaj ve gn snrlandrlmas getirilmitir. Gelimemizi engelleyici adli mali tm kapitlasyonlar kaldrlmtr. Kaldrld. Trk hkmeti, 5 yldan az olmamak zere gerekli grecei bir sre iin Avrupal hukuk danman alacak, bunlar Adalet Bakanlna bal olacaklardr. (Bu hkmn amac, Trkiyede bulunan yabanc kurumlar Trk yargs dnda tutmakt.) 1854ten itibaren ald borlar, Osmanldan koparak kurulan devletlerarasnda paylatrld. (Kbrs 12 Ada dhil) Trkiyede demeyi taksitler halinde yapmtr. (lk frank, sonra TL olarak denmitir) (1954te bitti.) Cumhuriyet dneminde Fransa ile aramzda yeniden sorun oluturmasna ramen ancak zmlenmitir. Aznlklara verilen ayrcalklar son verildi. Snrlar iinde yaan aznlklar Trk Vatanda olarak kabul edildi. Tm yabanc okullar, Trk kanununa tabii olacaklardr. Trkiye, bunu i sorun olarak iddia etmi ve tartlmasn nlemitir. 1926da Fransa ile oluan bu sorun i sorun olarak zld. Bat Trakyadaki Trkler ile stanbul Gkeada Bozcaadadaki Rumlar hari dier Trk ve Rum ahalinin (Yunanistandaki Trkler ile Anadoludaki Rumlar) deitirilmesi kararlatrld. Mbadele srasnda Etabli Anlamazl denilen bir sorun dourmutur. dari adli yetkileri elinden alnd. Ekmenlik (Evrensellik) ilevine son verildi. Yabanc kiliselerle iliki kurmamas nedeniyle Trkiyede kalmtr. Ortodoks din adamlarnn belirleyecei adaydan birini Trkiye atayacak. Yunanistan; Bosnaky ve Karaaa Trkiyeye tazminat olarak vermitir. (Bat Anadoluda verdikleri zararlardan tr). Trkiye, tazminat dememitir.

Boazlar

Kapitlasyonlar Dyun-u Umumiye Yarg

Osmanl Borlar

Aznlklar Meselesi Yabanc Okullar

Mbadele (Nfus Deiim)

Patrikhane

Sava Tazminat

Lozan Antlamas Kaynakl Gnmzdeki Sorunlar : Yunanistann Anadolu kylarna yakn adalarda (Midilli, Sisam, Sakz ve Nekerya Adalar) askeri g bulundurmas, Ege adalarnda kta sahanl, Bat Trakya Trkleri sorunu (Bu sorun Balkan Savalar ile balam, Lozanda tekrar ele alnmtr.), Gemi teknolojilerin gelimesi ile Boazlarda ortaya kan sorunlar. Not: Boazlar, Suriye snr, Adalar ve Patrikhane konular Trkiye aleyhine zlm; Irak snr ise herhangi bir zme kavuturulamamtr. Not: Yabanc okullar, Irak snr, Osmanl borlar, Suriye snr, Boazlar ve Nfus mbadelesi konular Lozan Antlamas sonrasndaki srete tekrar sorun olmutur. Lozan Antlamasnda Meydana Gelecek Deiimler Konular Taviz Verilmeyen Konular Lozanda Aznlklara ayrcalklar verilmesi Ermeni Yurdu meselesi Kapitlasyon meselesi, Yabanc okullar meselesi Irak Snr (Musul) Gmrklerden yararlanma Limanlardan faydalanma Kabotaj haklar Boazlar Hatay :

Lozan Sonrasnda Yabanc okullar MEBe baland. Medeni Kanun ile aznlklar TC vatanda sayld. Yabanc okullar denetim altna alnd. 1926 Ankara Antlama ile Musul, Iraka verildi. (Trkiye aleyhine) 1926 1929da tek tarafl belirlendi. Boazlarda Montr Szlemesi ile tam egemenlik saland. 1939da Hatay, anavatana katld.

zm Ertelenen Konular Misak- Milliye Aykr Konu

TARH 2013

~ 214 ~

************************************************ TARH ************************************************** Lozanda Trkiye Lehine zlemeyen Konular Musul Sorunu, Boazlarn Ynetimi, Hatay Meselesi 12 Ada Ege Adalar Yunanistan Snr, Patrikhane Durumu Sevr Lozan Antlamalar Karlatrlmas Konular Lozandan Sonra Tekrar Gndeme Gelenler Musul Sorunu Boazlar Meselesi, Hatay Sorunu (Suriye Snr), Nfus Mbadelesi, D Borlar, Yabanc Okullar : Lozan Bar Antlamas Snrlar belirlenmiti. Tam bamszlk tannmt. Komisyonun varl devam edecek. Bakan Trk olacak, Trk asker bulundurmayacak. Gkeada, Bozcaada Trkiyeye verildi. Trkiyeye yakn adalarda asker olmayacakt. Trk ngiliz grmelerine brakld. Trk vatanda saylacak, ayrcalklar son verilecek (Baz hukuksal dnda). Trkiye Devleti, Hatay zerk Devleti (ilerde) Kaldrld. Kaldrld. Her lke toprak btnlkleri orannda bor stlenilmitir. Borlar taksitlendirildi. Trk hkmetinin kararlarna brakld.

Sevr Bar Antlamas Osmanl Devletinin snrlar belirsizdi. gal lke ve etkinlik blgeleri belirlenmiti ve bamsz deildi. Btn devletlere ak, Trk askeri olmayan Boazlar ve iinde Trk yenin olmad uluslararas komisyon Ege adalar Yunanistana verildi. 12 Ada Adalar talyaya verilmiti. Musul ngiltere mandas altndadr. Askerlik yapmayacak, vergi vermeyecek ve Aznlklar ayrcalklar devam edecekti. Dou Anadoluda Ermenistan; Krtler Yeni Devletler isterlerse devlet kurabilecekti. Kapitlasyonlar Glendirilecek ve geniletilecekti. Dyun-u Devam edecekti. Umumi Borlar Yabanc Okullar stanbul Patrikhane Ordu Dyun-u Umumiye altnda denecekti. Snrlama olmadan devam edecekti.

Osmanl bakenti olarak kalacak, Trkler Bar ilanndan bir hafta sonra mcadeleyi brakmazsa elinden alnacakt. boaltlacakt. Yurt dna karlamad. stanbulda Yer almyor. kalmaya devam edecek, idari adli yetkileri olmayacakt. tilaf subaylarnn denetimi altnda 50700 ile Snrlandrlma kalkt. (stanbul evresi snrlandrld. hari)

Lozan Antlamasnn Deerlendirilmesi nemi : Bu antlama ile Anlama Devletleri, Misak- Milliyi kabul etmitir. Snrlar (Irak snr Musul hari) izilmitir. (Misak- Milliden taviz verilerek kabul edilmitir.) Yeni kurulan Trk Devletinin siyasi ve ekonomik bamszl salanmtr. Trkiye, uluslararas ilikilerde eit artlarda temsil edilmi ve tannmtr. Osmanl Devleti, milletleraras alanda hukuken sona ermi, yerine kurulan yeni Trk Devletinin bamszl tannmtr. Asrlarca Avrupallarn peinden kotuklar ark Meselesi projeleri iflas etmitir. Kurtulu Sava resmen sona ermitir. Lozanda zmlenen konular; kapitlasyonlar, borlar, aznlklar ve sava tazminatdr. Lozanda Trkiye lehine karar kmayan konular; Musul, Hatay, Boazlar, stanbul Rum Patrikhanesi ve Ege Adalar (12 Ada ve Gkeada Bozcaada dndakiler). Lozandan sonra Batl lkelerle ilikiler de yumuamaya balamtr. Trk milletini esir eden Mondros ve Sevr Antlamalar geersiz hale getirmitir. Bamszlk veren birok millete adeta k tutmutur. Geerliliini gnmzde de srdren, asrmzn en uzun bar antlamasdr. Yeni Trk Devletinin siyasi, sosyal, kltrel ve hukuki alanda yaplacak olan inklplar iin uygun ortam oluturmutur. Lozan, ilk antiemperyalist sava yapan Trklerin varlnn kabul edildii uluslararas bir belgedir. I. Dnya Sava sonras imzalanan ve hala yrrlkte olan tek antlamadr. Askeri mcadeleler, bu belge ile diplomatik zafere dntrd.

TARH 2013

~ 215 ~

************************************************ TARH ************************************************** KURTULU SAVAI CEPHELER SONULARI SONULAR Ermeniler yenilmi, 3 Aralk 1920de Gmr Antlamasn imzalamlar. lk alan ve ilk kapanan cephedir. TBMMnin uluslararas alanda ilk siyasi ve askeri baarsdr. Douda Misak- Milli kabul ettirilmi ve Ermeniler isteklerinden vazgemilerdir. Sevr Antlamasn ilk reddeden lkedir. talya ile savalmad. II. nnden sonra talyanlar ekilme karar aldlar, Sakarya Savandan sonra da ekildiler. Fransa ile halk mcadele etmitir. Antep, Urfa, Mara halk savunmasyla kurtarld. II. nnden sonra Ankaraya heyet gnderilmitir. Ktahya Eskiehir yenilgisiyle bekleyen Franszlar, Sakarya Muharebesinden sonra 20 Ekim 1921 Ankara Antlamas ile ekildiler. SONULAR nce erkez Ethem isyan bastrld, sonra Yunanllar malup edildi. Dzenli ordunun ilk sava ve ilk zaferidir. TBMMye olan gven artt. stiklal Mar kabul edildi. 20 Ocak 1921 Tekilat- Esasiye (lk Anayasa) hazrland. 23 ubat 12 Mart 1921 aras Londra Konferans topland. 1 Mart 1921 Trk Afgan Dostluk Antlamas imzaland. 16 Mart 1921 Moskova Antlamas (TBMM & Sovyet Rusya) arasnda imzaland. SAVA Taktik Savunma I. nn 6 10 Ocak 1921 Zafer Zafer Kayp Zafer Zafer Sonu Tarih talyanlar yurdu boaltmaya balad. Yunanllar tekrar sava kaybetmilerdir. Fransa, Ankaraya heyet gnderdi. Mustafa Kemal, smet Paaya gnderdii telgrafta, Siz orada yalnz dman deil, ayn zamanda milletin maks talihini de yendiniz. demitir. Yunan Kral Konstantin zmire geldi. Trk ordusu yenilmi, Mustafa Kemalin emriyle ordu Sakaryann dousuna ekildi. Mecliste sert tartmalar yaand, Mustafa Kemal suland ve meclisin Kayseriye tanmas istendi. 5 Austos 1921- Mustafa Kemale Bakomutanlk Yetkileri verildi. 7-8 Austos 1921 Teklif-i Milliye Emirleri, Bakomutanlk yetki ile yaymland. Yunan ordusu bozguna uratld. Yunanllar hatt Sakaryann gerisine ekti. Mustafa Kemal, Hatt Mdafaa yoktur, Sath Mdafaa vardr. O sath btn vatandr. dedi. Mustafa Kemale Gazilik Unvan ile Mareallik Rtbesi verildi. Fransa ile Ankara Antlamas imzaland. Kafkas Cumhuriyetleri ile Kars Antlamas imzaland. Ukrayna ile Dostluk Antlamas imzaland. ngiltere ile Esir Deiim Antlamas imzaland. (Maltadaki srgnler yurda dnd.) Mustafa Kemalin bakomutanlk yetkileri uzatld. Mustafa Kemal, Ordular, ilk hedefiniz Akdenizdir, ileri! dedi. Yunanllar yenilerek yurdu terk ettiler. Yunan Megalo deas sona erdi. Trk ordusunun Boazlara ynelmesiyle Trk ngiliz atmas gndeme geldi. Mudanya Atekes Antlamas imzaland. II. nn 22 Mart 1 Nisan 1921 10 24 Temmuz 1921 23 Austos- 13 Eyll 1921 26 30 Austos 1922 Ktahya - Eskiehir Dzenli Ordu Yunanllar BATI Byk Taarruz Sakarya Savunma Taarruz Savunma Savunma

Savalan Franszlar Ermeniler

GNEY

Kuvay- Milliye

15. Kolordu

DOU

Savaan

CEPHE

TARH 2013

~ 216 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 217 ~

************************************************ TARH **************************************************

18. II. TBMM DNEM VE POLTKA GELMELER

Genel Siyasal Toplumsal Kltrel Hukuksal Ekonomik Trk Devriminin Balca Amalar Siyasal bamszlk temelinde ada uygarlk dzeyine ulamak Kii yerine ulusal egemenlii etkin klma, gelitirme; tam bamszlk ilkesini gerekletirmek ada, eitliki bir toplum oluturmak Kltr ikiliklerine son vermek, kltrel eleri adalk, ulusallk temelinde yeniden oluturmak ada, laik, eitliki, hukuk dzeni oluturmak; hukuk ikiliine son vermek Ulusal bir ekonomik yapy gerekletirmek; geni toplumsal katmanlarn ekonomik refah arttrmak 1) II. TBMMNN AILMASI (11 AUSTOS 1923) Lozan Bar grmeleri devam ederken, devlet sisteminin nasl olaca ve bartan sonra izlenecek politika konusunda milletvekilleri arasnda sert tartmalar yaanm, bunu bilen Avrupal Devletler grmeleri keserek gelimeleri beklemitir. Bu durumu gren Mustafa Kemal, meclisin yenilenmesini istemitir. 1 Nisan 1923te seimler yenilenmi, 11 Austosta ise kinci TBMM toplanmtr. II. TBMMnin Alma Nedenleri : 1921 Tekilat- Esasiye Kanununa gre milletvekillerin 2 yl doldurmu olmas, I. Meclisin olaanst artlar altnda almas ve ypranmas, I. Meclisin yeleri arasnda inklplara kar ve saltanat yanls kiilerin de bulunmas, nklplar gerekletirecek kadrolarn oluturulmak istenmesi (temel nedeni). II. TBMM, nklp Meclisi de denir. 1 Ekim 1927e kadar grev yapmtr. Byk ekimelerin ve bunalmlarn yaanaca meclis olacaktr. Yeni meclis dneminde, Trk siyasal hayat iin nemli gelimeleri Lozan Bar Antlamasnn Onaylanmas 23 Austos 1923 Halk Frkasnn Kurulmas 9 Eyll 1923 stanbulun tilaf Devletlerce Boaltlmas 6 Ekim 1923 Ankarann Bakent Yaplmas 13 Ekim 1923 Cumhuriyetin lan (29 Ekim 1923) Halifeliin Kaldrlmas (3 Mart 1924) 1924 Anayasasnn lan Edilmesi (20 Nisan 1924) Yeni inklplar gerekletirilmesi. :

2) HALK FIRKASININ KURULMASI (11 AUSTOS 1923) CUMHURYET HALK FIRKASI (10 KASIM 1924) Yeni Trk Devletinin ilk partisidir ve Mustafa Kemal tarafndan kurulmutur. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin siyasal partiye dnmesidir. Halk Frkasnn Kurulu Nedenleri : Yaplmas dnlen inklplar bir kadro eliyle yrtme istei, Halk ile devlet arasnda ba kurma istei, lke sorunlarn disiplinli bir topluluk vastasyla zme dncesi. Cumhuriyet Halk Frkas 10 Kasm 1924 : Cumhuriyetin ilanndan sonra isminin bana Cumhuriyet eklenmitir. (10 Kasm 1924) II. TBMMde ounluu elde etmi ve Halklk esasna gre program benimsedi. Cumhuriyetilik, Devletilik, Halklk, Laiklik, Milliyetilik ve nklplk ilkeleri ana ilkeleri olarak kabul etmitir. (1931) Daha sonraki zamanda anayasada yerini ald. (1937) Frkann ikinci kongresinde Mustafa Kemal tarafndan Nutuk (1919 1927) okunmutur. (1927) Ekonomide; Liberalizm + Devletilik (sonradan), Siyasi yaamda; Cumhuriyetilik, Toplumsal yaamda ise Laiklik prensipleri benimsendi. Gnmze kadar sren partidir. Cumhuriyet Halk Partisinin Program : Saltanatn kaldrlmas tartlmaz bir gerektir. Demiryollar oaltlmaldr. Devletilik esas alnmaldr. Aar vergisi kaldrlmaldr. Askerlik sresi ksaltlmaldr.

TARH 2013

~ 218 ~

************************************************ TARH ************************************************** 3) ANKARANIN BAKENT OLMASI (13 EKM 1923) Lozan Antlamasndan sonra bakentin neresi olaca tartlmtr. Milletvekillerin bir ksm stanbul olmas iin teklif vermise de Ankara, oy ounluu ile kabul edildi. Ankarann Bakent olmasnda ; Ankarann Trkiyenin ortasnda; askeri ve siyasi ynden gvenli bir yerde olmas, Yurdun her taraf ile ulam ile haberlemenin kolay olmas, TBMMnin Ankarada bulunmas ile Kurtulu Savanda idari merkez olmasdr. 1924 Anayasasnda Ankarann tekilatlanmas : Ankara (Merkez) dari Birim Ynetici l Valisi le Kaymakam Bucak Mdr Ky Muhtar. 4) CUMHURYETN LANI (29 EKM 1923) Halkn, setii temsilciler araclyla kendini ynettii siyasal rejim Cumhuriyet idir. Bu ynetim biiminde halkn siyasal idare zerindeki etkinliinin derecesine gre demokrasiye yaklalr veya uzaklalr. 1920 ylnda TBMMnin almas, 1921 Anayasasnda idarenin ulusa ait olduu kararnn alnmas ve 1922 ylnda Saltanatn kaldrlmas, Cumhuriyet rejimine geiin nemli admlar olmutur. Cumhuriyet rejiminin TBMM alr almaz ilan edilmemesinin nedenleri Milli glerin paralanmasna engel olmak, Yersiz rejim tartmalarna neden olmamak, Halkn bu duruma henz hazr olmamasdr. Cumhuriyetin lan Edilme Nedenleri : Devlet bakanlnn olmamas (Saltanatn kaldrlmas ile sorun olmutu), Trk Devletinin rejiminin belirsizlii, Devletin adnn olmamas, Ulusal egemenliinin glendirilmesi istei, Meclis Hkmeti Sisteminin yaratt sorunlar ve hkmet bunalm. Meclis Hkmeti Sistemi Kabine Sistemi Bakanlar, tek tek meclisin salt oyu ile seilir. Bakanlar Bu sistemde hkmet oluturacak bakanlar, meclisin kesin denetimi altndadr. Adaylar zerinde babakan tarafndan seilir ve cumhurbakannca antlama salanamadnda hkmetin kurulmas gecikir. onaylanr. Bu sistemde meclis bakan ayn zamanda hkmetin Bu sistemde hkmet kurulmas ilemi daha de bakandr. kolaydr. Cumhuriyetin lan le 1921 Anayasasnda Yaplan Deiiklikler : Trkiye Devletinin ynetim ekli Cumhuriyettir. (1. Madde) Resmi dil Trke ve dini ise slam dinidir. Bakent Ankara idir. (Cumhuriyetin ilanyla bu durum anayasaya eklenmi) Hkmet ekli Kabine Sistemidir. Cumhurbakannn Devlet Bakan olduu ve TBMM yeleri arasndan seilir. Yeniden seilebilir. Trkiye Devleti, TBMM tarafndan ynetilir. Cumhurbakan, Babakan milletvekilleri arasndan Meclis tarafndan 4 yllna seilir. Cumhurbakan gerekli grrse TBMMye ve Bakanlar Kuruluna bakanlk edebilir. Trkiye Devleti, TBMM tarafndan ynetilir ve Meclis, Bakanlar Kurulu aracl ile ynetilir. Cumhuriyet lannn Sonular : Rejimin ad konmutur. Cumhuriyet Devletin ad belirlenmitir. Trkiye Cumhuriyeti Devlet bakan Cumhurbakan olmutur. Ulusal egemenlik ilkesi yolunda nemli bir adm atlmtr. Hkmetin oluturulma biimi Kabine Sistemi biiminde belirlenmi ve hkmet kurma bunalm sona ermitir. Kurulan hkmetler TBMM Hkmeti yerine Cumhuriyet Hkmeti adn ald. Devlet bakan sorunu zmlenmitir. Buna gre; lk Cumhurbakan, Mustafa Kemal seildi. Babakan smet Paa seilerek hkmet kurma grevi verilmitir. Meclis Bakanlna Fethi Okyar getirildi ve Kabine Sistemi getirilerek hkmetin almas saland. Kabine sistemine geilmesiyle, ksmen gler birlii ilkesinden vazgeildi. Artk hkmetleri TBMM deil, cumhurbakann atad babakanlar kurmaya balad. Atatrk Dneminin son babakan Celal Bayar olmu ve Atatrkn lmne kadar Babakanlk yapmtr. (1 Kasm 1937den Atatrk lmne kadarki sre) :

TARH 2013

~ 219 ~

************************************************ TARH ************************************************** 5) HALFELN KALDIRILMASI (3 MART 1924) 1 Kasm 1922de Saltanatn kaldrlmas ardndan halifelie Abdlmecit Efendi getirildi. Abdlmecit Efendi, Tekilat- Esasiye Kanununa uymay kabul etmesine ramen i ve d kkrtmaclar yznden bu ilkelere riayet etmemitir. Hatta basnn da etkisi ile trenler dzenlemeye, nemli kiileri kabul edip politik demeler vermeye balamasn gren hkmet, yeni rejimle halifelik makamnn bir arada olamayacan ve gerekli almalar yaplarak meclise getirilmesi kararlatrlmtr. 3 Mart 1924de kaldrld. Halifeliin Kaldrlmasnn Nedenleri : lkede hem cumhurbakan hem de halifenin devlet ve dini bakan eklinde iki balln olumas, Halifenin siyasi lider gibi hareket etmeye balamas, Halifenin zerinden d glerin lke ilerine mdahil olmaya almas, Halifelik makamnn, cumhuriyet rejimi ve ulusal egemenlik ilkesi ile elimesi (temel neden), Laik bir devlet yapsnn oluturulmak istenmesi, Milli devlet anlay ile badamamas, Halifeliin eski anlam ve nemini kaybetmesi (I. Dnya Savandaki etkisi), Yaplmas gereken inklplarn nn ama istei ve halifenin, devrim kartlarnn umudu haline gelmesi, Halife Abdlmecid Efendinin padiah gibi hareket etmesi ve yetkilerinin arttrlmasnn istemesi, Baz vekillerin, TBMM halifenin, halife de TBMMnindir! eklinde anlaya kaplmas, Hindistanl liderlerin halifenin durumu ile ilgili olarak smet nnye gnderdii mektubun gazetelerde yaymlanm olmasdr. Halifeliin Kaldrlmasnn Sonular : ki bal ynetim grntsne son verildi. Laiklik kartlarnn bir oda kaldrld. Laiklie geiin en nemli adm atld. Halifelikle ilgili kurumlarn ortadan kaldrlmasna ortam hazrlad. Devrimler hz kazand. Cumhuriyet rejimi glendirildi, eski ynetime dnn n kapatld. mmet toplumu anlay yerine Ulus toplumu anlay geerli klnd. Halifeyi yanlarna ekerek smrgelerinde daha rahata ynetim kurmak isteyen d glerin planlar suya dt. 5) OSMANLI HANEDANLARININ YURTDIINA IKARTILMASI KANUNU (3 MART 1924) Bu kanun ile hanedan etrafnda eski rejim taraftarlarnn toplanmasn engelleme dncesi yatar. Osmanl hanedannn saltanat ve halifelik iddiasnda bulunmalar engellenmitir. Osmanoullar ailesinin btn fertlerinin 10 gn ierisinde yurt dna kartlmas kararlatrlmtr. 6) ERYE VE EVKAF VEKLETNN KALDIRILMASI LE LGL KANUNU (3 MART 1924) Bu yasa halifeliin kaldrlmasna bal olarak karlr. Laik devlete giden yolda dinin devletten soyutlanmas ilkesi gerei, din ileri ile ilgili grevli bir kurumun siyasetin iinde bulunmasn nlemek iin bu kurum kaldrlm. eriye Vekleti kaldrlarak yerine Diyanet leri Bakanl kurulmutur. (Babakanla bal) eriye Mahkemeleri de kapatld. (8 Nisan 1924) eyhlislamlk makam kaldrlmtr. Evkaf Vekleti kaldrlarak yerine Vakflar Genel Mdrl kurulmutur. (Babakanla bal) Bu bakanla bal medreseler Milli Eitim Bakanlna bir sre balanarak kapatldlar. 7) TEVHD- TEDRSAT (RETM BRL) KANUNU (3 MART 1924) Eitim retim kurumlarnn birletirilmesi ve devlet denetimi altna alnmasn salayan bu kanunla eitimin laikletirilmesine hizmet edilmitir. lkedeki eitim kargaasna son verip milli ve laik deerler tayan bir eitim sistemi kurabilmek amacyla karlan kanundur. Bu kanun ile : Trkiyedeki tm okullar (yabanc okullar dhil) Milli Eitim Bakanlna baland. eriye ve Evkaf Vekletinin btesi, Milli Eitim Bakanlna devredildi. mrn tamamlam, dini eitim veren baz okullar kapatld, yerine din uzman ve dini hizmetleri grecek personel yetitirmek amacyla ilahiyat fakltesi, imam hatip okullar gibi yeni okullar ald. Medreseler kapatld. (11 Mart 1924) Yabanc okullarn mfredatna Trke dersler konulmu ve bu okullar zerinde denetim salanmtr.

TARH 2013

~ 220 ~

************************************************ TARH ************************************************** Eitimin laikletirilmesi ve adalamas yolunda nemli bir adm atld. Eitimde ikilie son verildi. 8) ERKAN-I HARBYE VEKLETNN KALDIRILMASI KANUNU (3 MART 1924) Ordunun siyasal akmlarla ilgili olmas birok soruna tekil etmekte idi. Orduyu siyasetten ayrmak iin bu kurum kaldrlmtr. Bu kurumun yerine Genelkurmay Bakanl getirildi ve Bakanlar Kurulunun dna karld. Bylece ordu siyasetten uzaklatrlmtr. 9) 1924 TEKLAT-I ESASYE ANAYASASI (20 NSAN 1924) 1921 Anayasas olaanst srete hazrland ve bu nedenle kstl tutuldu. Osmanldan kalma baz yasalarn olmas ve bu yasalarn Trk millerinin ihtiyalarna cevap vermemesi yeni bir anayasa hazrlanmasn zorunlu klmtr. Ayrca temel hak ve zgrlklere de yer vermemiti. Bu anayasa 6 blm ve 105 maddeden oluur. 1924 Anayasas Maddeleri : Egemenlik kaytsz ve artsz milletindir. Trkiye Devletinin ynetim ekli Cumhuriyettir. Trkiye Devletinin dini slam, bakenti Ankara, dili Trkedir. Yasama, yrtme ve yarg yetkisi meclisin kontrolndedir. Temel hak ve zgrlkler gvence altna alnmtr. eriat hkmlerinin yerine getirilmesi grevi TBMMdedir. Gler birlii, grevler ayrl esas vardr. Meclis, yrtme yetkisini hkmet araclyla kullanr. Yarg hakk, millet adna usul ve kanuna gre bamsz mahkemeler tarafndan kullanlr. TBMM yeleri, drt ylda bir seilir. Seme ya 18, seilme ya 30dur. Cumhurbakan drt yllk bir sre iin meclis iinden ve tarafndan seilir. Ayn kii ikinci defa seilebilir. Seme ve seilme hakk yalnzca erkekler tarafndan kullanlr. Seim sistemi ift derecelidir. Trkiye Cumhuriyetinin tm vatandalar kanun nnde eittir. Her krk bin kiiye bir milletvekili seme hakk tannd. lkretim zorunlu ve parasz hale getirildi. Vatandan haklarn korumas iin Dantay kuruldu. Vatandalarn eitim, salk ve devlet hizmetlerinden daha iyi yararlanmas saland. 1924 Anayasasnda Yaplan Deiiklikler : 1928 1924te yer alan Devletin dini slamdr ibaresi karld. 1928 Cumhurbakan ve Milletvekillerin yemin biimi deitirildi ve yemindeki dinsel ibare kaldrld. 1930 Trk kadnn belediye seimlerine katlmasna dair madde eklendi. 1933 Trk kadnlara muhtar (muhtar azalk ve ky ihtiyar heyeti) seilme hakk tannd. 1934 Semen ya 18den 22ye karld. 1934 Trk kadnlara milletvekili seme seilme hakk verildi. 1937 Atatrkn 6 Temel lkesi anayasaya eklendi. (5 ubat) 1945 Anayasann ierii deitirilmeden dili z Trke haline getirildi. 1946 Tek dereceli seim sistemine geildi. 1950 Gizli oy, ak saym dkmne dayal ilk kez seimlere gidildi. Ormanlar devletletirildi. Not: Trkiyenin en uzun sre kalan Anayasas 1924 Anayasasdr ve 1960a kadar srmtr. 10) TERAKKPERVER CUMHURYET FIRKASI (17 KASIM 1924) Kurucular: Kazm Karabekir, Rauf Orbay, Ali Fuat, Refet Bele, Adnan Bey, baz milletvekilleri. Saltanatn kaldrlmas ve Cumhuriyetin ilanndan sonra artan gr ayrlklar yznden Cumhuriyet Halk Frkas ile anlamazla dtler ve bu partiyi kurdular. Bu parti, Trkiye Devletinin ikinci siyasi partisi ve ilk muhalefet partisidir. Parti, Cumhuriyeti olmasna ramen zellikle Laiklikle ilgili alanlarda CHPye ters den dnceye sahipti. Halifeliin kaldrlmasna tepkili idi. Dine saygl olduunu tzkte belirtti. Ekonomide, Liberalizm; Siyasi Yaamda, Cumhuriyetilik; Toplumsal Yaamda, zgrlklere, dini dnce ve inanlara sayg ilkeleri benimser. Devletilik ilkesi benimsenmemitir. Bu partinin kuruluu ile ilk kez ok partili siyasal yaama geildi.

TARH 2013

~ 221 ~

************************************************ TARH ************************************************** Terakkiperver Partisinin Program : Bireysel zgrlkler korunacak, Vekil seimlerinde tek derece usul uygulanacak, Milletin ak vekleti alnmadka, Anayasa deitirilmeyecek, demi merkeziyetilik (Yerinden ynetim) esas uygulanacak, Cumhurbakan olan kiinin milletvekili kaldrlacak. Bteden maa alan devlet grevlilerinin siyasi partilere ye olmas engellenecek. Dini dnce ve inanlara saygl olunacak. Hkmete ait iftlik ve araziler topraksz kyllere verilecek. lk ubesi Urfada ald. eyh Sait Ayaklanmasnn kmas ve ayaklanmaya baz parti mensuplarnn karmasyla parti, Haziran 1925te kapatld. Partinin kapatlmas, ok partili hayata gei sreci kesintiye uratt. 11) NASTUR SYANI (1924 ~ 1925) Hakkri ve civarnda yaayan Hristiyan bir grup olan Nasturilerin ngilizlerin kkrtmasyla kard isyandr. Bamsz devlet kurmak iin ayaklanmtr. ngilterenin bu isyan desteklemesinde temel neden; blgede byk bir karklk kartarak Musulu kendi lehine zme isteidir. syan, 26 Eyll 1925te bastrlm ve Nasturiler, ngiliz ynetimindeki Iraka snmtr. 12) EYH SAT SYANI (13 UBAT 1925) Diyarbakrn Piran Kynde balayan ve ksa srede Erzurum, Bitlis, Elaz, Mu ve Bingl gibi blgelere yaylan ayaklanmadr. Geni kesimlere yaylmasnda ngilterenin isyanclar desteklemesidir. syann Nedenleri : Laik cumhuriyetin ortadan kaldrlmak ve Saltanat ile Halifelii geri getirmek istemeleri, Krtlerin Dou ve Gneydou Anadoluda Krt Devleti kurmak istemeleri, ngilizlerin Musul sorununu kendi lehlerine zmek iin isyan kkrtmalar, Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn yapt propagandalarn etkili olmasdr. syana Kar Alnan nlemler : syan bastramayan Ali Fethi Bey hkmeti istifa etti, smet Paa tekrar babakanla getirildi. Blgesel ksm seferberlik ilan edildi. Blgeye Adanadan bir kolordu gnderildi. 4 Mart 1925 Takrir-i Skn Kanunu karld: Bu kanun ile hkmet, lkenin sosyal ve dzenini, huzur ve sknunu, gvenlik ve asayiini bozmak yolunda faaliyet gsteren, dernek, rgt, gazete ve partileri kapatma gibi her trl yetkiye sahiptir. 1929a kadar srd. Ankara ve Diyarbakrda stiklal Mahkemeleri kuruldu. (Bu kanunun uygulanmas iin) Basna sansr konuldu. Hkmetin nlemleri sonucu, isyan 31 Mays 1925te bastrld ve eyh Sait ile isyanclar cezalandrld. syann Sonular : Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kapatld. (3 Haziran 1925) eyh Sait ve arkadalar idam edildi. Musulun sorununun Trkiye aleyhine zmlenmesine ortam oluturdu ve kaybedilmesinde etkilidir. ok partili yaama gei denemelerine ortam uygun olmad iin ara verildi. syan dini nitelikli ve mevcut rejime (cumhuriyete) kar ilk ayaklanmadr. Not: Musulla ilgili Lozan Antlamasndan sonra balayan Trk ngiliz grmeleri sonusuz kald, sorun Milletler Cemiyetine brakld ve Iraka Musulun braklmasyla da Trk ordusu sava hazrlna balad; ancak isyann patlak vermesiyle Musula girilememi ve Ankara Antlamas ile belli artlara gre verilmitir. 13) MUSTAFA KEMALE ZMRDE SUKAST GRM (16 HAZRAN 1926) Terakkiperver Partisinin kapatlmasndan sonra muhalifler, Cumhuriyet ve inklp kartlar ile birleerek Mustafa Kemali ortadan kaldrmak iin bir plan hazrladlar. Nedenleri; devrimin derinlik kazanmas, Mustafa Kemale duyulan kiisel fke ve eski ttihatlarn ynetimde etkinlik kazanmasdr. Ziya Hurit, Laz smail, kr Bey, Arif Bey, Grc Yusuf, opur Hilmi gibi kiiler suikast iin grevlendirildi.

TARH 2013

~ 222 ~

************************************************ TARH ************************************************** Mustafa Kemalin zmir gezisinin gecikmesi ve suikastlar karacak Giritli evkinin durumu zmir Valisine bildirmesi ile geni apta tutuklamalar yaplarak stiklal Mahkemelerinde yarglandlar. Hazrlayc olan eski ttihatlar lkeden tasfiye edildiler; Terakkiperverin ileri gelenleri de ilgilerinin olmamasndan serbest brakldlar. stiklal Mahkemelerin karara balad son dava olmutur. 14) SERBEST CUMHURYET FIRKASI (12 AUSTOS 1930) Kurucusu: Ali Fethi Okyar (Mustafa Kemalin istei ile kurmutur.) Kurulma Nedeni : Demokrasinin tam olarak iletilmek istenmesi, Mecliste muhalefete ihtiya duyulmas, 1929 Dnya Ekonomik Bunalmnn Trkiyeye etkisi ve yeni kadrolara ihtiya duyulmas, Hkmette CHPnin olmasndan denetlenememesi, Deiik kesimlerin grlerinin Mecliste temsil edilmesidir. Ekonomide, Liberalizm; Siyasi Yaamda, Cumhuriyetilik; Toplumsal Yaamda, Laiklik prensibini benimsediler. Partinin zellikleri Program : Mustafa Kemalin tevikiyle kuruldu. Laiklik ve demokrasiyi savundular. Devrimlerden yana bir programa sahiptir. Liberaldir. (Serbest piyasa ekonomisini savundular.) Kadn haklarnn arttrlmasn savundular. Vergileri azaltacan vaat ettiler. Tek dereceli seimleri savundular. Gmrklerde tekelcilie son verilmelidir. Tevik-i Sanayi Kanunu uygulanmaldr. Ksa zamanda gelien bu parti, byk bir ilgi gryordu. zmir ve evresinde gezi srasnda iktidar aleyhine gsteriler yaplm ve parti tekilatlarna bunun gibi kart dnceliler dolmaya baladlar. 17 Kasm 1930da Ali Fethi Okyar, kt bir olaya sebep vermemek iin partiyi kapatt. Trkiyenin nc partisi, ikinci muhalefet partisi olma zelliine sahiptir. Serbest Cumhuriyet ile CHP arasndaki temel ayrlk Ekonomi politikasdr. Terakkiperver ile ortak politikas Ekonomide Liberalizm i savunmalar, farkl yanlar ise Laiklik ilkesidir. MENEMEN SYANI (23 ARALIK 1930) Menemen Olay, Serbest Cumhuriyet Frkasnn kapatlmasndan sonra inklplara ve dzene kar olanlarn kard bir isyan hareketidir. Partinin kapatlmasndan sonra laiklik aleyhtar, dini nitelikli gsteriler devam etmi; Nakibend Tarikat yesi Dervi Mehmet, etrafna toplad kiilerle zmir Menemende bir ayaklanma kartmtr. syanda mdahale eden Astemen Kubilay ve iki mahalle bekisini ldrerek hkmet konana doru hareket etmitir. Olaya el koyan ordu, sulular yakalayarak cezalandrmtr. syann amac, Cumhuriyet rejimini ykmak ve dini kurallara dayal dzen kurmakt. Menemen olay, inklplarn halka tam olarak anlatlmadn ve Mustafa Kemalin tedirginliinde ne kadar hakl olduunu ortaya koyar. ok Partili Siyasal Sisteme Gei Denemelerine Ara Verilmesinin Nedenleri: Siyasal ve toplumsal istikrarn halen hassas dengelere bal olmas, Devrim kartlarnn siyasal partiler araclyla yaylabilecei endiesi, Halkta demokrasi kltrnn yeterince gelimemi olmas, Devrimlerin yeterince kklememesidir. Not: ok partili yaama, II. Dnya Savann sonrasnda kurulan Birlemi Milletlere ye olmann en nemli koulu olarak demokrasi ile ynetilmek olarak belirlenmi olmasndan geilmitir. Bu nedenle; 18 Temmuz 1945te Milli Kalknma Partisi kurularak geildi. Ardndan 7 Ocak 1946da Demokrat parti kuruldu, tek dereceli seim sistemi kabul edildi. Bylece Trkiye, ok partili yaama geebildi. 1950ye kadar CHP iktidarda kald, CHPden sonra ilk iktidar partisi Demokrat Parti olmutur.

TARH 2013

~ 223 ~

************************************************ TARH ************************************************** BURSA OLAYI (1 ubat 1933) Bursa Ulu Camide ezann Trke okunmasna baz gerici gruplarn kard olaydr. Atatrk, bu olay din deil, dil meselesidir, demitir ve laiklik ilkesine verdii nemi vurgulamtr. NUTUK (SYLEV) (1919 1927) Atatrkn kaleme ald en nemli eserdir. 1919 1927 yllar arasnda yaanan olaylar ierir. 19 Mays 1919da Samsuna k ile balar; Atatrkn Genlie Hitabesi ile sona erir. Dier eserler: Vatanda ile lgili Medeni Bilgiler, Geometri Kitab, Zabit ve Kumandan ile Hasbihal, Tabiye Tatbikat Seyahati, Takm ve Bln Muharebe Talimi. GENEL KRONOLOJ Nutuk Saltanatn Kaldrlmas zmir ktisat Kongresi II. TBMM Almas Halk Frkas Ankarann Bakent Yaplmas Cumhuriyet lan Halifeliin Kaldrlmas eriye ve Evkaf Vekletinin Kaldrlmas Tevhid-i Tedrisat Kanunu Kabul Erkan- Harbiye Vekletinin Kaldrlmas Osmanl Ailesinin Yurtdna karlmas Kanunu Nasturi syan Medreselerin Kapatlmas eriye Mahkemelerin Kaldrlmas 1924 Anayasas lan Cumhuriyet Halk Frkas Terakkiperver Cumhuriyet Frkas Askerlerin Siyasetten Ayrlmas Kanunu eyh Sait syan Takrir-i Skn Kanunu zmirde Mustafa Kemale Suikast Giriimi Devletin Dini slam Hkmnn Kaldrlmas Dnya Ekonomik Bunalm Kadnlarn Belediye Seimlerine Katlmas Serbest Cumhuriyet Frkas Menemen Olay Bursa Olay Kadnlarn Muhtar Aza Seimlere Katlmas Kadnlarn Milletvekili Seme Seilme Hakk Atatrk lkelerinin Anayasaya Alnmas stiklal Mahkemelerinin Kurulduu Olaylar : TBMMye kar karlan ayaklanmalar srasnda Eskiehir Ktahya Muharebeleri srasnda asker kaaklar iin Teklif-i Milliye Emirlerinin uygulanmas srasnda eyh Sait syan srasnda Atatrke suikast giriiminde bulunanlara kar

1919 1 Kasm 1922 17 ubat 1923 11 Austos 1923 9 Eyll 1923 13 Ekim 1923 29 Ekim 1923 3 Mart 1924 3 Mart 1924 3 Mart 1924 3 Mart 1924 3 Mart 1924 1924 11 Mart 1924 8 Nisan 1924 20 Nisan 1924 10 Kasm 1924 17 Kasm 1924 19 Aralk 1924 13 ubat 1925 4 Mart 1925 16 Haziran 1926 10 Nisan 1928 1929 1930 12 Austos 1930 23 Aralk 1930 1 ubat 1933 1933 1934 5 ubat 1937

1927

1 Ekim 1927

1926

Haziran 1925 31 Mays 1925 1929

17 Kasm 1930

TARH 2013

~ 224 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 225 ~

************************************************ TARH **************************************************

19. ATATRK NKILAPLARI

Siyasi Alandaki Devrimler ve Gelimeler * Saltanatn Kaldrlmas (1 Kasm 1922) * II. TBMM Almas (11 Austos 1923) * Halk Frkas (9 Eyll 1923) * Ankara'nn Bakent Olmas (13 Ekim 1923) * Cumhuriyetin lan (29 Ekim 1923) * Halifeliin Kaldrlmas (3 Mart 1924) * er'iye ve Evkaf Vekletinin Kaldrlmas (3 Mart 1924) * Tevhid-i Tedrisat Kanunu (3 Mart 1924) * Osmanl Hanedann Yurtdna kartlmas (3 Mart 1924) * Erkan- Harbiye Vekletinin Kaldrlmas (3 Mart 1924) * 1924 Anayasas ilan (24 Nisan 1924) * Cumhuriyet Halk Frkas (10 Kasm 1924) * Terakkiperver Cumhuriyet Frkas - (17 Kasm 1924 - 5 Haziran 1925), * Askerlerin Siyasetten Ayrlmas - (19 Aralk 1924), * eyh Sait syan - (13 ubat - 31 Mays 1925), * Takrir-i Skn Kanunu - (4 Mart 1925 - 1929), * zmirde Mustafa Kemale Suikast Giriimi (16 Haziran 1926), * Devletin Dini slam Hkmnn Kaldrlmas (10 Nisan 1928), * Kadnlara siyasi haklarn verilmesi (1930 Belediye - 1933 Muhtarlk - 1934 Milletvekili) * Serbest Cumhuriyet Frkas (12 Austos 1930 - 17 Kasm 1930), * Menemen Olay - (23 Aralk 1930), * Atatrk lkelerinin Anayasaya Alnmas (5 ubat 1937). Eitim ve Kltr Alanndaki Devrimler * Tevhid-i Tedrisat Kanunu (retimin Birletirilmesi) (3 Mart 1924), * Medreselerin Kapatlmas (11 Mart 1924), * Gzel Sanatlarda nklplar (1924), * Maarif Tekilat Hakknda Kanun (2 Mart 1926), * Harf Devrimi (1 Kasm 1928), * Millet Mekteplerinin Almas (24 Kasm 1928), * Trk Tarih Kurumu'nun Kurulmas (15 Nisan 1931), * Trk Dil Kurumu'nun Kurulmas (12 Temmuz 1932), * Halk Evlerinin Kurulmas (18 ubat 1932), * niversite Reformu (1933), * niversite reniminin Dzenlenmesi (31 Mays 1933), * Ky Enstitlerin Almas (17 Nisan 1940) Ekonomi Alanndaki Devrimler * zmir ktisat Kongresi (Misak- ktisadi And) (17 ubat 1923), * Aar(r) Vergisinin Kaldrlmas (17 ubat 1925), * iftinin zendirilmesi(1925), * rnek iftliklerin Kurulmas (1925), * Ziraat Banka'snn mknlarnn Arttrlmas (1925), * Tarm Kredi Kooperatiflerinin Kurulmas (1928), * Toprak Reformu (1929), * Trk Parasn Koruma Kanunu (1930), * Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas Kurulmas (3 Ekim 1931), * Zirai Donatm Kurumu Kurulmas (1932), * I. Be Yllk Kalknma Plan (1933)- (Uygulan: 1934 - 1938), * Smerbank'n Kurulmas (1933), * Kamu ktisadi Teekklleri (1933), * Yksek Ziraat Enstits'nn Kurulmas (1933), * Etibank'n Kurulmas (1935), * MTA (Maden Tetkik Arama) Enstits Kurulmas (1935), * II. Be Yllk Kalknma Plan (1937 - 1939), * Halk Bankas'nn Almas (1938), * Karabk - Demir elik Fabrikas'nn Kurulmas (1939) Sanayi Alanndaki Devrimler * Bankas'nn Kurulmas (26 Austos 1924), * Devlet Kredisi ile Uak - Alpullu eker Fabrikalar'nn Almalar (1926), * Emlak Eytam Bankas'nn Almas (1926), * Devlet statistik Kurumu'nun Kurulmas (1926), * tibar Milli Bankas'nn Trkiye Bankas ile Birletirilmesi (1927), * Tevik-i Sanayi (Sanayi Tevik) Kanunu (28 Mays 1927), * Sanayi Odalarnn Kurulmas (1935). Hukuk Alanndaki Devrimler

* 1921 Anayasas (Tekilat- Esasiye) - (20 Ocak 1921) * er'iye ve Evkaf Vekletinin Kaldrlmas (3 Mart 1924) * er'iye Mahkemelerinin Kapatlmas (8 Nisan 1924) * 1924 Anayasas (20 Nisan 1924) * Ankara Hukuk Mektebi'nin Almas (5 Kasm 1925) * Trk (svire) Medeni Kanunu (17 ubat 1926) * Mecellenin Kaldrlmas (17 ubat 1926) * Trk (talyan) Ceza Kanunu (1 Mart 1926) * Trk (svire) Borlar Kanunu'nun kabul (22 Nisan 1926), * Ticaret Kanunu Kara Ticareti (29 Mays 1926), * Devletin Dini slam Hkmnn Kaldrlmas ve Laiklemesi (10 Nisan 1928), * Trk (Alman) Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu (20 Nisan 1929), * Ticaret Kanunu Deniz Ticareti (15 Mays 1929), * Kadnlara siyasi haklarn verilmesi (1930 Belediye - 1933 Muhtarlk - 1934 Milletvekili), * Trk (svire) cra - flas Kanunu (30 Haziran 1932), * Atatrk lkelerinin Anayasaya Alnmas (5 ubat 1937).

Toplumsal ve Sosyal Alanda Yaplan Devrimler * apka Kanunu ve Klk - Kyafet Devrimi, (25 Kasm 1925) * Tekke, Zaviye ve Trbelerin kapatlmas (30 Kasm 1925) * Miladi Takvim'in kullanlmas (1 Ocak 1926), * Uluslararas saat usul - Alafranga saat kabul (1 Ocak 1926), * Devletin Dini slam Hkmnn Kaldrlmas (10 Nisan 1928), * Uluslararas Rakamlarn Kabul (28 Mays 1928), * Milletler aras llerin kabul (1 Nisan 1931), * l birimindeki uygulama deiiklii (Arn-endaze yerine metre; okka-kile-dirhem yerine kilogram, litre) (26 Mart 1931) * Din adamlarn mabetler d dini kyafetle dolama yasa (1934), * Kadnlarn Erkeklerle Eit Haklara Sahip Olmas(1934) * Soyad Kanunu, Lakap ve Eski Unvanlarn Kaldrlmas (21 Haziran 1934), * Atatrk Soyadnn TBMM'ce Verilmesi (26 Kasm 1934) * Hafta Tatili'nin Deiiklii (Cuma'dan Pazar'a alnmas) - (1935) Ticaret Alanndaki Devrimler

* Kapitlasyonlarn Kaldrlmas (Lozan), * Bankas'nn Kurulmas (26 Austos 1924), * Reji (Ttn) daresi'nin Yabanclardan Satn Alnmas (1925), * Yerli Kumalardan Elbise Giyilmesine Dair Kanun (1925), * Tarm Kredi Kooperatifleri'nin Kurulmas (1925), * Kabotaj Kanunu (1 Temmuz 1926), * Gmrk Tarife Kanunu (1929), * Ticaret Odalarnn Kurulmas (1935),

Bayndrlk, Ulatrma, Salk ve Dier Alanlardaki Devrimler * lk Salk Bakanl'nn Kurulmas (1920), * Karayollarn (45bin) yaplmas (1948'e Kadar), * Yeni 3360 KM Demiryollarnn Yaplmas (1923 - 1938), * Demiryollarnn Milliletirilmesi (1924), * Numune Hastanelerinin 6 lde Kurulmas (1924), * Haydarpaa Liman - Rhtmnn Milliletirilmesi (1928), * Hfzsshha Enstits'nn Kurulmas (1930), * Trkiye Emlak ve Kredisi Bankas'nn Almas (1936), * Denizbank'n Kurulmas (1937),

TARH 2013

~ 226 ~

************************************************ TARH **************************************************

A. SYAS ALANDA YAPILAN DEVRMLER GELMELER Saltanatn Kaldrld. (1 Kasm 1922) II. TBMM Ald. (11 Austos 1923) Halk Frkas kuruldu.(9 Eyll 1923) Ankara Bakent ilan edildi. (13 Ekim 1923) Cumhuriyet ilan edildi. (29 Ekim 1923) Halifelik kaldrld. (3 Mart 1924) er'iye ve Evkaf Vekleti kaldrld. (3 Mart 1924) Tevhid-i Tedrisat Kanunu karld. (3 Mart 1924) Osmanl Hanedann Yurtdna kartlmas kanunu kabul edildi. (3 Mart 1924) Erkan- Harbiye Vekletinin Kaldrlmas kabul edildi. (3 Mart 1924) 1924 Anayasas ilan edildi. (24 Nisan 1924) Cumhuriyet Halk Frkas olarak isim getirildi. (Halk Frkasnn ad) (10 Kasm 1924) Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kuruldu (17 Kasm 1924), 5 Haziran 1925te ise kapatld. Askerlerin Siyasetten Ayrlmas ile ilgili kanun kabul edildi. (19 Aralk 1924) eyh Sait syan yaand ve bastrld. (13 ubat - 31 Mays 1925) Takrir-i Skn Kanunu ilan edildi. (4 Mart 1925 - 1929) zmirde Mustafa Kemale Suikast Giriimi yaand. (16 Haziran 1926) Devletin Dini slamdr, hkm Anayasadan kartld. (10 Nisan 1928) Kadnlara siyasi haklar verildi: 1930ta Belediye seimlerine, 1933te Muhtarlk seimlerine, 1934te Milletvekili seimlerine katlma ve seilme hakk verildi. Serbest Cumhuriyet Frkas kuruldu (12 Austos 1930) ve 17 Kasm 1930te kapatld. Menemen Olay yaand ve bastrld. (23 Aralk 1930) Bursa Olay yaand. (1 ubat 1933) Atatrk lkelerinin Tm Anayasaya Alnmas kabul edildi. (5 ubat 1937) B. ETM KLTR ALANINDA YAPILAN DEVRMLER GELMELER 3 Mart 1924 - Tevhid-i Tedrisat Kanunu (retimin Birletirilmesi): Bu kanun kabul edilerek lkede eitim kargaasna son verildi, milli laik deerler tayan bir eitim sistemleri kuruldu. Trkiyedeki btn okullar Maarif (Eitim) Bakanlna baland. Bylece; retim kurumlarnn medrese, okul, yabanc okul denilen blnmlne son verildi. Dinin eitim zerindeki etkisine son verilerek Laik eitim sisteminin temeli atld. Cumhuriyet kuaklarnn ulusal kltr birlii ierisinde yetitirilmesine ortam hazrlad. retim ilkelerinde birlik saland. Aznlk okullar ve yabanc okullar devlet denetimine alnd. Yksek din uzman yetitirmek iin niversite bnyesinde lahiyat Fakltesi kuracakt. mamlk, hatiplik gibi dinsel hizmet grecek memurlar yetitirmek iin okullar aacakt. Kanunla medreseler kapatlm, bylece eitim ve retim laik bir yapya kavuturulmutur. Aznlk ve yabanc okullarn mfredatna Trke dersler konularak bu derslerin Trk retmenler tarafndan okutulmas kararlatrlmtr. Ayrca bu okullarn Trk mfettiler tarafndan denetlenmesi ve okullarda dini ayin yaplmamas ve dini simge bulundurulmamas kararlatrld.

TARH 2013

~ 227 ~

************************************************ TARH ************************************************** 11 Mart 1924 Medreseler Kapatld : an gerisinde kaldklar ve eitimde ikilie yol atklarndan tr, Tevhid-i Tedrisat Kanununun da kabulnden sonra kapatld. Eitim Kltr Alanndaki baz nklplar (1924 1937) : 1924 Ankarada Musiki Muallim Mektebi kuruldu. 1925 Ankarada Hukuk Mektebi ald. 1926 Ankarada Gazi Eitim Enstits ve Gazi Orta retmen Okulu ald. 1927 Sanayi-i Nefise Mektebi, Gzel Sanatlar Akademisine dntrld. 1930 stanbul Belediyesi Konservatuar slah edildi. 1932 Halkn kltrel geliimi ve eitimi iin Halkevleri ald. 1933 Ankarada Yksek Ziraat Enstits ald. 1933 Darl Fnun, stanbul niversitesine dntrlmtr. 1934 Ankarada Milli Musiki ve Temsil Akademisi (Devlet Konservatuar) kuruldu. 1936 Ankarada Milli Musiki ve Temsil Akademisi, Ankara Konservatuarna dntrld. 1936 1859da stanbulda kurulan Mlkiye Mektebi Ankaraya tand. (Siyasal Bilgiler Fakltesi) 1936 Ankarada Dil Tarih ve Corafya Fakltesi ald. 1937 Resim Heykel Mzesi ald. Maarif Tekilat Hakknda Kanun (2 Mart 1926) : Eitim hizmetleri dzenlenmi, ilk ve ortaretimin esaslar belirlenmitir. Mfredat programlar yenilenmi ve aa uygun hale getirilmitir. Devletin izni olmadan hibir ekilde okul almayaca belirtildi. ada olmayan dersler programdan kartld. Bugnn modern eitim sisteminin temelleri atlmtr. retmen okullarnn says arttrld. Bugnk eitim sistemimizin temeli atld ve Milli Eitim Bakanl yeniden tekilatlandrld. Bu dzenleme ile eitimin milli olmas hedeflenmi ve eitimde frsat eitlii n planda tutularak halk devlet anlayna hizmet edildi. Harf Devrimi (1 Kasm 1928) :

Kabulnn Nedenleri : Arap harfleri ile okuma yazmann zor olmas, Latin harfleri ile okuma - yazmann kolaylamas ve okuryazar orann arttrmak istenmesi, Arapa harflerinin, Trkenin ses uyumuna uygun olmamas, Trk dilinin gelimesini salamak istenmesi, Arap harflerinin yazm yn nedeniyle teknik basmdan dezavantajl olmas, Eitimi adalatrma istei, Kltrel ve teknolojik gelimeleri yakndan takip etme istei, Bat ile btnleme isteidir. Sonular : Okuma yazma sorununun en nemli boyutu zme kavumutur. Kitap basmnda nemli bir art saland. Kltrel ve teknolojik gelimeleri yakndan takip edilmesi kolaylamtr. Yaz dili ile konuma dili arasndaki uyumsuzluk giderildi. Okuma yazma seferberlii balatld ve Millet Mekteplerinin almasna ortam salad. Atatrk Millet Mektepleri rgtnn Baretmenliini kabul etmitir. (24 Kasm 1928) Bu inklp, Dou kltrnden Bat kltrne geite en nemli aama olmutur. Yeni harflerle baslan ilk gazete Mardin Gazetesi idir. Millet Mekteplerinin Almas (24 Kasm 1928) : Yeni harflerin kabul ile Latin harflerinin ksa srede tm yurtta retmek amacyla aldlar. Ayrca okuma yazma orann etkili biimde arttrmak iin de kuruldular. Kurs niteliindedir. Devlet daireleri de mesai sonrasnda faaliyete tahsis edilmitir. Radyodan programlar yaymlanmtr. 15 45 ya arasndaki herkesin bu kurslara katlp devam etmesi zorunlu klnmtr. Halk evlerinin almasyla ilevlerin srdrlmesi devam ettirilmitir. Halkn kltrel geliimini salamak amacyla Millet Mektepleri Talimatnamesi ile ald. Atatrk bu kurumun Baretmeni unvann ald. Trk Tarih Kurumu'nun Kurulmas (15 Nisan 1931) :

Kurulma Nedenleri : Btn Trk topluluklar ile devletlerinin tarihini aydnlatmak, Trklerden nce Anadoluda yaam topluluklar ve devletleri aratrmak,

TARH 2013

~ 228 ~

************************************************ TARH ************************************************** Hanedanc ve mmeti tarih anlay yerine milli bir tarih anlay geerli klmak, Trk milleti ve tarihi aleyhindeki grlere cevap vermek, Anadolu ve Orta Asya Trk tarihini aydnlatmak, Trklerin sar rktan olmadn ortaya koymak, Trk toplumunda milli bir uur oluturmak, Trklerin dnya medeniyetlerine katklarn ortaya koymak, Trklerin dnya medeniyetleri iindeki yerini saptamak, Trklerin slam tarihindeki yeri ve roln belirlemektir. Yaplan almalar : 1931 Liseler iin 4 ciltlik bir Genel Tarih serisi hazrland. 1932 Ankarada I. Tarih Kongresi yapld, Trk Tarih Tezi ortaya atld. 1937 II. Tarih Kongresi topland ve yabanc bilim adamlarnn da kongreye katlmalar saland. Etnografik (Kltrel) ve Arkeolojik almalara nem verildi, mzecilik gelitirildi. Atatrkn kaleme aldklar; Ortaretimde okutulmak zere Trke terimlerle yazd Geometri kitab, vatanda iin Medeni Bilgiler Kitab ve Nutuk eserleri. Trk Dil Kurumu'nun Kurulmas (12 Temmuz 1932) :

Kurulma Nedenleri : Trkeyi yabanc dillerin etkisinden kurtarmak, Arapa ve Farsadan Trkeye giren kelime, deyim ve dil bilgisi kurallarn kartmak, Dilde millileme ve sadeleme yolunu benimsemek, Halkn konutuu Trkeyi resmi dil olarak kabul etmek, Trkeye dnya dilleri arasnda nemli bir yer kazandrmak, Trkeyi bir bilim ve kltr dili haline getirmek, Dil birlii salamak ve eitim retim dili olarak kullanmak, Teknik terimlere karlk bulmak, Trkenin kurallarn sadeletirmek gibi nedenler vardr. Yaplan almalar : 1932 I. Dil Kurultay topland. Trke Szlk hazrland. Eski Trk metinleri yaymland. 1937 Trke terimlerle Geometri kitab yazld. Not: Trk Tarih ve Dil Kurumlar, 1983 ylnda zel ve zerk ileyilerine son verilerek birletirilmi ve resm devlet kurumlarna dntrlmtr. Milliyetilik ilkesine gre gelime gstermitir. Halk Evlerinin Kurulmas (18 ubat 1932) : Yeni devletin adalama ve laikleme abalar iinde bu evler, nemli bir yere sahipti. Milli devletin deerlerini halka benimsetmek ve yeni rejime uygun insanlar yetitirmek amacyla kuruldu. Halkn kltrel geliimini salamak amacyla dil, edebiyat, gzel sanatlar, tiyatro, spor gibi konularda almalar yrtld. Saylar 400 civarna ulamt. 1951de bu evler kapatld. niversite Reformu (1933) : 1933 Darlfnun, stanbul niversitesine dntrld. 1933 Yksek Ziraat Enstits olmutur. 1934 Mlkiye Mektebi, Siyasal Bilgiler Fakltesine dntrlmtr. 1936 Musiki Muallim Mektebi ald. 1937 Ankarada Dil ve Tarih Corafya Fakltesi ald. Ky Enstitlerin Almas (17 Nisan 1940) : Krsal blgelerde retmen (ky retmeni) yetitirmek amacyla ald. smet nnnn Cumhurbakanl dneminde almtr. Hem teorik, hem de pratik eitim verilmitir. Eitimi en cra kelere kadar ulatran ve eitim kltr alannda son derece faydal olan kurumdur. 1954 Demokrat parti dneminde kapatld. C. TOPLUMSAL SOSYAL ALANINDA YAPILAN DEVRMLER GELMELER apka Kanunu (25 Kasm 1925) :

Nedeni : Topluma ada grnm kazandrmak, ada medeniyetler seviyesine ulatrmak, Toplumda birlii salamak, Osmanldaki dank ve eski kyafet dzenini deitirmek ve ada toplumlara ayak uydurtmak, Bat ile btnleme isteidir.

TARH 2013

~ 229 ~

************************************************ TARH ************************************************** Osmanldaki dank dzenin getirdii olumsuzlar krmak iin Mustafa Kemal, giyimde birlii salamak ve medeni kyafeti halka tantmak ve benimsetmek amacyla, 1925 Austosunda Kastamonu ve neboluya geziler dzenledi. Bu kanun ile fes ve buna benzer balklar yasaklanm, erkekler iin apka giyilmesi zorunlu hale getirildi. Kadnlar iin hibir dzenleme bulunmamaktadr. 1934 ylnda yaplan deiiklikle sadece dini liderlerin (Diyanet ileri bakan, patrik ve haham ba gibi) dini kyafet giyebilecei, bunun dndakilerin ibadethaneler haricinde dini kyafet giyemeyecei yasalatrlmtr. Tekke, Zaviye ve Trbelerin kapatlmas (30 Kasm 1925) : Tarikat yelerinin topland yerlere; Tekke ve Zaviye denir. Trbeler, milli tarihe ve kltre mal olan dini, ilmi ve siyasi nderlerin bulunduu mezarlardr. Tarikatlar, eskiden toplum iinde balar gl idi; zamanla aralarndaki mcadeleler ve birtakm kiiler tarafndan kullanlmas ve karlar iin birilerini kullanmasyla bulunduklar meknlar, halkn duygularnn istismar edildii yerler olmutur. Ayrca trbeler de tarikatlar iin gelir kaps ve insanlarn umut yeri olmutur. Topluma ada deerler kazandrmak, bu sorunlar ortadan kaldrmak ve toplumdaki huzuru salamak iin Tekke, Zaviye ve Trbeler kapatld. eyhlik, Dedelik, Dervilik, Seyitlik, elebilik, Trbedarlk, Falclk, frklk gibi dini unvanlar yasaklanmtr. nemli kiilerin trbeleri ziyaret edilmek adan ak tutulmutur. (Fatih, Mevlana, vb.) Miladi Takvim'in kullanlmas (1 Ocak 1926) : Osmanlda dini gnler iin Hicri Takvim, mali iler iin Rumi Takvim kullanlyordu. Aznlklar da kendi takvimlerini kullandlar. Bu alanda grlen karmaaya son vermek ve uluslararas ilikilerde ekonomi, ticari ve siyasi geliimde uyum salamak iin 26 Aralk 1925te Miladi Takvime geildi, 1 Ocak 1926da kullanlmaya baland. Uluslararas saat usul - Alafranga saat kabul (1 Ocak 1926) : Alaturka saat (yaz k gnein batn 12.00 olarak kabul eden saat) kaldrld; Alafranga (Uluslararas) saat (24 saat dilimine gre) kabul edildi. Devletin Dini slam Hkmnn Kaldrlmas (10 Nisan 1928) : 1924 Anayasasnda yer alan Devletin dini slamdr ibaresi kaldrlarak Laiklik adna nemli bir yol izlendi. Devletin dini ksaca kaldrld. Uluslararas Rakamlarn Kabul (28 Mays 1928) : Bu alanda grlen karmaaya son vermek ve uluslararas ilikilerde ekonomi, ticari ve siyasi geliimde uyum salamak iin 28 Mays 1928de uluslararas (Romen) rakamlar alnd. Milletler aras llerin uygulama deiimleri (26 Mart 1931) ve kabul (1 Nisan 1931) : Arn, endaze, okka, dirhem, eki gibi standartlar deien ve kullanm zor ller kaldrld. (26 Mart) Batya uygun olarak onlu sisteme gre dzenlenen Litre, Metre ve Kilo usul getirildi. (1 Nisan) Din adamlarn mabetler d dini kyafetlerle dolama yasa (1934) : Bu kanun ile toplum iinde dini kyafetle dolalmas yasaklanmtr. Din adamlarnn ibadethaneler ve dini trenler esnasnda dini kyafet giymelerine izin verilmitir. Dini cemaatlerin en st yetkileri toplumda dini kyafetle dolamas hakk vard: Diyanet leri Bakan, Ortodoks Kilisesi Patrii ve Yahudi Hahamba bu hakka sahipti. Kadnlarn Erkeklerle Eit Haklara Sahip Olmas (1934) : Kadnlarn milletvekili seilme hakknn elde etmesiyle olumutur. Soyad Kanunu, Lakap ve Eski Unvanlarn Kaldrlmas (21 Haziran 1934): Trklerde (Osmanlda) soyadlarnn olmamas; mlkiyet, askerlik, evlilik, ticaret ve kiilerde birok karklklara ve karmaaya sebep vermitir. Bu sorunu ortadan kaldrmak iin uygulanmtr. Bu kanuna gre; Her Trk soyad tamak zorundadr. Soyadlar Trke olacaktr. Gln, ahlaka aykr szckler ile memuriyet, rtbe, yabanc rk ve ulus adlar soyad olarak kullanlamayacaktr. Hac, Hafz, Molla, Efendi, Bey, Paa, Hanm, Hanmefendi, Zade, Hazret, Aa gibi eski unvanlarn kullanm da yasaktr. Ayrca Osmanl yneticilerin verdii tm nian ve rtbeleri tamak yasakland. 26 Kasm 1934te TBMM tarafndan Mustafa Kemale Atatrk soyad verildi. Bu soyad, baka kimse tarafndan kullanlmayacaktr (17 Aralk 1934de karlan kanunla).

TARH 2013

~ 230 ~

************************************************ TARH ************************************************** Hafta Tatili'nin Deiiklii - (1935) : Uluslararas ilikilerde ekonomi, ticari ve siyasi geliimde uyum salamak iin hafta sonu tatili Cumadan Pazar gnne alnd. D. HUKUK ALANINDA YAPILAN DEVRMLER GELMELER 1921 Anayasas (Tekilat- Esasiye) - (20 Ocak 1921) ilan edildi. er'iye ve Evkaf Vekleti kaldrld (3 Mart 1924). er'iye Mahkemeleri kapatld (8 Nisan 1924). 1924 Anayasas ilan edildi (20 Nisan 1924). Ankara Hukuk Mektebi ald (5 Kasm 1925). Trk (svire) Medeni Kanunu (17 ubat 1926) : Medeni Kanun: Toplumda evlilik, boanma, miras gibi alanlarda ahslar arasndaki ilikileri dzenler. Osmanl Medeni Kanunu (Mecelle), XIX. yy'da hazrlanm ve ieriinde slam kurallar olmasndan laik deildi ve toplumun tam ihtiyalar karlanamyordu. (Mecellede kiilik, aile ve miras konularna yer yoktu.) Kadn erkek eitliini salamak ve ada laik bir toplum dzeni kurmak iin 17 ubat 1926da kabul edildi. Medeni Kanunun svireden Alnma Nedenleri : Avrupada hazrlanan en son ve pratik kanun olmas, Demokratik ve laik bir ierie sahip olmas, Toplumsal yapmmza uygun olmas, Gelitirilebilir nitelikte olmas, Yarglara geni yetkiler tanm olmas, Avrupadaki medeni kanunlarnn tmnden yararlanm olmas, Kadn erkek eitliine nem vermesi, Meselelere pratik zmler getirmesi gelir. Medeni Kanunun Kapsam Sonular : Kadn erkek eitlii getirildi. Kadna tek ele evlilik hakk tannd. Resmi nikh zorunluluu getirildi. (Nikh ile devlet gvencesi altna alnd.) Mirasta, tanklkta, boanmada, meslek edinmede kadn erkek eitlii salad. Kadnlara istedii meslee girebilme hakk tannd. Evlilik akdini bozma belirli artlara balanm ve boanma hakk kadnlara da tannmtr. Aile kurma konusunda, erkein btn ayrcalklar kaldrld. Anneye ocuun velayetini alma hakk tannmtr. Medeni Kanunda patrikhanenin dnyevi yetkileri elinden alnmtr. Dini yetkilerinin devam etmesine mdahale edilmemitir. Patrikhanenin ve konsolosluklarn mahkeme kurmalar yasaklanm ve yarglama yetkileri sona ermitir. Din ve mezhep farkllklar kaldrlmtr. Barolar kurulmu, mahkemeler yeni dzene uygun olarak yeniden oluturulmutur. Osmanl Medeni Kanunu (Mecelle) kaldrld. Trk Ceza Kanunu, talyadan alnarak kabul edildi. (1 Mart 1926) Borlar Kanunu, svireden alnarak kabul edildi. (22 Nisan 1926) Ticaret Kanunu, Almanya ve Fransadan alnarak kabul edildi. (10 Mays 1926) Ticaret Kanunu Kara Ticareti, 29 Mays 1926da; Deniz Ticareti, 15 Mays 1929da yrrle girdi. Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu, Almanyadan alnarak kabul edildi. (20 Nisan 1929) cra flas Kanunu, svireden alnarak 24 Nisan 1929da kabul edildi. Ancak faydal olmamasndan 30 Haziran 1932de yeniden dzenlenerek kabul edildi. Kadnlara siyasi haklar verildi: 1930ta Belediye seimlerine, 1933te Muhtarlk seimlerine, 1934te Milletvekili seimlerine katlma ve seilme hakk verildi. Not: Trk kadn siyasi haklarn (seme ve seilme), kendi soyadn kullanma ve evlilikte edinilen mallara ortaklk haklarn 2002 ylndaki kanunla almtr. (1926 ile almamtr.) E. EKONOM ALANINDA YAPILAN DEVRMLER GELMELER zmir ktisat Kongresi (17 ubat 1923) : Bu Kongrenin toplanmasnda, ulusal ekonominin amalar ve bu amalara ulalmada takip edilecek metotlar karlatrma fikri etkili olmutur. Bu kongrenin Lozan Grmelerinin olduu zamanlarda toplanmas ekonomik gelimelerin ne kadar nemsendiinin kantdr. Milli Ekonomi lkesi benimsenmitir.

TARH 2013

~ 231 ~

************************************************ TARH ************************************************** Bu ilke, siyasi bamszlktan dn vermeden ekonomik kalknmay gerekletirmek amac tar. Benimsenen ekonomik model, Liberal Ekonomik Sistemidir. Ancak zel giriimin baaramad iler devlet eliyle yaplacaktr. Kongrede Okuma Bayram kabul edildi. Kongreye; ifti, sanayici, tccar ve ii kesiminin temsilcilerinden 1135 kii katlmtr. Misak- ktisadi (Ekonomi And) lkeleri alnmtr : Yabanclarn kurduu tekellerden kanlacak, Yerli sanayi tevik edilecek, Milli bankalar kurulacak, Devlet, ekonomik grevleri olan bir organ haline gelecek, Demir yollarnn yapm hzlandrlacak, Ham maddesi yurt iinde olan rnlerle ilgili sanayi dallar kurulacak, ithalat snrlandrlacak, Kk imalattan, hzl ekilde fabrikaya geilecek, Sendikal haklar tannacak, erbabna amele deil, ii denilecek, zel giriimciye destek olacak bir devlet bankas kurulacak, D rekabet iin sanayi bir btn olacak, Teknik eitim gelitirilecek, Anonim irketlerin kuruluu kolaylatrlacak, Vergi sisteminde reform yaplacak, Kyl iletmelerinde byk retime geilecek, Gmrklerin sanayiciyi koruyacak ekilde dzenlenecek, Yer alt kaynaklar belirlenecek ve iletilecek, Topraksz iftiye topraklar datlacak, Ulatrma sorunlar zlecek, Kendi imknlarla, z kaynaklar deerlendirerek ve byk devletlerin yardm alnmadan kalknma hedeflenmitir. Milli Ekonomi lkesi bu dorultuda benimsendi. Aar (r) Vergisi, 17 ubat 1925te kaldrld, yerine Arazi Vergisi getirildi. Osmanlda alan Ziraat Bankas gelitirildi, sermaye ve ube miktar arttrld. Bu banka araclyla dardan alnan tarm aralar kylye datld. (1925) Tarm Kredi Kooperatifleri 1928de kuruldu: Kylnn kredi, makine, tohum, vb. gibi ihtiyalarn daha ucuza karlamak amacyla kurulmutur. Yabanc lkelerden damzlk hayvanlar ithal edildi, retme iftlikleri kuruldu. Numune fidanlk ve reme iftlikleri kuruldu. Toprak Reformu, 1929da yapld: Topraksz kylye toprak vermek amac tar. Ancak devletin elinde bol miktarda hazine arazisi olmadndan, toprak reformu gnmze kadar amacna ulaamad. 1929 Dnya Ekonomik Bunalm : ki dnya sava arasnn en nemli ekonomik durumu Byk Buhran ad verilen ve tm dnya lkelerini saran ekonomik buhrandr. Nedenlerden biri de New York (ABD) borsasnda meydana gelen ktr. Bu k, hisselerin % 40 orannda dmesine yol at. ABDde birok kii iflas etmi, iyerleri kapanm ve isizlik artmtr. Bu nedenle ABD, ithalat azaltm ve dier devletlere verdii borlar geri istemitir; ama geri alamam, btelerini dengeleyememitir. Evrensel Sonular : Fabrikalar kapanm ve tarm rnleri alc bulamamtr. thalatlar azalmtr. Tketimde karne sistemi uyguland. Gmrkler ykseltildi. Para deerleri dmtr. Siyasi Sonular : I. Dnya Sava sonunda acele ile kurulan demokratik anayasalara gven azald. ve ekmek vadeden diktatrlkler glendi. (Almanya ve talya) Trkiyeye Etkisi : ABDde balayan ekonomik bunalm ihracat yaptmz lke ekonomilerinin klmesine neden olunca hammadde ihracatmz gerilemitir. Menkul Kymetler ve Borsalar Kanunu (1929): Lozan Antlamas ve Dyun-u Umumiye daresi ortadan kaldrlnca yeni devlet, kendi mali politikasn uygulamaya koymutur. Bir yandan Osmanl borlar denmi, dier yandan ak vermeyen bteler yaplm ve para denetimi gereklemi, kamu harcamalarnda savurganla izin verilmemitir. Bamsz gmrk politikas da uyguland.

TARH 2013

~ 232 ~

************************************************ TARH ************************************************** 1929 Bu kanun karlarak kambiyo denetimi balamtr. Bylece Parann deeri korunmutur. (1930) Parann denetimi, Merkez Bankasnn kurulmasyla saland. (1931) retim olanaklar lsnde arttrld. Anti enflasyonist politikalar izlendi. Sosyal devlet anlayna nem verildi. D borlanmadan kanld. ;

Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas Kurulmas (3 Ekim 1931): Osmanlda merkez bankas grevini Osmanl Bankas (ngiliz & Fransz ortaklnda) yerine getiriyordu. lkede ulusal bir merkez bankas kurulmas, ilk kez zmir ktisat Kongresinde ele alnd. Merkez Bankann kurulma karar, 1927de verildi: Bu amala Ali ktisat Meclisince almalar yapld, Almanyadan uzmanlar getirildi ve talyann destei alnmaya alld. Merkez Bankas, 3 Ekim 1931de kuruldu; resmen 1 Ocak 1932de almaya balad. Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas (TCMB)nin Belirtilen Grevleri : Memleketin iktisadi kalknmasna yardmc olmak, Para piyasasn dzenlemek, Hazine ilemleri yapmak, Hkmetle birlikte Trk parasnn deerinin korunmasna ynelik tm nlemleri almaktr. Zirai Donatm Kurumu, kylnn ihtiyalarn (i aralar) gidermek amacyla kuruldu. (1932) I. Be Yllk Kalknma Plan (1933) : zel sermayenin sanayi kuramamas sonucu devlet sanayileme iini kendi zerine alm ve bu plan hazrlamtr. 1934te uygulanmaya balam, 1938e kadar srmtr. Bu plann amac, hammaddesi yurt iinde retilen sanayi dallar kurmak, temel tketim mallarnn retimine ncelik vermekti. Bu alanda alan fabrikalar : o Malatya, Bursa, Kayseride Merinos Yn fabrikalar, o Gemlikte suni ipek fabrikas, o Nazillide basma fabrikas, o Beykozda deri fabrikas, o zmitte kt iletmeleri, o Ktahyada Paabahe Cam fabrikas, o Karabkte Demir elik fabrikas ald. Smerbank kuruldu (1933) : En nemli sanayi yatrmdr. Tamam devlete aittir. ncelii hammaddesi lkede olan sanayi dallarnda yatrm yapmaktr. I. Be Yllk Kalknma Plannda, hammaddesi yurt iinde retilen sanayi dallar kurmak, temel tketim mallarnn retimi hedefine ulamada motor grevi grmtr. Kamu ktisadi Teekklleri (KT) oluturuldu (1933): Smerbankn yatrmlar ile tekstil (dokuma), maden, kimya, porselen, cam, yapay ipek (Gemlik), deri (Beykoz) ve Kt (zmit) fabrikalar alarak Trkiyenin ilk KTleri kuruldu. Yksek Ziraat Enstits, tarm alannda uzmanlar yetitirmek iin 1933te kuruldu. Etibank, yer alt kaynaklarnn deerlendirilmesi adna 1935te kuruldu. MTA (Maden Tetkik Arama) Enstits, yer alt kaynaklarnn aratrlmas iin Etibank desteinde 1935te kuruldu. (Aratrmasn MTA, iletilmesini Etibank stlenmitir.) II. Be Yllk Kalknma Plan (1937 - 1939) : Bu plan 1937de hazrland, uygulamaya 1938te geildi; ancak II. Dnya Sava yznden uygulanmas ounlukla engellenmitir. Bu planda yatrm yaplmas gerekli alanlar; elektrikasyon, madencilik, limanlar, kimya, makine, yakt sanayileri olarak belirlenmitir. Bu plan dhilinde sadece maden alannda 1939 Karabk Demir elik Fabrikas kurulmutur. Halk Bankas, Esnaf ve Zanaatkrn kredi ihtiyalarn karlamak zere 1933 ylnda kuruldu; ancak 1938te faaliyete geebildi. F. TCARET ALANINDA YAPILAN DEVRMLER GELMELER Kapitlasyonlarn Kaldrlmas: Lozanda kapitlasyonlarn kaldrlmasyla yabanclara tannan ve ekonominin bamszln engelleyen her trl haklara son verildi. Bylece ticaret alannda byk bir engel kalkt.

TARH 2013

~ 233 ~

************************************************ TARH ************************************************** Bankas'nn Kurulmas (26 Austos 1924): Bakanlar Kurulu kararyla kurulan, ilk zel anonim irketi ve bankasdr. Kurulu gerekesi; ziraat, sanayi, maden, enerji, sigortaclk gibi alanlarda yatrm yapmak, yatrm yapacaklara sermaye vermekti. Yani zel sektre kredi destei salar, ticareti canlandrma amac yatar. Reji (Ttn) daresi yabanclardan satn alnd (1925). Yerli Kumalardan Elbise Giyilmesine Dair Kanun karld. (1925) Tarm Kredi Kooperatifleri kuruldu (1925). Kabotaj Kanunu (1 Temmuz 1926): Osmanlda deniz ulamnn byk bir blm ve nemli liman iletmeleri yabanclarn elindeydi. Bu kanun ile; Trk denizlerinde yolcu ve yk tama hakk sadece Trk gemicilerine verildi. Her yl Kabotaj Bayram olarak 1 Temmuzda kutlanr. Bozkurt Lotus olay bu kanunun karlmasn hzlandrmtr. Gmrk Tarife Kanunu, yerli tccarn korunmas amacyla 1929da deitirilmitir. Ticaret Odalarnn kurulmas kararlatrld. (1935) G. SANAY ALANINDA YAPILAN DEVRMLER GELMELER Bankas kuruldu (26 Austos 1924). Trkiye Sanayi ve Maadin Bankasnn Kurulmas (1924): Osmanl Devletinden kalan sanayi yatrmlarn faal hale getirerek zel sektre devretmek amacyla kuruldu. Ayrca, maden imtiyazlar alp iletmek grevleri de bu bankaya verilmitir. Sanayi-i Maden Bankasnn Kurulmas (1925): lke madenlerini iletmek, zel sektrle ortaklk kurup onlara sermaye salamak ve kredi vererek bankaclk ilemlerini yapmak amacyla kuruldu. Devlet kredisi ile Uak - Alpullu eker Fabrikalar ald (1926). Emlak Eytam Bankas'nn Almas (1926): naat sektrn desteklemek, konut kredisi salamak ve yetim haklarn korumak iin Atatrkn talimatyla kuruldu. Devlet statistik Kurumu'nun Kurulmas (1926): Babakanla bal bir kurulu olarak statistik Umum Mdrl eklinde kuruldu. Mdrlk, 1927 ylnda modern tekniklerle Cumhuriyetin ilk genel nfus saymlarn gerekletirmitir. Bu saymda Trkiye nfusu 13.648.270 olarak tespit etmitir. tibar Milli Bankas'nn Trkiye Bankas ile 1927de birletirildi. Tevik-i Sanayi (Sanayi Tevik) Kanunu (28 Mays 1927): zel sektr sanayi alanna ekmek ve zendirmek iin kurulmutur. Bu kanun ile Devlet, sanayi ile uraanlara ucuz arazi ve bina edinme imkn vermesi, Fabrika aacak kiilerin getirecei makine, hammadde ve aletlerden gmrk alnmamas, Fabrika ve imalathane kuracaklara kredi verilmesi, yol, su, elektrik yardm yaplmas, Fabrika aacak kiilerden nakliye indirimleri ve kazan vergisinden muafiyet olanaklarnn verilmesi, iletmelere ait malzemelerin demiryollar ve deniz yollarnda % 30 indirimle tanmas. Bu olanaklar u etkenlerden deerlendirilememitir: Sermaye, teknoloji ve bilgi yetersizlikleri ve 1929 dnya ekonomik bunalmnn olumsuz etkileridir. Bu kanundan beklenen yararn salanamamas ve 1929 Dnya ekonomik bunalmnn da pay olmas nedeni ile Devletilie geilmitir. Planl ekonomi uygulanm, ithalat kstlanm, koruyucu gmrk politika izlenmitir. Ayrca Be Yllk Sanayi Planlar da hazrlanmtr. Sanayiciye kredi vermek iin Sanayi ve Maadin Bankas kurulmu, daha sonra Smerbanka dnt. Sanayi Odalarnn Kurulmas desteklenmi ve kurulmaya balanmtr (1935). H. BAYINDIRLIK SALIK ULATIRMA VE DER ALANLARDAK DEVRMLER lk Salk Bakanl, 1920de kuruldu. Trkiye Demiryollar letmesi ald. (1924) Yeni demiryollarnn yaplmasna hzl ekilde balad. Yabanc irketlerin elindeki demiryollar 1924te milliletirilmeye baland. 1923 1938 yllar arasnda d desteksiz 3369 km demiryolu yapm gerekletirildi.

TARH 2013

~ 234 ~

************************************************ TARH ************************************************** Karayolu yapm iin vergiler konuldu: Mkellefiyet-i Bedeniye ve Yol Vergileri. Karayollar gelitirilmeye alld. Osmanldaki harap kara yollar yeniden yapld ve 1948e kadar 45000 km yol dendi. Numune Hastanelerinin 6 lde Kurulmas (1924): Ankara, stanbul, Sivas, Erzurum, Trabzon, Diyarbakr. Hava tamacl alannda 1925de Trk Tayyare Cemiyeti kuruldu. Bu kurum daha sonra Trk Hava Kurumu adn ald. Bu kuruma gelir salamak zere Tayyare Piyangosu dzenlenmitir. Ayn yl Kayseride Tayyare Mektebi alarak uu eleman yetitirilmitir. Kabotaj Yasas, 1 Temmuz 1926da kabul edildi. Haydarpaa Liman ve Rhtm, 1928 ylnda milliletirildi. Hfzsshha Enstits'nn Kurulmas (1930): Stma ve Verem gibi hastalklarn nlenmesi amacyla ald. Tedaviler cretsiz yaplmtr. Devlet hastaneleri ald. Salk rgt gelitirildi. Beden Eitimi Tekilat kuruldu. Trkiye Emlak ve Kredisi Bankas, konut yapmna destek vermek amacyla 1936da kuruldu. Denizbank'n Kurulmas (1937): Deniz ulamna ok nem veren devlet, Kabotaj Kanununda salad avantajla deniz yollar ve ticaret filolarn glendirmitir. Deniz iletmecilii ve bankaclk ilemlerini yapmak zere 1937 ylnda kuruldu. Sosyal Gelimeler : ocuk Esirgeme Kurumu ald. Kzlay glendirildi. Yeilay kuruldu. Atatrk Dnemi Kurulan Bankalar ve Faaliyetleri Bankalar Trkiye Bankas Sanayi ve Maadin Bankas Emlak ve Eytem Bankas Merkez Bankas Smerbank Halk Bankas Etibank Denizbank Yl 1924 1924 1926 1930 1933 1933 1935 1937 Hakknda Atatrk dneminde kurulan ilk bankadr. Tccarlara ucuz krediler vermek iin kuruldu. Sanayi yatrmlarn finanse etmek amacyla kuruldu. Bu banka daha sonra Devlet Sanayi Ofisi ve Trkiye Sanayi ve Kredi Bankas olmak zere ikiye ayrld. 1933te Smerbank adyla birletirildi. Kredi salamak amacyla kuruldu. Trk parasnn deerini korumak, para politikasn belirlemek, bankalara kredi vermek ve para basmak iin kuruldu. Sanayi yatrmlarn finanse etmek iin kuruldu. Kredi finansman amacyla kuruldu. Madencilik alanndaki sanayi yatrmlarn finanse etmek iin kuruldu. Denizcilik alanndaki sanayi yatrmlarn finanse etmek iin kuruldu.

Not: Ziraat Bankas, 1888de (stibdat Dneminde) kurulan bankadr. iftilere krediler vermek iin kurulmutur. Atatrk dneminde kurulan bankalar arasnda deildir.

TARH 2013

~ 235 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 236 ~

************************************************ TARH **************************************************

20. ATATRK LKELER

ATATRKLK Atatrklk: Trk milletinin tam bamszla, huzura sahip olmas, devletin ulus hkimiyetine uygun ynetilmesi, akln ve bilimin rehberliinde Trk toplumunun muasr medeniyetlere kabilmesi amacyla esaslar Atatrk tarafndan belirlenen devlet, ekonomi ve fikir hayatna ilikin dnce ilkelerine denir. Temel lkeler Cumhuriyetilik Btnleyici lkeleri Milli (Ulusal) Egemenlik Milli Hkimiyet Milli rade Milli Bamszlk Milli Birlik ve Beraberlik Yurt ve lke Btnl nsan ve nsanlk Sevgisi Yurtta Sulh Cihanda Sulh Toplumsal Eitlik Aklclk ve Bilimsellik adalk ve Batllama Yurt Kalknmas lgi Alanlar Siyasal Yaam Dnemleri 1922 1923 1930 1934

Milliyetilik

Kltr Eitim Bamszlk Sosyal Yaam Hukuk adalama Deiim Ekonomi

1919 1922 1928 1932 1926 1934; 1930 1938 1922 1924; 1925 1926 Tm dnemler 1929 1938

Halklk Laiklik nklplk (Devrimcilik) Devletilik

Atatrkln zellikleri: Tam bamszl savunur. Milli egemenlikten yanadr. Kendine zg bir yapdadr. adalamay hedefler. zgr dnceyi ve insan onurunu temel alr. Temelinde milli kltr ve evrensel deerler vardr. Akln ve bilimin rehberliinde hareket eder. Trk milletinin yapsna uygundur. Atatrk lkelerinin Amalar: Trk milletinin huzurunu ve mutluluunu salamak, Trk kltrn milli bir anlayla ada medeniyet dzeyinin zerine karmak, Milli egemenlik esasna dayanan demokrasi anlay iinde uygar bir toplum oluturmak, Milli birlik ve beraberlik ierisinde gl bir Trkiye meydana getirmek Atatrk lkelerinin Ortak Ynleri: Tm ilkeler toplumun ihtiyalarndan domutur. lkeler Trk Milliyetilii esasna dayanr. lkeler bir btndr. lkelerin yabanc siyasal akmlarla ilgisi yoktur. lkeler Trk milletinin gereidir. Atatrk ilke ve inklplarn dayand temel esaslar: Milli birlik ve beraberlik (milliyetilik), Milli egemenlik, Milli tarih ve milli dil anlay, Bamszlk ve hrriyet, Vatan ve millet sevgisi, ada medeniyet seviyesine ulamak

TARH 2013

~ 237 ~

************************************************ TARH ************************************************** CUMHURYETLK LKES Bilgiler lgili nklplar Ulusun setii temsilcilerle egemenlii elinde tuttuu ynetim eklidir. TBMMnin almas (23 Nisan Millet iradesinin ynetimde hkim olduu 1920), bir idare eklidir. Saltanatn kaldrlmas (1922), Laiklikle beraber dn verilmeyen iki Cumhuriyetin ilan, temel ilkeden biridir. ok partili siyasal yaama gei, Trk Devletinin temel yapsn ve Halifeliin kaldrlmas, biimini belirler. 1921 1924 Anayasalar, Egemenliin kii veya zmrede deil, Ordunun siyasetten ayrlmas ulusta olmasn ngrr. Teokrasiye kardr. Bir devlet biimidir. karar, Kadnlara seme seilme hakk Atatrkn en byk eseridir. verilmesi (1934), Demokratik uygulamalar esas alr. Siyasi partilerin kurulmas, Millet devlet btnlemesini salar. Semen olmak iin vergi verir Milliyetilik halklk laiklik artnn kaldrlmas, ilkeleriyle i iedir. Semen yann drlmesi Anayasa kanun stnl anlay vardr. MLLYETLK (ULUSULUK) LKES Bilgiler lgili nklplar Kurtulu Sava Kurtulu Savann temelindeki ilkedir. Yurt, dil, kltr, lke birlii, ortak gemi TBMMnin almas, zmir ktisat Kongresinin ve gelecek kavramlarn ierir. yaplmas, Irklk yoktur. Trkiye Cumhuriyetinin Kltrel milliyetilik vardr. Milli birlik ve beraberlik, vatan millet kurulmas, Dyun-u Umumiye idaresinin sevgisini kapsar. kaldrlmas, Halk yararna i yapmay hedefler. Halifeliin kaldrlmas, Tam bamszlktan yanadr. Kapitlasyonlarn kaldrlmas, lk hayata geen ilkedir. Aklcl esas alr, Bilime Fene Tevhid-i Tedrisat kanunu, Kabotaj Kanununun kabul, dayaldr. Laiktir, din birliine dayanmaz. Din ve Ayrcalklarn kaldrlmas, Trk Tarih kurumunun kurulmas, mezhep ayrmn reddeder. Trk Dil kurumunun kurulmas, Kii egemenliini reddeder. Yabanclarn elindekilerin Siyasal birlii ngrr. millilemesi, Ayrlk deil, birletirici Gmrk vergilerinin arttrlmas, btnletiricidir. Ulus birliini tehdit eden unsurlara Trk parasnn korunmas kanunu, kardr. Reji idaresinin milliletirilmesi Dil, tarih ve kltr gibi ortak balar olan Trke szlk hazrlanmas, insanlar aras sosyal dayanmay hedefler. Yeni harflerin kabul HALKILIK LKES lgili nklplar Aznlklarn ayrcalklarn kaldrlmas, Aar vergisinin kaldrlmas, Tevik-i Sanayi Kanununun kabul, Halkevlerinin almas, Trk Medeni Kanunun Kabul, Klk Kyafet Kanunun Kabul, Kadnlara seme seilme hakknn verilmesi, Soyad kanununun kabul, Anahtar Kelimeler

Ulus radesi Ulusal Egemenlik Seme Seilme Hakk Millet Meclisi Oy Siyasi Partiler Milletvekillii Millet Devlet Ynetimi Demokrasi Halk ktidar

Anahtar Kelimeler

Ulusal Bamszlk Birlik ve Beraberlik, Dilde Birlik, lk Birlii, Toplumsal Dayanma, Irk Olmama, Aklc nsancl Olma, Millet Gerei, zgr Yaam

Bilgiler Milliyetilik Cumhuriyetilik ilkelerinin doal sonucudur. Demokrasiyle ayn anlamda kullanlmtr. Kii, aile veya zmreye ayrcalk tanmaz. Tm bireyler kanun nnde eittir. mtiyazl snf yerine, meslek ve alma gruplar mevcuttur. Sosyal Devlet anlayn savunur. Toplumun her ferdinin mutluluunu gzetir.

Anahtar Kelimeler Eitlik Sosyal Adalet Kanun stnl Halkn Refah ve Huzuru Toplumsal Dayanma Sosyal Devlet Olgusu Halka Hizmet Gelir Dalmnda Adalet Blm

TARH 2013

~ 238 ~

************************************************ TARH ************************************************** Toplumsal birlii amalar. Mali ynden sknt eken kesimlerin refah dzeyini arttrmay amalar. Sosyal adalete, sosyal gvenlie ve adil gelir dalmna nem verir. Halkn kendi kendini ynetmesini ngrr. Milli egemenlii esas alr ve demokrasiyi ngrr. Herkes devletten eit olarak yararlanmaldr. Ayrcalk ieren unvanlarn kaldrlmas, Millet Mekteplerinin almas, lkretimin zorunlu cretsiz olmas, Gelire gre vergi alnmas, Eitimde frsat eitliinin yaratlmas, Toprak reformu yaplmas, Okuma yazma seferberlii. Osmanl rtbelerinin yasaklanmas LKLK LKES lgili nklplar Saltanatn kaldrlmas, Halifeliin kaldrlmas, Tevhid-i Tedrisat Kanunu, Medreselerin kapatlmas eriye ve Evkaf Vekletin kaldrlmas Tekke, Zaviye, Trbelerin kapatlmas Medeni Kanunun Kabul Maarif Tekilat Kanunu 1928de Anayasada Dini hkmlerinin (Devletin dini slam) kaldrlmas Dini unvan ve kyafetlerinin kullanlmasnn yasaklanmas Anayasaya 1937de girmesi eriat Mahkemelerinin kapatlmas Yemin maddelerinden Vallahi szcnn kartlmas eyhlislam makamnn kaldrlmas Anahtar Kelimeler

Bilgiler Din Devlet ilerinin birbirinden ayrlmas, Her alanda akl ve bilimin n planda tutulmas, nsanlarn din, vicdan, mezhep zgrlne kavumas, Devletin din ve mezhepler karsnda tarafszln korumas, Hukuk birliinin olumasn salar, Teokratik idarelere tamamen zttr, Toplumsal bara katk salar, Devletin resmi dini yoktur, Halkn dini duygularn smrerek siyasal ve kar amal hareket edenlere engel olur. Aklclk ve Bilimsellik, laiklik ilkesinin btnleyicisidir. Kii inanlarnda serbesttir. Din ve inan, bir vicdan sorunudur.

Akl Bilim Din, Vicdan ve Mezhep zgrl, lim Dnyevi Uhrevi ayrm, ada Olma, Ruhban Olmama, Fen Hogr

DEVLETLK LKES Bilgiler lgili nklplar Halkn ihtiyalarn karlama amac tar. Devletin siyasi ve kltrel bamszln ubuk Barajnn kurulmas, salamak iin gerekli ekonomik modeldir. lkenin kalknmas ve halkn Merkez Bankasnn kurulmas, ihtiyalarnn karlanmas iin gerekli Be Yllk Kalknma Plannn yatrmlarn devlet sermayesi ile yerine hazrlanmas, Smerbank kurulmas, getirilmesi amalanmtr. Bu modelde halk devlet birbirine kar Etibank kurulmas, deil, birbirinin tamamlaycsdr. Kamu ktisadi Teekkllerinin Devlet, serbest rekabeti dzenleyici (KT) oluturulmas, olmaldr. Maden Tetkik Arama Ekonomik skntlar aabilmek iin, Endstrisinin almas, ortaya konan geici bir modeldir. zel Yabanclarn elindeki iletmelerin durumlar ile dnya ekonomik bunalm, bu satn alnmas, modelin kalc olmasn salamtr. Devlet imknlar ile karayolu ve zel sektr dlamayan bir zellie demiryollarnn yaplmas, sahiptir. Devlet retme iftliklerin kurulmas letmelerimiz, yabanclarn ellerinden Devlet Demiryollarnn kurulmas, alnarak milliletirilmitir. Cam, Deri, Demir elik ve Ekonomide planl kalknmay ngrr. imento fabrikalarn almas Halklk ilkesinin zorunlu tamamlaycsdr.

Anahtar Kelimeler

Devlet Planlamas Devlet Yatrm Milli Kalknma Ekonomik Canllk Devlet Fert Tamamlaycs Halkn Refah Seviyesi Milliletirilme Yabanc letmelerin Milliletirilmesi Planl Kalknma zel Teebbs Destei Devlet letmecilii Ekonomi Devlet Bankacl Sosyal Devlet Anlay Kamu Yarar

TARH 2013

~ 239 ~

************************************************ TARH ************************************************** NKILPILIK (DEVRMCLK) LKES Bilgiler lgili nklplar Trk halknn tam anlamyla medeni ve tm ekliyle modern bir toplum olmas amalanr. Gerekleen deiimlerin korunup, l tart birimlerinin gelitirilip yenilenmesi amalanr. deitirilmesi an ihtiyalarna cevap verme Miladi Takvimin kullanlmas gereklilii ngrlmtr. Uluslararas rakamlarn Bu ilke Atatrk dncenin duraan kullanlmas olmasna engeldir. Klk Kyafet Kanununun adalama ve Batllama, ilkenin karlmas btnleyicisidir. Dier ilkelerin canl kalmasn salar. Btn devrimler, bu ilke Hafta tatilinin deitirilmesi Uluslararas saat dilimine geilmesi dorultusunda gerekletirilmitir. ada medeniyetlerin seviyesine ulatrma amac tar. Btn inklplar, bu ilke gerei Statkoyu reddeder. yaplmtr. an ihtiyalarna cevap verebilir. Srekli ada olana ynelir, dinamik kalr. Eski kurumlar ortadan kaldrr. BTNLEYC LKELER Milli Egemenlik Egemenliin halka ait olmasn ierir. Sosyal bir kavramdr. Cumhuriyetilii btnler. Ulus btnl, Milliyetilik ile ilgilidir. adalama Batllama Meydana getirilen nklplar, an gerei olarak yaplmtr. nklpl ve laiklii btnler. Batllama baty taklit etmez, onlarn uygulad yntemleri kendi zelliklerine katarak uygular. Modernleme esastr. nsanlk Sevgisi nsan topluluklarn her trl dertten arndrlmasn savunur. Btn milletlerin bir arada ibirlii iinde olmasn ister, btn ilkeleri btnleyen ilkedir. Milli Bamszlk Da kar siyasal ve ekonomik zgrle sahip olmaktr. Milliyetilii btnler. Devletin bamszl ve hrriyeti esastr. Yurtta Sulh Cihanda Sulh Milletin hayat ve lkenin bamszl tehlikeye girmedike savatan uzak kalmak, bar olmak, dnya barnn devamn salama yolunda almak esastr. zellikle Milliyetilik ilkesini btnler. zgrlklk Bireyin zgr biimde yaamasn salar. Her alanda istedii ileri yapmasna olanak verilmelidir. Milli Birlik ve Beraberlik Millet, vatan ile blnmez bir btndr. Milliyetilik ilkesini btnler. lke btnl, milliyetilik ilkesinin doal sonucudur. Bilimsellik Aklclk Hemen her alanda akl ve bilimi esas alr. Laiklik ve inklplk ilkelerini btnler. lke Btnl lke btnl, milliyetilik ilkesinin doal sonucudur. Vatan blnmez bir btndr, paralanamaz.

Anahtar Kelimeler

Batllama lerleme aa Ayak Uydurma Modernizm Geri Gitmeme Muasrlama Srekli Dinamik Olma adalama Bat le Birlik Dinamizm Statkoya Kar Olma Srekli Deiim

Not: Medeni Kanunun Kabul; Halklk : Vatandalar arasnda sosyal ekonomik eitlii salayan ynde vurgu yaparsa, Laiklik : Hukuk sisteminin dine deil, akla ve bilime uygun olmas ynnde vurgularsa, nklplk : Trk halkn ada bir hukuk sistemine kavuturma eklinde vurgularsa.

TARH 2013

~ 240 ~

************************************************ TARH ************************************************** ATATRK LKELER ZELLKLER (GENEL HATLARIYLA) ZELLK LKE Egemenliin bir kii veya zmreye deil, ulusta olmasn ngrr. Mustafa Kemalin siyasi tartmalarn uzanda tutulmasn syledii, partiler st Cumhuriyetilik grd ilke. Snf ayrmna kardr. Dil, tarih, lk ve kltr gibi ortak balara dayanr. Ulusun varln ve bamsz yapsn korumak ve bu uuru gelecek nesillere aktarmak Milliyetilik anlay. Herkesin eit olmas, bir kimseye veya zmreye ayrcalk tannmamas esasna dayanr. Halklk Kanunlar karsnda eitlii gerektirir ve her trl imtiyaz reddeder. levini kaybetmi olan eski kurumlar ortadan kaldrr ve bunlarn yerine dinamik, nklplk ada kurumlar amak eklinde tanmlanr. Zorunluluktan uygulanmtr. Devletin ekonomiye dorudan mdahalesidir. Devletilik Uygulan amac, ekonomik ve teknik imknlarn devlet tarafndan salanmasdr. Herkesin dini grevlerini zgrce yerine getirebilmesi ve devletin tm inanlara ayn mesafede durmasn salar. Laiklik Akla ve bilime dayanr. Not: Bir kanunun ortak ilkeleri: TBMMnin almas : Cumhuriyetilik Milliyetilik 1924 Anayasas : Tm ilkeler (1937de Anayasaya girdi.) Saltanatn Kaldrlmas : Cumhuriyetilik Laiklik Halifeliin Kaldrlmas : Cumhuriyetilik Laiklik Milliyetilik Kadnlarn Siyasi Haklar : Cumhuriyetilik Halklk Medeni Kanun : Halklk Laiklik nklplk Klk Kyafet Dzenlemesi : Laiklik nklplk Halklk Ayrcalklarn Kaldrlmas : Milliyetilik Halklk Devletilik nklplk Laiklik (Dinen).

TARH 2013

~ 241 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 242 ~

************************************************ TARH **************************************************

21. ATATRK DNEM TRK DI POLTKALARI

Gerekilik Atatrk Dnemi Trk D Politikasnn Temel lkeleri Bamszlk Barseverlik Gvenlik Batclk Aklclk

Atatrkn D Politikada zledii Temel lkeler : Ulusal bamszlmzdan dn vermemek, Bamszlmza saygl devletlerle ilikileri gelitirmek, Devletleraras anlamazlklar ve sorunlar bar yoluyla zmek, Baka lkelerin i ilerine karmamak ve kendi i ilerimize kartrmamak, Gerekletirilmesi mmkn olmayan emeller peinde komamak, Dnyadaki gelimeleri yakndan takip etmek, Drst, ak ve tutarl olmak, Baka lkelerin iilerine karmamak, lke snrlarna saygl olmak, yi komuluk ilikileri gelitirmek, Milli snrlarmz iinde varlmz korumak, Uluslararas sorunlar silaha bavurmadan, diplomasiyle zmek, D bar, i barn temelleri zerinde ina etmek, Ulusun yaam tehlikede olmadka savatan kanmak, Ulusal karlarla insan karlarn badatrmak, Dnya barna katkda bulunmaktr.

1923 1932 DNEMLER ARASI DI POLTKA Yabanc Okullar Sorunu Fransa 1926 Maarif Tekilat Irak Sorunu (Musul Meselesi) ngiltere 5 Haziran 1926 Ankara Ant. Kellog Briand Paktna yelik Trkiye 27 Austos 1928 Trkiye 1929 Nfus Mbadelesi Yunanistan 10 Haziran 1930 Ahali Mbadelesi Osmanl Borlar Sorunu Fransa 1930 1954 Hoover M. ABD Milletler Cemiyeti yelii ngiltere-Fransa 18 Temmuz 1932 Cemiyet-i Akvam

A. YABANCI OKULLAR SORUNU 1926 FRANSA (NGLTERE - TALYA) Lozan Antlamas ile yabanc okullarn denetimi Trkiyeye verildi. 3 Mart 1924 Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile lkedeki btn okullar Milli Eitim Bakanlna verildi.

TARH 2013

~ 243 ~

************************************************ TARH ************************************************** 1926 Maarif Tekilat (retimin Birletirilmesi) Kanunu ile; Yabanc okullarda en az bir idarecinin Trk olmas, Tarih, Corafya, Trk Dili derslerinin Trk retmen tarafndan okutulmas, Trk mfettiler tarafndan okullarn denetlenmesi, Misyonerlik almalarnda bulunulmamas, Milli Eitim Bakanlndan izinsiz okullarn kurulamayacak olmas, Yabanc okullara tannan ayrcalklarn kaldrlmasdr. Yabanc okullara getirilen snrlamalar, ABD, Almanya, Fransa, ngiltere gibi devletlerle olan ilikilerin gerginlemesine neden oldu. Fransa yabanc okullar sorunu hakknda grmeyi teklif etmi; ancak Trkiye yabanc okullar sorununu bamsz bir devlet olarak i meselesi sayp bu grmeyi bir d politika meselesi haline getirmeyi duymamtr. Bu durum Trkiyenin d politikadaki ilk zaferidir. B. IRAK SINIRI MUSUL SORUNU 5 HAZRAN 1926 ANKARA ANTLAMASI - NGLTERE Lozan Antlamasnda Trk Irak snr tartmalar yaanm: Trk taraf Musulun Misak- Milli snrlar iinde olduunu, blgenin corafi kltrel adan Trk yurdu olarak vurgulamtr; ngiliz taraf da bu istee iddetle kar kmtr. Konu 1924te toplanan Hali Konferansnda ele alnmtr. Bu konferansta da bir sonu alnamaynca sorunun zm iin Milletler Cemiyetine braklmtr. Cemiyet, Musulu Iraka devretmi, geici bir snr belirlemi ve buna Brksel Hatt denmitir. Trkiye, Musulu srarla istemesinin nedeni, Mondros Atekes Antlamas yaplrken igal edilmemi olmas ve Misak- Milli snrlar iinde yer almasdr. Bu olumsuz gelimelerden tr Trkiye sava hazrlklar yapmaya balad. Douda eyh Sait syan kmas (1925) zerine Trk ordusu isyan bastrmakla uram, bu srada ngiltere Musul blgesine yeni takviyeler sevk etti. D politikada yalnz kalan Trkiye, Sovyet Rusya ile yaknlaarak 17 Aralk 1925te tarafszlk ve saldrmazlk antlamas yapmtr. lke iindeki yeni yaplanma ve i isyanlardan tr Trkiye, Ankara Antlamasn imzalamak zorunda kalmtr. 5 Haziran 1925 Ankara Antlamas (Trkiye & ngiltere Irak Hkmeti) : Musul, ngiltere mandas altndaki Iraka, Hakkri ise Trkiyeye verildi. Musul petrol gelirlerinin % 10u 25 yl boyunca Trkiyeye verilecek. Ancak daha sonradan bir dzenleme ile Trkiye, bu paydan 500000 ngiliz sterlini alarak vazgemitir. Snrlar karlkl olarak korunmas kabul edildi. Ankara Antlamas ile Musul sorununun zm, Trkiye ngiltere arasnda iyi ilikiler kurulmasna ortam hazrlam, ileriki yllarda Milletler Cemiyetine ye olmasnda tutumunun etkili olduu grlecektir. Ancak, bu antlama ile Misak- Milli adan Trkiye aleyhine zmlendi. Musul Sorununun Trkiye Aleyhine Sonulanmasnn Nedenleri : Milletler Cemiyetinin ngiltere etkisinde olmas, Blgenin stratejik adan nemli ve petrole sahip olmas, eyh Sait syannn Trkiyeyi diplomasi masasnda g duruma drmesi ve askeri ekonomik alardan zayflatmas, Trkiyenin bir an nce batl devletlerle anlama yoluna gidip gvenli snrlara kavuup iteki reformlarn gerekletirmek istemesidir. C. KELLOG BRIAND PAKTI (27 AUSTOS 1928) Bu pakta ye devletler: ABD, Almanya, Belika, Byk Britanya (ngiltere), ekoslovakya, Fransa, talya, Japonya, Polonya, Trkiye (1929). ABD ve Fransa nclnde dnya barna katkda bulunmak amacyla kurulmutur. Bu pakta ye devletler, nitelii ve kayna ne olursa olsun her trl anlamazlk ve ekimelerde bar politikalar esas aldklarn kabul ve ilan etmilerdir. Sava yasaklayan tek belgedir. Trkiye, dnya barna katkda bulunmak iin 1929da ye oldu. D. NFUS MBADELES SORUNU AHAL MBADELES ANTLAMASI (10 HAZRAN 1930) Lozan Antlamasnda Trkiye ile Yunanistan nfus deiimine gidecek: stanbul, Gkeada, Bozcaada Rumlar ile Bat Trakya Trkleri deiimin dnda tutulacaktr maddesinde Yunanistan, stanbulda daha fazla Rum brakmaya alm ve nedenle grmeler sonusuz kalmtr. Trk hkmeti, stanbulda yerleme niteliinin Trk kanunlara gre zlmesi gerektiini ve Mondrostan sonra stanbula yerleen Rumlar yerleik (Etabli) saymayacan belirtmitir. Bu sorun olmu; ilk Milletler Cemiyetine, oradan Lahey Adalet Divanna gitmi; ancak bir karara varlamamtr. Bunun zerine iki

TARH 2013

~ 244 ~

************************************************ TARH ************************************************** devlet arasnda durum gerginlemi, karlkl olarak mlklere el koymutur. Yunanistan Babakann bir savan Yunanistana getirecei skntlar dnerek tutumunu yumuatm, Ankara da buna karlk vermitir. 10 Haziran 1930da Ahali Mbadelesi Antlamas imzalanmtr. Bu antlamaya gre; stanbul, Marmara Adalar, Gkeada Bozcaadadaki Rumlar ile Bat Trakyadaki Trkler yerlerinde kalacaktr. (Yerleik Etabli saylacaklardr.) Yunanistandaki Trkler ile Anadoludaki Rumlar yer deitireceklerdir. (Dier kalan yerlerdekiler) Deiimde g ettirilenlerin geride braktklar tanr ve tanmaz mallarnn mlkiyeti o lke hkmetinin mlkiyetine geecektir. Yunanistan ile nfus mbadelesinin halledilmesi ilikilerin dzelmesine ve Balkan Antantnn imzalanmasna neden olacaktr. Bu ilikiler 1954 - Kbrs Sorunu ile yeniden gergin ortam oluturacak ve gnmze kadar bu sorun devam ettirecektir. Gnmzde Yunanistan Trkiye arasnda sren sorunlar: Anadoluya yakn Ege adalarnn silahlandrlmas, karasular, kta sahanl (12 mil), hava sahas, fr hatt (uu bildirim blgesi), Kbrs sorunu, Bat Trakya Trklerinin durumu. E. OSMANLI BORLARI SORUNU (1930) FRANSA Fransa ile 1928te Pariste bir antlama yaplm ve Osmanl borlarnn denmesi bir sisteme balanmtr. 1929 dnya ekonomik bunalmnn etkisiyle Trkiye milli parann korunmas iin nlemler alm, borlarn denmesini gletirmitir. ABD Cumhurbakan Hoover bir moratoryum yaynlayarak, borlarn denmesini geciktirecek bir sistemi gndeme getirdi. Trkiye de bu moratoryumdan yararlanm ve borlarn faizi indirilerek taksitlerle denebilecek yeni bir dzenleme yaplmtr. Trkiye, Osmanl borlarn 1954 ylna kadar demitir. Trkiye, Adana Mersin demiryolunu satn almak istemise de iki lke arasnda anlamazla neden olmu; 1929da yaplan antlama ile Trkiye lehine zmlenmitir. F. MLLETLER CEMYETNE TRKYENN YE OLMASI (18 TEMMUZ 1932) Cemiyet, yeni bir dnya savan nlemek iin ABD Bakan Wilsonun nerisi ile Paris Bar Konferansnda alnan kararla 10 Ocak 1920 tarihinde Cenevrede kurulmu; ancak ksa zamanda ngiltere ve Fransann etkisine girmitir. ABDnin bu cemiyetten ekilmesi ile zayflamtr. Milletler Cemiyeti Genel Kurulu, 6 Temmuzda spanyann nerisi ve Yunanistann desteiyle Trkiyenin kurula davet edilmesini ngren bir karar tasars kabul edildi. 18 Temmuzda ise TBMM tarafndan oy birlii ile kabul edilerek ye olmutur. Trkiyenin Milletler Cemiyetine Davet Edilmesinin Nedenleri : Yurtta Bar Dnyada Bar prensibi ile bar bir politika izlemesi Komular ile sorunlarn bar yollarla zmlemesi Dnya barna katk amac ile 1928 Cenevre Silahszlanma Konferans ve 1929 Briand Kellog Paktna katlmas Trkiyenin Milletler Cemiyetine Katlmasnn Nedenleri : Musul Sorunu sebebiyle ngiltere ile aramzdaki gerginliin eski canlln kaybetmesi II. Dnya Sava tehlikesinin ortaya kmas (talya ve Almanyann saldrgan tutumu) nedeniyle gvenlii koruma dncesi Bar politikasnn gerei olarak dnya barna katkda bulunmak istemesi Milletler Cemiyeti, Trkiyenin yesi olduu ilk uluslararas rgttr. Buna ye olarak Hatay ve Boazlarn lehinde zlmesinde etkili olmutur. Trkiye Milletler Cemiyetine ye olduktan bir sre sonra Uluslararas Adalet Divanna da katlmtr. Hollandada Laheyde bulunan rgte 10 Haziran 1935te ye olmutur. Cemiyet, II. Dnya Sava srasnda almalarn durdurmutur. Daha sonra yerine Birlemi Milletler adnda rgt kurulmutur. 1932 1939 DNEMLER ARASI DI POLTKA Balkan Antant 9 ubat 1934 Romanya, Yugoslavya, Yunanistan, Trkiye Akdeniz Pakt 22 Ocak 1936 Trkiye, Yugoslavya, ngiltere, Yunanistan, Fransa Montr Boazlar Szlemesi 20 Temmuz 1936 Trkiye, ngiltere, Fransa, Japonya, Yunanistan, Romanya, Bulgaristan, Yugoslavya, Sovyetler Birlii Sadabad Pakt 8 Temmuz 1937 Trkiye, ran, Irak, Afganistan Hatayn Anavatana Katlmas 29 Haziran 1939 1921 Ankara Antlama 1938 Hatay Devleti

TARH 2013

~ 245 ~

************************************************ TARH ************************************************** A. BALKAN ANTANTI 9 UBAT 1934 Antanta Katlanlar : Trkiye (nclnde), Yunanistan, Yugoslavya, Romanya.

Yaplma Nedeni : I. Dnya Savandan sonra talya ve Almanyada yeni siyasi iktidarn yaylmac ve saldrgan politika izlemesi ve Balkanlar tehdit etmesi, Balkan devletlerinin snr gvenliklerini gvenceye almak istemeleridir. Katlmayanlar : Arnavutluk, talyann etkisi altnda kaldndan, Bulgaristan, Ege Denizine inmek ve Romanyadan Dobrucay almak amacyla yaylmac politika izlemesinden katlamamtr. Bu Antanta Gre : Snrlara saygl olunacak, Balkanlara dardan gelebilecek bir saldrya birlikte kar konulacak, lgili devletler Balkanl olmayan lkelerle yapacak antlamalar iin birbirlerine danacakt. nemi : Trkiye, bu savunma antlamasyla bat snrlarn gvence altna ald. Uluslararas alandaki saygnl artt. Dnya barna blgesel de olsa katkda bulundu. Yunanistan ile dostluk daha da artmt. Sonular : talya ve Almanyann basksyla Yugoslavya paktan ayrld ve II. Dnya Sava ncesi bu pakt dald. Nfus mbadelesinin zlmesiyle bu Antantn ekirdeini oluturdu. B. AKDENZ PAKTI 22 OCAK 1936 Pakta Katlanlar: Fransa, ngiltere, Yugoslavya, Yunanistan, Trkiye (1936) 1935te talyann Habeistana saldrmasyla ve Akdenizde saldrgan bir politika izlemesi zerine bu pakt yaplmtr. Bu pakt ile saldr karsnda birbirine yardm etme garantisi verilmitir. Trkiye ve ngiltere arasnda ilk defa pakt balamnda bir yaknlama olmutur. Pakt ksa bir sre sonra dalmtr. C. MONTR (MONTREUX) BOAZLAR SZLEMES (20 TEMMUZ 1936) mzalayanlar: Trkiye, Fransa, Sovyetler Birlii, Japonya, Romanya, Bulgaristan, Yunanistan, Yugoslavya, talya (1938). Boazlar Sorununun Yeniden Gndeme Gelme Nedenleri : Lozana gre Boazlarn silahlandrlmasnn yasaklanm olduundan, herhangi bir devletin saldrmas halinde Boazlarn nasl korunaca sorunu ortaya kmtr. Almanyann Versay Antlamasn tanmamas ile gelien gelimelerden Lozan Boazlar Szlemesini gndeme getirmesi, Milletler Cemiyetine bilgi vermekle yetkili Boazlar Komisyonunun Trkiyenin gvenliini tehdit etmesi, Baz yaylmac devletlerinin dnya barn tehdit eden uygulamalar (talyann Habeistana saldrmas, Almanyann Ren Blgesine asker kartmas ve Japonyann Manuryaya saldrmas) ve Milletler Cemiyetinin gvenlii dnyann eitli yerlerinde uygulayamamasndan Trkiyeyi rahatsz etmesi. Trkiye bu nedenlerle 11 Nisanda szlemenin yeniden dzenlenmesini istemi, 17 Nisanda Milletler Cemiyetine bavurarak Boazlarda asker bulundurabilme isteini bildirmi, Haziran 1936da svirenin Montr kentinde Boazlar konferans toplanm ve 20 Temmuz 1936da taraflarca imzalanmtr. Montr Boazlar Szlemesinin Esaslar :

1. BARI ZAMANINDA GELER Karadenize sahili bulunmayan devletlerin sava gemilerinin Karadenize gemeleri snrlandrlmtr. Bu gemiler Karadenizde en ok 21 gn kalabileceklerdir. Sava gemilerin geii iin Trk Hkmetine 15 gn nceden bildirim yaplmas zorunludur. Karadenize kys olan devletlerin sava gemileri kstlama dnda tutulmutur. Ancak onlarda gemilerini gndz ve teker teker geireceklerdir. 2. SAVA DURUMUNDA GELER A) Trkiye Savaa Katlmamsa; Savaa katlan devletlerin sava gemileri geemez. Tarafsz devletlerin sava gemileri ise bar zamannda uygulanan koullara gre geecektir.

TARH 2013

~ 246 ~

************************************************ TARH ************************************************** B) Trkiye Savaa Katlmsa; Sava gemilerinin geii tamamen Trkiyenin iradesine baldr. 3. TCAR GELER Btn ticari geilere aktr ve snrlandrlma getirilmemitir. Geiler, klavuz kullanma dnda cretsizdir. Ticari gei; yangn, bulac hastalk, silah tama gibi durumlarda durdurulabilir. Askeri gemilerin geii snrlandrlmtr. Hava ve Sualt geiler ile ilgili szlemeler yer almaktadr. 4. GENEL HKM Boazlar Komisyonu kaldrlarak tm yetkiler Trkiyeye verildi. Boazn her iki yakasndaki askersiz alan kaldrld. Boazlar ve evresinde, Trkiyeye askeri bir st kurma hakk verilmitir. Montr Szlemesinin nemi : Trkiyenin kstlanan haklar iade edilmi ve egemenlik haklar tam olarak salanmtr. Yzyldan beri devam eden Boazlar Sorunu zlmtr. Trkiye, blgede ve dnyada nemli bir konuma ykselmitir. Trkiyenin stratejik nemi artmtr. Boazlar Misak- Milliye uygun hale getirilmi, bu konuda Trkiye ge de olsa amacna ulamtr. Petrol ve gda rnlerinin gemilerle Boazlar zerinden gemesi Batya alan nemli noktada sz sahibi olmasna ortam salamtr. talya bu szlemeyi 2 yl sonra en son onaylayan devlet olmutur. 20 yllna imzalanmasna ramen gnmzde de varln devam ettirmektedir. D. SADABAD PAKTI 8 TEMMUZ 1937 Pakta Katlanlar: Trkiye, ran, Irak, Afganistan. Yaplma Nedeni: talyann Habeistana saldrmas, talyann Asya Afrika zerindeki yaylmac politikalar, talya ve Almanyann Dou Akdenizi tehdit etmesi, Trkiye ve Orta Dou lkelerinin politikalar karsnda telalanmalar, Ortadouda bar ve gvenlii salamak ve saldrgan politikalara kar set oluturmak. Katlmayanlar: Suriye, Irakla snr anlamazl ve Trkiye ile Hatay sorunundan katlmad. Bu Antanta Gre: Snrlara saygl olunacak, Birbirlerinin i ilerine karlmayacak, Dostluk ilikileri devam ettirilecek, Birbirlerine saldrlmayacak, Taraflardan her biri kendi snrlarnda dier tarafn aleyhine rgtlerin kurulmasna engel olacak. nemi: Trkiye, bu savunma antlamasyla dou ve gney snrlarn gvence altna ald. Uluslararas alandaki saygnl artt. Blgesel amal da olsa dnya barna katk yapt. Sonu: Pakt, II. Dnya Sava ncesi dalmtr. Yerini 1955 Badat Paktna brakmtr. 1980 ylnda Irak ran Savann kmasyla geerliliini kaybetmitir. E. HATAYIN ANAVATANA KATILMASI 29 HAZRAN 1939 Hatay, 20 Ekim 1921 Ankara Antlamas ile Fransa mandasndaki Suriyeye brakld. Suriyedeki Fransz mandasnn kaldrlmas iin 9 Eyll 1936da bir antlama yapld: Hatay ve skenderunun kaderi, Suriye hkmetine brakld ve sorumluluklar Fransadan Suriye devralacakt. Bu durum her iki tarafta sknt yaratmt. Trk hkmeti 9 Ekim 1936da Fransaya verdii bir nota ile durumu protesto etti ve Suriye ve Lbnan iin tannan bamszln Hataya da tannmasn istedi. Hatta Trkiyenin sraryla Milletler Cemiyetine mesele gtrld. 14-16 Aralk 1936da sve Temsilcisi Sandler, raportr olarak tayin edildi. ngiltere, Akdeniz dengesi adan iki lkenin arasnn almasn istememi ve 20 Ocak 1937de Hataya ayr bir stat tannmasna dair karar kabul etti. Bu karara gre skenderun ve Antakya; i ilerinde bamsz, d ilerinde Suriyeye bal hale getirilirken, resmi dilin Trke olmas, ayr bir anayasann bulunmas kabul edildi. (Hatay Devleti) Yeni stat uygulanrken hakszlklarn yapld anlaldnda Trkiye, duruma mdahil etmi ve seim sisteminin dzeltilmesini istemi, Ocak 1938de de deitirilmitir. Avrupada sava tehlikesi, Fransay Orta Douda gl devlet olan Trkiyeye yaknlatrmtr. 3 Temmuz 1938de Hatayda asayii salamak zere 6000 kiilik bir ordu (1000i Hataydan, 5000i Trkiye ve Fransadan) kurulacakt. Austosta yaplan seimle

TARH 2013

~ 247 ~

************************************************ TARH ************************************************** 40n 22sini Trkler kazanm, Trke yemin ederek Sancaka Hatay Devleti adn verdi. 1 yl bamszlktan sonra 29 Haziran 1939ta oy birlii yaparak anavatana katld. Hatay sorunun zm grmeleri Atatrk dneminde iken, anavatana katld zaman lmnden sonra olmasdr. Bylece Misak- Milliye uygun biimde Suriye ile olan gney snrmz izildi.

ATATRK DNEM BAZI NEML OLAYLAR 1) Locarno Antlamas (16 Ekim 1925) ngiltere, Almanya ve Fransa arasnda imzalanan saldrmazlk antlamasdr. Trkiye ye deildir. 2) Bozkurt Lotus Olay (2 Austos 1926): Trkiye gemisi Bozkurt ve Fransz gemisi Lotusun Ege Denizinde arpmalar ve kaza sonucu Bozkurt gemisinin batmas ile 8 Trk vatandan lmesi olaydr. Trk yargs, Lotusun kaptann yarglamak istemi, Fransa kar kmtr. Konu Uluslararas Adalet Divanna gtrlm ve 7 Eyll 1927de Trk Hkmeti lehine karar verilmitir. Bu olay, Kabotaj Kanununun karlmasn hzlandrmtr. nemi: Trkiyenin kapitlasyon hukukunun yeniden dirilmesine kesinlikle izin vermeyerek tam bamszlk olduunu bu dava zerinden dnyaya gstermitir. 3) Litvinov Protokol (9 ubat 1929): Bu protokol, Sovyetler Birliinin Kellog Briand Paktnn gtt amaca benzer bir protokol, kendi komular arasnda da yrrle koymak iin hazrlad zel bir protokoldr. 4) Vagon Li Olay (1929) stanbulda Fransz demir yolu irketinin Trk alanlarnn ilerine, Trke konutuklar gerekesiyle son vermesi zerine stanbul niversitesi rencileri irketi basmlar ve evreye Trk bayraklar asmlardr. Bu sorun yabanclara ait demir yolu iletmelerinin satn alnarak milliletirilmesinde etkili olmutur. 5) Meis Adasnn evresinde Bulunan Adacklar Sorunu (1932) Lozan Bar Antlamas ile talyaya braklan Meis Adasnn evresinde bulunan adacklarn kime ait olduu talya ile aramzda 1932 ylnda soruna yol at. Burada 30 adacktan 19u Trkiyeye, 11i talyaya braklarak sorun zld. 6) Bursa Olay (1933): Bursa Ulu Camide ezann Trke okunmasna kar karlan olaydr. Bymeden bastrld. 7) Razgrad Olay (1933): Bulgaristann Razgrad kentindeki Trk ve Mslman mezarlarnn tahrip edilmesi sonucu kan olaydr. Bu olaya tepki olarak stanbulda mitingler dzenlenmi ve yabanclarn mezarlarna gl braklmtr.

TARH 2013

~ 248 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 249 ~

************************************************ TARH **************************************************

22. II. DNYA SAVAINA KADAR DNYA

Osmanl Devletinden Gnmze Takip Edilen Denge Politikalar Osmanl mparatorluu 1699'dan sonra bilhassa Rusya'nn tehdidi ve basks altna girmeye balam ve buna 18'inci yzyln balarndan itibaren Balkanlarda Avusturya da eklenmiti. Bunun neticesi olarak da, 18'inci yzyl iinde, birka defa bu devletlerle savamak zorunda kalmt. Osmanl Devleti, Avusturya ve Rusya'ya kar yapt bu savalarda, baka bir devlete dayanmak zorunluluunu duymamt. Bu savalarda ounlukla yenilmesine ve hatta bazen galip gelmesine ramen, bu savalar kendi gc ile yrtebilmitir. nk mparatorluk, 19'uncu yzyldaki kadar zayf deildir. Fakat 19'uncu yzyln artlar byle olmamtr. 19'uncu yzyl geldiinde, bir yandan Avrupadaki kuvvet dengesinin artlar ve unsurlar byk deime geirmi, bir yandan da Osmanl Devletinin kendisi zayflamtr. te bu durum karsnda Osmanl Devleti dardan kendisine ynelen tehdit ve tehlikelere kar, yanna bir byk devleti almak suretiyle bir denge meydana getirerek varln korumaya, dalma ve yklmasn nlemeye almtr. Buna Denge Politikas diyoruz. Osmanl mparatorluunun bu denge politikas Cumhuriyet devrinde de Atatrk tarafndan devam ettirilmi ve bugne kadar srmtr. 1) 1791 (1798) 1878: Rus tehlikesine kar ngiltere'ye dayanma : Bu devre Osmanl devletinin kendisine ynelen Rus tehlikesine kar ngiltere'ye dayand devredir. Osmanl Devleti'nin ngiltere'ye dayanabilmesi ve Rus tehlikesine kar ngiltere ile bir denge kurabilmesi iin, ngiltere'nin de Osmanl Devletini desteklemesi gerekirdi. ngiltere Osmanl Devletini destekleme gerei Hindistan meselesidir. ngiltere 1756-63 Yedi Yl savalar sonunda Fransa'dan Hindistan smrgesini ele geirmiti. Bu byk smrge ngiltere'nin ekonomik hayatnda nemli bir yer tutmaya balad. ngiltere'nin bu smrgesi ile balants ise, Msr, Akdeniz ve Cebelitark Boazndan gemekteydi ve buna ngiltere'nin mparatorluk Yolu deniyordu. 1787-92 arasnda bir yanda Osmanl mparatorluu ve bir yanda da Avusturya ve Rusya arasndaki savaa gelinceye kadar, ngiltere bu mparatorluk Yolunda herhangi bir tehdit ve tehlike ile karlamad. Lakin bu savata Avusturya ve Rusya'nn Osmanl mparatorluunu ykmak ve onun yerine eski Bizans' kurmak suretle, zellikle Rusya'nn Boazlara yerlemek istemesi, ngiltere'yi ciddi bir tehlike ile kar karya brakt. nk bu srada Kuzey Karadeniz kylarna iyice yerleen Rusya, Boazlar ele geirip Akdenize inecek olursa, bu ngiltere'nin mparatorluk Yolunun bu devlet tarafndan tehdit edilmesi ve hatta kesilmesi demek olabilirdi. u halde ngiltere iin, imdi Rusya'nn Boazlardan Akdeniz'e inmesini nlemek nem kazanyordu. ngiltere unu aka anlad ki; Osmanl devletinin varl ve devam, Rusya'nn Boazlardan gneye, yani Akdenize inmesini nlemede nemli bir engel tekil ediyordu. Bu sebepten, 1791 ylndan itibaren ngiltere, Rusya'nn Akdeniz'e sarkmasn engellemek iin, Osmanl mparatorluunun bamszlk ve toprak btnln koruma politikasn benimsedi. Bununla beraber, Osmanl devletinin, ngiltere'nin bu yeni politikasn grmesi ve kendisine ynelen tehlikelere kar byk bir devlete dayanarak bir denge politikas takibine balamas, ancak 1798 de Napolyon'un Msr' igal etmesinden itibaren mmkn olabilmitir. Napolyon'un Msr' igal etmesi hem ngiltere'yi ve hem de Rusya'y telalandrd. ngiltere telaland, nk Msr' igal eden Fransa, ngiltere'nin Hindistan'la olan balantsn kesiyordu. Rusya telaland, nk Napolyon Msr'dan sonra Suriye'yi igal ederek kuzeye doru kmaya balaynca, Rusya Napolyon'un Osmanl mparatorluunu ykmasndan korktu. Sebebi gayet akt: Rusya, zayf bir Osmanl Devletinden Boazlar alabilir, lakin kuvvetli bir Fransa'nn elinden almas ise herhalde pek kolay olmazd. Bu sebeplerden dolay, hem ngiltere ve hem de Rusya Osmanl Devletiyle birer ittifak yaparak, Napolyon'u Msr'dan kardlar. Bu olay, byk devletlerin kendi topraklar zerindeki kar mcadelelerini Osmanl Devletine ak olarak gsterdi. u halde Osmanl Devleti, kendisine ynelen tehlikelere kar bu devletleri birbirine kar oynayabilirdi. O srada Osmanl Devleti iin esas tehlike Rusya'dan geldiinden, bu tarihten sonra Osmanl Devleti ngiltere'ye dayanma yoluna gitmitir. ngiltere'nin, Osmanl mparatorluunun bamszlk ve toprak btnln Rusya'ya kar koruma politikas 1878'e kadar devam etti. 1978 tarihinden sonra ngiltere bu politikay terk etti. nk 1877-78 Osmanl-Rus sava ngiltere'ye unu gsterdi ki, Osmanl mparatorluu artk ok zayftr ve yklmaya mahkumdur. ngiltere'nin, Osmanl mparatorluunun bamszln ve toprak btnln korumaya almas bundan sonra bounadr. mparatorluu ayakta tutmak artk mmkn deildir. ngiltere yeni bir politika olarak unu kabul etti: Osmanl mparatorluu nasl olsa yklacana gre; bu devleti Rusya ykp, ykntlar zerine o yerleecei yerde, ngiltere yklmal ve bu ykntlar zerine kendisi yerleip, bu suretle Rusya'nn gneye sarkmasn nlemelidir. Bunu da ngiltere iki yolla gerekletirecekti. Birincisi, Osmanl mparatorluunun ykntlar zerinde kendisine bal veya kendi kontrol altnda bamsz devletler kurmak. Mesela, 1878'den itibaren Anadolu'daki Ermenileri bamszla kkrtmak suretiyle, Dou Anadolu'da kurulacak bamsz bir Ermeni devletini, Rusya'nn Anadolu'ya girmesini nleyecek bir tampon olarak kullanmak istemitir. kincisi ise, Osmanl mparatorluunun baz stratejik noktalarna kendisinin yerlemesidir. 1878'de Osmanl devletine bask yaparak Kbrs'a yerlemesi bundandr. Kbrs'a yerleen ngiltere hem Ege Denizinin Akdenize alan noktasn, hem dou Anadoluyu ve hem de Svey kanaln buradan kontrol etmek imkann kazanyordu. ngiltere'nin bu yeni politikasnn Osmanl Devleti bakmndan sonucu u oluyordu ki; imdi hem ngiltere ve hem de Rusya, Osmanl mparatorluunun

TARH 2013

~ 250 ~

************************************************ TARH ************************************************** varlnn devam iin iki byk tehlike haline geliyordu. Her ne kadar ngiltere'nin yeni politikas Rusya'ya yneltilmi idiyse de Osmanl Devleti iin netice aynyd. ki devlet, birbirlerine ynelen amalar iin her ikisi de Osmanl Devletini ykmaya alyordu. 1888'den itibaren 'inci Wilhelm Almanya'snn yeni politikas, Osmanl Devleti iin Almanya'y yeni bir denge unsuru olarak ortaya kard. 2. 1888-1918: Rus ve ngiliz tehlikesine kar Almanya'ya dayanma : 1888'de mparator II. Wilhelm, Bismarck'n aksine, bir Dnya Politikas izlemeye balamt. Bu politika erevesi iinde II. Wilhelm Osmanl Devleti ile de yakn mnasebetler kurdu. Amac, Osmanl mparatorluunun Kzldeniz ve Hint Okyanusuna kadar uzanan topraklar ile ngiltere'nin mparatorluk yolunu vurmakt. Bunun iin de Berlin-Badat demiryolu projesini ortaya atm ve Osmanl topraklar iinde Badat'a kadar uzanan bir demiryolu yaparak Basra Krfezine kmak istemitir. Bu demiryolu ii ngiltere'yi gerekten endielendirmitir. Almanya'nn bu yeni politikas Osmanl Devleti ile Almanya arasndaki mnasebetleri gnden gne gelitirerek, denge politikas iinde Osmanl Devletinin yeni bir dayanak bulmasn salam ise de, I. Dnya Sava, birlikte savaan her iki imparatorluun da sonunu getirmitir. Yani Osmanl mparatorluu yklmaktan kurtulamam ve tarih iindeki tabii mrn tamamlamtr. 3. 1920-1936: Batllara kar Sovyet Rusya'ya dayanma : Bu devre Milli Mcadele ile balayan ATATRK devresidir. Atatrk, 19 Mays 1919'da Milli Mcadeleyi balatt zaman son derece olumsuz artlar, iinde bulunuyordu. Bir defa, memleketin her taraf, I. Dnya Savann galip byk devletleri tarafndan igal edilmi idi. Yeni bir Trk devletinin kurulabilmesi iin, mcadelenin, her eyden nce bu byk devletlere kar yrtlmesi gerekiyordu. Bu igalin stne, ngiltere tarafndan silahlandrlan ve kkrtlan Yunanistanda, galip devletlerin bir maas olarak Anadolu'ya saldrmt. Bu saldrnn ters-yz edilmesi ancak silah gc ile mmkn olabilirdi. Halbuki Trk Milleti ve Trk askeri sekiz yldan beri savatan savaa komutu. 1911-12'de talya ile Trablusgarp savan, 1912-13'te drt Balkan devletiyle (Srbistan, Karada, Bulgaristan, Yunanistan) Balkan Savalarn yapm ve arkasndan 1914-18 I. Dnya Savana girmiti. I. Dnya Savanda Trk Milleti, Kafkaslar, Irak, Kanal Cephesi ve anakkale olmak zere 4 cephede savat. Bu yetmiyormu gibi, Avusturyann Rusya cephesine de (Galiya cephesi) asker gndermiti. Sava sona erdiinde Trk Milleti sekiz yllk bir yorgunluun iindeydi. stelik galip devletler Osmanl Devletinin btn askerini silahszlandrmt. Ankara Hkmetinin elinde, Kazm Karabekir Paa'nn komuta ettii az bir kuvvet vard. Bu artlar iinde, yeni Trk devletinin kurulabilmesi iin bata ngiltere olmak zere, galip byk devletlere kar yaplacak silahl bir mcadelede dardan bir yardm alnmas zorunlu idi. Atatrk bu durumda dayanabilecei yeni bir kuvvet olarak, 1917 Bolevik htilalinden sonra kurulan Sovyet rejimini grd. nk bu srada, yeni Sovyet rejimi de Milli Mcadelenin artlar iinde bulunuyordu. Bolevik htilalinden sonra Batl devletler, yeni Sovyet rejimini ykmak iin eitli mcadele yollarna bavurmulard. Ksacas, gerek Milli Mcadele, gerekse Sovyet Rusya ayn dmana kar mcadele etmekteydiler. Atatrk'n "avamili tabliyeden mtehassil" (tabii artlardan doan) dostluk dedii, Trk-Sovyet dostluu ve yaknlamas 1920 ylndan itibaren bu ekilde balad. Yani Atatrk, Batya ve zellikle ngiltere'ye kar Sovyet Rusya'ya dayanma yoluna bu sebeplerle girmitir. Milli Mcadele baarya ulap, Lozan Barndan sonra kurulan yeni Trkiye Cumhuriyeti Devleti, 1923'ten sonra da Batllarla normal mnasebetler dzeni iine giremedi. nk Batllar Yeni Trkiye gereini kolay kabul etmediler ve 1930 ylna kadar, zellikle ngiltere ve Fransa ile mnasebetler, zaman zaman iddetli safhalardan geti. Trkiye'nin Batllarla mnasebetleri byle bozuk gittii srece, Sovyet Rusya Trk d politikasnn temel dayana olmakta devam etti. Lakin 1936'dan itibaren durum deimeye balad. 4. 1930-1945: Faist talya tehlikesine kar ngiltere'ye dayanma : 1935-36'da Faist talya Habeistan' igal etti. Bu olay Dou Akdeniz ve Orta Dou blgesindeki kuvvet dengesinin yapsnda nemli bir deiiklik meydana getiriyordu. nk talya denizar bir lke olan Habeistan' kuvvetli bir donanma ile ele geirmeyi baarmt. Yani; imdi talya Akdenizde byk bir deniz gc olarak ortaya kyordu. Halbuki btn 19'uncu yzyl boyunca ngiltere Akdeniz'de hakim olan tek kuvvet idi. talyan deniz gcnn ortaya k ngiltere'nin Akdenizdeki stnlne ve hakimiyetine kar bir meydan kuma olduu kadar, ngiltere'nin mparatorluk Yolu bakmndan da byk bir tehlike ortaya kyordu. ngiltere bu yeni duruma bir are aramak zorunda kald ve bunun sonucu olarak, Dou Akdeniz'in yeni bir devleti olan Trkiye ile mnasebetlerini dzeltip, Trkiye'ye dayanma yoluna gitmek istedi. Atatrk ngiltere'nin Trkiye'ye yaklama isteini olumlu karlad. nk Faist talya imdi Dou Akdeniz'de sadece ngiltere iin deil, Trkiye iinde bir tehlike olarak ortaya kyordu. Faist Partisi 1922 ylnda talya'da iktidara geldi. Faist partisinin lideri ve babakan Mussolini, daha ilk gnlerden itibaren gzlerini Anadolu'ya da evirdi. Mussolini eski Roma mparatorluunu canlandrmaktan sz ediyordu. Bilindii gibi Roma mparatorluunun snrlarna Anadolu'nun Ege ve Akdeniz sahilleri de dahildi. Tasarlar byle olan talya'nn Akdenizde bir deniz gc olarak ortaya kmas, Trkiye'ye yakn bir talyan tehlikesinin ynelmesi demekti. Akdenizde gl olan talya'ya kar, deniz gc kuvvetli olan talya'ya kar, deniz gc zayf olan Sovyet Rusya bir denge unsuru

TARH 2013

~ 251 ~

************************************************ TARH ************************************************** olamazd. Trkiye denizlerde gl olan ngiltere'ye dayanabilirdi. Bundan dolay, 1936 ylndan itibaren Trkngiliz mnasebetleri hzl bir gelime gsterdi. Trkiye, talya'ya kar ngiltere'ye dayanma yoluna giderken d politikasnn temel unsuru olarak Sovyet Rusya'dan vazgemek niyetinde deildi. Trkiye hem ngiltere'ye ve hem de Rusya'ya dayanarak gvenliini daha da glendirmek istiyordu. Fakat Sovyetler bunu byle anlamadlar ve anlamak istemediler. Trk-ngiliz mnasebetlerinin gelimesi Rusya'y honut brakmad. Sovyetler Trkiye'nin kendilerinden baka hi bir devletle yakn balar kurmasn istemedi. Bu sebepten, Trk-ngiliz mnasebetleri artan bir ekilde geliirken, 1936'dan itibaren, Trkiye'nin btn abalarna ramen Sovyet Rusya Trkiye'den uzaklamaya balad. Bu uzaklama 1939-46 arasnda en iddetli safhasna varacak ve bugne kadar devam edecektir. 5. 1945-Gnmze kadar: Sovyet tehlikesine kar Amerika'ya dayanma : 1936'dan itibaren Trkiye'nin btn iyi niyetlerine ramen, Sovyet Rusya'nn Trkiye'den uzaklamas; 1939 ylndan, yani II. Dnya Savandan itibaren Trkiye zerinde bir Sovyet Rusya tehdidinin yeniden ortaya kmas sonucu verdi. 1939 ylnda, II. Dnya Sava patlamadan biraz nce, Sovyet Rusya Nazi Almanyas ile bir ibirliine girimi, saldrganlk ve emperyalizm konusunda Nazi Almanya's ile bir ortaklk kurmu ve bu ereve iinde de Trkiye'ye kar eski tutumunu tamamen deitirerek bir dmanlk ve emperyalizm politikas iine girmitir. Sovyet Rusya'nn Nazi Almanya's ile ibirlii ksa srerek 1941 ylndan Nazi Almanya'snn Rusya'ya saldrmasna ramen, Sovyetler Trkiye'ye kar tutumlarn deitirmemilerdir. Bu artlar ierisinde 1945 ylna kadar ngiltere Trk d politikasnn temel dayanak noktas olmaya devam etmitir. II. Dnya Savann sona erdii 1945 ylndan itibaren dnya artlar, bilhassa Avrupadaki kuvvet dengesi mnasebetleri tamamyla deimeye balad. Sava milletleraras politikann kuvvet merkezi olan pek ok devleti tasfiye etti. Nazi Almanya's, Faist talya ve Militarist Japonya savan yenilen devletleriydi. Fransa daha savan banda Nazi Almanya'sna yenilmi ve Alman igali altnda kalmt. ngiltere galip devletlerdendi; fakat 6 yllk savatan sonra o da perian durumdayd. Savan sonunda iki byk kuvvet ayakta duruyordu: Birleik Amerika ve Sovyet Rusya. Fakat savan sonunda Birleik Amerika'nn tekrar nfirat politikasna dnmeyi tasarlamas, zellikle Avrupada Sovyet Rusya'y tek sivrilen kuvvet merkezi olarak brakyordu. Sovyet Rusya sava sonrasnn bu artlarndan yararlanarak, kendi yaylma ve emperyalizmini, komnizm emperyalizmini gerekletirmek iin harekete geti. Polonya, ekoslovakya, Macaristan ve Bulgaristan gibi kendi snrlar zerinde bulunan lkeleri, Almanya'nn hegemonyasndan kurtarmak bahanesiyle askeri igal altna ald ve buralarda komnist rejimler kurdu. Btn Avrupada bir tehdit durumu yaratt. arlk Rusya'snn emeli olan Akdenize inme amacn gerekletirmek zere, ran, Trkiye ve Yunanistan zerine ar basklar yapt ve tehditler yaratt. Trkiye'den stanbul ve anakkale Boazlarna yerleme hakkn ve ayrca Kars, Ardahan gibi Dou Anadolu topraklarmzn kendisine terkedilmesini istedi. Hatta bu toprak istekleri Trabzon ve Gmhane'ye kadar uzanyordu. O kadar ki, 1945-46 yllar Trkiye ve Trk Milleti iin bir hayat-memat gnleri oldu. Trkiye her an bir Sovyet saldrsn bekledi. Bu artlar altnda, savatan yorgun kan ngiltere'nin, bu Sovyet bask ve tehditlerine kar bir denge unsuru olmas beklenemezdi. Nitekim ngiltere de bu durumu Trkiye ve Birleik Amerika'ya aka bildirmitir. zaman ki Trk yneticileri de, daha II. Dnya Sava srasnda grmlerdir ki, ngiltere Trkiye'ye ynelen Sovyet tehlikesine kar bir denge unsuru olamayacaktr. Bu sebeple, daha o tarihten itibaren Sovyet Rusya karsnda Birleik Amerika'ya dayanma ve Birleik Amerika'da bir destek bulma imkanlarn aramaya balamlardr. Birleik Amerika, 1945-46 yllarnda Sovyet Rusya tehlikesinin ve milletleraras komnizm emperyalizminin niteliini ilk nce kavrayamamtr. Fakat sonra, 1946'da ran' Sovyet Rusya'ya kar savunduu gibi, Trkiye ve Yunanistan' da 1947 ylndan itibaren Sovyetlere kar desteklemeye karar vermitir. Bu olay Birleik Amerika'nn bir destek ve dayanak unsuru olarak Trk d politikasna girmesinin balangcn tekil eder. Avrupadaki Sovyet yaylma ve emperyalizmine kar 1949 ylnda Atlantik ttifak (NATO) kurulduktan sonra, 1952 ylnda Trkiye de bu ittifaka dahil olmu ve ancak bu suretle Sovyet Rusya karsnda gvenliini salayabilmitir. Osmanl Devleti zerindeki Byk Devletlerin Mcadeleleri Boazlar zerinde ngiliz-Rus mcadelesi Balkanlar zerinde Avusturya-Rusya mcadelesi Msr zerinde ngiliz-Fransz mcadelesi Osmanl mparatorluunun Orta Dou Topraklarnda ngiliz-Alman mcadelesi Amerika Birlemi Devletleri Ve Geliimi Kristof Kolomb'un Amerika'y bulmasndan sonra Amerika ktalar Avrupa devletlerinin smrgecilik alan haline gelmitir. Denizlerde gl olan devletler, bu yeni dnyann kefinden sonra bu topraklar zerine mler ve her biri kendi gc orannda kuzey ve gney Amerika'da smrgeler kurmulardr. Bunun sonucu

TARH 2013

~ 252 ~

************************************************ TARH ************************************************** olarak bugnk Kanada Fransa'nn smrgesi olmu, hatta Franszlar daha gneye de inip, Mississipi nehrini takiben Meksika krfezine kadar uzanarak Louisiana smrgesini kurmulardr. Kuzey Amerika ktasnn Atlantik kylarna ise ngilizler yerlemi ve bu blgede 13 para halinde smrgeler (koloni) kurmulardr. Koloni denilen bu toprak paralar, smrgenin idaresi bakmndan kurulmu bir eit idari nitelerdi. Amerika Birleik Devletleri devleti, bu 13 koloninin ngiltere'ye kar ayaklanmasndan doacaktr. Kuzey Amerika'nn gney ksmlarna bakacak olursak, bugnk Birleik Amerika'nn gney eyaletleri olan Kaliforniya, Teksas, Yeni Meksika, Arizona ve Florida spanya'nn smrgesidir. Sadece buralar deil, Orta Amerika dediimiz blge ile Gney Amerika ktasnn ok byk ksm da yine spanyol smrgeleridir. Gney Amerika'da yalnz Brezilya Portekiz'in smrgesi idi. Amerikan bamszlk hareketi balad zaman Amerika ktalarnn durumu ana izgileri ile byleydi. Amerika'nn bamszlk hareketi : Amerika Birleik Devletlerinin bamszlk hareketi ile Fransz htilali arasnda ilgi ekici bir benzerlik vardr. ki ihtilal hareketi de, belirli bir siyasal amaca ulamay gtmeyen birer hareket olarak balam ve bu balay da, her iki lkede de vergi meselesinden olmutur. Fransz ihtilali, XVI. Louis'in Yedi Yl Savalar (1756-1763) sonucu hazinesinin tamtakr hale gelmesi ve maliyenin durumunu dzeltmek iin bir takm vergilere bavurmak istemesi ile balayan gelimelerin, halk ile arasn aarak kraln mutlakiyeti ynetimine kar bir ayaklanmaya dnmesinden domutu. Birleik Amerika'nn bamszlk hareketi de hemen hemen ayn ekilde balamtr. Bu bamszlk hareketi de, Yedi Yl savalar sonucu ngiliz hazinesinin sarslmas ve yeni gelir kaynaklar elde etmek iin, Amerika'daki kolonilerden yeni vergiler almak istemesiyle balamtr. Amerika'daki ngiliz kolonilerinin bir zellii vard. Bu koloniler halk, aynen ngiltere'deki gibi demokratik ilkeleri benimsemilerdi ve bu ilkelerin banda da, verginin ancak halkn veya temsilcilerinin rzas ile konulabilecei ilkesi geliyordu. Her koloninin banda bir vali bulunmakla birlikte, bu valiye bir eit danmanlk grevi yapan ve halk tarafndan seilmi temsilcilerden meydana gelen temsil organlar vard. Durum byle iken, 1756-1763 arasnda cereyan eden Yedi Yl Savalar, ngiltere ile bu koloniler arasnda bir atmann domasna sebep oldu. ngiltere her ne kadar Yedi Yl Savalar sonunda Fransa'dan Kanada ve Hindistan smrgelerini ele geirdiyse de, bu savalar ngiliz hazinesi zerinde bir hayli sknt ve sarsntlar dourmutu. ngiltere, hazinenin durumunu dzeltmek iin bavurduu tedbirler arasnda, Amerika'daki kolonilerinde de 1765 ylndan itibaren bir takm yeni vergiler koydu. Koloniler halk kendilerinin rzas alnmakszn konulan bu vergilere kar ktlar. Bu tepki zerine ngiltere bu vergileri geri almak zorunda kald. Tabii bu davran ngiliz hkmeti iin prestij sarsc idi. Bu sebeple ngiltere kralnn danmalar, hem prestijin salanmas ve hem, de yeni gelir kaynaklar bulunmas bakmndan bu vergiler zerinde srar ettiler ve bunun sonucu olarak ngiltere 1774 ylnda Amerikadaki kolonilerine bu kere baka vergiler koydu. ngiltere'nin hareketi barda taran damla oldu ve koloniler halk, bu vergi meselesinden tr ngiltere'ye kar ayaklannca, ngiltere ile koloniler arasnda bir silahl atma balad. Koloniler halknn vergi meselesinden doan bu silahl atmas ksa bir srede bir bamszlk hareketine dnt. ngiltere'ye kar savaan 13 koloni halk biraraya gelerek mcadelerini yrtmeye baladlar ve 4 Temmuz 1776 da yaynladklar bir Bamszlk Demeci ile Amerika Birleik Devletleri ad ile bamszlklarn ilan ettiler. Bylece 1776 Bamszlk Demeci ile koloniler halk ile ngiltere arasndaki mcadele bir bamszlk mcadelesi haline geliyordu. Amerikallarn bu bamszlk sava 1783 ylna kadar srd ve ngiltere hem karada ve hem de denizde yaplan savalar kaybedince, 1783 ylnda Amerika Birleik Devletlerinin bamszlklarn tanmak zorunda kald. Amerika Birleik Devletleri milletleraras politika alanna bamsz bir devlet olarak bu ekilde girmi oluyordu. Bamszlk Sava Karsnda Avrupa Devletleri ve Amerikann nfirad Politikas Amerika'nn bamszlk savana dolayl ve dolaysz olarak Avrupa devleti karmtr. Bunlar; Fransa, spanya ve Hollanda'dr. in ilgin yan da, bu devletin Amerikan Bamszlk savana karma ve bulamalarnda sadece ve sadece kendi z karlarnn rol oynam olmasdr. Her devlet de bu savaa karrlarken hibir zaman bir idealizmden, yani bir smrge halknn bamszln desteklemek ilkesinden hareket etmemiler ve yalnzca ngiltere ile olan meselelerinden hareket etmilerdir. Fransa 1774 ylndan itibaren Amerikallara el altndan yardm etmeye balamtr. Mademki ngiltere Fransa'dan Kanada ve Hindistan gibi iki byk smrgeyi almt. imdi Fransa da istiyordu ki, Amerikallar bamszlklarn alarak ngiltere de nemli bir smrgesini kaybetsin. Yardmn gizli ve el altndan yaplmasnn sebebi ise; dorusu balangta Fransa da Amerikallarn bu bamszlk iini baaracaklarna ihtimal vermiyordu. Onun iin yardmlarn gizli yapmak suretiyle Amerikallar ngiltere'ye kar tahrik etmek istemitir. Fakat 1777 yl sonunda yaplan nemli bir muharebeyi Amerikallar kazannca, Fransa Amerikallarn bu ii baaracaklarna inand ve 1778 yl banda Amerikallarla bir ittifak yaparak, Amerika'ya gnlller gnderdii gibi yardmlarn bundan sonra ak bir hale getirdi. Fransann Amerikallar desteklemekteki btn amac, ngiltereden Yedi Yl Savalarnn intikamn almak olmutur. 1779 ylnda spanya da ngiltere'ye sava at ve bu suretle ngiltere bir yandan Amerika ve Fransa ile urarken; bir yandan da spanya ile uramak zorunda kald. Tabiatyla spanya'nn bu hareketi Amerikallara dolayl bir yardm oluyordu. nk spanya Amerikallarla ittifak yapmad. Daha yukarda da belirttiimiz gibi,

TARH 2013

~ 253 ~

************************************************ TARH ************************************************** Amerika ktalarnn byk bir ksm spanya'nn smrgesi idi. spanya'nn bir smrge halk olan Amerikallarla ittifak yaparak onlarn bamszlna dorudan doruya yardm etmesi demek, kendi smrgelerine de, siz de bamszlk iin harekete gein demek olurdu. spanya'nn ngiltere'ye sava amasnn sebebi ise, yine bir smrge meselesi idi. Yedi yl savalarnda ngiltere spanya'dan Cebelitark ile Minorka adasn almt. imdi ngiltere'nin zor durumundan yararlanmak isteyen spanya, kaybettii bu topraklar geri almak istiyordu. Hollanda da 1781 ylnda ngiltere'ye sava ilan etti. Bamszlk savann bandan itibaren Amerikan ihtilalcileri Hollanda ile geni ticaret yapyorlard. nk sava dolaysyla ihtiyalar fazlayd ve Hollanda da deniz ticaret filosu kuvvetli bir tccar lkeydi. Hollanda'nn, ticaret amac ile de olsa, Amerikan ihtilalcileri ile ticaret yapmalar ngiltere'nin houna gitmedi. nk bu, Hollanda'nn Amerikallara dolayl bir yardm idi. te yandan, Fransa 1778 de Amerikallarla ittifak yapmadan nce Hollanda'dan ald mal ve malzemeyi Amerika'ya sevk ediyordu. ngiltere, Hollanda'dan Amerika ile yapt ticaretini kesmesini istedi. Hollanda ise tarafsz bir devlet olarak, milletleraras hukuk kurallarna gre herkesle ticaret yapabilecei cevabn verdi. Bu ekilde ngiltere ile Hollanda'nn mnasebetleri bozuldu ve ngiltere'nin basks karnda 1781 ylnda Hollanda ngiltere'ye sava ilan etti. Fakat bu sava uzun srmedi ve 1783 ylnda ngiltere Amerika Birleik Devletleri'nin bamszln tanmak zorunda kald. Amerikallara unu gsterdi ki, Avrupa devletlerinin kendilerine zg bir takm karlar ve bu karlardan doan politik oyunlar vardr. Bu politik karlar ve oyunlar, Amerika'nn kendi karlarna tamamen yabancdr. u halde, Amerika Birleik Devletleri'nin yeni bir bamsz devlet olarak, bu oyunlar iine girmesinde hi bir yarar yoktur. Bu sebeple, Amerika Avrupa'dan uzak durmal, Avrupa ile ticaretini devam ettirmeli; lakin Avrupa politikasnn, oyunlarnn iine aktif bir ekilde girmemeli, karmamal ve bulamamaldr. Amerika'nn ilk Cumhurbakan George Washington'dan itibaren Amerikan yneticileri, Amerika'y Avrupa politikasndan uzak tutmaya dikkat etmiler ve nem vermilerdir ki; bu politikaya Amerika'nn nfirad (solation) politikas denmektedir. Monroe Doktrini 1818-1822 Kongreler Devri dediimiz dnemde, Avrupadaki liberal hareketler bilhassa Almanya, talya, spanya'da kendisini gstermitir. spanya'daki hrriyeti harekete spanya kral hakim olamaynca Drtl ttifak (ngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusya) devletlerinden yardm istedi ve bu devletler de, imdi Drtl ttifakn yeni yesi olan (yani ittifak artk beli olmutu.) Fransa'y bu ile grevlendirdiler. Gerekten Fransa spanyadaki ayaklanmalar bastrd. Lakin spanya Kral, Avrupa'nn byk devletlerinden bu kere yeni bir istekte bulundu: spanya, htilal savalar srasnda Napolyon'un igali altna girmi ve bu igal durumu 1815'e kadar srmt. Bu sre iinde spanya'nn Amerika ktalarndaki smrgeleri ile olan balar zayflad iin ve te yandan, hem birleik Amerika'nn bamszlk hareketi ve hem de Fransz ihtilalinin etkisi ile smrgeler de bamszlk iin ayaklanmlard. spanya, byk devletlerden, smrgelerdeki bu bamszlk hareketlerinin bastrlmas iin de kendisine yardm edilmesini istedi. Amalar, bu bamszlk hareketlerini bastrdktan sonra, smrgeci devletler olarak Latin Amerika'da spanya'nn yerini almakt. Bylece geni smrge kaynaklarna sahip olacaklard. Avrupadaki bu gelimeyi Birleik Amerika endie ile izledi. nk bamszlnn ilk gnnden beri Amerika Avrupadan uzak durmaya ve hatta Avrupadan kamaya almt. imdi ise, Latin Amerika halklarnn bamszlk savan bastrmay bahane eden Avrupa lkeleri, birer smrgeci devlet olarak gelip Amerika ktalarna, Orta ve Gney Amerika'ya yerleeceklerdi. Bunun sonucunda da, Avrupallarn bu ktada oynayacaklar politik oyunlarn iine Birleik Amerika da ekilmi olacakt. Birleik Amerika Avrupa'dan kaarken Avrupa adeta Amerika ktalarnda Birleik Amerika'nn eteine yapyordu. Bu durumu Birleik Amerika'nn selameti bakmndan tehlikeli bulan 5'inci Cumhurbakan James Monroe, 2 Aralk 1823 gn Amerikan Kongre'sine bir doktrin sunmutur. Doktrinin ngrd hususlar yleydi : 1. Anti-koloniyalizm gr: Elde ettikleri ve srdrdkleri zgr ve bamsz durumlar ile Amerika Ktalar, bundan byle Avrupa devletlerinden herhangi birinin koloniletirme isteklerine konu olamaz. (O sralarda Alaskaya sahip bulunan Rusyann egemenliini daha aalara doru geniletmek niyetine Kaliforniyaya kadar kar klyordu.) 2. Kutsal ttifak Devletlerinin siyasal sistemi, Amerikannkinden tamamen farkldr. Kendi sistemlerini bu yarm krenin herhangi bir yerinde yaymak iin yapacaklar herhangi bir giriimi bar ve gvenliimiz iin tehlikeli grrz. 3. Karmazlk -non intervention-istei: Avrupa lkelerinin herhangi birinin mevcut kolonilerine ya da ona tabi olan blgelere hi mdahale etmedik ve etmeyeceiz. (nk o sralarda Gney Amerikadaki spanyol kolonilerinde bamszlk isyanlar olmaktayd ve Avrupa byk devletlerinden oluan Mukaddes ttifak (Sainte Alliance)nin buralara mdahale ile koloniyalist karlara hizmet iin karmas istenmiyordu) 4. Kabuuna ekilme (isolation) ilkesi: Avrupa devletlerinin kendilerini ilgilendiren sorunlar yznden yaptklar savalarda hibir zaman taraf tutmadk ve byle bir davran siyasetimize de uymaz. (sz konusu mesajda, Amerikann Avrupa ileriyle ilgilenmeyecei ve karmayaca ilkesi aklanyordu.)

TARH 2013

~ 254 ~

************************************************ TARH ************************************************** Sonu olarak, Amerikan Kongresi Bakan Monroe'nin teklif ettii bu politika ilkeleri onaylad ve Amerikan d politikasnn esaslar olarak kabul ettii gibi; Avrupa devletleri ve zellikle Rusya, Fransa ve ngiltere de Amerikann bu sert tutumu karsnda, spanyol smrgelerindeki bamszlk ayaklanmalarn bastrmak iin herhangi bir teebbste bulunmaya cesaret edemediler. Amerikan d politikasnda Monroe Doktrini adn alan bu d politikann ilk sonucu u oldu ki; Avrupa devletlerinin spanya'ya yardm edememesi dolaysyla, 1820-1830 arasnda, btn spanyol smrgeleri bamszlklarn kazandlar. Ksacas Latin Amerika lkelerinin bamszl Birleik Amerikann Avrupa karsndaki sert tutumu ve Monroe Doktrini sayesinde gereklemi olmaktayd. Bu doktrin ABDnin I. Dnya Savana kadar d siyasetinin temelini oluturmutur. I. Dnya Savana katlan ABD sava sonrasnda toplanan Paris Konferansnda istekleri yerine getirilmediini grnce II. Dnya Savana kadar tekrar Monroe Doktrinine (yalnzlk politikas ) gre d politikasn yrtmtr. XIX. Yzyl Balarnda Dnyada Genel Durum Avrupada tilaf Devletleri (ngiltere, Fransa ve Rusya) ile ttifak Devletleri (Almanya, talya ve Avusturya Macaristan) arasndaki smrgecilik rekabeti olduka younlamt. ( I. ve II. Fas Bunalm) ABD, glenen ekonomisi iin dnya ticaretinde sz sahibi olmaya alyordu. Japonya, Meiji Restorasyonundan sonra glenmi ve Uzakdoudaki smrge blgeleri iin Rusyayla atmaya balamt. ( 1904 Rus Japon Sava ) Afrika, Avrupal devletlerarasnda smrge blgeleri eklinde paylalmt. Balkanlarda ise Osmanl Devletinin zayflamasyla oluan otorite boluu, Avrupal devletlerinde kkrtmasyla Balkan Savalarna dnmt. tilaflarla ttifak Devletleri arasndaki bu rekabet dnya zerindeki birok devleti de kapsayan I. Dnya Savana dnmt. ABDnin Smrgecilii ve Savalar Amerika bamsz olduu zaman, sadece Atlantik kylarnda 13 koloni halindeydi. 1803 ylnda Napolyon, btn Mississipi nehri blgesini kapsayan ve bir Fransz smrgesi olan Louisiona smrgesini Birleik Amerika'ya para ile satt ve bu suretle Amerika'nn topraklar ktann ortalarna kadar genilemi oldu. Bundan sonra Amerika bir yandan da yeni ekonomik kaynaklar bulmak amac ile Pasifik kylarna doru topraklarn geniletmeye alt. lk nce Florida'y spanya'dan alan Amerika, 1840'larda spanya ile yapt savalarla bugn Amerika'nn gney eyaletlerini tekil eden Kaliforniya, Yeni Meksiko, Arizona ve Texas topraklarn ele geirdi. Bylece 19'uncu yzyln ortalar geldiinde, Birleik Amerika Pasifik kylarna kadar ulam ve yaylm bulunmaktayd. Amerikan halk Pasifik kylarna ulatktan sonra, denizcilik ve balklk sebebi ile Pasifik Okyanusunda faaliyette bulundular ve bunun sonucu olarak bata Hawaii adalar olmak zere bir takm adalar ele geirdiler. 1842'den itibaren in'in ve 1854'ten itibaren de Japonya'nn batya almas sonucu, dier Avrupa devletlerinin yapt gibi, Amerika da zellikle in ile ilgilenmeye balad. in'de yatrmlar yaparak bu lkede bir takm ekonomik karlar kurdu. Bu srada btn Avrupa devletleri de in'i smrmek iin in'in bana mler ve smrmeye balamlard. te yandan, 19'uncu yzyln sonunda Amerika'nn spanya ile yapt bir savan sonucu Amerika Uzak Dou'ya daha fazla girdi. Bu sava Kba yznden kmtr. Kba bir spanyol smrgesiydi. Kballar 1868 ylndan beri bamszlk iin spanya ile mcadele etmekteydiler. Birleik Amerika Kba'nn bamszlk mcadelesine dorudan karmamakla beraber, bu bamszlk hareketini destekliyordu. nk bir defa spanya'nn Kba'dan kmas demek, son Avrupa devletinin Amerika ktalarndan uzaklamas demek olacakt. kincisi, Kba ok eker retiyordu ve Amerika Kba'da eker kam tarmna nemli yatrmlar yapmt. ncs, spanya'nn Kba'da bulunmasn Amerika kendi gvenlii ve ayn zamanda Orta Amerika'nn gvenlii bakmndan da ho karlamyordu. Kba hilal eklindeki Meksika krfezinin aznda bulunuyordu ve spanya, hem Birleik Amerika'nn gney ksmlarn ve hem de Orta Amerika'daki lkeleri kontrol edebilecek durumdayd. Yani Amerika iin Kba'nn stratejik ehemmiyeti vard. Kba'nn bamszlk mcadelesine Amerika dorudan doruya karmak istemedi. Fakat 1895 ylndan itibaren Kba'daki bamszlk mcadelesi iddetlenince iin ekli deiti. Kbal milliyetilerle spanyollar arasndaki silahl mcadele, Kba'da bulunan Amerikallarn can ve mal gvenliini tehdit eder bir hal almas zerine Amerika Havana limanna, Amerikallar korumak amac ile bir sava gemisi gnderdi. Bu gemi 1898 ubatnda bir gece bilinmeyen sebeplerle infilak etti ve batt, 260 kii ld. Bu olay Amerikan kamu oyunda byk tepki yaratt ve bu ii spanyollarn yapt kansna varld. Bunun zerine Amerika 1898 Nisannda spanya'ya sava at. Bu sava birka ay srd ve spanya ile Amerika arasnda bar yapld. Bu bar ile spanya Filipinleri, Pasifikteki Guam adasn ve Karayipler Denizinde bulunan ve Kba'ya yakn olan Puerto Rico adasn Amerika'ya terk etti. Bu toprak kayplarna karlk Amerika da spanya'ya 20 milyon dolar dedi. Filipinlerin Amerika'nn eline gemesi, Amerika'nn Uzak Dou politikasnn iine daha fazla girmesinde yeni bir faktr olmaktayd. Baka bir deyimle, Filipinleri ele geiren Amerika imdi bir Uzak Dou devleti oluyordu.

TARH 2013

~ 255 ~

************************************************ TARH ************************************************** I. Dnya Savann Sebepleri ngiltere ile Almanya arasndaki smrgecilik yar ve ekonomik rekabet ngilterenin Almanyay saf d brakmak istemesi Fransann, 1871de Almanyaya verdii Alsas - Loren blgesini geri almak istemesi talyann smrgecilik faaliyetlerine balamas ve Akdenizde etkinliini artrmak istemesi Rusyann, stanbul ve Boazlar ele geirerek scak denizlere inmek ve Avusturya Macaristan mparatorluunu etkisiz hale getirerek Balkanlardaki Slav topluluklarn kendi ynetimi altna almak istemesi

Paris Bar Konferans (18 Ocak 1918) ABDnin I. Dnya Savana girmesiyle beraber sava tilaf Devletlerinin lehine dnm ttifak Devletleri yenilgiye urayarak savatan ekilmitir. Paris Bar Konferans I. Dnya savana katlan devletlerarasnda yaplacak barn esaslarn belirlemek amacyla toplanmtr. Konferansa 32 devlet katlm, ngiltere, ABD, Fransa ve talya konferans kararlar zerinde etkili olmutur. Konferansta Almanya ile Versailles, Avusturya ile Saint Germen, Macaristanla Trianon ve Bulgaristanla yaplacak Neuilly Antlamalarnn hkmleri kabul edilmitir. tilaflar Osmanl Devleti zerindeki karlarnda anlaamadklar iin Osmanllarla yaplacak bar antlamas ertelenmitir. Konferansta Wilson lkelerinde yer alan Milletler Cemiyetinin (Cemiyet-i Akvam) kurulmas salanmtr.

a) ngiltere : Konferans kararlar zerinde dorudan etkili olmutur. Smrgeci politikasn Wilson lkelerine uydurmak iin mandaclk sistemini ortaya atmtr. Ele geirdii Ortadou topraklar ve dier blgeler zerinde manda ynetimleri kurmutur. Konferanstan en kar kan lke ngiltere olmu, ekonomik ve siyasi karlarn byk oranda korumu, Osmanllarn Ortadou topraklarnda yeni smrgeler elde etmitir.

TARH 2013

~ 256 ~

************************************************ TARH ************************************************** b) Fransa : ngiltere ile ortak hareket etmi, Alman topraklarnn bir ksmn alm ele geirdii blgelerde ngiltere gibi manda ynetimleri kurmutur. (Suriye) c) talya : Gizli antlamalarda kendisine vaat edilen topraklar tam anlamyla ele geirememi, zmir ve evresinin Yunanistana verilmesi zerine ngiltereyle anlamaz-la derek konferans terk etmitir. d) ABD : ABD konferansta Milletler Cemiyetinin kurulmasn salamtr. Ancak sava sonras dzende Wilson lkelerine uyulmadn grnce isteklerine ulaamaya-can anlam, Monroe Doktrinine gre tekrar yalnzlk politikasna dnmtr. e) Genel Durum : Bu konferansta, Viyana Kongresinin (1815) aksine, milliyetilik ilkesi nemsendi. Bylece Avrupann siyasi haritas yeniden izildi. Avusturya-Macaristan mparatorluu, Osmanl Devleti, Rus arl ve Alman mparatorluu paraland ve tek bir milletten ibaret kalacak kadar kld (Almanya, Avusturya, Macaristan ve Trkiye). Yalnzca bir milletin ksmen bulunduu Bohemya, Transilvanya gibi kk devletler veya eyaletler, tarih kimliklerini ve isimlerini kaybettiler. Polonya, ekoslovakya, Litvanya, Letonya, Estonya ve Finlandiya gibi yeni devletler kuruldu veya yeniden yaplandrld. Srbistan (yeni adyla Yugoslavya), Romanya, Yunanistan, talya, Fransa (Alsace-Lorrainei alarak) ve Danimarka gibi devletler geniledi ya da g kazand.

TARH 2013

~ 257 ~

************************************************ TARH **************************************************

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii (SSCB) Sovyetler Birliinin Kuruluu ve Glenmesi : SSCB Vladimir Ilyi Lenin'in bakanlndaki Bolevik Partisi'nin 1917'de Bolevik htilalinden sonra iktidar ele geirmesiyle kuruldu. Bolevik Partisi'nin ilk nemli icraat Rusya'y I. Dnya Savandan ekti. Avrupann dou kesimiyle, Asya'nn kuzey kesimi boyunca yaylan SSCB, son yllarnda 22.403.000 km'lik yzlmyle dnyann en byk lkesiydi. Nfus bakmndan da 293.047.571 (Haziran 1991) kiiyle 3. srada yer alyordu. Ayn zamanda dnyann balca siyasi ve askeri glerinden biri olan Sovyetler Birlii batsnda Norve, Finlandiya, Baltk Denizi, Polonya, ekoslovakya, Macaristan ve Romanya, gneyinde Karadeniz, Trkiye, ran, Afganistan, in Halk Cumhuriyeti, Moolistan ve Kuzey Kore yer alyordu. Kuzey ve dou snrlarn ise Kuzey Buz Denizi ve Byk Okyanus iziyordu. SSCB: Rusya, Azerbaycan, Beyaz Rusya, Ermeni, Estonya, Grcistan, Kazak, Kazak, Krgz, Letonya Litvanya, Moldova, Ukrayna, Tacik, Trkmen ve zbek Sovyet Sosyalist Cumhuriyetlerinden meydana gelmitir. a) Sovyet D Politikas : 1917 Ekim Devriminden sonra 1921e kadar Bolevikler nce ierde arlk taraftarlarna kar rejimlerine gvence altna almtr. Bu dnemden sonra arlk Rusyann hkimiyet kurduu blgeler tekrar igal edilmitir. Ayn zamanda tilaf Devletlerine kar snrlar gvence altna alnmaya allm, Trkiye gibi tilaflarla mcadele halinde olan lkelere destek salanmtr. Komnist Rejimi gvence alan Rusya kinci Dnya Savana kadar rejimini Dou Avrupaya ve Asyaya ihra etmeye alm, 1930lardan sonra ise Almanya ve talyann saldrganlna kar ittifak araylar ierisine girmitir. Bununla beraber Dou Avrupa lkelerine siyasi rejimini ihra etmek iin faaliyetlerini younlatrmtr. b) Sovyetlerin Orta Asya Politikas : Sovyetler iktidara geldikten sonra Orta Asyada iki temel politika olarak kltrel ve ideolojik dnmle blgedeki hkimiyeti glendirmeyi benimsemitir. Sovyetler bu amalara ulamak iin Orta Asyada; devlet otoritesini gt tutma, blgeyi ekonomik bakmdan darya baml hale getirme, kltrel ve ideolojik bask uygulama gibi yntemlere bavurmulardr. Trkistann Paralanmas: Sovyetler blgede Sovyet Milletleri anlay erevesinde ok sayda ve suni snrlar meydana getirerek Trkistann paralanmasn salamaya almlardr. Bunun iin; Blge dnyann dier blgelerinden zellikle Trk ve Mslman blgelerinden tecrit etme, Orta Asya Trk kltr ve tarihine ait izleri silme, Blge halklarnn farkl alfabeler kullanmas salayarak birbirleriyle anlamasn engelleme, slam kltr ve kurumlar ortadan kaldrma gibi uygulamalara bavurmulardr.

TARH 2013

~ 258 ~

************************************************ TARH **************************************************

c) Basmac Hareketi : 1918 ylndan itibaren Trkistan'n bamszl iin ortaya kan mill ayaklanmalara ve mcadeleye Basmac hareketi denir. Bolevik daresi bu mcadeleye katlanlarn daha nce ete ve basmaclk faaliyetlerine katldn ne srerek bu Milli Mcadeleye Basmaclk demilerdir. Basmac Hareketi 1918 ylnda Korba Erga'n liderliinde Hokand ehrinde balad ve ksa zamanda tm Trkistana yaylmtr. 1921e kadar Trkistanda geici hkmetler kurulmu ancak baar salanamamtr. Enver Paa'nn 8 Kasm 1921'de Trkistan'a gelip baa gemesiyle daha da iddetlenmitir. Enver Paann Trkistan'daki mill mcadelelerin bakumandan olmasndan sonra Ruslar nemli kayplar verdiler ve 19 Nisan 1922'de bar istemek zorunda kaldlar. Fakat Enver Paa, "Bar antlamasnn ancak Trkistan topraklarndaki Sovyet askerlerinin ekilmesinden sonra sz konusu olabileceini belirterek" bu teklifi reddetti. Bu sralarda Semerkant ehrinde Trkistan Trk Mstakil slm Cumhuriyeti kurulmutur. 1922de balayan Sovyet genel saldrsnda Enver Paann ehit edilmesi zerine mcadele zayflamtr. 1924'te balayan Basmac Hareketinin ikinci devresinde mcahitler silh bulduka mcadeleye devam ettiler. Bu mcadeleler de 1935'e kadar srd ve bu tarihte Ruslar Basmaclk harektna kesin olarak son verdiler. Basmac Hareketinin baarya ulaamamasnda, arasnda Korba denen Trkistanl liderlerin kendi aralarnda dzenli bir birlik ve merkez bir kumandanlk kuramamalar, savalarda tank, uak, top ve zehirli gaz gibi silhlar kullanan Ruslara kar mcahitlerin makineli tfeklerinin bile olmay ve nihayet dardan yardm alamamalar etkili olmutur. Orta Douda Manda Ynetimlerinin Kurulmas a) Ortadounun Tanm ve nemi : Asya, Afrika ve Avrupa ktalarnn kesime blgesinde yer alr. Rusya Federasyonu, doudan Hindistan, gneyden Hint Okyanusu, gneybatdan Afrika lkeleri ve kuzeybatdan ise Avrupa lkeleriyle snrldr. Bugn blgede, 18 ayr bamsz devlet bulunmaktadr. Ortadounun ; Dnya petrol rezervlerinin % 80i, doalgaz rezervlerinin ise yaklak %50sine sahip olmas nemli su yataklar (Frat, Dicle, Asi) ve suyollarna (Svey Kanal, Hrmz Boaz, stanbul ve anakkale Boazlar) sahip olmas, byk ilahi dinin kutsal kentlerinin blgede bulunmas gibi zellikler Ortadounun stratejik ve jeopolitik neminin artmasna yol amtr. Bu yzden blge 19. yzyln balarndan itibaren byk devletlerin blge zerinde siyasi stnlk kurma abalarnn younlamasna sebep olmutur. b) Ortadounun Paylalmas :

TARH 2013

~ 259 ~

************************************************ TARH **************************************************

1. Irak : San Remo Konferans ile Musul dhil Irakn ngiliz Mandasna girmesi kabul edilmitir. ngiltere Suriye krallndan indirilen kral Faysal yaptrd bir referandumla Irak Kral setirmitir. Ancak Irakta feodal bir ynetim tesis etmek isteyen ngiltere bu amac milletiler tarafndan tepkiyle karlannca bu tutumundan vazgeerek 1922 ylnda Irakla bir antlama imzalamtr. Bu antlama ngiltereye Irak'n i ve d ilerinin idaresinde geni yetkiler vermekteydi. Bu antlama Irak milliyetilerinin basksn hafifletmeyince, 14 Aralk 1927 de, Irak zerindeki kontroln biraz daha geve-ten ikinci bir antlama yapt. Nihayet 30 Haziran 1930 Antlamas ile Irak'a tam bamszlk verdi. Ancak bu antlama ile ngiltere ile Irak d politikada daima birbirlerine danacaklar, bir saldr halinde ngiltere Irak'a yardm edecek ve Irak ordusunu ngiltere yetitirecekti. 2. Suriye ve Lbnan : San Remo Konferans Filistin'i Suriye'den ayrlmas ve Suriye ve Lbnan Fransz mandasna verilmesi kabul edilmitir. Ancak Suriye halk manda ynetimini benimsemeyerek mcadeleye balam ve bu mcadele 1936ya kadar devam etmitir. Ancak Faizmin iktidara geldii talyann Akdenizdeki tehdidi artnca Fransa 1936 Eyllnde Suriye ve 1936 Kasmnda da Lbnan ile ittifak antlamalar yaparak her iki memleketten ekilmeyi kabul etti. 3. Filistin : ngiltere San Remo Konferansndan sonra Filistin'in Suriye'den ayrlarak manda altna almtr. Ancak Balfour Deklarasyonundan sonra ngilterenin blgede Yahudi Devletinin kurulmasn destekleyen bir tutum izlemesi gnmze kadar sren Filistin Sorununu ortaya karmtr. 4. Msr : ngiltere, Osmanl Devletinin son dnemlerinde ve I. Dnya Sava srasnda Msr zerinde hkimiyet kurma abas Msr milliyetilerinin muhalefetiyle karlamtr. Said Zagll'n 1919 balarnda kurduu Vafd Partisi btn memlekette ayaklanma ve gsterilere bavurarak, ngiltereye kar milliyeti hareketin ncln ele almtr. Ancak Zagll ve dier ayaklanma liderlerinin srgne gnderilmesi ngiltereye bir yarar salayamaynca 28 ubat 1922 de yaynlad bir deklarasyonla, Msr'n bamszln ilan etti ve Hdiv I. Fuat da bu deklarasyonu kabul ile Kral (Melik) unvann ald. ngiltere Msr'n bamszln ilan etmekle beraber, Msr'n Svey Kanal'nn ve Msr'daki yabanclarn haklarnn savunmasn zerine alyor ve Sudan zerindeki kontroln elinde tutuyordu. 5. Arabistan : 19. yzylda Osmanl Devletine kar ayaklanan Vahhabi mezhebine bal olan Suudlar I. Dnya Savandan sonra Mekke erifi Hseyin ve olu Aliyle mcadele ederek Arabistana egemen olmulardr. Abdlaziz bni Suud, 1926 Ocak aynda kendisini "Hicaz Kral " ilan etti. 1932'de de btn bu topraklar zerindeki Suud egemenlii Suudi Arabistan Krall adn ald. Suudi Arabistan 1933 ve 1936 da Ameri-kan petrol irketi Aramco'ya (Arabian-Amerikan Oil Company) petrol imtiyazlar vermitir ki, bu Birleik Amerikan'n Orta Dou'ya girmesi bu ekilde olmutur. Yemen ise Osmanl Devletinin yklmasndan sonra fiilen bamsz olmutur. 6. ran : 1907 Anlamas ile ran, ngiltere ile Rusya arasnda nfuz blgelerine paylalmt. arlk Rusyann yklmasndan sonra ngiltere tek bana ran zerinde nfuz kurma yoluna gitti ve ran'a 9 Austos 1919 da bir antlama imzalad. Bu antlama ile ngiltere, ran'n idare ve askeri tekilatn dzenleme grevini zerine alyor ve ayrca ran'a teknik ve mali alanlarda yardm vaat ediyordu. Ancak 1925te Kaar

TARH 2013

~ 260 ~

************************************************ TARH ************************************************** Ailesinin egemenliine son veren Ahmet Rza Pehlevi kendisini Han ilan etti. Bundan sonra Rza ah geni ve kkl reformlar yaparak memleketi batllatrma politikasn izlemi din adamlarnn etkisini kramamakla beraber eitimde ve askeri alanda nemli reformlar yapm ve kapitlasyonlara son vermitir. Kendisine Trkiyeyi rnek alan Rza ah Atatrk ve Trkiye ile yakn ve samimi mnasebetler kurdu. 7. rdn : Snrlar ve ynetim biimi ngilterenin isteine gre Milletler Cemiyetinin kararyla belirlenen rdn 1922de ngilterenin mandas olarak kuruldu. Bana Hicaz Kral erif Hseyinin olu Abdullahn getirildii manda ynetimi dorudan Filistindeki ngiliz komiserine balyd. rdn, bamszlna 1946da kavutu. Japonya XIX. yzyln ikinci yarsna kadar derebeylik (feodal) dzenin hkim olduu Japonya, d dnyaya kapal bir lkeydi. ogun ad verilen ordu komutan bu derebeylerin en glsnden seiliyordu. Asil g ogunun elindeydi. mparator sembolik olarak devletin bandayd. Batl devletler ticari gerekelerle Japonyay kaplarn kendilerine amas iin zorlamaya balamasyla 1854te Batl devletlerle ticari anlamalar yapld. Ancak Japonyann Batya alm, lkede tepkiyle karland ve anlamay imzalamakla sulanan ogun ynetimi, lke zerindeki etkisini kaybetti. 1867de gen yata tahta geen mparator Mutsuhitonun aydnlarn Bat tarz yenilikler yaplmas fikirlerine destek vermesiyle Japonyada Meiji Restorasyonu denilen reform sreci balam oldu. 1868de feodal dzen yklarak Bat tarz hkmet kuruldu. Hukuk sisteminde reform yaplarak Prusya-Alman modeline dayal yeni bir anayasa oluturuldu.

a) Meiji Restorasyonu (1868-1912) : 1850li yllara kadar dier lkelerle birka olay dnda ok fazla mnasebet kurmayan Japonyada imparator Mutsihitonun hkmdarl dnm noktas olmutur. Mutsihito tahta getikten sonra Japonyay batya aacak kkl ve kalc reform sreci balamtr. Bu yzden bu dneme Meiji (Aydn Hkmet a) denir. Ancak bu reformlar nce halk ve aristokrat sava bir snf oluturan Samurailer tarafndan tepkiyle karlanm fakat hkmetin kararl tutumunun sonucunda reformlar hayata geirilmitir. Bu dnemdeki nemli gelimeler : Takvim deitirildi. Giyinme ekli bat tipine gre dzenlendi. Avrupannkine benzer bir bankaclk sistemi getirildi. Bilhassa ngiltere ile yaptklar mal ithalat antlamalarna, allmadk maddeler koydurdular. Belli bir miktar d alm iin, belli sayda insanna ngilterenin ihtisas dzeyinde eitim vermesini istediler. ada bir dzenli ordu kurulmu, subaylar eitim iin Batl ordu ve donanma akademilerine gnderilmitir. 1872de karlan bir kanunla kadn ve erkek her Japon iin ilkretim zorunlu oldu.

TARH 2013

~ 261 ~

************************************************ TARH ************************************************** 1871de ilk gazete yaynland. 1873de mecburi askerlik sistemi kabul edildi. 1871de "Daymiyo" denen derebeylik sistemine son verilerek lke ada bir ekilde idari bakmdan organize edildi. 1870de ilk demiryolu yapmna balanm iken, yirmi yl sonra, 1890 da demiryollarnn uzunluu 7200 kilometre idi. 18681898 arasndaki otuz yllk devrede 2190 fabrika yapld. Yeni Anayasa, Almanya devlet yaps ve Fransa Anayasasna gre uyarlanm 1889da ilan edilmitir. Kast dzeni kaldrlm, toprak ve vergi dzeltimi gerekletirilmitir. Millet Meclisi, Siyasal partiler ve Danmanlar Kurulu oluturulmutur. intoculuk dini yaygnlatrlmaya Budaclk bastrlmaya allmtr. b) Japonya in ve Japonya Rusya Savalar (1904 1905) : Meiji Restorasyonuyla glenen Japonya 1894 ylnda Koreyi ele geirmek iin inle savamtr. Japonya 1904-1905 yllarnda ngilizlerden destek alarak Manuryada Ruslara saldrdlar. Ruslar yendiler. Ruslar in ve Kore zerindeki etkilerini kaybettiler. Japonya bir sre sonra Koreyi topraklarna katarken Rusya ve ine kar Uzakdouda bir g olarak ortaya kt. Japonyann Uzakdou Asyada yeni bir g olarak ortaya kmas ngiltere ve ABDnin bu lkeyle ilikilerine belirleyici bir etki yapm, Japonyayla ilikilerini glendirmeye zen gstermelerine yol amtr. Bu durumun etkisiyle Japonya yabanc devletlere verdii kapitlasyonlar kaldrma frsat bulmutur. Ayn zamanda I. Dnya Savanda bu durumdan yararlanarak Alman smrgelerini ele geirmeyi baarmtr. 1929 Dnya Ekonomik Krizi 1929 ylnda Amerikada balayan ve tm dnyay etkileyen, uluslararas oluan ekonomik durgunluk ve krizdir. Birok lkelerde yansmalar olmutur. a) Krizin Sebepleri : Amerikan ekonomisinin byk blmnn holdinglere dayanmas Bankaclk sisteminin kt yaplandrlm olmas, irket ve bankalarda yeterli denetimin yaplmamas Bakan Hoover ynetiminin tecrbesiz olmasndan dolay krize zamannda ve etkili ekilde mdahale edememesi Amerikann o dnemde dnyann en nemli kredi veren lke durumunda bulunmas ve I. Dnya Savanda verdii kredileri geri alamamas b) Krizin Gelimesi : New York Borsas 1928 ylnn bandan 29 yl Ekim aynn bana kadar olan srete gittike ykseliyor ve yksek fiyat/kazan oran getiriyordu. Ancak 3 Ekim 1929 tarihine gelindiinde, yukarda saylan sebepler dorultusunda borsann ilerlemesi durmu hatta birka byk holdingin hisse senetleri dmt. Bu d 21 Ekim gn yabanc yatrmclarn hisse senetlerini ellerinden karmalaryla hzland ve Kara Perembe olarak anlan 24 Ekim 1929 Perembe gn borsa dibe vurdu. Bu hzl k 4,000 kadar bankann batmasna, birok insann mal varln kaybetmesine sebep oldu. Amerikan ekonomisini vuran bu kriz Amerikann ithalat ve hracat yapt lkeleri ve dnya bankaclk sistemini de olumsuz ynde etkileyince krizin etkileri nce Avrupay daha sonra tm dnyay vurdu. c) Krizin Sonular : Bunalm dnyada 50 milyon insann isiz kalmasna, yeryzndeki toplam retimin % 42 orannda ve dnya ticaretinin de % 65 orannda azalmasna neden olmutur. d) Trkiyeye etkileri : 1930-1933 yllar arasnda ithalatta hzl bir daralma yaanmtr. hracat gelirlerinin azalmas ve ticaret a sorununun nem kazanmas,1929-1930 yllarnda iktisat politikasnda nemli deiikliklere yol amtr. Trk hkmeti, 1930 taksitini deyemeyeceini anlad ve Duyun-u Umumiye daresini yeni bir anlamaya zorlad. Merkez Bankas kurma karar alnd ve bu da yeni d kredi bulma gereksinimini artrd. Trkiye de retilen pamua kar d talebin Dnya buhran nedeniyle zayflad bir dnemde kurulan devlet tekstil fabrikalar pamua kar i talebi byk lde geniletti. Tarm rnlerinin fiyatlarnda hzl bir d grld. Ziraat Bankas ve gelimekte olan kooperatifler, kyller borlarn demekte glk ektikleri iin, ciddi skntlarla karlat. Mali kriz iine giren hkmet, 1930 ylnda, makine kullanan iftilere uygulanan vergi iadesini, traktr bana belli bir tazminat denmesi kouluyla kaldrd. Krizden tm dnya gibi olumsuz etkilenen Trkiye ekonomisini glendirebilmek amacyla ithalat ve ihracatn artrc politikalar izlemeye balamtr.

TARH 2013

~ 262 ~

************************************************ TARH ************************************************** Trkiye 1933de d demelerde uygulamasna balanan kliring ve takas sistemini uygulad. (Kliring sistemi maln alann, maln alma ilkesine dayanr.) hra mallarnn standardizasyonuna nem verilerek, ihracat bu ynden de tevik edildi 10.06.1930 tarih ve 1705 sayl Kanun ile hkmete tedbir alma yetkisi verilerek, ihra edilen fndk ve yumurtadan balayarak, ihra mallarnda kalite kontrolne gidildi. Bu kontrol yapmas amacyla Trk Ofis kurulmutur. Trk Ofise kontrol ve tefti grevi yannda piyasa aratrmalar yapma, uluslararas ticaret ve deme anlamalarn hazrlama grevi verildi. Bu tedbirlerin sonucunda, ihracatla ithalat arasnda-ki denge 52 seneden beri ilk defa 1930 da aktif duruma girdi. hracat ithalat aarak, Trkiyenin d ticaret a kapand ve devam eden 9yl boyunca ihracat, ithalatn daima stnde kald.

Milletler Cemiyeti ABDnin, I. Dnya Savana girmeden kabul edilmesini salad Wilson lkelerinde uluslararas bar koruyacak bir kurumun oluturulmas prensibi sava sonunda hayata geirilmitir. Paris Bar Konferansnn 25 Ocak 1919'da yaplan toplantsnda; uluslararas bar ve gveni salayacak ve devam ettirecek bir Milletler Cemiyeti kurulmasna karar verilmi, svirede 1919'da "Cemiyet-i Akvam" (Milletler Cemiyeti) adyla kurulmutur. Amac, lkeler arasnda yaanabilecek sorunlar bar yollarla zmek, uluslararas anlamazlklarn savaa dnmesini engellemekti. 20 yl sreyle dnya milletlerine hizmet veren bu cemiyetinin abalara ramen kinci Dnya Sava'nn kmasn engelleyememitir. Cemiyetin baarsz olmasnda; cemiyetin bnyesinde sava nleyici tedbirlerde boluklarn mevcut olmas ve yaptrmlar yetersiz olmas, nemli konularda oy birlii prensibinin uygulanmas, politik ve hukuki sorunlarn zmn engellemesi, Amerika Birleik Devletleri'nin Milletler Cemiyetinden ayrlmas, nemli bir uluslararas gcn yitirilmesine ve cemiyetin etkinliini kaybetmesi, bir yandan insan haklarn korumaya alp dier yandan kolonileme ve manda sisteminin garantisi durumunda olmasnn yaratt eliki cemiyetin baarsz olmasnda etkili olmutur. Not: 6 Temmuz 1932'de Cemiyet-i Akvam, Trkiye'yi yelie davet etmi, 9 Temmuz'da TBMM Trkiyenin Milletler Cemiyeti'ne giri davetini onaylam ve 18 Temmuz 1932'de Trkiye, Cemiyet-i Akvam'a resmen ye olmutur. Bar Dzeninin Korunmas abalar a) Locarno Antlamas (1 Aralk 1925) : I. Dnya Savandan sonra Fransa'nn, Milletler Cemiyeti'ne ramen, Almanya'ya kar gvensizliinin srmekteydi. nk Fransa, Versailles Antlamas ile saptanan snrlar Almanya'nn kabul etmeyeceini ve ilk frsatta bunu kar harekete geeceinden kukulanyordu. Bu tarihlerde Almanya da, tamirat ve tazminat sorununda Fransa ile iyi ilikiler kurarak, kolaylklar salamak istiyordu. Bu nedenle Alman Hkmeti, ubat 1925'te, Fransa'ya bir nota gndererek, bir karlkl gvenlik pakt kurulmasn nerdi. Bunun zerine Almanya, Fransa, ngiltere, talya, Belika, Polonya ve ekoslovakya arasnda, 5 Ekim 1925'te Locarno'da bir konferans topland. Grmeler sonunda, 16 Ekim 1925'te, Locarno Antlamas hazrland ve bu, 1 Aralk 1925'te, Londra'da imzaland.

TARH 2013

~ 263 ~

************************************************ TARH ************************************************** Konferansa katlan devletleri savatan korumak ve bu devletlerarasnda kacak her trl anlamazl bar yoluyla zmlemek amacyla yapld belirtilen Locarno Antlamasna gre : 1) Almanya, bat snrlarnn, yani Fransa ve Belika snrlarnn kesin ve srekli olduunu kabul ediyordu. Bu konuda bir anlamazlk karsa kuvvete bavurulmayacak, sorun Milletler Cemiyeti'ne gtrlecekti. ngiltere ve talya da bu statnn kefili olacaklard. 2) Btn anlamazlklar bar yoluyla zmlenecekti. 3) Bu Antlama; Almanya, Milletler Cemiyeti'ne ye olur olmaz yrrle girecekti. Locarno Antlamasyla Almanya bat snrlarnn kesinliini kabul ederken Polonya ve ekoslovakya snrlarnn kesinliini garanti etmemitir. Buna kar Fransann Polonya ve ekoslovakya ile ikili antlamalar imzalayarak onlara yardm edeceini kabul etmesi antlamann zaaflar ierdiini gsterir. Locarno Antlamasyla Almanya, uluslararas ibirliine girmi oldu. Alsace - Lorraine'den kesin olarak vazgetiini dolayl olarak kabul etti. Antlamalardan he-men sonra da, 1926'da, Milletler Cemiyeti'ne ye oldu ve bylece yeniden Avrupa byk devletleri arasna eit koullarla girmi bulundu. Bu suretle, Avrupa'da yeni bir dnem balam oldu. Bu antlamayla ktada siyasi gerginlik azald. Ancak Hitlerin iktidara gelmesi sorunlar tekrar balatt. b) Kellog Pakt (27 Aralk 1928) : Locarno Antlamasyla kendini tam olarak gvende hissetmeyen Fransa 1927'de de, ABDye aralarnda hibir zaman sava etmeyeceklerine dair bir ebedi bar pakt yaplmasn nerdi. Monroe Doktrinine gre tekrar kendi ktasna ekilen ABD, bu neriye Amerika'nn sadece Fransa ile deil, btn dnya devletleriyle byle bir paktn yaplmasndan ve savan kanun d ilan edilmesinden yana olduunu bildirerek cevap verdi. Ancak bu neri Fransann herhangi bir saldr durumunda mttefiklerine yardm etme ykmllyle eliince Fransa Dileri Bakan Briand ile Amerika D leri Bakan Kellog arasnda diplomatik yazmalar balad. D leri Bakan Kellogun bu neriyi ngiltere, Almanya, talya ve Japonya'ya da bildirmesi zerine 27 Austos 1928'de Paris'te, Amerika Birleik Devletleri, ngiltere, Almanya, talya, Japonya, Polonya, ekoslovakya ve Belika arasnda Kellog Pakt imzaland. Bundan sonra btn devletler pakta katlmaya davet edildi. Nitekim ayn yl ierisinde Pakta, Sovyetler Birlii ve Trkiye (resmi olarak 8 Temmuz 1929'da) de dhil belli bal btn devletler katldlar. Kellog Paktna gre : 1) Taraflar, uluslararas anlamazlklarn zmlenmesi iin savaa bavurmay knadklarn ve sava birbirleri ile ilikilerinde ulusal siyasetin bir arac olarak kabul etmediklerini ve savatan vazgetiklerini, uluslar adna resmen akladlar. 2) mzas olan devletler, nitelii ve kkeni ne olursa olsun, aralarndaki anlamazlklarn zmlenmesi iin, yalnz bar yollarna bavurmay kabul etmilerdir. Kellog Pakt ile savunmaya dayanmayan sava kanun d saylm ve devletleraras ilikilerde bar yollara bavurulmas esas alnmtr. Not: Barn srekliliini salamak amacyla yaplan Locarno Antlamas, Kellog Pakt ve daha nce kurulmu olan Milletler Cemiyeti, bundan sonra ba gsteren uluslararas anlamazlklara pratik bir zm getirememi, yeni bir dnya savann kmasn nleyememitir. ki Sava Aras Dnemde Avrupa a) ngiltere : ngiltere, savan sonunda imparatorluun en geni snrlarna ulat. 1929-1930 dnya ekonomik buhran byk lde ngiltere'yi de etkisi altna ald. 1922 ylnda bir ayaklanmayla rlanda, Birleik Krallktan ayrld ve 1949'da rlanda Cumhuriyeti kuruldu. ngiltere Hitlerin iktidara gelmesinden sonra Avrupada yeni bir savan kmasn engellemek iin Yattrma Politikas gtmtr. b) Fransa : I. Dnya Savandan sonra zellikle Almanyaya karn kendini gvenceye almak iin ittifak kurma yoluna gitmi, Locarno Antlamas ve Briand Kellog Paktnn imzalanmasna n ayak olmutur. c) spanya : 17 Temmuz 1936 - 1 Nisan 1939 tarihlerinde spanya'da milliyetiler ile cumhuriyetiler arasnda i sava yaanmtr. Sava, 17 Temmuz 1936'da General Francisco Franco'nun komutasndaki milliyeti glerin seimle ibana gelen Cumhuriyeti "Halk Cephesi" koalisyonuna kar ayaklanmasyla balamtr. yl sren ve spanya'da byk ykma yol aan i sava, 1 Nisan1939'da milliyetilerin zaferi ile sonlanmtr. Savan sonucunda spanya'da Franco'nun, 1975'deki lmne kadar srecek olan, diktatrl dnemi balamtr.

TARH 2013

~ 264 ~

************************************************ TARH ************************************************** d) talya : Birinci Dnya Sava'na byk mitlerle giren talya, yenen devletlerden olmasna ramen, savatan yorgun km ve sava sonunda yaplan Antlamalardan da istediklerinin ouna kavuamamt. Bu ise talyan kamuoyunda mttefiklerine kar bir krgnlk ve kzgnlk yaratmt. talya'daki bu durum, 1919'da kurulmu olan Benito Mussolini liderliindeki Faist Partisi'nin iine yarad. Austos 1922'de iilerin genel greve gitmeleri zerine, 28 Ekim 1922'de, Mussolini ynetiminde Faist Partisi Roma zerine yrd. Hkmet, ekilmek zorunda kald. Kral III. Vittori Emanuel de, 30 Ekim 1922'de, Babakanla Mussolini'yi getirdi. Bylece talya'da Faist ynetim kurulmu oldu. Faist Parti iktidara geldikten sonra Bizim Deniz politikasn hayata geirmeye almtr. e) Almanya : Birinci Dnya Sava'ndan yenik kan Almanya, daha savan sonlarnda byk i sorunlarla kar karya kalmt. Bu arada, 1918 Kasm ay balarnda askeri bir ayaklanma olmu, 9 Kasm 1918de mparatorlua son verilerek, Cumhuriyet ilan edilmi ve 11 Kasmda da mtareke imzalanmt. Bundan sonra Almanya'daki i karklklar daha da oalmt. Grevler, ayaklanmalar sryordu. Bylece Almanya, i politika ve ekonomik ynlerden tam bir kargaa ve knt iine dmt. lke bu durumda iken, 28 Haziran 1919'da, Versailles Antlamas imzaland. Bunun getirdii ar koullar, Almanya'nn i dzenindeki bunalm daha da oaltt. Franszlar da, 1923 ylnda, Almanlarn sava tazminat demeyilerini bahane ederek Rhur blgesini igal ettiler. 1) Nazilerin Ykselii : te Almanya byle bir ortamda bulunurken, Nasyonal - Sosyalist Parti (Nazi Partisi) iktidara geldi. Cumhurbakan Hindenburg, 30 Ocak 1933'te, babakanla Hitler'i atad. Bylece Nazi Partisi iktidara gelmi oldu. ( Nazizm Almanyada Ari rkn <Germenlerin> stn rk olduunu ileri sren, ar milliyeti ve saldrgan ideolojidir.) Bundan sonra Hitler, meclisi feshederek seimlere gitti. Ancak, 1933 Mart aynda yaplan seimlerde Nazi Partisi yine ounluu salayamad. Bununla beraber Hitler, bask ile Reichstag'dan drt yl sreyle olaanst yetkiler ald. Bununla, tam anlamyla bir diktatrlk ynetimi kurmak iin harekete geti. lk i olarak da dier partileri kapatt. Alman ulusunun ekonomik, kltrel ve sosyal hayatn kontrol altna ald. Hitler, dneminde d politikasnda ise, Versailles ve St. Germain Antlamalarnn kaldrlmasn, Almanya'nn snrlar dnda kalm bulunan btn Almanlarn birletirilmesini ve bir tek devlet altnda toplanmasn, Hayat alan elde etmeyi esas almt. Versailles Antlamasnn koyduu snrlayc durumu ortadan kaldrd. Arkasndan, askersiz alan olan Ren blgesini igal etti. Bu da Avrupada yeni siyasi sorunlara yol at. 2) Hiper Enflasyon : Hiper enflasyonlar, enflasyon oranlarnn ok yksek olduu dnemlerdir. Bolivyada enflasyon 1985te yzde 11.000e ulat ve Ukraynada enflasyon 1993te yzde 10.000e frlad. En nl rnek 1922-23te Almanyann yaad tecrbedir. Almanya, Birinci Dnya Savan kaybetti. Dk hasla ve dk vergi gelirlerine sahip bir sava sonras ekonomisinin sorunlarna Fransa ve ngiltere gibi galip lkeler tarafnda yklenen tazminat demeleri eklendi. Alman hkmeti geni lde para baslarak finanse edilen byk bir aa sahipti. Nominal para arznda 1922deki on alt misli art, 1923teki artla karlatrldnda ok kkt. Hkmet daha hzl bask makineleri almak zorunda kalmt. Ocak 1922de 1 reichmarka mal olan bir ikiyi satn almak iin Ekim 1923te 192 milyon reichmark gerekiyordu. nsanlar alverie gittikleri zaman paray bir yerden bir yere el arabasnda tadlar. ki Sava Aras Dnemde Trk D Politikas a) Temel lkeler : Milli Bamszlktan dn vermemek ve milli gcmze dayanmak, Milli snrlarmza bal kalmak Misak- Milliden taviz vermemek Devletleraras anlamazlklar ve i sorunlar bar yoluyla zmek (Yurtta Sulh, Cihanda Sulh) Dnya barna katkda bulunmak Ulusun hayat tehlikede olmadka savaa girmemek Dier devletlerin iilerine karmamak ve kendi iilerimize karlmasna frsat vermemek b) Atatrkn II. Dnya Savayla ilgili Grleri : Atatrk 1930lu yllarda ileri grll yeni bir dnya savann kacan ortaya koymu ve Avrupadaki gelimelerin sonularn ak bir ekilde ifade etmitir. Atatrk aadaki szleriyle Avrupadaki gelimelerin ortaya kard tehlikeleri ve yeni bir savan admlarn ak bir ekilde ifade etmitir. ok zaman gemeden Avrupada bir frtna kopacak, bu mthi kasrga, dnyann her tarafna yaylacak ve insanlk umum bir harp felketinin btn ktlkleri ile bir kere daha karlalacak Bence, dn olduu gibi yarn da Avrupann mukadderat, Almanyann alaca vaziyete bal bulunacaktr. Fevkalde bir dinamizme sahip olan bu yetmi milyonluk alkan ve disiplinli millet, stelik mill ihtiraslarn kamlayabilecek siyas bir cereyana kendisini kaptrd m, er ge Versay Antlamasnn tasfiyesine giriecektir.

TARH 2013

~ 265 ~

************************************************ TARH ************************************************** Eer Mussolini, gelecekteki bir harpte talyann grnrdeki heybet ve azametini, harp haricinde kalmak suretiyle, gerektii ekilde istismar edebilirse, bar masasnda balca rollerden birini oynayabilir. Fakat korkarm ki talyann bugnk efi, Sezar roln oynamak hevesinden kendisini kurtaramayacak ve talyann asker bir kuvvet yaratmaktan, henz ok uzak olduunu derhal gsterecektir. c) Milletler Cemiyetine Giri (18 Temmuz 1932) : Milletler Cemiyeti srekli byk devletlerin karlarn koruduundan Trkiye, cemiyete girmeyi dnmemitir. Musul Meselesinde de Milletler Cemiyeti ngiltereye taraf olmutur. Trkiye, ngiltere'nin geni nfusu altnda bulunan Milletler Cemiyeti'ne gvenle bakamadndan bu tekilata ye olma hususunda bir talebi yoktu. Ancak1930lu yllarn bandan itibaren ngiltere ve Fransayla ilikilerin normallemeye balamas, uluslararas alanda ibirliine verilen nemin artmasndan dolay Milletler Cemiyetine yelie olan isteksizlii ortadan kaldrmtr. 1932 Temmuz'unda spanya'nn teklifi, Yunanistan'n desteiyle Trkiye Milletler Cemiyeti'ne ye olmutur (18 Temmuz 1932). Bylece Yurtta sulh, cihanda sulh ilkesi iin nemli bir adm atlmtr. d) Balkan Antant (9 ubat 1934) : 1933te Almanyada Nazilerin iktidara gelmesi ile Balkanlarda Almanlarn tehdidi artt. talya ile Almanya arasnda kurulan ittifakn Balkanlardaki devletleri tehdit etmesi zerine Trkiye, Yunanistan, Romanya ve Yugoslavya arasnda ibirlii saland. 9 ubat 1934te nu devletlerarasnda yaplan ittifakla Balkan Antant kuruldu. Trkiye bylece bat snrlarn gvence altna alma konusunda nemli bir adm atmtr. Balkan Antantna gre; devletler birbirlerinin toprak btnln tanyacak ve birbirlerinin iilerine karmayacaktr. Ayrca birbirlerine haber vermeden herhangi bir Balkan devletiyle siyasi bir antlama yapmayacaklarn kararlatrmlardr. e) Montr Boazlar Szlemesi (20 Temmuz 1936) : Avrupada ortaya kan sava tehlikesine kar Trkiye, 10 Nisan 1936'da Boazlar zerindeki snrlamalar kaldrmak amacyla Lozan Antlamas'n imzalayan devletlere birer nota gnderdi. Trkiye bu notada savunmasnn ve egemenlik haklarnn korunmas iin Boazlarla ilgili hkmlerin dzeltilmesini istemitir. Trkiye'nin bu istei ilgili devletler tarafndan olumlu karlanmtr. svire'nin Montreux (Montr) ehrinde bir konferans topland (22 Haziran 1936). Bu konferansa Trkiye, ngiltere, Fransa, Sovyetler Birlii, Japonya, Yunanistan ve Yugoslavya devletleri katld. Konferans sonunda Montr Boazlar Szlemesi imzaland (20 Temmuz 1936). talya'da iki yl sonra bu szlemeyi tanmtr. Montr Szlemesi'ne gre : 1. Lozan Antlamas'nda kurulmu olan Boazlar Komisyonu kaldrlarak btn yetkileri Trkiye Cumhuriyeti'ne devretmitir. 2. Lozan Antlamas ile Boazlarn iki yannda askersiz duruma getirilen yerlerde, Trkiye asker bulundurabilecek ve tahkimat yapabilecektir. 3. Ticaret gemilerinin her iki ynde Boazlardan geii serbest olacaktr. 4. Sava gemilerinin geii ise zaman ve arlk bakmndan snrlandrlacaktr. 5. Trkiye, savaa girer veya bir sava tehlikesi ile karlarsa Boazlar istedii gibi ap kapatabilecektir. Boazlarda asker bulundurulmas ile Trkiyenin Dou Akdeniz'de nemi artm ve milletleraras dengede nem kazanmtr. Egemenlik haklarmz snrlandran hkmler kaldrlmtr. Ancak Trkiyenin Boazlarda tek bana sz hakkna sahip olmas II. Dnya Savandan sonra Boazlarda s sahibi olmak isteyen SSCB ile Trkiye arasndaki ilikileri olumsuz etkilemitir. f) Sadabat Pakt (8 Temmuz 1937) : talya'nn Dou lkelerini hedef olan istil politikasnn bir sonucu olarak Orta Dou'da ortak bir savunma sistemi kurma amacyla Trkiye, ran, Irak ve Afganistan arasnda Tahran'daki Sadabat Saray'nda imzalanmtr. Sadabat Pakt'na gre drt devlet : 1. lgili devletler birbirine saldrmayacaklar. 2. Birbirinin i ilerine karmayacaklar. 3. Milletler Cemiyetine bal kalacaklar. Paktn imzalanmasndan sonra ngiltere ve ABD'de bu gelimeden memnuniyet duyduklarn belirtmilerdir.

TARH 2013

~ 266 ~

************************************************ TARH ************************************************** g) Hatay Meselesi (1921 1939) : Kurtulu Sava srasnda 20 Ekim 1921de Fransa ile imzalanan Ankara Antlamasna gre Hatay ve skenderun iin zel bir ynetimin kurulmas kabul edilmi idi. Fransa, Suriyeden ekilirse Hatay ve skenderunun kendi geleceklerini belirleme haklar olacak, Trk paras kullanlacak ve Trke resmi dil olacakt. Fransa, Alman tehdidi nedeniyle Avrupa politikasna arlk vermek zorunda kalnca 1936da Suriye ve Lbnandan mandasn kaldrd. Mustafa Kemal Atatrk, Milletler Cemiyeti ve Fransaya bir nota vererek Hatayn durumunun yeniden ele alnmasn ve Hataya bamszlk verilmesini istedi. Hatayn geleceinin belirlenmesi iin halkoyu yaplmasna karar verildi. Yaplan halk oylamasndan sonra 2 Eyll 1938de bamsz Hatay Cumhuriyeti kuruldu. 30 Haziran 1939da Hatay Milli Meclisi ald bir kararla Trkiyeye katld. ki Sava Aras Dnemde Trk D Politikas Adolf Hitler, Mein Kampf' (Kavgam) yaymlad. 1929Alman romanc Erich Maria Remarque'nin ''Bat cephesinde yeni bir ey yok'' adl roman yaymland. (Bu eserde Remarque savan mutlak ktln 19 yandaki bir askerin gznden anlatr.) 1927 ylnda ilk sesli sinema filmi yapld. 1895 ylnda Lumiere kardelerin ilk filmi gstermelerinden beri sessiz sinema gndemdeydi. 1927den sonraysa sessiz filmler yerlerini yava yava sesli filmlere braktlar. Albert Einstein: 1922de Nobel Fizik dln kazand. Yapt almalarla bilim dnyasnda yeni bir r aan Einstein hem modern fiziin temellerini atm hem de bilim adam tiplemesinin en nemli simgesi haline gelmitir. zel Grelilik Teorisi (1905), Grelilik (ngilizce evirileri 1920 ve 1950), Genel Grelilik Teorisi (1916), Brown Devinimi Teorisi zerine Aratrmalar (1926), ve Fiziin Evrimi (1938). Amerikal Edwin Hubble, Samanyolu'ndaki yldzlar saptad ve baka galaksiler olduunu ispatlad.

TARH 2013

~ 267 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 268 ~

************************************************ TARH **************************************************

23. II. DNYA SAVAI (1939 1945)

II. Dnya Sava ncesi Gelimeler Dnemin zellii : 1919 Versay barndan sonraki on yllk devrenin balca zelliini belirtmek gerekirse, syleyeceklerimiz iki noktada toplanr: 1925 Locarno Antlamalarna kadar olan devrede, sava sonrasnn sarsntlar ve bar antlamalarnn kurduu dzenin yerletirilmesi, zellikle Avrupa'da milletleraras mnasebetlerin egemen grntsdr. Locarno ile alan yumuama ve ibirlii devresinde ise, barn devaml hale getirilmesi iin gerekli temellerin kurulmas abalar, yani silahszlanma abalar, btn faaliyetlerin zerinde topland en nemli nokta olmutur. Dnya bu ekilde devaml bir bar iin abalarken, 1929'dan itibaren patlak veren dnya ekonomik buhran etkilerini, dalga dalga yeryznn her kesine ulatrmtr. Bu ekonomik sarsntlar ise, dnyann siyasal atmosferini de etkilemi ve siyasal buhranlarn pe pee patlak vermesine ve II. Dnya Savana kadar gidilmesine sebep olmutur. Japonya'nn 1931 de Manuryaya saldrmas ise, buhranlar zincirinin ilk halkasn tekil etmitir. Sava ncesi Siyasal Gelimeler :

1. Almanya (Nazi Almanyas) : Hitlerin 1933 ylnda iktidara gelmesinden itibaren savan sonuna kadar izledii strateji, aamal bir stratejidir. Hitler, iktidara gelmesinin hemen ardndan Alman ekonomisinin dzenlemesini hedef almtr. Gerek I. Dnya Savandan yenik kmasnn, gerekse de 1930 ylndaki genel ekonomik buhrann sonucunda Alman ekonomisi ciddi skntlar iindeydi. Yaanan yksek enflasyon, ar boyutlara varan isizlik ve bunlara bal olarak sanayideki retim-hammadde dkl, Hitlerin izledii ekonomi politikalaryla ksa srede kontrol altna alnmtr. Ekonominin dzene sokulmasnn ardndan stratejisinin ilk admnda Hitler, Alman kara, deniz ve hava kuvvetlerinin, Versay Anlamasyla getirilen snrlamalardan kurtulmasn salamtr. Bunun ardndan gelen ikinci stratejik ve gerginlik dolu adm, Almanca konuan nfusun yaamakta olduu blgelerin, Alman topraklarna katlmasdr. Bu stratejik evrenin admlar, 12 Mart 1938 de, Avusturyann ilhak edilmesiyle balamtr. Ardndan ikinci adm olarak ekoslovakya topraklar iindeki Sudet blgesidir. Hitlerin basksyla 29 Eyll 1938 gn imzalanan Mnih Anlamasyla Sudet blgesi Almanyaya verilmitir. Konferans, Alman, talyan, ngiliz ve Fransz ba-bakanlarnn katld, ekoslovakyann temsilci bulundurmad bir anlamadr. Anlamann hayata geirilmesi konusunda Hitler, hi zaman kaybetmemitir. Anlama,1 Ekim 1938'de yine silah kullanlmakszn, uluslararas anlamalara dayanlarak, nfusunun yzde elliden fazlasn Almanlarn oluturduu Sudet blgesinin Almanlarca igal edilmesine dayanmtr. 15 Mart 1939'da ise ekoslovakyann kalann da topraklarna eklemeleri anlamada yer almtr. Bu olaylara kadar Hitler, stratejisinin admlarn atarken, silah kullanmamtr. Ancak geriye tek sorunlu blge kalmtr: Danzig blgesi. Versay Anlamasyla Polonya'ya verilen Danzig blgesi, halen Alman ynetiminde olan Dou Prusya ile Almanya arasndaki kara balantsn kestiinden, Alman Hkmeti, Polonya hkmetinden, Dou Prusya'yla arada bir kara balants oluturulmas ynnde bir teklifi grmesini istemi ve bylece Danzig Sorunu ortaya kmtr. 3 Mays 1939'da Sovyet Dileri Komiseri olan Litvinov grevden alnarak yerine Vyaeslav Mihaylovi Molotov atanmtr. Bu atama Sovyet d politikasnda keskin bir dne iaret etmitir. Litvinov dneminde Sovyetler Birlii, Alman yaylmaclna kar ngiltere ve Fransa ile bir protokol oluturmak iin giriimlerde bulunmu, ne var ki her seferinde reddedilmiti. Molotov dneminde ise Sovyetler Birlii, Alman hkmeti ile bir saldrmazlk pakt iin almtr. Uzun diplomatik grmeler sonucunda 24 Austos 1939 gn Sovyetler Birlii ile Almanya arasnda bir saldrmazlk pakt imzalanmas karara balanmtr. Almanya, ncelikle Orta Avrupa, ardndan Dou ve Bat Avrupa'y Almanya topraklarna katmak amacndadr. kincil plan ise Asya'ya zellikle Rusya ve Yakn Dou'daki stratejik noktalar ele geirmektir. 2) talya (Faist talya) : I. Dnya Sava'nda istediklerini elde edemeyen talya, savan sonunda siyasi, sosyal ve ekonomik skntlarla karlat. Bu sorunlar da 30 Ekim 1922'de Benito Mussolini'yi iktidara tad ve talya'da ar milliyetilik esasna dayal bir ynetim kuruldu. Mussolini'nin ilk ii ksa srede muhalefeti ve demokratik kurumlar ortadan kaldrmak, lkedeki farkl etnik gruplar zorla talyanlatrmaya almak oldu. talya'nn uzun sreden beri gerekletirmek istedii smrgecilik emelleri, Mussolini ile birlikte Roma mparatorluu'nun yeniden kuruluu ad ile mill bir ideal hline geldi. talya'nn bu d politikas rahatszlk kayna oldu. lk problem Yugoslavya ile yaand. Serbest ehir olarak bamszlk statsne kavuturulan Fiume, Mussoli'ninin Yugoslavya'ya basks sonucunda 1924'te talya'ya katld. Milletleraras bir komisyonda grevli talya temsilcisinin Yunanistan'da ldrlmesi zerine talya, Yunanistan'a ait Korfu Adas'n igal etti.

TARH 2013

~ 269 ~

************************************************ TARH ************************************************** 1924 yl sonunda talya, Arnavutluk'taki bir i meseleyi frsat bilerek ekonomik ve siyasi destei ile Arnavutluk'u nfuzu altna ald. Bu durum Yugoslavya ile Yunanistan' korkuttu. Bylece talya, Arnavutluk vastasyla Balkanlara doru ikinci hamlesini de yapm oldu. talya, 1930'lu yllarda taleplerini arttrarak saldrgan politikasn srdrd. Bu srada, Mussolini Dou Akdeniz ve Anadolu'yu da yaylma alanlar arasnda saymaktan ekinmedi. talya'nn Akdeniz'de glenmesi Fransa ile ilikileri olumsuz etkiledi. Bu durum talya'nn Almanya'y Fransa'ya kar bir denge unsuru olarak grmesini salad. ngiltere ise I. Dnya Sava sonras Avrupa'da bir stnlk salayan Fransa'ya kar talya'y bir denge unsuru olarak grd. Bu yzden 1935'e kadar ngiltere-talya ilikileri iyi bir ekilde devam etti. talya; Kuzey Afrika ve Balkanlar'da ilerlemitir. Ar ulusuluu esas alan Faist ynetim, ksa sre sonra demokrasiyi kaldrd. lkedeki dier rklardan olanlar zorla talyanlatrmaya alt. D politikada ise, Akdeniz evresinde smrge kurmaya, yani emperyalizme yneldi. 9 Maysta Habeistana saldrarak kendi topraklarna ilhak etti. Mussolini, Akdeniz'e "Bizim Deniz" (mare nostrum) diyordu ve Roma mparatorluu'nu yeniden meydana getirmek istiyordu. Bu amala talya, 5 Kasm 1937'de, Roma'da imzalanan bir anlamayla AntiKomintern Pakt'na katld. talyann Habeistan gali : Sava sonras ekonomik skntlar iinde olan talya, 1929 Ekonomik Buhranndan da olduka etkilendi. Bir sanayi lkesi olmasna ramen ham madde kaynaklar bakmndan tamamen darya baml olan talya, ekonomik sarsntlar ierisinde bte ve d ticaret dengesinde aklar vermeye balad. Bu etkenler talya'y doal zenginliklere sahip Habeistan'a doru yneltti. Ayrca 1931'de Japonya'nn Manurya'ya saldrmas, Almanya'nn Versay artlarndan kurtulma giriimlerine ngiltere ve Fransa'nn tepkisiz kalmas talya'y Habeistan'n igali konusunda harekete geirdi. talyann1934te balatt Habeistan saldrs 1936da igalle sonuland. Avrupada talyaya kar ortak bir cephenin kurulamay ve Habeistana asker yardm yaplamamas bu igali kolaylatrd. talya, Akdenizde deniz gcn elinde tutan ngiltereye kar kuvvetli bir rakip hline geldi. talyann Habeistana saldrs ile Almanya, Locarno Antlamasn feshetti. Avrupadaki mevcut durum bozuldu. lkeler Aras Gruplamalar : talya, Nazilerin Almanyada iktidara gelip Avusturya ile birleerek kendi nfuzu altnda bulunan Orta Tuna blgesine egemen olma ihtimalinden endie duydu. Bu yzden ngiltere ve Fransa ile 1935te ortak bir cephe kurdu. talyann Habeistan ele geirmesi ngiltere ile arasn anca talya, Almanyaya yaklat. Fransada ise 1936 seimlerinde Halk Cephesinin iktidara gelmesi, Fransay SSCBye yaklatrrken talyadan uzaklatrd. Bylece ortak cephe bozuldu. Almanyann, 1936da Avusturyann bamsz bir devlet olarak kalacan taahht etmesi, talya-Almanya ilikilerini gelitirdi. Bylece Avrupada bir talyan- Alman ortak cephesi olan Berlin-Roma Mihveri kuruldu. 1936dan itibaren Almanyann, SSCBye rejiminden dolay tavr almas, Japonyann da Asya ilerine kadar ilerlemek istemesi SSCBye kar Almanya ve Japonyay birbirine yaknlatrd. 25 Kasm 1936da Alman-Japon Pakt imzaland. Siyasi rejim temeline dayal bu ittifakla Berlin-Tokyo Mihveri kuruldu. talyann 5 Kasm 1937de bu Pakta katlmas ile Berlin-Roma-Tokyo Mihveri teekkl etmi oldu. 3) Japonya : Birinci Dnya Sava sonunda Almanya'nn Uzak Dou smrgeleri Japonya'ya verilmiti. stelik in'in bir blm de Japon hkimiyetindeydi. Ancak bu kadar smrge bile hzla sanayileen ve byyen Japon ekonomisini yetmiyordu. Japonya, 1931'de Manurya'y igal ederek in'e yneldi. Asya'daki faaliyetlerinde serbest kalmak amacyla, 1933'te Milletler Cemiyetinden; 1934'te Washington Antlamas'ndan ekildi. Ayn zamanda 1934'te, Asya, Asyallarndr. diyerek Batllarn in'le olan mnasebetlerini kesmelerini istedi. Japonya'nn yaylmac politikas, Uzak Dou'da gler dengesini bozdu. Bu blgede karlar olan ngiltere ve ABD gibi devletler, nce Japonya'nn bu tutumuna tepkisiz kald. Ancak Japonya'nn 1937'de in'e saldrmas zerine bu devletler in'e yardma balad. 1938'de Japonya dou ve orta in'in topraklarn ele geirdi. Batllarn dou Asya'dan atlmasn ngren Yeni Dzeni ilan etti. Japonya'nn emperyalist tutumu nedeniyle Uzak Dou, II. Dnya Sava'nn cephelerinden biri oldu. Japonyann 1931'de Manurya'y igal etmesi, sonra 1937'de in'e yeniden sava amas, Avrupa'daki bunalma bir de, Uzakdou bunalmn katt. Japon-in sorunu Milletler Cemiyeti'nde ele alnd. Ancak Japonya'ya kar bir harekette bulunulamad. Uzakdou'daki statkonun bozulmas, ncelikle Amerika Birleik Devletleri'ni ilgilendiriyordu. Bu devlet, Japonya'nn giriimlerine karyd ve in'i destekliyordu. Dier taraftan Sovyet Rusya da, Japonya'nn glenmesinden ve yaylmasndan endie duyuyordu. Ayrca in komnistlerini destekliyordu. Bu nedenlerle de Japonya, Amerika Birleik Devletleri ile Sovyetler Birlii'nin basksn duyuyordu. Bylece Almanya, Fransa ile Sovyet Rusya'nn arasnda kalrken; Japonya da, Amerika Birleik Devletleri ile Sovyet Rusya'nn arasnda kalm bulunuyordu.

TARH 2013

~ 270 ~

************************************************ TARH ************************************************** Almanya ile Japonya, yani statkoya kar olan devletler, ortak tehlike olarak grdkleri Sovyet Rusya'ya kar birletiler. Bunun sonucunda iki devlet arasnda Berlin'de 25 Kasm 1936'da Anti-Komintern Pakt yapld. Bu paktn yapl nedenleri ve amalar antlama metninin giri blmnde yle belirtilmitir: "Almanya ve Japonya, Komintern denilen Komnist Enternasyonalinin hedefinin mevcut btn vastalardan yararlanarak devletlerin paralanmas ve boyun edirilmesi olduunu bilerek; Komnist Enternasyonalinin devletlerin i ilerine karmalarna seyirci kalmann yalnz onlarn i bar ve dzenini tehlikeye sokmakla kalmayarak, dnya barn da tamamen tehdit ettii kanaatinde olarak; komnist bozgunculuuna kar ortak savunma iin birlikte alma istei ile... anlamaya varmlardr." Antlamann maddeleri ise unlard : Yksek kit devletler, Komnist Enternasyonalinin faaliyetleri hakknda birbirini aydnlatmak, gerekli olan savunma nlemlerini saptamak ve bu nlemleri ibirlii yaparak uygulamak konusunda anlamlardr. Yksek kit devletler, Komnist Enternasyonalinin bozguncu faaliyeti ile tehdit edilen nc devleti bu anlamann ruhuna uygun savunma nlemlerini benimsemeye veya bu anlamaya katlmaya davet edeceklerdir. Anlama imzaland gn yrrle girecek ve be yl sreyle geerli olacaktr. Bylece bu antlama ile Almanya ve Japonya arasnda siyasi rejim esasna dayal bir ittifak yaplm ve bununla "Berlin - Tokyo Mihveri (Ekseni)" kurulmutur. 4) ngiltere (Yattrma Politikas) : Yattrma politikas, kinci Dnya Sava'na giden dnemde ngiltere Babakan Neville Chamberlain'le zdeleen politikaya verilen isimdir. Appeasement politikas olarak da adlandrlr. Chamberlain Hitler'in esas ilgi alannn douda olduuna inand iin Komnist SSCB'ye kar kendileriyle ittifaka gireceini, hatta Hitler'i Sovyet topraklarna yneltebileceini umut etmi, ekoslovak topra olan Sdetlerin Almanya'ya verilmesinden sonra daha nce Bismarck'n yapt gibi Hitler'in de artk kazandklarn elinde tutmaya alacan ummutu. Fakat Hitler, taleplerini devam ettirerek bu dnceyi boa karmtr. 29 Eyll 1938 tarihinde byk devletlerin Sdetleri Almanya'ya verme karar almasna yol aan Mnih Anlamas, yattrma politikasnn doruk noktasyd. Konferanstan dnen Chamberlain uaktan indiinde "Size bugn onurlu bir bar getirdim" diyecekti. Fakat 15 Mart 1939'da Almanya hibir Almann yaamad ekoslovakya topraklarnn geri kalann igale balaynca, yattrma politikasnn bittiini ilan etmek zorunda kald. Takip eden haftalarda ngiltere Polonya'ya garanti verdi ve ciddi sava hazrlklarna balad. Ancak, byk bir sava nlemek iin ge kalnmt. 5) Fransa : Fransa 1924'te, Sovyet Rusya da 1935'te ekoslovakya ile birer ittifak yapmlard. Fransa, bu ittifak gereince yardma gemek iin, ngiltere'nin de harekete gemesini istiyordu. Fakat ngiltere, byle bir yardma hemen kalkmak istemeyince, o da ngiltere'yi izledi ve ngilterenin Yattrma Siyasetini destekleyici bir tutum sergiledi. 6) ABD : Savan banda tarafsz kalan ABD sonralar Fransa ve ngiltere'ye silah yardm yapmtr. Almanya'nn kkrtmalar sonucunda Japonya tarafndan Pearl Harboura saldrya uram ve kesin olarak savaa girmitir. ABD'nin savaa girmesi ile savan seyri deimi, Almanya genileme politikas yerine var olan snrlarn koruma politikasn uygulamtr. 7. SSCB : Almanyann Avrupada izledii yaylmac siya-setini devam ettirmesi ve Hitlerin Mnih Antlamasyla kendisine verilen dnlerle yetinmemesi ngiltere ve Fransay SSCB ile birlikte l bir ittifak arayna itmitir. Ancak aralarndaki gr farklar bunun gereklemesine meydan vermedi. Bu konuda devlet arasnda grmeler srerken de, 23 Austos 1939'da, Almanya ile Sovyet Rusya arasnda bir "Saldrmazlk Pakt"nn yapld akland. Bu Pakt'a gre : Almanya ve Rusya, tek olarak veya dier devletlerle ortaklaa birbirlerine kar her trl saldrgan hareketten kanacaklard. Taraflardan birisi nc bir devletin saldrsna urarsa, dier taraf hibir ekilde bu nc devleti desteklemeyecekti. Taraflar, ortak karlarna deinen konular hakknda karlkl bilgi edinmek zere, srekli olarak birbirleriyle temas halinde kalacaklard. Taraflardan hibiri dorudan ya da dolayl olarak dier taraf aleyhine ynelik bir devlet gruplamasna katlmayacakt. Antlamann sresi on yl olacakt.

TARH 2013

~ 271 ~

************************************************ TARH ************************************************** Almanya, bu suretle Rusya'nn tarafszln da saladktan sonra, Polonya zerindeki basksn oaltmaya balad II. Dnya Sava Balamas ve Sava Yllar (1939 1945) Savan Nedenleri : Almanyann 1919da imzalanan Versay Antlamasnn haksz maddeler ierdiini ve yeniden gzden geirilmesini istemesi Dnya Savandan sonra yaplan bar antlamalaryla izilen snrlar milliyetilik esasna uygun olmadndan etnik atmalar ve snr sorunlar ortaya kmasna sebep olmas talyann sava kazand halde isteklerine ulaa-mamas ve iktidara gelen Faistlerin saldrgan bir politika izlemesi mparatorluk kurmak isteyen Japonyann Asyadan Avrupa Devletlerini kararak smrge imparatorluunu geniletmek istemesi Dnya Savann devletlerarasndaki dengeleri alt st etmesi savatan sonra huzursuzluun artmas ve dnya barn korumak amacyla kurulan Milletler Cemiyetinin grevini yerine getirememesi Japonyann Manuryay, talyann Habeistan igal etmesine ve Almanyann ise Rhur Blgesini silahlandrmasna Milletler Cemiyetinin herhangi bir yaptrm uygulayamamas talya ve Almanyann spanyadaki i savata cumhuriyeti ynetime kar faist General Francisco Franconun saflarnda savamak zere asker gndererek yeni silah ve uaklarn da denemeleri Savan Taraflar :

a) Mihver Devletleri : Almanya, talya, Japonya Berlin'de 5 Kasm 1936'da talya ile Almanya arasnda Anti-Komintern Pakt yapld. 25 Kasmda Japonyann da bu pakta katlmasyla Berlin Roma Tokyo Mihveri kuruldu. Bu dnemde Almanyann banda Adolf Hitler, talyann banda Benito Mussolini ve Japonyann banda Hideki Tojo bulunuyordu. Hitler, talya ve Japonya ile 1940 ylnda Berlin'de l Pakt imzalad. Bu pakt, Avrupa ve Afrikann dzenlenme hakkn Almanya ve talyaya, Asya'nn dzenlenme hakkn da Japonya veriyordu. Daha nce (1939) talya ve Almanya arasnda imza edilen elik Pakt, 1939 Avrupa Sava'nn balamasna sebep olmu, 27 Eyll 1940 tarihinde elik Pakta Japonya'nn da katlmas ile l Paktn meydana gelmesi, savan, tm dnyaya yaylmasn salamtr. b) Mttefik devletler : ngiltere, Fransa, SSCB ve ABD ngiltere ve Fransa, Almanya ve talyann saldrgan politikasna kar SSCB ile ittifak arayna girmi ancak baarl olamamt. Almanya ile saldrmazlk pakt yapan SSCB, Polonya ve Fransay igal eden Almanyann Barbarossa Harektyla kendi topraklarnda igallere balamas zerine Mttefik grubuna gemitir. ABD ise Japonyann Pearl Harbour Basknndan sonra Mttefiklerin tarafna geerek savaa girmitir. Savan Yaylmas :

a) Almanyann Savat Cepheler : Sava ncesinde Almanya, 1938de Avusturyay, 1939da ise ekoslovakyay igal etmiti. 23 Austosta SSCB ile saldrmazlk pakt yapan Almanya, 1 Eyllde Polonyaya saldrarak igale balamtr. Bunun zerine Polonyaya daha nce garanti veren ngiltere ve Fransa Almanyaya 3 Eyllde sava ilan etmitir. Ancak hzl bir ekilde Almanlarn Polonyay igal etmesi zerine SSCBde doudan Polonyay igale balam Alman ve SSCB igalini durduramayan Polonya teslim olmutur. Nisan 1940da Almanya, Norvee saldrd. Amalar denizaltlar iin sler kurmak ve svein kuzeyindeki madenlerden kartlarak denizyoluyla Norvein Narvik limanna getirilen demire el koymakt. Norvein igaliyle beraber Danimarkada Alman saldrsn nleyemeyince teslim olmak zorunda kald. 10 Mays 1940ta Almanya bu defa Belika, Hollanda ve Lksemburgun igal etti. Yardma gelen ngiliz ve Fransz ordular da pskrtld. 13 Maysta Sedanda Alman tanklar Meuse Irman geti ve Fransann ilerine doru ilerledi. Hollanda 14 Maysta teslim oldu. Alman tanklar kuzeye, kyya doru ilerledi ve geri ekilen Mttefiklerin nn kesti. Belika 27 Maysta teslim oldu. Bunlar olurken Fransa, Alman snrnda Maginot Hatt adyla anlan savunma hattn kurdu. Kuzeydeki ngiliz birlikleri, Belikann savaa girmemesi nedeniyle Almanlarla hi karlamad. Belikada skp kalan ngiliz ve Fransz birlikleri byk kayplar verdi. ngiliz deniz glerinin yardmyla Dunkerque kylarndan 346 bin kadar Mttefik askeri kurtarld; ama silah, ara ve gereler geride brakld. 14 Haziranda Almanlar Parise girdiler, 22 Haziranda da Franszlar atekes antlamasn imzaladlar. Alman gleri Kuzey Fransay ve btn Atlas Okyanusu kylarn igal etti.

TARH 2013

~ 272 ~

************************************************ TARH ************************************************** Almanyann kontrolnde Faizmi benimseyen Mareal Henry Philippe Petain, Vichy ehrinde bir hkmet kurdu. Hitler bir sonraki hedef olarak ngiltereyi seti. Alman hava kuvvetleri Gney ngilteredeki havaalanlarn ve limanlarn her gn bombalamaya balad. ngilizlerin kesin direniiyle karlaan Almanlar, ardndan Londray ve ngilterenin i blgelerindeki kentleri de bom-balad. Bu basknlar pek ok sivilin lmne ve byk zarara yol at. SSCBnin igali : Barbarossa Harekt): Hitlerin SSCB ile 1939da yapt saldrmazlk paktnn asl amac, Almanyann ayn zamanda hem batda, hem douda savamak zorunda kalmasn nlemekti. 1940ta Alman ordular Fransay kertip ngilizleri Avrupadan srnce Hitler, SSCBye saldrmaya karar verdi. Hzl bir harektla SSCB zerinden Ortadouya inmeyi tasarlamt. Harekt 22 Haziran 1941de balad. Alman Harektnn balamas zerine Finlandiya, Bulgaristan, Macaristan ve Romanyada SSCBye sava atlar. Sava balangta Almanlar iin olduka olumlu geliti. Almanlar sonbaharda Leningrad kentine, aralk aynda da Moskovann banliylerine ulatlar. Daha gneyde de Don Irma azndaki Rostov kentine ulatlar, ama k geldiinde Alman birlikleri yorulmu, savama gleri azalmt. Ardndan SSCBnin kar saldrs balad. Tasarlarnda bu harektn k gelmeden tamamlanmas ngrld iin, Alman askerlerinin giysileri souk k gnlerine uygun deildi. Byk kayplar verdiler ve SSCBnin ilerinde tutunabilmelerine karn balangtaki glerini bir daha kazanamadlar. 1942de Hitler, Karadeniz ve Hazar Denizi arasnda bulunan Kafkasya petrol yataklarn ele geirmeyi he-defledi. Bir Alman ordusu austosta Maykoptaki petrol merkezine ulat. Daha kuzeydeki Stalingrad kentine ynelik saldrlar ise baarsz oldu. SSCB birlikleri kenti sonuna kadar savundu ve k bastrnca kar saldrya getiler. 250.000 kiilik Almanya ve Romanya birliklerini kuattlar ve ubat 1943te bu birlikler teslim oldu. SSCBnin II. Dnya Savann bu en byk kara arpmasndaki baars Almanlar Kafkasyadan ekilmek zorunda brakt. 1943 yaz balarken SSCB ordular Almanlar geri srd ve 1944 banda Polonyaya ok gemeden de Romanyaya girdi. Bylece Almanyann dou cephesindeki geri ekilii hzland. Not: Bu savata SSCB byk ykma urad ve yaklak 20 milyon insann yitirerek II. Dnya Savanda en ok can veren lke oldu. b) talyann Savat Cepheler : talya sava ncesinde 1935 ylnda Habeistan, 1939da Arnavutluku igal etmiti. Kuzey Afrika Cephesi : 10 Haziran 1940da talya, Almanyann yannda savaa girdi. 1940 sonbaharnda talyanlar Somalinin ngiliz egemenliindeki blmn ele geirdiler. Kuzey Afrikadaki Libya o zaman talyannd. Kzldeniz kysnda bulunan Eritre ve Somalinin bir blm de talyannd. Etiyopya 1935te talyann igali altna girmiti. talyann blgedeki gleri ana ss Msrdaki ngiliz glerinden ok stnd. talya, Msr ele geirmek iin taarruza gemise de baarl olamamtr. Daha sonra Almanlar Rommel komutasnda asker gndermi ve mihver devletleri burada Kahireye kadar ilerlediler. Ancak buradaki ngiliz direnii baarl oldu. ngilizler daha sonra taarruza gemi El - Alameyn zaferiyle sonuland. Bundan sonra Almanlar ve talyanlar, Bat l boyunca geri ekilmek zorunda kald. 28 Ekim 1940da talya, Dou Akdeniz stnln ele geirmek iin Yunanistana saldrp Ege Denizine inmeyi planlamsa da baarl olamamtr. c) Japonyann Savat Cepheler : Pearl Harbor basknyla ayn gn, Formozadan kalkan Japon uaklar Filipin Adalarna saldrd. Bu adalar daha sonra Japon birliklerince igal edildi. General Douglas Mac Arthur komutasndaki ABD ve Filipin gleri yenildiler ve blgeyi boaltmak zorunda kaldlar. Japonlar 1942 Maysnda Filipini ele geirdiinde 36 bin kadar asker ve 25 bin sivili esir aldlar. Japonlar saldrlarn srdrerek ABDden Guam ve Wake adalarn, ngiltereden de Hong Kongu aldlar. Japon askerleri Tayland zerinden hareketle Malayay igal etti ve yarmadann alt blmlerine, Singapura doru ilerlediler; Singapur 1942 ubatnda teslim oldu. Daha sonra, Saravak, Brunei, Borneo, Timor, Cava, Sumatra, Selebes, Yeni Britanya, Solomon Adalar, Yeni Ginenin dousu, Gilbert Adala-r, Andaman Adas ve Aleut Adalar da Japonyann eline geti. Buralar savunmaya alan mttefik deniz gleri byk kayplar verdi, askerlerinin pek ou ld veya esir edildi. Bu saldrlar sonucunda Japonya, Gneydou Asyann denizden ulamn denetleyen adalar ele geirdi. Japonlar ayrca inhindi ve Taylanddan geerek Birmanyay da igal etti ve oradaki ngiliz birliklerini Hindistana ekilmek zorunda braktlar. Gney Asyaya kurduklar slerden Avustralyaya hava saldrlar dzenlediler. d) ABDnin Savat Cepheler : ABD savata tarafsz kalmasna karn ngiltereye destek salyordu. rnein 1940ta ABD, deniz kuvvetlerinin 50 destroyerini ngiltereye dn vermiti. 7 Aralk 1941de Pazar gn sabah saatlerinde, Japon

TARH 2013

~ 273 ~

************************************************ TARH ************************************************** uak gemilerinden havalanan 360n zerinde sava ua, Hawaii Adalarndaki Pearl Harbourdeniz ssnde bulunan ABD sava gemilerine saldrd. (Pearl Harbour Baskn) Japonlar bombaladklar 8 sava gemisinden 6sn batrd ya da kullanlamaz hale getirdi; ama ssn kendisi pek zarar grmedi. Uak gemileri o anda baka yerde olduklar iin bu saldrdan kurtuldu. Bu olay zerine ABD Kongresi 8 Aralk 1941de Japonyaya gn sonra da Almanya ve talyaya sava ilan etti. Kuzey Afrika karmas : General Dwight D. Eisenhower komutasndaki ngiliz ve ABD askerlerinden oluan 100 bin kiilik bir kuvvet Fas ve Cezayir kylarna bir karma yapt. Mttefikler nce douya, Tunusa ilerledi ama Akdeniz zerinden hava ve deniz yoluyla getirilen gl Alman birliklerince durduruldu. 1943 Ocak ay sonunda Montgomerynin ordusu Bat ln geerek Tunusa girdi. Zorlu arpmalardan sonra mttefik ordular Mays 1943te Alman ve talyan kuvvetlerini kertti. talya karmas : Mttefikler Kuzey Afrikadaki baarlarn 1943 Tem-muzunda Sicilyay igal ederek srdrd. Sicilya'nn yitirilmesi ve talyann mttefiklerce bombalanmas talyan diktatr Benito Mussoliniyi ekilmeye zorlad. Eyll balarnda talya teslim oldu ve Maltadaki donanmasna el kondu. Bu olay talyada mttefikler ile Almanlar kar karya brakt. Ekimde Napoliye ulaan mttefikler yarm adann ortalarnda gl bir Alman savunmas tarafndan durduruldu. 1944 Ocanda mttefikler Anzioya karak bu savunma hattnn ardna gemeye altlar. Polonya birliklerinin Cassinoyu almasndan sonra Anziodaki kuvvetlere katlmak zere kuzeye doru ilerlemeyi baardlar ve 4 Haziranda Roma alnd. Normandiya karmas : Fransann kurtarlmas iin daha ok ABD, ngiliz ve Kanada birliklerinden oluan Mttefik gleri 1944 Maysnda ngilterenin gney kylarnda topland. Ayrca bu birlikleri denizin br kysna gtrmek zere 4.000 gemi ve karma arac ile bunlar korumak iin sava gemilerinden oluan bir filo da hazrd. Avrupann geri alnmas iin oluturulan Mttefik glerinin bakomutan General Eisenhowerd. Almanlar MttefiklerinDover Boazndan saldracaklarn sanyorlard. Oysa karma, Cherbourg ile Le Havre arasnda yer alan Normandiya kysnda balad. 6 Haziranda parat birlikleri, bombardman uaklar desteinde askerler ve tanklar gemilerden kyya kt. Almanlar kyya engeller ve maynlar yerletirilmiti, ama akama doru General Montgomerynin komutasndaki 85 bin asker kyya ulamay baard. Almanlar Kuzey Fransa boyunca batya sren Mttefikler 25 Austos 1944te Parisi kurtardlar. Eyllde General Eisenhower Fransadaki Mttefik kuvvetleri komutanlna getirildi. ABD birlikleri gneye, ngiliz ve Kanada ordular ise Belikaya ilerledi. Mttefiklerin ilerleyii ubatta da srd. Alman tanklarnn ounluu dou cephesine gnderilmiti. Martta Reni geen Mttefikler Almanyaya doru hzla ilerledi; Alman glerini yararak Hollandaya girdi. Nisan 1945te ABD birlikleri Leipzig, Karl-Marx-Stadt ve Mnihi ald; Elbe rma zerinde-ki Torgauda SSCB birlikleriyle bulutu. Daha kuzeyde Montgomerynin askerleri Elbeyi geerek Hamburga girdi ve ardndan Baltk Denizindeki Lbeck ve Wismara doru ilerlediler. e) SSCB : Alman igallerinin balamas zerine SSCB olas bir Alman saldrsna kar batda tampon devletler oluturmak amacyla, Baltk lkesini, Estonya, Letonya ve Litvanyay igal etti. Ardndan SSCB, Finlandiyadan birliklerine Finlandiya topraklarna girme hakknn verilmesini istedi. Finlandiya SSCBnin koullarn kabul etmek zorunda kald. Normandiya karmasnn baarl olmas zerine Rusya douda yalnz kalm ve ilk nce Romanyay sras ile Bulgaristan, Macaristan, Yugoslavyay, ekoslovakyay, Arnavutluku ve Almanyann bir ksmn ele geirmi hepsine sava tazminat yklemi savatan urad zararlar karlamaya almtr. f) Hava Saldrlar : ngilterenin Kta Avrupasna asker karmasn geri pskrten Almanya, bundan sonra ngiltereye youn ekilde hava saldrlarna balamtr. ngilterede zellikle hava gcnn SSCBye younlamas zerine nemli Alman kentlerini ve lojistik tesisleri bombardmana balamtr. g) Deniz Savalar : Savan banda ngiltere ve Fransann gl donanmalar vard. Alman donanmas ise, daha gl olmakla birlikte, modern ve etkiliydi. Uak gemisi yoktu, ama sava gemileri ve hzla artan denizalt gcyle ticaret gemilerine byk zararlar verebiliyordu. Akdenizde ngiliz Deniz gcnn stnl sayesinde askeri ve erzak tayan dman gemileri batrlarak Kuzey Afrika harektna yardmc olundu. Ne var ki ngiliz donanmas da Alman denizatllarnn ve kyda stlenmi sava uaklarnn saldrlaryla ar kayplar verdi. Dman uaklarnn yaratt tehlike

TARH 2013

~ 274 ~

************************************************ TARH ************************************************** yznden ngiliz gemileri Bat lndeki sava iin gerekli destei Cebeli Tark Boaz ve Akdenizden getirmek yerine ounlukla mit Burnu ve Svey kanal yolunu izleyerek saladlar. Atlas okyanusundaki asl sava Alman denizaltlaryla oldu. Bu sava gece gndz durmakszn srd. Uak gemilerinden ve kydaki hava slerinden kalkan sava uaklar, sava ara ve gerelerini tayan ticaret gemileri konvoylarn korumaktayd. Ama Alman denizaltlarna engel olmak ok gt. Sava sresince bu deniz altlar mttefiklerin 23.351 ticaret gemisini batrd; buna karlk 782 Alman denizalts yok edildi.

Sava Srasnda Toplanan Konferanslar

a) Casablanca Konferans (1424 Ocak 1943) : Casablanca Konferans, 1424 Ocak 1943'de Roosevelt ile Churchill arasnda yaplmtr. Konferans Kuzey Afrika cephesinden sonra savan nasl ekillendirilmesi konusunu grmek zere toplanmtr. Konferansta alnan kararlar unlardr : Rusya zerindeki basky hafifletmek iin Sicilya'ya karma yapmak ve Almanya zerindeki basky arttrmak Balkanlarda ikinci bir cephenin almasn mmkn klmak iin, Trkiye'nin de savaa katlmas konusunda gerekli askeri hazrlklar yapmak Almanya'nn mukavemeti yeteri kadar zayflaynca Avrupa'da da bir cephe amak ve nihayet "Almanya, Japonya ile talya kaytsz artsz teslim oluncaya kadar" mcadeleye devam etmek. Mihver'in "kaytsz-artsz" teslim konusunda Konferans'ta alnan karar, Mihver devletlerine hibir mit brakmamas ve sonuna kadar dayanma kararn kuvvetlendirmesi ve dolaysyla da savan uzamasna sebep olmas gerekesiyle, sonradan baz tenkitlere konu olmutur.

TARH 2013

~ 275 ~

************************************************ TARH ************************************************** b) Washington Konferans (1226 Mays 1943) : Kuzey Afrika cephesinin tasfiyesi zerine alnacak yeni tedbirleri grmek zere 1226 Mays 1943 gnlerinde toplanan bu konferans Roosevelt ile Churchill arasnda olmutur. Alnan kararlarn esaslar yledir: talya'nn saf d klnmas iin bu memleketin igali. Bu igal gerekletirilirse, Almanya'nn btn Balkanlardaki durumu zayflayacak, kinci Cephenin Fransa'da almas ii 1944 ilkbaharnda tamamlanacaktr. Sava sonras dzeni iin Churchill tarafndan ileri srlen u fikirler kabul edilmitir: Bar koruma sorumluluu Birleik Amerika, ngiltere, Sovyet Rusya ve in'e verilecekti. Bu drt devletin tekil ettii Dnya Konseyi'ne bal olmak zere, Avrupa, Amerika ve Uzakdou Blge Konseyleri kurulacaktr. Avrupa'da bir konfederasyon kurulacak ve bu, Tuna, Balkan ve skandinav federasyonlarn ihtiva edecektir. Trkiye, Balkan Federasyonu'na dhil olacaktr. ngiltere ile Rusya arasnda da kuvvetli bir Fransa bulunacak ve ayrca, Polonya ile ekoslovakya Sovyetlerle iyi geineceklerdir. c) Quebec Konferans (1424 Austos 1943) : Bu konferans, talya'da Mussolini'nin birdenbire dmesiyle ortaya kan yeni durum karsnda, ikinci cephe meselesini yeni bir adan ele almak amac ile Churchill ve ngiliz Genelkurmay ile Amerikan Genelkurmay arasnda Quebec'de yaplmtr. Bu konferansta Churchill, talya'da ortaya kan yeni durum dolaysyla, ikinci cephenin Fransa yerine, Trkiye'nin de savaa katlmasyla Balkanlarda almasnda ok srar etmi, fakat grn kabul ettirememitir. kinci cephenin Fransa'da Normandiye kylarnda almasna karar verilmi ve bunun hazrlanmas sorumluluu da Amerikallara braklmtr. d) I. Moskova Konferans (Ekim 1943) : 1943 yl Ekim aynda Moskovada Dileri Bakanlar dzeyinde toplanan, Tahran Zirvesinin hazrl niteliindeki ve II. Dnya Savann yrtlmesinin yan sra sava sonras dzen ile ilgilenen Konferanstr. Sava sonras dzeni iin yaplan ilk toplant olarak kabul edilmektedir. Konferans, Trkiye asndan da nem tamaktadr. Konferansa ngiltereden Sir Anthony Eden, ABDden Cordell Hull, Sovyetler Birliinden Vyacheslav Molotov ile in Dileri Bakan katlmtr. Alnan kararlar unlardr : Sovyetler Birlii Almanyaya kar nihai zafere kadar savaaca konusunda gvence verdi. Sovyetler Birlii, savatan sonra kurulacak olan uluslararas kuruluu destekleyeceini syledi. Avusturyann igale uram dost bir lke olduu ve savatan sonra kendisiyle bir bar anlamas yaplmasnn sz konusu olmad konusunda anlamaya varld. Almanyada Nazizmin talyada Faizmin tasfiyesi kararlatrld. Trkiye konusunda ise Trkiyeden nce hava alanlarnn kullananm talep edilecek, 1943 ylnn sonuna doru da savaa katlmas konusunda giriimde bulunulacakt. e) Kahire Konferans (22-26 Kasm 1943) : II. Dnya Sava sonra Uzak Dou'daki gelimeleri deerlendirmek maksadyla; Roosvelt, Churchill ve Chiang Kai-Shek arasnda Kahire'de yapld. Konferansta kesin bir sonuca varlamad. Roosvelt ve Churchill Tahran Konferansna bu atmosfer iinde gittiler. Ayrca bu konferansta Trkiyenin savaa girme durumu da grlm ama bir sonuca varlamamtr. Konferansa Trkiye'den smet nn katlmtr. f) Tahran Konferans (28 Kasm1 Aralk 1943) : Tahran Konferans, Roosevelt, Churchill ve Stalin arasnda yaplmtr. Rusyann basklar sonucunda ikinci cephenin 1 Mays 1944 almas kabul edilmitir. kinci cephe ile ilgili olarak, Trkiye'nin de savaa katlmasna karar verilmitir. Sava sonras bar dzeninin korunmas iin bir milletleraras tekilat kurulmas fikri btn taraflarca kabul edilmekle beraber, Ruslar, drt byk devlet arasna in'in de katlmasna yine itiraz etmiler, fakat onlar da isteklerini kabul ettirememilerdir. Oder Nehri'ne kadar olan Alman topraklarnn Polonya'ya verilmesi kabul edilmitir. g) II. Moskova Konferans (920 Ekim 1944) : Stalinle Churcill arasnda yaplmtr. Yaplma amac Balkan topraklarnda nfuz alanlarnn paylamdr. Romanya, Rus, Yunanistan ngiliz nfuzuna terk edildi. Yugoslavya ve Macaristan % 50 ngiliz, % 50 Rus nfuzu altnda olacakt. Bulgaristan iin bu oranlar, % 75 Rus, % 25 ngiliz idi. Bu yzde oranlarnn anlam, kabinelere girecek ve orada temsil edilecek siyasal eilimlerin oranlaryd.

TARH 2013

~ 276 ~

************************************************ TARH ************************************************** Almanya iin kurulacak Mttefik Kontrol Komisyonu'nda Fransa'ya da yer verilmesi ile Montreux Szlemesi'nin deitirilmesi de kabul edildi. h) Yalta Konferans ( 4-11 ubat 1945) : Almanyann kmesinden ardndan hangi blgelerin kimin denetiminde olaca ya da kimlerin nereleri kurtaraca konusunda anlamazlklar zme kavuturmak ve hem de sava sonras dnyasnn ana izgileriyle dzenlenmesi amacyla SSCBnin Yalta Kenti'nde toplanmtr. Konferansta ABDyi Roosevelt, ngiltereyi Churchill ve SSCByi Stalin temsil etmitir. Konferansta alnan kararlar unlardr: SSCB, Almanya'nn teslim olmasndan ksa bir sre sonra Japonya'ya sava amay ve Uzak Dou savana katlmay kabul etti. Almanya igal blgesine ayrlacak, fakat ngiltere ve Amerika kendi blgelerinde Fransa'ya da bir ksm brakacaklard. Ayn ekilde Berlin ehri de ortak igal altnda bulunacakt. SSCB, Almanya'nn 20 milyar dolar tamirat borcu demesini ve bunun yarsnn kendilerine verilmesini; bahse konu borcun da yarsnn iki yl iinde makina, snai tehizat seklinde menkul sermaye olarak; geri kalan bakiyenin de 10 yl iinde Almanya'nn eitli rnlerinden demesini; Alman ar sanayiinin % 80'nin yok edilmesini teklif ettiler. Sovyet teklifi Amerika ve ngiltere tarafndan ok ar bulundu ve 20 milyar rakam esas olmak kaydyla deme ekli mteakip mzakerelere brakld. Birlemi Milletlerin kurulmas da kabul edildi ve Birlemi Milletler Szlemesinin temel ilkeleri belirlendi. 1 Mart 1945'e kadar ortak dmana sava ilan etmi olanlarn yelie alnmalarna karar verildi. Varova'da bulunan geici Polonya Hkmeti'nin en ksa zamanda gizli oya dayanan serbest ve demokratik seimler yapmas kararlatrld. Nazi Almanyasna bal olan uydu lkelerde demokratik rejimlerin kurulaca akland. Boazlar statsnn SSCB lehine deitirilmesine, konunun Dileri Bakanlar tarafndan ele alnmasna, durumdan Trkiye'nin de haberdar edilmesine karar verildi. Not: Bu karar zerine Trkiye, 23 ubat1945'de Almanya ve Japonya'ya sava ilan etti. i) Potsdam Konferans (17 Temmuz - 2 Austos 1945) : Barn nasl salanaca konusunu grmek zere toplanmtr. ABD, SSCB ve ngiltere arasnda yaplm son toplantdr. Alnan kararlar unlardr : Sovyetler Birlii, 16 Austos 1945'te Polonya ile yaptklar bir antlama ile Polonya-SSCB snrn Curzon izgisi olarak kabul ettirdiler. Almanya Konusunda: Almanya'daki tm Nazi kurumlarnn ortadan kaldrlmas, Amerika Birleik Devletleri, Birleik Krallk, Fransa ve Sovyetler Birlii igal blgelerinde ayr ayr demokratik rejimlerin kurulmasna karar verilmitir. Alman sava endstrisinin bar ekonomisinin gereksinimlerine gre yaplandrlmas, Tamirat borcu iin herhangi bir rakam tespit edilmemesi, Sovyetler Birlii'nin, ABD, Birleik Krallk ve Fransz igal blgelerinden herhangi bir tamirat borcu talep etmemesi kabul edilmitir. Bar ekonomisi iin gerekli olmayan endstriyel tehizatn pek az bir ksmnn Sovyetler Birlii'ne verilmesine, Alman donanmasnn byk blmnn tahrip edilmesine ve sava sulularnn yarglanmasna karar verilmitir. Avusturya'nn Durumu: Avusturya ve bakenti Viyana, Almanya rneinde olduu gibi drt devlet arasnda igal blgelerine ayrld. talya'nn Durumu: talya'nn 1943 ylndan beri demokrasi yolunda gsterdii gelimeler dikkate alnarak bu lkeye bar iin ncelik verilmesi ve bar hkmlerinin mmkn olduu kadar yumuak tutulmasna karar verildi. Romanya, Bulgaristan ve Macaristanla bar yaplmadka ABD-ngiltere bu lkeleri tanmay reddetti. spanya'nn Durumu: spanya savaa katlmamakla birlikte Mihver devletleri ile ibirlii yapt iin Milletlere alnmamas gr benimsendi. ran'n derhal boaltlmasna karar verildi. Boazlarn durumu: Sovyetler Birlii, Trkiye'nin zayf olmas fikrinden hareketle serbest gei iin gereken garantiyi salayamadn, bu sebeple Boazlarn Sovyetler Birlii ile Trkiye'nin ortak kontrol altna konulmasnn uygun olacan ileri srerek Boazlardan s talep ettiler. ABD ile ngiltere ise Sovyetlerin Boazlardan tam gei serbestsine taraftar idiler. Konu hakknda herhangi bir karar alnmad ve her devletin grn Trkiye'ye bildirmesi kararlatrld. Tuna nehri fiilen Sovyet egemenlii ve kontrol altna girmi durumdayd. Bu nedenle Tuna'da gidigeli serbestsinin salanmas ve statnn yeniden tespitine karar verildi. II. Dnya Savann Sona Ermesi

TARH 2013

~ 277 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 278 ~

************************************************ TARH ************************************************** Almanyann Teslim Olmas : talyadaki Mttefik gler 13 Austos 1944te Floransay ald. Almanlar bunun zerine Pisa ile Rimnini arasnda bir savunma hatt oluturarak k gelene kadar burada tutundular. Nisan 1945te Mttefikler Po rman geti ve Alp Dalarna doru ilerledi. talyada Almanlar 2 Maysta teslim oldular. ki gn sonra da Mttefikler Avusturyadan gneye doru ilerleyen ABD askerleriyle bulutu. SSCB birlikleri ise 1944 Hazirannda Dou Avrupada bir harekt balatt. Temmuz sonunda Varovann karsnda Vistl Irmann dou kysna doru ilerlediler. Daha gneyde SSCB ordusu iki koldan ilerlemeye balad. Biri Baltk Denizinin dou kylar boyunca, br de Tuna vadisi zerinden Macaristana doru ilerledi. Almanlar bu ilerlemeyi durduramayarak geri ekildiler. 1945 balarnda, Almanyann artk uzun sre savaamayaca ortaya kmt. Mttefik liderler, ABD bakan Roosevelt, ngiltere babakan Churchill ile SSCBnin nderi Stalin Krmdaki Yalta kentinde toplandlar ve Almanyann koulsuz olarak teslim alnmasnda anlatlar. Ayrca sava sonras Avrupaya ilikin planlar da yaptlar. Ocak 1945te SSCB askerleri Oder Irman aarak Silezyaya girdi. Gneyde ise ubatta Budapeteye, nisan banda da Viyanaya girdiler ve Berline doru ilerlediler. 25 Nisanda Berlini kuattlar. Kentin merkezindeki bir yer alt snandan savunmay ynetmekte olan Hitler savan yitirildiini kavrayarak 30 Nisanda intihar etti. Amiral Karl Dnitzi kendi yerine atamt. Dnitzin temsilcileri Reimse Mttefiklerle grmeye gitti. Batda Mttefiklere teslim olmay; ama douda SSCB ile savamay srdrmeyi istiyorlard. Eisenhower Almanlarn her yerde koulsuz teslim olmalar konusunda srar etti. Almanyann teslim olmas 8-9 Mays 1945te gece yars gerekleti. Japonyann Teslim Olmas : ABD, Japonyann ky kentlerini youn bir biimde bombalad srada bakan Truman, Japonlarn direniini krmak ve sava ksaltmak gerekesiyle atom bombas kullanmaya karar verdi. Atom bombas ABDde gizlice gelitirilen ve byk ykm gc olan bir silaht. 6 Austos 1945te ABD hava kuvvetlerinin bir bombardman ua Hiroima kenti zerine ilk atom bombasn att. 3 gn sonra gc azaltlm bir atom bombas da Nagasakiye atld. Bu bombalar Hiroimada 200 bin Nagasakide 80 bin sivilin lmesine ve on binlerce kiinin yaralanmasna yol at bu kentler byk lde ykld. Bitki rts byk zarar grd. Atom bombasnn yol at radyasyonun etkisi yllarca srd. Radyasyon nedeniyle insanlar daha sonra da sakatlandlar ve ldler. 8 Austosta SSCBde Japonyaya sava at ve Japonlarn elinde bulunan Manurya ve Koreyi igale balad. Bunun zerine Japonya 2 Eyllde resmen teslim oldu ve II. Dnya Sava sona erdi.

TARH 2013

~ 279 ~

************************************************ TARH ************************************************** Not: Hiroimaya Kk ocuk adl Atom Bombas Enola Gay isimli uak yerel saat 8.15de atld. Bu bombann atlmas ile 140.000 kiilik katliam gerekleti. Oluturduu radyasyonun etkileri ile hayat kaybeden insan says 230.000 kiiye ulat. 70.000 kii buharlaarak, asfalta yaparak ld. Kentin yzde 60 haritadan silindi, kent zerinde 13 kilometrekarelik bir radyasyon bulutu olutu. 3 gn sonra iman Adam isimli pltonyum bombas atld. Bu bombann ilk hedefi Fukuokayd; fakat hava kapal olduu iin hedef Nagazakiye evrildi. 12.02de 21 ton patlaycnn gcnde olan bomba brakld. 75.000 kii annda kavruldu. 5 yl ierisinde bir o kadar insan daha ld ve en az lenler kadar da insan sakat kald.

TARH 2013

~ 280 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 281 ~

************************************************ TARH ************************************************** II. Dnya Savann Sonular : ABD, ngiltere ve SSCB savatan galip kt. Komnizm hzla yaylmaya balad. SSCB Orta Avrupa ve Balkanlar'da kendisine bal komnist ynetimler kurdu. Nazizm ve Faizm rejimleri son buldu. Atom bombas ile dnya artk Nkleer aa adm att. ABD ve SSCB dnya lideri olma yarna girdiler. Scak sava artk yerini Souk Savaa brakt. Souk sava NATO - Varova Pakt arasnda 1991'e kadar devam etti. Smrgecilik dnemi sona ermeye balad. Msr, Hindistan, Pakistan, Tunus, Fas, Cezayir, Libya bamsz oldu. ABD, in, ngiltere, Fransa ve SSCB nclnde BM kuruldu. Birlemi Milletler Antlamas (BM art), 25 Nisan 1945'de San Francisco'da (ABD) toplanan BM Uluslararas rgtlenme Konferans (San Francisco Konferans) sonucunda, aralarnda Trkiye'nin de bulunduu 51 lke tarafndan 26 Haziran 1945'de imzaland, 24 Ekim 1945'de yrrle girdi. Not: I. Dnya Savan bitiren Paris Bar Konferansnda da uluslararas bar korumak amacyla Milletler Cemiyeti kurulmutu. Smrgecilik manda ve himaye ad altnda devam ettirilmiti. II. Dnya Savandan sonra toplanan San Francisco Konferansnda ise yine dn-ya barn korumak amacyla Birlemi Milletler Tekilat kurulmutur. Ancak smrgecilik dnemi byk bir oranda son bulmutur. a) Birlemi Milletler (BM) 1945 : Nisan 1945'te ABD'nin San Francisco kentinde yaplan konferans ile BM resmen kuruldu. Merkezi ABD'nin New York ehridir. BM anayasas bu konferansta ABD-ngiltere-Rusya-Fransa ve in tarafndan hazrland. Bu yzden bugn bile BM'nin Gvenlik Konseyinde sadece bu 5 devletin veto hakk vardr. Anayasa'da herhangi bir deiikliin yaplabilmesi iin Genel Kurul'un 3'te 2 ounluu gerekir. Ancak Gvenlik konseyinin devaml yesi olan be devletin de bu te iki ounluun arasnda olmas gerekir.

TARH 2013

~ 282 ~

************************************************ TARH ************************************************** BM'nin balca 7 tane alt kuruluu vardr : Genel Kurul : Bu kurulua tm yeler katlr. Her ye devletin 5 temsilcisi vardr. Her devletin 1 oy hakk vardr. Ylda bir kez toplanr. Tavsiye karar alabilir. Yeni lkelerin kabul, BM btesi ve barn korunmas iin ayrlan bte gibi nemli konularda kararlar ounluun te ikisi ile alnr. Dier konular, salt ounlukla karara balanr. Gvenlik Konseyi : Bar ve gvenlikten sorumludur. Kararlar tm ye lkeler in balaycdr. 15 yeden oluur. 5 tanesi be byk devlettir. Dier 10 ye ise Genel kurul yeleri arasndan 2 yllk bir dnem iin seilir. Karar iin 9 oy gerekir. Be byk devletten biri aleyhte oy verirse karar veto edilir. Ekonomik ve Sosyal Konsey: Ekonomik ve sosyal kalknmay amalar. 54 yeden oluur. yelerin hizmet sresi 3 yldr. Vesayet Konseyi: Henz kendi kendini idare edecek gce sahip olamayan milletlerin ilerlemesini salar. Onlar smrmeye kalkacak lkelerden korur. Bugn ilevini kaybetmitir. Adalet Divan: BM'nin en yksek yarg organdr. Hollanda'nn Lahey ehri'nde bulunur. Her biri ayr milletten 15 yargc bulunur. Yarglar 3 yl sre ile grev yaparlar. Buradaki karar daha ok tavsiye karar niteliindedir. AHM (Avrupa nsan Haklar Mahkemesi) ile kartrlmamaldr. Sekreterlik: Kuruluun idari efidir. nsan Haklar Konseyi: 19 Haziran 2006'da 47 ye olarak kuruldu. b) nsan Haklar Evrensel Beyannamesi : nsan Haklar Evrensel Bildirisi, Birlemi Milletler nsan Haklar Komisyonu'nun Haziran 1948'de hazrlad ve birka deiiklik yapldktan sonra 10 Aralk1948'de, BM Genel Kurulu'nun Paris'te yaplan oturumunda kabul edilen 30 maddelik bildiridir. Bildirinin imzalanmasnda, kinci Dnya Sava'ndan sonra devletlerin, bireylere tannan hak ve zgrlklerin gvence altna alnmas konusunda birlemesi de etkili olmutur. Bu bildiriyle, yalnzca demokratik anayasalarla tannan temel medeni ve siyasi haklar deil, ekonomik, toplumsal, kltrel haklar da genel tanmlarla belirli hale gelmitir. lk grup haklar arasnda, yaama, zgrlk ve kii gvenlii gibi haklarla birlikte, keyfi tutuklama, hapis ve srgnden korunma, bamsz ve tarafsz mahkemelerde adil ve kamuya ak olarak yarglanma hakk ile dnce, vicdan, din, toplanma ve rgtlenme zgrlkleri bulunur. Sosyal gvenlik, alma, eitim, toplumun kltrel yaamna katlma haklaryla bilimsel ilerlemenin rnlerinden yararlanma hakk ise, bildiriyle getirilen yeniliklerdendir. nsan: Btn insanlar zgr, onur ve haklar ynnden eit doarlar. Akl ve vicdana sahiptirler. (md. 1) nsan haklarnn zellikleri: Herkes, rk, renk, cins, dil, din, siyasal ya da her hangi bir baka inan, ulusal ya da toplumsal kken, varlkllk, dou ya da her-hangi bir baka ayrm gzetilmeksizin bu Bildiri'de aklanan btn haklardan ve btn zgrlklerden yararlanabilir. Bundan baka, ister bamsz lke uyruu olsun, isterse baml, zerk olmayan ya da baka bir egemenlik kstlamasna bal lke uyruu olsun, bir kii hakknda, uyruu bulunduu devlet ya da lkenin siyasal, adli ya da uluslararas durumu bakmndan hibir ayrm gzetilmeyecektir. Ayrca bu haklar hibir ekilde bakalarna ya da kurumlara aktarlamaz. (madde 2) nsan Haklar: En bata yaam ve zgrlk olmak zere salk, eitim, yiyecek, barnma ve toplumsal hizmetler de iinde olmak zere salna ve esenliine uygun bir yaam dzeyine kavuma; yasann koruyuculuundan eit olarak yararlanma; Barl amalar iin toplanma ve dernek kurma; evlenme, mal ve mlk edinme; alma, iini seme zgrl; din, vicdan dnce ve anlatma zgrl haklar nsan Haklar Evrensel Bildirisinin temellerini oluturur. Maddelerde Kesinlik: Bu Bildiri'nin hibir unsuru, iinde aklanan hak ve zgrlklerin bir devlet, topluluk ya da bireyce ortadan kaldrlmasn amalayan bir etkinlik ya da giriime hak verir biimde yorumlanamaz (madde 30) Not: Trkiye Antlamay Milletleraras Adalet Divan Statsyle birlikte 15 Austos 1945te onaylamtr. 4801 Sayl Onay Kanunu 24 Austos 1945 gn ve 6902 Sayl Resmi Gazetede yaynlanmtr. c) Soykrm Suunun nlenmesine Ve Cezalandrlmasna Dair Szleme (12 Ocak 1951) : Bu szleme Nazilerin Avrupada yaayan Yahudilere kar balatt soykrmla kabul edilmitir. Bu Szleme bakmndan, ulusal, etnik, rksal veya dinsel bir grubu, ksmen veya tamamen ortadan kaldrmak amacyla ilenen aadaki fiillerden herhangi biri, soykrm suunu oluturur: Gruba mensup olanlarn ldrlmesi Grubun mensuplarna ciddi surette bedensel veya zihinsel zarar verilmesi Grubun btnyle veya ksmen, fiziksel varln ortadan kaldraca hesaplanarak, yaam artlarn kasten deitirmek Grup iinde doumlar engellemek amacyla tedbirler almak Gruba mensup ocuklar zorla bir baka gruba nakletmek Szlemenin bu maddesine bakarak II. Dnya Sava srasnda, Nazilerin Yahudiler zerinde soykrm uyguladn sylemek mmkndr.

TARH 2013

~ 283 ~

************************************************ TARH ************************************************** d) nsan Haklar Bildirisi kabul edildikten sonra insan haklarn gelitirme koruma ve uygulama konusunda yeni anlamalar yaplm ve bildiriler yaymlanmtr. Bunlardan belli bal olanlar : Birlemi Milletler, Kadnlarn Siyasi Haklarna likin Szleme (20 Aralk 1952) Birlemi Milletler ocuk Haklar Bildirisi (20 Kasm 1959) Avrupa Sosyal Haklar Szlemesi (18 Ekim 1961) Afrika nsan ve Halklarnn Halklar art (26 Haziran 1981) Birlemi Milletler, Yarg Bamszlna Dair Temel Prensipler (29 Kasm 1985) II. Dnya Savanda Trkiyenin D Politikalar Trkiye II. Dnya Savana katlmad. Ama sava boyunca izledii yanszlk siyasetinde zaman zaman byk basklara maruz kald. Trkiye 1939da sava olaslnn iyice artmas zerine toprak btnln korumaya ynelik ittifak anlamalar salamak amacyla baz giriimlerde bulundu. Almanya ve talyann saldrgan tutumlar karsnda doal olarak bu giriimler ngiltere, Fransa ve SSCBye ynelikti. lk grmeler sonucu 12 Mays 1939da ngiltereyle, 23 Haziranda Fransayla Trkiyenin de Bar Cephesi iinde yer aldn aklayan ortak bildiriler yaymland. Ama SSCB ile yaplan grmelerden bir sonu alnamad. Bunun zerine 19 Ekim 1939da Ankarada Trkiye-ngiltere-Fransa ttifak Anlamas imzaland. Anlamaya gre Trkiye bir Avrupa devletinin saldrsna urarsa ngiltere ve Fransa yardmda bulunacak, buna karlk Avrupada kacak bir sava Akdenize yaylrsa Trkiyede ngiltere ve Fransaya yardmda bulunacakt. Savan Balkanlara doru yaylma eilimi gstermesi zerine Trkiye, Balkan Antantna bal lkelerle de ibirliini glendirmeye alt. Ama ubat 1940ta Belgradda toplanan Balkan Antant Bakanlar Konseyi bu ynde olumlu bir karar alamadan dald. 10 Haziran 1940ta talyann da katlmasyla sava Akdenize yaylnca Trkiyenin 1939 Ankara Anlamasyla stlendii ykmllkler gndeme geldi. Ancak Fransann ksa bir sre sonra teslim olmas, ngilterenin de bu konuda srarl davranmamas Trkiyeyi savatan uzak tuttu. 1941 ylnda SSCBye saldrmaya hazrlanan Almanya gney kanadn gvenceye almak amacyla Trkiyeye bir saldrmazlk anlamas nerdi. Trkiye bunu hemen kabul etti. 18 Haziran 1941de imzalanan bu anlama Trkiyenin sava d kalma siyasetinde yeni bir aama oldu. Bunu 10 Austos 1941de SSCB ile ngilterenin ortak notas izledi. Savan iyice younlat bu dnemde her iki lke Trkiyenin toprak btnlne saygl olduklarn bildiriyorlard. Buna karlk Trkiyeden 1936 Montr (Montreux) Szlemesini tam olarak uygulayarak stanbul ve anakkale boazlarn sava gemilerine kapal tutulmasn istiyorlard. a) Eden Menemenciolu Grmesi : ngiltere Dileri Bakan Anthony Eden, Moskova Konferansndan dnerken Kahirede Trk Dileri Bakan Numan Menemenciolu ile bir araya geldi. (5-6 Kasm 1943) Eden, Trkiyeden hava slerini amasn ve ylsonuna kadar savaa kaylmasn istedi. Alman hava kuvvetlerinin Egedeki stnln krmak iin ngilterenin Gneybat Anadoludaki havaalanlarna iddetle ihtiya duyduunu syleyerek Trkiyenin savaa katlmasndan kaynaklanacak avantajlardan bahsetti. Bu nerinin reddi halinde ngilterenin Trkiyeye gndermekte olduu yardm kesecei uyarsnda da bulundu. Bu istekler Dileri Bakan Menemenciolu tarafndan reddedildi. Mttefiklere hava sleri vermek ve savaa girmek arasnda hibir fark yoktu. Hava sleri verildii takdirde Almanya Trkiyenin byk kentlerini bombalayabilir ve Trkiye savaa srklenebilirdi. Trkiye ise savaa katlmak iin hazrlkl deildi. b) Adana Grmeleri : 1943te Mttefiklerin stnl belirince ngiltere bu kez savan bir an nce bitmesine katkda bulunmak ve zaferin nimetinden pay almak gibi grlerle Trki-yeyi Mttefiklerin yannda savaa sokmaya alt. Churchill bu amala 30 Ocak 1943te Adanaya gelerek smet nnyle grt. nn, Churchillin Trkiyenin en ge Austos 1943te savaa katlmas isteine kar, bunun gerekli silahlarn, sava ara ve gerelerinin verilmesi durumunda olanakl olabileceini syledi. Bu konudaki grmeler srerken Mttefikler 1424 Austos tarihlerinde Kanadann Quebec kentinde, 19-30 Ekimde de Moskovada dzenledikleri toplantlarda Trkiyeyi savaa katmak yolundaki basky arttrma karar aldlar. 28 Kasm2 Aralk tarihlerinde bir doruk toplants yapan Churchill, Roosevelt ve Stalin de bu karar onaylad. Bunun zerine Churchill ve Roosevelt 3 Aralk 1943te smet nny Kahireye davet ederek bu konudaki kesin isteklerini ilettiler ve Trkiyenin ubat 1944te savaa katlmas durumunda her trl yardm keseceklerini bildirdiler. smet nnnn askeri ve stratejik gerekelerle savaa katlmay reddetmesi zerine Mart 1944te ngiltere, Nisan 1944te de ABD Trkiyeye askeri yardm durdurdu. Diplomasi alannda da basklar sryordu. Bu basklara bir sre daha direnen Trkiye savan gidiinin iyice belirginlemesi zerine 2 Austos 1944te Almanya ile siyasal ilikilerini kesti. Bunu 6 Ocak 1945te Japonya ile ilikilerini kesmesi izledi. Mttefik liderleri ubat 1945te toplanan Yalta (Krmda) Konferansnda, yeni kurulacak Birlemi Milletlere yalnzca 1

TARH 2013

~ 284 ~

************************************************ TARH ************************************************** Mart 1945e kadar Almanyaya sava am lkelerin katlmasn ieren bir karar aldlar. Bunun zerine Trkiye 23 ubatta Almanyaya sava ilan etti. Bu srada Almanyann yenilgisi kesinlemi olduundan fiilen savaa girmedi. c) On ki Adann Netlemesi : 1913 Ui Antlamas ile talyann eline geen On ki Ada, Musollininin devrilmesi ve talyann savatan ekilmesi zerine Almanlar tarafndan igal edildi. Almanyann teslim olmasndan sonra da On ki Ada, Mttefiklerin eline geti ve ayn yl Yunanistana brakld. ngiliz asker ynetimi altnda Pariste, 27 Haziran 1946da yaplan Dileri Bakanlar Konferansnda On ki Adann Yunan hkimiyetine gemesi kabul edildi. talya bunu 10 ubat 1947de onaylad ve Nisan 1947de On ki Ada resmen Yunanistana brakld. II. Dnya Savanda Trkiyede Gelien nemli Olaylar a) Siyasal Gelimeler : Dnemin cumhurbakan smet nndr. nn Dnemi Milli ef dnemi olarak adlandrlr. CHP, TBMMde tek parti olarak grev yapmaktadr. Bu dnem CHPnin tek parti ynetiminden ok partili hayata geite nemli bir evre olmutur. Bu dnemde Alman Nazizmi ve talyan Faizminin etkisiyle Turanc (Trk) akmlar glenmitir. Almanya ise bu akm destekleyerek Trkiyenin SSCBye kar sava amasn salamak istemitir. Ancak hkmetin sava d kalma politikas izlemesi ve savan sonuna doru Almanyann yenilebileceinin ortaya kmas hkmeti SSCB ile ilikileri dzeltmeye ynlendirmitir. Bunun iin 18 Mays 1944te Bakanlar Kurulu, ileri Bakanlnn Trk ve Turanclara kar ald nlemleri onaylam ve bu kesimin faaliyetleri nlenmitir. b) Askeri Gelimeler : II. Dnya Savana hazrlk amacyla 1938 Maysnda ngiltere ile 6 milyon sterlinlik silah alm kredisini ieren bir Askeri kredi antlamas imzaland. Devlet gelirlerinin %43 savunma harcamalarna ayrlyordu. atalcada muhtemel bir Alman igaline kar akmak Hattnn yapm almalar balamtr. Savan balamasnn ardndan genel seferberlie gidilmi, 1.300.000 kii silhaltna alnmtr. c) Ekonomik Gelimeler : Genel seferberlie gidilerek erkek nfusun nemli bir ksmnn (1.300.000 kii) silahaltna alnmas retim ve tarm drrken tketimi artrd. Hkmetin cari harcamalar iin fazla para bastrmas enflasyonun artmasna yol amtr. Bunu frsat bilenler baz tccarlar karaborsa ve istifiliin artmas hkmeti baz tedbirler almaya itmitir. TBMM temel tketim mallarnda ortaya kan bu hzla ykselie son vermek iin 18 Ocak 1940ta Milli Koruma Kanununu kabul etmitir. Bu kanun, insan gc eksikliini zmlemek iin, kyl vatandalara sanayi blgelerinde alma ykmll koymutur. Erkeklerin, stratejik nemi olan sanayi dallarnda, zellikle madenlerde, bir yl sreyle ve dk cretle altrlmalar salanmtr. Toprak Mahsulleri Ofisi ise, kyllerin ellerindeki rn piyasa deerinden daha aa fiyatlarla kendisine satmalarn istemitir. Bu kararlarn amac, besin maddelerini eit ekilde datarak, zellikle ekmek fiyatlarn belirli bir dzeyde tutmakt. Ancak kararlar tam uygulanamam, kyller rnlerini karmaya, zengin toprak sahipleri ise, rnlerini karaborsaclara satarak byk kazanlar salamaya balamlard. Bu dnemde ortaya kan dier bir nemli gelime ise Varlk Vergisidir. Verginin grnrdeki amac savatan haksz kazan elde eden kesimlerin vergilendirmekti. Ancak vergi daha ok gayr-i Mslim aznlklar iin uygulanmtr. Bundaki ama ise Trk ekonomisindeki yabanc egemenliine son vermek ekonominin tamamen Trklerin eline gemesini salamakt. Ancak hkmet bu vergiyle istedii kadar tahsilt elde edememi, zelikle mttefik basnnda Trkiye aleyhine yaynlar yaplmasna sebep olmutur. d) Eitim ve Kltr Alannda Gelimeler : 17 Nisan 1940da Ky Enstitleri kurulmutur. Ankara Devlet Konservatuar Kanunu; tatbikat sahnesi temsilleri balamtr. 1946da Milli Ktphane kurulmutur. Almanyada Nazi basksndan kaan bilim adamlar stanbul ve Ankara niversitelerinde almaya balamtr.

TARH 2013

~ 285 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 286 ~

************************************************ TARH **************************************************

24. SOUK SAVA DNEM (1945 1960)

TARH 2013

~ 287 ~

************************************************ TARH ************************************************** Souk Sava Kavram ve Souk Savaa Gei Dnemi II. Dnya Savandan ngiltere ve Fransann ypranm, SSCB ile ABDnin sper g olarak kmas Souk Sava srecini balatmtr. II. Dnya Savandan sona ABD ile SSCB arasnda Kba Krizine kadar srekli bu olaydan SSCBnin dalmasna kadar dnem dnem grlen gerginlik ve snrl atmaya Souk Sava denir. (Souk Sava zellikle siyasi, psikolojik, ekonomik, bilimsel ve teknoloji alanlarnda grlmtr.) II. Dnya Savandan sonra Orta, Dou ve Gneydou Avrupa'da SSCB'nin etkisi artmaya balad ve bu blgedeki lkeleri bir lde kendi emsiyesi altna ald. Bundan korkan ABD ve ngiltere, Bat Avrupa'da ve baka yerlerde Sovyet yanls komnist partilerin iktidara gelmemesi iin eitli giriimlerde bulundular. Bu gelimeler iki taraf arasnda karlkl ittifaklarn ortaya kmasna (NATO, Varova Pakt gibi) ve gerginliin giderek trmanmasna yol amtr. Kore ve Vietnam savalar, Berlin Sorunu, 1956-59 yllar arasnda Ortadou'daki ekime, U-2 casus ua olay, Kba krizi gibi olaylar souk savan doruunu oluturmutur. Ancak Kba Krizi Souk Sava iin bir dnm noktas oluturmu, nkleer sava tehlikesinin ne kadar yakn olduunu ortaya koymutur. Not: "Souk Sava" deyimi ilk kez 1947 ylnda ABD'li Bernard Baruch tarafndan kullanlmtr. a) II. Dnya Savandan Sonra Dnya Siyasetini ekillendiren Gelimeler : Bu dnemde uluslararas siyaseti ekillendiren drt nemli gelime yaanmtr: Geleneksel g dengesinin merkezi ve en nemli esi olan Avrupa'nn ve Avrupa devletlerinin savata byk bir tahribatla kmas Amerika Birleik Devletleri ve Sovyetler Birlii'nin savatan sonra sper g haline gelmi olmalar, Nkleer silahlarn gelitirilmesi, Dnyann eitli blgelerindeki smrgeci devletlere kar ulusal bamszlk hareketlerinin balamas, b) ki Kutuplu Dnya Dzeni : II. Dnya Savandan sonra Avrupa'nn bir g merkezi olarak dnya politikas sahnesinden ekilmesinden sonra, dnya en az yirmi yl kesin izgiyle ABD ve Sovyetler Birlii'nin evresinde "iki kutuplu" bir nitelik kazand. Bu iki kutuplu dnya Dou Blouyla Bat Blou, kapitalizm-liberalizm-demokrasi ile komnizm veya ABD ile SSCB etrafnda arasnda meydana gelmitir. Bu dzende dnya devletleri ya iki bloktan birisini semi ya da Balantszlar Hareketine katlan devletler gibi her iki bloa da eit mesafede durmaya almtr. Souk Savaa Yol Aan Nedenler 1. Yzdeler Antlamas : Tarihte "Yzdeler Antlamas " diye geen bu antlamada, Churchill ve Stalin arasnda 1944 Ekim'inde gereklesen ve amac Dou Avrupa'da etki alanlarnn kesin olarak saptanmas olan anlamayla ngiltere ve Rusya Dou Avrupa'da sahip olacaklar stnl yzdelerle belirlemilerdir. Macaristan'da ngiltere % 50, Sovyetler % 50, Bulgaristan'da % 25, % 75; Romanya % 10, % 90; Yugoslavya'da % 50, % 50; Yunanistan'da % 90, % 10, Churchill'in anlarndan yazdklarnda anlaldna gre, bu anlama o andaki sava durumu dzenlemesiydi. Hemen sava sonrasnn bu karar ve gelimeleri, Avrupa'nn, komnizmin ktada kmesine kadar sren, blnmln balatmtr. Bu kararlar, Batnn Dou Avrupa'daki gcnn snrnn ve blgedeki Sovyet stnlnn nemli bir gstergesidir. 2. Berlin Buhran : II. Dnya Sava'ndan sonra, Almanya'nn tmnde yapld gibi Berlin ehri de drt igal blgesine ayrlmt. SSCBnin kendi igal blgesinden Batl devletleri karmak istemesi Almanyann birlemesini nlemi, iki taraf arasnda anlama bir trl salanamamtr. Bunun zerine ABD, ngiltere ve Fransa kendi igal blgelerinde Federal Alman Cumhuriyeti, SSCB ise kendi igal blgesinde Demokratik Alman Cumhuriyetini kurmutur. 3. Nkleer Silah Denetiminde Anlamazlk : II. Dnya Savandan sonra ABD Baruch Planyla atom enerjisinin gelitirilmesi ve kullanmnn tm aamalarn denetleyecek olan bir uluslararas Atom Gelitirme Kuruluu'nun kurulmas; ihlallere kar bu kurulua snrsz denetleme yetkisinin tannmas; atom silahnn yapmyla ilgili her trl ihlalin en sert biimde cezalandrlmas; kurulu tam denetim kurduktan sonra atom silahnn yapmnn yasaklanmas ve mevcut atom stoklarnn yok edilmesini istemitir. Bununla beraber anlamay ihlal edenlerin cezalandrlmasn engellenmemesi iin Gvenlik Konseyindeki veto siste-minin deitirilmesini istemitir.

TARH 2013

~ 288 ~

************************************************ TARH ************************************************** Baruch Plan, Sovyetler Birlii tarafndan kabul edil-memesine ramen, daha sonra ABD tarafndan nkleer silahszlanma konferanslarnda ortaya konan nerilerin temelini oluturmas asndan nemlidir. Sovyetler Birlii'nin plan reddetme nedenleri ise; plann uygulanmasyla ABD atom silah yapabilme yeteneine sahip tek devlet olarak kalmas; ABD, BM'de karar verme srecine egemen olduu iin, bu rgtn bir kuruluu olan Atom Enerji Komisyonu'nu da etkisi altna alabilecei; plann tartld srada Sovyetler Birlii atom silahnn gizlerini ele geirip bu silah ok ksa bir sre iinde yapabilme ura iindeydi. Bu nedenlerden dolay bu plan kabul etmeyen Sovyetler Birlii ile ABD arasndaki gerginlik daha da byd. 4. SSCBnin Komnizmi Yayma abalar : II. Dnya Savann dorusunda Avrupann dousu (Yugoslavya ve Arnavutluk dnda) Sovyet ordusu tarafndan kurtarlm, Fransa, talya ve Almanyann Bats ise ngiliz ve ABD ordularnn denetimi altnda kalmt. Bylece siyasal iktidar ele geirebilecek gl Komnist partilerin bulunduu Fransa ve talyada bu partiler iktidardan uzak tutulabilmiken, sava izleyen ilk yl iinde Sovyetler Birliinin etki alan iinde kalan sekiz lkede (Dou Almanya, Polonya, ekoslovakya, Macaristan, Romanya, Bulgaristan, Arnavutluk, Yugoslavya) Marksist-Leninist partiler siyasal iktidar ele geirmilerdir. Komnist partisinin byk lde oy alabildii ekoslovakya ve igalden kurtulularn Sovyet ordularna borlu olmayan Yugoslavya ve Arnavutluk dnda komnist hareketin zayf olduu bu lkelerde sosyalist rejimlerin kuruluunda Sovyet askeri varl nemli pay sahibi olmutur. Savan yaratt g dengesi ve savatan hemen sonra Sovyetler Birlii ile Batl gler arasnda gerginleen ilikiler -souk sava- Yugoslavya ve Arnavutluk dnda bu lkelerin srekli olarak Sovyetler Birliinin yrngesinde kalmasna yol amtr. Yugoslavya Nazi igaline kar Yugoslav halklarnn silahl direniini rgtlemi olan Tito ynetiminde 1948 ylndan sonra Sovyetler Birliine kar km ve ondan sonra da bamszln titizlikle korumutur. Arnavutluk da 1961 ylnda Sovyetler Birliinden kopacaktr. teki alt lke ise gerek lke ii sosyalist uygulamalar, gerekse d politika bakmndan Sovyetlerin sadk bir izleyicisi oldular. Bu etkiden syrlmaya altklarnda da hep Sovyet mdahalesi ile karlatlar. Sovyetler Birlii 1953te Dou Almanyaya ve 1956da Macaristana askeri birlikler gnderdi. 1968de ise yine Sovyetlerin nclnde be Dou Avrupa lkesi ekoslovakyadaki ynetimi askeri bir mdahale ile deitirdi. Not: Arnavutlukta Enver Hoca nderliindeki Milli Kurtulu Cephesi 29 Kasm 1944'de iktidara gelerek Komnizm idareyi kurmutur. Avrupa Dnda Komnizmin Yaylmas : Kba devrimi : 26 Temmuz 1953 Moncada Klas isyanyla balar, 1 Ocak 1959`da Batista`nn kovulmas ve Santa Clara, Santiago de Cuba ehirlerinin Fidel Castro, Che Guevara, Raul Castro liderliindeki isyanclar tarafndan ele geirilmesiyle son bulur. "Kba devrimi" terimi, ayn zamanda ksaca Batista`nn devrilmesi ve Marksist ilkelerin yeni Kba Hkmeti tarafndan uygulanmasn da belirtir. in Devrimi :1934te komnist devrimi amalayan Mao Tse-Dungun kuvvetleriyle milliyeti an Kay ek arasnda balayan ve II. Dnya Savan da kapsayan i sava, Mao Tse Dung 1949 ylnda in Halk Cumhuriyetinin kurulduunu ilan etmesiyle sonulanmtr. inde komnizmin kurulmas SSCBnin Asyada byk bir mttefike kavumasn salamtr. Kuzey Kore Devrimi : Kim l Sung nderliindeki komnistler 1946 ylnda Kore i Partisini kurmu, 25 Austos 1948 ylnda hem gney hem de kuzey blgelerinde yaplan genel seimlerde Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti tm Kore halkn temsil eden tek meru devlet organ olarak kabul edilmitir. Ancak daha sonra 1950 ylnda balayan Kore Sava sonunda Kore 38. enlem snr olmak zere Kuzey ve Gney Kore olmak zere ikiye ayrlmtr. Kuzey Kore Komnist rejimi, Gney Kore ise demokrasi benimsenmitir. Dou Blokunun Kurulmas a) Kominform : Stalin, 5 Ekim 1947'de "Amerikan emperyalizminin bir aleti" olarak tanmlad Marshall Planna (Avrupa Ekonomik Kalknma plan) kart bir giriim olarak; SSCB, Polonya, Bulgaristan, ekoslovakya, Romanya, Macaristan, Yugoslavya, Fransa, talya komnist partileri liderlerini bir araya getiren Kominform'u kurmutur. Kominform, grnte Marshall Plan'na mukabele amacna ynelik bir adm olarak takdim edilmise de, gerekte amac, dnya ve zellikle Avrupa Komnist hareketinin koordinasyonu ve Alman-Sovyet Saldrmazlk Pakt ertesinde lavedilen 3. Enternasyonal'in fonksiyonlarn stlenmekteydi. b) COMECON (Karlkl Ekonomik Yardmlama Konseyi) (25 Ocak 1949) : Sosyalist lkeler arasnda ekonomik ibirlii ve dayanma amacyla kurulan (25 Ocak 1949) ve Bat'da COMECON olarak adlandrlan uluslararas rgt. 5-8 Ocak 1949'da Moskova'da yaplan grmelerden sonra kurulan CMEA'nn merkezi Moskova'dadr. rgtn temel amalar; ekonomik gelime iin uzmanlama ve ibirliine dayal planlar hazrlamak, ham-maddelerin retim ve datmn ynlendirmek, ye lkeler arasnda ve br lkelerle ticareti gelitirmek iin ortak giriimde bulunmak; bilimsel ve teknik aratrmalarla ibirlii yapmaktr.

TARH 2013

~ 289 ~

************************************************ TARH ************************************************** CMEA yesi lkeler tm yeryzndeki sanayi retiminin 1/3'den ve ulusal gelirin 1/4'den fazlasn salamaktayd. Yzlm 25 milyon km2 olan ye devletlerin topraklarnda yaklak 400 milyon kii yaamaktayd. c) Varova Pakt (14 Mays 1955) : 14 Mays 1955'te S.S.C.B, ekoslovakya, Bulgaristan, Macaristan, Polonya, Dou Almanya ve Arnavutluk (1968'de ekildi) tarafndan kurulmutur. Kurulma amac NATO saldrsna kar Dou Avrupa lkelerini savunmaktr. Varova Pakt, Londra ve Paris Antlamalar ile Federal Almanyann NATOya girmesi ve NATOya bal olarak Bat Avrupa Birliinin kurulmasyla Avrupada doan ve giderek artan sava tehlikesine kar biimlendi. Pakt kurucularna gre bu gelimeler, barsever devletlerin gvenlii bakmndan bir tehdit oluturuyor ve savunma salayc kar nlemlerin alnmasn gerektiriyordu. Varova Paktn kuruluunu izleyen srete, SSCB ile ye lkeler arasnda zincirleme bir biimde ikili yardm anlamalar imzaland. SSCB ayn zamanda Polonya, Macaristan, Romanya ve Demokratik Almanya ile 1956 Aralk - 1957 Mays dneminde bir dizi kuvvet stats anlamas imzalad. Ayn tr bir antlama, ekoslovakyayla 1968de imzaland. Anlamada uluslararas ilikilerde tehdit ve kuvvete bavurma knanarak, yelerin bunu nlemek konusunda gerekli tm abay gsterecekleri belirtilmiti. Varova Paktnn zellikleri : yelerin ortak karlarn ilgilendiren tm sorunlarda birbirlerine danacaklardr. Avrupada silahl bir saldr durumunda yelerin tek tek ya da ortak bir biimde kendilerini savunacaklardr Birleik Komutanlk kurulacaktr. Siyasal Danma Komitesi kurulacaktr. yelerin bu anlaman amalaryla herhangi bir uluslararas balantya girmeyecekleri ve giriimde bulunmayacaklardr. Taraflarn birbirleriyle ekonomik ve kltrel ilikilerini daha ileri boyutlarda bir dostluk ruhu iinde davranacaklardr. Bu szlemenin toplumsal ve siyasal sistemleri gz nne alnmakszn teki tm devletlere aktr. Antlama 20 yl geerli olacaktr. Srenin bitiminden bir yl nce, anlamay sona erdirme isteinin belirtilmemesi durumunda, anlamann 10 yl daha uzayacaktr. Varova Paktnn en yksek siyasal organ Siyasal Danma Komitesidir(CPC). Dou ile Bat arasnda ortak gvenlik salayan bir pakt yrrle girince, Varova Paktnn kaldrlmas gz nne alnabilir. d) SSCBnin Yaylmasna Kar Tepkiler :

Yugoslavyann Kominformdan karlmas : Yugoslavya'nn Kominform'dan ve Moskova'dan kopmasnda: Dier uydu lkelerde olduu gibi, Sovyetler Yugoslavya'y da tam manasyla kontrolleri altna almak istemiler, fakat Yugoslav lideri Tito buna msaade etmemitir. nk Yugoslavya'nn komnist rejim altna girmesi, Sovyet askerleri veya Sovyet Rusya'nn sayesinde deil, Tito ve "Partizan"larnn Almanlara kar yapt silahl mcadele sonunda olmutu. Dier uydu lkelere gre bu farkllk, Tito'ya, Moskova'ya kar davrannda byk bir bamszlk salam ve Moskova da bunu hazmedememitir. Tito Yugoslavya'da kendi komnist rejimini kurduktan sonra Moskovaya dayanmakla beraber, onun kendisine zg tasarlar vard. Tito, kendisini Balkanlarn bir lideri yapmak istiyordu. Bu amala, Bulgaristan, Romanya ve Macaristan ile eitli ibirlii anlamalar ve ittifak antlamalar imzalanmt. Tito, bu lkeleri Belgrad etrafnda toplamak ve hatta Yunanistan'da Markos galip geldii takdirde Yunanistan' da katarak, bir Balkan Federasyonu kurmak istiyordu. Bu ise Sovyetleri rktt. Sovyetler, Tito'nun da aynen Sovyet komnizmini ve sistemini tatbik etmesini istemiler, Tito ise buna kar gelerek, komnizmi Yugoslavya'nn milli artlarna gre tatbik etme abasnda idi. Tito'nun bu hareketi, milletleraras komnizm hareketinde ilk "milli komnizm" abas olarak kabul edilebilir. in SSCB Anlamazl : SSCBnin 1956 ylnda Cominformun kaldrlmas kararn almas komnizmin dnya apndaki zaferini isteyen komu komnist devlet in Halk Cumhuriyeti ile Sovyetler Birlii'nin arasn daha da amtr. Bu in-Sovyet gr ayrl 1967'de Muhafzlarn Pekin'deki Sovyet eliliini kuatmasyla patlak vermitir. 1969'da da in -Sovyet snrnda anlamazlklar yaanmtr. Macaristanda Tepkiler : Macarlar Sovyet Rusya destekli Komnist idareyi kaldrmak zere 23 Ekim 1956da bakaldrdlar. Bir renci mitingi eklinde balayan olaylar bir anda tm lkeye yayld. Fakat Rus tanklar devreye girerek htilali

TARH 2013

~ 290 ~

************************************************ TARH ************************************************** kanl bir ekilde bastrd. 10 Kasmda her ey bitmiti. Ruslar Orta Avrupada kontrollerini bylece salamlatrdlar. atmalarn sonunda 2500 Macar ldrlm 13.000i yaralanm, 200.000i de mlteci olarak vatanlarndan kamak zorunda kalmlard. Binlerce Macar Sibiryadaki alma kamplarna lme gnderilmilerdi. ekoslovakyada Tepkiler : 1967 ylnda ekoslovakya Komnist Partisi Genel Sekreterliine Alexander Dubekin getirilmesiyle Prag Bahar denilen olaylar balamtr. Dubekle balayan "milli komnizm", "insancl komnizm" gibi liberal saylabilecek hareketler Sovyetlerin 1968 Austosunda bu lkeyi askerleriyle igal etmesiyle sona ermitir. Bat Blokunun Kurulmas

a) Truman Doktrini : 1946 ylnda Sovyet Rusya ana ynde yaylma abalarna girimitir. ran zerinden Orta Dou petrolleri ve Basra Krfezi'yle Hint Okyanusu, Trkiye zerinden Boazlar, Ege Denizi ve Dou Akdeniz ve Yunanistan zerinden Dou Akdeniz. Bu ynn geleneksel olarak ngiltere'nin hayati ilgi ve kar alanlar olmasna kar SSCBye durduracak gten yoksun olmas ngiltereyi ABDyi dnya siyasetine ekmek iin hareketlendirdi. ngiltere 1947 ubatnda Amerikan hkmetine, bir Trkiye ve dieri de Yunanistan hakknda olmak zere iki memorandum (muhtra) verdi. Bu memorandumlarda, Trkiye'nin Bat savunmas iin nemi belirtilerek Trkiye'ye hem ekonomik ve hem de askeri yardm yaplmas gerektii, ngiltere'nin bu yardmlar yapamayaca ve hatta Yunanistan'daki askerlerini dahi geri ekmek zorunda bulunduu ve dolaysyla sorumluluun Amerika'ya dt belirtildi. Bunun zerine Bakan Truman Amerikan Kongresi'ne 12 Mart 1947 gn gnderdii mesajnda, Trkiye ve Yunanistan'a 400 milyon dolarlk askeri yardm yaplmas iin kendisine yetki verilmesini istedi. Bu mesajda Trkiye'nin toprak btnlnn korunmasnn Orta Dou dzeninin korunmas iin bir zaruret olduu belirtiliyor ve Trkiye ile Yunanistan'n durumlarnn birbirine ball yle anlatlyordu: "Eer Yunanistan silahl bir aznln kontrol altna derse, bunun Trkiye iin sonular ok ciddi olur. Byle bir durumda karklk ve dzensizlik btn Orta Dou'ya yaylabilir." Truman Doktrini sava sonras Amerikan d politikasnda, sonular gnmze kadar ulaan, Amerikann Monroe Doktrinini terk ederek, SSCBye kar aktif bir d politika izlemesini salamtr. b) Marshall Doktrini (Plan) : kinci Dnya Sava sonras dnemde, ABD tarafndan Avrupa lkelerine yardmda bulunmak ve bu lkeleri ksa zamanda gelitirip glenmelerini salamak amacyla hazrlanan bir programdr. Marshall Program'nn balca iki amac vard. Birisi, salanacak d yardmlarla Avrupa lkelerinin yklan ekonomilerinin onarmna ve kalknmalarnn gerekletirilmesine katkda bulunmak, dieri de Komnizmin Bat Avrupa'daki yaylna engel olmakt. SSCBnin II. Dnya Savandan sonra Avrupaya kar tehditlerinin artmas zerine ABD Dileri Bakan George C. Marshall, Avrupa'ya programl yardm yaplmas nerisinde bulundu. Bunun zerine bir Avrupa Onarm Program (European Recovery Program) hazrland.

TARH 2013

~ 291 ~

************************************************ TARH ************************************************** Marshall Program, 1948 ylnda Bakan Truman tarafndan imzalanan bir kanun ile kabul edildi. Program drt yllk bir sreyi kapsamaktayd. Avrupa lkeleri aralarnda gerekli ibirliini gerekletirmek ve Marshall yardmlarn datmak zere Avrupa Ekonomik birlii rgt (OEEC)'n kuruldu. 17 Bat Avrupa lkesinden her biri, 1948-1951 dnemini kapsayan bir plan hazrlayacak, ekonomisini toparlayacak, retimini artracak ve d a azaltacak nlemler alacakt. Marshall Plan sava sonras dnem dnyada "Souk Sava n balang dnemidir. Dolaysyla ABD, ne pahasna olursa olsun Komnizmin yaylna set ekmek istiyordu. Avrupa Onarm Program'nn uyguland drt yllk sre ierisinde ABD, Avrupa'ya 11,4 milyar $ yardm yapt, bunun % 90'i dorudan hibe eklinde idi. En fazla yardm alan lkeler ngiltere (% 24), Fransa (% 20), Federal Almanya (% 11) ve talya (% 10) idi.

Not: Marshall Plan'na karlk SSCB de uydular arasndaki ekonomik i birliini gelitirmek iin, Molotof Plan ile ikili ticaret dzenini kurdu. ekoslovakya bata olmak zere baz uydu lkeler Marshall Plan na katlmak iin byk istek gstermitir. SSCB'nin ekoslovakya'da tam egemenlik kurabilmek amacyla ubat 1948'de gerekletirdii ekoslovak Darbesinde bunun byk bir etkisi vardr. c) Bat Avrupa Birlii (BAB) : 1948de Komnistlerin ekoslovakyada iktidar ele geirmeleri, SSCBnin yaylmac siyasetini ve tehditlerini ortaya koymas bakmndan Batl devletler iin bir alarm oldu. Bu artlar iinde, ngiltere ve Fransa ile Belika, Hollanda ve Lksemburg arasnda, 4 Mart 1948 de Brkselde balayan toplant, 17 Mart 1948 de Bat Avrupa Birliini kuran bir antlamann imzas ile sona erdi. Bu antlamaya gre be devlet, aralarndaki her trl ibirliinden baka, taraflardan biri Avrupada bir silahl saldrya urad takdirde, dierleri her trl vastalarla onun yardmna gideceklerdi. Bat Avrupa Birliine balangta, skandinav lkeleri de dhil edilmek istenmise de, bu lkeler, Sovyetler Birlii ile komuluklar dolaysyla, bu devleti kkrtmak istememiler ve bu ittifaka dhil olmaktan kanmlardr. Bat Avrupa Birlii Avrupadaki Sovyet tehdit ve yaylmasna kar alnm ilk askeri tedbir olmutur. Fakat Amerikann bu ittifak iinde olmay, Bat Avrupa Birliini Sovyetler karsnda bir denge unsuru olmaktan yoksun brakmtr. Muhtemeldir ki, skandinav lkeleri de bunun iin bu ittifaka katlmamlard. Lakin 1948 ylnn gelimeleri, Batllar ve Amerikay, daha geni bir ittifak sistemi kurmaya sevk edecek ve NATO ortaya kacaktr. d) NATO (Kuzey Atlantik ttifak) : Marshall Plan ve Truman Doktrini, Sovyetlerin Orta Dou ve Avrupa'da girimi olduklar yaylma faaliyetlerine kar Birleik Amerika'nn alm olduu ilk tedbirlerdi. Fakat 1948 Berlin Buhranyla Sovyetlerle ibirlii yapma imkn kalmad anlald. nk imdi Sovyetler, bir bar dzeninin kurulmasndan ziyade, mmkn olduu kadar geni alanlar komnist kontrol altna sokmann abas iindeydi. te bu netice, Amerikay, Sovyetlere kar Durdurma (containment) politikas takibine gtrmtr. Yani, Amerika bundan sonra Sovyet yaylmasn durdurmak iin gerekli tedbirleri alacaktr ki, bu tedbirlerin en etkilisi 4 Nisan 1949 da kurulan NATO veya Kuzey Atlantik ttifak olacaktr. SSCBye kar kurulan Bat Avrupa Birliinin bu devlete kar tek bana yeterli olmayacann grlmesi ABDyi Monroe Doktrini politikasndan dndrd. Senatr Vandenberg Nisan aynda Senatoya sunduu bir karar tasarsnda, Amerika Cumhurbakanna, Amerika'nn gvenliini ilgilendiren ve karlkl yardma dayanan "blgesel ve dier ortak anlamalara" katlma yetkisinin verilmesini istedi. Vandenberg'in bu teklifi 11 Haziran 1948 de Amerikan Kongresi tarafndan kabul edildi ve bu karara bundan byle Vandenberg Karar denildi. Vandenberg Karar, Amerika'nn 1823'ten beri tatbik etmekte olduu Monroe Doktrinini terk ettiini gsteriyordu.

TARH 2013

~ 292 ~

************************************************ TARH ************************************************** Amerika, d politikasnda bu esasl deiiklii yaptktan sonra, Bat Avrupa Birliini daha messir ve geni bir ittifak sistemi haline getirmek iin Kanada ve Bat Avrupa lkeleri ile temasa geti ve bu temaslar ve mzakereler sonunda 4 Nisan 1949 da 12 Batl lke arasnda, ksa ad ile NATO (North Atlantic Treaty Organization) denen Kuzey Atlantik ttifak kuruldu. Antlamann banda, bu lkelerin, milletlerin, demokrasi ilkeleri ile kii hrriyetleri ve hukuk stnlne dayanan hrriyetlerini ve ortak savunmalar ile bar ve gvenliklerini korumak iin birlemi olduklar belirtiliyordu. lerinden birine yaplm bir saldr hepsine yaplm saylacakt. NATO'nun kuruluu ile Sovyetlerin Avrupa'daki yaylmas, o gnden bugne, durdurulmutur. Lakin 1949'a gelinceye kadar da Avrupa'nn mhim bir ksmn snrlar iine katmlar veya kontrolleri altna almlardr. Sovyet Rusya, 1940-1945 yllar arasnda Avrupa'da 450.000 Km. topra ve 24 milyon kadar nfusu snrlar iine katmtr. 1945-1948 yllar arasnda ise, 1 milyon km. toprak ile 92 milyon nfusu da kontrolleri altna almlardr. Trkiye ve Yunanistan'n 1952 de, Bat Almanya'nn 1955de ve spanya'nn da 1982 ylnda NATO'ya katlmas ile NATO yelerinin says 16'ya ykselmitir. 1997 Madrid Zirvesi ile birlikte de ek Cumhuriyeti, Macaristan ve Polonya rgte ye olmular, bylece ye says on dokuza ulamtr. Not: Gnmzde NATOnun ye says 26dr. (Almanya, Amerika Birleik Devletleri, Belika, ngiltere, Bulgaristan, ek Cumhuriyeti, Danimarka, Estonya, Fransa Hollanda, spanya, zlanda, talya, Kanada, Letonya, Litvanya, Lksemburg, Macaristan, Norve, Polonya, Portekiz, Romanya, Slovakya, Slovenya, Trkiye, Yunanistan)

e) Avrupa Konseyi : 5 Mays 1949da, Avrupal 10 devletin katlmyla kurulan birliktir. Bunlar: Belika, ngiltere, Danimarka, Fransa, Hollanda, rlanda, sve, talya, Lksemburg ve Norvetir. Birliin amac, ye lkelerin ortak mallarn ve ilkelerini koruma ve yayma; iktisadi geliimlerini salamak amacyla, aralarnda daha sk bir ibirlii oluturmaktr. Konsey, esas olarak, ye lkelerin hkmet temsilcileriyle, parlamento yelerinden olumutur. Buna ek olarak, Avrupa nsan Haklar Komisyonu ile Avrupa nsan Haklar Divan da kuruldu. Bu iki komisyon da, Konseyin merkezi olan Strazburgta almaya balamtr. Trkiye, Avrupa Konseyine 1949 ylnda katld. Avrupa Konseyinin ye says, kuruluundan yirmi yl sonra 18e ykseldi. Konsey'in alma alanlar insan haklar, medya, hukuki ibirlii, sosyal dayanma, salk, eitim, kltr, spor, genlik, yerel demokrasiler, snr tesi ibirlii, evre ve blgesel planlamadr. f) Avrupa Kmr ve elik Topluluu : Schuman Plan 9 Mays 1950'de Fransa Dileri Bakan Robert Schuman'n Bat Almanya ve Fransa'da elik ve kmr retimini denetleyecek tek bir organ oluturmas ve bu ortakln dier Avrupa lkelerinin

TARH 2013

~ 293 ~

************************************************ TARH ************************************************** yeliine ve Birlemi Milletlerin ibirliine de ak tutulmas konusunda nerdii plandr. Bu plan 18 Nisan 1951de Bat Almanya, Fransa, Belika, Hollanda, Lksemburg ve talya Dileri Bakanlarnn katld Paris konferansnda kabul edilmi ve Avrupa Kmr ve elik Topluluu kurulmutur. Avrupa Kmr ve elik Topluluu 1958 Roma Antlamasyla, "Avrupa Atom Enerjisi Topluluu"na (EURATOM) dnt. g) Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) : Avrupa Ekonomik Topluluu, 25 Mart 1957 tarihinde imzalanan Roma Antlamas ile kuruldu. Topluluk, Alt kurucu ye arasnda, (Belika, Almanya, Fransa, Hollanda, Lksemburg ve talya) ekonomi politikalarnn yaklatrlmalar yoluyla bir ortak pazarn kurulmasn, ekonomik faaliyetlerin uyum iinde gelimesini, dengeli ve srekli bir gelime salanmasn, istikrarn artmasn, Topluluk yesi lkeler arasndaki ilikilerin daha sklatrlmasn ngrmekteydi. 1 Ocak 1958'de yrrle giren Roma Antlamas, ye lkeler arasnda nce gmrk birliini, yani mallarn gmrk vergisi denmeksizin ye lkeler arasnda serbeste alnp satlmasn ngrmt. Ancak Roma Antlamas'nda nihai hedefi sadece ekonomik deil ortak tarm, ulatrma, rekabet gibi dier birok alanda ortak politikalar oluturulmas, ekonomik politikalarn yaknlatrlmas, ekonomik ve parasal birlik kurulmas, ortak bir d politika ve gvenlik politikas oluturulmasdr. Bu amaca ulamak iin AET Antlamas, yrrlk tarihinden (1 Ocak 1958) itibaren 12 yllk bir gei dnemi iinde mallarn, kiilerin, hizmetlerin ve sermayenin serbest dolamnn salanmasn ve sosyal Avrupann kurulmasn ngrmtr. Gei dneminde ortak tarm ve ulatrma politikalar saptanacak, ye devletlerin ekonomi politikalar ve gerekli ulusal mevzuatlar yaknlatrlacak ve rekabetin bozulmamasna ilikin nlemler alnacaktr. Schuman Bildirgesi (9 Mays 1950) : Fransz hkmetinin nerisi, dier Avrupa lkelerinin de katlmna ak bir kurulu erevesinde, Fransz-Alman kmr ve elik retiminin bir btn olarak ortak bir yksek merci altnda bir araya getirilmesidir. Kmr ve elik retiminin bu ekilde bir araya getirilmesi, ekonomik gelime iin gerekli ortak temellerin derhl atlmasn salayacak, bylece uzun sredir sava mhimmat retimi yapan ve bundan hep zarar gren blgelerin kaderini deitirecektir. Bu ekilde salanacak retim dayanmas, Fransa ile Almanya arasnda sava kmas ihtimalini dncelerden silecei gibi madden de imknsz klacaktr. Katlmaya istekli btn lkelere ak olacak ve nihai olarak tm ye lkelere snai retimin temel unsurlarn ayn artlarla salayacak olan bu gl ve retken birim, lkelerin iktisadi birlemesinin gerek temelini atacaktr. Yaam standartlarnn ykseltilmesine ve bar kazanmlarn gelitirilmesine katk yapmay amalayan bu retim, herhangi bir ayrm veya istisna olmakszn tm dnyann istifadesine sunulacaktr. Roma Antlamas (1957) : Mevcut antlama, ngrlen artlara gre aadaki maddeleri kapsyor: ye lkeler arasndaki gmrk haklarnn ve ticaret eyalarnn giri ve kna kar kstlamalarn kaldrlmas, Dier lkelere kar ortak bir gmrk tarifesinin ve ticaret politikasnn belirlenmesi, ye lkeler arasnda insanlarn, hizmetlerin ve sermayenin zgr geiinin karsndaki engellerin kaldrlmas, Tarm alannda ortak bir politikann belirlenmesi, Ulam alannda ortak bir politikann dzenlenmesi, Ortak Pazarda rekabeti koruyan ve garantileyen bir rejimin kurulmas, ye lkelerin ekonomik politikalarn koordine etmeyi ve demelerdeki eitsizlie are bulmay salayan usullerin uygulanmas, Ortak Pazarn ileyii iin gerekli olan tedbirlerde ulusal yasalarn yaknlamas, ilerin i imknlarn gelitirmek ve yaam seviyelerinin ykselmesine yardmc olmak amacyla bir Avrupa Sosyal Fonunun oluturulmas, Yeni kaynaklarn oluturulmasyla topluluun iktisadi ilerlemesini kolaylatrmaya ynelik bir Avrupa Yatrm Bankasnn kurulmas, Ticari muameleleri artrmak, sosyal ve ekonomik gelime iin ortak abalar takip etmek amacyla deniz tesi topraklarn ve lkelerin ortakl. Uzak Doudaki Gelimeler Avrupa'da NATO'nun ve dolaysyla Dou ve Bat bloklar arasnda dengenin kurulmas zerine, bu iki blok arasndaki atmalar ve souk sava gelimeleri, Avrupa'dan Uzak Douya kaymtr. Bu blgede olduka etkin konumda olan SSCB ve ini rahatsz eden iki konu vard. Bunlardan biri, Amerika'nn gney Kore'de bulunmas dieri de Fransa'nn da hala gney-dou Asya'da, yani Hindiin'inde

TARH 2013

~ 294 ~

************************************************ TARH ************************************************** bulunmas ve Amerika'nn da Fransa'y desteklemesiydi. Bunun iindir ki, 1950-54 arasnda Uzak Dou atmalarnn iki temel gelimesi Kore Sava ile Hindiini Sava olmutur. a) in Halk Cumhuriyetinin Kurulmas :

Eyll 1949'da Mao'nun ynetimi ele geirmesi ile in'de komnist ynetim i bana gelmiti. in'deki rejim deiiklii, lke iinde byk deiikliklere neden olduu gibi in'in d siyasetini ve uluslararas politikay da etkilemitir. in'deki yeni rejim, SSCB ve mttefikleri tarafndan hemen tannarak in'le otuz yllk dostluk ve ittifak antlamas imzaland. Bu durum Asya'daki gler dengesinde Dou Blokunun arln artrmasna neden oldu. in, ideolojisine uygun d politika izleyerek ABD'ye kar Kore Sava'na girdi. 1956 Svey krizinde Batl devletlere kar Msr' destekledi. Daha nce SSCB-in ilikileri konusunda iki devlet arasndaki ilikilerin 1960'tan sonra Moskova- Pekin atmasna dnt anlatlmt. Hindistan'n glenen in'i bir tehdit unsuru olarak grmesi, in'in Hindistan snr blgesindeki Nepal, Bhutan ve Tibet'te ideolojisini yaymak istemesi, 1959'dan itibaren iki lke ilikilerinin bozulmasna neden oldu. Ayrca Pakistan'n Kemir meselesinden dolay Hindistan ile ilikilerinin bozulmas, in-Pakistan yaknlamasna sebep oldu. in, Malaya'da ngilizler ve in Hindi'nde (Vietnam, Laos, Tayland, Kamboya) Franszlarla mcadele eden devrimci gruplara ve Vietnam Sava'nda ABD'ye kar komnist Kuzey Vietnamllara destek oldu. zledii d politikayla uluslararas alanda yalnz kalan ve SSCB ile ilikileri bozulan in, 1960'larn sonundan itibaren Batl devletlerle ilikilerini dzeltmeye balam ve 1972'de BM'ye tekrar ye olmutur. b) Kore Sava (1950 1953) : 1945 Maysnda Amerika ile Sovyet Rusya arasnda yaplan bir anlamaya gre, sava bittikten sonra Kore, Birleik Amerika, Sovyet Rusya, ngiltere ve in'in ortak vesayeti altna konacakt. 1945 Temmuzundaki Potsdam Konferansnda da Sovyet Rusya Uzak Dou savana katlmaya karar verince, askeri harekt bakmndan Kore topraklar 38'inci enlem izgisi ile ikiye ayrld ve bu izginin kuzeyi Sovyet, gneyi de Amerikan askeri harekt sahas olarak kabul edildi. Fakat Sovyetler hemen Japonyaya sava ilan edip Uzak Dou savana girmediler. Lakin ne zaman Amerika Hiroshima ve Nagasaki'ye atom bombalarn att, o zaman Sovyetler hemen Japonyaya sava ilan edip, askerlerini Kuzey Kore'ye soktular ve 38'inci enlem izgisine kadar ilerlediler. Bylece Kore, savan sonunda, kuzeyi Sovyet, gneyi Amerikan igali altnda olmak zere fiilen ikiye blnm oluyordu. Amerikan-Sovyet mzakereleri, te yandan Birlemi Milletlerin abalar, iki Kore'nin birlemesini salayamad. Bunun zerine Amerika, 10 Mays 1948 de gney Kore'de seimler dzenledi ve bunun neticesinde de Syngman Rhee'nin bakanlnda Gney Kore Cumhuriyeti kuruldu. Sovyetler de Kuzey Kore'de 1948 Austosunda kendilerine gre bir seim dzenlediler ve onlar da kuzeyde, 9 Eyll 1948 de Kore Halk Cumhuriyeti'ni kurdular. Kore Asyann stratejik bir blgesiydi. Asyaya ayak basmak iin gayet avantajl bir tramplen durumundayd. Gney Kore'de ve Japonya'da Amerikan Kuvvetlerinin bulunduu gz nne alnnca, Amerika'nn stratejik bakmdan kuvvetli bir durumda olduu akt. Sovyetler, komnistler in'de duruma hkim oluncaya kadar bu duruma tahamml gsterdiler. Fakat in 1949 sonunda komnist rejimin idaresi altna girince, Sovyetlerin Asyadaki kuvvet pozisyonlar iyice glenmi oluyordu. Bunun zerine SSCB Amerikay Asya ktasndan atmak iin Moskova'nn talimat ile Kuzey Kore kuvvetleri 25 Haziran 1950 sabahndan itibaren Gney Kore'ye kar saldrya geti. Saldrnn btn snr boyunca yaplmas her eyin nceden planlandn gsteriyordu.

TARH 2013

~ 295 ~

************************************************ TARH ************************************************** Amerika Birlemi Milletleri derhal harekete geti. Gvenlik Konseyi, Birlemi Milletler Antlamas hkmleri gereince, Gney Kore'nin yardmna gnderilmek zere, eitli milletlerin askerlerinden meydana gelen, fakat esas yk Amerika'nn srtland bir Bir-lemi Milletler Kuvveti tekil etti. Bu kuvvetin komutanlna Amerikal General McArthur getirildi. 1950 Hazirannda balayan Kore sava, 1953 Temmuzunda Panmunjom Mtarekesinin imzas ile neticelenmitir. Bu mtarekeyle Kuzey ve Gney Kore arasndaki snr yine 38'inci enlemdi. Bu yllk sre iinde taraflardan hi biri kesin bir stnlk gsterip zafere gidememitir. nk 1950 Ekiminden itibaren Komnist in, gnll ad altnda gnderdii silahl kuvvetleri ile Kore Savana dhil olmutur. Bununla beraber, ne Sovyet Rusya ne in ne de Amerika, bu sava Kore'nin snrlarnn dna tarmamaya dikkat etmilerdir. Zira yanl bir hareket dnya savana yol aabilirdi. Not: Trkiye Birlemi Milletler Kuvveti'ne bir tugaylk bir kuvvetle katld. Bylece Trkiye NATOya katlma yolunda nemli bir adm atmtr.

b) SEATO (8 Eyll 1954) : Vietnam Sava Amerikay, Kore Savandan sonra almaya balad savunma tedbirlerini daha da kuvvetlendirmeye sevk etti. Bu sava, gneydou Asya'nn kar karya bulunduu tehlikeyi aka gsterdii gibi, blgenin stratejik ehemmiyetini de arttrmt. Bu blge komnizmin kontrol altna dt takdirde, Sovyet Rusya ve in Singapore ve Malacca Boazna da hkim duruma geerlerdi ki, bu da Pasifik Okyanusunun savunmas asndan byk mahzurlar ortaya karrd. Amerika'nn bu blgeyi korumak istikametinde att ilk adm, imdi tam bamszlklarn kazanm bulunan Tayland, Laos, Kamboya ve Gney Vietnam'a askeri ve ekonomik yardmlarn arttrmak oldu. kinci adm, SEATO veya Manilla Pakt denen Gney-Dou Asya Antlama Tekilat (South East Asia Treaty Organization)nn kurulmasdr. Bu kollektif savunma sistemi, Eyll 1954 de, Amerika, ngiltere ve Fransa ile Uzak Dou lkelerinden Yeni Zelanda, Avustralya, Filipinler, Tayland ile Pakistan'n katlmas ile kurulmutur. SEATO'nun imzas ile Amerika Sovyet Rusya ve mttefiki in etrafnda, Avrupa'nn Atlantik kylarndan Pasifie kadar uzanan bir ittifaklar emberi meydana getirmi oluyordu. Bu arada Amerika Komnizmi benimseyen ine kar 2 Aralk 1955 de Milliyeti in (Formosa) hkmeti ile de bir ittifak imzalad. SEATO antlamas gibi, bu ittifakn da sresi yoktu.

TARH 2013

~ 296 ~

************************************************ TARH ************************************************** Orta Doudaki Gelimeler a) Svey Krizi : 23 Temmuz 1952de Hr Subaylar Komitesinin yapt askeri darbeyle yarbay Cemal Abdnnasr Msrn ynetimini ele geirmitir. Abdnnasr iktidara geldikten sonra Arap lkeleri arasnda bir kolektif gvenlik paktnn, yani bir askeri ittifakn kurulmas bir yandan da "slam Kongresi" ad altnda bir birlik kurulmas iin almaktayd. Bu gelimelerle Nasr'n gerekletirmek istedii ey, Dou ve Bat bloklar arasnda bir "nc Blok" idi. phesiz bu Blok'un banda Msr ve Nasr bulunacakt. Ancak Badat Paktnn kurulmas Nasrn planlarn bozmutu. sraille Gazzede balayan atmalar zerine Msr ABD ve ngiltereden silah satn almak istemi ancak bu reddedilince ekoslovakya zerinden SSCBden silah satn alma yoluna gitmitir. Bu durum Amerika, ngiltere ve Fransa tarafndan tepkiyle karland. Bu arada Msr iin ok nemli bir proje olan Asvan Baraj iin ABD ve Dnya Bankasndan istenen kredi teklifinin Amerikan Senatosu tarafndan engellenmesi Svey Buhrann balatt. 1956 ylnda Nasr, yllk 100 milyon dolar geliri olan ngiliz - Fransz ortaklndaki Svey Kanaln milliletirdiini ilan etti. Bunun zerine olaya Macaristan htilallerinin yznden SSCBnin ok fazla mdahil olmadn gren ABD, ngiltere ve Fransa, Sveyin Msrn kontrolnden karlmas iin birok giriimde bulundu ancak baarl olamad. Nasrn Sveyin milletleraras kontrole braklmas teklifini reddetmesi zerine ngiltere, Fransa ve srail bir araya gelerek Sveyi ele geirmek iin bir plan hazrlad. Bu plana gre srail Msra sava aacak, ngiltere ve Fransa ise taraflar arasndaki savaa son vermek iin blgeye asker karacak ve kanal ele geireceklerdi. Bu plan gereince srail, 29 Ekim 1956 gn birdenbire Msra kar saldrya geti. ngiltere ve Fransa taraflara verdikleri atmann sona erdirilmesi ltimatomunun ardndan Akdeniz zerinden blgeye asker karmaya balad. ngiltere ve Fransann amac kanal ele geirmek ve Nasr iktidardan indirmekti. Bu arada Polonya ve Macaristan Ayaklanmalarn bastrmaya balayan SSCB ngiltere, Fransa ve sraile savan hemen durdurulmasn isteyen mesajlar gnderdi. SSCB Babakan Bulganin ayn gn Amerika Cumhurbakan Eisenhower'a da bir mesaj gndererek, Amerika ve Sovyet Rusyann Msra ortak bir kuvvet gndererek sava durdurmalarn istiyor ve bu sava durdurulmad takdirde bunun nc Dnya Savana gidebileceini sylyordu. Amerika ortak kuvvet teklifine iddetle kar geldi ve Sovyetler Msra asker gnderdii takdirde Amerikann gereken tedbirleri alacan bildirdi. Amerikan hkmeti ve kamuoyu ngiltere ve Fransann giritii bu saldry tasvip etmemiti. Zaten bu devletler saldr planlarn hazrlarken, Amerikaya bir ey hissettirmemeye bilhassa dikkat etmilerdi. Bu sebepten Amerikann tepkisi sert oldu. Fransa ve sraile sert bir ihtarda bulunarak Msr topraklarndan ekilmelerini istedi. ki taraftan gelen bu ar basklar karsnda bu devletler daha ileriye gidemediler ve Msrdan ekilmek zorunda kaldlar. Svey Kanal da temizlenerek 1957 Martnda dnya deniz trafiine yeniden ald. 1956 Svey buhrannn en mhim neticesi, phesiz, Sovyet Rusyann Orta Doudaki prestijini ve tesirini yok edilmek istenirken daha da artm olmasyd. b) 1957 Suriye Bunalm II. Dnya Sava ncesinde Fransadan bamszln kazanan Suriyede 1950li yllarda art arda hkmet darbeleri yaanmtr. Ancak 1955ten sonra iktidara gelen Msr lideri Cemal Abdn Nasrla beraber SSCByle yaknlamas komularn rahatsz etmitir. Suriyenin 1956 ylnda SSCB ile yardm antlamas imzalamas zerine Trkiye, Irak, rdn, srail ve Lbnan tarafndan tepkiyle karlanmtr. Bu lkelerin inanc Sovyetlerin imdi Suriye'de bir "kprba" kurduklar ve Suriye'nin bir "Moskova uydusu" haline geldiiydi. Bunun zerine Amerikan Babakan Eisenhower ise, Babakan Menderes'e gnderdii mesajda, Suriye'nin bir saldrs karsnda Trkiye Irak ve rdn'n bu lkeye kar askeri bir harekta girimek zorunda kalmas halinde, Amerika'nn kendilerine derhal silah yardm yapacan bildirdi. Bu gelimeler zerine Trkiyenin Suriye snrna ynak yaparak askeri tatbikatlar yapmas Trkiye Suriye ilikilerini daha da gerginletirdi. SSCBnin kar basklarn artrd dnemde ABDnin Trkiyeye byk bir destek vermesi, Suudi Arabistann Trkiye ile Suriye arasnda arabuluculuk yapmas, rdn kral Hseyinin Suriyeye kar tavrn yumuatmas zerine kriz zme kavumutur. Not: Buhrann sona ermesinde rol oynayan bir baka sebep de, 14 Eyll 1957 de Suriye ile Msr'n imza ettikleri bir anlama ile 1 ubat 1958'den itibaren Birleik Arap Cumhuriyeti ad ile bir birlik kurmaya karar vermeleriydi. Ancak iki devlet arasndaki bu birliktelik: Msrn Suriyeyi kendine bal bir eyalet gibi grmesi, iki devletin sosyalizm anlaynn farkl olmas zerine zayflam, 1961 ylnda muhafazakr askerlerin Suriyede yapt bir hkmet darbesiyle sonlanmtr.

TARH 2013

~ 297 ~

************************************************ TARH ************************************************** c) Lbnan Bunalm (1958) : 1957 Hazirannda Lbnan'da yaplan genel seimlere Cumhurbakan Camile Chamounun hile kartrarak kendisinin grev sresini 4 yl daha uzatacak bir parlamento setirmesi ve Amerikann yaynlad Eisenhower Doktrinini desteklemesi siyasal bir krize sebep olmutur. Hlbuki yars Hristiyan, yars Mslman olan Lbnan halknn Mslman-Arap kesimi esas itibariyle Nasr taraftar idi ve Eisenhower Doktrinine aleyhtard. Lbnan halknn ikiye blnmesinden sonra muhalif bir gazetecinin ldrlmesiyle olaylar Beyrut ve Trablus'da (Tripoli) grevlere dnt. Cumhurbakan Chamoun, 13 Maysta Amerika, ngiltere ve Fransaya bavurarak, btn bu yaplanlarn bir yabanc (bilhassa Suriye'nin) mdahalesinin eseri olduunu bildirdi ve bu sebeple Lbnan'a yardm yaplmasn istedi. Bu arada Irakta monarinin yklmas ve Badat Paktnn zarar grmesi mdahale yanls olmayan ABDnin fikrini deitirdi. ABD yaklak 15.000 askeri Lbnana kard. ABDnin basklar zerine Chamoun cumhurbakanlnn sresini uzatmamay kabul etti. Genel Kurmay Bakan ahabn Lbnan parlamentosu tarafndan cumhurbakan seilmesiyle buhran yatmtr. d) Badat Pakt : Fransa ve ngilterenin Ortadoudaki etkinliini azalnca Sovyet Rusya'nn Orta Dou'ya szmasn nlemek maksadyla Orta Dou lkeleri arasnda bir ittifak kurma fikri, esasnda Amerika'dan gelmi, fakat fikir Trkiye tarafndan gerekletirilerek, 1955 ubatnda Trkiye ile Irak arasnda Badat'ta bir ittifak antlamas imzalanmtr. Nisan 1955'te ngiltere, Eyll 1955'te Pakistan ve Kasm 1955'te ran Badat Paktna katlarak, ittifak geniletilmitir. Ancak Irak dndaki Arap lkelerinin pakta katlmamas ve buna kar Ortadounun; pakta katlanlar (Irak, ran ve Pakistan), kar kanlar (Msr, Suriye, Suudi Arabistan ve Yemen) ve tarafsz kalan ( rdn ve Lbnan) lkeler olmak zere gruplamas SSCBnin iini kolaylatrm, paktn amacna ulamasn engellemitir. Amerika, Arap devletlerinin tepkisini fazla ekmemek iin pakta resmen ye olmad, ama ye devletlere askeri teknik ve ekonomik yardmda bulunacan belirterek paktn glenmesine alt. Sovyetler Birlii'nin tehdidine ve yaylmasna kar, NATO ile SEATO'yu birletiren Badat Pakt'nn kurulmas Trk-Sovyet ilikilerini daha da gerginletirdi. Ayrca, Irak hari Arap devletleri ile Trkiye arasndaki mnasebetler olumsuz bir seyir takip etmeye balad. Not: Bu paktn kurulmas Ortadounun liderliinin Trkiyeye gemesi Arap dnyasn kendi ats altnda toplamak isteyen Msr lideri Nasr endielendirmitir. Nasr, paktn kurulmasndan sonra bat aleyhtarln artrm, SSCB ile ilikilerini sklatrmtr. Buda Svey Krizine ortam hazrlamtr. e) CENTO (Merkezi Antlama rgt) : Irakta yaplan askeri darbenin ardndan monarinin yklmas zerine 24 Mart 1959'da da Irak, Badat Pakt'ndan ekildiini resmen aklad. Irak'n ayrlmasndan sonra Paktn merkezi Ankara oldu. 18 Austos 1959'dada Badat Pakt'nn ad 'Merkezi Antlama rgt" yani "CENTO" olarak deitirildi. CENTO'nun ilk toplants, 7-9 Ekim 1959'da Washington'da yapld. rgt, aslnda savunma amacyla kurulmu olmasna ramen; faaliyetlerini, yeler arasnda ekonomik, kltrel ve teknik ibirlii konularna yneltti. ABD, rgte daha fazla destek vermeye balad. Bu ekliyle 20 yl devam eden rgt, 12 Mart 1979'da Pakistan'n ve ran'n ayrlmas ile dalma noktasna geldi. Trkiye, 13 Mart 1979'da, bu devletlerin CENTO'dan ayrlmas kararlarn saygyla karladn ve bu durumda CENTO'nun blgedeki ilevini fiilen kaybettiini, rgtn ilgili anlama hkmleri gereince sona erdirilmesi iin gerekli ilemlerin yaplacan aklad. Bylece, Badat Pakt'nn bir devam eklinde olan CENTO, hukuken olmasa bile fiilen sona ermi oldu. f) Eisenhower Doktrini : ABD zellikle 1956 ylnda ortaya kan Svey krizin-den sonra Arap Dnyasnda Batl devletlerin imajnn zedelendiini bunun yerine SSCBnin prestijinin arttn anlamtr. Bu durumu dzeltmek iin Bakan Eisenhower 5 Ocak 1957 de Amerikan Kongresine gnderdii mesajda Svey Krizinden sonra SSCBNN Svey Kanalna ve Bat'nn Orta Dou'daki petrol kaynaklarna hkim olarak, blgeyi siyasi kontrolleri altna almaya ve Bat Blouna bu sayede byk bir darbe vurmaya yakn oluunu belirtmitir. Bu artlarda yaplacak iki ey vard: Biri, blge lkelerinin ekonomik skntlarnn giderilmesine yardmc olmak; dieri de, ister ikili, ister toplu mnasebetler yoluyla, bu lkelere, komnizm hegemonyasnn neler getirebileceini anlatmak ve bunlarn komnizme kar koymalarna yardm etmekti. Bu gerekelerle bakan Eisenhower 5 Ocak 1957 de Kongreye gnderdii ve Eisenhower Doktrini adn alan mesajda btn bu hususlar akladktan sonra, Kongre'den kendisine aadaki yetkilerin verilmesini istiyordu: Bamszln korumak iin ekonomik kalknma abas iine giren Orta Dou lkelerine ekonomik yardm yapmak.

TARH 2013

~ 298 ~

************************************************ TARH ************************************************** Bunlardan isteyen lkelere askeri yardm yapmak. Bu lkelerin istemeleri artyla, "milletleraras komnizmin kontrol altnda bulunan bir lkeden gelecek ak silahl saldrlar karsnda, Amerikan silahl kuvvetlerinin kullanlmas Eisenhower Doktrini iki bakmdan Amerikan d politikas iin mhim bir gelimeyi ifade etmekteydi. Birincisi, Amerika'nn Orta Dou ile balant alann bir hayli geniletmesidir. Her ne kadar Amerika Orta Dou ile ilgisini ilk defa Truman Doktrini ile gstermi ise de, Truman Doktrini sadece Trkiye ve Yunanistan'a ve yine sadece askeri yardm yaplmasn ngrmekteydi. Hlbuki Eisenhower Doktrini, btn bir Orta Dou blgesini iine alyor ve Amerikan askerinin kullanlmas suretiyle, blgedeki lkelerin komnizme kar savunulmasn da zerine alyordu. g) rdn Buhran : rdn Kral Hseyin, Msr ve Suriye ile birlikte Eisenhower Doktrinine ilk kar kanlar arasnda yer almakla beraber, bu doktrinden ilk faydalanmak isteyen kii kendisi oldu. 1948-1949 Arap-srail sava srasnda Filistin'den kaan bir milyona yakn Filistinli Araptan yarm milyon kadar rdn'e snmt ve bunlarn byk ounluu hararetli Nasr taraftar idi. Nasr'n Filistin'i tekrar kendilerine kazandracana inanyorlard. Durum bu ekilde iken rdn'de 1956 Ekiminde yaplan seimleri Nasrclar kazand ve Babakanla Nabulsi geldi. Kral Hseyin ile Babakan Nabulsi arasnda ilk gnden balayan srtme, 1957 Nisannda tam bir atma iine girdi. Nabulsi, sol eilimli Genelkurmay Bakan Ali Abu Nuvar'la ibirlii yaparak Amman zerine tank birlikleri sevk etmeye hazrlanrken, Kral tarafndan Babakanlktan drld. Kral Hseyin Nabulsi'yi bertaraf ederken, Amerika'nn ve Suudi Arabistan'n da desteini salamt. 13 Nisanda krala bal kuvvetlerle sosyalist subaylar arasnda atmalar balad. Olaya Msr ve Suriyenin de dhil olmas Babakan ve Genel Kurmay Bakannn Suriyeye kamas zerine halk sokaklara dkld ve grevler balad. Gelimeleri endie ile takip eden Amerika btn arln rdn'n yanna koydu. Amerika, bir yandan "rdnn bamszlk ve toprak btnln hayati ehemmiyette telakki ettiini" bildirirken, te yandan da Akdeniz'deki Amerikan VI. Filosu 25 Nisanda Beyrut aklarnda demir atyordu. sraile de frsattan yararlanmamas hususunda uyarda bulunulmutu. Irak ve Suudi Arabistan da rdn'n yannda yer aldlar. Hatta Irak hkmeti yaynlad bir bildiride, rdn'de krallk rejiminin yklmas halinde, Irak'n rdn'e asker sokacan aklad. Arap dnyasnn monarisi sk bir dayanma iine girmi bulunuyordu. Bu dayanma Amerika'nn destei ile birleince, Kral Hseyin karklar ve lkesine ynelen tehlikeyi bertaraf etmeye muvaffak oldu ve i kriz de bylece kapand. Bylece rdn Eisenhower Doktrininden yaralanan ilk lke oldu. h) srailin Kurulmas (1948) :

srail Devletinin kurulmasnda Balfour Deklarasyonu olduka nemli bir paya sahiptir. Lord Arthur Balfour, 2 Kasm 1917 tarihinde uluslararas Siyonist hareketin liderlerinden olan Lord Rothschild'e bir mektup gndererek, Filistin topraklarnda bir Musevi devleti kurulmas konusunda ngiliz hkmetinin destek vereceini bildirmitir. ngiltere, Filistin'deki durumun daha ktye gitmesini nlemek iin 1939 ylnda, Filistin'e yaplacak Yahudi glerini ok snrlad. Fakat bu sefer Avrupa'nn eitli yerlerinden Yahudiler Filistin'e kaak olarak girmeye baladlar. Bu kaak gleri Haganah adl gizli bir tekilat organize ediyordu. Filistin'deki ngiliz kuvvetleri bu kaak gleri nlemeye alnca ngiliz askerleri ile Yahudiler arasnda silahl atmalar kt. Bu atmalarda Irgun adl Yahudi tedhi tekilat aktif bir rol oynamakta idi.

TARH 2013

~ 299 ~

************************************************ TARH ************************************************** II. Dnya sava biter bitmez ABD bakan Truman, ngiliz hkmetine bavurarak 100.000 Musevinin derhal Filistin topraklarna gnderilmesini talep etti. ngiltere bir sre uratktan sonra, Filistin'den yakasn kurtarmaya karar verdi ve 2 Nisan 1947 de meseleyi Birlemi Milletlere gtrd. Meseleyi ele alan Genel Kurul, iki haftalk mzakerelerden sonra, Filistin meselesine bir zm bulmas iin bir zel komisyon kurdu. Bu komisyona byk devletler sokulmamt. B.M. Filistin Komisyonu, 16 Haziran-24 Temmuz tarihleri arasnda bizatihi Filistin'de yapt incelemelerden sonra, Austos aynda raporunu yaynlad. Bu raporda Komisyon, oybirlii ile, Filistin'in bamszln teklif ediyordu. Lakin bu bamszlk nasl olacakt? Bu noktada Komisyon ikiye ayrld. Kanada, ekoslovakya, Guatemala, Hollanda, Peru, sve ve Uruguayn destekledii ounluk teklifine gre, Filistin Araplarla Yahudiler arasnda taksim edilmeli ve iki ayr bamsz devlet kurulmalyd. Kuds ehri ise milletleraras statye sahip olmalyd. Hindistan, Yugoslavya ve ran tarafndan desteklenen aznlk teklifine gre de, Filistin, Yahudi ve Arap devletlerinden meydana gelen "federal" bir devlet olmalyd. Yahudiler ounluk plann, Araplar ise aznlk plann tuttular. nk Araplara gre, aznlk plan veya teklifi, Filistin'in toprak btnln korumaktayd. Birlemi Milletler Genel Kurulu, 27 Kasm 1947'de, Filistin Komisyonunun ounluk teklifini benimsedi ve 13 aleyhe ve 10 ekimsere kar, 33 oyla Filistinin Araplarla Yahudiler arasnda taksimine karar verildi. Fakat karara gre, Filistin'de kurulacak Yahudi ve Arap devletleri arasnda bir ekonomik birlik kurulacak ve Kutsal Kuds ehri de milletleraras statye sahip olacakt. Genel Kurulunun taksim karar btn Arap dnyasnda tepki ile karland. Arap lkeleri 17 Aralk 1947 de Kahire'de yaptklar toplantda, Filistin'in taksimi kararn nlemek iin savaa gitme karar aldlar. B.M. karar zerine ngiltere yapt bir aklamada, 15 Mays 1948'den itibaren Filistin'deki btn kuvvetlerini ekeceini ilan etti ve Nisan 1948'den itibaren kuvvetlerini ekmeye balad. Bu ekme iinin tamamlanmasndan bir gn nce de, David Ben Gurion bakanlnda 14 Mays 1948 gn Tel-Aviv'de toplanan Yahudi Milli Konseyi, srail Devleti'nin kuruluunu ilan etti. srail Devleti kurulur kurulmaz, Msr, rdn, Suriye, Lbnan ve Irak ordular 15 Maystan itibaren srailin zerine yrmeye baladlar. Birinci Arap-srail sava balamt. in ilgin taraf, Amerika yeni srail devletini 14 Mays gn tand halde, Sovyet Rusya Arap-srail savann kmasndan iki gn sonra tand. Yani Sovyetler aka Araplara kar cephe almt. 1948-49 Arap-srail Sava bir yl kadar srd. srailin ancak 75.000 kiilik muntazam bir ordusu olmasna ve be Arap devletinin saldrsna uramasna ramen, Araplar her yerde ar yenilgiye uradlar. lerinde en iyi savaan rdn ordusu oldu. Sava kt andan itibaren Birlemi Milletler de bir atekes salamak iin taraflar arasnda araclk abalarna giriti. Bu abalara, Araplarn beceriksizlii ve yenilgileri de eklenince Arap lkeleri iin srail ile atekes imzalamaktan baka are kalmad. srail-Msr atekes anlamas 24 ubat 1949 da Rodos'ta, srailLbnan atekes anlamas 23 Mart 1949 da Rasen Nakura'da, srail-rdn atekesi 3 Nisan 1949 da Rodos'ta ve srail-Suriye atekesi de 20 Temmuz 1949 da Manahayim'de imzaland. Irakn srail ile snr olmad iin herhangi bir atekes anlamas imzalamas da sz konuulmad. srail Araplarla yapt muharebelerde ok baarl olduu iin, atekes anlamalarnn izdii fiili snrlar iindeki srail topraklar, Birlemi Milletlerin taksim kararnda kendisine verilenden ok geniti. srail Filistin topraklarnn hemen hemen drtte n ele geirdi. Keza, taksim kararna gre, Kuds ehri milletleraras statye sahip olaca halde, savan sonunda yars srail in eline geti, yars da rdn'de kald. 1967 savanda srail Kuds'n dier yarsn da ele geirecektir. Gnmze kadar ou Filistin topraklar ele geirildi. BOP projesi ile byk srail kurulmak isteniyor. 1948-1949 Arap-srail Savann Sonular : Sava Filistin'de yaayan bir milyon kadar arap yerinden yurdundan etmi ve bir Mlteciler Meselesi ortaya kmtr. Arap lkeleri iinde en kuvvetli orduya sahip olduu sanlan Msrn, savata en ar yenilgiye urayanlardan olmas, Msr'da monarinin, yani Kral Faruk rejiminin devrilmesine ortam hazrlamtr. Kk bir srail ordusu karsnda be Arap devletinin askeri gcnn yenik duruma dmesi, Arap dnyasnda "milliyetilik" duygusunu glendirmi ve bir Arap Milliyetilii hareketi ivme kazanmtr. Savan sonunda bar antlamas yaplmamas ilerde Arap-srail Savalarnn tekrar kmasna ortam hazrlamtr. Not: Msrda Arap srail Savalarndan sonra krallk rejiminin zayflamas Kral Faruk rejiminin devrilmesine ve yerine Cemal Abdn Nasrn iktidara gelmesine yol amtr. Nasr ktidara geldikten sonra Arap Milliyetiliinin liderliini stlenmeye almtr. Not: Amerika, ngiltere ve Fransa, 25 Mays 1950 de bir Deklarasyon yaynlayarak, Arap lkelerine ve sraile, ancak bunlarn i gvenliklerinin gerektirecei kadar silah satacaklarn ve bunu da, bu silahlarn baka bir devlete kar kullanlmamas art ile yapacaklarn bildirdiler. Ksacas, Batllar Orta Douya bir silah ambargosu tatbik etmilerdir.

TARH 2013

~ 300 ~

************************************************ TARH ************************************************** Smrgeciliin Sona Ermesi

TARH 2013

~ 301 ~

************************************************ TARH ************************************************** ASYA Alannda Smrgeciliin Sona Ermesi :

a. Hindistan : Hindistan Bamszlk Hareketinin lideri olan Gandi ilk olarak Gney Afrika'da Hint topluluunun vatandalk haklar iin bar bakaldr uygulad. Afrika'dan Hindistan'a dndkten sonra yoksul ifti ve emekileri baskc vergilendirme politikasna ve yaygn ayrmcla kar protesto etmeleri iin rgtledi. Hindistan Ulusal Kongresi'nin liderliini stlenerek lke apnda yoksulluun azaltlmas, kadnlarn serbestisi, farkl din ve etnik gruplar arasnda kardelik, kast ve dokunulmazlk ayrmclna son, lkenin ekonomik yeterliliine kavumas ve en nemlisi olan Swarajyani Hindistan'n yabanc hkimiyetinden kurtulmas konularnda lke apnda kampanyalar yrtt. Gandi Hindistan'da alnan Britanya tuz vergisine kar 1930'da yapt 400 kilometrelik Gandi Tuz Yry ile lkesinin Britanya'ya kar bakaldrmasna nclk etti. 1942'de Britanyallara ak arda bulunarak Hindistan' terk etmelerini istedi. II. Dnya Savann olduka ypranm kan ngiltere daha fazla kar koyamad ve 14 Austos 1947de Hindistann bamszln tanmak zorunda kald.

b. Pakistan : 15 Austos 1947 ylndan nceki tarihi Hindistan ile ayndr. "Pakistan" ad ilk olarak, ngilterede renim gren Mslman renciler tarafndan 1940 ylnda ortaya kondu. Mslman Ligi'nin Muhammed Ali Cinnah'n bakanlndaki 23 Mart 1940 tarihli oturumunda Hindistan'n Mslmanlar ve Gayrimslimler arasnda blnmesi karar alnmtr. 14 Austos 1947 ylnda Muhammed Ali Cinnah, Pakistan Genel Valisi olmu ve Pakistan bamszln kazanmtr. c. Vietnam : 19. yzylda inhindi Birlii iinde bir Fransz smrgesi haline gelen Vietnamda Fransa'nn lkeyi ekonomik ynden smrmesi ve siyasi basks, Fransz ynetimine kar kuvvetli bir milli direni hareketine sebep oldu. 1930 ve 1945 yllar arasnda Fransa'ya kar hareketlerde komnistler 1941'de Vietnam Bamszlk Cemiyetini (Vietminh) kurdular. kinci Dnya Savanda Vietnam' igal eden Japonya 1945'te teslim olunca, Vietminh birlikleri Hanoi'de iktidar ele geirdiler. Liderleri Ho Chi Minh Vietnam'n bamszln ilan etti. Fransa gneyde milli ihtilali bastrmay baard. Fakat kuzeyde smrge rejimini yeniden kurmak istemesi, inhindi Savalarnn patlak vermesine sebep oldu. 1946'dan 1954'e kadar devam eden sava, Fransa Dienbienphu Muharebesinde bozguna uraynca son buldu. 21 Temmuz 1954'te Cenevre Antlamas imzaland. Bu antlama kararlarna gre geici olarak lke, kuzeyde komnist kontrolndeki Demokratik Vietnam Cumhuriyeti, gneyde Vietnam Cumhuriyeti olmak zere iki ayr devlete blnd. Blnme hatt 17. paraleldi. d. Dier lkeler : Malezya: ngiliz hkimiyetindeki smrge devleti durumuna ngiltere, Japonya, Avustralya, Yeni Zelanda ve Amerika Birleik Devletleri'nin destei ile 16 Ey-ll1963'te Malezya Federasyonunun kurulmasna son verdi. Bu federasyona Malezya, Singapur, Saravak, Sabah ve Brunei Sultanlklar katlm, 1965te Singapur federasyondan ayrlmtr.

TARH 2013

~ 302 ~

************************************************ TARH ************************************************** Uzun yllar ngiliz smrgecilii altnda kalan Seylan Adas, 1948 ylnda ngiliz Milletler Topluluuna dhil, bamsz bir ye devlet olmutur. Endonezyada Ahmed Sukarno 1927de kurulan Milliyeti Partinin bakan olmasyla beraber Hollandaya kar yaplan bamszlk mcadelesi glendi. 17 Austos 1945te Japonlarn teslim olmalaryla Endonezyada Ahmed Sukarno bakanlnda bir hkmet kurularak bamszlklarn ilan ettiler. lk nce bamszl tanmayan Hollanda, daha sonra Endonezyann bamszln tanmak zorunda kald. 1882de ngiliz stilasna urayan Birmanya (Myanmar) II. Dnya Savann sonunda Japon igali bitince ngilizlere kar bir bamszlk sava balatarak, 4 Ocak 1948de bamszln ilan etti. AFRKA Alannda Smrgeciliin Sona Ermesi :

I. II. Dnya Savann sona erdii 1945te Afrikada Fas, Msr, Liberya ve Britanya Uluslar Topluluuna bal olan Gney Afrika. II. Dnya Savandan Afrikada en ok smrgeye sahip ngiltere ve Fransann olduka ypranm bir ekilde kmas, ngiltere ve Fransa dnda Afrikada smrgeleri olan Almanya, Belika, Portekiz ve Hollandann savan ykc etkilerine maruz kalmas buna kar Afrikada devletlerinin ekonomik ynden glenmeye balamalar ve milliyetiliin glenmesi ktadaki smrgeciliin zayflamasnda etkili olmutur. Bu ynde atlan ilk adm 1957 ylnda ngiltereye kar bamszln kazanan Gana olmutur. Ganann bamszln Nijerya ve Sierra Lione (1960) ve Gambiya(1965)nn bamszlklar izlemitir. Kenyada 1952de Mau Mau gizli rgtnn balatt ngiltereye kar isyan hareketi 1963te bamszln kazanlmasyla sonulanmtr. Tanganika ve Ugandada bu dnemde ngiltereye kar bamszln kazanmtr. Fransaya kar Afrikada balayan en nemli bamszlk hareketi Cezayirde olmutur. kinci Dnya Savanda (1942) Cezayiri mukavemet merkezi olarak kulland. Sava bittikten sonra Cezayirliler gsterdikleri fedakrla karlk bamszlk veya Franszlarla ayn haklara sahip olmak istediler. Bu istek Franszlar tarafndan byk bir tepki ile karland ve halk katledilmeye baland. 1948de Fransa burann smrge deil, Fransa topraklar olduunu ilan etti. D dnyaya kar yaplan bu ilana ramen buray bir smrge olarak idare etmeye almlar ve asla Cezayir halkna Franszlarla eit haklar tanmamlardr. Milli Kurtulu Cephesi ve Cezayir Ulusal Hareketinin Fransaya kar mcadelede tekilatlanmaya balayan halk, muntazam bir ordu kurmay baard. 1954 senesinde bilfiil balayan silahl mcadele, 1956 senesinde bamszla kavuan Fas ve Tunusun da desteini salad. Mcadele 1962de Evian Antlamas'nn imzalanmas ve Cezayir Demokratik Halk Cumhuriyeti adyla bamszln kazanlmasyla neticelendi. Fransa 1956 ylnda Cezayiri elde tutmak istedii iin Fas ve Tunusun bamszln tanmtr. 1911 ylnda talyann hkimiyetine giren Libya (Trablusgarp) mttefik devletlerin yardm ile 1951 ylnda yabanclarn idaresi son bularak Libya Krall kuruldu. 1953 ylnda Arap Birliine ve 1955 ylnda da BMye ye oldu. Afrika Birlii Tekilat : 25 Mays 1963 tarihinde kuruldu, 9 Temmuz 2002'de dald. Afrika Birlii (AfB) - African Unity AU, bu kurumun yerini ald. Temel amac Afrika lkeleri arasnda dayanma ve ibirliini artrmaktr. Merkezi Etiyopya'nn Addis Ababa ehri idi. rgt art'n 32 devlet imzalamtr. Souk Sava Dneminde Trk D Politikas Trkiye II. Dnya Savandan sonra SSCBnin basks zerine Bat Blouna yakn bir politika izlemeye nem vermitir. Bu durumun nedenlerine baktmzda: II. Dnya Sava sona ermeden 19 Mart 1945te Moskova Bykelisi Selim Sarperi kabul eden Molotov, Sovyet hkmetinin gnn artlarna ve II. Dnya Sava sonunda ortaya kan yeni duruma uygun olmad iin esasl deiiklikleri geciktirdiine inand 17 Aralk 1925 tarihli Trk-Sovyet Dostluk ve Tarafszlk Antlamasn feshettiini bildirmitir. Trkiyenin yeni bir anlamann yaplmas nerisine kar 7 Haziran 1945te Molotov, Bykeli Sarpere iki lke arasnda yeni bir antlama yaplabilmesi iin; Boazlarn Trkiye ile birlikte savunulmas, bunu salamak iin de Sovyetlere Boazlarda deniz ve kara sleri verilmesi, Montreux Szlemesinin deitirilmesi, Kars ve Ardahann Sovyetler Birliine iade edilmesi gerektiini ileri srmtr. Bir yl sonra ise 8 Austos 1946da Boazlarla ilgili grlerini ieren bir notay Trkiyeye vermitir. Bu notada; Sovyetler Birlii, kinci Dnya Sava iinde meydana gelen olaylarn, Montreux Szlemesinin Karadeniz devletlerinin gvenliini salamakta yetersiz kaldn ileri srerek, Boazlardan gei rejimini dzenleme yetkisinin Trkiye ile Karadeniz devletlerine ait olmasn ve boazlarn Trkiye ile Sovyetler Birlii tarafndan ortaklaa savunulmasn istemitir. Sovyet notas zerine ABD ve ngiltere ile durumu gren Trkiye, bu istekleri reddetmitir.

TARH 2013

~ 303 ~

************************************************ TARH ************************************************** Sovyetler Birlii 24 Eyllde ikinci bir nota vererek ayn istekleri tekrarlamtr. Bu ortamda Trkiye, Sovyet tehlikesine kar bamszln ve toprak btnln koruyabilmek amacyla, 1939 ylndan itibaren ittifak iinde bulunduu ngilterenin ve sava sonunda dnyann en gl devleti olarak ortaya kan ABDnin desteini aramtr. Fakat gerek Trkiyenin savata tarafsz kalm olmas, gerekse Trkiyede byk bir endie uyandran Sovyet davranlarnn batda ayn tepkiyle karlanmamas sebebiyle balangta istedii destei elde edememitir. Bu arada Yunanistanda i sava balamas ve komnizm tehlikesinin glenmesi zerine ngilterenin de telkinleriyle ABD, Trkiye ve Yunanistana Truman Doktrini erevesinde yardm yapmaya balamtr. 12 Temmuz 1947de Trk-Amerikan ikili antlamasn, 4 Temmuz 1948de imzalanan ekonomik ibirlii antlamas takip etti. Anlamadan sonra Marshall Plan erevesinde 19491951 yllar arasnda Trkiyeye ABD ekonomik yardm yapt. 1951 ylndan sonra bu yardm Ortak Savunma Program na dhil edilecektir. a) Trkiyenin NATOya ye olmas : SSCBnin yaylmac bir politika izlemesi ve Cominformu kurarak Dou Blokunu oluturmas zerine ABD SSCBye kar ortak bir savunma rgt kurulmas kararn alm ve 4 Nisan 1949da NATO (North Atlantic Treaty Organization)yu kurmutu. Trkiyenin bu dnemde Avrupa Konseyine yeliinin kabul edilmi olmasna ramen NATOya ye olma giriimleri zellikle ngiltere olmak zere baz Avrupal devletler tarafndan siyasi, ekonomik ve kltrel gerekelerle reddedildi. Bu arada Trkiyede DPnin iktidara gelmesiyle beraber liberal eilimli bir politika izlemesi ABD ile ilikileri yeni bir istikamete ynlendirmiti. Bu durumu frsat bilen DP ynetimi meclis karar olmadan 4.500 kiilik bir askeri gc ABDnin nderliini stlendii NATO kuvvetlerine yardmc olmas iin Koreye gnderdi. Kore Savandan sonra Trkiyenin NATOya alnmas konusunda ABDnin tavr deimeye balad. nk Kore Sava, kinci Dnya Savandan sonra artk kmas beklenmeyen blgesel savalarn hi de ihtimal d olmadn gsterecek ve NATO lkelerini, zellikle de ABDyi Sovyetler Karsnda daha etkili tedbirler almaya yneltecektir. Sonuta Sovyetler Birliine kar set ekme ve kabilecek muhtemel bir savata askeri slere ihtiya duyulmas sebebiyle ABD, Trkiyenin NATOya alnmasn gerekli grecektir. Bu gelimelerden sonra NATO Bakanlar Konseyi 15 -20 Eyll 1951 tarihinde Trkiye ve Yunanistann NATOya ye olarak alnmasna oybirlii ile karar ver-di. TBMMde 18 ubat 1952de Kuzey Atlantik Antlamasn tasdik etmi bylece Trkiye NATOya resmen ye olmutur. Trkiyenin NATOya alnmasnda, Koredeki askeri baars, uluslararas sorunlarda Batllarla birlikte hareket etmesi ve modern olmamakla beraber gl bir kara ordusuna sahip olmasnn yan sra, Bat savunmas iin gerekli olan jeopolitik yerinin nemi, birinci derecede etkili olmutur denilebilir. Trkiyenin bu yelikle Batllara yaklama politikas, bir yandan lkenin ekonomik kalknmas ve silahl kuvvetlerinin modernizasyonu iin gerekli kaynaklarn d yardm yoluyla Batdan kolay salanabileceine inanlmas gibi amalar etkili olmutur. b) Avrupa Konseyine yelik : 5 Mays 1949da 10 lke - Belika, Danimarka, talya, Lksemburg, Hollanda, Norve, sve ve ngiltere -merkezi Strasburg olmak zere Avrupa Konseyini kuran antlamay imzalamlardr. u an Avrupa Konseyi'nde 47 ye lke bulunmaktadr. Trkiye 8 Austos 1949da Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin davetiyle beraber Yunanistan ve zlanda ile birlikte konseye katlmtr. Trkiyenin AVRUPA Konseyine girmesinde; bat blouna yakn olma amac, ABD ile ilikileri glendirme istei, Avrupal devlet statsnde saylma ve Trkiyenin Avrupa ile her trl alanda btnleme salama amalar etkili olmutur. c) Balkan ttifakna Katlma : ABDnin Avrupada SSCB kontrol dndaki tek komnist devlet olan Yugoslavya ile NATOya girmesi kesin olan Yunanistan ve Trkiyenin bir ittifak yaparak SSCBnin Akdeniz ve Balkanlarda de yaylmasn engellemek istemesi zerine Balkan ttifak kurulmutur. Bunun zerine 1951 yl sonuna doru lke arasn-da balayan yaknlama 1952 boyunca da devam etmi ve 28 ubat 1953'te Ankara'da lkenin Dileri Bakanlar tarafndan bir "Dostluk ve birlii Antlamas" imzalanmtr. Bu antlamaya gre devlet ortak karlaryla ilgili konularda birbirlerine danacaklar ve ye devletlerin Dileri Bakanlar ylda en az bir defa toplanacakt. Dileri Bakanlar arasnda sren toplantlar sonucu yenilenlemeler salanm, 9 Austos 1954'te lke arasnda Bled Antlamas imzalanmtr. Bu antlamaya gre taraflar, aralarndan her-hangi birine ya da birkana ynelen bir saldry kendilerine de yaplm sayarak askeri g de dhil her trl nlemi alacaklard. Ama daha paktn ilk gnlerinden itibaren Trkiye ve Yugoslavya arasnda gr ayrlklar ortaya km ve 1955'ten itibaren Sovyetlerle ilikilerini dzeltmeye balayan bu lkenin pakta ilgisi azalmtr. Trkiye ile Yunanistan arasnda Kbrs sorununun ortaya kmasyla da Paktn dourduu olumlu hava silinmeye balamt. Pakt 1960 ylna kadar devam etmi 1960 Hazirannda da resmen sona erdii aklanmtr.

TARH 2013

~ 304 ~

************************************************ TARH ************************************************** d) Badat Pakt ve CENTO yelii : ABDnin Sovyet yaylmaclna kar Ortadouda ortak bir savunma ve ibirlii kurmak istemesi zerine kurulan Badat Paktnn kuruluunda Trkiye olduka nemli bir rol oynamtr. Trkiye hem NATOya girerken ngiltereye verdii Ortadounun savunulmasnda aktif rol alaca szn yerine getirme hem de Ortadouda etkinliini artrma amacyla paktn kurulmasna nclk etmitir. Ancak pakt kurulu amacna ulaamam, Trkiyenin SSCB ile ilikilerini gerginletirmitir. Ayrca pakta kar kan bata Msr olmak zere Arap lkeleriyle (Suriye, Suudi Arabistan ve Yemen) ilikileri de olumsuz ynde etkilemitir. Irakta monarinin devrilmesi sonucunda pakttan ayrlma kararnn alnmas zerine paktn merkezi Ankaraya tanarak CENTO (Merkezi Antlama rgt - Central Treaty Organization) adn almtr. ABDnin youn desteine ramen 20 yl devam eden rgt, 12 Mart 1979'da Pakistan'n ve ran'n ayrlmas ile dalma noktasna geldi. ABD, NATO STRATEJLER VE TRKYE : NATO kuruluundan itibaren savunma politikalarn NATO Stratejisi ad verilen ana balklar altnda toplamtr. Bu stratejilerle ilgili ksaca unlar sylenebilir: Snrl Sava Stratejisi: NATO'nun kurulu yllarnda ABD Hava Kuvvetleri zayf olduu iin SSCB karsnda asker saysal dengenin salanmas benimsendi. Bu yaklama gre NATO'nun asker saysnn hzla artrlmas planland. Kitlesel Karlk Stratejisi: NATO iin bu kadar asker beslemek hem ok pahalyd hem de atom silahlar kapasitesini hzla gelitiren SSCB, konvansiyonel (klasik silahlar) gle durdurulmayacak bir nitelie brnmt. Bu erevede, benimsenen bu stratejiye gre NATO, SSCB'ye kar kullanabilecei nkleer silahlar iin slere ihtiya duymaktayd. Esnek Karlk Stratejisi: SSCB'nin de etkili nkleer silahlar ve fzeler gelitirmesi, nkleer caydrclk kavramnn yerini nkleer denge kavramna terk etmesine yol at. Olas bir saldrda en son seenek olarak nkleer silahlara bavurulacakt. leri Savunma Doktrini: 1970'lerin sonlarnda benimsenen bu doktrine gre atma, yerleim merkezlerinden mmkn olduunca ileride ve uzakta tutulmalyd. Bylece merkezden uzak kanat lkelere daha fazla yk dyordu. Bu nedenle ye lkeler, kendi snrlarndan mmkn olduunca uzakta savaa gireceinden bu lkelerin hava kuvvetlerinin gelitirilmesine ynelik admlar atld. Souk Sava Sonras NATO Stratejileri: Varova Paktnn dald bir ortamda NATO'ya gerek olmad tartlrken Ekim 1991'de NATO, yeni bir strateji benimsedi. Buna gre, NATO'nun tek varolu nedeninin toplu savunma olmad vurgulanyor, ttifakn, yelerinin gvenliini etkileyen her trl krizin ynetimiyle ilgilendii belirtiliyordu. Nisan 1999'da NATO, yine baz yeni ilkeler benimsedi. ye lkeleri tehdit eden etnik ve din rekabet, terrizm, insan haklar ihlalleri, blgesel atmalar gibi konular NATO'nun yakndan takip ettii belirtilerek NATO'ya yeni grev alanlar oluturuldu. Souk Sava Dneminde Trkiyede Meydana Gelen Gelimeler a) Siyasi Gelimeler : II. Dnya Savann bitmesiyle beraber Cumhurbakan smet nnnn demokrasiyi savunan mttefiklerle ilikileri glendirmek isteyen ok partili hayata gei srecini hzlandrmasna sebep olmutur. 1. Demokrat Partinin (DP) Kuruluu : Bu dnemde CHPnin iinde iftiyi Topraklandrma Kanunu kabul srasnda parti ii muhalefet olumu bu muhalefetin ban Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Kprl ve Refik Koraltan ekmitir. Bayar, Menderes, Kprl ve Koraltann verdii Drtl Takririn reddi zerine bu kiilerin parti kurma almalar balamtr. Partiden yazdklar sert yazlar nedeniyle ihra edilen Menderes, Kprl ve Koraltana CHPden ve milletvekilliinden istifa eden Bayarda katld. Cell Bayar, 1 Aralk 1945'te parti kuracaklarn aklad. nn tarafndan ankaya Kk'ne arlan Cell Bayar, cumhurbakanndan gerekli destei aldktan sonra 7 Ocak 1946 gn Demokrat Parti (DP) kuruldu.

TARH 2013

~ 305 ~

************************************************ TARH ************************************************** 2. 1946 Seimleri : DPnin basklar zerine CHP Milletvekili Seim Yasasn deitirmi ve Cumhuriyet tarihinde ilk defa tek dereceli seim esasna geilmitir. Cumhuriyet Halk Partisi 396, Demokrat Parti 65 ve bamszlar 7 milletvekillii kazanmtr. Trkiye Cumhuriyetinin ilk ok partili genel seimi olan bu seim adli denetim dnda, ak oy, gizli saym ve ounluk sistemi esasna gre yapld (ak oy - gizli tasnif). Bu usulszlklerinden dolay "aibeli seim" eklinde de anlmtr. Bu genel seim ile TBMM 8. dnem milletvekilleri seilmitir. 3. 1950 Seimleri : Trkiye tarihinin ilk demokratik seimleridir. Bu genel seim ile TBMM 9. dnem milletvekilleri seilmitir. Bu seimlerde ilk defa "gizli oy, ak tasnif" sistemi uygulanmtr. 4. Demokrat Parti ktidar : Demokrat Partinin kurulmasndan ekonomik skntlarn artmas zerine ekonomik konularda hkmete olan tepkilerin artmas zerine DP ile CHP arasnda ilikiler gerginleti. Bunun zerine smet nn taraflar arasndaki gerginlii azaltmak amacyla iki partinin liderleriyle grmeler yapm ve 12 Temmuz Beyannamesini yaynlamtr. (Beyannamede nn, siyasal partilerin Trk demokrasisinin vazgeilmez unsurlar olduunu vurgulad.) Not: Bu beyannamenin yaynlanmasndan sonra partinin CHPye bal gdml bir demokrasi yrttn ne sren Fevzi akmak, Yusuf Hikmet Bayur, Kenan ner, Osman Blkba, Sadk Aldoan ve Yusuf Kemal Tengirenk,20 Temmuz 1948'de Millet Partisi'ni (MP) kurdu. 14 Mays 1950 gn yaplan seimler Trkiye'de 27 yllk tek parti devrini sona erdirdi. 1923'ten beridir tek bana lkeyi idare eden Cumhuriyet Halk Partisi iktidar halkoyu ile Demokrat Parti'ye devretti. Seim sonularna gre DP % 52,7 oy alarak 408 milletvekillii kazanmt. CHP %39,4 ile 69 milletvekili ile temsil edilme hakk kazand. Millet Partisi 1, bamszlar 9 milletvekiline sahip oldular. Atatrk'ten sonra 11,5 yldr cumhurbakanl grevinde bulunan smet nn artk ana muhalefet lideriydi.22 Mays 1950 gn TBMM ald. Refik Koraltan bakanla seildi. Ardndan yaplan cumhurbakanl oylamasnda DP Genel Bakan, zmir milletvekili Cell Bayar 453 milletvekilinin katld oylamada 387 oy alarak Trkiye Cumhuriyeti'nin nc cumhurbakan seildi. Hkmeti kurmakla DP Aydn Milletvekili Adnan Menderes grevlendirildi. Ayn gn Menderes kendisinin ilk Cumhuriyetin 19.hkmetini kurdu. Bu dnemde Trkiyeye Marshall Plan erevesinde ABD yardmlar balad. NATOya yelik kabul edildi. Not:1950 seimleri tarihimizde "Beyaz Devrim" olarak adlandrlmtr. 5. 1954 Seimleri : CHPnin ekonomik skntlara ana muhalefet partisi olarak nemli zmler getirememesi Demokrat Partiyi glendirdi. 2 Mays 1954 seimlerinde Demokrat Parti gcn iyice arttrd. DP 5,1 milyon oy alarak, Trkiye Cumhuriyeti Genel Seimleri tarihinde (bugne kadar) krlamam bir oy rekoru krd. Parti toplam oylarn % 57,5'luk ksmn almt. TBMM,17 Mays 1954'te ald. Cell Bayar 513 milletvekilinin katld oylamada 486 oy alarak bir defa daha cumhurbakanlna seildi. 6. 27 Ekim 1957 Seimleri : Ekonomide yaanan darboaz ve siyasi alkantlar nedeniyle DP seimleri bir yl nceye ald. 27 Ekim 1957 gn yaplan seimler ncesinde kampanya olduka sert geti. Seimler iktidar zayflatt, muhalefetin elini glendirdi. Seimler ncesinde muhalefetin seimlere bir cephe halinde girmesini engelleyen DP, yine de oy kaybndan kurtulamad. Sonulara gre DP %47,9 oyla 424 milletvekili kard. Cell Bayar 610 milletvekilinden 413 DP milletvekilinin katld oylamada 413 oy alarak nc defa cumhurbakanlna seildi. Bu dnemde ekonomide ortaya kan olumsuzluklar hkmete kar eletirileri artrd. Hkmetin Vatan Cephesi kurma ve muhalif gazeteleri kapatma gibi baskc politikas yannda CHP liderlerine de saldrlar balad. 7. 27 Mays Askeri Mdahalesi : ktidar Muhalefet arasndaki ekime hkmetin muhalif dncede olanlar tutuklamaya kadar geni yetkilere sahip bir Tahkikat Komisyonu kurmasna yol at. Mecliste yaanan ekime sokaa da yansd. stanbul ve Ankarada kan olaylar bu ehirlerde skynetimin ilan edilmesine yol at. Btn bu gelimelerin Milli Birlik Komitesi Trk Silahl Kuvvetleri adna lke ynetimine el koydu. Kara Kuvvetleri Komutan Org. Cemal Grsel bakanlnda bir hkmet kuruldu. Siyasi faaliyetler askya alnd. Cumhurbakan Cell Bayar, TBMM Bakan Refik Koraltan ve Babakan Adnan Menderes bata olmak zere Demokrat Partililer tutukland. Demokrat Parti, 29 Eyll 1960'da kapatld.

TARH 2013

~ 306 ~

************************************************ TARH ************************************************** Milli Birlik Komitesi idam cezalarndan n onaylad. Tutuklu bulunan Maliye Bakan Hasan Polatkan ve Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu 16 Eyll 1961'de, Babakan Adnan Menderes ise ertesi gn mral Adas'nda idam edildi. Cell Bayar ve Refik Koraltan ile 11 kiinin idam cezas mr boyu hapse evrildi. 8. 1961 Anayasas : 1960 hkmet darbesinden sonra hazrlanarak 9 Temmuz 1961'de kabul edilen 1961 Anayasas olarak bilinen anayasa deiiklii, 1924 Anayasas'n yrrlkten kaldrmtr. 1961 Anayasas, gen subaylarn yapt 27 Mays askeri mdahalesinin ardndan, 37 yllk bir dnemde gelien politik yaamn ve zellikle de ok partili siyasi ortamn ihtiyalarna daha iyi cevap verebilecek bir anayasaya gerek olduu dnlmtr. Bu anayasa Souk Sava dnemine aykr olarak zgrlkleri arttran Trkiye'nin en demokratik anayasasdr. 9 Temmuz 1961'de halkn oyuna sunularak oylamaya katlanlarn %60,4 tarafndan kabul edilmitir. 1982 Anayasas'na kadar yrrlkte kalmtr. 1961 Anayasas ile : Gler ayrl salanmtr. ( Yasama-Yrme-Yarg) Yasama gc: Cumhuriyet Senatosu ve Millet Meclisi olmak zere iki meclistir. Yrtmenin dnda bamsz yarg organlar kurulmutur. Yasamadan kan yasalarn anayasaya uygunluunu kontrol eden Anayasa Mahkemesi kurulmutur. Yrtmenin, ynetimin tm eylemleri, kararlar anayasal bir kurulu olan Dantay denetimine verilmitir. Yani TBMM egemenlik hakkn kullanan tek organ ol-maktan kp Anayasa'da sz edilen yetkili organlardan biri olmutur. Kiinin temel hak ve zgrlkleri Anayasa ile gvenceye alnmtr. 1961 Anayasas ile tam bir parlamenter sisteme geilmitir. Demokratik, sosyal ve hukuk Devlet Anlay glenmitir.

b) Ekonomik Gelimeler : 1946 ylnda yaplan kur ayarlamas ile TL'nin deeri %53,6 orannda drlerek 1 Amerikan Dolar karl 2,80 TL olarak kur sabitlenmitir. Bu dnemde yaplan kur ayarlamas nedeni, sava sonras uluslararas fiyat dzeylerine ve yeni ekonomi politikalarna uyum salayarak ihracat artrmaktr. Ancak bu kur ayarlamas istenilen sonular vermemitir. 1947 ylnda IMF ve Dnya Bankas gibi kurululara yelik kabul edildi. 1947 Trkiye ktisadi Kalknma Plan hazrlanarak Marshall Plan erevesinde alnacak yardmlar iin gerekli hazrlk yaplmtr. Bu plan tarm, haberleme, sulama, enerji, demir-elik, maden ve sanayi alanlarn temel etkinlik noktalar olarak kabul ediyor ve tarmsal gelime zerinde odaklayordu. Trkiye 1948de Marshall Plan yardm kapsamna alnarak OEECye (Avrupa ktisadi birlii rgt) ye olmutur. Demokrat Partinin iktidara gelmesiyle yeni hkmet devletin ekonomik yaamndaki etkinliklerini snrlamaya ve zel kesimin gelimesini desteklemeye nem vermitir. 1950-1953 dneminde gerek tarmda gerekse sanayilemede nemli gelimeler salanmtr. Tarmn makinelemesi, kredi imknlar ve tarm iin belirlenen yksek fiyat politikas ile birlikte iklimin elverili olmas, bu dnemde tarm retimini artrmtr. Ayn zamanda, yabanc sermaye giriini kolaylatrc uygulamalar, para arznn artrlmas, ithalatn snrlandrlmas ve d krediler ile yardmlar sayesinde de hzl bir gelime gzlenmitir. Bu dnemde, byk kamu yatrmlarna arlk verilmitir. Plansz ekonominin ortaya kard olumsuzluklar ve ardndan gelen askeri mdahale zerine 1960 ylnda Devlet Planlama Tekilatnn kurulmasyla tekrar planl ekonomiye geilmitir. 1950-60 aras dnemde tarmda, hayvanclkta, retimde 1945-49 ve 1960-70 aras dneme gre olduka nemli gelimeler salanmtr.

TARH 2013

~ 307 ~

************************************************ TARH ************************************************** Souk Sava Dneminde Dnyada Meydana Gelen nemli Gelimeler Sputnik Uydusu: 1950lerin banda hem ABD hem de SSCB uzaya ilk uyduyu frlatmak iin birbirleriyle bir yar iine girmilerdi. ABDnin baarsz denemelerinin ardndan hi beklenmedik bir zamanda SSCB, bir basketbol topu byklnde 85 kg arlndaki Sputnik I uydusunun yrngeye oturtulduunu aklad. Sovyetler, 3 Kasm 1957de bu kez uzaya giden ilk canl olan Layka adl kpei tayan Sputnik II uydusunu da baaryla frlatt. Bu Uzay Yarn SSCBnin kazand anlamna geliyordu. Bu dnemdeki dier nemli bulular: Transistr (1947) , Kalp pili (1950) Lazer (1960), 1946 John Mauchy ve John Eckert'in gelitirdii, Amerika'nn ilk elektronik bilgisayar ENIAC halka gsterildi. 1947 Edwin Land bir dakikadan az bir srede siyah beyaz fotoraf karan polaroid makineyi icat etti. 1948 Willard Franck Libby, radyoaktif karbonla (kar-bon 14) tarihleme yntemini gelitirdi. 1949 ngiliz yazar George Orwell, ''1984'' yazd. 1949 SSCB'de ilk atom patlamas oldu. 1951 Kaptan Cousteau, Calypso Okyanus Gemisi'yle ilk yolculuuna kt. 1952 lk bilgisayar IBM-701 piyasaya kt. 1952 Fransa'yla ngiltere arasnda ilk uluslararas televizyon balants kuruldu. 1952 Fransz romanc Franois Mauriac, Nobel Edebiyat dl'n ald. 1953 Francis Crick ile James Watson DNA moleklnn yapsn kefetti. 1954 Nkleer enerjiyle alan ilk denizalt Nautilus, ABD tarafndan suya indirildi. 1962 Telefon konumalarnn yannda canl televizyon grntlerini de ileten Telstar adl uydusu frlatld. 1962 nl mzik topluluu Beatles, ilk plann kaydn yapt.

TARH 2013

~ 308 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 309 ~

************************************************ TARH **************************************************

25. YUMUAMA (DETANT) DNEM VE SONRASI

Yumuama Dnemi Anlam, Kkeni ve Ortaya k Yumuama, ayrca, souk sava dneminde Dou-Bat ilikilerinde atma ve gerginliin azald tarihsel bir dnemi tanmlamak iin de kullanlmaktadr. 1962 Kba Bunalmndan sonra ABD ile SSCBnin nkleer bir savan eiinden dnmesi iki devleti birbirlerine kar gerginlii azaltc ve daha yumuak bir siyaset izlemeye yneltmitir. Yumuama son olarak, grmeler a denilen gnmzn temel zellii ve ada gelimelerin doal bir sonucu olarak da deerlendirilmektedir. Bu balamda, globalleen bir dnyada uluslararas sistemin paralarn oluturan birimlerin, yeryznn neresinde olursa olsun kabilecek atmalar ve uzun sren anlamazlklarn kresel bir savaa yol aabileceinin bilincinde olarak daha tedbirli ve belli kurallara uygun hareket etmeleri biiminde tanmlanmaktadr. Yumuama terimi ilk olarak Souk Sava dneminde kullanlmtr ve bloklar arasnda karlkl sz dellosu vastasyla sava tehlikesinin azalmasn ve komnist ile komnist olmayan devletlerarasnda siyasal, ekonomik, kltrel ve teknolojik anlamalarn saylarndaki art ifade etmek iin kullanlmtr. a) Yumuamann Etkileri : Yumuama Dnemiyle beraber Dou ve Bat Avrupa devletleri arasnda AGK Grmeleri balam ve ilikiler glenmitir. ABD, SSCBye kar denge unsuru salamak amacyla inle ilikilerini glendirmitir. ABD ile SSCB arasnda nkleer sava tehlikesini azaltmak amacyla SALT (Nkleer Silahlar Snrlandrma Grmeleri) Grmeleri balamtr. Dou ve Bat bloklar dnda III. Dnya lkeleri denilen lkelerin katlmyla Balantszlar Hareketi ortaya kmtr. b) ABDnin Pekin Ziyareti : inin d politikas hem SSCB hem de ABD emperyalizmine kar kmak ve nc Dnya lkeleri ile ibirlii yapmak izgisini izliyordu. Ayn zamanda in, gneyinde ABD, kuzey ve kuzey-batsnda ise SSCBnin tehdidi altndayd. SSCBnin artan tehditlerine kar ABD, gvenlik strateji dengesini kurmak iin, Sovyet Rusyaya kar ini kullanmak istemitir. 1971de Bakan Nixonun ulusal gvenlik danman Henry Kissingerin ine yapt tarihi ziyaret, iki lke ilikilerinin normallemesinin ilk admn oluturdu. Bakan Nixonun 21-28 ubat 1972de yapt ziyaret ise iki lkenin diplomatik ilikileri olmad bir ortamda gerekleti. c) Stratejik Silahlar Snrlandrma Anlamalar (SALT Grmeleri) (1963-1979) : Kba Bunalmnda ortaya kan nkleer problemin tehlikesinin anlalmas zerine, bir daha byle bir problemle karlamamak iin ABD ve Rusya Stratejik Silahlan Snrlandrma Grmeleri 17 Kasm 1969'da Helsinki'de. (SALT-I) 26 Mays 1972 tarihli Moskova Anlamas'nn yaplmasndan alt ay sonra, 21 Kasm 1972'de Cenevre'de (SALT-II) olmak zere iki ayr grme yaplm ve antlamalar imzalanmtr. Daha sonra 1972 ylnda Helsinkide 35 devletin katlmyla gerekleen Zirve Konferansnda ayn konuda grmeler yaplm ve liderler; 1 Austos 1975 gn, uluslararas ilikilerde temel bar ve ibirliini kapsayan "Sonu Belgesi"ni imzalamlardr. Helsinki Konferans'na katlan 35 devletin Dileri Bakanlar, bu sonu belgesi kararlarnn srekliliini salamak amacyla 6-9 Eyll 1983 tarihleri arasnda Madrid'de toplandlar. Bakanlar, hazrlanan "Sonu Belgesi" ze-rinde grmeler yaptlar ve belgeyi imzaladlar. d) Helsinki Nihai Senedi (Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans (AGK)) (1975) : Bat Almanya'nn Dou Almanya'y tanyan SSCB dndaki Dou Avrupa lkeleriyle ilikilerini kesmesi ve II. Dnya Sava sonrasnda Polonya ve ekoslovakya ile arasnda ortaya kan snrlar tanmamas, Avrupa'daki istikrarszln iki nemli unsurunu tekil ediyordu. Bat Avrupa devletleri Avrupa gvenlii konusunda grmelere girimeyi kabul etmi, ancak buna paralel olarak "Karlkl ve Dengeli Kuvvet ndirimleri" mzakerelerine de balanmas nerisinde bulunmutur. Dou Blokunun da bu neriyi kabul etmesi zerine, Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans, 15 Ocak 1973 tarihinde Helsinki'de almalarna balamtr. 1 Austos 1975'de Helsinki Nihai Senedinin (Sonu Belgesi olarak da anlmaktadr) 33 Avrupa lkesi (Arnavutluk hari tm Avrupa lkeleri) ile ABD ve Kanada tarafndan Devlet veya Hkmet Bakanlar dzeyinde imzalanmasyla hayata gemitir. Helsinki Nihai Senedi, II. Dnya Sava sonunda Avrupa'da oluan snrlarn ihlal edilmezliini, dolaysyla meruluunu tanm, Bat Almanya'nn sraryla, snrlarn bar yoldan yer almas ilke itibariyle kabul edilmitir. Helsinki Nihai Senedinin en dikkat ekici yn, 35 imzac devlet arasndaki ilikilere rehberlik edecek 10 temel ilkenin ortaya konmasdr.

TARH 2013

~ 310 ~

************************************************ TARH ************************************************** AGK'in anayasas saylan 10 ilke unlardr : Egemen eitlik ve egemenlie sayg, Kuvvet kullanmaktan veya kuvvet kullanma tehdidin-den kanma, Snrlarn ihlal edilmezlii, Devletlerin toprak btnlnn korunmas, Anlamazlklarn bar yollardan zm, ilerine karmama, nsan haklar ve temel zgrlklere sayg, Halklarn eit haklardan ve kendi kaderlerini tayin hakkndan yararlanmas, Devletlerarasnda ibirlii, Uluslararas hukuktan doan ykmllklerin iyi niyet-le yerine getirilmesi. Not: Nihai Senet, uluslararas hukuk asndan balayc bir belge olmayp siyasi balaycla sahip bulunmaktadr. Yumuama Dnemi atmalar a) Nkleer Silah Yar ve Souk Savaa Son Verme almalar : Nkleer silahlarn kullanlaca bir savan yarataca byk tahribatn uyandrd endie ve korku, byk devletleri, Souk Savaa ramen, yava yava bar iinde birlikte yaama arelerini aramaya yneltmitir. Nitekim byk devletler, Dou-Bat ilikilerinin bir Zirve Konferans yoluyla gelitirilmesi grnde birlemilerdir. Bu amala da Amerika Birleik Devletleri, Sovyet Rusya, ngiltere, Fransa ve Federal Almanya arasnda, 16 Mays 1960 tarihinde Paris'te Zirve Konferans yaplmas kararlatrlmtr. Ancak bu konferans yaplamad. nk 5 Mays 1960'ta, Sovyetler Birlii lideri Kruev, lkesinin snrlan ierisinde bir Amerikan U2 casus uann drldn aklayarak, Washington Hkmeti'nden zr dilemesini istedi. Amerika Birleik Devletleri Bakan Eisenhowern red cevab zerine, Sovyetler Birlii delegasyonu Paris'ten geri dnd ve konferans da toplanamad. U2 uann drlmesiyle Washington ile Moskova arasnda gerginliin artmasndan ksa bir sre sonra, 1962'de Kba bunalm, bu iki "Sper Devleti" bu defa bir savan eiine kadar getirdi. b) Kba Bunalm ve Bloklararas likilere Etkisi (1962) : Fidel Castro'nun 1959 ylnda iktidar ele geirmesinden sonra, 1960 ve 1961 yllarnda, komnistler Kba siyasetine hkim oldular. Bu arada da Kba, Sovyet Rusya ile sk ilikiler kurdu ve askeri bakmndan glendi. Bu arada Sovyetler Kba'ya tm dnyadan habersiz ABDyi vurabilecek gdml fzeler yerletirdi. Amerika Birleik Devletleri Bakan Kennedy, 22 Ekim 1962'de yapt televizyon konumasnda, Sovyetler Birlii'nin Kba topraklarna, Amerika'nn byk bir ksmn vurabilecek nkleer balkl fzeleri gizlice yerletirdiini aklayarak, Kruev'den fzelerin hemen sklmesini istedi. Amerika Birleik Devletleri Deniz Kuvvetleri harekete geerek Kba'y kuatt. Bu durum iki sper devleti bir nkleer savan eiine kadar kar karya getirdi. Ancak, bunun ortaya kard byk tehlike ve Amerika Birleik Devletleri ile Sovyetler Birlii'nin politik ve askeri alanlarda dengeye ulatklarn anlamalar, bir atmay nledii gibi, iki devlet arasndaki ilikilerde bir yumuamann, dolaysyla bloklararas ve devletleraras ilikilerde deiimin de balangc oldu.

TARH 2013

~ 311 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 312 ~

************************************************ TARH ************************************************** c) Uzay ve Denizler Hukuku Grmeleri : nce SSCBnin daha sonra ABDnin uydu frlatma teknolojisine ulamalaryla beraber Uzayn kullanmnn tartlmaya balanmas zerine Birlemi Milletler'de, 12 Aralk 1959'da, 24 yeli "Uzayn Bar Amalarla Kullanlmas Komitesi" kurulmutur. Bu komitenin almalar sonucunda Ay ve Dier Gk Cisimleri dhil, Uzayn Aratrlmas ve Kullanlmasnda Devletlerin almalarn Ynetecek lkelere likin Antlama" Genel Kurul tarafndan, 27 Ocak 1967'de oybirliiyle kabul edilmi ve antlama 10 Kasm 1967'de yrrle girmitir. Uluslararas likilerde Denizlerin neminin artmasyla beraber bu konudaki hukuku belirlemek amacyla 24 ubat - 27 Nisan 1958 tarihleri arasnda Cenevre'de toplanan Birlemi Milletler Deniz Hukuku Konferans, daha nce Birlemi Milletler Genel Kurulu'na sunulmu olan bir antlama tasla zerinde alarak, "Karasular ve Bitiik Blge Szlemesi", "Ak Denizler Szlemesi", "Kta Sahanl Szlemesi", "Ak Denizlerde Balklk ve Canl Kaynaklarn Korunmasna dair Szlemelerini kabul etmitir. Cenevre Szlemeleri, deniz hukukunda en nemli gelime ve bu alandaki balca kaynak olmutur. Ancak Cenevre Szlemelerinde yer alan hukuki boluklar zerine toplanan nc Deniz Hukuku konferans 1974 toplanmaya balam ancak 30 Nisan 1982 gn, Trkiye, Amerika Birleik Devletleri, Venezuela ve srail'in kullandklar 4 aleyhte oya kar 130 oyla kabul edilmitir. Not: Hazrlanan szleme, lkelere karasularn 12 mile kadar geniletme hakk vermektedir. Bunun Ege Denizi'nde uygulanmas, Yunanistan'a haksz bir stnlk salayaca gibi, Trk gemi ve uaklarnn Ege'den Akdeniz klarn snrlayacak bir durumu ortaya karacandan, Trkiye daha konferansn banda, buna itiraz etmi ve Ege gibi ok zel niteliklere sahip yar kapal denizlerin bu genel ilkenin dnda tutulmasn istemitir. Ancak bu gr, szlemede yer almad gibi, Trkiye'nin sonu belgesine ekince koyma istemi de kabul edilmemitir. Bu nedenle Trkiye, szlemenin oylanmasnda red oyu vermi ve szleme ile sonu belgesini imzalamamtr d) Vietnam Sava : II. Dnya Savandan sonra Japon igalinin son bulmasyla Fransz smrgesi olan Vietnamda Komnistlerle Milliyetiler arasnda i sava balamt. ABD'de Fransa Vietnam'dan ekilince, Birlemi Milletlerle beraber, 17. paraleller snr olmak zere Kuzey ve Gney olarak ikiye ayrlmasn salamtr. Kuzeydeki Komnistlerin gneye saldrmasyla balam ABDnin mdahalesiyle uluslararas bir boyut kazanmtr. ABDden 19000 km uzakta cereyan eden sava, televizyon sayesinde Amerikallarn oturma odalarna tanmtr. Sava grntleri olarak len, yaralanan, ac eken asker grntleri, sava srasnda madur olan sivil halkn durumu, zetle kan ve gzya, insanlar savatan soutmu ve bylece ABD kamuoyunun savaa olan destei her geen gn azalmtr Sava S.S.C.B, in, Kuzey Kore, K. Vietnam kazand. Vietnam Sava'nn balangcnda in-Sovyet ilikilerinin dzelmesini salayaca varsaylyordu, fakat alg farkllklar ilikilerin daha da bozulmasna sebep olmutur. Sovyet-in farkllklarnn derinlemesi, ok kutupluluu glendirerek Yumuama (detente) srecinin hzlanmasna sebep olmutur. Bylece, ABD'nin Vietnam' blme plan suya derken, Kuzey Vietnam ve Gney Vietnam 1975 ylnda birletiler.

TARH 2013

~ 313 ~

************************************************ TARH ************************************************** e) Kemir Sorunu : 1947'de Pakistan ve Hindistan ngiltere'den bamszlklarn ilan ettiklerinde, Kemir halk yaplan mutabakata gre uygulanan seim haklarn Mslman Pakistan'dan yana kullanmt. Ne var ki, Hindistan alt ktasndaki Mslman blgeleri gibi Pakistan'a katlmas gereken Kemir'in yneticisi Mihrace Hari Singh'in lkeyi para karl Hindistan'a verip ngiltere'ye kamasyla bu gerekleememiti. 1947 Ekim aynda Pakistan'a bal glerin Kemir'in bir blmn Srinagar'a kadar igal etmesi zerine, Hint Birlikleri'nin de Hindistan igali altndaki Kemir'in bugnk yazlk bakent olan Srinagar' ele geirmesiyle bir kontrol hatt eklindeki bugnk snr ortaya kt. Bylelikle Kemir Blgesi, Pakistan'n elindeki ve Kemir'in yaklak yzde 30'unu oluturan Azad Kemir (zgr Kemir) ve kalan ksm igal eden Hindistan kontrolndeki Kemir Vadisi, Jammu ve Ladakh blgeleri eklinde ikiye blnm oldu. Bu durum bugnn iki nkleer gcnn arasnda yllardr sren bir sorunu da kanlmaz ekilde ortaya karm oldu.

f) Afganistann gali : Afganistanda kral Davudun devrilmesinde sonra iktidara gelen Halk Partisinin Marksist ve Leninist politikalarna kar halkn ayaklanmas zerine hkmet SSCBden yardm istemitir. Bu talep zerine ve ksa srede Afganistan'a ok sayda Sovyet uzman ve askeri geldi. Sovyetler, 27 Aralk 1979'da lkeyi fiilen igal ettiler. Devlet bakan Hafzullah Amin ldrld ve yerine Babrak Karmal getirildi. Sovyetlerin igal hareketi, ok sayda Afganlnn Pakistan ve ran'a snmasna sebep oldu. ABD, Sovyetlerin bu teebbs zerine SALT-II Antlamas'n onaylamaktan vazgeti ve 5 Ocak 1980'de bu lkeye yapt tahl ihracatn da durdurdu. Ayrca Sovyet igaline tepki olarak, ABD ve 70'e yakn lke Moskova'da dzenlenen 1980 Yaz Olimpiyatlar'na katlmad.

TARH 2013

~ 314 ~

************************************************ TARH **************************************************

Balantszlar Hareketi (Bir Arada Yaama) 1960lardan itibaren milletleraras alanda yeni bir faktr olarak ortaya kan nemli olaylardan biri de Dou ve Bat Bloklarnn dnda Balantszlk (Non-Alignment) ad ile yeni bir devletler gruplamasnn ortaya kmasdr. Balantszlk hareketinin balang noktas 1955 Nisannda Endonezyann Bandung ehrinde toplanan Asya-Afrika Konferansdr. Konferansn amac; yeni bamsz olan Afrika ve Asya lkelerinin, ABD ve SSCB gibi iki byk nkleer g karsnda varlklarn korumak iin bir birlik ve dayanma salamakt. Fakat Konferansa katlan 29 devlet o kadar heterojen yani siyasi sistem ve d politikalar itibariyle birbirlerinden farkl idi ki, Trkiye NATO yesi iken, in Halk Cumhuriyeti de SSCBnin temsilcisi durumunda idi. Balantszlk; hibir bloka veya askeri ittifaka bal olmama hareketidir. Bu hareketin ilk tekilatlanmas 1961 Ylnda Yugoslavya lideri Tito ile Msr Devlet Bakan Nasrn giriimleri ile olmutur. Bu iki liderin teebbsleri ile Eyll 1961de Belgradda 25 tarafsz lkenin katlmas ile bir konferans topland. Bu konferanstan 25 maddelik bir deklarasyon ile Amerika ve Rusyaya bir bar ars kt. Bu Deklarasyonda ; Her trl smrgecilie kar olunduu Gney Afrika Cumhuriyetindeki rk ayrm mahkm ediliyor. Filistin-Arap halknn tm haklar tannyor Yabanc slerin kaldrlmas Silahszlanma ve nkleer silahlarn yasaklanmas inin BM Tekilatna kabul isteniyordu. Bu hareketin ortaya kmasnda : Bamszln yeni kazanan devletlerin zayfl ve gsz olmas, dnya dengesinde rol oynayan ve nkleer gce sahip olan iki sper gce kar koymalarnn mmkn olmamasdr. Dier taraftan bu glerden birine balanmay da birine boyun emek olarak grdler. Bir dier sebep de iki sper gcn birinin ekonomik sistemi kapitalizm, dierinin ise hem ekonomik hem de siyasi felsefesi komnizmdi. Her iki blok da birbirine zt iki ayr yaama sisteminin temsilcileri idi. Bundan dolay bu yeni devletlere bu sistemlerden birini semek mantkl gelmedii iin, yeni bir yol setiler. Balantszlar, bloklarn nkleer gcne kar silahszlanma politikasna bavurmulardr. Balantszlarn silahszlanmada kullandklar ortam Birlemi Milletler olmutur. Buradan karttklar baz kararlarla, byk devletlerin politikalarna istikamet vermeye ve de bloklar arasnda denge kurmaya almlardr. Ancak BMde byk devletlerin veto silah, dier taraftan bu grubun kendi ierisindeki politika farkllklar, Balantszlarn BMdeki etkisini azaltmtr. Balantszlar Grubu ierisinde, bilhassa Afrikadaki lkelerin pe pee askeri darbelerle uramalar da etkilerini azaltmtr. Balantszlar iin demokrasinin Bat anlamndaki rneini Hindistan vermitir. Balantszlar; 1962 Belgrad Konferansndan sonra, 8 Eyll 1970de Zambia Konferansnda toplandlar. Daha sonra eitli tarih ve yerlerde toplandlar. 1986da Hararede topland. Sovyet Blounun dalmasyla Balantszlk Hareketi de nemini kaybetmitir.

TARH 2013

~ 315 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 316 ~

************************************************ TARH ************************************************** Arap srail Savalar Byk Devletlerin Politikalar a) 1967-68 Arap srail Savalar : 1948-49 Sava sonrasnda yurtlarndan edilen Mltecilere srailin uygulad bask politikas ve buna kar Filistinlilerin gerilla mcadelesine girmesi, 13 Kasm 1966'da tank ve zrhl aralardan kurulu bir srail Birliinin rdn hududunu geerek 4000 nfuslu Samu Kyne hcum ederek ky halkn yok etmesi, 7 Nisan 1967'de, Suriye topularna yaplan srail hava taarruzuna Suriye uaklarnn karlk vermesi sonucunda 6 Suriye Uann drlmesi gibi sebepler savan balamasna yol amtr. 5 Haziran 1967 gn saat 08.00de srail birliklerinin taarruzuyla balayan savata, srail nce rdn ve Suriyeye kar savunma ve Msra kar saldr yapmtr. Msrn yenilmesi ve Svey Kanalnn ele geirilmesi zerine Suriye ve rdne saldran srail ordusu Suriyeden Golan Tepelerini ald. Birlemi Milletlerin, 10 Haziran 1967 gn saat 1930'da "atekes" ars zerine arpmaya son verildi. Savan sonunda : srail Svey Kanalna kadar olan topraklar ele geirmi, Mlteci sorunu daha da artmtr. sraille ba edemeyen Arap devletleri arasnda ibirliinin nemi ortaya kmtr. Arap lkeleri, genileyen srail snrnn kendi topraklarna da dayanaca endiesiyle, mmkn grd btn olanak ve kuvvetlerini Msr veya Suriye emrine vermi ancak baarya ulalamamtr. srail'in, ihtiyac olan silahlar ABDden salamas; Araplar, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii ile daha sk i birliine sevk etmitir. Bu da, Orta Dou'da SSCBnin etkisini arttrmtr. Arap lkelerine malzeme gnderilmesi ve personelinin eitilmesini salamak amacyla Orta Dou'ya yerleen Ruslarn Akdeniz'de kurduu deniz sleri, NATO ve Trkiye iin hayati nem tayan Akdeniz egemenliini hissedilir derecede etkilemitir. b) 1973 Arap -srail Savalar (Yom Kippur Sava) : 1967 Sava sonrasnda mitlerini BMye ve ABD SSCB grmelerine balam olan Arap devletleri umduklarn bulamaynca hzla silahlanma faaliyetlerine girimilerdir. gal edilen Arap topraklarnn topyekn bir mcadeleyle kurtarlaca fikrinde birleen Msr ve Suriye sraile kar ortak bir harekt dzenlemeyi planlamtr. Msr ve Suriye ordular, srail'in en byk bayramn kutlad gn (Yom Kippur), yani 6 Ekim 1973 gn saat 14.00de balayan taarruzuna nce Suriye tarafna arlk vererek kar koymu, Suriye ordusunu bertaraf ettikten sonra Msra ynelmi Sveyin batsna asker karmay baarmtr. 26 Ekimde BM Bar Gcnn gelmesiyle srail atekese uymutur. srailin bu kararnda SSCBnin blgeye tek tarafl da olsa asker gndereceini aklamas etkili olmutur. Yom Kippur Sava srail'i; askeri, diplomatik ve ekonomik alanlarda ABD'ye eskisinden daha baml kld. Savan hemen ardndan balayan, ban Suudi Arabistan'n ektii ve srail'i destekleyen lkeleri hedef alan petrol ambargosu Mart 1974'e kadar srd. Ambargo sonucu petrol fiyatlar ykselirken, dnya apnda benzin sknts ba gsterdi. c) CAMP DAVD Antlamas (17 Eyll 1978) : 1973'te gerekleen Yom Kippur Sava'ndan sonra ABD dileri bakan Henry Kissinger Msr'la srail arasnda bir mekik diplomasisi balatt. Bu diplomasinin rn de 17 Eyll 1978 tarihinde imzalanan Camp David anlamas oldu. Anlamaya gre srail 1967 Haziran savanda igal ettii Sina yarmadasndan ekilecek buna karlk Msr, srail'i resmen tanyacak ve onunla diplomatik ili-kileri balatacakt. Bylece ilk kez bir Arap lkesi srail'i resmen tanm ve igal ettii topraklar zerindeki varln meru olarak tanmtr. Anlama Gazze ve Bat Yaka blgeleri hakknda ise tam bir aklk getirmiyordu. Bu konuda sadece be yl ierisinde bu blgelerde bir zerk ynetim kurulmas iin gerekli altyap oluturulmas iin allmasn ngryordu. Arap lkeleri balangta Camp David anlamasna tepki gsterdiler ve Msr'la ikili ilikileri kesme karar aldlar. Ancak bu boykot uzun srmedi. d) slam Konferans rgt (K) (1969) : Church of God adl tarikata bal Dennis Michael Rohan adnda Avustralyal bir hristiyann 21 Austos 1969 tarihinde Mescid-i Aksay kundaklamay denemesinden sonra slam lkeleri bakanlar slam Konferans Tekilatn kurdular. Eyll 1969 tarihinde Fas'n bakenti Rabat'ta toplanp, slam lkelerini ats altnda toplamak zere kurulan 57 yeye sahip, Avrupa Konseyi veya Birlemi Milletler gibi uluslararas hukuk tzel kiiliini haiz bir uluslararas tekilattr. rgtn merkezi Ciddedir. Amac slam lkeleri arasnda iktisadi, sosyal, kltrel, bilimsel alanlarda ibirliini glendirmek, uluslararas rgtlerle dayanmay yrtmektir. slam Konferans Tekilat'nn 20 Ekim 1975 tarihli zirve toplantsnda slam Kalknma Bankas'nn kurulu plan onayland. Bugn slam leminin tek at altnda topland tek kurulu sfatna sahiptir. K: slami Zirve, D leri Bakanl slam Konferans ve Daimi Sekretaryadan oluur. (2005ten itibaren genel sekreterlik grevini Prof. Dr. Ekmeleddin hsanolu yapmaktadr.)

TARH 2013

~ 317 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 318 ~

************************************************ TARH **************************************************

e) 1973 Petrol Bunalm : 1967 Arap srail Savandan sonra sorunun zmnde istediine ulaamayan Arap lkeleri olduka nemli bir enerji kayna durumunda olan petrol batya karn bir bask arac olarak kullanmak istemeleri krizin kmasna yol amtr. OPEC lkeleri 1970-71 yllarnda kendi aralarnda imzaladklar Trablus ve Tahran anlamalaryla petrol fiyatlarn kendi tekellerine almlardr. 1973 Savandan sonra OAPEC'in (Petrol hra Eden Arap lkeleri Tekilat) petrol bir silah olarak kullanp, ABD ve baz Bat lkelerine ambargo uygulamas ve petrol retimini ksmas zerine dnya zerinde petrol fiyatlar ksa bir zamanda drt katna kmtr. 17 Ekim 1973'te verdikleri afise fiyatlar ykseltme karar ile srailin 1967'de igal ettii Arap topraklarndan ekilinceye ve Filistinlilerin yasal haklar gvenceye kavuturuluncaya kadar, petrol retimini her ay yzde 5 orannda ksma kararlar ksa zamanda etkisini tm dnya apnda hissettirdi ve krize dnt. Bunun zerine Avrupa ktisadi birlii Tekilat (E.E.C.), 6 Kasm 1973de yaynlad bir bildiride, Gvenlik Konseyinin 242 ve 338 sayl kararlarn desteklediklerini kuvvet yoluyla toprak kazanlmasn kabul

TARH 2013

~ 319 ~

************************************************ TARH ************************************************** etmediklerini, srai1in 1967de igal ettii topraklardan ekilmesini, bununla beraber, blgedeki her devletin egemenlik, toprak btnl ve bamszl ile "gvenlikli ve tannm snrlar iinde" bar iinde yaama hakkna sayg gsterilmesi gerektiin ilan ettiler. ngiltere ise, 6 Ekim 1973de, Orta Dou lkeleri iin silah ambargosu ilan etmiti. Fakat Kasm aynda ambargo esas itibariyle sraile ynelik bir ekil ald. Bilhassa Suudi Arabistan, sraili kesinlikle tutan Amerika ve Hollandaya kar petrol ambargosu tatbik etti ise de, bu ambargo bilhassa Amerikann Orta Dou politikasnda hi bir deiiklik ve tesir yapmad. Kald ki, Amerikann bu ambargoya kar tepkileri de bir hayli sert oldu. Hatta petrol reten Arap lkelerinin petrol politikas, Batnn sanayiini kertecek hale geldii takdirde, Amerikann Basra Krfezi blgesine bir silahl mdahale ihtimalinden veya bunun planlamasndan dahi sz edildi. Araplarn bu petrol silahna kar Amerikann bavurduu ikinci yol da, Avrupa ktisadi birlii ve Kalknma Tekilat (OECD) erevesinde, 1974 Ekiminde, Amerika, Kanada, Fransa hari Ortak Pazar lkeleri, Japonya, spanya, Trkiye, Avusturya, svire, sve ve Norvein katlmas ile Milletleraras Enerji Ajansnn kurulmas oldu. Bu kuruluun amac, enerji ve fakat bilhassa petroln salanmasnda, kullanlmasnda bir ibirliini, dayanmay ve ortak planlamay gerekletirmekti. Krizin sonularna bakldnda ise: Batnn sanayilemi lkeleri, artan petrol fiyatlarn kolaylkla kendi sanayi mamullerine ve teknolojilerine aksettirdiler. Petrol reten Arap lkeleri, bilhassa geri kalm veya gelimekte olan Mslman lkeler iin yeterli bir yardm program da gerekletirmediklerinden, Batnn zengin lkelerine vurmak istedikleri darbenin acs, bu Mslman fakir lkelerin srtndan kmtr. OPECin Kuruluu (Petrol hra Eden lkeler rgt) : Bilinen dnya petrol rezervlerinin te ikisini ellerinde bulunduran ve petrol ihra eden 12 lkenin oluturduu konfederasyondur. (Katar, Libya, Endonezya, Birleik Arap Emirlikleri, Cezayir, Nijerya, Gabon, ran, Irak, Kuveyt, Suudi Arabistan, Venezuela) Petrol ihtiyalarnn, arz snrl ve ok nemli bir hammadde kaynana sahip olmalarna kar petrol fiyatlarnn uzun yllar dk yzeyde kalmas, OPEC'i kurulmasnda rol oynayan en nemli faktrdr. OPEC'in ye lkelerin petrol ihtiyalarnn, kotalarla snrlandrarak petrol fiyatlarn artrma politikas 1972-1981 yllar arasnda fiyatlarn %750 artmasn salamtr. Bu artlarn nemli bir ksm 1973 ve 1979 yllarnda gereklemitir. 1980'lerin banda OPEC'in dnya petrol fiyatlar zerinde ki etkisi azalmaya balamtr. Batl sanayilemi lkenin bata kmr ve nkleer enerji olmak zere farkl enerji kaynaklarna ynelme-si, kendi lkelerinde, petrol arama ve karma almalarna arlk vermesi, enerji talebini, ksmaya ynelik, tasarruf nlemleri almalar Meksika, SSCB gibi baka lkelerden petrol gereksinimleri karlama gayretleri, bu lkelerin OPEC lkelerinde retilen petrole bamlln azaltmtr. OPEC 1982'de petrol fiyatlarn drmek, retimini ksmak zorunda kalmtr. Batnn petrol talebini drmesinin rgtn kendi iindeki anlamazlklar ve ran Irak sava nedeniyle zayflam olan i btnlnn daha da bozulmasna neden olmutur.

TARH 2013

~ 320 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 321 ~

************************************************ TARH ************************************************** Ortadoudaki Gelimeler a) Irak : 1958 ylnda yaplan darbeyle monarinin yklarak cumhuriyet rejimine geilen Irakta 17 Temmuz 1968'de gerekleen kansz bir darbenin ardndan iktidar tamamen Baas Partisine geti. Hkmet program konusunda balayan anlamazlklar zerine Baas yanls Saddam Hseyin'in banda bulunduu bir grup subay temmuz sonlarnda teki darbeci hizipleri saf d brakt. Devlet bakanl ve babakanla el-Bekir getirildi. Hkmete arln koyan Baas Partisi, rgtl yapsyla hemen hemen btn kurumlar ele geirmeyi baard. Tabann geniletmek isteyen Parti, 1970'te Krtlerle atmaya son vererek Irak Komnist Partisi (IKP), Krdistan Demokratik Partisi (KDP) ve teki baz milliyeti ve sol eilimli siyasi glerle ibirliine yneldi. Ancak, 1974'te Krtlerle, ardndan komnistlerle ilikilerin bozulmas nedeniyle yeniden tek partili sk bir rejime dnld. Not: Baas Arap dilinde yeniden dirili anlamna gelmektedir. 1940ylnda Suriye'de kurulan bu hareketin amac Ortadou'da tek bir Arap devleti kurulmasn benimsemitir. Partinin slogan Birlik, zgrlk ve sosyalizmdi. Parti Irakla beraber Suriyede yapt devrimle iktidar ele geirmitir. b) ran : 1953te babasnn yerine geen ah Muhammed Rza Pehlevinin 1962 ylnda hayat geirmek istedii Ak Devrime ve bununla balayan reformlara kar bata ulema olmak zere birok kesim aha kar muhalefetini artrd. nk bata kadnlara oy verilmesi gibi yenilikler ulemann tepkisini ekerken bir yandan da sanayileme hamlesinin bir sonucu olarak milyonlarca kyl ve tarm iisi topraklarn terk ederek ehirlere g etmek zorunda kalm ve ulemalarn etkisi altna girmiti. Ekonomik sknt yaayan byk bir kesimin ulemann da ynlendirmesiyle aha kar Ocak 1978 ylnda balatt isyan hareketi 1979 ubatna kadar devam etti. Grevler ve gsteriler lkeyi ve ekonomiyi fel ettii lkede ah areyi lkeden kamakta buldu. Bunun zerine Ayetullah Humeyni, byk bir halk desteiyle rana geri dnd. Not: Ayetullah Humeyni 1962de balayan Ak Devrim reformlarna kar gelen kesim iinde nemli bir siyasi nder olarak sivrilmi, ah kendisine rakip olabilecek Humeyniyi srgne gnderme karar alnca Humeyni Fransaya gitmiti. 11 ubatta ran ordusu, gerillalar ve militanlar sokak savalarnda aha bal silahl gruplara kar stnlk salaynca kendini tarafsz ilan etmesiyle tama-men kt. 1 Nisan 1979da ran resmen slami Cumhuriyet oldu. Aralk 1979da lke teokratik bir Anayasay ve Humeyninin lkenin dini lideri olmasn onaylad. Genel af karld, belirli bir sre, dzenleme iin mzik ve gazete yasa konuldu. Beni Sadr cumhurbakan oldu. Humeyni lider olduktan sonra hem ABD hem de SSCBye kar uzlamaz bir turum izlemi, Tahrandaki ABD Bykeliliindeki rehine krizinden sonra ran -ABD ilikileri kopmutur. c) ran Irak (Krfez) Savalar : Souk Sava dnemi boyunca iyi gitmeyen, ran-Irak likilerinde 1969 ylnda ABDnin desteini alan rann nemli bir suyolu att-l Arap almak istemesi ve blgeye gemilerini gndermesi nemli bir dnm noktas oldu. Bu arada ran silahl atmalar srasnda krfez adalarn ele geirdi. 1973 ylnda tekrar kurulan ilikilerin sonucunda 1975 ylnda bir antlama imzalanm ve bu antlamayla snrn suyun en derin noktasndan gemesi ve rann Iraktaki Krtleri desteklememesi kabul edilmitir. Ancak 1979 ylnda randaki slam devriminin sonucunda Humeyninin iktidara gelmesi ve Irakta byk bir ii ounluun bulunmas iilerin Humeyni tarafndan kkrtlacan dnen Irak devlet bakan Saddam Hseyini endielendirdi. Bu arada Saddam Hseyin, rann Arap ounluu olan Huzistan blgesinin ele geirilmesi fikrini ortaya att. rann iki lke arasnda anlamazlk konusu olan blgeden askerlerini ekmeyi reddetmesi zerine 22 Eyll 1980de Irak ordusu snr geti. Irak 16 Eyllde, att-l-Arap antlamasn feshettiini aklamt. Savan ilk gnleri, baskn avantajn koruyan Irakn stnl ile geti. Fakat zamanla rann direniinin artmas ile sava karlkl ypratma srecine girdi. Sekiz yl sren sava 1988 Austos aynda yaplan atekes ile sonland. Ancak Birlemi Milletler gzetiminde yaplan bar grmelerinden sonu alnamad. ran, grmeler iin n koul olarak topraklarndaki tm Irak askerlerinin ekilmesini isterken, Irak att-l-Arap suyolu zerinde ortak denetim kurulmasnda srar etti. ki lke arasndaki bar, ancak Irakn Kuveyti 1990 Austos aynda igali ve ABD ile savaa tutuma korkusuyla randan ald topraklar geri vermesiyle gerekleti.

TARH 2013

~ 322 ~

************************************************ TARH ************************************************** Irak-ran Sava, yaklak bir milyon insann hayatna mal oldu. Savaan taraflar ufak kazanlar iin ekonomik kaynaklarn tketti. Savan sonucunda Irak-ran snr deimedi. Savan etkileri yllar boyunca hissedildi. ki lkenin birbirlerinin petrol tesislerine saldrlar dzenlemesi sonucu petrol retimi dt, petrol fiyatlar artt. Sava boyunca Irak, kendisini destekleyen devletlerden bor alarak silah satn almt. Bu borlar demekte zorlanmas, 1990 ylnda Kuveyte saldrarak oradaki petrol kuyularn ele geirmeye almasna yol at. Bu tavr da Irak' uluslararas ilikilerde yalnz-la srkledi ve desteksiz brakt.

Dnyada Meydana Gelen nemli Gelimeler Bu dnemde II. Dnya Savandan sonra devletlerin ekonomik kalknma politikalarna hz vermeleriyle beraber ekonomik kalknmada nemli bir ivme yakalanm bundan dolay bu dneme Muhteem Otuzlar (1945 75) denmitir. ABD ile SSCB arasndaki uzay yar hz kazanarak devam etmitir. 1961de SSCBnin Yuri Gagarini dnya yrngesinde bir kez dndrdkten sonra yeryzne indirmeyi baarmas yar ABDnin kaybettiini gsteriyordu. 1963te ise SSCB uzaya bu defa bir kadn gndererek daha da saygnlk kazanmt. 1965te ise ilk uzay yryn bir Sovyet kozmonot yapt. ABD buna Apollo XIle Aya insan gndererek karlk verdi. Neil Armstrong Aya ilk ayak basan insan oldu. inde Maonun nderliinde Kltr Devrimi balad. Ancak devrim yz binlerce inlinin lmne yol at. Fransada 68 Kua renci hareketleri balad. Zamanla bu hareket renci ve ii hareketleri eklinde dnyaya yayld. Yumuama Dnemi Trk D Politikas a) Trkiye - Amerika Mnasebetleri : 1960l yllardan itibaren Trk Amerikan Mnasebetlerinde Kbrs Meselesi nemli rol oynamtr. Bu dnemde Kbrs Konusunda ABDnin tavrn ortaya koyan Johnson Mektubu ve 1975 78 yllar arasndaki ambargo dnemi Trk Amerikan ilikilerinde sarsntlara yol amtr.

TARH 2013

~ 323 ~

************************************************ TARH ************************************************** 1. Johnson Mektubu : Kbrsta yaanan atmalarn artmas ve Rum tarafnn silahlanma karar almas zerine 2 Haziran 1964 tarihinde Trkiye hkmeti Kbrsa karma yapma kararn aklad ve gerekli hazrlklara balad. Yunanistan ve Kbrs Cumhuriyetinde de askeri hareketlilik artmaya balamt. Yaanan gelimelerden rahatszlk duyan ABD, blgede kacak bir sava kendi stratejik karlarna aykr bulmaktayd. Bu nedenle ABD devreye girme ihtiyac duydu. Bakan Johnson tarafndan imzalanan ve daha sonralar Johnson mektubu olarak tarihe geen nl mektup 5 Haziran 1964te Trkiye babakan nnye iletildi. Mektupta, Trkiye'nin adaya tek tarafl mdahalesinin Trk ve Yunan taraflar arasnda savaa yol aabilecei ve NATO yesi olan bu iki lkenin savamasnn kabul edilemez olduu ifade edilmitir. Trkiye'nin mdahale karar almadan nce mttefiklerine danmas gerektii anmsatlmtr. Ayrca bu savan Sovyetler Birliinin de Trkiyeye mdahale ihtimalini douraca ve NATO'nun byle bir durumda Trkiye'yi savunma konusunda isteksiz olaca ima edilmitir. ABD'nin Trkiyeye salad askeri malzemenin bu mdahalede kullanlmasna izin verilmeyecei belirtilmitir. Mektubun ardndan Trkiye mdahale kararndan vazgemitir. smet nn 21 Haziran 1964te ABDye giderek bakan Johnson ile bir grmede bulunmutur. Bu dnemde Bat blou ierisinde yer alan Trkiye, bu mektup sayesinde kendi ulusal karlarnn Bat blounun, zellikle de blok lideri ABDnin karlaryla elitii noktada bamsz politikalar gelitirme konusunda skntlar yaanabileceini grm, ABD'nin kimi zaman kendisini yalnz brakabileceini anlamtr. Yumuamann imknlar erevesinde Bat Bloundaki ykmllklerinden vazgemeden bir yandan bata Sovyetler Birlii olmak zere Dou Bloku ile dier yandan genelde tm 3.Dnya ile zel olarak bunun iindeki slam dnyas ile ilikilerinin gelitirilmesi hedeflenmitir. 2. 1975-78 Silah Ambargosu : Amerikan Kongresinin 1974 Kbrs Harektndan sonra Trkiyeye misilleme olarak 5 ubat 1975'ten itibaren Trkiye'ye silah ambargosu uygulanmas karar almtr. Bylece ABD Trkiyeye silah yardmnda bulunmay kesmitir. NATO iinde mttefik durumunda bulunan iki devlet-ten birinin dierine silah ambargosu tatbik etmesi Trkiyenin d politikadaki yalnzln bir kez daha gzler nne sermitir. b) Trkiye SSCB Mnasebetleri : 1950-64 aras dnemde Trk SSCB mnasebetlerinde 1950 ile 1960 arasnda Ortadouda ortaya kan gelimelerinin ortaya kard huzursuzluk devam etmitir. 1964e kadar SSCB Trkiyenin Kbrs bir NATO ss haline getirmesinden korktuu iin, Kbrs konusunda Trkiye aleyhinde bir politika izlemi, Trkiyenin adaya mdahalesine kar kmtr. Ancak ABD ile Kbrs Meselesinden dolay yaanan Johnson Mektubu Trkiyenin SSCB ilikilerini yeniden gzden geirmesine yol amtr. Bu deiiklik neticesinde Dileri Bakan Feridun Cemal Erkin'in 30 Ekim-6 Kasm 1964 tarihlerinde Moskova'ya yapt ziyaret nemli bir dnm noktas olmutur. 6 Kasmda yaynlanan bildiride, iki husus ar basmaktayd: Biri, Trk-Sovyet mnasebetlerinin, bar iinde bir arada yaamann be temel prensibine dayandrlmas gerektii idi. kincisi ise, Sovyetlerin, Kbrs'a dardan mdahaleye kar gelmelerine ramen, adada iki ayr milli toplumun varln kabul etmeleriydi. 1964-70 arasnda karlkl ziyaretlerle ortaya kan olumlu hava 1970li yllarla birlikte tekrar durgunluk ve soukluk dnemi balamtr. 1974 Kbrs Harektna SSCBnin kar kmas, Trk askerinin adadan ekilmesini istemesi, Garanti Antlamasn geeriz saymas ve Kbrs meselesinin milletleraras bir konferansta ele alnmasn istemesi Trk -SSCB ilikilerinde tekrar souklua yol amtr. c) Trkiye Ortadou likileri : 1955-59 aras dnemde Trkiye Ortadou devletleriyle siyasi atmalardan dolay pek scak olmamtr. nk bu dnemde Bat Blouna dhil olan Trkiyenin Ortadouda etkin olmasn istemeyen SSCB blgedeki nfuzunu devam ettirmek iin Batyla atma halinde olan Arap lkelerinin Trkiyeyle diyalog kurmasn nlemitir. Ancak Trkiye, 1963-64ten 1973 Petrol Krizine kadar olan dnemde ise Kbrs Meselesinden dolay Ortadou devletleriyle ilikilerin iyi olmasna nem vermitir. Bu amaca ynelik olarak Trkiye 1967 Arap srail Savalarnda Arap devletlerini destekleyerek Amerikan slerinin Arap devletleri aleyhine kullanlmasn engellemi, bu lkelere insani yardmda bulunmutur. 1969da kurulan slam Konferans rgtne ye olunarak Arap ve Ortadou devletleriyle ilikilerin glendirilmesi amalanmtr. 1973 Petrol Kriziyle beraber ykselen petrol fiyatlar Trkiyenin Arap lkeleriyle ilikilerini glendirme ihtiyacn artrm, zellikle bu lkelerle ihracat yaplmas iin giriimler artmtr. Bu dnemde son olarak Arap lkelerinin reddettii Camp David Antlamas da bu devletlerle olan mnasebetler erevesinde Trkiye tarafndan reddedilmitir. d) Ermeni Terr Olaylar ve ASALA : 1975 ylnda Lbnann Beyrut ehrinde kurulan ASALA (Armenian Secret Army for the Liberation of Armenia) kendisini Uluslararas Devrim Hareketi'nin bir paras olarak kabul etmekte, Trkiye ile mttefiklerini can dman saymakta ve Ermeni davasnn ancak, silahl mcadeleyle zmlenebilecei grn savunmaktadr.

TARH 2013

~ 324 ~

************************************************ TARH ************************************************** rgtn amalar: 1915 ylnda Trkiye'de meydana geldiini iddia ettikleri " Szde Ermeni Soykrm'nn" Trk Devletince itirafn salamak, Trkiyeyi bu szde soykrm nedeni ile tazminat demeye zorlamak, Trkiyenin igal ettiini iddia ettikleri Dou ve Gneydou Anadolu yremizdeki topraklarn szde yasal sahiplerine yani Ermenilere iadesini salamak ve bu maksatla: Bu topraklar zerinde mstakil bir Ermeni devleti kurmak ve Bu topraklar Ermenistan Cumhuriyetine bal bir cumhuriyet haline getirmek rgt bu ama iin ilk eylemini Dnya Kiliseler Birliine yapt bir bombal saldryla balatm ama terr eylemlerini daha ok Avrupada Trk diplomatik temsilcilerine ynelik olarak gerekletirmitir. Ermeni terrnde, Trkiyedeki i huzursuzluun zirveye kt 1979 ylndan itibaren byk bir art gzlenmeye balanmtr. Ermeni terristler, 21 lkenin 38 kentinde, 39'u silahl, 70'i bombal, biri de igal eklinde olmak zere toplam 110 terr olay gerekletirmilerdir. Bu saldrlarda 42 diplomatmz ile 4 yabanc hayatn kaybederken, 15 Trk ve 66 yabanc uyruklu kii de yaralanmtr. 1983 Paris Orly Havaalan saldrsndan sonra rgt birok ufak gruba blnmtr. Zamanla rgt ii ekimeler ve anlamazlklar ortaya km, kurucularndan Agop Agopyan ldrlm, Ermeni halkndan da yeterli destek gremeyip, tarih sahnesinden ekilmitir. e) Kbrs Meselesi ve Trk Yunan likileri :

1968den sonra balayan Kbrs Grmelerinde Rum tarafnn Kbrs Trk halknn haklarn grmezden gelerek Trkleri aznlk statsnde yaatma politikas 1974e kadar devam etmitir. Ancak 1974 senesi Trk Yunan ilikilerinde Kta Sahanl sorunu erevesinde yeni bir sorun ve dnem balatt. Trkiye'nin andarl adl aratrma gemisinin, 1974 Maysnda, Ege Denizi'nin milletleraras sularnda ve Trkiye'ye gre de Trkiye'nin kta sahanl iinde, petrol aratrmalarna balamas zerine, Yunanistan bu sularn, kendisinin kta sahanl iinde bulunduu iddias ile ortaya kt. Yine bu dnemde aday ilhak etmek isteyen Yunanistann bu amacnn nnde engel olarak grd Kbrs Rum lideri Makariosu, Nicos Sampsonun dzenledii bir darbeyle drd. Bylece Yunanistan Kbrsa aka mdahale de bulunmu oldu. Sampson darbesini Trkiye, anayasa dzeninin yklmas, gayr meru bir idarenin kurulmas ve Kbrs konusundaki antlamalarn ihlali saym ve yeni idareyi tanmadn bildirmitir. Keza ngiltere sert bir ekilde, yeni hkmeti tanmadn ilan etmitir. Trkiye, Garanti Antlamasnn 4'nc maddesinin verdii yetkiye dayanarak, ngiltere ile beraber Kbrs'a mdahale etmeye karar verdi ve Babakan Blent Ecevit, ngiltere hkmeti ile temas etmek zere 17 Temmuzda Londra'ya gitti. Londra'da Babakan Wilson ve Dileri Bakan Callaghan ile yapt grmelerden umduunu bulamad. ngiltere mdahaleye yanamad. ngiltere'ye gre, bu hadise kk bir hadise deildi ve Birlemi Milletler ile NATO'da ele alnmalyd. Babakan Ecevit'in, Trkiye'nin tek bana mdahalesinden sz etmesine ramen, ngilizler buna ihtimal vermemilerdir. ABDnin basklar ve NATO Mzakerelerine ramen Yunan Cuntasnn Sampsonu adadan geri ekmemesi zerine 20 Temmuz 1974 sabah, Trk silahl kuvvetleri, Trk jetlerinin havadan himayesinde, Girne blgesinden Kbrs'a ayak basmaya balad. Lefkoe-Girne yolu zerinde ve Lefkoe yaknlarndaki Gnyeli'ye de havadan indirme yapld. Kbrs ve yunan kuvvetlerinin sert mukavemeti dolaysyla iddetli arpmalar oldu. 22 Temmuz akam atekes yrrle girdiinde Trk kuvvetleri Girne-Lefkoe yolunu kontrol altna almlar ve Girne kylarnda da bir genileme yapmlard.

TARH 2013

~ 325 ~

************************************************ TARH ************************************************** 15 Temmuzdaki Sampson darbesi zerine Gvenlik Konseyini harekete geiren Trkiye olmutur. Yunanistan'n mdahalesi konusunda pek bir ey yapamayan Gvenlik Konseyi, Trkiye'nin Kbrs'a karma yapmaya balamas zerine birdenbire hareketlenmitir. Gvenlik Konseyi, Kbrs harektnn daha ilk gn, 20 Temmuzda, ald 353 sayl kararla, taraflar atekese ve adadaki btn yabanc kuvvetleri adadan ekilmeye ve btn lkeleri Kbrs'n egemenlik, bamszlk ve toprak btnlne saygya davet etti. Gerek Amerika'nn Trkiye ve Yunanistan nezdindeki faaliyetleri neticesi, gerek Kbrs'taki karmann askeri durumu dolaysyla, Trkiye, Gvenlik Konseyi'nin 353 sayl kararn kabul ederek 22 Temmuz 1974 saat 17.00'den itibaren ate kesti. 23 Temmuz gn ise Yunan hkmeti istifa etti ve Cumhurbakan Kizikis, eski babakanlardan ve Fransa'da yaamakta olan Constantin Karamanlis'i milli birlik hkmetini kurmak zere Atina'ya davet etmitir. Kbrs'ta da Sampson'un yerini Glafkos Klerides almtr. Trkiye, Yunanistan ve ngiltere dileri bakanlar 25 Temmuzda Cenevre'de toplandlar ve alt gnlk bir almadan sonra 30 Temmuz 1974'de Cenevre Deklarasyonu denen belgeyi imzalayarak yaynladlar. Bu Deklarasyona gre : 1960 Anayasa dzenini yeniden tesisi hususunda dileri bakan mutabk kalmakla beraber, bundan nce alnmas gereken baz acil tedbirler vardr. Kbrs'ta taraflar, 31 Temmuz 1974 gn Trkiye saati ile 24.00'de kontrolleri altnda bulunduklar alanlar geniletmeyeceklerdir. Yani, bu deklarasyona gre, Kbrs'ta atekes izgisi, 22 Temmuz saat 17.00deki izgi deil, 30 Temmuz gece yars mevcut olan izgidir. nk 22 Temmuzdan sonra Rumlarn saldrlar devam ettii iin, atmalar yeniden devam etmi ve Trk kuvvetleri kontrolleri altndaki alan geniletmitir. 30 Temmuz ate-kes izgisinde, sadece Birlemi Milletler kuvvetlerinin kontrol altnda olacak bir gvenlik blgesi tesis edilecektir. Kbrs Rum ve yunan kuvvetlerinin muhasaras altnda olan btn Trk blgelerinden bu kuvvetler ekilecek ve bu Trk blgeleri Birlemi Milletler kuvvetlerinin korumas altna girecektir. Kbrs'ta anayasa dzeninin yeniden tesisi iin dileri bakan 8 Austosta Cenevre'de yeniden biraraya gelecektir. Fakat anayasa dzeni tesis edilinceye kadar, Cumhurbakan Yardmcs Rauf Denkta, 1964 Anayasas gereince, Cumhurbakan grevlerini yrtecektir. Fakat bu durum, Kbrs Geici Trk Ynetiminin devamna engel olmayacaktr. kinci Cenevre Konferans 8 Austosta balam ve 14 Austos sabahnn erken saatlerinde hi bir netice alamadan dalmtr. Zira 30 Temmuz Deklarasyonuna ramen, Rum ve yunan kuvvetleri, Trk blgeleri etrafndaki muhasaray kaldrmadklar gibi, atekese de riayet etmemiler ve arpmalar yine devam etmitir. Kbrs'ta anayasa dzenini kurma amacyla yaplan bu ikinci toplantda, Trk taraf, corafi esasa dayal federatif sistemi teklif etmitir. Mamafih, bu federatif sistem kantonlara dayal bir federatif sistem de olabilecekti. Fakat Kbrs Rum ve yunan tarafnn, anayasa dzeni konusunda kesin bir tavr almaktan kanp, ii oyalama yoluna gtrmesi ve ayrca Kbrs'ta da Trklere kar saldrlarna devam edip, 30 Temmuz Deklarasyonuna riayet etmemeleri zerine 2'inci Cenevre Konferans, 14 Austos sabahnn ilk saatlerinde Trk heyeti tarafndan kesilmitir. Yine 14 Austos sabahnda Trk Silahl Kuvvetleri 2'inci Kbrs Harektna balyordu. 2'inci Kbrs Harekt 16 Austos 1974 akam saat 19.00dan itibaren Trkiye'nin, Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi'nin ayn gnl ve 360 sayl kararna uyarak ate-kesi kabul etmesiyle sona erdi. ki gn iinde Trk silahl kuvvetleri, Magusa Lefkoe Lefke - Kokkina izgisine ulaarak adann % 38'ini ele geirmilerdi. 2'inci Kbrs Harekt, birincisinin aksine, dnya kamuoyunda Trkiye'nin aleyhine bir havann domasna sebep olmutur. 1'inci Harekt bir hukuki mdahale mahiyetinde telakki edilmesine mukabil, 2'inci Harekt bir toprak iktisab ve bir igal olarak telakki edilmitir. Rumlarn Kbrs Trklerine uygulad zulm grmezden gelinmitir. B.M. Genel Kurulu, 1 Kasm 1974 tarih ve 3212 sayl kararndan sonra, meseleyi 1975 Kasmnda da tekrar ele ald. 1 aleyhte (Trkiye), 9 ekimsere kar 117 lehde oyla kabul ettii 20 Kasm 1975 tarihli ve 3395 sayl karar, 3212 sayl kararn hemen hemen ayns idi. Yani Trk askerinin Kbrs'tan ekilmesini istiyor ve adadaki her iki toplumu da, eitlik esas zerinden mzakerelere davet ediyordu. Toplumlararas grmeleri balatan, baka bir deyile Kbrs Rumlarn Trk toplumu ile mzakerelere mecbur eden hadise, 13 ubat 1975'de Kbrs Trk Federe Devleti'nin kuruluu olmutur. Gvenlik Konseyi, 12 Mart 1975 gnl ve 367 sayl kararnda, bu kuruluu knamakla beraber, iki toplumu "eitlik iinde" en ksa zamanda grmelere aryordu. Toplumlararas grmelerin ilki 28 Nisan-1 Mays 1975 gnlerinde Viyana'da yapld. Bundan sonra yine Viyana'da drt toplant yapld ise de, yine herhangi bir netice elde edilemedi. KTFD Bakan Rauf Denkta'n teklifi zerine, 27 Ocak 1977'de Denkta-Makarios zir-ve toplants yapld. Bu toplanty, 12 ubat 1977'de ikinci bir zirve toplants takip etti. Bu ikinci zirveye B.M. Genel Sekreteri Kurt Waldheim de itirak etti ve onun da uzlatrma abalar ile 12 ubat 1977'de Denkta ile Makarios arasnda drt maddelik bir anlama imzaland. Bu anlamada iki temel unsur vardr. Biri, iki topluma dayal "federal bir cumhuriyet" esas kabul edilmitir. Devletin yaps ve anayasa sistemi, hep bu federal sistem esasna dayanlmak suretiyle mzakere edilecektir. kinci unsur ise, toprak dzenlemesinin, ekonomik yeterlik veya verimlilik ve toprak mlkiyeti prensiplerine gre yaplacadr.

TARH 2013

~ 326 ~

************************************************ TARH ************************************************** Taraflar arasnda tkanan grmeleri tekrar canlandrmak amacyla bu defa ABD Trk ve Yunan taraflarna bir plan sunmutur. Ancak bu plan hem Trk hem de Rum tarafn memnun etmedii iin kabul grmemitir. Bundan sonra toplumlararas grmeler Lefkoe'de ve B.M. Genel Sekreterinin zel temsilcisi Peres de Cuellar gzetiminde yaplmaya baland. Bu grmeler de yrmedi. Anlamalara ramen, taraflarn grlerini bir noktada toplamak yine mmkn olmad. Durum bu safhada iken Trkiye'de 12 Eyll 1980'de rejim deiiklii oldu ve toplumlararas grmelerde duraklamalar meydana geldi. Daha sonra, 5 Austos 1981'de Kbrs-Trk toplumu hem toprak ve hem de anayasa hakkndaki tekliflerini ihtiva eden paketi Rum tarafna verdi. Fakat 18 Ekim 1981'de Yunanistan'da yaplan genel seimler sonunda sosyalist Pasok partisinin iktidara gelmesi ve Papandreou'nun babakanl ile bir yandan Trk-Yunan mnasebetleri bir gerginlik iine girerken, Kbrs meselesi ve toplumlararas grmeler de bir isteksizlik ve yavalama iine girdi. 13 ubat 1975de Kbrs Trk Federe Devleti oluturuldu ve 15 Kasm 1983de Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti ilan edildi.

f) Ege Adalar Meselesi ve Trk Yunan likileri : XIX. yzyln balarnda Yunanistan devleti kurulurken baz Bat Ege adalar bu devlete balanmt. Yunanistan dier Ege adalarn da ele geirmek iin almalar yapm, Lozan Antlamasyla Ege Denizindeki Trkiyeye braklan Bozcaada, Gkeada ve talyann sahip olduu Meis ve On iki Ada dnda kalan dier adalar Yunanistana braklmt. II. Dnya Sava sonunda galip devletlerin talyayla imzaladklar Paris Antlamasyla Meis ve On iki Ada Yunanistana verildi.(1947) Bylece Ege Denizinde bulunan Bozcaada ve Gkeada dndaki adalar Yunanistana baland. Yunanistan, Ege Denizinin dousuna da yerletikten sonra Trkiyenin Ege Denizindeki mevcut haklarn ortadan kaldrarak bu denizin tmne egemen olmak istemitir. 1974ten itibaren bu amala yapt giriimler Trkiye-Yunanistan ilikilerinde gerginliin artmasna ve Ege Denizi sorununun ortaya kmasna sebep olmutur. Bu sorunlar Ege adalarnn silahlandrlmas, kta sahanl, karasularnn 12 mile karlmas ve Ege hava sahas eklinde sralanabilir. Ege Adalarnn Silahszlandrlmas : Yunanistan, zellikle 1963 Kbrs bunalmndan itibaren Ege Denizinde Trkiye kylarna yakn olan adalarla birlikte 1947de talyadan ald Meis ve On iki Aday, Lozan Antlamasna aykr olarak gizlice silahlandrmaya balad. Bunun zerine Trkiye bu konuyla ilgili 1964ten itibaren farkl zamanlarda Yunanistana nota vermitir. 1974ten itibaren Yunanistan, Ege adalarn ak olarak silahlandrlmaya devam etti. Yunanistan adalar NATO tatbikatlar kapsamna aldrtarak silahlanma faaliyetlerini merulatrmak istemitir. Yunanistan, 1980de Trkiyenin veto hakkn kullanmamas zerine 6 yllk bir aradan sonra NATOnun asker kanadna dnd. Bu gelimeden sonra da Yunanistan, Limni Adasn NATO savunma sistemi kapsamna aldrtmay amalayarak 1983te Limninin dhil edilmedii hibir NATO tatbikatna katlmayacan beyan etti. Buna kar Trkiye Limninin statsnn deitirilmesini kabul etmeyeceini aklayarak tepki gsterdi. Kta Sahanl Sorunu : Kta sahanl, kara sularnn biti noktasndan balayan deniz altndaki devamn ifade eder. Kyya sahip her devlet kta sahanlna da sahiptir. Ancak kta sahanlna sahip lkenin sadece bu blgedeki canl cansz doal kaynaklar arama ve iletmede egemen yetkileri vardr; su alan ve hava sahas uluslararas statsn korur. 1982 BM Deniz Hukuku Szlemesinin (BMDHS) 76. Maddesine gre, her devlet en az 200 deniz mili mesafeye kadar kta sahanlna sahip olabilir. Eer kta sahanl 200 mil mesafeyi ayorsa, ky devleti doal uzant gerei bu sahanln sona erdii yere kadar kta sahanln uzatabilir. Ancak hibir zaman 350 mili ya da 2500 metre derinlikten itibaren 100 mili aamaz.

TARH 2013

~ 327 ~

************************************************ TARH ************************************************** Ayn szlemenin 121. maddesine gre adalarn da kta sahanlklar vardr. Ama insan yerleiminin olmad veya kendine ait bir ekonomik yaam olmayan kayalklarn zel ekonomik blgesi ya da kta sahanl yoktur. Bitiik ya da karlkl ky sahibi olan devletlerin ise kta sahanln anlaarak snrlandrmalar gerekmektedir. Yunanistan 1961den itibaren irketlere Ege Denizinin kuzey ve bat kylarnda petrol arama ruhsat vermeye balad.1970 balarnda arama ruhsat alann Dou Egeyi kapsayacak ekilde geniletti. Bylece Yunanistan Ege Denizinde Trkiye ile deniz snrlarn kendisine gre belirlemeye almas iki lke arasnda anlamazla sebep oldu. Yunanistann Ege Denizindeki bu faaliyetleri zerine Trkiye de 1973te Trkiye Petrolleri Anonim Ortaklna Egenin ak deniz sularnda ve kendi kta sahanlnda petrol arama ruhsat verdi. Yunanistann bu duruma itiraz iki lke arasnda Kta Sahanl Sorununu ortaya kard. 1974 Kbrs Bar harektnn gerekletirilmesi iki lke ilikilerini daha da gerginletirdi. Yunanistann Egenin uluslararas sularnda Trkiyenin petrol arama giriimlerinin durdurulmas isteini reddetti. BM Gvenlik Konseyinin ve Uluslararas Adalet Divan kararlarndan sonra iki lke temsilcileri Bernde bir araya geldi. Grmeler sonunda imzalanan Bern Deklerasyonu ile taraflar Ege Denizinde kta sahanl ile ilgili hibir faaliyette bulunmamay kabul etti. Kta Sahanlnn 12 Mile karlma Sorunu : Kara Sular Konusunda Yunan Tezi Kara sularnn geniliinin 12 mil olabilecei kural BM Deniz Hukuku Szlemesinin 3. maddesinde kabul edilmi ve imzac devletler tarafndan uygulanm, yapla geli (rf-adet) nitelii kazanmtr; dolaysyla bir uluslararas hukuk kural olmutur. Yunan adalar ve ana karas lkesel (teritoryal) bir btnlk oluturmaktadr. lkesel btnlk ilkesine uygun olarak, herhangi bir kural dlk oluturmayan Egedeki Yunan adalarnn kara sular iin de 12 mil kural geerlidir. Kara sularn saptamak ky devletinin egemenlik yetkisindedir. Kara Sular Konusunda Trk Tezi Kara sularnn genilii konusunda geerli genel, tekdze bir kural yoktur ve olamaz. 1982 BM Deniz Hukuku Szlemesinde 12 millik kara sular genilii azami olarak kabul edilmitir ve her duruma otomatik olarak uygulanamaz. Ayrca bu hak, szlemenin 300. maddesinde de belirtildii gibi, ktye kullanlamaz. 12 mil kuralnn yaplageli nitelii de Trkiye iin yoktur nk Trkiye III. Deniz Hukuku Konferans tartmalar srasnda buna kar kmtr. Kara sular genilii belirlenirken denizlerin coraf zelliklerinin dikkate alnmas gerekmektedir.

TARH 2013

~ 328 ~

************************************************ TARH ************************************************** Trkiye ile Yunanistan arasnda Ege Denizi ile ilgili dier bir anlamazlk da, kara sularnn snr konusu olmutur. Lozan Antlamasyla Ege Denizinde kara sular genilii 3 mil olarak kabul edilmiti. Bu genilik 1936da Yunanistan 1964te Trkiye tarafndan 6 mile karld. 1974ten itibaren Yunanistan deiik dnemlerde kendi kara sularn 12 mile karacan ileri srd. Bu durum Trkiye tarafndan tepkiyle karland. Ege Denizinin % 49unu tm devletlerin kullanmna ak olan uluslararas sular, % 43,6sn Yunan kara sular, % 7,4n de Trk kara sular oluturmaktayd. Ege Denizinde kara sularn 6 milden 12 mile kmas hlinde uluslararas alan % 27,3, Yunan kara sular % 64,1, Trk kara sular % 8,5 eklinde deiecekti. Bylece Yunanistan, Ege Denizinde -adalarn okluu nedeniyle- byk oranda egemenlik hakkna sahip olabilecek ve stnlk salayabilecekti. Bu durum, Trk gemi ve uaklarnn Egeden Akdenize klarna byk snrlamalar getirecek, Bat Anadolu ve Boazlar blgesinin savunmasna da olumsuz etkileyecekti. Trkiye, 1976da Yunanistann kara sularn 6 milin zerine karmasn hibir zaman kabul etmeyeceini ve byle bir uygulamann sava nedeni olacan aklad. Ege Hava Sahas (FIR Hatt Uu Alan) Sorunu : Trkiye, Yunanistann 1931e kadar 3 mil olan hava kontrol sahasn 10 mile karmasna iki lke arasndaki iyi ilikilerden dolay tepki gstermedi. Uluslararas Sivil Havaclk rgt (ICAO)nn 1952deki blge toplantsnda, Trkiye Ege kara sular snrn FIR hatt olarak kabul etmesi, Ege Denizi zerindeki hava sahasnn kontroln byk lde Yunanistana brakt. 1974e kadar bir problem oluturmayan FIR hatt, Kbrs Bar Harekt srasnda Trkiyenin gvenliini tehdit etti. Trkiye 6 Austosta yaynlad NOTAM (Notice to Airmen: Havaclara htar Bildirimi) ile yeni bir FIR hatt oluturdu. Bu hatta gre; Trkiye ynnde uu yapan her uak Trk kylarna 50 mil kala durumunu ve uu plann Trk yetkililerine bildirecekti. Yunanistan ise, Kbrs Bar Harektndan sonra, 16 Austosta Ege Denizinin tmn tehlikeli blge ilan ederek ve blgede FIR hizmetlerini durdurarak Ege semalarn uluslararas hava trafiine, dolaysyla da Trk sivil ve asker uaklarna kapatt. Trkiyenin Egedeki haklarn zedeleyen bu durum, zellikle sivil havaclk ynnden eitli zorluklarla karlalmasna ve iki lke arasnda da yeni bir sorunun ortaya kmasna yol at. 1977de Trkiyenin, Ege hava sahasn Yunanistan ile ortaklaa kontrol konusundaki giriimleri Yunanistan tarafndan kabul edilmedi. NATOnun Trkiye ve Yunanistan ile yapt temaslar sonucunda her iki tarafn da daha nceden alm olduu Ege hava sahas ile ilgili kararlar yrrlkten kaldrmalar ile sorun zld. Ege Denizi tekrar sivil hava trafiine ald. Trkiyede Gelien nemli Gelimeler a) Siyasi Gelimeler : 27 Mays Askeri Mdahalesine ve 1961 Anayasasna Souk Sava dneminde deinilmiti. Kurucu Meclisin almalara balamasndan sonra 12 Ocak 1961de Milli Birlik Komitesi siyasi partilerin kurulmasna izin vermi ancak mahkeme kararyla kapatlan Demokrat Parti lehine propaganda yaplmas yasaklanmt. 11 ubatta Ragp Gmpala bakanlnda Adalet Partisi(AP), Ekrem Alican bakanlnda Yeni Trkiye Partisi (YTP) ve Kemal Trkler ve Rza Kuas nderliinde Trkiye i Partisi ( TP) kuruldu. 27 Mays 1961de yeni anayasa yaplan referandumla % 60,4 oy alarak kabul edildi. 15 Ekim 1961'de yaplan seimlerde Adalet Partisi, Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi ve Yeni Trkiye Partisi oylarn % 62'sini alarak 277 milletvekili karmlardr. Cumhuriyet Halk Partisi ise 173 milletvekili karmtr. 25 Ekim 1961'de 12. dnem TBMM topland ve askeri rejim sona erdi. 26 Ekim 1961'de yaplan seimle tek aday Cemal Grsel cumhurbakanlna getirildi. Seimlerden sonra cumhurbakan tarafndan grevlendirilen CHP lideri smet nn AP ile anlaarak Trkiye Cumhuriyetinin ilk koalisyon hkmetini kurdu. 1962de siyasi ekimelerin sonucu olarak CHP-AP koalisyon hkmeti dald. Yerine APnin dndaki meclisteki tm partilerin katlmyla yeni bir koalisyon hkmeti kuruldu. 17 Kasm 1963te yaplan mahalli seimlerin ardndan YTP ve Cumhuriyeti Millet ve Kyl Partisi (CMKP) hkmetten ekilmi, nn CHP ve bamsz milletvekilleriyle yeni bir hkmet kurmutu. 1965te AP lideri Sleyman Demirelin abalaryla Suat Hayri rgpl bakanlnda yeni bir koalisyon hkmeti kuruldu. Bu dnemde AP ile TP arasndaki sosyal ve gelir dalmnda adaletin salanmas konularndaki tartmalar giderek daha da byd. 1965 Erken Genel Seimler ve AP iktidar : Bu tartmalarla girilen 10 Ekim 1965 Erken Genel Seimlerinde AP % 52.87 oranlk oyla 240 milletvekili, CHP % 28.75 oranla 134 milletvekili, MP % 6.16 oranla 31 milletvekili, CMKP %2.24 oranla 11 milletvekili, YTP % 3.72 oranla 19 milletvekili, TP % 2.97 oranla 15 milletvekili kararak meclise girmeye hak kazanmtr.

TARH 2013

~ 329 ~

************************************************ TARH ************************************************** AP iktidara gelirken yeni bir seim kanunu, basn sularnn aff, zel sektrn ve yabanc sermayenin desteklenmesi gibi vaatlerle iktidara gelmiti. Ancak bu dnemde NATOnun Trkiyeyi koruyup korumayaca tartmalar, ii ve renci hareketleri giderek younlamaya balamt. Cemal Grselin hastal sebebiyle cumhurbakan seimleri yaplm 28 Mart 1966 ylnda Cevdet Sunay Trkiye Cumhuriyetinin 5. cumhurbakan olarak grev yapmaya balamtr. renci hareketlerinin giderek bymesi ve siyasal atmalarn artmas zerine hkmet: Milletin btnln tehlikeye drecek yaynlar yapan, snf mcadelesini ne karan, din, rk veya blgeye dayal farkllklar ne kararak ayrmclk yapanlara ceza verilmesini ngren Anayasa Nizamn Koruma Kanunu Tasarsn meclise sundu. Grevlerin ve renci atmalarnn artt bu ortamda yaplan 1969 Seimlerinde halkn ancak %64.35i oy kullanm, AP iktidar oy kaybetmesine ramen milletvekili saysn artrmay baarmt. Bu dnemde hkmetin Trk Lirasnn deerini %66 orannda drmesiyle birlikte enflasyonunda en az bu oranda artmas hkmete kar tepkileri artrd. 23 Ocak 1970de imzalanan bir protokol ile Trkiyenin Avrupa Ortak Pazarna ye olmas 22 yllk bir gei srecine baland. Ekonomik alkantlarn, ii grevlerinin artmas ve sa-sol ekimesine dayal renci olaylarnn younlamasna kar hkmetin tutumundan rahatsz olan st dzey askeri yetkililer 11 Mart 1971de Yksek Askeri uray toplam ve bir muhtra yaynlamtr. Bu muhtrada Parlamento ve hkmetin tutum, gr ve icraatlaryla yurdun anari, karde kavgas, sosyal ve ekonomik huzursuzluklar iine sokulduu tespiti yaplmtr. b) Ekonomik Gelimeler : 1960da Devlet Planlama Tekilatnn kurulmasndan sonra planl ekonomiye girme abalar balam, 1962 ylnda yaplan bir yllk ekonomi plannn baarya ulamas zerine be yllk kalknma planlar hazrlanmaya balamtr. 1963-1967 yllar arasndaki Birinci Be Yllk Kalknma Plan ile 1968-1972 yllarn kapsayan kinci Be Yllk Kalknma Plan ekonomik ve siyasi bunalmlarn sonunda istikrarl bir byme hz ve kalknma salanmas amacyla 15 yllk bir perspektif iinde hazrlanmtr. Bu 15 yllk perspektif iinde balca hedefler syle sralanabilir: Ylda yzde 7'lik bir byme salanmas, istihdam sorunun zmlenmesi, d demeler dengesinin salkl bir yapya kavuturulmas, her alanda yeterli sayda ve stn nitelikli bilim adam ve teknik eleman yetitirilmesi, bu hedeflerin sosyal adalet ilkesiyle uyumlu bir biimde salanmas. 1970'lerin sonuna dorusal tasarruflar ve yatrmlar arasndaki uurum genilemitir. thalat, durgun ihracat karssnda hzla bymtr. Kamu ktisadi Teebbslerinin dengesi arpc bir ekilde bozulmutur. Bunun sonucunda bte a bym ve enflasyonda hzl bir art olmutur. Cari ilemler dengesi nemli lde ak vermitir. Bu ak, 1977'de GSMH'nin yzde 8'ine ve dviz gelirlerinin yzde 92'sine ulamtr. Bu aklar zel yabanc sermaye ve rezervlerle finanse edilmitir. Fakat bu finansman sekli, d borlarn artmas, borlanma yapsnn bozulmas ve konvertibl (evrilgen) dviz rezervlerinin azalmas eklinde alanda ktlemeye neden olmutur. Bu ekonomik dengesizlikler sonucunda 24 Ocak 1980 Ekonomik stikrar Kararlar alnmtr. Bu kararlarda: % 32,7 orannda devalasyon ( kur ayarlamas) yaplarak gnlk kur ilan uygulamasna gidilmi, Devletin ekonomideki payn klten nlemler alnm, KT'lerdeki uygulamaya paralel olarak tarm rnleri destekleme almlar snrlandrlm, Gbre, enerji ve ulatrma dnda sbvansiyonlar kaldrlm, D ticaret serbestletirilmi, yabanc sermaye yatrmlar tevik edilmi, kar transferlerine kolaylk salanm, Yurtd mteahhitlik hizmetleri desteklenmitir. thalat kademeli olarak libere edilmi, ihracat; vergi iadesi, dk faizli kredi, imalat ihracatlara ithal girdide gmrk muafiyeti, sektrlere gre farkllaan tevik sistemi ile tevik edilmitir. c) 12 Eyll 1980 Askeri Mdahalesi Askeri darbenin yaplma nedenleri : : (Yapan: Kenan Evren G.Kurmay Bakan)

1979 ve 80 yllarnda ok sayda siyasi amal faili mehul cinayetlerin gereklemesi (Abdi peki, Nihat Erim, Fikret nsal, Mrsel Karata ) TBMMde birok turun ardndan yeni bir cumhurbakan seilememesi Konyada eriat ierikli Kuds Mitinginin yaplmas D ticaret andaki art, dviz darboaz, isizlik ve ekonomik skntlarn giderek artmas Sa-sol gerginliine dayanan siyasal ve toplumsal iddet olaylarnn younlamas gibi gelimeler Bu mdahale ile Sleyman Demirel'in Babakan' olduu hkmet grevden alnd, Trkiye Byk Millet Meclisi lavedildi, 1970 sonrasnda deitirilen 1961 Anayasas tamamen rafa kaldrld ve Trkiye siyasetinin yeniden tasarland bir askeri dnem balad. Bu dnem yaklak dokuz yl srd. 12 Eyll 1980

TARH 2013

~ 330 ~

************************************************ TARH ************************************************** ardndan partiler lavedildi, parti liderleri nce askeri slerde gzetim altnda tutuldu, ardndan yargland. Bu durum, siyasi partilerin sreklilii konusunda tarihsel sorunlar yaayan Trkiye'de siyasi temsilin demokratiklemesi nnde yeni bir engel oluturdu. d) 1982 Anayasas : 18 Ekim 1982 tarihinde kabul edilerek yrrle girmitir. 7 Kasm 1982'de yaplan halkoylamasna katlan % 91,3 orannda semenlerin % 82,7si "evet" % 8,6s "hayr" oyu kullanmtr. Anayasada devlet, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti olarak tanmlamaktadr. Devletin eklini, dilini, bakentini ve rejimin temel zelliklerini belirleyen ilk madde 4. maddede belirtildii zere deitirilemez, deitirilmesi teklif dahi edilemez. Egemenlik TBMM bnyesinde vcut bulur ve kaytsz artsz milletindir (md.6). lk maddede laiklik, sosyal eitlik, kanun nnde eitlik, cumhuriyet idaresi ve lkenin blnmez varl konu edilmektedir. Ayrca yasama, yrtme ve yarg arasnda yatay manada bir denklik yaratlm ve bu erk birbirinden kesin izgilerle olmasa da ayrlmtr. Yasama yetkisi Trk Milleti adna TBMM'nindir ve bu yetki devredilemez (md.7) TBMM iin 61 sisteminin getirdii ift kanatl parlamento sistemi terk edilmi meclis tek at altnda birletirilmitir. Yrtme yetkisi ise ayn zamanda devletin ba olan Cumhurbakan, Babakan ve Bakanlar Kurulu'na verilmitir (md.8). Yarg yetkisi ise yine Trk Milleti adna bamsz mahkemelerce kullanlr. 1961 ve 1982 Anayasalarnn Karlatrlmas : Her iki anayasann da askeri mdahale sonucunda kabul edilmesi Her iki anayasann da bir taraf asker bir taraf sivil kesimce oluturulmas ( 1961 Milli Birlik Komitesi Temsilciler Meclisi, 1982 Milli Gvenlik Konseyi - Danma Meclisi) ki anayasann da halkoyuna sunularak kabul edilmesi Her iki anayasay hazrlayan sivil kesimin hkmet kurma ve bakanlar drme yetkisinin olmamas ve seimle deil atamayla i bana gelmesi iki anayasann benzer taraflardr. 1961 Anayasasnn aksine 1982 Anayasasnda ana-yasann kabulyle cumhurbakanlnn seilmesi birletirilmesi, 1982 anayasasnn 1961e daha sert olmas, 1982 Anayasasna gre 1961 anayasas temel hak ve zgrlklere daha fazla yer vermesi, 1982 Anayasasnda zgrlklere oranla devlet otorite-sine daha ok nem verilmesi iki anayasann farkl taraflardr. e) Siyasi Partilerin Kurulmas : Genelkurmay Bakan Orgeneral Kenan Evren ve Kuvvet Komutanlar tarafndan oluturulan askeri ynetim Milli Gvenlik Konseyi ad altnda 1983 genel seimine kadar Trkiye'ye ilikin tm kritik kararlar ald. 1982 Anayasasnn kabulnden sonra 24 Nisan 1983 tarihinde yeni Siyasi Partiler Kanunu kabul edildi. Bu kanunun kabulnden sonra kapatlan eski siyasi partilerin seimlere katlmas engellendi.

TARH 2013

~ 331 ~

************************************************ TARH ************************************************** f) 1983 Seimleri : 6 Kasm 1983 genel seimine, kapatlan eski siyasi partilerin hibiri katlamad. Milli Gvenlik Konseyinin izin verdii Anavatan Partisi, Halk Parti ve Milliyeti Demokrasi Partisi seimlere katlabildi. Yaplan genel seimleri Anavatan Partisi kazand, Halk Parti ikinci ve Milliyeti Demokrasi Partisi de srpriz bir ekilde nc oldu. Seimlerden sonra milletvekillerinin parti deitirmeleri sonucunda Doru Yol Partisi ve Sosyal Demokrasi Partisi de meclise girdi. Daha sonra alnan baarsz seim sonular nedeniyle Milliyeti Demokrasi Partisi kendisini feshetti, Halk Parti ise Sosyal Demokrasi Partisi ile birleerek Sosyal Demokrat Halk Parti'yi kurdu. 13 Aralk 1983te Anavatan Partisi Bakan Turgut zal hkmeti kurdu. g) Trkiyede Meydana Gelen Dier nemli Gelimeler : 31 Ocak 1968de TRT, ilk TV yaynna balad. Zamanla renkli TV yaynlarnn balamas, her eve bir televizyonun girmesi sosyal ve kltrel deiimlere yol at. 1950li yllarn sonunda balayan Avrupaya zellikle Almanyaya yaplan ii gleri 1960l yllarda younluk kazand. Zamanla bu iilerin says 3 milyonu buldu.

TARH 2013

~ 332 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 333 ~

************************************************ TARH **************************************************

26. KRESELLEEN DNYA

SSCBde Deiim ve Sonular

TARH 2013

~ 334 ~

************************************************ TARH ************************************************** 1) Glasnost ve Perestroyka : Perestroyka (Yeniden Yaplanma): 1980li yllardan sosyalizmin artk ileyemez hale gelmesi zerine ekonomiyi biraz serbestletirerek devletin btnln korumaya alan SSCB Devlet Bakan Gorbaov tarafndan uygulanan politikadr. Genel olarak yapt reformlar devlet mekanizmasn hantallndan kurtarmak zeredir. Verimsiz ileyen devlet kurumlar ve iletmelerine zerklik, tek bir merkezden planlama yerine kendi retim planlarn yapabilme, bte aklarn merkezden kapatma yerine kapitalist sistemdeki gibi kar amal retime odaklanma, kaynaklarn silahlanma yar yerine ekonomik refah arttrma zerine kullanlmas ve bu nedenle ABD ile silahszlanma anlamalar yaplmas perestroyka ilkesinin getirdii balca gelimelerdendir. Glasnost (Aklk): 1985ten itibaren Gorbaov tarafndan SSCBnin demokratiklemesine doru deiim amacyla uygulanm politikalarn tmne verilen addr. Gorbaovun amac halkn devlete gvenini artrmak iin toplumun her dzeyinin katlabilecei, herkese sz hakk tannacak olan bir tartma ortamn mmkn klmakt. Perestroyka ve Glasnost politikalarnda amalanan dnce siyasi ve sosyal zgrlklerin ekonomideki refah artrmasyd. Ancak bunun gereklememesi zerine bata Balk lkeleri (Litvanya, Letonya, Estonya) olmak zere SSCBye bal lkelerin bamszlk ilanlar balad. 2) Dou Blounun Dalmas : Macaristan Komnist Partisi, 9 Ekim 1989'da Marksizm'i terk etti ve Macaristan Sosyalist Partisi adn ald. 23 Ekim 1989'da Macaristan'n resmi ad Macaristan Cumhuriyeti olarak deitirildi ve ok partili sisteme geildi. Polonya'da, Polonya Komnist Partisi Merkez Komitesi 6 Ocak 1990'da kendisini feshetti ve Sosyal Demokrasi Partisi adn ald. Bamszlk konusunda rnek mcadelelere sahne olan ekoslovakyada devletin ad, 29 Mart 1990'da ekoslovakya Federal Cumhuriyeti olarak deitirildi ve 26 Kasm1990'da lkede Komnist Partisinin nclne son verildi. Bulgaristan'da, 15 Ocak 1990'da Komnist Partisi'nin hkimiyetini ngren anayasa maddesi deitirildi ve parti Bulgaristan Sosyalist Partisi adn ald. Romanya'da, 20 Mays1990'da ilk defa demokratik ve serbest seimler yapld. Dou Almanya, 3 Ekim 1990'da Bat Almanya ile birleti. 12 Aralk1990'da Arnavutluk'ta yeni partilerin kurulmasna izin verildi. 21 Mart 1990'da bir Uzakdou lkesi olan Moolistan'da Komnist Partisi'nin etkinliine ve nclne son verildi. lkede ok partili siyasi hayata geildi. Dou Blokunu oluturan bu devletlerde balayan sistem deiiklii, ok partili hayatn balamas ve pazar ekonomisine gei uygulamalar; Gorbaov'un bekledii btnleme ve glenme abalarn dalmaya gtrd. Bu dalma, lkelere bamszl ve Blok'tan kopmalar getirdi. Ancak, bamszlk ilanlar Sovyetlerin dalmasn istemeyen Gorbaov bata olmak zere Rus yneticileri tarafndan tepki ile karland. Nitekim bu gelimeler zerine, Dou Bloku lkelerini ekonomik ynden birbirine balayan COMECON (Karlkl Ekonomik Yardm Konseyi), 28 Haziran 1991'de ye devlet temsilcilerinin Budapete'de toplanp kuruluun feshine ilikin protokol imzalamalaryla sona erdi. COMECON'un feshi kararn, NATO'ya kar kurulmu olan Varova Pakt'nn 1 Temmuz 1991'de son verilmesi karar takip etti. Bylece, Sovyetler Birlii'nin dalmasn Dou Blokunun dalmas olay takip etmi oldu. 3) Dou Blokunun Dalmasnn Sonular : Yakn a'n iki sper gcnden biri olan Dou Bloku 1991 ylnda tam bir knt iine girdi. Bu olay 21. yzyln banda tarihin yeni bir dneminin de balangcn tekil etti. Ksacas, Avrupa ve Asya'nn siyasi haritas deiti. Sovyetler Birlii'nde ilk kopmalar Baltk lkelerinde (Estonya, Letonya ve Litvanya) meydana geldi ve bunu dierleri takip etti. Asl Rusya'y oluturan cumhuriyetten (Moskova Rusyas, Ukrayna Rusyas ve Beyaz Rusya) zellikle Ukrayna Rusyasnn bamszln ilan etmesi, Sovyetlerin sonunu getiren en nemli gelime oldu. Eski Sovyetlerin dalmas, Trkiye'ye ek olarak be Trk Cumhuriyeti'nin daha tarih sahnesine kmasn salad. Bunlar; Azerbaycan, Trkmenistan, zbekistan, Krgzistan ve Kazakistan olup, ayrca Azerbaycan'a bal zerk bir cumhuriyet olan Nahcivan ile Trkiye'nin ilikileri yeni bir ivme kazand. Avrupa ve Asya haritas 1991'de yeniden deiirken, deiiklik Sovyetlerin dalmasyla snrl kalmad. 1989'da Almanya birlemesini tamamlarken, Yugoslavya paralanmaya balad. 1991 Haziran'nda Slovenya ile Hrvatistan bamszlklarn ilan ederken, Srbistan arlkl Federal Ordu ile Hrvatlar arasnda i sava balad. Bosna-Hersek ile Makedonya Avrupa Topluluu'na bavurarak bamszlklarnn garanti edilmesini istediler. Bu gelimeler Yugoslavya'y paralanmaya gtren gelimelerin balangcn tekil etti. Kafkaslarda ise, Ermenistan'n bir Azerbaycan topra olan Karaba'a saldrmas, Kafkaslar nemli bir problem sahas durumuna getirdi.

TARH 2013

~ 335 ~

************************************************ TARH ************************************************** Dou Bloku'nun dalmas ile tam bir kaos ve istikrarszlk dnemine girdi. Bozulan g dengeleri, yerini, balangta belirsizlie brakt. Ancak, geen zaman iinde dnyann yeniden yaplanmas "Globalleme" kavram iinde ve ABD'nin liderliinde yeniden ekillendirilmeye baland. Trk Cumhuriyetlerinin Bamszln Kazanmas

1) Alma Ata Zirvesi (21 Aralk 1991) : 21 Aralk 1991'de Kazakistan'n o zamanki bakenti Alma-Ata'da Rusya, Ukrayna, Beyaz Rusya, Kazakistan, Krgzistan, Trkmenistan, zbekistan, Azerbaycan, Tacikistan, Ermenistan ve Moldovya katlmyla toplanan zirvedir. Grcistan ise zirveye gzlemci olarak itirak etmitir. Alma-Ata Zirvesi ile Sovyetler Birlii'ni oluturan 15 Cumhuriyet, 21 Aralk 1991'de Sovyetler Birlii'ne fiilen son vermi oldu. Bunlardan 11 Cumhuriyet, her cumhuriyetin bamszl ve eitlii ilkesi sakl kalmak kaydyla, aralarnda yeni bir yaplanma yoluna gittiler. 2) Azerbaycan (30 Austos 1991) : SSCBnin uygulad Glasnost ve Perestroyka politikalarnn etkisiyle 19 Haziran 1989 tarihinde Ebulfeyz Elibey nderliinde kurulan Halk Cephesi SSCBden Azerbaycana bamszlk vermesini istemesi zerine Rus Kzl Ordusu Bakye girdi. Mart 1990da yaplan seimlerin ardndan 30 Austos 1991de Azerbaycan bamszln ilan etti. 18 Ekimde yaplan halk oylamas ile bamszlk karar bir kez daha teyit edildi. Atatrk Azerbaycan'n sevinci bizim sevincimiz, kederi bizim kederimizdir." Ebulfez Elibey, "ki kardein yan yana ayr devletler kurduu nerede grlmtr. Azerbaycan ve Trkiye olarak en ksa zamanda birlemeliyiz." ve "Biz bir millet, iki devletiz." diyerek lkeler arasndaki ba bu szlerle anlatmlardr. Ancak son zamanlarda ortaya kan Ermenistan Meselesi iki lke arasndaki ilikilerde belirleyici rol oynayamaya balamtr. 3) Kazakistan (16 Aralk 1991) : 22 Haziran 1989da Kazakistan Komnist Partisi bakanlna getirilen Nazarbayev Mikhail Gorbaovun Glasnost-Perestroyka politikasna destek verdi. Bunun karl olarak Kazakistann haklarnn korunmasn salad. Kazakistan petrolnn, doalgaznn ve madenlerinin d piyasada uygun fiyatla satlmasn istedi. zledii tutarl ve aklc politika ona byk saygnlk kazandrd. 1989 yl Eyllnde resmi dilin Kazak Trkesi olduunu iln etmesi halkn gvenini daha da arttrd. Nazarbayev lkesini demokrasi ve serbest pazar ekonomisine geirmek iin nlemler ald, dzenlemeler yapt. Siyasal partilerin kurulmasna izin verdi. Azat (Hrriyet) Partisi Kazakistann egemenliini kazanmasnda nemli rol oynad. 26 Mart 1990da seilen parlamento 24 Nisan 1990da Nazarbayevi cumhurbakan seti. 16 Aralk 1991de Kazakistann bamszln iln etmesiyle Kazakistan Cumhuriyet Partisi kuruldu. Nazarbayevin nclnde devlet brokrasisinin yan sra dil, edebiyat, kltr alanlarnda ulusalclk hz kazand. Kruev zamannda kapatlan Kazak okullar yeniden ald. Kazak milliyetiliinin temel kaynaklar yeniden incelenmeye baland. Kazakistan tarihi, sosyalist ideolojiden arndrlarak incelenmeye ve renilmeye baland. 4) zbekistan (31 Austos 1991) : 1989 yl Hazirannda zbekistan Komnist Partisi Birinci Sekreterliine slam Kerimovun getirilmesinden ve Sovyetler Birlii'nin dalmaya balamas zerine bamszla doru giden yol ald. Zira Mart 1990da bakan seilen Kerimov, Sovyetlere kar bir politika izledi. Rusyann zbekistan hammadde deposu olarak grdn bunun da zbek halkn geri braktn belirtti. Kerimov, zbekeyi resmi dil ilan etti. zbekistan anayasasnda hibir etnik gruba ve aznla anayasadaki yurttalk haklar dnda bir hakkn verilmesine izin vermedi. zbek ulusuluunun gelitirilmesine nem verdi. Rusann eitli alanlardaki etkinliini azaltmaya balad. Halkndan g alan Kerimov, 31 Austos 1991de zbekistann bamszln iln etti. 29 Aralk 1991de de Cumhurbakanlna seildi. Ekonomiyi liberalletirdi, demokratiklemeyi hzlandrd. Rusya Federasyonu ile atmaya girmedi. Birlemi Milletlere, Avrupa Gvenlik ve nsan Haklarna ye oldu.

TARH 2013

~ 336 ~

************************************************ TARH ************************************************** 5) Krgzistan (31 Austos 1991) : Krgzistan Demokrasi Hareketi lideri Asker Akayef, Komnist Krgz Partisinin muhalefetine ramen 31 Austos 1991de Krgzistann bamszln ilan etmitir. Asker Akayev, merkeziyeti ekonomiden, liberal ekonomiye geii salayacak yasal dzenlemeler yapt. Eitim dilini Krgzcaya evirerek Krgzlarn ulusal dillerini kullanmalarna, ulusal kltrlerini gelitirmelerine ve ulusal kimliklerini tanmalarna yardmc oldu. 6) Trkmenistan (27 Ekim 1991) : Sapar Murat Niyazov nderliindeki Trkmenler kabilecilie dayanan ayrlklara son vererek 27 Ekim 1991de Trkmenistan Parlamentosunun ald kararla bamszln ilan etmitir. Trkmen ba Ulusal kimliin simgesi olan Trkmen diline sahip kt ve Rusann yannda resmi dil olmasn salad. Trkmenistan'da 12 Nisan 1993 tarihinden itibaren Kiril harflerinin braklmas, belli bir sre sonra da Latin harflerine (alfabesine) geilmesi kararlatrlmtr. BM, K ve BDT rgtlerine ye oldu. Orta Asya Cumhuriyetleri arasnda en byk doalgaz rezervlerine ve yllk retim kapasitesine sahip olan lke Trkmenistandr. Trkmenistandaki doalgaz rezervleri, blgedeki toplam rezervlerin %5ini oluturmakta olup, tespit edilen toplam doalgaz rezervleri yaklak 2,86-4,4 trilyon m3 civarndadr. Ancak bamszlktan sonra retim, ihracat imknlarnn da daralmasyla yar yarya azalmtr. retilen doalgazn % 84 ihra edilmektedir. Bamszlktan bu yana gaz retimi 100 milyar m3lerden, 15 milyar m3e gerileyen Trkmenistan, 1999 ylnda 22,9 milyar m3 gaz retmeyi baarmtr. lkede bulunan petrol rezervlerinin 1,1 milyar ton (1.7 milyar varil) olduu tahmin edilmektedir. 7) Dier devletler : Tataristan SSCB'nin dalmasyla Tataristan'da da geni apta bir milli kurtulu hareketi balad. 1992'de Tataristan tam siyasi bamszln ilan etmi ve Rusya'dan ayrlma niyetini bildirmitir. Ancak Rusya Parlamentosu buna ret cevab vermitir. Bugn Tataristan Rusya Federasyonuna bal zerk bir Trk cumhuriyetidir. Bakurdistan Saha-Yakutistan Cumhuriyeti, uvaistan, Hakasya, Tuva Cumhuriyeti gibi Rusya Federasyonuna bal federe bir devlet olma durumlarn devam ettirmektedir. 8) TKA (Trk birlii ve Kalknma Ajans) : Trkiyenin bata Trk dilinin konuulduu lkeler ve Trkiyeye komu lkeler olmak zere, gelime yolundaki lkelerin kalknmalarna yardmc olmak, bu lkelerle; ekonomik, ticari, teknik, sosyal, kltrel, eitim alanlarnda ibirliini projeler ve programlar aracl ile gelitirmek amacyla 24 Ocak 1992de kurulmutur. TKAnn Grevleri : Gelime yolundaki lkelerle ekonomik, ticari, teknik, sosyal, kltrel ve eitim ibirliini, bu lkelerin kalknmalarna katkda bulunacak projelerle gelitirmek, Gelime yolundaki lkelerin kalknma hedefleri ve ihtiyalarn da gz nne alarak, ekonomik, ticari, teknik, sosyal, kltrel ve eitim ibirlii ve yardm konularn belirlemek ve bu amala gerekli proje ve programlar hazrlamak veya zel kurululara hazrlatmak, Gelime yolundaki lkelerin bamsz devlet yaplarnn gelitirilmesi, mevzuatn hazrlanmas, kamu grevlilerinin yetitirilmesi, serbest piyasa ekonomisine gei srecinde bankaclk, sigorta, d ticaret, bte ve vergi sistemi gibi alanlarda ihtiya duyacaklar yardmlar salamak, bu lkelere uzmanlar gnderilmesi, bu lkelerden gelecek eleman ve rencilerin eitim ve staj grmesi, bu kiilere burs tahsis edilmesi amacyla gerekli dzenlemeleri ve koordinasyonu yapmak, Eitim ve kltr alanlarndaki ibirlii programlarnn, yurtdnda, Trk Kltr Merkezleri araclyla yrtlmesi iin gerekli dzenlemeleri yapmak. Ana hizmet ve grevleriyle ilgili konularda dier kamu kurum ve kurulular ile gerekli ibirlii ve koordinasyonu salamak. TKAnn proje ve programlarnn koordinasyonunu salamak zere 20 lkede 22 Program Koordinasyon Ofisi bulunmaktadr. Koordinasyon Ofisi bulunmayan lkelere ait kalknma yardm almalar blgedeki en yakn Ofis tarafndan gerekletirilmektedir. TKA 2006 ylnda da yaplanmasn gelitirecektir. Afganistan, Arnavutluk, Azerbaycan, Bosna-Hersek, Etyopya, Filistin Ulusal Ynetimi, Grcistan, Karada, Kazakistan, Krgzistan, Kosova, Makedonya, Moolistan, Moldova, zbekistan, Senegal, Sudan, Tacikistan, Trkmenistan ve Ukrayna (Krm)'da Program Koordinatrleri grev yapmaktadr. Bu erevede: Btn kesimleri kucaklayan, Blgesel birliklerini Gelitiren projeler uygulayarak, bara ve ibirliine uygun ortamlar oluturmay, Az gelimi blgelerde (Afrika, Orta Dou v.b.), ncelikli insani problemlerin zmne ynelik projeler uygulayarak, yaralarn ksmen sarlmasn, Kalknma Destei salayarak bu blgelerde yeni ibirlii alanlar oluturmay, Nispeten gelimi blgelerde, (Dou Avrupa, Orta Asya) Makro Projeler uygulayarak, ibirlii imknlarn maksimize etmeyi ve Kalknma in Kresel Ortaklk Anlay ile sistemleri uyumlu hale getirmeyi, Kltr corafyasnn kltrel unsurlarn ve deerlerini evrensel boyuta tayarak, Kresel birliini kolaylatrmay benimsemitir.

TARH 2013

~ 337 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 338 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 339 ~

************************************************ TARH **************************************************

TARH 2013

~ 340 ~

************************************************ TARH ************************************************** Dou Blokundan Sonra Avrupada Yeni Araylar a) Almanyann Birlemesi : 1961 ylnda ina edilen Berlin Duvar, 1989 yl balarnda Alman Demokratik Cumhuriyeti Hkmeti, isteyen Dou Almanya vatandalarnn Sovyetler Birlii dhilindeki dier Dou Blou lkelerine gei yapabilmesine izin vermesiyle nemini kaybetti. 13 Haziran 1990'da Berlin Duvarnn resmen yklmaya balamasyla beraber Alman Demokratik Cumhuriyeti 13 Ekim 1990 tarihinde yklmtr. Alman halknn yeniden birlemeyi destekleyen partileri ynetime getirmesi zerine Federal Almanya ve Demokratik Almanya devletleri, btn Berlinin ve btn Almanyann sorumluluunu ellerinde bulunduran drt igal gcyle (ABD, Sovyetler Birlii, Byk Britanya ve Fransayla) Almanyann birliinin d ve gvenlik politikalarnn koullarn grerek ki Art Drt Anlamasn imzaladlar. Yeniden birlemi Almanya, Avrupa Topluluu'nun (sonra Avrupa Birlii) ve NATO'nun bir yesi olarak kalmaya devam etmitir. b) Avrupa Birliinin Genilemesi : Avrupa Birlii'nin temelleri 1951 ylnda, 6 lkenin katlmyla oluturulan Avrupa Kmr ve elik Topluluu'na ve 1957 Roma Antlamas'na dayanmaktadr. O dnemden bu yana, birlik yeni yelerin katlmlaryla boyut olarak bym; var olan yetkilerine yeni grev ve sorumluluk alanlar ekleyerek de gcn arttrmtr. AET, ye devletlerarasnda ekonomik ibirlii ve dayanmay hedefleyen bir rgtken 1993 ylnda, Kopenhag Kriterlerinin belirlenmesi ve Maastricht Antlamas olarak da bilinen Avrupa Birlii Antlamas'nn imzalanmas sonucu var olan Avrupa Ekonomik Topluluu'na yeni grev ve sorumluluk alanlar yklenmesiyle Avrupa Birlii kurulmutur. Kopenhag Kriterleri: 22 Haziran 1993tarihinde yaplan Kopenhag Zirvesi'nde, Avrupa Konseyi, Avrupa Birlii'nin genilemesinin Merkezi Dou Avrupa lkelerini kapsayacan kabul etmi ve ayn zamanda adaylk iin bavuruda bulunan lkelerin tam yelie kabul edilmeden nce karlamas gereken kriterleri de belirtmitir. Bu kriterler grupta toplanmtr: Siyasi Kriterler: stikrarl ve kurumsallam bir demokrasinin var olmas, Hukuk devleti ve hukukun stnl, nsan haklarna sayg, Aznlklarn korunmas Ekonomik Kriterler: Arz - talep dengesinin piyasa glerinin bamsz bir ekilde karlkl etkileimi ile kurulmu olmas, Ticaret kadar fiyatlarn da liberal olmas, piyasaya giri (yeni firma almas) ve k (iflaslar) iin engellerin bulunmamas, Mlkiyet haklarn (fikri ve snai mlkiyet) ieren dzenlemeleri kapsayan yasal bir sistemin olmas ve bu yasalar ile dzenlemelerin icra edilebilmesi, Fiyat istikrarn ieren bir ekonomik istikrara ulalm olmas ve srdrlebilir d dengenin varl Topluluk Mktesebatna Uyum Kriterleri: AB'nin siyasi birlik ile ekonomik ve parasal birlik hedeflerini kabul etmek ve AB'nin ald kararlara ve uygulad yasalara uyum salamak Maastricht Antlamasyla; ye devletler Kopenhag Kriterlerine bal olarak: Ekonomik ve Parasal Birlik, Ortak D leri ve Gvenlik Politikas, Avrupa Vatandal, Adalet ve ilerinde konularnda anlamlardr. c) Avrupa Birlii ve Uluslararas Politika : Maastricht Antlamas, Ortak Dileri ve Gvenlik Politikasna hem Avrupa Birlii'nin kendi ilgi alanlarn hem de uluslararas topluluun karlarn gzetmesi amacn ykler. Bu ama, uluslararas i birliini desteklemek, insan haklarna sayg duymak ve bunlar gelitirmek, demokrasi ve hukukun stnlnden dn vermemek gibi ilkeleri kapsar. Avrupa Birlii'nin uluslararas etkisi, d politikasnn yan sra genileme sreci sayesinde de hissedilmektedir. Avrupa Birlii yesi olmann getirdii grnrdeki yararlar, politik ya da ekonomik konularda Avrupa Birlii'ne katlm koulu olan kriterleri yerine getirmek isteyen lkeler iin zendirici bir etmen olmaktadr. Bu koullar ayrca, Dou Avrupa'nn eski komnist hkmetlerinin etkilerinin kaldrlmasnda nemli rol oynar. D lkelerin i ilerinde bylesi bir etkiye sahip olunmas "yumuak g" olarak tanmlanmaktadr. Ortak Dileri ve Gvenlik Politikas bakannn yan sra, Avrupa Komisyonu da uluslararas dzeyde grmelere kendi temsilcisini gnderir. Birlemi Milletler iinde Avrupa Birlii yardm gibi konularda yapt byk katklardan dolay byk nem kazanmtr. G8 zirvelerinde, Avrupa Birlii yelik haklarna sahiptir ve toplantlar ynetmek, toplantlara ev sahiplii yapmak gibi grevlerin yannda, toplantlarda Avrupa Komisyonu bakan ve dnem bakan lke temsilcisi tarafndan da temsil edilir. Birliin yirmi yedi yesinin de temsil edildii Dnya Ticaret rgt'nde, Avrupa Birlii de resm olarak Avrupa Komisyonu'nun d ticaretten sorumlu yesi tarafndan temsil edilir. d) NATOnun Genilemesi : Dou Blokunun dalmasyla Rusyay kendilerine gl bir tehdit olarak gren Dou Bloku lkeleri Bat Avrupaya ilikilerini glendirmeye mteakip NATOya ye olma abasna girmilerdir.

TARH 2013

~ 341 ~

************************************************ TARH ************************************************** Bu erevede Dou Avrupa lkeleriyle NATO arasnda "Bar in Ortaklk" ilikisi kurulmutur. 1997 ylnda ek Cumhuriyeti, Macaristan ve Polonya'nn NATO'nun 50. kurulu yldnm olan 1999'a kadar ttifak'a ye olmalar kabul edilmitir. NATOnun genilemesi bu lkelerinden katlmndan sonra devam etmi, 29 Mart 2004 tarihinde Bulgaristan, Estonya, Letonya, Litvanya, Romanya, Slovenya ve Slovakya NATOya ye kabul edilmilerdir. Trkiye ve Avrupa Birlii Trkiye'nin 1963 ylnda Avrupa Ekonomik Topluluuyla ortaklk anlamas imzalamasyla balayan ilikiler Trkiye'nin 1987 ylnda tam yelie bavurmasyla ivme kazand. 1999 ylnda AB yeleri tarafndan aday olarak kabul edilen Trkiye 2005ylnda tam yelik mzakerelerine balad. Trkiye ile Avrupa Birlii'nin ilikileri 31 Temmuz 1959'da Trkiye'nin Avrupa Ekonomik Topluluu'na yapt ortaklk bavurusu ile balar. AET Bakanlar Konseyi'nin bavuruyu kabul etmesi sonrasnda 12 Eyll 1963 tarihinde Ankara Anlamas imzalanmtr. Ankara Anlamas ortaklk yaratan bir anlamadr. Bunu 1970 ylnda imzalanan Karma Protokol izlemitir. Trkiye'nin, sonradan Topluluk yesi olan birok lkeden daha nce Topluluk ile ilikilerini balatm olan bu iki nemli belge, o tarihlerden sonra ve 17 Aralk 2004 tarihli Avrupa Konseyi Sonu Bildirgesi sonrasnda halen devam etmekte olan srete Trkiye-AB ilikilerinin hukuki dayanaklarndandr. 14 Nisan 1987 tarihinde Trkiye resmen tam yelik bavurusunda bulundu. Avrupa Birlii'yle btnlemenin ilk aamas olarak Trkiye 1 Ocak 1996 tarihinde Avrupa Birlii'yle Gmrk Birlii'ne girdi. Trkiye, 10-11 Aralk 1999 tarihlerinde Helsinki'de yaplan AB Devlet ve Hkmet Bakanlar Zirvesi'nde oybirlii ile Avrupa Birlii'ne aday lke olarak kabul ve ilan edilmi, dier aday lkelerle eit konumda olaca ak ve kesin bir dille ifade edilmitir. Trkiye, Avrupa Birliine tam yelik iin mzakerelere 2005 ylnda balad. Tm balklarda tarama sreci tamamland. a) Avrupa Birlii, Avrupa Konseyi ve Avrupa Parlamentosunun leyii : Avrupa Birlii ye lkelerin oluturduu siyasi atdr. Bu at ierisinde eitli faaliyet alanlar iin kurumlar oluturulmutur. Bu kurumlar: Avrupa Birlii Konseyi, Avrupa Adalet Divan, Avrupa Saytay, Ekonomik ve Sosyal Komite, Blgeler Komitesi, Avrupa Yatrm Bankas, Avrupa Merkez Bankas, Avrupa Yatrm Fonu, Avrupa Ombudsman, Avrupa Ajanslar 1. Avrupa Konseyi : Konsey Topluluun yasama organdr; Toplulukla ilgili pek ok konuda yasama gcn Avrupa Parlamentosu ile beraber kullanmaktadr. Ayrca ye devletlerin genel ekonomik politikalarn koordine etmekte ve Topluluk adna bir veya birden ok lke ile uluslararas kurumlar ile uluslararas anlamalar gerekletirmektedir. Avrupa Birlii Anlamasna gre, Konsey ortak gvenlik ve d politikalarn belirlenmesi ve uygulanmasna ilikin kararlar alp ye devletlerin faaliyetlerini koordine etmekte ve su tekil eden konularda Polis ve ileri ile egdm iinde eitli tedbirleri uygulamaya koyabilmektedir. Konsey her ye devletten bakan seviyesinde bir temsilciden olumakta olup bu kii kendi hkmetini temsil yetkisine sahiptir. Konsey yeleri siyasi olarak kendi ulusal parlamentolarna kar sorumlu bulunmaktadrlar. 2. Avrupa Parlamentosu : Avrupa Parlamentosu (AP) Toplulua ye devletlerin halklarn bir araya getirmektedir. Avrupa Birlii halklarnn siyasal talepleri dorudan seilmi AP yeleri tarafndan yerine getirilmektedir. Avrupa Parlamentosu, Avrupa vatandalarnn temsilcilerinden oluur. 1979 ylndan beri be ylda bir dorudan oyla seilen Avrupa Parlamentosu yelerinin says 6. dnemde (2004-2009) 732dir. ye lkeler, APde nfuslar orannda sandalye saysna sahiptirler. Ancak, AP milletvekilleri, mensubu olduklar lkeden bamsz olarak, APdeki siyasi gruplarn iinde faaliyet gsterirler. Gnmzde APde 7 siyasi grubun yan sra herhangi bir siyasi gruba bal olmayan bamsz milletvekilleri de yer almaktadr. 1992 Maastricht ve 1997 Amsterdam Anlamalar Avrupa Parlamentosunu danma organ kimliinden yasama parlamentosu kimliine tam ve ulusal parlamentolara benzer yetkilerle donatmtr. Tm Parlamentolar gibi Avrupa Parlamentosunun temel yetkisi vardr: yasama, denetim ve bte. Avrupa Parlamentosu AT hukukunun ve Topluluk btesinin oluturulmas ve Avrupa Komisyonu ve Bakanlar Konseyinin faaliyetlerinin denetlenmesi sorumluluklarna sahiptir. Bu erevede AP, Komisyonun nerilerini inceler ve Konsey ile birlikte yasama srecine katlr; ynelttii yazl veya szl sorularla baata komisyon olmak zere tm AB kurumlarn denetleme yetkisine sahiptir. ABnin yllk btesini onaylamak ve uygulanmasn denetlemek suretiyle Konsey ile birlikte bte yetkisini paylar. Toplantlar ve tartmalar kamuya ak olan APnin kararlar, tutum belgeleri ve toplant tutanaklar AB Resmi Gazetesinde yaynlanr.

TARH 2013

~ 342 ~

************************************************ TARH **************************************************

Balkanlarda Meydana Gelen Gelimeler a) Yugoslavyann Dalmas :

TARH 2013

~ 343 ~

************************************************ TARH ************************************************** Yugoslavyann dalma srecine gireceine ilikin ilk olumsuz iaret, 1989da alnd. Bu, Srbistann zorlamasyla, 1974 Anayasasna, Kosova ile ilgili getirilen yeni dzenleme idi. Srbistan, bu dzenleme sayesinde, Kosova Arnavutlarnn teden beri devam eden cumhuriyet olma taleplerine kar, Kosova ve Voyvodina zerk blgelerinin zerkliklerini snrlandrmay baard ve Srbistan iinde de facto (fiili) cumhuriyetler haline getirdi. Srp egemenliinin ve basknn artmasyla milliyetiliin glenmesi zerine Slovenya Meclisi, 27 Eyll 1989 tarihinde Cumhuriyet Anayasasnda yaplan ve zellikle Cumhuriyetin ayrlmasna izin veren deiiklii oyokluuyla onaylad, 2 Temmuz 1990da da cumhuriyetler arasnda bamszlk ilan eden ilk cumhuriyet meclisi oldu. Slovenyann bu hareketini, ok gemeden dier cumhuriyetler de izledi ve birlii oluturan cumhuriyetler, uluslararas sahnede bamsz birer devlet olarak ortaya kt. (Srbistan-Karada, Bosna Hersek, Hrvatistan ve Makedonya) Sonuta, Yugoslavya (Gney-Slav) birlii ortadan kalkt. b) Bosna - Hersek Sorunu :

Yugoslavyann dalma sreci beklenen ok daha gergin ve kanl bir sre halinde gerekleti. Egemenliini devam ettirmek isteyen Srplarn Katolik Hrvatlarla Mslman Bosna Hersek zerinde karlarn devam ettirmek ve Byk Srp Kralln kurmak istemesi birok sivil insann lmyle sonuland. Bosna Hersekte seimleri kazanan Demokratik Hareket Partisinin bamszlk karar yaplan referandumla Srplarn boykotuna ramen Bonak ve Hrvatlarn byk desteiyle kabul edildi. 7 Nisan 1992de Avrupa Topluluunun ve ABDnin bamszlk kararn tanmas beklenen bar ortamn salayamad. Srplarla - Hrvat ve Bonaklar arasnda balayan atmalar 1320 kii hayatn kaybetmi, yzbinlerce Bonak yaad yerleri terk ederek baka blgelere ve lkelere g etmek zorunda kalmtr. Blgedeki atmalarn dinsel bir nitelik kazanarak Mslman Bonak halkna kar yaplan soykrma kar Trkiye aktif bir siyaset izleyerek hem BM nezdinde hem de NATO erevesinde blgeye acilen bir askeri mdahalenin yaplmasn savunmutur. 11 Temmuz 1995 Srebrenitsa gvenli blge olarak ilan edilmi olmasna ramen, UNPROFORun bnyesinde Srebrenitsa blgesinde grev yapan Hollandal askerlerin geri ekilmesiyle, kent Ratko Mladiin silahl kuvvetlerinin eline gemi bunun sonucunda yaklak iki hafta iinde 8 bin zerinde sivil Bonak ldrlm ve kinci Dnya Savandan bu yana Avrupada grlmeyen bir soykrm ilenmitir. Bu katliamn etkisiyle dnya kamuoyu ortaya kan bu vahete son vermek amacyla 29 Austos 1995 Srp mevzilerini hedef alan ve birka gn srecek olan esasl NATO mdahalesi balatlmtr. Radar ve haberleme sistemleri, silah depolar, baz askeri sler gibi askeri unsurlar, temel mdahale hedefleri oldu. 21 Kasm 1995te Bosna-Hersek, YFC ve Hrvatistan cumhurbakanlar, srasyla Aliya zetbegovi, Slobodan Miloevi ve Franyo Tucman tarafndan Dayton Bar Antlamas imzalanmtr. Bu antlamann bir eki olan lke anayasas gereince, Bosna-Hersek iki birimden oluan bir devlet haline gelmitir. Bunlardan biri on kantona blnen Bonaklar ile Hr-vatlarn kontrolndeki Bosna ve Hersek Federasyonu dieri ise Srplarn kontrolndeki Srp Cumhuriyeti idir. Bu gelimelerin bir sonucu olarak Bosna Hersek halknn te biri lkesini terk ederek mlteci durumuna dmtr. c) Kosova ve Arnavutluk Sorunu : 1974 Yugoslavya Anayasasnda zerk blge statsnde olduu kabul edilen Kosovada devlet iindeki etnik paralanmaya paralel olarak 2 Temmuz 1990da, Kosova Meclisinde bulunan toplam 123 yeden 114, kilitli meclis binasnn nnde bir araya gelerek yaptklar toplantda, Kosovay Yugoslavya Federasyonu erevesinde eit ve bamsz bir btn ilan eden karar kardlar.

TARH 2013

~ 344 ~

************************************************ TARH ************************************************** Srbistan Meclisi yeni anayasal deiikliklerle birlikte Kosovann zerkliine tamamen son vermesi zerine 1991 ylnn Eyll aynda Kosova Arnavutlar bir referandum yapmay baardlar. Semenlerin %87sinin katld referandumda % 99 orannda lehte oy kullanld. Srbistan ve Karadan oluturduu yeni Yugoslavyada Kosovann devlet snrlar ierisine dhil edilmesi zerine Kosovann statsyle ilgili tartmalar balam Srplarla Arnavutlar arasnda atmalar balamtr. Kosovada 1998 yl sonlarnda Srp basksnn sonu-cunda yaanan Arnavut G Dalgas btn dnyann byk tepkisine yol amtr. NATO nclnde 1999 yl bahar aylarnda balayan operasyon sonucunda Kosova BM denetimine alnd ve Srp gleri blgeyi terk etmek zorunda kald. Fakat bu aamadan sonra Kosovann nihai statsnn ne olaca konusunda bir karara henz varlamamas sorunun siyasi zmnn askeri zm kadar kolay olmayacan gstermektedir. Kosova Arnavutlar, 2005 yl iinde kendilerinin daha nce ilan ettikleri cumhuriyetin tannmasn beklemektedirler. d) Avrupa Birlii, ABD ve Rusyann Balkan Politikas :

1) Rusyann Balkan Politikas : Rusyann Slavlar Birletirme ve Boazlardan ge-me amac Balkanlar zerinde etkinlik kurma abas ierisine girmesini yol amtr. Bu dnemde de eskisi kadar olmasa da Balkanlarn Rusya iin nemi devam etmektedir. Bununla birlikte SSCBnin daln kolay atlatamayan ve siyasi krizin yan sra uzun sre ekonomik sorunlarla da bouan Rusya, Balkanlardaki eski etkinliini yitirmitir. Rusya, gerek eski Yugoslavya olaylarna, gerek genel olarak Balkanlardaki gelimelere fazlasyla nem vermitir. Bunun nedeni olarak Ruslar ile Yugoslavya halklar arasndaki kltrel ve tarih balar ileri srlmektedir. Bununla beraber Rusya, Yugoslavya sorununun ortaya kndan itibaren Yugoslavyann kendi kaderini kendisinin belirleme hakk olduunu ve Batnn karmamas grn savunduu halde Balkanlarda Srplar desteklemesi, dier Balkan lkelerini Rusyadan uzaklatrmtr. Gnmzde Rusyann hedefledii Slav Birlii iinde olan Slovenya AB yesi olmu, Hrvatistan ise yelie ok yakndr. Bosna Hersek ve Bulgaristan ile ilikiler eski younluu kaybetmitir. Kosova Sorununda ise Rusya her ne kadar Kosovann bamszlna tam olarak kar kmasa da Srbistann toprak btnlnn korunmasna nem verdiini dile getirmektedir. nk Rusya, Kosovann bamszln destekleyici bir tutum izledii takdirde eenistan, Dastan ve Tataristan iin de dnya kamuoyunun kendisine bask yapacan dnmektedir. 2) ABnin Balkan Politikas : Sovyetler Birliinin knden sonra Avrupa Birlii (AB)nin Dou Avrupa politikasnda kkl bir deiim yaand. AB, Dou Blounun eski lkelerini bnyesine katma karar ald. Aslnda bu lkeler ne demokrasi ne de ekonomi ynnden tam yelie ehil deildiler. Ancak, bir yandan kinci Dnya Savandaki hatasn telafi etmek, dier yandan Rusya ile arasnda tampon blge oluturmay salamak amacyla, hazr olmasalar da, AB bu lkeleri, esas itibariyle siyasi bir kararla tam ye yapmay benimsedi. Buna karlk, ayn tarihlerde tam bir kaos iindeki Yugoslavyay bu kapsama dhil etmedi. Hatta ktasal sorumluluuna karn, siyasi ve askeri balamda henz olgunlua ulaamam olmas, bir baka deyile gszl nedeniyle, Srp milliyetiliinin yol at ve Yugoslavyann paralanmasna kadar giden srece ABDnin etkinliini kabul etti. NATOnun ortak harekt sonrasnda Yugoslavya blndnde ise, ABDnin de sraryla, AB blgeye yeni bir politika ile girdi. Slovenya, Bulgaristan ve Romanyann AB yeliine Hrvatistanda dhil edildi. yelik iin ne siyasi ne de ekonomik adan hazr olmayan dier Balkan lkeleri ynnden, Blgeye istikrar ve barn olabildiince sratle geri getirilmesi yolunda, AB yelii perspektifi bir tevik olarak kullanld. Bu kapsamda Makedonya ve Arnavutluk ile daha sk balar kuruldu. Kosova konusunda Ahtisaari Plan erevesinde kaydedilen gelimelerden sonra AB bu lkeye de kaplarn at. Srbistanda yaanan olumlu gelimeler, bu lkenin de uzak olmayan bir gelecekte AB ile daha sk iliki iine gireceini dndryor. Son dnemde AB, blgenin adn Gney Dou Avrupa olarak deitirerek, tanmlamada da btnlk anlamnda yeni bir adm atm ve son tahlilde, Balkanlar, ABnin paras haline gelmesine nem verdiini ortaya koymutur. 3) ABDnin Balkan Politikas : II. Dnya Savandan sonra Trkiyeyle paralel bir Balkan politikas izleyen ABD, SSCBnin dalmasndan sonra blgede aktif bir siyaset izlemeye nem vermitir. Ancak Yugoslavyann dalma srecinde ABD, SSCBye kar tampon devlet ihtiyacnn kalmamasn da gzeterek sorunun hemen zmne ynelik bir politika izlemekten kanmtr. atmalarn Bosna Herseke sramas zerine ABD, Trkiyenin de abalaryla blgeye bar gc gnderilmesini kabul etmitir.

TARH 2013

~ 345 ~

************************************************ TARH ************************************************** Bosna Hersekteki Bonaklara kar yrtlen etnik temizlik ve haksz savaa kar BMnin mdahale karar alamamas zerine ABD, BM onay olmadan bl-geye NATO mdahalesi yaplmasn istemi 9 Mays 1994ten itibaren Srplara ynelik hava saldrsn balatmtr. Bu mdahalenin sonucu olarak ABDnin giriimiyle 21 Kasm 1995te sava sona erdiren Dayton Bar Antlamas imzalanmtr. ABDnin uzun bir sre sessiz kald halde Srplarn Bonaklara kar uygulad katliama mdahale etmesinde Temmuz 1995te ilenen Srebrenitsa Katliam etkili olmutur. Balkanlarda yaanan savalarn Kosova, Arnavutluk ve Makedonyaya yaylabilmesi ihtimali, Trkiyeyi, Yunanistan ve belli lde Bulgaristan da savaa sokmakla tehdit etmesi zerine ABD, HEM Trkiyenin temel endielerini gidermek hem de savan blgenin geri kalanna yaylmasn engellemek iin savan iinde olmayan Makedonyaya 1993 ylnda BM bar gc askerlerinin yerletirilmesini salamtr. ABDnin blgeye ynelik mdahalesi Kosova Sava yznden 1999da Yugoslavya Federal Cumhuriyetine (YFC) kar dzenlenen NATO mdahalesiyle devam etmitir. ABD Makedonyada yaanan atmalar sona erdirmek amacyla zel temsilci olarak James Pardewi arabulucu olarak atam ve blgede bar salayan Ohri Bar Antlamasnn (13 Austos 2001) imzalanmasna nemli bir katk salamtr. Ancak 2001 kiz Kule saldrsndan sonra ABDnin Balkan politikas eski aktifliini kaybetmi, ABDnin gz Ortadou corafyasna younlamtr. Orta Dou ve Afganistanda Meydana Gelen Gelimeler a) Krfez Savalar :

1.) Birinci (I.) Krfez Sava (1990-1991) : 2 Austos 1990'da Irak'n Kuveyt'i igal etmesiyle balayan krfez krizinin sonucunda gerekleen, ABD nclnde, ngiltere, Fransa, Suudi Arabistan, Suriye, Msr gibi 28 devletin askeri koalisyonuyla Irak Devleti arasnda meydana gelmitir. ran-Irak Sava'nn 1988'de sona ermesinden sonra Saddam rejimi Kuveyt'in kendisine ait petrol aldn ve retimi yksek tutarak petrol fiyatlarnn dmesine neden olarak Irak' zarara urattn ileri srm ve bu lkeye 50-80 milyar ABD Dolar civarnda tahmin edilen borcunun silinmesini istemiti. Bu konuda yaplan grmelerden sonu alnamaynca Irak 2 Austos 1990'da Kuveyt'i igal etti. Irak lideri Saddam Hseyin'in Kuveyt'e kar giritii saldr ve igal hareketinin ak hedefi bu lkenin zengin petrol rezervlerini ele geirmekti. Saddam Hseyin ynetimi 8 Austos 1990'da uluslararas arlara ramen srarl bir tutumla Kuveyt'teki kuvvetlerini ekmeyi reddetti ve Kuveyt'i Irak'n 19. ili olarak ilhak ettiini aklad. Kuveyt'in igalinden sonra Irak'n bu kez Suudi Arabistan iin potansiyel bir tehdit oluturmas, ABD ile Bat Avrupa'daki NATO mttefiklerini olas bir saldry caydrmak zere hemen Suudi Arabistan'a asker sevk etmeye yneltti. Msr ve teki baz Arap lkeleri de Irak kart koalisyona katld ve blgeye kuvvet gndererek askeri ynaa katkda bulundu. BM Gvenlik Konseyi 29 Kasm 1990'da Irak'n 15 Ocak 1991'e dein Kuveyt'ten ekilmemesi halinde kuvvete bavurulmasn ngren bir karar ald. Ocak 1991e gelindiinde Iraka kar oluturulan Bar Gcnn asker says 700.000e ulamt. Sava, 16-17 Ocak 1991 gece yars ABD nclnde Irak'a kar giriilen geni apl hava akmyla balad. Sava boyunca kesilmeden sren hava bombardman, izleyen birka hafta iinde Irak'n komuta ve iletiim altyapsn, elektrik retim kapasitesini, havaalanlarn ve hava savunma sistemini, kimyasal silah ve nkleer aratrma tesislerini byk lde yok etti. 23 Ocak 1991'de, kara harektn deniz ynnden bekleyen Irak, petrol vanalarn aarak Basra Krfezi'nin kuzeyini petrol kuyusu haline getirdi. 100 Saatlik Kara Harekt: 24 ubat'ta Suudi Arabistan'n kuzeydousundan Kuveyt ilerine ve Irak'n gneyine doru geni apl bir mttefik kara saldrs balad. Mttefikler gn iinde Irak direniini kerterek Kuveyt kentini geri ald. Bu arada Kuveyt'in bat kesiminde zrhl birliklerle bir yarma hareketine girien asl kuvvetler hzla Irak ilerine yneldi ve Basra'nn gneyinde tutunmaya alan Cumhuriyet Muhafzlar adl sekin Irak birliklerinin ounu 27 ubat'ta saf d brakt. ABD bakan George Bush 28 ubat'ta atekes ilan ettiinde, Irak direnii btnyle krlm bulunuyordu. Atekes grmeleri, Krfez Sava'na katlan Koalisyon Kuvvetleri ve Irak askeri heyetleri arasnda 3 Mart 1991gn yapld. Bu atekesin artlar: Irak'n, Kuveyt'i ilhak ettiine dair karar kaldrmas, Irak'n, Kuveyt'ten elde ettii tm mlkleri ve esirleri iade etmesi, Kuveyt'e ynelik askeri harekata son verilmesi, Irak, bundan byle tm Birlemi Milletler ye lkelerine ynelik, fze saldrlar ve sava ua uular dahil, iddete ve provokasyona dayal hareketlerden kanmas. Irak, Kuveyt'i ilhak kararn kaldrmak ve tazminat demek bata olmak zere btn artlar kabul etmek zorunda kald. Bu ekilde Krfez Sava fiilen sona ermi oldu. Sava balamadan nce Irak, dnyann beinci byk kara ordusuna sahipti. Fakat bu durum Irak'n ok ksa bir srede yenilmesine engel olmad. Bu yenilginin en byk sebebi, Amerika Birleik Devletleri ve mttefik

TARH 2013

~ 346 ~

************************************************ TARH ************************************************** ordularnn nitelik (eitim ve donanm) bakmndan Irak ordularna kyasla ok stn olmasdr. Mttefik ordular, hzla hareket edebilen ve yksek teknolojiyi etkin biimde kullanabilen ordulard. Buna karlk Irak ordular, 8 yl sren Irak-ran Sava'ndan yorgun km, savama iradesi dk ve klasik piyade savana gre eitilmi ordulard. Sava sonrasnda Irakta ise Saddam ynetimine kar yaplan halk ayaklanmalar younlat. zellikle iilerin ve Krtlerin ayaklanmalar sert bir ekilde bastrld. Ayaklanmalara kar Saddam Hseyin ynetiminin giritii sindirme hareketinin vard boyutlar yeni bir uluslararas bunalm yaratt. Toplu katliam korkusuyla Trkiye ve ran snrlarna ylan yaklak 1.5 milyon Krt mlteci iin Birlemi Milletler emsiyesi altnda bir kurtarma harekat balatld. Nisan 1991'de, ABD ynetimi, Irak'a, Krtlerin bulunduu blgede 36. paralelin kuzeyinde karada ve havada faaliyet gstermemesi uyarsnda bulundu. Bu erevede 36. paralelin kuzeyinin Irak uularna yasaklanm ve eki G adnda uluslararas bir askeri g blgeye yerletirilmitir.

2.) kinci (II.) Krfez Sava : 11 Eyll 2001 tarihindeki kiz Kule saldrsndan sonra yeni d politika siyaseti erevesinde dnyadaki terr eylemlerine son vermeye ynelik olarak 20 Mart 2003te Irak igaliyle balayan savatr. ABD bu igaline gereke olarak BM Genel Kuruluna Irakn hala kitle imha silahlarna sahip olduunu ileri srm ve Saddam ynetiminin El Kaide terr rgtn desteklemesini gstermitir. 1 Mays 2003te ABD Birlikleri Irakn byk bir blmn kontrol altna alm, Saddam Hseyin ynetimini devirmitir. ABD, 16 Aralk 2005te yaplan seimlerin ardndan lke ynetimini Irakllara devretmitir. II. Krfez Savann ardndan Irakta i atmalar devam etmesine ramen etnik ve dini gruplar arasnda anlamann salanarak yeni bir anayasann kabul edilmesi almalar devam etmektedir. Not: ABDnin Krfez Savan Iraka demokrasi gtrme parolasyla balatmasna ramen ABD askerlerinin Ebu Garib Cezaevindeki tutuklulara kar yapt ikencenin ortaya kmas ABDnin dnyadaki imajna zarar vermitir. b) Filistin Devletinin Kuruluu :

TARH 2013

~ 347 ~

************************************************ TARH ************************************************** FKnn 12-20 Mart 1977de Kahirede 13. Filistin Ulusal Kongresi toplanmtr. Bu kongrede eski Filistinin bir ksm topraklarnda bamsz bir Filistin devletinin kurulmas karar benimsenmitir. 1979 sraille Msr arasnda imzalanan Camp David Antlamasndan sonra srail 1980 ylnda Bat Kuds topraklarna kattn aklad. 1987 ylnda Filistinliler igal blgelerinde ntifada (Harekete Geme) hareketini balattlar. 1993 ylnda FK (Filistin Kurtulu rgt) lideri Yaser Arafatla srail Babakan zak Rabin arasnda geici Otonomi Antlamas (Oslo I) imzalanmtr. Bu antlamayla FK ve srail, birbirlerini karlkl olarak tanyorlard. FK, srail devletinin bar ve gvenlik iinde yaama hakkn tanyor ve srail adna Rabin de srail hkmetinin FKy Filistin halknn temsilcisi olarak tanmaya ve FK ile grmeler srdrmeye karar verdiini aklyordu. 29 ubat 1994te srail ile Filistin temsilcileri Pariste iktisadi ibirlii anlamasn imzalanmtr. 4 Mays 1994te ise Y. Arafat ve . Rabin, Kahirede bar anlamasn imzalarlar. (Gaze - Eriha Anlamas) Bu anlamayla Filistin otonomi dnemi balamtr. Bu anlamayla srail Yahudi yerleim birimlerinin gvenliini salamay, btn Filistin topraklarn hava, kara ve denizden kontrol altna almay Filistin ynetimine kabul ettirmitir. Bunun karlnda ise Filistinli tutuklular ve 9 bin kiilik bir Filistin Polis Gcnn kurulmasn kabul etmitir. 29 Eyll 1995te Washingtonda Arafat ve Rabin, Bat eria anlamasn imzaladlar. (Oslo II) Bu anlama ise Bat eriada Filistin otonomi blgesinin geniletilmesine yneliktir. 4 Mays 1999da, Oslo (I)- Kahire anlamasna gre be yllk Filistin otonomi dnemi sona ermitir. Ancak anlama artlarna Filistin ynetiminin uymasna ramen srail stlendii ykmllkleri yerine getirmekten kanm, bamsz Filistin devletinin kurulmasn ve ilann engellemitir. c) Afganistan Mdahalesi : ABD ve Koalisyon Gleri 11 Eyll saldrlarnn sorumlusu olarak ilan edilen El-Kaidenin bu blgede yerlemesi Taliban rejiminin bu olaya mdahale etmemesi ve kaynak salamas nedeniyle Afganistana askeri mdahale de bulunmutur. Bu mdahale sonucunda radikal slamc Taliban rejimi yklmtr. Yerine Hamid Karzai liderliinde hkmet iktidara gelmitir. ABDnin bu mdahalesi Ortadou ve Asya zerindeki etkinliini artrc bir nitelik tamaktadr. d) Ortadouda Su Sorunu : Su, doal yaam iin en temel ihtiyalardan biridir. Ancak, su kaynaklarnn artan nfusla ve kresel snmayla birlikte tkenmeye balamas, kullanlabilir, iilebilir, temiz suya eriimde yaanan sorunlar, su yoksulluu olarak tarif edilen bir olgunun ortaya kmas, suyun ticari bir madde olarak grlmeye balamas, uluslararas su politikalarnn lkemiz dhil pek ok lkeyi ilgilendiren yansmalar, su konusunun nemini attrmtr. Su Meselesi kresel niteliklerine ramen, su sorunlarnn srekli olarak n plana karld ve zerinde sava senaryolar yazlan blge, karmak bir politik, ekonomik ve sosyal corafyaya sahip olan Ortadou'dur. Gneydou Anadolu Blgesi'nin ekonomik ve sosyal bakmdan kalkndrlmasna ynelik abalar Suriye, Irak ve baz Batl kaynaklarca amacndan saptrlarak, Trkiye'nin Ortadou'da bir hkimiyet kurma istei eklinde dier blge lkelerine ve dnya kamuoyuna yanstlmaya allmtr. Ortadou'da yaanan olaylarn grndklerinden ok farkl olduunu ortaya koyan eitli rneklerle her an karlamak mmkndr. Msr, Gazze eridi'nde byk bir su sknts iinde yaayan Filistinlilere, Nil Nehri'nin yllk akmlarnn yzde biri orannda su vermeye rza gstermezken, Suriye Yarmuk'ta suyu tketerek rdn' skntya sokmakta, Suudi Arabistan ise rdn snrndaki yeralt suyu ile buday sulamas yaparak, rdnllerin Amman'n ime suyu ihtiyac iin kullanmay planlad suyu yok etmektedir. Byle bir tablo ierisinde, Frat Nehri sularnn % 90'n Trkiye'de olutuu ve bu suyun yars Suriye ve Irak'a verildii halde, bata Suriye olmak zere baz Arap lkeleri, Trkiye aleyhinde haksz bir kampanya yrtmektedirler. Dier taraftan, su kaynaklarna ilikin gerek d rakamlar verilerek, saylar sk sk politik amalara alet edilmektedir. rnein Trkiye'nin kullanlabilir su varl, Frat Nehri'nden Suriye ve Irak'a bir yl iinde braklan 16 milyar m3 dldkten sonra, ortalama 91 milyar m3 iken, baz yaynlarda 250 milyar m3 olarak gsterilmektedir. Lbnanl su uzman Bahzad Hakim tarafndan, lkesinin su potansiyeli ylda ortalama 3.4 milyar m3 olarak verilirken, ayn kitapta Profesr H.Shuval tarafndan 9 milyar m3 gsterilmekte, Trkiye ve Lbnan su zengini lkeler snfna dahil edilmek istenmektedir. Bu sorunun zmne ynelik olarak Amerika Birleik Devletleri, Japonya, Kanada ve eitli Avrupa devletlerinin giriimiyle Su alma Grubu kurulmutur. Su alma Grubu ilk toplantsn Mays 1992 tarihinde Viyana'da yapmtr. Bu toplantdan sonra srasyla; Washington (Eyll 1992), Cenevre (Nisan 1993), Pekin (Ekim 1993), Umman (Nisan 1994), Atina'da (Aralk 1994) olmak zere 6 toplant dzenlenmitir. Trkiye sz konusu toplantlara gzlemci olarak katlmtr.

TARH 2013

~ 348 ~

************************************************ TARH **************************************************

e) Dalk Karaba Sorunu

Nfusunun byk bir ounluu Trk olan ve Azerbaycan topraklar iinde yer alan Dalk Karaba'a XIX. yzyln balarndan itibaren Rusya tarafndan Ermeniler yerletirilmitir. Ermenilerin blgede hkimiyet kurmak istemelerinin atmalara sebep olmas zerine Dalk Karaba 1923'te SSCB tarafndan zerk blge stats verilmitir. Stalin dnemi bata olmak zere Karaba'a Ermeni nfusu yerletirme politikas devam etmi ve Ermeniler ounluk hline getirilmitir. 1985'ten sonra SSCB'deki i gelimelerinden faydalanan Ermenistan, Karaba' kendisine balamak istemitir. Bu istek Halk Cephesi nderliindeki Azerilerin tepkisine neden olmutur.

TARH 2013

~ 349 ~

************************************************ TARH ************************************************** ubat 1988'de ounluu Ermenilerden oluan Karaba parlamentosunun Ermenistan'a katlma karar, Ermeniler ile Azeriler arasnda nce atmaya, sonra da bir savaa dnmtr. Gelimeler zerine 1990'da Moskova hkmeti, yaynlad bir kararname ile blgedeki yasal olmayan tm silahl kurulularn kapatlmasn ve silahlarn teslim edilmesini istemitir. Azerilerden silahlar toplanrken Ermenistan Meclisi bu kararnameyi kendi topraklarnda uygulamamtr. Azerilerin tamamen silahsz kalmas zerine Karaba, Ermenistan tarafndan igal edildi. Hocal bata olmak zere birok kentte ok sayda sivil ldrlm (Hocal Katliam) veya ge zorlanmtr. Bugn BM'nin ve birok uluslararas kuruluun Ermenistan'a Karaba'daki igali sona erdirerek ekilmesi ynnde yaptklar telkinlere ramen igal hl devam etmektedir. Karabada Rus Politikas : Azerbaycan topraklar iinde bulunan Karaba'n 1823'teki nfusunun % 75'i Trk't. Daha sonra arlk Rusyas Karaba'a Ermeni nfusunu yerletirme politikas gtmeye balad. Bunun sonunda 1917'de Karaba'daki Trk nfusu oran % 56'ya gerilemitir. SSCB'nin kurulmas ile zerk bir cumhuriyet olarak Azerbaycan'a balanan Karaba'a Ermeni g, Stalin dneminde daha da younlat ve nfus ounluu Ermenilerin eline geti. Bugn Karaba nfusunun % 75'ten fazlas Ermeni'dir. Dnyada Ortaya kan nemli Olaylar 1990 ylnda internet uluslararas alanda kullanma ald. nternetin kullanm her trl bilgi, belge ve envanterin ok ksa bir sre iinde tm dnyaya yaylmasna ve insanlarn ksa sre iinde bu unsurlara eriimini kolaylatrd. Bata Hollywood olmak zere film ve TV sektr byk bir hzla byyerek tm dnya toplumlar zerinde etkili oldu. (nsanlar iin evde oturup TV izlemek sosyal hayatn vazgeilmez bir paras haline geldi.) Oscar Trenleri, Grammy dlleri, Cannes Film Festi-vali dnya milletlerinin takip ettii kltrel etkinlikler haline geldi. Spor zellikle futbol, olimpiyat oyunlar tm dnya tarafndan izlenen nemli bir etkinlik ve ekonomik sektr haline geldi. Spor etkinlikleri ve msabakalar toplumlar aras etkileime, diyaloga ve birliktelie yol aan nemli bir olguya dnt. Kreselleme olgusu TV yaynlar, sinema, internet, kitle iletiim aralar, spor msabakalar ve turizmin gelimesi gibi gelimelerin etkisiyle nem kazand. Dnya zerinde yaayan birok farkl millet arasnda ortak kltrel zellikler olumaya balad. Uzay a kavram nem kazanm, uzaya gnderilen uydu saysnn artmas, uzay istasyonlarnn kurulmas, Marsa insansz ara gnderilmesi, Habl Teleskobu gibi gelimeler insanolunun uzay almalarn daha da younlatrd. 1980 ve Sonras Trkiye D Politikas a) Trkiye ve Orta Asya : Trkiye'nin Orta Asya'da bamszlklarn kazanan Cumhuriyetlere yaklam, hkmranlklarna ve toprak btnlklerine sayg ve karlkl kazanm temelinde, hepsiyle dostane mnasebetler gelitirme temeline dayanmaktadr. Trkiye, bu anlaytan hareketle, herhangi bir ayrmclk yapmakszn bu bamsz devletleri tanyan ilk devlet olmutur. Trkiye ile Orta Asya Cumhuriyetleri arasndaki ilikiler 1991 ylnda balayarak sratle gelimitir. 1992 ylnn balarnda Trkiye, Orta Asya Cumhuriyetlerinin hepsinde bykelilikler amtr. Trkiye'nin Orta Asya Cumhuriyetlerine salad dorudan yardmn daha etkin bir ekilde koordine edilmesini teminen 1992 yl Ocak aynda Trk birlii ve Kalknma Ajans (TKA) adnda ekonomik, kltrel ve teknik ibirlii ajans kurulmutur. Trkiye'nin Orta Asya Cumhuriyetlerine ynelik politikalar, bu devletlerin ar ekonomik sorunlarn aabilmeleri ile demokrasiye ve pazar ekonomisine geilerine destek vermeyi amalamaktadr. Bu politikalar dorultusunda Trkiye, imknlar dhilinde, Orta Asya Cumhuriyetlerinin ekonomilerini glendirme ynndeki abalarn cesaretlendirmi ve desteklemi, bu devletlerin demokratik ve oulcu toplumlar oluturmalar ynnde sregelen abalarna da katklarda bulunmutur. Bu balamda Trkiye, bu devletlerin BM ve AGT gibi uluslararas rgtlere ye olmalar konusunda gereken destei vermitir. Trkiye ayrca, bu devletlerin NATO'nun Bar in Ortaklk (BO) programnda Ortak ye lkeler olmalar ynnde de olumlu bir rol oynamtr. Trkiye, Orta Asya Trk devletleriyle 400n zerinde anlama imzalayarak yaklak 6 milyar dolarlk yatrm yapm, bylece blgeyle olan kltrel ve tarihi balarnn devamna ne kadar nem verdiini ortaya koymutur. b) Trkiye ve Rusya Federasyonu : SSCB'nin dalmasndan sonra eski gcn tekrar kazanmak isteyen Rusya Federasyonu, 1993 ylndan sonra eski Sovyet cumhuriyetleri ile karlkl ortak kar ilikisine gre hareket etmeye almtr. Dou

TARH 2013

~ 350 ~

************************************************ TARH ************************************************** Avrupa'y Batl lkelerin etkisine terk etmek zorunda kalan Rusya Federasyonu iin hareket sahas olarak Kafkasya ve Orta Asya blgeleri kalmtr. Trkiye'nin Orta Asya Trk cumhuriyetleri ve dier Trk topluluklaryla yakndan ilgilenmesi Rusya'nn blgedeki etkinliinin azalmasna neden olmutur. Rusya'nn Hazar petrolleri ve Orta Asya'nn zengin enerji kaynaklar zerindeki etkisini azaltmak isteyen Batl Devletler, Azerbaycan-Grcistan-Trkiye zerinden bir enerji koridoru oluturma politikas izlemitir. Bylece Trkiye'nin blgedeki nemi daha da artmtr. 2000'li yllara girilirken Trkiye-Rusya ilikileri hzl bir ekilde gelimeye balamtr. Trkiye inaat sektr ve tketim mallar konusunda Rusya pazarnda eksiklii giderirken Rusya da Trkiye'nin doal gaz bata olmak zere enerji ihtiyacn karlamak, silah sanayini gelitirmek konusunda frsatlar sunmaktadr. u anda Rusya, Trkiye'nin en fazla ihracat yapt lke hline gelmitir. Bu konuda Rus doal gazn Karadeniz'in altndan denen bir boru hattyla Samsun'a ulatran Mavi Akm Projesi bir dnm noktas olmutur.

b) Trkiye ve Kafkaslar : SSCBnin dalmas, Kafkaslarda Grcistan, Ermenistan, Azerbaycan devletlerinin kurulmasn salarken blgedeki etnik atmalar var olan istikrar bozmutur. Trkiyenin blgeye ynelik bir biriyle ilintili temel d politika ncelii vardr. Bunlar; Gney Kafkasya cumhuriyetlerinin bamszlklarn glendirmek, toprak btnln desteklemek, Hazar havzas enerji kaynaklarnn retiminde ve tanmasnda rol almak. Kafkasyada Trkiyenin politikasnn temelini Rusya Federasyonu snrlar ierisinde bulunan Kuzey Kafkasyada barn ve istikrarn korunmasn desteklemek, Kuzey Kafkasyann Trkiye ile Rusya Federasyonu arasnda dostluk ve ibirlii kprs olmasn salamak; Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistann oluturduu Gney Kafkasyada ise sz konusu lkelerin bamszlklarnn glenmesini ve barn korunmasn salamak, ekonomik ve siyasi istikrarn glenmesini desteklemektir. Sz konusu politika dorultusunda Trkiye, 1991de Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra Gney Kafkasya lkelerinin bamszlklarn ayrm gzetmeksizin tanmtr. Sivil brokrasinin yeniden inasnda kendi deneyimlerini aktard gibi, bu cumhuriyetlerin zellikle ihtiya duyduklar ordularnn kurulmasnda ve NATO standartlarnda rgtlenmesinde de nemli rol oynamtr. Hem Grcistan hem de Azerbaycan subaylarna Trk askeri okullarnda eitim alma frsat tannd gibi, Trkiyenin katklar ile her iki lkede de mterek Harp Okulu kurulmutur. Trkiye, Azerbaycann bamszlnn ve egemenliinin kuvvetlenmesi, toprak btnlnn korunmas, uluslararas toplumda hak ettii yeri alabilmesi iin gayret sarf etmektedir. Trkiye bu erevede Azerbaycana ynelik insani, mali, teknik ve eitim alanlarndaki katklarn srdrmektedir. kili d ticaret hacmi 2007 ylnda 1 milyar dolar bulmutur. Trkiye, Azerbaycann ithalatnda drdnc, ihracatnda ise altnc sradadr. Ayrca Trkiye, Azerbaycanda petrol d sektrlerde en fazla yatrm yapan lkedir. Trk yatrmlarnn toplam deeri 5 milyar dolar civarndadr. Trk mteahhitlerince stlenilen projelerin toplam deeri 1,6 milyar dolar civarndadr. Trkiye ile Azerbaycan arasnda kltr ve eitim alanlarnda da ilikiler giderek gelimektedir. Trkiye ile Grcistan arasndaki siyasi ilikiler, bamszln kazanmasndan itibaren bu lkeye verilen destek ve yardmlar nedeniyle dostluk ve ibirlii temelinde gelimitir. Trkiye asndan Grcistan enerji ve ulam yollarnn gvenlii eksenindeyken, Grcistan asndan Trkiye, ok daha stratejik nem tamaktadr. Trkiye, Grcistann kar karya bulunduu siyasi sorunlarn lkenin toprak btnl erevesinde, bar yollarla zmlenmesini istemektedir. Trkiye, bu erevede, zellikle Abhazyadaki gerginlie diyalog yoluyla bar bir zm bulunmas iin katk salamaya hazrdr. 1944 ylnda Grcistandan zorla g ettirilen Ahska Trkleri, Stalin dneminde benzer uygulamalara maruz kalan ve anavatanlarna dnme hakkn hlen elde edememi tek etnik gruptur. Nisan 1999da Avrupa

TARH 2013

~ 351 ~

************************************************ TARH ************************************************** Konseyine ye olan Grcistann, bu yelik dolaysyla stlendii ykmllklerden biri Ahska Trklerinin anavatanlarna dnlerini salamaktr. Grcistan ynetimi, Ahska Trklerinin anavatanlarna dnne imkn salayacak yasal erevenin en nemli ayan oluturan dn yasasn kartmtr. Ancak, dn ile ilgili sorunlar bitmemitir. Trkiye ile Grcistan arasndaki ekonomik ilikilerde son yllarda yaanan yabanc yatrm ortamnn lkede iyiletirilmesi ve ekonominin dzelmesi ile hzl bir geliim iine girmitir. 2002de 241 milyon dolar olan d ticaret hacmimiz, 2007de 700 milyon dolar amtr. 2007 itibariyle Trk mteahhitlerince stlenilen projelerin toplam deeri 400 milyon dolar civarndadr. Trkiye, Grcistanda drdnc byk yatrmc lke konumuna gelmitir. Trkiye, siyasi adan Kafkasyadaki yeni bamsz cumhuriyetleri desteklemi ve toprak btnlklerini korumasna ncelik vermitir Ekonomik adan da blge lkeleriyle ticari ilikileri gelitirmek ve Hazar enerji kaynaklarnn nakli konusunda avantajl bir konum elde etmeyi amalamtr. Ayrca blgedeki etnik atmalarn azaltlmas, mlteci akn ve kaakl engelleyerek istikrarn salanmasna almaktadr. Bylece Trkiye, Kafkasyada siyasi, ekonomik ve gvenlik boyutu olan bir politika izlemektedir. Trkiye ve Azerbaycann siyasi, ekonomik ve stratejik adan ortak menfaatlere sahip olmas iki lkeyi yaknlatrmtr. zelikle Dalk Karaba sorununda Trkiye uluslararas kamuoyunun aksine Azerbaycann yannda yer almtr. Hazar enerji kaynaklarnn Batya nakledilmesi konusunda alnan mesafeler Trk-Azeri ilikilerini daha da gelitirmitir. Bak-Tiflis-Ceyhan (BTC) Petrol Boru Hatt, boru hatt projeleri iinde ilk defa gndeme gelmi ve yapmna 2002de balanmtr. 2005te tamamlanan hat, faaliyete geerek Azeri petroln tamaktadr. BTC ile paralel olarak gelitirilen Gney Kafkasya Boru hatt (GKB) ile Azerbaycan doal gaznn ah Deniz projesiyle Grcistan ve Trkiye zerinden dnyaya pazarlanmas hedeflenmektedir. Ayrca Trkiye, Yunanistanla bu hatt Avrupaya uzatmak iin ubat 2003te bir anlama imzalamtr. Trkmenistan doal gazn Trkiye zerinden Avrupaya tayacak olan Trans-Hazar Boru hatt (THB) projesi iin de Akabat ile mzakerelerin sonuna gelinmitir. Rusya ve ran doal gazna Azerbaycan ve Trkmenistan doal gaznn da eklenmesiyle Trkiye, Avrasyada enerji datmnda kilit lke konumuna gelecektir. Enerji datmnn NATO yesi, demokratik ve laik bir yapya sahip Trkiye zerinden yaplmasn Batl devletler ve ABD desteklemektedir. Ayrca OPECin petrol tekelinin krlarak fiyat istikrarnn salanmas ve Orta Dou petrollerine olan bamlln azaltlmas Bat iin son derece nemlidir. Trkiye ile Ermenistann kara snrlarnn kapal olmas, Orta Asya ile ulam balantsn salayan Grcistan, Trkiye iin nemli bir lke hline getirmitir. Grcistan BDTye katlmam ve Rusyann zerindeki bask ve nfuzunu krabilmek iin Trkiye ve Bat ile iyi ilikiler kurmutur. Ortak kltrel ve tarih balar olan Grcistan ile Trkiye arasndaki ilikiler, Hazar enerji kaynaklarnn Batya alma projeleri ile hem ekonomik hem de siyasi olarak gelimitir. Hazar petrol ve doal gaznn ana nakil gzerghn elinde bulundurmak isteyen Trkiye ile bu enerji hatlarndan elde edecei gelir ile hem siyasi hem de ekonomik sorunlarn aarak istikrara ulamay hedefleyen Grcistan birbirleri iin vazgeilmez lkeler olmulardr. Trkiye, Ermenistan tanyan ilk lkelerden biri olmutur. Trkiye kuruluunda nc olduu Karadeniz Ekonomik Birlii Tekilatna (KE) Ermenistan ye olarak davet ederek Kafkaslardaki ok ynl politikasna uygun olarak iyi ilikiler kurmaya almtr. Ancak Trkiye, 1915 olaylarn srekli gndemde tutmas ve igal ettii Azerbaycan topraklarndan ekilmemesi nedeniyle Ermenistanla kara snrn kapatm ve ksm ambargo uygulamaktadr. Karadeniz Ekonomik birlii Tekilat (KE) : Trkiyenin giriimi ile 19 Aralk 1990da Ankarada yaplan toplantyla temelleri atlan Karadeniz Ekonomik Birlii Tekilat (KE) Anlamas, 25 Haziran 1992 tarihinde stanbulda dzenlenen Zirve Toplantsnda imzalanarak resmen ilerlik kazanmtr. ye lkeler : Arnavutluk, Azerbaycan, Bulgaristan, Ermenistan, Grcistan, Moldova, Romanya, Rusya, Trkiye, Ukrayna, Yunanistan, Srbistan. Gzlemci lkeler : Almanya, ABD, Avusturya, Beyaz Rusya, ek Cumhuriyeti, Fransa, srail, Hrvatistan, talya, Msr, Polonya, Slovakya, Tunus. KEnin temel amac; ye devletlerin corafi yaknlklarndan ve ekonomilerinin birbirlerini tamamlayc zelliklerinden yararlanlarak ticari, ekonomik, bilimsel ve teknolojik i birliini gelitirmeleri ve Karadenizin bir bar, i birlii ve refah blgesi hline gelmesini salamaktr. KE, hkmetler dnda parlamenterler, zel sektrler ve belediyeler arasnda i birlii yaplmas iin almalar yapmaktadr. Srekli stanbulda bulunan KE Uluslararas Daimi Sekreteryas kurulmutur. KEnin finansal birimi, Karadeniz Ticaret ve Kalknma Bankasdr c) Trkiye ve Ortadou : Trkiye 1980den sonra da Filistin Sorununa verdii destei srdrm, Arap lkelerinin bu konudaki fikirlerini uluslararas platformlarda desteklemitir. Trkiye, 1980-88 ran Irak Savanda dengeli bir politika izleyerek hem sorunlarla aktif olarak ilgilenmi hem de iki lkeyle de dengeli bir iliki kurabilmitir. Zira Trkiye her iki lke ile de gelien bir

TARH 2013

~ 352 ~

************************************************ TARH ************************************************** ekonomik iliki iinde bulunmaktayd. Trkiye arabulucu rol oynamaya alt iki lke arasndaki atma boyunca bu lkelerin d dnya ile ilikilerini salayan bir lke olmutur. Trkiyenin bu dengeli politikas hem srail hem de Arap lkeleri tarafndan olumlu bulunmutur. Krfez Savanda ise Trkiye, Saddama kar dier Orta Dou lkelerinin de katld Batl lkelerin oluturduklar koalisyona destek vermi ve l Frtnas (Desert Storm) Operasyonu srasnda topraklarn ABDnin kullanmna amtr. Trkiye 2,5 milyar dolarlk bir ticaret hacmine sahip olduu Iraka kar BMnin ambargo kararna katlm ve bu dorultuda Kerkk-Yumurtalk boru hattnn faaliyetleri durdurulmutur. Ayrca Trkiye, s ve tesislerini ABD ve NATOnun kullanmna tahsis etmitir. Trkiyenin bu tutumunun nedeni Irakn Kuveyti igal etmesiyle blgede hegemonik bir konuma ykselerek baka sorunlarn da g yoluyla zme eiliminde olacandan kaynaklanmaktayd. ABD ve Batl lkelerin tutumunda, blgedeki petrol kaynaklarnn Irakn eline gemesi ve petroln Batya gvenli ve srekli bir ekilde transferinin aksayaca endiesi nemli rol oynarken, Trkiyenin endieleri blgedeki dengenin Trkiye aleyhine bozulacayd. Trkiye sava sonrasnda Irakn toprak btnln engelleyici tutumlara kar tavr alm, Saddam tarafndan yok edilme tehlikesiyle kar karya kalan Krt halkna topraklarn aarken, BM tarafndan gvenli blge oluturulmasn ngren 688 sayl kararn alnmasnda da nemli rol oynamtr. Irakn igaliyle sonulanan 2003 Martndaki igal ncesinde Trkiyenin Irak politikas ncelikle sorunun barl yollardan zlmesi, Irakn BM kararlarna uymas ve BM karar olmakszn Iraka g kullanlmamas dorultusundayd. Bu dorultuda Trkiye bir taraftan, Irak hkmeti ile diyalog iinde olmaya ve onu BM ile ibirlii yapmaya ikna etmeye alrken bir taraftan da blge lkeleri nezdinde yapt giriimlerle sorunun g kullanmna varmadan zlmesi iin ibirlii olanaklarn aratrmaktayd. Bu arada 1 Mart 2003 ylnda yaplan Iraka ABD gidecek ABD askerlerinin Trkiye zerinden gnderilmesiyle ilgili tezkere TBMM tarafndan kabul edilmedi. Trkiye, ABD ile ilikilerini btnyle bozmak istemedii iin Iraka ynelik operasyonun balamasyla beraber, 20 Mart 2003te, ald karar uyarnca Trk hava sahasn Amerikan ve ngiliz uaklarna am ve bu dorultuda tahsis edecei koridorlar taraflara bildirmitir. Ayrca Trkiye, igalin henz sona erdii Nisann sonu ve Maysn banda sz konusu olan ran ve Suriyeye ynelik olas Amerikan mdahalelerine kar olduka kararl bir tutum sergilemi ve blgede yeni karklklara yol aacak g kullanmna kar olduunu ortaya koymutur. Trkiyenin Irakla ilgili ekincelerinin banda PKK/Kongragel terr rgtnn Irakta faaliyet gstermesi, Musul ve Kerkkte bulunan Trkmenlerin pemergelerce bask altnda tutulmas bulunmaktadr. Trkiye bu konularda Irak ve ABD ynetiminden daha kalc zm yollar beklemektedir. d) Trkiye ve Balkanlar : Souk Sava sonras dnemde Trk d politikas asndan ncelikli konulardan bir tanesi, blgede bulunan Trk ve Mslman aznln durumu ve stats olmutur. Bunun ncelikli bir duruma gelmesi Bulgar ynetiminin Trk aznla uygulad politikadan kaynaklanmtr. Bu, Trkiyenin Souk Sava sonras dnemde karlat ilk ciddi sorundur. Bulgaristanda 1985 ylnda Bulgar ynetimi tarafndan balatlan yeniden dou hareketi, yani aznlklarn asimile edilmesi, aksi hlde topluca ge zorlanmas stratejisi, 1989da doruk noktasna ulamtr. Yaklak 350 bin kii Trkiyeye snmak zorunda braklmtr. Trkiye buna kar Bulgaristana kar sert bir tavr almaktan kanm, Bulgaristan bu politikasn deitirmek zorunda brakmtr. Bylece Bulgaristanda bulunan Trk ve Mslman aznln, gecikmeli de olsa Trk ve Mslman isimlerini geri almalarna ve tekrar lkeye dnmelerine imkn salanmtr. 1989 91 yllar arasndaki Dou Blounun dalmasyla Balkanlarda balayan deiim srecinde Trkiye, her Balkan devleti ile ayr fakat tutarllk iinde ikili ve oklu ilikiler a kurmaya almtr. Bu erevede Trkiye, Yugoslavyann dalma srecine katkda bulunmaktan zenle kanmakla birlikte, dalma srecinin fiilen gereklemeye balamas hlinde, Yugoslavyadan ayrlp bamszln ilan eden cumhuriyetlerin bamszlklarn tanmakta gecikmemitir. Trkiye Bosna Hersek Sorununda ise soruna tek bana mdahale etmekten kanarak BM emsiyesi altnda ok tarafl asker mdahale seeneini hayata geirmeye almtr. Sorunun zmn salayan Dayton Antlamasnn imzalanmasnda da Trkiye nemli bir katkda bulunmutur. Trkiye ve Yunanistan arasnda 1974 ylndan itibaren iki temel sorun yaanmaktadr. Bunlar Kbrs ve Ege olarak sralanabilir. Ege sorununun nedeni Yunanistann yaylmac bir politika izlemesi ve ky lkelerinden biri olan Trkiye'nin hak ve karlarn dikkate almayarak, Ege Denizi'nin tamamn bir Yunan denizi olarak grmesidir. Yunanistan, 1923 ylnda Lozan Antlamas ile kurulmu olan haklar ve sorumluluklar dengesini deitirme giriiminde bulunmu ve BM Deniz Hukuku Szlemesi erevesinde, halen 6 mil olan karasular geniliini hem anakaras hem de Egedeki adalar iin 12 deniz miline karmaya hakk olduunu iddia etmektedir. Bu Trkiye tarafndan kabul edilebilir bir tutum olmadndan Trk hkmetleri Yunanistann Egede karasularn tek tarafl olarak 12 mile karmasnn Trkiye tarafndan casus belli (sava nedeni) saylacan aklamtr.

TARH 2013

~ 353 ~

************************************************ TARH ************************************************** Yunanistana braklan Dou Ege adalarn imzalam olduu uluslararas anlamalarda belirlenmi olan silahszlanma hkmne ramen, bu adalar 1974 Kbrs olaylarndan sonra silahlandrlmtr. Karasular sorunuyla ilgili olarak 6 millik karasularnn zerinde 10 millik "ulusal hava sahas" olduu iddia edilmektedir. Yunanistan, Trk devlet uaklarndan uu planlarn istemekte ve Atina FIR (Flight Information Region) hattnn ihlal edildiini ne srmektedir. Trkiye ise, Yunanistann FIR sorumluluunu ktye kullanmasndan ve bu sorumluluu egemen haklar ieriyormu gibi kullanmaya almasndan ikayet etmektedir. Trkiye ile Yunanistan arasnda dier bir anlamazlk konusu ise sistemli bir ekilde temel insani hak ve zgrlklerden yoksun braklan Bat Trakya'daki Mslman Trk aznln durumudur. Bugn Bat Trakyada 120-130 bin Trk yaamaktadr. Trk aznln haklar; 1923 ylnda imzalanan Lozan Antlamas, muhtelif uluslararas szleme ve belgeler, hatta Yunanistan'n kendi anayasas tarafndan gvence altna alnmtr. Ancak uluslararas sorumluluklarnn aksine Yunanistan, Trk aznla kar, hayatlarnn her alannda ayrmc politikalar yrtmektedir. Trkler gvenliklerinden emin deildirler. Kltrel varlklar yok edilmektedir. Eitim ve din alanlarnda grdkleri basklar aznlk yelerinin hayatlarn byk lde etkilemektedir. Aznlk yeleri ocuklarn istedikleri gibi eitme frsatndan mahrumdurlar ve tam bir din zgrlne sahip deildirler. Yunan mahkemeleri "Trk" kelimesinin kullanlmasn yasaklamlardr. Trkiye, Yunanistan ile ortak bir anlaya varabilmek iin her trl gayreti gstermektedir. Nitekim AB nclnde oluturulan ve her iki lkenin sivil uzmanlar tarafndan tm sorunlara eilinmesini ngren "Akil Adamlar" heyetine verdii destek, Temmuz 1997 tarihli Madrid Deklarasyonu'nun hayata geirilmesi iin sarf ettii abalar, iki lke arasndaki Ege sorunlarnn barl yollarla zmn ngren 12 ubat ve 11 Mart 1998 tarihli neriler ve son olarak Ege'de gven artrc nlemler ile ilgili "Mutabakat Muhtras"n uygulama karar, Trkiye'nin iyi niyetli ve yapc gayretlerinin rnekleridir. 1980-1990 arasnda Bulgaristanda saylar 1,5 milyonu bulan ve lke nfusunun % 15ini tekil eden Trk aznln, isimlerini zorla deitirmek yoluyla Bulgarlatrmaya (asimilasyon) tabi tutulmas Bulgaristanla ilikilerimizde nemli bir sorun olmutur. Zorla isim deitirmenin yannda, Bulgar hkmeti; Trke konuulmasn yasaklam, camileri kapatm, Trklerin arazi ve evlerine el koymutur. Bu yasaklara uymayanlar cezalandrmak iin srgn kamplar oluturmu ve ok sayda soydamz hayatn kaybetmitir. 1985 ubatnda, Trkiyenin yaplanlara tepki gstermesi zerine Bulgaristan, isimleri deitirilen kiilerin Trk deil Mslman Bulgar olduklar cevabn vermitir. Bunun zerine Trkiye sorunu uluslararas platformlara tamtr. Helsinki zleme Komitesi, Milletleraras Af rgt, Avrupa Konseyi ve slam Konferans rgtnn konu ile yakndan ilgilenmeleri salanmtr. Uluslararas rgtlerden gelen tepkilere ve Trkiyenin verdii notaya ramen Bulgaristan uygulamalarndan vazgemedi. 1989 Hazirannda Trkiye soydalarmz kabule hazr olduunu aklaynca 300 bin soydamz Trkiyeye g etti. Ailelerin baz fertleri hapiste veya srgn kamplarnda kald. likilerdeki bu gergin durum Kasm 1989da, Bulgaristan Cumhurbakan Jivkovun iktidar kaybetmesine kadar devam etti. Yeni Devlet Bakan Mladenovun soydalarmza ynelik bu uygulamalardan vazgeildiini aklamasyla sorun zlm oldu. 1990l yllarda Romanya ve Trkiye arasndaki youn ticari ve iktisadi ilikiler ikili siyasi ilikileri destekleyen ve gelitiren bir unsur olmutur. Romanya ve Bulgaristan Trk zel sektr yatrmlarnn gzdesi hline gelmitir. 1990 sonras Yunanistann Trkiyeye ynelik terr faaliyetlerine destek olmas iki lke ilikilerini olumsuz etkilemitir. Ayrca Yunanistan, Trkiyenin ABye tam yelii konusunda veto yetkisini kullanmaktadr. Bu durum iki lke ilikilerini daha da gergin bir hle getirmitir. Trkiye ile Yunanistan arasnda uzun yllardr devam eden Bat Trakya sorunu bu dnemde de devam etmitir. Yunanistan Bat Trakyada yaayanlar Trk deil Mslman aznlktr. tezini savunmaya devam etmi ve Trklerin eitim, kltr, siyaset, ibadet vb. alanlardaki sorunlar zlememitir. 26 Ocak 1990da Bat Trakya Trkleri liderlerinden Dr.Sadk Ahmetin Trk kelimesini kullanmas yznden yarglanp cezalandrlmas Trkler tarafndan protesto edildi. Bat Trakyada zellikle Rodopta Trklere ynelik saldrlar sonucunda gelien olaylar zerine Yunanistan ve Trkiye karlkl olarak bykelilerini geri ekmitir. Yunanistanda 1990 seimlerinde Sadk Ahmet ve Ahmet Faikolunun bamsz milletvekili olarak seilmesi zerine yeni bir seim yasas karld. Yeni seim yasas, bamsz adaylarn bile seilebilmek iin toplam geerli oylarn yzde 3n almalar hkmn getiriyordu. Trklerin yaad blgede kaytl semenlerin tamamnn bu orann altnda olmas, Trklerin bamsz siyaset yapmalarn imknsz klyordu. 1995te Sadk Ahmetin bir trafik kazasnda lmesi, siyasi hak talep etme srecini yavalatmakla birlikte Bat Trakya sorunu uluslararas gndeme yerleti. nsan haklaryla ilgili uluslararas kurulularn youn basks ile1995ten sonra Yunanistann aznlk politikasnda nemli deiiklikler grld. Ocak 1996da Ege Denizindeki Kardak Kayalklar yznden Trkiye ve Yunanistan savan eiine kadar gelmitir. Blc terr rgt PKKnn lideri Abdullah calann, ubat 1999da Kenyann bakenti Nayrobideki Yunan Bykeliliinden ayrldktan sonra, hava alannda Trk yetkililer tarafndan yakalanarak Trkiyeye getirilmesi, Ankara-Atina ilikilerinde yeni bir dnemin balangc olmutur. ki lke ilikilerinde son zamanlarda balayan yumuama sreci erevesinde, Trk Dileri Bakan Yunan meslektana 24 Mays 1999 tarihinde, mevcut sorunlarn birlikte zm amacyla bir arda bulunmu, 30 Haziran 1999'da New York'ta bir

TARH 2013

~ 354 ~

************************************************ TARH ************************************************** araya gelen iki lke dileri bakanlar, turizm, evre, kltr, ticaret, organize sular, uyuturucu kaakl, yasad g ve terrizm gibi konularda ikili anlamalar yaplmas hususunda gr birliine varmlardr. Her iki lke Dileri Bakanlklar arasnda, sz edilen konulardaki grmelerin ilk turu Temmuz ay ierisinde tamamlanm, ikinci tur grmeler ise 9-10 Eyll 1999'da Atina'da ve 15-16 Eyll 1999'da Ankara'da gerekletirilmitir. Ayn yl meydana gelen Marmara ve Atina depremleri sonrasndaki ibirlii ve dayanma, iki lke arasndaki ilikilerin daha da yumuamasna neden olmu ve bu scak atmosfer ikinci tur grmelerine de yansmtr. Austos 1999da Trkiyede, ardndan Yunanistanda meydana gelen depremlerde her iki taraf da birbirlerine yardmda bulunmutur. Bylece toplumlar dzeyinde yumuama olmutur. Yunanistan, Trkiyenin AB yeliine kar olmadn aklam ve Aralk 1999da Helsinki Zirvesinde Trkiyenin adaylna yeil k yakmtr. nc tur grmeler, uzman kurulu temsilcilerinin de katlmlaryla, turizm, evre ve ticaret konularnda 21-22 Ekim 1999 tarihlerinde Ankara'da; kltr, blgesel ibirlii, organize su, yasad g, uyuturucu kaakl ve terrizm konularnda 25-26 Ekim 1999 tarihlerinde Atina'da yaplmtr. 8 Aralk 1999 gn Atina'da toplanan Steering Komitesi'nde ise zerinde gr birliine varlan anlama taslaklarnn mzakeresi tamamlanarak, nihai anlama metinleri oluturulmutur. Yunanistan Dileri Bakan'nn 19-22 Ocak 2000'de Trkiye'ye yapt resmi ziyaret ile Trk Dileri Bakan'nn 3-5 ubat 2000'de Yunanistana yapt resmi ziyaretler srasnda, sz edilen konularda 9 i-birlii antlamas imzalanm; ayrca ikili ilikiler ile baz blgesel ve uluslararas konular ele alnmtr. Yunan ve Trk asker birliklerinin Haziran 2000de Yunanistanda birlikte gerekletirdikleri NATO tatbikat ise, asker alanda da ibirlii gerekletirildiini gstermesi asndan nem tamaktadr. Gney Kbrs Rum Ynetimi (GKRY)nin ABye 1990da yapt tam yelik bavurusu 1997 Lksemburg Zirvesinde kabul edildi. 1999 Helsinki Zirvesinde Kbrs sorununun zmnn GKRYnin ABye yelii konusunda n art kabul edilmemesi Rum tarafnn zmszlk politikasna devam etmesine sebep oldu. Bylece Kbrs sorunu, ABnin mdahil olmasyla birlikte yeni bir boyut kazanrken sorunun zm daha da gleti. Kbrs sorununun zm iin BM Genel Sekreteri Kofi Annann taraflara sunduu plana gre: Kurulacak Birleik Kbrs Cumhuriyetindeki bakanlklarn en az te biri Trklerden oluacak, devlet bakanl ve babakanlk makamlar on ayda bir Trkler ve Rumlar arasnda deiecekti. Annan Plan uzun mzakerelerden sonra taraflarca kabul edilerek Nisan 2004te referanduma sunulmutur. Bu plana Trkler (% 65) evet derken, Rumlar (% 76) hayr oyu kullandlar. Buna ramen GKRY 1 Mays 2004te ABye tam ye oldu. Bu gelime ile Kbrs, Trk-Yunan ilikilerinde dorudan bir sorun olmaktan karken AB ile Trkiye arasnda bir sorun hline gelmitir. ABD ve AB bata olmak zere uluslararas kamuoyunun, zme onay veren Trk tarafna ynelik taahhtlerin byk ksm yerine getirilmemitir. Annan Plannn Trkiye ve KKTC asndan en nemli faydas, Kbrsta zm isteyen tarafn Trkler olduunu dnya kamuoyuna gstermek olmutur. Mart 2008de alnan bir kararla iki taraf birbirinden ayran Lokmac Snr Kaps almtr. Gnmzde Kbrs sorununun zm iin grmeler devam etmektedir. Annan Plannn, Kbrs Trk semeni tarafndan kabul edilmesi zerine BM Genel Sekreteri, BM Gvenlik Konseyine ye lkeleri; Gerek ikili ilikilerde gerekse uluslararas platformlarda ibirlii yaparak, Kbrsl Trklerin izolasyonuna neden olan kstlamalar ve engelleri ortadan kaldrmaya davet etti. BM Gvenlik Konseyi, 26 Nisan 2004de Kbrs Trk toplumu, Avrupa Birlii iinde bir gelecek stediini ak bir ekilde ifade etmitir. Konsey, adadaki Trk toplumunun izolasyonuna son vermek ve bu kesimin ekonomik geliimini tevik etmek suretiyle yeniden birlemeyi kolaylatrmak konusunda kararldr. aklamasn yapmtr. 2002 yl bandan itibaren Trk ve Yunan taraflar dk politika konularndan yksek politika konularn dzenli olarak tartmaya gemi, bylece yumuama yeni bir boyut kazanmtr. New Yorkta yaplan Dnya Ekonomik Forumunda bir araya gelen Trk ve Yunan dileri bakanlar, iki lke arasndaki en nemli anlamazlk konularndan birini oluturan Ege sorunlar konusunda geni bir diyalog balatma karar almtr. Yunanistann 2003 Ocak aynda AB Dnem Bakan olmas ile Ege konusu yeniden gndeme tanm ve bu sorun AB platformunda daha youn bir tartmaya almtr. Ege sorunu sadece Trkiye-Yunanistan ilikilerini deil, Trkiye AB ilikilerini de etkileyecek bir unsur olarak deerlendirilmektedir. e) Trk Ordusunun Bar Gc Grevleri : 1988den bu yana TSK, 5 BM, 1 AGT, 1 Blgesel Gzlem Misyonu ve 8 BM nclnde Bar Destekleme Harektna katlmtr. 1993 ylnda Trk ordusu 300 kiilik bir kuvvetle BM Bar Gcne bal olarak Somaliye gitmitir. Somali Kore Savandan sonra yurt dndaki ilk grevi olmutur. Balkanlarda Bosna Hersek Sorununun zm erevesinde 1.400 kiilik Trk Bar Gcyle destek olmu, blge halkyla kurulan diyalog ve kltrel ilikilerin etkisi ve blge halknn da isteiyle bu g 1 tugaya karlmtr. Yine Zenica blgesinde bir mekanize piyade tugay grevlendirilmitir.

TARH 2013

~ 355 ~

************************************************ TARH ************************************************** 1997 de balayan Arnavutluk atmalar srasnda yaklak 1500 kiilik bir kuvvet blgedeki Trk halkn korumak ve ok Uluslu Gce yardm iin grevlendirildi. 1999da Kosova Sorununun zmne ynelik olarak 10 adet F15 Sava Ua grevlendirildi. Afganistana ise 11 Eyll kiz Kule Saldrsndan sonra balatlan operasyon erevesinde nemli bir destek salanm, Trk ordusu Kabil Blge Komutanl dhil birok grev ifa etmitir.

f) Kzlay : 28 Haziran 1868de Yaral ve Hasta Askerlere Yardm ve Destek Cemiyeti" daha sonra Hilal-i Ahmer adyla kurulan cemiyet insaniyetilik, ayrm gzetmemek, tarafszlk, bamszlk erevesinde alan kamu yararna yar gnll sosyal hizmet kuruluudur. Kzlayn Amalar : Kzlay savata felkete urayanlar koruyan 12 Austos 1949 tarihli Cenevre Szlemeleriyle Trkiye Cumhuriyeti Devleti'nin taraf bulunduu uluslararas anlamalarn kendisine ykledii hizmetleri grr veya yerine getirilmesine yardmc olur, Kzlay barta yurt iinde ve yurt dnda vukua gelen her trl afet ve felketlere kar Tz dhilinde zerine den hizmetleri yerine getirir, Kzlay insaniyeti hukuk ilkelerine bal kalr, salk ve sosyal dayanmay destekler, sosyal refahn gelitirilmesine yardmc olur, Kzlay Uluslararas Kzlha Komitesi, Kzlay-Kzlha Dernekleri Federasyonu ve bu federasyona dhil ulusal kurulularla ama ve ibirlii yapar. Kzlay bu amalar erevesinde Trkiyede ve dnyann birok blgesinde doal afetlere ve kazalara Trk insannn yardm severliinin bir gstergesi olarak hizmetlerde bulunmutur.

TARH 2013

~ 356 ~

************************************************ TARH ************************************************** Trkiyede Meydana Gelen nemli Gelimeler a) Terr : Jeopolitii ve corafi konumu Trkiyenin birok d gler bakmndan ihmal edilemeyecek bir blgede bulunduunu gstermektedir. Komu lkelerin istikrarsz siyasi yaplar; niyet ve aralar ynndeki gvenliimizi tehdit edici politikalar; Trkiyenin glenmesi karsnda duyduklar korku scak savaa bavuramadklar iin terr desteklemelerini gndeme getirmektedir. Bu gn Trkiye ile bir scak savaa girmeyi kendi alarndan faydal grmeyen bu lkeler Trkiyede ykc unsurlar bularak onlar eiterek perde arkasndan Souk Sava yolu ile Trkiye yurdunu blmek ve Trk milletini iten kertmek hedefini gtmektedirler. Terrle mcadelede baarl olunabilmesi iin sadece gvenlik glerinin nlem ve almalarnn yeterli olmayaca aktr. nk terrizm, sadece bir gvenlik sorunu deildir. Ayn zamanda ekonomik, sosyal, kltrel ve siyasi nedenlere de bal bir olgudur. Bu nedenle terrle mcadele de btn kurum ve kurulularn ortak tavr taknmalar ve bu konuda stlerine den grevleri en iyi ekilde yapmalar gerekmektedir. Trkiyede terrizm tehdidinin ortadan kaldrlabilmesi iin; Terr rgtlerinin hedef kitlesi durumunda bulunan genleri terr rgtlerinin propagandalarndan korumak iin eitim seviyelerinin ykseltilmesi ve terr rgtlerinin zararl faaliyetlerine kar genlerin bilinlendirilmesi, Terr rgtlerinin istismar ettii isizlik orannn dkln gidermek iin niversite mezunu olan alma andaki genlerin yeni istihdam alanlar yaratlmas, lkedeki sanayi yatrmlarnn gelitirilmesi, yan sanayi dallarnn almasyla beraber insanlarn gelir seviyelerinin ykseltilmesi ve yaam artlarnn ykseltilmesi, lkedeki gelir dalmndaki adaletsizliin giderilmesi, Byk ehirlerdeki gecekondulamann ve arpk kentlemenin nlenmesi, Eitim ve salk hizmetlerinin yaygnlatrlmas, bireylerin insan haklarnn ve zgrlklerinden tam olarak yararlanlmasn salamak, gibi uygulamalara bavurulabilir. b) 1999 Depremi : 1999 Glck Depremi, zmit Depremi, Marmara Depremi ya da 17 Austos 1999 depremi, 17 Austos 1999 sabah, yerel saatle 03.02de gerekleen, Kocaeli Glck merkezli depremdir. Aletsel bykle gre 7,5 byklnde gerekleen deprem, byk apta can ve mal kaybna neden olmutur. 17 Austos depremi, tm Marmara Blgesi'nde, Ankara'dan zmir'e kadar geni bir alanda hissedildi. Resmi raporlara gre, 57.840 lm, 143.953 yaral oldu. 505 kii sakat kald. 285.211 konut, 42.902 iyeri hasar grd. Ayrca 133.683 ken bina ile yaklak 600.000 kiiyi evsiz brakmtr. Yaklak 16 milyon insan, depremden deiik dzeylerde etkilenmitir. Bu nedenle Trkiye'nin yakn tarihini derinden etkileyen en nemli olaylardan biridir. Deprem gerek byklk, gerek etkiledii alann genilii, gerekse sebep olduu maddi kayplar asndan son yzyln en byk depremlerinden biridir. 1999 Dzce Depremi merkez ss 12 Kasm 1999 Cuma gn saat 18.57'de aletsel bykl 7.2 iddetindedir. Deprem merkez ss Dzce ve evresinde ykma yol at. 30 saniye sreyle etkili olan deprem, pek ok ilin yan sra Ukrayna'dan da hissedildi. Depremde l says 845, yaral says 4948, hasar gren ve derhal yklmas gereken bina says 3395, ykk ya da ar hasarl ev says 12939, i yeri says ise 2450'dir. Krfez depremi lkemizin gerek nfus gerekse ekonomik aktivite bakmndan en arlkl blgesinde etkili olmutur. Deprem, Kocaeli, Sakarya, Yalova, stanbul, Bolu, Bursa ve Eskiehir illerini kapsam, ancak Kocaeli, Sakarya ve Yalova'da ar can ve mal kaybna yol amtr. Deprem nedeniyle konut, ticari ve snai yap, yol-otoyol, kpr, dier altyap, ulam arac, makinetehizat ve mamul-yar mamul mal stoklarnda nemli kayplar ortaya kmtr. Deprem sonrasnda gerek bir sre iin retimin durmas gerekse belirli bir dnem dk kapasite ile allmas nedeniyle milli hslada da kayp oluacaktr. 7 Eyll 1999 tarihi itibariyle eitli kaynaklardan kamuoyuna aklanan bilgilere ve eitli varsaymlara dayanan ilk tahminlere gre, depremin sermaye birikimi ve milli hsla zerindeki etkisinin 9-13 milyar dolar aralnda olmas beklenmektedir. 1999 Depremleri Trkiyede nemli ekonomik, psikolojik ve sosyal sarsntlara yol amtr. Bu byk afetlerin verdii zarar en aza indirmek iin yurt apnda toplumsal dayanma ve ibirliinin ne kadar gerekli olduu ortaya kmtr. Bu durum Trkiyede zayflad dnlen yardmseverlik, dostluk, komuluk ve insan sevgisi gibi deerlerin hala nemli olduunu gstermitir. Deprem Trkiyenin komu Yunanistan gibi dostluk ilikilerinin zayf olduu devletlerle olan mnasebetlerin iyilemesi iin frsat dourmutur. Ayn yl Atinada meydana gelen deprem de Trkiye, Yunanistan iyi komuluk elini uzatm bu gelimeler iki taraf arasndaki ilikilerin normallemesi iin nemli olmutur.

TARH 2013

~ 357 ~

************************************************ TARH ************************************************** c) GAP ( Gneydou Anadolu Projesi) : Aa Frat ve Dicle havzalarndaki geni ovalardan oluan Gneydou Anadolu Blgesi'nde: Adyaman, Batman, Diyarbakr, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, anlurfa ve rnak illerini kapsayan "Gneydou Anadolu Projesi" kavram, Frat ve Dicle nehirleri zerinde yapm ngrlen barajlar, hidroelektrik santraller ile sulama tesislerinin yan sra kentsel ve krsal alt yap, ulatrma, sanayi, eitim, salk, konut, turizm ve dier sektrlerdeki yatrmlar da iine alan ve yrenin topyekn sosyoekonomik kalknmasn hedefleyen, ok sektrl, entegre ve srdrlebilir bir kalknma anlay ile ele alnan bir blgesel kalknma projesi olarak anlalmaktadr. Proje tamamlandnda, ylda 50 milyar m3'ten fazla su aktan Frat ve Dicle nehirleri zerinde kurulan tesislerle, Trkiye toplam su potansiyelinin %28'i kontrol altna alnacak, 1,7milyon hektarn zerinde arazinin sulanmas ve 7476 megavatn zerinde kurulu bir kapasiteyle, ylda 27 milyar kilovat saatlik elektrik enerjisi retilmesi salanacaktr. GAP'n meydana getirecei yksek tarm ve sanayi potansiyeli Blgede gelir dzeyini 5 kat artracak, Blge nfusunun yaklak 3,8milyonuna i imkn yaratlacaktr. d) 1980 Sonras Siyasi Gelimeler : 1983 milletvekili genel seimlerinde Turgut zaln liderliindeki Anavatan Partisi (ANAP) iktidara geldi. ANAP Hkmeti ekonominin liberallemesi konusunda hzl admlar att ve 1987ye kadarki ilk iktidar dneminde lke ekonomisinde belirgin iyilemeler grld. Trkiyenin dnyaya almasnda nemli admlar atlarak ABye tam yelik iin bavuru yapld. 1987de yaplan referandum ile 12 Eyll asker mdahalesi sonucunda siyaset yasa konan Sleyman Demirel, Blent Ecevit, Necmettin Erbakan ve Alparslan Trkein siyasi yasaklar kalkt. Kasm 1987 seimlerinden ANAP yine birinci parti olarak kt. 31 Ekim 1989da TBMM kararyla cumhurbakan olan Turgut zaln yerine Yldrm Akbulut babakan oldu. 1991 seimleri sonucunda Sleyman Demirel babakanlnda DYP-SHP Koalisyon hkmeti kuruldu. Turgut zaln 1993 ylnda lm ile Sleyman Demirel cumhurbakan oldu. Sleyman Demirelin yerine Tansu iller DYP genel bakan ve Trkiyenin ilk kadn babakan oldu. Bu dnemde Trkiye, AB standartlarna uyum salamak amacyla Temmuz 1995te Anayasada zellikle siyasi partilerle ilgili baz yasaklar kaldrlrken siyasi partilere ye olma art ve ya gibi birok konuda deiiklik yapld. AB ile Gmrk Birlii Anlamas imzaland. 1995 ile 2001 yllar arasnda Trkiyeyi Necmettin Erbakan, Mesut Ylmaz ve Blent Ecevit babakanlndaki koalisyon hkmetleri ynetti. Bu dnemde Trkiyenin Avrupa Birliine tam yeliini salamak iin nemli almalar yaplrken hazrlanan Ulusal Program erevesinde ABye uyum yasalar karld. Mays 2000'de Ahmet Necdet Sezer cumhurbakan seildi. 2002 ve 2007de yaplan seimlerde tek bana iktidara gelen Adalet ve Kalknma Partisi (AKP)nin kurduu hkmet lkeyi ynetmektedir. Grev sresi dolan Ahmet Necdet Sezerin yerine 2007de Abdullah Gl cumhurbakan seilmitir.

e) 1980 Sonras Kltrel Sosyal Gelimeler : Daha nce balayan ve hl devam eden kyden kente g hareketi sonunda ehirlerde yaayanlarn oran 1980'lerde % 50 iken 2007'de % 70,5 olduu grlr. Bu g hareketinde ehirlerin ekiciliinin yannda tarmda makineleme, sanayilemeyle beraber ehirlerde i gcne duyulan ihtiyacn artmas nemli bir faktrdr. Kyden kente gn ilk nemli sonucu gecekondulamadr. Kentlere yeni gelenler beraberlerinde kendi kltrel zelliklerini de getirdiler. Bir yandan kentte var olan yaam tarzndan etkilenirken dier yandan kendi yaam tarzlarn srdrmeye devam ettiler. zellikle Orhan Gencebay'la geni kitlelere ulaan arabesk tarz sinema ve mzik alanlarndaki etkisini 990'larn yarsna kadar srdrd. 1980'li yllarda arabesk mziin de etkisiyle nispeten durgun bir dnem geiren Trk Pop Mzii, Sezen Aksu, Erol Evgin ve Bar Mano gibi isimlerle birlikte 1990'dan sonra zellikle genler tarafndan ilgiyle takip edilmitir. Tarkan ile daha geni kitlelere ulaan Trk Pop Mzii, Sertab Erener'in 2003 ylnda Eurovision ark Yarmas'n kazanmasyla uluslararas alanda da nemli bir baar kazanmtr. Mazhar-Fuat-zkan (MF) mzik grubu da halkn youn ilgisini ekmitir.

TARH 2013

~ 358 ~

************************************************ TARH ************************************************** Trkiyede ilk renkli televizyon yayn 1984te balad. 1990'da ilk zel televizyon kanalnn almas ve 1994 ylnda zel Radyo ve Televizyon Yasas'nn kmas ile ok sayda zel radyo ve televizyon, yayn hayatna balad. nsanlar bu zel televizyon ve radyolar sayesinde dnyadaki siyasi, sosyal, ekonomik ve kltrel gelimeleri ok daha yakndan takip etmeye baladlar. 1990'l yllarla birlikte Trk sinemas tekrar canlanma srecine girdi. Bu dnemde ekilen birok yerli film, beeni ile izlendi ve uluslararas film festivallerinde dller ald. Nuri Bilge Ceylan Maymun adl filmiyle Cannes Film Festivalinde en iyi ynetmen dln ald gibi film Oscar dllerine de aday gsterilmitir. Bu dnemde toplumsal sorunlar konu alan filmler de ekilmeye baland. Krsaldan byk ehirlere g eden insanlarn yaad sorunlar mizahi bir ekilde anlatan Kemal Sunal filmlerine halkmzn ilgisi bu dnemde de devam etmitir. Bununla birlikte kltrel ve sanatsal faaliyetler ile kitap, gazete ve dergi satlarnda da yeterli art salanamad. Bu dnem hikye ve romannda da yeni baz zellikler kendisini gsterir. Bireysellik, toplumcu gerekilik, postmodern anlay, sosyal tenkit vb. hemen her okuyucuya hitap eden bir eitlilikle sunulmutur. Orhan Pamukun Nobel Edebiyat dln almas edebiyat alannda en nemli uluslararas baar olmutur. Bu dnemde Trkiyede uluslararas dzeyde birok kltrel faaliyet gerekletirilmektedir. Bu alanda stanbul Kltr ve Sanat Vakfnn (KSV) etkinlikleri nemli bir yer tekil etmektedir. Bu dnemde lkemizde grlen toplumsal gelimelerin en nemlilerinden biri de eitim alannda olmutur. Yandaki tablo incelendiinde 1980-85 yllar arasndaki dnemde okur-yazar oranndaki artn dier yllardan daha fazla olduunu grrz. Bu artta yetikinler iin zorunlu okuma yazma kurslarnn almas, okul ve retmen ihtiyacnn karlanmas vb. sebepler etkili olmutur. Tabloda dikkat eken bir baka oran ise kadnlardaki okur-yazar artnn erkeklerden ok daha fazla olduudur. Gerek Milli Eitim Bakanlnn balatt Haydi kzlar okula, Ana-kz okuldayz gerekse sivil toplum kurulularnn balatt kampanyalar sayesinde kz ocuklarn ve kadnlarn eitime daha fazla katlmalar salanmtr.

1997-98 eitim-retim dneminde 8 yllk kesintisiz eitime geilmesi toplumu en ok etkileyen gelimelerdendir. Okullama oran tablosu incelendiinde bu uygulama ile daha nceden 5. snftan sonra rgn eitim dna kan rencilerin ilkretim 2. kademeye ve orta retime devamnn saland grlr. Ayrca okullarmz teknolojik donanm asndan gelitirilmitir. 1981den nceki yllarda Trk yksekretim sistemi; niversiteler, Mill Eitim Bakanlna bal akademiler, iki yllk meslek yksekokullar, yllk eitim enstitleri ve mektupla retim yapan YAYKUR olmak zere be tr kurumdan olumaktayd. 1981de karlan Yksekretim Kanunu ile lkemizdeki tm yksekretim kurumlar Yksekretim Kurulu (YK) ats altnda toplanmtr. YAYKURun ilevleri Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesine devredilerek uzaktan retimin lkemizde yaygnlamas hzlandrlmtr. Yksekrenim gren renci ve yksekrenim kurumu saysnda da nemli artlar olmutur. 1993 ylnda Trkiyede ODTden ilk nternet balantsnn kurulmas ve bilgisayar kullanclarnn saysnn hzla artmas, zellikle gen nfus zerinde ok etkili oldu. Okullarmzda bilgisayar laboratuvarlar oluturularak nternet kullanm yaygnlatrld. Ksa srede evlerdeki bilgisayar ve nternet abone says artt. Bilgiye hzl ve kolay ulalabilmesi herkes iin ekici hle geldi. Fakat bir sre sonra nternetin yanl veya kontrolsz kullanlmas nemli bir sorun olarak karmza kt. Trk sporu 1980'lerin sonlarndan itibaren uluslararas alanda byk baarlar elde etmitir. Naim Sleymanolu'nun 1988 Seul Olimpiyatlar'nda altn madalya kazanmasyla balayan sre, birok branta olimpiyat madalyalar kazanlmasyla devam etmitir. En ok altn madalya Naim Sleymanolu, Hafz Sleymanolu ve Halil Mutlu bata olmak zere halterci sporcular tarafndan kazanlmtr. Bayan haltercilerimizde son yllarda birok uluslararas yarmada madalyalar kazanmtr. 1992 Barcelona Olimpiyat Oyunlarnda M. Akif Pirim grekoromen grete 24 yl aradan sonra ampiyon olmutur. 1996 Atlanta Olimpiyatlar'nda Trkiye son 36 yln en baarl sonucunu elde ederek, oyunlar 4 altn, 1 gm ve 1 bronz madalyayla kapad. Serbest grete Mahmut Demir, grekoromen grete Mehmet Akif Pirim altn madalya kazand. Judoda da Hlya enyurt ise nc olarak Trkiye'ye bayanlarda ilk madalyay kazandran sporcu oldu. 1994 Dnya Serbest Gre ampiyonas'nda Trkiye 28 yl aradan sonra takm halinde Dnya ampiyonu olmutur. Ayrca Judo, tekvando ve boks bata olmak zere birok branta olimpiyatlarda ve dnya ampiyonalarnda ok sayda madalya kazanan sporcumuz yetiti.

TARH 2013

~ 359 ~

************************************************ TARH ************************************************** Trk Mill Futbol Takmnn 2002 dnya ampiyonasnda ve 2008 Avrupa Futbol ampiyonasnda 3. olmas mill takm dzeyinde en nemli baarlardr. Basketbol Mill Takmmz ise 2006 Dnya Basketbol ampiyonas'nda 6. oldu. Ayrca Bayan Voleybol li takmmz ve kulp takmlarmz da 1990 sonras uluslararas spor organizasyonlarnda nemli baarlar kazanmlardr. Ayrca birok bilim adammzn, sanatmzn, edebiyatmzn kazand uluslararas baarlar gurur kaynamz olmutur. f) 1980 Sonras Ekonomik Gelimeler :

1980den sonra ekonomi nceki dnemlere gre byk bir deiim gsterdi. 24 Ocak 1980de alnan kararlar Trk ekonomi anlaynda bir dnm noktas oldu. Bu kararlara gre demeler dengesini dzeltmek, enflasyonu drmek, serbest piyasa ekonomisine gemek ve ihracata ynelik retimi tevik etmek temel nceliklerdi. hracat artrmak iin zel sektre dk faizli kredi verilmesi, vergi iadesi ve ucuz dviz bulmada yardm gibi kolaylklar saland. 1980'lerin sonuna gelindiinde artk yabanc sermaye girii ve ihracat artmtr. D ticaret tablolar incelendiinde ihracat rnleri iinde sanayi rnlerinin arlnn artmaya balad ve enflasyon oranlarnn dt grlr. Fakat yine de d ticaret a kapatlamamtr.1997, 1998, 2001 ve 2008 yllarnda yaanan ekonomik krizler Trk ekonomisini olumsuz etkilemitir. Bu olumsuzluklar ortadan kaldrmak ve d ticaret an kapatabilmek iin MF (Uluslararas Para Fonu) ile anlamalar imzalanmtr. Ocak 2005'ten itibaren Trk lirasndan alt sfr silinmitir. Serbest piyasa ekonomisinin temel artlarndan biri olan devletin ekonomi zerindeki kontroln ortadan kaldrmak iin zelletirme Yksek Kurulu gibi kurumlar kuruldu. Merkez Bankas, hazrlanan kanunlarla hkmetlerin bankalar zerindeki etkisini ortadan kaldracak bamsz bir yapya kavuturuldu. Yabanc sermayenin Trkiye'ye gelmesi iin tevikler verildi.

TARH 2013

~ 360 ~

************************************************ TARH ************************************************** Devletin ekonomideki etkisini en aza indirmek iin zelletirme byk bir hz kazand. hracat teviklerine devam edildi. Sanayi rnlerinin toplam ihracat iindeki oran % 94,2'ye kadar ykseldi. hracatn artmas, turizmin gelimesi ve turizm gelirleri dviz skntsnn azalmasn salad. Kresellemenin etkisiyle ithalat byk bir hzla artt. D ticaret a gnmzde de en nemli problemlerinden biri olmasna ramen Trkiye ekonomisi dnyann en byk 20 ekonomisi arasna girmitir. Temel hedefi, Gneydou Anadolu Blgesi halknn hayat standardn ykselterek dier blgelerle arasndaki gelimilik farkn ortadan kaldrmak, tarmda verimlilii ve i imknlarn artrarak mill kalknma hedeflerine katkda bulunmak olan GAP (Gneydou Anadolu Projesi), ok sektrl, btnlemi ve srdrlebilir bir kalknma projesidir. lkemizin z kaynaklaryla yaplmakta olan proje, gelecek kuaklar iin kendilerini gelitirebilecekleri bir ortam yaratlmasn amalayan srdrlebilir insani kalknma felsefesi zerine kurulmutur. Kalknmada adalet, katlmclk, evrenin korunmas, istihdam, meknsal planlama ve alt yap gelitirilmesi GAP'n temel stratejileridir. Projenin byk bir ksm bitirilmitir. Kalan ksm iin almalar devam etmektedir.

BANKER SKANDALI 24 Ocak kararlaryla mevduat faiz oranlarnn serbest braklmas sonucu halka ok yksek faiz vermeyi taahht eden ok sayda bankerlik irketi kurulmaya baland. 1982'lere gelindiinde bankerlerin says binleri bulmutu. O dnemde lkemizde faaliyet gsteren 38 bankann 31'i bankerler adna para topluyordu. Birikimlerinden yksek oranda gelir elde etme hayaline kaplan on binlerce kii paralarn bu bankerlere teslim etti. Lks bir arabann 3 milyon lira olduu o gnlerde bankerlerin halktan topladklar parann yaklak 150 milyar lira olduu tahmin edilmektedir. Maliye Bakan'nn Vatanda - be kuru fazla kazanmak iin kumar oynamtr. demesi zerine on binlerce kii bankerlerden paralarn almak iin mracaat etti. Bunun zerine bankerlerin bir ksm yurt dna kaarken kalanlar da iflas ettiklerini akladlar. Bylece yksek faiz geliri hayali kuran on binlerce kii ellerindeki btn birikimlerini kaybetmi oldu. Kresel Sorunlar a) evre Kirlilii : Doal dengenin, tm canllarn yaamn tehdit edecek derecede ve byk oranda insan faaliyetleri sonucunda kirlenerek bozulmasdr. evre Kirliliine: Filtre edilmeden atmosfere zehirli gazlar braklmas, Asit yamurlar sonucu Orman Ekosistemi nin yok olmas, Ar tarmsal ila kullanlmasyla Kimyasal Kirelenme olumas, Sularda, tarm topraklarnda Kurun vb. ar metallerin birikmesi, Teknoloji kazalar ve doal afetler, gibi etkenler yol amaktadr. evre Kirliliinin nlenmesi iin: Toplumun, evre sorunlarna kar duyarll arttrlmal, Kimyasal atklarn etkileri ve petrol szntlar uydulardan izlenmeli, Kirlilik temizleme almalarnda ileri teknolojiler kullanlmaldr.

TARH 2013

~ 361 ~

************************************************ TARH ************************************************** b) Kresel Isnma : Atmosferdeki doal sera etkisinin, insan faaliyetleri sonucunda daha da artarak kresel boyutta ar snmaya neden olmasdr. Fosil yaktlarn duman ve endstri gazlarnn atmosfer dengesini bozmas, CO2, metan gibi sera gazlarnn kontrolsz olarak atmosfere salnmas, yer ve atmosfer arasnda, doal Karbon Dngs denk kapanmamas, Sanayi devrimiyle balayan ar kirlenmenin artarak devam etmesi, maliyet artlar getirecei iin yeterli derecede nlem alnmamas, her yl milyonlarca ton Karbonun atmosferde birikmesi, Atmosferdeki snmann hzl bir KRESEL KLM DEM yaratmas, kutuplarn ve da buzullarn erimesine sebep olmas ve deniz seviyesinin ykselmesi kresel snmann gerekeleridir. Okyanus aknts deiikliklerinin, El Nino gibi kasrgalara yol amas bunun bir gstergesidir. Kresel snmaya alnabilecek nlemler: Enerji dostu ampuller kullanlmal, Televizyonlar bekleme konumunda braklmamal, Doru klandrma kullanlmal, Klima yerine vantilatr kullanlmal, Evler s kaybna kar yaltlmal ve Eyalar, radyatrleri kapatmayacak ekilde yerletirilmeli, Atmosfere salnan sera gazlar kontrol altna alnp azaltlmas, Kyoto Protokol hkmleri istisnasz uygulanmal.

c) Kyoto Protokol (11 Aralk 1997) : Kyoto Protokol, Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve Szlemesine (BMDS) bir ek niteliindeki uluslararas bir evre anlamasdr. Kyoto Protokol, kresel snma ve iklim deiiklii konusunda mcadeleyi salamaya ynelik uluslararas tek ereve anlamasdr. Bu protokol imzalayan lkeler, karbon dioksit ve sera etkisine neden olan dier be gazn salnmn azaltmaya veya bunu yapamyorlarsa salnm ticareti yoluyla haklarn arttrmaya sz vermilerdir. Protokol, lkelerin atmosfere saldklar karbon miktarn 1990yln-daki dzeylere drmelerini gerekli klmaktadr. Kyoto Protokolndeki ama, atmosferdeki sera gaz younluunun, iklime tehlikeli etki yapmayacak seviyelerde dengede kalmasn salamak tr. Bu anlamayla: Atmosfere salnan sera gaz miktar %5'e ekilecek, Endstriden, motorlu tatlardan, stmadan kaynaklanan sera gaz miktarn azaltmaya ynelik mevzuat yeniden dzenlenecek, Daha az enerji ile snma, daha az enerji tketen aralarla uzun yol alma, daha az enerji tketen teknoloji sistemlerini endstriye yerletirme salanacak, ulamda, p depolamada evrecilik temel ilke olacak, Atmosfere braklan metan ve karbon dioksit orannn drlmesi iin alternatif enerji kaynaklarna ynelinilecek, Fosil yaktlar yerine rnein bio dizel yakt kullanlacak, imento, demir-elik ve kire fabrikalar gibi yksek enerji tketen iletmelerde atk ilemleri yeniden dzenlenecek, Termik santrallerde daha az karbon kartan sistemler, teknolojiler devreye sokulacak, Gne enerjisinin n alacak, nkleer enerjide karbon sfr olduu iin dnyada bu enerji n plana karlacak ve Fazla yakt tketen ve fazla karbon retenden daha fazla vergi alnacaktr.

TARH 2013

~ 362 ~

************************************************ TARH ************************************************** d) ernobil Nkleer Kazas : ernobil reaktr kazas, 20. yzyln ilk byk nkleer kazasdr. Ukraynadaki ernobil Nkleer G Reaktrnn 4. nitesinde meydana gelen kazayla byk miktarda fisyon rnleri salnd ortaya km, radyoaktif serpinti tm Avrupaya ve Trkiyeye yaylmtr. ernobil nkleer reaktrndeki patlama sonucunda evre lkelere yaylan radyoaktif paracklarn bykl ve etkileri zerine kazann zerinden geen yllarda ciddi bilimsel aratrmalarn yaplmam ve radyasyon seviyesini gsteren saysal deerlerin aklanmam olmas kazann olumsuz etkilerinin ortaya karlmasn engellemitir. ernobil kazasnn Trkiye zerinde nemli bir etkisinin olmad eklindeki aklamalarna karn, radyoaktif deeri 600 Bq/kgn altnda olduu belirtilen ve ngiltereye ihra edilen fndk ngiltere tarafndan iade edilmitir. Bu durum Karadenizdeki radyoaktif kirliliinin etkilerini gstermesi asndan nemli bir veridir.

e) Dnya Salk rgt (WHO) : Dnya Salk rgt (ng.: World Health Organization - WHO), Birlemi Milletler'e bal olan ve toplum salyla ilgili uluslararas almalar yapan bir rgttr. 19-22 Temmuz 1946 tarihlerinde New Yorkda dzenlenen Uluslararas Salk Konferansnda BMe ye 51 lkenin temsilcisi ile Gda ve Tarm rgt(FAO), Uluslararas alma rgt(ILO), Birlemi Milletler Eitim Bilim ve Kltr rgt (UNESCO), OIHP (Merkezi Pariste bulunan Uluslararas Halk Sal Brosu), PAHO, Kzlha, Dnya i Sendikalar Federasyonu ve Rockefeller Vakf temsilcileri Dnya Salk rgt anayasasn oluturmulardr. rgtn Grevleri : Salk alannda uluslararas nitelik tayan almalar-da ynetici ve koordinatr makam sfatyla hareket etmek. BM, htisas Kurulular, salk idareleri, meslek gruplar ve keza uygun grlecek dier rgtlerle fiili bir ibirlii kurmak ve srdrmek. Hkmetlere, istek zerine, salk hizmetlerinin glendirilmesi iin yardm yapmak. Uygun teknik yardm yapmak ve acil durumlarda, hkmetlerin istekleri ya da kabulleri ile gereken yardm yapmak. BMnin istei zerine, manda altndaki lkeler halk gibi zellii olan topluluklara salk hizmetleri gtrmek ve acil yardmlar yapmak ya da bunlarn salanmasna yardm etmek. Epidemik, andemik vb. hastalklarn ortadan kaldrlmas yolundaki almalar tevik etmek ve gelitirmek. Gerektiinde dier htisas Kurulular ile ibirlii yaparak kazalardan doan zararlar nleyebilecek nlemlerin alnmasn tevik etmek. Gerektiinde dier htisas Kurulular ile ibirlii yaparak, beslenme, mesken, elence, ekonomik ve alma koullarnn ve evre sal ile ilgili dier btn unsurlarn iyiletirilmesini kolaylatrmak. Saln gelitirilmesine katkda bulunan bilim ve meslek gruplar arasnda ibirliini kolaylatrmak f) Yetersiz Beslenme ve Alk : Sanayi inklabndan sonra tarmda makineleme, gbreleme, ilalama ve sulama imknlar gibi gelimeler, tarmsal retimdeki verimlilii byk oranda artrmtr. Yeryznde tarma elverili topraklar snrl olmasna ramen verimlilik artlar sayesinde birim araziden elde edilen rn miktar byk oranda artrlabilmektedir. Buna son zamanlarda gen mhendislii alannda kaydedilen gelimeler de eklendiinde yeryzndeki kaynaklarn israf edilmeden kullanlmas ile bugn yeryznde alk diye bir sorunun olmamas gerekir. Oysa gnmzde yeryznn birok blgesinde hzla bymekte olan bir alk sorunu vardr. Dnyadaki alk sorununun giderek bymesinde ve bu konudaki endielerin artmasnda kresel iklim deiikliine bal olarak artan kuraklk ve blgesel anlamazlklardan doan atmalar etkilidir. Yaplacak baz fedakrlklarla alk sorununu byk lde hafifletmek mmkn grnmektedir. BM Gda ve Tarm rgt (FAO), 2015 ylna kadar dnyada alk eken kii saysn yar yarya azaltarak 800

TARH 2013

~ 363 ~

************************************************ TARH ************************************************** milyondan 400 milyona indirmek iin 24 milyar dolara ihtiya olduunu bildirmitir. Bu rakam her yl silahlanmaya harcanan yzlerce milyar dolarn yannda ok kk bir rakamdr. Uluslararas Bar Enstits (SlPRI), yaynlad 2001 silahlanma raporunda kii bana yllk 137 dolar, toplamda ise 722 milyar dolarn silahlanmaya harcand ve silahlanma yarnn gittike hz kazand belirtiliyor. Alk sorununun zmnde nemli bir faktr alk nedenlerinin ortadan kaldrlmasdr. Bu nedenlerin ortadan kaldrlmas iin birka devletin abas yeterli olmayacandan uluslararas i birlii yaplmas ve alk sorunu yaayan lkelere destek verilmesi gerekir. Dnyada yoksulluk ve alkla mcadele iin Dnya Gda Program (WFP), FAO, Dnya Salk rgt (WHO) ve BM Eitim, Bilim ve Kltr rgt (UNESCO), Uluslararas Tarmsal Kalknma Fonu (IFAD) alma yapmakta ve projeler retmektedir. Hzl nfus art ve yeryznde tarma uygun alanlarn snrl olduu dnldnde alk sorununun zm iin son zamanlarda nerilen en nemli zm yollarndan biri biyoteknolojidir. Biyoteknolojik yntemlerle, kendi tr dndaki bir trden gen aktarlarak belirli zellikleri deitirilmi bitki, hayvan ya da mikroorganizmalar elde edilebilmektedir. Dnyada gnmze kadar 170 bitki trnde allarak toplam 2672 adet gen yaps deiime uram bitki eidi gelitirilmitir. Yandaki grafikte de grld gibi en fazla genetik alma, tahllar zerinde yaplmtr. Gen teknolojilerinin uygulamalar alk sorununa zm olabilecei dncesiyle birok lke tarafndan desteklenmektedir. Baz lkeler ise biyoteknolojik yntemlerle rn elde edilmesine, rnlerin insan salna olan olumsuz etkileri nedeniyle kar kmaktadr. Biyoteknolojik yntemlerle gnmzde en ok msr, soya, pamuk ve kanola retilmektedir.

g) Uluslararas Terr : Son yllarda dnyada uluslararas gvenlikle ilgili en nemli sorun terrdr. Buna ramen, terr olarak kabul edilen eylemler konusunda devletlerarasnda ortak bir fikre varlamamtr. Uluslararas politik dengeler ve lkelerin karlar fikir birliine varlamamasnda nemli bir etken olmutur. zellikle terrist rgtler listesi oluturmak devletlerarasnda pazarlk konusu edilmitir. Bunun temel nedeni ise uluslararas bir terr tanmnn bulunmamasdr. Uluslararas bir terr tanmnn yaplamamas terr yasaklayan genel bir uluslararas anlamann hazrlanmasn da engellemektedir. BM'nin terre bak as, Genel Kurulun 1994'te yaynlad deklarasyondaki "Politik sebeplerle yaplan, toplumun tamamnda veya bir blmnde korku ortam yaratacak cezai eylemler; siyasi, felsefi, ideolojik, etnik, rksal, din veya herhangi bir gereke ile hakl gsterilemez." hkm ile ortaya konmutur. 20. yzyln sonlarna kadar terrist eylemlerin karakteristik zelii genellikle devlet adamlarn hedef almasdr. Avusturya- Macaristan veliaht Ferdinand'n, ABD Bakan John F. Kennedy'nin ve Hindistan Babakan Indira Gandhi'nin ldrlmesi bunlara rnektir.

TARH 2013

~ 364 ~

************************************************ TARH ************************************************** Yeni dnemde terrizm de kresellemitir. Terr rgtleri, nternet ve uydu telefonu gibi modern iletiim aralaryla haberleerek kitlesel tahribata yol aacak silahlarla dnyann her tarafnda eylem yapabilen terr alarna dnmtr. 1990'l yllarda terrist faaliyetler ok fazla insan hedef alan bir yapya brnmtr. 11 Eyll saldrlar sonrasnda, uluslararas terr, eylemlerini kiiler yerine sembol hedeflere yneltmitir. rnein 1992'de Asya ktasnda meydana gelen 17 terr eyleminde can kayb 25 iken, 1995 ylnda meydana gelen 16 eylemde can kayb 5639 kiidir. 11 Eyll 2001'de Dnya Ticaret Merkezine uaklarla yaplan saldrlarda 2,974 kii hayatn kaybetmitir. h) Salgn Hastalklar : Kreselleen dnyamzda ok sayda insan uzak mesafelere sk sk seyahat etmektedir. Bylece herhangi bir salgn hastalk ksa srede yaylarak kresel bir salgna dnmekte, dnyay tehdit eden nemli sorunlardan biri hline gelmektedir. Yeni salgn hastalklarn yannda tberkloz, kolera, veba ve stma gibi daha nceden bilinen baz hastalklarn eitli ilalara ve antibiyotiklere kar diren gelitirmesi bu hastalklarn da tehlike yaratmasna neden olmutur. Bunun yannda tropikal hastalklar hl byk bir tehlike olmaya devam etmektedir. Dnya Salk rgtne gre; uzun ve maliyetli bir sre olan yeni ve etkili ilalarn gelitirilmesi, hastalklarn yaylma hzna ayak uyduramamaktadr. 1) AIDS : 1981'de ABD'de kefedilen AIDS iin hlen kesin olarak bilinen bir tedavi yntemi yoktur. AIDS'ten korunmak iin hastala sebep olan HIV adl lmcl virsn yaylmasn nlemek tek yoldur. Virs, insan vcudunun hastalklara kar direncini salayan baklk sistemini etkisiz hle getirmektedir. Bu durum basit bir enfeksiyonun bile lmcl hle gelmesine sebep olmaktadr. nsan vcuduna giren virsn yok edilmesi ya da vcuttan atlmas mmkn deildir BM AIDS ile Mcadele Program nn 2006 yl raporuna gre; dnyada HIV tayanlarn says 39,5 milyon olup, ylda 4,3 milyon kii AIDS hastalna yakalanmaktadr. Raporda ayrca, AIDS'e yeni yakalananlarn % 40'nn 15-24 yandaki genler olduuna dikkat ekilmektedir. AIDS cinsel iliki ve kan yoluyla bulaan bir hastalktr. 2) Krm Kongo Kanamal Atei Hastal : lk olarak 1944'te Krm'da tanmland iin Krm Kanamal Atei ad verilen hastalk, 1956'da Kongo'da da ortaya knca Krm-Kongo Kanamal Atei adn ald. Kenelerden bulaan Nairovirs ad verilen bu virsn sebep olduu hastalk 2002'den itibaren Trkiye'de de grlmeye baland. Sadece 2008'de 55 vatandamz bu hastalk nedeniyle hayatn kaybetti. 3) Ku Gribi : Kanatl hayvanlarda toplu lmlere yol aan ve H5N1 virsnn insanlarda meydana getirdii hastala ku gribi ad verilmitir. 1997'de in'deki ku gribi salgn srasnda hastaln insanlarda lme sebep olduu tespit edilmitir. Virs, yaklak her 10 ylda bir yapsn deitirerek lkeler ve ktalar arasnda yaylan salgnlara neden olmaktadr. Trkiye gibi gmen kularn g yollar zerinde bulunan lkelerde yaylma hz daha yksektir. Genellikle kanatl hayvanlarda bulunan bu virs, hasta hayvanlar ya da virslerin bulat ara-gerele temas, yeterince piirilmeyen et ve yumurtalardan insana bulamaktadr. 4) SARS (Akut Solunum Yolu Yetmezlii Sendromu) : lk defa 2003te Asya, Kuzey Amerika ve Avrupada saptanan SARSn nedeni henz bilinmemektedir. Kuluka dnemi 2 ile 7 gn arasnda olan hastaln belirtileri (ksrk, ate, titreme, ba ars vb.) bulacln da balad gsterir. Hastaln temel yaylma yolu ksrktr. SARSl hastann ksrerek ya da haprarak havaya damlacklar samas ve baka birinin onlar solumas yoluyla yaylr. 5) Hepatit : Karacierde meydana gelen iltihabi reaksiyon Trkiyede yaygn olarak sarlk olarak tanmlanr. Ancak lkemizde de hepatit denilince yaygn olarak hepatit B anlalr. Virsler (hepatit B, hepatit C ...), bakteriler, eitli ilalar, uzun sreli alkol kullanm ve eitli endstriyel maddelere (karbon tetraklorr gibi) uzun sre maruz kalmak hepatite yol aabilir. Hastalk sonucu karacierde hassasiyet, byme ve iltihap ortaya kar. Virslerle ortaya kan hepatit bulacdr ve karacierde kalc hasarlara sebep olur. Hepatit cinsel iliki ve kan yoluyla bular. 6) Stma : Hastala sebep olan parazitin dii anofel sivrisinekleriyle insanlara bulamasyla yaylan ateli bir hastalktr. Tehisi kolay, tedavisi ve korunmas mmkn olan stma hastal ok eski zamanlardan beri bilinmektedir. Yeryznde belirli blgelerde yaygndr. Orta ve Gney Amerika, Afrika lkeleri, Orta Dou, Afganistan, Pakistan ve Hindistan, Japonya dndaki Uzak Dou lkelerinde stmaya yaygn biimde

TARH 2013

~ 365 ~

************************************************ TARH ************************************************** rastlanmaktadr. Dnya Salk rgt ve BM ocuk Fonu 2005 yl raporuna gre bu hastalk, bata Afrika olmak zere dnyada 1 milyondan fazla kiinin lmne yol amaktadr. 7) Domuz Gribi (A/H1N1 Virs) : A (H1N1) ad verilen virsn neden olduu hastalk domuz gribi olarak adlandrlmaktadr. Bu ekilde adlandrlmasnn sebebi, hastala sebep olan virsn domuzlarda grlen grip virslerine ok benzemesidir. Aslnda bu yeni virs insan, domuz ve kularda gribe neden olan virslerin bir karmdr. A(H1N1) insandan insana ksrme, haprma ve virsn bulunduu alanlara temas edilmesiyle bular. Dier grip virsleriyle ayn ekilde yaylmakta ve benzer belirtiler (Ani ate, kas ars, boaz ars ve kuru ksrk vb.) gstermektedir.

TARH 2013

~ 366 ~