KLTRE DUYARLI HEMRELK

SONAY CANBOLAT
INTERNATIONAL HOSPITAL HEMRELK HZMETLER
MDR
**ASG tarafndan 12 Mays 2011 Hemirelik Haftas Etkinlikleri Kapsamnda Dzenlenen
Panelde Sunulmutur.
SUNUM PLANI:
1. Kltrn Tanimi
2. Saglik-Hastalik ve Kltr Etkilesimi
3. Hemsirelik Bakim Modellerinde Kltr
4. Hemsirelik Uygulamalarinda Kltre
Duyarli Yaklasim
1. Kltrn Tan
Kltrn farkli ailardan bakilarak tanimlari yapilabilir.
Antropoloji literatrne gre kltr, belli bir toplulugun,
bireyden bireye veya toplumsal etkilesim yoluyla srdrdgve
bireylere kazandirdigi, maddi ve/veya zihinsel yasam tarzi ve
dnya grsbilesigidir.
Trk Dil Kurumunda kltr, tarihsel, toplumsal gelisme sreci
iinde yaratilan btn maddi ve manevi degerler ile bunlari
yaratmada, sonraki nesillere iletmede kullanilan, insanin dogal ve
toplumsal evresine egemenliginin lsngsteren aralarin
btn olarak tanimlanmaktadir.
Kltr drt temel zellige sahiptir :
1. Toplumlasma dil yoluyla dogumdan itibaren grenilir.
2. Ayni kltrdeki tm bireyler tarafindan kullanilir.
3. evresel ve teknik faktrlerden mevcut kaynaklardan
etkilenir.
4. Dinamik ve degiskendir.
1. Kltrn Tanimi
2. Sak-Hastalk ve Kltr Etkileimi
3. Hemsirelik Bakim Modellerinde Kltr
4. Hemsirelik Uygulamalarinda Kltre
Duyarli Yaklasim
2. Sak-Hastalk ve Kltr Etkileimi
Dnya Saglik rgtsagligi (1974), yalnizca hastalik ve
sakatligi olmayisi degil, fiziksel, mental ve sosyal ynden tam bir
iyilik halidir seklinde tanimlanmaktadir. Bu tanim kapsamli gibi
grnse deiyilik hali (well-being) kavrami yine de kisiden
kisiye ve toplumdan topluma degismektedir. Saglik ve saglikli
kavrami her kisi iin ayri ayri tanimlanmalidir. Bir kisiye saglikli
diyebilmek iin; hem bireyin kendini subjektif olarak saglikli
algilamasi hem de objektif olarak gerekten saglikli olmalidir.
Hastalk durumu da yalnizca bir hastaligin rahatsizligin olmasi
ile aiklanamaz. Hastalik anormal bir durum olup bireyin
fiziksel, ruhsal, entelektel ve sosyal fonksiyonlarini daha nceki
haline gre azaltir ya da iyice tketir. Hastalik bireyin;
evresi ile uyumunu
Etkilesimini
retkenligini
Verimliligini
Kendi iindeki denge durumlarini bozar.
Birok insan davranisinin ve tutumunun nedeni, kltrel etkilerden
kaynaklanmaktadir. Btn insanlar tarafindan paylasilan davranis
ve bakis aisinda arka plandaki kltrn etkisi nemlidir. Tek
dzey basma kalip dsncelerden kurtulmanin en iyi yolu; her
bireyi bireyselligi ile kabul edip kltrel tercihlerin ve inanislarin
hasta zerindeki etkisini bilmektir.
Kltre gre degisen tutum ve davranislar:
Bireysel enerji alan: Bireyin evresi, kendi gzyle onu
evreleyen alandir. Insanlar kendilerine gerekli olan asgari
uzakligi dikkate alirlar. Baskalari ile aralarinda kendilerini rahat
hissedebilmek iin ne kadarlikbir uzakliga gereksinim duyduklari
kltrel olarak belirlenmistir. Bir kimsenin baska biriyle olan
durus mesafesi, bir birey tarafindan sicaklik ve ilginin ifadesi
olarak anlasilirken, diger birey tarafindan tehdit olarak
algilanabilir.
Yaplan ararmalarda; Amerika, Kanada ve Ingilterede
yasayanlar kendileri ve digerleri arasindaki mesafenin olabildigince
fazla olmasina gereksinim duyarken, Latin Amerika, J aponya ve
Orta Dogulular ise olabildigince yakin mesafede kendilerini rahat
hissederler.
Gz temas: Gz temasi kltrel olarak belirlenmis bir
davranistir. Pek ok hemsire hastalari ile gz temasi
saglamanin gerekliligi konusunda egitim aldigi iin, bazi
hastalar kltrel alt yapi ve birikim farkliligindan dolayi
bu davranisi yanlis anlayabilirler. Bazi Asyalilar,
Amerikalilar, inliler ve Araplar direkt gz temasini
nezaketsizlik veya sinirlilik olarak degerlendirirler. Kendi
gzlerini karsisindakine dikerek bakmayi otorite
gstergesi olarak algilarlar. Bazi Amerikalilar da
konusma sirasinda yere bakmayi saygi olarak algilarlar.
Zaman: Zaman ile ilgili tutum ve davranislar kltrlere gre
degisir ve hasta- hemsire arasindaki etkili iletisime engel olan bir
neden olarak bilinir. Zamanin kullanilmasi zellikle dakik
olmak, kltrel olarak belirlenmis ve bekleme kavramini
olusturmustur. Ayrica zaman, geleneksel yemek zamani, uyku
zamani ve diger aktivitelerinin zamani olarak degerlendirilir ve
bu kltrlere gre degisir.
Dokunma: Dokunma ile birlikte insanlarin degerlendirdigi ve
anladigi kltrel kurallar farklilik gsterir. Bazi kltrlerde
insan sagligi gerektirdigi halde kadin vcuduna dokunmak,
grmek ya da muayene etmek ve ayni sekilde erkekte de bu
durum yasaklanmistir.
Bireylerin sagliga iliskin inanlari, kltr, gemisteki saglik
deneyimleri btndr ve bu btn bireylerin sagliklarini
gelistirmede yasamsal bir rol oynar.
Sak- hastalk ve kltr ilikisine bakarak denilebilir ki;
1. Kltrel tutum, inanve davranislar bireyin yasam tarzini
dolayisiyla saglik kosullarini etkiler.
2. Bunlar ayni zamanda bireylerin saglik hizmetlerine karsi
tepkilerini belirler. Saglik hizmetlerinin geleneksel inanlar gz
nne alinmadan sunulmasi bu hizmetlerin reddedilme
olasiligini arttirir. nkbakim verenlerin karsilarindaki bireyin
kltrel yapisini bilmeyerek sunacaklari hizmet onlara
uymayabilecektir.
3. Sagligi olumsuz ynde etkilemedigi dsnlen geleneksel
inanve uygulamalara saygi gsterme bireylerin gvenini
kazandiracak bir yoldur. nkher birey kendi kltrne
sahip ikar, kltrne deger verilmesini ister.
1. Kltrn Tanimi
2. Saglik-Hastalik ve Kltr Etkilesimi
3. Hemirelik Bakm Modellerinde Kltr
4. Hemsirelik Uygulamalarinda Kltre
Duyarli Yaklasim
3. Hemirelik Bakm Modellerinde Kltr
Hemsirelik uygulamalarinda kltre iliskin alismalar, 1950li
yillarda baslamis ve transkltrel hemsirelik akiminin ortaya
ikmasi ile gelismistir. Transkltrel bakim bazen, farkli lke
veya cografi blgeden gelen saglik inanlarini veya
uygulamalarini karsilastirma gibi dar bir anlamda grlmektedir.
Oysa transkltrel hemsirelik akimi; karsilastirmali hmanistik
ve bilimsel bilgi zerine odaklanan, tm kltrlerdeki
davranislari, uygulamalari, degerleri ve inanlari tasiyan, sagligin
korunmasi ve hastaliklarin iyilestirilmesi yntemlerini ieren bir
hemsirelik alanidir.
Hemsirelik, profesyonel kimligini topluma en iyi sekilde
gsterebilmek ve saglik sistemi iinde grnr olmak iin ortak dil
olusturma abasi iindedir. Bu amala hemsirelikte modellerin,
siniflandirma sistemlerinin ve rehberlerinin kullanimi
yayginlasmaktadir.
Modeller, hemsireligin yasam, saglik, hastalik ve toplumla ilgili
kavram ve kurallarla iliskisini analiz eder, dsncelerini organize
etmeyi kolaylastirir, meslek yeleri arasinda ortak dil olusturmayi
saglar.
Leininger ilk kez 1940larda kltre duyarli hemsirelik bakiminin
gerekliligini aiklamis ve daha sonra transkltrel hemsirelik ve
kltrel bakim teorisini gelistirmistir.
Leininger: Bakim gtr, bakim iyilesmenin temelidir, bakim
tedavi edicidir, bakim hemsirelik ve transkltrel hemsirelik
kararlari, eylemlerinin odagi ve merkezidir. demistir. Onun
vizyonu birok vizyonu beraberinde getirmistir.Yurt disinda bir ok
uzman hemsire kltrel model ve rehber gelistirilmistir.
Toplumun kltrel yapisini tanima ve degerlendirmede modeller,
hemsireler iin bir rehberdir. Model kullanilmasi; hemsirelerin
bakim verdigi toplumu kltrel olarak derinlemesine tanimasi ve
degerlendirmesinde, kltrel verilere daha sistematik ve
standardize yollarla ulasmasinda ve transkltrel hemsirelik
alaninda bilgi birikiminin artmasinda yararli olacagi
dsnlmektedir.
1. LEININGER MODEL: Hemsirelerin kltrel yetkinlikte
bakim verebilmelerine yardimci olmak amaciyla Leninger
tarafindan gelistirilmistir. Model kltrel degerler ve kltre
zgbakim gereksinimleri ile ilgili bakim faktrlerinin
gelistirilmesini tasimaktadir. Bu modelde izilen ykselen ve
parlayan gnes hemsirelik bakimina yeni bakis ailari
getirmektedir.
2. CAMPNHA-BACOTE MODEL: Kltrel yetkinlik
sreci ile aiklanabilir. Bu modeldeilk adm; kltre farkindaliktir.
Hemsireler, bakim verdikleri bireylerin kltrlerine iliskin
degerlerine, inanlarina, uygulamalarina duyarli olmalidirlar.
Kltrel yetkinlik iinsonraki adm; farkli kltrel gruplar,onlarin
inansistemleri, degerleri, uygulamalari hakkinda bilgi edinmek ve
kltrel ve etnik gruplarin benzerlik ve farkliliklari konusunda
bilimsel bir bilgi tabani olusturmaktadir.
3. GER VE DAVDHAZAR MODEL: Bu modele gre;
her birey gemis deneyimlerinin, inanve normlarinin bir rn
olarak kltrel anlamda tektir ve essizdir. Kltrel olarak yetkin
olma, dinamik, akici ve devam eden bir sretir ve bu sayede
birey/organizasyon/ kurum, kltr mirasinin bilgisine dayali
bakim saglar.
Transkltrel Tanilama Modeli, alti kavramdan olusur;
Iletisim
Mekan/Alan
Sosyal Organizasyon
Zaman
evresel Kontrol
Biyolojik Degiskenler
4. PURNELLN MODEL: Kltrel yetkinlik modeli, grenci
hemsireler tarafindan klinige ait degerlendirme araci olarak
kullanilmak zere 1995te hemsire modelist Purnell tarafindan
gelistirilmistir. Modelde kltrn birincil ve ikincil zelliklerine
yer verilmistir.Kltrn birinci zellikleri arasinda; ulus, soy,
irk, yas ve dinen bagli oldugu kurum; ikincil zellikleri arasinda
ise egitim durumu sosyoekonomik durum, meslek, askeri deneyim,
politik inanlari, medeni durumu, fiziksel zellikleri, seksel
uyumu,cinsiyeti, getme durumu, yerlesim birimi yer almaktadir.
Purnellinmodeli yeni bir modeldir, kullanilmaya devam ettike
gelecekte saglik alisanlari iin modelin degeri ve neminin
artacagi belirtilmektedir.
1. Kltrn Tanimi
2. Saglik-Hastalik ve Kltr Etkilesimi
3. Hemsirelik Bakim Modellerinde Kltr
4. Hemirelik Uygulamalarnda Kltre
Duyarl Yaklam
4. Hemirelik Uygulamalarnda Kltre Duyarl Yaklam
Hemsireler hastalar ve diger saglik alisanlari arasindaki isbirligi
karsilikli gven ve karsilikli etkilesim olarak tanimlanir. Bu
nitelikler zellikle kltrlerarasi baglamda nem kazanmaktadir.
Etkin bir tedavi plani gelistirmek iin hastanin kltrel ve manevi
degerleri ile aliskanliklari da dikkate alinmalidir. Hasta ve
hemsire arasindaki isbirligi, hasta bakimi zerinde etkisi
olan kltrel ve spirituel degerleri, inanlari ve aliskanliklari
belirleme aisindan elverisli bir bakim ve tedavi ortaminin
temellerini atar.
Kltrler arasi dayanismayi saglamak iin hemsireler hastanin
kltrel yapisi hakkinda bilgi sahibi olmali ve ayirimci
davranislardan uzak durmalidir. Kltrel grecelik, kltrel
hassasiyet ve kltrel karsiliklilik ile ilgili ilkeler, kltrlerarasi
baglamda hasta ile isbirligine dayali bir iliskinin kurulmasinda
esasdir.
Kltrel grecelik anlayisina gre her bir kltr bir digerinden
farkli, fakat stn ya da asagi degildir. Bu bakis aisi hemsireleri,
kendi inanlarini, degerlerini ve aliskanliklarini objektif olarak
grmeye yneltir.
Farkli kltrlere sahip olan insanlarin, saglik gereksinimleri de
farklilik gsterebilir. Btn insanlarin, kendi kltrel varliklarini
aikcaifade etmeleri temel insanlik hakkidir. Tm bireylerin kltrel
degerlerine saygi duyulmali ve bu dogrultuda gerekli hemsirelik
bakimi verilmelidir.
Hemsireler hizmet verdikleri toplumun kltrel yapisini tanimasi ve
degerlendirmesi, verecegi hemsirelik bakim kalitesinin
ykseltilmesinde nemli bir rol oynayacaktir.
Hemsireler, bireyler ile ilk iletisim kurdugu anda kltrel
degerlendirmeyi yapmalidirlar. Bu degerlendirmede detayli ya
da daha sonraki degerlendirmeye veri tabani olusturacak kisa bir
degerlendirme de olabilir. Kisa degerlendirmede bireyin; saglik
uygulamalari, beslenme sekli, dini tercihi, etnik gemisi ve ailesi
sorulabilir. Bu veriler etkin bir iletisime geme olanagi saglar.
Detayli bir kltrel degerlendirme de ise;
1. Demografik veriler
2. Geleneksel saglik inanlari
3. Sagligi srdrme yntemleri
4. Sagligi koruma yntemleri
5. Evde yapilan bakim ve tedaviler
6. Ziyaretler ve saglik bakim kaynaklarinin kullanimi
7. Geleneksel sifa kaynaklari
8. ocuk dogurmakla ve ocuk yetistirmekle ilgili inanve
uygulamalar
9. lm ve lmek zere olan bireylere yapilan geleneksel
uygulama ve trenlere iliskin veriler toplanir.
Kltrel degerlendirme yaparken hemsirenin dikkat etmesi
gereken zellikler;
1. Hizmet verdigi topluma iliskin bilgi sahibi olmali,
2. Hizmet verdigi toplumun okul, hastane, ibadethane gibi
sosyal birliktelik ortamlarini,
3. Kltrel degerlendirme ncesinde odaklanmak istedigi zel
alanlari tanimali,
4. Kltrler arasinda kprolabilecek geleri tanimlamali,
5. Bireyleri inciltmeksizinuygun soru sormayi bilmeli,
6. Meslektaslari ve diger saglik alisanlari ile is birligine
girmeli,
7. Kendisine ve bireylere karsi drst, aik ve samimi olmali,
8.Bakim ncesinde objektif ve subjektif veri toplamali ve bu
verilerin dogrulugundan emin olmali,
9.Toplumda nemli grlen kltrel zellikleri resmi olan ve
olmayan toplum liderleriyle grsmelidir.
Ayrica hastanin konustugu anadilin, hemsirenin kendi
anadilinden ya da bakim aldigi toplumda konusulandan farkli
olmasi durumunda, hemsire yaygin olarak kullanilan ve iletisimi
kolaylastiracak kelimeleri bilmeli, gerektiginde rehberlerden
destek alabilmelidir.
Kltrel degerlendirme genellikle hasta yksve muayenesi
ile ilgili genel veri toplama srecinin iindedir. Kltrel
degerlendirme kltrn tm gelerini iermek zorunda degildir.
Fakat hastanin sagligi ve saglik davranislarini etkileyen baslica
degerlerini, inanlarini ve davranislarini kapsamalidir.
Hemsirelerin gereklestirdigi etkili degerlendirmeler hatasiz tanilar
dogurur. Hassas davranmayan hastane personeli ile yasanan
olumsuz deneyimler, hastalarin saglik sisteminden uzak durmalari,
yetersiz z bakima ve geleneksel ilalara bel baglamalarina yol
aacaktir. Hassasiyete ve kltrlerarasi anlayisa dayanan isbirligi
ise, aksini hastalar ve hemsireler aisindan kabul edilebilir tedavi
olanaklari doguracaktir.
Kltrel hassasiyete sahip tedavi yaklasimlarinin
degerlendirilmesi hasta ve ailelerinden alinan geri bildirimlerle
ve hastalarin durum ve tavirlarindaki olumlu degisikliklerin
gzlemiyle mmkn olur.
Bir kltrde azinlik olarak yasayan bireylerin olasi sorunlarina
rnek verecek olursak;
Hasta, ailesi ve bakim veren birey arasinda lisan sorununa bagli
iletiim bozukluu
lkeden ayrilma ve aileden uzak olmaya bagli etkisiz ba etme,
Alisilmis evre ve destek sistemlerinin kaybedilmesine bagli yas
tutma,
Sosyal izolasyon ve sosyal degisime bagli gszlk,
Rol sorumlulugunda gelisen yeni degisime bagli zsaygda
deim riski
Dnyada herhangi bir kltre sahip bir insanin kendi
kltrnn bilinmesi, kltrne saygi gsterilmesi, hemsirelik ve
diger saglik hizmetlerinden uygun olarak yararlanmasi hakkina
sahiptir. Bireylerin saglik inanlari kendi kltrtarafindan
belirlenir. Kltrel inanlar kesinlikle dogru veya yanlis
degildirler. Onlar ok kltrldnyamizin degismez bir geregidir.
Sonu olarak; saglik bakimi bireyseldir ve evrenseldir geregini
gz nne alarak transkltrel hemsirelik 21.yy. hemsirelik
egitiminin ve uygulamalarinin bir parasi olmalidir.
Kaynaklar:
1. BolsoyN, Sevil . Saglik-hastalik ve kltr etkilesimi.
Atatrk niversitesi Hemsirelik Yksekokulu Dergisi 2006. 9(3): 78-87
2. Bayat M, Birkk C, Sevig , Tanriverdi G. Hemsirelik bakiminda kltrel
zellikleri tanilama rehberi. Uluslararasi Insan Bilimleri Dergisi 2009.
6(1):793-806
3. KaradakovanA., Eti Aslan F. Dahili ve Cerrahi Hastaliklarda Bakim. Adana,
Nobel Kitabevi, 2010.
4. Okanli A, zer N, TortumluogluG. Hemsirelik bakiminda kltrel yaklasim
ve nemi. Uluslararasi Insan Bilimleri Dergisi 2004. ISSN:1303-5134.
http:/www.insanbilimleri.com
5. Temel A. Kltrlerarasi (ok kltrl) hemsirelik egitimi. Atatrk
niversitesi Hemsirelik Yksekokulu Dergisi 2008.11(2) :92-101
6. TortumluogluG. Transkltrel Hemsirelik ve Kltrel Bakim Modeli
rnekleri. Cumhuriyet niversitesi Hemsirelik Yksekokulu Dergisi 2004.
8(2) : 47-57