lber

Ortayli YOLUNDA

BATILILASMA

Tarih

idrAPtMt

MERKO

NDEKLER

7 9 29 37 46 55 61 70 77 83

nsz
Tanzimat adam14e Tanzimat toplumu Tanzimat dneminde tanassur ve din degigtirne olaylan Tanzimat devri basuu zerine notlar ilk Osmanh parlamentosu ve Osmanh milletlerinin temsili IL Abdlhamid dneminde anayasal rejim sorunu lkOsmanh parlamentosunun yapismda eylet idare meclislerinin etkisi IL Abdlhamid devrinde tagra brokrasisinde gayrimslimler Midhat Papa'nm vilyet ynetimindeki kadrolan ve politikast Osmanh mparatorlugu'nda idari modernlegme ve mahall idare alamndaki geligmeler Osmanhlarda ilk telif iktisat elyazmast sanayilegme anlaylyma bir rnek: Osmanh mparatortugu'ada 'Islah-1 Sanayi Komisyonu' olayt Osmanh mparatorlugu ve Alman diplomasisi: 'Drang nach Osten' bazi Osmanh mparatorlugu'adaAmerikan okullan uzerine
'
.

93
100 104 111 124 134 146 156 161 170 178 195 201 216 222 229

gzlemler Osman Hamdi'nin nundeki gelenek Osmanh devletinde laiklik hareketteri zerine Hilfet ve Trkiye slam devletinde hil&fet 19. yzyilda heteredox din gruplar ve Osmanh idatesi
Alevtik, Nusaydlik
ve Bb2li
'millet'

Osmanh mparatorlugu'nda Ortodoks kilisesi

nizann

Tanzimat dneminde Balkan]ar'da ulusal kiliseler ve Rum Ortodoks kilisesi Son devirde Osmanh Musevleri Osmanh Yahudileri ve Trk dili Osmanh modernlegmesi ve Sabetaychk Harf devriminiri nedenleri zerine

nsz
Dostum Murat Bardaka, Merkez Kitaplar adma bazi derlemeyi teklif ettigi zaman, buna hay1r diyemedim.
makalelerimi

Makaleleri genelde benim kadar dagmik ve birbiriyle ilgisiz yaym organlarmda akan bagka bir meslektay yoktur. Bu yzden bunlart bir araya getirmeyi teklif edenlere, ancak gkran duyarim. ISIS Yaymlari'ndan Sinan Kuneralp, daha nce ngilizce, Almanca ve Fransizca makaleierimi'Studies On Ottoman Transformation' baghgi altinda yayimlamigti. Gene Ankara'da bulunan Turhan Kitabevi de, Osmanh ekonomisi zerine yazdigim makalelerimi kalm bir cilt halinde negretti. Elinizdeki bu ciltte, Osmanh millet sistemi, diplomatik iligkiler ve ekonomi tarihi zerine makalelerim yer ahyor. Bu makaleleri toplayip redije eden dostuin Dr. Erhan Afyoricu'ya ve Merkez Kitaplar Genel Yaym Mdr lknur tegekkr bir bor bilirim. zdemite

lberOrtayh
24/05/2007

Tanzimat Adams ve Tanzimat Toplumu

Keecizade Fuat Paga'ya atfedilen bir nkte vardir: Muhalifierinden ve mra bir kipi, Babil'nin parke dgenerek genigletilencaddesiniver pek mnasip bir i; yapildigmt syler Papa da, "Bize attlan taglarla dgettik," cevabuu verit Gerekten de Tanzimat yneticilerine ok taglar atilmig, onlar da bu taglan bir devri bina etmek iin kullanrmglardir. Ihmh ve uzlagtinci bir yol izleyek karp grglleri bile planlarun gereklegtirmek iin hizmete ald11az Onlara gre bugnn muhalifi yarmm ahqma arkadagiydi. Tanzimat'm ncil kadrosu, ne geldikleri meslek ve dunya grg, ne de toplumsalkkenleri bakimindan birbirine ben,zemeyen kipilerden oluqur; aralannda bir uyum vardi, ama birlik oldugu sylenemez. Bbil diktatrlerinin birbirleriyle ekigmeleri bazi zaman parlamenter Avrupa rejimlerindeki iktidar ve muhalefet partilerinin srtmesini aratacak derecedeydi. A. Cevdet Papa gibi Sleymaniye medreselerindeki dik bagh softalan mat etmi medrese bilgini ile sefamthanelerde yetigmig RegitPaya, agirbagh Ali Papa ile nktedan ve lafmi sakmmaz Fuat Paga hep birlikte bir devri yaratmiglardir. Tanzimatilar, 19. yzyilm ortalarinda reformlarnu gelenekselbir devletin kadrolariyla egitli dil ve dinden gruplann atigtigt bir ortamda yrtmek zorundayd11ar. Muhalifleri oktu; ama hi kimsenin burnunu kanatmadan, zgrlgn kisitlamadan eski bir imparatorlugu agdaglagma yoluna akanhlar. Tanzimat hareketini bazi agdag yabanct gzlemciler sama' faaliyeti olarak yorumlamiglardir i Gerekten de Tanzimat haketi, kanun egemenligini kurma ve ynetimi yeniden dzenleme olarak Tanzimat hamketini byle niteleyengrlyor ve anlagihyordu. stelik degildi, Tanzimat ndederinin kendileAvrupah sadece gzlemciler ler
'fegislation-ya-

ve ynetimini aym biimde degerlendiriyoratmosferini ve dnya grn tahamketibir devrimin Tanzimat lardi. gimiyordu. Tanzimat yneticileri kipiliklerinde tutuculuk ve pragmatik reformculugu birlestirmig,dnya grgleri, davramp biimleri ve politikalanyla 19. yzyd Osmanh toplumundaki yeni insanm tipik temsilcileri veya ncleri olmuglardir. Ancak bu yeni Osmanh tipinin byuk liiri de

girigimlerinin amacun

1983, s. 1/0-183. En Uzun YR2ydt, stanbul lberOrtayh, imparatorlugun 1 George Young, Corps de Droit Ottoman, Oxford at the Clarendon Press, 1905, s.XIL

de eski toplumdaki Osmanh efendisinin yagam tarzuu, dnya grgn bilinli biimde devam ettirdigi de aikttr. Mustafa Regit Papa, A. Cevdet Papa, Ali ve Fuat pagalardan olugan Tanzimat drds, iktidari tutuca ve grngte reformcu bir kadrodan devraldilar. Bu devir-teslim, eskilerin gzden dgmesi ve bir kpeye itilmesiyle gereklepti.Temkinli, hatta rkek Mehmed Emin Rauf Papa yeni dneme uyum saglayamam19tt. Papa genIiginde ilk sadrazamhgi sirasmda, reform girigimleri yznden Halet Efendi'nin ktgkirtmas1yla Sultan Mahmud'un higmma ugramig ve son anda padigah, paganm yakipikhhgun kastedip, "Kallvi kendisine pek yaktytyor"' diyerek canuu bagiglamigti. htiyar M. Emin Rauf Papa radikal girigimlere kargi isteksizligini, "Artik bu kallvi bizi kurtaramaz," szyle ifade ederdi. Tanzimat dneminin eledigi diger devlet bykleri, elli beg ylldir nezaret rtvuzera' denilen Hsrev Papa, birbirlerinin kubesini taglyan ve kazan Akif Papa ve Pertev Paya gibi vezirlerdi. Hsrev Papa gizyusunu li bir tutucuydu, Mehmed Ali olaymdaki geligmelerde lursuun ve hataIarmm payi grIdgnden Tekirdag'a srgne gnderildi. Akif Papa ise rakibi Pertev Paga'nm katline neden oldu. Bu son kanh entrika idi ve Pertev Paga'dan sonra Akif Paga'nm da ylldizisnd ve srgne gnderildi.2 Artik meydan Pertev Paga'nm yetigtirmesi olan ve yeni devrin politikacisi Mustafa Regit Paga'ya kalnugtL Regit Paga, Sultan Mahmud dmemi Bbil brokrasisinin gen yelerindendi. Kaleme aldig1 belgelerdeki yazi ve anlatun padigahm hoquna gitmig, koruyucusu Pertev Paya tarafmdan padigaha vlmt. Buraya kadar klasik Osmanh kalemiyye snufunn yeteneklibir yesiyle karp karyay1z. Reformcu hkmdar bu yetenekli gencin Fransizca grenmesini ister; igte Regit Bey ise padigahm bu emrini yerine getirdiginde, artik yeni devir brokrasisinin ncs olacak bir kigilikti. grendigi dille dag dnyay1 tanumpti. Bbil'de sratie ykselen Regit Bey, 1834'te Paris elisi, sonra Londra elisi, ardmdan hariciye mstegan ve az sonra da vezirlik rtbesiyle hariclye nazin oldu. II. Mahmud'un lmnde hariciye nazirhgi stnde kalarak Londra elisiydi ve dner dnmez Tanzimat Fermam'm ilan ettirdi.3 1857'de 61 yagmda lene kadar beg kere Osmanh Devieti'nin sadrazann olmug, hariciye nazirhgi, valilik, Meclisi Vak Meclis-i Tanzimat reislikleri gibi Bbil'nin yuksek grevlerinde bulunmuqtu. Tanzimat dneminin diger nlleri de onun getigi yolu izlediler. 19. yuzydm yksek brokratlan, bugn sadrazam, yann nazir, br gn vali, sonra gene sadrazam olabilirlerdi. Ama her grevde dev'geyh-ul

Kallvi, sadrazamlarm giydigi kavuk. 2 Abdurrahman pref, Tarih Muhasebeleri,Kanun yay., 3 a.g.e., s. 51 vd.

1978, s. stanbul

18,

let ynetirnini ok yakmdan etkiledikleri bir gerektir. Ali

ve Fuat paalarm, daha sonra Midht Paga'mn, A. Vefik Paga'nm yagam izgilerinkurumsallagnug bir deki bu paralellik 19. yzydm devlet adamhmda gelenek gibiydi. Regit Paga'mn yanda Ahmed Cevdet Papa daha ilgin bir hayat izgisine sahipti. Yz yllnce yayasa, ilmiyye snufmm en nde gelen ye1erinden biri olarak kalacak Cevdet Paga; ilmiyye snufmdaki yksek rtbesinden, yani kazaskerlikten nilkiye snufma geig yapmig, vezir,olmugtu. Osmanh tarihinde ilmiyye snufmdan mlkiye snufma geig yapanlar az da olsa yardi, fakat byle yksek bir rtbeden geig tek olaydB ve Tanzimat reformlarmm ilmiyye snufnun gc ve dnya grg aleyhine geligtiginin ve laik brokrasi ve dnya grgnn berikilerin nne getiginin canh bir rnegidir. Cevdet Paga, Tanzimat dneminin yeniliki heyecanim veya dig diinyaya dnklgn degil; tutuculugutemsil eder. Btn yazdiklarmda ve dgncelerinde Ornu, ihmhhnu todoks bir Snni Hanefi oldugu aiktir. slmiyetonca hibir refornu gerektirmeyecek kadar stn bir dzen getirmigtir. Ik mderrialiginde

11

saldirgan ve agzi kalabahk softelanm susSleymaniye medreselerinin kadar bilgisi g1yd. Laik brokrasiye kazanacak saygilarun turup Fransizcayigrendi, Avrupa hukukunu gya gyapmadan nce gei; ynrendi, Hammer tarihini okudu. Yazdigi tarih eski vakanvislerin 19. tarihiligin ok 18. agdag ilerisinde, ve gerisindedir. olarak ama tem Vahabiulusalci Arabistan hareketleri, yzy11baglarmdaBalkanlar'daki lerinin isyamru nasil degerlendirdigini biliyoruz, ama bunlara bakarak Cevdet Paga'yi saf veya aginm ok gerisinde bir adam olarak nitelemek de mmkn degildir. Paganm ynetici olarak yazdtgi teftigraporlan, hazirlad1 nizamnameler zaman zaman tarihiliginin ok tesinde bir gzlem ve degerlendirme yetenegine sahip oldugunu gsterir. Cevdet Papa 19. yzylan her bildigini ve dgndgn yapmayan, sirrun mezara gtren devlet adamlarma tipik bir rnektir. Bizzat kaleme aldigi Tarih-i Cevdet'teki.bilgi ve yorumlar eserin diger baslasmda akarihm; veya degigtiriknigtir.Nedeni resmi sansr degil, pagamn kendi sansrdr. Cevdet Paga, yneticilik sz konusu oldugunda tutuculuguna raga men grglerinden taviz vermekten ekinmemigtir. Bu tutumu eyyamcihkmet' anlayigmdan ilehmdan degil, Tanzimat adammm olan Ali ve Fuat pagalari elegri gerir..Akilh, bilgili Cevdet Papa, kargitt tirirken zaman zaman ly kainp galiz bir slub kullamr. Regit Paga'nm tercme odasanda gayrimslim memur tutmadiguu, Ali Paga'mn ise oraya Ermenileri doldurdugu gibi szlerle eleptirilerini srdrur, Fu'hikmet-i

4 A. L Chambers, The Educationof a Nineteenth Century Ottoman Alim', A. Cevdet Papa IJMES, 4, 464.

12

trz-1 namusu konusunda laubali' oldugu at Paga'um ise dedikodusunu da yapar. Du laubaliligin rtedeni ona gre Fuat Paga'nm kaympederinin Nuseyr taifesinden olmasidar.5 Gerekte yaamlari ve familyalanmn yagam tarzlari da birbirinden pek farkh olmadigt halde, bir Cevdet Faa medreseliligine ragmen tek kadmla evlilik taraftartdir duygu doludur;6 Cevdet Papa, grup ekigve egine yazdigi mektuplar mesinde igilszlge vardartmg grnilyor. Ne var ki adamlar bir vibastmlmasi veya falan kurumun yeniden dlayetteki ayaklanmanm zenlenmesi gibi sorunlarda bu tr ekigmeleri bir yana birakir ve birbirleriyle aym masanm etrafinda otururlardi. Cevdet Paga'mn Avrupa tarihi ve hukuku alamndaki bilgisi; dogu tarihi, islamfelsefesi ve fikth alanlarmdaki genig bilgisini ancak ssleyecek derecedeydi. Bu bilgileri mukullanardi. A. Cevdet Paga zellikle M. hafazakr tezlerini savuntrken TanziRegit Paga'ya sadik oldugundan ve devriri geregini anladigmdan mat hareketine hizmet etmiytir. Ancak bazen takmd1gi taassup ve saJd2rganhgi da agan slubu nedeniyle, Tanzimat hareketinin ve her trl yeniligin kar1smdaki evrelerin benimsedigi tek Tanzimata devlet adami oldu. Cevdet Paga'mn kizi Fatma Aliye Hamm kaleme aldigi Cevdet Paga ve Zamanr adh kitapta? M. Regit Papa ve Cevdet Papa ikilisiyle Ali ve Fuat papalar arasmdaki ekigmeyi, ikincilerin Fransiz politikasma taraftar olmalarma baglar. Fatma Aliye Hanun'm bu vehmi kendisini okuyanlan ve okuyanlarm yazdigim okuyanlart bugne kadar yamltmigtit ngilizve Fransiz politikasmi kullanmak gibi hner, daha dogrusu hner gsterisini Tanzimattlar sik sik tekrarlamiglardir; ama igleri bir eiilige kapilanarak yrtmedikleri aaktir. Cevdet Paga'nm kiz1 Fatma Aliye Hanun Tanzimat dneminin aydm kadm tipine bir rnektit O devrin aydm gruplanyla grgr, zellilde diplomat elerini veya stanbul'uziyaret eden sekin yabanci hammlan evine davet.eder, davetten ve konuqulanlardan hkmeti haberdar ederdi. Glnar Hamm diye bilinen Rus 6 kontes Lebedov(a) da Yddiz'a jurnaledilen bu tr ziyaretilerdendi

'familyasinm

Tanzimat insam yzyillar boyu kmsenerek bakilan Beyoglu'na atmigtL Lamartine'in tagra kasabalarma benzettigi szde gik semt ahpap mahallelerine tepeden bakarBeyoglu, tag binalariyla istanbul'un de Avrupa'ya zenen aydmlarm bulugtugu yabanci kitapilan, Avrupa mamulti satilan magazalanyla Beyoglu; stanbullu Trk'n yaanunda Avrupa'ya aralanan bir kap1ydi. Cafleri, restoranlan ve otelleriyle nihaadun

S A. Cevdet Paga, Ma'rzat, haz: Y, Halaoglu, agn s. 2. yay.,istanbul1980,

6 Mbahat Ktkoglu, 'Cevdet Papa ve Aile ii tnnasebetteri', CevdetPa Semineri, ..Ed. Fak. 1985 7 Fatma Aliye, Ahmed Cevdet Paa ve Zamam, Dersaadet, Kanaat Matbaasi, 1332. 8 Baskunhk Arpivi Yddiz Evrak: (27R.1309-1891).
-31-27/5/27/29

yet apartman hayattyla, istanbulluBeyoglu'na ok sonralari tagmmaya baglad1. Tanma artip, Beyoglu'na ayrilan saatler ve gnler ogaldika Beyoglu da tiyatrosuyla, tketim zevkiyle, sefahatiyle Avrupa tagrast olmaktan ikip Osmanhlagti. Tanzimatt grubun alafranga sadrazami olarak bilinen Mehmed Emin esnahadan Ali Paga, Misir argisi bir attarm ogludur. Attar akgamlari arymm kapisim da kapatt18mdan muhalifleri, kendisine bevvabm (kapicmm) oglu derlerdi Diktatr sadrazanu tarihteki bir diger diktatr sadrazamla karplagtirarak yeren gairin taglamasi n1dr. Kapacizadeile KyrTnn farkt budur, Birisi aldt Giridi, birisi verdi bugn... Gerekte Girit'i vermemig, o gnn kopullari iinde, kurtarmi.y say1hrdt. Diplomasi meslegine Regit Paya gibi yeni geigyapnnyti. Fransizcayl kendisi grenmigti, kisa srelerle Viyana ve Londra eliliklerinde ahgImytt. Regit Paga'nm elindert tutmasiyla Londra eliligine, sonra hariciye msteparhma tayin edihnig ve o sadrazam olunca da hariciye nasekiz defa hariciye nazirhgi yapti. zzin olmugtu. Beg kere sadrazamhk, mir Bursa valiliklerinde bulundu. Bbll'nin Regit aa'dan sonra ikinci diktatr o oldu, ama BblAlf de butn lkenin diktatyi saraym ve r haline getirdi. Sadaret makamma Sultan Abdlaziz bile sayg1 gstermek zorundayd1, ptokolde ve resmi iliekilerde Bbil'yi temsil eden kendisine kargi, en hafif saygisizhga kesinlikle msaade etmezdi. Ali Paga'mn sadrazamhgi sirasmda ynetim ve hukuk alanmda Tanzimat dneminin en kahe dzenlemeleri gerekleptirildi. Su reformlar gerekleytirilirken Avrupahlarm oyununa gelinmedigi, tersine lkenin asker ve maf zaafina ragmen Avrupa rnfidaafesini en aza indirecek Bir yntem iziendigi grlr. Bu agirbagh, dgnerek eyleme geen, en agar kararlari ve cezalari bile soguk bir tebessmle belli eden adamm yakm ahyma arkada, nktedan, delidolu Puat Paga'ydi. nI ulema ailesi Keecizagrenimi grmgt. Frans1z dilini kelime delerden geliyordu ve oyunlari ve nkteler yapacak kadar iyi bilirdi. Ani karar ve uygulamalamlteciler sorununa rma ragmen 1861 Suriye olaylarmdan vanncaya dek, btn glklerin ustaca zmnde pay; byktr. Ali Paga'yla akrandi ama onunkinden ok farkh bir toplumsal evrede yetigmigti. karakterdekibu iki adam birbirleriyle aym politikayt izlediBirbirine.zit Daha Ali Paga, ler. dogrusu A. Cevdet Papa gibi byleyici bir adamm bulundugu bir ortamda Fuat Paga'dan vazgeemezdi. Ali ve Fuat pagalar ynetimde birbirlerinin sxekli halef-selefi olan aynlmaz bir ikiliydiler. Tanzimat brokrasisinde fligkiler henz anonimlegnekteydi. Klasik Osmanh brokrasisinde aday memurlar kaleme arak olarak girdiklerin_tip

13

14

de kendilerine meslegigreten amire bir usta, bir baba gibi baglanir, birlikte ahgip ykseldikleri akranlanyla kurduklan kardeglik iligkisi hayat boyu srerdi. Bu yz yze iligkilerin modern bir kurumsallagma iinde zamanla kaybolacagi aikti, ancak Tanzimat brokratlaruun iligkilerinde etmigtir, hatta Tesm ve gruplagmalannda eski gelenek ve etiket devam mmkndr. sadrazam, mabeyn Bir yaziemalarda bile bunu gzlemek yakmhklan varsa byle bir tezkiresinde eger yazdigt bagktibine arz 'karmdagi a'azz-u ekreefendim oglum haztleri' veya attfetlu mim en sevgili laymetli kardegim' gibi bir hitapta bulunurdu. Resmi belgeIerdeki literatre yanslyan bu egilimin politika ve ynetimdeki grug lagmalarda baghca etken olacagma kugku yoktti. Tanzimat brokrasisinin yabanci dil bilen, dig dnyay1 izleyebilen yetenekli yeleriyamnda yeni devrin kultrel atmosferine, ahgma ynda oka bulundugu auktir. Byletemlerine uyum saglayamayanlarm dili yabanca yanhp yazip konupanlar, koltugunun altmda 1erinin iinde gazetelerle dolaganlar, kaynldigi grevlerde gln iplf ola Fransizca Efendi'nin Feltun Bey ve Rakim EfenMidhat Ahmet ler yapanlar boldu. brokrasisinde gerekten beceadh modernlegen di romam, 19. yzy11 rikli, okuyan ve yabanci dil grenen Ralom Efendi'yle, tembel, gsterigli ve yeni hayati yuzeyden taklit eden Feltun Bey'in kipiliklerindebu iki konu almaktadir Feltun Bey tipi memurlarm canh rnegi tip Inemuru o devrin harietye tegrifatilarmdanKmil Bey'di. Franstzcasmm glnlgu ile tatunmig olanlardandl. 1867 yilmda yeni kurulan Beyoglu Altmolc1 Belediye Dairesi reisligine tayin edilmigti. Fuat Paga'nm bacanagi ragmen gibi Raynhrmig. Kmil bu grevlerle dugundan yeteneksizligine Bey, devrinde Prenk mukallidi diye bilinirmig." Fransizcay1 az bildigi halde devamh Fransizca deyimler kullanmaya algarmig, igler atallagti veya'ol babda irade efendemek iin'les affaires sont devenue fourchette' monseigneur' gibi gln evirileriyle dimindir cette porte l'irade est n1ymg.9 Tanzimat'in bagmdan beri brokrasi yeleri ve paga2adeler arasmda Kmil Bey gibileri; yenilige kargi tepki duyanlar tarafmdan devamh hievedilmigtir ve halen hievedilmektedir. Bu nedenle siyasal edebiyatumza yerlegmigbir deyim olan Tanzimat tipi, Tanzimatilarm sadekulce bir grubunu, daha dogrusu ikinci snufuu meydana getirenler iin kendini lirlabilir. Gerekte Tanzimat tipi, bizim toplumumuzda kendi yetigtiren, eleptiren ve yeni ufuklar aramaya baglayan insanlarm ilk rgelenegin payi vardir ama genegidir: Tanzimat insannun olugumunda
'derletli

Roquefort peyniri yemeden sofradan kalkmamay1 Frenk nygarhgr sandigmdan dolayi, peyniri hi sevmeyen Sadrazam M. Regit Papa tarafmdan muaheze edil9 Osman Nuri, Mecelle-iLmur-u Belediyye,C. I, s. 1421-1422.

Ienegi degigtirme gelenegi, Tanzimatilarla baglamighrdenilebilir. Budapepte'de Tuna layisada girin bir meydan, JozefBm adnu tagir. Meydanda General JozefBm'in bir heykeli vardir. Macar halki, 1848'de Kossuth'un nderliginde Avusturya'ya kargi baglattiklan cumhuriyeti devrime gnll olarak katilan Polonya lejyonu komutannun amsma bu heykeli dikmig ve gkran borcunu bildirmigtir. General JozefBm, Osmanh ordusunun nl Murat Paga'sidir. Osmanh lkesine sigman Polonyah, Macar ve talyandevrimci birlikterinin bir kasnu geriye yurtlarina veya, bagka lkelere gitmig, bir kismi da din degigtirip Osmanh hizmetine girmiglerdi. Bu yeni Osmanhlar, 17. yzyildan beri Alman prensliklerinde, Rusya'da grldg gibi orduya ve sivil idareye hizmet sukk asilzadelerinden ok farkhydinan bagka lkelerin maceraperest lar, yeni lkelerine derin bir baghhkla hizmet etmigler, Tanzimat reformlarmm yrtlmesine yeteneklerlyle katkida bulunmuglardir Bir bakikaarak Trkiye'ye sigman Alman ma 1930'larda nazizmden adamlannm niversiteye yaptiklari hizmete benzer bir durum sz konusudur. Ancak 1849 Polonya-Macar mltecileri sadece Osmanh ordusuna degil, sivil brokrasiye ve kltr hayatma da yararh hizmetler sundular. Ordusunun kurulugu tamamlanamamig ve reformun getirdigi sanct ve sikmtilar iindeki Osmanh Devleti Avusturya ve Rusya'nm baskilari-na ragmen mtecileri geri vermedi. Sultan Abdlmecit; Tuna klyismdaki kalelere sigman ve bagta Kossuth olmak zere btn Macar hkmet yelerinin, Polonya-Macar komutanlarinm bulundugu binlerce kigiye, kendilerinin ve ailelerinin hayat ve gereflerinin taminat altmda oldugunu, istedik1eri lkeye gidebileceklerini,Osmanh hizmetine girenlerin de rtbe ve mesleklerine uygun grevlere atanacaklarmi bildirdi. General Kmety, General Bm (Murat Paga), Bordy, Przyenski, Czaikowsky (Sadik Paga), Vimety (smail), Zanitski (Osman), Stein (Fernat), Nemegyis, Borzecki (Mustafa Celleddin Paga) gibi yksek rtbeli Polonyah ve Macar subaylar din degigtirerek Osmanh hizmetine girdiler.10Dinini degigtirmeden Tuna kiyilarmda kalan veya Haleb ve Ktahya'ya yerleptirilen kk rtbeli subay ve erIerden Osmanh sanayiinin ve tarmumn geligmesine yardimci olacak birok uzman ikti. Topuluktan haritac1hga, matematik egitiminden veterinerlige veya ressamhga kadar 19. yzyil Osmanh hayatma birtakim yeniliklerin girmesinde mltecilerin pay1 oldugu aiktin Bizzat Midhat Papa Tima vilayetindeki sanayi mekteplerini Polonyah-Macar mltecigretmenIer sayesinde aabilmigti. IL Mahmud dneminden beri Osmanh ordusu zellikle Prusya'dan uzman getirti.bilim

13

10

. Hius Hof-St. Archiv, PA XII Trkei fog 27, 2 Jaenner1850 ve aym karton fog. 445,

16

ne denli canla bagla hizmet ettiksigman sonra sirasmda nce ngiltere'ye leri gphelidir. 1830 devrimi maiyetindeki iki PolonOsmanh lkesine gelen General Sknanowski ve Prusya Rusya ve almmasim Avusturya, yah subaym Osmanh hizmetine zerine olay bu Knigsmark, elisi piddetle protesto etmiplerdi. Prusya savurmugtu,11 OsPrusya'dan askeri uzman yollanmayacagt tehdidini rahatsiz ediyordu. manh'ya gerekten hizmet edenler byk devletleri Polonya Mill Koyani hkumetini, srgndeki Polonya Bbill, 1831'de eli mutemsilcisine nezdindeki Bbial mitesi'ni tammig ve komitenin AS11110smanli memteve papalari Ve Polonez lviacar amelesi yapangt1.12 olduklan akraba evteye evlilik yaptildan degil, ve lan sadece kendileri simfi yuksek araOsmanh 19. yzyilnt de yeni bir hayat tarzi getirdiler. baglad1. evrede bu Batihlagma ulusalo bir smda bir hayat bag19. yzyilda stanbul ve byk liman pehirlerinde yeni mobilyasi ve honaklar, Avrupa kgir sadece ladi. Bu yeni hayat tarzi, grilyorlatda.GaKadmlar egitim zetlenemez. adablyla sofra alafranga okunuyordu. Kag bzete ve dergi okunuyordu, asil nemlisi roman kadmi topium hayayk lde devam etmekle beraber yksek snufm Bazi giriyordu ve gezinti yerlerinde kadm erkek rt baglamigtl.

yordu. Ancak bu Prusyahlarm reforma

tma

tekkelere kadmlar da devam ediyordu. eskisinden Toplumda hareketlenen, renklenen bir hayat yanmda, tekkelerin yeyhierine mafarkh organize bir mistisizm de bagladt. Devlet bir taraftan sayilayardmu yapayordu; tamirat yiyecek ve av baglatiyor, meyhane sayisi da artbirlikte istanbul'da n artan tekkeler ve mritlerle AImaktaydi. Sonra punch iilen dkknlar, balo denen batakhaneler... sarmaktaydi. Eczane halki kol keyfiyle, ayin cezbesi bir arada her smif halki gelenekler de sryordu. stanbul ve doktorun yanmda eski Eugeolmugtu. mparatorie yoglu'ndaki hekimden, frkye tagmir gitAbdlaziz'le ziyate Sultan Kksu Kasn'm nie stanbul'dayken ayirda topvennipti. Bu manzarayi mig, padigah imparatorieye holunu ikisini kol kola grIarup seyreden kalabahk arasmdaki alafranga zevat, sayfiyedeki sefalan, Bogaz'daki mehtap mekten pek memnun olmuytu.
1838 von Klezi'den 11 Aym argiti, Trkei VI-68. fogl 200-201, 20 Aut rapor.

Metternich'e

12'Nigr Anafarta, Osmanh1mparatorlugu ile Lehistan Arasmdaki Mnasebetterie IlgiSaray Arfi Tarihf Blgeler,basim yeri ve tarihi yok (muhtemelen1980).Topkapi MlteciMacar vd. Gyn, N. givibelgelerinden E 7835 kitap 5, 97, s. 98 ManaKffar Trk-Macar Yerleetiriimeleri', Halep'e Ktahya ve leri ve Bunlann sebetteri, ..Ed. Fak. 1976, s. 173-179. attigma Mustafa Celleddin Paga'mn ilk ulusala kitabt ve diinceleri artaya aileler ocukgibi izlemigtL Bu grmgtk. Oglu Ferik Enver Papa da aym yolu tabakanm da moyagantilanyla urak verdikleri kagten egitim ve ust larma dernlegmesine yakm bir rnek oldular.
'1849

kgklerde kadmh erkekli saz sz meclisleri tutucu evrelerin ve A. Cevdet paya gibilerin dedikodu ve elegtirilerine neden olayorsa da, yeni hayat, bildigi gibi devam ediyordu. Alafrangahk laik egitimin ve laik brokrasinin derece derece benimsedigibir hayat tarziydi. Eski devirde inbrokrace yayam, ulema sunfmm byuklerine zgyd, gimdi ise sivil si Inodern ve pahah yaam biimine nclk ediyordu. Avrupa'nm ilk anda bir Tanzimat aydnu Avrupa'ya ailnugtL risme'legelmesi dogaldi. Kahp degigtiren her toplum gibi, Osmanhlar da maniriste bir dnemden geiyorlardt. Rnesans kltrne geex1Orta Avrupa'nm 15-16. yzyillan ve Avrupahlagan Rusya'nm 18. yzy1hm, Trkiye 19. yzyilda yagadi. Bir uygarhk evresine girme agamasmdaki topium, model aldigt toplumun kendine gre bir msmini izer; o uygarhkta ve hayat tarzmda kendine gre demirleme alanlan, referans noktalari saptar. Kugkusuz, 19. yzyil Fransizma kendi toplumunun betimleyici ve belirleyici noktalarmi sorsak; Tanzimat brokratuun Avrupa toplumu iin izdigi betimleyici ereveden ok daha farkh cevaplar ahrdik. Bu gibi farkhhklar119. yzyilm yerli ve yabanci literatrnden tarayip Manirisme kabuk degigtiren toplumun fertsaptamak da mmkndr. edindikleri bir tr teatralitedir. 18. yzyihn Avmodel lerinin resme gre rupah soylusu karisiyla baloya gitmeyi su imek gibisinden bir olay olarak grrd. Oysa Buyk Petro devrinde Prens Menikof bu davramplyla yeryzne inen bir inkilapi ilah.gibi gurarlamr, bir bagka soylu ise homurdantrdi. O yzden uzun zaman ar saraymdaki balo ve soirfler bir amatr oyunu gibi baglayip profesyonel bir rezalet halinde bitmigtir. Baahykanhk hal3ne gelmeden yapihyordu. Davramplarm zi ahekankklar mhimdi. 1847 Haziram'nda o dnemin nl dzenlenigi degil, amact virtz Feren Liszt stanbul'ageldi, Avrupa saraylarmda dialeyicilerin kalabahklanna kargi kapris ve hirmhkla cevap veren byk mzisyen, Osmanh saraymdaki dinleyicilerinin dinleme adabi ve vakarma hayran olmuqtu. Sultan Abdlmecid Avrupa mzigine ve operaya hayrandt Egitimini grdugnden degil, grmedigi, zledigi dnyamn atmosferine mzikle bir girigti bu. Bati edebiyatmm ilk rnleri evriliyordu. Siyas, ilm bilgi ve yorumlar iin degil; dogrudan dogruya hayata yeni gizen bir genin, Fransizcamn slup ve dil bakimmdan kusursuz rneklerini nce mtercim benimsemek sonra da tamtmak amacmda olmahydi. 1859'da Lafontaine, Rcisonra Sinasi Yusuf Kml Papa Fnelon'un Telemaque'im, evirileri Fnelon Voltaire Mnif Papa ve ne ve Lamartine'i eviriyordu. iinde Osalman tarihleri kaleme dnya Bati'da yapti. Saray ve Bbil manh topiumunun nasil yorumlandiglyla ilgileniyor, olumlu grlen eser sahipleri taltif ve tegvik ediliyordu. Avrupa diline, bilimine, teknigipragmatik bir yaklane kargihenz btnc ve tartigmact olmaktan ok, olmadi. sren fazla bir bu tutum un sz konusuydu, ama Osmanh aydmi Batt'ya dnp Dogu'yu terk mi ediyordu? 150 yildir
'mani-

18

tartlyilan bu soru veya stnde durulan bu iddianm ne derecede geerli oldugunu da dgnmek gerekir. Aslmda Tanzimat aydru, Bat1'nm edebiyati, dncesi, muzigine ynelirken; Dogu kltrn de gemigyzyillardaki Osmanh'dan daha sistematik ve cidd bir ilgiyle incelemekteydi. bn-iHaldun'un Mukaddime'si 18. yzyil sonunda Pirzade Mehmed Sadik tarafmdan evrilmig, Ahmet Cevdet Paya da 6. blmn bu siralarda evirek eser Trkeye kazandmlmigti. Klasik Arap ve ranedebiyatimn Trkedeki en iyi tercme ve gerhleri 19. yzyilda yapilmaya baglandi. III. Selim, II Mahmud ve Tanzimat dnemi boyu. Trk musikisi en nemli degigmeleri geirdi ve parlak agnu yaadi. Kulaktan kulaga geen besteler dnemi kapandi. Ethem Papa ve Misirh Halim Papa koleksiyonlari gibi derlemelerle musiki eserleri dzgn kay1t ve korunma altma ahndilar. Osmanh vekayinamelerinin negri, eski tarih eserlerine cidd zeyiller yazilmasi, nmismatik tetkikler, dzgn argiv kurulmas1 da bu yzyihn faaliyetidir. Tanzimat ayduu gelecege ynelik bir tarih bilincine sahip olmaya baglanuu ve kltr mirasun da bu anlamda degerlendirmeye bayladig1 grlyordu. Hayatin hareketliligi, degigen topiumun yarattigt yeni partlar, yeni imknlar; gen brokrasinin nnde ailan yeni ufuklarm, grkemin, renklenen yagamm etrafmdaki iktidar kavgasmm getirdigi yorgunluk, mistisizme ilgiyi de artirdi. Tekkeler doldu, boyaldi, tasavvufi dgnce ve tecerd sekinlerin hayatmm bir blmnde yer etti, 19. yzyil seegitimine kinlerinin ocuklan iiiyano hocasmm, Fransiz mrebbiyenin teslim edilirken; ailenin intisab ettigi tarikat geyhinin eli de ptrld. Zu karmagiklayan renkiortamda bir Dogu-Bati sentezi mi doguyordu? Hayir... Byle bir sentezin zlemive tartigmasi uzun bir sre sz konusu bile olmadi. Gzel olan, gemkli olan her gey denenmeli, almmah, grenilmeliydi. Reform agmm pragmatizmi yerini ideolojiye, tartigmaya daha sonra birakacaktir; benzer egitimden geen, benzer hayat tarzma Osmanldik, Baticihk, sahip insanlar ayn1 kavramlarm etrafmda, slaun, Trklk gibi dgncelerin kavgasmi yapmaya baglayacaklardir. Osmanh aydmlari medseli-mekteplidiye ikiye ayrilungti. Yavag yamektepli vag ve aIayh ayrmu da baglayacakti. Diploma ve dzenli egitim 19. yzyil Osmanh adamnun hayatml ilk yillarda etkileyen ve ayri bir yola sokan iki kuvvetli toplumsal kuruihdu. Osmanh aydmmm bu dneurde ok okuyup yazdigun sylemek gt.1822-1842 arasmda 250 kadar eserin basudigi, btn Tanzimat dneminde basih kitabm ancak birka bini gemedigi biliniyor? Oysa Byk Petro dneminden Ekim
13 Ubicini, Lettres sur la Turquie, s. 172-173 ve 175-176. Shaw, a.g.e., s. 128. of Turkish Studies, 1981, A. Tietze, 'The Study of Ottoman Literature', Tnt. Journal v. 2, No. 1, s. 50-51. E. S. Dogramaci, Turkish Woman in Tukish Literature of the 19th Century, Leiden, 1969, s.5L Gzin Dino, In gendse du roman turc au XIXe sicle, Paris 1973,

Devrimi'ne kadar Rusya'da 200 bini agkm kitap basilmi.yt1. Szl kltr ediyordu. Avrupa romanlan, dgnrleri okunur, dostlara anlatilir, notlar tutulur, tekrarlannd1. Sivil veya asker olsun 19. yzy11Osmanh aydim byk imparatorlugu bir ucundan br ucuna gezerek, grerek grenir ve erken olgunlagirdi. Dgnce ve davramplarmda samldigamn aksine renklilik ve esneklik vard1. Siviller de, askerler de benzer konular igleyip, benzer geylerigrenerek laik egitimden geerlerdi. Tagra hayatmda muallim ve zabit beraberligi 19. yzyil aydm egitiminin ve kltrnn temelini ve absim olugtururdu. Toplumsal ve kultrel degigimin belirli bir ksenophobique(yabano dgmam) tepki yarattigma kugku yoktur. Ancak 19. yzyilortalarmda Osmanh aydmlan, Bat1hayat tarzma ve Bati kltrne belirli bir rahathkla yaklagabiliyorlardi. Du yaklagmada o kltrn temeline inmeden onu pragmatik bir tutumla uygulamamn paya oldugu kadar,.1keninbagimsizhgrun da rol vardir. Osmanh Ikesinde Islamcihk bile Bati kurumlarma ve Bah kltrne karp, Hind Mslmanlari, Rusya Mslmanlan kadar gpheci ve itici bir egilim iinde degildi. 31 Mart olaylanmn kiglorhcist sayilan Dervig Vahdeti'nin Volkan gazetesinde ngilizparlamentarizminin ve demokrasisinin kurumlanm benimseyemk savundugu aiktir. Batt dgmanhgi Berlin Kongresi, Balkan Savagi ve Hamidiye Panislamizmi ile slogan haline dngmekteydi. Bir toplumda degigme bagladigmda bu degigim ngrlen alanlar kadar, ngrlmeyen alanlara da s1rar. Osmanh toplumu belki ok kkJ bir degigim geirmiyordu ama modernlegme toplumun her kesitine ve her kurumuna siradi. Osmanh aile yapisi ve Osmanh kadml da bu geligmelerin digmda kalmadi. Tanzimat dneminde Osmanh kadimmn hayatmda kayda deger geligmeler baglamaktadir; hayati ayri bir renge brnmgtr. Bu renk desadece modadan, gnlk yagamdan, tketim kahplarmdaki gigikligini farkhlagmadan, yabanci dil grenmek veya piyano almak gibi yeni zevklerden ibaret grmemek gerekir. 19. yzy11da Osmanh lkelerinde tarimda, egitimde grlen bazi yapisal degigmeler ve btn dnyanm yagadigt haberlegme ve teknolojideki devrimin Osmanh topraklarma da yansimasi, Idasik aile yapismi byk gehir kadar kirsal alanda da yavag yavag degigim geirmeye zorlayacaktir. Nihayet Ortadogu lkelerinde kadium zgrlegmesi sorunu bu dnemin modernlegme ideolojilerinde modernlegmeci akundan, liberal dgunceye kanemh yer tutar. slamci btn dgnrleri aieninyapasi, kadmm toplumOrtadogu ldasik dar sal yeri zerinde duruyor ve degigiklik neriyorlard1. Namik Kemal bu dnemde kadmm epitligi zerine ilk alaglari modern slamcibir aidan Beyrut, Selanik gibi liman gehirleyaplyordu. Bu rinde ve Rumeli'deki bazz merkezlerin nfusundaki gze arpan by-

gelenegi yayamaya devam

19

imparatorlugun.zma,

20

baglamasi kamilmazme dolayisiyla aile yapismda da modernlegmenin di. Anadolu kitasmda da, Trkiye'nin sosyal tarihi iin nemli bir degigAmik, Maray yreIerinde agiretlerin iskme bagIamaktaydi;ukurova, nfus nedeniyle gebe yeni hayata gemekteydi. Nihayet yuzyihn m baglayan mono kltrel ortasmda Ege Blgesi, ardmdan ukurova'da ailenin geimini ve yakirsal kesimdeki toprak iiligi tarimm yarattigi kesimde bu dnm etkilemeye Kirsal baglayan geligmelerdi. pisim tarihli (H. 1274) Arazi Kanunnamebiri de 1858 faktrlerden baglatan mlkiyet dbiimde zel ok etkin bir abuk si'dir, Kanunnamenin ve iftiligi hele kk smif g1endiren etzeni gerekleptirdiging ve orta kileri oldugunu sylemek gtr. Ama tarim topraklarmm mlkiyeti ve miras konulannda yenililder getinnedigi de sylenemez. Bu kanunla ilenen topraklarm tapulandmlmasive miras yoluyla intikaliister istemez kirsal kesimdeki byk aileyi paralayacak bir sreci baglatti. Bundan bagka arazinin miras yoluyla intikalinde kiz evlat da erkeklerle egit pay alacakti ki bu, hukuki ynden nemli bir geligmedir. Diger yandan kirsal blgelerden lkenin stanbul,Beyrut, Selanik gibi byk gehirlerine yapilan gte de niteliksel bir degigim gzlenmektedir. Daha nce byk gehm bekr nfus g eder ve kismen mevsimlik olarak kahrken, artik egitlinedenierle aile glerininbagladigi grlyor. stanbul'unsurlara yakm kesiminde, Hali civarmda ilk gecekondulagma baglamaktaydi. Bu olgulari gehirlegme ve ekirdek aileye geigin baglangio olarak nitelemek abartma sayilmamahdir. Tanzimat dneminin getirdigi sosyo-kltrel degigim hi degilse st orta tabaka kadimmn toplumsal hayata girigini hazirlayan altm bir ve dnem olmugtur. Modern slamcidgnrler ok kari evliliginin kalkmasma ya da simrlandirdmasma ynelik yeni yorumlar getirirlerken, gerek Osmanli lkesinde, gek diger Ortadogu lkelerinde ve Rusya periferisindeki dgnr ve yazarlar eski aile yapisi ve evlenme gelenekBey modern tiyatrolerine karyl kampanya aamplanh. ibrahim Sinasi Evlenmesfnde biraz naiv bir slbla eski evmuzun ilk eseri sayllan pair lilik gelenelderini yererken, Azer dramaturjisinin kurucusu Mirza Fethali Ahundov ve izleyicileri tiyatro yapitlarmda slamkadimnm kapah hayatuu, pedergah aile dzenini, kiz ocuklarmm cahil birakilmasim durmaksizm yeriyorlard1. 1880'lerde Rusya Mslmanlarmdan bir grup kadm, Alemi Nisvan adh bir kadm gazetesi ikararak feminist hareketi
*

tiyatromuzun ilk eseri deoyun bulmuytur. Pabuu KeggerAhmedin Maceralen diye zettenecek bu oyundan daha bagka veya eskileri de bulunabilir, ancak inasi'nin oyunu o devirde temsil edilen ve tutunan ilk tiyatro oyunu olma zelligini korumaktad2r.

Sinasi'nin pairEvlenmesi adh komedisi bizim modern Fahir z 1958'de Viyana'da yazma bir Trke gildir.

yaygmlagtirmak abasmdaydilar. Tanzimat maarifinin en nemli giriimlerinden biri, ortagretim alanmda inas rpdiyeleri aarak kiz ocukIannm egitim olanagnu geligtirmek olmugtur. Kiz ocuklarmm say11anmn artmast ve 19. yzyi1 sonunda egitim derecesinin liseye kadar ykselmesi ise yeni bir meslek grubunun ortaya ikiqua sagladt. Muallime hammlar... Kadmm ahyma hayatma girigi, Trkiye tarihinde sanayiden nce egitim alanmda olmugtur ki, bu geligme gnmz Trkiye'sinde kadmm brokrasideki gl durumunun bir nedenidir.14 yeni aydm gruTanzimat dnemindeki kltrel aihmla ortaya elkan rastlanmaktadu Cevda yeleri arasmda st smtftan kadmlara bunun aydinlaHamm bu tip Fatma Hamm, Nigr Aliye det Paya'mn kizi Sair rm prototipidir. Byk kentlerde kadm evin digma 1kungtir. Bogazii'ndeki mehtap gezilerinden, Beyoglu'ndaki ahyveriglere kadar birok yerde kadmm toplumsal hayata girigini, Tanzimat'm devlet adamlarmdan Cevdet Papa, zenperestligin ve muayakanm artmasi olarak nitelendirir.15 Sanayilegme ve kentlegmenin yavashma ragmen toplumda kadimn 19. yzyildan beriihmh bir zgrlegme srecine girdigi grlyor. Sanayileyen Avrupa'da kadm, zgrlgnn bedelini ok pahah demig, toplumsal hayatta yeni glklerie kargilagmtytir. Benzer bir geligme lkemiz kadmlan iin henz baglamaktadtr, ama kopullarm farkhhgmdandolay1 Trkiye'de kadmm zgrlk iin dedigi bedelin, Avrupah kadmmki kadar agir oldugu sylenemez. Su farkh kogullar, yakm tarihimizdeki reformlarm sanayilegmeden nce zgrlk iin uygun bir zemin hazirlamasmdan ileri gelmektedir. Tanzimat dneminin devlet adamlan, yrr1kteki aile hukuku ve evlenme geleneklerinin sorunlar yarattigmm farkmdaydilar. Rengrenk din yapida herkese hitap edecek bir aile hukuku; bu konudaki yasama programlan Sadrazam M. Emin Ali Paga'nm Fransiz Meden Kanunu'au kabul etme girigimine kadar varmaktadir, ama hibir cemaat bu konuda msait davranmadigmdan geleneksel evliligi dzenlemek iin bazi feryetinmigIerdir. Bu ferman ve tembihler, tembihler akarmakla man ve
14 Birinci Dnya Savagt bagladigmda bazi nezaretlente kadm memur istihdamma baglannuqu. Balkan Savagi'nda ise kadm amele taburlan teykil edilemk kadmlann kol iiligine ekildigi de grulur. Bkz. Zafer Toprak, Trkiye'de MillIktisat, Yurt Yaymlan, Ankara 1982.,s. 316, 341, 412. Osmanh mparatorlugu'nun son dneminde Darlfnun'un muhtelif pubelerinde baza yuksekokullarda kiz grencilerin bulunmasi, kizlann egitimindeki devirde Avrupa ve Kugeligmenin yarathgt olaganst bir durumdur. nk niversitelerinde da bazi gubelere kiz gAmerika'nm tamamen bazi ya ya zey renci kabul edilmedigi, ders ve seminer izieyenlerin ise diploma smaviarma kabul edilmedigi bilinmektedir. 15 A. Cevdet Paga, Ma'rzat, s. 9-10.

21

22

esas olarak evlenme sirasmda baghk demeyi yasaklamakta, agir masraflarin yapilmasmi nlemek istemekteydi.16 Kugkusuz bu ferman ve tembihlerin yagayan gelenekleri ortadan kaldudigt sylenemez, bunlar aile hayatmdaki belirli geligmeleri yansitmaktayddar. Tanzimat dneminde hi degilse gehirli nfus arasmda ekonomik ve sosyal zorunluluklarla, eski geleneklerin ve ok kari evliliginin adamalolh geriledigi' ve hog kargilanmadigi bilinmektedir. 19. yzyilda lkenin byk gehirlerinin de fizik dokusunda ve yagam biiminde degigmeler grld. Saray, Bbil denen sadrazam konagi, Sleymaniye'deki Aga Kapist ve Fyeyhlislamhk'tan bagka belli bagh resm bir blm nezaretler, devlet daireleriyle dobina tammayan stanbul'un nandi. Beyoglu ise bankalar ve ticarethaneler, magazalar, restoran ve cafe'lerle doldu. stanbul'un her yerinde kgir okullar, karakollar gibi 19. zevkini mimar yzyilm yansitan yapilar ykseldi. Nihayet Avrupa'nm ilk metrolarmdan biri olan 'Tnel', Karaky ve Beyoglu arasmda igletmeve Kaye atldi. 19. yzyilda Bogaz'm iki yakasmda, Adalaida, amhca sadece azledilmig devletlularm, diky'de sayfiye hayati bagladi. nceleri Rum bahkilarm yagadigt uzak Bogaz kyleri vapurlarm gidip geldigi mevsimlik oturulan semtler halinde stanbul'labtnleptiler. Byk hirlerde varhkh, orta halli ve fakirlerin oturdugu semtler birbirlerinden ayrilmaya bagladi. Beyrut, zmir, Selanik gibi zengin liman gehirleri de stanbul'la birlikte aym degigim srecine girdiler. Bbil dzgn parke dgeli caddeleri, hkmet binalariyla imparatorlugun idare merkezi oldugunugsteriyordu. 19. yzyilda stanbuldevamh kaldirnn, su yolu inaati ve genigletilencaddelerle bir pantlye grnm aldi. Baanlamasa bile imparatorlugun bagkenti, ilk defa plana gre dzenlenmek isteniyordu. lk park (Tepebagi) bu dnemde yapildi. Kayikalarm felaket gn gelip atmigtr. Karaky ve Eminn kpryle baglandi, ehirde iskeleler arasi vapur seferleri baglad1. Sayfiye yerleri iinde Yeniky, Tarabya yazhk sefarethanelerin ve ykselen Rum burjuvazisinin semtiydi. Beyoglu Taksim'e dogru geligti. 20. yzylhn baymda Gmgsuyu,Ayaspaa gibi semt.ge-

16

(erafettinTuran, 'Tanzimat Devri'nde Evlenme', ve Dpnce Dergisi, XXII, sa1 Ekim 1956, s. 14-15. ya 182, stanbul, Osmanb toplumunda muhtelif toplumsal tabaka ve blgelerdeki aile tiplerinin tketim ve kazanIan henz nlkyaayia, sosyo-klturel davram kahplan, sosyal degigimin hazlandigt 19. ciddi aragtirma konusu olmanuptir. zellikle yzyiliin bu aragtirmalarm smirli sayidaki her yerde pek dzenli olmayan nfus kay1tlan, seyahatnameler ve kugkusuz romanlarm ve hikyelerin taranarak yapilmasi gerekmektedir. Hseyin Rahmi Grpmar veya Ahmet Rasim'in bu eserleri, bu arada 19. yzyil halk hayatuu anlamamiza yarayacakmeddah hikyeleri kmsenmeyecek kaynaklardir. Trkiye btn Ortadogu'da son yzy21da ekonomik ynden en luzh degigim geiren lkedir Bu degigimde sadece tanmaal, sma geligme degil, nemlilde hukuk reformlan ve sosyokltrel reformlar da etkin olmugtur.

ler her dinden zengin stanbullularm apartman

di.

yagamma getigiblgey-

Geleneksel Osmanh gehrindeki mahalle, henz simf ve stat farkma gre biimlenmigbir mekn degildi. Bir pagamnkonagi karpsmda, kk bir evkaf ktibinin agiboyah kk evi, ilmiyye ricalinden bir efendinin kganesinin yam baymda mahalle su yolcusunun kulbesi bulunur, btn bu insantar birbirleriyle her gn kargilagir, belirli bir sosyal dayamema, Aym tarz hayat gayrimslimsaygi ve himaye kurallan iinde yagarlard1. lerin gehrin kenar blgelerine silagtirdnug mahallelerinde de grltird. Ama bazilarmin artan servetleri konak ve gik binalara, bu gik bina ve konaklar siklagan semtlere y1gilmaya baglaymca; cemaat ruhunun yaadigi eski mahalleler de nitelik degigtirmeye baglad1. Aksaray'm tesi orta halli ve fakirlerin semti oldu. Tipki Avrupa'mn byk bagkentlerinde oldugugibi, ayri sosyal sruflarm yayadigi mahallelerde, farkh bir argo ve give henz ilmiyye smifmm nde gelen efengeligti.19.yzydm stanbul'unda dilerinin, byk memur ve papalarm yagadigiFatih-Aksaray-Laleli semtIerinde stanbulgivesinin (agzuun) en makbul konuquluyordu. Kasimpaga sakinlerinin givegi, Karagmrk mahallesinin gelenekteri kmsenirdi. Yangmlarm silip sprdg gehirde zengin konaklan ahgap da olsa yangm duvarlari ve genig bahelerle evriliyor veya kgir bina mimarsi geligiyordu. Gerekte 18. yzyildan beri Osmanh mimansi Avrupa'mn etkisi altmdayda. 18-19. yzyil stanbul'unun bazi kasir ve kykleri, Nuruosmaniye Cami, Selimiye Kiglasi gibi yapilan Osmanh barok mimarsinin rnekleri diye betimlenir. Kugkusuz barok mimad ve sanat iin gerekli km gullarm Osmanh toplumunda olup olmadig1 tartigilacakkonudur, kaldi ki Avrupa'da barok devrin kaynagt ve niteligi de halen iyi anlagihp tarif edilmig degildit Ancak bu yzyilda Orta Avrupa barogunun tamamIannug ve daha lyi tammlannug bir slup olarak bir lde Osmanh lkesini etkiledigi de a1kttr.Osmanh barogul? denen mimadnin ise zellikleri 18. Ve 19. yzyilda sadece bagkentte degil, tagradaki bazi kamusal yapilarda ve yan konaklarmda bile grlr. 19. yzyilm nl Ermeni mimarlan Balyanlar, bu ortamm yaratip zenginleptirdigi aileydi. Balyanlar bir yzyil boyu Dolmabahe Sarayi'adan, Ortaky Cami'ne ve Beylerbeyi Sarayi'na kadar onlarca hinay: yapmiglardir. Marag ve Kozan arasmdaki Belen kynden akan, 1730'lardan beri faal olan bu aile Istanbul'un Beyazit Kulesi, Bendler, 1ragan Saraya gibi yapilanyla gehre damgasuu vurnuptur."
17 Osmanh barobru deyimini kullanan ve 18. yzyildan itibaren byle bir niteleme-

23

yi yapan C E. Arseven'dir. Ekz. L'Art Turc (Trk Sanati), Cem Yaymevi, 1970. Bu konudaki bir tartigma iin Dogan Kuban, "Osmanh Mimarisinde Barok ve Rokoko', Trk slmSanaty zerine Denemeler,stanbul1982, s.115 vd. 18 Pars Tuglact, 'Osmanh Mimarisini Batthlagtiran Balyan Ailesi' YrifarBoyu Tarih, 1983, s. 3942. Sem ayi Eyice'nin Balyanlar'm kkenini Belen olarak gsterSubat mesine kargihk P. Tuglact Kayseri'yi gstermektedir(?)

24

Balyanlar yerel ssleme, oymacihk, camcihk gibi geleneksel sanatlan yeni yapt teknikleri ile kaynagtirm1;1ardir. Ortaya 1kan eklektik mimar, 19. yzyila zg begeniyi, egrisi ve dogrusu ile en genig biimde yansitir. Balyan ailesi geleneksel ingaat ustahmdan modern mimar egitimine ve mimarhga geigi temsil etmekteydiler. Yaptiklan eserler ampir, barok, rokokonun izlerini ta1makia beraber, 19. yzyihn zgn Osmanh Bu yzyilda stanbuYun modern mimarsine mimarsi sayilmaktadir. damgasmi vuran bir diger mimar grubu Fossati'lerdir. Fossati'lerin golan Fossati'ler, Milam Biera Akanmze kalan eserleri azdir. svireli denlisi'nde yetigmigtir. Bu akademi 19. yzyilda tamamen Rus arhgi'nmzevk ve talebine gre egitim yapiyordu, nk mezun mimarlara orada i; bulunuyordu. Neornesans dedigimiz slupla ahyan Fossati'lerden Giuseppe, 1830'larda stanbul'da yanan Rus sefaretinin mimandir. dolayi gzelligi yeni binamn ann Istan19. yzyil ve grkeminden bul'daki mstakbel saray1 olarak tasarlandigi dedikodusu da ikmigt1. Fossati'ler Bbil evresinin aradigt adamlar oldu. girigleri Ayasofya'mn tamiriyle Fossati'lerin Osmanh mimarsine bagladi. Ayasofya'nm atlaklarmdan dolayi tamiri gekiyordu. Sultan Abdlmecid Balyanlafa iltifat etmeyerek tamir igini Fossati'le vermig ve Temmuz 1849'da Ayasofya'nm onanmi bitmigti. Sultan Abdhnecid bu arada mozailderi kaziy1p resmeden Fossati'ye bu mozaikleri bastirmasi iin para yardimmda bulunmuy ve Ayasofya mozaiklerinin ilk baskist bylece yapunuptir. Fossati'lerin yapilan yneticileri etkilediginden Darlfnun (sonraki Adliye) binasom yapmu kendilerne veriliyor. Arkadan ran eliligi de ontara yaptinhyor N Fossati'ler bylelikle Tanzimat Trkiyesi'ndeki mimar ile Rusya'daki mimarnin benzegmesini saglamiglardir. Du ortakhkta neornesans slubun grkemi byk rol oynamaktadir. Kamusal binalar ve sayth konaklarm dtmda, gehirler hedegilnz yangmlarm silip sprdg ahgap yapilardan vazgeebilmig blge Beyoglu'nda dar bir di. zmir,Selanik gibi pehirler ve stanbul'da olan Regit ancak nderi kgir konut mimarsine gemigti. Tanzimat'm eliligindeyken 1830'larda artinhnasi kgir yapilarm daha Londra Paa 20 ve bunun iin ingaat ustasi yetistirilmesi geregi zerinde durmutu Ancak toplum henz pahah konut yapimma geecek durumda degildi. 19.yzyihn Osmanh toplumu bir arayi ve ynelig iinde idi. Zu ynelig ve araylyta 20. yzyll bagmda oldugu gibi ulusal niteligi saptamak, Avrupa sanati ile mahall vea ulusal (?) zelliklerin sentezini yapmak gibi endigeler henz agir basmamigt1. Tanzimat dneminin mimarsinde
-

19 Fossatfler zerindeki

bu bilgiler Semavi Eyice'nin aragttrmasi ve TTK 1982 yih Atatrk Konferanslara dizisindeki konferanslardan elde edilmitir. Aynca bkz. Istanbul Ansiklopedisi,C. XL

2D Ortayh, Tanzimaf fan Sonra Mahall ldareler, s.113.

oldugu gibi edebiyatmda da mahalllik kendiliginden yayamie ve etkisini srdrmgtr. pker Ahmet Paa'da Osman Hamdi Bey'de grIdresmi ile Trk sanatmm sentezini yapma bilinci veya endigibi Bati Aslmda Osman Hamdi Bey de setigi konularla; empresy> gesi yoktur. niet okul ieriginde szde kendine zg yanlan olan bir Trk okulu ya-

25

ratabilmig degildir. Tanzimat edebiyatmm yazar ve pairi de, pek bilincinde olmadan geleneksel klasik Osmantnesrinin ve piirinin biimini koszn ve 20. yzy11bagmdaki mill edebiyat rumuqtur iligi' kullandi iin byle nitelendiriliyor, yoksa z ve biim ynnden daha mill oldugu tart1mahdir. Tanzimat 19. yzyil Trk edebiyatmdan hatta koromamnm meddah hikyelerinin slup ve biiminikorudugu, meddah hikyelenulann bile 'Hanerli Hamm', 'Sansar Mustafa' gibi rinden kaynaklandigi, Namik Kemal, Ahmet Midhat, Samipagazade Sezai gibi yazarlarda bu geleneksel yapmm agir bastigi edebiyat tarihilerimiz tarafmdan belirlenmigtir.21 Tanzimat devri Trk edebiyatmin 19. yzyil dnya edebiyatt iinde sekin bir yeri olamaz; bu edebiyat bizi yansittigi iin zlmesi gereken bir konu, bir sorundur. Biimynnden bu edebiyat agir bir evrim geirdigi hade,ierik ynnden ani bir nitelik degigmesi geirir. N. Kemal, roman, tiyatro ve iir dahnda Ahmet Midhat, Mehmet Murat, Sinasi; Mehmet Murat Turfanda mt, gretmenligi yapmaktadirlar. rnegin halk Turfa nu adh romanmda ahlak gretmenligi (tekzib-iahlk-ahlki dstlenmekte, bunu bir roman tr olarak savunmaktadir. zeltme) Iolun yazdigt bu romanda yazar, askerlik, memuYzyihn sonunda (1890-91) ilkel bir anlatunla tek tek ele ahp eleytirkurumlarx aile gibi hayati riyet, mektedir? Biim ve sluptaki ilkelligine ragmen Tanzimat yazan toperkenden girigmigve kendisinde siyasal toplumsal lum gretmenligine sonunda; bir misyon grmgtr. Ne var ki aym edebiyatin 19. yzydm aldiedebiyatma Avrupa edebiyatuun ustahk dzeyini temsil eden Rus izleyip tamamen birig etmeden Fransiz parnassin'lerini, sembolizmi imci bir nitelige brndg aiktir. olma istegindedir. Tanzimat toplumunun aydru ansiklopedisyen sekinleri; tiyatrodan gazeteDevlet adarundan yazarma bu toplumun her konuya el atma ye, mimarden filolojiye ve doga bilimlerine kadar Sami, ilk olan Semsettin ve dzenleme abasmdadat lk roman yazan
'mill' "milliyet-

21 Gzin Dino, Trk Romaninm Doguu, Cem Yaymevi, 1978- P. N. Boratav, Folklor Hikyeleri ve ve Edebiyat,Aday yaymlan, 1982, s. 310-312. Bema Moran, 'gik Ik Romanlaruniz', Elegtfri,Ocak 1983, s. 3M1. Dogru, ADTCFYayinla22 Gzin Dino, Tanzimat'inn Sonra Edebiyatta GereAilige n, Ankara 1954, s. 34-37. Bilgi Yaymlan, Cevdet Kudmt, Trk Edebiyatr'ndaHikaye ve Roman (1859-1959), Ankara 1971, s. 12 129.

26

szlkleri ve ansiklopediyi de ortaya koymugtur. Sadrazam Ali Papa, Gll Agop'un Osmanh tiyatrosunu devletin finanse etmesini gereldi grm ve bazi temsilleri de tegvik iin izlemigtin A. Vefik Papa, tiyatro evirmenliginden szlklge kadar her alana el atmigtL Modernlegme abasmdakibir toplumda bunlar dogal ve faydah egilimlerdir. Ancak 19. yzyild kadar Trk toplumunun Bati kltrne olan yabanc1hgi kendisini zellikle tarihilikte, iktisatta' ve topiumbilimde gstermektedir. Bu toplumda bilgi birikimi, aragtirmayi rgtleme ve kurumlagtirma abaOsmaniye ilk ksi ise smirh kalmigtir.Mart 1864'te Cemiyeti lmiyeyyi tphaneyi aana kadar bagkentte ve tagra gehirlerinde ktphane, yazmalarm yigildigt vakif depolari demekti. Tarih yazicilar iin dzenlendayammig argivler yoktu ve Osmanh tarihiligi halen vakayinamelere yordu. 19. yzyilda Trkiye'de tarihiligin buyk atihmlar yapip bilimsylemek mmkn degildir. Ancak yzythu sosel temele oturdugunu nunda N. Kemal ve Mizanci Murat Bey gibileri tarafmdan tarih belli bir tarth ve toplum bilinciyle baglarmy degildi. Tanzimat hareketinin devrim olarak baglamadigunn bir gstergesi de budur. Tanzimat Trkiye tarihinde devrim degil, hazirlayia sonular doguran bir harekettir. Tanzimati devlet adamlarmm ilk kugagmm pragmatik reformculugu,bir kugak sonra siyasal ideolojiye, grup ve kipi ekigmesi programh bir siyasal muhalefete dngt. Mustafa Regit Paga'nm aydin mutlakanoktayetiligiyle baglayan dnem, Midhat Paga'nm anayasalahgiyla lande kipisi, landi. 1860'larda Osmanh dgnce hayatmm en gelen modernlegmeci ik ulusu dgnceli olan Sinasi,2 sbagmda onun yam Trklkle Osmanhahk laiklik, Iamo Namik Kemal ve slamc1hkla arasmda gidip gelen Ali Suavi idi. Osmanh dpnr henz aik seik siyasal ideolojisini ve programim belirlemig degildi. Siyasal dgnce ve muhalefet emekleme devrinde olmasma ragmen, geligmelere bakildigmda Osmanh lkesinin geleneksel siyaset ve hayat tarzmdan iktigt anlagihyordu. Bundan sonra smanhtoplumunu modernleme olaymm kahplari iinde degerlendirmek kaamlmazd1. Modernlegmeye tepkiler de kugkusuz glenmigti. Modernleyme her toplumda yeniye tepki doguyz elli sene nce giren Rrsya'da biran hir olaydir: Avrupa uygarhma dnelim' diye hayloriyordu. agdaylagmamn le Aksakov, getirdigisbunahm Rusya'daki kadar yiddetli olmasa da, Osmanh toplumunda da tepki yaratti. lk anda yneticiler de muhalefetin rengini ve niteliginianlayamadilar. nkOsmanh toplumundaki her olay ve kurum gibi, siyasal dgnce ve siyasal muhalefet de degigmigti.
'geriye

ktisatbilimiyle ilgili bilinen en eski yazma, 1830'lara ait olup mtercirni belli degidir. Dalia ok genel kavramlar ve Malthus nazariyesi zerinde durmaktadir. Ilgili yazma tarafumzdan yayunlanmigtir. Yapa dergisi says 1/1983. 23 Berkes, Trkiye'de agdaplagma, Bilgi Yaymlari, Ankara 1973, s. 252.
*

YeniAydmlar
hkmet tarafinTakoimi Vekyi'nin 6 Subat 1866 tarihli nshasmda dan, Paris'teki muhalifler aleyhinde ierigi ve slubu ilgin bir bildiri yayunIanmiett; 'Paris'te kurulan bir fesad cemiyetinin yelerinin tede beride tahrik ve dedikodu yapttgi, hkmet aleyhinde bulunmanm kendilerine zaran dokunacagl ihtar edildigi halde, ismi geen cemiyetin rezil kipilerden olugtugu ve bunlarm bazi zadegn aleyhinde iftira dolu mektup ve imzasiz mazbatalar bastinp dagittiklart, alakhk ve rezaletlerini, herkesin bildigi bu gibilere inamlmamasi gerektigi' tembih ve ilan ediliyordu. Sz edilenlerin Gen Osmanhlar oldugu aakta. Ali Paga'nm Bbll'de kurdugu otoriter ynetimden nefret edenler kaq1hgi kultibdat'tan sz etmeye baglamiglardi, istibdat sz lamhr olmugtu. Oysa daha elli yll nce bir Osmanh efendisi iin slamlkesindeki bir yneticinin olagan ynetimini ifadede kullamlabilecek bir szd. slamct siyasai kuramda istibdat sz geen ve dogru yne timle zdegtir yhlislam Mehmet Ziyaddin Efendi'nin verdigi, Sultan Abdlhamit'in ha'l fetvasinda istibdat sulamas2 yoktu. istibdatszn Gen Trk politikacilan kullamyordu. Tanzimat reformlan Osmanh aydmIanm ayri bir dnya ve ynetim anlayagma gtrmgt. Sultan Abdlmecid ynetimine kary2 bir darbe girigimi bastelmigt1. Tarihimizde Kuleli Vakasi olarak bilinen bu olaym gerek bir hkmet darbesi girigimi olup olmadig1 henz bilinmiyor Ondan bagka darbeciletin siyasal tutumlan da aik degildir, tutucu bir dgnceyle mi, yoksa anayasac1-demokrat hir egilimle mi hkmete kar1 ikmiglardi? kinci Hamiyyet adh bir grupbir darbe girigimi de 1865'lerde olugan ttifak-1 toplumu siyasal gruplaymalar dnemine girmigti. tan geldi. Osmanh Geri bu gruplagmalar, 19. yzyt1 dnyasmdaki siyasal ideolojilerin tutarh veya tutarsiz bilegimi olan programlar etrafmda olugmaktaydilar; ancak siyasal modernleyme srecine girildigi a1kti. 1840'lurda Tanzimatalinn yarattigi politikada ayum ve anlagmaya dayanan ortam yerini siyasal kutuplagmaya terk ediyordu. 1860'larm muhalifleri henz laik ulusalci ideolojiye veya billurlagmig radikal grglem sahip degiller. Kendilerini Gen Osmanhlar olarak adlandinyorlardi, ama Avrupa, ihtivermek mh isteyen bu gruplan 7eimparatorluga yeni bir hayat ve yar siyasal kimlikti. Khadlandirdi. Trklk bir Turc' diye zgn une Jn ayaklanan, muhalifleri lkelerin monargilere kargi btn direnen neyen bu isimle amldt. Portekizli JnTrkler gibi.. Modern agm toplumlan artik tarihi yagamayip, yaplyorlardi. Tanzimat aydnu da tutucu yneticisinden muhalif yazarma kadar agdag
'is'despotizm' 'istibdat'

27

Takvimi Vekdyi,No: 832, 1288-20Ramazan.

28

dnyada var olmak iin degigmek ve olaylara yn vermek gerektigini anlamigti. Gelenegi korumak iin onun bilincinde olmak gerekir. Varhgiiin Osmanh aydun, gelenegini ve ortamuu farkh anm srdrebilmek lay1;la da olsa degerlendirmeye ve eleptirmeye baglamigtl. Edebiyat zevyntem ve lkinden ynetime, Avrupa politikasindan modernlegmenin sne kadar hirok konu tartlyihyordu, hem de kahvehane sohbetiyle degil basm ve yayin aracihglyla... anayasal bir ynetime bu ortam iinde geti. Osmanh mparatorlugu 1876 Arahg1'nda Kanun-u Esasi'yi bazi grglerin tereine dig baskilarla degil, lkenin gelecegi iin i geligmelerin baskisiyla ilan ettirmiglerdi. Byk devletlerin bazilari Osmanh Devleti'nin anayasal bir monargi olmasma ilgisiz, bazilara da kargiydi. 19 Mart 1877de toplanan ilk Osmanh parlamentosu, etnik ve din ynden o agm kozmopolit Avrupa imparatorluklarmm parlamentolarmda bile grlmeyen bir renklilige sahipti. Mebusan Meclisi'nin bu kozmopolit yapisi yznden megrutiyetin imparatorlugu yikima gtrecegi, o gnden bugne ok tekrarlanan bir slogandir. Parlamento olsa da olmasa da sadece Hiristiyan Balkan uluslarimn degil, Arap, Trk ve da geligecegine kugku,yoktu. Zaten tarih, bagArnavut ulusalcihgrun langita slamci Osmanhci bir erevede konfederatif programlar neren bu ulusulari kaimImaz bir biimde bagimsizhk istemeye itmigtir. Avrupa'nm iktisad, kultrel ve toplurasal ynden en gerikalm1; imparatorIugu anayasal monaryiye kendinden daha geligmigRusya arhgt'ndannce geiyordu. Bu siyasal siramayi hazirlayan reformlarm lkenin siyasal kltrnde de nemli bir geligmeyarattigim kabul etmek gerekir. Gnmz Trkiye'sinde bilinle degerlendirilmesi gereken Osmanh mirasi budur.

Tanzimat Dneminde Tanassur ve Din Degigtirme Olaylart

Tanzimat Fermam'nm ilm gayrimslimlerin

hayatma Garp yazarla-

aksine nemli yenilikler getirdi. Bu geligmeler rmca ifade edildiginin apagidaki noktalarda zetlenebilir; a) Ruhan rgtterin ve ruhan reislerin devlet kargismdaki konumlarmda farkhlagmalar, Bu geligme RumOrtodoks Kilisesi'nin diger cematler kargismdaki stn durumunu kaybetmesi ve nihayet hemen btn Hiristiyan cematierde laik unsurlarm glenerek cematlerin ynetiminde ruhan elitin eski nfuzunun sarsilmastyla sonulandi, b) Osmanh Devleti'nin laik egitimi glendirerek bu egitime gayrimslim genIerin de girmesiyle kilise egitiminin gerilemesi,.c) Kilise ve gayrimslim okullarmm sayismm artmasi, yani yeni kiliseler, okullar ve yetimhaneler insma izin verilmesi, d) zellikle vilyet ynetiminde gayrimslim temsilcilerin de vilyet, liva meclislerinde istigare grevi ve vilyet temyiz divanlarmda karar sahibi yeler olarak idareye katilmasi. Bu sonuncu boyut 1877 Osmanh Meb'sn ve yanmeclislerinin dnyada grlmeyecek bir dil ve din halitasi halinde tegekklnn de nedeni olmugtur. Din ve vicdan serbesti, imparatorlukta o gne kadar grlmeyen ve tarihiligin de gznden kaan bir geligme daha ortaya ikardi; o vakte kadar dinini gizleyen ve geklen Msfmanhgi kabul etmig bazi gizli Hiristiyan cematler asil dinierini geriatma gre bir taaiklamakta bir beis grmediler, ilgintir ki, slm sayilabilecek olaym, de yle bu pek degerlendirilmedigi ve hatt nassur vakialar bazen cemaatler, benzeri yumuldugu Tanassur grld. ve gz bazen de Ms1manhgi kabul eden bir eski Hiristiyanm tekrar asl m zhebine veya bagka bir kiliseye dnmesi gibi olaylarla su yzne ikti. Hatt aslmda yasak olan, bir dinden bagka dine gemeler grld. Bilindigi zere slm devletinde ve klsik Osmanh toplumunda bir gayridinine gemesi mmkndr. mslimin sadece ihtida etmesi, yani slm Geri klsik dnemde Ermeni Gregoryenlerin Katolik olmasi veya Katoliklerin Gregoryen mezhebe geigi gibi olaylar vardtr, ama o dnemde konudaha renkli ve radikal din degigtirmeler grlmemekteydi. htida sunda da uygulama ilgintir. Islmageig sadece o ferdi baglar, ne usl ne de frugu, yani ebeveyni ve evltlan ve egi baglamaz. Hatt Hiristi-

Tanzimat'm 150. Yrl Sempozyumu,Ankara 1994, s. 42-49.

30

ogullarimo eski dinlerini muhafaza etyan sipahilerden ihtida edenlerin tigibile grlr. 1556/H. 963'e ait bir Mhmme kaydmda (BOA, no:2 s. 991, hkm 96) Dilvine beyi bir mektup gnderip; Kuronug nahiyesinde mtemekkin ve on yll nce vefat eden Mustafa'mn oglu Papastrati'nin slmagelip tunar rica ettigini ve kendisinin Mustafa tesmiye edilip tiverdigimiz bu rmar verildigi grlyor. Klsik Osmanh dneminden 1851 Arahk ylh nek her dnemde ogaltilabilir. Mesel, ayma ait bir irzevcesinden H1ristiyan Ali'nin muhtedi dede Tatarpazan kazasmdaki mutlak istilzam tarafru Mslmanhk de olan ocuklannm durumu hi 1268/16 S 21 almmlyor Hariciye, (BOA, ele zmle ., no: eden bir Arahk 1851). Mslman ve Huistiyanlar arasutdaki be gibi olaylan ele alip tahlil ediace, Tanzimat dneminin getirdigi degiqikliklerin pek y-

zeyde kalmadigim da grrz. Bu konulann bir lasmma bagka ahymalarda deginilmigti." Burada Tantimat dneminde grlen bazi toplu ve bireysel tanassur vakalan zerinde duracagiz. Tanassur olaylari Tanzimat dneminin ilgin bir uygulama ve yeni anlaytyma konudur. Bu olaylarla birlikte gene makalenin digmda birakacagumz iki konuyu birlikte dgnmek gerekir Bunlar: L Osmank gayrimslim cematlerinin kilise, okul ve hayir kurumlari kurmak alamada eskisinden ok daha byk lde msaade almalaridir (maamafih, samldigmm aksine, bu konuda tam bir serbest yoktu ve eski usulle izin almiyordu. 2. Nihayet devletin kurdugu laik egitim kurumlarmda saptanan kontenjanlarla (toptan te bir ve her cemat iin tahmin edilen nfusa gre bir oranla) gayrimslim genIer okuyup Osmanh brokrasisine girmiplerdir. Bu olay yahut geligmebir arada dnlecek olursa, Tanzimat asrmm muhtelif dinden tebaast iin epitlik kaimlve din hrriyet alamnda nemli bir agama olarak saptanmasi
mazdir.

ylhada Musul'da vukua gelen bir tanassur olays ve bunun Byneticiler tarafmdan zm bize ok ilgin geligmeleri yerel bl ve gstermektedir. Hi gphe yok ki, tanassur slmdevletinde lmle cezalandmlacak bir sutur Bu olayt grendigimiz sadretin arz tezkiresi ikan irdeye gre, "Musul ahlsinden anasi Hiristiyan iken, bundan ve edb, bu kerre zevcesi ve erkek otuz bey sene evvel kabul-1 slmiyyet
1857 'Tanzimat Dneminde Balkanlar'da Ulusal Kiliseler ve Rum-Ortodoks Kilises', Mill Kufphane, Tanzimat'm 150. Yddnm Sempozyumu, Ankara 1991, s. 82-88 limlerFakltesi, Tanzimat'm150. Yddnm Uluskonulu tebligim ile ODT,1darf Jararas: Sempozyumu'nda, 'Tanzhnat ve Gayrimslimlerin Ruhan Reisleri' konulu tebliglerim.

evldt ile beraber tanassur eylemig olan pahis hakkmda mahallince ierasi tasmm olunan muameleyi ve ba'd ezn dah bu misullu ahvlde nasiI hareket olunmasi sulini ve Musul'da mine'l-kadm Katolik mezhebinden bulunan teb'ya talim-i yn eylemek zere mine'I-kadm det oldugu vehiyle Papa tarafmdan kasid (nunciatur anlammda, fakat herhalde psikopos dzeyinde din grevlisi) nmiyle orada bulunan papazm bu maddede medhali ve bu yolda mesa-i mazarrasi meyhud ve mahsus olmastyla..." Anlayalacagi zere eski dinine dnen biri sz konusudur. Hakkmda ahnan karar ise yerel ve tekil olmayip bir uygulamayi yansitmaktadir:1 "Bu misul1lerin, slmiyetleri zamanmda ikamet ettikleri yerlerde bazi slma mahsus mahat ve kurada veyahud slmve Hiristiyan muhtelit bulunan gehir ve kyIerde kalmalan mlke mahzur hakkmda dahi muhatarat1da olacagi (dave mazrratz ve mrtediyyin vet edecegi) ve bu cihetle karar-2 megrh dairesinde olarak bunlar haklarmda mnsib grnecek muamelenin icrasmda hi mn olamayacagive bu kabilden olarak, bundan evvelce Girit'te zuhr edenler hakkinda yap21d2gi.gibi, gerek gahs-1 merkmun ve gerek emslinin, ehlisi yalruz H1ristiyandan ibaret bulunan ve eskiden sakin olduklan mahallere uzak olan yerlere zemn-i mnsib ile gnderilmeleri ve bu mumelenin tedbir-i mlkiye iktizasmdan olacagnun ire ve ikfiza edenlere dahi ol vechiyle ifade olunmasi suretlerinin, mahalline cevaben ve bi'l-etraf yazilmastlazim gelecegi beyn olunub..." Anlayildigi zere bu gibilerin canma ve mahna zarar gelmeden, hadise ikmayacak bir mahalle ahlsi Hiristiyan olan yerlere nakti daha nceden bireysel ve topluca tanassur olaylarmda Bbil'nin ok dikkat ettigibir husustu. Gerekten de bu tarihlerde bu gibi vakalar hi de nadir olmamahdir ve lkede daha nceki asirlarda geklen ihtda etmig grnen gizli Hiristiyan cematler hakikiinan1armi a1klamaya Ipglamigti ve bundan bagka, dinden dine dnmeler de grlmekteydi. rnegin,slm devletinde ihtda (slma girme) digmda Msevlikten Hiristiyanhga yahut Hiristiyanhktan Musevlige geig gibi din degigtirmeler de yasaktir. Fakat Tanzimat dneminde bu kaideye ok uyulmadigim rneklerle grecegiz. 1859 ylh Nisan ay1baglarmda Sadret'in Mbeyn-i Hmyn'a sundugu arz tezkiresinde skbve Prizren havalisindeki bazi szde Mslmanlann din-i as1lerini iln ettiklerinden sz ediliyordu:2 "Atfell efendihazretleri, Girit ve Trabzon tarallarmda oldugu gibi skbve Prizren havlisinde dahi bazi kesn mine'l-kadm batinm din-i Iseviyyeye salk olduklan halde, zahiren z slmdabulunub ara sira mezheb-i asllerini iln eylemekde olduklan ve htt bundan bey on sene evvel bunlardan birtalam familya iln-1 sevyye.iderek of vakt

1 BQA, 1.,MM, no: 357, 14 C 1274/30 Ocak 1858. 2 BOA, ., Hariciye, no: 8922, 25 Q1275/28 Haziran 1859.

32

terk-i vatan itdrlb, Brusa'ya (Bursa) gnderilmig olduklan halde, yimisllu, bu kere dahi skbve Priz ne vatan-l asllerine ide kilmdiklari ren'de bu talamdan olan bazi kimseler yine bu arzuda olduklan ihbar ve halen ve uslen bir gey denilmemek lazim gelecegi dah ihtar olunub, bunlar sahihen H1ristiyan olduklari halde cebr ile z slmdatutmakdan Mslm denlb de, mezheb-i aslleribir fide olmayub, bilkis bunara suretde iken tanassur etmig gibi grndkehl-i slmdan ni iln etdikleri asillan Hiristiyan oldugundan, olmasiyle, s-i te'sirati lerinden bunun mnasib olur ise de. denidaha b1ralold1 gsterilmek kendi hallerine ahlnin tepkisinin ne Mslman "Bunlarm durutnu ve Devamla, yor. olacanm skbvalisine tahkik ettirildigi ve mezkr vilyetteki Meclismefkud i id are azlarmm ifadesine gre de bu maklelerde hal-i slmiyet ettikleri ve ahl-i Msliolub gimdiye degin bir iki defa tahvil-i mezheb anlagild1ndan bunlar aleyhinme tarafmdan bir gey denilmeyecegi dahi eder," denmekteydi. Bu tezkirede de bir gey vuku bulmayacana dellet sz geen Girit ve Trabzon vilyetlerindeki benzer vak'alar buralarda da gizli Hiristiyan cematlerin varhgmm bilindigi ve zimnen tamnd1m igaret etmektedir. Aslmda bu vesikada, bu gibilerin bir defterinin dzenlenip merkeze gnderildiginden de sz edilmektedir. Tabi bunun 19. asir partlan iinde hara veya czye gibi vergiter tatlu ve tahakkuku iin yapilmadaha farkdigi aiktir. Ancak idarenin bu cematler hakkmda slmlardan anlagihyor. Mesel, verdigi edinmeye bilgi nem h bit politika izledigi ve gekilbir farkh da miras davalar eden galuslarm gibi tanassur Girit'te bu zmlenmigtir.S seyyahhakkmda Hiristiyanlar Girit'tekibu gibi gizli de lann raporlarma dayanan bilgiler ennemli kaynaktir. Su zmrenin etnik mengei de tartigilnugtir. Bunlarm adamn fethinden sonra m1klerinikorumak isteyen, eski Venedikliler olduklan ve zahiren Mslmanhg1 kabul ettiklerini ileri srenler de olmutur.* Bu gibi topluluklann etnik ve din mengeini aragtirmamn glg ortadadir. Trabzon vilyeti dahilinde var olan bu gibi topluluklarm kahntilarma Hamginli denmekteydi.5 Pilolojik historik cidd aragtirmalara konu olmayan bu kk topluluklann din-etnik mengei hep tartigma konusu olmuytur. Gizli valtiz deti digmda etTanzimat dneminografik tetkikler de yeterli malumat verememektedir. olaylan belgelerinde de veya gizli Hiristanassur nin bu konulara iligkin bugnn verilmemektedir. yerleri gibi adlan Eu tiyatthgm grldgu ky
"

3 BOA, Girit defterleri 1273, no. 137. 4 R. M. Dawkins, 'The Crypto-Christians of Turkey', Byzantion VIII/1933, fasc. 1, Bruxelles 1933, s. 252. 5 R. Benninghaus, 'Zur Herkunft und ldentitaet der Hemginli', Ethnic Groups in the Republicof Turkey, ed. P. A. Andrews, Wiesbaden 1989, Beihefte zum Tbinger Atlas de Vordeten Orients, s. 475-495;bkz. R. K Dawkins, a.g.m., s. 258'de Kromni denen grup hakkmda.

NWIIIMIEWSEfD-RIET

Pr:WM

...-..... .

mas.mmmmmm-......nn--.

yerel tarih aragtincilari ortaya akarmaktadirlar. Arnavut tarihi B. Graceni; Elbasan, kodra,Dra civarmda bazi kylerde grnugte Islam fakat aslmda Ortodoks veya Katolik inantaki kyleri tesbit etmig, bunlan Avusturya ve Rusya argivleri konsolosluk kayitlarmdan da ikanyor. Bu gibi Hiristiyanlarm vaftiz adlan yamnda kye gelen idarenin temsileilerine kaydettirdikleri ikinci isimleri var. Kylerde cm yok sadece gizli kiliseleri varmig. Fakat kasabada ise hem cmi, hem kiliseleri varmi..6 Gerek gu toplu tanassur rnekleri, gerekse tekil rneklerden de anlailacagi zere Tanzimat dneminde slmdanikig (irtid) olaymi negredilen belirli kararnameler veya dig devlet raporlan ile anlamak pek mmkn degi1dir. Olaylan zaman ve mekn itibariyle daha genig bir evrede aragtirmah ve mutlaka Osmanh devlet aryivlerini taramahdir. Son zamanlarda bu alanda 1kan Dr. G. Bozkurt'un bu konudaki tasvirlerinde gze arpan noksanhk bizce budur. Su ahymada 25 Agustos 1843'te Mslman olmugken pigmanhkla eski dinine dnen bir gencin idmi uzerine ngilteree1isinin protestolan gibi, literatrde tekrarlanan olaylar zikredilmekte ve Osmanh Devleti'nin bu konuda taviz vermedigi (hilfet ve kutsal kitabm hkmleri dolayistyla) ve Bbll'nin bu isfaaliyetini engelleyerek faydah oldugu rannm Protestan misyonerlerin varihyor.7 Hemenbelirtelim ki, daha nce Katolik misyogibi bir hkme as2rda vkiaya ragmen kendilerine Munerler, 19. da Protestanlar, birka anlamilardir. ruh katilmayacagnu sahib-i Mslmanlardan sev ve pek kavgalamezhep Huistiyanlar de daha ok Arap Aslen faaliyetierini ve niindeki Ermeni topluluklan zerinde yogunlagtirmigve losmen baganh olmuglardir Bu alanda Balkan Ortodokslan ve hele Rumlar zerinde etkiliolamadiklan da aikttr. Gerekte Tanzimat devrinde tanassur.olayIarma Osmanh Devleti gz yummaktaydt ve bu konuda diplomatik ve faidar kademelerde tartigilagelen lm cezasuun pek uygulanmadigt, da resmen iln edilip gze gsterilkat toleransm veya umursamazhgm medigi anla1hyor. beBir gayrimslimin islmdinine geigi(ihtida) iin de 19. yzy11da bu gibi olaylar gerekten kililirli kurallara uynlmaya baglandi. nk senin mdahalesi ve bireyin eski dindaglart ve aile yelerinin ikardig1 hadiseler ve bunlara bazen konsoloslarm kanoasiyla da neticeleniyordu. 10 Ekim 1851'de; Ali adh bir muhted kansun evvelce bogamig olup, ocuklann yansi analarmm dininde, yarm ise babanm dininde ve onunla birliktedir. Yunanistan konsolosu (Edirne'deki) ocuklann ikisini konsoloshanede ahkoymakta, diger ogul Arifin gikyetiyle sorun ortaya
dans la region du Shpat au Cours de la 6 Bardhyl Graceni, 'Le Cryptochristianisme Derniere Periode Ottoman', Studia Albanica,XXVI/2, 1989 s. 9 102. TNMM ($39-l14), 7 G. Bozkurt, Gayrimslim Osmanh Vatandaannm HukNN 5.130-139. 1989, TTK, Ankara

33

34

nlm19ti.11 mesi

ikmaktadir. Metropolit de ige kangmca, Edirne valisi duruma mudahale eder ve konsolosu uyarir8 Byle tipik bir olay 1851 yilmda Sam'da Rum-Ortodoks iken ihtida eden bir kadmm kizi yznden iktr. Kizm eski dininde kaldigi iddiasi Rus konsolosu, yerel yneticiler ve ngiltere konsolosunun da kangmasiyla piddellenen olaylara sebep oldu. Bu nedenle 19. yzyilda bir gayrimslimin ihtida etmesi her geyden nce onun serbest irade beyamna ve regit olmasma dayanan belirli bir usulle mmknd. Devlet ve ynetici by konuda son derece titizdi? Aslmda bir gayrimslimin ihtida etmesinde takip edilecek usul gyleydi: Muhtedinin git olmasi, bir memurun ve papazm nnde irade beyanmda bulunmasi gerekiyordu. Sonralan Adliye ve Mezhib Nezreti'nin kurulmasiyla sz geen memur bu nezreften geliyordu.10 C 1297/20 Mayis 1880 tarihli Tercman-1Hakikat gazetesi Bursa'da evinden kaan bir lazi yamnda stanbul'a getiren Sohte Mustafa'mn, kizi Mslman yapmasi zerine Rum patriginin gikyet ettigi ve gikyetin hakh bulundugunu bildiriyor.10 Muhtedlerin bazen iktisad ynden sikmtiya dgtkleri gz nne ahndigmdan bunlara yardun ediliyordu. 16 Ca 1274/3 Ocak 1858 tarihli bir irde evld ve yliyle sefil kalan muhtedye Emine Hatun'a, Mliye hazinesinden Evkaf-1 Hmyn'a 1150 kurug nakliyle ev verilmesi kararlagtidevletinde gayrimslimlerinslmm d1pmda bir bagka dine geslm

hoy kargilanmaz ve msaade edilmez. Geri bu kurala mezhepler geigte pek uyulmanugtr. rneginErmenilerin Katolik ve Gregorarasi yen Ermeni kilisesi arasmdaki seyyaliyetleri byleydi. 12 Ca 1268 /4 Mart 1852 tarihli bir haricye arz tezkiresinde de belirtildigi zere; Hiristiyan tebnm tebdil-i mezhep eylemelerinde Devlet-i Aliyyece bir bes yode', bu gibi toplu mezhep degigtirmeler bazen Bursa valisinin mezgise kr tarihteki rndahelesi gibi, Fransa viskonsolosunun tegvikiyle vukua gelmig ve Ermeni Patrikhanesi'nin mdahale ve protestosunu yaratrugsa, Bbil'nin duruma el koymasi gerekebiliyordu. Bu olay Bursa Glpazan kazast Trkmen karyesindeki Ermenilerin Fransa'mn tegvikiyle Katolisizme dndrlmesi zerine patlak vermigti ve Bbili hulefdan Enis Efendi'yi tahkikat iin greviendirmlyti.12 1830'larda Elliott'un gezi notlarmdan anlayildig1zere imparatorlukta Dogu Avrupa'dan gelen ve Protestanhga geenbir haham (calman adh) gibi nadir vakalarm yanmda,13 Suriye-Lbnan mmtikasmda Protes'vakia

8 BOA, , Hariclye, no: 4028, 21 S 1268/16 Arahk 851. 9 BOA, I, Hariciye, 28 B 1267/29 Mayis 1851 tarihli tutanak. 10 BOA, Yddiz Argivi, Hususi 164/91, 10 C 1297/20 Mayas 1880. 11. BOA, ., DahiliyE, no: 26024, 16 Ca 1274/2 Ocak 1858. 12 BOA, 1.,Hariciye, no: 4133, 12 Ca 1268/15 Mart 1852. 13 C. B. Elliott, Travels in the ThreeGreat Empires of Austria, Russia and Trkey, London 1838, c R, s. 227, 230, 24L

tan olan bir Marn, hatta bir Drzye bile rastlannuptir. Yezdler gibi bazi din gruplar konusunda Osmanh ynetiminin Tanzimat'tan sonra eligik bir tutumu da vardu 6 Ekim 1853/3 Muharrum 1270 tarihli bir irde; Muy sancagmda kin Yezd tafesinden olup, mukaddema bazi mteallikatiyia ihtWa etmig olan Ahmed Efendi'ye tiyye-i seniyye itasmdan sz ediyor.14 Tanzimat siralarmda blgede Bedirhan Bey'in Yezidlere kargi uyguladigt baskici fanatik harekt Bbili'yi rahatsiz etmektedir. Dnem bu grubun potektorasmi yklenmig gibidir.15 boyu ngiltere Ama belirttigimiz gibi bazi Hiristiyanlarm digmda Musev, Mslman, Drz gibi gruplar arasmda din degigtirme olaylarma sika rastlanmadigt bilinmektedir. Mezhep degigtirmek Tanzimat'tan sonra gayrimslimler iin daha da serbest olmug, gruplar arasi atigma ve hadiseler thmadika, dogrusu Osmanh ynetimi bu gibi olaylarla megguI de olmamigtir. Kugkusuz gayrimslimlere getirilen bazi egit stat haklari ve hatta tagra idsinin dzenlenmesinden sonra, onlarm memleket meclislerinde yelik yoluyla idareye iytiraklerini saglayan yeni uygulama; mutaassib Mslumanlar tarafmdan ilknce kabul edilmig degildi. Daha dogrusu sadece Mslmanlar degil, gayrimslimlerin bazilan bile digerlerine kar eski imtiyaz1armi kaybetmekten dogan bir hognutsuzluk iine girdiler. Du dnemlerde kank evliliklere bile bazen koca bir cemntin nasil olaylar ikararak mdahale ettigi bilinmektedir. lk anda memleket meclislerinde gayrimslim yelere karp br Ms1man yelerin tahkrne tavir taknup muhalefet ettikleri; Rum patriginin gikyetlerinden anlg1hyor16 Bbll bu gibi geligmeleri nlemeye ahgiyordu. Buna karphk getirilen hrriyet ve egitlik prensipleri de verdigirnekbazen gereginden daha genig yorumlandi. Prof. nalctk'm teki gibi: Konya amardi karyesi kazasi Megeli kylleri cizye-i ger'iyyenin artik kaldirildigru ve demeyeceklerini bildirerek ayaklandilar.17 Tanzimat'm getirmek istedigi kurumlar ok yerde kepki doguniu, yanh; anlapldi. Haleb'de Hiristiyan cematler ile Mslmanlar arasmdaki mnferet eskisinden daha ok artti ve 1853 ylh sonbahan bundan mtevellid hadiselerle.geti ve hkmeti ok ugragttrd1.18

14 15 16 17 18

Drziler konusunda Osmanh ynetiminin tutumu IIgintir Mslman ulemsi bu grubu kendilerinden sayma egiliminde degildir. Fakat idarenin nezdinde bu grup gayrimslimlere has bir statde ele almmaz. Bununla birlikte devletle olan iligkilerinde de Miislmanlardan farkh bir muamele ve bakipa maruzdurlar. BOA, , MV, no: 11312,3 M. 1270/6 Ekim 1853. JohnGuest, The Yezidis, London, New York 1987, s. 92 vd. BOA;1, MV., no: 226, 9 Za 1256/14 Ocak 1841 tarihli arz tezkiresi;1. Ortayh, Tanzimat'san Sonra MahalIf idarefer, Ankara 1974, s. 25. H. nalczk, Tanzimat'm Uygulanmasi ve Sasyal Tepkileri', Belleten, c. XXVIII, sayi l12, Ankara 1964, s. 681. BOA, I., Dahillye, no: 17756, 9 M 1270/9 Ekim 1853.

ylh Temmuz bagmda Trablusgam'da bir Hiristiyan cenazesi eskiden oldugu gibi katir s1rtmda degil, komgularm omzunda taanyor diortasmda hcumuna ugradi. Gaye bazi mutaassib Mslmanlarm argi
1850
36

kaanlar sonra yakalandiklarmda riptir ki, hadiseyi ikanp zabtiyeden verdilderi ifadede, bu vakte kadar neredeydiniz sorusuna; etraftaki Hicevabmi verdiler.19 ristiyan manastirlarmda kegigkihmda saldandildan Tanzimat dneminin etkileri imparatorlukta samIdigmdan daha derin olmuytur. Taassub artlyordu, taassubunyamada din degigtirmeler grlyordu. Hepsinden nemlisi birok inanca salik cematlerin iinde, dini mme hayatmdan 1karmaya baglayan laikleger zmreler doguyordu. Bu sonuncular iin Tanzimat dnemi, ottak bir Osinanhhk boyutunun ortaya iktigi devirdi ve onlarm tesiri tm Ortadogu'nun modern tarihinde herkesten daha genig boyutludur.

19 BOA, i., MV., no: 5184, 23 S 1266/6 Ocak 1850.

Tanzimat

Devri Bastm

Notlar' zerine

Tanzimat dnemi, siyasal ve kltrel tarihimizde deta bir tek kurumun doguu ve geligmesiyle tammlansa yeridir, bu da kitap ve zellikle sreli yayinlardir. 18. yzyilda Trk matbaasi baanh smav verememig, bas1Ian kitap miktan baghk ve basla adedi olarak pek dgk derecede kalmig, matbaa okuyanlarm hayatma girememigtir. O kadar ki, 18. yzyilda en ok bagvurulan vakanvs tarihleri ve bazi edeb eser ve divnlann, guar tezkirelerinin bile yazma koPyalar halinde dolagimda oldugu malmdur. Su eserlerin nemlileri de, gene 19. yzyllda basilmistir Nedenleri ikidir. Evvel, hurfat farkhhgi nedeniyle baslo ve dizgi teknikleri uyarlanamamig, ama asil nemlisi, kitap okuma ahgkanhgl yerleptirilememigtir.Su alanda din nedenIerin veya despot idarenin rol ise aslmda gene tartigilmaya deger. nkokuma ahykanhg1 ve talebi olsa, birtakim eserlerin o devirde Venedik ve Viyana gibi Sarkdillerinde matbaalarm igledigi yerlerde, basihp getirilip satilmasi pekl mmkn olurdu. 18. yzy11daKur'an ve nemli din metinler (perh ve tefsir ve En'm czleri) baskt digi b1rakilmig ve bu konudaki yasak 19. yzyilda da deMushaf-1 Serifierin vam etmigtir. 1853-54'l yillarda bile men'ine' dir yasaknmeler ikiyordu.1 Ancak matbaa yasagibu konuda artik devam etmemig olmah ki, sonraki dnemde basma nshalara rastlamyor.
'matbu'

18. yzyilm en nemli olayi gazete ve sreli yaymlarm hayatumza girmesidir, demigtik. Gazete Osmanh toplumuna Resm Gazete olarak girdi. Bu 13 ve 19 yzyil reformlarmda or tak bir zelliktir. Byk Petro da Vedemosti adh resm gazete ile basim Rusya'ya sokmugtu. Bu agmresm gazeteleri bugnk gibi sadece kanun, emirnme ve resm tebligleri yayunlamakla kalmaz; i ve dig haberlere de en genig ve g* Cahit Talas'a Armagan, Mlkiyeliler Birligi Yayuu,, Ankara 1990, s. 397-404. 1 BOA, 1, Dahiliye, no: 16207, 25 M 1269/8 Kasim 1852. "Mabaa-i mireden basahb satilan Mushaf-1prifler oldugu duynlmug, bu saygisizhm nlenmesi...." iin 1kar11anirade. BOA, 4, Yildiz Argivi Hususi, 527/H, I C 1323/3 Agustos 1905 tarihli irade; 'Mushaf-1 griflerin tab'Irun Matbaa-i Osmaniyye'nin taht-i inbisannda muhafaza edihnesini' ve diger matbaalara yasak edilmesini emreder.

38

habellerle de yedml anlamda yer verirlerdi. Hatt, Takom-i Vekayf Vlisi Mehmed Misir mahiyetindeki yazilar (zellikle tinmez, polemik Ali Paga'ya karyi) ve bazi ilim ve fen konularmda makaleler de yay1mlardi. Abartilmig tagra haberlerine de yer verilirdi. Bu gazetenin mesel; T1rnova'da iki yenierinin dirildigi ve vampirlik yaptiklan gibi, yenierilere karyi nefreti canh tutmaya yarayacak dedikodulara da stunlannda yer verdigini, zikredebiliriz.2 Gazete, Osmanh uluslannm hepsi iin tarih, cografya, edebiyat ve hatt iktisat, itimaiyyat gibi disiplinierde de popler bir etmen oltnuptur Lvn-i VApfa ilk sydamda iktisat zerine, Malthus kurarm zerine makalelerin yer aldigma bir yazida deginmigtik.3 Azmhk gazetelerinde de bu konuda gretici makalelere nem verildigini grecegiz. Osmanhlar okumaya kitapla degil, gazete ve dergi ile baglamiglardir. Matbaaysgayrimslim cematier Trklerden evvel kullanmakla beraber, yaymlar din olarak kaldigmdan gazete onlar arasmda da ayni iglevi grmgtr. Nihayet 1860'h y111arda, zel gazetelerin negri yarunda, Midhat Paga'run girigimleriyle vilyet1erde de gazete 1kanlmig; bunlar o gnk mahalI sorunlar ve kltr hayatim etkiledilderi gibi, bugn de tarihilik iin en nemli belgeleri ieren koleksiyonlar olmak niteligine erigmiglerdir. Kugkusuz Takvm-i VeMyzgn sade bir Trke ile haypta girmig ve buna dikkat.edilmigti. Aym geyiBulgarlann, Ermenilerin, Rumlarm basm organlan iin sylemek de mmkndr. Nihayet yabancilann kapitlasyon haklanndan yararlanarak gazetecilik yapmasi ve gazete ikarmastyla nemli bir kurum daha ortaya iknuptir; hkmetin sansr ve para ile gazeteci ve gazete satin alarak istedigini yazdirmas1... Eu ig, son asir devlet rgtnn degigmeyen bir megguliyeti olarak da kalmigtr Tanzimat brokratlan, ok nceden kontroll ve sansrl bir basm ve yabanc1gazetecileri,abone yazilma veya baelde etme metodunu geligtirdiler.Telgrafm yayildig1 bir dnyada, gigla 18. yzyil Rusya'smda oldugu gibi, resm gazetenin yabanci basmi yaniltacak haberler vermesi yeterli degildi. Istenen ve istenmeyen veya saptinhm; haberler kisa zamanda Avrupa basmma yerel muhabirler aracihulagryordu. lkenin konsoloslar yermde, her gazeteci tccar, ve gtyla vardi. stelik, o dnemin Avrupa gazetelerinde Konstantinopl rnahreli haberler, bugnknn aksine, her gazetede, her gn stunstun verilirdi. nkOsmanh imparatorlugu byk devletlerden biriydi ve dnyanm ilgin bir blgesinde idi. esasli biimde faaliyete geen ilk matOsmanh mparatorlugu'nda baa, yani Trke basun yapan kurum,Msir, Kahire yakinlarmda Bulak kasabasmda 1822'de kurulmuytur. Durada Mehmed Ali Papa, Arabca

2 TV, 19 Ra 1249/7 Agustos . Ortayh, 'Osmanhlarda

1833 nshast.

lkTelif ktistElyazmast',

Yayd, Ekim 1983, saya l, s. 37

eserler yanmda Trkelerinin de basilmasuu saglanugtir. Nitekim, 18. olan Vastf Tarihi'nin iki cilt halmde burada asrm vakayinmelerinden basilmig olmasi buna bir rnektir. Aynca Rafat el-Tahtav'nin Fransa Seyhatnamesi, 1834'te Arabca ve 1839'da da Trke olarak gene burada basilmigtf Gazete ise, Osmanh Trkiyesi'nde hayata Izmir'de girdi. 1824'te Le Smyrnden, sonra Spectateur Oriental, le Courrier de Smyrne ve nihayet Journal de Smyrne bu gazetelerdir? Nihayet Misu'da Mehmed Ali Paya imparatorlugun ilk Resm Gazete'si diyebilecegimiz Vak-i Misriyye'yi 1828'de Misn'da yayma ikardi. Kugkusuz, bu gazete stanbul'un irdesi digmda ve ona karg1 polemik iin yayma baIamigtir. Mehmed Ali Paga'nm bunun gibi bir yaymt da Girit valiliginde ikarttigi Vak-i Giridiyye'dir (1831'de). Valt-i Mrsriyye, Arabca-Trke, ikincisi ise Ruma--Trkeikiyordu? Takofm-i Velay belki bu yzden abuka ikartildi. Ashnda Osmanh idaresinin bilinen ilk vilyet gazetesi Midhat Paga'nm Tuna valfligi s1rasmda Ikarttig: Tuna-Duna imig grnyor. Ancak endan ok nce muhtar bir idaresi olan Sisam adasmda (Sisam emreti) bir vilyet gazetesi ikartilnug olmasi kuvvetle muhtemeldir. Sisam emretinde 'Rumiyu'l- ibare bir gazete 1kanlmasi' iin 26 Qubat 1852'de bir irde ikar1Imigt17 Eu gazetenin nshalanm bulamadik. Gayri-Trk imparatorluk tebaasi iin zel gazetelerin ikardmasi da plnlannug gibi grnyor. Byle bir gdml gazetenin Arablar iin 1kar11masi gerekli grlmg olmah.ki, Ceride-i Havadis'in sahibi ril Efendi'ye, gazetesinin Arabcaya evirilerek basilmast iin ruhsat itsi, emredilmigti.6 okdaha erken bir tarihte 1840'ta hkmet Brmenice bir gazete ikarmak tegebbsndeydi.9 Nihayet 29 B 1268/ 19 Mayis 1852 tarihinde Sahhak Ebro ve Krikon Beyler Ermenice bir gazete ikarmak iin izin ald11ar.10 Sahhak Ebro Bey, Tercme Odasi memurlarmdandi ve Takvm-i Vekyfnin Fansizcasmi Ikarmakla grevliydi. Kendisine bu grevinden dolayi maag baglandigi bir yil ncesi hir Meclis-i Vl kararindan anlagiliyor.11 Sahhak Ebro, Tanzimat dnemi Osmanh-Ermeni aydmlarmm nde gelen isimlerindendi; tarih, iktisat gibi dallarda nc sayilacak derleme ve tercme yazdart vardir. Ge4 Ercment Kuran, 'Basmacihm Osmanh Toplumuna Tesirleri', Trk Ktphanecifer Dernegi 250. Yd Toplant2sz BildiriTeri, Ankara 1979, s.17. 5 Orhan KologIu, 'Le PremierJournal Officiel en Franais a stanbul et ses Repercussions en Europe', Basumamq Bildin (tarihsiz). 6 Orhan Kologlu, The Problem of the Turkish and Arabic Languages and the Role of Miaqai Misriyye', Basumamy Bildiri (tarihsiz). 7 BOA, f., MV., no: 9105, 11 L 1268/28 Temmuz 1852. 8 BOA, ., MV., no: 15183, 12 C 1272/17 Qubat 1856. 9 BOA, Dahiliye, no: 1113,21 Q1256/18 Ekim 1840. 10 BOA, l., MV., no: 8257, 29 B 1268/19 Mayis 1852. 11 BOA, MV., no: 6647, 16 C1267/18 Nisan IB5L

39

ne

Fransa tebaasmdan Kapol (?)isimlibiri, Ermenice bir gabu y111arda H/1850zete negri iin ruhsat almigt1.12 Nitekim aym yll iinde (1267 kitab destglu tab'1iin litografya ve 51) bu zat ile Uncu Halil Aga'ya ve ruhsat
verilmigtir.13

40

msaade Aynen

Rusya Bilimler Akademisi ve Paris'teki Bibliotheque Nationale rneginde oldugu gibi derleme amaciyla, 'Bb-1 Serasker'deki Tercme Odasi'nda tanzim olunan ktbhaneye, basilmig ve bas11acak ktb ve resailden bilsemen (parasiz) birer nsha it olunmast iin' bir irde ikmigt1. Su derleme ve koleksiyonun alabeti ve ne lde gerekleytirildigi ve kalmtilan hakkmda bilgi sahibi degiliz." Gene bu yll iinde (yani 1850-51) ktphanelerde mevcut kitaplarm telefden vikayesi (gzetilmesi) ve yed-i here (diger ellere) gememesi zumunda bir rabitaktt.15 i hasene (gzel saglam sisteme) konulmasma dair bir irde de kuhakkmda Matbaa ve kitap ylh gibi grnen bu 1267/1850-51 ylh tphaneciler tarafmdan genigbir tarih aragtirma yapilmahdir. Aym ytllarda Trk basm tarihinin bizce ilgin olaylarmdan birine Rey-y1 Devlet-i A1yye'den Izmirli Evangelos (Tedaha rasthyoruz. ma-i Dnya romamnm yazari Evangelinos Missalidis) ziraat, ticaret aldi (bu derginin 9. save fenne dir bir revue (deyimbudur) iin izin Trke basilan, yani harfleriyle Yunan argivde Bylece mevcuttur). yisi girmi.Karamanlica dedigimiz yaza egidiyle de bir sreliyaymhayata 16 Kendisine politikaya ve saltanat-i seniyyeye dair hibir gey tahrir tir etmemesi gartiyla izin verilmigti. Burada henz kanunlagmayan sansrn bir pratik usulne ahit oluyoruz. Missalidis'e Izmifdeki Rum tifesi kocabagisi Yunaki kefil gsterilmtytir (1 Nisan 1850/18 Ca 1266). Osmanh uluslan uyamp aglarmda gazeteyi daha ok egitimleri iin kullanmiglardir Gazete n plnda haber orgam degildi. lkBulgar gazetesi olan Lyuboslovye ki zmifde,Konstantin Fotinov tarafmdan 1842'de-negre baglanuptir, bunun tipik bir rnegidir. zmitde dogan, Bulgar basmima bu ncs, negrine qu ifade ile baglamigtt: "Bir halk dilini iyi bihnek iin gramerini, gevatauru tammak iin cografyasuu, bilmelidir. Bulgarlar da bunlari bilmelidir."17 migini tammak iin tarihi merkezi oldu. Tsarigradski basmmm Bulgar Biranddet sonra stanbul,

12 BOA, I; MV., no: 6461, 1267 H. 13 BOA, ., MV., no: 6021, gurre-i. Ra 1267/3.gubat 1851. 14 BQA, ., Dahiliye no: 13873, 1267 H. 15 BOA, I., MV., no: 6228, 2 R1267/4 Subat1851. 16 BOA, f.,MV., no: 5578, Ca 1266/1 Nisan 1850. Navkai 17 Georgi Boqukov, Istoriya na Balgarskata fornalistika, 36.

zk.Sophia

1976, s.

Bundan bagka Tsankov'un ilk nshasi 28 Mart 1859 tarihini tayiyan Bulgarija adh gazetesi, Fener Patrikhanesi'ne kar2 bamsiz Bulgar kilisesi kurma hareketinin kavgasuu veren nemli bir organdi. Bulgar basim bir ara yabanci himaye de buldu. stanbul'da Britanyah Hanley'in ikarttigi Levant Times, Petko Sandov'u redaktrlge alarak, BulVreme baghkh gazete iin garta bir nsha da ikarmaya bagladi, ztono ragmen msaadeisteksizligine Babili'nin btn Britanya Sefiri Elliot, 1874 ald1m Londra'ya Lord Derby'ye, Eyll tarihli raporund 10 yi bildiriyor.19 Yabanci devletlerin himayesi Tanzimat'm sansrc tedbirlerini olduka etkisiz kihyor gibidir. Avrupa tebaahlarm ikardig1Levant Herald gibi bir gazetedeki siyasal haberler bu dokunulmazhga bir rnektir. Elilik himayesi ve kapitlasyou rejimi bu dokunulmazhga yardun etmekteydi. smi geen gazetenin 16 Nisan 1867 tarihli nshasmda Paris'ten Mustafa Fzil Paga'nin yolladigi 28 Mart tarihli mektup Young Turkey bagligiyla yayimlanmaktadir; "In seeking to base the Ottoman liberty which would establish equality and Empire upon constitutional harmony betweeri Musulmans and Christians.. gibi bir ifadeyi ierdigihalde...20 Oysa Bbil bundan bir yif nce Mustafa Fzil Papa ve Paris'teki arkadaylaruu, yani Gen Osmanhlan, Takvm-i Vekyrde ya1866), "Rezil, iftiract, fesat ceyimlananbir tebligle (20N 1268/6 Subat bile? Bu durtunda yabanci basmm aforoz yeleri," etmigti diye miyeti nlemenin vermesini tek yolu iteki gazeteleBbil politikasma zarar muhabirlerini abone da bedeli ve parayla elde etmekri ve dg basmm ti ve Tanzimat brokratlari erkenden bu usul benimsediler. Vestnik, Dragan stanbul'da
'

stanbul'da Balkapaiuham'nda.ikanhyordu.2

41

Tanzimat dneminde sansr daha ok bir gazete veya smli yaym orgamma n izinle kurulmasi biiminde uygulanmaktadir. Ornegin usul-i ticarete dir bir gazete iin DersaEduard Blaque Bey'in det'teki bir mahalde gazete tab'ina mezuniyet verilmesi' gibi bir irdeye rastlamr.22 Digandan gelen kitaplar da sansr konusu olmaktadir. 'Dersadet'e gelmig olan bazi kitaplarm toplattir11masi ve barnegin: dezin (bundan sonra) gelir ise gmrk tarafmdan inen olunmasma daBu gibi sadret tezkirelerine rastlanix' bagka bir tedbir almmighr?
'yalmz

18 A.g.e., s. 61-63; Vy. N. Nacov, Tsarigrad kato Kulturen Zenter za Bulgarite do 1877 g. C. BAN, Sophta 1925, s. 1-208. 19 PRO-FO (78),no: 3197, Elliot to Lord Derby'. 20 Levent Herald, 12 Astos 1867. 1866 nshasi. 21 TV, 20 N 1268/6 Qubat 22 BOA, J.,Hariciye, no: 955, 2 S 1259/5 Mart 1843. 23 BOA, 1, Dahitiye, no: 21689, 17 S 1272/29 Ekim 1855, 23 BOA, ., Dahiliye, no: 21689, 17 S 1272/29 Ekim 1855.

42

maktadm Gerekte IL Abdlhamid devrine kadar sansrn cidd bir olarak kurumlagmadigi grlyor. Ancak bu durum, Tanzimat brokrasisinin demokrat grgnden ileri gelmemektedir. Yaym hayahileri gelen bir nm geligmednerlinde, henz sorunlann artmamasmdan gevgek politika olarak anlagilmahdir. Onsansr, yani (censupralable) Tanzintat dnemi boyunca grlmeyen veya mevzi kalan bir uygulamadir Ama II. Abdlhamid ynetimi, 1876 Kam2n-:Essfsinin istismara aak hkmn (matbuatkanun diresinde serbesttir) ktye kullanarak sansur ynetmeligi ve rgtyle bu igi bagardi. Hamidiyye sansrnun trajikomikboyutlari zerinde hepimiz az ok bilgi sahibiyiz. Sansr sansrdr. Imparatoruna ve imparatorluga sadik ve o kurumun degerlerini benimseyip benimseten Avusturyah yazar Franz Grillparzefin oyunlarmdan birinin niin sansrn htymma ugrad2gma, Habsburg hanedammn en tutueu yeleribile paymig ve sansr komiserine nedenini sorduklarmda, cevap, "Mutlaka sakmcah bir yn vardir," olmug. Sansrn taraftarian, sadece yneticiler arasmda degildi. Otokratik ynetimlerin taraftarlan dnyanm neresinde olursa olsun, aralarmda bir gizli bag vardir. 19. yzylhn monargiler dnyasmda, arhk Rusyasi sansrne yeterince iltifat etmeyig nedenini bir trl anlayamadigirmz bir otorite merakhsi, Fransa'nm nl hukukularmdan Gabriel du Four, Osmanh sansur nizmnmesine hayranhgim ifade ederek, Fransa'da da uygulanmasmineriyordu; hem de propaganda iin yazilabilecek kirahk bir rislede degil, dpedz nl idare hukuku kitabmda. Montesquieu, despotik rejimi; pour l'Orient Dogu iin iyi' olarak degerlendirir.Anlagtlan Dogu'nun bazi orijinal icatlarmi pour l'Occident Batl iin lyi' olarak degerlendirenler de vardi. Nitekim, 19. yzyilm nl Fransiz idate hukukusu A. Batbie'de censure pralable almalarma ragmen, Fransa (ncedenkontrol) Fransiz mevzatindan iin geri fakat Rusya ve Osmanh mparatorlugu iin progress, ileri bir mevzuat olarak niteler. 1865/1281 tarihli 'Matbat Nizmnmesi'ne kadar sansr resmen adi konmayan kurumlaamarug pragmatik bir uygulama halinde grnyor. Bir ynyle, dnem iinde dogan Trk basim, bilhassa zel gazeteler, sonraki devirlerle kargilagtmlamayacak kadar zgr davranabilmig, yazabilmier, hoya gitmeyen kalemler ise (hemen hepsi devlatynemuru idi) memurlara uygulanan tipten cezalarla susturulma yoluna gidilmigti. Tercman-i Ahvl maarif ve iktisad politikaya iligkin konularda direktif verip tenkitlerde bulunurken, Tasvir-i Efkr daha da ileri giderek, i politika konulan yanmda dig politika konusunda da hkmeti tenkit ederdi. Osmanh hkmeti zerk prenslik Sirbistan'daki basmm yazd1klarma da mdahale edenli. 21 1267/21 HaziQ
rgt
'bon
-

'bon

24 A. Batbie, Trait Droit PuMic et Administratif, Paris 1885, 2. ed. 2. 187.

Vsif Papa (o sirada Belgrad kaSirb Prensligi gazetelerinde Bosna Eyletihakkmda eracf (pislik)ve muriz geyler yazildigim teblig etmig ve Bbil 1854 Arahgi'nda bu gibi negriyata prenslik nezdinde baski

ran 1851'de Belgrad muhafiz1Mehmed

lesi Osmanh egemenligindeydi)

43

uygulayarak

mdahale

etmigti.

1865 Matbuat Nizmnmesi (Dstr, 1. tertib, 2. cild), Osmanli tebaasmdan birinin, gazete akarmak iin Maarif Nezreti'ne; ecrebi tebaahlarm ise Hariciye Nezreti'ne, vilyetlerde de valiliklere mrataat edeceklerini mirdir. Bu gibi kimselerm yagmm 30'un stnde olmasi henz ve mahkmiyetleri bulunmamasi gerekmekteydi. nsansrn buluumadigi, teslimisonra nshalarm idareye muntazaman nin' emredilmesinden anlagthyor. Teslim edilen nshalardaki ierikten dolay1 takibat ve yarguama sz konusuysa, bu mes'ul mdrlere yneliktir. Padigaha diger yabanci devlet hkmdar ve reislerine, vzer ve sferya hakaret yollu ve aleyhte negriyat yasakti; 6 Q1281/4 Ocak 1865 tarihli bu nizmnmenin 34. maddesi bunu belirtmektedir. Maamafih eeneb hkmdarlar iin, basimn hakaretinden masuniyet 19. Nitekim, 17 Ekim 1896 nsyzyilda genel bir nezaket tygulamasiydi. hasmda Sultan IL Abdillhamid'i, 'Bir Devlet Smrcsu Nasil Yaqiyox' baghgiyla eleptiren, Der Arme Konrad adh Alman sosyalist gazetesini, bagbakan prens Hohenlohe toplattirmigti.26 Kitap basum iin bir tarafmdan nce Marif Nensansur vardi. MsveddelerinOsmanlilar zreti'ne, eenebiler tarafmdan ise Hariciye Nezreti'ne teslimi gerekieyletlerde valiliklere verilecek ve yordu. Aym gekilde msveddeler izin yle ahnacakti. Dig kaynakh kitaplarin ise sansrden sonra satilabildigi anlaIhyor. Maamafih daha nce szn ettigimiz Fransa tebaaKapol ikartmak istedigi Ermenice gazeteyi kable't-tab' Hariclye h (7) Nezreti'ne gsterecekti. Bu nygulamamn dnem iinde yaygmhgi gphelidir. Matbuat Nizmnmesi'nden nce yerlegen uygulama guydu: Bir Osmanh gazet ikarmak iin mracaat ettiginde; ve devlet aleyhinde yazmayacagnu' taahhd eder ve kefil gsterirdi. Evangelinos Missalidis'in 1 Nisan 1850 tarihli mracaatmda bu usuln uygulandigim grdk. Gene 2 Temmuz 1862'de Hariciye Nezreti'ne mracaat eden Bulgar milletinin Dersadet'teki vekili, Hristo Topcipligte'nin (muhtemelen Topileov) kefaleti ve Kyros Petro'nun idaresindeki bir gazete iin, aym usulle izin veriliyor. Yani saltanat ve Devlet-i liyye'nin menfiine mugayir geyler yazmamak... Bu gazeteye muafiyet de tamnnugti.27 cretinden posta
'negrden 'saltanat

25 BOA, I., Mariciye, no: 5325, 28 RA 1270/29 Aral1k 1854.

26

. Ortayh,

1983, Osmanu mparatortugu'nda Alman Nfutu, Kaynak yay. stanbul

-

s. 53. AAA Trkei (159)Bd. 4-5. 27 BOA, ., Hariciye, no: 11050, 15 B 1279/6 Ocak 1863.

Fakat matbaa

kurulmast

destght) (litografya

ve izni iin ak nce-

44

den gemkli mekanizma tesbit edilmigti. Meclis-i Tanzmat'm kaleme al1857 tarihli digi dokuz maddelik bir nizmnme 12 Ca 1273/7 Qubat girdi. 1) Zabtiye tahkikah Buna gre; bir padigah irdesiyle yrrlge Maarifin 2) Vilayetlerde mzkere ve karan gereklidir. vave Meclis-i lilikler bu fahkikat ve karan verdikten sonra merkeze, sadrazamhga arz edecek 3) Kitap Dersadet'te dogrudan Meclis-i Maarife gnderik vilyetlerde ise valiler tarafmdan gzden geirilip mlk ve millete mazarrati olmadigi anlaaldiktan sonra sadrete arz edilir. 4) Ecneb tebaahlar iin Hariciye Nezreti ruhsati parttir. 5) Ecneb matbaaet kitab1nce Hariciye Nezreti'ne yollayacaktir. 6) Ecnebi devletlerden gazete tkarmak isteyenler iin de aym iglem uygulamr. 7) Mlk ve devlete muzir negriyata zaten devlet el koyar ve toplatir 8) Mellife kayd-i hayat partlyla imtiyaz verilmesi durumunu aiklar. 9. madde vali ve zabtiyenin grevini dzenler. Kontrol bu esas iinde devam etmigtir. Fakat sansurn elinin uzanamayacagi dig basm; Osmanh politikasi, devleti ve yneticileri hakkmda ne yazacakt1? yigeyler yazmasi, tenkitlerin agir olmainasi iin Tanzimat brokratlan aynen bugnk ynetim gibi ok hassasiyet gsterirdi. Tenkitler bazen hakh, bazen de amah olabilirdi. Onun iin dig basmm elde edilmesi ve Avrupa kamuahqihyordu. Tabi kabarik abone beoyunun bu yolla etkilenmesine bazen atiyye delleri ve hatt Osmanh lkesindeki eeneb muhabirlerin olumsuz ile bazen de dpedz ahnmast ile... Bu yolla satn ve takdir propagandamn nlenmesi veya bazspeylerin yumugatilarak veya savunularak gazete stunlarma gemesi iin ahg11nugtir.28 Dogrudan Avnipa gazetelerini veya onlarm Osmanh bagkentindeki muhabirlerini satm alarak, ynetim lehinde yazdirmak, bizde Sultan II. Abdlhamid'e zg bir politika olarak bilinir. Kugkusuz onun dneminde bu iglem pek sik tekrarlannug ve ktye kullamlnuptir. Galiba Avrupa gazetelerini satur almak bahanesiyle denen paralarm bir kismi da Avrupa bagkentlerindeki bazi temsileiler ve hafiyelerin cebine dnyor; bazi aakgz Avrupah gazeteciler, naylon gazetelerle bu igten
rinde

kazanlyorlardi. Ama bu gelenegin bayim Tanzimat dnemi yneticilegryoruz.

Tagkentte ve zmir Selnik gibi merkezlerde yabanct dilde ikan gazetelerin sahiplerine ara sira nign ve hediye vermek gibi masumne grngl dllendirmeler digmda, gazete ve gazeteciler satm ahmyordu. 1846 y1h Nisan ayi baglarmda sadrazamm bir yazisi zerine ikan bir irde (padigah onayi) ile; Frankfurt gazetesinden belli miktarda satm almarak desteklenmesiiin 23.155 Osmanh kurugu aynlmasi em28 BOA, i., MV, no: 16095, 12 C 1273/7 1857. Qubat

rediliyordu. Gya Frankfurt gazetesi her yerde okunan yaygm bir gazete imig, devletin ikarma baz1 yazi ve haberler bastmhp, her y1I byle bir deme yapuageldiginden; bu ige devam olunmasi, aksi takdirde gazete sahibinin kizip aleyhte bir dl kullanmaya ve propaganda yapmaya baglayacagi belirtiliyordu.29 Frankfurt gazetesi mdr Schlein'e yapilan yilhk demenin, kambiyo degigikligi yznden artirilmasi ciikan Konshetine de gidilmigti.30Ayni yazida devamla; "stanbul'da da d muharriri Champs) Msy tantine jurnalinin San'a(muhtemelen bu adamm verilmesi gvenifirgerektigi, geri hediye ve para ara sira biri olmayip, Devlet-i Aliyye lehinde yazdigi gibi, diger Avrupa gazetelerine aleyhde dedikodular ve habrler de verdigi, ama ne are ki, tadef edilse daha da muzir iglere kalkigacagi" hatirlatihyor? BInamen bil bu adamdan nce, szde satm aldiklari Baray isimli bir bagka dolandmemm hipmma ugrarugmig. Bu korkulan rnek dolayisiyla, garlaTanzimat devri brokrattanlarm beslenmesine devam edilmekteydi. iletigiminin kitle son derece geligip halimiz yok; glecek Iarma pek yaygmlagtigi gnmzde bile, bylesine buz ustneyazi yazdirtma tisayisi pinden propaganda faaliyetini hararette tavsiye edenlerimizin

4s

hi de az degiL

29 BOA, .,MV, no: 1551, 26 Ra 1262/24 Mart 1846. 30 BOA, 1.,MV, no: 8227. 31 Aym kaynsk, aym belge. 28 BOA, i., MV, no:16095,

12 C 1273/7

Subat1857.

46
--

hk Osmanl: Parlamentosu ve Osmanlz Milletlerinin Temsili'

19. yzyil Avrupa'da parlamentolar agidir. Yzyilm ilk yarismda, Avrupa lkelerinde imtiyazh simflarm digmda genig y1gmlar parlamentyu olugturma hakkmdan yoksundu. Siyasal katilma sorunu, yzyilm

son eyginde genel oyun kabul ile yeni boyutlara ulagtigi gibi, olugan imparatorluklarda da parlamentolarm yapismda da snufsal (okuluslu agir etnik) bir grnm basmaya baglad1. Yzyilm ilk yansmda, parlamentolar ykselen burjuvazi ile, eski feodal smif szclerinin atigma alam idi. Yzyilm son eyregi ise, agirhmi dayurmaya baglayan diger simflann da bu atrymaya katildigma gahit oluyordu. Ancak, okuluslu imparatorluklarm siyasal platformu olan parlamentolara yeni, cevval bir saMillivai zmre girdi. Bu zm, ezilen etnik grtiplarm temsilcileriydi. yeti burjuvazi, haklar ve temsil yetenekleri kisith da olsa, siyaset arenagzlendigi tek arena sma 1ktmtt. XIX yzytlda bu tr mcadelenin Avusturya-Macaristan monargisi idi. Ancak, ok gemeden Tuna monargisi bu problemle kargilaan tek okuluslu imparatorluk olmaktan ikti. Hi umulmayan bir anayasal monargi daha ortaya ikrupti, Osmanh Imparatorlugu... 19 Mart 1877de Osmanh bagkentinde, lkenin drt yamndan gelen rengrenk bir heyet toplamyordu. Arabistan vilyetlerinden gelen egitli din ve mezhepteki temsilcilerin yanmda, Anadolu ve Rumeli'den gelen Trk, Rum, Bulgar ve Arnavut temsileiler, ilk Osmanh parlamentoMertiyet rejimi, ieride oldugu kadar, diganda sunu olugturuyordu. da pagkmhk ve sorular yaratnugtL Nasil oluyordu da, aydmlanma devrinden beri Avrupa siyasal dgnnde despotik ynetimin modeli sayilan bir toplum, anayasal rejime geiyordu? Ustelik bu parlamentonun kompozisyonuna gz attigimizda, Tuna monargisinin parlamentosunda 1405'ten sonraki Rusyast 'Dume'larmda bile grlmeyen iIgin ve arhk bir zellik daha vard1. O da imparatorlugun hkim unsuru olan Mslmanlann yanmda, gayrimslim unsurlarm, hele etnik oranlama yapihrsa gayri-Trk unsurlann hayli yksek bir oranda temsil edilmesiydi. Bu durum ilginti. nk Avusturya-Macaristan monargisinde ek, Harvat, Sloven, Slovak, Polonez, Ruten gibi unsurlarm temsili, oran bakimmdan
*

Armagan Kann-: Essinin 100.Y,

ASBF,Ankara

1978, 5.169-182.

haksizhk derecesinde dgkt. Macar milletvekilleri ise, ifte monarg2kurulmasma kadar aym haksizhga maruzdular. Rusya'da ise, 1905'ten sonra kurulan 'Duma'da gayri-Rus milletlerin, dpk oranda temsilizel bir stat ile saglanmigtL Ilk Osmanh parlamentosunun bu konudaki istisna durumunun nedenlerini a1klamak, sadece birtaktm dig siyasal baskilari ortaya koymakla mmkn degildir. Nedenleri, Osmanh imparatorluk geleneginde de aramak gekiyor. Osmanh Imparatorlugu bir Akdeniz imparatorlugudur. Ona tarihin nc ve son Roma mparatorlugu demek pek olmaz. 'Roma mparatorlugu', Eskidnya'nm ok budunlu (kavim) geleneksel imparatorluklan iin kullamlacak bir deyimdir. Bu imparatorluklarda, devlet ve toplum hayatmda kabul edilmek ve ynetime katilrnak, etnik kkenden ok devletin ideolojisini benimsemek ve onun kogullanBu Bizans ve Osmanhlarda oldugu gina uyum saglamakla mmkndr. bi, Tesm dinin veya Antik Roma'daki gibiimparatorun kipiligini tanrisallagttran kltnin yesi olmaktir. Bu uyum, Bizans'ta Ortodoks kilisesine mensubiyet ve ontm ba1olan imparatora sadakat, Osmanhlarda ise dini slm'a mensup olmak ve hkmdara sadakat diye belirlenebilir Bu stat etrafmda toplanan herkes, ister Dagistan ve Grcistan'm uzak kpe1erinden, isterse Bosna ve Mora'dan gelsin, kigi olarak yneticilige aday ve grup olarak da millet-i hkimiyye'ye mensuptur. Geri 19. yzyilda bu geleneksel kahbin kmlmaya baglandigi, bir yerde uluslagma srecinin ve ulusalcihk akumnm bagladigt grlyor. Bununla beraber, eski dzen elan devam ediyordu. Diger yandan, dig devletlerin gayrimslim cematler lehine zaman zaman yaptiklart mdahaleler, imparatorlugun klsik dnemdeki kozmopolit brokrasisinin daha renkli bir grnm ve yapiya ulagmasiyla neticelendi. XIX. yzyilda ne Avusturya, ne de Rusya'da hkim ufusun (ymbirincisinde Almanca konuan Katolik Avusturyah'mn, ikincisinde ise Ortodoks Rus'un) digmda herhangi bir din etnik gruptan sefir, nazir, devlet adarm grlemezdi. 19. yzyilm Osmanh mparatorlugu'nda ise Hiristiyan nazirlar, sefirler, valiJer ve hatt milletlerarasi konferans ve barig antlagmalarma gnderilen gayrimslim murahhaslara rastlamyor. lk parlamentonun yapismda da bu kozmopolitizme rastlamak, o nedenle istinai bir durum degildir. lk mecliste dokuzu yan azasi ve otuz yedisi meb'sn azasi olmak zere, toplam kirk alti gayrimslim meb's vardi. Bu ilgin grnm sadece byk devletlerin baskilarma degil, brokrasinin geleneksel kozmopolit yapisma da dayanarak aiklamak gerekiyor. Klsik devirden beri Osmanh eylet idaresinde yerei gmplarm temsili gelenegi, merkez hkmet adma yrtmeyi elde bulunduran valilerin bagvurup, yararlandigi bir usuld. Vergi tahsili, zarur iglerin yaptinin
*

47

yani~

Makalenin arkasmda,

ve ayan

meb'sn azasuun listesi verilmigti.

48

rilmasi, reayanm temsileilerinden meydana gelen kurullarm yardum ile saglamrd1. Megveret kuralma dayanan bu temsil grevi; ruhan reisler, Hiristiyan reaya adma kocabagilar ve memleket egrafrun temsilcileri (yanlar) tarahndan yerine getirillyordu. Vergi tevzi ve tahsili, sefer amn-

da gereken iglerin yerine getirilmesi gibi konularda yneticilere yardun sosyal fonksigayesini tagiyan megveret usul, bugne kadar literatrde, nitelendirilmigtir. olarak almmadan, Islm bir kurum nne yonlan gz Oysa bu, geleneksel devletin gszlgn telfi etmek iin, vergi toplamaktan kamu hizmetlerinin grlmesine kadar, her alanda blge ileri ge-

lenlerinin yardimina bagvurmasi demektir. (Aym sistem, ortaagm baglarmda Avrupa'da da grlyor. Almanya'da Rat, Rusya'da Veedenen bu kurullar, baglangata bir devamhhk ve hkmi pahsiyet sahibi degilken, zamanla gehirlerin glenmesive sosyal yapidaki degigmelerle ilve haklar elde etmi ve devamhhk kazannuglardtr.) Trkiye'de bu tr kurumlarm devamlihk kazanmasi ve hkm ahsiyete sahip olmalan, Tanzimat'tan reformlarla mmkn olmuqtur. Resmen sonra eylet idaresinde yapilan olarak gerekleyen bu sm, daha nce de facto Avrupa'dan beg asir sonra idi. adalannda rnegin gereklegmekte losmen Akdeniz Balkanlar'da, bazi K1bns adasmda, Hiristiyan reayanm temsilcilerinden kurulan ve demogerenitos denen bu heyet; zamaala ada ahlisinin rgtlenmesinde ve bagimiilkenin her yesiz hareket etmesinde nemli bir etmen olmugtu. Esasen rinde bu-tr kurullar ve onlarmnde gelen temsileileri, XVIII. yzyil sonlarmdan itibaren; merkezin gszlgunden istifade ile yrtme erkini ele geirip, devamh bir megveret gelenegi kurabilmielerdir. Balkanlar'da bu kurullar, zellikle 19. yuzyilda Mazzini'nin fikirlerinden esinlenerek rgtlenen ve abgan 'Diaspora Revolutionnaire'ler haline geldiler ve Balkan bagimsizhgmda nemli rol oynadilar. Tarihsel ve toplumsal temelini de gz nne aldigimizda, Osmanli sahip olparlamentosunun snufsal bir nitelikten ok, etnik bir renklilige edici zelligidir. belirgin parlamenfolara ve ayirt gre onun masi, agda BununIa beraber, bu durum nemli bir etnik atigmaya ve ulusal talepler fleri srlmesine neden olmam19tir. Parlamento, dig rgtler ve kitle hareketleriyle organik baglar iinde degildi. (Zaten bunlar ya yoktu, ya da.pek cihzdi.) Tartigmalar ve elegtiriler zaman zaman cihz kahyordu ve lkesel sorunlardan ok yerel sorun ve istekleri yansitiyorlardi. Geri bu durum, zellikle kalabahk nfuslu ve dig ticarete aan vilyetIerin aydin nitelikteki meb'slari tarafmdan lkenin gerekleri kavrandika deyz tutmug, sorunlar lkesel dzeyde ele almmaya baglanunggiemeye meb'slat arasmtir. Zaten ilk megrut mecliste mslim ve gayrimslim egilimleri edenler de grlyor. Ama getemsil da, burjuva gleri veya ikarlar smifsal ve etnik dzeydene de Osmanh parlamentosu rgtl mcadele aismdan, verilen o agm ok ki isteklerin gereklegmesi iin sahip degildi. atmosfere imparatorluldarinda grlen budunlu

lk Osmanh parlamentosunun etnik grnmnde hkmedilen millet

Rusyast 'Duoranmm, Avusturya parlamentosu ve arhk ma'sma gre, daha yksek olmasma karyihk, etnik atigmalar henz aym belirginlikte degildi. Milliyetilik 19. yzylhn bagmdan beri Osmanli mparatorlugu'nun gayrimslim ve gayri-Trk vilyetlerine sizmaya baglamigtLT. Buna karphk, Tanzimatilarm reform girigimlerinin odak noktasi Osmanhhgi, yni imparatorlugun gelenekselkozmopolit yapismi ve ideolojisini restore etmekti. Btn burlara ragmen, brokrasideki modernlegme, egitimde ve kltrel alandaki modernlegme ile paralei gittigin<ten Trk milliyetiliginin doguu da kauulmaz olarak hazirlanmigti, lkMeclis-i Meb'sn'da ulusalci egilim ve atigmalar belirgin olmamasma ragmen, dogug haiindeki ulusalci duygu ve egilimlerin zaman meb'slar daha ok zaman ortaya 1ktigt grlecektic Belirtildigi gibi, geldikleri blgelerin sorunlari ile megguldr. Eleptiriler vilyetlerdeki ehliyetsiz valiler, lursiz defterdarlar zerinde yogunlagmaktadir. Ancak Rumeli vilyetlerinden gelen bir iki gayrimslim meb's, zellikle vilyet meclislerinde mslim ve gayrimuslimlerin eit oranda temsili ilkesiistiyordu.1 ni tenkidle, nfus esasma gre temsil ilkesinin getirilmesini vilyetlerinin bazi Arabistan taleplerin yamnda Bu gibi ekingen meb'slars tamamen pratik nedenlerle, meb's olacaklarm Trke bilme partmm kaldirilmasmi istemisti. Ahmed Vefik Papa riyaset makammda kltrel milliyetiligin ilk rnegi sayilan gu ikig1yapruptir: "Gelecek seime kadar daha drt yll var. Akillan varsa bu zaman iinde Trke grenirler."2 Gayrimslim meb'slarm arasmda hkim millete kargi bir
temsilcilerinin 1 Mihalaki ve Vasilaki efendilerle, Yanya Meb'su ATgiri Kantarci Efendi bu talepleri ileri srken, Anadolu ve Rumeli'nin Mslman meb'nslan ile Mezopotamya ve Anadolu'nun H1ristiyan meb'slan bu taleplere karpt ikuugti. Bkz. Meclis-i MeVusan Zalnt Ceridesi, Hakla Tank Us, 7 Nisan 1877 oturumu, s. 84-85. 2 Bkz. Meclis-i MeVusan Zalut Ceridesi, s. 313; . Ortayh, Tanzimat'tan Sonra Mahall Ankara 1974, s. 191. dareler, Bu konudaki ilgin bir belge, azmhklarm Megrtiyet ve Tanzimat dnemlerinde Trke grenmeye istek duydugunu ve Trkenin imparatarlugun kauulmaz resird dili olarak zorunlu biimde grenilmesinin anlagildigim gsterlyor. Bu vesika Beyoglu Bidayet Mahkemesi yesi Konstantinidi Bey tarafmdan kaleme ahRum milleti efraduun Trknan bir arz tezkiresidir: "Teba-yi Devlet-i liyyeden Trke tedris olunmayan Rum memlik-i ghanede maksadlyla grenmeleri e mekteblerinde Marif Nezret-i Celilesi'nin intihabiyle maaglar2 cemiyyet tarafmdan ibka edilerek muallimler nasbi ve fikara ocuklanna meccanen Trke kitablar ve her tarafta ders-i umm kgadiyle bunlar in muktezi olan kitab ve Rumlara teshil-i talimi yolunda telif oluresaili... eylemek ve Lisan-10smaninin usulne tevfikan mkfaat virmek vs..." BOA, ., nacak kitablara msabakat MM., no: 2128. "Beyoglu Bidayet Mahkemesi yesi Konstantinidi Bey tarafmdan kaleme ahnan, Rum milletine Osmanh lisam talimine mahsus bir cemiyyet-i ilmiyye teykiline ruhsat its1 hakkmdaki tezkire." Selnik meb'slan zellikle 49

50

birlik yoktu. Rumell'nin sz geen Huistiyan meb'slarmm yukanda bahsettigimiz taleplerine, Anadolu'nun Muslim meb'slan ile birlikte Mezopotamya vilyetlerinin Hiristiyan meb'slan da kar ikauplardi. Btn bunlara ragmen, ilk Meclis-i Meb'sn't, azmhk milletlerin gerek talep ve egilimlerinin temsil edilebilecegi bir mahal olarak grmek pek yanhytar. Esasen buraya gelen tabi millet temsilcileri,hkmetin itimdmi kazannug kimselerdi. Du kimseler, genel bir oyla degil, geldikleri vilyetin valisinin seimiyle, deta tayin edilerek bu greve gelmi1erdi? lk anayasanuzm ilmndan sonra, ne bir 'ntihab Kanunu' 1kanlabilmig, ne de seimler iin gekli hazirhk yapilabilmigti. Du durumda liv ve vilyet idare meclislerindeki seimli yeler arasmdan meb's semek tygun grlmgtr. Esasta bu yelerin (livve vilyet idare meclisi yesi) bir seilmig ye olmaktan ok vali ve mutasarnflar tarafmdan adeta tayin edilen kimseler oldugu, hem ilgili nizmnmeden hem de uygulamadan biliniyor. Simdi ise, valiler bunlann arasmda en ok megrebine uygun ve gvenilir kimselere meb'sluk sifatuu deta tevcih ediyordu. Bu nederde gelen gayrimslim meb'slann da, daha nce vilyetlenie idare meclisi yeligini merkez hkmetin gvenini kazanacak gekilde yapanlardan oldugu anlaglyor. Nitekim verecegimiz mekler de bunu gstermektedir. Elimizdeki, 12 C 1291/27 Temmuz 18'74 tarihli Dahiliye Nezreti'ne yazilan bir arz tezkiresinde; 'Manastir vilyeti Meclis-i dareazasmdan Avram Efendi'nin gayreti dolayisiyla kendisine rtbe-i slise teveihi' isteniyor. Bu Avram Efendi Meclis-i Meb'sn'da Manastir-Selnik'i temsil ediyordu.5 Gene elimizdeki Curre-i C 1291 tarihli/16 Temmuz 1874 bir vilyet arz tezkiresi, 'Suriye vilyeti, Meclis-i dareazasmdan Nikola Nakkap Efendi'nin Araz Kannnmesi'ni Arabca'ya evirdigi ve gayretli hizmetinden dolayi, halihazirdaki slise rtbesinin riitbe-i saniyeye ikarilmasim' istlyor.6 Gze giren bu meclis azasi, ilk mecliste bilindigi gibi, Suriye meb'su olarak bulunmuytur.

Bununla beraber qu noktayi nemle belirtmek gerekir Osmanh Meclis-i Meb'stu'ndaki gayrimslim meb's kalabahg1mnnedeni salt dig baskdar olmadigi gibi, valilerin toleransh seiminden ibaret de degildi. Tanzimat'tan beri imparaturluk bir laiklegme ve geleneksel kozmopolitizmin kurumsallagmasi sreci iine girmigti. 1840'lardan beri vilyetlerde, liy ve kazalarda tegkil edilen idare meclislerinde, belediye meclisle-

3 Engelhard, Trkiyeve Tanzimat,ev. Ali Regat, Kanaat Kitabevi, istanbul 1328, s. 354 355. 4 . Ortayh, Tanzimat'tan Sonra.Mahall dareler, 82, s. 5 BOA, . Dahiliye1291, 48003 no'lu arz tezkiresi ve 1295/1878 Slnme-i Devlet-iAliyye-i Osmaniyye,Meclis-i Meb'usan azasi blm. 6 BOA, ., Dahiliye 1291, iro: 47923,C 1291 Temmut 1874 tarihli vilayet tezkiresi.

rinde, ziraat komisyonu, Menfi-i Ummiyye Sandig1 gibi kurumlarda gayrimslim yelerin de bulunmasma dikkat ediliyordu. Bu meclisler bir beynelmilel pra, hatt kimisi tarihte egi grlmemig, ruhban pralan halinde toplamyorlard17 Ticar davalar, yet hkimlerin nnde degil, mslim ve gayrimslim yelerden kurulan karma mahkemelerde grlyordu? Gene, ilk derece mahkemesi olan get mahkeme ve gayrimsJimlerin ruhan mahkeme kararlan aym biimde karma olarak kurulan Temyiz Divam'na getiriliyordu. Ceza davalari, ger' veya ruhan mahkemelerde degil, nizam mahkemelerde grlyordu. Bu imparatorluR, bir 'Globus Ottomanorum' idi ve bu imparatorlugun ilk parlamentosunun da bylesine bir kozmopolit kurumlar silsilesi iinden ikan ve o nitelikIeri tagiyan bir organ olmast dogaldi. Nitekim ilk Osmanh parlamentosu bu kozmopolit birligin, gerekte pek de var olmayan (dahadogrusu yok olmaya baglayan) zlenir bir rnegini vermigti. Etnik atigma nedeni olacak konulardan mzakereIer eenasmda zellikle kauuhyordu. Meclis, Rusya ile savag bagladigmda Osmanh vatanseverliginin rnegi sayilacal nutuklara salme olmugtur. Bu nutuklann bazilari samimiyetten uzak olsa bile, hibir yenin egitli milliyeti dernek ve hareketlerle organik bagi oldugu bugne kadar aika ve kesinlikle ortaya konamamiettr. Bunun tersine, sadakat rnekleri oktur. Geri Osmanh parlamentosu, 'Osmanhlar dnyast'nm yikihymi gsteren bazi rneklere de sahne olmugtu. Buna ragmen, uyanan Balkan milliyetiligini burada grmek mmkn degildir. Hele byle bir vehme dayanarak II. Abdlhamid'in meclisi dagitmasi, bu ortam iinde anlagilacak bir olay degildi. Parlamentonun milliyetiligi krklemesi gibi bir durum, ancak 1866'dan sonraki Avusturya-Macaristan mparatorlugu iin sz konusudur. II. Abdlhamid'in meclisi dagitma gerekesini Osmanh Meclis-i Meb'sru'nm iindeki durumdan degil, Avusturya-Macaristan parlamentarizmine bakarak ortaya koydugu dgnlebilir. nku, ilk Osmanh Meclis-i Meb'sm azmhklarm en genig gekilde temsil edildigi, fakat milliyetilik sonmunun da en az grdg bir parlamento idi.

si

7 1875 ylhnda Diyarbalar Vilayet dareMeclisi byle lenkli bir yapida idL Meclis tarihte egi grlmemig bir ruhban grasi halinde idi. kiMslim ve gayrimslim seilmig ye digmda; Rum metropolidi, Ermeni Protestan episkoposu, G11danimetropolidi, Ermeni Gregoryan murahhas vekili, Ermeni Katolik murahhas vekili, Sryan murahhas vekili, Sryant Katolik murahhas vekili ve mfti bulunuyordu, bkz. Slname-i Vilayet-i Diyarbalar, sene 1292 Meclis-i dare-i Vilayat Blm.

men: BOA, . Dahiliye 1291, no: 48005. Eu belgede, Manas Efendi'nin Kalei Sultaniye Ticaret Mahkemesi misligine tayini arz ediliyor.

187Tde Gayrimslim Meclis-i 52

Azas? yan

yan"

Rtbesi
(L dereceden Mecidiyye) Bl (2. dereceden Mecidiyye) Bl Ferik Evveli Vezir
-

Musurus Faa (Londra sefiri) Mihran Bey Lagofet Bey" Marko Papa (Mekteb-i Tibbiye mzari) Kostaki Efendi Yorgaki Efendi Davion Efendi Servion Efendi Kastro Efen

Ferik Evveli

lsnisi lsnisi snisi 1

Bagktip

Fiilen datilmayan

bu meclise 1296/1879'da Sertabib-i Hazret-i

Seh-

riyari Mavroyani Efendi ile Konstantin Efendi de tayin edilmigtir (Slnme-i Devlet-iAliyye-iOsmaniyye sene, 1296, s.43.) Bylece gayrimslim yan azasmm sayilan on bire 1kmigttr (Toplam ye sayis136'dir) 1878'de Dagitilan Meclis-i Meb'sn'da Bulunan Gayri Mslim

yeler

Agob Efendi, Sofuzde Aleksan Efendi), Edirne (Kostaki Peridi Efendi, Toros Efendi, Revin Efendi, Zahari Efendi, Mihalaki Bey), kodra (Angeli Efendi, Filip Aga Rosto [Yahut Resho]), Ankara (Malkon Efendi), Bagdat (Menahim Efendi), Bosna (Salamon Efendi, Marugik Bzo Efendi, Pero Efendi), Cezdir-i Bahr-i Sefid (Vasil Efendi), Akdeniz adalari (Zafiraki Efendi, Haci Vasilaki, Yorgalidi Efendi), Haleb (Karaca (Manok] Efendi), Hdavendigr (Pavlidi Efendi, Sahak [Yavrumyan] Efendi), Diyarbakir (Osib [Kazazyan] Efendi), Seldnik (Vasilaki Efendi, Avram Efendi, Istefan Yani Efendi, Mihalaki Efendi), Suriye (Nikola Nakkap Efendi, Nufel Efendi), Trabzon(Ohannes Efendi), Tuna (Petraki [Slatovl Efendi, Dimitraki [Teodorov] Efendi), Kosova (Apostol Aga, Andon Age, Sutiraki Aga, Mihre [Danu] Aga), Konya (Simonaki [Degirmencizde] Efendi), Yanya (Nikola [anaka veya Cenruh] Efendi]), Argiri [Kantarc1] Efendi, Mihail Hurito] Efendi, Davion Efendi).
*

Istanbul(Kazazyan

*
""

BJkonu,R. Devereux, The First Constitutional Period, JohnsHopkins Press. Baltimore 1963, adh eserde mnakayah bir durum gsteriyor. Daha farkh ve eksik, bazen yeni isimli liste var. Ancak bu ilk oturum, yelerini hv bir listedir. Biz 1295 (1878) senesi Slnme-i Devlet-i Aliyyei Osmaniyye'yi esas aldik. Slnme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1295, s. 100-10L Lagofet, daha dogrusu Logothetolup, orta Yunancada defterdar, muhasebeci anlanuna gelir, Patrikhane muhasebecisi olan L Bey'in unvam yanhghkla hep onun ismi olarak kaydedilmig ve 'Logofet, Lagofet' olmugtur. Asil ismini grenemedim.

Not: Meclis-iMeb'sn'daki meb's sayisi muhtelif kaynaklarda 115, 116 ve Devereux, a.g.e.'de 119 olarak geiyor (bkz. The first Ottoman Constitutional Period). Gene gayrimslim meb's say2si da benim taraf1mdan 40 olarak saptandig1halde, burakam da 47'ye kadar ikmaktadir. Her halkrda oran te birin ok stndedir.
Vesika: I no: 48003, 12 C 1291/27Temmuz

53

BOA,

., Dahiltye,

1874 tarihli,

Efendim Hazretleri, tufell Manasttr vilyeti Meclis-i idaresi azasmdan Avram ve sandik emini Yusuf efendiler asdakadan (sdiklardan) olub, umr-i memrelerini hass-i ifaya bezl-i mesi eylediklericihelle mmleyhumsdan Avram Efendi'nin rtbesinin sliseye terf'i ve Yusuf Efendi'nin dahi uhdesine mceddeden rtbe-i rbe tevchi ifdesine dir devletl kaymakam paa hatretlerinin tezkiresi leffen arz ve takdtm kihnmig olmagla olbbda emr u fermn-1hmyn-1cenb-1cihnbn her ne vehile mteallik ve gerefsudr buyrulur ise mantk-1 mrdfi erzn idilecegi beyniyle tezkire-i senvex terkm kihndi efendim. Fi l2 C sene 291/27 Temmuz 1874. Derkenar (Mbeyn-i Hmyn'un) Marz-u ker-i kemineleridir ki resde-i dest-i ta'zm olan igbu tezkre-i smiye-i sfneleriyle zikrolunan tezkire-i manzr-i li-i hazzet-i pdiglu buyrulmuy ve ber mcib-i istzn mmileyhmdan Avram Efendinin rtbesinin sliseye terf'i ve Yusuf Efendinin dahi uhdesine mceddeden rtbe-i rabi'e teveihi mteallik ve gerefsudr buyurulan emr-i irde-i seniyye-i hazret-i pdihi mantk-1 mnfinden olarak, mezkr tezkire-i seniyye savb-i smi-i sadret penhlerine iade lalmmig olmagla olbbda emru ferman hazret-i veliyu'l-emrindir. Fi 13C. sene 291 (28 Temmuz 1874)

Vesika: II Sadretin Arz tezkiresi (Nikola Nakka Efendi'nin terf'i hakkmda) BOA, .,Dhliyye, no: 47923, Guro-i C 1291/16 Temmuz 1874 tarihli ^Atufetl Efendim Hazretleri, Suriye vilyeti Mec11s-i idaresi azasmdan Nikola Nakkay Elendi'nin lisan-i arabye nakl ve terceme itdigi, araz kannnmesiyle ana mteferri pir fikart-i nizamiyeyi hvi telf eyledigi mecelle ve manzumeden dolayi rtbe-i hliyesi olan slisenin muksften saniyeye terfi'i hakkmda vilayet-i mezkre valisi devletl paa hazretlerinin vrd iden tahrrat11effenarz ve takdhn olunmuy ve bu makule sr-i nfizenin terceme ve tahrrine sarf-i mesa ve ihtimam idenIerin tegvik ve taltifi emsali ve pn-1 marif rpn-1 li iktizsmdan bulunmuy olmag-

54

la iltims-1 marz'un is'fi emrinde irde-i mekrim-i mutde-i cenab-1gehingah her ne vehile mteallik ve gerefsnh buyurulursa mantk-i celili infaz olakihnda efendim Fi Gurre-i C sene 291. cagi beyniyle tezkiwi senveri terkm Derkenar (Mbeyn-i Hmyn'dan)
'

i I

IL Abdillhamid Dneminde Anayasal Rejim Sorunu'

23 Arahk 1876'da Osmanh mparatorlugu artik anayasal bir monargi oldu ve 1922'de saltanat kaldmlana kadar, mrnn son 46 ylhm bu rejimle tamamladi. Kasacasi o agda halk ve aydmlar tarafmdan terimiyle amlmasma ve anayasal kurum ve prensiplerin ihlline ragmen, Hamidiyye dnemi iin de anayasal monargi veya dnemi' terimini kullanmak gerekmektedir. Bu durum, her geyden nce Kann-1 Essi'nin lafziyla ve bazi temel kurumlarlyla yrrlkte olmasmdan; nihayet imparatorluk cografyasi iinde otonom blgelerde ve bazi cematlerin ynetiminde parlamenter rejimin sregitmesiyle yakmdan ilgilidir. Nihayet, Hamidiyye dneminde ynetilenlerin tepkisini ve olugan kamuoyunun niteligini de gz nne almak durumundayiz ki, nceki devirlerden farkh bir atmosferle karydatignmz aiktm 19. yzythn ikinci yarismda Osmanh toplumunda byle bir idareyi, hatt daha despotik bir dzeni diye olumsuz bir terimle betimlemek, sansr veya mutlakiyeti ynetimden gikyet etmek, yaygm rastlanan bir olay degilken, bu dnemde istibdd sz bir rejim elegtirisi olarak kullamlmaktadir. Yani toplumda da gzden uzak tutmamamiz gereken bir siyasal geligme grlmektedir. IL Abdlhamid dnemindeki anayasal rejimin problemlerini bu nedenle, anayasanm yrrlkte bulundugu geregi etrafmda ele almak gerekmektedir. Osmanh Kann-1 Essisi metin olarak, belirli zaaflari ve parlamenter rejimin ihlalinikolaylagtirma olanaklarmiiermekteydi. Bu durum, daha ok metni hazirlayanIarm anayasal yasama yollarmi bilmemeleri veya rejimin atisuu ve temelini saglamca kuracak usul mese1elerine dikkat etmemeIerinden ileri gelmigtir. Osmanh Kann-1 Esssi'ni hazirlayanlar, yani anayasac1 liberallerimiz anayasanm kendisini her geyin zm olarak gren, Profesr Tunaya'nm tahiriyle romantizm' iindeki aydm brokratlardi. Anayasa metni Hamidiyye dneminin otoriter uygulamalarma aikti. Hukuk ynnden, usul aismdan zaaflari olan bu belgenin; parlamenter rejimi henz tamyan, sendika, parti gibi ikincil gruplarm bulunmadigt bir toplumda geleneksel desKann-1Ess metninin lfzlyla uyum saglamadiguu pot uygulamalarm
'istibdd' 'megrtiyet 'istibdd' 'anayasal

Trkiye'de Demokrasi Hareketleri Konferansa, H EdebiyatFakltesi Dergisi, IV/1 (Ankara 1986).

.ileri

56

anayasamn srmek gtr; dolayisiyla Osmanh mparatortugu'nda Osmanh Kanun-1 Esssi'nin en zayif ynkaldirildigmi syleyemiyoraz. lerinden biri, yetkili fakat sorumsuz bir hkmdarhk kurumunu tammastdir. Bir megrut Iejim iin bu, istisna decede sakat ve arpik bir nitelikki Rusyas1 'Duma'.rejiminde benzeri grleve ancak 1905'ten sonra arhk biimde bir kabine vardi, ama Anayasas1'nda grldugu bilirdi. Prusya meclis denetimine aik bir hkmet yoktu. Kaldi ki, Osmanh anayasal sisteminde hkmet bu aidan katiyen meclislerin mahatabi degildir. cra, yani hkmet meclislere kargt degil, saltanata kart sorumludur. Hkmet olprogrammm kabul, gvenoyu gibi kurumlar yoktur. Byte kurumlar sadrameclisleri toplaniak ve dagitmak, madigi gibi, II. Abdlhamid'in zamlan degigtirmek, riazirlan tayin etmek gibi tasarruflan ashnda anayametinle mueyyideleri tasrih ve tarif sa metnine kargi bir durum degildi ve eski mutlaktyeti gelenek anayasal rejimde de de edilmemigti. Kisacasi anayasada etmekteydi. temel zgrlkler ve kipisel hak gvenceBu vam kanunsuz hkim, su ve ceza olmaz gibi prensiplerin varleri, yani dogal pek orijinal bir maddeyle esash olarak bir bagka biimde, elifik bir hgi da zedeleniyordu. Garip ve nl 113. madde ile; hkmdar res'en bir kimsenin siyasal sulu veya siyasal ynden mahzurlu olduguna karar verebilir, onu dogrudan, srgn cezasma arptirabilirdi. O takdirde, hkmdarm daha meclis toplanmadan Midhat Paga'yi srgne yollamast ve 33 yll boyu bu cezayi sistematik olarak uygulamasi da, megrut bir rejimin ama ve ruhuna uymasa da, Kann-i Ess'ye pek uygundu. Kann-i Ess'deki zay1fkurumlardan biri de basm zgr1guyd. 12. madde, "Matbuat kanun dainsinde serbestt demekle basm zgrlgunun ihlline aik bir kapi birakmi.tir. Nihayet bu madde, sansr (censureprealable) nleyemez ve Kann-i Essinin bu maddesi pekl sansr rejimiyle bir arada yayayabilirdi. Osmanh sansr rejimi, ixpparatorlukta en ok Trk unsurun kltl hayatinda olumsuz etkilerde bulunmuytur. Balkanhlar, Orta Avrupa ve Rusya zerinden; Arablar Mtsn'dan gelen yabanet ve her tr1 neriyati kolayca izlemigier; yetigen Trk nesliise dftyaya kapah kalnuptir. Bu dnemde stelik sansr rejiminin Avrupahlar nezdinde, toplumu kmseyici degerlandirmeler iin vesile teykil ettigi de grlyor. megin,19, yzyilm nl Fransiz idare hukukusu Batbie nf trait'sinde, Napolyon sansr iin model tipi sansrn Rusya ve Osmanh mparatorlugu'ndaki ashnda Fransa iin geriletici ettegkil ettigini; Fransa'da kalkan bu rejimin ileri srmgettigini tegkil ilerleme bir olsa Osmanh'da da, Rusya ve kileri model bebir Napolyon sansr mjiminin tipi ifadede; tr. Eu kmseyen nimseyerek ashnda kanun bir biim ve usal kazandigmm ileri srldg grlyor.1Sansrn varhgi aynca Dogu Avrupahlar iin de uygun grlyordu.
"

1 A. Batbie, Trait de Droit Public et Administratif, Paris 1855,

5.187-188.

usul sorunlaMeclis-i Meb'sn'm toplanmasi ve dagitilmasma iligkin irade-i seniyye heyetaik degildi. 73. maddede n da Kann-i Ess'de mebus seilecegi' beseimle i mebsn fesh ile dagthhrsa, alti ayda yeni lirtiliyor; ancak mechs feshedilmemigti, 1878 iinde sadece toplantilan salnmelerinde yan tatil edilmigti. Nitekim, o gnden sonra da devlet kesinlikle nleyeper'iyyeyi azasmm isimleri hep yer almigtit Bu hile-i cek bir hkm yoktur. Kugkusuz; Kann-1 Essinin ngrdg rejimin kurumlari, yani rgrlkler, 26. maddede de belirtlen, igkence ve sir rieziyetin yasak oldugu gibi hkmler srekli olarak ihll edilmigtir vazgeememigtir. ahykanhklanndan kolay paratorluk brokrasisi eski anayasal Kisacasi 1293/1876 Arahk sonrasi Osmanh mparatorlugu'nu, kanunsuziuklara uygulamalara ve monari olarak niteliyoruz. Despotik ragmen, Kann-1 Ess yrr1kten kalkrug sayilmiyor. Nitekim biimiln sel bir gsteri olarak, Kann-1 Ess metni devlet salnmelerinde, yayimlamyordu. srekli birlikte listesiyle edilen hatt-1hmayn ve yan Osmanh anayasasi Hamidiyye dnemi boyunca tezath bir rejimin belgekap11asiydi. Profesr Tunaya'nm bir deytyiyle? "Kann-1Ess kendini veriyordu, aym imkn zamanama rm ardmda bekleyenbir despotizme a11migti." da o kapilar bir daha kapanmamak zere yeni geligmelere
'ba

57

Parlamentarizmin

Cografyast

iklimlerII. Abdlhamid dneminde, Osmanh cografyasi nasil farkh rejim parlamenter renklilik gsteriyorsa, bir den ve morfolojiden olugan renkyeknesak olmayan farkh ve uygulamalari ynnden de yIesine 1erden olugan bir grnmdedir. 1k19. yzyilda Osmanh siyas cografyasmda zerk blgeler ortaya Prensligi'nin Bulgaristan Kongresi'nden 1878 sonra, Berlin ti. zellikle blkurulmasi ve bugnk Guney Bulgaristan'm da Dogu Rumeli zerk meclisin Vilyeti) Hiristiyan bir val ve yerel gesi olarak (Rumeli-i Sark belirli lynetimine b1ralulmasi, bu blgede hem meclisle hem de kurumlarm gibi zgrlg basm yacemiyet kurma, de siyasal faaliyet, ugratamesseseleri inlataa vermigtir. anayasal nk amasma cevaz blcak veya zedeleyecek bir polis gcnn burada diger imparatorluk degildi.3 Dogu Rugelerinde oldugu gibi faallyet gstermesi sz konusu

Seminerr (TTK 2 T. Z. Tunaya, 'Midhat Paga'nm Anayasacahk Anlayigt, Midhat Papa kurum tarafmdan 1984'te Edirne'de dzenlenen) teblinden, yakmda aym 1302 Aliyye-i H. s. Osmaniyye, Deviet-i Slnme-i basilacaktir.

rnek, tarafmdan 110-132 ve 147-148. Bulgarie', Varia Turcica I, ed. 3 Bernard Lory, 'Le Sort de YHritage Ottoman en 1985, s, 13-17. ISIS, stanbul

58

vilyet idare meclisi, Osok daha etkin bir biimde, adeta bir parlamento gibi ahyyordu. Nitekim, bu nedenle de burada bazen prenslikte oldugundan daha zgr bir Bulgar ynetimi ne stanbul,ne de Sofya ile kargilagtmlamayacak derecede gevgek bir sansr, hatt bu nedenle de basmda ulusu hareketlerin tegvik edildigi grlyordu. Bir rnek; bu blgede akan Bulgarca Borba-Mcadelegazetesi ve bu gazete, zaman zaman Osmanh basmi ile polemige bile giriyordu.4 Szn ettigimiz bu zerk ynetim blgeleri, yani Bulgaristan Prensligi, Dogu Rumeli Vilyeti, Cebel-i Lbnan Mutasarnfligt, Sisam Emareti ve hatt Girit Vilyeti, iiglerinde yan veya tam bag1msiz blgeler olarak Osmanh genel ynetiminin digmdaydilar.Ama aym zamanda imparatoriukla olan organik baglan ve vasalhk iligkileri nedeniyle Osmanh anayasal rejimi iin aik rnekler saydmaktaydilar ve bylelikle parlamenter rejimin sorunlan imparatorlugun diger kpelerine de s1ramakta ve fartigmah bir atmosfer yaratmaktaydL Cebel-i Lbnan, bunlarm iinde ulusu egilimlerle kurulmayan, fakat statsu cematlerin atigmasi sonucu zel olarak tesbit edilen bir blge olarak bagta gelir. Marunler ve Drzler arasmda Tanzimat ba mdan beri sregiden attymalar ve Avrupa devletlerinia Lbnan'a mdahalesi sonucu, Bbll, 9 Haziran 1861 tarihli Cebel-i Lbnan Nizmnmesi'ni hazirladi. Eu stat yil sonra (16 Eyll1864) aym garantr devletler tarafmdan uzatildi ve sonuna kadar yrrlkte kaldi.5 Bu zerk statye gre, blgeye Haristiyan bir mutasarnf tayin ediliyordu. Mutasamf blgedeki memurlart azil ediyordu. halkmdan tyin Muo yer ve tasarnfm, yanmda mezheplerin nfus oramyla temsili esasma gre kurulan ve her cematin seimli temsilcilerinin bulundugu bir idare meclisi ve aynca ayni esasa gre kurulan mahkemeler bulunacakti. Bu yan parlamenter dzen digmda, blgede basm ve yaym hayatmm da daha serbest bir strktrde oldugu grlyordu. Donaid J. Cioeta'nm Suriye ve Lbnan'da II. Abdlhamid devri sansiir zerine yazdigi etrafh makaleye gre; basm kontrol ediImektedir, yasak kelimeler ve deyimler listesi mevcuttur Ancak bunlarm ihlli ve sansrden kurtulug Trkiye'ye gre daha kolaydir Belirli basm ki, muhalif ve kaak mnevverlerin rnrfdr, yasaklanmaya ragmen lkeye daha kolay girdigi.aplagilmak-

meli vilyetinde Haristiyan bir vali manh vilyet sisteminde oldugundan

yamndaki

tadir.6

4 Borbaile Tarik gazeteleri arasmdaki polemige bir rnek, Tofk, 27 Ca 1301/9 Temmuz 1885 tarihli nshada grlebilir. 5 . Ortayh, Tilrkiye'de Yerd YnetimGelenegi,I-Iil 1985, s. 50-52. yay., stanbul 6 Donald J. Cioeta, 'Ottoman Censorship in Lebanon and Syria 1876-1908', IJMES, 10 (1979), s. 167-186.

Gene Yunan isyam sirasmda Sisam adasmda da ayaklanma belirtileri zerine durumu yatigttrmak iin, Sultan II, Mahmud devrinde 1832 ylImda, byk devletlere de teblig edilerek, Sisam adasma zerk bir yne59 tim verildi (Sisam Emareti). Ada egrafmm, ki Hiristiyanlardan oluguyordu, temsilcilerinden seilmig bir meclis; adamn mal, ticar iglerini, baymdirhk sorunlarmt, kilisenin ve evkafm idaresini grfp karara baglayacakti. Sisam emiri olarak Bbil tarafmdan tayin edilen (Fenerli beyzadelerden) bir bey meclis reisi oldugu gibi, idarenin de baydt Liman ynetimi, gemilere pasaport vermek, konsoloslarm igine bakmak, dig ticreti ynetmek ve asayigin sorumlulugunu yklenmek onun greviydi. Adada asker bulunmuyordu? Sisam adast demokratik ynetimli bir ada sayilmazdi. Yerli zenginlerin ynetimi ve baskisi sz konusuydu, ancak idarede bir tr parlamentarizmin hkim oldugu grlyor ve Osmank ynetimiiqinde. bu ynyte bir istisna tepkii ediyordu. Osmanh parlamentarizmi ve anayasacihgi aismdan ilgin hir mek Bulgar Pnsligi ve 1877-78 Savag ncesindeki Bulgar Ulusu Hareketi'dir. Bulgarlar, daha Sultan Abdlaziz zamanmda 1867 ylhnda, AvusOsmanh mparatorturya-Macaristan ifte monargisirneginiizleyerek, lugu'nda Bulgaristan*m sz sahibi olacagi Osmanh-Bulgar ifte monargisi modelininermiglerdi. Bulgar Gizli Merkez Komitesi (Tainaya Zentralen Bolgarski Komitet) bu amala 22 maddelik bir federal anayasa metni teklif etmigtir.B Bu anayasa federal bir sistemde Bulgaristan ynetiminin esaslanm tesbit etmekteydi. Projenin 6 maddesi bams1z Bulgar kilisesinin statsyle ilgili olup, ilk 15 maddesi ise, Osmanh Sultam ve Bulgar an unvamm tagunasi ngrlen Sultan Abdlaziz ve haleflerinin, Bulgaristan'i parlamenter bir monargi modeli iinde ynetmesi iin gerekli statyu ieriyordu. Bu bizdeki resmen nerilmig bilinen ilk Anayasa tasartsidir. 1878 Berlin Kongresi'nden sonra Bulgar Prensligi, iiglerinde tamamen bagimsiz bir devlet olarak kurulmuytur. Ancak digiglerinde ve mal konalarda, asker rgtlenmede Osmanh mparatorlugu ile belirli yasal iligkileri olan bir zerklik sahibidir. Bulgaristan 16 Nisan 1879 Anayasasi'yla bir sre iin anayasal bir monargi de olmugtur. Prens otoriteyi seilmig temsilcilerden olugan bir meclis (Sobranye) ile paylaymaktaydi. ragmen, Rejimin geirdigi sarsmtilara ve dig mdahalelere Osmanh Devleti ile vasal iligkileri olan bu lkede zellikle anti-Rus ve anti-Avrupa partinin, yani bagbakan (rels-i mdrn) Stambulov'un ve ile federatif bir sistem kurma fiktaraftarlarnun Osmank mparatorlugu rini devam ettirdikleri grlmektedir. 1886 ve 1887'de Volov (stanbul'daki temsilci) aracthgiyla, Stambulov bu teklifi iki kere II. AbdlhaDersadet 1328, s. 369-371. Hakla, Hukuk-: Adre, 7 smail 8 Gandjev-Hristov, BolgarskoVuzrajdane, Sofia 1969, c. II, s. 32 332'deki metin.

60

mid'e sunmuytur.9 Padigah, bu teklifi dig bask11ardan ve Avrupa'dan ekinerek hasir alti etmigtir. Eger teklif gerekleptirilebilseydi; Osmanh Devleti, bir monargiden ve Bulgaristan Cumhuriyeti'nden olugan ilgin bir federatif monargi olacakti.

Bu iiglerinde bagamsiz blmlerdeki rejim farkhhga yamnda; sansr ve polis otoritesi lkenin her kpesinde aym giddette degildi. rnegin, Selnik, stanbul'a gre daha serbest hir yaym ve tartigma ortamma sahipti. Bir bagka rnek; stanbul'dabir ara, politik taglama yapildigi iin yasak edilen ortaoyununu Macar Trkolog gnaczKuns, Eskigehir'e gidip seyretmigty10 Bununla birlikte bu tip sapmalann veya istisnalarm, zaman zaman sertlegen otokratik rejim kargismda geriledigi de grlyordu. Osmanh ynetimi iinde parlamenter gelenegin aksak ve suurh olarak devam ettigi diger bir alan da gayrimslim cemaatlerin Tanzimat dnemi boyunca elde ettikleri yeni statyd. rnegin, Ermeni cemati veya Musevler bu dnemde laik cemat yelerinden, seimle gelenlerden olugan meclisler tarafmdan ynetiliyorlardt. Kugkusus bu meclislerin ve cemat ynetiminin kontolden uzak (kontrol, sadece Bbll'nin degil patriklerin ve din liderlerin kurdugu otorite olarak da anlamak lazimdir) kaldigmi dgnmemeliyiz. Ama gerek bu meclisler, gerek vilyet ve belediye ynetimlerindeki meclisler tartigma, karar alma, ynetimi etkileme ve yerel temsil ve seim konularmda imparatorlukta kamsenemeyecek bir gelenegin yagamasini sagladilar. En azmdan demokrasinin iglemesi iin gerekli kural, kurum ve usuller bir abgkanhk halinde topluma sindiler. Bylece Trkiye bugn, ynetim ve toplumsal rejim ynnden 150 yllhk bir meclis, tartigma, karar alma ve seim gelenegine sahip lkedir. Osmanh mparatorlugu'nda IL Abdlhamid dnemi anayasal rejimin zorluklarla karg11agtigi, otokratik uygulamalarm anayasal kurumlan glgeledigi bir devirdir. Buna ragmen bu otuz yll zarfmda parlamenter gelenek ve kurumlarm da yagamak konusunda direndigi ve sregittigi bir atmosfer de vardir.

Policy Towards the Principality of Bulgaria During the Regency,' Etud25 EDIkaniqu, 4/1976, s. 55-57. Bu konudaki Bulgaristan komiseri Riza Bey'e yollanan telgraf ve muhaberat iin BOA, Yddtz Esas Evrala Katalogu, 36/2328 (5) ve Z 146/XV (mabeynle Bulgaristan komiserligi arasmdaki muhaberat def teri). 10 Ignacz Kunosz, Trk Halk Edebiyyatz,stanbul kblKitabhanesi 1343, s. '9-89.

9 Stefan Stambulov'un hatiratuu Marinof kaleme almigtir. Marinov, Stefan Stambulov i Noveisata na istoriay,s. 381-390, aynca Bozhidar Samardzhiev 'Ottoman

lk Osmanl:

Parlamentosunun Eylet Idare Meclislerinin

Yaptstnda

Etkisi'

ilk Osmanh parlamentosunun toplanmasi ve 1876 yih gibi erken bi

anayasal rejime geig; tarih ve siyasal bilim literatrnde egitli yorumlarm ortaya 1kimdan ok; hayretle ve inanamazhkla kargilammytir. Bu hayret ve kmseme, hem o gnlerde, hem de bugn bilimsel literatrde, megrtiyet rejimi ve ilk meclisin geleneksiz kurumlar olarak
farihte nitelendiri1mesine neden olmugtur.

Meyrut rejime i baskilardan ok dig baskilarla geildigi ne srlmgtr. Oysa o gnlerin dig baskilarma boyun egmek iin parlamentarizme geigerekli degildi. Byle bir dig talep yoktu. Ulkenin iinden gelen direnig bununla btnlegtirildigi vakit, anayasal rejime geigin nedeni daha iyi anlag1hyor. Bununla beraber bu yazida, megrut idareye nasil geildiginden ok, onun baghca kurumu olan parlamentonun ahyma tar ilk parlamento zmda bir gelenek olup olmadtgi tartigilacaktir. nk, hem o gn, hem de bugn birok yazann, ve ahyma geleneginden yoksun bir kalabahk' olarak rahathkla nitelendirdigi kurumdur. Oysa parlamentonun yelerine ve bu yelerin seilip geldigi vilyellerdeki birtakun idar kurul ve kurumlann ahemalanna ve bunlarm tarih temeline gz attignmzda, son iddianm ne kadar yanhg ve yzeysel oldugu anlaplabilir. Bunu 1877 parlamentosunun grnmn, ahgmasuu ve bir de Osmanh eylet idaresinin klsikten beri var olan kurumlarnun evriminiinceleyerek gstermeye abgacag1z. 19 Mart 1877'de, Osmanh lkesinin drt yamndan gelen rengrenk bir heyet toplamyordy. Meyrtiyet iln edi1mig,hazirlanan anayasa ile Trkiye tarihinin ilk parlamentosu oluemuytu. Rusya sefiri olayi oktart protesto etinigti: "Avrupa'da parlamentosu olmayan tek lke olmak ay1buu biz tapyamay1z. Bu Bbll'ye pahahya mal olacakttr," diyordu. Britanya Sefiri Layard ise, "P;agkm, mill probmeb'slan...I lemlerden bihaber bir kalabahk..." diye nitelendiriyordu tenkit Aihytan beri, meb'slar hatalan etmeye baglanuglardi. Selnik, vilyetlerden uzak, Bagdad Erzurum, gelen meb'slar; az zayakm gibi
'toplanti

Dernegi, Ankara 1978, s. 433Trk Parlamentoculugunun ilk Yzyrlt,Siyasi limler

448.

1 Y.T. Kurat, Henry layard'm

Efiligi,ADTCF Yay.Ankara sfanbul

1968, s. 167 vd.

manda bozukluklarm sadece kendi blgelerinde degil, lkenin drt bir yamnda hkm sren, sefalet, bozuk idare gibi derin nedenlerden ileri geldigini grendiler.2 Yzydm ortalarmdan beri, Tanzimat hareketinin getirdigi sarsmti ve tephi yaratan reformlar silsilesi, gimdi de megrtiyet rejimini ve onun kurumlarmi.yaratungti. 'Parlamento, meb'sn, mzkere' herhalde imparatorluk halkmm ilk anda anlayabilecegi, havramlardan degildi. Meyrtiyet rejimi, ite oldugu kadar digarda da; pagkmhk ve problemler yaratiyordu. Nasil oluyordu da, aydmlanma devrinden beri Avrupa siyasal dgnnde despotik ynetimin modeli sayilan dnyaya ve zellikle Avbir toplum, anayasal rejime geiyordu. agdag rupa'mn diger okuluslu imparatorluklarmm parlamenter kurumlarma veya anayasal hareketler btnne gz attigunizda, bu yargilan hakh a karacak bir durum yok degildi. Avropa lkelerinde bile parlamenter rejimin henz sarsmtidan kurtuldugu sylenemezdi. Orta Avrupa'daki uluslar hapishanesi ve Metternich'in diktatr ynetimini yaayan kompu imparatorluk Avusturya-Macaristan, 1848'deki kanh ihtillden sonra parlamenter rejime henz yinni yedi y11nce gemigti, 1850'de Prens Schwarzenberg idaresi Sylvester Patent'le parladagittp, anayasal haklari rafa kaldirmigt1. Avusturya'mn mentoyu 1859'da talyave Prusya kargismdaki yenilgileri, 1860'ta anayasal rejime yeniden dng zorunlu laldi ve meclis 1860'ta toplandi. Ne var ki, imparatorluk da bir sre sonra Avusturya-Macaristan olarak, ikiye ayridt. tah imparatorluk milliyetlerin atigtigi bir ortam halinde idi. Anaifte yasal rejim gimdi bagka glklerle karp karyaydL 1866'daki ifte-monargi rejimine geigin getirdigi buhranlar gz nne almdigmda, parlanienter rejimin Avusturya'da oturdugunu sylemek de henz gt. Rusya anayasastz ve parlamentosuz bir devasa imparatorluktu. Kompu ran'dabu fikrin o agda mevcut olup olmadigt henz aragtirma konusudur. Btun bu gerekleri gz nne ald2gmuzda; ilk meclise geleneksiz gagkm bir meclis demekte acaba hakh miydilar? Osmanh parlamentosunun ve megrut rejimin kurulug nedenlerini tartigmak, belirtildigi gibi bu tebligin smirlan digmdadir. Biz, 1877'de toplanan ilk parlamentonun; mzkere ahykanhgi, fikri yapisi zerindeki bazi yadsiyici iddialan konu edindik. Bu balomdan ilk parlamentomuzun bir gelenege sahip olup olinadigru cevaplandirmak zorundayiz. Evet, geri Osmanh megrut meclisi, agday olan parlamentolarm atmosferinden, sosyal yapismdan daha farkh bir grnmdeydi. O agm Batih parlamentolan simfsal tabana oturan partilerin gruplagtigi, etnik sorunlarm, man-iktisadi politikanm yanmda ii sorunlarmm da tarhgildigi ve btn bu sorunlarm ele 2 Mary Mills Patrick, Under Five Sultans, London 1929,s.150. Yazar megrutt dnemde Amerikan Kiz Koleji grevlilerinden idi.

ahm; biiminin parlamento digi kaynaklardan geni; lde beslendigi kurumlardi. Avrupa, bir mddettir, tutucu hkmetlerin getirdigi statyle genel oyu kabul etmig, parlamentolar artik etnik atigmalar yamnda, simfsal ynden ii simfmm da szclgnn yapildigi siyasal temsil kurumlan haline' gelmeye baglamigt1. Ancak ilgin olan, Bismarck'm dedigi gibi genel oy ok gey degigtirmedi. "Bize oy veriyorlar," demigti. Osmanh parlamentosu ise ilk balagta smifsal temellere dayanmaktan bu meclis parlamento dii bir kurulugok, etnik gi nml idi. stelik lar silsilesiyle ve kitle rgtleri ile organik baglar iinde degildi. Tartymalar, tenkitler, zaman zaman cihz kahyordu ve lkesel sorunlardan ok, mahall sorun ve istelderi yansitan bir grnmdeydi. Geri bu durum, zellikle kalabahk nfuslu ve zengince vilyetlerin aydm nitelikli meb'slan tarafmdan, lkenin gerekleri kavrandika degigti. Ulusal sorumluluk ve konulan lkesel dzeyde ele alma egilimi dogdu. Diger yandan, bu mecliste gayrimslim ve Mslman meb'slar arasmda, burJuvagleri ve egilimleri temsil eden yelerin de bulundugu grlyordu. Ama gene de.Osmanh parlamentosu rgtl s2mfsal ikarlar, ulusal ve etnik dzeydekiisteklerin gereklegtirilmesiiin verilenmcadele aismdan; o agm okuluslu imparatorluklanmn, hatt 1905'te kurulan arhk Rusyasi 'Duma'smm atmosferine sahip degildi. Ne var ki, bu nitelik, bizatihi Osmanh megruti meclisinin, hi degilse a]Igma ve tegekkl tarzma baktigmuzda, kksz, geleneksiz bir kurum oldugunu kamtlamaya yeterli degildir. Geri Osmanh parlamentosu; endstrilegemeyen, sosyal btnlegmesi zayrf bir lkenin yapisma uygun bir mill meclisti, ama ok eskilere uzanan bir tartigma ve temsil gelenegini de devam ettirmekte idi. Ornegin, imparatorluk o tarihte, otuz yih bulan bir sredir, mahall meclis ve temsil gelenegine vilyet idasinin bnyesinde sahipti. Igte mahall halkm temsilcilerinin biimsel vilyet ynetimine Natilmasi; bir tartigma, karar alma ve elegtiri gelenegini idarenin genel bnyesi iine sokmugtu. Eu geligimi bu nedenle gzden geirmekte yarar vardir

Klsik devirden beri Osmanh eylet idaresinde temail gelenegi, merkez hkmet adma yttmeyi elde bulunduran valilerin bagvurdugu bir kurumdur. Vergilerin kolay tahsili, zarur iglerin yaptmImasi, reayanm temsilcilerinden meydana gelen kurullarm yardum ile saglamrdi. Su megveret kuralma dayanan temsil; ruhan reisler, Huistiyan reaya adma kocabaalar ve memleket egrafmm temsilcileri (yanlar) tarafmdan yerine getiriliyordu. Vergi tevzi ve tahsili, sefer anmda genken iglerin yerine getirilmesi gibi konularda yneticilere yardim gayesini taylyordu. Megveret, bugne kadar sosyal fonksiyonlari gz nne almmadan slm bir kurum olarak nitelendirilmigtir. Oysa bu, geleneksel devletin gszlgn telfi etmek iin vergi toplamadan kamu hizmetlerinin grlmesine kadar, her alanda blge ileri gelenlerinin yardimma bagvurul-

64

da grlr. baglangtta bir deAlmanya'da Rat, Rusya'da Vepedenen bu kurullar gehirierin glenzamanla sahibi degilken, vamhhk ve hkm ahsiyet mesi ve sosyal yapidaki degigmelerle hak elde etmig ve devamhhk kazanmiglardir. Trkiye'de bu tr kurumlarm devamhhk kazanmasi ve hkm ahsiyete sahip olmalan, Tanzimat'tan sonraki eyalet idaxesinde beg asir yap11an reformlarla mmkn olmugtur. Resmen Avrupa'dan bazi Balkanlaida, olarak nce de sre, daha bu sonra gereklegen facto adastnK ibns idi. rnegin, gerekleymekte adalannda k1smen Akdeniz da, Hiristiyan reayanm temsileilerinden kurulan ve demogerentos denen bu heyet; zamanla ada ahlisinin rgtlenmesinde, bagunsiz hareket etmesinde nemli bir etmen olmutu. Esasen, lkenin her yerinde bu tr kurullar ve oniarm nde gelen temsilcileri 18. yzyil sonlanndan itibabaglarmda Avrupa'da masi demektir. Ayru sistem, ortaagm
ren; merkezin ler ve devamh

gazlgnden istifade ile yrtme erkini ele alabilmigbir megveret gelenegi kurabilmiglerdir? Balkanlaida bu kurullar, zellikle 19. ymyddaMazzini'nia fikirlerinden esinlenerek rgtlenen ve ahyan, 'Diaspora Revolutionnaire'ler haline geldiler ve Balkan bagansizhgmda nemli rol oynadilar. Merkeziyeti bir atdim saytlan Tanzimat hareketi, eylet idaresinde islahuu; yeni strktrn yerleetirilmebu tr eski kurum ve geleneklerin si, kanun ve merkeziyeti bir idarenin gerekleymesi iin yeniden organize etmeyi tercih etti. Mal 1slahat iin gnderilen fevkalde yetkili muhassillarm yamna, o yerin ruhan reisleri, mfti ve ahli arasmdan seilen yelerden kurulan Muhassil Meclisleri verildi. lkzamanlar maag da alan bu meclis yeleri kapah oturumlarda; vergi tevzi, tahsili, nfia ve maarife iligkin konularda tartipyor, karar allyordu.4 Bu kurullarm yeleri, Tanzimat ncesi yan ve egrafru meydana getiren gruplardandir. Baghca yenilik Hiristibulunmas1yd1. Bunlara Mslman yeler yan ahli temsilcilerinin arada ilk zamanlar pek iltifat etmedi, hatt hakaret ettiler. Ancak zamanla birlikte ahyma gelenegi yerleyti. Uyelerin idarecilerle atipp, ahalyi kipkirttiklarma veya onlara boyun egdiklerine dair rnekler vardir. Gene yelerin birbirleriyle atipp bu kurullan bir nfuz mcadelesi alaama evirdikleri grlyor,5 1845 Lbnan olaylart ve byk devletlerin fiil mdahalesi, burada gerektirdi. Gerekte, Lbnan ayti bir idar statnn gerekleptirilmesini ile btnlegememigti. lke hibir zaman Simdiise, Fransa Marunleri, altma aldigi bu cematlerin, himayesi kigkirtiyor Drzleri ve ngiltere Cebel-i Lbnan daresi'ndesz sahibi ve gvence altmda bulunmalarmi
3 Bu konada Prof. H. onun Chicago

8.13-28. 4 Bkz. . Ortayh, Tantimat'tan Sonra Mahalltidareler, Ankara 1974, 5 A.g.e., s. 13-28.

nalok bir makale hazirlamaktad1r Bizim derslerine dayanmaktadir. niversitesi'ndeki

bu hkmmz,

istiyorlardi. Byk devletler ve Osmanh temsileilerinden kurulu komisNizmnmesi'ni hazirlad1.6 yon, 9 Haziran 1861 tarihli Cebel-i Lbnan yenilendi Eyll1864'de statyd. 16 ve imparatorlugun bir Bu yilhk kaldi. kadar yrrlkte sonuna H1ristiyan bir mutasarrifm ynetiminde, ahliyi teykil eden cematlerden her biri (Marun, Drz, Melkit), mutasarnfm yanmda bir vekile sahip olacak, gene bu cematlerin ikiger yesinden kurulu bir merkez meclis seilecekti. Bu agm zerk stt, Avnipahlarca btn lkede uygulatilmak istendi. Ancak Osmanh yneticileri, bagta A. Cevdet Paya olmak ze, daha mutedil ve merkez hkmetin etkisine aak bir umum stat hazirladilar. Bu 1864 Vilyet Nizmnmesi'dir. Yaygm gekilde uygulanmasa bile, ilk anda bazi vilyetlerde sratle yrr1ge kondu. Burada Mslim ve gayrimslim vilayet meclisi yeleri cematlerce seilmiyor, vilyet ynetiminin gsterdigi adaylan, belli miktar vergi verenler seiyordu. Kaza,1iv ve vilyet kademesinde yapilan seimin sonu1an vali tarafmdan tasdik edilerek, adaylarm yeligi kesinlegiyordu? Meclisler, mfti ve cematlerin ruhan misleri digmda, seimle gelen iki Mslim ve iki de gayrimslim yeden mtegekkildir. Vilyet, liv ve kaza idare meclisleri bylece; vali, mutasarnf ve kaymakam yamnda icra bir organ olmaktan ok bir karar ve istigam orgam olarak bulunuyor. Maalesef toplantilar gizli oldugundan, hibirinin mzkere usul hakkmda bilgi edinecegimiz belgelere sahip degiliz. Ancak ilk parlamentobir gr verenun mzkem havasmdaki ahgkanhk bize bu konuda da biliyor. Sistemin yaygmlagtmhp son geklini almasi, 1871 Nizmnmesi ile mmkn oldu. Bu stat apagi yukan imparatorlugun sonuna, 1916 tarihli Vilyet Kann-1 Muvakkatimn ikanlmasma kadar devam edecektix. 1871 Vilyet Nizmnmesi ile, her sancak ve kaza merkezinde idare meclisleri ve vilyette de vilyet idare meclisi teykil edildi. 1871 Nizmnmesi meclisleri yaygm hale getirmigtir. 1871 Nizmnmesi ile gelen yeni bir kurum da; vilyet umm meclisleridir ki, her livdan seilen temsilciler, merkezde valiyle vilyet sorunlanm tartipp, temenni mahiyetinde karar aldiklan yllhk toplantilar yaparlardi. "Bu meclislerin hepsinin yeleri kaza, liv ve vilyet dzeyinde kademeli olarak seilic Seim idari mirlerin onayiyla kesinlegir. Tabi ye olan ruhan reisler ve mfti digmda, iki Mslim iki de gayrimslim ye seilir," demigtik Gayrimslim yelerin sayisiyla ilgili bu hkm, Ru-

65

6 Nizamnmenin etrafh bir tahlili iin bkz. smailHakki Bey, Hukuk-t idare, L lasun, L tab't Dersadet Kanaat Matbaasi, 1327, s. 3045. 7 Bkz. Dstr, L tertib, c.1, s. 608.

meli vilyetlerinde dikkatte uygulannug, Anadolu vilyetlerinde pek dikkatlice uygulanmamigtir, Babil kulesini andiran bir etnik yapiya sahip olan Mezopotamya vilyetlerinde ise, zellikle uygulanmigti. Zaten bu vilyetlerin rengrenk idare meclislerindeki etnik atigmalar; bir "Arbiter Mundi Ottomanorum" rolndeki valilere genig inisiyatif ve yetki kazandirnugtir.S Bir anlaimanm olmadigt bu yerlenie, harc-1 lem igler hari, nemli hibir konu grglemezdi. Onemli sorunlar ise, devlet kapisinm gizliligi ardmda zm beklemek zorundaydalar. Engelhardt, "Valiler meclislerin bu kozmopolit yapisma sigmarak, konsoloslann taleplerini de rahat reddedebiliyorlardi," demektedir? 1877 meclisinin meb'slar yeniden yapilan, umm seimlerle degil de, zaten seilmig sayilan, vilyet idare meclisindeki bu yelerin meb'sluk sifatmlkazanmasiyla kurulmugtur. Nitekim Engelhardt, valilerin meb'sluk sifatmi ok defa kendi arzulayip, gvendikleri kimselere deta tevcih ettiklerini ilve ediyor ve diyordu ki: "Valiler kendi adamlanna, kendi yetigtirmeleri olan memur ve agar mltezimlerine meb'sluk s1fatim tevcih ettiler."10 Bununla beraber gelen meb'slar; tartigma, seim gibi konularda bir teerbe sahibi idiler ve bunu stanbul meb'slarma bir stn1kleri olarak kabul ediyorlardt.11 Bu konuda ilgin bir yn de, Osmanh parlamentosunun semenlig; verilen vergiye gre, varhkh simflara mnhasir bir imtiyaz olarak birakma elimlidir.12 Istanbul vilyetiilk defa seim gryordu. Burada ilk semerder mahalle muhtar ve imamlannca tesbit edildiler. Seimlerin sonucunda; evvelce tesbit edilen kontenjan dolmamigt1. Meclise 33' gayrimslim olmak zere 99 meb's gelmigti.13 Rumeli meb'slan, yan yanya Mslim meb'slan byk lde Mslman'di. Meve gayrimslim, Anadolu
8 1875yllmda Diyarbalar vilayet idi ve meeliside bylerenkli bir yapida idi. Meclis tarihte egi grlmemig bir ruhban prasi hali arz ediyordu. 2 mslim ve 2 gayrimslim seilmig ye d1;mda; Rum metmpolidi, Ermeni Protestan episkoposu, Gildan metropolidi, Ermeni Ggoryan murahhas vekili, Ermeni Katolik murahhas vekili, Sryan murahhas vekili, Sryan Katolik murahhas vekih ve mfti bulunuyordu. Skz. Slname-iVilayet-iDiyarbalor,sene 1292, 'Meclis-i Idare-i Vilayet' blm.

9 Engelhardt, Trkiye ve Tanzimat, ev. Ali Regad, stanbul 1328, s. 98. 10 A.g.e., s. 354-355. Siyasal parti gibi kuruluglar olmadigmdan bir seim yapilsa da aym kimseler meb's olurdu. 11 Edirne Meb'su Rasim Bey "Biz tagrahyiz. Bu igi elbette daha iyi biliriz. Biz ibtida-i Tanzimattan beri bu igin iindeyiz. stanbul daha bu sene intihaba girdi." H. T. Us, MMZB, 7 Nisan 1977 oturumu, s. 84-85. 12 A.g.e., 18 Nisan 1877 oturumu, s. 32. Meb'slar intihab hakkma mlik olacaklarm 200 veya 500 kurug senev vergi vermeleri konusunu tartiglyor, umum seim hakkmdan sz eden yoktur. 13 Slnme-i Deviet-i Aliyye-i Osmaniyye, sene 1295 (1878), s. 102'de Heyet-i Meb'sn azasi veriliyor. 110. sahifede ise yan azasmm isimleri var. (8 gayrimslim 37 Mslim.)

zopotamya ve Arabistan meb'slan arasmda tek tk Hiristiyanlar vardi. Bu sonuncular, mecliste hkmetin ve Mslman meb'slann grglerini destekliyorlardi. Vilyet meclislerinin iinden yapalan seimle, deta bir 'Vilyet Meclisleri Umm Heyeti' meydana gelmigti. Meclis-i Meb'syn tagra megveret meclisleri gibiydi. Bu nedenIe ilk parlamentosivrilen, rgtsel ve muz; kkl smifsal, politik nitelikli mcadelelerde suufsal taban1 temsilen geIen yelerden degil, bu mahall temsilcilerden meydana geliyor ve buna uygun bir fikri yapiya sahip bulunuyordu. '(ilyet idare meclislerinin ve diger kurullarm (Temyiz I3vni, Nfta, Ziraat, Maarif Komisyonu gibi) birok nfuzlu yesi, meb's olmugtu. rnegin,Kastamonu meb'slan; 1867-1876 yillart arasmda vilyet idare mecUsinde deta demirbag ye olarak bulunan, Haci Mustafa Efendi ile Salim Efendi idi. Gene Suriye meb'slarmdan Nikola Nakkap Efendi 1869'dan beri vilyet meclisinde idi. Bursa Vilyeti Meclis-i dare azhBahaeddin Efendi ile aym meclis yeleberi yrten Seyh gim1870'ten olarak rinden Pavlos Pavlidi Efendi Hdavendigr vilyeti meb'slan geldiler.14Bu rnekler ogaltilabilir ve byle olmasi da bu gartlarda doSeim her geyden nce bir rgr sorunudur. Osmanh lkesinin bu gald1. konuda bir tecrbesi yoktu. Sonra temsi1cilik ve meb'sluk gibi sifatlar iin, herkes nce vilyetlerde bu niteligi kazananlati uygun gryordu. Bu nitelik, agdag Avrupa parlamentolarmm tersine Osmanh parlamengrast' haline getirecek kadar agir basmaktaydi. Sitosunu bir yasal par tiler; sendikalar gibi kuruluglarm siyasal hayatta nemli rol oynadigi lkelerde; meb'slar mahall temsileilik niteligini kaybeder ve ulusal temsilcilik niteligini kazamr. Geri Osmanh meb'slan bu konuda luzh bir evrim geirip, kayda deger rnekler verdiler. Ancak mahalE temsilcilik nitelikleri dolay2siyla genel oy gibi bir fikirden de yoksundular. Tersine vilayet kurullanrida oldugu gibi iki dereceli seimi savunuyorlard1.15 Genel oy lkesel apta faaliyet gsteren sendika ve smif partileri gibi kuruluglardan gelen temsileilerin savunacagi bir konudur. Meb'slar ilk anda bir lkenin sorunlarina tmuyle sahip ikan kipiler degil; kendi blgelerinin dertlerini anlatmaya gelen kimseler niteliMaamafih, bu durum zamanla degigti. Meclislerin mzakere gindeydi. ve ynetim tarzi, megrut meclise de sinmieti. Reis Ahmed Vefik Papa, eski bir valiydi, kargismdaki meb'slar da eski vilyet meclisIeri uyeleri... Onlarm terikit, temenni ve taleplerini; A. Vefik Paga, bir valinin despotlugu ve hazircevaphgiiinde karyihyor, mzkere usuln kendi saptiyor, yer yer hagin davrarular ve azarlamalarla oturumlari ynetiyordu.
'vilyetter

14 Vilyet tegkiltula ait kayatlar dzgn degildir Bundan bagka, baza vilyet salnmelerinin eksik olmass, tam bir istatistik tablo hazirlamanuza engel oldu. Bununla beraber hkm dogrulayacak rnek, salnmelerde dahi bir hayli oktur. 15

. Ortayh,

Tanzimat'fan Sonra Mahalif Idarder, s. 84,

68

I. mecliste, etnik ikarlar bile daha ok blgesel bir hava iinde savunuluvilyet ve belediye kanunlan tartigihrken, stanbul'un yordu. rnegin, Bu parimtiyaztmdan yakmmayl meb'slar det haline getirmilerdi.16 tiklarist egilimin; mill bir politika gr ve savunuculuguna evrilebilmesi iin zaman geti. Gene.de tenkitler; idarenin genel yapismdan ok, falan veya filan vilyetin yolsuz valisi, lursiz defterdan zerinde yogunlagiyordu... Blgecilik Mslumarilar kadar gayrimslim meb'slarda da grluyordu, Rumeli Hiristiyanlarmm blgesel milliyeti ve hatt burjunitelikteki isteklerine, Mezopotamya Hiristtyanlan hi de va-milliyeti nitelikte olmayan, tamamen yerel ikarlanm savunan itirazlarla ayni dayorlardi:17 kargi Osmanh parlamentosunun; kurulugu iin yapilan seim ve seilen meb'slarm muzkere ahgkanhgi ile mevcut taleplerinin niteligi aismdan temelini; vilyet ynetiminin organlan olan, mahall idare meclisleMeclisin, ilk zamanki atmosferini de gene bu meclisri olugturmaktadir. lerin fikir iklimi etkiliyordu. Bu zellik, zamanla zellikle II. yasama dneminde giderek kaybolmaya yz tutacaktir. Unutmayalim ki, 1877 meclisi Trk parlamento hayatmda, 1960'lara kadar gze arpmayan bir cesaretin rnegini vermig, tabu sayilan dig politika konusunda aktif bir izleyicilik ve tartigma ortamma girmigti. Bunun geni lde parti disiplininin ve siyas parti gruplarinm bulunmaylgmdan ileri geldigine gp1877 tarihli oturum, s, 120. Kastamon Meb'su Salim Efendi: 16 MMZC16.Nisan ise belediye daire"Kantar ve esnaf rsumu tagralarda maliyeye ait, stanbul'da " igin bir istisnadir 1erine verilmig. Eu stanbul gibi bir gehir yaparsantz olur." 23 Nisan 1877 taReis A. V. Paga: "Siz de stanbul rihli oturum, az vergi verir. Astarcriar Kethdas: Ahmed Efendi. "Zannolunuyor ki, stanbul tigimiz suya kadar vergi veririz. Galiba tagra halki suyu bedava iiyordu. Simdi bir de pencerelerimize vergi koymak istiyorlar." Mehmet A. H. Efendi (Sivas): halki da vergiler verirler de, tagra halla ile mbundan sonra, stanbul "nallah savi olurlar." Gerakte anayasanm 12. maddesine gre, "Bagkent stanbul'dur ve diger beldelerden fark ve imtiyaza yok tur Ancak belediye ve vilayet kanunlan bu maddeye ruhen uygun degildir. s.83-85. 17 lberOrtayh, Tanzimat'tan Sonra Mahall idareler, (Selnikli Mihalaki ve Vasilaki ile Yanya'dan rneginRumeli meb'slanndan Jugiri Kantan:1) nahiye, kaza, liv ve vilyet idare meclislerine ye seilirken Muslim-gayrimuslim aynm ve orammn kaldmlmasmi istediler. Bu milliyeti bir grgt. Rumeli ve Oniki Adalar'da Rumlar ogunluktu. Buna karp Suriye meb'su 9e diger Mezopotamya vilyetierinin Hiristiyan meb'slan direndi. MMZC 7 Nisan 1877 tarihli oturumu, s. 8085. Suriye Meb'su Nufel Bey: "ok olan cemnt azayi seer, brleri seilmeden kahr." Salim Efendi (Kastamonu): "Meb'su oldugum Kastamoni'da begyzbin slmvardar. Topu drtbin Haristiyan bulunur. Eger yan yanya olmazsa Hiristiyan'dan hi aza olmaz." Suriye'nin Hiristiyan meb'slan, Osmanh tebaasmm birlik ve btnlg zerine nutuklar atarak, neriyi nlyorIar.
"
-

s. 157.

he yoktur. lkparlamentomuz, digerlerinin tersine siyasal grup ve partilerden ok, vilyet temsilcilerinin olugturdugu bir kurumdu. Meb'sn Meclisi'nin bu niteligi yanMeclisi'nde gr1emez.mpaolugan ve yeleri ratorlugun yksek rtbeli blokrat ve askerlerinden tayinle gelen Meclis-i Ayan; birinci meclisin tersine yerel sorunlar konusunda ya bilgi sahibi degildi, ya debunlan tartigmaya tenezzl etmiyordu. Maamafih bu kurulun hukuk ve id are alanmdaki tecrbe ve bilgi stunlgn gz ardi edemeyiz. Umum politika, i ve dig siyaset sorunlarmda da, saltanata saygih ve hkmet' fikrinin gizlilik ilkesine baghydilar. O yzden onlar da ynetici elitin tutumu ierisinde bir geyi tartigip itiraz etmemeye, irde-i seniyyenin buyunlugunu beklemeye hazirdilar. ilk yasama organlan arasmdaki bu derin fark, yelerinin yapisal kkeninden ileri gelmektedir.
'hikmet-i

69

70

IL Abdlhamid Devrinde Tagra Brokrasisinde Gayrimslimler'

Sultan II. Abdlhamid devri, Osmanh mparatorlugu'nun, yani Ortadogu-Akdeniz imparatorluklarmin nc ve sonuncusunun alb asar sren hayatamn son otuz yihm kapsar. Bundan sonra bu tip imparatorluklar, bir drdncs olmamak zere tarihin mah olmugtur. Kugkustz Osmanh mirast halen bu lkelerde kltrel, siyas izleriyle, yaayan bir tarih olarak devam etmektedir. Bu yaayan tarih, her zaman tath amlar ve izier olarak degil; Balkanlar'da ve Ortadogu'da oldugu gibi kan ve barutla da kendisini hissettirmektedir, Bu nedenle Osmanh asirlanmn her biri gibi Hamidiyye dnemi de gittike artan bir alka ve aragtirmaya konu olmak durumundadir. Sultan II Abdlhamid'den sonraki on yilda imparatorluk; Balkanlatdaki hkimiyetini kaybedip, gnmz simrlarma dogru Akdeniz adalanndan ekilecek ve nihayet Birinci Cihan Savagi sonunda bugnk anavatan topraklarm mdafaa iin yeni bir savagm baglamasi gerekecektir.Asimda, hkmdarm tahta ilagmm hemen ardmdan baglayan Trk-Rus Savagi ile Balkan topraklari Ayastefanos Antlagmasi'yIa hemen tamamen elden tkmigken, 1878 Berlin Antlaymasi'nda yapilan tashihle imparatorluk Balkanlaf da otuz yll daha yagayabilmitir. Ancak bu hkimiyet, artik idare ve maliyeye yogun Avtalepleri rupa mdahalesi ve Avrupa devletlerinin tkenmeyen islaht srm, imparatorluk dig polizerine islaht proje ve uygulamalarlyla tikada gerek Avrupa devletleri, gerekse yeni Balkan devletleri ve prenslikleri arasmda denge diplomasisine ynelik bir siyaset devrine girmigtir. Bu bakimdan 1878-1908 arasi, zellikle Rumeli vilyetierinde gerek memurnin etnik kompozisyonundaki degigiklikler, gerekse Marif Nezreti ve Dahillye Nezreti'ne bagh pubeler; adliye tegkilti ve jandarmad-aki islaht konusunda yeni vecheler, yeni uygulamalar gstermektedir. Osmanh tagra brokrasisinin bu yeni devrini anlamak iin, ikan kanun ve talimatnmeler kadar; brokratik igleyii takip edebilecegimiz Sicill-i Ahvl gibibiyografik kay2tlarm,devrin vilyet gazetelerinin taranmasmdan ve nihayet son senelerde argivlerimizde tasnif edilip aragtiricilara
*

Sultan1L Abdlhamid ve Devri Semineri, 27-29 Mayis 1992, EF, Tarth Aragtirma 1993, s. 163-171. Merkezi, stanbul

ailan Rumeli MfettigligiEvrkt ve Ylldiz belgelerinin yeni tasnif edilen kisunlarmdan nemli bilgiler elde edilecegi aiktir. Bundan bagka, gerek Osmanh ve gerekse Avrupa basuu, yeni kurulan muhtar statdeki Bulgar Prensligi'nin aryivleri ve bizdebulunmayan gazete koleksiyonlan ile DoguRumeli basuu; Balkan devletlerinin benzer malzemesi yeni bilgiler getirecektir. Hi kugkusuz nemli bir kaynak devrin byk devletlerinin argivleridir. Nasil Osmanh argivleri, Rusya ve Almanya ve Avusturya iin ok nemli ise ve bu lkelerin mill tarihleri bizim argiv malzmmizle yeni bilgi ve yonunlar kazaamaktaysa; bizim imparatorluk tarihimiz de, bu lkelerin benzer malzemesi ile yeni boyutlar ilve edilerek yazilabilir. Aragtirmacilarumzm kullanmaya bagladiklan Britanya argivleri (Public Reconi Office), Fransiz Digigleri ve diger aryivleri, Avusturya-Macaristan'in argivleri (Haus Hof und Staatsarchive) ve diger fonla n, Alman argivleri (son olarak Demokratik Alman Cumhuriyeti'nden geen Postdam'daki Zentral Staatsarchiv bizim tarihiler tarafmdan pek kullamlmamigtir), Rusya argivleri bu konularda zengin malzemeye saherhalde Balkanlar, Suriye ve Filistin'dehiptir. zellikle sonuncusunun ki konsolosluk agt bakunmdan 19. yzyilm ikinci yansi iin zengin olaylan ierdigi, yapilan negriyattan anlalmaktadar. Osmanh Rumelisi ve Suriye-Filistin'deki olaylarm ve problemlerin anlayilmasi iin bu gibi argiv malzemesi kamilmaz olmaktadir. Galiba Sultan II. Abdlhamid devrinin byk problemleri ve bu problemlerin nasil zldgne dair yap11an c1hz degerlendirmeler digmda, bir devrin kompozisyonunu izebilmek iin bu gibi kaynaklarm gerekliligi aiktir.1 IL Abdulhamid devrinde isnparatorlugun idar cografyasmda gze arpan ilk husus, bazi muhtar idarelerin mevcudiyetidir. Bunlar; Bulgar Prensligi, sonradan prensin vali tayin edilmesiyle Bulgaristan'la btn1eyecek olan ama Berlin Kongresi'nden beri zel bir idamsi olan Dogu Rumeli (yani Filibe'nin merkez oldugu Gney Bulgaristan), Sisam Emareti, Cebel-i Lbnan Mutasarrifhgi ve ngiliziggalindeki Misir HidivliBu blgelerin idasinde Bblli'nin farkh, fakat belirli llerde gi'dir. mdahaleci bir m1, ayni zamanda da tarudigr imeiyaziar vardfr. Mesel, merkez idare sistemi iinde olmalarma tagmen, gerek parlamenter rejimin igleyisi, gerekse sansur gibi idar tedbirlerin uygulanmasi a1smdan Dogu Rumeli ve Cebel-i Lbnan'da farkh grnm ve problemler oldugu anlagdmaktadir?

IL Abdlhamid devrinde Yildiz Sarayt'tun Bbil'yi glgede biraktigive idarenin bazi blmlerinin paralelinin sarayda kuruldugu oka
1 Bu konuda bkz. . Ortayh, 'kindAbdlhamid Dneminde Anayasal Rejim Sorunu', Trkiye'de DemokrasiHareketferi, HEF Dergisi, c. 11,1986, s. 55-61. 2 Lbnan'daki sansr iin Donald J.Cioeta, "Ottoman Censorship in Lelbanon and Syria", IJMES, 10/1979, s. 167 vd.

72

tekrarlanan ve dogruluk pay1olan bir vakladir. Vilyetlerden ve hariteki sefaretlerimizden devamh bilgi akipi, Yildiz Sarayl'nda Mbeyn-i Umm ve Bagkitbetofislerini yirmi drt saat faaliyete sevk etmektedir. Bu dnemde Bagkitbet ve tahriratta Mlkiye Mektebi'nin baarth mezunlarmdan alman gen ktibler gece nbetine de kahrlar ve telgraf baymda gelen tahrirati kabul ederler, vilyetler gibi sfer da devamh sarayla yazigir ve nce oraya mracaat ederlerdi. Thnuslu Hayreddin Paa'nm sadrazam olarak itiraz ettigi noktalardan birincisi budur. Verdigi lyihada, Bablli'nin atlanmasi ve bilgi akigmm digmda btrakilmasmdan ikyet etmigti? Bu durum maalesef bazi valileri ve Salih Mnir Paya gidaha ok gze arbi sferayi devlet galerisinde Bbil nazirlarmdan Bilindigi IL Abdlhamid Sultan haline zere portreler getirmigtir. pan imparatorlukta teftig gezilerinde bulunmazdi. Fakat raporlarm ve szl haberlerin digmda, devamh fotograflarla memlik-i mahrusamn her ka gesindeki ahlnin det ve kiyafetinden, trenlerden, inat ve auan eserlerden haberdar olurdu. Bu egsiz, zengin albm koleksiyonu yakm tarihiligimiz iin yol gsterici bir kaynaktir Yukarida belirttigimiz duruma ragmen Bb1li fonksiyonlarun kaybetmig bir brokratik makine degildir. Kayitlardan ve aryiv tasniflerinden de grlmektedir ki, tagra ile olan yazismalar daha abuk takip edilmekte, ihtisaslagma arttigmdan abuk degerlendirilmekte, faaliyet ve iq hacmi artmasma ragmen bu ihtisaslagma iglerin takibini daha kolaylagttrmaktadir. Lyihalarda birtakun meselelerin, Tanzimat dneminin ehliyetli brokratlarmdan eksik kalmayan bir vukufla ele almdigt grlmektedir. Yazigmalarda tezkirelerin (arz tezkiresi) leffinden anlapIdigma gre ast ve stler arasmda evrakm ulay1m srati artmigtir. Bunun yam bamda evvelki devirlere nazaran nemli bir fark grlmektedir; bazz meselelerin halli iin (islah-1sanayi, demiryolu, nafia ve maarif gibi) projeler hazirland1, bu lyihalakaleme ahndigi grlmektedir. rm ogu ehliyetli brokratlar.tarafmdan Kisaca bmkrasi uzman ve teknokrat bir karakter kazanmaya baglamigdeTanzimat asrmdaki modernlegmesi tir. Trkiye mparatorlugu'nun vam etmektedir.

Tara idamsi merkez brokrasinin bu geligmelerinden etkilenmektedir, IL Abdlhamid dneminde tagra brokrasisinin iki ana zelligi vard. Birincizellik; memur sayismdaki artig tir. Herhangi bir vilyetin salnmelerinde belirli arahklarla yapuacak rnekleme ve say1mda bunu memurlarm Bu bilgi ve yeteneklerinde dzelme grlr; ngrrz, mekteplerin mezunlari bu brokraside yerlerini artik l merkezdeki k artan oranda ahrlar. Bundan bagka, vilyet gazeteleri gibi organiari takip ettigimizde bir tr rapor ve izleme olaya grlmekte, bazi idareciler bu
3 VL cz, 4. bnleminMahmud Kemal nal, Osmanh Deurinde Son Sadrazamlar, baski, s. 943 ve sz geen 21 Ca 1296/13 Mayis 1879 tarihli arize, s. 946-951.

nedenle faaliyet gstermekte ve taltif beklemektedirler. Egitimin sonulan almmaya baglanmigttr. Nitekim Sicill-i Ahvl defterlerinde yapilan taramalarda kk ve byk memurlarm biyografilerinde bunu grmek mmkndr. 1296 H/1879'da kurulan 'Sicill-iAhvl Komisyonu' mtesenelerde akip ilk anda 92.137 tane her riitbeden memurun kaydiyla hem devlet hayatma hizmet etmig ve hem de tarihiligimiz iin 196 adet Bylelikle ilerideki bir taraciltten olugan byk bir kaynak birakm19ti.4 birok zellikle-. brokrasisi Abdlhamid devrinin tasnifle tagra ma ve riyle daha lyi anlagilacaktir. Bu kayitlar yeni bilgiler verir, hatt bu kay1tlarda grlen bazi okullara maarif tarihiyle ilgili ahymalarda rastlanmamaktadir. megin;Fransiz asilh olup Osmanh tabiyetine geen parl Chariten)'in Dersadet'te alti sene masonlar (duvarci(Charles Saritene hk) mektebine devam ettigi belirtiliyor.5 Bu okul zerinde bilgi yoktur. Bir bagka konu burada memurlarm dilbilgisidir. Aika grlyor ki; arasmda bile 2-3 dil bilenler Rumeli vilyetlerinde kk memurlann Bilindigi zere Tanzimat asunm mekalabahk bir grup olugturmaktadar. (Mlkiye Mektebi, Hukuk kurumlari mur yetistiren yksek grenim Mektebi Mektebi, bilhassa Nuvvb ve Mekteb-i Sultan gibi) IL AbdlInukemmellegme islahat geirmekte, ayn1 gekilde hamid devrinde ve brokrasisine gerekli eleda egitim kurumlari tagra teknokrat yetiytiren brokrasi, ihtisaslaan baglamaktadirlar. saglamaya htisaslagan mam egitimden gidasun almaktadir; ikincizellik, tagra brokrasisinde artan sayida gayrimslim memur istihdamidir. zellikle son zamanda tasnife cetvellere rastlanbaza bu konuda Mfettigligi Evrki'nda Rumeli ailan maktadu ki, apagida bunlarm tahlilini yapacag1z. Esasen Osmanh yksek egitim kurumlarma Tanzimat baymdan beri belirli kontenjanla (gayrimslim nfus te bir diye tahmin edildiginden, gayrimslim milletlerden talebe de te bir oramnda) gayrimslim milletlerin genlerinin ahndigt grlyor. Mesel, gerek Ermeni cemati, gerekse sonradan mstakl ekserlya haline gelen Bulgarlar, Rum-Ortodoks kontenjan aleyistemighine Mekteb-i Tibbiyye'de kendi kontenjanlanmn artmlmasun etmigti.6 ler, Bbtl de bu mracaati kabul Diger yandan tagra vilyetlerinde 18. yzyddan beri belli ofislerde ve zellikle ma1 grevleri yerine getirme konusunda gayrimslimlerin etkinligi artmaktaydi. Mesel Suriye'de Musevt Farh ailesi malt igler ykmlenmigti ve sarraflik yapmaktaydi. Bunlarm devlet nezdindeki raPakipleri Huistiyan Bahr ailesiydi. 1840'a kadar sren Misirh brahim mttefik Mslmanlari da yerel Hiristiyanlar devrinde, ga'nm ynetimi
.

73

4 Atila

1992/66, s. 34 vd.

etin,'SiciH-i Ahval

Defterferi', Trk Dunyas: Taril: Dergisi, Haziran

5 BOA, Siciu-i Ahod! Defterferi,c.12, s 391. 6 BOA, .,MV., 12 N 1273/6 Mayas 1857 tarihii arz tezkiresi ve leffi.

74

olarak celp edip Farhlerin nfuzunu kudilarsa da, Osmanh otoritesinin tesisinden soura durmn degigti.7 Rumeli eyletlerinde de gayrimslimlerin bu gekilde baz1idar grevler edindigi; en azmdan 18. yzyil bagmdan beri bazi muhtar gehir ynetimlerinin ortaya aktigi, Bosna'daki baz1 merkezlenie ve Arnavutluk'ta Voskopoj gibi merRezierde gayrimslimlerin idar grevler edindigi grlmekteydi? Tanzimat'tan sonra meclis-i idareler ve nfia ve ziraat komisyonlari, Menfi-i Ummiyye sandiklari gibi komisyonlarda ve Vilyet Temyiz Dvm ve karma ticagayrimslim yeler bulunmaktaydi. Giderek merret mahkemelerinde kez idarenin tagra pubelerinde, mahkemelerde gayrimslim memur, hkim ve zabita sayisi artti Bunlar her zaman mahall memurlar degildi; gittike merkezden tayin edilen gayrimslirn memurlar da grlyordu. Gayrimslim memurlar merkez.idarenin temsilcileri olarak teknik adliyeye, dahiliye fen dallarmm digmda silk-i ve zabitaya intisab ve ederlerdi. Eu geligmeyi dig Hiristlyan devletterin baskisma baglayarak aipklamak pek dogru degildir. Devlet hayatmdaki kozmopolitizmin 18. yzyildan beri gekillenmesi ve 19. yzyilda zellikle laik egitim kurumIarmm yetigtirdigi gayrimuslim gen1erin tipki Mslmanlar gibi hizmete girip muhtelif yerlere tayin edilmesi sr konusudur. Bylelikle Tanzimat dneminde bu alanda gelenekselbmkrasinin bir kahbl degigmekte, yeni bir geligmegrlmektedir. olan Manastn'dan 26 Za 1321/19 Nitekim Rumeli vilyetlerinden Mart 1904 ve Selnik'ten 9 Za 1321/26 Subat 1904 tarihinde mektb-i vilyet kaleminden sadrete gnderilen tezkire ve Kosova vilyeti iin Rumeli Vilyt-i Sahanesi Mfettig-i Umumhgi memuriyeti celilesinden alman kaleme 16 Za 1321/4 Mart 1904 tarihli tezkirede, "Dahil-i vilyetmlkiye hdemt-i de ve adliye ve mliye ve sirede teb-yi Hiristiyaniyye'den olarak mstahdem bulunan bi'l-umum memurnin isim ve milletleriyle nev' memuriyet ve tarih-i tyin ve mikdar-1 maaglarm1 ve nereli olduklariru mbeyyin bir defterin lzum-1 tanzimi hakkmda irde zerine leffen takdim kilman" defterlerde* memurlarm knyeleri gz nne ahorsa bu gereke grlyor. Berlin Kongresi'nden sonra, Rumeli islahat meselesi Osmanh Devleti'nin Avrupa devletleriyle zitlagtigt bir konudur. Bu gibi cetveller sadece bu gibi beynelmilel mdahaleye bir cevap iin mi hazirlamyordu? Belki evet, ama devletin kendi i teykiltma
of Palestine 7 Moshe Ma'oz, "Changes in the position of the Jewishcommunities and Syria...' , Studies on Palestine dwing the Ottoman Period, ed. M. Ma'oz, Magnes

press, Jerusalem1975,s. 146-151. 8 Virginia Paskaleva, 'Die Wirtschaftsbeziehungen der Bulgarischen Gebiete mit Mitteleuropa im 18. und 19. Jahrhundert',Wirtschaftswege Hermann Kellenbenz Fesfschrift, Klett Gotta 1978, s. 169. 9 BOA, Rumeli MfettipHgi Urnum Evrah, TFR-1-UM 21.12.1321 tarbli evrak no: 2907/2, 3, 4, 7, 9, 10'daki cetveller.

ve artan Makedonya Balkan milliyetiliginin kontrol iin bu hususlara nem verdigi agikrdir. Eu konu henz genig bir aragtirmaya ve tartigmaya aiktir Bu vakte kadar Osmanh memu2ninin tetkikalmda istatistik malmata pek rastlanmtyor. Carter Findley'in son devir brokrasisinde araytirdigi gayrimslimler daha ok merkez ofisler ve hassaten. Hariclye Nezreti ile smirhdir.10 Sz geen Rumeli vilayetierindeki Hiristiyan ve Musev memurlarm cetveline baktigimizda, nemlice ve yksek rtbeli olanlarmm gerkez hukmetin tayiniyle geldiWeri ve mahall halktan olmadiklan grulmektedir. rneginManastar vilyetine bakahm Acemyan Efendi (Nfia mhendisi) Dersadetli bir Ermeni'dir. Ovakim Mutafyan Efendi (kondktr) nyelibir Ermeni'dir. Kiryos Efendi (merkez idadt Rumca ve Fransizca muallimi) Konya Akgehir Rumlarmdandir, Florina kazas2 kaymakam muavini Bedros Efendi Sivas Ermenilerindendir. Mahkeme-i bidayet azasmdan Filip Yuvakis Efendi, Kayseri Rumu'dur. Gene aym mahkeme azasmdan Anastas Efendi Ankara Rumlarmdandir (TFR-IUM-1321-12-26-2907/4). Manastir vilyeti vali muavini stefanaki Bey stanbul Rumlarmdand1r.Adliye mfettigi Paskal Efendi stanbulErmenilerindendir. Bidayet Mahkemesi'nin drt azasi istanbul Ermenilerinden, diger drt azasi stanbulRumlarmdandir. Selanik vilyeti vali muavini Kostantinidi Papa stanbul Rumu'dur. Selnik mahkeme azalan iinde AnadoIulu Ermeni, Rum ve Sryanler gze arpmaktadtr (TFRI-UM- 1321-12-26 2907/2). Ohri vilyeti bidayet mahkemesi reisi Filip Efendi Kayseri Rumu'dur (TFR-I-UM-1321-21 2907/3). Bunun gibi Kosova vilyeti mahkeme-i istinaf azasmdan Yakob Faik Efendi Diyarbakarh bir Sryan'dir. Aym mahkeme azasmdan Corci Efendi Diyarbakirh Kaldan'dir. Diger iki azamn biri Kayserili Rum ve digeri Sivash Ermeni'dir (TFR-I-UM-1321-12-26, 2907/7). Listeler renkli bir biimde uzamaktadir. Bulgar, Ulah, Msevler daha ok yerel memuriyetlerde posta ve maliye dairesinde veya kompu sancaklarda gretmenlik grevinde bulunmaktadirlar. Maamafih Musev memurlarm maliye ofisinde nemlice bir oranda grevde oldugu gze arpmaktadir Bu uzun listeleri teferruatiyla nakletmek makalenin samrlarim agacagmdan, ancak bazi rakamlar vererek konuyu kapatmak gerekmektedir. Du defterlerden akarttiguniz hlsa rakamlar gyle sunulabilir: Yukanda ele ahnan Manastir vilyeti defterine gre; 37 Rum-Ortodoks, 10 Ermeni,2 Katolik (bunJar Makedonya ve BulgarKatoJik kilisesine bagh yem] memurlar), 4 U1ah, 3 Musev memur ve Bulgar ve Sirb vardir. 1gin olan Fener Patrikhanesi Bulgar Eksarhhk Kilisesi'ni hl tammamasma ragtnen (bu tamma ancak Ikinci Dnya Savagi'ndan sonra oldu) Bbil bu kilisenin cematini mstakilen zikretmektedir. Kosova vilyetinde ise; Dahiliye dairesinde 1
10 Carter V. Findley, Ottoman Civil Ocialdom, Princeton 1989, s. M3.

75

76

Katolik, 2 Rum, 1 Musevi vardtr. Adliye dairesinde 1 Sryan, 1 Kaldan, 4 Rum, 4 Ermeni, S Bulgar, 11 Ortodoks (Sirp ve Ulah kastediliyor olmah) ve 1 Musevt vardir. Maliye dairesinde 2 Bulgar ve 1 Ortodoks, Maarif dairesinde, 4 Bulgar, 5 Rum-Ortodoks, Posta ve Telgraf idaresinde ise 2 Rum, 4 Musev, 1 Katolik memur grevlidir. Aym vilyetin Nfia dairesinde 1 Rum, 2 Katolik, Polis'te ise 14 Ortodoks (herhalde Ortodoks Arnavut, Sirb ve Makedon kastediliyor), 12 Musev, 28 Bulgar, 15 Rum, 4 Ulah polis memuru ve zabita miri ahemaktadx. Bu iki vilyesayidir. tin Hiristiyan ve Musev memur sayisi hi.de kmsenmeyecek bir kargilagtirmada da bu bir etrafh yapilacak Aym y11m salnmeleri ile buratablosu ise tesbit mukayeseli bir vurulan sayilara grlebilic Tam idar edilenlerm, memurlarin idare verilemeyecektir. bu Btn ve da iindeki tavn ve ynetimin igleyigi ise gphesiz yazih kaymekanizma naklarm ok genig taramasma dayanmahdir. Bu renkli emperyal grnm, Rumeli kitasmm elden alagiyla ok lasa zamanda silindi. Yeni kurulan Balkan devletikleri, mahall etnik unsurlarm bile bu gibi grevlerden diglanmasi politikasun izlediler. Eu n planda kadrolarm iinde igbilir memurlarm yer almamast ve Balkan devletlerinin problemli, eksik, ehliyetsiz kadrolarla ynetim hayatma baIamalarma neden oldu. Bu konuda Berlin Antlagmasi'ndan sonra Bulgaristan Prenslij!;i'nin sorunlarla bogugmak zorunda kalan yeni brokrasisini belgelemnig ve canh bir biimde tasvir eden Bernard Irry'nin eserinden gu pasaji nakletmek gerekir: "Osmanh idaresi memur sayismda tasarrufa ok riyet etmekteydi. Ruslar ise imparatorluklarmda bunun aksine anormal byklkte bir brokratik gvde yarattilar. Dogu Rumeli'de ise Franstz sistemi tatbik ediliyordu. Neticede burada eski 2 sancak ve 14 kaza alanmda, 6 department ve 28 kanton ihdas edildi. Memur ve jandarmakalabahmbulundudan kyller pagkma dndler. Harpten nce 2-3 jandarmamn 1kti." Bu dugrevli ortaya otuza blgede yakm kk memur gubir olarak bilinen memur sayisi, aksine 1879'da 2.800 dzelmedi, rum 1896'da 20.509'a ikmigtt.11 Bernard Lory ve yararlandigi Bulgar tarihilerinin bu tipteki ahqmalart bfn Balkan lkeleri iin yapudigi takdirbu alanda de benzer bilgiler elde etmek mmkn olabilecektir. Sphesiz ileride yetipecek Balkanist ve Osmanist tarihilerimizin daha etrafh ve aragtarmalarla Osmanh mirasmm problemlerini ve Sultan IL Abdlhamid devrinin bmkratik yapasim daha iyi degerlendirecekleri aiktu
-mukayeseli

'le Sort de l'Heritage Ottoman en Bulgarie 1878-1900', Varia Tur11 Bernard Lory, cica I, ed. Isis,1stanbul 1985, s. 67, Todorov ve Kantchov'a dayanarak yapt1 tah-

liller.

77

Midhat Paga'mn

Vilyet Ynetimindeki Kadrolart ve Politikast

1860'larda, reform ve ulusalci ayaklanOsman11 mparatorlugu'nda reaksiyon malar, anayasaci liberalizm ve i ie yagiyordu. Byle bir ortamda Midhat Papa, modernlegen ve zamamna ayak uydurmak isteyen ihtiyar bir imparatorluktaki yeni zihmiyeti temsil etmekteydi. Tuna, Ni, Bagdad, Sam; her biri 19. yzyilm ulusu akimlanyla alkalanan veya endstri dnyasmm yarattigi yeni iktisad iligkiler ortamma giren merkezierdi. Osmanh reformculugu bu degigen dnyaya nasil nyum saglayacakti. Midhat Paga'mn ynetimi; bu zitlar dnyasmda reformcu Osmanhcahgm geligiminin yksdr denilebilir. Midhat Paga, Tuna vilyetine bir Osmanh valisi olarak geldi. Du vali, Osmanhci dgncenin de en ak tif adarnlydi. Gerek kendi fikirleri, gerekOsTanzimat dneminin modernlegmeciideolojisini, se maiyetindekiler, manh yurtseverligini temsil ediyorlardi. Osmanhcihgm, 19. yzyilm ikinci yarismdaki ulusalcihk ortanuyla ne derece uyugabildigi ayn bir sorundur. Ama Midhat Paga, klsik dnemin yneticilerinden farkh dgncede, farkh kadrolarla greve baglayan, Tanzimat dnemi insanmm ve okumug (literati) bmkratmm niteliklerine sahip yeni bir yneticiydi. Osmanhc1hk, Osmanh ynetici smsfmm 19. yzyildaki ideolojisiydi. Midhat Paga'nm ilk kugak Tanzimatilardan farkh bir yn vardi. O megrtiyete, yani anayasal monargiye inanmig bir yneticlydi. O halde, sadece kanun ve adil bir idareyi degil, ynetilenlerin ynetime katildiidareyi yerleptirmek gerekiyordu. give ona sahip akacaklari bir tarz-i arkadaylan da Osmanhca bir kadro ahyma Midhat Paga'nm yakm olugturuyordu. Tahrirat mdr IsmailKemal Bey'di; Amavut'tu. 1878 kopma tehlikesi zeriyilmda Balkanlaim Osmanh mparatorlugu'ndan ulususuydu, nclerindendi. Arnavut Birligi'nin kurulan Prizren ne inaittihad1 iinde glenip yagayacagma Arnavutluk'un Osmanh ama naniardandi. Diger yakm bir ahyma arkadagi Ermeni Odian Efendi, Hirvat asdh Kih Vasif Efendi ve nihayet yakm ahema arkadagl olan Ahmed Midhat Efendi'ydi. Yanmdaki teknisyen kadrolan, 1849'da imparatorlugasigman Polonyah ve Macarlardi. Bunlar kartograf, teknisyen ve aacatRusiamrast Midhat Paa ve Zamam Semineri,Ankara 1986, s. 227-233.

78

en nde geleni Polonyah Kagisanayi mektebinin hocalanydi. lerinden ro1Brzozowski'ydi. Kara Avci diye bilinen bu kimse, onu Bagdad vilyetinde de izlemig ve oradaki ahymalara yardimo olmugtur. Becerikli bir maliyeci, kitabet ve teknisyen kadrosunu toplayip rgtlemek Midhat Pasa iin nemli bir baande. 19. yzyllm ikinci yansmda bir Avusturya valisi, hatt bir arhk Rusyasi valisi iin bu imkn zaten vanh. Ama Osmerkeziyetilik agmda, artan brokratik faaliyetmanh mparatorlugu 1eri yrtecek ktib kadrosundan, teknik altyaplyt kuracak teknisyenlerden mahrumdu. Daha 1859 senesinde vilyetlere yazzlan ve tensikat emreden bir yaziya; valiler ellerinde zaten yeterli sayida memur olmadigi cevabru vermiglerdi. Midhat Papa, ulusulugun kaynadijfp bir blgeye Osmanhci ideolojinin taraftan ve nitelike de Osmanh olan kozmopolit bir kadroyla geliyordu? Geldigi lke, Bulgarlann yaadtgi yerdi. Bulgar ulusala hareketi 1860'h yIllarda gerek ideoloji, gerekse rgtlenme olarak doruk noktasina ulagrupti. lksafhada Rum Patrikhanesi'nden kopmak ve milI kilise1erini kurmak yolunda nemli adunlar atmiglardi. kinciolarak, bu yllIarda komiteler halinde rgtlenmeyi luzlandirm191ard1. Yunan bagunsizhk hareketinden farkh olarak, Bulgaristan'm byk Avmpa devletlerinden aym lde bir destek aldigmi sylemek zordur. Sartlar, Bulgarlan kurtuluu hareketlerini kendi baglanna rgtlemeye zorlamigtir. Bu kyl kitlelerinin katildigi veya katilmak zorunda kaldiklan komiteler, hareketinin de baglangici sayilbir yerde zgn bir Balkan komitecilik mahdir. G. Rakovski'nin Sirbistan'da kurdugu Verhorma Narodna Grajdanska Naaitstvo ve VasilLevski'nin Romanya'daki komiteleri Tima vilyetindeki hareketleri digaridan ynetiyordu. Bulgar ticaret burjuvazisi, etnik renldilik ve toleransm bulundugu Romanya'da, Osmanh Trakyasi'nda ve Ege blgesinde geligmigti.Hatt ilk Bulgar gazetesi LyuboslovyeKonstantin Fotinov tarafmdan zmifde akanlnug, gene 1863'te stanbul'da Kiryos Petro ve Hristos Topipligte tarafmdan bir gazete 1kanlmaktaydi. Bulgar egitimi Tanzimat bagmdan beri geligiyor ve zengin evreler tarafmdan finanse ediliyordu. Bulgaristan'da egitim bir sorundu. Kimi zaman Rusya'run okullan etkiledigi grlyor, kimi zaman Fener Patrikhanesi'nin temsileileri Bulgar egitimciIerle ati1yor, onlarin Rus ajani oldugunu Osmanh makamlarma ihbar ediyorlardi. Bu sorunvilyete, vilyetten Bbil'ye ve oradan yabanct sefaretlar l<asabadan hanelere dogru byyen problem dalgalan halini ahyordu. Midhat Pa-

1 BOA, Cevet Dahiliye, no: 5432, 2 C 1276/27 Arahk 1859 tarihIi Kastamon vilye'tagrada mustahdem ketehenin icab-rmaslahata tinden, Sadaret hkmine cevab, gre hadd-i kifyeye tenzili hakkmdaki emrin, Kastamon meclisinde okundugu hadd-i kifyede bile olmayub, hariten valinin maag ile adam ve mstahdemin

kullandigi dati vaki olub, tenzilin mmkn olmadigi'

bildiriliyor.

a'nm politikasi bu durumda nokta zerinde yogunlagti. Basm ve egitime Bulgar dilinde el atarak, Osmanh vatanseverligini ve Osmanh resm kontro1n yerlegtirmek, ikincisi mahall halkm ynetimde sz sahibi olmasmi saglayarak, Tanzimat bagmdan beri grlen otokratik modernlegme yntemini ber taraf edip, ynetimi daha liberal bir esasa oturtmak ve nihayet etelerin faaliyetine daha aktif biimde karp koymak. Tuna vilyetini genig.lde Rusya'dan gelen muhacirlerle iskn etmek de bu politikanm bir tamamlayicisi olarak degerlendiri1melidir. Midhat Papa, Bulgarca gazete ikarip bazi kitaplar yayuntatti. Bulgal okullarma Trke dersi ve Osmanh tarihi ve cografyasi gibi dersler koydurarak, Bulgarlann kendi dilinde egitim grmeleri yanmda, Osmanh yurtseverligini kabul ettirmek abasmda idi. Bu sayede zellikle Rusya'dan, Sirbistan'dan gelen ihtillci negriyatin etkilerini ortadan kaldirmak istiyordu. Paga'nm bu projesi, aymyillarda Rusya fnparatorlugu'nda Trk kabilelerini kazanmak iin uygulanan Ilminsky projesini andirmaktayd1. lminsky, Rusya mparatorlugu'nun azmhklan olan Tatar ve Trkik uluslarm byle bir egitim ve yaymla entegrasyonunu amalamigti. Midhat Paga'nm egitim politikasmm buuk y11 iinde kayda deger sonular sagladigan1 belirtmek gerekir. Bulgar okullarmdaki egitim, bu politika dogrultusunda etkilenebilmig, Bulgarca kitap basum iin imparatorlukta (Misir hari) ilk Vilyet Matbaasi kumlmugtur. Eu matbaanm asilnemliigi Duna yahut Tuna isimli Trke-Bulgarca vilyet gazetesini Ikarmak olmuqtu. Tuna bizdeki ilk vilyet gazetesine rnektir (daha nce Mistr'da ikan Vekay-iMasriyye'yi bu anlamda ele alamayxz). Bu gazetenin tahli1i yapilruptir. Sanildigmm aksine; vilyet haberleri, yerel tarih ve iktisad-beled konular agirhkh olarak yer almakta idi. Bagdad ve Suriye'de de aym geyin devam ettigini belirtelim. Gereki ve dengeli bir egitim politikasigeregi, ktib ve subay yetiptirecekokullardan ok teknisyen yetigtirecek okullarm geregini anlamigt1. Osmanh mparatorlugu'nunRumeli vilayetlerinde, ardmdan Bagdad'da ilk sanayi mektepleri kurmak Midhat Paga'nm igidir. Bu konudaki yardimc11an Polonez-Macar teknisyenler bagta olmak zere kendi maiyetindekilerdi. Elimizde bir mazbata var... Buna gre Tulca sancagi, Mahmudiye kazasi, Kregme kylleri; muhtar-i evvel ve muhtar-i sni ve ihtiyar meclisi yeliklerine qu kimseleri intihab ettik diye matbu hir mazbata sunuyor. Midhat Paa vilyet ynetiminde Tanzimat bagmdan beri izledaha nen modern otokratik ynetimi terk eden ilk devlet adammuz, dogrusu anayasaca demokratlann ilk temsilcisidir. Vilyet halkma ynetime katilmak ve sorunlan kendileri zmekte daha ok inisiyatif vermig, bu inisiyatifi meclisler sayesinde kurumlagtirmig ve meclislerin seimli yelerinin, vilyet, liv, kaza dzeyinde dzgnce seimine dikkat ederek, kylerde aym biimde seimleri yaptirmaya dikkat etmigtir. Paga'nm Bbil ile bitmeyen mcadelesi valilere verilen yetkilerin kisithli.

79

Suriye'de gikonusundayd1. zellikle bagunsiz 80

iken asayi; konusunda ordu molarak kullanmasma Midhat Pagrinin, yetkilerini validen pa'mn itiraz ettigi ve gek m.irle, gerekse merkezle atigtig1 grld. Midhat Papa, mahall halk idamye kat11d1ka,ulusaIci radikalizmin bertaraf edilecegi kamsmdaydt. Vilyetler idaresinde adem-i merkeziyetilik duncesi, Midhat Paga'dan JnTrklere, zellikle Prens Sabahattin'e gemigtir.Eu egitim 1921 Anayasast'nda arpici bir ifade ile yer salmaktaydi.2 Midhat Paa, Tuna Nizmnmesi'nde de; mdbularak kaymakama ve zn ve unvanun despota vilyet kanunu grglrre evirtmigti. lk Osmanh parlamentosunda unvanlarm kanunda yer kullandigt meb'slar, bu Paga'mn Midhat ken almasim israrla istediler. Midhat Papa bu geEgmelere ve demokrat tutuverecek bir mahall zerkligin muna ragmen, ulusalci hareketlere g giddetle kargismda durmuytur. Tuna vilyetinde kilit noktalarda Bulgar memur az kullan1hyordu.3 Ayrica, Avusturya ve Rusya'nm Viyana Proisrarla zerinde durduklan, Balkanlar'da nahiye idatokol'nde (1855) bagindayd1. Nahiye relerinin geligtirilmesi projesini engelleyenlerin onlarm arasmdan tayin meclisleri ogunluk halktan seilecek, mdr dolayisiyla; tehlike getirecegi edilecekti. gteMidhat Paga bu hkmn ragmen, nfusun kompozisyonuna yerlegme hiyerargisinin geregine ve engelledi. Tuna kurulmasuu Tuna vilyetinde nahiyelerin geligmesini, nahiye statsndeki vardi. Ama kaza vilyeti 7 sancaga ayrilmlyh ve 48 yerlerin sayisi yzleri agmasi gerekirken, sadece 15 tane idi. Midhat Papa'nm vilyetin nfusu zerinde etkin bir degigikligi baglattiga grulmuhacirler bu yillarda bolca yerleptiyor. Rusya'dan gelen erkez-Tatar halkuun destegiyle toprak verilip, kasabalar kyler bizzat rilmekte ve ve harcamalan yapilmaktaydi. Halk ev yapiyor, devlet onlara borlantyorbagiIanfyordu. Sultan Abdlhadevlete bor ogu bu du. Sonra zaman mid de ileride Orta Anadolu'yu iskn etmek iin bu metodu izlemekte
'mutasamf 'kaymakamt

tereddt etmeyecekti. Midhat Paga'mn kurdugu memleket sandildan bizde ulusal kredi kurumlarm1n baglangier sayillyor. steristemez 19. yzyihn ilk yarismda islahatisi Kont SzecMacaristan tanmmm ve kredi kurumlarunn nt islahi ve tefeciligin hatirhyoruz. Szecheny, Macar tanmmm heny tvan's gereklegtiren tasarlayan ve nlenmesi iin taransal kredi kurumlaruu adamdi. 19, yzyihn Dogu Avrupa'si, galiba byle girigimci byk yneticileri yaratiyordu. Midhat Paga'nm memleket sandsklarmi o agm lleri iinde banka olarak uiteleyemeyiz. Bunlar daha ok imece usul bir yardimlagmaya ve kisa vadeli faizli bor vermeye dayamyordu.
2 1921 Anayasasi'nm 11-14. maddeleri 'Vilyet Sralan'; S.Gzbyk-S. Kili, Trk Anayasa Metinferi, Ankara 1982, IL baski, s.94-95. 3 R. Davison, Reformin the Ottoman Empire 1856-1876,Princeton 1963, s. 154.

Ama olay komn maliyesi aismdan mhimdi, merkez devlet kontrolnden ve mdahalesinden uzak komn maliyesinin temellerinin atilmasi demekti. Memleket sandiklarmm nitelik ve geligmesi her yerde aytekelinde idi, m olmadt Kimi yerlerde sermayedar ve belirli zmrelerin uygulandi. yekliyle vilyetinde gl Bulgar taTuna ve en yaygm ama rihi Maria Todorova'ya gre, 1864-1866 arasmda sadece liusuk'ta sandik sermayesi 883.000 kurugtan 3.665.093 kuruga ikti.4 Tirnova'da ise, usul, sadece sermaye ve kredi piyasasiiin bu artig bey misliydi. mece <iegil, iglerinde de uygulandt. Bagig veya angaryamsi bir hizbaymdirhk metle kprler ve yollar yapunau biliyoruz.Vidin-Selanik gosesinin, yani Tuna ile Akdeniz'in bu sayede birleptigini dgnmek yeterlidir. Imece usul abgma, bagig ve mahall imknlatla Varna limam ile Dunava gl arasmda bir kanal aalrmgtir. Bunun Varna limantnm geligmesi a1smdan arz ettiginem aiktir.5 Nig valiligi sirasmda da bu gibi tedbirlerle refah ve gvenlik artmca, Nig isyamadan beri lkeyi terk edip S1rbistan'a ve Rusya'ya kaan Bulgarlar geri gelmeye baglamigti. Midhat Paa'mn Balkanlar'daki valilik yillarma ait byle arzuhaBerin sayisi kabanktir.6

81

Ticareti geligtirmek iin mahalli vapur girketleri Tuna ve Bagdad'da kuruldugu gibi, ilk anda posta arabalari kumpanyasi da kurulmugtu,7 Bayindirhk hizmetleriiin halkm angaryaya kopumu cebren olmuyordu. Yapilan igler dolayisiyla egraf, ileri gelenler ve halk kendileri bu ige katilmigtir.Hamidye dneminin Abidin Papa gibi valileri bu gibi iglerirgtlemekte Midhat Paga'yl izlemiylerdir. Ankara'ya demiryolu gelmesi iin Ankaralilarm bedenen ahymaya razi olduklarim bir dilekeyle saraya bildirdiklerini biliyoruz.8 Dahil emniyet ve refahi saglayacak bu tedbirlere kargihk Midhat PaBulgar komitecilerine kargi etkin bir politika yritmgtr. Bu alanda ga da yargilamaya ve suu kanun dairesinde cezalandirmaya dikkat etmigtir. Dnem iinde, Bulgar komiteleri ile daha etkin mcadele edildigi anlagilmaktadir. Sayisiz rneklerden biri; 1864 yth iinde Tuna'da bir Rus gemisinde silh ele geirildigini ve zabt edildigini bildirir. Tarih a1dan Midhat Paga'mn trajik konumu burada ortaya 1kmaktadar. Baganlari, yaratict yrtetimi ve demokratlagma istegi, Bbll'nin tutucu evlerinin hoguna gitmemig ve onu bugne kadar sren bir dePregled, 1972/5, s. 6 4 M. Todorova, 'Obgopoleznita Kasina Midhat Paga', istorieski
vd.

5 BOA, ., MM., no: 1010, sene 1278. 6 BOA, Dahiliye, 1279 yih belgelerine bakilabilir. 7 BOA, L, MV, 26 C 1280/8 Arahk 1863, no: 22521. AnkaMimarhk Faklfesi, Tarih inde 8 lberOrtayh,'Ankara ve Demiryolu', ODT
,

ra, 1984, s. 209-10.

82

dikoduyla 'Mehmed Ali zentisi' olarak nitelemiglerdir. Diger yandan Bulgar ulusulugunun en geligtigi zamanda; Osmanho bir politika izleyemk, Bulgar ulusularryla da atigmaya dgmgtr. Avusturya ve Rusya ise, Balkanlar'm bu kesiminde Midhat Paga'mn reformlarla Osmanh egemenligini glendirebilecegini dgnerek, Bbil zerinde baskida bulunmuglardu. Bb>lmuhafazakrlart ise, bu entrikalara hayirhah bir biimde uymuglar ve pagayi geri agararak Suryi Devlet nazirhgma tayin ettirmiglerdi. 19. yzyrhn otokratik imparatorluklarrnda belirli bir devlet adami tipi vardr. Ehliyetli, organizatr, ahykan ynetici tipi; tembel bir brokrasiyi harekete geirmekte ve ynetilene bir geyler veimeyi amalamaktadtr. Tolstoy'un Anna Karenina romamndaki Aleksandr Karenin; byle bir tipin tasviridir. Ancak, sahnedeki muhafazakr ve otokrat tipli bu devlet adamlarma, Kont Witte, Midhat Papa gibi liberal demokrat tutumlu yeni yneticiler grubunun katildigmi grrz. Midhat Papa, baganlan ve bagaris2zhklanyla 19. yuzyil modernlegmesinin yarattigi liberal devlet adamlarma bir rnektir. Onlarm trajedisi; otokrat imparatorluklarm khne yanlanyla, geligen liberalizmin aym bnyedeki atigmasmm bir sonucudur. Midhat Paga, kadrolar yetigtirmeyi amalayan ve ynetim yetenegini daha genig gruplara yayan Tanzimat brokratlan kugagmm son temsilcisidir. Tuna vilyetinde de yeni kadrolar, gen memurlar yetigtirmigtir. Liberal bir monargi iin mcadele veren, Tanzimat'm getirdigi kanun devletizlemini, anayasacihga dngtren Midhat Paga;.modern Trkiye'nin olugum smcinde bu ynyle nemlidir. Anayasacihgi salt kendine ait bir zlem ve hareket olarak kalmadt. 1867'de yarattig2havaya bir lde ulusu Bulgar hareketi de katildi. 1867 yilmda Gizli Bulgar Komitesi Sultan Abdlaziz'e 21 maddelik bir anayasa taslagi sundu.9 'Hagmetli mparator Efendimiz' diye baglayan neri, Feren Deak'm hazirladigi federal Avusturya-Macaristan monargisi statsnn yapisim izleyemk; sultam, Osmanh Hakaiu ve Bulgar anolarak iki fedem lkenin yneticisi diye taniyordu. lk 16 maddede Bulgar ynetimi, 5 maddede Bulgar kilisesinin stats dzenleniyordu. Ulusu aynlmacihk ve radikalizm; yerini kisa bir sre srecek ve reddedilecek bir ilunhhga ve fede birakmigtt.bsmanh mparatorlugu rasyonculuga tarihinin bilinen bu ilk bayarih bir ynetim deneanayasa tasarisi, kugkusuz Tuna vilyetindeki mesinin ve politikasmm izlerini tagiyordu.

9 Metin: Histovi- N. Gandjev, BolgarskeVozrajdane, 1969, Sofia BAN, c. E, s. 324-5.

Osmanlt

Mahall Idare Alanmdaki

I

dar Modernlegme mparatorlugu'nda

Geligmeler'

ve

Mahall idare, siyas ve hukuk bir kavram ve sosyal-idar bir kurum olarak ge ortaag Avrupa'suun rndr. Sahip oldugu mal kaynaklart kendi organlarmm kararlari dogrultusunda kullanan zerk bir malidarl yapi ve bu yapmm tzel kipilik kazanmasi yoluyla gehirlerin zgrlemesi gerekte 12. yzyil Avrupa'smda baglayan ve boyutlan bugne kadar uzanan bir tarihsel olgudur. Ne Eski Ywunan-Romagehir ynetimi, modern ne ortazaman slmlkelerindekiveya Bizans'takibeled idareyi, mahall idarenin baglangici ve kaynagi olarak grmek pek dogru sayilmamahdir. $ehir uygarhgmm birka bin yllnceden Ortadogu-Akdeniz havzasmda dogdugu ve gehir ynetiminin ilk parlak rneklerinin gene bu blgede grldgunu yadsimak niyetinde degiliz, ilkaglarm Mezopotamya ve Misir gehirlerinin idar-ekonomik yapisi uygarhk tarihinin nemli agamasidir. Yunan-Roma uygarhgrun gehir demokrasisi birok kimselerce agdag dnyadaki siyasal kultrn baglangict olarak dgnlmektedir. Ancak buradaki gehir ynetimi ister demokrasi, ister onun bozulmuy biimi tiranhk otsun, ne mahall idare, ne de agdag demokrasi olmahalH idare ve mahal1 demokrasi bir kurum gusu ile ilgilidir. agda olarak ancak genig bir alanda ve toplumun butn kurumlart zerinde kontrol fonksiyonu yrten bir merkez idarenin varhgi kargismda sz konusudur. Yani devletin glenen erkine ragmen, tarihin akigl iinde bir blgenin veya gehrin mal-idar alanda zerklik elde edip bunu glendirmesiyle mahall idare denen hukuk varhk ortaya ikmigtir. Nihayet, yeni aglarm hukuk devriini, bir yerde bu tip idarelerin hukuki varhgim tamt* masi, yani tzel kipilik kazanmasidir. O halde, sadece kendi bagma ve
*

HF

**

mahall idare veya serbest komn geleneginin dogu.gu ve geligmesi, hukuk tarihileri, sosyologlar arasmda halen tartigdan etin bir konudur. Bu geAvrupa'da

1982), 8. Hukuku ve ilimleriDergisi, I/3 (stanbul dare

137-148.

kurumuna baglayarak aaklayanlar oldugu gibi, talenegi Eski Roma'mn fiscus vardir. Trk okuyucu mamen Germanik kkenli kurum olarak a1klayanlar da bu tart1malart kisa elden ve etrafhca izleyebilmek gansma mteveffa profesr Siddik SamiOrlar ve Charles Crozat sayesinde sahip olabilmigtir. Hkm ahsiHukuku,c. I, istanbul1944, s.371yet kurumunun geligmesiS. Sami One idare 400'de; C. Crozat, AmmeHukuku Dersler, c. II, kisam1, .T. yay. 1944, 243-301 arailigkin egitli tezlert ele almaktadular. st Avrupa'da komnterin geligmesine

84

kendi iinde var olan Eski Yunan polis'1 veya bunun bir imparatorluk federasyonu iinde biim degigtirmigi diyebilecegimiz Roma sitelerinin (civitas) modern beledlye ile kavramsal ve hukuk bagru kurmak gtr. Eski Roma gehirlerinin imparatorluk iindeki zerk grnmleri aldatidar-maE-ynden merkezin baskisi altmda idiler. Bu ci olmamahdir. baski ve merkezlegme byk lde yargi alanmda da grlr. Esasen hibir Roma gehrinin bagimsiz bir hukuk kipiligi yoktu. Roma'da birok kurumun bir tzel kipilik sahibi olmadigi grlyor; hatta respublica bile bir tzel kipilik sayilamaz. Romanistler, bir lde fiseus'un (maliye) byle bir stats olup olmadigim da henz tartigmaktadirlar. O halde, modern mahall idarelerin tarih kaynagim ve doguunu Roma mparatorlugu'nda aramak fazla iyimserlik olur. Gene maliye, idare ve kolluk alanmda rnek ve mkemmele yakm tegkiltlanma rnegi gsteren ortaag islmgehirleri iin idar zerklikten sz etmek gtr. Geleneksel toplumlarda ulagun ve haberlegme teknolojisininilkelligi yznden blgeler ve gehirlerde bir dereceye kadar bir merkezka sistemi grlrse de, bunun mahall zerklik ve demokrasi anlamma gelmeyecegi aiktir. Modern anlamdaki mahall idare, merkez idareyle birlikte ve ona ragmen vardir. Eskiagm polis veya sitelerinde devlet veya gehrin zdeglik iinde oldugu grlyor. Var olan demokrasi tiranhga dngrse, mahall demokrasi diye adlandmlan mekanizma da felce ugrar. Oysa, modern aglar Avn.1pa'smda merkezi hkmet gekli demokrasi, tiranhk veya diktatorya da olsa, mahall ynetimin varhgnu surtlrdg grlmektedir. Alti yzyildan beri Avrupa'da mahalli idareler, kralhklara, cumhuriyetiere, ihtilllere ragmen, bnyelerini koruyarak ve geligtirerek yayanulardir.Bu kendi kendini ynetme sisteminin devamhhgi, kugkusuz 20. yzyil Avrupa demokrasisinin varhgim saglayan en byk etkenlerden biridir. Avrupa kitasuun her yerinde mahall idare geleneginin doguu ve gelimesi egzamanh olmadigi gibi, egit luzda da olmadi. Zamanda ve nitelikteki bu farkhhgm sonularmi Avrupa lkelerinin siyasal ve idar hayatmda bugn de grmek mmkndr. Gerek blgecilik (local patriotizm), gerekse mahalE idarelerin etkinligi ynnden Iskandinavya'yi, Britanya, Almanya, Fransa, talya gibi lkeleri aymllerle ve ve svire dzeyde mmkn degerlendirmek degildir. Fransa'da ilk komn, aym 1065yilmda bir kral fermanle bu staty elde eden Manse blgesidir des Mans). Bu komn, bylece ayri bir idar rgte, yarg1ya,ma(commun liyeye ve milice burgeose denen kolluk kuyvetine sahip olmustur. Ancak mahall idarelerin Fransa'daki gcli zaman1a merkez kralhk tarafmdan lasilmig ve bugnk niteliklerine ulagmalil iin byk Fransiz htilli'ni beklemeleri gerekmigtir Flandre blgesinde, Avusturya ve Almanya'da, mahall idareler uzun sren ama kesintisizbir evrimle bugrik yapilarina ulagnuelardir. Britanya'daki mahall idarelerin 11. yzyddan beri gs-

ve gnmz Britanya degrkeminde baghca pay, bu lkenin saglam ve kesintisiz geligen mahall idarelerine aittir. Ortaag Avrupasi'nm talya'da, Kuzey Almanya Hansa gehirlerinde rastlanan oligarvik idare tipinin bu nedenlerle mahalli bir demokrasi gelenegi ile ilgisini kuramayiz. Rusya tarihileri arasmda 15. yzyila kadar Kuzey Rusya'da Novgood Whir Cumhuriyeti'nin oligarpik ynetimini tarih demokratik bir baglang1 sayanlar vardir. Eu yorumun da bir romantizmden tede anlami yoktur. Avrupa gehrinin ynetimi, kugkusuz doguptan mahall bir zerklik veya demokrai niteligine sahip degildi. Bir sosyoekonomik evrim sonucu merkez ynetimden bu zerklik almnugti. Byle bir sreci gzlemlemek iin, Viyana gehtinin 13. yzyil bagmdan beri geirdigi evrimi rnek olarak incelemekte yarar vardir. Ortaag gehirIerinin ogu gibi Viyana da 12. yzyll sonuna kadar zerk bir idareye sahip degildi. phrin yargici ve belediye bagkam derecesindeki'Stadtrichter', Habsburg byk dknn tayiniyle istigar grevi olan 24 kipilik meclis (Stadtrat) gmvlendirilirdi. nceleri tccar ve esnaf loncalanum yeleri arasmdan tayin ediliyordu ki, Habsburg'lu VI. Leopold'un 1221'de verdigi bir imtiyaz berahyla devamhhk kazanar bir kuru1 hafine geldi. 1288'de, belediye bagkanmi (Bergemteister) semek iin direnen Viyanahlan Habsburg dikleri te'dib ettiler.1 zerkbir gehir ynetimi Tunaboyu lkelerinde daha ge gereklegebildi. 13. yzyil sonuna kadar burada gehir yneticisi, stat ve grevleriynnden Osmanh kadisindan daha farkh degildi. Avrupa'da mahall idarenin geligme evreleri ve nedenlerini tarhymak konumuz digmda kalmaktadir, ancak Osmanh mahall idare geleneginin anlagilmasi balammdan etrafhca bilinmelidir. mokrasisinin

terdikleri zerk geligme ise diger bir rnektir

85

II Klsik dnemde Osmanh gehrinin idaresi ve yargi grevi, ilmiyye siolan kadilara birakilunytt Kadisadece gehrin degil, civanndaki ky ve nahiyelerin de mlki mirive yargia idi ki, bu bir kaza dairesidir. Merkez brokrasisinin yesi olan kadt, belirli bir sre iin tayin edildigi bu blgede yargmm, kolluk iglerinin, mal grevlerin ve gehir ynetiminin sorumlusuydu..Geleneksel devlette devamh grev gren ve kurummfmdan

perzel hizmetlileridir. Kadt da, grev yerine kendi kapi halki (zel personeli) ile gelir ve giderd veya gittigi yerde bazt kimseleri istihdam ederdi. Osmanhlarda mahkeme grevlileri iinde degigmeyenler
soneli onlarm

sallaan brokratik kadro ok dardir. Genellikle byk mernurlann

1 1221 tarihli berat, Viyana National BiM.Cod. lat. 352'de kay1th olup, gu makaleye

bagvurulabilir: Pelix Czeike, 'Vom Stadtrecht des Mittelalters zur Modernen Verfassung'a, Wiener GeschichtsWaetter, Wier 1971, 260 vd.

86

ok dar saylda olmahdir. Mahkeme veya gehir ktibi diyebilecegimiz bu gibilerin her yerde bulunup bulunmadigi da kesinlik kazammy degildir.2 Kaddann belediye veya mahkeme gibi kurumsallagmayi temsil eden ofisleri de yoktu. Hangi binaya yerlegirlerse orasi mahkeme veya belediye binasi sayiludi. Hatt bagkent stanbuYda bile belli bir kadihk ofisi olmadigi, ancak IL Mahmud dneminde stanbul kadismm Bab-1 Mehat'mbir blmne yerleptirildigi ve devamh ofisinin burast oldugu bilinmektedi Ne kadmm, ne yardimet personelinin mahall halk tarafmdan seilip denetlenmesi veya idareye halk temsileilerinin belirli bir stat ve kural erevesinde katilmalari sz konusuydu. Ekonomik iglerde (flyat tesbiti, narh konmast), kolluk grevinin yerine getirilmesinde, mal iglemlerin yrtlmesinde (vergi tarh ve cibayeti gibi) kadt halkm ve eenafm temsilcisi sayilan kimsele bagvurdugu takdirde yardimci olurlardi. Esnaf loncalarmm temsilcileri olan esnaf kethdalarmn, gehir ileri gelenlerinin (vcuh-i belde), ruhan reislerin varhma ragmen bu gibi kimselerin gehir ynetimine kat11mak iin devamh kurullar halinde toplanmadiklarive ahymadiklari grlmekteydi.$uhalde, Tanzimat devrine kadar Osmanh lkelerinde gehir ve eylet idatesinden, valaflar gibi ekonomik-sosyal kuruluglardan,cemat rgtlerinden sz edilebilir ama, mahall idare gibi bir kavram ve kurumdan, hatt idaieye yanhmet olan devamhhk kazammy mahall kurullardan sz etmek kesinlikle mmkn degildir. idarecileriile yerel halkm bir uzlaymaya gittilderi,kargihkmparatorlugun h bir gler dengesinin yasallagmastiinde ortak karar veretek ynetimi paylagttklari grlmyor,Merkez brokrasinin tekniknedenlerle ykumlenemeyecegi bazi hizmetleri mahal1 gruplara birakmasmm ne tutarh bir adem-i merkeziyyet, ne de mahall demokrasiyle ilgisi olmadigi aaktir. Belediye dahi, aslmda 'Gemeinde'gibi terimlerin tercmesi degildir. Gerte iran gehirlerinde beledlye reisi, 'maire-Brgermeister' terimleri karyihgt iin belediye iin gibi pek uyiimsuz tabirler kullamhr. Bunlarm hepsibu alandaki geleneksizligin aksidir. Ashada byle bir gelenek olmadigi iin demek de gerekmez. Bu, Ortadogu medeniyetinin eskiligi ve Bati Avrupa'nm gehir kltrne ge girigi ve kabile gelenekleri iinde gehri olupturmasi ve Roma hukuku prensiplerini uyarlamasiyla messeselerini geligtirmesindenileri gelir.Kabile dzeni mirasi ve Roma hukuk prensip ve kurumlari birbirinden ayrilmaz biimde bu yapiyi zgr bir tarih geligim ortammda olupturmuglardtr. Tanzimat dnemi, idar modernlegme ihtiyacmm giddetle duyulduimparatorlegun son yzyshdir. Eu idar modernlegme ise, kaimimaz gu olarak hukuk, kltrel, siyasal ve sosyal degimeyle birlikte olmutur.
'commune', 'gehrdax', 'gehrdar'

lber Ortayh, VOsmanh Ankara 1977, 257-258. 3 A g.m-, s. 246-247.

2

phirlerinde Mahkeme',

AHF, B. N. Esen'e Armagan,

19. yzyil Trkiye'sinde tanmda, sanayide gzden uzak tutulamayacak bazi degigmelerin meydana geldigi de aaktir. Bu degigikliklerdir ki, idaidaresinde mahall gruplarm re adamlan pek istekliolmasalar da, eylet 87 idareye bir lde katilmalarmi gerekli kilmigtir. Bu katilma nasil olmugneydi? Kimler siyasai tutumu tur? Merkez brokrasisinin bu konudaki nasil bir seimle idareye temsilei olarak katalrmy, merkezl hkmetin temsilcileriyle nasil birlikte ahymiglar ve ne lde etkili olmuglardir? genel ynetim mekanizmasi ve Nihayet bu geligmeler imparatorlugun siyasi geligmesinde ne demcede tesirli olmugtur? Bu sorularm cevabnun aranmasi, gnmz Trkiye'sindeki idar siyas yap1yi tammak aisindan gereklidir. 19. yuzyila kadar imparatorluk idaresi bazi hizmetleri mahall gruplara, din cematlere, valoftara birakmigtt. Tanzimatalar bu gibi hizmetleri de olabildigince merkez hkmet rgtne devrettiler. Mesel, bazi yol geitlerinin korunmasi vergi bagigikhgi kargihmda derbenti denen kylere birakilmigken; Tanzimat'tan sonra bu grev onlardan almnug, veri1migti. Vergilerin hkmetin kolluk kuvvetlerinin sorumluluguna gehir ileri gelenlerinin recemat idarelerinin, daha nce tarh ve cibayeti bu usulden vazgetoplamrken, tarafmdan mltezimler edilip tesbit yiyle ildi. lkanda iltizam usul de kaldmlmig, merkezden gnderilen yetkili muhassillar ve onlara yardimet olarak mahall halkm temsilcilerive ruiglerhan reisterden olugan devamh kurullar (muhassiihk meclisleri) bu le grevlendirilmigt. Ancak Tanzimat nderleri kisa samanda merkez bir mal idareyi gereklepticek brokratik altyapuun noksanhnu grdler ve trajik bir biimde iltizam usufne dnld. Asayigin saganmaloncalardan veya bu grevi ihasi ise, ky ve kasabalardaki halktan, bazi zabtile usul ile yklenen yasaka, muhtesib vs gibi kimselerden ahndi, liderleragmen Tanzimat bagarisizhklarma ye rgt glendirildi. Bazi ri, merkeziyeti bir devlet mekanizmasuu gerekleytirmektehayli yol alglendigi lde, Osmanh miglardi. qtebu modern merkeziyetilik mahall ekirdeginin olugtugu, idarelerin modern anlamda toplumunda mallyenin, mlk Ordunun, katildigi grlyor. yerel gruplarm idareye istendigi ahnmak likmet kontrolne ve egitimin idarenin her dahnm ortamda, halkm mahall dzenlendigi tembiimde bir de buna ynelik 1840'1ardan halde kamilmazdi. bagvurmak da silcilerinin yardumna Su beri muhassilhk meclislerinde, sonra memleket meclislerinde, daha sonvilyet temyiz dvnlarmda, zira vilyet, liv, kaza idare meclislerinde, maha11 temsilcimeclislerinde raat komisyonu, mal sandigi ve belediye lerin bulunmast, sadece merkez hkmet brokratlarmm tek tarafh tasarrufu veya inayetiyle gereklegmig degildir. Merkez hkmet bu gruplari diglayacak gte de degildi, zaten o agda sadece Osmanh devletinin merkez brokrasisi degil, Avrupa'nm hibir modern devlet rgt byle totaliter bir gce sahip degildi. Demokratik degil, sadece kanu-

n ve dil bir idarenin gerekleptirilmesiiin idam edilenlere mak ve onlarin yardunmi almak gerekliydi.
88

de damy-

Tanzimat dneminin idar reformlan, bu nedenle lkemizde mahal1 idarelerin dogugu iin gereldi ortami da hazirlanupti. Kugkusuz Tanzimat dneminin devlet adamlan, siyasai katalma, mahall demokrasi gibi bir siyasal programi benimsemig kimseler degillerdi. Hatt byle bir si. yasal geligme onlan rktrd. Onlarm istedikleri kanun ve dil bir idarenin kurulmasiydi. nlerindeki Avrupai model, ne ngiltereve ne de Fransa'ydi; sadece Metternich Avusturyahat'ydi. Tanzimat nderlerinin Metternich'e olan hayranhklari ve onu izledikleri biliniyor. Metternich de, Osmanh reformlarim onaylayan ve yakmdan izleyen bir devlet adamiydi. Osmanh mparatorlugu nezdindeki Avusturya diplomatlart, zellikle Eduard von Klezl, II. Mahmud dneminin reformlanm ayrmtilanna kadar ve olumlu bir degerlendirmeyle bagbakamna bildirmekteydi.* Osmanh mparatorluguasr bir merkeziyeti yapi kazaruyoniu, bu yapi yerlegtigi lde mahall idarelerin doguu da kauulmazdi. 19. yzyil tarihimizin en nemli geligmelerinden biri igte budur.

III
Seim konusu bizim tarihimizde Tanzimatzlarm vilayet idaresinde yaptiklan reformlar dolayisiyla gndeme geldi. Seim usulne, kummsallagan ve devamhhk kazanan kurullara yerli halktan temsilei olarak katilacak yelerin saptanmasi nedeniyle bagvurulacakti. Ongrlen seim usul pek ilkeldi, bundan bagka yaygmhkla uygulanmadigi da kesindir. Ancak nemli olan bir seim usulnn ngrltnesi ve hukuklegmesidir. Maliyenin islahl iin vilyetlerde sancak merkezierine gnderilen vali yetkisinde ve validen bagimsix yksek rtbeli maliye memurlarmm, yani muhassillarmm yamnda muhassil meclisieri kurulacakt1. Bu melisle muhassilm maiyyet memurlarmdan bagka, memleketin hkimi, mftisi, asker zabiti, ruhan Ieisler ve memleket ileri gelenlerinden alti kigi katilacakti. Sz edilen alti kigi seimle grevlendirileceklerdi. Muhassil meclislerinin kurulug biimiyle ilgili olarak, Meclis-i Ahkam-1 Adliye'nin ha21rladigi nizmnmenin ilk bendinde seimin usul tarif edilmemleketin akilh, afif ve mutekimseler bulundugu meEtedir. Seilecek ber adamlarmdan olmahdir. Adaylar nce mahkemeye gelip isimlerini kardettirecekler, sonra semenlerin oyuna bagvurulacakti. Semenler ise, kazaya bagh kylerden kura ile saptanan beger kipi ve kaza merkezlerinde de yerlegme yerinin byuklgiine gre sz anlar, emlk
'akilh,

st.Haus Hof und Stats Archiv, 6740 Trkei VI, Vana 1837-1838, 'stanbul-Bykdere'den, Eduard von Klaezi'den Metternich'e raporlar.'

sahiplerinden 20-50 kigi olacakti. Bir araya toplanan bu semenlerin kargisma adaylar 1kanlacak ve tek tek her adayi isteyen semenler bir yana, istemeyenler br yana geeceklerdi. Oylann ogunlugunu elde eden aday seilecek, isteyen ile istemeyenler egit ise kur'a-i per'iyye'ye bagvurulacakti.5 Kugkusuz nizmnme ile kurumlagan bu seim usul genig bir tabaum kattlmasmi saglamaktan uzakti. Aynca geregi gibi ve yaygmhkla uygulanmadigun da belirtmigtik. agdag gzlemcilerin belirttigi, seilenler 0) ya mlk mirin tayin ettikleri veya benzer biimde gayrimslim cemat ileri gelenlerinin saptadiklan ya da yksek rtbeli memurlarla anlayilan mahallin ileri gelenleriydi.rr6 Ancak bu tr bir mekanizmayi 19. yzy11mOsmanh mparatorlugu iin gze fazlaca batan bir kusur olarak grmemek gerekir. O agda Rusya mparatorlugu'nda zemstvo'lar, Avusturya mparatorlugu'nun birok yerinde idari kurullara getirilen yeler daha genigtabana dayanan bir seimle saptamyor degildi? Toplanan meclislerin, grev ve yetkilerini kesinlik ve aikhlda belirten hibir nizmnme veya talimatnme yoktu. Konuyacaklan konular ne olacakti? Anlagtiklan noktalar bir karar ru, yoksa bir dilek niteligi mi tagimaktayd2?Bunlar belirlenmig degildir. 1864'ten itibaren vilyet, liv ve kaza idare meclisleri vilyet btesini, giderleri, okul, hastane vs gibi kuruluglar iin yapilacak harcamalan tartigruglardir. Ancak merkez hkmet memurlarmm bu meclislerdeki seimli yelerden ve ruhan reislerden asil bekledigi, arazi anlagmazhklarnun zmlenmesiydi. Meclis-i idarelerin baIang1tan beri baghca iglevi kyller ve kyller arasmdaki arazi anlagmazhklarun zmlemek oldu. Kugkusuz meclis-i idamlerin arazi sorunlarun ve anlaymazhklan her zaman hakkaniyetle zdg dgnlemez. Mirl arazilerin belli gruplar tarafmdan yagmalanmasi ve tapulanmasi iglemi bu kurullarda baglanny ve yogunlagmigtir. yelerin yetkileri tarif edilmedigi gibi, yasayla belirlenmig bir gvenceleri de yoktur. ogu, mecliste konugtuklarmdan veya meclste tart1;ilan konulari diganda sz konusu ettiklerinden dolayisulanmaktayd11ar. Bununla beraber Osmanh Imparatorlugu'nun tarihinde ilk defa kurumsallagan ve mahall halkm temsilcilerinin katildigi kurullardan sz etmek mmkn olmaktadir ve bu ileri bir adimdir. Bu kurullarm bir tzel kipilik kazandigun ileri srmek gtr. Ancak bu ynde bir geligme vardir. Hatt yelere belirli bir miktar maa baglanungtir. Geri bu maaglann kimlere ne miktarda denecegi kesinlik kazannug degildi. Hatt inaag konusunda yolsuzluldar grlmesi zerine, vazgeildi. 1864 Vilayet Nizmn"meclislere

89

5 A. Vefik, TekalifKavadt, c. II, Dersadet 1329, 26-27, nizmnmenin uygulanmasi iin ilgili olarak muhasalhklara gnderilen bir sadret tezkisi rnegi: BO,Cevdet Dahiliye, no: 16602, 23 Safer 1256/26 Nisan 1840 tarihli. 6 Halil Inalcik;'Tanzimat'm Uygulanmasi', Belleten,sayi l12, 1964, s. 634-635. 7 A.g.m., s. 635.

90

bu nedenle, vilyet, liv, kaza idare meclislerindeki seimli yelerin falu olarak ahymalan ngrlyoidu.8 Fakat bu organlann tzel kipilik kazanmalan iin asl unsurlardan biti olan yeligin anonimleptirilmesi, yani yelerin niteliklerinin belirlenmesi hususu, 1840'tan beri muhass11hk meclisleri ile ilgili nizmnmelerde, sonra 1864 Vilyet Nizmnmesi ve 1871 tarihli Daire-i Ummiyye-i Vilyet Nizmnmesi'nde yerine getirilmigtir.Tabi yeler; mlk mir ve memurlar, ruhan reislerden ibantti. Seimli yeler ise, o yerin halkuu temsilen seilen yarisi Mslim, yanst gayrimslim drt kigi idi. Su son kural Osmanh devlet geleneginde nemlibir geligim ve degigim demektir. 19. yzyilm Osmanh dgnr megrtiyet rejimini, parlamentoyu veya bu gibi mahall kurullart slm megveret gelenegi iinde aiklamaya ahylr ama, bu gibi kurullan slm megveret gelenegi iinde ele almanm mmkn olmadtgi aIktir. dareyeve karar almaya belirli kurallar erevesinde gayrimslimler de katthyordu. Kurullarm tegkil tarzr znde laik bir temele dayanmamakla birlikte, laik bir geligmeye yol amigttr. Mahall gruplarm merkez idarenin kararlarma hi degilse dilekte bulunma yoluyla katilmalari 1840'lardan itibaren bir kurumsallagma ve devamhhk kazamyordu. Bu geligmenin mahall idarelerin doguu aistndan gsterdigi nem digmda, muhassilhk meclisleri ve onun devaru olan vilyet idare meclislerinin Osmanh mparatorlugu'nun parlamenter hayata geiginde de nemli bir katleda bulunduklarm1 belirtmek gerekir.
mesi'nde

.nekler

19 Mart 1877'de ilk Osmanh Meclis-i Meb'sm toplandigmda, imparatorlugun drt bir yanmdan gelen meb'slar, byk ogunlukla vilyet idare meclislerinin seimle gelen yeleri arasmdan valilerce veya meclis yelerinin ortak karanyla tayin edilen kimselerdi. Meb's seimi iin hazirlanan tlimat-i muvakkate, vilyet idare meclislermin seilmig yelerinin ilk semen sayilarak meb's seilmelerini ngryordu ki, pratikte meb'slar bunlarm arasmdan seilmig veya valilerce tayin edil1864-1876 yillari arasmda vilmiglerdi. rnegin,Kastamon meb'slan, yet meclisinde yelik yapan Haci Mustafa ve Salim efendiler, Suriye 1869'dan beri vilyet meclisinin seilmig yesi olan Nikola meb'su, Hdavendigr meb'slari da 1870'ten beri vilyet Efendi'ydi. Nakkap meclisinde bulunan pyh Bahaeddin ve Pavlos Pavlidi efendilerdi. rogaltuabilir.9 Gelen meb'slar ilk anda eski gtevlerinden gelen ahykanhkla, daba ok geldikleri yerlerin sorunlan zerinde durdularsa da, lasa zamanda lkenin genel sorunlaruu kavrarug, hatt dig politikayi bile tartigmaya baglamiglardi. Bu demokratik terbiyede yirmi yih apan vilyet idare meclisleri ve daha eskiye uzanan muhassilhk meclisleri geAnkara 1974, s. 22-23. 8 . Ortayh, Tanzimat'tan Sonra Mahallt Idareler, vilyetleri Hdavendigr (1287-1293) Suriye (1286-1292), 9 Kastamon (1286-1293), salnmelerinden kargilagtumayla elde edilen bilgi.

leneginin byk payi vardir. Meclis-i Meb'sn'm bir itzg olmamavisma ragmen meb'slar belli bir mzakere abykanhgina sahipti. Eski bapkanhlyet mfettigi olan meclis reisi Ahmed Vefik Paga'mn otoriter meb'slarm tartigma dabma kadar her geyin eski vilyet mecgmdan, lislerindekitecrbe ve gelenege dayandigt aakti. Tagradan gelen meb'silk defa seim grduklerini, lar seim konusu tarttg1hrken, stanbullularm 'ibtida-i Tanzimat'tan beri seim usuln bildiklerini' ileri kendilerinin ise
sryorlardi.10

91

Vilyetlerdeki meclis-i idarelerin digmda, yerli halkm temsileilerih-den olugan Menfi-i Ummiyye sandiklari, Ziraat ve Nfla komisyonlamemleketin iktisad n, mahal1 yelerin katildigt ticamt mahkemeleri rol olan kurullardi. Rumeli kmsenmeyecek hayatuu dzenlemekte vilyetlerinde zellikle Midhat Paga'nm valiligi sirasmda Tuna vilye tinde Menfi-i Ummiyye sandiklan nemli bir sermaye birikimini gerekleptiren kuruluglar olmuglardi.11 Bu sermayenin kullamhp biimi, yatmm yapilacak alanlar mahall sandik kurullarinca kararlagtirdiyordu. Bununla birlikte sandiklar imparatorlugun her yerinde aym etkinlige ve gce sahip degildi. Yerli tccarm gszlg ve iktisad geligmenin yavaghgindan dolayl, mahalli idarelerin gerek anlamda glenigini saglayacak bu kuruluglar bir mddet sonra etkinliklerini tamamen kaybettiOsmanh-Rus savagmdan sonra sadece var olan Menfi-i ler. zellikle Ummiyye sandiklarmm degil, Osmanh gehirlerindeki eenafm geleneksel avriz sandiklarma bile devlete ei konmuqtur; ktisadkonularda karar alma gszlgii ve sermaye kuruluglanna sahip olamamak baglang1tan beri lkemizde mahall idarelerin geligmesini nleyen bir olgudur. 1860'lardan beri szde her yerde var olan meclis-i belediyeler, stelik ilk Osmanh Meb'sn Meclisi'nde 'Dersaadet ve Vilyt Belediye Kahazirlanmasina ragmen, geligememiglerdir.Glenen merkenunu'nun z hkmet kargismda mahall gruplarm iktisad gc de aym oranda artmadigmdan Trkiye'de mahall idareler nce iktisad ve buna bagh olarak da hukuk zerklik konusunda geri kalmiglardir.

IV
19. yzyilda, Osmanh da merkeziyeti mparatorlugu'nda devlet felsefesi ve egilimi egemendi. Modernlegme brokratik rgtlerin bymesine neden olmugtur. Devlet faaliyetlerindeki ihtisaslagma, merkezde rgtlerde ihtisaslagmay1 yaratmaktadir. Merkez hve vilyetlerdeki kmet sanayiden egitime kadar hayatm her alanru dzenleme egiliminYabanci devletlerin misyonerieri lkenin her yamnda sayisiz okul

dedir.

10 H. Tank Us, Meclis-i MeVsn Zafnt Ceridesi,nikad,7 Nisan 1877, s. 84-85. Pregled, 11 Maria Todorova, 'Obgopoleznite Kasi na Midhat Paga', storieski 1972/5, 56-76.

92

ve sosyal kurum aarken, Bbil brokrasisi hayirhah davranmasa bile engel olamamaktaydt.12 Ama herhangi bir yerdeki halk kendi ihtiyacma ynelik bir 1rak veya ebelik okulu, ya da obanhk ve tanm teknisyenligi kursu amak istese buna izin verilmeyecegine gphe yoktu. Yetimhane veya sanayi mektebi kurmak, tagradaki mahall nderlerin degil, anoluyordu. Merkez hkmet ogu cak gnderilen valilerin

yerde belediye rgtn kurmamig ve belediye meclislerine uzun sre tzel kipilik kazandirmamistir Belediyelerden beklenen hizmetIerin bir losuu vakiflarm, bir kismi merkez hkmet organlarmm elinde oldustanbul'dabile beledlyenin etkin bir hizmet grmesi mmkn gundan, degildi. Bir semtten diger bir semte suyolu veya kaldiryn dgemek iin iki- nezret veya evkafla anlagmak gerekirdi. Kugkusuz beledlyelere ayrilan mal kaynaklar da ok yetersizdi. Belediyeye yeni mal kaynaklar saglamak konusunda Bbil brokrasisinden daha isteksiz davrananlar ise tagra egrafi idi Yeni kaynak, yenivergi demekti. Bu eglimiOsmanh meb'slar meclisinde de grmek mmknd. Son devir Osmanh yneticileri belediye rgtn sadece dzenli gehir hizmetlerinin grlmesi iin istediler. H. Megrtiyet dneminde beleolarak geligtirilip, tzel kipilik kazandiklan halde, nceki diyeler orgt devirden daha gl merkeziyeti politik baskiyla ynetildiler ve her yerde merkez hkmete daha bagimh hale getirildiler.Bu politika imparatorluktan cumhuriyete miras olarak kalmigtir. Hizh bir gehirlegmeyle birlikte siyasal katilma sorununun da byk boyutlara ulagtigi gnmz Trkiye'sinde mahall idareler halen gemigingetirdigi uyumsuz yapiyi tagunaktadirlar.

girigimyle

12 19. yzydm sonunda Osmanh mparatorlup'nda sadece ABD'nin kurdugu okul ve yetimhane sayis1400'e yaklagiyordu. Ekz. . Ortayh, 'Osmanh mparatorlup'nda Amerikan Okullan', Amme idaresi,1982, c. 14, sayi 3, 90-91. 13 H. T. Us, M.M.Z.C., 15. Inikd, 16 Nisan 1877, 118.

Osmanhlarda

Ilk Telif Iktisat Elyazmast

Andreas Tietze'ye

93

Dnen ve yazan kimselerin bulundugu her toplum gibi, Osmanh toplumunda da bir iktisad dgnce, ilk Osmanh vekayinmeleri ile toplum ve devlet hayatma ait metinlerin kaleme almmaya baIandigi devir lerden beri var olagelmigtir. Ancak Osmanh toplumunda iktisad dgncenin bilinen klsik, geleneksel niteligini degigtirmesi, daha dogrusu Yeniag Avrupasi'nda yeni bir yntem edinerek geligen iktisat bilgisinin tanrup izlenmesi ne zaman olmugtur? Soruyu cevaplamak zordur. Avrupa iktisad dguncesi, pekl 18. yzyll sonlarmda Osmanh aydmmm ilgisini ekmig olabilir. Ancak iktisad dgncedeki bu nemli degigmeyibelgeleyecek eldeki metinler bugn iin o kadar geriye gitmiyor. Yakm zamanlara kadar aragtirmacilar, Osmanh toplumunda Batiiktisad dgncsi tarzmda kaleme ahnmig metinleri en ok 1850'li yillara kadar gtrebiliyorlardi.1 Viyana'da, AvusYazmalari blmnde mevcut bir yazma turya Mill Ktphanesi Sark risale ile bu tarihi pimdiden sonra yirmi yll daha geriye gtrebiliriz." Ele alacagimiz kk risale, 1830'lu yillarm bagina ait bir yazmadir ve imdilik bu tarih, Osmanh toplumunun Avrupa iktisad dgncesiyle ve iktisat ilmiyle tamstig1 zaman olarak kabul edilmelidir. 16-18. yzyillarda Gelibolulu Mustafa li'nin Sultanlara Nasihatler'inden veya daha nceki bazi nasihatnme tr eserlerden baglayarak, Koi Bey Risalesi, Selnik Tarihi, Hizru'l-Mlk, vb kitaplarda, Osmanh toplumunda egemen olen ekonomik-sosyal grglere bolca rastlanmaktadir. Memnuniyetle kaydetmek gerekir ki, bunlarm bir kismi tarihi ve dilbilimcilerin ahgmalariyla okuyucunun yararlanmasma da sunulYaprt,Ekim-Kasun 1983, s. 3744. 1 C. Orhan Tiitengil, 'Trke'de hk iktisut Kitabmm Konusu ve Yeni Bir Eser zerine Notlax', 101F Mecmuasi, c. 25, S. 1-2, Ekim 1965, s, 141-150;Z. E Fmdikoglu, Tefekkr Tarihimizden Bir Para',1brahim Fazd Pelin'e Armagan, stanbul 'ktisad 1948, s. 221-230; M. Orhan Okay, 1ktisatta Milli Dar,nceye Dogru', TrkKltr, XVIII, S. 207-208, s 72 vd. ** Yazmaya ele geirmedeki yanhuu ve metni incelemedeki tegviki iin hocam Prof. Tietze'ye tegekkrbir bor bilirim.
*

94

Du metinlerin baghca zelligi, ok kiginin bildigi gibi, Osmanh amalayan eleptiriter olmalandir. geleneksel dzeninin restorasyonunu Klsik Osmanh dneminin bu gibinasihatnme ve Islabat lyihalarr, tadayah bir imparatorlugun yapismi temel olarak kabul nm ekonomisine degigmesindenve o dnyanm rn edip, Yeniag Avrupasi'umiktisad olup yeni dil ve kavramlar kullanan iktisad dgnceden habersiz bir haklanda neriler getirmektedirler. slbla, imparatorlugun islahati Osmanh toplumunda Avrupa iktisad dgncesine niin yabanci kaImdigi ve bildigimiz kadanyla niin 19. yzyildan itibaren bu dgncenin benimsenmeye baglandigmm cevabi, Osmanh.iktisadt tarihini saglam bilgilere dayanan zengin bir sentez halinde yazmak kadar zordur. Hatt, bu gibi tarihilik rnleri ortaya kondugu zaman bu soruya cevap verilebilir demek, daha dogru olur. 19. yzyil Osmanh.iktisat bilgisinin szlg, kismen klsik devir Osmanh dgncesinden kaynaklanmaktadir. Nitekim 19. yzyilda Keyf-ztedbr-i menzil' deyimini Ktib elebi, karquig1 kullamlan gre Menzil tedbri ilmi, bir zunn'da kullanmaktadir? Ktip elebi'ye hanenin reisinin, hane halki ve uaklar arasmdaki iligkileri ve hane diligkin bilgi olarak tarif ediliyor. Anzenini nas11 kurup ayarlayacagma cak bu bilginin n plnda, kaynaklarm ve gelirin blgmne ve masraflarm dzenienmesine degindigi aaktir. Menzil tedbri ilmi, aile dzeyinin stnde btn topluma da yayllarak dgnlmesidir. Esasen 19. yzyll Osmanh iktisad dgncesinde de, retimin artinlmasi ve dogal kayok sernaldann bunun iin nas11kullamlmasi gerektigi gibi sorunlardan vet ve gelirlerin blgm konusu zihinleri meggul etmektedir. Bugne kadar bilinen ilk Trke iktisat kitaplan, Z. E Fmdikoglu'nun, brahimFazil Pelin'in ktphanesinde buldugu Tasarrujit-i Mlkiyye ve 1965 yllmda merhum sosyologumuz Cavit Orhan Ttengil'in tamttigi Ilm-iTedbr-i Mlk adh eserlerdir Sonuncusu 1860'ta Londra'da Charles Wells tarafmdan Trke yazahp tagbaski olarak bastmlmigtir. Fmdikoglu, tamttigi risalenin yazan olarak Serendiz Argizan adh bir tabibi gsteriyor. Serendiz Argizan, bu eseri Rossi diye bir yazann Economie Politique'inden yararlanarak Fransiz dilinde kaleme almig, Fransizca
muytur?
'iktisat' 'ilm-i

minin, ADTCF yay., no: 307, Ankara 1981;Y.Ycel, Kitb-i Mstetab, ADTCF Osmanhlarda Narh Messeyay., no: 216, Ankara 1974.Aynca, bkz. M. Ktkoglu, sesi ve1640 TariFdiNarh Defteri, zmir1984. Yaami, Kigiligive Yaprilarmdan 3 Bu fasil iin, bkz. O. Saik Gkyay, Katib elebi: 'ilm-i tedbir-i Semeler,Trkiye Bankast yay, Ankara 1982, s. 365. 1850'lerde baghgadir. Bizim ele aldigimiz yazma baghgi ise menzil', iktisat risalelerinin menzil deyimini kullanmaz; tedhir-i Emrn-1mlki'economie

Sultans of 1581, -Part I-ll Wimek olarak, bkz. A. Tiet2e, Mustafa li'sCounselfor Mesalihi'l-Mslimin Kitab-i Y ve Mendfi'l-MderWiss.,1982; Ycel, Akad. st. en;

politique' karhgt

kullamr.

de Aleko Sucu Osmanheaya evirerek bastirmigtir. Gerekte ise, Fmdikoglu'nun tamttigi bu eserden nce, Mliye Nzm Mehmed Cavid Bey, 1315 Hieri/1897-98 miladi tarihli kendi iktisat kitabmm birinci cildinde, J. B. Say'den mlhem bir kitabm lm-iTedbtr-iMenzil adiyla Sehak Ebru tarafmdan 1850'lerde evrildigini belirtir. Fmdikoglu'na gre, ele aldigi risale, Rossi isimli bir yazarm, EconomiePolifique kitabmdan Tasarruft-I Mlkiyye olarak evrilmigtir. Ancak eser iin Cavid Bey'in szn ettigi kitaptan daha eski bir tarih vermekle beraber, bu tarih, kitabgi knyesinde yoktur; dil zelliklerine dayanarak tahmin etmektedir (tahminen 1268 H/1851 M). Bu eser Sultan Abdlmecid'e takdim edilmigtir. Mehmed Cavit Bey'in naklettigiiktisat kitaplanyla Fmdikoglu'nun inceledikleri arasmda kimlik atirnasi grlmekte ve yazarlar J.B. Say'in iki ayn kitabrun evirisinibirbiriyle kangtinm; gibi grnmektedirler.Yahuz, aik ve kesin olan bir pey, her iki eserin de 1850'ler civanna tarihlenehilecegidir. Ttengil'in tamttigi Wells'in kitabt ise, 1860 basunhdir. Bir ngiliz tarafmdan Trke kaleme ahnan bu ikinci eser de iktisat bilgisini ve kavramlan kisa ve yetersiz olarak tamtmaktadir. Eu bilgilere gre, Osmanh toplumu yzyihn ikinci yansinda iktisat bilgisiyle henz tampma agamasmdadir. Ancak, tamtdan bu risalelerin tag baskisi olarak basilmasi, ilginin yayilmaya bagladigmi gsterebilir? Bizim ele aldigmuz, yazan (veyaderleyicisi) mehul risale ise, sadeark Yazmace yazma olarak kalmigtir. Viyana'da, Mill Ktphane'nin Jan arasmda bulutunaktadir. Elimizdeki risale 86 sayfadan olugan bir yazmadir ve 'Risle-i tedbir-mrn-1 mlkf adru tagimaktadir.5 Bunun Economie Politique'ten bir eviri oldugu dpnlebilir Risalenin yazan ada yazmada yer almadigt gibi, bagvurduveya derleyen mterciminin gu Avrupa kaynaklan da belirtilmemigtir. Ancak risale sahibi, zellikle Malthuttan sz ederken, onun nfus zerme olan eserini otuz sene nce kaleme aldignu sylyor ve yakmlarda bu konudaki tatutici bir makaleyi 56 sayih Takom-i Vekyrdeneettigini belittiyor (nfusile ve iktisad durumla ilgili byle iki makale, Takvm-i Vekyrnin 56. sayismda degilse de 54 ve 55. sayilarmda, 'Umr-i Hariclye' blmnde eviriolarak yer almaktadir. risale sahibi tarafmdan yapildigi anlagihevirinin makale, say1daki mrn-r mlk ilmindeki hazk-i hke55. Tedbtr-t yor. mdan Estrada nm spanyolhir ztm nfus meselesi ve iktisad kaynaklar zerindeki yazdiklarmm bir tercmesidir). Malthus'un meghur denemesi l798'de basildigma ve 1831'den beri akan Takvfm-i Vekyrnin 54-56. sayilan da 1832 yihna rastlad2gma gre, elimizdeki yazmamn tarihi 1833'ten daha ge olamaz. Herhalde Bbil'nin gayrimslim tercmetni 4 Ttengil, a.g.m., s. 142-144. 5 Viyana, National Bibliothek, CodexVindobonensisPalatinus, 43 yaprak, Mixt 1169. Yazmamn son sahifesinde muhtemelisim ve tarih belitsizdir.

ps

96

manlarmdan olan yazar; Arab, Fars ve Yiman dilinde bulunmayan ve sadece ngilizve Fransiz dilleriyle edinilmesi mmkn olan bu bilgileri dil bilmeyenlere aktarmak iin risaleyi kaleme aldignu bildiriyor (yazma,s. 39 r). Risalenin giriginde merkantilist bir yaklagim gze arpmaktadir. "Devlet diger devletlerle ve milletlerle olan ticarette kendi tebaasmm 1karnu kollamah ve onun ticaretini digerlerine gn artiracak tedbirleri gzetmelidir" (s. 3 v 4 r). Yazar,Osmanh neerinde ah.plmig slbun digmda, derhal konuya giriyor, ilk paragraftan itibaren iki sahife kadar, devlet hayatmda ve dnyada iktisad sistemin niye degigtigini ve niin yeni bir iktisat bilgisinin gerektigini ve neden risaleyi kaleme aldigun pyle aikhyor: "Eyym-1 eser ve haberi mazyede vcudi nbud ve dvel-i salfe zamanlannda edib, kuds anm muktemdum ve mefkud olan ecza-1barut tuhur ve lcd hurb ve zsmdan olan eslha-i natiyyenin karn-i ve kit'alde istolan zausul-i matlb andan muharebe ve mali mutad olduktan sonra, mteahholmagla, milel-i dvel ve fer ve galebe esbabi tagyir ve tebdil tebdilini icb ve ale'1 hurenin pir nizmt-i dahiliye-i mlkiyelerinin aidnizm ve tedbrin ilm-i mazbut insabm ibsus umrn-1mlkiyeye oldugu beyamnda risle-i muhtasaradir" (s. I istcab etmig lag ve slini aiklamaya v). v-2 r-2 Bu gre, barut ve ategli silhlann icadi ve kullamordular nuyla merkez ortaya ikmig; bunlarm egitimi ve donanmu, sudevletin i dyetigtirilip maaglarmmdenmesi, gretmenlerinin bay ve dzen niteiktisad mal degigiklikler ve yaratip, zeninde ve ynetimde monargiler olayx olamerkezlegen degigikligi Bylebir degiytirmigtir. lik rak aiklayan (ve bir boyutuyla dogru olan) grg; yazar tarafmdan benimsenmigtir. Yeniag devleti, bnyesi ve iglevleri ynnden bymg, geligmigtir. Yeni bir iktisadt Anlayi; ve iktisat bilgisi, bu olgudan dolay1 gerekli grlyor. Risalede, iktisat tarihilerinin kisaca ticari ve sonra sinai kapitalizm agi dedikleri (itiraz edilmeyecek bir terim) dnemin kamerkezyeti degigiklik mu ynetimi ve idari-asker bnyede yarattigt gibi olgularla yapilacak sermaye hareketinin bymesive kapital birikimi almmaktadir, olarak Ama tariele bir a1klamaya yeg tutulan degigkenler aiklama sayalmamahdir bu... farkh bir h ynden hi de yanh; ve ok yzytl 19. edilecegi 18. ve zere, yzyil sonu Geri risalenin yazari, fark baglarmm iktisat literatrndeki ifade ve terimleri kullanmaktadtr ama, giripteki bu aiklama bizce qu atdan ekici, hatt orijinaldir: 1820'lerden beri orduda ve merkez idade Yeniag Avrupasi'ndakine benzer mform ve degigmeleri geiren Osmanh imparatorluk ynetiminin sorunlarma cevap vermek amaci gdlmekte ve buna uygun bir yaklayimla risalenin kaleme ahndigi grlmektedir. Eu ynyle yazar, eserini ortabenimsedigi ynetsel modernlegmeyi, ya koydugu yillarda yrtlen kuramla uyum gsteren bir olgu olarak degerlendirmektedir.

Yazarin bu risaleyi kaleme almakta kendini de ilgilendirebilecek pratik bir amact oldugu da bellidir. Devletin gizli, atk, genel veya zel igleriyle ilgisi olmayan, tedbr- mran-i mlk (economie politique) ilmi konusunda bilgisi ve tecrbesi olan herhangi bir devlet ve ulustan kimselerin, nzir-i meclisin (yani ticaret meclisi nazmnm) yanmda, ona danigmanhk yapmalan gereklidir. Bu gibi kimseler davet edilmeli ve dnyafaaliyet izlenmelidir. mn ekonomik durumu, kanunlar ve iktisad-ticari eserler, servet, senede yarattiklan iki yz Bylece Avrupa devletlerinin refah ve baymdirhk, ingallah

97

legebilecektir (s. bakarak degil, yaanan gne bakarak hareket etmelidir. Yani eskinin restorasyonuna ynelik bir iktisad anlayila degil, gnn partlarma uyup tedbirler almahdir. Bunun iin bn-iHaldun'un bir tmcesine bagvuruanlamak iin, diger deyor: "Bir devrin halki ve devrin gan ghretini virlerle karg11agtirmay1p, Tauri'mn her devir iin ortaya koydugu yne tim ve igleyige uymah ve devietve toplum iq1erinibu biimde yola koymaya gayret etmelidir" (s. 5 r). Girig (Mukaddime)'teki bu teorik ereve diyebilecegirniz aiklamadan sonra, risale beg blm (fasil) ve bir sonucu (hatime) iermektedir. Bu blmlerin ierigini lasaca gzden geirelim. Fasl-1evvel (L Blm), s. 6 r-10 v arast:Bu blmde iktisat biliminin tenedir, mal nedir gibi... IhtiyaIarm mel kavramlari tammlaniyor. htiya artacag1zerinde dubiimlenecegi, nedmt (kithk) ve rf ve dete gm Hiristiyan kargi geylere gapka fes ve gibi ruluyor. rnegin ve parap, Muslmanlarn aym gereksittmeyi duymayacagi syleniyor. Degerin lt olarak lothk (nedret) ve emek gsterilmektedir. srecinin ne oldugu aiklanFasl-t sni (2. Blm), s. 11 r-14 r: retim geleri blmde retimin bu (istihsalunsurlan) zerinde diktan sonra, duruluyor. retimfaaliyetini (a) tanm, (b) sanayi ve zenaat (amel-i href) aymnaktadir. olaynu gerekleptirenler retim ve (c) ticaret olarak e mbagirn-i umml) olup, bunlar kr ve ise, (a) mtegebbisler (risalede, lt-edavati saglayanlardir, zarari ykmlenen,.retim iin sermaye ve irak, kaloban, olup, gnlk, ayhk ve yllhk cret alan ve (b) ucretliter abganlarrisk yklenmeden fa veya ticarette sandikkr, mutemet gibi dar. Fasl-I slis (3. Blm), kullamlan lt,.edavat ve s. 14 v-21 r: "stihsalde emval beyatumdandir." Yaniretim aralan zerinesbb-i mstahsile-i retimde kullamImamalm aak rneklerle, bir de duruluyor. En basit ve sermaye) retim araci niteligini kazandigi aiklamyor. Uresiyla (mal-1 tim aralanm (a) mal-i sermaye, (b) amel-i beger (emek yerine say deniyor) olarak aynmhyor. Bu sayede (madde-i asliyye) hammadde iglenip mamul mal haline getirilmektedir. Klsik Osmanh dneminde fermanlardan kayatlara ve siyas-edeb metinlere kadar malkelimesi, Arapa as-

2 y).

Osmanh 1kelerinde de yirmi yllda gerekYazar burada ilgin bir eldemede bulunur: Maziye

Ima uygun olarak para anlammda kullamhrken, metinde mal szcgnn bugnk anlamuu kazandigi grlmektedir. Fasi-:rab (4. Blm), s. 21 r-29 v: "Krymet-imal-1 sermayenin hakkat-i
98 zt ve maliyeti ve anm husiil-1 mal emrinde tark-iistmali ve efrd-i nsm mlk ve tasarruflarmda sret i teksir ve terakmi beyanmdadir." Bir tketim mahnm kiymeti, tketicinin verdigi degere, mahn kullamm imkmna ve derecesine gredir. Bu da ashnda bir sermaye mahnm da degerini tayin eder. (Bu tmce, birinci blmdeki deger kavrammm aiklamastyla eligki iinde gibi grnmektedir.) Bir mahn retiminde sermayenin degeri de yer ahr; daha dogrusu, sermaye mah rne dn-

o gr. Kr lsnde sermaye artmhr ve i; byr. Mesel, bir sabuncu daha fazia yag ahr ve sabun kazamm yeniler, bylece bu iglemden diger reticiler de yarar saglar. Bu blmde devletin zenginliginin de bu yolla artacagivurgulamyor. Risalede, Tanzirnat arifesinde yapilacal reformlar ve yeni iktisad politikaya uygun bir anlaysym yer aldigi, bu gibi meklerle aika grlmektedir. Fasl-r hami (5. Blm), s. 29 v- ve devamt: Bu blmde nfus sorunu ele aluunakta ve risalede orijinal bir egilim olarak, Malthus'un gr zetlenmektedir. Yazar, Malthus'un otuz sene nce kaleme aldigi-eser ve bu konuda Avrupa gazete evrakmdan (!)yaptag1eviriyiTakoim-iVekayf de bastudigmdan sz ediyor (s. 33 r). En uzun blm budur ve risale sahibinin, daha nceki gazete eviriferinden de anlagildigi zere, Malthusu nfus kuramma yalon ilgi duydugu aiktir. Hatt risale sahibi, bir anlamda iktisat bilgisinin, nfus artrymm yaratacagt sorunlari kavramak ve zmek iin bir a oldugu kamsmdadu. Malthus'un bu konuda verdigi rnek hesaplamalan nakleder; her dogan ocuk yagasa, yirmiden fazla ocuklu evililikler yaygmlagir.Bir memleket nfusunun artig yetenegi, o memleketin nfusunu her 26 yllda kat ykseltecek derecededir. Yaniotuz milyonlu Fransa, 26 sene sonra 90 milyon nfuslu ve 52 se ne sora 270 milyon nfuslu bir lke olacaktir. Bu nedenle hastahk, salgm, savag gibi tahripkr olayla_rkamilmazdir. Risale sahibininbu konulan daha ok Malthusu yazarlarm Avrupa gazetelerindeki makalelerinden iziedigi anlalmaktadir. Bundan sonra, girig blmnde ileri srlen dgncelere atif yapilarak,yisalenin bu sorunlara dikkati ekmek ve tedbir- mrn-i mlkt ilminin grenilmesi ve ona gm tedbir almmast iin yazildigi bildiriliyor. Risale sahibi, Malthus'un nl denemesi hari, metinde hangi kaynaklari kullandigmi belirtmemigtir (klasik Osmanh nesrinde pek grlmeyen bir biimde, yazar ek audamalar yapmak iin dipnotu kullanmaktadar). Risalenin kaynaklan muhtemelen temel, orijinal eserleiden ok, bazi vlgarize kitap ve makalelerdir. Risalede, fizyokratlardan, tabi denge kuramcalarma, J. B. Say'den Ricardo'ya kadar birok iktisat kuramci-

smdan esintiler vardar Belki yazar, bu nllerin yaptigi tamm ve ileri srmg olduklan dgnceleri, onlarm isimlerini bile bilmeden ikincil kaynaklardan naklen derlemigtir. 99

Bununla beraber, elimizdeki ilk iktisat kitabt (daha degrusu yazma risale), btun nahif yapisma ve slbuna ragmen, iktisat biliminin konularina ve temel kayramlarma yazarm zekice yaklagtigi ve bunIarm olduka yanhysiz grenilip gretildigi bir metin grnmndedir. Daha nemlisi, bu gibi bilgi1erin grenimi ve okunmasi yaygmlagmamig Shra bile, asker endigelerle baglarrug Mahmudiyye reformlari dnemi Osmanh adammm, degigen dnyanmiktisad mekanizmasuu ve dgncesini grenme istegi ve bazi tedbirler ahnmasi zlemi bu risalede gze arpmaktadir.

Osmanh

Anlayzytna Bir Ornek: 'Islah-t Sanayi Komisyonu' Olayr

Sanayilegme mparatorlugu'nda

19. yzy11a girildiginde taramsal ve endstriyel geligimgsteremeyen imparatorlukta, tezgh ve Lonca sanayinin ugradigi knt genel olarak bilinmektedir Gene Tanzimata grubun bazi dallarda, zellikle tekstil ve porselen sanayinde atdunlar yapip, bazi devlet fabrikalari kurduklan da bilinen gereklerdendir. Bunlarm sayilart, sermaye ve retim kapasiteleri zerinde tam ve ayantih bilgi elde etmek qu an mmkn Kgit Fabridegildir. 1835'te kurulan feshane ve uha fabrikalari, zrnit kasi, Beykoz Tehizt-i Askeriyye Fabrikas1, Tophane, porselen fabrikalan gibi tesisler bunlardandir.1 Bu tesislerin bir kismi rantablkogullar altmda a14maya devam etmig, bir kisnu zaranm srekli olarak hazine yardim1ylakapatmy, fakat tekstilde nclk etmesi dugnlen nemli bir kisuu ise, yolsuzluk ve rezaletler serisi ile ifls edip genel retim yapisanmve dig ticar iligkiler sistemikapanmigttr. lkenin nin bu geligmeyi nledigi aiktir. Burada zerinde durmak istedigimiz asil konu; Osmanh devlet adamlarrun sanayilegme programi, daha dogru bir deyigle sanayilegme anlayigidir. Hemen grlecektir ki, bu konada Osmanh devlet adami bir bakuna gereklerden uzak neriler getirmektedir, ama bu durumun nedeni de sanayilegme konusunda iinde bulunulan dilemmadir. Sultan Abdulmecid dneminde byk umutla girigilen sanayileyme tegebbs, 1asa zamanda olumsuz sonular verdi. Bu durumda 1860'lardan itibaren sanayilegme konusunda baziyeni projeler ortaya kondu. Bu szde programi yrutmek iin 'Islah-1 Sanayi Komisyonu'nun kuruldugunugryoraz. Sultan Abdlazz devrinin sanayilegme koitusunda belli bagh tek eylemi sayilabilecek bu komisyon, Meclis-iVl azasmdan bazilarmm yelige tayiniyle kuruldu. Komisyon reisi gene Meclis-i Vl azaimdan ve birok komisyonlarda yelik yapmi.9 olan Riza Efendi idi. Yayunlanan talimatnameye gre bu komisyonun ugrayip zmleyecegunlanhr:2 sorunlar
*

Beykoz-nceky

ODTGehpimDergisi, 1978 zelSayisi, s.

123-130.

'Tanzimat ve Sanayimiz', Tanzimat I, stanbulMarif Basunevi, 1940, s. 432-439, 2 Takvim-i Vekay, no: 1027, 11 Tegrinisani 1284; ayrica bkz. Osman Nuri, Mecelle-i Limr-I 1338-1922, I, s. 718-724. Belediyye,stanbul 1

. CelAl Sar,

a) Halen %5 olan gmrk resmini artirmak, b) Sergiler aarak sanayii tegvik etmek, c) Sirketter (esnaftan) teykili ile sanayii geligtirmek, d) Sanayi mektepleri amak.

101

sKomisyon faaliyete muhtemelen 1280-1282/1863-1865 yillarmda gemigtir.3 Sanayi mektepleri stanbul, Edirne, Tuna vilyetlerinde ok sonmezunlarma ralan aildi ise de, i; sahasi bulunamadigmdan dumura imparatorlugun ugradilar. Gmrk resimleri ise son zamanlarmda bile ancak ykseltilebilmigtir. Yerli iin ise ihtisb rsurim %8 oranma tccar ve dahin gmrkler yznden bu oran ok daha yksekti. Sanayi fuar tarihinde gstermelik bir iki nemsiz olaydan ve sergileri imparatorluk ibarettir. Bu talimatnamede komisyonun asil hedefinin esnafi, girketler halinde rgtlemek oldugu grlyor. artik mnferiden degil, Nitekim talimatnamenin 3. maddesi; girket halinde ahymast' lzumuna deginiyor. 4. madde, bu girketlerin her suuf esnaf iin lonca kethdasive loncanm ileri gelen esnafmdan seilen azadan kurulu hir idare cemiyeti tarafmdan ynetileceginibelirtiyor. Ancak 6. madde, girket idare cemiyetinin kararlan ve faaliyetinin Meclis-i Vl tarafmdan denetlenecegini belirtmektedir. ByIece, daha igin bagmda serbest girigime dayah kapitalist bir geligme kavrammin yerlegmedigi ve girketlerin brokratik kontrol ve gdm altmda tutulmak istendigi anlayihyor.4 Bazi esnafm girketler halinde rgtlendirilmesini ngren komisyonun talimatnamesi, daha ok ikincil maddelerin simkey esnafi, sara, altm varaki esretimi zerinde duruyor, rnegin nafi bagta geliyor. Debbaglar 2000 kese altm, demittiler ise 5000 kese altm sermaye koyarak birer girket kuracaklardir. Demirciler girketinin 100150 beygirlik makine ve telgraf telleri iml etmesi ngrlyor. Bu sudan projenin gerekleytigine dair bir kayda rastlamadik. Bundan bagka balmumu, kumaa, yastiki, dogramac1gibi, yirmi dalda ahgan esnafm girketler halinde rgtlenmesi ngrlmgtr. Bu konudaki girigimler suya dgmgtr. Ciddt bir sanayive pazarlama sz konusu degildir. Sanayilegme halinde ortadan kalkmasi gereken reticilerle, yani esnafla bir sanayilegme girigiminde bulunulmak isteniyordu. Nitekim bu girketlerin hibiri gereklegememigtir. IL Abdlhamid dneminde lkede ulagun, brokratik rgtlenme, egitimin yayilmasi alanmda kayda deger hazi geligmelergzlemlenmigse de, sanayide cidd girigimler gze arpmlyor ve sanayilegme alanm'esnafin
-

3 Osman Nuri, a.g.e., s. 718. 4 A.g.e., s. 724 ve devami; bu talimatnamenin son gekli olup 22 Temmuz 1290 (1873) tarihini tagiyor.

102

daki bu arpik tutum ve dgnce devam ediyordu. Yildiz Argivi'nde Islah-1 sanayi raporu bu gerve burada ele alacagmuz bir etmektedir.5 ege igaret Bu raporda stanbul'da ve vilyetlerde kurulan sanayi mekteplerinin arzu edilen sonucu dogurmaylp iglerligini yitirdigi ve sanayiin tegvikiislah komisyonune yarduna olmadigi belirtiliyor. Kurulacak bir sanayl mahall kg nedallarmda sanayn nun tekstil, camcthk, demircilik mallara talep olarak, yaratilmabu denlerini aragtirmast isteniyor. kinci st iin refer gerektiginin aragtmlmasi ve nc olarak mimar ve ingaIslalu at dahnda eleman yetigtirilmesi iin gzel sanatlar okulunun gerektigi belirtiliyor. Drdnc olarak kgit ve cam setiminde ncelik1e yerlisanayiin geligtirilmesi ve nihayet pamuklu dokumaahkta yerliretimin geligtirilmesi gerektigi belirtiliyor. Ancak burada ilgin bir nokta gze arpiyor "Bu dalda fabrikalar kurulmast amaca ulagmaya mmkn dokumamn ahliye iml ettirilkilmaz," deniyor Istenen gey, mesi', yani kk retimin tegvikidir ki, bylece cidd bir sanayi programindan sz etmek mmkn olmuyor. Raporda bu husus aika apagidaki gibiifade edilmektedir: "Tegekkl edecek komisyou tarafmdan mracaat olunmasi lzun gelen tedbir; evvelen memlik-i mahrusa-i pahane (de) vaktiyle sanayi hayli terakk ederek olduka ihtiyac-1 dahiliyemize kifayet edecek derecede iken, gimdi bunlardan evvelki kadar istifade dilememekte olup, mesel Ankara soflan, Bursa ve Haleb ipekli ve kumaglari ve Bilecik atmalan ve vilyt-1 gahanelerinin ekserinde iml edilmekte olari alaca ile debbaghk ve Ktahya'mn inileri ve hah imli ve bahusus sanayice derece-i vcbda olan demircilik sanatlan heman mahv u mnkariz olmak derecesine gelmig olmagla bunlarm yine mahallince ihysi ve ilerletilmesi tahtu'z-zeminde olmagla tegekkl edecek hey'etin evvel enfinle; sanayi-i mezkrenin inkirazur mucib olan esbabi ve badehu bunlann hal ve zamanm terakkisi nisbetinde islahi in ne gelecegini arz ve mik teemml gibi tegbbsta ibtidar edilmesilazun
rastladigumz
'pamuklu

ve mlhaza etmesi. Sniyen; mahslt-i dahiliyenin beyn-el ahl nazar-iitibre almmasi ve revc-1 resinin istihsli zunnmda ne yapmak lzun gelecegini p-i nazar-i mtlaaya almasi. Slisen; teb'a-i Islmiyyeden fenn-i mimarde hayli zevt-i meghre gehnig ise de her ne esbba mebn ise bir mddetten ber bu zenat-i lyeye ragbet edilmemig oldugu gibi, oymacihk ve hakkkhk ve fenn-i nakkag dahi gerde kahm; oldugundan bunlann ilerledlmesi lzimeden bulundugu cihetle sye-i terakkvye-i hazzet-i mlkdrlerinde derece-i el'n mevcut olan ve hl-i haziriyle intizm ve mkemmeliyeti matlbede bulunan senyi-i nefse mektehinin bu nokta-i nazardan tev5 BOA, YgdazArgivi Evrakt, 12-88/35, ID Ca 1306/9 Ocak 1889.

sanyin dahi tanzm ve islahi resin dgnmesi. Rbien; cam ve kagit gibi pek ok srm olan egya in memlik-i mahrsa-i ghneden her serie milyonlarca paralar Avrupa'ya gitmekte oldugu cihetle bu paralar harice ikmayarak dhil-i memlikde kalmak ve pek ok ehli-i slmiyye kullari dahi bu yzden mstefid olarak erbb-i zenatden ustalar yetiptirilmek zere muntazam fabrikalar insi zunmnda cb eden tedbirin teemml ve mlhaza etmesi. Hmisen; ehli ekseriyet zem pamuk bezi iks ve istihlak etmektroldugu.cihetle, bu yzden dahi Avrupa'mn memlik-i phneden almakda oldugu para, cam ve kt in akan akeden daha ziyde oldugu cihetle bunun dahi hrice ikmayarak dhil-imemlikde kalmasma bir re bulunmasi ve fakat bunun in fabrika insi hlinde maksad-i aksaum husul mmkn olmayacagmdan, bunun ehlye ml ettirilerek, bu istifdesi redinin istihsli." yzden pek ok efrd-1slmiyye'nin Fi 10 Ca sene 306 ve fi 21 Knmevvel sene 304 tarihli raporda Mze-i Hmyn mdri kullari Hamdi (muhtemelen Osman Hamdi) ve mgir kullan (Said?) imzasi grluyor. Yzyilm sonuna gelinmigtirama, Osmanh devlet adamlarisanayileyfeda etme at11mum gereklegtirmekiin hl esnaf ve fezgh uretimini edememektedirler. cesaret Osmanh zerinde sanayinin bu meye temel kurulup geligtirilmesineahqilmakta ve tabi girigimler bir yana, hazirlanan raporlar bile arptk bir nitelik gstermektedirler. Kk retimin ve lonca dzeninin Avrupa'da 15. yzyildan beri byk olaylar ve istiraplar yaratarak y21aldigi, lasa zamanda yogun biaym deneyin Japonya'da imde tekrariandigt dgnlrse; Osmanh devlet adamlari byle bir toplumsal devrime cesaret edemediler denebilir. Ancak, sorun bu kadar basit degildir. Tanmsal fazIayi yaratamayan ve kirsal alanda nemli degeiremeyen lkede, fabrika endstrisine gepecek partlas da gipmeler degildi. O nedenle, Osmanh sanayi programlarmm arpik manmevcut tigi byk lde lkenin tarimsal yapismdaki arpildiklardan ileri gel-

si

ve mekteb-i

103

mektedir samyoruz.
II. Megrtiyet'ten.sonra da esnafi feda edemeyen bu sanayilegme programlarma devam edilmig ve Osman Nuri Bey'in dedigi gibi6 kurulan bazi esnaf girketleri yolsuzluk ve ifls denemeleriyle ostadan kalkm1gt1r.

6 Osman Nuri, a.g.e., s. 728.

104

Osmanl2 Imparatorlugu ve Alman Diplomasisi: "Drang Nach Osten"*

ile olan iligkilerinde tesis ettigi Osmanh mparatorlugu imparatorlugu esas itiAlman nasil edebiliriz? sistemi tarif diplomatik kozmopolit bir imparatorluk Reich szn kara bariyle bir devletidir ve olarak anlamahyxz. Versailles'da kurulugu mill devletin bir degil, 18. yz1878 Berlin Kongresi'nden sonra Osmanh mparatorlugu'nun yll sonundan itibaren nyguladigt politik dengenin unsurlan degigmektedir. ngilterebirinci derecede gI devletta Fransa ise ngiltereile bagkalan arasmda vardan uyugmalari er ya da ge izlemek zonmdadtr. 18. yzyilda Fransa'run Osmanh Devleti lehine izledigi, politik diplomatik rol; artik 1878'den sonra sz konusu olmamaktadir. Fazarabuluculuk ladan ngiltere ve Fransa'mn bundan byle Osmanh Devleti'ni Rusya aleyhine eskisi kadar desteklemeleri sz konusu degildir. Byk devletve milliyetler' agru olgu olarak ler dnyanm bu parasmda Balkanlar'm kopuu konusunda, Osmanh etmig grnyorlar ve kabul btnlgn koruma prensibinden vazgeilmigtir. 1791 Zigtovi ve Yaq antlagmalarmdan beri kendisi ile harb edilmeyen Avusturya (1867'den beri Avusturya-Macaristan) gimdi kongrede Bosna-Hersek'i iggal ederek Balkanlar zerindeki mtecaviz emellerini kuvveden fiile ikarmaktadir. ngiltere'demuhafazakr hkmetler, hassaten Benjamin Disraeli, Osmanh Devleti'nin birliginden yana bir politika izlemigtir. Hatt ngiltere bagbakam bu politikasmdan dolay1 parlamentoda 'Yahudi' diye tahkirapolitikaya ne bir protestoya da ugramigtir. Bagbakam kugkusuz pro-Trk menfaatini gerek mengenden ok, ngiltere'nin saik Yahud Sefarad iten grebilmesiydi. Nitekim Gladstone ve Liberaller bu politikamn aksini izledilderinden; Balkan halklanmn milliyetiligini desteklediler ve tarihin bagladt. Disop Roma mparaterluguAvrupa topraldarmda gerilemeye bulamadi; Avrupa umdugunn Rusya Kongresi'nde Berlin yanda ger ugrunda donun kargismdaydi, asil nemlisi romantik bir hava iinde, vgtkleri Balkan Slavlan, Alman politikasuu ve kltrn ve tabi Alediyorlardi. Du durumda manya ile iktisad baglantry1 Rusya'ya tercih yapildigi III. Aleksandr dnesma yatirunlarm Rusya, zellikle byk Osmanh mpatagir) sulhsever unvamni minde (ki kendisi Mirotvoretz,
Almanya'mn
'ihtillller

Trk Diplomasisi;20DYdhk agdag

Sure, 15-17 Ekim1997, Ankara 1999, s.215-221.

"etmigtir.

Hatt Rusya ile ile barii bir politika izlemeyi tercih daha nce g ehreminlerinden olan, arkasi iligkinin, stanbul btn perde rivasrdrldg aracihglyla sefaretinde bulunan Riza Papa de Rusya emelletalya'nm ki Balkanlar'da Avustura edilmektedir. Demek ve yet ri, ngiltere ve Fransa'am Balkan milletlerini destelder tavri da Osmanh Devleti'ni Almanya'ya yakmlagtiran nedenlerden biridir. Bugnknn aksine Almanya 19. yzyilda Balkanlar'da aktif politika gtmeyen ve henz tkarlanyla sahneye ikmamig bir devletti. Alman-Osmanh yakmlagmasmi tersm ve tesis eden diplomatik iligkiler agt, esas itibariyle otoriter bir toplum ve devlet yapisma dayanlyor'totaliteiden farkh bir yapidir. Tek merkezli bir idedu. 'Otoritet rejim oloji ve idareden ok, belirli bir dnya gru (Weltanschauung) etrafmda biimlenen bir toplum yapisi ve bir egitim sistemine dayamr. Otoride degildir. Parlamentonun, serbest bater mjim Rusya tipi bir a1k zorba tedbirlerle kulagt ekilebilen, bir mdahaleye ve daima som karpi sorumlu bulundugu hkmdara ok parlamentodan hkmetin sistemdir bu. Alman dig politikasi kapah kapilar ardmda diplomatlar, askerler tarafmdan tespit edilir ve kitleler basm ve cemiyetler yoluyla bu politikayi desteklemeye agrdir ve ynlendirilirler. Belirtildigi zere kitleler bu rejimi, bu sansr ve bu tekmerkezlilige egilimi desteklemeye hazirdir. Alman toplumunda Karl Liebknecht ve Rosa Luxemburg da toplatmak da ngiltereve yazip faallyet gsterebiliyordu; ama gazete altmda tunastlkontrol basmm Fransa'ya gre ok kolay bir igti. Hr (!) sosyalist adh bir taparti Konrad orgaru, tulduguna bir rnek; Der Arme nasil diye yagiyoir paraziti Abdlhamid iin rihte Sultan yazmetti ve arunda Bagbakan ca; Berlin sefirimiz Tevfik Papa gazeteyi gikyet emriyle gazete toplattir11di.1 Bu gibi tasarHohenlohe-Schillingfst'n ruflann di politikada. Wilhelmstrasse'ye kazandirdig1 manevra kabiliyetini gz nne almak lzim. Bugn diplomasimiz, Almanya'da bu sistemin bir tarih miras olarak belirgin lde devam ettigini anlamahdir. Fransa ve Almanya digigleri aym prensiple igZannediliyor ki ngittere, liyor. Hayn, ilk ikisinde pluralist sistemin elemanlari ok eskiden beri rademokratik ogulcu yina oturmuy ve igleyig kazanmty; Almanya'da ise edilir, ama istenanayasal tolere sistem gegi sistemin ikardigi sesler, alti edilir. O anhasir ile sester ise, ayugmayan meyen o gnk politika sesi ykselhoparlrn yararh ise manevralarma da hkmetin politik bazi sessrlr. Bazt halde ileri hakkm sesi' forml sesi tilir ve lerin ykseltilmesi ve bazi halde kisilmasi halen devam eden ve otoriter Totaliter rejim yrkilabuir, ama sistemin miras1 olan bir mekanizmadtr. otoriter rejim yikilamaz, ancak uzun bir tarih iinde erir...
ratorlugu
'otokrasi' 'devletin 'halkm

105.

1 Der Arme Konrad, no: 8, 17 Okt. 1896, Hohenlohe raporu, Archiv de; Auswaertiges Amt, Trkei 159, no: 1,bkz. 4-5.

Osmanh lkesindeki Alman demiryolu yatirimlan ve teknolojik stnlk Alman diplomasisinin nemli birer aracidir. Bu 19. yzyil iin yenilik ve atihmdo Almanya bir demiryolu agt tesis ediyor. Bu demiryolu
106

Fransizlann yaptigi Manisa-Kasaba veya ngilizIerin Aydm demiryoln gibi degil; demiryolunun etrafmda aym zamanda mthip bir sosyal tesisler manzumesini bugn bile gryorsunuz, hastaneleriyle, lojmanlanyla, demiryoluna baglanan poselerle... Bundan bagka umra'da grldg gibi, sulama kanallanyla, ukurova'daki gibi ziraatm islluyla yeni bir yatmm modeli giriyor. Bu kadar aktif bir yatmm sz konusu oldugu vakit ister istemez diplomaside yeni vasitalar geligmekte; yani her iki tarafm da bagh oldugu ve her iki tarafm da ynettigi enisilahlar sz konusu oluyor. Bu, byc iragma benzer bir olaydir. Wilhelmstrasse Kurt Sanders ve Helfferich'i kullamr. Helfferich ve Sanders ise Wilhelmstrasse ve Osmanh'yi kullamr. Bu ikili iligkiyi bilhassa Bagdat Demiryolu konusunda grmekteyiz. Her yeye ragmen punu syleyeyim; gerek Anadolu Demiryollari Kumpanyasi ve onun geniglemesiolan Bagdat Demiryolu Kumpanyasi adru alan girketlerde lisan Fransizca olmugtur. Fransiz sermayesi hkim olmug, Ingiliz sermayesi de girmigtir.Ve girketin Isvireli mdr Birinci Byk Harb iinde Liman Von Sanders'in ve Istanbul'daki Alman kurmay heyetinin taleplerini her zaman dinlememektedir. Yani'gunu tagi' deyince diyor; ve harb ortasmda bile girket statsn koruyor ki bu ilgin bir yapidir. Bunun iin diplomasi de bu gibi yeni olugumlari (ki bu ok yenidir) 19. yzyil sonu ve 20. yzytl bagi itibariyle gz nnde bulundurmak zorunday1z. Bagdat Demiryolu malmdur ki, tamamlanamayan bir hat olarak kaldi. Bagdat-Basra arasim, birinci harbden sonra ngilizler; Bagdat'tan kuzeye olan kismi da gene ngilizmanda idaresi tamamlamigttr. Basra'da en u nokta Hamad'a kadar oluptu. te yandan Rusya kuzeyde ran'da Henekin'e kadar demiryolu dgyor ve kendince Basra krfezine ulagmayi hedefliyor. Mamafih Witte gibi akilh maliyeci bagbakan bu nafile prestij projesinden vazgemigtir. Nitekim Heniken'e ulagan Rus demiryolunun daha gneye inmesi hedeflenmigken, Witte'ci evreler, Transsibirya demiryolunun invasim bu projeye tercih ettiler. Basra'ya kadar uzanacak demiryolunu ise Almanya'da kim istiyor? Kayzer IL Wilhelm istiyor, Genelkurmay'da Graf von'Waldarsee istiyor. Askerler ve diplomattar ve bir de birtakim yan mnevverler, kasaba gretmenleri, militarist Pan-Cerman birligi yeler istiyor. Gerekten ticaret, sanayi ve bankacilikla ugraan, sermayeyi yneten gruplar bu konuda ok ihtiyath ve gerekidir. Sermayedarlarm bu ihtiyatmi Rosa Luxemburg gibi militan ii hareketi Uderleri de paylagiyor. Proje pahahdir ve bir noktadan sonra faidesiz yatirundir. Svey; Kanah aalmig; gemiyle naldiyata gre Avrupa-Hind Denizi arasi demiryoluyla birka gn daha kisahyor, ama tapima masrafi denize gre yksek.
'tagiyamam'

Bir yandan Helfferich, "Sivas'a dahi uzanmaya degmez," derken; Basra'ya ve Bagdat'a gelen her vali Alman konsoloslarma, "Bu yol ne zaDeviet-i Aliyye jandarmay1 ve askeman bitecek?" diye soruyor. nk edecek ri sevk emm ve kisa bir vasita ariyor, imparatorlugunu daha etkin biimde kontrol etmek istiyor. Ve br yandan Mezopotamya rnleri demiryoluyla daha sratli ve ucuz olarak merkeze gelecek; Anadolu ve Arabistan imparatorluk ile btnlegecek. tebu yatmm, diplomatik ama ve seimleri ok etkileyecek bagh bagma bagnnsiz bir olayd2r. Mamafih Kayzer, Osmanh idaresini sadece Basra degil, Kuveyt zerinde de hkimiyetini pekigtirmesihususunda kipkirtiyor ve ingilizmdahalesine kari szde garanti ve destek veriyor. Sultan II Abdlhamid'in nadir alkrfeze yerlegmesini danmalarmdan biri bu skandaldir ve ngiltere'nin hizlandiracak biimde sonulanmigtir. Temmuz 1897'de ilgin bir atigma ikti. Osmanhya tabi Necid Emiri bnRagid,Sabah ailesinden Mbarek'le at19ti. ngiltere'nircevabi quydu: "Her Majesty's Government have never admitted that Kuwait is under the protection of the Turkish Government. But since it is practically under Turkish influence, it is doubtful, whether we could deny the latter," deniyor. Eu dnemde Hindistan kral naibi olan Lord Elgin de Osmanhlarm Kuveyt'te katantina istasyonu kurmalari, hatt Britanya'mn hak iddia ettigi yerlerde de aym geyi yapmalarma itiraz etmedi. Buna ragmen Britanya Kuveyt zerinde Osmanh hkimiyetini veya korunmasuu tanmuyor. Fakat Osmanh idaresini byle bir MbaRagid'i Seyh hkimiyeti pekigtirmeyekykirtan Almanya'nm bn-i k es-Sabah'a kar1kigkirtmst da gerekli asker tedbirler almarak nleniyor. Sonunda bn'ur Rapid de 28 Mayis 1901'de Britanya protektorasuu kabul ediyor.2 Bu skandal Alman gdmnn ve desteginin pek gvenilmez oldugunu gstermigtir.Pahah bedel deyen IL Abdlhamid Alsafdil tavrmm aksine fazla gvenmemanya'ya, artik ilerde ttihatalarm yecek, sadece Alman asker yardmu dig dnyaya karp adeta bir Karagz perdesindeki abartilrug ittifak gibi gsterilecektir. (Benim Alman generallerim var, Kayzer dostum var dercesine.) Bu sayede Rusya ile sulh iinde geinilecek, Avusturya'mn Balkanlar'daki emelleri dizginlenebilecek; ngiliz ve Fransiz diplomasisinin saygisizhgt nlenmeye ahgilacaktir. Ashnda bu olayda Alman diplomasisi Trkiye'yi belirsiz bir hedef ve yolda kullanmaktan ok, kendi teknik bilgisizliginin de kurbam olmugda aaka gralyor ki, Istanbul'daki tur. Schoefield'in aragtirmasmda ngiliz byke1isi Sir Philippe Currie Trklerin Kuveyt'te hkimiyet haklan olmadignu' kabaca ifade ederken, aym ingiltere Almanya'ya kargi, "Shaikh Mbarek, technically a subject of the Ottoman Sultan, in prac2 Richard. Schofeld, I<uvoait and Iraq: Historical Claims and Territorial Disputes, The Royal Institute of International Affaires, London 1991, s. 15-17.

107

108

taritice he enjoys a fair dege of independence," diyebiliyor. Bu ngiliz fi de Almanlan harekete geirmeye yetmig olmahdir. sirasmda Bagdat'a yalAslmda Midhat Papa Bagdat valiligi (1869-72) renklerini vermelde kalmamigttr. Onun baymdirhk famz Osmanh'mn birakmigtL cografyaya rengini Ama, Papa ayOsmanhhm aliyetleri bu Muhetme zamanda Kuveyt zerinde hkimiyet tesis gayretindedir. m temelen Paga'mn dneminde Sabah ailesini'paga' olarak kaymakam tayin etmesi gibi tasarruflan.nedeniyle Londra Berlin'e byle ikin bir ifadede bulunmugtu. belirli galuslann hediye ve rgvet ile satm almmasi sz koligkilerde nusudur. Bunu her iki tarafm da yaptigt anlagiliyor. Saraym cmert hediyeleri, tevcih edilen niganlar ve rtbelerle bazi misyon geflerinin bilgilenmede kullamldigi a1ktar. Mesela von der Goltz Paga'nm bir darbe planlayan mektubu Woldersee'ye yazilmig ve bazi papalan elde ettigini syleyen satirlan IL Abdlhamid'in eline nasil gemigtir?3 Von der Goltz IL Abdlhamid'in perde zerinde dig dnyaya gsterdigi 'Bendeki Alman Papalan'ndan bir tanesidir, Kendisi Trk ordusunda sevilen ve saygi gren bir mgavir papaydi, Prusya Genelkurmay1ile de arast o derecede ktyd. Tab Alman askeriydi ve gereken grevleri yapti: stihbarat ve Alman silh sanayi iin Trk ordusunu tavsiyeletiyle bir pazar haline getirnek. Bunda da papilacak bir yn yoktu, iki taraf da karg1hkh istihbarati aiga vurmadan belirli llerde devam ettirmig grnyor. 1912-18 arasmda bu sure Almanya lehine yogun bir biimde geligmigtir. Hepimizin bildigi gibi Yakmdogu'daki diplomatik misyonlar ngiltere aasmdan pyle bir dzene gre kurulup igler: Londra'da Foreign Office,Avrupa'daki btn eli, bykeli, orta eli dahildir, Rumeli dahildir, Trabve konsoloslan tayin eder. Buna stanbul zon, zmir ve skenderundahildir. Buna kar1hk Tahran'daki bykeliyi ve civar blgelerdeki konsoloslan India Government tayin ediyor. Bu ok ilgin. Du demek ki India Government'in tayin ettigi diplomatlar Londra ile ok hizla ve direkt bir temas halinde degiller. Acil blge degil,fakat bunlarm hepsi ngilizhariclyesinin en uzman kipileridir. Dosyalarma bakm, yazdiklan raporlara bakin, sahayi bilen, dili bilen adamlardir. Basra'daki konsolosu India Government tayin ediyordu. Baktilar ki Osmanh Imparatorlugu ve Almanya ile atigma ikti, hemen Londra'dan tayin etmege bagladilar. Sicak blgenin iine girdi. Bu en enteresan degigmelerden biri; niin byle bir durum ortaya tkiyor? Ben kendi tezimi ahytigim zaman Irak konusunda pahsen blgedeki Alrnan konsoloslarun Richarz dahil, yazdiklanmn para ettiginifakat beg para etmedigini syleyebilirim. Zaten seyrek yazilan raporlardir. Malum kuAinun Nfu2:u,ikinci basla, 1983, s. 78.79. 3 . Ortayh, Osmanh imparatortugu'nda

Halbuki aym dnemin iinde Basra'daki India rent yaziyla yazumigtLr. raporlan mtGovernment'in veya Londra'nm tayin ettigikonsoloslarm hig degerli geylerdir, bunlar kitap halinde yayimlanmaya deger belgelerdir. Blgeyi ok iyi tammaktadirlar, 19. yzyilm son on yllmda daktilo kullamhyor. Bu ok ilgin... nk daktilo yeni iktmg bir alet ve adamlar bunu kullamyorlar Bu brokrasinin niteligini gsteriyor. British India ok cimridir. Herkesin masasi bile tayin edilir. Lks masa bile yksek memur iin bir imtiyazdir. Fakat daktilo kullamhyor. Ve buradan tabi alman bilgi son derece ilgin ve ayrmtthdir. 1900 y11mda Almanya ve Osmanh Devleti arasmda ne oluyor? Simdi herkes Kayzer Wilhelm fazla zeki degil ve yalanci diyecek. Bu gibi geyler hem dogrudur hem degildir, iktidarda bulunan kigi en azmdan bizim kadar zeki ve bizim kadar yalancidir. Bunu da hesaba katmak zorunda1898'de ziyaret ettiginde Kayzer yiz. Yani Osmanh mparatorlugu'nu Wilhelm kalkip Abdlhamid'i kigkirt1yor, "Siz ngiliziere bakmaym, Kuveyt sizin ecdad mirasunz, saldmverin," diyor. Kimi saldirtacak, tabi kendi sahamizda bulunan Necid Emiri bnu'r-Rapid'i, Sabah ailesinin zerine saldirtacak. Tabi Sultan Abdlhamid tedbirli oldugu iin, "Hemen niye saldirahm?" diyor, igi sallantida birakiyor. Fakat faaliyet baghkrfezin soyor. Hemen 1899 Kasum'nda bir irade ikmig, banuna kadar uzatasmiz' diye. Ve Ocak 1900'de Alman mhendislerin y ektigi demiryolu fen heyeti ilk saptamalari yapiyor. Ancak bundan hemen sonra ngiltereartik Berlin nezdinde de yumugak davranmanm faydasi olmayacagim anlanu; olacak ki, 1898 yilmda, "Kuveyt'e ne Almanya, ne Rusya, ne de Osmanh Devleti'nin hat ekmesine msaade etmeyiz," diye bize ltimatom veriyor. Aym yll 1900'de padigahm irade-i seniyyesinin 1kmasi ve demiryolu iginin ciddiyet kazanmasi zerine, 1900 Haziram'nda BerEn sefiri olan Nagel, Blow'a, "Kuveyt'in zerindeki hkmranhgi tammayiz," diyor. Buna ragmen 1901'de maalesef ngiltere'nin Almanya'dan aldigi szn ettigimiz ifte tarif ve diger taraftan da Almanya'nm buna gvenerek Osmanh'yi kigkirtmasi, btn ihtidemiryolu yapilma safhasma girmistir- hi degilse yata ragmen Bagdat-Basra arasmm tamamlanmasi dgnlmektedir), Sultan Abdlhamid bnu'rRapid'i Sabah ailesinin zerine saldirtlyor. 1901-1909 yillan arasmdaki bu atigmada tabi Sabah ailesi ngiltere'den gntg mzaheretle bni Ragid'i pskrtyorlar ve kesin talimat geliyor: "Bundan byle hibirimizin Kuveyt'te hkimiyeti yoktur. Hele sizin hi yoktur." Bu talimat ngiltere'den geliyor ve bu kesin bir kopugMidhat Paga'nm Bagdat valiligi sirasmda atilan tur. Yani zamanmda adimlarla tartigmah bir hkmranhm-somutlagmakta oldugu bir sahada, Bbll'nin, daha dogrusu Yildiz Saray1'nm da ihtiyath politikasma ragmen maalesef bu yeni girdigimiz dolayisiyla Alman diploma'demiryolunu
-nku

109

"memorandum'

'concert'

110

sisi bizi byk politik yamlgiya itiyor ve bu da Kuveyt'in kesin olarak Osmanh'dan kopmasma neden oluyor. Kuveyt tekrar uzaklapyor, kurmakta oldugumuz sistem batrmytir ve bu hazn bir geligmedir.Basra zerinde yazdtgim kk bir tetkikte de ifade ediyorum ki,4 II. Abdlhamid yillari Basta vilayetinin en ok geligtigi ve imparatorlukla iktisad bakimdan en btnletigi yillardir. O kadar ki l906 yihnda buradan 50 bin ton tahil ve 40 bin balya yn Avrupa'ya sevk ediyoruz. okilgin bir geligme ve nemli bir gelir art1 baglamigt1. Fakat pimdi bu blgede demiryolu inga edemiyorduk ve elimizde Fao ve Kuveyt gibi bir blge olmadigi iin; buradaki liman ve hinterland tehlike altindada, yani iktisad geligmesi aasindan tehlike altmdadir, nk blge asker bakundan emin degildir. Dolayisiyla bu tip bir diplomasinin, yanibirbirine gablonlanmig, yeni tip bir Balkan politikasmm; maalesef 1878'den sonra Osbr Balkan devletterinin politik karakteri iimanh mparatorlugu'nu ne ektigi grlyor. Bu yeni tip diplomasi ok gdmldr ve Berlin kolay gey1er vaat ettigi ve bazi geyleri ynlendirdigi iin, Osmanh'yt bazi ynlere ve olaylara srnkleyebilmektedir. Bu srklenme sonunda ki, yanhy ata oynamigiz ve bir yamlgmm iine hepimizin malmudur

girmigizdir.

. Ortayh,

'Basra limam ve XIX. yzyilda Osmanh-Arap dnyasa', Hacettepe niKonferans:Teblieri,1979 Ankara, 5.221-232. versitesi Trk-Arap fligicileri

Osmanlz

Amerikan Okullar: mgaratorlugu'nda

Uzerine Bazz Gzlemler'

Aziz hocam,Prof. SehaMeray'm amsma

gryoruz.1

19. yzyllda ABD, siyaset arenasma henz byk gler arasmda rkmayan bir devlet olarak bilinir. Avrupa devletlerinin nfuz alanmi gz nnde tutarsak bu dogru bir yargidrr. Bu nedenledir ki, Osmanh devlet adamlari arasmda ABD'ye karp ger' bir g olarak yakIayma egilimi beslendigini de biliyoruz. Geri bu devletin 19. yzyil boilgilenmedigi ve faaliyet gstermediyunca Osmanh mparatorlugu'yla sylenemez. ile Osmanh ticareti, hacim bakipek Daha ABD 1876'da gi mmdan, drdnc sirada yer ahyordu. Agagidaki tabloda bu durumu
'ehven-i

ithalat
(ABDdolan clarak) Byk Britanya

hracat
(ABDdolan alarak) 1.292.799.DDO

Toplam Ticaret
(ABD dolan olarak)

LS23.302.000
1.203.980.000 797.680.000 420.350.000 363.000.000

3.066.101.000 2.108.980.000 1.512.800.000 1.015.268.000 695.000.000

Almanya Fransa ABD Rusya

,

905.000.000
715.120.000 594.918.000

332.000.000

* Amme daresi Dergisi, c. 14, sayi 3, Eyll 1981,Ankara. 1 Leland James Cordon, American RelationsWith Turkey 1836-1980, Univ. of Pennslyvania Press, fondon 1932, s. 52-53.

112

Fakat ticar faaliyet digmda diger devletlerle loyas edilemeyecek decede Osmanh devletinin dig ve i sorunlarina kargi yansiz kalan ve kangdinamik bir politika izledigimayan Amerikan diplomasisinin bir konuda faaliyeti... Bu dnemde misyonerlik vatandalanmn ni gryoruz. ABD vatandaylannm kurdukAmefikan adami misyona mensup din veya laik Amerikan ahgabilmelerini tesislerin okul, hastane, yetimhane gibi lari diplomatlan desteklemiglerdir. Du dnemde ABD, Bbrli'yi mdahaleleFransa, Almanya ve Rusriyle rahatsiz eden bir devlet degildi. ingiltere, edilmiyordu. Ancak mistemail dzeyinde de bykelilik ya'mn tersine, yzyil bagmda Osmandolayisiyla 20. desteklenmesi faaliyetinin yonerlik egitimi grmg, Amerikan Amerikan her yerinde li mparatorlugu'aun aydm tabaka yetiytirilebir sempati duyan politikasma hayatma ve tarz-i bilmigti. Bu sayededir ki Amerika, bir lde Balkanlar'da, fakat zellikle Anadolu ve en ok da Arap Ortadogusu'ada kendi politika ve ticaretine yardimcl olacak genig gruplar kazannug bulunuyordu. Eu kazanta, Amebyk payi vardi. Nahif bir dini inanla ige girien, rikan misyonerlerinin isaf, gayretli, ahekan, zaman zaman mahall yneticileri inatihklanyla poliderecede karplagtinlmayacak leden ikaran, ama Katolik Cizvitlerle tik nitelikten yoksun bu misyonerler, mstakbel ABD ikarlannm ve bagkaca bir yigm idar ve etnik probleminplatformunu hazirlayan yan bilinli veya bilinsiz ncler olmuglardir. Protestanhgi yaymak isteyen bu misyonerler, Mslmanlar ve Ortodoks Rumlar arasmda ganslartolmadigmi abuk anlamaIardt. Bundan oldu. Ermeni kilisesonra yneldikleri asil cemat Ermeni Gregoryenler ugrad1 Katolik ve Gregorve sayede daha bir paralanmaya bu yeni si itiraz ve nleyici faaliyetine ragmen, Ermeni-Protestan Ermenilerin yen kilisesi gnden gne glendi. Protestanhgm yayilmasma kargi ikanlar, sadece eski inanta sebat eden Ermeniler ve Katoliklerin hmisi Fransa degildi. Yerli Ortodokslann yneticilerinin Bbtl nezdindeki gikyet ve itirazlan bitmiyordu. Osmank Ortodokslarnun ruhan liderleri ve cemat ileri gelenleri, sik stk Osmanh makamlanna, Amerikan misyonerlerini gikyet ediyor ve cematlerini onlar aleyhine kigkirtlyorlardi. Osmanmisyonerlerin fah yneticileri sirf isyan ve kangikhklan nlemek iin, sefer bu kovunca; blgelerinden aliyetini yasaklaylp kendilerini ynetim de AUD elisinin ve konsoloslarm bitmez tukenmez itirazlan baghyordu. Or oda grmek mmkndr.2 Btt durumu ABD elilik raporlarmda misyonerlerin faaliyetinden Protestan hmisi Rusya dokslann arhgt, Amerikan misyonerinin tuen ok rahatsiz olan devletti. Bir tarihte bir tuklanmasuun nedeni, Rus sefarethanesinin mracaati idi. Amerikan misyonunun gefi Dr. Schaufle ile bykeli Boutinev'in bu konudaki
46, Roll 65, 2 American National Archives, Despatcheso(LI.S Ministers to Turkey, M. tarihli 1899 28, 113, September rapor. no:

Imparamnakayast ilgintir. Eli, "Efendimiz arHazretleri, Osman1 diyordu.3 vermeyecektir," as1a izin Protestanhgt torlugu'nda yaymamza Osmanh mparatorlugu'ndailk Amerikan okulu 1824'te Beyrut'ta aaldi. 1824'ten 1886'ya kadar imparatorluktaki Amerikan egitim kurum1840'larda kulannm sayisi 400'e yaklagti. Bunlar, ogunlukla 1830'lar ve faaliyetlerinisrdryorlardi (O.smanh marulmugtu ve ruhsatsiz olarak messeseleri maarif okullan arif salnameleri buna ragmen bu ruhsatsiz damgikh dvy olbir konuda arasmda saymaktan ekinmiyorlard1. Du Nizmnmesi'ni Devleti'Marif Osmanh duguna gphe yoktur).1869'da ruhsatsiz ahy1kartti. Bunun 1, 29. maddesine gre yabana okullarm ragmen birBuna gerekiyottlu. almalan mast mmkn degildi ve ruhsat devletin bu ruhsat almiglardir 1890'larda ve ancak 1880'ler ve ok okul rastlanmanugtir. mdahalesine de konuda cidd bir dayandarak, ruh1874 yumda Suriye vilyetinde bu nizmnmeye okullan mahall yneticiler satsiz ahytiklan gerekesiylebazi Amerikan ikan tatsizhk, Suriye valiberaber, Bununla ortaya kapatdi. tarafmdan "...nizmnmenin akitarihinden evvel kurulan okulsi Esad Paga'mn, larm durumu igbu nizmnmede de belirtilmediginden, mezkr mekteplerin faaliyete devam1"4 geklindeki karan yznden, Suriye, Beyrut zamanlara kadar faaliyetve Lbnan'da bu okullar kapatilmanug ve son her yerinde, fiil bir lkenin srdrmglerdir. Ancak lerini okul ve kurumAmerikan durum sonucu ahyan ve mantar gibi reyen ettigini iin gruyoagnsi teykil bag bir larmm birok konuda ynetim diger kurumlan; vilyetindeki Amerikan misyoner Beyrut ruz. rnegin, demezken, iin gmrk eenebi okul ve kurumlar getirdikleri egya gmrkte kargilagtildan farkh muameleden yakmmaktadirlar.5 Bununla beraber, Marif azmMnif Paga'nm2 Ra 1304 / 16 Arahk ahyan okul1886 tarihli bir memorandutriuna (tamm) gre, 6 Marif Nialabileceklerdir takdirde ruhsat ettikleri mracaat lar da zmnmesi'itin 129'uncu maddesinin ve nezretin umum tamminin verdigi bu haktan yararlamlmasi gerektigini, maslahatgzar Pendleton King blitn Amerikan misyonerlerine bildirdi ve derhal mahall idare mirlerine mracaat edip uyum iinde ahgmalan ve akilhca davranip istedi.7 sempatik bir hava yaratmalan ve uygun taktik kullanmalanm
'bilruhsat' 'ruhsatsiz

113

1893, s. 187-188. 3 Cyrus Hamlin, My Life and Times, (2. ed.), Boston and Chicago Turkey, M. 41, Roll of To 4 American National Archives, Despatches U.S. Ministers tarihli 1886 rapor. Arahk 16 47, no: 276, e1ilik ra5 American National Archives, Despatches...,3 Mart 1906 tarihli stanbul 1308. 46, RoH 71, no: poru, M. Arahk 1886 tarih6 American National Archives, Despatches...M. 46, Rolt 47deki16 kopyasi. tamiminin Trka Marif Naziruun li no: 23'deki 7 A.g.k., maslahatgzarm famimi.

114

Buna ragmen, Protestan Amerikan misyonerlerinin, Katolik misyonerlere has kurnazca ve diplomata siyaseti izleyemedikleri ve ruhsat elde edemedikleri veya konuyla hi ilgilenmedikleri, sonraki yillarda birok okulun (zellikle Suriye ve Lbnan'da) ruhsatsiz ahqmaya devam etmelerinden anlagthyor. rnegin H. 1264 ve 1292 ylllarmda (M. 1847 ve 1875) ailan bazi okullar 1900'lerde yeni ruhsat elde etmigtir.S Anadolu'da da durum pek farkh degildir. Du okullarm kurulmast da bir mesele oluyordu. Gerek hkmet, gerekse her din ve irktan ahli, bu okullarm kurulmasuu ho grenler, arazi ve bina kiralayan ve satanlara iyi gzle bakmiyordu? Ama Amerikan misyonerleri okul yamnda, dispanser ve hastane aarak saghk hizmetlenni de birlikte gtrmek gibi bir yolizlediler. MahalH halka bazi hizmetler gtrerek, aralarmda taraftar toplama ve tutunma aresine bagvurdular. Atiklan okullarda okuyanlarm diganda is bulamamasi sz konusuydu. zellikle Protestanhga girmekle sulanan Ermeni genlerin ve diger Hiristiyanlann, cemat ynetiminin tekelinde ve kontrolnde olan igyerlerine girebilmeleri ve tezgh sahibi olmalan imkmnm, onlann elinden ahnacagi dgnlerek, bu kimselem toplumda bulunmayan modern ve nadir zenaatlann gretilmesiiin school'lar da kuruldu. C. Hamlin bu sonuncu kuruluglarm nedenini etrafhca aiklamaktadir.10
"industrial

19. yzyilda sayilarmm 400'e yaklagtigt resm raporlarda belirtilen bu okullann, Ek'te venligimiz listede de hepsini grmek mrfikn degildir. Gene bu makalenin Ek'inde sayilan yetimhane ve hastane gibi tesislerin tam gerek sayiyi vermedigi de aiktir. Ancak liste bize Amerikan okul ve sosyal hizmet kurumlannm cograf dagilmu hakkmda kesin bir fikir vermektedir.

Listeye bakildiginda, Amerikan misyonerlerinin faaliyet alamnm SuriAnadolu, yukan Mezopotamya, ve ukurova kismen de Orta Anadolu oldugu grlmektedit. Selnik, Manastir, kodra, Kosova ve Yanya gibi nemli Rumeli eyletlerindeki kurumlar yok denecek kadardir. nemli bir ltr ve ticaretmerkezi olan Selnik'te bu ylllarda Amerikan misyoner kurumlan grlmyor. kodra'datalyan,

ye, Lbnan, Filistin, Dogu

8 Slnme-i Nezaret-i Marif-i lImmiyye, sene 1318/1900, s.1387. 9 rneginRobert College arazisi ancak A. Vefik Paga'dan ahnabildi. Sadt makann dahi pagamn bu hareketini hoggrmedi, etrafta dedikodu yayildi. Papa ise 'Paris sefareti eenasmda tahsisatm tam venlmedigi ve bor1andigi, bu nedenle ne halt etse mstahak oldullarmt sylemigtfr. Ekz. Cyrus Hamlin, a-g,e., s. 474-478; Osman Nuri Ergin, Trkiye Marif Tarihi, 1940, s. 649-650, c. 2, stanbul, 10 Ham[in, a.g.e., s. 292.

Fransiz, Avusturya egitim kurumlan oldugu halde, Amerikaldar faal deise bunun Gene kalabahk Edirne vilyeti de bu cmledendir. garkta gildi. tersine, bazen kk kasabalar ve himsenin ayak basmadtgi vilyetierde Amerikan misyonerlerinin yogun bir gekilde bulundugu grlyor.Yukarida saydigmuz blgelerin etnik niteligine baktigiruzda grlen zellik Katoliklerini kendine hedef olarak segudur: Amerika, Ermeniler ve Sark mig, ordar arasmda faaliyet gstermeyi yeglemigtir.Ermeni cemnti bazi hallerde Amerikart misyonerlerine kargi olumlu tutum takmmig, hatt misyoner David Brewer Eddy, 1910'larda yardimci olmugtur. rnegin anlatirken, "Van'da 1872'de kurulan okul geligiVan'daki faaliyetlerini varken, 1910'da bu sayi 325'e okulunda erkek gnci 120 yor. 1905'te ulagtt. Talebenin %75'i Gregoryen Ermenilerden; bunlarm bazilarim rahipler yolluyor ve bir losun masraflari da piskoposluk kargihyor," demekteydi.11 Buna kargihk Ggoryen ve Katolik Ermenilerin baglangita bu Protestan propagandasmdan genellikle rahatsiz olduklarl ok a1kti. Cyms Hamlin, 1840'larda istanbul'daki faaliyetlerinin, Ermeni patrigi geri dntarafmdan engellendigini, patrigin defalarca, melerini, Ermeni genligin egitimi iglerine karqmamalarmi ihtar httigini' anlatir.12 Hatt bir keresinde patrigin sekreteri Baron Niyan; mektebe devam eden grenci ve veli1erinin isimlerini istelmig ve bu kimselerin hapsedilecegini bildirmigti.13 Zamanla bu direnig gevgemig olabilir. Ancak, bir Ermeni Protestan cematinin kurulup geligmesinde Amerikan misyoner1erinin byk paya varda.
'memleketlerine

115

ABD'nin Trkiye hakkmda iyi hisler beslemedigi, misyonerlerinin faaliyetinin daima bu ynde desteklendigi aaktir. Daha 1896'da Everett P. Wheeler, "Biz Trkiye'de Hiristiyanlar ve H1ristiyanhk iin okul, hastane aiyoruz, il gtryoruz, modern hbbi ve egitimi kuruyoruz. Trk bizi istemeyebilir ama oramn sahibi Trkler degil ki..." diyordu.14 Bu tr negriyat eksik degildi. Esasen Amerikan diplomatlari hibir zaman misyonerlerin bu gibi agirihklarmi fnlemek iin cidd bir girigimBir de bulunmamiglar, Bbili'yi suIu gstermeyi det edinmiglerdi, yandan da bir gmen lkesi olarak ABD gayrimslim Osmanh tebaasihakki veren bir devletti.15 Bu nedenle de Amerina en ok vatandaghk
11 Idavid Brewer Eddy, What Next in Turkey, The American Board, Boston, Massac hussets 1913, s. 124. 12 Hamlin, a.g.e., 5. 221-222. 13 A.g.e., s. 213-214. 14 Everett Wheeler, The Duty of United States of America to American Citizens in Turkey, Fleming H. Revell Comp, New York 1896, s. 35. 15 ABD Digigleri argiv belgelerinde (Trkiye blm) en ok rastlanan vesika tr, vatandaglik iglemleriyle IIgili olanlardir

116

kan misyon mektepleri Osmanh lkesinde deta Amerikan vatanday yetigtiren kurumlar olma iglevini ykmlenmig oldular. Bu mekteplerin Osmanh mparatorlugu'nun uzak kpelerine Bati kltrn ve hayat tarzuu ne derecede getimbildiklerinibilemiyoruz. Byk lde toplumdan izole edilmig bir muhite ve belirli gruplara hitap eden kuruluglar olarak kald11ar. EK LSTE Osmanh

mparatorlugu'ndaAmerikan Okullan, Yetimhane, Teoloji Semineri. Hastane ve Dispanserler

Bu liste 1318/1900 tarihli Marif Slnmesi ve American National Archives'de bulunan 'Despatches of U.S Ministers to Turkey' adh serideki 25 Subat1903 tarihli bir listenin kargilagtirilmasi ile hazirlandi." Osmanh resm listesi Amerikan raporuna gre yll evvel olup kurumlarm sayisi dgk grnyor. Amerikan listesi teferruathdir. Ancak Osmanh listesinde mekteplerin ruhsat tarihi de verilmektedir. Listede o zamanki vilyet taksimatma uyuldugu grlecekti. Bazi cograf yerlerin bgnk ismi tesbit edilemedi, bunlar belirtildi. Eski isimlerin yenileri verildi:

Ankara vilyeti Bitlis Halep Sivas Erzurum Edirne

Aydm

: : :
: :

Hdavendigr Adana Diyarbakir Trabzon

:
:

:
:

Bugnk Kirgehir ve Kayseri'yi Bitlis ve Mup'u Antep, Urfa, Maraq, Antakya'yt Amasya, Tokat ve Sivas'1 Erzincan, Erzurum'u Gelibolu, Tekirdag, Kirklarell, Gmlcine'yi zmir,Aydm, Manisa (Saruhan), Mentege (Mugla), Denizli'yi Bursa, Ktahya, Bahkesir, Bilecik'i Mersin, Adana'yl Mardin, Diyarbaktfi Btn Dogn Karadeniz'i

**

Slnme-i Nezret- Marif-i Ummiyye, Dar-]-Hilfet-l-liyye, sene 1318, s. 968-1490 arasi. American National Archives, Despatches of U.S. Minister to Turkey, M. 46. Roll 71, s. 362, 25 Subat1903 tarihli Leishmann'm raporu.

vilyetinden

ieriyordu. Lbnan ise; Cebel-i Lbnan zerk mutasamfhgi ve Beyrut oluguyordu (bu vilyete Trablusgam ve Hayfa sancaklan da dahildir).
117

Bu taksimata gre listede nce okulun adi, sonra bulundugu kaza, sancak ve vilyet verildi. Yetimhane, dispanser ve hastaneler aynca belirtildi. Okullarm tarihleri bulunabildigi lde verildi. Ruhsatsiz ahganlar belirtildi. Karg1Iagtirmaya ragmen her iki listenin yeterince sihhatli veriler ihtietmemesi baghca sorun olmuytur. Bu konuda en mkemmel liste anva cak Boston'daki Misyonerler Merkezi'nin argivlerinde hazirlanabilir kanismdayiz. Bu okullarm talebe ve personel sayisi listede tespit edemedigimiznemli bir noktadtr,

AMERKAN OKULLARI
Egitim Kummunun
Ada Erkek Yabh Okulu KazYahh Okulu Kaz Yabh Okulu, KiBse Km Okulu Erkek Okulu Sanat Okulu Erkek Okulu Tarsus-Mersin Kayseri Talas-Kayseri
" " " a. "

118

Kaza ve
Sancak Metsin Merkez

Vilyet

Ruheat yda (Bilinenler yazada)

ADANA
"

1309 (1891) 5 Subat

w
-

Sis-Kozan
Hacin, Kazan
" -

4 Mart 131 (1895)

.

"

"

"

"

"

2 Tegrin-isani

1309 (1891) Anaokulu Erkek YatzhOkulu Kaz Yatih Okulu, Kilise Oku] ve Kilise Okul ve Kilise Okul ve Kilise Amerikan Erkek Koleji Amerikan
KIz

ANKARA

Akhisar-Saruhan
Manisa Merkezi

AYDIN
"

clemig-izmir Merkez-Izrnir
Merker zmir

"

"

Koleji

"

Anackulu ve Tesisleri BADAT'TA BASRA'DA

Amerikan

Merkez-zmir

Amerikan akulu ve diger tesis yok

" "

Koleji

Beyrut Merkez

BEYRUT 1240'ta (1824) aahmg. Ruhsatsiz ahyyor

"

Arnerikan Kadin Semineri

Uygur Kocabagoglu, Anadolu'daki Amerihr (19.yiltydda AmerikanMisyoner Okul1989, bu konuda bekleneni veriyor. lart), Arba, stanbul

Etim

Kurumunun Ada

Kaza ve

yimyet BEYRUT

Ruhsat yah (Bilinenier yar dda)

Sancak
Suku'l Garb

Teoloji Semineri Erkek Yahh Okillu K:z Lisesi Akademi ve Sanat Okulu Kiz lizesi Erkek Yanh Okulu Kaz Semineri Erkek Lisesi Erkek Yahh Okulu Kaz Yatih Okulu Beyrut Amerikan Okulu Kilise ve Okul Kilise ve Okul Kilise ve Okul Kilise ve Okul Kilise ve Okul Kiz Yabh Okulu Kaz ve Erkek Kaz ve Erkek Erkek Okulu Kaz Okulu

---

119

(Nablus) Yahudiye Sidon

,

Sveyr
Trabiusgam Abein Lazkiye
'

Beyrut-Merkez Humus ible's-Suki (Merci Avun) UI-Khiyun (Merci Avun) Mualleke Bugbun BitWMerkez Derkevank* (Bitlis) Mogunk' (Bitlis) Mug
-

"

,,

,,

"

"

BTLS
"

lkokulu lkokulu

"

Kaz ve Erkek lkokulu Tuk* BAHR-i SEFit (Ege Adalan'nda) CEZR- Erkek Okuin ve Tesislati Kiz Okulu ve Tesisleri
Teologi Semineri
,

x.merikan<kulu

yoktur.

DYARBAKIR
,,

Kiz YatzhOkulu Erkek YatzhOkulu

Merkea

ERZURUM
-

EDRNE vilayetinde Amerkan okul tesisleri yoktur.

Bugnk isimleri bulunamanughr

E'gitim Kurumunun Ada Erkek Okulu

Kaza ve

Vilyer HALEB

Sancak
Suveydiye

Ruhsat y1h (Bilinenler yaz:Idt)

120

KazOkulu Antep Amerikan Koleli (Central Turkey College) Kaz Yatih Okulu Anteb .
"

ilkokullar
Kilise ve Okullar Kilise ve Okullai K2zOkulu Amerikan Kiz Koleji Teoloji Semineri Okul ve Kilise Kilise ve Okullar Kilise ve Okullar Kilise ve Okullar Kilise ve Okullar Kiz Yatih Okulu Yetimhane igKODRA vilyetinde Amerikan skdar Okulu (Rahibe Kilise ve Okul Kiliseve Okui Kilise ve Okul
Amerikan

"

r
"

Geral Cabbin KassaWHaleb Mara

"

Urfa Haleb (Merkez)

Antakya
.

. "

Beylan Bias Bursa

"

Hdavendigr
.

okulu yoktur. STANBUL

Rumelihisan Amerikan Koleji(Robert College) Kiz Koleji Misyon egitimi iin) Kumkap1'dada Ain-i Zehaltah Abein Zahleh

CEBEL-I LUBNAN MUTASARRIFLId]

(zerk ve zel stattil blge)

vilayetinde KASTOMON Kilise ve Okul KOSOVA vilyetinde

HarputAaserikanKoleji (Euphrates College)

Amerikan okulu ve tesisi yoktur.

KONYA Burdur Amerikan okulu ve tesisiyoktur. Harput-Merkez

-

MAMURETt.-ZiZ

130S(1908}

Amerikan Kiz Koleji Anaokulu ve Yatih Okul Teoloji Semineri

"

"

1318 (1900)yah Slnme-i Nezaret-i Marif-i Ummiyyesi, bu vilayette Amerikan kurumunun aduu bildirmiyor

hibir

Ej[;itim Kurumanun Adi Amerikan Kiz Koleji

Kaza ve
Sancak Manastir

Vilyet

Ruhsat ysh (Bilineuler yazaldr)

MANAS 1L6.1308 (1890)

MUSUL vilyetinde SELNK

-

Amerikan okulu ve tesisi yoktur.

-

Metzifon Amerikan Koleji (A'notolia n College)

Merzifon-Amasya
" "

SVAS SVAS

Mart 1315 (1897) Mart 1315 (1897)

Amerikan Kaz Kolejl Sanat Okulu Teoloji Semineri Okul ve Kilise Kiz Okulu Erkek Okulu ve Kilise Okul ve Kilise Okul ve Kilise Kiz Lisesi Erkek Lisesi Okul

Grn-Merkez

"

"

Tokat

gam

SURYE*

14 Tegrinevvel 1309

(1891)
Merkez
TRABZON

TRABLUSGARB vilyetinde Amerikan okulu ve tesisi yok tur. Erkek Okulu Kiz Okulu Merkez
"

VAN

YANYA vilyetinde Amerikan okulu ve resisi yoktur. YEMEN

" " "

"Salname-i

Nezret-i Maarif-i Ummiyye'de gerek olmayan ve muglak var. Fakat Amerikan belgelerinde Suriye konusunda bir bilgi yok.

bir sayi

(SANCAK) MERKEZE BALI MUTASARRIFLIKLARDAK AMERKAN OKULLARI

Egitim Kurumunun Adi Erkek Lisesi saucagmda BNGA2 Krz Yatih Okulu Erkek Yatth Okulu Amerikan Arkeoloji Okulu SULTANYE (anakkale) sancagmda KALE- Amerikan okulu yoktur. Kaza ve Sancak Bagecik okulu yok tur. KUDS
"

Vilyet

Ruhsat yah (Bilinenter yazilda)

Haziran 1893

(Libya kuzey) Amerikan okulu yoktur.

ATALCA sancagmda Amerikan

Ramallah

MUHTELF YERLERDEK YETMHANE, HASTANE VE DSPANSERLER

Kurumun Cinsi Yetimhane
"

Kaza ve Sancak

Vilyet Adana Bitlig Erzurum Haleb

" "

Hacin-Kozan Merkez
"

"

Anteb Marag Urfa Buna Harput Grn-Merkez Merzifon-Amasya Merket

"

e
"

Hdavendigar Mamuzet-l-ziz Sivas

"

Van
" "

Sancaj zmit Halep Ankara ggs Beyrut

Hastane Amerikan Haslanesi ve Rispanseri

.

Anteb Talas-Kayseri Merkez Iazkiye

Kurumun

Cirisi

Kaza vc Sancak Trablusgam Sidon Sveyr Maahnetein

Vilayet
*

Hastane Dispanser Hastane Haslane ve Dispanser

"

Cebel-i Lbnan Mutasarnfh

Hastane ve Dispanser
"

Halput Merzifon-Amasya Merkez

Mamuret-l-ziz Sivas Van

Osman Hamdi'nin

Gelenek' niindeki

Osmanh mparatorlugu'nuntarihinde Tanzimat sadece brokrank reformlar silsilesinden ibaret bir dnem olmayip aym zamanda zihniyette ve tarz-i hayatta vukua gelen bir degigme demektir. Bu dnemde aruk Osmanh tarihini butn Osmanh milletleri ve onlarm sekinleri birlikte yapmaktadir. Ancak bu gruplann birlikteligi sadece olumlu ve ayumlu olarak grlmemelidir. Planlanmig bu beraberlik digmda, ayaklanma ve ulusuluk gibi olugumlarla birlikte geligenbir bagka tarih yapvechesi de ma sreci daha vardir. Bu asnn kltr tarihinin en nemli bir Bati'nm, istesek de istemesek de hayatirniza girmig olmasidir. Taraftarlar sadeve kargitlar Bati'yi yagatmakta ve tartigmaktadir. Aynca bu mesele imparatorlugun gayrimslimleri de ce Mslmanlar iin varid degildi, Bati'yi yagamak konusunda olurnlu veya olumsuz tavir almaktayd1. nkBati etkisi, var olan benimsenmig cemaat kurumlarmi, kiliseyi, ruhbam, inanci ve ananeyi sarsmaktaydi. Protestanhk Osmanh lkesinin Hiristiyanlan arasinda sadece birka misyonerin kurdugu kilise, okul e bu mezhebe giren bazi Hiristiyanlarm sebep oldugu hadiseler zinciri alarak kalmamakta; btn bir zihniyet, hayat tarzi ve davram; degi.fikligine neden olmaktaydi. Bu sarsmtiya en eski H1ristiyan topluluklan nasil kargi duracakti. Tipk: Mstman yurttaglari ve hemgehrileri gibi, Bati'yt tamyip benimseyerek, laiklegerek, ortak cografya ve tarihlerinin mirasma sahip 1karak; aile yapisim, kadrun konumunu, det ve geleneginasil korumaltyd1. Cevap Osmanhhk oldu. Okumuglarm ortak direnigi Osmanhhk adma oldu ve Batt'mn kargismda ve digmda kalarak, Bati'yi benimseme tutumunun adt byle kondu. Bu nedenle Osman Hamdi'nin agdaylatim bu dnemin ve bu kltrel evrenin iinde degerlendirmek gerekir. Aslmda Polonya asilh Mustafa Celaleddin Papa (Borzecki) ile Frans1z kltrne baghhk gsteren Osman Hamdi Bey veya daha Trk Ziya Paga gibileri yer yer Osmanhhktan ok bir Trklg, bazen isim, bazen de o kltr ve edebiyati zikolsalar da, 19. yzytl Trklgn, IL Megrutirederek vurgulamig degildir. Su yet'le ve Cumhuriyet dnemiyle kargilagttrmak inmkn boyut nemlidir ve 19. yzyil Osmanhhmda Avrupa geler kadar (ki daha byk bir itahla ve fazla bunlar ekseriye 20. yzyil aydnundan

1. Osman Hamdi Bey KongresiBildiriferi,2-5 Ekim 1990, stanbul1992, s. 123-131.

da hkimdir (insanlar bilse de biltartigmadan almmig giiinyor) Sark de o kltr, o kahtun ve mirasla daha yakmdan ilgilidir. Bugn Osman Hamdi gibi, tablolarmda Sark hattatlanm tuvale aksettirecek bir ressam yoktur en azmdan). Aslmda 19. yzy11 Battmese de, istese de istemese

125

.tim

cihmda Avrupahhk sorunu bir baloma 20. yzyilda oldugu kadar byk bir sorunsal olmanugttr. rneginAzerbeycan, Kazan gibi Rusya evre vilayetlerinin aydmlari arasmda da Rus medeniyeti ve onun mengei olan Avrupa, ok saygiyla ve rklmeksizin kabul edilmigtir. Asluida Osman Hamdi'nin iine dogdugu 19. yzyil Osmanh cemiyeti, Garb'i fakat aym zamanda mensubu tamma ve benimseme mcadelesindedir; oldugu Sarkmedenlyetini de gemig asirlara gre daha yogun, daha titiz ve daha metodik bir biimde incelemektedir. Farsa hibir asirda 19. yzyilda oldugu kadar sevilip edebiyati incelenmemigtir. Arapa ve ardmdaki edebiyatla da bu as2rda daha yogun ve ustaca ilgenilmigti. Geri Bati dillerine ve felsefeye ilgi, 18. yzyil Osmanh okumuglannm her dil ve dinden gruplan arasmda yaygmhk kazanmytz. rnegin bu yzyilm ilk eyreginde stanbul'daEflak beyzadesi Dimitri Cantimir Fenerli beyzadelerden Padova'da tahsil gren Mavrokordato Kardepler, Nefriyoglu gibi kibar bir Trk hep birlikte Aristoteles zerine tesfirler yapan, Latince ve Yunanca bilen byle bir grup olugturuyordu. te yandan aslen Macar olan brahim Mteferrika'nm yanmda ilgin bir kigi vardi. Eski Galata kadisi olan ve Yanyah Hoca olarak da bilinen Mehmed Esad Efendi, bildigi Rumcanm yam sira Latinceyi de grenmig bir ilmiyye mensubuydu. 18. yzyilm bu geligmeleri 19. yzyilda artik kurumlagmig anlamda bir aydm (intelligentsia)zmnin varhmi hazirlasadece idarede degil hayatm her safhamigti ve Tanzimat reformlarim smda gtrecek grup buydu. Okullara kadar resim dersleri ve Osmanh hayatmda Batt anlamda ressamlar ortaya akmigtt. Bu yeni olugumun bayru asker ressamlar ekiyordu. 3 Cemaziyyelevvel 1275 (9 Arahk 1858) tarihli bir irade skdar ve Begiktag riigdiyelerine Mlazun Necib ve Mlazim Salim efendilerin, iki yz elliger kurug maagla resim hocahklarma tayinmi_ emretmekteydi.I Benzeri tayinlerden sadece birisidir bu. Bu yillarda Istanbul ve tagra mekteblerine Mekteb-i Harbiye ikigh resim gretmenleri tayin edliyordu. Osmanh, hsn- hattla resim sanabir arada greniyordu. Aym yillarda nl ressam Ayvazovski'ye, Sultan Abdlmecid'e takdim ettigi tablolar nedeniyle drdnc rtbeden bir nigan verilmigti? Ancak Ayvazovski Osmanh saray1 tarafmdan taltif edilen ressamlarm en nls olmakla beraber tek degildi. Osman-

1 Bagbakanhk Argivi (BA), I.D., 27764, 3CA 1275 (Arahk 1858); Tlin Erlan omhlu, 'Asker Okullarda lk Resim Dersleri ve Asker Ressamlannuz', Asker Tarih 1990/28, s. 39 vd. Blteni, Subat 2 BA, I.H., No: 7991-12CD 1274 (Ocak 1858).

126

h bagkentine ve saraya Ferenc Liszt ve bagka birok vitz gelmekte, Muzika-yi Hmayun, lkeyi Batt mzigine amakta ve Muzika-yi HOsmanh musikisimayun komutani Ethem Paya 'Frenk' usul notayla eserleri korumaya ve Eski derlemekteydi. nin en genig.koleksiyonunu vardi. Ayasofanlayig bir faaliyet genelde yeni bir anlamaya ynelik ve mozaik freskleri ortaya esnasmda kardegler ive Fossati ya'mn tamiri Rus Fossatiler sunpahah basklyi resmetmiglerdir. Bu arma kartmig ve mak istemig ama ar gerekli parayi vermek istemedigi iin, Sultan Abdlmecid'in cmert yardimlanyla basilan bu fresk ve mozaikler, ona it1856'da Sultanahmet Meyhaf edilerek uygarhga sunulmuytur.3 Subat dam'ndaki obeliks (Dikilitag) ile, Pers Savaglan sonunda Platea zaferi adadiklan zerine Yiman ehirlerinin Delphoi'deki Apollon Sunaga'na etrafmm (Yilanh Stun) partrophaei'nin bir ayag1 olan burmadiregin makhkla evrilmesi iin irade ikar. Bu dnemde kentsel alandaki eski eserlerin korunmasi, zaman ve uygarhk simrlamasi tammadan sregider. Osmanh'nm 600 yilhk hayatmdakiilk rnekler degildir bunlar, ama 19. yzyilda bu alanda bir yogunlayma grlr. Bir yanda ordudaki subay ressamlarm faaliyet gsterdigi stanbul'da,br yandan kadm ve erkeklerin mesire yerlerinde edepli davranmalan iin sik sik iradeler, yasaklar ikar,4 vapurlarda harem-selamhk usulne dikkat edilmesi iste'kat' denen ve ignenen bir nirdi. Osmanh, 400 yildir ynettigi Yemen'de baglar. Bir irade ile Ekim tahkik etmeye stralarda oldugunu bitkinin ne o 1854'te 'Yemen ahalisinin tenavl eyIedikleri kat tesmiye edilen nebatm sz ediliyor. Osmanh artik vatan cognumunesinin irsal olundugundan'

rafyasimgzenmeyba1amigttr.teyandan devlet, tiyatrolarm ve cografyasmi grenmeye baglamigtir. teyandan

ingastm ve yagamasim, mal olarak desteklemektedir. Mart 1867'de Tepeba1'nda bir tiyatro ingasi iin 3 bin m2'lik bir arazi satm almmast iin irade akar. Naum T1yatrosu piyango ile desteklenmekte ve daha 1851'de Beyrut'ta meclis-i ticaret azasi Maron Nakkay'm atigt tiyatroya (ki vari1mektedir.5 mparatorluk Tuhsat BaArapa eserler temsil edecekti) de tarihi edebiyat Dogu'nun gene ve tihlagiyor, Bati'ya ilgi artiyor ama Bat1'dan gelen bir esintiyle daha yogun ve bilimsel olarak inceleniyordu. bniHaldun tercmesini Ahmet Cevdet Papa tamamhyor; onun kaleme

Recently 3 BA, T.H.,No: 4813-16 Safer 1269 (Kasun 1852). Aya Sofia Constantinopleas 20 kitaplardan Mejid adlyla basilan Abdul The Sultan Resfored by Order of H. M. adedinin 178,5 sterline ahamast hakkmda irade. edeb ile get-guzar 4 BA,1.M,V., No: 830, 1268 (Mayis 1852) tarthli 'Mesirelerde edilmesi'; aym fasnif, No: 5212-27 Safer 1261 (Mart 1845) tarihli'Vapurlarda kadm 1854) erkek yerlerine dikkat edilmesi'; frad-Dah., No: 19680 20 Muh 1271 (Ekim tarihLi 'Kat denilen nebat hakkmda'. 5 BA, LD., No: 45223-14 RA 1289 (Mayis 1872);1.M.V., No: 5976:12 1266 {Apstos 1856).

nunda eviniigi Firuzbadi'nin nl Arapa lgati Kamus'l-Muhit, elOkayns'l-Basit ffl Tercemet'I-Kamusi'l-Mhit baghgiyla baskaya veriliyor. Bb1l Tercme Odasi'ndan sahhak Ebro'nun Bati iktisadmdan ve tarihinden yaptigi tertme ve derlemeler yanmda stanbullular Iranh pair Hafiz'a yogun ilgi duyuyor ve Iranhlardan ok Hafiz gerhi telif ediyorlardi. her yerinde kadmlara dahi gerbet ve ay iinde stanbul'un gizlice kanyak ve rom kangtirip satan dkknlan tredigi gibi gekerlemeciligi tegvik iin Francesko Vallaury'nin dkknma meci-i gehriyari' serlevhasinm asilmasma izin veriliyordu? Viyana'mn imparatorluk gekerlemecisi Demmel gibi stanbuYda daha niceleri taltif edilecekti. Osman Hamdi bey'in dogdugu yillarda Osmanh'da sr-t atikaya karp olan ilgi de birden artnug ve resmlegmigti. Toplama ve envanter tespit ahymalan da bu tarihlerde baglar. Resim, mzik ve arkeoloji derken Osman Hamdi'nin boy atacagi ortam adeta olugmaktadir. Aslolan her ilim qubesinin kendi tarihini bilmek zorunda olmasidir. Bu kaide arkeoloji ilmi iin de geerlidir ve Trk arkeolojisi de biraz daha yakm asirlarla ilgilenmek ve Osmanh-Trk toplumunda antik dnyaya duyulan ilginin tarihini bilmek durumundadir. yle bir ilgilenme ve bilgilenmenin, bilim adammm ahytiga ve entelektel hesaplagma iinde bulundugu zamam ve mekm, yani hlihazir ve gemigteki evresini tammak iin kamilmaz oldugu da a1ktu Osmanh lkeleri, birka binyildir uygarhm eit zengin merkezlerini olugturmug olan Anadolu, Suriye-Filistin gibi blgeleri kapstyor, imparatorlugun dogal zenginlikleri kadar, tariht zenginlikleri de Bati Avrupa koleksiyonculari ve mzelerinin iytahm1 kabartlyordu. 19. yzyil Bati Avrupa'simn bu alandaki iddia ve talehi bugnknden daha fazla, daha israrh ve pervasizdt. Eu da akla, lkedeki eski eserler acaba yeterince korunabiliyor ve degerleri anlagilabiliyor mu sorularma getiriyordu. Birinci soruyu evet diye cevaplamak zor, ama ikincisine de hayir demek yanh. Bat1Avrupa, 18. ve 19. yzyillarda, kendini, kultr tarihinin her trl malzemesini degerlendirecek ve sahiplenecek; uygarkgm bekisi bir dnya olarak niteliyordu. Aslmda Avrupa kItr evresi (Kulturkreis), eski eserlerin deger kazanmasi konusunda bilgi birikiminin bulundugu bir di)yayd1. Aynca bu IIgi ve bilgisi sadece kendi Hiristiyan kltr evresinin kahplarlyla smirh degildi. Devletlerin ve varhkh smtflarm btelerinde, eski eserleri koruyacak, meydana akartacak bol miktarda para bulunuyordu. Eski eserlerin tamnmasi, egitim kadar nemli grlyor ve sadece belirli bir zmrenin ugragisi olmaktan ikar11mak isteni'puni'6 'gekerle-

aldigi tarihle artrk vakanvislik gelenegi sona eriyor ve Osmanh modern tarih yazicihma adim atiyordu. Ancak Mtercim Asun'in 18. yzy11so-

6 BA, IMV., No: 4582, 22 Safer 1266 (Ocak 1850). 7 BA, LH., No: 8463, 17 M 1275 (Aj'pastos 1858).

128

soylularm yordu. 18. yzyilm aydmlanmaci dgnrleri, hkmdar ve ansikl Diderot'nun istiyordu. koleksiyonlanm herkesin grebilmesini koleksiyonlannm, kapah smifm imtiyazh maddesi, pedisindeki mzelerde herkese aalmasi gerektiginden sz eder. 1789 Fransiz Devriaik bir mze hami'nden sonra yapilan iglerden biri Louvre'un halka Akropolis'teki Atina'da mzenin dzenlenmesidir. lk linde benzer bir kuque' oldugu; Ptolemaioslar devrinde de skenderiye'de Roma-Bizans'a ise mzesiz devir denir. rum olmasi ihtimal dahilinde. gehirRrlesans Floransasi'nda Medici'ler,Roma'da papa ve kardinaller, trlerini ienebat hayvan ve lerde patriciler, eski kitap, eski eser, tropik merak bkurmuglardir. Du botardk baheleri ren mzelerle, zooloji ve kralhga husus, olmakla birlikte, koleksiyonlar tn Avrupa'ya yayilmig dgnrleaydmlanmaci ait ve hep halka kapahdir. Dolayisiyla Fransiz degildir. yeterli etmeleri telkin rinin, bu zenginlikleriherkesin grmesini de la 'Museum Sarayi, Louvre ile 27 Temmuz 1793 tarihli bir kararname mzeciligin olay Bu ailmigtir halka Republique' olatak dzenlenmig ve yaygmlagmasmda baglang1 noktasidir. eserlerden anlama19. yzyilda Osmanh toplumu ve aydmlari eski nitelendirilir. Bu yaygm fakat dogralugu gpheli yan bir toplum olarak parasi' olarak nikamya gre, eski dnyamn kahntist eserler gya telendirilmigtir. Bu iddia, daha ok, eski eserleri, mavi gk kubbenin ve Berlin'in soguk Akdeniz gneginin altmdan kaldirip Londra, Paris ve birlikte, biolmakla mzelerme yrgmak isteyenlerin tekrarladigi bir sz halkm genig dnyada zim aranuzda da yaygm bir inantir. Oysa, btn kullammma kesimi tarih boyu, eski eserleri, hele gndelik yagamina ve Sedyabanct olan tarihsel kalmtilan, pek yle bagnna basmamigtir. in ugradi, asirlardir, ev yapmak isteyen civardaki kyllerin yagmasma luzsizlarimn elinden ok ekmigtir. Antik mig ttr. Misir piramitleri mezar bazilannm heykellerin, ilk Hiristiyanlar, ya kafasmi koparmig, yahut kultamiratta ve etmiglerdir. vaftiz Kale (!) yapmu zerine ha kaziyarak Place Paris'teki yil birka nce Daha grlr, lamlan kitabeler her yerde elinden zor kurtanlmigtir. Eski esere des Vosges yapsati mteahhitlerin ancak son agm bir egilimidir. Her geligir refah egitimle ve ve saygt, aslmda, eski eseri degerlendiren ve bunun iin didinenler, memlekette oliinde aydin zmna kitap merakhlan rneginde oldugu gibi, vardi ve eserden anlayan ve saydugu kadar, devleti ynetenler arasmda da eski vilayeti salnamelerinde Aydin rastlanmaktayd1. rnegin, gi gsterenlere sahife sahife anla(yillik), Efes ve Bergama'nm nasil gezilmesi gerektigi rehberini hazirlayan ve hazarlatilmigtir. Bu mkemmel arkeolojik gezi efes yagam'diye bakmaBergama'ya ve tan Osmanh brokratlarmm tarafmdan yamemurlar vilayetteki bazi tespitlerin digt atktir. nk mgahede, izilen hakkmdaki Kalesi pildigt grlr. rneginBodrum rehber yazilan gnmzde dogrusu resim ve krokiler bunu gsterir ve
'mze' 'pinokothe'tag 'tay

kitaplarda gzden kaan bazi noktalar bu

dir.S

eski metinlerde

yer almakta-

Hier 1308 (Milad 1890) tarihli vilayet salnamesinin tam 80 sahifesi bazi plan ve kokilerte zmir ve Ege'nin nemli btun harabeleri iin yazdmig ilgin bir rehber olarak dzenlenmigtir. Bu rehber hi de bagtan bu savma olmaylp titizce ve dikkatlice hazirlanmigtir. Vilayet yilhgmda y1gnu' diye, gAlmanlara kadar iyi tamtilan Bergama Zeus Sunagi, nl rahathg1yla nas11birakilabilirdi ki? Bu olaym arkasmda byk olasihkla Alman kayzerine dayulan siyas borcun ve o siralarda yapilmakta olan demiryollarmm etkisi vardi. Kugkusuz byle olaylara rastlamyordu. rneginbyk devletlerin hkmdar allelerinden Trkiye'yi gezen prenslere veya o sitada iligkilerin iyi oldugu bir devletin stanbul'daki sefirlerinden grdgne imrenenle politika geregi bazi geyler hediye ediliyordu. Ama bu hediyeler bilinsizce degil, cigerden koparir gibiveriliyordu. Temmuz 1845'te Rus grandklerinden Konstantin Trkiye'ye gezmigve Pirkr denen kyde bir cami ve anakkale'yi gelmig, stanbul avlusundaki eskibir kitabeyi begenmigti.Y1manca olan bu kitabe musalla tagi olarak kullanihyordu. Yazigmalardan sonra tag kendisine hediye elisiNuruosmanlye Cami avedildi. Gene IIL Selim devrinde, ngiltere lusunda bir lahit kapagi begenmig, ancak byle bir hedlyenin dedikodu ve hognutsuzluk yaratacagindan korkuldugu iin kapak, nce saraya getirilmig, oradan da kendisine gizlice verilmigtir? Avrupa devletlerinin eski eser talepleri, siyas nedenlerden tr reddedilmiyordu. 2 Receb 1272'de ($ubat 1856) Avusturya'nm stanbul'dakibuykelisi Baron Prokesch'e hazine-i celleden bazi antik meskktm verilmesi iin ikanlan iradede "Prokey, hazine-i cellede mevcut bazi merkkt- atkayt grmg ve bu misullu sr-1atikamn cem'ne pek hevesli bulunmuy oldugundan meskkt-i mezkreden birer mil<darnun yadigr-i l olmak zere kendisine ta ve ihsan buyurulmasi..." deniyordu.10 O siralar Kirun Savagibitmig, Prokesch'in temsilcisi olduiin o da bu mkfatt hak eden bir diplomat olgulke tarafsiz kaldigl muytu. Kendisine verilen sikkeler gunlardir:
'tag

129

En or: Alexandre Magnus, 76 pieces; Philippus, 28 pieces En argent: Lysimachy, 5 pieces; Philetairy, 10 pieces; Antiochus, 40 pieces

Aiolia, Lydia, Frigya 8 Aydm VilayetineMohsus SalnameH. 2308, s. 80MS5. onya, ve Karia tarihlerinden bahseder. 9 BA, IX, No: 1478; Turgut Ipksal, 'Eski Eserlerimizin Yagmalanmasma Ait rnekler', BelgelerleTrk Tarihi, sayi 4, s. 27-31, 10 BA, IX, No: 6778, B 1272 (10 Mart 1856); aym tasnif, No: 5457, 23 L 1270 (Tem-

muz 1854).

130

.hi

veya degigim zihniyeti de yoktu. Ge1270'te (Temmuz 1854) Sevval bulunan antika hediye edilmig, Ramazan 1298 (Agustos zmir'de 1880) tarihli bir irade ile "Bergama (Aydin vilayeti dahili) da eda edilen hafriyattan ihra olunan bazi srm Berlin mzerine tasi..." emredilmigtir, radelertasnifi katalogunda kay1tli iradenin metni argivde olmadigi bilemiyoruz. Bergama kazisi ile ilgili efiin hangi eserlerin verildigini saneler mzeciler arasmda kugaktan kugaga gemigtir. Gya Almanlarm almak istedigi sunagt vermemek iin, vali, zmitden bir garnizon yollamig, ama sonunda iradei seniyye ile Almanlar sunagi almig. Iskender Lahdi iin de Osman Hamdi Bey'in, "Kayzere bu lahdi iinde cesedimle hediye edersiniz," dedigi anlatihr. Eenebi devletlere pegke; ekilen sr-i atikadan bir grubu da Mausoleum'un paralariyla Hahlar'm inga ettigi Bodrum Kalesi'ndeki bazi antik paralar olugturur. Msy Kanin (Canning?) Bodmm Kalesi'nde bulunan bazi miisavver taglan, yerlerine digerlerini koydurmak partryla talep ediyor ve bunlann ihracma musaade ediliyordu.12 Oysa bundan 10 atika1857de ayni kalenin duvarlarmdaki yil sonra, yani Qubat ihraci asia mahallinden arslan mazarrat halinde bir bagmm, dan mermer tegkil etmeyecegi misullu, mahalli doldurularak Tophane mgiri devletlu paga.hazzetlerininbir lata tezkiresinden ve buna binaen mzeye naklinden' sz ediliyor ve emir veriliyor.13 Sz geen Tophane Mgiri FetAhmed Paga'dir. Haziran 1858'de Lahey sefiri Karaca Bey Flemenk krah hazzetlerinin meskkt koleksiyonu iin mevcut eski ve yeni Osmanh sikkelerinin gnderilmesinden memnun olacagim' yaziyordu.l* Ama aym yillarda Sisam kaymakami Kife Bey 'Anadolu'nun mahall-i mnsabesinde baz1 sr-i atikanin keyf ve taharrisiyle bulunacak geylerin Dersaadet'e nakli iin bir yzbin gurug tahsis edilirse, Avrupa'nm maghur mzeleri gibi bir mzenin dogacagmdan' sz edlyofl5 Aslmda olay aiktir. Bugn nasil ki Trk genlerine ve halka gstermek sergi tertipletip Turkiye'ye getirmek iin iriin Avrupa mzelrinden putanlar yanmda, diganya gezi sergileri yollayanlar ve klasik arkeoloji dahada n yapan, hayatuu verenlerle bu kazilara aynlan tahsisati tenkit edenler varsa, o gn de bu gibi eserlerin peginedgenler veya onlari diplomatik iligkiler iin gzden ikarardar vardi. Kazi izinleri de bu yillarda verilmeye baglanmigti ama, bunlar daha ok define arayanlarla yapilan Bu gibiihsanlarda bir mbadele
ne aym sava; yillarmda rusyaelisine de
'sr-i 'hapmetlu

11 BA, I.D., No: 67046, Y Ramazan 1298 (Apstos

1881) kayd1 var, irade zuhur

12 13 14 15

etmedi. BA, IX, No: BA, J.D., No: BA,IX, No: BA, 1.D., No:

1478, 2 Muh. 1262 (1 Ocak 1846). 24347, 6 C 1273 ($ubat 1857). 8441, 16 M 1275 (A1stos 1858). 24654, 18 B 1273 (Mart 1857).

anlayma gibisinden izinlerdi. ingilteredevlet-i fahimesinin Midilli'deki konsolos vekili Mister Noto'nun bazi sr-1 atika ve kadime taharrisi iin Bodrum havalisinde yapacagi kazi iin aldigi jznin bir yil daha uzat11masi gibi bir irade (28 Cemaziyyelevvel 1274/Ocak 1858) akan eserlerden tek rnek olanlarmm saltanat-i seniyye mzesi iin zabtolunmasmi, iki ve daha ziyade olanlariam birinin saltanat-i seniyye mzerine degerinin hafire verilmesini part kopuyor? Aym mzeye (Aya rini Kilisesi) Selanik valisi Yusuf Paga'nm gnderdigi mermer sanduka (lahit) gibisinden egerler gelmekteydi? Ama rnegin Musul'da Fransizlara verilen kazi ruhsati zerine18 onlarin ihra ettikleri sr-i atikanm raporlari da geliyordu. Ancak bu kazi raporlarmm ne denli saghkh 0) oldugu tartsmahydi. Yukandaki rnekleri yaygmlagtirmak gene de pek dogru degildir. Tersine olaylar da oktur. Y1manSavagi sirasmda, Dmeke meydan muharebesmin galip komutam Gazi Ethem Papa Yunanistan'dan bazi eserler getirmigti, Bunlarm bazilari bugn stanbulArkeoloji Mzeleri'ndedir. Eski Sark Eserleri Mzesi de dnyamn en eski iviyazisi argivine sahiptir. Osmanh eski eserler iradesinin dzenleyip yrttg kazilarda elde edilen zengin koleksiyonIar bu mzeleri doldurur. Eski eser dgknlg, samldigi gibi Osman Hamdi Bey ile baglarug degildir. O bir gelenegin yetigtirdigi byk bir Trk mzecisiydi. Daha Tanzimat dneminin baglarmda bu konuda saygm bir rgtlenme ve faaliyet vana ama, bu faaEyet parasizhk ve imknsizhk yznden geligememigti. Anlagudigi zere, daha 1840'larda btn vilayetlerdeki yneticilere, blgelerindeki eski eserleri araytp belirlemeleri ve degerlilerini stanbul'a gndermeleri veya mahallinde mze kurmalan bildirilmigti. (Bu dnemde mzenin adi mzehane olarak geiyor.) O yillarda uzak yakm her sancakta bu gibi aramalarm bagladigi anlagthyor. Arahk 1847de Kuds mutasarnft, Gazze sancagmda Askalan deni1en yerde, aragtirmalari sonucu bir sfenks kabartmasi bulundurdugunu yaziyor. UzmanIara incelettigi bu somaki mermer eser, 3600 senelik (1) olmahym19.19 Kabartmamn tasviri hazirlattmlnug ve bir raporla birlikte Bbrl'ye gnderilytigtir. Eu eserin bir yll iinde stanbul'a getirtildigi izIeyen yazagmalardan anlayihyor. Ekim 1847de, Adana mal mdr Ahmed Ata Bey topladigi sikke, seramik gibi antik paralarm bir envansr-1 asriyyeterini Istanbul'a gndermiti. Ahmed Ata Bey
'mehasin-i

131

16 BA, IR., No: 8335, 28 CA 1274 (Ocak 1858). 17 BA, I.D., No: 16351, 2 RA 1269 (Arahk 1852).

18 BA, I.H., No: 5148, 12 R 1270 (Ocak 1854).

19 BA, I.D., No: 2807, 27 L 1263 (Ekim 1847).Raporda nahif bir slupla sfenks'in ne oldugu, Oidipus tragedyasmdan rneklerle nakledilmektedir. bu alandareciler

da ilgili ve hilgili olmasalar bile eski eser arama, bulma ve gnderme emrinin Bbialfden geldigi anlaImaktadar.

132

ilaveten, saye-yi gevketvayeyi hazret-i mlkolan', yani kisacasi devrin gzel eserleri arasmda, padigah tarafmdan kurulan mzeye konmak zere takdim ediyor bu buluntulan.20 16. yzyilm gik ve Avrupa.modasma dqkn, Italya'yi Osmanh sarayma tagiyan ve kendisi de muhtemelen talyanasilh olan Kanuni'nin nl sadrazamt, nce Makbul, sonra Maktul lakab1yla amlan brahimPapa Budin'den getirttigi gzeller heykelini Sultanahmet Meydam'ndaki Figani'nin hieviPaya Sarayi) nne diktirmigti. Sair konagimn (brahim ne ve ahalinin gulgulesine sebep olan bu heykeller neden sonra ortadan kaldiraldi. Osmanli tarihinde zaman zaman antik dnyaya kargi byle amatr ilgiler duyan kipiler grlmgtr. Ama 19. yzyilda artik giderek profesyonellegen bir ilgiden ve bu ilgiyi gtren, yayan bir zmreden aydu, dig dnyaya ve kenditoplumusz etmek mmkndr.Osmanh nun digmda, tarihe ilgi duymaya, kisacasizamanda ve meknda harekete, daha dogrusu emeklemeye baglamigt1. Eu emekleme dnemi bugn hl luzh bir kopuya dngmg degil, onun i Tanzimat'm aydm gelenegini pek kmseyebilecek bir durumda degiliz. Bu yillanla Osmanh idaresi sagda solda, vilayetlerde ve evrelerinde bulunan antik sikkelerin te bir kadanm bulana veriyor, gerisini kendi ahyordu. Diger yandan define aramak isteyen yerli ve yabancilara bu partla izin veriliyordu.21 g nedenle 1880'de akartdan 36 maddelik 'Subhi Papa Nizamnaatika mevzuatuu bundan mesi'nin esasi byle clugmuy gibidir. sr-1 1slah edecektir. Vilayetierde bazi valilerin bu Hamdi Osman Bey sonra konuda gayret gsterdigi ve eski eser topladigt gnilr. Aym yillarda mze inili Kgk'e tagm1my, daha sonra Osman Hamdi Bey dneminde de Vallaury'nin plamm izdigi bugnk byk imparatorluk mzesine geilmitir.22 19 Eyll 1890 tarihli Sabah gazetesi 'Amasra'da halen eczacuik yapan refeth Ahmet Refik efendinin elde etmig oldugu 16 para eski eserin terbi'lvasita Mze-i Hmaun mdr atufetli tip olunan resimlerinin Hamdi beyefendi hazretlerine arzedildigi ve Ahmet Refik efendinin bu babdaki gayret ve hizmetinin takdir edilip, gayan-i mkafat bulundugu'nuyaziyordu? Osman Hamdi Bey'in mensubu oldugukltr daim-

yi cenab-1

mlkneye

nede tahsis olunmuy

20 BA, 1.D., No: 8060 ve No: 8207. 21 BA, J.M.V., No: 8023, 13 CA 1268 (Mart 1852), Siverek Samsat'ta Ggoglu Mehmed'in hanesinden zuhur eden meskkt; aym tasnif, No: 6220, Midilli ceziredefine sinde Butre kynde ikan gumy sikkeler, Rusya'da spandoni'nin taharrisine izin; BA, I.M.V., No: 5255, Receb 1267 (Mayis 1851). 22 Bu konularda Semavi Eyice'nin 'Arkeoloji Mzeleri', stanbulAnsiklopedisi, c.2,
s. 1025-1032'deki makalesine bagvurulmahdir. 23 Sabah,4 Safer 1308 (19Eyll 1890).

olugturmaktadirlar.

si halkalar halinde uzak Anadolu ve Rumelikentlerine ve her yagtan Osmanldara dogru yayilmakta, onlari etkisi altma almaktadir. mparatorlugun 19. yzyilmda bu aydmlar yeni bir dnyayi kurmak isteyen kugagi
13'

Osmanh Devleti'nde Laiklik Hareketleri zerine'

Osmanh Devleti'nin toplumsal, idai ve siyas dzeninin laik olup olmadigi oka tartigilan bir konudur. Bu tartigmanm yam bagmda Osmanh devlet ve toplum hayatmda zamanla dogan nemli geligmeterin yarattig;i hukuk, ynetim ve toplum dzenindeki degigmeler sonucu ortaya akan ikilegmeleri ogu gzmzden katigi gibi, toplum dzeni ve kurumlardaki degigmeleri bu aidan yeterli biimde inceleyemedigimiz de sylenebilir, Osmanh toplum dzeninin laik veya ger'i oldugu konusundaki tartrymalara girmeden nce laik kavrammdan ne anlagilmast gektigi zerinde durmahyiz. Laique, Laicusladini, kavram olarak ruhban snufma ait olmayan dn ve yagam biimini ifadede kullam1an ve rubaniyete bir deyimdir. Genel sanmm tersine dnyada laik tutumlu din yoktur. "Tanri'nm hakki Tann'ya, sezarin hakki sezara," diyen Hiristiyan dininin temelde byle bir felsefe ve toplum tarzi zerine kurulmadigi ve din toplumun, Avrupa tarihinin uzun yzyt1Iarru kapsadigi aiktir. Barbar akmlari sonunda Avrupa, yeni bir dnem ve dzene girdi. Roma mparatorlugu yikilmigti ve barbar kabilelerin, kabile dzeni kitada yeni imparatorlugun ynetim dzenini, hiyerargi ve hukuk mevzuatim belirleyecek tek g, Roma gelenegini devam ettiren kilise rgt idi. Burada Avrupa tarihinin geligimini saptayan bir zellikten sz etmek gerekir Grngte Roma kilisesinin hiyerargisi yeni germanik topluma egeashnda germanik gelenegin temelmen olmuy gibi grnuyorsa da, igin vard1. Avrupa tarihinin kavimler etkisi devindiren degigtiren de bir ve g sonunda olugumunu saptayan bir ikilem sz konusudur burada... Hegel Helen-Hiristiyan Avrupa'nm olugumunu betimlerken; barbarlave hiyeIm (ona gre germanik dnyamn) Roma dini ve messeselerini targisini tamamlammy olarak aldiklarmi, yeni kabul ettikleri Hiristiyan dininin konsller ve kilise babalan tarafmdan oktan gekillendirildigini belirterek, "Bu neden1e dig grngte Germen dnyastada yeni bir tin (Geist) vardi. Su tin dnyayi yenileyecek tindir ve ondaki znelligin direnigi esasta mutlak bir degigikligin meydana gelmesi demektir. Germen kavminin bnyesindeki ihmb kaygisizhk, znelcilige dayanan bir sada-

1982. Prof, .Y. Doganny'a Armagan, stanbul

kat (yani mevcut kurumlarm zne ve meselelere kargi lakayt kalarak, grngte bir sadakat) ve Roma hiyerargisinin bu ller iindekikonumu ve degigimi, Avrupa tarihinin evrimini saglayan iki zit unsurdu,"3 demigti. Bylece kilise ve devlet bir kargithk ve bir beraberlik, ama ayni zamanda da bir yol ayrdigl iinde geligmelerinedevam etmigierdir. Gerekten de Camlus Magnus 800 yilmda papanm elinden ta giydiginde,' dnyev otoritesini, ruhan elitin dzenleyecegi kurallarla birlikte ve onlara ragmen (veya onlart istismar ederek) kullanacagim dgnyordu Kilise egitimi, hukuk hayatml ve toplum ideolojisini belirlemeye bagladi. Bir mddet sonra bu geligmeler, kiliseye kargi germanik lakaydi ve gsteripteki sadakatin devamnu imknsiz kddr. Avrupa'nm toplumsal rgtlenmesi, invevestitur kavgasuu kazanan kilise tarafmdan yerine getirilmeye baglandika devlet-kilise atigmast artti. Bu uzun mcadeleyi burada zetleyecek degiliz. Ama laiklik Avrupa kitasmda kanh kavgalarla tarihte ilk defadir ki bir toplum ve ynetim dzeni olarak ortaya 1kacaktir. Hem de bu geligme ancak yakm zamanlarda tamamlanacakt1T,

135

Germanik bnyede varhgi ileri srlen bu zgr1k ve dogal laisizm, modern anlamdaki laik dzene inkilap etmesi iin uzun zaman gemesi gerekti. Tarunm zenginleptigi, manifaktrn geliptigi ve gehirlegme denen olaym bagladigi Avrupa'da mil1 pazar ligkileri de yogunlagti. Geligmenin bu safhasmda Avrupa hayatmm, yeni Avrupa insaninm iligkilerini dzenlemek yeni bir hukuku metotla mmknd. Bo nedenle 13. ve 15. yzyillar boyu Avrupa dnyasmda laik hareketin baim ne Hussitterne Unitarist kilise mensuplan, ne Balkanlax'daki Bogomiller ve hatta talyan Rnesanst'nm Pietro Pomponazzi'si ve benzerleri degil, dpedz hukukular ektiler. Almanya'daki kilise evrelerinin eski dzeni sessizce ve sabirla kemiren bu yeni Romanistler iin 'Juristen sind bse Hukukular kt H1ristiyanlardr' meseli bunu gstermektedir.. Bu devirde Justinianus'un kodifikasyonundan sonra Glossatrler dneminde sadece perh ve ezber gelenegi ile srdrlen Roma hukuku kaynaklarma yeni bir anlay1pla yaklagildi. Roma hukuk sisteminin principia ve kunimlari ett edilerek bu ilkeler 191gmda yeni hayat dzeninin
-

1 G.W. F. Hegel, Vorlesungen ber die Philosophieder Geschichte,4. Blm, 'Germanische Welt', ilk alti paragraf. * Dogu'da Bizans'ta imparator patrigin elinden ta giydiginde bu patrigin otorite ve grevinin imparatorca tasdik edilmesi deinektir. Byuk bazilikalardaki narthex, imperyal loca gibi blmler dnyev otoritenin kilise zerndeki hkimiyetini gsterir. 1L asir sonuna kadar Avrupa'da da boyleydi. Aix la Chapelle ve Sepyr katedrallerinde bu imperyal localar ve narthex tipi tren koridrlan vardir. Papahk bu dnemden sonra stnlg kazamnca, kiliselerdnyev otoriteye hibir yer vermez ve mimariden bile atarlar. BU tarihten sonradir ki papamnmonarka ta giydirmesi anun hkimiyetini tasdik anlamma gelir.

l
rmek ve iligkileri dzenlemek yoluna gidildi. Hukuk dgerek kipi esas almdi. Su standartlagtirma ve kodifikasyonu izledi. kamu kurumlarmdaki laiklegme ve standart hukuk uygulamasi Ancak devletin ve toplum dzeninin laiklemesi,Avrupa tarihini dolduolaylardan sonra gerekran mezhep kavgalarr, din savaglari gibi kanh legebilmigtir. Laik toplum dzeni Avrupa kttasmda da gok g ve ge
sorunlanm zeninde

136

yerlegmigtfr Laik toplum dzeninin tannnnu burada ele almahyiz. Byle bir tarum muhtelif biimde yapilagelmigtir. Kimi zaman her din ve inanca mensup gruplarm tolere edildigi, kimi zaman da tolum hayatino dzenlenmesinde normlarman

din kaynaklann digmda kaynaklara dayanan hukuk egemen oldugu bir hukuk dzeni anlag1hr. Oysa bu iki koqui laik bir toplumda bulunmasi gerekli, ma yeterli zellikler degildir. Laik toplum standart ve monist bir ynetim dzeninin ve her din ve cinsiyete mensup insanlarm egit kogullarlabagh oldugu bir hukuk mevouatmm bulundugu toplum dzeni demektir. Yani bir toplumda din hoygr olabilir (Eski Roma ve Osmanhimparatorluklarmda oldugu gibi), din d1 kaynaklardan esinlenen veya bu gibi kaynaklarm agirhk kazan(Osmanh, Eski Roma, Bizans ve digi bir hukuk mevzuatt uygulanabilir her din cemaat aym yasagibi), toplumda imparatorluklan Cengiz ama dayah farkh dzendin erkek inanca iin larla ynetilmiyorsa, kadm ve katihmda kisittoplum hayatma egitsizlik, leme ve norm varsa (mirasta rubban iin rnegin sadece bir sm1f belirli lama ve farkhhk gibi), hatta imtiyazlarunn megruiyeti tanimtiyazlar elitin iin tanmmig ve ynetici ediorada laiklikten sz dayandmlarak aildantyorsa, risal bir kaynaga lemez. Kisacasi tm toplumsal smiflar iin aym hukuk mevzuatm uygulanmasi, hi kimseye dinsel ayricahk ve stnluk tammayan bir toplum dmodern toplum yapistyla zeni diye tammlanan laikligin, merkeziyeti zdeg oldugu, ancak o sayede gereklegebilecegi aiktr. Laiklik bir yerde modern toplumun nkogullarmm gerekleymesine baghdr. Ancak toplumun belirli bir geligme dzeyinde bu ideoloji modern bir toplumun geligimini hizlandrabilir de... ,Osmanh Devleti gefi bir devlet miydi? Bu sorunun cevaplan oktur bir konudur. Bazi yazarlar Osmanh Devleti'ni ynetim ve ve yargida gefi hkmlerin egemen oldugu bir sistem olarak tammlar. "Devletin dini, din-i lam'dtr,kanunlar slamdininin kaynaldandu," dibir ye tezlerini zetlerler ve bununla Osmanh Devleti'ni periata dayah toplumunOsmanh devlet olarak nitelerler. Buna kargthk bazi yazarlar, da gayrimslim gruplara da tolerans gsterildigini belirterek, bunun laikligin ta kendisi demek oldugunu ileri srerler. Gerekten de Osmanh sonra din toleransin mparatorlugutarihte Roma mparatorlugu'ndan
.tartiplan

hukmdarm kipiligine en ok grldg, stelik bu durumun zaman ve iktisad, adbagh olmaksazm kurumsallagtigi bir devletti. Din gruplarm ruhan liderl, din ve maarife i1igkinigleri kendilerine birakumig, hatta kamtler ve kurumlara rtbe, imtiyazlar bahy edilmigtir. Bunun sayisiz

larmdan sadece birka1m verelim: Ocak 1454'te Gennadios'a resmen gsteriRum Ortodoks patrikligi bah; edildiginde ona yapilan tren ve nasip bile patrikterine aheiyd12 devri len ihtiram gz ve bylesi, Bizans gelen.ir nde protokolde hahambagi olmanupt1. Ermeni patrigi, Musev drt bir tarafmdaki manastirlar vergi ve yere sahipti, mparatorlugun oldugu gibi, faaliyetlerini srdrmeleriiin angarya bagigildigma sahip sik sik ihtar huzur ve gvenlikterinin saglanmasi mahall yneticilere gnderilirdi. rnegin edil hatta bazi manastirlara mir hediyeler dahi Balkanlar'daki nl Rio Manastirfnin (Bulgaristan'da Sofya civari) 21 van'dan aldigi imtiyaz Osmanh Eyll 1378'de son Bulgar ari Sigman dneminde de aynen tasdik edilmigti. (Kasun 1465) Manastirin argivindeki Evahiri Rebi'ulevel 870 tarihli verihnig bu imtiolup, sahrasmda Filibe imtiyaz berat1Fatih tarafmdan beratlar mabu tr olup, gstermekte yazm mtemadiyen yenilendigini argioinde bubir kopyasi doldermaktadir.3 Gene Yildiz nast1rm aryivini (Athos dagi) manastm kegiglerine lunan, Yavuz Sultan Selim'in Aynaroz ileri verdigi benzer bir imtiyaz beratuu belirtelim.4 Tolerans kurumunu srenler her cemaatin kendi iglerini kendinizi grdgnu belirtirler ki apag1da yapacagiz. bunun laiklik olup olmadigrun tartigmasmi ettigi bir grup yazar ise; Osmanh devlet ve .L. Barkan'in ncluk uygulmada gefi mevzuattan ok, dnyev otorite toplum hayatmdaki sultan) rf ve detin hkim oldugunu, tarahndan konan kurallarm (rfi pek kolay olmad1bu nedenle Osmanh Devleti'ne gefi devlet demenin bakildigmda bu hkm doguygulamaya guu belirtirler.5Cerekten de dzenini tayin eden rulaacak bir durum vardir. Devlet hayatmi, toprak idaresi topkanunnameler gefi hukukla uyum iinde degildir. Osmanh ok, mevzuattan gefi iligkilerini temel kurum ve hayatmin lum ve devlet etrff kanunlarla, hatta mahall gelenek ve teamlle dzenlemeyi tercih konularda maliye gibi dzeni, sadece toprak migtir. Osmanh kadisi bile
und seine Zeit, F.Bruchrnann, Mnchen, 1959, 2 Franz Babinger, Mehmedder Eroberer s, 110-111. Izd, Rilskiyat manastir, Sofya 3 D. Ihiyev, Turkei Dokumenti na RilskiyaManatira, ierir. vesikalann bazilartni 1910, bu Vemn Yavuz Selim'in Ferman 4 B.A., Yrldiz Argivi, 'Aynaro2 Papazlanna Mlkiyet Sureti', Ylldiz 24 (128). Messeselerinin Ser'iIigi Mese5 .L. Barkan, 'Osmanh imparatorlupTeekilt ve 3-4, Sayi C. 1945, XI, s. 203-224. Fak. Mec., Huk. lesi', st.niv.

138

degil, hatta bazen aile hukukuna iligkin sorunlarda bile periattan ok rf tercih etmigtir.6 Ulemamn bazi konularve det hukukuna bavurmayi da verdigi fetva, "Ser'i maskalat degildir, UI'ulemr ne ise yle o1sa..." yeklindedir. Buradaki Ul'ulemr dnyev otoritenin koydugu kanunlardir. Ancak btn bunlara ragmen Osmanlirgtlenmesine baktigimizda ger'i ve geleneksel bir dzenle karlagiriz. Bu soruna yaklayim biimi toplumsal rgtlenmeyi incelemek olmahdir. Laik devletin ulkenin her yaninda her vatandag iin aym mevzuatm uygulandigi, ynetsel ve adl kurallann standardize edildigi, merkeziyeti bir devlet olmak oldugunu belirtmigtik. Tabi bu zellikle din kurallarin ve ayrimlarm kalkmas1, yani ayri cinsten (kadmve erkek), ayri dinden insan gruplarma aym mevzuatin uygulanmasi demektir. Su nedenle Osmanh ynetiminde o agm Avitpa'sma gre bir din tolerans Osmanli hukuk dzeninde dindigi uygulamalarm yaygmhgim grdgmz halde; Osmanh devlet ve toplum dzeninilaik diye adlandiramayiz. Bunun baghca nedeni; toplumun smen dini mensubiyet esasina dayanan milatadiverilen vergilerin blnmesi, bu esagruplara sa gre tarh ve tevzi, yargi dzeninin ve egitimin bu anlay1g iinde din cemaat liderleri tarafmdan rgtlendirilip yrtlmesidir. Bu ise adl ve ynetsel rgtlenmede bir tr dine dayah ademi merkeziyetilik ve egitlilik demektir. Millet ayrimmda ise dil ve irk esasi gzetilmezdi. Aym dili konuyan Ermeniler mensup olduklari kiliseye gre, Ermeni, ErmeniKatolik ve 19. yzyilda bir de Ermeno-Protestan milletleri olarak geerdi. Buna kargthk Bulgarlar ve Rumlar ayni millet sayihyordu. Trkler, Arnavutlar, Araplar slam milleti idi. mparatorluk dagtlana kadar, nfus say1mmda bile etnik ayrrn degil, dinsel gruplama esas ahnmigtir. Din cemaat rgt ve liderleri; yargi, egitim, maliye ve belediyeye ait konu-

i
rnegin XVI. yzyil Ankara Sez'iye sicillerine baktigmuzda kadmm slamhukukunun merb ve nikh akdine iligkin kurallarindan ok, birtaktm mahall rf ve dete gre hkm verdigini grrz. Namzedlik diye bir det gze arpar ve kiz ocuk okkk yagta baba tarahndan ahnan bir paraya kargihk nikh iin birine vaat edilir. Kadi slamhukukunun merh konusundaki aik hkmlerinin ih181iolan bu durutnu kabul ederek hkmler vermigtir. Ornekler: a).Ankara per'iye Sicili,Etnografya Mzesi H. 358 (M. 1551),No. 2, Kayst 1314'te: Edveled-i hem adh biri, skender Devlet adh bir z1mni hakkmda gikyette bulunuake kefalet 600 borcunu demesini talep ediyor. Sebebi skender'in yor ve Edhem'in kizi Aype'yi nikluna alan Kara Yenieri'ye kefil olmasidir. Kara Yenieri kizi ahrken daha evvel onun namzedi olan ve bunun ifa 600 akesayan simiti
6
Yunus'a

b) Ankara ger'iye Sicil No. 1, Kayit 1010: Cneyd bin Mustafa adh biri Bali bin Emir Ahmed'i dava ediyor ve davahnm kiz kardeginin kiziKatun Bula'mn onun namzedi oldugunu fakat, buna ragmen bagkasina verildigini iddia ediyor. Namzedlik akdi merh ahkruna aykiri oldugu halde kadi davacilan hakh grmektedir.

parayi verecegini

vaat etmigtir.

larda soruniu ve ykml tutulmuytur. Bundan bagka gayrimslimlere gsterilen tolerans, Snn olmayan Mslmanlara hi gsterilmemigtir. Bu nedenledir ki byle bir dzeni laik olarak niteleyememekteyiz. ait sorunlan zmekle grevli olan geyhlislamdr. Bu makam Seriata nemini 16. yzy11daKemalpagazade ve Ebusuud Efendi gibi mftler geyhlissayesinde kazandi. 18. yzyildan itibaren bagkent mftsne lam denmigtir. 19. yzy11da ise ger'iye naziri olarak heyeti vukelaya (kabineye) girdiler. Klasik Osmanh devrinde geyhlislamlarm devlet iglerinde rol yoktu. Fiil hukuk alamna ntdahale etmezlerdi. 16. yzil dan sonra sosyal rolleri artti. Esasen bu yzyildan itibaren din basle da ressamlar artti. 15. yzyilda Yunan heykelleri getiriliyor, G. Bellini gibi neredeyse mistisizmi ise faaliyet gsteriyordu. 17. ve 18. yzy111ann yzyildan itibaren toplumun dinsizliminyatr bile reddediyordu.16. gesaptigmi iddia eden ve her det ve kurumu bid'at diye niteleyen Molla Kabiz ve Ustnavi Mehmed Efendi gibi yobazlar tremig ve taraftar toplamiglardir (Bunlarm bni Taymiyya'dan esinlenmeleri mmkndinini bir dr.) 18. ve 19. yzyillarda ise gelen felaketlerin tesellisi slam ideoloji haline getirmekte aramyordu. Osmanh padigahlarrun ruhan demesek bile din bir unvan olan hilafet unvamna da sahip olduklarim belirtelim. Esasen egemenligin meyruiyetini ilah bir kaynaga dayandirmak da Osmanli devlet ve toplum hayatmdaki ideolojinin laik olmadigam gsteren bir diger noktadir. Osmanli padigahr 15. yzyilda artik Oguz boylarnunbagkanhgindan ok bir Roma kayzeri olmayi benimsemigtir. Buun yamnda btn Islam hkmdarlan gibi Mslmanlann koruyucusu, emin olduklarmi iddia ederlerdi. Fetihten beri Misir Memluklerine karp takmilan tavir bunu gsterir. Eu tutum imparatorluk olgusuyla bir btnlk meydana getirir. Esasen Osmanh hkmdarlanum hilafet messesestyle olan iligkilerini incelemekte yarar vardir. Osmanh padigahlan iinde Fatih Sultan Mehmet ve IL Bayezid'in bilgilere dayamr. zelbenzer unvam kullandiklari vakayinamelerdeki aldigi tarihinde 1494'te kaleme Ahmet likle Kemalpagazade Semseddin yakigtirir.7 Resm Bayezid'e bu unvam hem IL Mehmet'e (Fatih), hem IL ohnahdir. SeYavuz dayamyor tarihinin bu gayreti politik bir genge agaldigi merasimle rivayeti, onun lim'in hilafet sembollerini hem de Ata tarafmdaylan tarafmdan degil de, 18. yzyil vakarvisiEnderunlu Yavuz Selimbu unvam kullanmanny, sadedan ortaya atiluugtir. stelik unvanla yetinmigtir. Fermance 'Haim u Haremeynuggerifeyn' gibi bir larda ve anlagmalarda son derece aaah bir elkab (titlatr)kullanan
7

139

bniKemal,
1954.

Tevarih-i Ali Osman, yay: grafettin Turan, TTk.1, Seri No. 5, Ankara

140

Kanuni Sleyman'da bile halife unvamna rastlanmaz. Zaten halife unvanmi tek Osmanhlar kullanmtyoxtlu. Hindistan'da Delhi hkmdarlan da kuBamyorlardi. Hilafet unvammn kullamlmasi 1789 Aynah Kavak Tenkihnamesi ile baIar. Kmm'm Rusya tarafmdan ilhaki tamnmakla beraber, Osmanh hkmdari bu Msluman lke zerinde bilafetin kendisine bah; ettigi ruhan haklardan yararlanmak istiyordu ve bunun Rusya tarafmdan tanmmasuu saglady Bylece artik hilafet adeta beynelmilel bir ruhan kurum halini aldi. Ornegin fiiliyatta Kmm ve Polonya Mslmanlanmn mftlgn Btn Rusyalar ankendi gvendiklerinden birine tevcih ediyorsa da, tayin ve emeklilik iglemleri gya Osmahh sultam tarafmdan yapihyordu.S Aynca ar her sene K1nm'da, Yalta'daki (Livadya) yazhgma geldiginde, padigah bir temsilei gndererek geldiniz' diyordu.9 III. Selim'den itibaren hilafet unvam bylece resm unvanlar arasmda yer aldi, 19. yzytlda bu unvan hem hkmdar, hem halk ve hem tm dnya Mslgianlannca hararette benimsendi. Bilhassa Sultan Abdlaziz ve IL Abdlhamid 'Halifei mslmin, zill'ullalu fi'raz' (Allah'm yeryzndeki glgesi) gibi hem panislamist, hem de mutlak mbnargi grgn yansitan bir unvan takmdilar. Sultan IL Abdlhamid ti kudsiye i tacidari' gibi adeta cesaro-papist bir unvam yaztymalarda kullanm19tir. Maliyesi iflas etmig, btn kurumlan sarsmt1 iindeki bir lke bu dnemde beynelmilel alanda kendisinden beklenmeyecek girigimler ve entrikalar dzenliyordu. IL Abdlhamid ngiltere ve Rusya ahali zerinde nfuzunu deimparatorluklarmm topraklarmdaki slam vam ettirme abasiridaydi. Mrsr'da, Cava'da, Hindistan'da halife ruhan otoritesini kullanarak, Mslmanlar arasmda bazi girigimlerde bulunuyordu. Bu araci kullanarak IL Abdlhamid, Hicaz demiryolu ingasi iin btn dnya Mslmanlanndan iane topladt. Ancak hilafetin etkin bir ara olmad1 I. Dnya Savagi sirasmda anlayildi. 1924'te de hilafet kaldmldinda tek nemli tepki Hind Mslmanlarmdan geldi. Burada Osmanh yneticilerinin slam birligi gibi bir ideali 19. yzy1la kadar soren edinmediklerini belirtelim. Osmanhlar, Haristiyanlar arasi aynhklan politik amalarla desteklediler. Macar unitarizmini, BalkanIafdaki bogomilizmi, Protestanh bu amala himaye ettiler. Byk Pet'hog 'za*

bu unvanm bazi halde kullaruldigt grlyor. "Haledet hilafetehu, zillulah, hilafet penahi" gibi elkabm kullanildigt bir yazigma iin bkz, Ludwig FEKETE, Einfhrung die Osmanisch Turkische DiplomatikBudapest 1926, H.943 (1536) tarihti Veziriazam Ayas Paga'nm I. Ferdinand'a mektubu, Tafel L

Scak

Argivi, rade-Dahiliyye, yll 1259 (1840), sara no. 923, 'Varova Hafiz Elendi'nin tekadlg hakkinda 'sen tezkire-i Illye'. 9 Sultan II. Abdlhamid her sene Mabeyn-i Hmayun'dan Tahran Paga'yl Livadya Sarayi'na gelen ara geldiniz' demeye gnderlyor,bunu lkenin ruhani reisi olarak yaplyordu. 329-330.

rnek:Bagbakanhk

mfts

'hog

Musevlerini lkeye buyur ettiro'dan kaan starovertsleri ve spanya kurallan iinde yagamaya devam etti. kendi dnyast ler. Her cemaat ve yapiyla uyum kolay olmamodernlegen kopullarma bu dnyanm Ancak mevzuattaki farkhlagma 19. yzdinsel bu egitlilik Hukuk ve yacakhr. yilda belirgin bir merkezlegme, moderalegme ve kanun ynetim sistekauulmaz olarak yeni mini benimseyen Osmanh mparatorlugu'nda Trklegme girigimlerini doirmugtur.
'

141

Tanzimat'tan

Sonra Kurumlarda Laiklegme Baglangtet

ve brokratik yabir hukuk derlenmig piya ve bu tr bir ynetimin gere olan standart, olmasi olan mparatorlugu, kamilmaz mevzuata Osmanh sahip moislahatla beraber hudernlegmenin ilk adunlaruu asker mekteplerdeki kuk alanmda atrugtir, demek pek yanhy olmaz. dnyanm yeni ekonomik dzenine ayak uydurmak mparatorluk iin, ilk elde Fransiz Ticaret Kanunu'nu adapte etti (Kanunname-i Ticaret 1850 yih). Yeni kanuna gre faiz kabul ediliyor, ticar davalarda haliyle din ve mezhep aynmi sz konusu olmuyordu. Gene modern anlamdaki girketler dahi, slamhukukunda yer almayari bir messese, zel kipilef olarak kanunda yer alnuglardir. 1863 ylhnda da 'Ticaret-i Bahriye Kanunnamesi' kabul edildi. Bu sonuncusu da denizci Avrupa uluslarmm kanunlanndan hazirlannugti.10 stelikticar davalara bakacak mahkemeler de, geri hkimlerden degil, nizamiye mahkemesi hkimleri denen yeni hukukulardan ve mahallin tccarmdan olugan karma kurullardi. Tanzimat Devri'nin aydm sadrazaru Ali Paga, Fransiz Meden Kanunu'nu kabul ettirmek istedigi halde, A. Cevdet Paga'mn bagmi ekfigi muhafazakr grup, 1868-1876 ydlan arasmda 16 kitaptan meydana ahkm-I Adliye adh eseri hazirladilar. Mecelle esasta Isgelen Mecelle-i dayanmak1a birlikte, fasillarm dzenle fikhmm esaslarma lamm Hanef nigi ve eserin sistematigi gz nne almdigmda, Bati hukukunun stnlg kurul yelerince ister istemez kabul edilmig grlmektedir. Nihayet,.aile hukukuna ve ahsm hukukuna ait konularm bu eserde dzenlenmeyigi, periata gr sahiplerinin modern dnya kopullan kargismda amsizliklerini kabul ettiklerinin aak belirtisidir. de, nizam mahkemelerin kurulup yargi alamma Yargi usulnde gnden gne gefi mahkemeler aleyhine geniplemesi Tanzimat'tan sonra grlen bir geligmedir. Nihayet 1828'de gikartlan Teykilat-iMehakim Kaavukathk iin inunu ile savcihk, 1879'da noterlik ve daha nceden de mahkemelerindeki kanlan bir ferman (1875yih) ve asil nemlisi ceza hkmlerin sayismm artirilmasi ve temyiz mercinin tegekklu ile, Islam

19. yzyil dnyasinm kopullan iinde merkeziyeti

't-

10 C.

ok
-

A. Mumcu, Trk Hukuk Tarihi,

A,.Huk.

Fak. Yay.338, Ankara 1976.

142

hukukunun monist yargdama usul agir bir darbe yemigtic Zira davada veklet, kamunun veya bireyin mahkeme nnde savunulmasi gibi esaslar islamda hukukunun monist yargilama usul geerliydi.11 Modernlegen Osmanh yargi dzeninde istinaf ve temyiz gibi messeselerle mahkemeler bit hiyerargiye baglamyor ve bir tr denetim geliyordu ki, kadmm mstakil (mahkemenin istiklal prensibi) ve hukuken tek otorite oldugu slamsistemden olduka uzaklagilmigtir.

yoktur.,slam

Dalist Bir Hukuk Yapt ilk aynlKamu hukuku alanmda da ger'i mevzuat vergtlenmeden kabul olmugtur Temmuz ile ma 1840'ta Ceza Kanunu'nun ve 14 1851'de yeniden dzenlenen Ceza Kanunnamesi, smif ve mezhep ve din farki gzetmeksizin btn Osmanhlara uygulanmak zere yrrlge girmigtir. Ancak Tanzimat dneminin hukuk sisteminin dalist niteligi en ok bu alanda grlecek ve trajik denecek problemler dogacaktir. Btn tebaa iin hazirlanan bu kanunun hkmlerine gre agir ceza davalarmda saver resmen kamu adma dava atig1halde isteyenleri davamn (Mslim veya gayrimuslim) kendi cemaat mahkemelerinde kendi periBy1ecernegin ceza mahkemeatma gre niyetini talep edebiliyorlardr. sinde grlp, verilen hkme ragmen davac1 taraf kadiya mracaat ederek verilen hapis cezasmi uygulattirmayip, diyet almakla yetinebilirdi. Bu dalizmin yarattigt problemler devam edegelmigtir.12 Tanzimat dneminde modern anlamda standart bir hukuk uygulama getin ve laiklige dogru en nemli adim sayilabilecek olay, 1858 tarihli Arazi Kanunnamesi'dir. Geri kanun slam hukukunun esaslarma vakif mir arazi arazi gibi kategoriler tespit etmiyse de esasta ve gre mlkiyet ve miras konusunda mhim sayilacak laik hukmler getirmig tir. Arazi konusundaki bu yenilik esas olarak klasik Osmanh devrinde de toprak sistemine ait dzenlemelerin gerti degil de, rfi (dnyev) hukuk aracihgiyla yapilmasmdan ileri gelmektedir. 3 Kamusal alanda laiklegme srecinin luzlandigi bir blm de tagra idaresidir. Tanzimati brokratlar daha ilk elde, tagra ynetimini islah etmeyi, kanun bir ynetim kurmayt ve mal sistemin bu yolla dzeltilesaglamak iin, yerel bilecegini dgndler. Ynetimde moderalegmeyi halkm temsilcilerinin idar karar organlannm ahymasma katilmalarnu kauulmaz bir part olarak gryorlardi. ve idareye yardunci olmalarm

Islam..., Deux. Edit., Leiden-Brill, 11 Emile Tyan, Histoire de POrganisation Juridique: 1960, s. 212. 12 C. ok A. Mumcu, a.g.e., s. 321-323. 33 O. L. Barkan, 'Trk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858)Tarihli Arazi Kanunnamesi', Trkiye'de ToprakMeselesi,Gzlem Yaymlan, s. 291-375.
-

1864'te ikarilan ve bazi yerlextle denenen Vilayet Nizamnamesi'nden sonra 1871 yih bagmda ikardan dare-iUmumiye-i Vilayet Nizamnamesi va 1878'deki.ilk parlamentomuzun kabul ettigi Dersaadet ve Vilayet Belediy Kanunu kamu ynetimi alanmda laiklegme srecini luzlandinve belediye kanununa gre vilayet, ci etkiler yaptilar. Bu nizamnamelen liva, kaza idare meclislerinde ve gehirlerde meclisi belediyelerde memurlardan bagka ahalinin temsili esas kabul ediliyor ve Ms1man ve gayrimslim ahalinin temsilinde eitlik sistemi amalamyordu. Bu idare karar organlarmdan bagka vilayet temyiz divarunda memleket sandigt, ziraat komisyonu gibi ihtisas organlarmda yan yartya temsil ilkesinin kanun teminat altma almdigmi gryoruz. Esasen, laik bir devlet dzeninde grlmeyecek bu hassasiyet, Islamin megveret kuralmi temelden zedelemigtir. Yani ilk defadir ki gayrimslim ahalinin idareye kattlmast, hukuken bir devlet dzeni haline getiriliyordu. (Fiiliyatta bu duruma klasik devirde de rastlamyordu.) Nihayet 1876 Anayasasi ile devlet sistemi dng, olmayan bir biimde modern laik geligme surecme girmigtir. O agm hukuku ve bazi dunrlerinin rejimi slamdakimegveret ragmen anayasal kuprensibi ve kurumuna baglayarak aiklamalarma rumlar, zellikle parlamento, megveret prensibiyle alakasiz ve ters bir nitelige sahipti. Devletin dininin din-i slamoldugu ve padigahm feligi' zellikle belirtilmesme ragmen, anayasa seme ve seilme yoluyla her dinden btn tebaanm idareye katilmasmi ve simrh da olsa yrtme erki zerinde temsili organIar vasitastyla denetimini ngryordu ve byle bir grevi ilk defadir ki gayrimslimler de stleniyordu. 1876 Anayasasi bir slamlkesinde ilk defadir ki laik devlet dzeninin temellerini hazirlayan bir belgedir. Esasen daha 1839 Tanzimat Fermam'nda, slamdininin stnlg vurgulamyor. Mslmanlarm menfaat ve refahmm saglanmasi iin yap11masi gerekenler stralamyor ise de, devletin din gruplara dayanan ve homojen olmayan ynetiminin ilunh bir tasfiyesi de gze arpryordu. Aik yargi, tebaanm egitligi ve gayrimslimlere daha fazla kamusal hak ve devler verilmesi askerlik ve memuriyet fermanm belirgin bir niteligidir.14 pri karakterine ragmen, ferman sayesinde Bati hukukunun bazi temel kurumlari ilk defadir ki slamtoplumunun iine giriyor ve dalist bir yapi geligtiriyordu. Ikinci Megrutiyet dnemi, bir bakima anayasa degigildiklerini gz nne aldigirmzda laiklik nnden bir lde gerileme sayilsa da,' genelde IL Meyrutiyet laikleyme ynnden bir geip dnemi olarak adlandirilabilir. Bu dnemde ikanlan bazi kanun ve kararnameler, bazi uy'hali-

143

14 S. N. Arsal, "Tanzimat ve Laiklik', Tanzimat I., 59-95.

stanbul Devlet Basunevi,

1940, s.

geriatabai;unhhk
vesidir.

ilkesinin getiriImesi 1876'da bulunmayan bir hususun ila-

144

1913'te ikanlan 'Kiliseler Kauygulamadan sonra, mtakerekisa yetersiz ikanhp, 1915'te ve de kaldinlan 'Hukuk-u Aile Kararnamesi' meden kanuna dogru yaklaadamlarmt Meden gan ve ilerde mantik ve cesaret sahibi radikal devlet dogurdular. Nigeligmeier Kanun'u bir an evvel kabul etmeye zorlayan medrese tadolayisiyla, hayet Birinci Dnya Savagi'nm getirdigi lhtiya cizye-i nceden kaldmlmasi muafiyetinin lebesinin askerlik ve daha askere almmasi gibiuygulade getiyenin lagvedilerek gayrimslimlerin malar laiklige yaklagtino etkiler yarattigi gibi, aym zamanda da idare ve toplum hayatmda gefi ve laik unsurlarm bir arada buluumasmdan ileri gelen sancilan artirmiglardir. Tanzimat'la baylayan uygulama laiklige dogru bir gidigtir,ama, eligkangildigm da bymesine neden olmuytur. 19. yzyil dgnr ve ki ve yan Batici bir dilemma (ikiryneticisi gekli reformlan yan slamci Bu niteligisadeciklenme) iinde tasarlayip, yrtmeye abalamaktadir degil, bce Osmanh toplumunun inden ikan islam dunrIerinde tn slamlkelerinin modernlegme taraf tan dgnrledade gryoruz. Nanuk Kemal, Seyyid Ahmet Han, Cemaluddin Efgani, modernlegtirmeyi kolaylagtiracak kogullarm Islamdaki ictihad sistemi ve kurumu iinde mmkn oldugunu savunurlar. Her Mslman bir ictihad ileri srebilir. slammcemaati adma belirli bir kurulun ileri srdgu ictihad itiraz grmez veya ogunlugun tasvibi ile kargilamrsa slambit ictihaddir. Anayasal rejimi Islami ima ve megveret kurah ve her yeniligi (hatictihad sista Bati hukukunun temel kurumlannm kabuln bile) slam dualist bir adlandmlan grgler, bu byle mmkti ve gren temi iinde sisteminde egitim dzenin dalizm yeni Bu nleyememigtir. geligmeyi

gulamalar dalist yapiyi g1endirmigtir.

nunu'

de ortaya ikmaktadir. Tanzimat'tan nce egitim dzeninde bir ikilegme baglamigti. Merkeziyeti modern bir devlet kendiideolojisini agalamak ve ihtiyao olan brokrat kadrolan yetigtirmek iin, en azmdan yurttaglann din ve inan farknu pek dikkate almayan tarafsiz egitim veren bir sistem kurmak zorundadir. Klasik dnemde her simf halk ve her din grup iin, tamauuy19. yzyil la dini egitimin hkim oldugu Osmanh mparatorlugu'nda, modernlegme domulki idaredeki bagmdan itibaren orduda ve nihayet okullar kuruldu egitim ve veren layisiyla laik nitelige yakm modem bdhlar din egitim kurumlarmm yam bagmda ve onlarm aleyhine yayilip, geligmeyebagladilar. Gayrimslimler de ilkegitime geme ihtiyaom tebaaya adaletin iki egit mahkemede duydular. Osmanh mparatorlugu sistemdeki kanunlarla dagitildigi, egitimin iki nizam) iki ayn (ger'i ve tr okulda yapudigi, brokraside iki smif memurun yan yana ahetigi (daha dogrusu birbiriyle ekigtigi), iki tr dnya grgnn birbiriyle atigtigi bir toplum sistemi halinde mrn tamamladi. Bunun idar ve sosyal hayatta yarattigi sanalan, son nesil Osmanh aydmlan ektiler. II.

Megrutiyet dnemi bu sanciya dindirme areleri neren reetelerle aildt, fakat siyas ve idar kadrolar bu sancly1 dindirmeden perde kapandi. Bu nedenle yeni Trkiye 1925'te tevhidi tedrisat ve 1926'da hukuk devrimiyle laik kurumlarm temelini radikal bir biime atti. Bu son Osmanh asrmm yarattiga ikiligi ortadan kaldirdi. 1928'de Trkiye Cumhuriyeti Anayasasi'na laikligin ilk olarak girmesi bu geligmelerjn bir sonucudur.

145

Laik dzene geigle son Osmanh asrmdaki modernlegmenin yarattigi gereksinimlerden dogan yeni kurumlarm eskileriyle olan atigmasimn yarattigi kargaamn ortadan kaldmlmasi hazlandm1migtir. Laik dnya grg ve devlet dzeniyle modern toplumlara zg siyasal yap1ya, geigmmynetim sistemine ve hukuk dzenin mkemmelleymesine kn olmuytur. Aym dili konugan ve aym kltrel mirasa sahip bir halkin mezhep ayrshklari ve atigmasi iinde yagamasma son verilmek istenmigtir. ekonomik

Tarihsel geligim iinde, siyasal modernlegmenin n parti sosyal ve geligmedir. Ancak bu yeterli degildir. Ekonomik modernlegmeye girigi Turkiye kadar eski olan bazi Ortadogu lkelerinde (Misir, ran) siyasal kurumlagmalarin ve ideolojinin lkemizdekine gre ok daha geridzeyde bulundugunu ve nihayet aksakhklarma ragmen Trk demokrasisi duzeyinde bir demokrasinin bu lkelerde henz bulunmadignu gz nne getirdigimizde, 20. yzyil bagmdaki Trkiye'nin degigmekte olan sosyal yapismm laik devrimlerinden etkilenip ynlendigi
aiktir.

Bata toplumlarmdakine benzer Trkiye'de siyasal moderalegmenin varhbiimde geligebilmesi ve demokratik bir toplumsal mcadelenin vardar. Tarihin belirli bir geligmeanmideolojininnemli laik payl gmda da ideolojik bir degigmenin yapisai degigmelereluz verip, oniarl ynlendirecegi egitli tarihsel rneklerle sabittir. 19. yuzyildan beri degigmeye baglayan ve bu degigimin sanc11anm eken Trk toplumunda laiklik ve onunla bir btun meydana getiren devrimlerin, sosyal-siyasal geligmeyi h2zlandmo etkiler yarattiklarnu gryoruz.

Hilfet ve Tiirkiye slm Devletinde Hilfet'

Halife; kelime anlamiyla ardil, succesor (Nachfolger) demektir. Eu ancematinde reis, ynetici ve Muslmanlarm peygamberilannyla, slm nin vekili olarak kullamhr. Ancak, bu anlamlann ve yetkilerin hangisine sahip oldugu tarhymahdir. Hilfet kurumu daha bagmdan, yani Mslmanlarm peygamberi Hz. Muhammed'in (S.A.V.) vefatmdan beri (632 ylh) mnakagah olan; mahiyeti ve meruiyetiise (legitimity)1slam siyasal dgncesinin baghca sorunsallarmdan biridir. Bir bagka deyigle, hilfet ashada teoride tartymah ojan, fakat praf kte zmlenen bir kurumduz Bununla birlikte, pratikteki problemler de hilfetin tarihinj en ilgin ve aragtirmaya deger kilan bir yndr. Bugn hilfet kurumu lagvedilmigtir ve restorasyonunun pek mmkn olmamasi da bu yamyla ilgilidir. MslmanIarm kutsal kitab1 Kur'an'da (vahiy) halife sz birka kere geer. Fakat bu, daha ok Hz. demve Hz. Davd gibi peygamberler iin bildirilen bir niteliktir. Hz. dem iin (Kur'an, U 30), meleklerin ardth ve Allah'm yeryzndeki nizmmi saglayan, onun adma hkmeden; Hz. Davd (Kur'an XXXVIE,26) iin ise, 'Allah'm onu insanlara hakikati anlatmak iin, Allah'm yolundan aynlmamalanm saglamak iin (halife) olarak gnderdigi' bildirilmektedir. Mslmanlann tarihinde ilk halife olan Ebubekir, Allah'in halifesi,unvamm reddeder ve "Ancak hazir olmayana halife olunur," der. Ebubekit'in halife unvanmi kullandigi gphelidir (Caetani, Annali slmanno II, 63/11'den naklen Wensinck-J. H. Kramers, Handwrterbuch des islm,1941, s. 251). Kendisinden sonra gelen halife merise, Resulullah'm halifesi unvanru Ebubekir'e bir sayunvamm benimser. gi gsterisi olarak reddeder ve Bununla birlikte, slam tarihinde halifetu'llah unvamm Hasan bin Sabit bir giirinde halife Osman iin kullanmig, Emev hukmdan Abdlmelik ise, muhtemelen Bizans rotokolnezenerek bu unvam almigtir. Abbashalifelerinden el Memun (9. asir) bu unvam zaman zaman kullanmiSeluk denetimi altmda zaylf bir iktir. A3il ilginci, el Nsir.(1180-1225) tidar sahibi olarak bu unvant kullanmigtir. El Nsr'm unvanma 'Kaffetl Mslimn' szun de eklemesi,1 onun bu makami neredeyse niversal bir din makam olarak yorumlamasiyla ilgili olmahdir. Ancak, bunu bir papahk niyabeti, ilh makam anlamtada almamahdir slm cem.

'emr-'l-rn'minn'

Trkiye Gnlg, say1: 31, (Ankara 1994), s. 25-31. 1 Bernard I.awis, ThePoliNcalLanguageofislam, Universityof Chicaga 1988, s. 4M5.

atinde bu anlamda bir klerikalizm, bir ruhan snuf ve kurum yoktur. slmcematinin liderligi meselesi, daha baglangita muhtelif siyas gruplar arasmda mahiyet ve megruyyet aismdan mnakagah olmughukukulan (fukaha) tur. slm ve siyaset teoricilerinin hilfet kurumubakiplari kategoride toplanabilir ki; bu grgler, byk lde hana valisi Muviye arasmdaki Siffin Savag'ndan (M. 657) life Hz. Alive Sam sonra gekillenip ortaya ikmigtir a} Hilfetin Kureyg kabilesinden birine (Hz. Peygambefin kabilesi) ait olmasi gerektigini slmsiyas doktrininde en etkili biimde el Maver l Ahkamu's Sultanlyye adh eserinde savunor. Bu eserde, halifede bulunmasi gereken partlar da sayihp tartigihr. Asker ve idar kabiliyet, cesaret ve fazilet, vcut ve ruha saghk, yeterli bilgi sayilan partlar arasmdadir. slmdoktrini kadmlara yasaklanug gibi grnyor.Ancak, ve bu konuda Kur'an'da aykm bir hkm yoktur. "Eger Sab melikesi rneginiahrsak kadmlarm liderligi zerinde dgnlebilir de..." grgu son tarafmdan ileri srlmektedir (Sleyman Ateg), zamanm modernistleri b) kincigrg hilfetin, daha dogru deyimle immetin peygamber soyuna, yani Ali ibn Ebu Talb ile peygamberin kizi Fatima'nm torunlanna (ehl-i beyt'e) ait olmasidir. Bu grgn taraftarlari, yani a firkasi, hilfetin Ms1manlarm peygamberi tarafmdan veda haecmdan sonra, onun damadi ve kuzeni Hz. Ali'ye verildigini ileri srerler. Devrin slm ulemsmdan el Sehristan bu grgleri bildirir (Kitabu'l-milel nel-nihal). c) ncgrup, Siffin Savagive Hakem olaymdan sonra, iki tarafa da (yani Muviye veya Ali) katilmayan ve bundan dolayi Haric (diptakalan) diye adlandir11an grg sahipleridir.2 Onlara gm, halife slm cematinin lideridir ve seimle gelmelidir. Soyluluk veya Kurey; kabilesinden olmak part degildir. Dindar, bilgili, liderlik vasfina sahip bir Msahlk luman; gayri Arap veya bir kle dahi olsa halife seilebilir. daresi aynlambir azil fazilete dayanmayan, periattan halfe ve ve hatt idam bile edilebilir. Bu radikal gry aslmda samldigmdan daha uzun zaman akimlari iinde de yeniden yoyagamigtir ve zamanm modernist slm tabi tutulmaktadir. ruma Hilfetin Muvie'den itibaren bir irs monargiye dnymesiyle, siyas iktidara itaat ve Samhalifelerinin megruyeti meselesi sz konusu oldu. Burada konunun asil odak noktasi bat, yani halifenin megruyetini tamma, cemat ile hkmdar arasmda bir akid gibidir. slm fakihleAhkmu's- Sultniyye' ve Belazur Ensb adh eserri Ebu Ya'la el Furra lerinde 'bfar iglemini bu gekilde formle etmigler ve bu byk lde monargisinin karsmda olan veya onu desteklekabul edi1migtir.3 slm
'hilfet' 'immet'i 'ei

147

2 Bu griigleri zet halinde Thomas Arnold, The Caliphate, Oxford 1924, s. 184-

189'da bulabiliziniz. 1991, s.19L 3 Vecdi Akyz, Hilfetin Satanata Dngmesi,stanbul

148

yen veya bitaraf kalan akunlar vardir. Mrcie akum, anargiye kargi otoriteyi tercih ettigi iin, hkmdara itaati ve imamet ve hilfet makammdaki kiginin kt ve adaletsiz davramplan iin hkmn kiyamet gnune birakilmasi gerektigini ileri sryordu. 9. mild asuda slmfelsefeakum mensuplan, hilfetin sinin hellenizasyonu demek.olan monargik tegkiltlanigma kar1 tartigmada tarafsiz veya suskun siyaset takip ettiler. Bazi radikal akunlar ise, daha nceki Harictlerin grgn benimseyerek; halifenin adaletsiz oldugu takdirde azlinin gerekli oldugunuileri srmglerdir. Nihayet Emev hanedam bir loyamile grevden uzaklagtinlmigti. slmulemsigenellikle Ebu Hanife rneginde oldugu gibi, otorite ve devletin digmda kalmayive tenkit ve dogru yolu gsterme grevini benimsemiplerdir. Abbasiler devrinde teoride ranasilh bnu'l-Mukaffa'nm bagi ektigi bir akim hilfetin yetkileri ve konumu itibariyle eski Iran monarldan gibi olmasnu nermektedir. Imam-1 azam Ebu Hanife gibi fakihler bu grg engelleme gayretindeydiler. olarak Tarihi itibariyle Sam'daki Emev halifeleri emr-l-m'minn imparatorlugun btn ordularmm ve idarenin bagidir. mam clarak slm cematinin ibadet esnasmda adma hutbe okunan lideridir. Abbas devrinde (750'den itibaren) slm peygamberinin akrabas1 olan bu aile halfenin aym titulatr ve ihti.ami daha parlak bir biimde srdrmesini de sagladive monargik yapibuna ragmen daha mnakapasiz olarak kabul edildi, Bu devirde Arap olmayan ranh ve Trk gibi unsurlar orduya ve idareye daha ok girdi. Aym zamanda siyasal teori, felsefe ve ilimlerde de kozmopolit kadrolar sz sahibi oldu. imparatorlukmonargik bir sistem iindeydi ve kalabahk bir ktib grubundan ikan bnu'lMukaffa gibileri rejimin megruiyetini formle ediyorlardi. Ancak bir taraftan imparatorluk paralanmaya da baglamigt1. Aglebiler (Tunus), Samanler, Tahirler (Horasan) gibibu yeni siyas g1eritammak zorunda kalan Bagdad halifeleri, bir tr baglantlyi devam ettirmek iin bu yeni hkmdarlara emr-lmer gibi unvan ve beratlar veriyor. Nihayet 11. messeastrda Buveyh ve Seluk rneginde grldg gibi sesi ortaya ikmigti. Burada artik halifenin siyas hibir otoritesi yoktur. Ona (Buveyh veya Se1uksultanma) sultan olarak veklet vermigtir ve din bir lider konumundadir. Bununla birlikte Abbas dneminde halife unvam ve hilfet kurumu da rekabetten kurtulamada. Mild 928' de, Endls Emev hkumdarl IIL Abdurrahman unvamm benimsedi. Nihayet Misir Fatimleri l2. asrmsonlarmda (1171)Sultan Selahaddin tarafmdan ortadan kaldirilana kadar Abbas halifesinin en byk. rakibiydiler. Hz. Ali ve Fatuna soyundan geldikleri iin kendiIerini gi mezhebin koruyucusu ve ehl-i beyt mensubu olarak gerek halife ve imam iln etmilerdi. Hatt unutmayahm, bugnn Islm dnyasom nl merkezi el Ezher niversitesi'nin kurulugu da bu devirdedir ve Si
'sultanhk' 'halife' 'mutezle'

grgn iglemek ve yaymakla greve girmigtir. 1256 yihnda Hlg, Bagdad't istil ve halife el Mustasm'i idam ettirene kadar da, Abbas halifeleri otoriter bir idarenin ve tahtm stnde degillerdi. Buveyh hanedam (ki Siolmalanna ragmen, halifeyi nufuz ve idareleri altmda yerinde birakmayt tercih ettiler) ve onlardan sonra da Selukler aym durumu devam ettirdiler. Sonuncular Snni mezhebin sadik hamleri olarak Bagdad halifesi ile ili.kileri kendine zg bir saygi gsterisi ve perde arkast otorite iligkileriyle srdrmgler ve-'sulgibi bir unvam kendi imparatorluklantanu's- seltin' yahut nm Klik Asya'daki vassllanyla olan iligkilerinde de ustahlda kullanmiglardL4 Fakat Hlg'nn kanh istilasindan sonra Abbas hanedannun iki yesi Memlk Sultam Baybars'a sigmd11ar 1261 y11mdabirincisi, ardmdan 1262'de digeri halife olarak iln edildi. Ama Memlk saraymdaki Abbas halifeleri bir daha Kahire'den Bagdad'a dnemedikleri gibi; durumlan da Mukaddes Roma-Germen imparatorunun yamnda ve Avrupa saraylarmda gezinen, Kudus dgtkten sonraki Kuds kralmdan daha farkh degildi. Abbas egemenliginin Hlg'nn Bagdad'i istilasiyla kanh biimde sona ermesi ve ailenin son fertlerinin Misir Memlkleri yanma sigmmasiyla baglayan yeni dnemde; unvani asImda muhtelif blgelerde hkm sren bazi Mslman hkmdarlar tarafmdan kullamlnugtr ki astrhk bir dnem iinde, yeni tarih tetkiklerle sayisi artabilecek bazi rnekler verelim. Mesel 1271'de Sivas'ta inga ettirdigi medresede III. unvanlaGlyaseddin Keyhusrev kitabede kendisi iin ve Mslrun kullamr. By dnemde bir paralanma geizen spanya'daki man devletilderinin hkmdarlan da bu unvam ayn ayn benimserler. hkmdari Mu1500-1510 ylllannda Orta Asya'da hkm sren zbek hammed Sayban tahtmdan hilfet makami olarak sz eder.5 16-17. asirIarda Osmanhlar digmda tek Snn hanedan ve devlet olan Hind-Babr devletinde, Ekber Sah'tan beri merkezierinden 'Dr-l-hilfet' diye sz edilmektedir. Osmanhlarm aksine Ekbefin altm sikkesinde de bu unva'sultan' unvam hkimiyet ve na rastlamr.6 Esasen Abbaslerden sonra hkimiyetin mengenin Allah'dan geldigini gsteren bir unvandir. lhanh hkmdartCazanMahmud Han 1260 Ayn Callut Savagtndan sonbu grg aika iln etmig; sultanhgm Allah vergira fethettigi Sam'da si oldugu v Misif daki halife ve Memlkilerin tasdikini gerektirmedigisiyaset ve imamet
'gehingah' 'hilfet' 'halife' 'hakan'

145

4 V. V. Bartold, 'HaIif i Sultan', Soinenija,VI, Moskova 1936, s. 30-31, 5 T. Arnold, a.g.e., s. 116, 118; C. Huart, 'Epigraphie Arabe d'Asie Mineure', Revue Semitique, c. III, s. 369. 6 Arnold, a.g.e., s.159; S. Lane-Poole, Catafogueoffndan Coins in theBritish Museum, The Moghal Empetors, London 1886, s. DOOGIL

nisylemigtir. Bu dnemde artik hilfet ve Kureyg arasmdakibaghhk zorunluluk da siyas literatrde aaka gereksiz grlyordu?
,

ve

150

Osmanh Devleti ve Hilfet Kugkusuz bu durumun devanu, siyas artlar ve cografyadaki degigimle bagka bir mecraya girdi. 15-19, asarlar boyu islmcamiasmm en gl temsilcisiOsmanh Devleti'nde hilfet kurumunun durumu neydi, byle bir kurum bagmdan beri var maydi? Yeni agar tarihiboyunca Avrupa medeniyetiyle en yogun temas ve atigma iindeki bu toplum ve devletin Batt kurumlan karpsmdaki direnci ve Osmanh kurumlannm degigen dunyaya gre biimlenmesi sz konusudur. Hilfet, Osmanh asirlannda Avrupa siyaseti ile olan fligkilerin agirhkh etkisi altmda yeniden bir biimlenme geirecektir.L Selim'in Misn'1 fethiyle hilfeti aldigi, daha ok sonraki tarihlerde ortaya atilan ve zamanumzda okul kitaplarma kadar giren bir iddiadtr. Du iddia, aslen bir Osmanh Ermenisi olup, sonra sve tabiyetine geen ve sve'idiplomat olarak stanbuYda da temsil eden mtebahhir (erudite) tazihi Mouradgea D'Ohhson'un Osmanli kaynaklarmm tetkikiyle ve Osmanh ketebe takum ve hukukular1yla olan mnasebet ve tartigmalarla kaleme aldi nl eserinde ileri srlmgtr. Tdleau General de Empire Ottoman'da ortaya attlan, devralman hilfet' olayi sonralan da ok tekrarlannugtir. Muhtemelen, d'Ohhson bu olayt naklederken, temasta bulundux Osmanh hukuk ve devlet adamlarimn telkinlerinin etkisi altmda kalnugtar. Gerekte Osmanh hkmdarlarmm L Selim'den nce de zaman zaman hilfet unvamm kullandiklan grlmektedir. Mesel IL Mehmed (Fatih) kanunnmesinin dibacesinde bu unvaru kullannugtu IL Bayezid'io de bu unvam kulland1 tarihi ibn-iKemal tarafmdan ileri srlmgt.8 Ama gunu ehemmiyetle belirtmelidir ki, Osmanh hkmdarlan slmdnyasmdaki stn durumlarru Hac yollarma hkim olmak, Sam-Hicaz koruyuculugunu stlenmekte grmglerdir. Nitekim, hocaruz Prof. Inalcak daha II. Mehmed'den itibaren Osmanh hkmdarlarmm Memlkler kargismda bu greve talip oldugunu belirtir. Bu temsil bir otoriter grev ve unvandir ve slmlemi karpsmda sadece hilfet unvanmdan daha ycelticidir, I. Selim'in 1517'de kesinlikle stlendigi 'Hdim-l-haremeyn-g'bu

7 Arnold, a.g.e., s. III; Mufaddal ibn Abi'l Fedah, Histoire dq Sultans Mamiouks, ev. E. Blochet, s. 483'ten nakil A. Von Kremer, Geschichteder herrschendenIdeendes Islams,1868, Leipzig 1961, Hildesheim, s. 414, Ebubekr Bakillar'nin grgleri. 8 H.inalcik, IL Mehmed,.A, V11, 514 s.514; bn-i Kemal, Tevdrih-ilOsman, 7. Def1991, Turan, T.T.K.Ankara 233 s. ve 235 GL Bayezid'den, hazretter, yay. Serafettin i Hakan-1 sad Sultan Bayezid harun hilfet zamanmda...; Fatih'in Bosna seferinden sz ederken de bu unvam kullamr).

Sexfeyn (Mekke ve Medine hizmetkri) unvanmin nedeni anlayihyor; o bunu kullandi ve hutbede okutturdu. I. Selim'in bunun digmda hilfeti trenle ve beratla devraldigma dair agdagi Osmanh ve Sark kaynaklarmda bir malmata rastlanmaz. Osmanh kanilaryasuun rnek metinlerini ieren Feridun. Bey'in Mngeat adh eserinde evvelki sultanlar gibi Kanun Sleyman.iin de bu unvamn kullamldigi grlr (Halfe-i Ryi Zemn veya Halfe-i Mslimn gibi). Devrin protokoler vesikalarmda, mesel Sadrazam Aya; Paga'nm mparator Ferdinand'a yazdigi nmede hilfetehu' gibi invocatio (du) ile sz edilir. L Sleyman'dan Ancak gunu belirtmelidir ki, Sultan-Sleymanda bu unvam her zaman kullanmig degildir.9 Hilfet messesesi herhalde on asirhk tarihi iinde en zor ve ilgin dnemini 1919-1924 Trkiye'sinde yaamigttr.1919'da Anadolu'da iggal kuvvetlerine kargi mcadele, 'Hilfet ve Saltanati Kurtarmak' slogamm ihmal etmiyordu. Eyll1922'de zafer kazamlmca son sultan VI. Mehmed Vahdettin lkeyi terk etti ve saltanat makami, Ankara'daki Byk Millet Meclisi tarafmdan, veliahd Abdlmecid sadece halife. seilerek (18 Kasun 1922) lagvedildi. Saltanatm mrnn ok uzun olmayacagi, ashnda 23 Nisan 1920'de, Trkiye Byk Millet Meclisi, Ankara'da toplamrken telffuz edilmiyorsa dahi, hissediliyord. Ancak, hilfet kurumu meb'slarm zihinlerinde ve gnllerinde aym gekilde mtla edilmiyordu. Hilfetin kaldm1masiyla biten bu dnem, mill mcadeleyi frten kadrolar arasmda bile derin gr ayrihklarma, mcadele ve gerilime, kopma ve yurtdagma ilticalara sebep oldu. Meclisin, saltanat lagvedilince, 18 Kasim 1922'de veliahd Abdlmecid Efendi'yi sadece halife olarak semesi niin nemliydi? 1.300yil iinde ilk defa btn milleti temsil eden bir ilk asrmda Hariclerin nerdigi sistera halifeyi seiyordu. Zu slm'm min garip ve degigik gartlar altmda gerekleymesiydi adeta. Vakia bu halifenin, siyas iktidan yoktu. mr uzun olmayacakti. Misir Exher ulemsi ve Hind Mslmanlan hilafet komitesi bu seimi onayladiklarnu bildirdiler. Aynca Kinm'dan gelen bir heyet, Rusya Mslmanlar1Kongresi adma da cuma namazi hutbesi iin halifeye mracaat etti, yani onu tamd1.10 siyas iktidara sahip olmayan ve iktidar aralanm kullanaSphesiz mayan bir halifenin durumu 1924 $ubatve Mart aylarmdan ok nce tartigilmaya baglannupti. Hilfetin muhafazasuu isteyenler bile, Ankara'daki iktidar ile stanbul'daki hilfet arasmdaki iligkilerin gelecegini
'hledet

151

9 L. Fkete, Einfhrung in die Osmanisch-TrkischeDiplomatik,Budapeyte 1926, s. 5, Tafel; Feridun Bey Mngent:H, s.6 67. 10 Mete Tuncay, Trkiye Cumhunyeti'nde TekParti Ynetiminin Kurulmasi, Ankara 1982, s. 70.

152

kesin bir biimde tarif edemiyorlardi. Hatirlayacagimiz zere... tarihteki mek, Abbas halifelerinin son zamanlan ve Memlk hanedamyla MIsn'da olan iligkilerinin dunimuydu. Ama bu rnek; saltanatm kaldmlmasmdan sonra Osmanh hamedam ve yeni cumhuriyet arasmdaki iligkileri modern bir dnyada ayarlamak iin bir model olamazd1. Diger yandan hilfet kurumu diy dnyada, zellikle Hind Mslmanlan ais1ndan gimdi bagka trl bir nem kazanmigt1. Hatt bu kurum tarihte grlmeyen bir nitelemeye ve yeni bir karaktere kavugturulmak isteniyordu. 'Hilfet-i slmiye'kavranu burada tartigilmaya ailnugti. Halifenin tahta ikigi, bir hkmdrmkinden farkhydi. Eyb Sultan Cami'nde kdi kuganma (yani bir nevi ta giyme) treni yap21madi. Topkap1'da Mukaddes Emanetler ziyaret edildi. Hatt dua, Trke okundu, 24 Kasim 1922 gnk bir trende halifenin Arap lemiyle ilgisi kalmadigmiTrke dua okunmastyla izah eden E. G. Mears gibi yazarlar vardir.11 Halife selefierinin sarayinda ikamet ediyordu. Cuma selmhk trenleri yapihyordu. Bu cuma selmhklari az zamanda egitliyorumlara dedikodulanna neden oldu. ve halife Abdlmecid'in saltanatizledigi Kemalist iktidarm, hilfeti saltanatin bir uzantasi olarak grdg ve iktidara tam sahip olmak iin bu kurumu kaldarmak istedigi, o gnden bugne literatrde ve siyas mahfellerde hep tartigiluug, ileri srlmghanket ve dgnce ile ilgisi olmayan siyaset bilimci tr. Bizzat slmci Fave tarihiler, mesel Mete Tuncay da bu grg ileri srmglerdir. kat Kemalist iktidarm hilfeti, laik cemiyet kurulmasi iin kaldtrdigmi ileri sn bir siyas sylem veya addama da ortaya ikti. Hilfet kuruve Mart aylarmdan ok nce baglamu zerinde tartigmalar 1924 Subat adh migt1. Daha 1923 yllinda, Seyyid Bey'in Hildfetin Mahiyet-i Ser'iyyesi risalesi, hilfet kurumunun slmitikads ile baglantisi olmadigim savunur.13 "Hilfet din degil, dnyev ve siyasi bir kurumdur," der. Daha sonra kanunun mecliste mzkenleri sirasmda adliye vekili olan bu smeb'su) bir yil evvel kaleme aldigi risalam limi (aym zamanda zmir leye dayanarak hilfetin ilgasi geregini muhalifle kargi savunmugtur. Hkmet bu konuda kararhydi. Cumhuriyet rejimi, hilfeti siyas iktidardan koparmiytt ve gimdibu siyast iktidarsazhk nedeniile (ashndateoriye uygun olarak) hilfeti ilga ve hanedam yurtdigma srme hazir11gmdayd1.Hilfete kar siyasal sylemin en arpict rnegi, cumhurbagkam Gazi Mustafa Kemal'in (Atatrk) 2 Mart 1924'te meclise ird ettigi nutukta grlr. Mustafa Kemal; Trkiye'de tedrisatm birlegtirilmesin-

11 A.g.e., s. 68 12 A.g.e., s. 60-78.

Ankara, Trkiye Byk Millet Meclisi 13 Seyyid Bey, Hilfet'in Makiyet-i periyyesi, Matbaast, N.D. (1923),s. 10. Sonradan Seyyid Bey'iri Meclis zabatlarmdaki konugmasi (aynbasim) bir risale olarak yeniden basildi.

den (yanidin egitimin kaldm1masi ve yabanci okullarm Maarif Vekleti gzetiminde mill okullarla program uyumu saglamasmdan) sz ediyor ve aile hukukunda ve vatandag hukukunda Meden Kanun'un getiformo rileceginden gndeme gelmi 153 sz ediyordu. 1926'daki hukuk ve iki yll nceden iln edilmig demektir. Hilfetin kaldir11masim takip eden zaman iinde din egitim kurumlan kapatildi; slmtarkatlar datekkeler kapatildi ve K1yafet Kanunu akanld1. Bu olayla muhtegitildi; melen kltl velaik bir degigim birbirine baglanrmy olarak bir radikal reform dnemin girildi. Kugkusuz btn bu olaylar s1rasmda bir mllfyeti hava da g2e arptyor. 1924 ylluun Mart-Nisan aylan boyunca kapatilan Fransiz ve talyanmektepleriyle ilgili haberler gazetelerde tasvibkr bir biimde yer ahyordu. Genig bir kitlenin gemigtekikapitlasyon uygulamalarim tasvib etmedigi aikti. Fransiz sefaretinin kapatilan Fransiz okullan konusunda ekimser kaldigi ve matbuata bu ynde demeler verildigi grlyor.1437 adet Fransiz ve talyanmektebi kapaldmaarif mfettiplerinin bir gn1k magttr. Bu 37 adet okul (7'si talyan) aragtirmast ile kapatildi. Buradaki tepki, eski imparatorlugun slmyapm kadar, kozmopolit yapisma da ynelikti. Bu anlay17 yerini Trk bir kavrama birakiyor ve laisist bir ifade biimi kazamyor; laiklik ve Trk milliyetiligi bir arada geligiyordu. Din egitim kummlari tefrik edilmeden tenkit ve hcum konusu olurahiblerin okullari iin Vakt gazetesi bagmuyordu. Fransiz ve talyan harriri Mehmet sim,"Mektepler mabet degildir. Buralarda, din tasvir bulundurulamaz. Bunun vicdan hrriyeti ile alkasi da yoktur. Hele Fransa kendisi, mektep ile kiliseyi ka zaman nce birbirinden ayirmigtir," diyor.15 Rejim modern g4rgl, Mslman din adamlarmm yetigtiFakltesi'ni yenilahiyat rilmesi iin Drlfnn (stanbulniversitesi) ediliyordu. Aihe dersini tesbit den kuruyor ve yeni bir ders prograru adi tefklsik i limlerin filah gibi veriyor, kelm, slm tefsir, Seyyid Bey sir tarihi, kelm tarihi, hkih tarihi adun almigtir ve bol miktarda sosyoloji, psikoloji ve edebiyat tarihi gibi dersler ilve edilmigtir.16 Laisist bir akun birok evreyi sarmaktada 1924 ylh baglarmda Selnik dnmesi (Sabbataist) ailelerin nde gelenlerinden Karakay Rgd Bey dnmeliTrkiyesi'nde bu gibi ginne oldugunu atkhyor ve artik Cumhuriyet olmadigim sylyordu. Ortahk yeri inan dgnce ve gruplagmasmm hareketlenmigtir. Buna karyihk, 12 Ocak 1924 tarihli Vakt gazetesinde Musev Hahambagisi Bacarano, dnmeligin ve Sabetay Zvi'nin kurdugu tarikatm muhalif bir Yahudi tarikatt oldugu konusunda deme vermek-

14 VaHt, 9 Nisan 1924. 15 VaHt, 9 Nisan 1924. 16 VaHt, 8 Mayis 1924.

teydi. Laiklik antiklerikal, fakat Trk bir tepkiyi de birlikte getirdi. Bir
ismini vermeden 10 Mart 1924 tarihli Vatan gazetesinde, "Inkilbm tamamlanmast iin gerekli olan iglem, patrikhaneler ve hahambagihklarm da hilfet gibi kaldirilmasidir. slmi tedrisat kurumlan gibi Rum, Ermeni, Musev mektepleri de kapatilmahdu," diyordu.17 Osmanh hilafetinin son birka on yih Hindistan Mslman $phesiz hareketinin tarihi ile i ice geen bir tarih dnemdir. 'Hind Hilifet Komitesi' genelde hilfetin aynlmasi ve cumhuriyet ynetimi ile (daha dogrusu Millet Meclisi hkmeti) birlikte var olmasmi olumlu kargilanugtir. Snn Mslmanlar digmda Aga Han ve Seyyid Emir Ali de bu tarz zm tebrik ve tegvik etmiglerdir.18 Zaten Osmanh Devleti'nin son zamanlarmda Hind Mslmanlarnun nl liderlerinden Mevlna Azad, Osmanh hilfetinin Avrupa emperyalizmine karyi Asya direnigini ynlendirecek bir kurum oldugu zerinde duruyordu. O, hatt M. 628 yilindaki Hudeybiye Bangi'm rnek gstererek Hindu ve Mslmanlann ittifak halinde bu harekete kattlmalan nerisinde bulunmugtur. Eyll 1919'da 'Ali Indian Khilafat Conference'ta, Britanya mallarina boykot iln edilmesi istenmigtir. Valaa Gandhi burada, sadece barig genliklerinin protestosuyla yetimlmesiniistemigti, ama Pencab ve Bengal gibi yerlerde Mslman hilfet komiteleri 1929 yih boyunca ngilizlere kargi iktisad boykot tegebbslerini srdrdler. Hindistan Mslmanlan iin, hilfetin kaldmlmasi gphesiz byk bir sarsmti oldu. Bir Hind Mslman tarihinin ifade ettigi gibi bundan sonra Mslmanlar artak Hind topragmda birlikte yaadiklan diger dinden kardepleriyle kendi toplumlarmm kurtulugu iin yol aramahydilar." Kanaatimizce bu anlayi; ve strateji Hind Mslman liderleri arasmda da yerlegmeye baglamigt1. Bizzat Mevlna Azad'm bundan sonraki hayat ve siyas kariyeri bunun bir rnegidir. Son Osmanh halifesi Abdlmecid ve hanedan yeleri ok kisa zaman iinde yurtdi.yma ikar11dilar.Madd ve manev sikmtdar iinde uzun bir srgn hayati bagladi. 9 Mart 1924 tarihli gazeteler Misir kralmm hanedan yelerini mlteci olarak kabul etmedigini yaztyordu. Bu arada Irak ye Mavera-1 Sara(Transjordan) Krah Hseyin'e hilfet teklif edildigi, bunu kabul ettigi bildiriliyordu, Fakat slm81emi Serif Hseyin'in hilfet ddiasmi ciddiye almayacaktu, Vatan gazetesi bagmuharriri Ahmed Emin (9 Mart 1924), hanedan yelerinin srgn iin, "Bu insanlara acrmahyxz, ama igin esasmi unutmayalun," diye baglayan yazismda, danm Trkiye'ye yaptigiktlk ve ykledigi borIardan' sz ediyordu.
'hane

meb's

154

17 Vatan, 10 Mart 1924. 18 Mete Tuncay, a.g.e., s. 76-77. 19 Mushiru'l-Hasan, Nationalism and Communal Politics in India, Yeni Delhi 1991, s. 129-130 ve 172-173.

Benzeri yazi ve mektuplar ve tagra gazetelerinden yapilan iktibaslar gazetelerde yer ahyordu. Son halife Abdlmecid sikmtih srgn hayatmdan sonra1944'te Paris'te ld. Nagmm Trkiye'ye nakIl uzun grgmelerden sonra Demokrat Parti devrinde de imknsiz grld. Nihayet 30 Mart 1954'te Medine'de lytslmanlarm peygamberinin civarma Cennet-l-Bak menakledilip, zaritna gmld. SundIerin halihazir geleneklerine gre kendisiiin gsterili ve yazith bir mezar yapilamadigindan, bugn kabrini tam olarak tesbitin mmkn olmadigi syleniyor.20

155

20 Murat Bardak1, Son Osmanhlar, Osmanh Hanedamnm Srgn ve Miras tanbul 1991, s. 49.

syksu,

19. Yzytida Heterodox Din Gruplar ve Osmanlz Idaresi*

Osmanh mparatorlugu'nda geklinde rgtlenmenin ne dealtinda 9mek oldugunu biliyoruz. 'Ehl-i kitab' veya lmm tamdigi farldl inan topluluklan; zel stat, zel idar-mal dzenlemeeileidare edilirdi. Ruhan snuflan ve yneticileri belliydi, inanlari aikt1 ve sadece din degil, dnyev igleri de ruhan liderlerine biralol'millet' 'zimm'-status

m1gt1.

Bu arada inanIarru belli etmeyen, gizienen veya daha ilginci, devletin inanlarmi bilmezIikten geldigi gruplar da vardir. Osmanh mparatorlugu'nda bazi H1ristiyan gruplar vardi ki (Chrypto-Christians), bunlar asil dinlerini gizlerlerdi. Bunian bazi aragttrmalardan biliyoruz. Fpahsen Tanzimat dneminde bu gibi bazi gizli Hiristlyan cematlerin Trabzon, Girit, Makedonya blgesinde hakik inanIaruu a1kladigmi ve ilgin biimde bunlann toplumsal reaksiyonla pek kargilagmadigim bir makalemizde ele aldik) $phesiz gizli cematlerin iinde en ilginci; iyi incelemensuplarmm ritelini, akdesini ve ibdet gekillerini aiknemeyen ve topluluk Sabetaistlerdir. lamadigi Dnme denen bu grup hakkmda bir mensubu tarafmdan son zamanlarda baz1 makaleler yazihyor.2 Osmanh mparatorlugu, en kalabahk dinIer konglomerastyda. Tamnan, kurumlaymig din ve mezhebler kadar; kendini gizleyen, resmen tanmmayan, ancak kompu cematlerin tamdigi inan veya ritellere sahip gruplar da vardi. BunIarm bazisi tarihin akigmda eridi gitti, bazilart ise aksine yagihayli nemli kltrel siyas rol oynuyor. Sz ediyor ve zamanmuzda len cematIer Islm dini iinde kategorize edilirken rafiz (heretik) olarak adlandirihr; gene bazl yazarlar tarafmdan da yanhy olarak 'harici' ismiyie an11an gruplardir. Devlet bunlari gayrimslim diye grmez, ama ulem ve bazen halk kendi digmda degerlendirir. Mal ve idar alandaki uygulamalar Mslman Snni cematten farkh degildir. darenin bu gruplar hakktndaki grg ve yaklaamifarkhdir. Bu farkh grg de ba+

Olaylan', Tanzimat'm150.Yds tIluslararast Sempozyumu,TTK.1989Ankara,TYK.1994, s.481487. 2 Ilgaz Zorlu, 'Atatrk'nlk gretment gmsi Efendi', Toplumsal Tarih, Ocak 1994/1, s. 5%0; "Sabetaycahk ve Osmanh Mi.stisizmi", Topiumsal Tarih 1994/10, 1994, s. 447. s. 22-24; 'Sabetaycdar 1-2', Tiryaki, sayx 2, 3, stanbul 1

slmAraphrmalan Dergisi, l/I (stanbul 1996,67, s.63-68.) . Ortayh, 'Tanzimat Dneminde Tanassur ve Din Degigtirme

zen aiklar, bazen de a1klamazlar. Argivlerdeki resm yazigmalar ve bazi tarihi ve ulemnm grp ele ahmrsa, slmabagh heterodox gruplar iin 19 yzyilda ilgin gr ve uygulamalar vardir Szn edecegimiz grup Suriye-Lbnan-Filistin'de kalabahk bir grup teykil eden, iyi tegkiltlanmig; Arabca konugmalarma ragmen, artik deta ayri bir ethnie olarak yagamuu srdren Drzler; Kuzey Irak ve Gneydogu Anadolu'da yasayan Yezdler ve Anadolu ve Rumeli'nin her yerinde yagayan Alevler ve bazen Alev diye amlmakla beraber, Suriye-Antakya blgesinde yagayan Nuseyrlerdir. Bu gruplara devletin' bakig1 ve idare ile olan iligkilerinde hukuk, idar, mal uygulama ok ilgintir ve aslmda birbirinden de farkhdir. Kugkusuz bunlar gibi mtalaa hakkinda da Osmanh edilmeyen ve kurumlagan bir mezhep olan Qa idaresi imparatorluk dahilinde bazi kargi tedhirler almaktadir. Son iki yilda argivlerimizde, tasnif edilerek okuyucuya aalan 'rde-i Hususiyye' ve 'Yddiz Evraki' fonlan yeni bilgiler getirmektedir. Bunlardan bazilarmm igigmda bu saydigimiz topluluklarm resm evrelerde nasil mtalaa edildiklerini ele alabiliriz. 19. yzyil boyu Osmach idatesinin en eligkili politikasi Yezdler zerindedit Hi kugku yok ki, Osmanh ulemsi bunlara kargi yogun bir ilk derli tophi deneme, 1892'de iIgi gstermemigtir.nmzdekibilinen blgede valilik yapan Mustafa Nuri Paga'nm, Abede-i blisadh eseridir 1910). Eski slm ulemsmm mesel bn-iTeymyye'nin Mec(stanbul muatu'r Resaffi'l-Kbra's1 gibi bunlar hakkmdaki tractatlar ne kadar okunuyordu, bilmiyoruz. Ama hem Osmank ulemsi, hem evredeki halk Yezdileri Mslman olarak mtalaa etmemiytir dare ise Yezidleri vergi, askerlik gibi konularda nasil bir muameleye tabi tutuyordu? Ne slm, ne de gayrimslimler gibi, diye cevab verebiliriz. Yezdlerden cizye-i ger-'iyye almdigma dair bir kayit yoktur. Hatt kendilerinin diger Mslmanlar gibi askerlik ykmllgu de vardir. Bu hizmetin yerine getirilmesi bazen idare ile ihtilflara da neden oluyordu, 7 Z 1277/17 Mayis 1861 tarihli bir irde Erzurum valisine ilgin bir emir veriyor; buna gre Rusya'dan Bayezid sancagina gelen 200 hane Yezid halk, bedel-i gar ve resm-i agnam gibi vergileri veriyor. Ancak bunlar kura-i ger'iyye ile askere almmaktadir. Yezdler askerlikten muaf tutulmak istiyorlar. Bahaaykineleri ise, askerin mavi niforma giymesi ve bunun mezheplerine ri olmas1ymig. rde bunlara ayri niforma giydirilmesini, aksi takdirde muaf tutulup bedel-i askeriye derlerse, btn civardaki cahil Krd agibildiriyor.3 (Cahil bir tazorlaacagnu retterinin de askere almmasinm olur). Askerlik hizmuafiyet birakmak iin aik kapt lam ekrd ve agre cizye Yezid11erin,inanalmmayan meti yapan, kendilerinden (capitation) ile mgerref olihtida slm etmeleri terk ise (convert)ve (geref-i larim
3 BOA, L, MM, no: 895, 7 Za 1277/17 Mayis 1861.

157

158

pereflenmek diye ziklediliyor. 19. yzyil boyunca bunun mak), slmia rnekleri ok grlr. Yezdler iin (ihtid)tabiriisrarla kullamhr.Oysadigergruplar iin tashih-i itkad (inancrdzeltme) tabiri kullaruhrdi 6 Ekim 1853/3 M 1270 tarihli bir irde, Mug sancaginda kain (oturan) Yezdt taifedaha nce bazi adamlanyla (mteallikati)ihtida etmig sinden (grubundan) olan Ahmed Efendi'ye bir mkfat (atiyye-iseniyye) verilmesini emreder. Gene bu yillara ait bir irde ile Sehr-i Zor eyletinde slmile gereenen Mustafa'ya 150 kurug maag tahsis (peref-islmile mgerref olan) Seyh edilir.* Sultan II Abdlhamid devrinde be uygulama devam etmigtir. Yezd agireti mersmdan Kastamonu'ya gnderilmek (liderlerinden) zere Sivas'a getirilen Ali Paga'nm ihtida ettigi ve aretinin dahi ihtida bu agiretten Hamidiyye Alaylari'nm tegkiline edecegi anlagildigmdan gayret edilecegi,5 bunun Sivas vilyetinden telgrafla bildirildigi anlagihyor. (7 Za 1310/27 Kasim 1892 tarihli sadrazam tezkiresi.) Bu inan dene kadar samimidir? Anlag11an bu Bbil'nin de sorunu degigiklikleri huzursuzluk ikmasm yeter, diye dgunulyordu. Nitekim Midgildi, hat Papa, Bagdad valisi iken (1872) Yezdleri askere almaya ahymig, lietrafmm 1200 imzah dilekesi zerine bu Bey'in Mr Hseyin derleri ve iglemden vazgemigtir. Sultan Abdlaziz'in aynca Mr Hseyin Bey'i kauhadart' unvannu verdigi biliniyor. Gene Abede-i blisyabul edip Mustafa Nuri Papa blgede valiyken, Lalig'teki kutsal ziyaretglu tazan mir ettirmig.6 Benzer durumdaki Drzlerden de cizye gibi vergiler almmaz ve kura-i ger'iyye usul ile asker toplanird1.4 9 1278/1 Agugtos 1861 tarihli bir irde, Cebel-i Duruz halkmdan Arabistan ordusuna asker ahndigi halde, aaka belirtilmeyen durum ve nedenler dolayisiyla o y1l asker ahnmamasi isteniyor? Aika belirtilmeyen durum; o yilki Lbnan olaylan, yani Drz-Marun atigmasi ve asayi bozuklugudur. Drzler, Snn-Hanef hukuku tatbik ettiklerindenkamu hayatmda bir sorun tegkil etmiyorlardi. Fakat asil nemlisi toplu oturmalan, iktisaden kuvvetli ve rgtl ve sava1 bir grup olmalan, Osynanh idaresini onlara olumlu yaklaymaya zorluyordu. Szn ettigimiz tarihte Marun-Drz atigmalan yeni sakinleymig ve 9 Haziran 1861'de, Cebel-i Lbnan'm yeni stats (reglement organique), byk devletlerce tasdik edilmigti. Drzler gl bir baski grubuydu. IL Abdlhamid devrinde Drzlerin Osmanh sistemiyle btnlegmeleri iin okul ama faaliyetine luz verilmigti. 4 1315/2 Eylul 1897 tarihli bir padigah irdesi Cebel-i Duruz'un nfus
'kapi

4 BOA, .,MV., no: 131213 M 1270/6 Ekim 1853; BOA, ,, Dahiliye, no: 17209. 5 BOA, Yddtz Argivi, Husus, no: 267-24: 7 Ca 1310/27 Kasim 1892 tezkire-i saniye, daire-i sadret. 6 JohnS. Guest, The Yezdis,KPI, New York 1987, s. 116, 138. 7 BOA, ., Dahiliye, no: 32713, 4 S 1278/11 Astos 186L

miktarma gre tesisi kararlayttr11an okullann rediyordu?

bir an evvel atlmasim em-

Bb>l, grmezlikten geldigi bu gibi rafiz (heterodox) gruplarla ise ilgin iligkiler yrtyorlu. Bunlar 19. asirda Suriye'de Lazkiye ve Antakya'daki Nuseyrler (Nuseyrlere Alev de deniyor) ve genig ve dagnuk
olarak Anadolu ve Rumeli'deki Alev topluluklard1. Babili Nuseyriferi sadece heretique veya saplan olarak gryor; tabi bu gruptan gayrimsolarak limler gibi cizye aluuyor ve onlan resmen bir gayrimslim (millet) ettikgrmyordu. Sayet olduklarnu bu kabul gr bunlar Snn veya

159

lerini sylerse, tashih-i itkad (inancm dzeltilmesi) deyimi kullatuhyor. II Abdlhamid devrinde buraya gnderilen propagandistler sayesinde Antakya ve skenderun kazalarmdaki (blge)Nuseyrlerin tashih-i itkad ettikleri ve bunun iin gereken yerlerde mektepler aalmast iin kabine (meclis-ivkel) karan almm19t1.9Burada din degil etnik bir btnleptirme abasi da grlyor Resm yaztyma ve tutum digtnda devlet adamlan ve ulem Nuseyriler haklanda ne dgnyordu? Ulem ve idareci zmrenin mensubu olan eski ilmiyye flyesi, kazasker tarihi Cevdet Paa, NuseyrIer hakkmda olduka garip bir ifade kullamr ve daha da ileri giderek, rakibi Fuat Paga'mn kaympederi ve ailesi Nuseyr oldugu iin, aileyi galiz bir ifadeyle, Ma'rzt adh derlemesinde hafife ahr. Tarih'inin 1. cildinde Nuseyrler iin yaptig1yorum da by1edir; Beyruggam, Lazkiye ve Trahlus daglarmda yagarlar der ve sevimsiz bir tasvirle bu fash kapatir.1 Verdigi bilgiler kismen dogru, kismen rivayettir. Drzilerle bazi benzerlik de kurar. Drzler ve Nuseyrler zellikle grngte Mslmandirlar ve birbirlerine benzerler; ama itikatlarrun derinliginde nemli farklar vardir. Fakat bu kapah toplumu, haliyle cidd bir aragtirmayla tammasi mmkn degildir. Nuseyrler hakkmdaki fash gu cmleyle bitirir.. "Hafazan Allah'a min gurur-l akadehum." Bununla birlikte idare adamt bu grglerin digmda bir politika gder. Selim Deringil'e gre; 26 Haziran 1890 tarihinde Lazkiye (Latakia) mutasarnft Muhammed Hassa, stanbul'a gnderdigi yazida Sahvun blgesi Nuseyrlerinin Sna-Hanef mezhebe getiklerini dileke ile bildirip, bu mezhepte egitim iin okullar ve camiler istediklerini, daha nce Markab ve Cebele blgesi Nuseyrlerinin de ayni geyi yaptiklanm; blgedeki Hiristiyan misyonerlerinin faaliyetine karpt aclen bu isteklerui kargilanmasi, gerektigini belirtiyor Bblli de, misyonerlerin Nuseyr liderlerini mal ynden destekledigini, kargi tedbir olarak aym yeyin

8 BOA, ., Hususiye no: 243/613, 1-4 R 1315/30 Agustas-2 Eyll 1897. 9 BOA, ., Marif no: 67/804/1, 8 R 1311/19 Ekim 1893. 10 Cevdet, Tarih, c. I. 1309, s. 332-334; ayni yazar, Ma'rzt, yay. Y.Halaoglu, bul, 1980, s. 2.
,

stan-

160

yapilmasi gerektigini dgnyordu.11 Nuseyrlerin durumu, blgedeki Hiristiyan misyonerlerin propagandast dolayis1yla devletin dikkatini ekiyordu. 19. yzyil boyu Nuseyrtler hakkmda kullamlan ifadeler veya resm yazigmalarda ortaya konan grglerinbenzerine, Anadolu Alevilerihakkmda gahit olmak mmkn degildir. 19. yzyil Osmanh belgelerinde Anadolu veya Rumell'deki Alev gruplarm ihtid(!) ettiklerine dair belgelere rastlamty degiliz. Muhtemelen bu konudaki suskunluk, devletin Alev gruplarm farkh ritelini grmezlikten gelmesi ile izah edilebilir. Nitekim, imparatorluk cografyasm1detleri ve inan gruplarlyla taruyan mezhep zerinde bilgi verip yorum birok din Cevdet Ahmed Paga, ve etmigtir. Bu suskunlutercih konusunda Alevllik halde, susmay1 yaptigi sebepleri vardir. 19. yzyilm idarecisi herhalde konnyu muhtelif gun grmezlikten geliyordu. Adliye ve Mezhib Nezreti'ne ait irdelerde II. Abdlhamid devri boyunca Alevlerle ilgili bir tek kayda rastladim; (4 Ekim 1898) tarihinde Akadag kazasi (Malatya) Domkili kynde Snnler ve Alevler arasmda vuku bulan muktele (kargihkh ldrme) hakkmda adl tahkikat yapilmasmdan vazgeilmesi, nazirm tezkiresiyle emrediliyor.12 lve edelim ki; Semseddin Sami, Kams-l- a'lam, c. 1., s. 226'da 'Agadag' maddesinde, blge Mevtlerinden hi sz etmiyor. Burada geleneksel suskunluk ve mezhep arasi gerginlik ve taraflann birbirini diglama tutumunu rtbas etme ve grmeme egilimi grlyor. Adliye Nezreti'nin politikas1da Cevdet Paga'mn suskunlugundan farkh degildir. Kaldi ki, Cevdet Papa ok uzun yillar Adliye Nziri olmuy ve muhtemelen bu konudaki politikay1 da tesbit etmigtir. Su konuda 19. asirda yerleptigi anlaplan Trk ulusu tutumun da etkisi olabilir Kugkusuz Osmanh idaresi, Basra vilyeti gibi yerlerde tranh giule karei tedbirler ahyordu mmn propagandasma (mezheb-i $a'run men'in). Bu mezhebi yayan iranji ulemya kar blgeye zel maagh 1901 tarihli bir irmderris ve din grevlileri tayin ediliyordu. 23 Qubat akde ynnden szn ettide de bu iglemi tekrarhyor.13 Fakat Qa'am mezhep ve inanlar gibi mtalaa edilmedigi; ama aksine, siyas bir gimiz alam olarak cidd bir tehlike diye grldg atktir. 19. yzyil basimm ve kitabin yaytidigt bir asirdir. Szl tarih aragtirmalart iin geciktik, fakat basth ve yazih evrakm tetkiki bu konuda yeni arprei bilgiler getire-

Bilfr.

11 S. Deringil, 'The Invention of Traditionin the Late Ottoman Empire', Comparative Studies in Societyand History, vol. 35,1993/1, 8.15-16. 12 BOA, I., AvM, no: 1196/1118/5, 18 Ca1316/4 Ekim 1898. 4 Za 1318/23 ubat 1901. 13 BOA, I., AvM, no: 439/2775/1,

Alevlk, Nusayrlk ve Bbtl

re

Osmanh Alevligi nedir? Alevlik akdesi, ritueli, ibdet biimleri, liturjisi (dua metinleri ilhileri) ile tarifi yapiluug, kabul edilmig ortaktatehism'ive gretisi olan bir inan mid1r? Yoksa tamamen bir ahlk siste mi, bir dnya gr mdr? Galiba her ikisi iin de evetler ve hayirlar izhar1 mmkndr. Alevligin kesin hay1r denebilecek yam ise; merkez bir teykiltlanmasi,bir ruhban simf ve hiyerargisinin olmadigidir. Bu nedenle gnmzde Trk Alevligi Trkiye apmda bir tegkiltlamma ve de bir blm isterken; bizzat Alevi dgbu meyanda Diyanet leri'nde nr ve liderler tarafindan ortaya konan programlar farkhdir ve bunlann nasil gereklegecegi de muhtelif cepheleriyle bir problem olarak ortada durmaktadir. Alevilik esas itibariyle (bziistisna gruplar hari) Trk unsura has bir inanttr. Bu nedenle ok tekrarlanan bir nokta, yani Trk Samanizmi ile temel baglantisi aiktir. Ancak bu tarih-kltrel bagm mahiyetive teferruatt, folklor ve din tarihi alamnda baanh bilimsel monografilerle aydmlatilmaruptir. konusundaki bilgi ve yoSaniyen Trk Samanizmi rumlar henz karanhktadir. Su konudaki son yorum M. Eliade gibi bilginIerin eserleri igmda, Zerdglkteki gibi daf (ikilemli) Samanizmi bu gkarakterde bir inan olarak grmek ve degerlendirmektir. Sahsen rg popler bir yazar olan Jean Paul Roux'da dahi grlebilmektedir.1 Trkiye Aleviliginin kaynaklan bahsinde ihmal edilen ikinci soru; Alevligin topraklarmuzda grtilen gizli H1ristiyanhk (Chrypto-Chretianisme) Sabbataist Yahudilik gibi (Chrypto Judaist)cemaatlerle rituel ve folklorik iligkisi olup olmadagidir. Aleviligin mensuplarnun bir lasuu bu dinlere gemigmidir veya o inanlardan Alevlige geen olmug mudur? Bu sorunun cevabi aranmamig, gereken tetkikler yapilmanuyt1L Mesel 17. asirda Sabbatai Zvi'yi Mesih olarak benimseyenler sadece Yahudiler miydi? Millenarist (kiyamet gn geldigine inanan) dgnce ve beklentilerin hkim oldugu 17. asir dnyasmda Zvi'ye birtakim Trkmen gruplardan, Hristiyanlardan da katilan olabilir miydi? Bizzat Selnik Sabetaycalari iinde Smi asilh olmadiklarmi iddia edenler vardir. Nitekim Selnikli Mslman bir aileden olan romanci Cahit Uuk, bu
Tarih ve Kltrel Boyutlanyla Trkiye'de Alevfler, Bektaler, Nusayriler, Ensar Negriat, stanbul1999. JeanPaul Roux, Histoire des Turcs, Fayard, Paris 1985. Mircea Eliade, Shamanisme, Pantheon Books, New York 1964.

162

zmre hakkmda, "Sahsen Mslmanlar bu tarikata (yle diyor) diger dialerden Hiristiyan ve Mslmanlarm girdigini sylerlerdi," diyor.2 Belgesi bulunmayan bu yaygm sylenti ve kanaat aragtmlmahdir. nk Yemen'de bunu destekleyecek benzer olaylar belgelenebilmektedir. 1861-65'te Yemen'de ortaya ikan Sukur Kuheyl I, sahte mesihti. IL Qukur Kuheyl 1868'de ortaya ikti. 1888'de Yosef Abdullah ortaya ikti. Bu n de destekleyen Mslmanlar vardi ve bunlar hir zaman mesihleri olarak bu adamlara itaat ettiler.3 Bu Mslmanlann muhtemelen Zeyd olmaktan ok Yemen'de az bildigimiz Mslman inan gruplanna mensup olmalan mmkndr. Gene ilk elde slnukabul eden bzi zmrelerin, Girit ve Arnavutluk'ta oldugu gibi Bekta ama daha ok ky Alevligi gibi din inan gruplarma intisab ettigi malmdur. Resm Snn Islm bu gibi yeni muhtedIere pek czib gelmiyor olmahdir. Aynca devletin Islm kurumlanm genig lde tegkil edemedigi Girit gibi yerlerde bu hal yaygm olmahdir Dogu Anadolu'da da henz yeterince aragtirilmayan byle kk gruplarin varhgi bilinmektedir. Du konuda bir suskunluk sz konusudur. Nihayet devlet Alevlige ve diger bu gibi diglamyor bilinen mezheplere kargi nasil bir tutum ve gry sahibidir? Resm slm acaba Alevligi dighyor, te'db ve takip mi ediyordu? Her zaman mi ediyordu? Bunun da cevabi verilmemigtir. Modernlegmeci ve Trk gruplar Alevligi ilerilik, adik, banalhk, kadm-erkek epitligi olarak yorumladilar. Cumhuriyet'in belirli grup aydim iin Alevilik sola aik bir inantir. Fakat bunun digmda Alevlige kargi gedd ve ithamci davranan ynetici bir evre her zaman var m1yd1? Bu sorulara cevap verirken; zaman zaman demelidir, nk Yavuz Selim Han politikast Osmanh asarlan iiit tipik ve devamh bir uygulama degil gibidir. Daha ziyde Alevligi grmezlikten gelen bir grg Osmanh asirlari iin ok tipik ohnahdir ve zellikle 19. yzyil muhafazakrlari diyebilecegimiz evrelerde bu durumu daha atk olarak gzlemek mmkndr. 19. yzytl slnn,bilhassa devlet szclgn stlenen evreler, Alevlik konusunda suskun kalmayi tercih etmig grnyorlar. Demek ki Trk unsur arasmdaki bu din ihtilf onlan itiraf edemeyecekleri bir rahatsizhk iine sokmug ve herhangi bir degerlendirmede bulunmaktan kamrniglardir. Dikkati-eken nokta; bu asirda Alevlik ile benzer durungla olan, yani k1sik idar yapi ve teykilti iinde megruiyet kazanmayan bazi mezhepler hakkmda fikir beyan edilip, tutum ahndigi halde; Alevlik iin bu gibi beyanlarm sz konusu olmamasidir.
'millet'

2 Cahit Uuk, Bir mparatorfuk Yapi Kredi Yay., stanbul1995, s. 79. kerken, 3 Cahit Uuk, Bir mparatoriuk Yapt Kredi Yay.,stanbul 1995, s. 79. Batemkerken, ya Bat Zion Eraqi Klorman, 'Muslim Supporters of JewishMessiahs in Yemen', Middle Eastern Studies, vol. 29/4. 1993, s.714 vd.

geklinde rgtlenmenin ne demek olduOsmanh Devleti'nde bir gunu biliyoruz. 'Ehl-i Kitap' veya 'Zimm' stats altmda slmm baidr-ml zel dzenzel stat, kima tamdigi farkh inan topluluklari; Iemelerle idare edilirdi. Ruhan simflan ve yneticileri belliydi. nanla- 163 r1aikti ve sdece din degil, dnyev igleri de ruhan liderlerine birakilmigt1. Dolayasiyla Musevlikte ruhban smifi yoksa da, din grevli1eribelli bir hiyerargi ile cemaat reisi statsn almigttr ve hatta akideye iligkin meselelerde de bunlar yetkili makamdi. Bu statdeki din grevlilerin etkisi, Sabbatai Zvi olaymda grlmgtr. Mslman tebaa iin ise byle bir teykilttan sz edilemez. slm,devletin kendisi idi. Ehl-i Snnet digindaki zmrelerin bu gekilde rgtlenmesi ve idar bir hiyerargi iinde liderlerini tayin sz konusu degildi. Var olan liderler de fiiliyatta (Drz ve Yezid geyhleri) idare taraftadan muhatab almsalar bile, bir millet teykiltmm bagi (einarh)olarak tanmmazlardi. 19. yzyilda II. Mahmud reformlan en bagta, Yenieriligin ilgasi; Bektag tekkelerinin kapatilmasive tekkelerin kayyumiugunun Nakgibendlere verilmesi ve asil nemlisi, Bektalerin takib ve te'dbiyle sonulandi. Bugn literatrde bu olay bzl yazarlarca yanhg olarak Alevligin takib ve te'dbi ile aynlegtiriliyor. Oysa messeselegmig Bektaligin her daim Alevlik ile bir olmadigi, Bekta derghlarmda ky Alevligi ritelinden ok Bektaligin kendi dabmm izlendigi, Sunn ve gayr-i mslimlerin de tarikata intisaba veya baglantisi oldugu malumdur. Alev dedeligi ile Bektag babahgt ve postniginliginin de ne kadar ilgisi kurulabilir, bu bir sorundur. Nitekimbugn artik ortaya ikan Alev cemevleri ve derghlar, mesel stanbul'un az saytdaki Bekta zmreleri tarafmdan Bekta edebipek ilgi grmemekte ve ziyaret edilmemektedir. Sphesiz yati Alevler tarafindan benimsenir, ama Alevligin zgn katki ve folklorik zenginliginin Bektalerte her zaman tamndigt ve izlendigi syle'millet'

nebilir mi?

ancak kompu cemaatlerin tamdigiinan veya ritellere sahip gruplar da vard1. Bunlarm bzisi tarihin akigmda eridi gitti. Bzilan ise hayli nemli kltrel, siyas rol oynuyor. aksine yagiyor ve zamanimizda mnmayan,

Osmanh Devleti, tarihteki en kalabahk dinler konglomerasiydi. Taninan, kurumlagmig din ve mezhepler kadar; kendini gizleyen, resmen ta-

Sz edilen bu cemaatter slmdini iinde smiflandmhrken, Ranzi (heretik) olarak adlandmlmalan ashnda bir zaruret geregidir ve pek dogru bir deyim degildir. 'Heterodox' gibi bir kavrami ise Trkeye evirmeyigimiz filolojik bir meseleden ok itikada iligiktir. Haristiyanhkta ilh bir niybet iddiasi taglyan rubban smifmm; kilisenin yeniden ortaya koydugu,yorumladigt, tasdik ettigi bir akidenin digmda kalanlan yeya muhalifieri tarumlama biimi bir genig lgat yaratti. Heterodox (dogru yolda olmayan), heretique (Rafizi) gibi deyimlerin ardi gelmez. Bu deyimleri

164

bizdeki zendeka (zmdik), irtidad (mrted) gibi deyimlerle elegtirmek Hiristiyanhk-Mslmarthk arasmda parade pek kolay olmuyor. nk 1ellik kurmak da mmkn degil. diBu gruplar gene bzi yazarlar tarafmdan da yanhg olarak Bu da pek toptanci ve gerekle ve Islmm tarih yaye nitelendiriliyor. pistyla bagdagmayan bir smiflandirmadir. Devlet bunlan gayr-i mslim diye grmez. Ama ulema ve bazen halk kendi digmda degerlendirir. Cemaat ve devlet iligkilerinde mli ve idad alandaki uygulamalar, Mslfarkh degildir; fakat idarenin man Snn cemaate yapilan muameleden bu gruplar hakkmdaki gry ve yaklagimi farklidir. Brokratlar (mlk erkn) bu farkh grp de bazen aiklar, bazen a1klamazIar. Argivlerdekiresm yazigmalar ve bzi tarihilerin ve ulemnm grg ele almirIteterodox(!)gruplar iin 19. yzyilda ilgin gr ve uygusa, slmdaki lamalar vardir. Szun edecegimiz grup Suriye, Lbnan, Filistin'de kalabahk bir grup teykil eden; iyi teykilatlannug,Arapa konupmalarma ragmen artik olarak yaammi srdren Drzler, Kuzey Irak ve deta ayn bir Gneydogu Anadolu'da yagayan Yezidler ve Anadolu ve Rumeli'nin her yerinde yagayan Aleviler ve Alav diye amimakla beraber, Suriye, Antakya blgesinde yaayan Nusayrlerdir. (Nusayrler kendileri bu isimle amlmaktan hoglanmaz.) Bu gruplara devletin bakigi ve idare ile olan iligkilerinde hukuk, dar, ml nygulama ok ilgintir ve aslmda birbirinden de farkhdir. Kugkusuz bunlar gibi mtalaa edilmeyen ve kurumlaan bir mezhep olan giahakkmda da Osmanh idaresi imparatorluk dahilinde bzi kargi tedbirler almaktadir. Son iki yllda argivlerimizde, tasnif edilerek okuyucuya aalan 'rade Hususiye' ve 'Yddiz Evralo' fonlan yeni bilgiler getirmektedir. Bunlardan bu saydigimiz topluluklarm resm evrelerde nasil bzilanmn igigmda mtalaa edildiklerini ele alabiliriz. Bbili, Drziler'in Snn fiklum tatbik etmesinden dolayi amme hayatmda bir problem teykil etmemeleri, toplu yagamalan, kuvvetli sosyal hiyerarpi, iktisden kuvvetli ve savai olmalan nedeniyle; bu grubu slm mmeti iinde grmg, vergi vermeleri ve hele askerlik yapmalan nedeniyle devletle Drzler arasmda .iyi iligki kurulmugtur. Drzler hakkmda ulemmn reyi ve grg politikaya yansimaruptir ve hatta Cebel'deki liderlerin M'n Emir Fahreddin (XVIL asir), Sihab Emir olmuytur.* asir) gibilerinin dahi otonomisi Drzlerin (IX. Begir belirli Osmanh cemiyetinin ve resm slmaentegrasyonu iin IL Abdlhamid devrinde okul ama faaliyetine luz verilmigti. Yezidlerle de ayru dzIslemde iligki yrtlmgt. Bunlar gayet Sunniinanca geerse ettiklerinden' sz edildigi lm ile mgerref olmalanndan' veya
'haric' 'ethnie' 'geref-i 'ihtida

4 BOA, Ir-Dah, No: 32713/4,

s. 1278 ve BOA, Ir-Har, No: 243/613/1-4 R 1315.

hlde, gayr-i mslim bir millet gibi muamele grmedikleri, cizye ahnve kendi1erine askerlik yaptirildigi mlumdur.5 Osmanh idaresi Alev aduu alan Nusayrlere Yezdlerden Sphesiz daha farkh bakar. Ama Nusayrlerin degerlendiriligi ve ele aluua Anadolu ve Rumeli'nin her tarafmda yaayan Trk-Alevt gruplardan da farkhd2r. Bbll ise, grmezlikten geldigi bu gibi Rafiz1 (heterodox) grupiarla ilgin iligkiler yrtyordu. Bunlar 19. asirda Suriye'de Lzkiye ve Antakya'daki Nusayrler (veya Alev de deniyor), genig ve dagmik olarak Anadolu ve Rumeli'deki Trk-Alev topluluklardi. Bb-i Al Nusayrneri sadece sapkm (heretique)olarak grmyor; ama bu zmreden gayr-i mslimler gibi cizye alnuyor ve onlan resmen bir gayr-i mslim (millet) bunlar Snn olduklan veya bu gtopluluk olarak da grmyor. Sayet rg kabul ettiklerini sylerse, Yezidlerin aksine fashih-i i'tikd (inancm dzeltilmesi) deyimi kullamhyor. II. Abdlhamid devrinde buraya gnderilen propagandistler (tebligei) sayesinde Antakya ve Iskenderun kazalarmdaki Nusayrlerin fashih-i i'tikd ettikleri ve bunun iin gereken yerlerde mektepler ailmasi iin hkmet (Meclis-i Vkel) karan ahnmig.6 Burada din degil, etnik ve entegrasyon (btnleptirme) abasi da grlyor. Resm yazigma ve tutum diginda devlet adamlan ve ulema Nusayrler hakkinda ne dugnyordu? Ulema arasmda yetigen ve ghret bulan, mlkiyye silkine geerek idareci zmrenin mensubu olan eski kazasker tarihi Ahmed Cevdet Papa, Nusayrler hakkmda olduka garip bir ifade kullamyor ve daha ileri giderek; rakibi Fuat Paga'nm kaympederi ve ailesi Nusayr oldugu iin, Fuat Paga'nm haremini pagamiza yalagmayacak galiz bir ifadeyle, Ma'ruzt adh derlemesinde hafife abr: "Fuat Papa o rtbe Rayitsiz idi ki, familyasmin 1rz u nmusunca lubaliyne harektam bildigi halde igmaz eIerdi; nk zevcesi hammm pederi Ahmed Efendi, Nusayr tifesinden olup, Nusayrlerde ise irz u hamiyyet diyeIeri olmad2gmdan, hammm mbaltsizhgi pederinden mevrus olup
madigt vs..."

1 5

Tarih'inin 1. cildinde Nusayrler iin yaptigt yorum da byledir Beypm, Lzkiye ve Trablus daglarmda yaarlar der ve namus anlay1glarma ait olumsuz bir tasvirle bu fash kapatar 7 Verdigi bilgiler k1smen rivayettir. Paga, Nusayrler ve Drzler arasinda bzi benzerliklere de igaret eder. Ona gre: Drzler ve Nusayrler zellikle grngte Mslderin/Ide mandirfar ve birhirterie benzerfer; ama firicidlarmm
rut,

5 BOA, Ir-Mec, Va. 3 Muh 1270-No:11312;BOA, Ir-Dah, No. 17203, gene BOA, YAdiz Argivi IJmumiNo: 267-24/7 CA 1310,tezkire-i samiye. 6 BOA, Irade-Maanf, No: 67/804/1, 8 Rebiulhir 1311 (19Ekim 1893). 7 Cevdet, Tarih, I, 332-4. Ma'ruzt, s.2.

166

nemli farklar vardir. Fakat bu kapah toplumlan, haliyle cidd bir aragtirmayla tammy olmasi miimkn degildir. Teorik bilgi ve szl tahkikat cmleyle bive rivayetle bilgi edinmigtir. Nusayrler hakkmdaki fash u tirir: "Hafazan Allahu min purr akaidihim." Bununla birlikte idare adaru bu grglerin dqmda bir politika gder. Selim Deringil'e gre: 26 Haziran 1890 tarihinde Lzkiye (Latakia) mutasarnfi Muhammed Hassa stanbul'a gnderdigi yazida Sahyun hlgesi Nusayrlerinin Snnt-Hanef mezhebe getiklerini dileke ile bildirip, bu mezhebin egitimi iin okullar ve camiler istediklerini, daha nce Markab ve Cebele blgesi Nusayrlerinin de aym geyi yaptiklarmi; blgedeki Hiristiyan misyonerlerin faallyetine kargr acilen bu isteklerin kargilanmasi gerektigini belirtiyor. Bbll de misyonerlerin Nusayr liderleri ml ynden destekledigini, karei tedbir olarak aym geyin yapilmasi gektigini, dgnyor? Nusayrlerin durumu, blgedeki Hiristiyan misyonerlerin propagandast dolayistyla devletin dikkatini ekiyor. Burada Suriye Nusayrligi (Alav) ile Anadolu ky Alevhgi arasmdaki benzerlikler ve aynhklar zerinde duracak degiliz. Konumuz haricdir. Her iki halk da bzi din liderler tarafmdan ynetiliyor, baglarmda merkez bir organ yoktu. Fakat Nusayrlerin kendi aralarmdaki iligki daha sikidir. Eu halk, bir zamanlar Trkmenlerle evrili bir denizde Arapa konugan bir etnik gruptu. Nusayri topluluklar arasmda iletigim kuvvetliydi. Mesel, Lzkiye ile Mersin'deki Nusayrler aralarmda haberlegiyor, kiz ahp veriyor, ortakhk kuruyor, ticaret yapiyordu. Mersin mmtikasmdakiAlev Nusayritopluluk Lzkiye'den g etmigtir. Mamafih Perakater Alford Andrews'in verdij!;i Adana iin 22.356 ve eliin 9A30 kargilanmahdir.9 Alevleriyle, Hatay Anadolu-Rumeli Ama ihtiyatla mi ve Suriye Alevleri arasmdaki en byk fark gphesiz lisandir. Bir ara i g ve gehirleyme Arapay1eritmeye baglarugken, son yillarda Nusayr topluluklar arasmda Arapa, bir dirilme gstermektedir. Nusayrliginin Araphk ile ulusal bir Bugn iin Antakya ve ukurova sylenemez. iinde oldugu Ama Nusayrtler Snn kimlik aynlegmesi topluluklari lle aynlegmemeyi de belli bagh bir strateji olarak grrler. olarak grOsmanh idaresi Alevligi bir inan grubu, hele bir arasmdaki topluluklari ky ile Alev asirdakiidare Gemig memigtir. sotolerans etrafh belgesel aragt1rkluk veya idarenin onlara gsterdigi mlara konu olmaktan ok bir edebiyat ve abartma mevzuudur. 19. yzyil idatesi ise Anadolu-Rumeli Alevleri hakkmda Nusayxlerin aksine, ihtiyatla ifade dahi kullanmaktan da ok susmay1 textih etmektedir. Nusayrler hakkmdaki grgler veya Yezdler hakkmda Mustafa Nuri Pa'millet'

8 Selim Deringil, 'The Invention of Tradition in late Ottoman Empire', Comparative 8.15-16. Studies in Societyand History, vol XXXY, of Turkey', Tubingen Atlas, the Republic 'Ethnie in Alfred Andrews, Groups Peter 9 Wiesbaden 1989, s. 151-152.
.1993/1,

ga'mn yaptigi degerlendirmelerin benzerine Anadolu Alevleri hakkmda mmkn degildir. Alevler konusunda mesel Nusayrler ve Yezidlenie oldugu gibi terimler kullarulamiyor. 19. yzytl Osmanh belgelerinde Anadolu veya Rumeli'deki Alev gruplarm ihtida (!)ettiklerine dair belgelere rastlarny degiliz. Byle bir tbir kullanmazlar Alevler hakkmda. Avam ve szl bazibetimlemeler vardir ve Snn-Alev atigmast bu nedenle devlet rhetorique'inden (sylem)kaynaklanmaz. Muhtemelen bu konudaki suskunluk, devletin Alev gruplarm farkh ritelini grmezlikten gelmesi ile izah edilebilir. Nitekim imparatorluk cografyasim detleri ve inan gruplanyla tamyan Ahmed Cevdet Papa birok din ve mezhep zerinde bilgi verip yorum yaptagi halde; Alevlik konusunda susmay1 tercih etmigtir. Bu suskunlugun muhtelif sebepleri vardir. 19. yzyslm idarecisi herhalde konuyu grmezlikten geliyordu. Adliye ve Mezahih Nezareti'ne ait irdelerde II. Abdlhamid devri boyunca Alevlerle ilgili bir tek kayda rastladim. 18 Cemziye'l-evvel 1316/4 Ekim 1898 tarihinde Akadag kazas1(Malatya) Domkili kynde Snnler ve Aleviler arasmda vuku bulan mu.katele hakkmda adl tahkikat yapilmasmdan vazgeilmesi, lveedelim ki; Semseddin Sami dahi nazirin tezkiresiyle emrediliyor." IGimsu'l-A'fm, c. 1, s. 226'da 'Agadag' maddesinde blge Alevlermden hi sz etmiyor. Burada geleneksel suskunluk ve iki mezhep arasi gerginlik ve karhkh diglama tutumunu rtbas etme ve grmeme egilimi grlyor. Adliye Nezreti'nin politikasi da Cevdet Paga'mn suskunlugundan farkh degildir. Kaldi ki Cevdet Papa ok uzun yillar adliye naz1r1olmuy ve muhtemelen bu konudaki politikaya da tespit etmigtic Bu konuda 19. asirda yerlegmeye baglayan Trk milliyeti tutumun da etkisi olabilir.11 kinciMegrutiyet'te Mevlev, Bekta ve Melmi gibi tarikat
rastlamak 10 BOA, Arade-Adliye ve Mezahib, no: 1196/1118/5, 18 Cemaziyel evvel 1316. 11 Bu konuda Studies in Ottoman Transformation,'Les Orders Mystiques et L'Administration Ottoman l'Epoque du Tanzimat' s. 151-156, adh makalemizde Tanzimat devrinde merkez hkmetin tekkeleri ve tarikatlarl kontrol usulne de Klsik Osmanh devrinde bu gibi mezheplerden ok, bazi tarikat ve dergh mensuplart takibata ugrada. Mesel 16. asra ait gu mhimme hkmlerini grelim: Sekkelerin etrafma zm dikip, hamr yapan agiklarm istanbul'agnderilmeleri hakkmda' 2 RA 968/10-XI 1561 tarihli hkm: (Mhimme 3) veya "Kaliakra nam hisardakiSaru Saltuk zviyesi asiklan eh]-ibid'at m1yoksa ehl-i snnet velcemaat nudir? Nicedr bildiresiz..." (14M 967/15 Ekim 1559 tarihli Mhimine 3). Aym tarihlerde 'Tekkelerde ehl- snnetten olmayan gildarm men edilmesine dair Varna kadisma ve nzir-1 emval olan Mehmed'e hkm' (Mhimme 3, 473/172 29 M. 967-1559ylh Kas2m). Kisacas: byk kitlelenien ok, propaganda yaparak etran kendine ekecek dervig zmreieri takip edilmektedir. Tanzimat'tan sonra devlet bu konuda ok daha dikkatlidir ve galiba tebaa da aym liide dikkatli ve siyast nizamla ters dgmeme gayretindedir. Tekkeler ve parlatan dervig ve mgid namma kimseler gene takip edilip surlmektedir.

167

ilmektedir.

168

ehlinin birlegip cemiyetler tegkiliylehkmeti, ttihad ve Terakki'yi destekledigi biliniyor. Esasen ttihatilann bu gibi tarikatlara dahil oldugu da malum. Amma hkmet esasta Snni-Alev gibi ayrimlan zikretmek ve taraf tutmak cihetine o zaman da gitmemigti.Tek parti dnemi iin de 12 Literatrde Tartk Zafer Tunaya ve daha nce E. aym gey sylenebilir Ramsaur bu konuya temas etmiglerdir. Cevdet Paga; H. Mahmud devrinde Baktalerin takibi ve derghlannm kapatumasi konusunda da ihtiyath ve dil bir slp kullanmaktadz. bzi mnevver kimselerin, laskan ulemmn zulmne ugrazellikle masim gayet tesirli bir biimde nakleder. Nitekim Cevdet Paa Bektalik iftirasi ile srlen zevati da saylyor: "Garibdir ki bu sitada Anadolu payeluleiden Melekpagazde Abdlkdir Bey, Mekke-i Mkerreme paMehmed Ataullah Efendi ve yelulerinden vak'anvis-i sabik Sanizde meghur Ferruh Efendi dahi Bektalikle itdefterdan smail gik-a-slis Menemen'e, Ferruh ham olunarak; Abdlkdir Bey Manisa'ya, ganizde Efendi Bursa'ya sruldler... Bunlarm Bektalikle hi teallk ve mnsebetleri yok idi," der. Kisacasi Begiktag Cemiyet-i lmiyyesi ddigimiz zel ilm grup dagilm19ti ve ulem ve debmn zarif kipileri birilerinin gazabma ugrarmytt. "O zaman megahr-i felsife-i slmiyye'denolan Begiktagh Kethdazde Efendi dahil3 haftada iki gn ol meclise devam ile gerek felsefyata ve gerek edebiyata dair olan mbahestda bulunurmug." Kendisini Cevdet Papa ktphane' diye tammlar. Garb ve sz eder: Nitekim Ketmsikisinden, dilindeki derinliginden Fars Sark hdazde'nin mtevazi ve drst hayah zerinde anekdotlar elyazma mecmualarla elden ele dolagmytir. nnde imtihan edildikte $i"Genellikle Bektaler lerin usul uzere(takiyye)yolunu seerek Snnt grndler," der. Cevdet Papa Tanzimat dneminin Bektalik ve Alevlik konusundaki akl-1 selimini temsil eder. Nitekim Tanzimat dnemi brokratlan II. Mahmut devrinin aksine Bektalik ve Melmlikle byle amansizca ugragmak yntemini terk etmiglerdir. Zamanla bu tarikatlann bir rehabilitasyonu da saglandi. Fakat genelde btn tarikatlar zerinde gzetleme, denetim ve suurlayict bir mekanizma geligtirdiler. Tekke devlete yamandi, devlet tekkenin gzeticisi ve hamisi oldu. .Devletin Vahhablik ve smailiyyegibi mezhepleri tantmadigi, hop inagrmedigi; buna karythk Drzlik ve Yezidlik gibi inanlar1slm eritme dqmda grdg halde idar sabir ynden ve sagsterip, myi kinleptirme yoluna gittigi bilinlyor. Aym gekilde tarikatlar iin de ben'ayakh

Seyhu'l-slm

12 Ramsaur, 'The Bektashi Dervishes and the Young Turks', The Moslem XXXII, 1942; Tunaya, Trkiye'de SiyasiPartiler, c.I, ve III.

World,

13 Cevdet Pa, Tarih, c. 12. Dersaadet 1309, s. 180, Mehmet Esad ssiZafer, s. 205209, aynca R. E. Kou, 'Arif Efendi', IstanbulAnsiklopedisi,II, 996.

zer tavir sz konusudur. Hurufilik hop grlmemig ve halen 15. asirda takib, tedib ve idam edilmig. Ticanlik tarikati slm akidesine aykiri grlmemig ve fakat resmen tammp himaye grmemigtir.14 Tanmmayan ve tasdik edilmeyen tarikatlar veya buna rnessup olanlanu tekke kurmalan devlet tarafmdan yasak edilir, dergh ve tekkeleri kapatihrdi. Mesel 1851'de Istanbul Anadoluhisan'nda tanmmayan bir tarikat geyhi, parlatanhlda vasiflandmhp, srgn edilmigti. Mahalle muhtan bzi sekene-i mahalle ile beraber Meclis-i Vl'ya bir arzuhal takdim,etmig ve Anadoluhisari'mn sadik ahalisinin mezkr gyh Mustafa'dan gikyet ettigini ve takibini talep etmig. Meclis-i Vl kararmda:35 "Gksu taraflannda bzi b idrakler geyhim diyerek, izlle mncasir olan Mustafa sual ve tezkire olunan ahvli, nam gahsm taraf-i val-i meghatpenahden seair-i is1miyyeye bakigaun si ef alde ohnasma ve bir mahalle nefyi" mealindeki tezkire ve irade ile srgnne karar verilmigti. Meclis-i Vl, Tanzimat devri boyunca tekkelerin dzenine, bzi ihtiyalarria, beslenmelerine ve ml yardunlara karar veren organdi, Mesel Valide Sultan'm Cerrah Derglu'na yaptigi bir bagiqut16 dahi Meclis-i Vl'dan gemesi, bu alandaki merkez kontrol politikasim gsterir. konusundaki olumBuna kargilik Osmanh devlet idaresi ran Siligi suz tavrim sonuna kadar devam ettirmig grnyor. Alevlik ve Bektalik konusundaki suskun veya grmezci, bzrhalde kabul edici tavir bu alanda srdrlmemigtir. 23 Subat1901 tarihli bir irade de bu iIemi tekrarhyordu.17 Fakat akde ynnden szn ettigimiz mezhep ve inan1ar gibi mSianm edilmedigi; talaa ama aksine, siyas bir alam olarak cidd bir tehlike diaiktir. ye grldg 19. yzyll basmun ve kitabm yayild2gi bir asirdu. Szl tarih aragttrmalar1 iin geciktik, fakat hi degilse basih ve yazih evrakm tetkiki bu konuda yeni ve arpici bilgiler getirebilir. Bektalik ve bilhassa ky Aleviligi siyas bir direnige gemedigi tak19. yzdirde devlet katmda mesele olarak mtalaa edilmez. zellikle ulusu Alevlik Trk evrelerinde milI liberal radikal ise yllm veya edilirdi. olarak hayirhah bir bakigla mtalaa folkloru inanc1,
mensuplan
of Islam, Princeton 1984, s. 14 Ahmedlik, Bahalik gibiinanlar: B. Lewis, The Jews 20.JohnS. Guest, The Yezidis, London 1987. Yezidler ve Osmanh idasi iin BOA, IMV, No: 11312/3 Mart 1270 tarihliirade Mu; Sancagl'ada ihtida eden Ye zidler BOA, rade Mec. Mah. No: 895 gurre-i CA 1277, YezidIer ve kur'ai pefiy-

169

ye.
15 14 Eyll 1851, IMV, Nr. 5733 16 Mu. 1267/21 Kasim TB50, 16 BOA. IMV. No: 11131 18 Za 1287/14 Eyll 1851. 2.ilkaade 1318. 17 BOA, rade-Adliye ve Mezahib, No: 439/2775/14

Osmanlz

'Millet' mparatorlugu'nda

Nizamt

Osmanh Devleti bir Mslman devletti ve halihazir tarih izgisi itiimparatorlugu olma vasfmi tagunaktadir. Epphesiz bariyle son slm bu devletin tarihe kangmasi demek, bu tarihin lm demek degildir, tarih elan ya1yor; Osmanh sistemi bugnk dnyamn hadiseleri iinde kaImtilariyla vardir. slmimparatorlugundan nce (ki bu devir ikinci hazamamadaki life Hz. mer devletinin ve taftuhatla baglar) daha slm rihinin baIangicmda Medine-i mnevverede gayrimslim cemaatle yaiinde kitap ehgama uygulamasi baglamigtr. Binaenaleyh Daful slm li olan gayrimslim zmrelerin zzmm stats altmda hukuk ve mkellefiyeti olmutur. slm devletinde gayrimuslimler himaye altindadir. Buna kargihk bazi vergi mkelleflyeti (tarnnda harac) altmdadirlar ve kafa vergisi (cizye)derler. Mamafih bu iki konunun zengin tefermati vardir. slmimparatorlugunun daha ilk asrmda harac vermekle mkellef gayrimslimlerin ihtida etmesiyle vergi geliri azaldigmdan; bir mddet sonra verginin matrahi mkellefin kendi degil, arazisi olacak biimde tefsir edilmig ve arazi harac olarak sunflandinlmigttr Burada tatbikattaki bazi meselelrin de Halid bin Veld (Irak fatihi),zamanmda, eski Sasani dihkan'larm (ky resasmm) gmvlendiriImesi ile zldg malumdur. Cizye gibi bir bag vergisi de uygulamada Roma, Bizans; Sasani imparatorluklarmda da (capitatio, kephaletikon, gezit) ad1 altmda devlet dini d1pmdaki unsurlardan ahnmaktaydi. Cizye islm hukukunun esaslan iinde askerlik mkellefiyetine kargihk almmaktadir. slm tarihinde bu tabir Osmanh'nm son asrmda, yani Tanzimat'tan sonra kalkmig ise de, vergi gayrimslimlerden bedel-i asker adi altmda almmigtir. Ne var ki kimi gayrimslimlerin orduda ve donanmada asker oldugu malmdur. Hatta donanmada nefer olatak da bulunuyorlardi. Bundan bagka bazi Mslman genlerin de bu bedeli deyip askerlikten muaf old'ugu grlmgtr. Sair ynden Birinci Cihan Savaga'nda askerlik muafiyeti genig lde lagvedilmig, gayrimslimler de orduya ahnmigttr. Ordunun meslek simflarmda bir hayli gayrimslim zabit vardir. Bundan bagka slm imparatorlugu eski imparatorluklarm bu sahadaki det ve kurumlarmdan uygun grnenleri kabul etmigtir. Mesela Sasani mparatorlugu'nda Hiristiyan kiliselerinin an almasi uygun grlmez, bir
*

Prof. Dr. Hmide Topuoglu'na Armagan, Ankara 1995.

tahta, tokmakla dvlmek suretiyle cemaat ayine agrihrdi. Bu usul hep benimsendi; ancak 1856 Islahat Fermant hkmleriyle mutabakat halinde bu yasak kalkb1 ve an almdi. Kuds'teki mukaddes mezar kilisesi St. Sepulchre denen Kamame Kilisesi'ne Rus art dev bir an hediye etti. Ancak eski tahta oymak alma ananesini Hiristiyanlar da benimsemig olmah ki; bugn dahi ayin bagmda anlarla birlikte aym yerde tahta tokayrikiyafet giymemak vurulmaktadir. Gene degigik din mensuplannm Mamafih kdik kiyafet ayrimi ve ayleri de bu gibi mkellefiyetlerdendir. gayrimslim gruplar da beoturma gibi zorunluluklari; ri mahallelerde nimsemigtir. Gayrimslim iin de Mslman'la kangmama, dinini ve ananesini bu yolla devam ettirme gibi bir keyfiyet sz konusuydu. Bu devletindeki ve ezcmle Osmanh'daki millet binokta mhimdir. slam iminde teykiltlanma ve ferdin bu kesime aidiyeti modern dnyadaki azmhk stats ve psikolojisinden hem objektif hem de sbjektif esaslan itibariyle farkhdir. Millet sz gerekten de din bir aidiyeti ifade eder. Bu kavrami bumilletlerine Osmanh asirlaanlammda kullanmak, Sark gnk biimidit Fert dogdugu kullanun bir asirda getirdigi rmm, hassaten son millet komparumamnm iinde o cemaatin ruhan, ml, idarl otoritesine baj!;h olarak yaar. Ancak ihtida ederse bu kompartimam degiytirir slam devleti gayrimslimlerin ihtida (yanisadece slamagemesi) digmda bir dinden brne gemesini hog grmez; pratikte de bu pek olmaHiristiyanhga, Hiristiyanlardan Yahudilige mietir. (Yahudi cemaatinden geig gibi.) Fakat Hiristiyan cemaatin kendi iinde mezhep degigtirme olaylari grlr. Nitekim Ermeni Gregoryenlerin Katolik ve Protestan; Suryani Kadim (monofizist) cemaat azasmm Katolik, hatta Kobtlarm ve 19. asirda bazz Bulgarlarm Katolik olmast gibi olaylari kastedlyoruz. Millet bir kavram degil bir itima teykilatlanma, bir ruh hali ve tebaamn birazmhk) sz devlet ve topbirine bak1pml ifade eder. Ekalliyet (minorit, girmigtir. yillarmda imparatorlugun lum hayatmuza son on modern toplumdaki kimse; olan Millet kompartmanma mensub sergiler. Bu aidiyet fertlere aile bazi davranig tutum azmhgm aksine ve vekar verir. Kendi tophatta glivenlik slale iinde bir cemaat ve ve ve lumsal grubu iinde kendi annesi ve babadan ogla szl kltur iinde yagar. Kompartimanlar arasmda ilighi azdir, atigma azdir. Modern toplumdaki azmhk ferdi gibi evre ile didigme, kimlik ispati, asimile olma (ogunluk tarafmdan emilme) veya asimilasyona kargi direnme dolayis1yla atigmac1 davramelara girme gibi durumlar sz konusu degildir. A1k toplum denen asrt smai cemiyetteki gruplagmalar, rekabet sz koelitin nusu degildir. Bu gibi rekabet ve cemiyet hayatmda kozmopolit
'nation'

ni

1 B.A., ADVNH, 1263.2.20/22-51 Yenicevardar'a bagh masma mni olunmamasi...

yerlenie kiliselerde an al-

172

iine girmek iin rekabet ve ekigme gibi tutumlar, Osmanh cemiyetinde ile baglam19tir.,19. asirda her ve modernlegme dinden bir grup gen imparatorlugun egitim messeselerinde btn digerkompartunanlardan insanIarla birlikte egitilmig, brokrasiye girmig, ykselmig ve Osmanh sekinleri iinde yer almigken; bir grup bu sreem digmda kalm24, ulusu akimlar ve atigmalara katilung; diger kalabahk nc grup ise asirlardan beri srdrdug hayatt kyl ve gehirli zanaatkr ve esnaf olarak devam ettirmtir. Son asirda gayrimslim comaatlerin iindeki atigmalar OsmanL otoriteleri ile atigmalardan ok daha baskmdir Kilise kendi cemaati zerinde otoritesini kaybetmektedir. Asil nemlisi17-18. yzyillarda Katolik Cizvit ve Lazarist rahiplerin propaganda ve tegkilatlanmasi; 19. yzyilda da daha ziyade Amerikan misyonerlerin Protestan propaganda ve faaliyeti Ermeni cemaatini blen, i atigmaya sevk eden ve bu dagt1ma kargismda cemaat yelerini ulusu akimlara iten bir manzara arz etmektedir. Bunun yanmda RumOrtodoks milleti fetihten beri sadece Hellen degil, fakat Slavlan, Arnavut ve Arap unsurlan da ihtiva ettiginden; burada ulusu akunlar kiliseyi blmekte ve zayiflatmaktadir. O kadar ki 1829'daki Yunan bagunsizhgmdan sonra Fener Patrikhanesi, Yunan kilisesinin kendini autocephal (zek) ilan edip, aynldigim grmektedir. Feneideki patrikhane 19. yzyll boyu zayifladigiru, kendine tabi ruhlarm koptugunu dehgetle yagam19tir. Buna kargihk Yahudi cemaati ananesi, tutumu ile Batfya kargi olmug; yavag yava; Osmanh idaresi ve brokrasisi iinde etkisini artirmig ve devlete sadik kalmayi tercih etmitir. Bati tipi ulusulugu bir Haristiyan ideolojisi olarak grmg ve iltifat etmemiglerdir. Millet teykilati nedir? Bir blgenin Datulislm'a katilmasmdan sonra buradaki kitap ehlinin (ehl-i zimmet) bir ahfdname, hukuk ve himaye bah; edici bir ahit ile slamdevletinin idaresi altma girmesinden dogan bir teykilat, bir hukuk varhktir. Bu tarifin diginda, milletin hukuk vechesinin farkh ve aynntih ynleri vardir. Bu ahdname tek tarafh bir tasarruftur. Osmanh mparatorlugu tarihtekison slamimparatorlugu olarak bu konularda bir mkemmellegme ve hukuki-idar yapida baztmgahhas vecheler ortaya koyma durumundadir. Osmanh ilerlemesi 14 ve 15. yzyilda hareketli, degigen dnya partlarmda vukua geldi. Bu iki asirhk dnemin gerati slaminilk asirlarmdaki dnyadan farkhdir. Fthat iin Osmanh asker gc ve asker teknigi, politikayla hassaten uzun vadeli politik uygulamalarla birlikte yrmek zorundaydi. Prof. Halil nalcik'mdeyimiyle gayrimslimler Osmanh idaresi altmda drt farkh devir ve agamadan gemigtir.lk fthat dneminde propaganda fetihten sonra kyl, gehirli zanaatkr, ruhban ve toprak sahiplerine bazen slamhukukunu bile zorlayan imtiyazat; fetih ncesi hukuk messese ve kaidelerini tatbik etmig, eski dzen agir partlar ieriyorsa, lagvetmig, eski ynetici gruplar ve toprak sahiplerini
son asirdaki uluslagma

askex zmreye sokmuglardir. Bu politika ve sisteme istimalet denir.2 Fetihten sonra da durumun degigmesiiin mcbir sebepler olmadika bu stat devam eder. Balkanlar'da zamanla eski feodal zmnin ya Mslman cemiyet iinde eridigi veya bu durumlarim kaybettikleri gzleniyor. Ama Osmanh cemiyet nizann bu muhtelif dinlerin millet nizamt iinde varhnu srdrmesi geklinde olmuytur. Millet teykilatibir sosyal smillama esasma da mstenit degildir. Her millet grubu iinde Osmanh toplumunun imtiyazhlari olabilir. Genellikle askeri tabiri altinda smiflandmlan ve hizmet karythgmda belirli veya hemen tm vergilerden menfzmre, her millet grubunda vardir Mesela Martolos dedigimiz H1ristiBulgar savagalar, yan askerler, voynuk dedigimiz sipahi statsndeki muhtelif dinden derbentiler veya bir Rum metropolid, bir Ermeni vartabed veya amira zmresi yesi (memurlar) Ermeniler veya bir haham ve hahambaqi tipkt bir Mslman mderris, mtevelli vs gibidir. Asker suufm diganda reaya dedigimiz vergi veren, angarya ykmls ve silah tag1yamayan genig zmteye Mslman, Hiristiyan, Yahudi herkes dahildir. Bunlarm ykmllklerinde kalem farki olur. Bir kismmm (Muslmanlartn) cizye vermemesi digerlerinin vermesi gibi. Bunu Eski Roma'daki civis-fides ayrimma da pek benzetemeyiz. Roma mparatorlucivis (yurttag) kavranu zamanla latium arazisi digma tagmigtir, gu'nda ncil'dekinl lasasa gre Tarsuslu bir haham olan St. Paul bir vaazi sirasmda oradaki Centurion tarafmdan tevkif edilip zincirlendiginde, "Civatanda1ylm," dileRomanus Roma Centurion zr vis demieti. sum yerek zincirlerini zd ve serbest birakta (Yeni Ahit, 'Resullerin leri', XXH, 25-29). Burada civis/fides'e tabiolana gre belirli vatandaghk haklarma ve muafiyetlere sahip biridir. Ynetici olmasi veya byle bir yetkisi olmasi gerekmez. Oysa Osmanh dzeninde asker simf yesi haklar degil, belirli hizmetler karghgmda sadece imtiyaz ve yetkisiolan kipidir. Onun civis gibi belirli haklan yoktur. Bu hizmet statsne de her milletten (yani dinden) sekinler sahiptir. Bunlarm illa irs olarak devami da gerekmez. rsen buna sahip olanlar gibi, hizmetle sahip olanlar daha oktur. Millet tegkilatt etnik (kavm) ve lisan aidiyetine gre degil, din ve mezhep aidiyeti esasma dayanir. Ermenilerin hepsi Ermeni milleti olarak degil; Gregoryen (Ermeni), Ermeni-Katolik (Katolik) ve 19. yzyilda da Protestan olarak millet halinde teykilatlanmigti. Bir sre Sryani kadim cemaati Ermeni cemaati ile birlikteydi. Bunun nedeni ikisinin de (Kadiky konsl) kartt denen monofizisist mezhep iinde olmalaridir. Musev milleti ise Karaim mezhebindeki Yahudiler ile hem bir arada hem degildi. Ferman ve iglemlerde Musevi milleti ha-

173

'anti<haicedon'

2 'Status of the Greek Orthodox Patriarch under the Ottomans', Turkish ReviewQu arterly Digest, KIq 1922, s. 25 vd.

174

hambagisi ve Karam milletbagmdan sz ediliyor. Bu iki cemaatin ayrihgi daha ok idar mall meseleler aasindan byle grlmy olmaltdir? Patrikligi kurulmuy ise de Bulgarlar, Sirplar (bir ara 16. asirda Pe-pek lagvedilmig ve Strp Kilisesi 19. asir bagma kadar bu aidan mevcut olmamigtir), Ortodoks Arnavut ve Rum Ortodoks Araplar Hellen unsurla beraber Fener'de Rum-Ortodoks Patrikhanesi'nin ruhan, mal, idar ve hukuk ve sansurc (egitimve yaym sansr) denetim ve ynetimine tahi idiler (Fener semtinde patrikhanenin tagmmasi 16. yzyil sonundadir). te19. yzydda ulusu hareketler suasmda bu unsurlarm Bbllf den ok Rum (Hellen) unsurla ve patrikhaneyle mcadelesinin nedeni budur. Bu unsurlar arasmdaki atigma ve olaylar cemaatlerin tarihinde derin izler birakm1; bizatih Makedonya ve Bulgaristan'da Katolik kilisesi kurma ve bu mezhebe girme nedeni de bu gibi ulusu duygular olmugibadet ve egitimde kendi dillerini kullanma tur. Zira Fener bu unsurlara izni vermiyor, yksek rtbeli ruhbam hep Hellen unsur arasmdan tayin ediyordu. Bu durum; Ortodoks Araplar arasmda da, o gnden bugne bir huzursuziuk yaratti ve Grek-Katolik denen (Melkit) kiliseye geme egilimini artirdt Esasen kmenik (universal) unvaniyla an11an ve itibar ve kudretine Osmanh devrinde ulaaa Ortodoks kilisesi, 19. yzyilda Sirp, Eflk Bulgar ve hatta Yunan kiliselerinin autocephal (zerk)olarak kopmalarlyla zaytfladi. zmirve Selanik'te eskiden beri giderek Sayda, Trablusgam, stanbul, Halep gibi gehirlerde Osmanh devrinde yerlegen tccar, zanaati Italtalyave Bati Avrupa'dan hayat yanIar vardt Ancak 18-19. yzyx11arda insanlar da buralara g etti. Romakavimden trl ve ekmek arayan Katolik kilisesine tabi ve bizim ve Avrupalilarm 1evanten' dedigi bu gruplar Latin milleti olarak idar tasnife tabi tutulur. Bunlarm iinde AlFransizca, talyancakonuganlar vardt; fakat zamanca, Macarca, eke, manla hepsi kendine zg deyi; ve giveli bir Fransizca kullanmaya bagIadt Latin milleti dogrudan Roma-Katolik riteline tabidir, o agda kiliselerinde ibadet Latince idi. Epark Katolikleri ise Ermeni-Katolik, SryanKatolik, Kobt-Katolik ve 1860'da Bulgar-Katolik cemaatleri idi. Bunlar ibadette kendi dillerini kullamrlar; Roma kilisesine tabi olmakla beraber, kendi zgn ritel ve hiyerargilerini bir nevi zerklik iinde korarlar; Lbnan Marunileri ve Melkitler (Grek-Katolik) de bu cmledendir. Musev milleti Osmanh topraklarmda en dagruk ve en ok dilli bir cemaatti. spanya'dangelenle Sefarad denir ve Judeo-Espanyol (Ladino) konugurlardi. 18-19. yzyillarda Dogu ve Orta Avrupa'dan g edenler (Ashkenasi Yahudiler) Yidig diye bir dil konugurdu. mparatorlukta, Mezopotamya'da Aramca, sair magnk lkelerinde Arapa konuar Yahudiler vard1. Su millet brleri gibi bir merkezin silo rabti altm'

3 B.A., gayrimslim cemaat defterleri, Yahudive Karni defterferi,cilt 18, s. 38-42.

Yahudilikte de slmiyet daki bir cemaat degildi. ng gibi nihban sinift ve kilise yoktur. Zamania Osmanh politikasmm da tegvikiyle 19. yzyilda (bilhassa II. Abdlhamit devrinde hahambagi kaymakamt Moshe Halevy ve II. Meyrutiyet'te hahambagt Haim Nahum devri) stanbul'daki hahambaymmbr cemaatler zerindeki stnlgnn resmlegmesi saglandt Osmanh kanilaryasimn klasik devir kaylarmda bazi ahvalde Haristiyanlar iin tabiri kullaruldigi halde, Yahudiler iin bu deyim kullamlmaz, ve Yahudi taffesi' denir. Musevlerle Hiristiyanlar, zellikle I-fellen Rum-Ortodokslar arasmdaki mnferet malmdur. Her Pesah bayrammda Rumlar Yahudilerin aleyhinde, crm' sulamasiyla devlet ve mahkemeocuk kaarip katlettikleri Bbll bu gibi ettiklerinden; mracaat davamn' dinIenmemesiye ni fermanlarla tenbih etmigtit. Su gibi olaylar 19. yzyilda da grlm ve Bbil zellikle Yahudi cemaatini bu gibi Rum baslolarmdan korumak ve tagkinhklan yasaklantak durumunda kalnugttr.4 Osmanh sistemi iinde, dairumu degigik iki din zmre vardi. Drzler ve Yezdiler... slamulemasi bu iki zmreyi slammmetinin iinde saymak durumunda degildir. Mslmanlar bu iki zmreyi organik olarak cemaatin yesi diye greinemiglerdir. Ancak iki grubu millet olarak nitelemek de mmkn degildi. Yezidlerin slam itiksdi iinde grlme diklerine dair resm tutumu bazi belgelerde de grmek mmkndr. Mesela Kastamonu'da srgrtde olan bazi Yezidliderlerinin kendiferini ettirecelderine' dair syledikleri, 1892 tarihIi bir save agiretlerini daret tezkresinde grlyor.5Gene 1857 ve 1858 tarihlerine ait iki iradede; biri Sehrizor sancagt, digeri Bayezid sancagma Rusya'dan gelen YeIslm ile mgerref olmalarmdan' sz edilmektedir.6 zidlerin 'Seref-i Drzlerin kendi aralarmda teykilatlanmalan ve idar mal otoriteleetukku, bsk hahassa W61 tank 17 madhar emaat temas nuam deyle yrrlge giren ve 16 Eyll 1864'te yeniden dzenIenen 'Cebel-i Lbnan Nizamnamesi'ne gte, muhtar Cebel-i Lbnan idatesine cemaat temsili esasma gre katddaklar malmdur. Ancak hukuk ynnden Snn-Haneff fiklu ile nemli lde mutabik olduklan da malmdur. Su sahada bir mesele ve nizas akartmama yolu seitmigtir. Kaldi ki Drzler kura-i per'iyye ile askere de mesele ikarmadan almlyorlardi.7 phe yok ki Osmanh millet teykilatt alti asn aym yapi iinde geirmemigtir. Hassaten Tanzimat'tan sonra cemaatlerin her biri, laik unsurlarm da cemaat idatesine kat11matalebiyIe yavag yavag birer nizamname
'kefere' 'kefere 'katt 'abes 'ihtida

ns

1266/Haziran 1850. 4 B.A., I.M.V., No: 5129, 2 Saban 5 B.A., Y. A. Hus. 267-24, 7 Ca 1310. 6 B.A., LM.V., No: 17209, 7 Safer 1274; Irad. Meclis-i Mahsus, No: 895, 27 1274. 7 B.A., LD., No: 32712, 4 Safer 128-

Sevval

176

1karttirmig ve patrik ve ruhan kurullarm yamnda millet meclislerinin tegekkl safhasma girilmigtir. Bytece millet teekilati adeta bir ahsiyet-i hkmiye kazamyor; cemaatlerin vaktf, okul ve itima tesislerinin idaresi ve denetimi bu meclislerin eline geiyordu. Patrikhanelerin yetkileri azabyor, ruhban dryilaik unsurlarm idarede ve fikir liayatmda rol artiyordu. Bu gibi kurumlagmalar aslmda ulusuluk ve ayrihkihgi dogubu milran ve artiran sebepler miydi? Bir bakima evet, ama br yandan Bbll'nin kontrol da hareketlere kar ulusu ve egilim ve let meclisleri oynamiglardir. 19. mekanizmalan yzyilda Osolarak rol ynlendirme manh dnyasi ulusu akunlarm dig ve iteki patlamasma aakti. Millet iinde Osmanhet bir tegkilatmi Tanzimat devri yneticisi, cemaatlerin elit yetigtirmek ve bu organlan kullanarak gayrimslim cemaatleri ynetmek iin bir platform haline getirmigtir. 19. yzyilda Osmanh millet tegkilatmm yeniden dzenlenmesi; asrm etin partlan gz nne ahmrkompartunanlara dayanarak sa, dhiyane bir bulugtur. mparatorlugu 'kiliseler kanunu' ile vazgeiynetme sistemi, IL Megrutiyet yillarmda len ve bu hata sonucu millet gruplan arasmdaki gerilimin azalmasiyla ulusu hareket ve birlegmeleri artiran sonaIar dogurmuytur. Osmanh millet teykilati, Mslman topraklarmm kaybedildigi, yani Mslman tebaamn daful harbde yaama durumunda kaldigi bir dnemde, Avusturya, talya gibi devletlerle eski Osmanh tebaasimn bazi de simetrik bir model haklarnu korumak iin yapilan mzakerelerde olagmugtur denebilir. Daful harbde yagayan Mslmanlann hukuku ne olacakti, nasil bir teykilatlanma lazimd1? Endls'teki trajik rnekten beri tartigilan ama vuzuha az kavugan teorik ve hukuk bir mesele btn agirhg1yla ortadaydi. Osmanh hilafeti ise modern dnyamn, koloniyalist politikalan kargismda bu meseleyle yogun olarak karyi kargiya kalmigtir. 1908'de Bosna-Hersek'in Avusturya-Macaristan tarafmdan resbykeli Marki Pallavicini ile yamen ilhakmdan sonra stanbul'daki Bosna Mslmanlarnun reis-ul ulema's1 palan protokolde (tenkihname) ve ruhan dairenin ve evkafm Istanbul'da Makam-1 Megihat-u Islmitarafmdan yapalmasi, Trabye'ye bagh olmasi, tayin ve azillerin stanbul de benzer antlagmanm oraya tarafmdan ilhaki zerine lusgarb'm talya uygulanmasidir, modelin digta tatbiki gibi hkmler, bilinen bir zg) bir olay1dir. nizami (kendine generis tarihin sui Osmanh millet cemiyetinin Osmanh zgn kadar, tegkilatlanma zgnlg Ett bir idar koloniyalist Ne tegkilatlanmadtr. ortammda bir geligen itima kltl azmhk milletlerin durumuyla, ne de federatif yap1imparatorluklarda larla benzeptirilemez. Osmanh mirasuu devralan Ortagark lkelerindeki zmmlerin durumu da bununla ve Balkaniar'daki farkh din ve dilden baglantih degildir. Balkanlafda azmhk sorunu zlemeyen bir hukuksuziuk yumagidtr. Ortagark lkelerinde ise farkh din bazen aym dilden gruplar arasmdaki nyugma, bir politik uzlagma durumundadir. Zaman

zaman dengeler, politik geligmelerle altst olmaktadir Misr'da Kobtlarla Mslmanlar, Suriye ve Lbnan'daki gerilim ve atigmalar buna rnektir.

Osmanh millet nizanu belli bir cografyada yagayanlar kadar, dag1mk yerleyme biimi gsteren ve bazen aralarmda dil vahdeti olmayan (Musevler gibi) gruplarm da imparatorlugun mr boyunca kltrel degilse de din kimliklerini korumasuu saglamigtir. Hatta o kadar ki bu sistem sayesinde, din kompartimanm iinde geigme ve kimlik zmsemeleri olmugtur. Bazi Bulgarlar Ye Haristiyan Arnavutlar Hellenlegmig, aym gekilde Anadolu'nun Karamanh denen Trk asilh Trke konugan Ortodoks Hiristiyanlari tarihlerini Hellen olarak kapamak zorunda kalm1ptir. Ayni gekilde Mslman olan bazz unsurlar da, dilleri farkh olsa da, Trk kimligini benimsemig veya buna bitigmigtir (Pomaklar gibi). Btn bu kltrel cografya ve tarih henz sarih sonular getiren bir tetkik ve bilginin digmdadir. Millet sistemi, bazi Avrupa tipi milliyetilige temel olamaz. Bati tipi milliyetilik bu sistemle atigarak ve onun silinmesiyle gelebilmigtir. Bizatihi millet sznn (nation) ve milliyetilik gibi terimlerin tercmesi olamayacagi a1ktir. Terim uyug(nationalisme) mazhgi, tarih ynden uyugmazhgi da aksettirmektedir. Buna ragmen tarih tecrbe, millet sisteminin yeni milliyetiligin biimleniinde de zellikle Mslman havimler arasmda yeni bir kaynaptmci kimlik oluyturulmasma yanhmci oldugunu gsteriyor. Su eligik geligme, belirttigimiz gibi bu kavimlerin tarihi btn hadiseli safhalariyla birlikte yaamalarmdan ileri gelmektedir.

177

178

Ortodoks Kilisesi'

en renkli ve kalabahk listeye sahipsuurlan iinde dahi, dnyada pek az lkede rastlati. Trkiye, bugnk nacak din bir eyitlilik gsterir. Bu, Hiristiyanhk aasindan zellikle by-

dinler bakunmdan mparatorluk,

ledir. 1kemizde var olan btn kiliseleri (yanicematleri) saymaya kalkarsam, iki elin parmaklan yetmez. Eu bir mbalga degil, isterseniz sayahm; Rum Ortodoks Kilisesi, Ermeni Gregoryen, Ermeni-Katolik, Ermeni-Protestan, Sryani Kadim dedigimiz Sryan Ortodoks, Sryani Katolik, Kaldan eski kilisesi ve Kaldan Katolik, Nastur Kilisesi (bizde u sira hemen hemen hi yesi kalmadi ve Nasturlik de bir ara patriklige aynlmigt1). Cumburiyet devrinde ortaya ikanbir niza dolayisiyIa Trk-Ortodoks kilisesinin ortaya ikipi... Grdgnz gibi iki el bitti. Kiliseler bitmedi. Bu saydiklarm, stelik bu topraklarda dogan ve geligen veya nemli merkezleri burada olan kiliselerdi. Roma-Katolik, Anglikan, Protestan gibi Avrupa kkenli kiliselerin Trkiye'de kk de olsa bulunan cematlerini saymaya kalksak, iki elin parmaklari da yetmez.

Yine aym gey Mseviler iin sz konusudur. Hem bildigimiz Talmud (Tevrat) -Torah gelenegini izleyen Msevler, hem de Karam dedigimiz, ayn ve gelenekleri, dulan itibariyle onlardan farkh uygulamalan olan Msevlervardir (sayllari epey azalmakla birlikte Karaim cematinin stanbul Hasky'de eski bir kinisalan lsinagogdemezler] da vardir. yzde doksan dokuzu oktekrarlanan bir sz de, Mslman' szdr. Mezheb, akde, ibdet biimleri itibariyle renklilik ve blmlenme Mslmanlar iin de sz konusudur. Yani, Trkiye ashnda sayilmayacak kadar ok din cematin lkesidir. Bu dinler buna ragmen aym akdeye; Hazreti ibrqim'ingretisine, tek Tanr1'ya, aym inan sistemine dayamr. Yani Budizm, Konfyanizm vs. gibi ayn din kltrel evreler sz konusu degildir. Ama sayalamayacak kadar blmlenmig, byk dinin paralarrun oguna Trkiye'de rastlamr. Bu kadar egitlilik nerede olabilir? Amerika'da olur, ama orasi gmen 1kesidir, burasi ise dinlerin otokton topragidir. Tm bunlara ragmen, Trkiye'de insanlar dinleri tammaz1ar ve merak etmez1er. rnegin, stan'memleketimizin

'86-87

Sylegilexi', Mlkiyeliler Birligi, Ankara argamba

1987, s. 129-141,

bul'da dogar, yagar, lrler, ama bir kilisenin iine girip de, burada pazar yini nas11 yapihyor, burlarm inanct nedir, dualan nedir, bayram gnleri nedir, inanlan nasil atklamr diye merak etmezler. Hiristiyanlar da Mslmanhgi tammazlar. Kisacasi, kapalt kompartimanlar halinde yagayan bir toplumduk ve halen yle bir toplumuz. Sokaktaki insandan vazgetik, okumug-yaznuglarm da bu konudaki bilgisizlik ve ilgisizlikleri, brokrasiye de yansimaktadir. Din klturne kargi ilgi ve bilgilenme olayi bizim toplumumuzun yelerine gerekten uzaktir Dinle ilgili, laik bir tutum, merak ve hogg-r cidd bilgiyle temellenmig degildir. Dinin sz buna ragmen ok ediliyor, eksik bilgilere gre tarih yorumlamyor. Ortodoks kilisesi ve inanci da bu bilgisizlik havasmm digmda kalmig degildir. Ortodoks kilisesi asUnda Trkiye topraklarmda, orta aglarda yeeren, geligen bir messesedir ve elan bu dinin mhim merkezlerinden biri. ve birincisi stanbul'dadir. Bunun zerinde de ok tartigma yapihyor. Mesel, biz laikligi iln ettik, 1924'te de halifeyi attik, Patrikhane'yi niye tutuyoraz diyorlar. Bunu diyenler, hem sadece belli bir grg sahibi degil; birincilerin tam tersi, politik grg ve dunya grg sahibi olanlar da ayru geyi syleyebiliyor. Bilmiyorlar ki, hilfetle, patriklik aym gey degildir. Hilfet bir messesedir her geyden evvel siyas erk sahibi olmave bu messesenin gerekir. Yani, MslmanIarm halifesi olan kimsenin, imam olmasi, si Mslman cematinin, daru'l- slm'myneticisi olmasi gerekir. Byle bir vasfi yoksa, zaten onun artik halifeligi de sz konusu degildir. Dolay1siyla, 1922 ila 1924 arasmdaki hilfet bu anlamda temelsiz bir messesedir. Tarihte hafenin ynetici olmadig1, kukla gibi bir bagka yneticinin yanmda durdugu durumlar vardir. Nitekim; Mogollar zamanmda, Seluklular zamanmda Bagdad halifesi bu curumdaydt. Memlk zamamnda Misifda Abbas halfesinin durumu budur. Ama hi olmazsa titler olarak ona bir yneticilik vasfiveriliyordu. Hilfet bunun gibi bir yey olmug bizde.de kisa bir sre. Meclis ve cumhuriyet rejiminin yamnda gsz bir kurum olarak yayamig. Ama hilfet aslmda, yneticilik olmadigi anda bitmigtir..Ynetici olmadtgi zaman, hilfet denilen messesenin byle bir uhrev, ruhan bir makam gibi devami sz konusu degildir. Halbuki patriklik iin durum byle degildir. Patrik dnyev makamdan aynlarak her zaman var olabilir ve yle de olmuytur. Bir diger yanhp da, Patrikhane'y dnyadaki btn Ortodokslarm Roma'st gibi, Papahk gibi dgnmektir. Bu hata ok yapihyor. Hatt rahmetli Avctoglu' bile bir makalesinde, Feneideki patrikhane iin, "Yz yirmi milyon Ortodoksun bap," diyor ki, hele makaleyi yazdigi tarihte hi geerli bir rakam degildi. Herhalde Rusya, Bulgaristan, Yunanistan vs. hesaplanarak, yz yirmi milyon nfus ortaya konuluyor ve Fener de
*

179

D. Avcioglu, "Patrikhane sorunu", YeniGazete,5.3.1970, s. 2.

180

onun bagi sayihyor. Halbuki, Ortodoksluk iin byle bir vahdet, byle bir byk kitle olma dunimu hibir zaman sz konusu degildir. Biraz sonra konuya girdigimizde grecegiz ki, Katoliklikle Ortodoksi arasmda byk fark vardir. Hem kilisenin birligi bakmundan (yani vahdet), hem dayandiklan kltr ortam1 bakmundan, hem itikad bakunmdan ok farkhdir Biri birisine epitleptirilemez ve patrikin durumu ile papamn durumu arasmda, gerek iki kilisenin ruhan hiyerargisi, dnyev kuvvetIerle iligkisi ve gekse i idarelerinde dnyev kurumlann temsili bakimmdan ok byk aynhklar vardir. Evvelen; Ortodokske1nesiyanligdegildir, fakat tam dogru da degifdir. Ortodoks hepinizin bildigi gibi, sapmaz, dogru inanh adam demekYani siz bu dinde olan birisine, "Siz Ortotit. En bit vasanandirmadu. doks musunuz?" dediginizde, tab ki, hay1r demez, "Evet ben Ortodoksum," der. Ama patrikligin adi Ortodoks patrikligi degildir; belki grmgsnzdr, Kilise btn dnyakmenikPatriyark'tir (niversal). ya hkmettigi iddiasmdadir. Tabi bu iddia gerekle bagdagmamaktadir Dnyada 16. yzyilda tutunan Protestantizmi gz nnde tutmazsak, Katolik ve Ortodoks kilisesi niye ayndir? Niin bir Katolisizm vardir? Niye bir Ortodoksi vardir? Bu aralanndaki ayrrhk ne zaman ortaya ikmigtir? Tarihe baktigmiz zaman, aslmda Roma'daki Papa ile, istanbul'daki devrinde bagladigru grrPatrik'in attymasom apagi yukan Sarlman devrinin de, Bizans'ta, Makedonya slalesi dedigimiz snz. Sarlman bir Rnesans dnemine; yani Bizans'm yeniden kuvvetlendigi, Arablara 7-8. yzydlarda kaptirdigt bazi topraklari yeniden aldigi, byk bir diplomatik beceri ve propagandayla pagan, yani oktannh Slavlan I-1ristiyanlagtirdigi, Bizans'm medeniyetinin, hukuk sisteminin, isminin yeniden partadigi bir dneme rastladignu grrz. Yani, ashnda Sarlman'm vrisleri ile Makedonya slalesinin ynettigi Dogu Roma arasmda bir unvan ve iktidar patlamasi sz konusudur. Bu dnemde Batihlarm, yani arlman ekolnn ve Roma'daki papahm ileri srdg bir gereke; toplanan bir konsln ikonaklastlari, yani putkiranlan dstanbul'da detmesi sirasmda, ortaya ikan teolojik yorumlardir, IIL Leo'nun 726'da topladigt konsL Halefi V Konstantin bu kararlan uygulatti ve 754'te Yahya da (Joannis topladigt konslde ikona tapinanlan nl aziz Sanb imascenus) dahil olmak zere afaroz ettirdi. konaklast hareket 8. asirda, zellikle Anadolu'da ve Suriye'deki Hiristiyan ahlnin; aziz tasvirleri ve sa tasvirlerini ve hele bunlann aziz1erle aynleptirilmesini dinsizlik, zmdikhk olarak nitelemesidir. Asimda sorun o kadar kolay degiL konlan yapan ve satan manastirlarm da bunu satamayacagmi, bu iglemin kfr oldugunu, ruhban smifmm birtakim topraklan da elde tutmasmm mmkn olmadigmi syleyerek isyan ikarmalaridir. Anadolu kangmigtir o devirde. Bizans Trakyasi ise, bu grg ve harekete karyiydi.

(putkmNihayet asrm sonunda Bizans, karar vermigtir: konaklastisizm cihk) kfirliktir diye ve bu hareket bastirlnugttr. 787'de Imparatorie Irene'nin znik'te toplattigt bir konsl karanyla. Oysa Batt Kilisesi {Roma) kendi yle pek ikon seven bibu konsln karanm mddediyor. Sarlman ri degildir ama, ashnda bugn hepimiz biliyoruz ki, Katolik kilisesi iinde putlann, tasvirlerin birtakun aziz kahntdannm (relique)kudsiyyeti vardir. Demek ki, bu bir sebeb olamaz. Sonra IX. asrm ortasmda 850'lerde, Roma'daki Papa I. Nicolas ile stanbul'daki Patrik Photios (St. Photios denir, Ortodoks kilisesinin azizlerindendir) arasmda bir din tartigma ve karghkh aforozlayma sz konusudur. Ruhban I. Nicolas'm ileri srdg gemkeler dogrudan dogruya, Ortodokslarm Roma'mn stnlgn tammamalandar. Yani, Roma'daki ruhbary Aziz Peter'in ve Aziz Paul'un Roma'da armtha gerildigini, dolayisiyla Roma'daki papamn onlarm vekili olarak kudsiyyet ve ncelik kazandigru sylyor. Papa devamla, "Patrik bu vek1etimizi tammiruhbant yor, dolayistyla kiliseye ve Hiristiyanhga kargi ilahyor, Bizans kfr iindedir," diyor, St. Photios ise diyor ki: "Hayir biz papay1 tamnz, hatt saygt da gsteririz, ona ruhban arasmda birincilik de tamriz. Fakat papanin bizim zerimizde ruhan ve uhrev bir stun1g olamaz."

181

Ashnda St. Photios, devrinin tanman bir hmanistidir, yani YunanLatin gelenegini bilen, kilise doktrini zerinde etkili fikir ve yazilan olan bir rahibdir ve sonradan azizlik mertebesine akarilmigtir. Fakat baIaortalarmda 1054'te yan kavga kesintilerle srmgtr. Nihayet 11. astm yollamqtir ve Kardinal Roma'daki papa, Kaniinal Humbert'i stanbul'a Humbert, dogrudan dogruya bir aforoz fermamm papa adina, Ayasofya'mn mihrabma birkip akmigtir; yani Bizans ruhbamyla konugmaBizans da tabi kargi vaziyet almigttr. Bylemiettr bile. Bunun uzerine likle iki kilise birbirierini dinsizlikle, kfrfe itham ederek, aforoz etmig oluyorlar. Ama btn bu olaylara ragmen, kavga genig halk kitlelerine yayilmig degildi ve ashnda iki kilisenin iligkileri devam edegelmigtir zaman zaman. Hatta biliyorsunuz, 13, 14 ve 15. asirlarda iki kiliseyi birleytirme abalari da vardar. As21OrtdokslarlaKatoliklerin birbirleriyle kan dgmam olmalari, genig kit1elere nefretin yayalmasibildigimiz gibi, 1204 Hah Seferi'nden souradir. 1054'teki aforoz vakasinm nedeni ise; o zaticaret yapmak iin Bizans'ta koloniler kurmaman Katolik italyanlarm lari, hatt stanbul'daGalata'ya yerlegip, beraberlerinde rahibleriyle Katolik tipi bir ibadet ve liturjiyi getirmeleridir. Su olay Patriklik'in hoguayinleri yasak edip kiliseleri kapatti. na gitmedi ve o kiliselerdeki o tip 1204'te stanbul'u adamakilh talan edip, Hahlar Sebeb budur. Fakat ahlyi kihtan geirince,bundan sonra iki dnya, iki millet arasmda derin bir nefret bagladi. Ortodokslar kendilerini o kadar ay1rdi ki, Katolik

182

olanlara komnyon ekmegi vermezlerdi. Oysa, herhangi bir Katolik kilisesine kim giderse gitsin, rahibin nne ktg zaman komnyon verilir, dinini mezhebinisormazlar. Ama Ortodokslar, Ortodoks olarak vafedilmemiglere vermezler. Bu det sa'nm tiz bu dnemden kalma, ifadesidir. mmetinden saymiyoruz' bir grgnn ki din grup arasmdaki nefretin nedenleri derindir. Bir kere papanm stnlg meselesi vardir, bu hi degigmemigtir. 12. asirda zmit, yani Nikomedya piskoposu olan Niketas'm yazdigi bir denemeye baktL 1W1Z zaman, "Roma'daki papa kim oluyor da, kendisinde ulhiyyet grp bizim stmze akiyor? O bizierin kardegi degil de, efendisi oluyor ve bizleri kle olarak gryor," gibi bir ana fikir vardir. 1846 yilmda Rus dgunr, Slavyanofillerden ve kilisenin nemli teologlanndan Aleksis Chomiakov'un bir ingilizeyazdigi mektuba bakarsak, gene aym fikirleri grrz; "Btn Katolikler cryptopapistta yani Tanri'nm kullart degil,Roma'daki kepige kulluk etmektedir ve bunlar hangi hakla Hiristiyan cmiasi ve Tanri'nm insanlari zerinde bir stnlk kuruyorlar?" Churchs, s. 950; T. diye sormaktadir (W. J. Birkbeck, Russia and 1964 s. 255-257). Ware, the Orthodox Church, Harntondsvvorth Demek ki, iki cmia arasmdaki asil mesele, papanm ulhiyyet iddimukaddes', asi ve stn1gdr. Papaya hitap edildiginde; kudsiyetpenhileri' gibi deyimler kullamhr Bunu kabul etmiyor Ortodoks kilisesi. nk Ortodoks kilisesine gre, tane derece vardir ruhban arasmda; bildiginiz (asket) keyi, sonra papaz, yani cemati aydmlatan, ibadeti yaptiran ve nihayet piskopos. Piskoposun rahan bir vasfx vardir ve rahiblerin stnde bir yneticidir. Patrik ise, ilah bir makara degildir; piskoposlardan bir tanesinin bir idareci-koordinatr olmasidir. Yani Ortodoks kilisesinde aslmda ulhiyyet kesp etmig tek bir yksek ruhan yoktur Halbuki Roma Hele papaya bu ulhiyyet verilmektedir. 19. yzy11da papanm yamlmazhgt da kabul edilmigtir ve hkmleri tartigilmaz olmugtur. Ortodoks kilisesinde piskoposlar (metropolit) bekr olmak zorundadir Papazlar evlenebilir. Katolik kilisesi ruhbam ise, toptan bekrdir ve rahib olmayan manastir yeleri dahi evlenemezler. Tabi ikinci nemli sorun kltr ve dil meselesidir. Yani talya'da merkezlegen, Latin diline ve kltrne dayanan ve o iklimin havasiyla yegemn bir din; Dogu Akdeniz iin yabancidir. Yani, Dogu kilisesiher zaman iin Yunancayi kullanmaktadir veya Sryanler gibi Aramcayi, l dillerden birini kullanmaktadir. Dil farki nemlidir. Geri Bizans'ta Iustinianus devrinde Latince stn bir dildir, lustinianus, hatt (Institutiones) denen
'seni

Englsh
, 'eb-i

'zat-1

-kilisesinde

Petros A. Botsis, 'Was ist OrtGnmzde Yunan kilisesinin ilahiyaruarmdan hodoxie' baghkh (Athen s.d.) polemik risalesinde papanm St. Petrus'un vekili ve en st ulhiyyet keep eden rahib aldugu tezini aym gekilde reddediyor (s. 15-22).

Roma hukukunun teorik blmn Latince tertib ettirmi.ti. Kanunlan Yunanca derlettigiiin ok zgndr, Maamafih bu Latin etkisi abuk silinmigtir. 8. asirda mesel, mparator III. Mikhael'in nazarmda; Latince, Iskitlerin konugtugu bir barbar dilidir. Yine ll, asrm ok lim ve ok fzil ve ok derin yazan bir bagka Bizanshsi Psellus ise Latince bildigini de iddia ediyor, ancak Cicero ile Caesar'i birbirine kanyttracak kadar bu dnyanm kltrnden habersizdir. Dolayisiyla Latin diliyle ibdet eden, Latince yazan, btn dogmalaLatince tartigan bir dnya; Dogu kilisesi iin ok uzaktt. nsanlann ri arasmda diyalog kuracak ortak bir ara olmaymca, ayrihk da kauulmazdir.

183

Sonra kugkusuz siyas nfuz sz konusudur. 9. asrm baymda garlman Imparatorlugu ortaya iknug Bati Avrupa'da; Dogu'da da Bizans var. Bunlar artik iki ayn kuvvetti ve maruz kaldiklan tehlike aym degildi. Bizans Arablarla mcadele halindeydi. Sarlman ise, tam tersine, Arablarla iyi geinmekteydi. Bunlarm misyoner faaliyetleri de birbirleriyle atigmaktaydt. Papahk Bulgarlan ve Ruslan kendine baglama abasindaydi. Bizans da aym geyin pegindeydi ve bagardt. Pagan dnya zerindeki nfuz mcadelesi bagka kavgalar da kamilmaz kildi. Tabi btn bu dern kavgamn da filozofik, dogmatik bir grnm vardi ki, diye ifade edilebilir. Ortodoksi ve Katolisizmin gnmzde dahi birleymesi sz konusu oldugunda bu terim ortaya iktyor. Bu 8. asirdan beri byk tarhyma konusudur. nk anlamma gelir. Aslinda tam tartigilacakbir gey de degil, gayet basit bir olay. Daha ziyade dedigim gibi, iki kilisenin artik oktan paralanmihgma hizmet eden bir deyim. Ekanm-i selse (trinite),Baba, Ogul, Ruhu'l-Kuds' ifade eder. Katolik ve Ortodoks herkes iin bu aym geydir. Fakat Ortodokslar iin Ogul, Baba'nm ulhiyyetini alan onun bir parasi olarak vardir. Katolik kilisesi ise Baba'dan ve Ogul'dan (jloque) sz ettigi iin; bu terim yznden Ortodokslatca Tann'ya ortak kogmak, Tann'yi ikiye epitlemekle, kfrle sulamyor. Geri bu filioque'nin de sadece bir yanhy tercme ile ortaya aktigi syleniyor. 5. yzyildaki konsl kararlaruun Yunaricadan Latinceye yanhy tercmesi olmahynug. Hlsa kib kirk yaran ve niteligi karanhk bu teolog kavgast, ki kilisenin dogma aynhgi gibi grunyor, Hlsa sorunu, iki kilise arasmda atima kadar, birlegme de sz konusu olunca ortaya ikmahtadir. Btn bu grnmn ve aynmm digmda; Katolik kilisesi byk bir dnyev kuyvettir. Roma'daki papanm yanmda en gl rahib-kardinal olan bir devlet sekreteri vardir. Aym zamanda digigleri bakamdir. Vatikan'm her yerdeki temsilciliklerinigryoruz. Bunlara deapostolicus' denir. Bir yerde kordiplomatigin bagmda gil, yer ahrlar. Btn dnyada yatinmlan olan, bankalan ve btn dnyada emlki olan, hayir kurumlan, pmpaganda misyonlan, saghk kurumlan
'filioque' 'filioque' 'odla' 'filioque' 'ambassadeur' 'nuncius

184

insanlar bagh. Conclau (Kardinal Meclisi) toplandiginda Afrika zencisinden, Hintli kardinalden, inli ve JapondanGney Afrikahya, Amerikahya kadar, hepsi oradadir ve bu bir btn dnyadir aslmda. Buradaki hiyerari belirlidir. Bu hiyerarginin iinde insanlarm dereceleri belirlidir ve bu btn kalabahgmyaptigt her i; Vatikan'm denetimindedir. Ka kurug ahrlar? Ka kurug sarf ederler? Nerede ne ige yatirim yaparlar? Nasil hayir yaparlar? Burdann hepsi Vatikan'm bilgisi dahilindedir ve btn dnyada muazzam bir misyon tekilts vardir. Bu da Vatikan'm bilgisi ve ynetimi altindadir. 15-16. asirdan beri btn dnyanm dillerini grenen ilk byk filologlar Katolik rahibleridir; nereye hangi dili bilen adam yetigtirilecek, bu plnlanu. Mesel, Paris civarmda Manse'da bir Benedicten manastin vardir. indekiher bir rahib birinc smif filologdur; nadir Kafkas dillerinden, inceye kadar bilen insanlardir. Katolisizmde bir zerk yapi var gibi grnr. Yamlticidir, Bakarsak Afrika'daki kilisede yerel detlerin, tamtam almak gibi, yerel eski pagan detlerin gya yne sokuldugunu gryorsunuz. Ama hibir gekilde o bir muhtriyeti ifade etmez; itikatta ve duada, her gey Vatikan'm bilgisi, msaadesi, anlayigi nisbetinde olmaktadir. Dpnn ki, II. Dnediliyorya Savagt sonrasma kadar, bu kilisede, her yerde Latince ibdet ister Bavyera'da, ister spanya'dabir kiliseye gidildu; ister ganghay'da, sin, (Latince) aym dilden ibdet ediliyordu. Ancak 1960'larda mill dilleKatolikleriydi.Yani Ermeni-Kare msaade ettiler. stisnasibunun, Sark tolik, Sryari-Katolik, Marun, Kobt-Katolik gibi daha ok Osmanh mparatorlugu'ndaki Katolik kiliseleri ile Roma'daki papa, kendi dillerini kullanma konusunda daha evvelden anlagm19t1.Onlar kendi dillerinde ibdet ederlerdi; begendikleri adami da patrik o1arak Roma'nm tasdikine sunarlardt; orasi da tasdik ederdi. Ama bunun digmda Roma her geyi kontrol ederdi, halen de yledir. Gya mill dillerle ibdet ediliyor ve yerel din nderlere itimat ve saygi gsteriliyor; hibir zaman Cracovv Bagpiskoposluguna bir italyan tayin edilmiyor; byle bir gey sz konusu degil, ama gene her gey o dnyamn iindedir ve bu monolitik byk bir messesedir. JIalbuki Ortodoks kilisesi iin byle bir renklilik ve g sz konusu degildir. Ortodoksinin yayildigi alanlarda grecegiz ki, idar ynden de, itikat ynnden de, dil ynnden de, hiyerargi ynnden de ok byk farkhhklar vardar Bugunk Ortodoks kilisesinde belki bir tek standart unsur vardir; bir tek renk var<iir; o da Hellenizmdir. Yani bu kilisenin, bu itikata sahip olanlarm bir blinnde Yunanhhk ve Yunan dili hkimdir. Bu bir gerektir. Grngte Ortodoks kilisesi dnyev iktidarla, siyasetle Katoliklerden daha fazla ugrapiyor gibidir. Grngte diyorum; Katolikler siyasetle daha az ugragnuyorlar, ama onu rtyorlar, daha kozmovs olan bir

tegkilttir Vatikan. Kiliseye

renk

nk

polit bir grnmleri

vardir. Halbuki Ortodokside bir Hellenizm, bir Hellen ulusulugu, Hellen rengi sz konusudur. Nitekim Kuds Katolik 185

Grek (daha dogrusu Arab Katolik) kilisesi bagpiskoposu Luffi Iaham, Rum-Ortodoks kilisesinin tamamen Hellenlegen ve Hellenlerden bagka kimsenin patrik ve din adami olamadigi, oysa asil mminlerin Filistinli Arablar oldugundan gikyet eder (Hoffnung auf eine Oekumene in Jerusalem, Luthe Verlag, Kln 1985, s. 10). Herhangibir Ortodoks din adamma rastladignuz zaman; isterse dajdaki manastirm basit bir kepigi olsun, isterse bir metropolit olsun, biraz konugtugunuz zaman, Katolikleri; kryptopopist, yalanct, paparun zayif imanh mensuplan olarak itham eder. Dahasi var; "Btn bu Hiristiyanhktaki blnmeler, bu samahklar, Amerika'da ikan mezhebler, bu Yegibi manasizhklar, Katolisismin gnaludir, blnme bu hova Sahitleri Katolikliklebaglamigiar ve devam etmektedir, sebebi Katolisizmdir," der. "Ortodoksluk ise, hibir zaman blnmeyen, gl tek kilisedir, itikattir," der. Fakat tabi bu ashnda Ortodoksi iin hi dogru olmayan bir grgtr.

Bir kere itikat ynnden alahm, Hiristiyanhm ilk byk konsl (Nicea) Iznik'tetoplandi (325yih). Orada bir blnme baglamigtir. Rahib Arius ikungtir; Arius'un fikirleri ve ilhi teslis zerindeki ok maddeci grgleri kabul edilmemigtir ve aforoz edilmigtir ve Arianizm bylece Kuzey'deki barbar kabileler arasma itilmigtir. pat431'de Efes Konsl'nde, Nasturlerle henz degil ama, stanbul 451'de arasmda ikmigtir. olantar kavga kargi ile, akidesine riki Nestorios
.

patrikleri, sa'dakiulhiyyetKhalkedon'da ise, Antakya ve skenderiye ikisinin bir oldugunu ileri le, Tann'daki ulhiyyetin aynlamayacagim, srmglerdir; yani grnen Isa dpedz Tann'mn kendisidir. Bu grg kilisesikabul ettive inanel o zamanki Ermenistan kilisesi ve skenderiye tutunmuytur. Bu aynhktan, bildigiiin, konsln reddetmesine ragmen Kabt kili ginizgibi, Ermeni43mgoryen ve Misn'daki Kobt kilisesi (veya iin kullamhyor, ingeneler diyoruz) sesi, bizdeki Kibt kelimesi yanhp Misn'daki Hiristiyanladillerinde ortaya iknugtir. Kibtiler ashnda Sark rahip, bir YuOrtodoks bugnk bir bunlara rm nemli bir ktsnudir ve bakar. Hem kilimonophysist diye rahip kmseyerek nanh veya Rus diye admonofizism arasmda halk bu hem de senin resm doktrininde, vardir. bir yabancilagma kiliselere kargi monofizist Iandmlan inanca ve OrErmeni-Gregoryenin, Rum itibariyle detleri tegkiltlan, Yani kilise todoksun, Misir Kobtlarmin arasmda bir yakmhk var gibi grnyorsa da bir ayrihk ve aralannda didigme de vardir. Sonra Misir Kobtlarmdan da; Habegistan Kobt kilisesi aynldi ve Habey kilisesi 1960'tan beri mstakildir. Birbirleri ile de anlagmazhk iindedirler. Mesel Kuds'teki mukaddes yerleri nasil paylaacaklarmi bilemiyorlar. Araya srail'i koyuyorlar. srail,hem Habeglerie lyi, hem Misn'la iyi gimdi; o da ne yapaca-

186

nin damina manastir kurmug Habegler. Sonra tabi Sryan dedigimiz kilisenin aynhga sz konusudur ve nihayet 431 Efes Konsl'nden beri Nasturler de, yine sa'mn ulhiyyet-i selsedeki yerine ynelik bir mnakagayla stanbul patrikinden aynlmiglardi. 451'de Bizans'tan ayrilan monofizist kiliseleriise, bu adla degil, anti Khalkedon diye adlandirmak

gimbilemiyor

iinde yer alamaymca byk kilisenin. Kamame kilisesi-

gerekir.
Demek ki; Ortodoks kilisesi itikat bakunmdan bir birlik iinde degil ok evvel blnmelere ugramig bir kilisedir. kincisi, bu kilise dogrudan dogruya dil ve hiyerargi bakirmndan blnmgtr. Bugn dnyadaki Ortodoks kilisesinin durumuna baktigtruz zaman bunu grrz. Simdinormal olarak Hiristiyanhkta bagmdan beri beg tane patrik vardir. Patrik dedigimiz, aslmda yalruz blge piskoposlan arasmda nde gelenleridir. Bunlar Roma, Istanbul, Antakya, Kuds ve Iskenderiye patrikleridir. Roma dedigim gibi bu be patrik iinde protokolde nde geleniydi. mparatorIustinianus da bunu byle tamrdt o zaman. brleri de yine byk patriklerdi. Bu en byk beg piskoposun iinde stanbulhari, diyani Roma, Antakya, Kuds ve skenderiye, Hiristiyanhgm negerleri; yet ettigi, St. Paul'un ve St Pierre'in kiliseler kurdugu, ilk cematleri olugturdugu, apostolik piskoposluldardir; yani havarilere ait episkopal makamlardir. Bunlarm iinde sadece stanbuYun bu vasfi yoktur. nk, stanbulbildiginiz gibi, Huistiyanhm ilk dnemlerinde kilise kurulan, St. Paul'un veya St. Pierre'in gelip cemat kurup, vaaz verip, ahliyiiniana davet ettikleri bir yer degildir. Su ok ilgintir. Yani Ankara'nm mesel mukaddes bir yer olmasi mmkn; nk St. Paul bu blgede Galatyahlara hitaben vaaz verdi ve Yeni Ahid'in, yani ncil'inbir blmnde, Galatyahlara Mektop diye bir epistula yer aldi. Su bakundan Ankara'ya da ugramt; olabilir. Du blge Hiristiyanhk akaidinin, inanctedildigi blmlerden, yerlerden biridir. Korinth byledir, Sel- nm vaaz nik byledir, Efes byledir, Antakya byledir; ama stanbuliin bu sz konusu degildir. Istanbul dogrudan dogruya Konstantin devrinde, Byk Roma mparatorlugu'nunve artik Hiristiyanligm resmen tanmdigi ve Theodosius'tan beri de resmen din oldugu, bir imparatorlugun bagkenti oldugu iin oradaki piskoposa da patriklik izfe edilmiytir. Eu patriklerin iinde, Roma kilisesi nce geliyor, bir tr inter pares.' Roma ayrildigma gre, bugn geride drt tane patrik var. Ortodoks kilisesi de bu esasa gre blnmgtr. Antakya Patrikligi sz konusudur, Kuds Patrikligi sz konusudur, stanbulPatrikligi sz konusudur, drdnc skenderiye.Fakat bu skenderiye'deki patriklik, biraz nce szn ettigim Kobt kilisesi degildir. Kobtluga, yani monofisizme
ve Katolisizmle Protestanizmden
'primus

gemeyen, Grek-Ortodoks inanca sadik kalan, Misu'daki ok az say1daki Yunanca konu.gatunbagh oldugu bir patrikhanedir; elan vard2r Bir zanianlar Iskenderiye en kalabahk Hellen gehriydi. Simdi nfuslan ok azaldi. Demek ki, bu drt patriklik vardir. Bunlar birbirinden mstakildir grngte. Ashnda iligkilerine Ortodoks inancm ve Hellenliligin getirdigibir bag egemendir. Du drt patrikligin daireleri bellidir. Antakya, agagiyukari.bugnk btn Suriye-Lbnan ve Antakya ve Hiristiyanlann bulundugu Kilikya ve yukan Mezopotamya'yi kapsiyor. Iskenderiye Patrikligi ise, gya btn Afrika'y1ieriyor. Kuds Filistin'le ilgilidir, sabatisiyla simrh bir dairedir ve isdece Filistin, yani srail ve rdn'n tanbul Patrikligi dedigimiz zaman da gya dnyamn diger blgeleri zerindeki bir ruhan rgt sz konusudur. Tabi bu geeig alan iin ya' deyimini kullanmak gerekir. Fakat bu patrikliklerin digmda, autocephai dedigimiz zerk kiliseler vardir. Bunlar Kibns, Yunanistan, Bulgaristan, Romanya, ekya, Polonya, Rusya, Rusya'nm iinde Grcistan Sina kiliseleridir. Sina dedigimiz ve yer, bir cograf mekn degildir; sadece dagm etegindeki St. Catherine manastmdr. Bu ayri bir cumhuriyet gihidir ve autocephat bit kilisedir. Butlann r.etinde dusmak gerekit. Byk patriklikten, stanbul'daki patriklikten Yunariistan kopmugYunan ayaklanmasmdan hemen tur. nk sonra, bu kilise bir kere milli simrlan itibariyle ve Ortodoksinin tek hr blgesi olarak ayrihmytir. Bulgaristan ise, hepinizin bildigi gibi, 1840'larda akan bir mcadele ile 1870'te aynldi. Hatt, birtakun Bulgarlar, artik bu Fener Patrikhanesi'nin zulmnden kurtulahm diye, Katolik olmaya kalkmiglardir. Osmanh hkmeti l870'te Bulgar kilisesinizerk bir kilise, eksarhhk olarak tarumigtir. Fener ise, bu zerkligi tammanugtir. Ancak II. Dnya Sava1'ndan sonra, Fener, Bulgar kilisesinin autocephal oldugunu ltfen tammigttr. Aym.gey, Bulgarlardan biraz evve1Romanya kilisesi iin sz konusudur. ve Polonya'daki Ortodokslarm ise, bizim Osmank Hkmeti ile ekya Fener Patrikhanesi ile bir ilgisi yoktur; onlar dogrudan dogruya veya Rusya kilisesi kargismda, autocephaldirler. Finlandiya Ortodokslart ise, yakm zamanda dogrudan stanbul'abagland11ar. Karelya ise elan Moskova'mn sahasmdadir.
'g-

187

Osmanh hkimiyeti dolayisiyla daha nce kazandigt bBdiginiz nk

(3. kumenik

Konsil'de) autocephalie perinlenen Roma Ortodoks kilisesiise Kibns'tir. Osmanh hkmeti oradaki
gibi,Xibns'tal<i cematin dnyev yneticisi olarak da episkoposu tamnuptir; o hem ruhan liderdi,

Suyakmlarda Estonya'daki kk Ortodoks cemat byk grltyle Moskova Patrikligi'nden kopup Feneste biat etti. Bu olay da Moskova ve Fener'in arasun
att.

188

hem vergileri toplardi, hem idar igiere bakardi ve Demosgerentos denilen halk prasmm bagkamydi. Bu Osmanhlar ile gelen bir zerkliktir ve o yzden de Kibns adasmda biz.ekildikten sonra da, ngilizynetiminde de ve sonra da bu usul devam etmigtir ve o yzden de Makarios'un olmasi bu durumun yarattihem kilisenin bagi, hem de cumhurbagkam olmuytur. olay bir gi Antakya Patrikligi ise, yakm zamanlarda (Grek Ortodoks diyemeyecegiz artik, nk Grekligini birakmigtir) Arabca kullanmaya baladi. Ortodoks, Arabca kullanan ve merkezi de Antakya'dan ain'a giden bir patrikhanedir. Antakya'da eski patrikhanenin kilisesine devam edenler, deta yirmi kigi kadar tutan bir slledir. (O yzden de artik kilisenin harem kisnu biraktlnug, hepsi birbiriyle akraba oldugu iin kadm erkek aym yerde, apagi tarafta ibdet ediyorlar. Sarkkiliselerinde de, biliyorgibi yukanda, kafesli yerde ibdet sunuz kadinlar tipki camilerdeki ederler. Eski devirlerde Bati'da da yleydi. Yani ilk nce ayn oturdular, imdi kangik oturuyorlar.) Demek ki, byle bir blmlenme sz konusudur. Bugn iin en kalabahk Ortodoks kilisesi Rusya kilisesidir. Rusya 9. asirda Hiristiyanlaymigtir. Bizans kanunlanru almigtir. Fakat kilisede pek kisa sre hari hibir zaman Rumca kullam1mamigtir. Daima eski Slovince ibdet edilmigtir ve ashnda Bizans, diplomasi ustast olarak bu kilisenin diline de karty15. asarda, stanbulfethedildikten sonra ise Rusya, maruptir. zellikle artik kendini Ortodoksinin merkezi, hmisi olarak takdim etmigtir dnyaya ve bu kilisenin Fener'le idar, mal ynden ortak tarafl yoktur Hibir gekilde de yoktur. Ortak ynleri liturji, yani ibdettir. 17. asirda Romanovlar zamanmda, Rusya kilisesinin bagmda olan Patrik Nikon btn din metinleri, ibdet geklini ve hiyeraryiyi gzden geirmigtir.Oldugu gibi Bizans'm liturjisini, yani burada kullamlan ibdet eklini, dualan, hiyerargiyi aynen Rusya'ya kabul ettirmigtir. Tabi kabul ettirmek kolay olmamitir, byk kavgalar ikuugtir o devirde. Storoverts denilen eski inan sahipleriile, yenilik taraftarlan arasmda ok kanh kavgalar olmugtur. Yani biz parmakla m1 istavroz akanrtz, iki parmakla mi, gu duayi mi ederiz, diye millet blnmgtr. nsanlar atege gitmiglerdir inatlan yzunden, katlim olmurtur; bir kismi da biliyorsunuz, bizim top aklatimiza sigmmigtir o zaman. Dogu Anadolu'da, Marmara civannda Malokan denilen, bu eski inanct saklayan Ruslar vardi, yani Osmanh mparatorlugu'na sigmmiglardi o kavga strasmda. Demek ki, liturji ve dogma bakunmdan iki kilise birbirine egitlenmigtir; yani grngte, herhangi bir Rus'un, Atina'da bir kiliseye gidip dua etmestade itikat ve ibdet baktmmdan bir sakmca yoktur. Aym geyleri Y1manca dinleyecektir Fakat iki kilisenin idaresi arasmda byk fark vardir. Syle ki; Byk Petro, Rusya kilisesinin ynetimini, yani Mukaddes Sinodu tamamiyle devletin denetimi altina alnugtir. ar,Prokurator

denen bir sivil memur tayin ederdi ve Sinodu o ynetir, patrikten ok onun sz geerdi. Bu memurlarm en korkunlarmdan biri de biliyorsunuz, HL Aleksandr'm hocasi Pobedonovtzev'di. Tarihteki byk aniisemitlerdendir. 189 Rusya'da Yahudi pogromlarnu tertipleyen, sadece Yahudisrdrten, Bagkirlarm de topraklarmdan Mslmanlari vs'yi leri degil, topraklarmi aldirtan, panslavizmin teorisyenlerinden, gayet reaksiyoner bir adamdl. Rusya kilisesinin btn dnyadaki emlki ve ynetimi de farkhdir. Yani mukaddes topraklarda da emlki ve topraklart brlerinden ayndu, hi kimse, hi kimseninkine karigmaz. Bu iki Ortodoks kiliseden birisinin dili Rumcadir, birisinin dili Rusadir. Birisinde Helenizm hkimdir tekinde kendi Slavizmi, kendi Rusulugu hkimdir, Yani bunlar idax, mal ynden ayn kiliselerdir. Rus kilisesi l917 devriminden sonra, ikiye blnmgtr; Paris'te srgndeki Rus kilisesi kurulmuytur, sonra New York merkez seilmigtir. br ise, Stalin devrinde pek sesi ikmayan, ama IL Byk Savag'tan sonra restore edilen, bildiginiz Moskova'deki patrikliktir. Bugn iki Rus kilisesi vardir. Du da ok mhimdir. Mesel, IsraiYdeki Rus kilise emlki ikiye blnmgtr. 1948'de kurulduge zaman sraildevleti; Rus kilisesinin oradaki topraklarmi anlagma sonucu, Sovyetler Birligi'ne yani Moskova kilisesine vermig. Fakat 1967 vadisindeki Rus kilise topraklanm ise savagmda iggal ettigi Filistin, Seria vermemig Sovyet kilisesine. Oras! New York'a bagh ve ikisinin de hiyerargisi, rgutii ayridir. Demek ki, byle bir blnme de sz konusudur. Patrikhane, YunaBu gibi blnmelerin digmda Kibns, stanbul'daki Rum Ortodoks Patnistan kilisesi, Sina, Kuds Patrikligi ve skenderiye rikligi arasmda kugkusuz ki, organik bir bag vardir. Bunlar Yunancayi kullamrlar liturjide ve rahipler hepsi aym kaynaktandir. Yani Kuds'e gittiginiz zaman Peleponezli, Selnikli insanlan grrsnz, skenderiye'de aym geyi grrsnz. K1bns'taki kilise mensuplan ise ora halkmdan daha ok, ama yine bunlarla bir iligkisi var, Rumca konuquyorlar. Dolayisiyla bir iletigim sz konusudur. Bizim Fener'deki patrikhanenin vasfmi burada artik tartigmamn yeri gelmigtir. kmeniklik (niversal) hibirisinin zerinde sz hakki yoktur. Hatt bu yerlerin Patrikhanenin, devrinden beri, Patrikhane artik bizim Albaylar Cuntasi Yunanistan, orada hibir gey yapamiyor, topraklanruza tagmsin demektedir. nk ok kuvvetsiz, Yunanistan'a tagmma zamam gelmigtir demektedir. Ama tagmm1yor; tagmmamasiiin de bazisebepler var. Sebeplerden bir tanesi Trkiye'deki Ortodoksinin, Yunanistari'la o kadar da halhamur olmaya niyeti olmamasidir, ok kipinin sandigmm tersine. Ananenin, tarih gelenegin tesiriyle, kendisiyle Kk Asya'daki ve Bizans'm kalmtisi bir zmre oldugunun bilincinde ve onu temsil ediyor. Bu patrikhanenin kontml ettigi, dnyadaki merkezlere gelince; hi samldig1 kadar ok degildir. Amerika zerinde kontrol vardir. nk

190

Amerika'daki Rum Ortodoks Kilisesi, agtocephal degildir, dogrudan gya Fener Patrikhanesi'ne baghdir. Avustralya iin de aym gey sz konusudur. okdaha ilgin bir durum patrikhaneye bagh Finlandlya'daki Ortodoks kilisesidir. nkFinlandiya'daki Ortodokslar ashnda Rusya'ya bagliydilar. Fakat 1917 ihtilli olunca hem Sovyetler'den koptular, hem de zaten Rus kilisesinden koptular. Onun iin 1923'te, gayret gsterip zerk olarak Fener Patrikhanesi'ne bagland11ar. Dolayistyla Fener patrikinin gya orada bir sz hakki vardir Igte buradaki bu Okmenik Patrikarya'nm btn nfuzu budur. Sayahm gimdi: Trkiye'deki 2500 Rum Ortodoks, Avustralya ve Amerika'daki bir milyonu agkm kipiyle, Finlandiya'daki yirmi bin kipi. Hepsi budur. Fenerin btn beynelmilelligi, ruhan alam bundan ibatfir. stelik Kuzey ve Gney Amerika'daki Ortodokslarm kendi bagma buyruktugu ve Fener'le atigmalan malumdur. Patrikhanenin Amerika ile iligkileri son derece ilgintir. nk Amerika zengin bir memleket; Amerika ok egitli insanlarm bulundugu bir memleket ve Amerika byk asimilasyon, yani erime problemlerinin bulundugu bir mernleket. Bugn iki milyon Amerikan Rum-Ortodokslanmn bir kismt; bizim stanbul'lane ilgimiz olabilir, Yunanistan'a baglanahm diyorlar. Bir k1smi ise, "Allah aykma biz bir Kuds, bir skenderiye kadar da degil miyiz ki, Allah'm yarattigi bu yeni kita stnde niye diyorlar. Byle mnakagalar var ve Ortoayn patriklik olmayahm?" dokslugun det ve rf orada ok degigik. Mesel, ben Amerika'da bazi Ortodoks kiliselerinde dpedz sira kuruldugunu, bankta kadm erkek kangik oturdugunu grdm ki, bu diger lkelerdeki kiliselerde olacak bir gey degildir. nk, Ortodoks kiliselerinde ayakta durularak ibdet edilir. Yani her gey degigiyor, orada Yahudilik bile degigiyor. Reformist sinagoglar ikmigtir. Amerika garip bir lke ve bu garipliklerden Ortodoks kilisesi de payim ahyor. Ashnda Amerika'daki bagpiskoposlugu Venizelos kurdurmuytu ve bir mddet Yunanistan kilisesine bagh olarak devam etmigti. Fakat ondan sonra Venizelos'un hempehrisiolan oradaki bagpiskopos, stanbul Fener patrigi olunca, birdenbire Trkiye'ye baglandilar. Trkiye'de de o zaman, mbadeleye ragmen tahminen iki yz bin kadar Rum-Ortodoks yagiyordu. Amerika da Turkiye'ye bagh alsun dediIer, hepinizin bildigi gibi, Athenagoras da aslmda, Amerika'daki Ortodokslann bagpiskoposuydu. Yunan kilisesinin; Yunanistan, ABD, Turkiye arasmaki iligkilerinin ok iyi oldugu bir zamanda, IL Dnya Savagi'ndan sonra, patrik olarak Fenefe gelmigtir. Bugn iin Yunan kilisesinin artak Fener zerinde etkisi yoktur ve ayABD, son m gekilde Fener'in de Amerika zerinde etkisi yoktur. nk derece byk nfuz mcadelelerinin, kavgalann, anlaymazhklann, hareketlerin oldugu bir dnyadir Ortodoksi ashnda bugn, Katolik kilisesinin aksine diinya zerinde

etkisi olan bir din, bir kilise degildir. Daha ok kendi mill bnyesi iine kapannugtir. Bu kapamklihk teoloji bilgisinde, ruhanlerin 11gi ve bilgisinde de grlr. Osmanh mparatorlugu'na gelen ngilizseyyahlardan biri 1830'lania, Fener'deki Patrik cenaplariyla konugtugu zaman, hayretle onun 'Canterbury bagpiskoposuvun kim oldugimu, ne grev grdgn bilmedigini' mgahde etmig (biliyorsunuz Canterbury bagpiskoposu, Anglikan kilisesinin en yksek rtbeli rahibidir). C. B.Elliott, Travels in the Three Great Empires of Austria, Russia and Turkey, c.1, 1838, 230. Demek s. ki, Rum-Ortodoks kilisesinin daha o tarihlerde dnyadan tecrit edilritigbir hali vardi. Dnyadaki H1ristiyanhk ve din1erin duremu hakkmda da fazla bilgileri yoktur ki, bu durum misyoner faaliyetin olmadigmi da gsterir. Vakia bugn Yunan kilisesi (daha dogrusu ABD Ortodokslart) biraz misyoner faaliyetlerde bulunuyor ve Afrika'da yirmi bin kadar kipiyi dine kazandirdiklarmi sylyorlar ise de; Afrika'da Katoliklerin, Protestanlann ve Arab parasiy1a ahgan Mslmanlarin yaptiklan misyoner faaliyet yanmda, devede kulak bile degildir. Bu mill kiliselerde bugn durum aslmda nedir? Arnavutluk'taki Ortodoks kilisenin autocephaiie'sinden sz etmek mmkn degildir, nk ok cidd bir laik lkeydi. Arnavutluk ateistti ve din kurumlaymalaYunanistan kilisesindeki hiyerargi daha ilgintir. rm durumu malumdu. 1950'lerde rahiplerin drtte biri okuma yazma bilmiyormug. Ama Yunanistan'da papaz dediginiz zaman, yle din bilgisi kuvvetli ve Katoliklerin ky papazi gibi, kendini cematin digma ve stne ekecek bir adam dgnmeyin. Ky papazi marangozluk yapar, domates yetigtirir,evlidir. Kyn din i.91erinebakan bir adamdir. Hatt bizim ky imamlarmdan bile daha dnyed bir hava iindedir. stanbul'daki Ortodoks papazlan da Yunanistan'dakinden daha farkh bir egitim ve yagayag iindedirler lerinde bayagi bilgili olanlan vardu. Bu egitimden ileri gelmektedir. Yakm zamanlara kadar Fener Patrikhanesi'nin egitim merkezi, hepinizin bildigi gibi, Heybeliada'daki seminerli ve Ortodoks dnyasi iinde tanmm1pt1. Yunanistan'da ise teoloji sivil fakltelerde yapilmaktadir, yani aynen bizim ilahiyat faklteleri gibi. Bu yzden Almanya'ya gidip egitim gren laik ilahiyatilar Yunan kilise mnsuplarmdan daha ok tanimr. Yani laik teolog grubu dogrudan dogruya Alman egitimli. Mesel Rus kilisesinde dunim daha degigikti. Orada, ihtillden evve1Kiev'deki Ruhban Akademisi'nde, Varpova gibi yerlerde yetigen papazlar vardi ve bazilan da iyi filologdu. Rum-Ortodoks kilisesinde Yunanh ruhbanm ve .Yunan dilinin kesin
*

191

Son birka yildaki geligmeter ilgin sonulara sebep olacak gibidir. Arnavutluk'ta Ortodoks Hiristlyanlar, Amavut olmaya nu, yoksa Ortodoks almaya nu agirhk verecekler grecegiz.

192

hkimiyeti vardir Du yzden Ortodoks inanca mensup sir etnik grupiindedirler. Yani Suriye-Filistin'in Ortodoks lar bir memnuniyetsizlik kullamlmamasi Arabcamn Arablar1; ve Arab asilhlarm hiyerargide terfi sogumuglardir bu kiliseden. 19. yzyildan beri edememesi yznden Rum-Ortodoksinin yamnda Grek-Katolik kilisesinin glenmesi bu yzArabca dendir. Grek-Katolik kilisesinin Gmklikle alkasi yok. nk Kuds cemattir. kopan bir Ortodoksluktan besbelli ki, kullanlyor, ama Patrikligi'adeki Ortodoks manastarlari artik bombogtur. Buna ragmen bir unsurdur. Yunanhhk Rum-Ortodoks kilisesinin vazgeemeyecegi birok Burada manastirlanm ele alahm. Aynaroz Yunanistan'da Mesel, manastir vardir; Bulgar, S1rb, Rum, Rus vs. Ama bunlar da bogahyor. de YunkBulgaristan'la Rusya'dan artik rahip gelmiyor, gelenleri Pakti dolayisiyBalkan bir Maregal sokmuyor. Tito'yla hkmeti ara nan rahipler geliyordu. Fakat Aynamz la anlapilmipti ve Sirb manastirlarma bu artik beynelmilel vasfru kaydediyor, sratle hellenize oluyor. Simdi kilisenin Osmanhlar dneminde geirdigi evrime kisaca ve ana hallan ile bakahm. nkOsmanhlar devrinde Ortodoks kilisesi iin Copkun iki konferansi vardir.' Ben burada bazi noktalari vurgulamak ok'un fethettikten sonra, protokolde Ortodoks patrik1erine Ftih stanbul'u tarihte gsterilmeyen bir yer vermig, iltifat etmigtir Gennadios'u tayin ettigi zaman (bizim tarih kitaplanmizm tekrariadigt gibisadece Katolik dgmanhgmdan degil. Latin dpmam olmayan ruhan yok o zaman Bizans'ta. Metropolit Bessarion Katolik taraftariyd1, birlegme taraftariydt, Floransa Konsl'ne gitti, kaldt orada, kardinal olda. Bizans'm son patrigi M. Athanasios, Cennadios'tan daha fazla Latin ve Katolik dgmamydi. Ama onun hayati fetihle bitti. Burada Ftih'inbagka bir politikast vardir. Gennadios aym zamanda siyas muhalefetin gzbebegi olan ve etmeyi kitlelerin ok tapmdtgi bir din adamiydi), Ftih bundan istifade 16. Fakat Kilisesi'ydi. dgnd, lk patrikhane o zaman Pammakaristos Fener as(Fener) geiyor. asirda, bugnk yerine, Aya Yorgi Kilisesi'ne hnda eskiden beri Bizaris patrikhanesinin bulundugu, Rum aristokrasisinin bulundugu bir yer degiL Sonradan olmuy. Osmanh devrinde Bizans'taki durum yeniden restore ediliyor. Yani Bulgaristan, Romanya patrikliJEflak-Bogdan), Sirbistan, tabi btr Yunanistan stanbul'daki nastl ragmen Fakat buna ahyor. ge baglamyor ve patrik birinci dereceyi Patrikhanesi'nin devrinde Fenet S1rph,Osmanh oluyor da, Bulgar, Romen, ynetiminde ibdet ve egitimde Rumca kullanmak zorunda oldugu halde bu milletler kendi dillerini koruyabiliyorlar? Osmanh idaresinin burada
dizisinde ve IIL Askeri Tarih Semineri'nde,
1986,

istfyorum.

TTK Atatrk konferanslan Ankara.

YaniBulgaen nemli yam, manastirlarin otonomisini tanump olmasidir. manastirlar, rahiplerin yeristan'daki (Rilo Manasttr1) gibi Sirbistan'daki tigtigi yerlerdi ve burlara mal zerklik, vergi muafiyetleri tanmmig. Mesel, Kral $igman bir berat vermig Rilo Manastm'na, bizim sultanlar hemen onu yeniliyor ve devamh hediyeler veriyorlar. Dolayisiyla, Hellen asilh olmayan Ortodokslar kendi manastirlarmda egitim grmek, araytirma yapmak, parlalarmi toplamak, ktphanelerini kurmak, gelen halk1 egitmek gibi grevleri rahata yapabiliyorlar. Manastirlarm her biri bir hac yeridir, orada halkm gelip gecelemesi sevaptir. Geliyorlar, Arahiplerin hikyelerini dinliyor, telkinleri altmda kahyorlar, hediyeler veriyorlar. Manastirlara Osmanh politikasinm bu zerkligi gstermesi, Fenerrin btn stnlgne ragmen, Slavlarm hellenizasyonununnlenmesinde etkili olmuytur. Nitekim Bulgar tarih ve dil aragtirmlarma, Sirb tarih ve dil aragtirmalarma nclk eden simalarm bagmda rahiplerin gelmesi tesadf degildir. Fener'de idar ynden pek fazla bir degigiklik olmamigtir. nk yz elli dokuz patrigin Osmanh devrinde yz begi azledilmig, yirmi yedisi istifa etmig, bey alti kipi de birka kere azledilip, yeniden tayin edilmig. Bunda Bbili'nin politikasi kadar, cemaatin iindeki itigmeler, menfaat atigmalan, gruplagmalarm dabyk rol var ve Osmanh devrinde gerek patrikhanenin, gerekse Bbil'nin en byk problemlerinden birisi, Rum metropolitlerinin blgelerindeki tarz-1idaresi olmutur ki, bizzat reaya ok gikyet etmigtir. Sik sik burlarm ma1 yolsuzluklart vs iin tedbirler dgnlmektedir. Htt 1849 yllma ait bir fermanda da islah-1 ahvl iin patrikhanede bir meclis (H. 1265) Rum metropolitlerin teykiline dair emir var. Genel Islahat Fermani'ndan sonra 1279/1859-60 M Rum Patrikhanesi'nin islahi zimmnda, patrikhane-i mesture'de toplanan bir komisyon; nas11patrik seilecek, meclisler nasd aligacak diye bir nizmnme hazirladi ve bu arada 117 adet metropolitlik isim be isim tesbit edilmigtir. Rum Patrikhanesi'nin ve metropolitterin, bazen dinler aras1meseleler iSik kardig1 bilinmektedir. 19. asmia, en byk olay da antisemitizmdir. sik igneli fia hikyeleriyle Rumlar, gikyet ediyorlar YahudilerBablli'ye: "Bunlar ocuk kesiyorlar, igneli fiadangeiriyorlar,hamursuza katiyorlar kamm," diye ve muhtelif fermanlarlabyle sama davalarm dinlenmemesi iin kadilara ferman1ar veriliyottlu. Bunlardan en byk ve grilltls almugtur. Tarih ve Toplum'da, Esth er de yine 19. yuzyil sonunda zmir'de makale yazdi (Tarih ve Topium, say1 30, Benbassa bunun iin uzunca bir 1986). Genelde her Pesah'ta Yahudilerin Rumlarm hcumuna uamasuu da Elliott, a.g.e., c.1, s. 449'da naklediyor. Kiliseler arasmda, zellikle bu Balkan kiliseleri autocephalie (zerklik) kazandiktan sonra, mal mlk ve emlak kavgasi olmugtur. Bu bitmez tukenmez bir davayd1 ve- aaktir ki, Sultan Hamid bu tip mnazaadan

193

194

pek gzel istifade etmekteydi. nk bu tip kavgalar ruhban arasmda kalmiyor, bu yzden Balkan daglarmdaki komitacilar da birbirini ylyorlardL ikinciMeyrtiyet'ten sonra, artik bir nevi brriyet, uhuvvet ve dzen iin ttihadTerakki tesirmdeki hkmetler, bu konuya egildi. 3 Temmuz 1910'da, Kiliseler Kanunu ikarihmptir Bunu uzun uzun anlatacak degilim. Fakat bunun baghca etkilerinden birisi; bugn bile geerli olacak bir saglamhk derecesinde, btn Balkan ve bu Ortadogu blgesinde kilise em1kinin bu kiliseler arasmda taksim edilmesi ve lastasm konmasi, hiyerarginin tesbit edilmesi, Bbili ile kiliseler arasmdaki iligkilerin tesbit edilmesidir. Du nemli bir olaydir, kinciMeyrtiyet'in bence en kayda deger laik icraati ve kahci messeselerinden biridir. Tabi Hamidiye rejimi taraftarlari da bu olayive kanunu, "Ah igte basiretsizler, kavga eden kiliseleri birleptirdiler," geklinde yorumlamaktadirlar. Bu yorumda da tabi bir gerek payi vardit Lozan'dan sonra hepinizin bildigi gibi, 30 Kasim 1921'de, daha evvel Anadolu'da Rumca bilmez, Trke konuqur, Trk Hiristiyanlan temsil eden Papa Eftim, bir Trk Ortodoks patrikhanesikuruldugunu iln etmigtir. 6 Arahk 1923'te, Venizelos'un dostu olan Giritli Meletios'un patriklikten istifa etmesi zerine, Kadiky metropoliti olan Gogorius patrik seilmigtir. 1925'te Gregorius'u tammamigtir Trk hukmeti. Trkiye simrlan digmda dogdugu iin, mbadeleye tbidir denmigtir. 1925'te o simr di i edildikten sonra, yerine znikMetropoliti Vasilius gelmigtir ve patrikhane bugnk statsne ve idaresine de o gekilde oturmuytur. Burada patrikhanenin idare tarzma lasaca deginelim: Patrik bir papa gibi her geye karar verme yetkisine sahip degildir. St Sinod Meclisi'ne, yani on iki metropolitten olugan ruhan meclise damsmak zorundadir patrikhanenin logothet denen muhasebe mdr (bu darkonularda maliye nazirlarma verilirdi) byk yetkilere sahiptir ve Bizans'ta unvan laik idad memur zmresinin kadrosunu da o ynetir asimda. Her kilisenin yanmda yine laik cemat yelerinden olugan bir ephoria, yani dernek vardir. Uyelerle birlikte, kilisenin ynetimine, vakiflarm denetimine bakarlar. Du teykilt yapisi, bugn iin de devam etmektedir. Kanunda sayilan 117 piskopostuk, metropolittik elan devam etmektedir. Mesel Mut diye bir yer vardir, Mersin'den geince Konya'ya dogru, orada ararsamz bir tane Ortodoks bulamazsunz, ama o bir metropolitliktir ve Mut'un da metropoliti vardir. Alagehir'de de (Philadelphia) aym gekilde Rum-Ortodoks artik yoktur, ama orasi da ok nemli bir metropolitliktir. Vebu metopolitler patrikhane nezdinde muhtelif grevler grrler. Yani, eski hibugn Ortodoks vaktflar, yerargi elan devam etmektedir. lkemizde okullar patrikhane denetiminde degildir; her birinin kendi vakif idare hey'eti ve kilise cemiyeti (ephoria)sorumlu makamdir ve patrikhane Rum-Ortodoks yurttaglarm ruhan mercidir.

Tanzimat Dneminde Balkanlar'da Ulusal Kiliseler ve Rum-Ortodoks Kilisesi'

.imparatorlugun

kilise deyince akla ilk nce 'Rum-Ode Osmank mparatorlugu'nda doks Patrikhanesi' ve buna tabi Huistiyanlarm gelmesidogaldir. "Frenk'in ekmegindense Trk'n kihct evldu." 15. yzyd boyu Bati ve Dogu kilisefethilerinin birlegmesine hakh olarak karyi akan bu zihniyet, stanbul'un egitim idar, adl, din, mal ve nin tamamlanmasiyla, imparatorlukta ynnden imtiyazh ve diger gayrimslim tebaaya kargi son derecede ustnlg olan bir kurumun ortaya ikmasuu da saglamigtir. Gerektehepimizin bildigi gibi, Trklerin imparatorlugu, Bizans'm yikihymdan ok nce gayrimslim tebaaya Balkanlar ve Bati Anadolu'da hkmetmekteydi dev1etierinve gayrimslimlerin idaresi ynnden tarihteki diger slm de az grlen bir tecrbeye sahip olmu.ytu. Bu tecrbede Hiristiyan tebaanm oklugu ve egitli kompartmanlara mensup olugu, Bati ile ilgisi birinci derecede rol oynanugttr. Yani, Osmanh idaresi ve adl mekanizmast, stanbul'unfethinden rtce bu nemli sorunu zmlemek ve partlara uyum saglamak ve birlikte yagama tarzuu kurmak yolunda daha kurulug dneminde ahykanhk kazannugte Fetihten sonra; kilisenin hiyerargisinin, imtiyazlarmm ve nfuz alanmm, tesbitinancak de boyutlan bugn bile tartigilan politikanm anlalmasmm, idare tarcematlerinin hayatmmve M53'e kadar Osmanh gayrimushm tetkiki kayitlarm dillerindeki Balkan Osmanh zuun yerli ve yabanci ve ile mmkn olacagi aiktir. Gerek klsik agda, gerekse 19. yzyilda, Osmanh kiliselerinin tarihi bu nedenle birbirinden aynlmaz bir biimde metodik inceleme ve bilgi kadar diger dinlerin ve birikimine muhtatir. Osmanh mparatorlugu cematlerin hayatuu bilmeyi gerektiren bir konu yoktur. Osmanh modernlegmesi de, nemli bir boyntuyla Balkanlar ve Ortadogu blgesindeki Hiristiyan cematlerin Batt ve Bbll kargismdaki tutumlan, reaksiyonlannm tarihidir. okkere peginen iriandtgumzm tersine, kiHseler Bati'yi arkalarma ahp ona tabi olarak Bbil ile atigmig degilleniir. Batt'mn etkileri, Osmanh gayrimuslimlerini de ogu zaman Mslman muhafazakr evler kadar rahatsiz etmigtir. 17 ve 18. yzydlania Ba*

Tanzimat'm150. YddnlimUlusfamrast Sempazyumu,25-27 Aralik 1989, T.C. Kltr Bakanh Mill Ktphane Bagkanh, Ankara 1991, 5.385-388.

196

ti'dan gelen Katolisizmin etkileri ve 19. yzyilda Protestanhm etkileri, klsik kilise ynetimini rahatsiz etmig ve tepki duymalarma neden olbir yerde klsik Rum-Ortodoks mugtur. Tanzimat dnemi reformlan Patrikhanesi'nin ve hatt Ermeni-Gregoryen kilisesinin erime tarihidir denebilir. Bu erimenin nedeni Bati'nin din propagandast kadar, imparatorlukta dogan yeni Osmanh dnya grg ve laiklegmeye baglayan egitim ve basmdir. Fener'deki Rum-Ortodoks Patrikhanesi, ok nceden kiliseye bagh muhtelif dilden etnik cematlerin iinde dogan Bat1Avrupa tesirine ve zellikle laiklegme egilimlerine kargi mcadele vermek zorunda kalnugtir. Nihayet, uluslagma agmda kilise gnden gne nfuz alanuun daraldigim grmgtr. Aslmda uluslagma agmda grecegimiz ulusal kiliselerin dogugu ve Fener'den kopma sreci, Balkan kavimlerinin tarihinde de dayanmaktadir. Sirb ve Bulgar kiliseleriyatan bir eskirgtlenmeye nin ayrilmasada bu zellik gze arpar. Her geye ragmen ulusal ayaklanma ve bagunstzhk sonucu, Yunanistan kilisesinin Fener'den ayrilmasi nemli ve yeni bir geligmeydi. 1771'de Sirb kilisesinin laik din adamlarmdan Dositei Obradovi, "Martasttrlarumz lzumsuz, insanlar aydm bir egitim grp batddan kurtulmah ve Allah'a yle yaklagmahdir," der.1 Bu tip bir dnya ve din grg, kupkusuz S1rblarmAvusegitim, kltr ve ticaret iligkilerinin bir neticesidir. kuuluklan ile turya Sirblarm topraklarmda yagamasuu ve egitim grmelerini bir Avusturya, yerde tegvik etmigti. Gene aym dnemlerde Aynaroz'daki manastirlarda etkisi altmda kendi tarih Sirb ve Bulgar rahipleri Yunan ulusulugunun Hillander Manas18. yzyil sonlarmda benliklerini de aramaktaydilar. Bulgar popler kegig, Hillanderskij bir slbla kalebir Paissij tirfndaki tarihlerini Slav-Bulgar Tarihfnde, Bulgarlara dillerini aldigt ve lve me kelerinin ganh gemigini grenmelerini vaaz ediyordu. Btun Ortodoks kilisesi iin bu egilimi genelleptirerneyiz. Bunlar Fener Patrikhanesi'nin Rum-Ortodoks patrikhanesi kulizgisi digmdaki geligmelerdir.nk, landigi dil ve akdesi itibarlyle hal Bizans ortaagma sadikti ve bu sadakat dolayisiyla ulusalci bir dnya grgn benimsemekten ok, kilseyi restore eden Osmanh ynetimine sadakati tercih etmekteydi.2 Kilisenin bu dnemdeki teolojik mnakagalari ve dinler konusunda ortaya koydugu grgler, Islmdan ok bati Katolisizmi ve Protestanhga ynegetirdigi fikirlere lik bir mcadeledir. Fenerli beyler, Fransiz htilli'nin pek abuk karyi ikmiglar, sonralan gen Mmanistan'ida hesaptan akar'deiste'

1 L S. Stavrianos, 'The Influence of the West on the Balkans', The Balkans in TranUniv. of California Press, 1963, s. 193. sition, ed. C. ve B. Jelavich. 2 A.g.m., s. 186-187; Fikret Adamr, Die MakedonischeFrage, Steiner-Wiesbaden 1979, s. 48-49; Clogg R., 'Dhidaskaita Patriki'

Revolutionary

PIppaganda',

(1798), Orthodox reaction to French MES 5 (1969), s. 104-105.

'an

Trk ve Hellenlerin miglar ve ama olarak Osmanh mparatorlugu'nu mgterek bir imparatorlugu olarak geligtirmeyi tercih etmiplerdir. Fener len ve aziz olarak amlan bir taFatrikhanesi, Yunan ayaklanmasmda ddetmigtir.3 Fekun tarihi kipilerin azizligini tammay1 uzun bir sre 16. netin Bati kargiti tutumu, kugkusuz Rnesans'a kadar uzanmaktadir. asir sonunda Patrik Kyril Loukaris'in ncil'ihalk diline (Dimefiki) evirdigi ve Protestanhga yakm fikirler besledigi biliniyor. Katolik propaganProtestan diplomat ve misyonlarm daya kargi savagirken, stanbul'daki ve destegini aranug ve giderek Protestan evreierin tesiri altmda kalmg Confessions adiyla Cenevre'de ok sonra 1629'da basilan eserinde, Calvinist fikirlerin agir bastig1 grlmugtr (Timothy Ware, The Orthodox Church, Penguin-1973, s. 106). Alti defa patriklige tayin ve azil edilen, siyas entrikalar zinciri iinde ylldizi snen bir ruhan kipiliktir. Ama bu gibi egilimler kendisinden sonra piddetle yasaklandi ve kilise dil olarak da Koinae dedigimiz Bizans dnemi Yunancasuu kulland1. Osmanh, egemenligi Sirblar, Bulgarlar, Ortodoks Arnavullar ve Arablarm dir, mal ynetimini de Fener Patrikhanesi'ne vermigti. Bununla birlikte imparatorlukta btn Yunanca konuganlar Ortodoks mezhepte degildi. onadalarmda, Chios'ta (Sakiz) apagi yukan 11.000 Katolik vardi. Buna Mslman dinine geenleride ilve edersek, imparatorlukta Yunanca alfabeyle yazihrdi. Yani, Frango-Chiotiki denen Latin harfleriyle yazilan ve el Camiya dedigimiz Arab harfleriyle yazilan Yunanca metinIeri de, Yunan alfabesiyle yazilan Ytmancaya ilve etmemiz gerekir. Patrik butn kilise evkafina hkmederdi. Vrissiz terekelere patrikhane sahip olurdu. Egitimi ve basun iglerini sansrc olarak denetler ve cezalandirdiklarnu srgne yollayabilirdi. Bu iglerde de Osmanh kolluk kuvvetterinin mzaheretini grrd. Patrigi sadece Dvn-i Hmyn yargilayabilirdi. Kilisenin tesbit ettigi blgelerdeki metropolitler de oralarda patrigin mutlak yetkili temsileileriydi. Bu yetkiler Ermeni Patrikhanesi iin de sz konusuydu. Ancak gayrimslim tebaa arasmda Rum Ortodoks Patrikhanesi tabileri itibarlyle en yaygm ve kalabahk nfusa hkmediyordu ve Fener'deki patrikler diger gayrimslim ruhani reisler arasmda protokol bakumndan neelik sahibiydiler. Aym gekilde bu kilisenin nemli bir destegi Babili nezdinde nfuz ve grev dereceleri kudretli olan Fenerli beyler dedigimiz, Fener'deki Rum aristokrasisi idi. Fener Rosoylularmm hepsi Bizans'tan kalma safkan Rumlar degildi. lerinde vardi.4 asilh FeneraileIer de Bulgar,.Hiristiyan Arnavut italyan ve men,

197

3 Demetrios Tsakonas, Geist und Gesellscimftin Griechenland, Bouvier Verlag, Bonn 1965, s. 19 ve 22. mufassal bilgt iin bkz. M. D. Sturdza, Grandes famil4 Fenerli aristokrasihakkmda HistohquE EBngOgggfi les de Grece d'Albanie et de Constantinople (Dictionnaire Paris 1983.

198

li beylerin devlet nezdindeki nfuzlan da, tipki patrilder gibi Tanzigayrimslimunsurlann sonra yava; yavag agmacak ve dier sekinIeri de bu alanda onlarla eg rtbe ve movkie kavugacaktir. Asimda Ermeniler iin bu sre, 18. yzyilda baglamig ve gl bir Amira zmresi dogmuytu. Rum patriklerinin protokoldeki ncelikleri, eyletlerde de metropolitlere tegmil edilmigti. Yani bir blgede Rum-Ortodokslar ne kadar az olursa olsun, ruhan reisler arasmda mettopolitter ncelikli bir yere sahipti. Diger gayrimslim cematlerin, Tanzimat'tan sonra Ermeni-Gregoryen, Marun, Sryan gibi cematlerin riufusunun daha kalabahk oldugu blgelerde, bu ldsik protokoler imliyaz kaldmldi ve Marun, Katolik, Ermeni, Sryan tebaadan kim kalabahksa, onlarm ruhan reislerine idar-mal meselelerde daha fazla sz hakla ve temsil nceligi tanmdi.5 Nasil oldu da Ftih Sultan Mehmed devrinde muhtegem yetkilere ve gnnme Aavugan Rum-Ortodoks Fadkgfnm yetki ve afaru agmdt? kopan Yunanistan kilisesi, nihaAfmma, evvelen Yunan ayaklanmastyla egitim yet Tanzimat boyunca geligen laik ve basm ve nihayet diger gayri-Yunan Hiristlyanlarm ulusal kilise hareketleriyle luzlanmigtir, Balkanlar'da sayica az taraftari olmakla beraber, 18. yzy1ldan beri geligen Makedonya ve nihayet Bulgar-Katolik kilise hareketinin de bu zlmede bu sonuncular itikad ve akde meselesinmanev bir pay1vardir. nk den degil, ulusal dilde ve ulusal ruhbanla toplumsal yagamlaruu surdrme isteginin ifadesiolarak geligtilerve Ortodoks kilisesinin paralanmasmda dolayh bir rollri oldu. Bulgar eksarhiasmm bu olaylar sonucu dobu nedenle nemlidir. Diger yandan, Ermeni ve Rum patrikhane guu, meclislerinin tegkili (bunlata millet meclisleri deniyor) ve kilisenin kontvarhgi, bu kurumun rol digmda laik egitim gren Hiristiyan genlerin kendi milleti iindeki nfuzunu kirmigttr. Bilindigi zere 1235 T1rnova Patrikligi ve Stefan Dugan tarafmdan 1341'de teykil edilen Ohrid-Pe Patrikligi Bulgaristan ve Sirbistan'm mstakil ulusal kiliseleri mesabesindedir. Osmanh fetihleriile bu kiliseleria bagunsizht ilk anda devam etti ise de; 1453'te btn Balkan Ortodokslan stanbul'dakiRum-Ortodoks patriginin ruhan, adE, mal, idari ttnlgne tabi oldular ve basona erdi. Sokullu Mehmed Papa sayesinde 16. yzyilda yegimsizhklan niden bagunsizhgim elde.eden Pe Patrikligi de 1767'de bir daha lagvedildi. Bu dnemden beri Bulgarlar arasmda bagimsiz kilise zlemi varKatodi ve bir ara 17. yzyilda baz18ulgarlarm Roma'ya tabi diger Sark likleri gibizerk bir Katolik kilise teykil etmek istedikleri biliniyor. stanbul'daki Fransa bykelisi Girardin 13 Subat 1686 tarihli bir raporunmat'tan

5 BOA, ., MV., no: 383, 15 S 1273/15 Ekim1856.

da; bazi Bulgarlarm Fransa kralmm bu konuda himaye ve muzahentini istediklerini bildiriyor.6 1773'te Cizvitler Osmanh lkelerinden kovulunca bu yerlerdeki Katolik misyon Lazaristlere geti. rneginLazarist rahip Girolomo Bono'nun 1742'de Selanik'te kurdugu kilisede Fransizca, talyanca ve Yunanca yin yap2hyordu? Giderek bu mezhep kk gruplar arasmda yayddi. Ortodoks-Rum kilisesinden kopug 19. yzydda genel bir egilimdi. Ashnda slmdevletinde din degigtirme sadece ihtida (yani slmageig)biiminde mmknd, Yoksa bagka dinler ara-. smda geig kabul edilmiyordu. Oysa 19. yzyilda diger mezheplerden, rnegin Protestanhga ve Katolisizme geig bagladi. 1850'de ngiltere, Protestanhga geigi kolaylagtiracak msaadeyi elde etti ve Protestan misyonerler Rum ve Ermeni kiliselerinin itiraz ve nlemesine ragmen daha kolay faaliyet gsterebildiler. Eu sre, Suriye ve Filistin'de daha 1830'da Arab Hiristiyanlarm yzde 90'1Rum-Orda belirgindi. rnegin kilisesine todoks baghyken, 19. yzyil sonunda bu oran yzde 30'a kadgt.8 dar Protestan misyonerlerin blgede Arab Hiristiyanlar, Marunarasinda faaliyet gstermesi yanmda, Rum-Ortodoks hatt Drzler ler, kilisesinin yksek rtbeli ruhbanm tayminde Arablara iltifat etmemesi ve dil sorunu, ykselen Arab ulusulugunun (zellikle bu akim H1ristiyanlar arasmda gl idi) taleplerine cevap verememig ve onlar1Protestan ve Katolik misyonlarm kucagma itmigtir. Rum kilisesinin bu tutumunu, dnemin Rus kilise grevlilerinden Porfirij (opolejenii jerusalemskih tzerkwi) adh risalesinde, Ortodoks kilisesinin Arab mminle ve isteklerine karpi lkaydiligini elegtirir.9 Balkanlaida Rum-Ortodoks Kilisesi'nin zay1flamasi, grltl bir finalle, Ulusal Bulgar Kilisesi'nin kurulugu ile tamamlannugttr denebilir. Ama belirtildigi zere, Fener'in zayiflamasmda asil cesamtlendirici rnek, bagunsiz Yunanistan'dan dogdu. YeniYunanistan'm lideri Kapod'istria stanbul'dan gelen Fener temsilcisinigphe ile kargilamtyt1. 1829-31 arasmda Yunan Kilisesi Fenef den koptu ve kendini autocephal olarak iln etti. Olaym etkisi grld. 1830'lar Bulgaristan'm her yerinde, zellikle Filibe gibi kangik etnik yapifi gehirlerde, Bulgarlar ve Rum ruhban arasmda bazen kan dklmeye kadar varan kavgalarla geti. Eu yillarda midini kaybe6 Girardin'in raporu iin: Fransiz DigigleriArgivi, C. P., Turouie, voL 18, s. 102, 13 Feb. 1686. 7 Osmanh tarihi konusunda pek iptida bir bilgi sardetmekle birlikte, Makedonya Katolik Kilisesi iin gu esere bakilmahdir. Rudolf Grulich, Die unierte Kirche in Mazedonien (1856-1919), Augustinus Veri. VVrzburg 1977, s. 33-34. 8 Priedrich Heyer, Kirchengeschichtede; Heiligen Landes, Kohthammer-Stuttgart 1984, s. 203. 9 A.g.e., s. 210, Bu gibi bazi din degigtirme vakalari iin C. B. Elliott, Travels in the ThreeGreat Empires of Austria, Russia and Turkey, c. II, London 1838, s.227 ve 241.

199

200

-kilisede

den Slav unsurlann kk gruplar halinde yeni kurulan ve garkKatolikleri meyanmda sayilan Makedonya ve 1860'larda da Bulgar-Katolik Kibin lisesi'ne geigi bundan ileri gelmekteydi. 1860'ta stanbul'dakibirka kigi, Bulgar kiliseleri iin bagimsizhk isteyen bir harekete bagladi ve Bbrl'denbyle bir talepte bulundular. Babil'nin bu konuda tereddd, dogacak bir atigmadan ekinmesi ve Rusya'nm Fener Patrikhanesi'nden yana takmdigi tavirdan ileri gelmekteydi. Selanik, Edirne gibi yerlerde bu dnemde Bulgar-Katolikhanketi yayilmaya baglad1. Bu hareketin teorik nclgn 1859'dan beri Bolgaria gazetesini 1karan Dragan Tsankov yapiyordu. Mezkr 1860 yih sonunda 2000 kadar Bulgar, stanbul'dabir nmayi; yapti ve ErmeniKatolik patriki Hason Efendi ve stanbul'dakiPapahk temsilcisine mracaat ederek ark-Katolikleri arasmda sayllacak bir zerk Katolik Bulgar kilisesinin tamnmasuu sagladilar.10 Bu kilise, buna ragmen sam1dtgi kadar yayllmadi, fakat bu olaylart izIeyen ilk on sene iinde Ortodoks Bagamsiz Bulgar Eksarhiasi Bbtll tarafmdan tanmdt. Tabi Fener'deki Rum-Ortodoks Patrikhanesi bu kiliseyi, ancak IL Dnya Savi'ndan sonra tamdi. Bulgaristan ulusal kilise hareketi Balkan Ortodokslan arasmda ulusal kiliselerin tamnmasim luzlandirIruptir. 1879'da aym hareket, merkezi Belgrad olmak zere Sirb Kilisesi iin, 1885'te de Romanya iin sz konusudur. 1878'de Arnavutluk ligasi kuruldugunda bu halkm Ortodoks kesimi de, diger,dindeki sadik kardefieriyle Arnavut olduklarmi ve Osmanh mparatorlugu'nun ruhen olapratik aaklayarak hatt patrikhaneden olduklarmt ve tebaast a1klamtytir. rak koptuklanm Kugkusuz kilisenin ideolojik ve siyasal nderliginin erimesinde, baulusal kiliselerin dogmasi kadar nemli bir olay; bizzat Rum milgunsiz letinin sekinlerinin grdkleri laik egitim ve Takvim4 Vakayi'nin Rumca nshasiyla baglaylp gidek yayllan ve zellegen Rumca basm organlan ve negriyattir. 19. yzy11da btn Tanzimat aydmlari gibi, Rumlarin da nemli bir kesimi Osmanhhk gibi yan laik bir imparatorluk ideolojisi etrafmda toplandilar. Ulusaleilar kadar, bu grubu da bir vakia olarak kabul etmeliyiz. Atina ve Londra sefiri Musurus Papa bu grubun rneklerinden biridir. Gene Ermeninaztrlardan Dadyan Artin Papa Ermeniler a,rasmdaki bu tip Osmanhlara rnek tegkil eder. Sayilan samldigmm aksine hi de az degildir ve yeni tetkiklerle daha ok ortaya ikmaktadir. who"su henz hazirlanmig de19. yzyil Osmanh toplumunun okuyarak edinen gayancak 18. egitimi yzy11da Avrupa'da Laik gildir. rimsliinferin saylSL, 19. yzydda arth. Osmanh yksek okullart bunu
"who's

10

'Dejatel'nost Bolgarskoi Katolieskoi Tserkvi', Pervi Meidunaroden Sofia BAN 1982, s. 6%9, Bulgar Katolik kilisesi hareke KongressPo BolgaristiAn, zerine. ti

f. Ortayh,

sagladi. Galatasaray (Mekteb-i Sultan), baglangtta ruhan reislerin hi hoguna gitmemigti. Ama bir mddet sonra, Topkapih mtevazi bir Ermeni genci Ohannes Aryaruni burada okudu ve ilerinin Ermeni patrigi oldu.11 Kilisenin ideolojive telkinleri ve dnya grg onun sansr diBu agmma, genelde Ermemda kalan yaym organlanyla zayifhyordu. ni-Gregoryen kilisesi iin de dogrudur ve yukanda saydiginuz sebepleruhan yneticileriyanmda, re dayanir. Ozellikle, 19. yzydda kiliselerin yelerle ve zenginlegen zenaatkr ve esnftan gelen laik zenginlerden itirak onlarm idareye etmekurulan meelisler tarafmdan da denettenip Rum-Orklsik eyletlerinde Balkan Fakat leri de nemli bir geligmeydi. todoks kilisesinin erimesi, genellikle ulusalci Slav alamlarmm geligmesi alanmda getirdigi reformlar sayeve Tanzimat'm maarif, idare ve basin Tanzimat dnemine, bir yerde, nedenledir ki, sinde hizlanmigtir. Su demek pek de gerekdigi bir detarihi kilisesinin Rum-Ortodoks aymma
sayilmamahdir, gerlendinne

201

11 K. Pamukuyan, 'ArruniOhannes',

Ansiklopedisi,II, 1063. istanbul

2o2

Son Devirde Osmanl: Musevleri'

siyasal ve sosyal tarihi iindeki en ilgin unsurlardan biri de Osmanh Msevligidir. 1908 Temmuzu'nda Osmanh megrtiyet iln edildiginde, Musev milleti ilgin bir mparatorlugu'nda sosyo-politik konumdaydt Cemnt iinde megrut rejim taraftarlan etkin oldugu gibi, Hamidiyye rejimine sempati duyanlar da vardi. Bu tutum, Mslman Trklerinkine paralellik gsterir. Nitekim, bu dalizm Yahudi cematinin ynetim kademelerine de yansumptL O zamandan beri tekrarlanan ve bilinen olay; IL Abdlhamid'in 1909'da 31 Mart vakasmdan sonra tahttan indirilmesi zerine hahambagi (kaymakam) Moshe Levi'nin istifa etmesidir. Aslmda galiba eski ynetim, yerini Jn Trklerin taraftan olan partlye hadise 1karmaksizm terk etmek yolunu semigti. kinci Meyrtiyet yillarmda Osmanh Msevlerinin genel durumu yle zetlenebilir. Cograf ynden Msevler, imparatorlugun en genig alana yayilan grubudur. Btn Arab vilyetlerinde ve eski Osmanh egemenlik blgeleri olan Magrib ve Misifda, Trablusgarb'da (Libya), Ye men, Suriye, Lbnan ve Filistin digmda Mezopotamya ve Gneydogu Anadolu'da, Orta Anadolu'da, zellikle Bati Anadolu'da hemen her kentsel merkezde ve zmitdegenig bir cemat halinde yagiyorlarda.Avde Edirne, Selanik ve Gelibolu gibi kalabahk merkezrupa eyletlerinde ler digmda Bosna, Gney Bulgaristatt ve Makedonya'da birok kentlerde Musev cematine rastlamak mmknd. Osmanh Yahudiligi, aslmda Sefardi gn.iptan, yani spanyave Akdeniz'den gen Msevlerden oluguyordu. Fakat zellikle Dogu Avrupa ve Rusya'dan glerin artmasiyla her yerde Aykenaz gruplar da gze arpmaktaydi. Dit bakimmdan Osmanh mparatorluguMsevlerini sadece bu iki grupla smirlayamayiz; zira Msevler kadar degigik dil konuan bagka bir grup yoktur. DoguAvrupa'dan ve Rusya'dan gelen dag1mk gmen gruplarm (Akenaz) konugtugu ve ibdet esnasmda da kullamlan Yidig denen dildi. nceleri Aykenaz sinagoglari ayriyd1, ancak zamanIa eridiler ve yerli Sefarad cematle kaynagtilar. Agkenazi sinagoglaribugn stanbul'dadil degelen gilsoy ve gelenek dolayistyla ibdete devam ediyor. spanya'dan asil kalabahk cematin diliJudeo-Espagnol (Ladino) d1pmda, imparatorlugun genig cografyasiiinde, zellikle Mezopotamya ve Arab vilyetle-

Osmanh megrtiyetinin

Tank Zafer Tunaya'ya Armagan, stanbul Barosu yay., sfanbul 1992, s. 501-515.

konuguluyordu. stanbul,zmir,Selanik girinde Arabca, hatt ramca Yahudi gruplabi byk liman gehirlerinde ayn sinagoglan olan talyan n da vard2. (Omen Istanbul'da Yazici Soka ve Karaky'de 26Jfam de onlara ayrt bir mezarhk tahSokagt'nda sinagoglan vardt ve gigli'de edilmigti.)1 sis Italyan Yahudileriimparatorlukta uzun zaman nee yerbaglamigt1. Ama yerli cematie kaynagma ve tebaaya gemeleri legmeye 19. yzyila zg bir olaydir Bu konudaki belgelerde rastladtgimiza gBilindigi ortalannda 19. yzyd amptir. giuyrukluk ortaya sorunu re, bi Osmanh hukukunda her dinden Osmanh erkegi iin yabanci uyrukhi zevce almak mmknd. F4kat kadm iin yabanc1 uyruklu kocaya varmak mmkn degildi. Bu nedenle devlet, rnegin 19. yzyd ortalannda Toscana devletinin pasaportunu tagiyan Musev erkeklerle, Osmanh saka grlmeye baglanmas1 zeriMsevsi kadmlann evlenmelerinin ne, duruma mdahale etmigtir. 2 $ 1266/13 Haziran 1850 tarihinde ikan bir fennan zellikle Selnik'te bu gibi olaylarm grliidgrf ve yasaklanmasmi emrediyordu.2 Osmanh Musevleri arasmdaki lisan renkliligine IL Meertiyet siralannda ideolojik bir renklilik de katdi denebilir. 19. yzyilm ikinci yarisurda laik bir egitim ve dnya grg getiren okullanndan 'Alliance Israelite niverselle' sonra, bu sefer Osmanh 1910'da Anglo-Leideoloji modernist bir tamgiyordu. ile de Musevligi vantin Banking Company, Istanbul'da bir gube atL Sionist liderlerin en nlleri bu bankamn bagmda, bundan sonra bu gehirde ve imparatorlukta Sionist temsilei olarak grev grmeye bagladilar. Su dnem, gerek Osmanh Musev milletinin ynetimi, gerekse Bbili'nin tutumu a1smdan ok kannagik boyutlar arz eder ve literatrde bu konuda kolayca verilen kugku hkmlerin, sorunu anlamamizi daha da zorlagtirdigma Sionist hareketin temsilyoktur. Kugkusuz Osmanh mparatorlugu'nda Rcis2nin, bu bankanm bagmda bahmmast onan gayrimsmdurumuyfa bagkentinden yazilan raporgilidir. Ama, Osmanh mparatorlugu'nun lar, sadece Sionist hareket aismdan degil, fakat son devir Osmanh ynetimi ve bagkentteki diplornasinin tarihi aasmdan da ilgin belgelerdir. Osmanh Msevlerinin Sionizm kargismdaki tutumlanm anlamak iin, nce onlarm modern agm ulusulugu kargisindaki tutumlarm1 anlamak gerekir. Osmanh Musevleri iin ulusuluk makbul ve moda bir akun olmanupts. Ashada politik balamdan etkin bir rgtlenme de gze arpmaz. zellikleegitimin yapisma bakihnca da bu durum anlagihr. Cematin maarif rgtnn yapist, Osmanh Yahudilerinin imparatorgsterir. Heuzak olduldanm luktaki ulusalci akimlar atmosferinden merkezlerde dint tahsil kurumlarmm gretildigi ilk bilgilerin btn men

203

'stanbulitalyan Musev Cemati', s. 2. 2 BOA, I., MV., no: 5129, 2 $ 1266/13 Haziran 1850,
1 Naim Gleryz,

17 Arahk Salom,

1986, no.1980,

204

bulunmasma nem verilmigtir. Dindarhk ve din kimligi saglayacak bir egitim yeterli grlmekteydi. Dolayisiyla ulusalci ve laik egitimin verilebilecegi daha st dzeydeki egitim kurumlanm Osmanh cemaat rgtleri meydaria getirmernig ve genIeri bir dzeyden sonra kendi haline birakmigtir. Dolayisiyla modern, laik st dzey egitimini Osmanh Msevlerine Alliance Israelite gibi kendi cematlerinin kurmadig1 kuruluIar getirmigtir Bunun dagmda Osmanh Musev genleri hemen her trlu okulda ve mali imkm olmayanlar ise burs sisteminin yaygm olarak uygulandigi Osmanh egitim kuntmlarmda okumuglardir. Ashnda Osmanh st brokrat kesimi iinde Osmanhlagmig Musev sekinlerin varhx da bundan ileri gelmektedir. Bir sayisal veriyle durumu a1klayabiliriz: stanbul'da 1909/1327 H. yih iinde, devlet salnamesine gre 7 adet Musev rdiyesi (ortaokul) vardir. lkokullarda yaygmdir, ama Musev cematiyle ilgisi olan daha yksek kurumlar hahambagihk veya ilgili vak1flar tarafmdan kuralmuy degildir. Daha yksek derecede egitim veren Alliance okullart yabanci kkenliydi ve baglanglta bilindigi gibi Osmanh Musev milleti idacilerinin ve din liderlerin kargi 1ktigi kurumlardi. Aym durum bagka yerlerde, rnegin Aydm vilyetinde de grlyor. Izmifde Musev ilk tahsil kurumlan yaygmken, rgdiye say1stnda azalma grlyor ve o yillarda daha yksek egitimi Musev cemati kendi dzenlemiyor, genler bagka okullara ve Mekteb-i Mlkiye, Hukuk, Tibbiye gibi kurumlara gidiyorlardt. Osmanh nazirlan, sefirleri, valileri arasmda Musev sekinlerine rastlanmlyordu, ama muhtelif neztlerin, Maliye rgtnn, Sihhiye rgtiinn yksek kademelerindekiOsmanh Msevsibrokrattarm sayist kmsenecek gibi degildi.3 Nihayet, imparatorluktaki bazi unsurlar gibi, Musev aydinlan arasmda da iki dilli olanlar, Trkeyi anadili gibi bilenler az degildi. Zaten Musev genIigin okudugu tm okullarda Trke dersi oldugu gibi, II. Meprtiyetle Musev okullan nc bir uygulama ile Trke lisans derslerini artird2 ve programlara Trke okutulan Osmanh tarihi ve Osmanh cografyasi gibi dersler koydular Bu ikili egitim yapisuun Galatasaray (Mekteb-i Sultan)'dan sonra ilk uygulayanlan Musev mektepleri oldugu anlagthyor (bu nygulamanm 1925'te btn yabanc1 okullara nygulanan program iin rnek olup olmadigi aragtinlmaya deger). rnegin Hahambagmm kethdasi Moiz Fresco'nun 1888-1890 yillarmda zmifde sti adh, Trk dilinde, fakat brari harfli bir gazete tkardigru biliyoNesim Maziiyah, IL dneminde Moiz Kohen ise, ttihad, Meyrtiyet ruz. 1915-18'de ktisadiyt Mecmasr'ni akarnuglardir. Nihayet Avram Galanti de bu dnemin sivrilen iki dilli Osmanh aydmlarmdandi.
3 Avram Galanti, Trkler ve Yahudifer, stanbul1928, s. 128-136. Musevt memurlar komusunda Bagbakanlik Osmanh Argivfndeki yeni tasniflerden tkan bazi bilgileri yakmda yayunlayacagaz.

Msevler megratiyet hareketini destekleyen nc bir gruba sahiptiler. Nesim Maziyah, Albert Ferid Asseo, Paris'te Mepveret gazetesi grubundan Albert Feva, meghur Emmanuel Karasso ve Nesim Russo ttihadci grupla, daha Sultan Abdlhamid devrinde temasta olan politikacilardi. Du gruba son dnemin nl simalarmdan Avram Galanti'yi de ekleyelim. Ahmed Riza ile muhalefet yillarmda temasa geen ve destekleyen, Misir Cemiyyet-ilsraillyyesi adh rgtte yer almigti. Musev aydmlar II. Megrtiyet'i tam desteklediIer. Bu destegi bazi Balkan uluslaripm veya Rum ve Ermeni aydmlari gibi bir ulusal uzlagma olarak degil, dogrudan Osmanh patriyotizmi erevesinde gsterdiler. Nitekim dnemi iinde laik bir ulueuluk olan Sionizme de iltifat edilmemig ve imparatorlugun diger unsurlarma karp Yahudiler hep uzak kalmiglardir. Bulgarlar, Ruin ve Ermeniler seimlere ulusal programlarla girerken, Msevilenie bu egilim hi olmanug; hatt bazi Arnavut ve Arablarm aksine, mill kulpler dahi tegkil etmemiglerdir. Fakat Mseviler diger yandan siyasal hayatla daha ok ilgilenen, ttihad ve Terakki'yi destekleyen konumdaydilar.

205

Ikinci Megrtiyet parlamentosunda Msevler 1877ye g daha etkili bir grupla temsil ediliyorlard1(1877'de Avram Aciman, Menahim Salih; Bosna'dan Ziver ve Yanya'dan Davion Irvi vard1). Simdi istanbul'dan Vitali Faraci, Selanik'ten Emanuel Karasso, zmir'den Nesim Mazliyah, Bagdad'dan Hezekiyel Sason vardi. yan Meclisi'nde Davion Karmano ve Behor Egkinazi bulunuyordu. Balkan Harbi'nden sonraki devrede Seseildi. lnik kaybedilince Emanuel Karasso, stanbul'dan Osmanh Musevileri, II. Megrtiyet dnemine yakm tarihimizin ilgin simalarmdan biri olan Hahamba Hayim Nahum'un temsilciligi ve ynetimi altmda girdiler.4 Nahum'un kipiligi, bugn bile tarihiler arasmda tartigma konusudur. Ama kariyerinin ttihadve Terakki ile ykselme gsterdigi ve hahambahgin Osmanh Musevileri zerinde hem idar,
4 2 Temmuz 1909/23 C 1327 tarihli pu tayin fermam ilgintir. BOA, Karay ve Yahd Defterleri, s. 38-42: "Nin-1hmyn odur ki: Mnhal olan sitne-i liyyem ve tevabii hahambaghma bermceb-i nizm tegekkl eden heyet-i intihabiyye tarafmdan intihb kalmmig clan kudvetu'l-milleHAYM NAHUM Elendi damet rtbethunun ti'l-Mseviyye icra-yi memuriyeti Adliyye ve Mezhib Nezreti'nden vukbulan ig'r ve Meclis-i Mahss-1 Vkel-y2 fhhamca virilen karar zerine tensib kilmmagla, mezkr hahambaghm mmaleyh uhdesine tevchini mutazammm purt-u kadtmenin derciyle igbu berat-i hmaynu verdim ve buyrdm ki: mumaileyh Hayim Nahum Efendi stanbul ve tevb millet-i Yehd'nm hahamba1s1 olub, kffe-i memlik-i mahrsamda bulunan millet-i Yehda'nm hahamlan ve cemat basilari ve gir byg zerlerine hahambagi bilerek bahambaghga mteallik ve kg mumaileyhi umurlan da mumaileyhe mracaat edib ve yolunda olub ve sznden tecvz etmeyib, kendi yinleri zere itaat ve inkiyzda kusur eylemiyeler..."

zod

hem siyas, hem de potokol ynnden stn ve etkin bir makam hline ve tevbii millet-i gelmesi onun dneminde olmutur. Gerekte "stanbul Yehda'mn haham-ba1simn btn memlik-i mahrusa (Osmanh lkelerindeki) Msevlerinin ruhan liderleri arasmda stn durumda bulunmasi" keyfiyeti IL Mahmud'dan beri tayin fermanlarmda belirtilir; ama bu gerek II. Megrtiyet ve Hayim- Nahum'un liderliginde vurguland1. H.) Nahum'dan hahambagi ve diger Aym yll devlet salnamesinde (1327 27 nemli merkezdeki reislerden baghahamdiye sz edilmektedir. Belirtilhahambaquun butnMsevlerin din ve idar lidigi zere stanbul'daki deri olma stats klsik Osmanh devrinden beri grlr. Musev milletinin yarn bagmda bundan bagka ayn bir mezhep olan Karay (ogulu Karaim) grubu iin Karay cemntbay1hr stats vardi. H. 1255--1327/18391909 yillan iin Karay ve Yahd Defterled iki cematle ilgili idar strktr gsterecek bir hayli yazigma ihtiva eder (mesel imparatorluktaki talKuzguncuk'ta ve bagka yan Msevler iin Hasky'de ve Bogazii'nde, bir yerde Toskana Devleti'nin ricasiyla ayn bir mezarhk hazirlanmasi gibi). Genellikle herhangi bir yerdeki haham tayinlerinde ve diger nemli hahambagmm grg almiyordu. Karam cematiiglerde stanbul'daki nin nfus tahriri aynca yap111rdi.Bunda iki cematin mezhep farkhhgi, ayn mahallede kurulan ayn sinagog (Karaim cemnti kinisa tabirini kullamr) ve mal, idar kompartunan farkhhgirol oynamaktaydt kinciMeyrtiyet'le Musevi hahambagmm titulatr (elkb) belgelerde gyle geer: ve tevbii Yahd taifesi hahambagis1... iftiharu'1-mille-ti'lMseviyye... hutmet avakbehu bi'l-hayr." Bununla birlikte Hayim Nahum iin, hahambagx olduktan sonra yart resm ve gayri"Memlik-i Osmaniyye Musevi milletinin resm belgelenle, matbuatta, reis-i ruhansi, hahambagi rtbel Hayim Nahum efendi..." deynnis kullamlmaktaydi. Kendisi birinci dereceden mecid nigan tagimaktaydi ve protokoldeki ve hkmet nezdindeki itibar ve nfutu kuvvetliydi. Bu titulaturde, Ittihad ve Terakki ideolojisi kadar, Nahum'un roln de grmek gerekir ve esasen imparatorluktaki diger gayrimslim grupIarm ileri gelenlerinin Nahum'u hedef almalarmm bir nedeni de, bu itibarh konumuydu. Geri imparatorluk tarihinde, zellikle Rumeli kitasmdaki Rum-Ortodoks ahl, Musev cematini igneli fti ve ocuk katli sulamalariyla yneticilere gikyet edip dava amayiteden beri yaygtn hale dinlemek' deyimiyle pegimen getirmigtir. En gibi gikyetieri devlet, yasak eden fermanlar da ikarmigtt.6 Ama olaylar tekrarlamyordu. 19. yzyil ortalarmda Yanya, Tirhala gibi eyletler; gya iki kipinin ryada Meryem Ana'yi grdg ve Yahudiler aleyhinde bazi mesajlar aldiklarl
"istanbul 'abes

5 BOA, aym defter, hkm 17 Ca 1259/15 Haziran 1843. 6 BOA, M., no: 78, s. 616. 25 M 1018/30 Nisan 1609. Bu konuda Uriel Heyd, Studies in Old Ottoman Criminni Izw, edi. Menage, Oxford 1973, s. 223.

rivayeti zerine bir anda yzlerce kipinin verdigi dilekelerle antisemit alkantrya girdi.7 Gene 19. yzyll sonunda zmir'de ok hadiseli bir benzer kan crm davasi dolayisiyla ikan abgmalar, Esther Benbassa tarafmdan yayim207 lanmigtir. Kahire, skenderiye mparatorlukta (imparatorluga sadece hukuken hidivlik olarak bagh olmasma ragmen), Kuds, zmir,Sam, Trablusgarb, Beyrut, Musul, Yanya, Tokat, Rodos, Bursa, Manastir, Selanik, Edirne (bu siralarda baghahamnce Meit, sonra Becerano), Girit, Haleb, anakkale, Bingazi, Trablusgam, Celibolu, Sayda, Yafa, Bagdad, Safed'de baghahamlar vard1. Osmanh vilyet salnameleri bunlari baghaham olarak belirtir ve stanbul'dakihahambagimn alunda yari mstakil din cemat idareleridir. Ikinci Meyrtiyet yillarmda ticar faaliyetler ve ekonomik refah ynnden Musev cemilati henz kayda deger bir geligme gstermemigtir. Sekin Msevler tababet, hukukuluk ve devlet memurlugu gibi grevleri yerine getiriyordu. Paul Dumont'a gre, bu yillarda mesel Silivri'de 7000 Yahudi nfus iinde, 50.000 frank serveti olan sadece bir kipi vardi.9 Kk ticaret ve zenaatler Selanik ve zmirgibi merkez1erde bile henz yaygm bir geim alamydi. 1907'deki bu durum zamanla degigecektir. Ama henz, at gelir getiren zenaatler (kundurachk,eskicilik, erilik, ufak tamir igleri gibi) byk kentlerdeki Msevler arasmda yaygmdi. Bundan bagka Msevler imparatorlugun ugradigi toprak kaybmdan Mslmanlarla birlikte en ok zarar gren ve muhacir olan bir gruptu. Bu, byk liide H1ristiyan idarelerden, en azmdan Mslmanlar kadar hognut olmamalarmdan ileri geliyordu. rnegin, Kmm savagi sirasmda da muhtemelen yerli Mslman halkla beraber Osmanh ve mttefik kuvvetleri desteklemig olmahlar ki, savagm bitiminde baglayan Msfuman muhacerefine K1rim Milsevferi de kalifdifar. IS Ra 1273 / 13 Kasim 1856 tarihli bir irdede, Kinm ahlsinden ve Yahd milletinden olup Dersadet'e nakl ve hieret etmig.olanlar iin iskn edilecek bir mahal seilmesi ve kendilerine rikb-i merhimt-i cenb-i mlkneye (padigaha) takdim eyledikleri ar2uhal dolay2siyla, Kmm'dan hicot edenlerin Rumeli canibindeki mahallem yerleptirildigi ve bunlar da Kmmh olduklari iin oralarda mnasip mahallere yerlegtirilmeleri emrolunuyor (BOA, ., Dahiliye, no: 23899). Bir mddet sonra 1 Ocak 1857'de ikanlan bir irde ise, bu gibi muhacirlerin Osmanh uyruguna gemeleri ve yeni ha7 BOA, 1.,Hariciyye, no: 3902, 1267/1850-51. 8 Esther Benbassa, zmir'de Cereyan Etmig Bir Kan ftiras1Vakast', Tarih ve Topium, 1986 Haziran, saye 30, s. 44-50. 9 Paul Dumont, 'Jevvish Communities in Turkey During the Last Decades of the Nineteenth Century in the Light of Azthives of the Alliance Israelite niverselle', CIrristians and Jeros in the Ottoman Empire, ed. B. Lewis-B. Braude, New York 1982 c. 1, s. 217.
'1901'de

208

yatlarmi dzenlemek iin toprak verilmesi ve vergi muafiyeti saglanmasi gibi durumlan dzenlemekteydi (BOA . 5 Dahiliye, no: 24120 ve 24122, 3 Ca 1273). Bu gibi gler geligen olaylarla devam etti. 1877-78 OsmanhRus Savagt,1912 Balkan Sava1sonucu Rumeli'den Mslmanlarla birlikte Msevler de g etti ve 20. yzyil bagmda muhaceret, Dogu Avrupa'dan gelenleri de gz nne ahrsak, Osmanh Musev toplumunda fakirlik ve problemler yaratti. Ama diger yandan Musev burjuvazisi zellikle II Meyrtiyet ydlarmda, tipki yeni bir Trk burjuvazisi gibi dogma ve ykselme agamasmdayd1. Bu geligmehenz ayrmtilanyla tetkik edilmemig bir konu olarak Osmanh tarihiliginin nunde durmaktadir. IL Megrtiyet'te Osmanh Musevligi ve Sionizm konusu speklasyoaragtirilan bir konudur. Aratirmanu ok yap11anama o nisbette de az lar kimi zaman Sionizmin Osmarth Msevleriile olan iligkileri zerinde yogunlaquugtir;ama Osmanh Musevliginin bu alomla temasa gemesini saglayacak neden ve geler gerekten nedir sorusu zerinde durulmamigtir. Bir bagka deyigle 19, yzyil sonu ve 20. yzyd bagmda Osmanh Musevliginin kltrel, ekonomik, din, siyas, tarihi aragtirmalart henz ocukluk agamasmda oldugu halde; ogunlukla Sionizme kargi Osmanh Yahudiliginin tutumu ve yaklagimi hazar bir hipotez olarak kabul edilmig ve deta Polonya, Rusya veya Bati Ayrupa Musevligi gibi ele almmigttr. Sionizm 19. yzy1hn btn ulusalciliklari gibi laik bir ulusuluktu. Yahud dini ve akaidi kadar, Avrupa muhitinin etki ve tepkileri iinde yegerenbir dgnceydi ve yaythp geligtigialan itibariyle Sionizm, biridir. Kugkusuz vatan edinmek emeDogu Avrupa ulusuluklarmdan bu linde olan bir hareket olarak, izledigi politika ok farkh olacakhr. gte Mseviler, lkesinde gerek gefarkhhk dolayislyla da Sionizm Osmanh rek yneticiler ve aydmlar tarafmdan degigik biimde algxlanrmy ve de tepkiler yamada, bazen gze arpacak lde tepkisizlikle de kargigik planmigtir. Ulusuluk alomi Osmanh yneticisi ve ayduunm kafasmda komiteler halinde rgtlenen, hatt silhh mcadeleye bagvuran Bulgar ulusulugu, Ermeni ulusulugu ve Makedonya'deki etnik gmplar atlymastyla aynlegmigti. Bu nedenle Sionizm hareketi; niteligi, faaliyet tarzi itibarlyle nemli tepkiler dogurmadig1 gibi, zaman zaman bazi Osmanh yneticilerinin ve aydmlarmm sempatiyle baktigi, hatt pek sicak bakilmayan Avrupa H1ristiyan dnyasma karp bir direnig olarak degerlendirilmigtir. Galiba Sionistlere sempatiyle bakan Ahmet Agaoglu'nun bu niteligini de gene istanbul'dakiSionist temsilei Dr. Lichtheim dogru olarak teghis etmigti]O Sionizm ok kiginin alg11adigmm tersine, homojen dgncede yelerden olugan bir alam degildi. Alman Yahudileriyle Rus Yahudi1erinin politik farkhhgi dgnce ve pogramlara kadar yansmug,

10 Richard Lichtheim, Rckkerhr-Lebenserinnerungen Zionismus, Stuttgart 1970, s. 188.

aus der Frhzeit des Deutscherl

ti. Rus Sionistler ilerinde her akuna mensup, her yagtan yelerin de bulunmastyla, gze arpiyordu. Osmanh Musevileri, iinde bulunduklan partlar itibarlyle bu Avrupa akimla nas11 temasa geerdi ve nas11bir tutum aludi? Bu sorunun cevaplan zerinde durmak gekir. Imparatorlugun ulusulukla en ge temasa geen unsurlanndan birisi Trklerse, brnn Msevler oldugunu sylemek mmkndr. Osmanh Musevligi 19. yzyil Avrupa kltryle ge temasa gemigti; ulusulugu soyut bir kavram olarak grenip hayata uygulamast hem bu aidan, hem de cograf dagrukhgi dolayistyla beklenemezdi. Diger yandanulusulugu,18. yzytl sonundan beri Balkan uluslan, zellikle Hiristiyan unsurlar birbirinden grenmig ve Osmanh ynetimine kargi baglang1ta birbibir yeyler Sirb ayaklanmastna rini desteklemigtir. Yunan ayaklanmasi, borludur. Bulgar ulusuluk hareketinin dogugu (ulusu gruplar Philike Hetairia), Yunan hetairialanna ok gey borludur ve Yunan ayaklanmasmda, Bulgar gnlllerinin rol bilinmektedir. Oysa Hiristiyan karantisedegligi digmda kalan ve imparatorlugun Hiristiyan unsurlarmm onlar arasmda bu giyayilan Osmanh mitizmini hisseden Msevlerinin Kaldi Museviimkn yoktur. akunlara ki, duymasma ilgi ve sempati bi ler imparatorlukta dag1mk blgelerde, ayra dil ve kltr evrelerinde yagayan daha ok kentli bir toplumdur. Osmanh Museviligi aslmda dili ve detleri itibariyle de Dogu ve Bat1Avrupa Yahudiligiyle de ne kadar iligki ve etkilegim iinde idi? Bu konuda da fazIa olumlu cevap verecek bilgiler pek mevcut degildir. Kisacasi imparatorlugun sonunda Osmanh Musevliginin modern ulusu akimlara mensup olmasi iin objektif partlar grlmemektedir ve Osmanh patriyotizmi, yani 19. yzy21mrn olan modern Osmanherhk akmu Yahudi sekin evrelerde daha fazla il-

209

Bunlarm digmda Osmanh Musevligi modernleyme dnemine de, Alliance Israelite gibi Sionizme sempati duymayan bir egitim ve sosyal yardimlagma kurumunun etkisi altmda girmektedir. Gene Filistin'de Msevilerin yerlegmesinde nemli rol olan bir bagka yardunlagma ve egitim kurumu 'Hilfsverein der Deutschen Juden'de Sionizm aleyhmdeki kurulugtu. Lichtheim, 1 Haziran 1915 tarihli raporunda bu sonuncu rgtn engelleyici ahymalarmdan ve Efraim Cohn Reiss'in kendilerini Osmanh makamlari nezdinde yiloci faaliyette bulonmakIa itham ettiginden dert yanmaktadir.11Belki bu gibi geligmelerin Osmanh Msevlerinin Sionizme kargi cephe almalar1 gibi bir durum yarattigi syleneakuna mez, ama cemat, tarih ve kltrel yapisi itibariyle bu modern bununla yabanct kahrug, ilgisiz veya tarafsiz davranmigte. Sionizmin birlikte byk merkezlerde bazi gruplarla temasa getigi ve taraftar kazandigi aragtirmacilarm stnde birleptigi bir gerektir.Ama bu taraftar11 Isaiah Friedman, Germany Turkey and Zionism 2897-1918,Oxford 1977, s. 249.

gi gryor gibidir.

210

larm, cemnt iinde nemli ikna edici bir rol oynayamad1klan, Dogu Avrupa'nm tereine Sionizmin cemat nderleri ve halk iinde popler bir ideoloji ve hareket olmadigi anlagilmaktadir. Sionizm, Avrupa'mn 19. yzyildaki laik irkihgina tepki olarak akti. Ghetto'dan ikmay1 mit eden Avrupa Yahudileri, eski Haristlyan antisemitizminin arkt bir nitelik kazandigim grdkten sonra, Yahudi vataiin daha somut bir program ve hareketin etrafmda toplanmaya bagm ladi. egitli evrelerin Sionizme kargi tepkisi farkhyd1. Papahk 1897'de Osmanh ynetimini Sionizme kar uyarmak iin kardinal Bonetti'yi' resmen grevlendirmigti. Ama bu olaym vukua geldigi sirada daha badgnen ngilizKatolikligi, yani Westminister evresi adma Kargimsiz dinal Vaughan, Sionizme ve Musevlige sempatisini belirtiyor, hatt slm dininin Musevlige karyt Hiristiyanlardan daha toleransh oldugunu bile ilve ediyordu.12 Osmanh brokratlari ve aydm evreieriiinde, Avrupa'daki antisemitizmden dolayh veya dolaysiz etkilenen bazi kimselerin oldugu biliniyor, ama genellikle Osmanh sekinleri Sionizm konusunda pegin fikiriere ve belirli bir davrama sahip degillerdi, zellikle Kuds mutasarnflan ile Beyrut valilerinin Sionist yerleymelere kar izledigi politikalar; bundan bagka Bbili'nin, parlamento yelerinin ve bazi gazetelerin birbirinden farkh, zamandan zamana degigen politikalarmda bunlan gdlendiren sikleri aramak gerekmektedir. Ortaya konan rnekler, Sionizm ve Osmanh politikasi konusunda hemen hibir organ veya zmreyi kesin izgilerle betimlemeyi imknsiz kilar. Buna ragmen Osmanh politikasi ve idatesinin Sionizm kargismda genelde ntr oldugunu sylemek mmkndr. Dr. Jacobson'unIstanbul'dan 8 Kasim 1909'da Dr. VVoifssohn'a yazdigi bir rapor; Sionizm konusunda Osmanh yneticileri ve Osmanh Musevleri arasmdaki nyargilan veya bilgisizlik ve ilgisizligi anlamaya yarar. Bu dnemde Sionist temsiIcilere sempatiile bakan Celal Nuri Bey (leri), Sionist temsilci Dr. Viktor Jacobson ile Evkaf Naziri Harnada Paya arasmda bir randevu ayarlar ve Cell Nuri onu Sionist olarak takdim edince, nazir gaka yollu, "Ha, demek Filistin'de Yahudi devletinikuracaksruz?" der ve Dr. Jacobson'un izahatmm bitmesini beklemeden, "Evet, bu manasizhklarm sebebi bizIere gelen her Musevinin kesinlikle Sionist olmadigim syleyip sze baglamasi ve Filistin'deki yerlegmeler ile ilgili mracaatindan nce bunu tekrarlamasidir. Biz Trklere, bu duruida haliyle Sionistlere kargi pupheyle bakinaktan bagka i kalmlyor," der. Sionizmi ciddiye almayan tutum da bu dnemde yaygin olmahydi (CZA, a 19/7.2- Jacobson'danWolfssohn'a rapor Constantinople, 8. XI. 1909 tarihli). Sionist temsilciler stanbul'da Anglo-Palestine Company'nin kurdugu Anglo-Levantine Bank'm gu-

stanbul'daki papahk

temsilcisi (Delegue Apostoligue).

12 Die Welt, no: 18, s. 7, 2 October 1897; no: 17, s. 3-4.

be yneticileri olarak bulunmaktaydilar. Jacobson ve Lichtheim bu temsileilerin arasmda en nemli iki portredir. Osmanh mparatorlugu'nun son on yilmda Sionizmin de bag1msizhk, hatt belirlisuurlar iinde mutlak bir zerklik degil; ancak idar ve kltrel bir zerklik program1yla 21/ ortaya iktigi griilmektedir ki iligkilerde bu unsuru gz ardi etmemek gerekmektedir. Nihayet Sionizmin Trablusgarb Savagi, Birinci Dnya Savagi gibi olaylarda Osmanh ynetim ve politikasma destekledigi veya destekler grndg; bu nedenle de diytaki kamuoyunun aleyhte kampanya ve baslalarmdan bunalan; gerek d2; devletlerin, gerekse digta ye ite birtakim bagka gruplarin destegini arayan Osmanh ynetici evrelerinin Sionist hareketten rahatsiz olmadiklara anlagilmaktadir. Dgman olmayan, destekler grnen gruplara kar bu tutum dogal kargilanmahdtr. Her geye ragmen, iligkiler tek boyuttu olarak ele ahnamayacak kadar kangik bir yumak haliradedir. Bu gibi destek gsterilerinden Sionist SionistlerinBalkan Savagi'nda tibb yarrgtler kammadalar. rnegin, dim iin orduya katilacak bir grup ve Birinci Cihan Savagi'nda da Osmanh birliklerine yaniim iin gnll birlikler kurma konusunda girigimleri grlmektedir. Ashnda Sionist gruplarm Osmanh birliginin devamimve Osmanh idaresini Filistin'deki yerlegme iin en uygun bir varhk olarak grdkleri de aakg13 Ba nedenlerle rnegin Hicaz demiryolu yapmuna bile Sionist organizasyon teberruda bulunmak istedi. Kugkusuz ki, aym dnemde Birinci Dnya Savagt'nda Sionist gruplarm bazilarinm ilerleyen Britanya kuvvetleriyle temasa getikleri ve onlara istihbarat hizmetleri arz ettikleri de bilinen vakiad2r. Du denge politikast, Osmanh egemenliginin son zamanlannda belirgin biimde ortaya ik

migtir. Ekrem Bey'in 1907 senesinoktekrarlanan bir olay, eskiKuds valisi 'tehlikeli unsurlar oldugu' ve de, zellikle Rusya'dan gelen Musevilerin kontrollerinin gerektigiselmeti aismdan gn nlenmesi ve ni' dahiliye nazarma telkin etmesidir14 Aym mutasarnfm Kuds'te bulundugu sirada bunun aksi bir tutumda oldugu ve dogrusu Rusya Yahudilerimn gne kapi etkin tedbirlerden sz etmedigi bilinlyor. Osmanh yneticismin bu politikalarinda gnn partlarmm, degigen yapilarm etkin oldugu keyfiyetine, tek rnek bu degildir Osmanh yneticileri, Sionizm.konusunda gpheci olmakla birlikte, zaman zaman takdirden ve hatta Sionistlerle temastan ekinmemiglerdir. aldigi bir bor zerine Levontin, 3 Mayis 1904'te Kuds mutasarnfmm
'devletin

13 Central Zionist Archive, 39-A II a2, 3, 4. Sympathieaktionen der Zionistischen Kriege-Entwurf von Dr M. Organisation der Trkei in Trkisch-talienischen Nordau, 5 October 1911; aytu biimde A11d/Z2 Sionistlerin Hicz demiryoluna ba girigimleri de burada zikrediliyor. Wolfssohn'a 10 Sep14 L Friedman, a.g.e., s. 141, aynca CZA., A 19/7 Jacobson'dan tember 1908 tarihli rapor.

212

Herzl'e yu raporu yazlyordu: "Mutasarnf beni acele agudi ve maliye naaldigt bir telgraf.zerine benden 3000 sterling daha bor istedi." Mutasarnfm daha nce de sikmtih durumlgrda Sionist liderden-byle bor aldigi anlagihyor. Levontin, "Bu yilki koyun vergisi (resm-i agnam) iyi olacak, bu mebla da demekte bir mahyur grmyorum," diyor.15 Bu arada ilgin olan durum maliyedeki sikinh yznden yneticiterle Sionist koloni arasmda dogan bu gibi alacak-bor iligkilerinin literatrde sadece yerel yneticilerin bir hatasi, hatt suiistimali olarak gsterilmesidir.16 IL Meyrtiyet dneminde de, Talt Paga'dan diger ttihad ve Terakki liderlerine kadar bazi kimselerin, Filistin'in kalkmmasi ve vergi gelirlerinin artmasmda Sionist koloniteri takdirle izledigi grlyor. Ancak diger yandan Arab-Yahudi atigmasuun artmasi, byk devletlerin kolonizasyondan kendi ikarlari dogrultusurida istifade ve mdahaleleri dolayistyla, toprak alumnm nlenme tegebbsleri grlmektedr. bu nedenle Talt Papa, Rusya tebaahlarm Osmanh uyruguna zellilde gemeleri zerinde israrla durmugtu. Sionistlerin deyimiyIe ifde ettikleri kltrel zerklik ye idareye katilma talepleri Osmanh parlamentosunda g, kolonizasyon ve bagimsizhk faaliyeti olarak tenkit edildiginde (zellikle Cosmidi Efendi tarafmdan), Sadrazam Hakki Paga Sionist emellerine karp tedbir almacag1m bildirdi. Sio1st31her3erhenmo31sso3m unun zeieMr3m'kuiu o3anMa3g Paga'ya 10 Agustos 1911 tarihinde qu mektobu yaziyor:" "Votre altesse n'a pas besoin de Iongues explications pour comprendre que le terme public' ne rend [1ffentlich-rehctlich] que Yexpression franaise qu'imperfaitement appliqu des relations entre l'individu ou un group d'individue.." geklinde baglayan aiklamasinda, terimin n'ndan tede bir talep ifade etmedigini aaldiyordu. Basmda Ebzziya Tevfik, antisemit ve anti-Sionist bir tavir almqti. Buna karghk Ahmed Agayeff (Agaoglu Ahnted) ve Esad, Sion dostu olatarafindan gsteriliyor. Ancak bu rak bilhassa Sionist temsilei Jacobson konularda daha sogukkanh bir degerlendirmeci olan halefi Lichtheim, karp ve diger ulusalci Osbunlarm Sion dostu olmaktan ok, ngilizlere manh gayrimslim unsurlara kargi Musevileri ve Sionistleri destekler grndklerini belirtmektedir.18 Dr. Abdullah Cevdet Yahudiligin ve Sionist hareketin sempatizamdir. Ancak Alemdar gazetesi ve Ebzziya Tevfik devamh antisemit ve anti Sionist bir negriyat yapmaktadirlar. Diger taraftan Sionist temsilciler tarafmdan antisentit olarak degerlendirilen ikdam ve Peym yazan Ali Kemal'in pek de le olmadigi, d4 devletlerin
zmndan
'ffentlich-rechflich' 'droit 'mme-hakla-

15 CZA, ZI/541 Levontin'den Herzl'e, Jaffa 3 Mag 1904. 16 M. Kemal ke,Siyonizm ve Filistin Sorunu, stanbul 1982, s. 90. 17 CZA., Z2/1, s.401-410, 'Trkische Parlamentsangriffe auf den Zionysmus', Dr. VYolfssohn'dan Sadrazam Hakki Paga'ya, (Kln) Cologne, 1DApril 1911. 18 Lichtheim, Rckkehr, s. 188.

bazilartnm Sionizmi destekler grnmesinden dolayi, Sionizme kargi oldugu grlyor. Nitekim, dnem iinde antisemit bir kadronun ynettiAlman imparatorluk temsileigiAlman politikasi, zellikle stanbul'daki Ieri; Byke1i Wangenheim'in sirf Almanya'am Filistin'deki ikarlanna uyar dgncesiyle Sionizme destek oldugu, hatt 19. yzyilda antisemidiplomatlanmn bile Rus tizmin gampiyonu olan Rusya'am stanbul'daki pasaportlu Filistin kolonizatrlerine benzer egilimlerle pek karyi olmadiklan bilinmektedir? Anti-Sionist politikanm veya Sionizm sempadzanhgnun bu nedenle hibig Osmanh evresinde bir firka yeligi veya muhalif veya iktidar taraftan olmakla pek paralelligi yok gibi grnmektedir. Gene ttihad11arm muhalifi Riz Tevfik, Sionizme sempati yerde duyan bir dgnrd. Bir Sionizm hakktnda Trk yneticilerin bilgisizligi de bu ilgisizligin bir belirtisidir. Savag yillarmda Cemal Panedeniyle mahkemeye verilen Dr. pa'nm Sionizme kargi uygulamalan Ruppin'in hattralarmdaki gu ifade dikkate degerdir.20 "Trkische Offiziere die als Richter fungierten hatten von Zionizmus nicht die geringste Ahnung, und mit den Zivilrichtern vvelche die Anklage vorbereiteten stand es nicht besser..." Yani, Trk asker yargilarm Sionizm hakkmda hibir gey bilmediklerini ve adliye silkindeki, sivil yarg1 ve iddianameyi hazirlayan savc11arm da onlardan daha fazla bir gey bilmedigini sylyor. Savag iinde Cemal Papa ve yardimasi Bahaeddin, Sionist kolonizatrlere karg1 bir tavir iindedir. Yalruz Cemal Papa ve Bahaeddin'in Arablara kargi da ayni sert tutumu izledilderini biliyoruz. Bu daha ok blgenin huzurunu despot bir idam ile saglayip Arab ve Musev gruplarm ekigmesine meydan vermemek gibi bir tavirla aiklanabilir. Beyrut Bagkentte Talt, Valisi Bekir Sami, Sionist liderle kargi sempatizandir. bulunan liderlerCavid ve Haci Adil Sionist ge kara uygulamalarda di;21 ancak iktisad bagarilari dolayis1yla Sionizme kari ntr kalmiglardir. Kaldi ki, savag. iinde Alman elisi Wangenheim ve ABD eiisi Morgenthau'nun Sionist g destekleyen politikalaruun hkmet tarafmdan nlenmedigi de biliniyor. ttihadve Terakki liderleri Osmanhlaymayi gart koparak, Filistin'de Yahudi varhmi kabule egilimli grnyorlar. Osmanh Msevlerinde de bu dnemde Sionizme kargi suskun ve ihtiyatlr bir tavir gzlemleniyor. Onlarm bu tutumu stanbul'dakiSionist temsilcileri de baglang1ta yamltmig, zaman zaman kizdirnugtir. Onlarm
Lichtheim'a telgraf CZA., Z3/49 s. 24M4. Jacobson'dan Tschlenow'a Rusya sefretindeki grpme hakkmda, 2 Mai 1914. Atheneaum 20 Arthur Ruppin, TageMcher Briefe Erinnerungen, Judischeveriag, 1985, s. 264. 21 CZA., Z3/43-00186, Hact Adil Sionist dostu olduldanm ama ge karpi olduklarm: sylemig, 4 Januar1912 tarihli.
19 CZA., Z3/51 8 Februar 1915, Wangenheim'dan,

2/3

214

ve yazigmalarmda bu lazginhgm izierini grmek mmkndr. rnegin Batzaria Efendi'nin kod ada 'Aprilnarr' olarak gemektedir. Kuds'tekiOsmanh Msevlerinden Yarg1Hammon, Jacobson tarafmdan Meclis-i Meb'sn seimlerinde aday olmaya teqvik edilmig ve kendisinin Sionistleri temsil edebilecek bir kiqi oldugu yolunda Dr. JaHammon iin 11 cobson tarafmdan degerlendirme yapdnugtir.Jacobson, Kasim 1912'de, "Sionist degilse de, bu konuda anlayipi var, namuslu ve lyi tanmm19bir gen yarg1,"diyor.E Anlagilan Hammon da sz gmgse skt altmdir demeyi tercih edenlerdendi. Nitekim, stanbul'dakiSionist temsilciler E. Karasso, N. Mazliyah gibi ileri gelen Musev meb'slarla da anlaamamaktadirlar. Jacobsonve Lichtheim'm en ok hayal kmkhma ugradiklart ve bir inddet sonra nefret ettikleri kigi hahambagi Hayim Nahum oldu. Nahum, o gnden bugne literatrde de yanh; degerlendirilen bir tarih kiMuiliktir. Maliye Nziri Cavid Bey'i, Talt Paga'yt, hatt eden olarak Efendi'yi ikarlarma hizmet kipiler Kzim sionist gsteren sa belirli literatrn Nahum'u da aytu kategoriye kolayca soktugu grlr. 1912'de Lichtheim, 'Nahum zu strzen und Oysa Nahum iin 16 Subat medjlis-i cisman zu haiten-laik konseyi yerinde biralop, Nahum'u alagagi ettirmekten' sz etmektedir? Gerekte Nahum frankofil ve Alman aleyhtan gruplardandi. Bu tutumunu, Osmanh mparatorlugu Almanya'nm yanmda savaga girince de devam ettirmigtir. 14 Arahk 1914 tariAuerbach'a, Nahum'un Alman eliliginde hinde stanbul'danJacobson; eli Wangenheim'la olan grgmesini naklediyor; buna gre Nahum, olmadigmi bykeliye sylemig.Lichtfrankofil olsa da, germanophobe heim bu mlakat zerine, Nahum'la olan konugmasim da degerlendirk ken, onun Sionistlerden pek hoglanmadignu qu ifade ile belirtiyor:24 seiner Dummheit hat er mir selbst erzaehlt, dass er bei dieser Gelegenheit die Zionisten etwas verleumdet hat, denn im Grunde hasst er uns." Kupkusuz bu sert degerlendirme, Nahum'un Almanlar ve o paralelde bir politikayi desfkiememesi ve ekingenliginden ileri gelen ntr tutumuna kargi sert bir tepkidir. Diger yandan sava; sonrasmda Sionizmin Osmanh Musevileri arasmda ne gibi bir etki kurabildigini de aragtirmak ihmal edilmemesi gereken bir konudur. Osmanh mparatorlugu ve yeni Trkiye'de Msevlerin siyasal tutum ve toplumla btunlegmeleri genelde ok zgn bir nitelik gsterir. Onu genel Musev tarihi veya anti-Sionist negriyata balop degerlendirraporlarmda
'

Seyh-l-slm

Auerbach'a. 22 CZA., Z3/43-0014, 11 Nov. 1912, Jacabson'dan 23 CZA., Z3/43 d. 16 Februar 1911, Lichtheim'dan Auerbach'a. 24 CZA., Z3250, 2.XII,1914, Lichtheim'm raporu. * "Malm hamkatiyle bana, Sionistlere bu arada (sefrette)biraz bhtanda buIundugunu syledi. Ashnda bizden nefret ediyor."

mek mmkn degildir. Kaynaklarm tetkiki ve mukayeseli olarak degerlendirilmesi kauulmazdir. Galiba muhterem hocanuz Prof. T.Zafer Tunaya'mn ahyma ve aragttrma yntemi ve IL Meertiyet'in siyasal hayatmda Msevilerin rol zerindeki degerlendirmesi bu yndeydi ve nemli bir baglangici olupturmaktaydi.E

215

25 Tank Zafer Timaya, Trkiye'de Siyasal Parfiler-Ikinci Meprtiyet Dnemi, c.1, stanbul, Hrriyet Vakfi yay., 1984, s. 555-563; burada 'Museviler ve rgtleri Osmanh lkesinde Siyonizm Sorunlan' baghkh blm ttihadve Terakki'yi Yahudi dostu, fakat Siyonist olan ve olmayan Musevileri ayiran bir rgr olarak
-

niteler.

The Arabs and Zionism before World War, arail'lidiplomat Neville J. Ivandel, Univ. of California Pmss 1976. Trk meb'uslann ve Rum meb'uslarm (bu yanhg) Arablan Sionistlere ttihata kara desteklemedigini sylyor. Eu kitap Sionist argiv belgelerini genig lde kullamyor. Fakat Osmanh kaynaklarun ve Arab kaynaklarun yeterli kullanmadig1 grlyor. Bu nedenle abartzh hiikmlere rastlamyor

Osmanl: Yahudileri ve Tiirk Dili

19. astrda Yahudiler btn dnyada dilproblemiyle karpikargiya gelegitim yaygmlaymty, gazete ve kitap hemen hemenher eve difer. nk girmigti ve asil nemlisi herkes milliyetiydi; mill kimligi ifade vasitalannm baymda da dil geliyordu. En byk problem Yahudilerin bulunduklan lkeyle btnlegmeleri ve ulusal dili ok iyi bilen, ulusal edebiyata katkida bulunan mnevverlerle ortaya akti. Acaba Yahudi toplumu mill dilleri mi konugmahyd1? Ortadogu, yani Osmanh lkelerindeki Yahudiler muhtelif dilleri konuquyordu. Bunlann brancaveya Yidig gibi Yahudilere zgn diller oldugunu sylemek zor; Judeo-Espagnol gibi Yahudi renklerini alan ve o cemste zg bir ispanyollehesi Osmanh Yahudileri arasmda hkim dildi. Ne var ki, bu dilde egitim ve yaym 19. yzy1hn ihtiyalanna cevap veremezdi ve asr medeniyete, Osmanh Yahudilerinin bu dille uyum saglamalan mmkn grnmyordu. Malum oldugu gibi; Trkiye Yahudilerine modern egitimi Alliance Israelite niverselle'in getirmesi, modern egitim diIinin Fransizca olmasi (stelikbu okullar bu dili ok iyi gretiyordu), toplum hayatmda da Judeo-Espagnol'un gerilemesine ve sekin zmrenin gnlk hayatta Fransizca konugup yazmaya baglamasiyla neticelendi. Nitekim, Trkiye Yahudilerinin hayatmda Judeo-Espagnol gazeteden ok Fransizca gazete vardir ve bunlar uzun mrl ohnuptur. Asd nemlisiilmi kitap ve edebi yaymlar (romanIar ve mesel Avram Galanti'nin kitaplan) Fransizca yazilmig ve basilmigtir (40yildir bu durum degigti).Artik Trk Yahudileri herkes gibi sadece Trke yaziyor ve Trke okuyor, Salom ve Tinaki gazeteleri temelde Trke iktyor. Trk Musev yazarlan roman ve hikyeleriyle nemle belirtelim; Trke edebiyat dunyasmda yerini ahyor. $urasim 19. yzyil ortalarma kadar Osmanh Yahudi toplumunun dil sorunu oldugu sylenemez. Ama asnn ikinci yansmda Franstzcanm girmesiyle, bu linguistic denge bozuldu. Judeo-Espagnol iin gerileme baglayacakti; iki dil arasmdaki tartiemaya grg ve tavar olarak bir ncs, yani Trke taraftarlart da katilacakti. Trkenin 19. yzyd sonlanndan itibaren Yahudi aydmlar arasinda kabul gren bir dil oldugu basm hayatmdan da anla1hyor. rneginhahambagt (Chiefrabby) kethdasi Moiz Fresco 1888-1890 yillannda zmir'de Ostadadh Trke (fakat bran harfli) bir gazete akanyordu. IL Moiz Kohen ise 1915-18 Meyrtiyet dneminde Nesim Mazliyah ttihad,

akarruplard1.1 Maamafih Moiz Kohen ylllarmda iktisadiyt mecmuasuu dneminde sadece Trkeyi degil, tamamen Tekinalp'in cumhuriyet savundugu malumdur. Trklegmeyi Cografi ynden Msevler imparatorlugun en genigalana yaydan grubudur. Btn Arab vilyetlerinde, Mezopotamya'da yaarlaid1.Araba dive Krde konuganlar vardi, srail ymda yukan Mezopotamya'da ramca nemli bir darbe yedi. kurulduktan sonra bu nfus g edince ramca zmirbagta, hemen her kent merkezinde Bursa'da, Bati Anadolu'da Orta Anadolu gehirlerinde cematler (kahal) vardi. Buralarda Judeo-Espagnol temel dildi. Gene Osmanh Avrupasi'nda da, Selanik bir Yahudi ehri denecek kadar kalabahk cemate sahipti. Tarih demografik tetkikler 16. asirdan beri gehirde Yahudiligin egemen oldugunu ortaya koyudevlet tarafmdan yeniden dyor. 19. yzydda maarif hayatmm merkez okullarma Trke zorunlu olarak zenlenmesi ile gayrimslim Osmanh itaat eden ve Trk dili, ok iinde gayrimslimler en kondu. Bu kaideye okutanlar Yahudiler oldu; 'Alcografyasim edebiyati, Trk tarihi Trk ve kurulunca da yol izlendi. okullan ayni liance Israelite niverselle' Osmanh Ikesine Judeo-Espagnol, dili zgn Yahudilerinin Osmanh konugtugu Yidig, Yahudilerin Akenaz Avrupah eden Orta Dogu ve g asimile etmigti. Fakat edenlerin konuptugu talyancay1 talya'dan g Franstz gsteremedi. baanyi kargismda etkisi Fransiz aym Franstzca ve dili, bu iine kapanmig ve iki as1rdir ekonomik kltrel knt iindeTrkenin Juki cemati dnyaya aan ve dirilten bir rol oynamaktaydi. deo-Espagnol'un (halk arasmda Trklerin Yahudice dedigi) yerini almadgnyorlardi? Bu konuda sarih bilgisuu isteyenler Fransizca iin ne miz yoktur. Vakia bu talepte bulunan nde gelen Yahudi aydmlarmm hepsinin lyi Fransizca bildikleri malumdur. Musev Alliance okullarinda geri temel egitim Fransizca idi ama, 1925'te ikan Tevhd-i Tedrisat (egitimin standartlagmasi) Kanunu'ndan sonraki gibi bir program vardi. Bu konuda Alliance okullan, deta Galatasaray (Mekteb-i Sultan) ile paralel bir program izlemekteydi. Trke ve Fransizcaya egit derecede nem veriliyordu. Trk tarihi, Trk cografyasi, Turk dili ve edebiyatma agirhk okullardaki egitim veren bu programlarm, belki 1925'ten sonra yabanct curriculum'unun dzenlenmesine model oldugu dgnlebilir. Bu nedenle, Musev mekteplerinde yazih Trke lyi grenilirdi. Bilinmeyen bir gerek, imparatortugun yksek rtbeli yneticileri arasinda ok fazla sayida Musev olmamasma ragmen, merkezde bakanhklarda, tagra idaresinde zellikle Mallye Nezreti'nde kalabahk sayida Musevi megrenilmesiyle sagmurun bulunmasidir. Bu, okullarda Trk dilinin iyi memurlar, Nfia ve Ziraat komislanan bir avantajdi. Szn ettigimiz
1 Bu listeler iin Nesim Benbanaste, bul 1988, s. 57-62. Trk MusevfBasom rneklerte Tarihesi, Istan-

217

218

yono ve Menfi-i Ummiyye Sandig1(umum tasarruf kredi sandigi) gibi mahall kurullardaki yeler degillerdi sadece, merkez hkmet tarafmdan tyin edilen memurlardan sz ediyoruz (Carter Findley'in son devir Osmanh brokrasisinde zikrettigi gayrimslimler daha ok merkez ofisler ve zellikle Hariclye Nezareti'ndedir. Bkz. Carter Eindley, Ottoman Civil Officialdom, Princeton, 1989, p. 143-168). Argivlerimizde tasnif edilip aalan yeni vesika fontlan bize bu konuda yeni bilgiler veriMfettig-i Umumiligi Memuriyet-i Celileyor. Ru meli Vilyt-i gahanesi si'nden gnderilen 16 Za 1321/4 Mart 1904 tarihli bir raponia Manastir, Selnik ve Kosova vilyetlerinde Adliye, Mlkiye ve Maliye'de ahyan gayrimslim memurlarm listesi veriliyor? Bu listelere gre, Manastir vilyetinde Musev memur merkezden tayin edilmig, Kosova'da Dahiliyye Dairesi'nde bir Musev, Adliye Dairesinde yine bir Musev vardir. Burada posta idaresinde drt Musev memur vardir. Ayni yerin Nfia Dairesi'nde 12 adet Musev zabita memuru vardir. Bu blgelerdeki Musev nufus azdi ve Osmanh mparatorlugu'nda memur sayisi da kalabahk olmadig1iin rakamlar kmsenecek miktarda degildir? 20. yuzyil bagmda imparatorlugun Yahudi nfusu en az 400.000 kigi tahmin ediliyor. BunIarm 120.000 kadart Filistin'de ve civarmda, 200 binden fazlasi imparatorlugun ekirdek blgesinde yagiyordu; burada dil olarak Judeo-Espagnol hkimdi-ve Italyanca ve Yidig gibi bagka dilleri eritmigti. O kadar ki, Aykenazi sinagoglarmda bile dil, kisa zamanda Judeo-Espagnola dngmgtr. Bizzat Akenazi cemntinin bilgin din adanu Rav. Dr. Markus kurdugu lisenin arhy treninde Trk dilinin zerinde nemie durulmasuu belirtir.* Vebu rnek Musev egitimciler tarafindan takip edilmigtir. Anlalan son devir Osmank Yahudilerine bakarsak; genig halk tabakasi arasmda 'Osmanhhk' ve 'Trke' bilinci yoksa da, mnevverler arasmda bir 'Osmanhhk' bilinci vardi; bunu bazdan daha u noktaya, 'Trklk'e kadar gtrdler. Trk dilinin spanyolca yerine Osmanh yahadilerinin mill dili olarak kabuln ve yerleymesini isteyen ele alacagmuz girigim ve kurulan komisyon bu bakundan nemlidir.5 Burada bir konunun zerinde durmahy1z. Cumhuriyet'in ilk yillarmda"Vatanday Trke Konug' kampanyasi strasmda, bu kampanya dola-

2 Yeni tasnifler iin BOA, Rumeli Umum Mfettigli Evraki, TFR-IUM- 1326, 132112-21-26, no: 2907/2, 3, 4, 7, 9, 10. 3 Ayfu dosya, TFR-I-UM-132142-26'da 2907/4, 2, 3, 7 nolu listeler. 4 Moye Grossman, Dr. Markus-Osmanli'dan Cumhuriyet'e Geiple.TrkYahudileri'nden

Grunmler, stanbul-1992, s. 29-Hannavasser gazetesi, 3.12 1911 nshasmdan 5 BOA, .,AM., no: 6, 17 Ca 1318/12 Eyll 1900 (8 belge).

nakiL

y1siyla hcum edilen bir grup da, Trkeyi zgn telffuz ile konugan veya zellikle yagh kadmlann konugamadiklan Musev grubuydu: Ahmet Emin Yalman (kendisi SelnikIi Sebatayct gruptan) dahi, liberal tutumuna ragmen dil milliyetilexi arasmda yer almigtive Msevlere yle hitap ediyordu: "Dnyanm hibir memleketi yoktur ki, orada yerlegen Msevler memleketin dilini benimsemesinler ve anadili haline koymasmlar. okgariptir, bunun yegne istisnasi Trkiye'dir; Yahudilere asirlardan beri dost ve efendi muamelesi eden ve ifrat cereyanlarnun ilerlemesine imkn birakmayan Trkiye..." Yazar spanyolca ve Fransizcano umumt yerlerde kullamlmasuu tenkit ediyordu (Ayhan Aktar, 'Cumhuriyetin lk Y111arindaUygulanan Trkleytirme Politikalan', Tarih ve Toplum, Arahk 1996, s. 13). Du dil politikasi, Moiz Kohen Tekinalp gibiler tarafmdan da takip edildi Bugnk Trk Msevlerinin Trke yi kullanmast ve onu iyi yazan bir grup olmasmda bu politikalar mi, yoksa siyas, hukuki, iktisad, kltrel btnlegme mi rol oynad1, komi tartigthr. 23 Za 1317/24 Nisan 1900 taxihinde Dersadet Musevileri HahambaKaymakann Moshe Levi cenahlarmm imza ve mhry(locum-tenens) gi le Adliye ve Mezhib Nezreti'ne verilen bir dilekede Lisan-1 Osmannin (Trkenin) lisan-i mill olarak kabuln talep etmekteydi. zetle dilekede gu hususlar belirtilmektedir; Asirlarca bizi himaye eden ve nimetini veren Osmanh saltanatma gkran vesilesi olarak, sadik bir millet olan Museviler; Lisan-i Osrnan yi (Trke) kabul ederek, yaymak ve gimdiye kadarki lisanlan olan spanasil dil olayolcayt ortadan kald2rmak ve mevcut Musev mekteplerinde rak Trkeyi kabul ve tatbik etmek istlyorlar (bkz. belge 1). Bunun iin bir 'Tamim-i I isan-10sman Komisyonu' (Osmanhcayi yayma komisyonu) teykil edilmig olup, ekte bu komisyon azasuun isimleri takdim edilmigtir. Marif Nztri (9 Mayis 1900), Hariciye Nzin (28 May1s 1900), Adliye Nzin (25Mayis 1900) tarihlerinde bu talebi uygun grdlderini sadrete (bagbakanhk)bildirmigler ve Osmanh kabinesi hahambagi kaymakanu (locum tenens) tarafmdan verilen rapor zerine, Musevilerin Trkeye evirmek ve yaymak iin komisyonun dilini spanyolcadan varhgmi ve faaliyetini 5 Eyll 1900 (10 Ca 1318) tarihinde kabul etmigtir (bkz. belge 2). Bunun zerine ayni gn saraydan irde akmigtir. Eu komisyonun azalan Osmanh Yahudi cemati iinde tanman ve sonraki yillarda politik ve kltrel hayatta da rol oynayacak simalardir (bkz. belge 3);

219

Tamim-i Lisan-1 Osman Komisyonu (Osmanhcayi yayma komisyonu) yeleri: 220

a) Rsumat emneti cellesi fercme kalemi mdr muavini Haruna-izde saadeflujak bey b) Bahriye Nezreti cellesi sertercmam kaymakam izzettu Moiz bey c) Daire-i celle-i Hriciye ve umr-i pehbenderkaleminden Hak izzellu Yusuf bey d) Marif Nezdreti cefilesi encmen-i teff i; ve muayene azaamdan refetlu shak
efendi e) Daire-i celle-i Hriclye ve umr-i ticariye kaleminden izzetlu JakMenage odast mpavirlerinden izzellu ishakYena efendi stire sonraki hahamba-

f)

g) Ebbb-i bahriyeden kolagast refeilu Viktor efendi h) Muallimin-i Mseviyyeden hahamHayim Nahum efendi,
i)
.

Bu konuda Jak Samanon'un byk torun ocugu Lizi Behmoaras benden aldigi vesika ve aile hatiralanyla Salom'un 21 Haziran 1995 nshasinda bir makale hazirlad1. k) Ettbb-i mlkiyeden refetlu JakMandil efendi
Bu listede bir tek kigi devlet memuru degildi. O da gelecegin (11 seimparatorluk haharnbagisi olacak Hayim Nehum efendidir. Digerleri hepsi asker ve mlk erkndandir. Jak Mandil efendi saraym hekimi olmugtur. Torunu Matilda nl Trk yazan YagarKemal Gkeli ile evlidir. Sark Demiryollan hukuk mgaviri Jak Samanon'un torunu Lizi Behmoaras (Salom, 23 Haziran 1995) da dedesi hakkmda biyografik veriyor.6 bilgi Avram Galanti bu komisyondan sz.ederse de yelerden ilgili arzuhal ve ve iradelerden sz etmez. Osmanh cemiyetinde 1840'larda Moiz Fresko gibi Yahudi aydmlann Trkenin kabuln nerdigini de bu vesile ile hatirlatahm. Yahudi aydmlann yanada Bu gen Yahudi aydru, zikrettigimiz Prens Yusuf Izzettin ve Galib Papa gibi aristokrat Trklerle ahbabdir ve edeb bir grup olugturmuglardir. 48 yagmda lmgtr, n1tarihi Avram Galanti byle bir girigim ve komisyondan bahsetmigse de, komisyen.yeleri ve ilgili brokratik procedure'den sz etmez. Bunlar bagbaki, Galanti'nin Trkler ve kanhk argivi fontlarmda mevcuttur. gphesiz Yahudiler adh eserinde belirttigi gibi mekteplerdeki Trke girigiminden evvel, Talmud ve Tevrat'm Trke tefsir tercmeleri de vardir.7 Fakat, cidd bir biimde Trke okuma yazma ve konugmaya ynehk bir egine sonra) 6 Lizi Behmoaras, 'JakSamanon Efendi ve Trke Aki Asrumz Dogarken', 21 Haziran 1995, s. 5. 1947 s. 156, 162. 7 Avram Galanti, Trkler ve Yahudder, stanbul

Samanon efendi demiryollart idresi hukuk mgviri refettu Jak park

Salom,

tim grmek iin bilinen ilk girigim budur ve Trk Yahudilerinin Trkeyle butnlegme tarihi iin bu nemlidir. Komisyonun ahymalan zerine fazla bilgi yoktur. Fakat zaten bu tarihlerden itibaren spanyolca, Yahudi cemati arasmda ok kere eve mnhasir kalnug, okullarda terk edilmigti. Gazetelerde ve ibadette daha uzun zaman kullam1migsa da, gittike gerilemigtir. Bugn Trkiye Yahudileri iin Judeo-Espagnol artik arkaik bir dildir.

221

222

Osmanla Modernleymesi ve Sabetayctlzle

16 Eyll 1666'da hem Yahudilik, hem de Trklye tarihi iin nemli bir olay meydana geldi. Bir mddettir beklenen Mesih oldugunu iddia

eden ve imparatorlugun birok kyesinde, hatta Dogu Avrupa'daki Yahudilerin bile bir kesimini ikna eden Sabetai Zvi Sltan IV. Mehmed tarafmdan Edirne'ye getirtilmig ve orada divanda yargilammyt1.zmir'de kazandigi etkiden dolay1, hahamlann gikyeti ve huzursuzluk bunun Van Mehmet ,Efendi yarg1lardanda. nedeniydi. Bizzat Seyhlislam edilecegini grendigi mahkm son anda bir tereddt ve ardmlme dan bir telkinle Mslmanhgi kabul etti ve Aziz Mehmet Efendi adim aldi. Bunu kendisine telkin eden muhted bir Yahudi olan hekimbagi Hayatzade'ydi. Sabatai Zvi bagiglandi, kendisine 150 ake yevmiye bag landive kapucubaphk memuriyetinden emekli edildi. Maiyyetine de benverildi. Kendisine inananlarla birlikte zellikle zer rtbe ve armaganlar terk edecekti. Bundan sonra Selnik gehhadiselere sebeb oldugu zmit'i ri cemaatinin baghca yerleyme yeri oldu. Sabetai bundan sonra Arnavutluk'a gemig ve orada lmgtr. Kendisine inananlar Mesih'in tekrar 'dnme' dnmesini bekliyorlard1, Sabetaym cemaatine Trkler veya deti', eski dindaglan, yani Yahudiler ise sazanikos (renkleridegigen bir bahk oldugundan) demekteydi. Cemaat ise kendine inananlan, ma'aminim diye adlandmr. Ashnda Sabetaycihk bazilarmm sandigmm aksine basit bir gizli din degildir. Bir lasun Yahudiler Zvi'nin korktugunu dgnp beise kapildi. Miiridlerin kimi eski inamga dnd. Kimisi onu izledi. Kavga Dogu Avrupa'ya da s1radi, Frankistler cemaatin iinde huzursuzluk yaratti. Fakat asil kanyikhk histeriografide sryor, bu vakayt Osmanh Yahudiliginin 17. asirdan sonraki dekadansmm nedeni olarak gsterenler var.1 Esasen Trkiye tarihiliginde de paralel bir yaklagimla gerilemeyi slamdin adamlarma hasredenler vardi. Laik tarihiler bazen dine gereginden ok nem verirler.
'av-

* Tiryaki, Sayi: 24, Mayis 1998, s.9-18. 1 Benzer gekilde Yemen'de art arda iki tane sahte mesih

ve gukrKuheyl I (1861-65) yilaknug. nc bir Yahudi sahte mesih ise (1883-93) II (1868-75) larmda ortaya ikan Yusuf Abdullah'tr. Her nn de Mslmanlar arasmda hemfikir ve mrifleri olmugtur. Hatta gukrKuheyI II Musevilerle Zeydigiler arasmda sahiplenme konusunda bir ekigmeye bile neden olmuytur. Ekz. Bet-Zion Eraqi Klorman, 'Mslim supporters of jewish Messiahs in Yemen', Middle Eastern Studies, VoL29/4 1992, s. 714.

SukrKuheyl

Sabetaycihm Mslmanhkla sirf grn olarak nu ilgisi var, yoksa olarak da baz1iligkileri var mi? Gizli bir inan olarak hakkmda fazla bilgi sahibi degiliz. Diger yandan o gnden bugne dolaan bir rivayet, 17. yzyilm tm dnyada (kiyamet bekleyen millienarist) insanhgi iin bu hareketin Yahudi olmayanlar tarafmdan da izlenip benimsendigi ve Sabetay'm mesih olarak selamlandigidir.2 BaziSabetaycilarm nesilden nesile kendi ilerinde tapidiklari bu bilgiyi belgelemek gtr. Ancak Selnik yresiyle ailev baglan olan ve o lkenin kltrelkahp ve rivayet ve grglerininyargisiz olarak hayathikyesinde nakleden Cahit Uuk (Bir Imparatorluk Yap1Kredi yayuu, 1stanbul 1995, s. 79) o kerken, dnemde Selnik'te dolaan bu rivayete deginlyor. Mslmanlan da sylenti arasmda; bu tarikata (yIe diyor) diger dinlerden Hristiyan ve Mslmanlarm girdigini, padigahm da bu nedenle hepiniz Mslman olmazsamz boynunuz vurulacak diye Sabatai Zvi'yi tehdit ettigini,bunun zerine hepsinin grngte Mslmanhgt kabul ettigi..." eklinde bir rivayettir bu. Belgelere yansimayan bu sylenti dogruysa; Saray'm ve Osmanh idaresinin Sabatai Zvi ve taraftarlanm zahiren de olsa Islam'a dndrerek byk bir idam faaliyetini ve kriz atlatmay; becerdigi aiktir. Halkm bu tefsir ve inancmm tarihi bir temeli de olmahdir. Kuvvetle muhtemelen, bir kisun mensublar Yahudilikten degil bagka dinden gelmelerdir. Cahit Uuk da Selnik'te Sabata Zvi cemaatinin gibi Mslman adetlerine riyayetkr oldugunu nakledlyor. oru-namaz 19. yzyilda Selnik'te bu cemaatin iktisad ve kltrel bakimdan herkesi getigi anlagihyor. Nitekim Mayis 1901'de Selnik'e vali olan Mehmet Tevfik Bey hatiralarmda Fevziye Mektebleri'nin (mektebleri bu cemaatin kurdugunu zikretmiyor ve belki bilmiyor) diger mekteblerin fevkinde oldugunu, iyi memur yetigtirdigini belirtmektedir. (Bir devlet adammm [Mehmed Tevfik Biren111.Abdlhamid ve Meyrutiyet demi hattratart,cild I, Arma yaym, Istanbul 1993, s. 170). Sabetayolar sonraki asarlarda Edirne ve bazi Rumeli gehirlerinde 1912-1913 Balkan savaglanndan soara Mslmanlarla birlikte imparatorluga g ederek stanbulve zmirgibi gehirlere de yerleptiler Osmanh mparatorlugu'nda byle bir millet grubu yoktu. Hele 20. yzyilda kimin Sabetaya oldugu kayitla belli degildi ve ritellerinden vazgetikleri iin birok mensubu bakimmdan da nemli bir egilim olma vasfmi kaybetti. Bilhassa Kemalist laisizm Trk toplumunda bu meseleyi adamakilh silmig ve k1y1ya itmigtir. Esasen gemig asirlarda da Sabetaycilar idare nezdinde Mslmandi ve 19. yzyil modernlegmesi boyunca bu adi konmamig asimilasyonun hadisesiz bir gekilde ilerleme kaydettigi grlyor. Makalemizin konusu da bu modernleyme sreci olacaktir. Sabetaycdarm basit bir gizli din ve gizli Yahudi mezhebi olmadiklan
muhteva
"$ehrin

223

2 Fmdikli Mehmed, SUahdarTarihi, cild 1, s. 431, Sene 1077 8/1666.

224

Maranoslarm aksine) gu iki husustan da anlaghr. 19. yz(spanya'daki yll ve ncesinde, Sefarad Yahudiler ya JudeoEspagnol konugmuy sonra Fransizca kullanmigken, Sabetaycilann 19. asirdan itibaren ev dili Trkonlan aforoz etmiyti, ama Sabetaycilar e olmugtu. Ortodoks Musevler bu konuda onlardan daha katlydi. kincive nemli unsur, Mesih'i bekleyen (yani Sabatai Zvi) bu cemaat her iki dinin ibadetini ok sofuca yecra kpelerinrine getirmekteydi Nitekim Osmanh mparatorlugu'nun deki gizli Hiristiyan cemaatler sadece idarenin kayttlartkargismda Mslman olduklarun syler ve ibadeti pek yerine getirmezken, Sabetaycilarm bu sofu davrarugi dikkati eker ve kendi mistisizmleri bakunmdan nemli bir noktadir. Nitekim 1856 Islahat Fermam sonrasi, Girit, Makedonya, Dogu Sirbistan, bilhassa Arnavutluk ve Dogu Karadeniz'de birtaeskim gizli Huistiyan cemaatler artik bir hrriyet havasi sezdiklerinden ki dinlerini aakladi ve kimliklerini saklamadilar? Halbuki Selnik'teki kalabahk Sabetayc1 cemaat byle bir aiklamada bulunmadi ve stelik grngte slamiibadeti gene softica devam ettirdi ve kendi eski ritelionlar da resmen ne devam etti. Bilinen hahamlari olmalarma ragrnen, Yahudileriyle iligki kurmadilar ve a11danmadi; gene Talmud-Tevrat inanIari hakkmda hibir a1klama yapan risale kaleme alan 1kmadi (son zamanlarda bu konuda yazan lgazZorlu hari). Tam aksine eski daha ok egitime nem verdi ve devrin tccar ve zenaati Sabetayc11ari Osmanh brokrasisinde dalla ok grev aldilar. Daha ok yurtsever hareketlere karryti ve nitelikli serbest meslekler icra ettiler. Nitekim bu dnemde akardiklarmi bildigimiz tek yaym orgam da ne din ne de siyasdir. Ama szn ettigimiz organ laik ve meden bir genlik yetiptirmeye ynelik iki haftahk bir dergidir. Duderginin zerinde duracag1z. Osmanh nfus sayunlari din esasina gre olur. Selnik Sabetaycilari Yahudiler arasmda degil, Mslmanlar arasmda kayst edilir. 19. yzyildan itibaren bir aiklama gene sz konusu degildir. Devlet bu cemaati tammaz; cemaatin de gizli bir rgtlenme iinde kendi kay1tlarim tuttugu gphelidir. Zaten Sabetai Zvi'den sonra cemaat kendi iinde paralanmigttr ve bu gibi bir rgt ve gizli kayit ve nfus sayunmm da fazla bir gey gstermeyecegi aiktir. Bu nedenle Sabetaycilarm sayisi gemigte ve gnmzde kimsenin vkif olmadig bir sirdn Selnik Sabetaycilarm elimizde bilinen ilk periyodikorgani Gonca-i Edeb adh bir on beg gnlk meemuadir. lknshasi I Mart 1299'da (1882)
3 Bu konada rivayetler: Slousch N: 'Lesdeunmes, une secte judeo-musulmane de Salonique', Revuedu monde musulman, No XU, Faris-1908'de yer ahr. A. Gvsa, Sabetay Sevi, Resimii Yeni Lugat ve Ansildopedi, I-V stanbul, brahim 1939. istanbul,Sine D, Abdurrahman Kk, Dnmeler ve Dnmelik Tarihi, tken,
5.155.

11amqtir.Asil redaktr Fazh Necib Bey'di. Bu risalede Sabetaycihga ait bir telkin ve bilgi yoktur. Genlere hitap eder, fakat dinden sz etmez. Daha dogrusu kozmopolit bir Trk tarikat1 olan Mevlevttarikati (mensublan arasmda, Yahudi ve Hiristiyarilar devamli) ok vlur; Selnik Mevlev derghmdaki yinler ve derghm duvarlapndaki yazilardan sz edilir.4 Bu kozmopolit tarikat, Batihlagmig kozmopolit evrelerde ok seviliyordu. Bu dergi; edeb yazi, piir (bazilart ok amatrce), seyahatriameler, Victor Hugo tercmeleri (hep laik yazarlar seiliyor), sonra entellektel bir gen nasil yetipir ve davramr gibi yazilar ihtiva ediyor. Bun)arin ogu nahif ve tagra havasi dzeyindedir. Fakat ama egitim, daha iyi egitim ve dnyaya a11madir. Aika grlyor, Musevlerden nce Batihlayma ve egitim ile Sabetaycdar daha nce durumlarim ykselttiler (emancipelvebir yerde Bati Avrupa'da Musevlerin kendi cemiyetlerine yaptiklan kltrel katkiyi, Trk cemiyetinde Sabetaycilar yaptilar. Nitekim bir mddet sonra kurulacak Fevziye ve Terakki gibi gerek anlamdaki gymnasiumlar-laik egitime nem vermigtir. Onlarm bugnku kanun zorunluluk olan din dersledevami olan Ipk Lisesi de (Istanbul) Gonca-i Edeb egitime nem verini laik bir retorique ile srdurmektedir. rir, her saytda kimya, biyoloji terimleri zerinde aiklamalar yer ahr. A11an okullardan sz eder. Abdlhamid devri modasma uygun olarak ailan okullar ve egitimde ilerlemeden sz etmek. Bu rejimin ve sansrun de hoguna gider. Fakat derginin amaci sansrle uyugmaktan ok, Battlilagmaydi. Anlagilan modernist Sabetayci sekinIer modern Bati egitimiyle, kapah cemaat hayat biiminin degigecegine de inaniyotlardi. Normalde bu gazetede din bahislerin yer aldigru grmek zor (Mevleviligi methetmek digmda). Ancak dnmelik zerine bir seri yazi negredilen Vatan gazetesi l924 Ocak aymda (10 Ocak 1924'te) Gonca-i Edeb mecbunlarm Sabatai muasim progressiv modern dnmelerin ikardignu ve yazar.5 bu pasaji tesbit parlatanhkla Ben itham.ettiklerini Zvi'yi burada genlerin bu batil mezedemedim. 'Bir tarih aragtiricisi' imzah bu seride Trk gruba kavugmak hepten hoglanmayip, izdiva yoluyla Mslman Sabetaycilari Istanbul'ag etniyetinde olduklar.i syleniyordu. Selanik ulusalc1 bir Trk egitim mektebleri laik kurdular ve tiklerinde benzer stanbul'dayaEdirne, oldular. 19. yzyil boyu Selnik, sisteminde ncti yok. bilgilerimiz srecine dair Resin modernlegme ayan Sabetayc11arm
4
'Tanzimat Dneminde Tanassur ve Din Degiptirme Olaylarf, Tanzimat3n 150. YrfrSempozyumu,Trk Tarih Kurumu, Ankara 1989, s. 1-7. Girit iin, BA, Jr. Me. Mah. No: 357,14 C1274 (30-1-1858) skpiin BA, Irad-Han No: 8922, 25 L 1275 (28-VI-1859) ve Arnavutluk iin, Bardhyl Graceni; 'Le Crypto-christianisme dans la region du Shpat au cours de la derniere priode Ottoman', Studia Albanica, XXVI/2 1989, s. 93-102. 5 Vatan, 20 Ocak 1924, s. 2, 'Tarihin Esratengiz Bir Sahifesi.' Bir tarih mdekkiki.

225

. Ortayh.

226

oldugu, stanAncak mecmuamn yazarlarmm memur zmresinden bul'dan giden bazi zevatm yazi ve demelerinin basildigi; okuyucularm civar Edirne'ye kadar uzandig1 anlagihyor. Gazetenin egitimi ve yazarlarm kipiligi; Sebataycilar arasmda Osmanh brokrasisine bir katuma egilim ve eyleminin oldugu, yabanct dil egitimi sayesinde dig ticarette de Msluman Trkler ve Yahudilerden daha niteliklive lyi durumda olduklan anlagihyor. Bu arada dnme denen Sebataycilar laik bir ulusalc1hgi benimseyen grup olarak Jn Trk hareketi ve ttihadve Terakkiiin<ie de yer alnuglardar. Nitekim imparatorlugun nl maliye nazin Mehmed Cavid Bey, ki aym zamanda kuvvetli bir iktisata idi, Sabetaycidir. Cavit Bey saltanat ve hilfetin aynlmasuu isteyenlerdendi. Diger bir maliye nazin olan Nzhet Faik, dahiliye nazirlanndan Mustafa Arif ve maarif mstegan ve hukuk profesr Muslihiddin Adil, Sabetayct kkenliydiler. Trk matbuatmm nemli simasi, Vatan gazetesi sahibi Ahmed Emin (Yalman) da Sabetayciidi ve bu konnda ilk tef rika 1924 Ocak aymda onun gazetesinde yayunlandi. Orduda, matbuatta ve ttihadve Terakki parti evrelerinde Sabetaycilar vardi. Bunlardan nl Hasan Tahsin (Osman Nevres) 1919 yih 15 Mayis'mda Yunan kitalan zmirleikarken onlara ilk kurgunu sikti ve dimnigi baglatan kahraman olarak tarihe geti. Onunla birlikte direnen ve vurulan bir zabit, kolordunun saghk zabiti Selnikli E2kr Bey de bir Sabetayclydi. Hasan Tahsin (Osinan Nevres) ttihatve Terakki grubu iinde anar gizme varan fikirleriyle tamnan ilgin bir gahsiyetti. Cumhuriyet dnemi baglarmda 1924 yib Ocak aymda Trkiye kamumeselesi ile yz yze geldi. Sebeb cemaatin kenoyu ani olarak ikmigtt. Bilindigi zere Sabetaym izleyicileri Sabatai Zvi'nin di iinden lmnden sonra zaman iinde birbirine rakip ve kopuk partiye aynlmigti. 1) Yakub (veya Hamdi Bey grubu), 2) Karakaglar(yahut Osman Baba grubu), 3) Kapancilar (yahut brahim Aga grubu)... Bunlardan ikinci gruba mensub Karakay Rgdi Bey bugn pek anlagilamayan bir sebeb'dnme'leri gile 1924 Ocak ayi bagmda Trkiye Byk MilletMeclisi'ne kyef eden, bunlan (yani kendisinin de dahil oldugu grubu) gayri Trk, gayri-Islam ve Trklgu smren bir grup olarak itham etti ve bunlarm Timanistan'la olan ahali mbadelesinde Tiirk olarak bu topraklara getirilmemelermi, ancak hepsinin batil inamy ve tavirlarim biraktp Trklgiikabul etmeleri gartiyla Trkiye'de yagayan Trkler olarak-kabul edilmelerini Millet Meclisi'nden istedi. Sebeb alle ii bir anlagnazhk ve diger dnme liderleri bir tehdit ve intikamdir dendi. Kendisi Sabetayci olan Ahmed Emin (Yalman) gazetesinde onu mflis, ahIksiz diye suSabetayct (dnme) inanci ladi. Ancak basinda bir mnakaga baglanugtL zerine birtakun rivayetler yazihp konuquluyordu. Neticede kendisi de Sabetayci kkenli olan Ahmed Emin gazetesinde bu konuda dnmeleri anlatan bir tefrikay1 10-22 Ocak 1924 tarihleri arasmda neretti ve dn'dnme'

melerin bu inantan vazgeen Iaik, ilerici, ulusalci, yurtsever bir kitle oldugunu yazdudi. Bu Sabetaycilarm kendilerini ilk defa anlattiklari ve tamttiklan bir yazi serisidir, bu bakimdan ilgintir. Ancak yazanm ismi yoktur tarih aragtincist' diye imza atilmigtr. Muhafazakr Sebifrregad dergisi bayyazari Ebuzziya Tevfik ise Ahmed Emin'e hcum eden yazilar yayimladi. Hseyin Cahid (Yalm) ise Tanin'de hem Karakap Rgdi'yi tenkit ve itham eden, hem de Sebifrregad'i itham eden yazilar yazdi. Sabetaycilarm Trk oldugunu, aksi grgn irkihk ve Osmanh imparatorluk realitesi ve Trkiye realitesi ile bandaymadigim ileri tryordu. Bu nedenle, gimdi Trkiye smirlan digmda kalan Selnik Sabetaycilannm ahali mbadelesi dig birak1hp Trkiye'ye getirilmemeleri mnasebetsiz ve tehlikelidir diyordu? Karakay Rdi Bey'in bu dilekesinin nedeni pek belli degil Cemaatine duydugu bir kizgmhk ve ihbar nu, yoksa, gerekten mbadele yznden Selnik'te i; ve glerini birakmak istemeyen Sabetayci cemaate yardunci olmak mi istedi? Zira o stralarda Selnik'te Mustafa Bey, Yunan hkmetine mracaatla.kendilerinin Trk ve Mslman degil; aslen Yahudi olduklarun, bu yzden mbadele ile ev, i; ve yurtlanndan srlerek gnderilmemelerini istemiyti. Konortas bu fikre yatkm grnm ise de, bazi bakanlar Sabetayc11armYunanistan'a Trk'ten daha zararh olduklanm ve bu yzden derhal Trkiye'ye gnderilmelerini istemiglerdi? 'Dnmelef, yani Sabetaycihm zerindeki mnakayamn arttigi gnlerde bazi gazeteciler Trkiye hahambagisi nl bilgin Haim Becerano'ya da Yahudiligin ne dereceye kadar alakast oldugunu sormu1ardir. 12 Ocak 1924 tarihli mlakatmda hahamba, "Ben dinler konusunda ok tetkikat yaptun, ancak bu Selnikliler konusunda bilgim yoktur. Herkes ne kadar biliyorsa ben de o kadar biliyorum," diyor. Ancak bir ara 'Sabatai Zvi kabilesinin Musev itikadma kismen ve muhalif bir tarikat oldugunu' ilave ediyor? Sti mbhem, ekingen deme bile ashnda, Sabatai Zvi vakasmdan sonraki iki asir iinde; bir Osmanh ve Trkiye Yahudi din liderinin Selnik hakkmdaki ilk resmi a1k degerlendirmesidir. Ancak arkasi gelmemig ve Trkiye Yahudileri bu konuda susmayi tercih etmiglerdir. Bu dnemi bir suskunluk izlengtir. 'Dnme' denen unsurlarm durumunu, yeni Cumhuriyet'in Iaik ulusuIari ve Cumhuriyet Halk Partisi tartigmamista. Sansr bu gibi tartigmalan muhafazakr evrelerdeki ftsiltilara terk etmigtir. Karakap Rgdi.ola'bir 'dnmeler'le 'dnme"leri

22:

6 Sebilurregad,cild 23. sh.175; Abdurrahman Kk, age sh. 232; Tanin, 5 Ocak 1924

(1340H).
7 Vakit, 4 Ocak 1924 (1340H). 8 Vkit, 12 Ocak 1924 (1340H) Hahambay Haim Becerano ile mlakat. * Bu kelime eenebi dillerle dahi deunme veya dnmek diye yazumakta, Sabetayci de-

yimi

israrla

kullamImamaktadr.

yi da bu konuda Sabetayc11arm susmasim

228

olmahdir. En olayla Sabetayci evreler unutma ve susmayi, yeni toplumun laik vatandaghgibyle laikm benimsemeyi tercih etmiglerdir. Esasen 19. yzyildan beri vardi. beraber Bununla arasmda onlar da ulusalci toplumu isteyenferin pahsiyetlerini ideolojinin bazi nde gelen dar bir antisemit evre, laik olmakla itveya yanhg veya dogm fisilti gazetesinde ham etmeyi srdrmglerdir. Harb iinde 1942'de akardan fazla kazantan ahnmak istenen sitasmda meselesine ilgin bir biimde vergisi' uygulamalart el evreler yeniden atmigtir. Vergi kategorileri iinde bmkrat ynetici vergiler oldugunu o zamanki stanbul dnmelere cetvelinin konan 'D' yazrmtir.9 ki en yksek varlik vergisi Ma1mdur kte Faik defterdari meblagt da bu kategoridekiBezmen ailesiiin tahakkuk ettirilmigti. Anvergisi' Trkiye mal tarihinde abuk terk edilen rezilane bir cak uygulamaydi ve egitli evrelerden tephi grmgtr. Ondan sonra da buna benzer aik veya kapah bir uygulama grlmez. Bugn Sabetaycilar kendilerini henz aiklamaz, bu inan zerinde bir aragtirma yapip yayimlamaz. (Tekistisnanm, ama hakikaten tekistisoldunanm Tinjaki ve Toplumsal Tarih gibi dergilerde yazan Ilgaz Zorlu kimlige gunutakdirle belirtmek gerekir.) ylegrnuyor ki bu inan ve sahip olanlar halen var fakat, sayilanm kimse bilmez. Herhalde son yetmig yllm laik geligmeleri ve yeni kent kltr iinde, Sabetaycihk laik bu laisizideoloji, fakat daha ok laik hayat tarzi iinde erimigtir. stelik Bu da bu olmugtur. grup zerinmin en ateglinc ve uygulayicisi grup Tabil duyuyoruz. bir Valensi'nin aragttrma yaptigru de halen Lucette iin Onun aksine, arpivleri, hibir kanaatlerin veremez. Osmanh gey belgeleri yazisiz) aramlakat bazi kalmti (yazih veya ve aragtirmanm mak eklinde olmasi gerekir.
zorlamig
'dnme' 'mason' 'varhk 'dnme' 'varhk

9 Faik

1947 (?),s. 85, 87, 195, bkz. A kte,Varhk VergisiFaciast, stanbul

Kk, age

s. 258,

Harf Devriminin

Nedenleri

zerine'

3 Kasim 1928'de" Trkiye modern dnya kogullan iinde ok cesur bir denemeye girdi. Alfabe degigtirmek tarihte ilk kez grlen bir olay' degildi. Hatta en bagta Trkler, tarih boyu birka kez alfabe degigtiren bir toplum olarak bu olaym nde gelen rnegi sayllabilirler. Ne var ki alfabenin degigtirilmesi, ilk ve ortaag toplumlan iin kkl bir degigiklik sayilmayabilir. Yazi ve kay1t igleri ile dar bir brokratik kadronun birka rahib ve pairin ugragtigt geleneksel toplumlarda yazi ile ilgisi olmayan genig y1gmlarbyle bir degigimden haberli bile olmamiglardir. lkagm parlak uygarhk rneklerini veren Ahamaniglbr raruiviyazismi, Sasanler ramPahlavi denilen kk Aram alfabesine dayah yazlyi kullanmig ve Araplar ran'ifethedince Arap alfabesi bunlarm yerini almigti. Eu son olay her ne kadar eski ranuygarhgom kaynaklanm bir sre karanhkta olanak kabirakmigsa da, 9-10. yzyillarda eski kltrn restorasyono bir zelligi, kltr rnlerinin zanmigti. nkugeleneksel toplumun szl olarak saklanmasidir. Bylece eski ran kltrnn destan, yiir masal gibi rnleri, hatta din metinleri buyuk oranda halkm tm kesimlerinin belleginde yagadigmdan, sonraki dnemlerde yeniden yazih olarak saptanmasi mmkn olmutur. Iran'm nl airi Farsanm staderlebu tip szl anlatimlardan di Firdevs (Firdos) bile $ehname'sini
migtir.

Oysa basmm, kitaplarm ve eski aglara oranla yaygin egitimin grldg modern aglarda, byle bir degigiklik kolay cesaret edilip yrtlecek bir iy degildi. Nitekim toplumlar bu konuda ok rkek ve tutucu davranmaktadir. Degigimden nemli say1da kigi ve kmeler olumsuz biimde etkilenir ve yeninin benimsenmesi birok glk yaratin Bunlara karym Trk inkilbmm bu konudaki Israrh tutumu nasil eden ilk ulagmigtar. gerekleptirmeye da Baganya yardim olup bayanya nokta; 1928 Trkiye'sinde Arap harflerine muhalif, kk 19. yzyilm ilk yansma kadar uzanan edebt ve fikr bir akmun varhgidar. Du akmun varolug nedenini ve yayihyra bu yazida gstermeye ahyacag1z. Arap harflerinin yerine Trk dili iin en uy gun alfabenin hangisi olacagi soru*

Trkiye Cumhuriyeti'nin YetmigBeg Yth Armagam, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu. Trk Tarih Kurumu Yaymlan, Dizi XVI, S. 80. Ankara 1998, s. 68-84 Yasa 1 Kasun 1928'de kabul edilip, 3 Kastm'dan baglayarak yrrlge girmietir.

su ise, Latin harflerinin kabl ile zlmgtr, Bu da harf devrimini olanakh kilan ikinci noktadir. Alfabe tarihine baktigimizda Latin harfleri, geligiminin doruk noktasi olarak kargimiza ikar. Fonetik ba230

kimdan en mtekmil alfabe oldugundan, sesIllerin (vokal)nemli oldugu Trk dili iin, Latin alfabesi en uygun grlmgtr. Bunu yazmin geli.imtarihinde saptamak mmkndr. Ik yazi M.. XXXILyzyilda uygarhm egigi olan Mezopotamya'da Smerler tarafmdan kullaruld1. Smerce aglutinant (ek ve kk yapist ile kurulan kelimelerden meydana gelen, iftisaki) bir dildi. Smer dilinin grameri, Mezopotamya'da daha sonra siyas bir birlik kuran ve Sam bir toplum olan Akadlar tarafmdan yazdnugttr. Bilinen Smer metinleri bir hece yazist olan iviyazisi ile yazilmi.ptir ve resim yazismdan (pictographique) geligerek ortaya akmigtar. Geri, in,Japonve Proto-Hind (Mohanjo) kltrlerinin de yazilari vardt Ancak bu yazilar resim yazisi olup, alfabetik degildir. Hitit hiyeroglifi, Aztek hiyeroglifi gibiyazilar da byledir. Fakat bunlarda tek ses gsteren baziiaretler vardir Bu nedenledir ki Mezopotamya kltrlerinin kullandigi yazi, modern alfabeyi doguracak bir baglangi olarak uitelendirilmektedir. Gney Mezopotamya'da, bugn Varka, Tevrat'ta ise Erek diye geen eski Uruk gehrinde tarafmdan yapilan kazilarda, Uruk IV katmamnda ilk resim yaziJordan lan ele geti. Bu yazi tahminen Smerlerin Mezopotamya'ya geliglerinSmer sitelerinin bu dnemdeki topden yz yil sonrabulunmuytur. sosyalizmi' ad2 veriliyor. Eu dzende zelmllumsal dzenine kiyet geligmemigti. Her toplulugun yeleri y1gma tepeler zerindeki tapmaklar etrafmda yagamakta ve elde ettikleri rlin bu tapmaklardaki rahiblere teslim etmekteydiler. Teslim edilen rnlerin yaz2m, sayun ve blgm rahipler tarafmdan yapihyordu. Rahipler getirilen rnn cinsi, miktan ve verenin adim kaydetmek iin bazizel igaretler kullandilar. Zamanla bu igaretleri her birinin anlayaca gekilde sistemleytirdi1er.Bylece resim yazisi dogmug oldu.1 Resim yazismdan daha sistematik bir yazi olan ivi yazisma geigin agamalan tam olarak aydinlanmig degildir. Ama ivi yazist gekillgri drt-beg tane sesli harfi verebiliyordu. Hele ranhlartm igaretterin sayistru otuz dokuza indirerek ivi yazisim neredeyse alfabetik bir agamaya getirdiler. Ashnda uses (akrofoni) dedigimiz yntemle modern alfabenin temelini atanlar eski Misirhlardir..Hiyeroglifte her resmin (iyaretin) kargih olan kelimenin bag harfleri kullamlarak sesli ve sessiz harfler ortaya akkz=k alef, ev= O = beth, igaretlerini alahm. Burada iki igati. rnegin, retten a ve b sesleri ahamakta ve yan yana ya da alt alta yazildiklarmda ab kelimesi ortaya tkmaktadtr. Bylelikle, bu tr fonemlerin daha ok
'mabed

yazmm

1 Fntzan Kinal,

Dergisi, C. VII, S. 12-13, Ankara 1973, s. 5-7.

'iviYazistrun

Dogugu

ve Geligmesi', DTCF Tarih Araphrmalan

kullamldigi Misir hiyeroglifi bir antamda modern alfabenin baglangici sayllabilir. Gerek resim, gerekse ivi yazismda hece yntemine bagh kaImdig1halde, gimdi ses yntemine geiliyordu, Sami dilleri konugan toplumlar bu alanda Akdeniz uygarhmm ncs olacak ve alfabe giderek modern yap2sma kavugacaktir. iviyazisi ve hiyeroglif apagi yukan M..L yzydda yerlerini tmyle daha geligken ve sistematik alfabelere biraktdar. Bunlardan biri hiyeroglif ve ivi yazisma gm harfleri yirmi ikiye indiren ve ses yntes mine dayanan Fenike alfabesidir. Fenike alfabesi; 1. aleph, 2. vav, 3. yodh harfleri ile 1. A, 2. O,U, 3. Y. . seslilerini ieriyordu. Fenike alfabesinden ikan bir kol ise Suriye'de Aram, ran'da Pahlav, sonralar1 Araplarda Kuji ve Neshf, Sryanlerde Estrangelos ve dolayh olarak da Turfan yazitIarmda grdgmz Uygur alfabelerinin temelini olugturmugtur. Fenike alfabesinin asil geligme alam, M.. XI. yzyilda onadalan ve Yunanistan olmutur. Yunanhlar; y-i, a-e, u-o seslilerini aldiklan gibi, Saderin gibi sessizlerini de sesli harf olarak aldilar. ByIece M.. 403'te Attika'mn resmi alfabesi olarak kabul edilen klasik Yunan alfabesi ortaya ikmigtir. Yunan alfabesine gre daha sistematik bir alfabe olan Latin alfabesi baglangita yirmi bir harften oluguyordu. Augustus devrinde Y ve Z harfleri eldendi. Latin yazismda (C) fonemiyle verilen Yunanblarm (K) harfi Latin alfabesinde yer almaz. Bununla beraber sonralari bazi kelimeler iin istiana olarak kullamImigtir. Latin alfabesi hece yntemiyle kurulmuytur. Kolay okuyup yazmaya ve standart imlya olanak hazirlamaktadir. Bu nedenle bugn dnyada eyitli gruptan dillerin en yaygm olarak kullandiklari alfabedir. Bazi dillerin gereksinimlerini kargilamak iin harf alti ve st igaretler (diacritique'ler) kullamhr. (rnegin, Trkedeki Q, 6 I Almancadaki gibi...) Bo konuya ve ;ekedeki ilerde yeniden deginilecektir. Bir toplumda zaman iinde degigen ve geligen toplumsal iligkiler ne deniyle daha standart ve mkemmel bir imlya gerek duyulur. Bu da bir yerden sonra alfabeyi etkileyip degigime zorlamaktadir. Alfabe dogdugu gnden beri degigmektedir ve halen de son geklini aldig1 sylenemez. Trk dilini konuyanlar da tarih boyu kullandiklan alfabeyi drt kez degigtirmiIerdir.
'ayn'

231

Tarihte Trk Alfabeteri Radlov ve Thomsen gibi trkologlarm bilim dnyasma tamttiklan Orhun yazitlan, Trklerin bilinen ilk yazth amtidir. Bu yazitlardaki ilk alfabe, onu kullanan siyasal grubun adi olan 'Gktrk' terimiyle adlandinhr (M.. 732). Thomsen 1893 ylhnda Orhun vadisinde bulunan bu yazitlarm sirrmi zdgnde, bilim dnyasi bir olayla kargilagtL Gk-

232

trkler yazigma iglerinde Sugdaklan (Sogdianahlar) kullamyorlardi. Byk bir olasilikla bu yazi Sugdaklar tarafmdan geligtirilmigtir. Eu alfabenin zelligi ise iinde yalutzca drt tane seslinin bulunmasidu Bu sesliferin ince ya da kahn olarak degerlendirilmesi,yanma geleasessizin ince ya da kalm oluguna baghdir. Bu nedenle sessizler ince ve kahn olarak birka tanedir. Yazi bitigik yazilmaz, kelimeler ustste konan iki nokta ile ayri lir. Dolayis1yla Gktrk alfabesi brokratik hizmetler iin nygun olmaylp daha ok amtsal bir yaz1egidiolarak kalmiptin Bu yazi trne bagka yerPeenekler ve Hiristiyanhktan nce Macarlar lerde de rastlanir. rnegin, amtsal yazitlarda byle runik bir yazi kullanmiglardar. Bu-rneklere Macaristan'm Szekel blgesinde Nagy Sznt Mikls'da rastianmigtir.2 8 ve M. yzyillar arasmda yalmzca Uygurlar tarafmdan degil, Otta Asya'nm diger Trk toplumlan tarafindan da kullamlan Uygur alfabesi kltr tarihimizde Gktrk alfabesine oranla daha ok yaygmhk kazannuptir. Bu yaz2y2 Zerdgtler, Mastur Hiristiyanlar ve Budistler de kulIanmiglardtr.3 zellikle dneminde Uygur alfabeMogol mparatortugu nedeni, Trk ses yakullamldi. Bunun ok daha yazigmalarda resmi si, olmamasma kargm, brokrafik kayatlarda igleklielverigli ifadeye pisim Uygurlardan ve ge sahip oluguydu. Zaten imparatorluk brokrasisi de diger Trk toplumlardan seilen kimselerden olugmugtu. Uygurcada Samlerin; I (a, e,), a (u, o, ) ve J (i,iYamikargilayan sesli vardt. glekligine karym bu alfabenin Trk im1sim kargilayamamasi,Arap harflerinin kabul edilme nedenlerinden biri olabilir. 11-13. yzyillardan baglayarak Arab alfabesi artik Trk soyundan toplumlar arasmda yaygm olarak kullamhyordu. ranldarm tersine Trklerin Arap harflerini kendi dillerine uygun bir biimde degigtirdikleri sylenemez. Seslilerin yerinin ok nemli oldugu ve higdtih sessiz harflerin de (,S gibi) kullamldigi dilimizde, yuzyillar boyu Arap alfabesinin seslisiyle yetinilmigyoluyla girtir. P= y 5 ve J = 3 gibi harfler ise alfabemize ranhlar migtir. zellikle imlmizin konuqulan dili arkadan izlemesi olayt (oda= gibi) imlmizda dagiota, demirci= teymurci, maydonor=midenuvaz mkhk, kuraIsizhk yaratrug ve ahykanhk kazamlmasi (meleke) geregi gibi nemli sorunlar yaratmigtar. ytebu nedenlerden tr, XIX. yzyilda ya da Latin baylayan modernleyme hareketleri, Arap harflerinin harflerinin kabul glbi seenekler etrafmda yogun bir tartigma baglat= 'islalu'

nuptir.
London, 1968,s. 3-4. 2 Claude Cahen, Pre-Of f aman Turkey, Sidgwick and Jackson, Burada Trk topraklannda bir hayli sogda ve sernitik belge ve kahnti bulundui bildiriliyor. Okuyucu, H. N. Orken, Eski Trk Yazrtlarr, C. II, TDK Yay. stanbul 1939, s. 188-206. Aynca eserierde bu bilgilere rastlayabilir. 15-28. Eu yazi ve metinier A. 3 von Gabain, Altfrkische Grammatik,Leipzig 1950, s. zerindebagvurulacak temel kaynak.

mlve Harf

Degigtirme Sorununun Ortaya

akapr
n3

Yaz1 brokratik rgtlerde temel bir teknik aygittir. Bir kay1t aract olarak mal ve hizmet ahmlarmm denetimine yarar. Oyleyse retimde denetim olgusunu saglayan bir ara olarak teknik bir altyapisal gedir, Bu teknik aygitm iIerligini saglayacak gekilde mkemmellegtirilmesinin toplumsal-teknolojikmoderalegmede byk nemi varir. Bu yargumzla bir toplumun temel retim birim ve aralan arasmda yazty1n siraya koymuyoruz. Ama retimde modernleyme baladigi an, im1 ve yazidaki akrahatsiz edici olur. Bylece egitim alamnda- ve sakhk ve uyumsuzluklar brokratik rgtlerde reform yapan gruplar tarafmdan ele ahnmasi kaam1mazdir. Bu nedenle gerek modernlegen yeni aglar Avrupa'smda, gerekse 19. yzyil Trkiye'sinde aym ihtiya duyulmustur. Arap harflerinin 'Islalu' ya da tmyle degigtirilmesikonusundaki tartigmalarm Trkiye tarihinde brokratik rgtterdeki ve egitim alanmdaki reform denemeleri kadar eski oldugunu ve onlarla atbagi gittigini belirtmigtik. Bu durum salt Trkiye tarihine zg degildir, Yeniaglarm bagmdan bu yana Latin ve Kiril (Rus-Bulgar-Sirb) alfabelerini kullanan, modernlegen toplumlar iml reformlari yrtmy ve alfabeleri zerinde degigiklikler yapmiglardinYagayan dillerin hibirinde ortaag boyunca standart bir iml yoktu. Eski brokrat kadrolar ve dar bir aydm tabakanm kullandigi yazi bellege ve ahgki, nerdeyse her yazarm kendine gre bir kanhga dayanmaktayd1. yle imlsi vardi. Herkesin kabul ettigi standart iml kurallan ve okunmast bayzyila sit bir yazi yoktu. Aslmda buna ihtiya duyulmarmytir. nkl8. degin okuryazar oram% 5-10'u geen lke yoktur. Ornegin Alman iml Almanca'ya evrildigi reformasyondnemine degil, Prusya formu, ncil'in Maria Theresia'nm Avusturya yKralhgi'nm glendigi ve mparatorie 13 Agustos netimini modernlegtirdigi dneme rastlar. mparatorienin 1770fermamyla ilkokul egitimi genelleptirilirken, yaym yagamrda canlamyordu.,Bu, Alman diliimlsnun dzelmesine, daha dogrusu dzeltilmesine neden oldu. 18. yzyil bagmda Byk Petro, Rusya brokrasisini ve egitim yaarum agm gereklerine greyeniden dzenliyordu. Bu nedenle eski kilise Slavcasmm kahntisi olan Rus harflerini ve imlsim da 1710 yilmda yeniden dzenlettirdi. 1713'te Vedemosti(Haberler) adh gazeteyi akarttirarak, Rusya'da basin hayatuu baglatti.Okuma yazma bilgisinin yayilmasuu gerektiren bu gibi hareketler nlerinde engel olarak Rus alfabesini buluyordu. Onun iin iml dzeltilerek alfabeden 18.harf ikart11di.4Rus alfabesindeki ikinci nemli dzeltme iglemi, 1921'de Sovyetter dneminde gereklegtirilmigtir. Fransa'da ise Kardinal Richelieu konuulan dile uygun standart bir iml dzenlemesi iin nl Fransiz Akademisi'ni kurdurmug-

tur
4 S. N. Syrov, Stmnitsiy

z. RusskiYazak, Moskva Istorii,

1975, s. 116-117.

Genellikle faaliyetleri artan, etkinlik alam byyen brokrasilerde eleman ihtiyaci da artmaktadir Ama diger yandan yazi konusundaki ah.kanhgi ve yetenegi eski brokrat tabaka ve gruplarmki ile kargilagti234

nlamayacak kadar az olan yeni memurlarm brokratik rgtle girmenkgeligen toplumsal yagam maliye, adliye ve egitim rgtlerinin eleman gereksinmesini arbrmigtr. Ote yandan modernlegen ordulann yeni subay kadrolan artik eskisi gibi okuma yazma bilmeyen kahramanlardan degil, topografya, matematik, mekanik ve leti okuyup anlayabilen kipilerden olugturulmak zorundayda. Eu modern savag adamlarmm ise; bir inmandarini, bir Osmanh divan ktibi ya da bir manastir rahibi gibimrleriniyaziya ve karmagik imlya adayacak kimseler olamayacaklari aiktir.Modernlegen ordularda kolay bir imlnm geligtirilme gereginin de bu reformlarda etkisi vrdir. Bundan bagka, yaym yagammm geligmesi, genig y1gmlarm okuma yazmayi kolayca kavramasuu gektiriyordu. 18. yzyddan beri ngilizce, FransazRusa, Almanca gibi Bati dillerinin imlsimn geirdigi deca, talyanca, byle bir byk toplumsal degigime ve modernlegen brokgigiklikler rasinin ihtiyalanna dayanmaktadir. Alfabe ve iml degigmeleri konusundaki ikinci nemli etken, birinci etkenin de iinde bulundugu bu zincirleme toplumsal geligmelerin soBati Avrunucu olarak ortaya aknugtir. Bu etken ulusaledik akunlandir. pa toplumlari 19. yzyila sanayilegme ve kentleyme, yaygm egitim gibi olgularla giverken ortaya akan vatandaghk, epitlik, ulusalcihk gibi dgnce ve eylemler, Dogu Avrupa'mn boyunduruk altindaki toplumlansagladi. Bu nedenlerden m da etkileyerek ulusalci bilincin uyanmasmi tr 19. yzy11; tarih, filoloji, etnoloji gibi bilimlerin geligmesi iin uygun bir ortamm dogdugu dnemdir. 18. yzydda iml reformlanmn ne gibi nedenlerle yapildigru yukarda aaldamaya ahytik. 19. yzyil ise belirtildigi gibi, uIusalcihk bilinci dolay1slyla, tarih ve filoloji aragtumalanmn geligtigi bir agdir. Dil araptumalan sonucu, o zamana degin karmakangik olarak kullamlan filoloji ve linguistik terimleri, iki ayn disiplinin adi oldular. Filoloji, sz konusu bir dikargilagtirmah bilimi ve o dilin tarihsel evriminin saple iligkin hetinlerin tanmasi; linguistik ise, sentaks ve morfoloji (yani grameri) ieren bir bilimsel disiplin oldu. Macar filolog Samuel Gyarmathy XVIII yzyilm sonunda bu dallardaki incelemeleriyle Macarca ve Fince'nin akrabahgru saptadi. Filoloji ve linguistik aragtirmalan bir yandan Bati uluslarmm tarih bilincini ve ulusalcthgim besledigi gibi, bir yandan da daha standart ve dogru bir imlnm yerlegtirilmesiiin aba gsterilmesine neden oluyordu. Kasacasi, dilbilim aragtirmalari, rgt ve iligkiler sistemi anonimlegen, yazih kltr rnlerinin yaamm nemli parasi haline geldigi Avrupa endstri toplumlarmm gereksinimine hizmet ettigi gibi, toplumlann ulusalcibilincini de ynlendiriyordu. Aydmlar, standart iml ve basit kusi gtr.
'talimname-

ralh yazly1bir ulus iin vn kaynagi saymaktayd11ar. Byle bir ortamda Romenler, Latin kkenli bir dil konuyan bir ulus olarak, Slavlarla mgtereken kullandiklan Kiril alfabesini atip 1860'ta Latin alfabesini kabul ettiler. 19. yzyil sonunda Osmanh mparatorlugu'nda, Arnavutlar Latin harflerinin kabul sorununu tartigmaya baglad11ar. 30 Eyll 1879'da kurulan 'Cemiyet-i lmiyye-i Arnavudiye' Latin harflerinin kabul porununa ciddiyetle egildi.5 Bu Cemiyet, bir Ortodoks, bir Katolik ve bir Mslman Arnavut'tan olugan bir kurula Abetare (ABC) denilen bir alfabe hazarlatti. Bylece Arnavut okullarmm kullanmasi iin Latin ve Grek harflerinden meydana gelen bir alfabe hazirlanmig ve Arnav'utlar bu alfabeyle egitim ve kltrel yagamlarmi srdrmeye baglanuglardir lginolan gmseddig/Sam'nin Kaamus-u Trk ve Kaamus'ul AIm da islah edilmig bir iml kuHamrken, Arnavue dili iin Latin harflerine dayanan bir alfabe nermesidir. 19. yzyilda byle bir ortamda yagiyor gteOsmanh mparatorlugu modernlegme srecine gixyordu. Brokratik merkeziyetilik, yaygm ve egitim abalan, apragik ve karmak imly1bir.sorun haline getirmig ve baIamigtL yazi zerinde tartigmalar Osmants Reformlar ve Alfabe Sorunu mparatorlugu'nda

235

Geleneksel toplumda brokratik rgtlerin kadrolan dardir. lemleri az oldugundan brokratik kayitlar da simrhdtr. Byle bir rgtte kaylt sistemleri ve yazigmalar da genig y1gmlarm deg, kuk bir ynetici tabakamn denetimi altmdadir. Okuma yazma oram dgktr ve ykseltilmesi iin gerek de duyulmaz. Bu durumda karmagik ve ahekanhga

dayanan im1 bir sorun haline gelmemigtir. Hatta brokrasinin iinde bazi uzmanlagnug blmlerin memurlan kendilerine zg bir yazi ve kayit sistemine sahiptirler. (rnek; Avusturya devlet argivlerinde bulukay1tlarm egitli dillerde [Latince veya 18. yzylla kadarki belge ve nan talyanca-Fransizca] tutuldugu grlr. Kullamlan Almanca bile yaban. ci terim ve deyimlerle doludur. Bundan bagka kullanilan kaligrafi trleri az kimsenin tahathkla okuyabilecegi yazi trleriydi. Dnemin bazikay1tlanm okumak uzmanlarm i.gidir). Venedik devlet argivleri yan Latince ve gotik tr bir yaziyla kaleme alman belgeler ve hay1tlarla doludur. Belirtildigi gibi Byk Petro'dan nee, Rus bmkrasisi, kilise Slavcasi kalmtasi bir yazi trnden rahatsiz. olmamigtir. Osmanh brokrasisinin ahykanhklan da bu durumun-tipik

5 Fevziye A. Tansel, Arap Harfferinin Islahr ve Degigtidimesi Hakkmda lk Tegebbsler ve Netkeleri, T.T.K.Bellten, C. XVII,Say116, s. 245. 6 L. S. Stavrianos, The Balkans Since 1453, Holt Reinhart and Winston, New York 1958, s. 505

236

bir rnegidir. Her memurun gzel yazi yazmas1 yetmez, adeta hattat olmast istenir. Yazimalarda edeb bir uslb yaratmasi dogal grlr ve takdirle kargilamr. Bir niganamn ve hatt bir divan-1hmayun ktibinin kendine zg edeb slbu fermanlara ve yazigmalara iglemesi, begenilen dogalbir davramytir. Kanun devrinin nl nigancisi Cellzade Mustafa (Koca Niganct) bu brokrat tipinin en parlak rnegiydi. Divan-1hmayundan akan fermanlar, divan denen bir yazi trnyle kaleme ahmtdi. Maliyeci grup, siyakat denen bir yaz1ve rakam tr kullarurdi. Eu yaz1yi okuyup anlayanlar da yine kendileri olurdu. Bugn bile bu belgeleri ok az sayida uzman tarihi degerlendirebilmektedir. Kisacasi devlet argivlerinin brokrasi yeleri digmda kimseye hitab etmesine gerek grlmyordu. Ama imparatorluk 19. yzyilda modernlegme srecine gibrolarda ve vilyetlerde memur ihtiyaci rince hkmet merkezindeki artmigtir. Ustelik brokrasinin yeni adaylannm, hukuk, maliye, yabano dil, cografya bilmeleri, daha nemliydi. Zaten bu ok sayida memurun kipiler olmalari mmkn olmadigmtmnn yetenekli hattat ve kayatlarmda brokrasisinin Tanzimat ve yazigmalarinda bir slp dan, sadeleymesi, bir basillik grlmektedir. Bu sadelegme, fermanlarm hitab ve elkab blmlerindeki (titulaturde)yazigma kurallarmda grldg gibi, kaligrafide de grlr. Tm brolarm belge ve yazigmalari nesih yazi hkmet merkeile yazihnaktadir. Zaten tersi de dgnlemez. nk eskisine oranla ok artzi ile en uzak vilyet arasmdaki yazigmalar bile migtir Bylece Tanzimat dnemi kendiliginden ilk yazi dzenlemesinin yapildigi, ynetimin her kesiminde standart yazi trnn kullamldig1 bir dnem oldu. her yerde aihyor, yeni yeni sivil lkede ortaokullar (rgdiyeler) okullar kuruluyordu, Yaygmlagtirilmak istenen egitim dolayisiyla Arap harflerinin glg, zellikle Trk dili ile bu alfabenin uyugmazligi sorunu kendini duyurdu. Bu sorunlarla salt Osmanh brokrasisi yeleri degil, egitim ve dgn alamada yeni bir uyamp dnemine giren arhk Mslman aydmlar da ugragmaya bagRusyasi periferi vilyetlerindeki yzyil baglarindan beri ulusalci bir bilin19. Bu gruba girenler Lamigti. yazarlardL Sz geen egitimciter araghrmalari tarih ve dil le ve yapan 1slahatt' nerileriyle ige girigip, Latin harflerinin kaher iki grup da buln savunmaya kadar igi vardmhlar. digmdaki ulusalci aydmlarm ilk megine 19. ,Osmanh mparatorlugu Rusyasi'nda rasthyoruz. Azerbaycanh olup, Hiyuzyd baglarmda arhk ristiyanhga geen (Aleksandr) Mirza IGzunBey (kendisi 1835'te mparatorluk Bilimler Akademisi yeligine seilmig, 1840'ta Ingiliz Kraliyet Bilim Cemiyeti yesi olmuytur) Trk leheleri ve dilleri zerindeki arahrmalariyla tanmmig bir bilgindir. En bilim adami, Trk dilleri iin ortak bir dil ve iml nermektedir. Yine 1863'te stanbul'agelen Azerbaycanh nl dramaturg Mirza Fethali Ahundzade, Osmanh Cemiyet-i lmiyesi'ne
'edib' "iml
.

20 Safer 1280 (6Agustos 1863) tarihlibir neride, imlmn dzeltilmesini nermektedir. Ancak Cemiyet bu neriyi olumlu ve yararh grmekle birlikte, imlmn bu yenineriyle pek de kolaylagmayacagnu belirtmigtir. Ahundzade ashnda Trkenin I.atin harfleriyle yazilmasi gerektigi grgnde olan bir dgnrd. 'Imla islahati' projesi Fuat Papa ve Cemigerekesiyle reddedilmig, fakat Ahundzade'ye bir yet tarafmdan Mecidi nigan ihsan buyrulmuytur.T Aym dnemiinde Osmanh devletadamlan, daha ihtiyath ve gereli t11emler neriyorlardt. Du neriler; 'Arap harflerinin islain, yani imldgncesi etrahnda toplanmaktadir. Bu, mn Trk diline uydurulmasi...' daha nce grdgmz Byk Petro tipi bir yenilikiliktir.Tarih, mobenzer dernlegme dnemine daha ge giren Osmanh mparatorlugu'nda partlan yaratmaktadir. Nitekim; Ahundzade'den bir yil nce Osmanh devlet adanu Mnif Papa (Efendi) bir iml 1slahi nerisiyle ortaya ikmigti. Mnif Papa 13 Zilkaade 1278'de (12Mayis 1862) Osmanh Cemiyet-i Ilmyyesi'ne sundugu nergede, o gn kullamlmakta olan yazi zerindeki eleptirilerini pu drt noktada toplanugti,
sundugu,
'ihtiyat'

237

1. Dilin imlsmdakikuralsizhk, okumayi aligkanhga dayandirmaktakrk ( JJ ), on (al), u (gal) kelimeleri birka trl dir. rnegin, okunabilir. 2. Arapa, Farsa tamlamalar okumayi daha da glestirir. Gerekten de Arap harfleri, okumakla kelime dagarcigmi artirmaz, ancak kelibir yazidir. me dagarcigi ykl olanlann rahat okuyabilecekleri 3. Byk harf olmamasi, cmlelerin izlenmesini g1egtirir. 4. Arap harfleri baski iglerinde glk dogurur. Bagta, ortada ve sonda ayri yazilmalan nedeniyle, bir dizgi kasasmda 30-40 tane degil, 100' agkm harf gereklidir.8 Birka yll sonra, gene aym konu zerinde Namik Kemal ile ran'mstanbul bykelisi Mirza Melkom Han arasmda Hiirriyet gazetesinde bir tartlyma aildi. Gazetenin 13 Rebilalur 1281 (9 Agustos 1869) tarihli saocukyismda Melkom Han; "Arap harflerinin halihazir durumu slam

layihasmi ise Cemiyet cevabmda, "Fevad ve muhassenati tasdik 7 Ahundzade'nin teslim olunmug ise de, milcerred icrasmda derkr olan mgkulat-i azmi ve esve ki sr-l islamiyyenin nisyamnda meddi olacagmt" ileri sryordu. Ekz. Agh Sirn Levend, Trk Dilinde Geligme ve Sadelegme Safhalan, T.D.K./D 31, T.T.K. Atatrk ve Harf Devrimi, Basimevi, Ankara 1949, s. 170; aynca bkz. Q.lktar, TDK Yayun, Ankara 1973, s. 19; Ahundzade projesine Cemiyet'in cevabi hakkmda ayrmtih bilgi iin bkz. Tansel, e.g.m., s. 225-226. 8 Mnif Paga'mn bu projesi Mecmua-i Fnun Hic, 1270/M. 1868 say1 14, s. 7477dedir. Ekm.S. lktapr, a.g.e., s. 17.

larmm maarif ve terakkne mni olmaktadir," diyerek harflerin yeniden dzenlenmesini ve apagidakiiglerin yapilmasuu neriyordu:
238

1. Sesfiharflerin artirdmasi, 2. Harflerin ayrr yazzimast, 3. Hareke sisteminin getirilmesi. (Hareke, Arap alfabesinde seslilerin yerine kullamlan igaretierdir.) Nanuk Kemal, Melkom Han'a aym gazetede verdigi cevapta ve sonralari yayunlanan bagka mektuplarmda, Arap harflerini oldugu gibi savundu? Namik Kemal'in buradaki savunmasi ve ileri srdg tez sonralan Arap harflerini savunanlarca tekrar ele almagelmigtir. Namik Kemal, okudillerinde de bulundugunu sylyorma glklerinin Fransiz ve ngiliz du. Ancak Namik Kemal, Osmanh imlsmm yalmzca glk degil bazi tutarsizhklan da barmdirdigmi zikretmemeyi tercih etmigtir. Aym kelimenin birka trl okunabilmesi, imlnm saygin bir dzeyi olmadigim gsterir. Reform isteklilerinin tm abalan da bu durumu dzehmekti. Mirza Melkom Han daha sonralar1 Londra'da bykeli iken 1885 yihnda Durub-u Emsal adh bir kitap bastirdi.10 Mirza Melkom Han burada, verdigi projeyi uygulamaya koyuyordu. Harfler ayn ayn basilnupts. Ustelik imlnm Trkeye uydurulmasi iin sesliler bol bol kullamhyordu. Bylelikle sonralan Huruf-u Munfasila adiyla Enver Papa tarafmdan orduda ku lamlacak olan bu alfabe, Mirza Melkom Han tarafmdan ortaya atilmigtt. Eu yazi tr verecegimiz rnekte de grlecegi gibi okumayi kolaylagtmak ake kara gn iinyorsa da yazmak iin pek pratik degildir. rnegin, dir. Bunu yazi biiminde yaziyordu. Nanuk Kemal ve Mirza Melkom Han arasmdaki tartxmasretken Terakki gazetesinde Hayreddin Bey, 'Maarifi Umumiye' adh makalesinde Rusya'yt rnek gstererek elif bada degigikligineriyor ve Ebzziya Tevfik Bey'le tartigmaya giriyordu.11Bu tr tardaha crettigmalarm kinciMegrutiyet'ten sonra yogunlagtiguu, ustelik boyunca Ali kr degigiklik neriteri de yapildigim gryoruz. 19. yzy11 Sami, Ebzziya Tevfik gibi aydmlar nerilerini hep Suavi, Semseddin etrafmda yogunlagtirnuglardi. Oysa gimdi harflerinin dzeltilmesi Arap edenler de vardir. kabulnden harflerinin sz Latin latin harflerinin kabuln nerenler iinde Abdullah Cevdet, Hsebagta gelir. Bunlar Arap harfleriyle yin Cahit (Yalm) ve Celal Nuri (leri) Trk yazi dilinin karigskhktan kurtulamayacagim, bu harflerle hbir d9 F. A. Tansel, a.g.m,, s. 231 ve Melkom Han'm Farsa mektubunun vermektedir. Nanuk Kemal'in zel mektuplamu 10 Server metni

ile

skit,Trkiye'de Negriyat Hareketleri Tarihine Bir Baky stanbul1939, Ek'teki fotogaf

Devlet Basimevi,

11 E A. Tausel, a.g.m., s. 234-238.

zenlemenin mmkn olmadigim minin geligmesinin ancak Latin

ileri sryorlardi. Trk dilinin ve egiti-

harflerinin kabul ile mmkn

olacagnu

savunmaktaydilar. Hseyin Cahit Bey, uygulama iin Arnavutlarm Latin harflerini almasuu rnek gsterirken, Cell Nuri, hi degilse bir sancak 239 merkezinde birka yil bu sistemin uygulanmasmi istiyordu. Bu neri ve tartigmalarm sonucunda Arnavut halkmi temsil eden bir grup, Meclis-i Mebusan'a Latin harflerinin kabul iin bir de verdirmigtir. Anak Sinop mebusu Hasan Fehmi Efendi, bu takrir aleyhine eyhlislam'dan bir fetva alarak, yasalaymasimnlemittir.12 Latin hartlerinin, kendini gizleyen bir taraftari da Sultan IL Abdlhamid gibi grunyor. Ona gre: "Halkmuzm byk cehaletine sebep, okuma yazma grenimindeki glktr. Bu g1gnnedeni ise harflerimizdir." Sultan Abdlhamid, "Belki bu igi kolaylagttrmak iin Latin alfabesini kabul etmek yerinde olur," demektedir.13 kinci Abdulhamid'in tersine bu konuda inandigim cesaretle savunanlar da vardir. Manastir vilyetinin Grice Sancagi'nda Kuran-1Kerim ve Ulm-u Diniye muallimi olan Hafiz Ali Efendi, Latin harflerine taraftar oldugu iin iginden atilmietir. Ancak Manastir Valisi Ali Mnif Paga'mn ricastyla 4 Kasun 1327 (16 Ocak 1911) tarihinde yeniden ige almm14tir.14 Taraftarlarmm artmasma karym, Latin harflerinin kabul sorunu nygulamada cesaretsilik nedeniyle hasir alti edilmektedir Arap harflerinden memnun olmayanlar inde Uygur harflerinin kabuln savunanlar da vardir.15 Fakat kinci Meyrutyet dneminde Arap harflerinin taraftarlari dgncelerini kismen uygulamaya koyabildiler. ranhlarm daha VIII-IX. yzyillarda Arap harflerini bir lde kendi dillerine uydurabilmelerine kargm, Trklerin ayru titizligigsteremediginibelirtmigtik. Oysa Trk dilinin ek kk yapisma ve ses uyumu temeline dayanan morfolojik zelligi (analitik fleksibl), bu tr dzenlemeleri kamilmaz kilmaktadir. Bu dnemde islahatilarm bapnda gelenler, Milash smail Hakki, smailHakki (Baltactoglu), Celal Sahir (Erozan) ve Cihangirli M. Qinasi'dir.16 Bunlardan Ismail Hakki ve Cihangirli M. Sinasi, 1912'de 'TadI-i Huruf Mselesi' adh bir risale yayimlayarak nerilerini sundular. Bu kipiler, seslilerin bol bol kullamlmasmi istemekteydiler. rnegin ya dve olarak yazilan kelime, diye yazilan kelime Agg olunmuy diwe deve o1arak; y,Iolnmy
'takrii' 'islahi'
.

lktagir, a.g.e., s. 31-32. 13 Suhan Abdlhamid'in 1930'dan sonra yayunlanan bu grg ve dgncelerini iaren defter, dilimize avrilmigtir. Bkz. Sultan Abdlhamid, Siyasi Hataraftm, 1974, s. 177-178. ev. Salih Can, Hareket Yaymlari, stanbul, 14 Elif Naci, 'Harf nkilaba ve Eski Bir Vesika', Cumhuriyet, 29 Haziran 1963. 15 lktapir, a.g.e., s. 32'de Dobrucah A. H. Mustafa Bey'in bu dmemde Uygur harflerinin kabuln nerdigi bilirtiliyor. 16 Levend, a.g.e., s. 356-357.
12
.

ly yapse diye ekilen fiil, ses uyumuna uygun ye yazilmahdir. a ly yapsa diye kullaruhp yazilmahdir. Bundan bagka, I Trk fonetigi ile ilgisi olmayan g (ayn), (ti), , (sad) ve , (dad) harfleri kullanilmamahdir. Aynca kelimeler konuquldugu gibi yazilmah, eski im1 terk edilmeliydi.17 Islahatilann bu fikirlerini egitim yoluyla uygulamaya koyan iki dgnur ve-egitimci zerinde durmak gerekir kamsmdayiz. Ustelik bu iki egitimeinin bu yoldaki katkilar bugne degin literatrde yadsmmigtir. Bunlardan birincisi Sat1 Bey'dir. (Sonralan Arap lkelerine gen ve Sateorisini yapan Iigidir) t:-Al Husr olarak tamnan ve Arap ulusalcihmm iklimi dgnr ve egitimciiinde nemli bir fikir Sati Bey, megrutiyetin egitimi sirasmda olan bireyin bu dgnr, fizik-pozitivist dir. Daha ok uygulamah gkazandirlntasi degerlerin ynelik topluma ve bir bireyci retime agirhk verilmesi taraftanydi. 1910 yllmda kendisinin kurdugu ve bizdeki ilk rnek olan anaokuluna 'Yuva' adnu vermigtir; Burada Satt Bey, Trk fonetigine uygun bir imlyi esas almig ve ocuklara kisa zamanda okuma yazma gtmigtir. Sati Bey'inkine benzer bir uygulamayi, daha nceden genig bir gekilde gereklegtiren ikinci kigi ise smail Gaspirah (Gaspirinski) Bey'dir. Rusya periferisindeki Trk toplumlart, zerinde egitim ve basm organlari ile etkili olan bu dgnr, Trk fonetigine uygun imlyi okullarda gretmek iin 1883'te Kinm Bahesaray'da ilk IJsul- Cedid mektebini kurmuy ve ayda okuma grettigi grlnce 20 yil iinde Rusya periferisinin her yerinde bu okullarm samakale yist 5000'e ikmigtm Ayrica akanhgt Tercman gazetesinin bazi uygulanmasi Kugkusuz bu imlmn yazihyordu. iml ile ve haberleri bu iin Gaspirah, dilde de sadelegme ynne gitmig ve Azeri-Oguz lehelerinden alman kelimeleri bolca kullanm14ttr.18 Caspirahiml dzenlemesi konusunda Tanzimat'tan beri rastladig1mix Osmanh dgnrlerinin nerilerini de dikkate almig grnyor. ml reformu konusundaki bu neri ve uygulamalar megrutiyetten sonra etlsili olmugtur. Basilan kitaplarda yeni imlya bir lde dikkat edildigi, noktalamaya nem verildigi bilinen gereklerdendii. Buular digmda rnegini daha nce Mirza Melkom Han'm verdigi ve tm ile Tr.k fonetigini dikkate alan bir yazmm geligtirilip,Enver Paga'nm emriyle orduda uygulamasma geildigini belirtmigtik. Huruf-u Munfastla, Enver Yaz2,Hatti Cedid, Orda Elifbasedenilen bu alfabenin pratik olmadiolarak
.a

17

smailHakki,

18

rney 23 EylI 1895 (Ortodoks Rus Tak. Gre) tarihli Tercman'da yer alan bir haberde; "Yere atub, ayak ile basub... hanelerine kaytmaya mecbur bulundular" gibi kelimelere rasthyoruz.

Hakki "Harflerin bu fikirlerini smail tanbul 1330 (1912); No: 8'deki makalesinde yaymIandt. Mart 1328 (1910)

Tadil-i Huruf Meselesi,Nefaset matbaasi, sCihangirli M. Sinasi, islalu", Trk Yurdu, 8

sekteye ugratacagi' gerekesiyle birakildigmi Birinci Dnya Savagi'nda Galida ki, kadarru belirtelim Su ya cephesinde haberlegme Latin harfleri ile yapihyordu. 241 Btn bu uygulama ve giriimler yeni Trkiye Devleti'ne bir miras olarak gemi.ptir. Ancak bu miras bir yeyi gsteriyor ki, o da, Arap harf1erinin modern brokraside ve yaygm egitimde kullamlabilecek bir ara olmadigiydi: Bu nedenle 1920'lerde Latin harflerinin kabul konusu Trkiye iinde ve digmda tekrar canhhk kazandi. Daha 1923 yilmda zmir ktisatKongresi'nde, delegeleiden biri Latin harflerinin kabul iin bir neride bulundugunda Kazun Paa (Karabekir), "Latin harflerinin kabul meselesi, Avrupahlarca bizi blmek ve slam leminden koparmak iin ortaya atilan bir nifak tohumudur," diyor ve Arnavutlarla Azerbaycanhlarm bu yzden oktan pigman oldugunu ekliyordu. Grlyor ki, yeni Trkiye Cumhuriyeti daha ilk gnlerinden bu tartigmalarla karyt kargtya kalacaktar. 1925'te Bak'da toplanan Trkoloji Kongresi'nde Bekir obanzde, Hasan Sabn Ayvarof, Agamalioglu tm Trk dillerini konuganlar iin Latin harflerinin kabuln savundular ve bir genel alfabe projesi nerdiler. Bu kongreye katilan Kprlzade Mehmet Fuat Bey'in tutumu gTenilemedi." Ancak kendisi, Arahk 1926'da Mill Mecmua'da yayunlakonusu ile ihtisas sahibi olmayanlarm ugnan bir makalesinde, edindigi, bir milletin ragmamasi gerektigi halde, herkesin bu konuyu i; oldugu, Latin mesele bir harflerin nemsiz maarif ve kltr hayatmda alfabenin saglanamayacagi, zaten yeni yaraharfleriyle medeni terakki tacagt zorluklar dolayisiyla tutunamayacagi'm yazmaktadir.22Kprl Ocagi'nda verdigi o siralarda yeni harflerin aleyhindedir. Nitekim Trk aiklamigtir.E Trk Ocagi'nda veridgncelerini bir konferansta da bu len konferans, Darlfnun mderrislerinden pkib (Hsn) Bey'in Akoldugund, bir yabanct gam gazetesinde akan ve Trkenin ilkel bir dil dilin kabul gerektigini savunan yazisi zerine verilmfytir. Bu dgncesesi olarak', Latin harfleriye karpi dogan hakh tepkileri Kprl, Kprl, Trk imne kargi bir kampanya yrtmelde kullanruytic Fuat lsi ile Arap harflekinin ne derecede bagdagtig1 sorunu zerinde dur'harb

gi ve biliyoruz."

muhaberatuu

'harer

'ilmin

19 Bkm.rduSainamesi, stanbul1330 (1914). Haberler, Belgeler, Kongresi1923 izmir, 20 Gndz Okun (derleyen),Trkiye lktiset Yorumlar, S.B.F., (ikincibasig), Ankara 1971, s. 318-320. 21 Bak Trkoloji kongresi iin bkz: Thedor Menzel 'Der. II. Trkologische KongIslam bd. XVI, ress in Baku (26.1Lbis 6.IIL 1926)' Sonderdruck aus der Z. Der 22 Kprlzade Berlin Leipzig 1926, s. 176. Mehmet Fuat, 'Harf Meselesi', Mill Mecmua, c. 7, no: 75, Knunevvel 1926, s. 1206-1207. 473-426'da 23 Konferansm metni, Trk Yurdu, c. 4, no: 19, Temmuz 1926 sayisi, s. yer ahnaktadn.

maksizm,

Namik Kemal'in bu konudaki itirazlan etrafmda Arap harfle-

rinin savunmasuu yaplyordu. 1926 yih bir yerde, bu konudaki tartigmalann doruk noktasm1 teykil eder. Aym yll iinde Ali Seydi Bey, benzer fi242

kirlere dayanarak Latin harflernin aleyhinde bulunan bir risale yayimlamigt1r. Ali Seyd Bey'in baghca itiraza, Arapa kelimelerin Latin harfleri ile yazilamayacagidiru Gerekten de bu tr itirazIara cevap, 1930'larda harf devriminin hemen ardmdan baglayan dilde sadelegme hareketi ile oldu. Bu s1ralarda Dr. smail Latin harflerinin kabulne kar1 Skr, 1kmakta fakat Arap harflerinde de nemli bir dzenlemeyi gerekli grmektedir. xkardigt bror, Latin Harfierinden ve Arap Harfierinden Daha yisiniBulahm admi tapyordu. smail daha iyisi dedigi alfabeSkr'nn de; ti & 21 & dad y sad ,, ayn g gibi yabanct sesli harflerin ve yin j e y gibi noktahlarm kaldmlmasi nerilmekteydi. Ayrica, harflerin bagta, ortada, sonda farkh yazilmasmm da kaldmlmas11stenmekteydi.E Btn bu tartigmalar 1927 yllmda kesilmektedir. O tarihten sonra basmda yalnizca Latin harflerinin savunucularma rastlamyor. Anlagilan Cumhuriyet yneticileri bu konuda kesin ve kararh tutumlarmi duyur, , , ,

muglardir.

1927 ve 1928 ytllarmda Falih Rifki (Atay), Yunus Nadi, Mithat Sadullah (Sander) basmda srekli olarak Latin harflerinin propagandasmi yapmaktadirlar. Bir ara Latin harflerinin savunuculugundan vazgeen Celal Nuri (leri) gimdi gene kdam'da Ahmet Cevat (Emre) Vakit'te bu kafileye katilmiglardir. Mayis 1928'de Byk Millet Mechsi, Arap asilh Latin (1)rakamlarmi lcabul etmigtir. Bu kanunun grgmeleri s1rasmda, aslen ulemadan olan Hasan Fehmi, bagka Latin hurufunun ne zaman kabul edilecegini, gecikmesindeki sebebi' hkmete sormaktadir26 20 Mayis 1928'de bir dil encmeni kuruldu, yeler; Falih Rifkt, Yakub Kadri, Rugen Egref,.R. Hulusi, A. Cevad, Fazil Ahmet, M. Emin Bey'dir. Encmen, Latin harflerinin kabul ve uygulanmasi soruve hsan nuyla cidd olarak ugra1yordu. 9 Agustos'ta Atatrk'n Sarayburnu konugmasmdan Agustos ay1iersonra, bir lde uygulamaya geilmigtir. sinde, stanbulniversitesi Rektrlg, gelecek yil derslerin yeni harflerle yapilacagm1 a1kladi. Latin harfleri kampanyasimyrtenlerin nde gelenlerinden Adliye Vekili Mahmut Esat (Bozkurt), Hukuk Fakltesi diplomalrmm yeni harflerle basilmasuu emretti.27 1 Kasim 1928'de Atatrk, Meclis'i aaynutkunda, getirilen kanuntasarismdan sz ederek, Arap harf'rakamlardan

24 Ali geydi,Latin Harfleri LisammrzaKabil-i Tatbik Midir? kdamMatbaasi, stanbul 1340 (1926). 25 smail gkr,Infin Alfabesi, latin Harfleri ve Arap Harflerinden Daha yisini Bulahm, Kader Matbaasi, stanbul 1926. 26 Faik Regit Unat, 'Latin Alfabesinden Trk Alfabesine', Trk Dili, c. 2, S. 23, Apstos 1953, s. 721-737, 27 Sami N. zerdim, Harf Devriminin yks, T.D.K., no: 202, s. 17-21.

lerini savunan grglerin inandmci olmadigini, bu kugagm, gelecek kugaklarm egitimi ve ilerlemesi iin, ahykanhklanndan fedakrhk etmek zorunda oldugunu bildirdi.E Gerekten de yeni harflere direnme, yazikonusundaki yetenegini kaybetmek korkusundan da geliyordu. Devrimin ilk anda sarsici etkileri grld, 1 Ocak 1929'dan baglayarak Latin harflerinin istisnasiz uygulanmasi, ders kitab2 stoku yapan bazi yaymevlerinin iflsma neden olurken, gazetelerin satiplan da ilk aylarda dgt. Harf devrimini kisa srede gerekleptirmekbiimindekitu radikal uygulama, Falih Rifki'ya gre, Atatrk'n, 'Latin harflerinin de yolundaki endigesinden kayEnvet yazmm akibetine ugrayabilecegi' naklamyordu.29 Fakat bu sarsmti dnemi, lasa srede sona ermigtir. Trkiye'de yeni harflerin kabulnden nce, Latin harfleri 1924'te Kafkasya'da Azeriler, Kumik ve Karaaylar tarafmdan, 1927'de de zbekler ve Kazanhlar tarafmdan kabul edilmigtir. Ancak, amlan yrelerde Latin harfleri uygulamasi smirh bir deneme niteliginde kalmigtar. Oysa literatrde bu konuda bir yamlgi devam edegelmektedir.30 Trkiye'de Latin harflrinin kabulnden sonra, Soxyetlef deki Trk cumhuriyetler1928 sonlarmda K1de de Latin harfleri yaygmhk kazanmigtir stelik run'da ve Kazakistan'da da Latin harfleri nygulamaya baglanmigtir. Latin alfabesi yaym yaaru ve egitim dzeyinin olduka dgk bulundugubir dnemde kabul edildiginden, degigikligin bynk soruniar yarattigi sylenemez. Eger bu tr bir yenilik hareketi gecikseydi, daha byk sorunlar yaratacagma kugku yoktur. Nitekim, Iran'da da Latin harflerinin kabuf tarbymalan uzum zamandir srdg halde, degigiklige kimse cesaret edememigti. 1946'da Ebulkasim Azd Meragi tarafmdan kurulan 'Encmen-i Taraftaran-1Elifbay1Asn'm faaliyeti, bu konuda bir baglangi oldugu halde, tartigmalar yakm zamana kadar srmgt.31 Benzer tartigmayt yapan bir grup srail'dede vardu. 1 Kasun 1928'de kabul edilen alfabe, o zamana kadar fleri srlen alfabe projelerinden daha mkemmeldi. Ashnda Trkede Latin harflerinin Tanzimat'tan beri telgraflarda, bazi szlklerdea2 Yunan harflerinin kullamldigun biliyoruz.* Ancak, ise Karaman Rumlarmm ncil'lerinde ile alfabe, rneklere bu getirilen 1928 devrimi gre Trk fonetigine daha
.

243

Birinci Celse, I Tegrnisani l928, s. 5. 28 Zalnt Ceridesi, c. 5, Birinci nikad, 29 Falih Rifla Atay, ankaya, Dogan Karde; Mat. Sa. A., stanbul1969, s. 440. 30 Bernard Lewis, EmergenceOf Modern Turkey, Oxford University Pmss London, 1961, s.271'de Sovyet Trkik cumhuriyetlerinde Latin harflerinin kabul edilme sinin Trkiye'yi etkitemek amacim tayidignu syler. Eu yanhp yarglya, olaya etrathca incelemedigi iin varmaktadit 1966, s. 63. 31 'Alfabe' Trk Ansiklopedisi,c. II, MEB Basunevi, stanbul Artin Hindoglu, Dictionnaire AbrgTurc-Franais, Vienne 1838. 32 rnegin; Atinata.Georgi Polumeri'nin Basmas'inde tab 33 Panaia Diatiki, Giani Teurati Senf, olunmutur, 1838.

uygundu. Sadelegen ve-konuguldugu gibi yazahnaya baglanan Trke iin bu harflerden bagkasi da dnlemezdi.
244

Yaym Katalogu
1929'da Plaklarda Dinledigz Sanatkrlar / H. S. Gezgin| Seyfe i 27 Mayis / Nazh Ihcak / Tarih Ajda'tun Elmaslan / Mehmet Murat Somer / Polisiye Albayun Beni Nezahat leEvlendir / lhamiAlgr / Roman Altt Bardakta Dnya Tarihi / Tom Standage / nceleme Amanvermez Avni'nin Servenleri L Cilt / E.Sami/ Polisiye Amanvermez Avni'nin Servenleri 2. Cilt / ESami / Polisiye Senem / Adnan zyalmer / Halk Hikayesi Garip ile @ah gik Athkarmeada Bir Tur Daha / Tiziano Terzani / Anlatr Atlasm Yku / JeanetteWinterson / Mitoloji At Sirtmda Anadolu / Frederick Burnaby / Tarih Dnceler / G. Mazzini / Deneme Avrupa'da Demokrasi zerine Bay Pergembe / G,K. Chesterton / Roman BaysizSvari / Washington Irving / yk Batihlagma Yalunda / lber Ortayh / Tarih Best Of ( Perihan Magden / Deneme Birileri Kadmlarmuzi Fena Kandmyor / H. Sonsuz elikta; / Deneme Bir Sen Kaldm Yalnizhk Gelince / Ali Poyrazoglu / ykler Bir Tabanca / Celil Oker / Polisiye Bir Sapka Bulutlar Kuranu / Stephane Audeguy / Roman Bulutlarm Prensi / Gianni Riotta / Roman Bono'nun Odasmda / Michka Assayas / Sylegi Cedric 1 ilkDersler / Laudec, Cauvin / ocuk Cedric 2 Kar Tatili / Laudec, Cauvin / acut Cedric 3 Tehlikeli Oyunlar / Izudec, Cauvin / ocuk Cedric 4 Benim Becerikli Babam / Laudec, Cauvin / ocuk Cedric 5 Ah QuSinekler / Laudec, Cauvin / ocuk Cumhuriyetin Kara Kutusu / Yavuz Donat / Ana

Ceset / Celil Oker / Polisiye 1plak Darwin Komplosu / JohnDamton / Roman Dehget Migferi / Viktor Pelevin / Mitoloji Dillerin Gizli DnyAst / Cevdet Kudret / Deneme Din ve Psikiyatri / Irvin D. Yalom / Deneme Dilz Yazu 10DYazi / Haydar Ergillen / Deneme Edgafin Laneti / Marc Dugain / Roman El Yordamiyla / Claudia Magris / Roman Eyvah Ak / Sylvie Overnoy / Roman Fakat Mzeyyen Bu Derin Bir Tutku / lhamiAlgr / Roman Farkh Ryalar Sokag:| Nazh Eray / Roman Ferhad ile $irin/ Feridun Anda / Halk Hikayesi FBrin Einstein Dosyasi / Fred Jerome/ Inceleme Erom Tallinn To Turkey / Henrik Liljegren / Memoir Gece Yolculugu / JanCostin Wagner / Polisfye Citmek / Tahar Ben Jelloun/ Roman Gzel Sanatlarm Bir Dah Olarak Cinayet / T. De Quincey/ Deneme DGzyaz: Hayatm Sessizliginde / Ash Erdogan / Siirsel Hayalhane / Berrin Karakap / Roman Hangimiz Uamadik Sanki Haksizhklara / P. Magden / Deneme

imdekiTimsah / Ali Poyrazoglu / Anfata / Tahir Musa Ceylan / Roman Semai Kahveleri ve Meydan gairleri stanbul'da j O, C. Kaygsh / stanbulKitabi / Kolektif / Anlatr kiGenKazm Romaru / Perihan Magden / Roman Isa'ya Gte Incil / JosSaramago / Roman Kalemin Ucu / Cevdet Kudret / Deneme Kalfa ile Kraha / lhamiAlgr / Roman
li Yoksul

Halkbilim

Kapitalizmi Kapitalistlerden Kurkarmak /R. G. Rajan L Zingales / IgDnyas Karda Kalan z / Ali Koak / yk Kartal Yuvasi / Anna Kavan / Roman Kk Ada / Andrea Levy / Roman Krampanlu Ceset / Celil Oker / Polisiye Lizka ve Erkekleri / Aleksandr Ikonnikov / Roman Mavi Kanh Prenses / Jean-Patrick Manchette / Polisiye Merhaba Tembellik / Corinne Maier / Deneme Miguel Sakagt / V.S. Naipaul / Roman Mitlerin Kisa Tarihi / Karen Armstorig / Mitoloji Nefertiti'nin Esran / Pierre Boulle / Roman N'Gustro Vakasi / Jean-Patrick Manchette / Polisiye Oguisuz / Walter Veltroni / Anlati Once Kalbim / Ayge Emze / Saghk dnYaamlar / Ali Poyrazoglu / Anlat: lm Bir Skandal / Haydar Erglen / Qiir lmBir Varrrug Bir Yokmuy | JosSaramago / Roman Politik Yazdar / Perilian Magden / Deneine Penelopia / Margaret Atwood / Mitoloji Refakati / Perihan Magden / Roman Safran San / nciAral / Roman SavrulanIar / Esmahan Aykol / Roman

Smav Stresi / Bengi Semerci / Saghk / Uzodinma Iweala / Roman Sinekkupu'nun Kizi / Luis Alberto Urzea / Roman Stilist / Aleksandra Marinina / Polisiye Sudan Adam / John Irving / Roman
Suursiz Canavarlar afak Portreleri / Erdal Safak / Deneme / Mehmet Ali Kihbay / Deneme SuBenim lkem pheli Bir lm / Esmahan Aykol / Polisfye Tarihin Dng / JoschkaFischer / Dguce Talin'den Tilrkiye'ye / Henrik Liljegren / Aru Ufuklarm Efendisi Osmanldar / JasonGoodwin / Tarih zgnKediler Gazeli / Haydar Erglen / giir Veronica / Nicholas Christopher / Roman -Yqlmz Adam Adnan Menderes / Nazh Iheak / Am Yaradamm12 Medya / Marshall McLuhan / nceleme Araphrma Yenieri Agaci / JasonGoodwin / Roinan Yddiziara Yolculuk / Nicholas Christopher / Roman Yitik Adanm yks / JosSaramago / Roman Vatan Dersleri Hal ve Zaman Mektuplan I lbrahim Yildmm Vampirle Grgme / Anne Rice / Roman Zaman Geriye Dnmez / Ferhan gayhman / Roman
-

Roman