Osmanli Devletinin Kurulusu Ile Ilgili Efsaneler

Ahmet Yaar O cak - Ilber Ortayl sebike Togan - Mehmet Ali Klbay Sencer Divitiolu - Suraiya Faroqhi Taner
Timur
Osmanl Devleti'nin Kuruluu
Efsaneler ve Gerekler
Tartma/Panel Bildirileri Ankara, 19 Mart 1999
AlmrH V:$.i' Or.k llbcr uyl l.srtMke To#.m Mdrt Ali Kl\'b;iy Scurr l)ivitvio$l S.iy. F.mn}hl Tner Tlmr )m tlt P tv letinin Kuruluu: l'lsuneler v Gerekler ISHN 975.533-294 4 mge K ilalvvl Yaynlar, 2000 Tm haklar sakldr. Yayna i?ni olmadan, ksmen de olsa fotokopi, film vl). elektronik ve mekanik yntemlerle <,oaIllamaz. 1, Hask: I lazira 2000 Sorumlu Yaz leri Mdr Meluet ( llii Kapak Tasarm riva z*ez$it Hask ve Cilt Cem Ofivt, (312) 3{t5 37 27
imge Kitabevi Yaynalk Paz. San. ve Tir. Ltd. ti. Konur Sok. No: 3 Kzlay 06650 Ankara Tel: (.312)419 46 1 0 -4 1 9 46 11 Fak-s: (312) 425 65 32 nternet www, imge, com tr U Posta imge<imge.com,tr
indekiler
Sunu.................................................................................................................7 lber Ortayl M enkbe..........................................................................................................11 Mehmet Ali Klbay Osmanl Kuruluunun Efsanevi Y a n ................................................. 23 Taner Timur Kurucu Efsaneler ve D evlet.....................................................................31 Sencer Divitiolu Seluklu ve Osmanl Sosyal Kurulularnda Ortak C anon ........ 43 tscnbike Togan Asyadan, Orta Asyadan Trkiye'ye Bir Balant ve U zan.............................................................................. 57 Ahmet Yaar Ocak Osmanl Devleti'nin Kuruluunda Dervilerin R ol ..................... 67 Suraiya Faroahi Deimler ve neriler................................................................................ 81 Sorular, Katklar, Yorum lar................................................................ ...8 7
Dn Bugn Yarn dizisi, tarih merkezli bir perspektifle, top lumsal bilimlerin her dalnda insanln ve lkemizin top lumsal servenim kavramaya yardmc olacak kitaplar okuyucuya sunuyor. Avrupa-merkezli bir dnya tarihi perspektifini kran, dn yann dier blge ve halklarnn tarihlerini kendi iinde bir btn olarak ele alan yaptlara zellikle yer veren bu dizi, fazlasyla Trk ve Trkiye tarihine hapsolmu bir tarih bilgi ve bilincinin almasna katkda bulunmay hedefliyor. Bir lkenin gerek zenginliinin, zihinsel retimi ve insan lar dnmeye yneltecek entelektel birikimi olduu d ncesinden hareketle, Dn Bugn Yarn dizisi, Trkiye ve Trkedeki toplumsal bilim etkenliinin kalitesinin yksel tilmesini amalamaktadr.
Dizi Editrleri: Suavi Aydn Kudret Emirolu Uygur Kocabaolu Oktay zel
Sunu
Dnyann ve Trkiye'nin yaad deiim bir yandan genel anlamda kamuoyunun dier yandan da uzman tarihilerin bir bilgi alan ve bilimsel disiplin olarak tarihe bakn, tarihten beklentilerini de deitiriyor. Buna bal olarak her kuak ken di dneminin bak as ve beklentilerinin de etkisiyle tarihi yeniden yazyor, yorumluyor. Son birka yldr Trkiye'de tari hin en genel anlamda kamuoyunun "entelektel" gndeminde ba sralar igal ettii ve halen de bu konumunu srdrd bir gerek. nce "Cumhuriyet"in 75., ardndan Osmanl Devle ti'nin 700. kurulu yldnmlerinin resmi olarak kapsaml et kinliklerle anlmasnn bunda nemli bir rol oldu kukusuz. Ama hepsinin bundan ibaret olmad da bir gerek. Trki ye'de popler ve akademik tarih bilincinin, tarihin hayati bir unsuru olarak grlmesi ve "kullanlmas"yla birlikte, daha ba ndan bir "yaral bilin" eklinde tezahrnn yaratt ve va him sonular sonradan ortaya kan travmann da bunda nemli bir pay olduu ileri srlebilir. Bu zihinsel paralanma scnunda, ulusal gemi anlamnda tarihin de iyiler ve ktler olarak paralanp parsellenmesine yol at; farkl ideolojik ko numlara gre bu parsellerin bir ksm sahiplenilirken bir ksm
da reddedildi. 13u srete yalnzca sahiplenilen tarihe deil red dedilen tarihe dair gerek-d, bilim-d ablonlar retildi. Bu ablonlar bir yandan efsane-tarih ten beslenirken, bir yandan da yeni efsaneler retti. Sonu: Cumhuriyet'in 75., Osmanl Devle ti'nin ise 700. kurulu yldnmnde gerek kamuoyu gerekse uzman tarihiler hl zerine sk skya yaplan parsellerden aynlmakszm ulusal gemi, tarihsel miras kavgas yapyor. ODT Tarih Topluluu ile mge Kitabevi Yaynlar'nm 19 Mart 1999 gn ODT Kltr ve Kongre Merkezi'nde iki otu rum halinde dzenledii panel /tartma ite byle bir ortamda gerekletirildi. Ama, iyice yangn yerine dnm bir "tarih"in popler tketimine elde ra ile katkda bulunmak yerine, bili min soukkanl ve mesafeli yaklamnn sesini duyurabilmekti. Ve ie batan balanmalyd: 700. kurulu yldnm idrak edi len Osmanl Devleti'nin kurulu yks zerindeki efsane per desini aralamak. Gerek ile efsanenin birbirine getii bir tarih dilimini, bilimsel tarih bilgisine dntrebilmek iin her ey den nce bu efsanelerin zerine gitmek gerekiyordu. Ve bu, phesiz ki konunun uzmanlarnca yaplmalyd. Byle bir pa nel/tartma fikri, bir sre nce balatt Dn Bugn Yarn dizi siyle mge Kitabevi Yaynlar'nm sosyal bilimler genel perspek tifinde tarih konusuna gsterdii duyarlln devam olarak gndeme geldi ve ksa srede ODT Tarih Topluluu'nun da nemli katksyla gerekletirildi. Yaayan en byk Osmanl tarihisi Halil nalck'n yurtd seyahati yznden katkda bu lunamamas, Osmanl Devleti'nin kuruluu konusunda en son ve en nemli almalardan birini yapm olan Cemal Kafa darn ise katlmay kabul ettii halde son andaki hastal y znden katlamamas dzenleyicileri olduka zdyse de, yine bu konularda rnler veren dier katlmclarn saygn kimlik leri ve uzmanlklar onlarn yokluunu aratmayacak niteliktey di. Uygur Koabaolu ve Oktay z e lin oturum bakanlkla rn yapt, katlmn nicelik ve nitelik olarak yksek olduu panelin baars, Osmanl tarihini arasallatrmayan, konular-
Sunu
na bilimsel saduyunun gerei belli bir mesafeyle yaklaan ko numaclarn anlan yksek niteliinden ileri geliyordu. Tarih sel antropoloji, iktisat, siyaset bilimi gibi disiplinlerin kavram ve bak alaryla daha da zenginleen Osmanl'nn kuruluu tartmas, tarih-efsane ilikisi, deiik trleriyle "kurulu efsa neleri" balanmda Uzak Dou'dan Bat Avrupa'ya uzanan bir tarihsel corafyay kapsam, bylece adeta karlatrmal ba k asnn erdemini bir kez daha ortaya koymutur, te yan dan, Osmanl Devleti'nin belli bir konjonktrn rn olduu her ne kadar gerek ise de, bu siyasal oluumun birok adan belli bir tarihsel-kltrel gelenekle de ilintili olduu vurgula nan bir baka nemli husus olarak karmza kmtr. Tart ma/panelde, sonu olarak bir yandan kurulu dneminin dei ik boyutlar yeniden ele alnrken bir yandan da tarihsel sreklilik ve kopu noktalan zerine yeniden dnmeye ar niteliinde zengin bir olgusal birikim dinleyicilerin dikkatine sunulmutur. Elinizdeki kitapla, bu tartma daha geni okuyu cu kitlesine uzanmaktadr. Dn-Bugn-Yarn editrleri olarak her eyden nce panel/ tartmaya katlma nezaketi gsteren konumac hocalarmza, zellikle Ankara dndan kalkp gelen Sayn Faroqhi ve Divitiolu'na, iten teekkrlerimizi sunuyoruz. Panel /tartmann organizasyonunu baaryla gerekletiren ODT Tarih Toplu luu ile mge Kitabevi Yaynlar yetkililerine ve mkemmel sa lonunu bizlere aan Orta Dou Teknik niversitesi Rektrlii'ne kranlarmz sunuyoruz. Gerek organizasyonda emei geen gerekse tartma bant zmlerini gerekletiren mge Kitabevi Yaynlan alanlarna, zellikle de Elvan zsezgin ve Hlya Alkana gsterdikleri iyi niyet, gler yz ve sabrlar iin bilhassa teekkr ediyoruz. Dn-Bugt-Yarm dizi editrleri ubat 2000, Ankara
Menkbe
lbcr Ortayl
Osmanl mparatorluunun kuruluu sorununu bugn bu sempozyumda "M enkbe" bal altnda ele alyoruz. M enkbenin ecnebi dillerdeki karl legende'dr. Bu iki kelimenin dnda da bunun yerini tutacak baka bir terim ol duunu zannetmiyorum. Yani menkbe'nin ztrkesi yoktur, ztrke kullanlan kelimeler menkbe karl deildir. Ona dikkatinizi ekerim. nk menkbe'den bizim anladmz ey, aslnda belirgin lde tarihi realiteye ayaklarn uzatm siyasal nedenlerle veya bazen dorudan doruya edebi imaj dolaysyla dallanp budaklandrlm, bir proza nesir olmasdr. Bunun zerinde srarla durmak gerekmektedir. Bu menkbe'nin reel aya vardr. Olmayan bir olay zerine kaleme alnmam tr. Fakat bunun uzantlar dorudan doruya bir ideolojik ne dene, bir siyasal forml olarak ortaya konmaya dayanmaktadr veya dorudan doruya insanlarn edebi imaj, edebi yaratclk ihtiyacna cevap vermektedir. Menkbe ok niversal zamanlan ve m eknlan kapsayan bir olgudur ve zellikle dnya tarihini kapsayan byk siyasal oluumlarda ok nemli rol vardr. Hepinizin bildii gibi R o
i.fsont'kr vc ( r ik le r
ma tarillendirme biimi ab urbc cotulih yani "solirin kuruluun dan itibaren" demektir. Hu ehrin kuruluu dorudan doruya hepimi/in bildii gibi menkbevi bir olaydr, lilbette ki Kuma kurulmutur. nk yaplan kazlar ila aka gsteriyor ki Ti bor zerinde bir kyden yava yava antropolojik anlamda bir gelime s/ konusu deildir. Yani orada bir ky vard, z.kla Tiber kysnda, burada bir geliine meydana geldi, zaman iin de; etraftaki olaylar ve etraftaki tesadfler dolaysyla da bura da nihayet bir ehir byd ve bu ehir gnn birinde dnyay kapsad. Byle bir gelime sz konusu deil. Koma kurulmu. Yaplan son arkeolojik kazlar da bunu gsteriyor ki, Tiber ky sndaki kyden deil, kurulan bir Romadan ehir olarak sz et mek mmkn ve bu herkesin bildii gibi birtakm klanlarn, genslerin meydana getirdii bir ehirdir. Kurulan bir ehir sz konusudur. te o yedi tepenin zerindeki Romada gya kuru cu babalaryla, patrisileriyle (patrici) meydana gelmi siyasi he yettir. Bu kurulua bir tarih verilir ve bu tarihe gre de numara lama yaplr. Yani 750 ab urbc cordita ehrin kuruluunun 750. yl. Kim kurmu bunu? "Romus ile Romulus." Kurtun emzirdi i iki karde. Tabii olay ele aldnz zaman her elemann realiteye bir korespondans, bir balants, mlakat sz konusu. Kurt; bura da tabii oka rastlanan bir mahlk. Hepinizin de bildii gibi Avrupa ktasnda kurtlar ld. Yaad tek yer Roma civarn daki Abruzzi'lerdir. Hl orada kurt ulumalar duyarsnz ve birtakm merakl turistler de hususi Abruzzilere giderler bunun iin. nk ktada artk kurt yaamyor. Hepsi avlanm ve bit mi. Demek ki kurtlarn ok youn bulunduu bir yer. Muhte melen tarihte eine rastladnz gibi birtakm ocuklarn kurtlar tarafndan karld da olmutur. Dolaysyla unun zerinde srarla durmamz gerekiyor. Bu menkbe Roma'mn siyasi forml olarak ortaya kmaktadr. Yani bu ilahi bir Koma'dr. Bunu kuran insanlar ilahi yapdaki kimselerdir, Tanrlarn koruduklar kimselerdir ve bunlar top tan Truva'dan (Troia) gelmilerdir. Biliyorsunuz Roma'mn asil
M'ikb
1,1
lori ol,m patricilor kendilerini rt va t K i r olarak, Odyssous ve ar kadalarmn soyundan gelen insanlar olarak ifade ederler. Bu keyfiyet, hepinizin bildii lii air Vorgilis'un Acmis adl d es tannda kaleme alnmtr. Dolaysyla burada bir edebi y araln nn ba/ menkbeleri ifade od ii ile Romal nl tarihi Titus Li~ vis'u Koma'nn yaratl konusundaki m lahazalarn kar tatrmak icab eder. l*lo aldm/, zaman greceksiniz ki, dok manlar ve arivleri titizlikle kullanmakla mehur im parator Neron ve imparator Claudis devri tarihisi 1'itus l.ivius... kita bnn ad da "Kes gostao popul Komani" yani Kes gestae, bura da bizim anladmz anlamda tarih deil iyi eyler, tarihten an lalan anl eyler ve iyi hareketler, iyi olaylardr. Titus l.ivius "Kes gestae lopuli Komani" de bu menkbeyi kendince tevik etmektir, belgelemektir. Bu belgelem eler hi phesiz nehir, nehrin kollan zerinde yaam lar ve gelenlerin, Odysseus efsanesindeki isimlerle, o gelenlerin isimlerinin sayl mas, saylan isimlere ada Koma'da yaayan ailelerin ece re yolu ile monte edilmesi. Bunlarn hepsini sayyor. Karnzda adeta ciddi bir tarihi teknii ile yeniden rlm bir m enkbe sz konusu. Bu Koma tarihiliinde en tipik rnektir. Klasik bir rnektir ve burada realite ile menkbenin birbiriyle i ie ge rek bir kavimin, bir ulusun, bir devletin balangcn oluturm a s sz konusudur. Ayn eyi mesela Rusya m paratorluu'nun tarihinde grebilirsiniz. Rurik'er nasl geldiler? Bunlarn geldik leri mene karanlktr ve sonraki tarihiler arasnda, ite svein Ksesi kabilesidir diyen var. Bunlar Norsemen'dir aslnda. Yok etendim, hayr bunlar aslnda zbez slav toprann insanlar dr diyenler var. Kavga srmektedir ve ada, teknolojik, ilmi tarihilik kaynak olarak menkbeleri kullanmaktadr. Bir kanat nitriklerin sveten geldiini menkbelere dayanarak ileri srer ve Rusya devletinin ve Rus vatannn ismini bunlarn verdiini ileri srerken ikinci kaynak dorudan doruya Nestor'u kullan maktadr. Vakaniivis Nestor "R us nehri ki Dinyeper'in kollarn dan biridir, bu halk oradan gelmitir" diyor. M illiyetiler bu ibareyi kullanmaktadr. Bunu ispat edecek hibir arkeolojik ve
14
r.fsneler ve Gerekler
sika yoktur. 1 libir paralel olay yoktur, senkronizasyonu sala yacak... Ama gel gr ki 18. yzyldan ta gnmze kadar de vam eden bir tarihi kavgasnn temelini oluturmaktadr. 18. yzyln ortalarnda Kus Bilimler Akademisi kurulduu zaman arie Veli/avetamn huzurunda ilk toplantlarndan birini yap maktadr ve orada Alman asll Rus bilginlerinden olan Mller, \j*nfs ct nontinis Russorum adl bir tez savunmaktadr, Latince. Kendisini dinleyen akademinin Rus asll Astronomi hocalarn dan birisi, N. J. Popov da kendisine saldryor. Tu elarissime auctor, nostrum gatem infamia afficis! "Ey anl yazar, bizim soyu muza hakaret ediyorsun" diyor ve arienin nnde Rus partisi zavall Almann stne saldtryorlar. Orada byk bir skandalla bu resmi emperyal tren sona eriyor. Mller de tarih yazmakla grevlendiriyor, ama bu bir aka deil, Sibirya tarihi ni yazmak zere Sibirya'ya tayin ediliyor. Bu ok ilgin bir olay dr ve ondan sonra oka ismini duyacanz Moskova niversitesine ismi verilen Lomonozov, Rus-ya tarihini yazmakla grevlendiriliyor. Paralel olay, yine menkbelere dayanmakta dr ve demin de arz ettiim gibi arkeolojik buluntularla ve dier vakayinamelerle paralel olarak salamlatnlamayan bir Rus ef sanesine dayandrlmaktadr. Gene kullanlan ikinci bir kaynak "S/ovo x>lku greve, gor Alav Destan"' dediimiz mehur Rus epopesidir. Bu epopenin kaytlar ok sonraki asrlarda tutulmutur, muhtelif asrlarda tutulmutur ve 1812 Napolyon istilas srasnda Moskova yang nnda mevcut eski vesikalar yanmtr. Bu yanan vesikalara isti naden kont Musil Pukin, gya yeniden kaleme almtr ve bu gn kullanlan tgor Bl Destan budur. Demek ki menkbevi tarih burada da Rus devletinin k iin kullanlmaktadr. Mevcut rneklerim sayszdr. Mesela, Kanuninin Macaristan' aum, ^tila^n, fethini izah eden ada Macar kronii Istvan Brodan'tr. Istvan Brodari'in eseri aslnda olduka da salam verilen verir. Zaman zaman ok gzel bilgiler verir ve bu bilgi ler kullanlr. Halen de mracaat edilen kaynaklardan biridir, lrk stlahnn Macar tarafndan ok esasl verilerle etd
M en kbe
15
iin bu kaynaa bavurulmas gerekir ve m esela bizdeki H ungarolojinin byle bir eseri oktan Trkeye erhleriyle evirm i olmas da gerekirdi. Byle bir ey var m? Yok. D em ek ki O smanl tarihini sadece Osmanl kaynaklarndan ett etm ekle m e sele halledilmi olmuyor. imdi bu akl banda adam yani Brusari bir yerde sapt yor; yani kral Layo'un Macar aristokratlan tarafndan nasl ihanete uradn falan izah ediyor. Moha M eydan Savan, Layo'un orada ldrlmesini falan... Bunlar gzel am a asl muthike Buda'nn fethi; Kanuni Sultan Sleyman hac klnda Buda ehrine girmi. te burada popler edebiyat im ajnn ve anlaynn tarihi realitenin stne oturtularak szde bir tarih inasnn rneini grmektesiniz. Hi phesiz ki, orta zamanlarn, 14. yzyln karanlklanna giden Osmanl Devleti'nin kuruluu da, m enkbev karakter den bu anlamda kurtulamayacaktr. Menkbe realiteye oturdu u lde, ayaklan kabul edilecek, paralel olaylarla destek lenecek ve meydana kacaktr. imdi burada yalnz yle bir sorun vardr: Osmanl Devleti'nin Kuruluunu anlatan ada kaynaklannz yoktur. Yani, bizim Osmanl Tarihi olarak oku duumuz ilk eserler Akpaazade, Ner, Orubey, bunlann hibiri o devirleri yaam ve hatta yaayann talebesi olmu de ildir. Mesel ben Atatrk devrinde yaamadm; fakat ben A ta trk devrini yaayan -yaamak ne kelime, ina eden- insanlann yannda bulundum. Yani Ankara'da byyen bir tarihi asistan olarak byle adamlarn yannda bydm. Kimdi bu? Ben fet Hocann talebesiyim. Mesela, Yusuf Hikmet Bayur'la her z a man. burun burunaydm; orada TTK ktphanesinde alyor du, mebus, Milli Eitim Bakan Atatrk'n. smet P aay her kes grmtr. Br takmmz gidip konumutur. Dolay-syla, biz dorudan doruya o tarihi yaamasak ve ina etm esek bile hi deilse ina edenlerin yaknnda olarak bir tarih kalemi ald mz zaman ne gibi sorunlar kabilir? Bu ortada. Osmanl iin bu da hi mevzubahis deil. Ak Paazadenin zikrettii, atfta bulunduu fragm an
lo
M H 'lT
kVryrU
\ ahi Kkh'du, Yahi Fakihin ise bu devirlere no kadar uzand n bu* bilemiyoruz, nk karmzda mstakil Yahi Fakih yok. Fragmanlar da vok. travman var. Bir kiide dorudan do ruya zikrediliyor ve bunlarn hepsi ok enteresan; gebe dev rin, Trkmen devrinin, bu kurulu devrinin romantizminden bahseden eserlerin hepsi emperval devrin historiyogratisidir. Vm Vmanl imparatorluu, balkanlara tamtr. Tuna boyu na vasl olmutur. Anadoluda Karaman snrlarna ulamtr, artk etraftaki Slavlarn Tsarstvo, imparatorluk dedii byk bir camiadr, tu eserlerin bir ksm stanbul'un hemen alndan ev veldir, Vaka t b\ iik ounluu almndan sonradr. Bu demek tir ki, Fatih Sultan Mehmetin kendisine Roma Kav/eri dedii bir dnemde kaleme alnm eserlerdir ve bunlarn paraleli olan revarh-i Al- Osman'larn da daha eskiye gitmedii anlal maktadr. Stilistik tetkikleri bakmndan. Bunlarn Tevarih-i Al-i vVman olmasnn nedeni... Yazar ortada yoktur. Anonim kiilik li belgelerdir ve fikirleri farkldr, terdekilerden yani Akpaavade den Nerimden. Orutan farkl baz grleri vardr. Dolaysyla bizim i m a n l historiyografisinde bir proble mimi/ vardr. ada kaynaklarn hibirisi, ne szl, ne vazh olan, ne szlnn sonradan kaleme alnm, ada kavnak demek deildir. Sonraki emperval dnemin ideolojisi ve havas iinde kaleme alnm eserlerdir. Art, paralel devir senkronize kaynaklara el attnz zaman bunlar gedevir Bizans eserleri dir: bunlarda menkbelere ver yoktur, fakat olaylarn yorumlantmda baka trl olavlar n'l oynamaktadr. nc bir kav n ak hi kimsenin aa yukar el atmad, ne lmber'in hatta ne de nei< Iktrr't Tttv \VorU< adl eserin sahibi, (nk dil bak mndan da. slup bakmndan da kaynaklarn vorumlan, der len ii deerlendirilii bakmndan da mkemmelin stnde bir alma Cemal Kafadar n kitab) ne de burada bu nc kay naa el atlmtr. O da Cenova, Floransa, Venedik arivlerinin rela.soneleridir. Varsa vatikan arivleridir (1135'den beri rapor lar eksiksiz kronolojik sradadr). talvanlar ki o devrin Trkt\esini ok iv* tanmaktadrlar. Trkiye'de ayaklan vardr ve za-
M en kbe
1/
ton vatanm zn adn onlar verm ilerdir. nk bi/ vatanm za Roma mparatorluu,, Roma lkesi anlam nda, "D evlet-i R u m ", "Iklim -i Rum " diyor idik. Onlar buraya Turchia, T urkm enia, Turkomania talan diye isim koyan adam lardr. O n lan n daha kuru, daha dank olan, fakat mutlaka arivlerde m evcut eser lerini deerlendirmemiizdir. Tabii yaplmayan drdnc bir i de Trkiye iin ok b yk bir ayptr. Toponom i aratrm alardr. Osmanl D evleti'nin kurulduu yerlerde, bu vakalarn getii yerlerde, gerek ciddi bir tarihi arkeolojik yzey aratrmas ve toponomi tetkiki halen yaplmamtr. M uhterem hocamz Halil nalckm saln yi tirme pahasna -nk orada kriz geirdi biliyorsunuz- birka sene evvel scakta yapt yzey aratrm asnn dnda da bu sahaya kan henz Hacettepe niversitesinin doktorantlarndan birisidir ve buluntularn ben takip ediyorum . Colin m ber in talan yazdklar palavradr. Yani ele alyorsunuz, karanlkta gayet kolay kl sallandn veya Franszlarn tabiriyle ak kap om uzlandn gryorsunuz, ki bu anlatlanlarn ve nak ledilenlerin hepsi yalandr, efsanedir bunlar, gerekle ilgisi yok tur, diyor. Bunu sylem ek ok zordur. nk gerekle ilgisi ol madn tespit iin, hakikaten gerei nakleden verileri bulm a nz lazmdr. Oysaki Trklerin hibirisi yapmad gibi, Colin tmber de yapmam tr. O sahay gezmemitir. Yani vekayinmelerdeki nakilleri, dnemleri snayacak bir saha aratrm as yapmamtr. Yapldka baz eylerin doru olduu anlal yor. Yani Halil Beyin ve br gen arkadalarn yapt topono mi aratrmalarndan, yzey aratrm alarndan vekayinam elerin baz anlattklarnn gerek olduu anlalyor. Ayak yen? ba syor. O takdirde menkbeyi nasl ayarlayacaksnz? Bu ok ak birevdir. Mesela bildiimiz ok kesin bir olav; Trklerin Ru meliye geliidir. Tabii byle yiitler ay nda gidecekler or mana, nce kafav ekecekler saz alacaklar, sonra etraftaki y a ban kzlerini ldrecekler, onu piirip yiyecekler, derisini eritlere ayrp kr kr kesecekler bvle o kestikleri ile aalav
18
n kesip sal yapacaklar. O sallarla haydi yallah Rumeliye gee cekler. Bu son derecede romantik, gzel menkbevi bir olaydr. Bunun da yaatlmas gerekir. Onu da syleyeyim. nk men kbeler milletlerin tarihinde, toplumlann tarihinde ho eyler dir. Yani hibir zaman kurt Romus'la Romulus'u emzirmi deil ama Roma onunla yayordu. Pekala Geliboluda da Trklerin Rumeliye getikleri bir nokta bugn antlatnlabilir. Bu ho bir eydir. Menkbedir nk. Btn efsaneler ve menkbeler gzel eylerdir. Mesela Rusya kilisesi niin Ortodoksluun hamisi olmu? Niye hami oluyor bu asrda, Bizans ykld, Trkler geldiler, Konstantinopolis'i aldlar. Deniyor ki, 'bitti artk, Patrik, kafirle rin elinde esirdir, bundan sonra kilise orada yaayamaz, Tanr nn kilisesi. Zaten Tann orada deil, yani Hazreti Isa, Kutsal Rusyaya inecektir. (Tekrar indii zaman Kutsal Rusya'ya ine cektir.) Bundan sonra kilise de burasdr. Bunun delili nedir efendim diyorsun? Delili u: Patrik Trkler ehire girdiklerinde, ham, tacn ve asasn suya att bir sandkla, o sandk da yze yze geldi, Novgorod sahine vurdu. Yani btn denizleri do lam, aradan nehirlere girmi, Novgoroda vurmu. yi ok iyi, ne diyeceksin. Gel de aksini ispat et bakalm. Bu ite bir menk bedir. Byle bir menkbenin zerine ortodoks kilisesi, 15.-19. yzylda gerek Roma olduunu, nc Roma olduunu ileri sryordu. Yani 1, 2'den sonra nc Roma biziz diyordu, is tedii kadar Fatih Sultan Mehmet orada kendine Kayzer-i Rm desin. Veya istedii kadar Moskova arlar kendilerine 3. Roma lkesi desin, Fatih de kendine Kayzer-i Rm der. ok ak bir ey. Birisininki, yani II. Mehmedinki geree oturuyor, brn ki menkbeye. Menkbe burada siyasi forml olarak yalnz, ge ni kitlelerin zerinde ok byk bir rol oynuyor. imdi Gelibolu'ya gemenin hi o kadar kolay olmadn, bir dizi olaylara ihtiya duyulduunu iine talyan ehirlerin ve Kantakuzlar dinanstisinin kartn Bizans'ta mhim bir entri ka dzeni sonucu gerekletiini, hepsinin de yetmediini ger ekten Geliboluda bir depremin lzm geldiini o yllarda bili
M en kbe
19
yoruz. Ama tarihi realitenin baz gereklerine oturan birey var dn Gelibolu'ya gemek ok nemli bir eydir Trkler iin. Yani imparatorluun kuruluu iin ok nemli bir olaydr ve bu ta rih yazcl bunu bu ekilde yanstmak durum undadr. Onun iindir ki 1400'lerdeki yani 15. asrdaki emperyal historiyografi, byle bir olay ele alp gelitirmek durumundadr. Bunun ze rinde srarla durmamzn nedeni budur. Gene bu tip menkbeler zaman zaman kullanlr. Zaman zaman bavurulm ayan menkbeler, zaman zaman kullanlr. Bunun zerinde ok durmak gerekir. Trkiye tarihinde, bunun mnakaas hep yaplyor, "m atbaa niye gelm edi" diye... M at baa gelmedi, nk insanlar ihtiya hissetmedi. Bu kadar ak. Matbaann geldii tarihde en ok okunan kitabn bugn ktp hanelerdeki saklanm ve saklanabilecek, saklanmas ihtimal dahilinde olan nshalarna bakyorsun, 100-150'yi gemiyor. Yani 100-150 tane kitap baslmaz hibir matbaada. Byle bir i iin matbaa getirilmez. Herkesin malmu bu. Fakat bunu aan miktarlar var baz eyler iin. ok yazlan ok okunan yazmalar ve olaylar var. Nedir o mesela? M enaktbnme-i Mahmud Paa-i Vel, Fatih'in sadrazamlarndan M ah mut Paa. Bunun zerindeki menkbe. Trkiye tarihinde bunun kadar kopya eden, bunun kadar, okunan yzlerce ve yzlerce nshann bulunaca baka bir eser yoktur. Ben de dahi var. Herkes bulur bunu. nk bunun ok gzel tezhip edilmi, sslenmi, istinsah edileni var, 5-10 tane baka urcufe metinlerle birlikte kopya edileni var. Kullanlm kdn arkasna ekileni var, bendeki nsha gibi. Belli ki her tip insan bunu ekmi, ek mi okumu, kahvelerde okumu ve bu byle srm... Nedir bu menkbe? Fatihin sadrazam M ahmut Paa'nn bir umad kalyor. Belki baz nshalarda o dahi var. Bir kere kendisine her grev veriliyor, byle 5-6 i birden gryor. Oysa yle birey yok bizim idari tarihimizde; yani hem kaptan- der ya oluyor, hem sadrazam oluyor hem mft oluyor, din ilerini de ok iyi biliyor ve bunlar Fatih ona veriyor ve ondan sonra da bir iftiraya kurban gidiyor. Boynu vuruluyor. M ahm ut Paa-
20
Efsaneler ve G erekler
i Voli. Neden Mahmut Iaa, veli? ok ak. nk Fatih gibi zecri, hakikaten kuvvetli ve despot, birta km tekkelerin arazilerini alan, mriye katan, devaml ftuhatla megul olan birim kar km... O ftuhat kitap sayfalarnda okurken ok elenceli birey, ama siz bir de onu yaayanlara so run bakalm. Yani Alpleri Hanibal'in fillerle amas ok elence li bir olaydr da, siz onu fillere ve askerlerine sorun. Onun gibi bir hikye bu. Bu meyanda ele alnacak mthi bir olay; srgn. Yeni bir toprak fethedildike insan deposu, Eyalet-i Karaman, Eyalet-i Rum, haydi bakalm binin atnza, arabanza, yollann Rumeli'ye. Kimse holanmyor oralara gitmekten. Yani o devrin Trkiyesindeki insanlar stanbul ve Rumeli'ye gemekte bugn kler kadar heveskr deiller. Herkes yerinden memnundu. Srgn olayn Mahmut Paa nlemitir. Tipik olaylardan biri budur. Daha makul, daha muhafazakr hareket eden biri, onun iin millet bunu seviyor. Vel yapyor. Bu kadar ak. imdi tarihi olaylara gre, tabii bu hakikaten becerikli bir vezir. Muhtelif mevkilerde bulunmutur, ok dindardr. Yani bir Hristiyan dnmesi olmasna ramen ok dindar bir mslmandr. Nitekim Fatih bu gnn Bahalii gibi olan Hurfilie meylettii zaman birtakm softalarla m edrese evreleri gibi Mahmut Paa da rahatsz oluyor, hurifileri yakalattryor, takip ettiriyor ve yaktryor, O yaktrm a onun H ristiyanlndan kal ma bir huyu. nk ipe ekm ek falan dururken adam yaktr mak, o tip bir cezalandrmadr. Bu tabii birtakm m uhafazakr evrelerin ok houna giden bir durum ve onun iin vel haline getiriliyor. Demek ki bu, tarihi devirlerde geen bu olay ve ok yakndan tandmz trihi bir ahsiyet. Biyografisi ile de bili yoruz, nk Mahmut Paa sradan bir devirm e deil. Yani devirmeler kural olarak gz alm am ky ocuklardr, ama hepsi deil, istisnalar vardr. Sokolovi M ehm et Paa ile M ah mut Paa bunlardan biridir. kisi de ok halleri vakitleri iyi, ruh ban ailelerden gelirler. Yani H ristiyan teoloji bilgileri ok iyidir. Yerel blgede iyi tannrlar. M ahm ut Paa iin de Sokullu M eh met Paa iin de elimizde olduka iyi biyografik m alum at var-
Menkbe
21
dr. Yani bugne kadar bilinen daha da iyi yazlacaktr. nallah ileride. imdi bu kadar iyi bifdiimiz tarihi bir kiilik, grevleri ok ak, ortada, niye ortadan kaldrld da belli. nk bili yorsunuz bizdeki bir yksek sosyete skandalidir bunun sebebi. Karsna ehzadelerimizden birisi tasallut etmi ve batan kar mtr alenen. O da buna kar ok zecr bir tedbir ald iin kendisine padiahn bir yerde hakk da olsa, kzd grlyor ve en ksa dnemde de bir olay yznden ortadan kaldrlm tr. ok iyi bilinen biyografi, baknz ada, artk tarihi bir kii liktir, be asrdr, menkbe haline dndrlyor. Menkbevi bir kiilik karmza kyor. Belirgin tarihi olaylara dayandrla rak... unu sylemek gerekmektedir; modern alarda menkbevi kiinin yerini karizmatik liderler almaktadr. Bu karizmann ortaya karlnn da siyaset biliminde, sosyolojide biliyorsu nuz muayyen elemanlar vardr, muayyen unsurlar vardr. O sayede bu i gerekletirilebilmektedir. Yani bir mddet sonra sradan, az iyi laf yapan, Franszca ve Almanca bilen, cevval, zeki fakat ona gre de ilnihaye gln taraflar olan bir Mussolini, "Due" yaplabilmektedir. Bunun unsurlar vardr. na edilir, bu karizma yaratlr. Bu modem asrlara ait bir eydir. "Karizma" kilise tarihinden dn alman bir tabirdir. Binaena leyh, mit ediyorum ki, eski menkbe de modern siyasiler tara fndan dn alman bir slup ve tarz olmasn. Yoksa, olduka zor duruma deriz. Bunun zerinde durmak gerekmektedir, ama Osmanl tarihinin menkbevi yanlarnn realitede ayaklan olduunu bilmek ve bir imparatorluun kuruluu iin byle bir siyasi formle gitmenin kanlmaz olduunu hatrlamak gere kir ve zannederim, 15. yzyl Osmanl edebiya da bir edebiyat ve stil olarak bunu ok gzel yapmtr. Bunun kendine has bir tad vardr. Nitekim paralel kaynaklarla da bu menkbe deneti me alnd takdirde -ki bu ada Bizans'tr en bata- ok gzel rnekler greceimizi umut ediyoruz, ama baka bir gerek de var: Kitab- Diyarbekriyye; Uzun Haan devrinin Akkovunlu histiyografisi. Hi stanbulun alndndan haberi yok. Byle bir
22
eyi duymamay tercih ediyor. Bu da negatif menkbe. Byle bir rnek de var. nk stanbul gibi bir yeri Osmanl'nn almas Akkoyunlu Trkmeni'nin hi houna gitmiyor. Besbelli bir ey bu, hani geitirilecek olay vardr ya bu da geitirilmez tabii. Niye geitiriliyor. Bu da negatif menkbedir. Bunun zerinde de durmak gerekiyor.
Osmanl Kuruluunun Efsanevi Yan

Mehmet Ali Klbay
Osmanl kuruluunun efsanevi yann masaya yatrdmz za man, ben bu hikyenin bir bat versiyonunu bir Avrupa versi yonunu yapabilirim diye dndm. Avrupada da, Batda da ayn eyler oldu. Yani 3.-9. yzyllar aras Avrupa tarihi ile 10. hatta 14., 15. yzyllar Anadolu tarihi arasnda ok mthi para lellikler var. Yani Avrupa'nn da bir Orta Asyas var. 5. yzyl da younlaan ama 3. yzyldan itibaren balayan barbar gle ri ile Ouz gleri arasnda yle aslnda ok ciddi farklar yok. Bat tarihi daha iyi aratrlm. Bu gelen barbarlarn Roma n fusunun % 3 orannda olduu, % 3 civarnda bir katkda bu lunduu, mesela Vandal kabilelerinin kadnl erkekli, oluklu ocuklu 80 bin civarnda, Franklarn ise 100 bin civarnda oldu una dair bilgiler var. Katk ok kk ama buna ramen gelen barbarlar Avrupa'nn eitli blgelerine adlanm verdiler. Bu gn Avrupa'daki alk olduumuz btn blge veya lke adla r hemen hemen o dnemdeki barbar glerindeki bu yerleme nin izlerini tayor. Demek ki bu gelen barbarlar egemenlii ele geirdikleri iin lkeye de adn vermiler. Ayn ey belki de
24
t'fianeler ve Gerekler
Trkiye iin de sylenebilecek birey. Trkler bu lkeye en azndan Italyanlara 11. yzyldan itibaren Trkiye dedirttiler, ama bu ounlukta olduklarndan m kaynaklanyordu yoksa egemen unsur olduklarndan m kaynaklanyordu? 13u da ayr bir tartma konusu ama paralellikleri baka yerde aramak la zm. liu paralelliklerin banda, Avrupa'ya gelen barbarlarn kandalk ilikilerinden kopmalar Gassindus denilen o dne min Latincesiyle bir sava lordunun peine taklan takipiler ar tk kandalk ilikilerinin kabile ilikile'inin dnda tamamen toprak ve ganimet paylam nedeniyle, bir silah birlii biimin de birtakm beklerin ortaya ktn gryoruz. Ayn eye Ouz glerinden sonra Anadolu'ya gelen silahl beklerin var lnda da dikkat ediyorum. Nkerlik, alplik, gazilik adlar al tnda ifade edilen btn bu oluumlar kandalk ilikisinin kop masn ve sava lordlarnn peine taklm lke ve toprak, ganimet paylam iin olumu silahl beklerin varljna dik kat ekiyor. Genellikle biz gayeci tarih yapyoruz. ok seviyo ruz bunu ve Osmanl tarihinden geriye doru, tarihi okuyarak btn bu Anadolu'nun Trklemesi ve slamlamas srecinde ki dier birlikleri ihmal etme eilimindeyiz. Mesela Dou Ana dolu'da mthi beylikler hercmerci sz konusu. Seluklunun ikide bir tevif-i mlka girmesi yani bir interregnum meydana gelmesi ve eitli beyliklerin olumas sz konusu. Hibir za man merkezi iktidarn btn boyutlaryla olutuunu syleye bilecek bir ortamdan bahsedebilecek gibi deil. Yani bir feodal leme eilimi var. Trklerin gelmesinden itibaren bir feodal leme eilimini koklamak her adan feodaliteyi nasl tanmlar sanz tanmlayn ister siyasetin atomizasyonu ister ekonominin atomizasyonu veya her ikisi birden olarak yorumlayn... Bu gs tergeler asndan bir feodalleme var. Bizans'ta da zellikle 4. Hal Seferi'nden sonra yani Hatllarn gelip kendi feodaliteleri ni Komania'ya yani Bizans egemenliindeki daha sonra Latin egemenliine geen topraklara aktarmalarndan sonra da orada sk ve ciddi bir feodalleme eilimi var. Bat'da da gene benzer-
Osmanl Kuruluu tun l'foanevi Yan
25
liklcri devam ettirmek /ere ta Romann 2. yzyldaki o nl doal ekonomiye gei srecinden itibaren boy gstermeye ba layan feodal eilimlerin 7., 8., 9. yzyllarda pekierek en so nunda klasik anlamdaki feodaliteye can vermesinde tank oldu umuz ortamn aynn Anadolu'da grmek mmkn. imdi burada ben Osmanl Kuruluuna hzla gelmek istiyorum. Acaba bu iki taze feodallemekte olan bykln arasn daki Bitinya'da neden Osmanl feodaliteyi aabildi de bir impa ratorluk haline dnecek olan bir sreci balatt. imdi burada eitli sorular sormak mmkn. Bunlardan bir tanesi OsmanlI nn bir devlet kurma amac var myd? Bir devlet kurma ideali, bir devlet kurma potansiyeli var myd veyahut da bylesine bir ey dizayn edilmi miydi? Yani Osmanl batan belirlenmi bir devlet projesine gre mi oluturuldu sorusunu sormak la zm. Bunun cevab hemen, "hayr." Yani Osman Bey kandalk ilikilerinden kopmu ve Seluklunun nkerliini yapm, yani bir sava lordu haline dnm bir kimse. Bu konuda tarihsel kantlarmz var. Fakat tarihsel kantlarn tesinde ayn zaman da bu iin bir gebe ii olmadna dair bir sr baka yan ka nt da var (onlar baka bir tartmaya brakyorum). Osman Bey'in bir nker olduu, bir sava lordu olduu, kendi bana davranabilecek kadar da palazlanm birisi oldu u besbelli. imdi Osman Bey'in Bitinya'da 13. yzyl sonlarn da ortaya kt zaman bir devlet kurma projesi olamaz. Yani byle bir derdi de olamaz. Bunun derdi kmekte olan iki b ykln, iki tane merkezin srtme hattnda kendisine bir egemenlik alan -buna devlet demek ok zor- ama, her eyden nce bir nem alan bir geim kayna oluturmas; yani feodal bir yaplanma iinde merkezlerin atomizasyonu srecinde ken disine bir yer kapma telaesi. Zaten dier btn kurulu efsane lerinden arndrlm olarak Osmanl ftuhatnn balang aa malarna baktnz zaman, tmar sisteminin Osmanl ailesinin hakimiyetini pekitirmek zere yeni Seluklu iktidarndan ve tabii kkleri 3000 yl kadar geri giden n Asya geleneklerinden yararlanarak bu sistemin bu ynde kullanldn gryoruz.
26
Osmanl Devleti hl kurulmuyor. Yani Orhan Bey zamannda sikke bastrlyor, nevbet vurduruluyor. Birtakm hakimiyet simgeleri ortaya kyor ve bizim geleneksel tarihilerimiz bu hakimiyet simgelerinin hepsinin bir arada bulunmasn, devle tin kurulmu olmas iin yeterli deliller olarak gryorlar, ama bir devletin kurulmas iin bunlar yeterli deil, bir de ideolojisi nin olmas lazm. Yani bu devletin varlk nedeni, kendisini ifade etmesi ve bir imgesinin olmas lazm. Bu devletin kendisini im gesel bir ereve iinde bugnlerde moda olan bir tabir ile bir imajn iinde ifade etmesi lazm. Bylesine bir imajn nereden itibaren ktn aratrmak aslnda heyecanl bir macera. Buna ok eitli tarihler verilebilir. Yani bir akd projesinin bir paras n oturtursanz eer, tarihi yle okursanz, belki Srp Snd' ndan, belki Kosova'dan itibaren balatmak lazm. Bylesine ba klabilir. Ben katlmyorum, ama olaslklar tartm iin gn deme getiriyorum. Veyahut da stanbul'un fethinden itibaren yaplyor. Daha nce olumu olan lber Ortayh'nm ok sevdii tabirle 3. Roma olmaya heveslenip buradan bir imaj oluturabi lir (ben buna daha yatknm). Osmanlnn kendini bir devlet olarak alglamaya ve imajn oluturmaya balad sreci imparatorlua dnme, beylik ten imparatorlua gei olarak alabiliriz. Yine klasik tarihilerin terimleri ile konuuyoruz ama maalesef tarihin nomanklatr yok. Dili yok. Tarih gndelik dille konumak zorunda kald iin, bylesine harc-alem terimlerle ifade-i meram etmek zo runda kalyoruz. Bunun birtakm sakncalar elbette kyor or taya, ama biraz daha netletirmek zere, baml bir statden daha bamsz veya tam bamsz yerellikler zerine ekilen bir rt biiminde rgtlenmeyi kastediyorum imparatorluk for masyonundan... imdi bu ideolojiyi olutururken efsaneler de bu ideolojiyi oluturma sreci iinde ortaya kmtr diye d nyorum. Yani eitli kitaplarda, eitli makalelerde hatta tarih ders kitaplarnda, orta retimde, ocuklara okutulan Osman Bey'in grd rya, karnndan kan nar aac, veyahut da 400 gebenin kurduu bir savakan devlet, veyahut da Hikmet
Osmanl Kuruluu'nun Efsanevi Yan
27
Kvlcml'mn da syledii gibi Antika Roma mparatorluu'na kar taze barbar kan gibi, byle bir sr efsaneler retmek mmkn. Ama btn bu efsanelerin hepsinin ve Osmanl'nn tabii Kay boyuna mensubiyeti yani bunlarn kkeninde de bir sava -kendisini maceraya atm ve bu arada hasbelkader bir de devlet oluturmu bir ailenin yerine bir soyluluk atfedilmi olan Ouz kabilesinin Kay boyuna mensubiyeti de bu eserler zinciri ierisinde yer alyor. Bunun da orijinal bir yan yok. Ge ne Bat tarihine dndmz zaman 12. yzyla gelindiinde insanlar soyluluk denilen bir ey kartmaya balyorlar ortaya: Nobilitas. Yani bir soyun bir eye kader olarak veya Tanr tara fndan tayin edilmi olmasna dair bir ordre teorisi. tabakal bir teori. Sonra Dumzil bunu inceledi biliyorsunuz. HintAvrupa toplumlarna zg olarak grd. Ama bunun HintAvrupa toplumlanna zg olmad yeni yeni fark ediliyor. tabakal bir toplum yaps iinde toplumu ynetmek zere pei nen Tanr tarafndan tayin edilmi bir snfn varl. te bu s nf soyluluk ama bu soyluluk kendisine bir kken retmek zo runda ve o zaman soy zincirleri jenealojiler oluturmaya balyor. Gidiyorlar, gidiyorlar 10. yzylda tkanyorlar. 10. yzyla gelmelerinden sonra, yani 1000 yllarnn dnld zamana geldikten sonra, geriye doru dnmek istedikleri za man hibir ey bulamyorlar. nk yazl kaynak yok. Ortaa yazmasn pek sevmez. Szel bir yaplanma iindedir ve bu d nemeci geri dndkleri zaman o jenealoji yazarlar uyduruveriyorlar. Bir kahraman Ata buluyorlar. Bu genellikle de bir Viking oluyor. Erkek kardei kalmam bir kzla evleniyor ve bir hanedan kuruyor kendine, bylesine mitik ve tarihsel gerekle rin karm bir ata oluturuluyor. imdi I. Murat zamannda da Osmanlmn Kay'ya mensubiyetinin ortaya kartlmas ayn ne denlerden kaynaklanyor. nk Osmanl Anadolu beylikleri min zerine yrmeye balad zaman, soylu-soysuz tartma lar, sen bunu nasl yaparsn vs. Ve bunun zerine kendi buna mahkm olduunu bunun Tanr tarafndan tayin edilmi oldu unu nk Ouzun Kay boyundan geldiini ve 24 boydan bi
28
ri olduuna dair bir efsane retiliyor. Yani efsanelerin en azn dan nereden retilebilecei, hangi hakimiyet ideolojisinin, han gi hakimiyet alglamasnn erevesi ierisinde ortaya kartla bileceini tayin edebiliriz. 13u tespitlerimizde yanlabiliriz, ama en azndan yntemimizin doru olduunu dnyorum. Osmanl bylesine efsaneleri kendisi rettikten sonra imaj n da kendisi retmitir. Fakat imajn da retirken aslnda yeri ne getii sistemler erevesinde bir imaj retmitir. imdi ben ou zaman merak ediyorum. Acaba niye Osmanl Devleti, m paratorluu dedik de stanbul mparatorluu demedik. nk Koma mparatorluu diyoruz bakentinin adyla anyoruz. Bi zans mparatorluu diyoruz bakentinin adyla anyoruz. Ama buna kar Osmanl mparatorluu diyoruz. stanbul imparator luu demiyoruz. Oysa stanbul mparatorluu olmalyd bu devletin ad. nk Osmanl = stanbul. maj bunun erevesin de olumaktadr. ehr-i yegne, bir tek ehir vardr: stanbul, hiperanfle bir ehirdir, yani o an koullar iinde alglanamaz, kavranamaz byklkte bir nfus barndrmaktadr. 300.000800.000 arasnda deien rakamlar veriliyor. Hangisini kabul ederseniz edin bunlarn son derece byk rakamlar olduunu kestirmeniz mmkn. Bu kadar byk bir ehir Osmanlnn kendisini burada rettiinin ve imgesinin burada oluturduu nun tipik rneklerinden biridir. Onun iin bundan sonra izin verirseniz stanbul imparatorluu diye devam edeceim. Bu stanbul mparatorluu btn yaplan, btn ekil lenmesini ve btn ftiihatn bu ehr-i yeganenin ihtiamm yeniden retmek ve eer mmknse genileterek yeniden ret mek zere kurgulanmtr. Aslnda burada bir kurgu sz konu su deildir. Bir gecekondu mahallesinin oluumu gibi birbirinin zerine ihtiyalar olduka ina edilen eyler. Tabii bunun so nunda ideoloji ortaya kyor. stanbullu eyaletlerin artk nn u ekilde veya bu ekilde devirerek muhteem hale getirme nin arkasndan bir ideoloji kyor ve bu ideolojiyi Platoncu te rimler iinde ifade etmek mmkn. Yani Platon ideal devletini tanmlarken biliyorsunuz snftan bahsediliyor. Filozof Kral
O sm anl K u ru lu u nun l'.foanevi Yan
29
veya Krallar da olabilir, yani bir Konsilyum biiminde olabilir bu; koruyucular snf ve nihayet besleyiciler snf biiminde bir ideal devlet kurgulamas var. O smanlya baktm/, /aman fi lozof kraln yani yanlma/ hakim-i mutlak, her eyin dorusu nu bilen kraln padiahta teccssm ettiini, koruyucular snf nn seyfiyede ve lmiyede tecessm etliini ve nihayet besle yiciler snfnn da reayada tecessm ettiini yakalamak mm kn. Belki de Platongil modelin en mkemmele yakn hayata geirilmi biimi Osmanl modeli olmakta ve Osmanl bunu daire-i adalet kavray iinde ideolojik bir ereveye oturtmakta. Yani bu oluumu ta bandan itibaren feodal oluum iinde bu feodalitede kendine yer kapmaya urarken hasbel kader bir devlet oluturan ve sonra bu devleti imparatorluk haline d ntren bir egemen slalenin, lmiyenin ve kalemiyenin de yardm ile oluturduu ideolojinin ifade biimi daire-i adalet oluyor ve nihayet bunun ikinci bir aya daha var: Nizam- Alem. Nizam- Alem de antik bir kavram. Evrenin deimez bir yaplanma ierisinde olduu, evrimsel ve dairesel bir sre ie risinde olduu ve her seferinde balangcna geri dnen yani ta rihsel hareketin kendi zerine kapal bir dairesel devinim iin de olduuna dair bir antik dnce (zaten tslam dncesi Siiryanilerin araclyla evrilen antik felsefenin aynasnda ve paf tasnda ve belki de potasnda olumu olduu iin Osmanlnn antik dnceden dolayl via tslam haberdar olmam olmalar mmkn deil. Onun iin antik felsefenin bu boyutunun da far kndadr). Nizam- Alem byle bir ey. Deimez bir evren, de imez bir dnya dzeni alglamas ve bu deimez dnya d zeninin alglamas da yle oturtuluyor. Bunu belirleyen Tanr' dr. Ama Tanr birazck da Hristiyani bir ekilde absenteist bir Tanr'dr, yani yeryznn ilerine mdahale etmez. Onun iin khyas vardr ve bu khya kavram da Mezopotamya kkenli dir veya Msr kkenlidir. Tarm imparatorluu kkenlidir. Bu da Zilullah- fiil-alem olarak Tanrnn yeryiizndeki glgesi olan padiah biiminde ortaya kmaktadr.
30
Her ey deimezlik zerine, her ey bu deimezliin zir vesini ve bunun mkemmelliini temsil eden stanbul'un ihtia mn yeniden retmek, genileterek retmek zere ve sistemin kilit ta olan padiah dokunulmaz, eriilmez bir, adeta, minik yeryz tanrs haline getirmek zere rgtlenmitir. Zaten yaklak 600 yllk Osmanl tarihinde hanedann hi deimemi olmas da bu Osmanl imajnn baarl bir ekilde retilmi ol duunun gstergesi oluyor. Onun iin, Osmanl kendi efsanele rini kendisi retmitir. Ama kendi varln da bir efsane olarak retmitir. Yani btn bunlar da bir mitik Osmanl alglamas nn sonular olarak ortaya kmaktadr.
Kurucu Efsaneler ve Devlet

Taner Timur
Balmz "Osmanl Devleti'nin Kuruluu: Efsaneler ve Gerek ler." Demek ki burada iki temel kavramla kar karyayz. Bi rincisi "devlet", kincisi de "efsane." Efsane'yi, lber Ortayl menkbeye evirdi, onu da epope eklinde yabanc dilde ifade etti. Ben biraz daha farkl dnyorum. Efsane, burada daha ok mit ve benim anladm ey devletlerin kuruluundaki ku rucu efasenelerdir. Bu Bat'da da ok yaygn bir ilgi alandr. Bu konuda yazlm kitaplar vardr. Mit fondatr, kurucu mitler, kurucu efsaneler. Amerika ile ilgili ok ilgin bir eser de son yl larda yaymlanmtr bu konuda. Menkbeye ters dmyor, nk her ikisi de belirli olgular ideolojik bir ekilde gelitirme ve bunlar ideolojik bir kalba oturtma ilevini de yklenirler. Bata mitlerden, kurucu efsanelerden bahsetmek istiyorum. Bi liyorsunuz, her memleketin kurucu efsaneleri vardr. Bunlar o unlukla daha sonra yaratlr. Bunlar da ikiye ayrlr. Biri tama men uydurma niteliinde, hayal rn niteliinde fakat belli
32
bir sosyal fonksiyonu ifa etmek zere sonraki nesiller tarafn dan belli devlet kurulularna yaktrlrlar. Bunun en tipik, en gzel rnei, Osmanl vakanvislerinin yazd eyh Edebali ile Osman'n dostluu, Osman'n rya grmesi, Edebali'nin kzna ak olmas, sonra bunu Edebali'nin reddetmesi, fakat daha son ra da Osman'n bir rya grp, karnndan gr bir aa ktn Edebali'ye anlatmas, Edebali'nin de bir slami ilim olan, ilm-i tabir-l rya esaslar evreninde yorumlayarak, sen byk bir imparatorluk sahibi olacaksn diye bunu kabul etmesi ve kzn da sonunda Osman Gazi'ye vermesidir. te burada tamamen bir hayal mahsulyle kar karyayz. Zaten bu efsane yaklak yz sene sonra ortaya kmtr. Eer gerekten o srada yle bir ey olsayd belki zerinde dnrdk. Acaba ryalarn byle bir fonksiyonu da var m? Fakat biliyorsunuz, psikanalizin tam tersi bir fonksiyonla ryalar eski Yunan'da bile Tanrnn irade sini anlamak, gelecei anlamak ileviyle kullanlyordu. Bunun gibi Remus-Romulus'ten balayarak Amerika'da, Almanya'da, Fransada birok mitlerden ve efsanelerden bahsedebiliriz. Amerika'da biliyorsunuz 1620 tarihinde ilk kez Amerika'ya gidenler, Mayflovver gemisi ile haca giden Pilgrimler veya yle gsterilen fakat ou da aslnda kanun kaa olan insanlar, so nunda kendi aralarnda mstakil bir kilise kurma konusunda bir belge hazrladklar iin ilk Amerikan anayasasnn kurucu su olarak ilan edilmilerdir. Mayflower, bir yar gerek, yar ef sanedir. Daha dorusu efsaneletirilmi bir gerektir. Bundan sene nce de Franszlar byk bir kutlama treni yaptlar. Neydi bu kutlama treni? Clovis'in 496 tarihinde Hristiyan ol mas, vaftiz edilmesi. Sene 1996, Franszlar bu olay balang alarak, devletin 1500. kurulu yldnmn kutladlar. Fran sa'da ou gln karlad byle bir eyi, laik bir memlekette stelik bir sr Yahudi, Mslman, Budist Fransz'n olduu, yarya yakn kendisini dinsiz ilan eden insanlarn olduu bir toplumda 1500. yln sanki Fransa'nn bir kurucu olgusuymu gibi kutlamak Fransa'da ok tezatl, eliik, zaman zaman da mstehzi reaksiyonlara yol at. Bunun gibi bizim tarihimizde
Kurucu E fsaneler ve D evlet
33
de byle bir sr olgu ve efsane vardr. Fakat konumuz devlet kuruluu olduu iin konuyu ok geniletmeden Osmanl Dev leti'nin kuruluuyla ilgili noktaya tekrar getirmek istiyorum. Burada da devlet kavram ile kar karyayz. Devlet kav ramn bize tarih vermez. Devlet kavramn bize toplumbilimle ri verir, siyasal bilimler verir. Doru verir, yanl verir, fakat a ba alan olarak, epistemolojik dzey olarak devleti inceleme alanmz budur. O zaman baka bir sorunla daha karlayo ruz. Devlet diyoruz, ama ok eitli tipte devlet var. Her devlet baka devlete benzemiyor. O zaman dnemleme sorunu iin iine girer. Acaba tarihte ne tip devletler vard? Devletlerin bir tipolojisini yapmak mmkn m? Bakyoruz antik devletler var, ortaa devletleri var. Sonra feodaliteden kapitalizme geerken mutlakiyeti dnem var, mutlakiyeti devletler var. Sonra temsili demokrasiler var; kapi talizmin dnyaya egemen olduktan sonra kurduu smrge devletleri veya yar smrge devletleri var; ileri kapitalist, fa ist, totaliter devletler var veyahut da Sovyet sosyalizmi gibi kolektivist ayr tip devletler var. Osmanl Devleti ile ilgili ola rak tipik bir ortaa devleti kuruluu alanmdayz. Ortaa normlar, ortaa verileri ierisinde hareket etmeliyiz ve zanne diyorum "biz bize benzeriz," "O rtadou'ya zg bir devlet ya ps vardr, O sm anllarn devleti de o yap ierisinde mtalaa edilmelidir" vs. eklindeki mlahazalar en azndan parantez iine almalyz. Osmanl Devleti'nin kuruluunda bize klavuz luk yapacak disiplinler, toplumbilimleri, sosyoloji ve siyaset bi limidir. Ama bunlar da tek bana bir ey ifade etmezler. Bunla ra ek yardmc bir sr disipline ihtiya var. te arkadalar mzn konumasnda grdk. Bir sr vakayinamelerden bala yarak ada Osmanllarn, Araplarn, Bizanslarm vakayinam leri daha sonra o dnemde yazlm btn belgeleri toplayan Kprl gibi, Barkan gibi tarihilerin ortaya koyduu kaynak lar bize burada dnce zeminini tekil eder. Ortaa devletinin fonksiyonlar ve sosyal yaps nedir? Ve bunlar nasl kurulmutur? Osmanl Devleti tipi yaplar aslnda,
r.fsuiHh r w ( Urcklrr
bizden nce ok daha retici bir ekilde Bat'da ele alnmtr, i m a n l zglln yapan bir sr unsur, Trk tarihileri, va kani'vistlerden itibaren elbette daha ayrntl biimde ortaya konmutur. Ama Osmanl tarihi ve Osmanl Devleti'nin dou u, sosyal bilimlerin bence en nfuz edici analizlerinde ortaa n feodalleme srecinin bir son halkas olarak grlmtr. Kimler grmtr? Daha 16.-17. yzyllardaki seyyahlar, Os manlI toplum yapsn feodal yap tipi itibariyle Bat ile karla trp benzerlikler kuruyorlard. Ama hakl olarak diyeceksiniz ki seyyahlar fazla nemli kaynaklar deildir. Doru. Fakat daha ok uzman niteliindeki yazarlar ve bunlar toplayan dnr ler de daha sonra ayn eyi sylemilerdir. Burada sz konusu olan sre fetihlerdir. Roma lrparatorluu'nu kerten Germen kavimlerinin yzyllarca sren yerle im ve devletleme faaliyetleri ierisinde kurulan devletlerin analizidir ve Osmanl Devleti de bu ereve ierisinde dnl m ve anlalmtr. imdi onlardan Fransz tarihisi Michelet, Osmanllar Germen istilasnn son halkas olarak gryor. Os manlIlar Germen saymyor tabii. Snf analizlerini ortaya koyan Fransz tarihilerinin ve onlar gelitiren birok sosyal bilimci nin yapt gzleme gre Avrupa devletleri yerleik halklar ze rine fetihi halklarn yerlemesi ve onlarn imtiyazl aristokratik bir snf oluturmasdr. Mesela, Augustin Thiorry'ni -ki o d nemin, 19. yzyln ilk yarsnn en nemli tarihilerindendir ve snf kavramm getirmitir- ngiltere'nin Normanlar tarafndan fethiyle ilgili aklamalarnda durum aynen Osmanllarn fetihine de benzemektedir. Burada Osmallar Normanlara, Rumlar da Ingilizler'e benzemektedir demektir. Bu gr etnik, etnisite kokan bir grtr. Fakat daha sonra bunu snfsal temellere da yandran yazarlar ok daha salkl bir gr ortaya koymular dr. Bunlardan, Hegel'den bir cmle okumak istiyorum. Ilegel, diyeceksiniz, filozof, fakat I legel unutmayn ki 19. yzyln ba larnn dnyann en ansiklopedik kafas, en kltrl, hem sos yal bilimleri hem tarihi hem siyasal bilimleri incelemi bir in san. Byle bir insann Osmanl Devleti'nin kuruluuyla ilgili
Kurucu l'.fsateler ve Devlet
syledikleri enteresan olmaldr. Aynen unu sylyor: "Tiirk ulusu, son derece salkl ve kuvvet doluydu. Gc fetihleri.* dayanyordu ve bu yzden devaml sava halindeydi. Ayn Franklarda olduu gibi fethedilen topraklar savalar arasnda miras hakk olmakszn yani tasarruf hakk olarak datlyor du." imdi bu, daha sonra Marx, 1ingel s hatta VVeber tarafndan da aynen kabul edilmi grtr. imdi, diyeceksiniz ki, bunlar ok genel eyler. Fakat bu konuda daha nansl analizler de ya plmtr. Trklerle ilgili gelimelere Trklerin nasl yaklatna da ha sonra gireceim. nk u ana kadar bu meseleyi daha ev rensel daha Avrupai bir planda konumaya ve tartmaya al yorum. imdi daha sonraki aamada ne yaplmtr? Benim kanaatimce en iyi analizi Engels yapmtr. Hngels'in biliyorsu nuz, zel mlkiyetin, ailenin ve devletin kuruluuyla ilgili bir eseri vardr. Burada ortaadan -tabii antik devletten de bahse diyor, ama onun zerinde durmayacam- ortaa devletinden, Koma devletinin yklndan, Germen fetihlerinden sonra kuru lan devletlerden bahsediyor. imdi burada syledii ey u: Or taa devleti bir airetten, yerleik dzene geen bir airetten kuruluyor ve bu airet yaps yerleik dzene geerken zl yor. Kan balar /.liiyor ve farkl ilikiler ortaya kyor ve belli bir biimde yerleik halklarla da ilikiler kuruluyor. Snf lamann bir blmn de yerleik halklar tekil ediyor. Burada, En gel s, Germen Devleti'nin (ki Osmanl Devleti iin de aynen geerlidir; bunu ben de almalarmda kullan dm. Alman oryantalisti Ernest VVerner de daha sonra okudu um bir kitabnda Engels'in ayn cmlesini zikrediyor ki ben de ok memnun edici bir ey olarak grdm) kuruluunu yle an latyor: "Fetihler sonunda devlet dorudan doruya geni, ya banc topraklarn igali ile dodu. Airet rgt, bu topraklara egemen olacak hibir araca sahip deildi. Fakat bu fetih, ne fet hedenlerle feth edilenler arasnda ciddi bir savaa, ne de bunlar aa yukar ayn dzeyde olduklar iin, daha ileri bir ibl mne dayanmad iin ve bu yzden toplumun alt vaps de
36
imedii iin, airet rgt uzun yllar deimemi ve topraa balanm bir Germen halk halinde yaamtr." imdi bunlar Osmanl'ya bildiimiz bilgilerle, ok genel bilgilerle tatbik ede lim: OsmanlIlarda bir airet yaps var. Burada airet szn de yanl kullanyoruz, airet daha geni. Morgan antropolojisin den kan burada bir "gentilice" rgt var. Bir atadan ayn kan bandan gelen insanlar. Bunun Trkesini ben ok aradm. Bu na Sadri Maksudi Arsal "uruk" diyor mesela. Airetin kan ba na balanan kk bir paras. Bakalar "oba" diyorlar. Oba daha yaygn bir kelime. Zaten bugn Anadolu'da ad oba olan birok ky vardr. Hl toponomisi yaplmamtr Trkiye'nin ama bu tip kyler hl vardr. Demek ki, Trkiye'nin bu konu daki dnce rnlerinin ok youn olmamas nedeni ile dilde de ister istemez bir karmaa var. Diyelim, oba. Oba itibariyle yerleirken Osmanl, Osmanl aireti, Osman Beyin aireti, ai ret yaps bozuluyor. Hatta Osman Bey bizzat baz kroniklere gre, Hammer'in de naklettii bir kronie gre amcasyla sava yor. Onu da ldryor. Buna mukabil kimlerle anlayor. Bir sr Rumlarla, Samsa avu, Bizans tekfurlaryla Mihailoullanyla, Evrenus beyle vs. Halil nalckn ve dier o dnemin kaynaklarnn "yolda" veya "nker" adn verdii ayn ve kan bana dayanmayan bir ynetici snf ortaya kyor. te nemli olan bu. Devleti kuran bu. Yani airet yaps kyor (kan bana dayanan), topraa yerleiliyor ve bu yerleim srasnda yerleik halktan da katk larla yeni bir ynetici snf douyor. imdi bu ekilde doan devlette, tabii dervilerin, tarikatlarn, ahilerin daha nce say lan Fuat Kprl'nn ok zengin bir literatre dayanarak ve da ha sonra da geniletilmi bir literatre dayanarak anlatlan bir sr unsur da rol oynuyor. Ama ortaya kan nemli nokta: Devletin, airetin paralanmasndan ortaya k. Osman day sn veya amcasn ldrd m ldrmedi mi. Namk Kemal buna ok sinirleniyor Hammer'i okuyunca. Hammer'in yapt ilk iin Osman'n amcasn ldrtmek olduunu yazyor; bunu
37
bir Trk dmanl, Trkler'e antipati olarak gryor... Asln da ortada sosyolojik bir olgu var. Bizansl tekfurlar var; dervi ler var. Baka bir sr unsur var. Bu unsurlar, ancak byle yeni bir ynetici snfn ortaya kmasyla nitelik deritiriyor. te btn bu tarih, vakayinameler, o dnemin btn tanklar ve dier btn tanklar bu sreci bize anlatabildii lde sosyolo jik bir olguyu anlamamza yardmc olabilirler. Yoksa, gerisi hi kyedir. Onun dnda u unun days myd, amcas myd bunlar da nemli olabilir. Tarihe zel bir merak olanlar tatmin eder ama asl olan airet yapsnn veya oba yapsnn zlerek snflama srecinin ortaya kdr. Hammerin, Osmanl kroniklerinden yapt sentezi, Osmanl tarihi kroniklerini teker teker bu adan okumak ok da ha retici olur. lk olarak grlen ortaa devletinin en ilkel fonksiyonlardr. Bir kere devlet zora dayanarak, fakat legal kuvvet sahibi olarak ortaya kmtr. Fakat bu legal kuvveti ay n zamanda meru (legitime) bir kuvvet haline sokmak zorun dadr. Bunun iin tabu medrese ile caminin bir arada olduu dnemde bu fonksiyonu o kurum grr. O arada tarikatlarn, bunun dndaki dini ihtilaflarn analizi somut olarak ayrca ya plmaldr. Fakat genel ereve budur. kincisi maliyedir tabii. O srada da maliye, daha ok uzun zaman hazine-i hassa, hazine-i amire, yani devlet hzinesiyle sultann hzinesinin birlemi olduu bir ekilde uzun yllar de vam etmitir. O zaman, bazen birinden brne aktarmalar da Osmanl tarihinde yaplmtr. Bir de nc fonksiyon var: Adalet. Adaletnamelerde ifadesini bulan, Osmanl nasihatnamelerinde, siyasetnamelerinde ve en nls de Kmalizade'nin Daire-i Adliyesinde ifadesini bulan adalet fikridir. Yalnz yanlmayalm; o zamanki adalet anlay bugnk adalet anlayndan ok farkldr. Bugnk adalet anlay, eit bir vatandalk fikrine dayanr. Halbuki o zamann adalet anla yna gre toplum belli kastlardan olumutur. Herkes olduu yerde kalsn, iyi yesin, iyi isin, zengin olsun, fakat herkes oldu u yerde dursun anlay hakimdir. Bu bir kast adaletidir. Bir
38
ortaa adaletidir. Onun iin Osmanllarda her ey adalete da yanyordu, adalet mlkn temeli gibi aklamalar Osmanl mparatorluu'nu anlamamzda bugn bize ok yardm a olmaz. Bir kavram karkl yaratr. Bizim tarihiler Batllarla birlikte tararak bu sreci ay dnlatacak bir sr veri ortaya koymutur. Bu verilerin yalnz bu tip seleksiyonu bir tarih meselesi deil, bir toplumbilim me selesidir. rnein Gibbons 1916'da Osmanl Devleti'nin ku ruluu hakknda bir kitap yazd. M. Fuat Kprl'nn Osmanl Devleti ile ilgili aklamalar da aslnda bununla bir polemiktir. Bu polemik bilgilerimizi ok zenginletiren bir sr unsur ihti va ediyor. Biraz nce Akpaazade'den nakledilen ve konuyu zenginletiren analizleri, unsurlar da grdk. Fakat temel nok ta nedir? Temel nokta udur: Gibbons diyor ki, bunlar kck bir airetti, birdenbire bydler. Bu demografik bymeyi aklayacak pek bir sebep yok. Demek ki, bir sr Hristiyan Mslmanlah ve aslnda Osmanl'mn da bu byk aaas, ykselmesi, Hristiyanlarn eseridir. Ona geliyor. "Yeni Osmanl" dodu diyor Gibbons. Hatta rk kelimesini de kullamyor. Bu nedenle eletiriyoruz. Fakat ortada etnik bir sorun var. Devlet nasl dodu konusunda. stelik Trklere de kar... Tabii milli yeti adan Fuat Kprl sinirleniyor. Ksyor. Bir sr argmantasyon ierisinde bunu rtyor veya rtmeye alyor. 1916da niye byle bir kitap yaynlanyor? Bu da ilgin. 1916da Osmanl Devleti tam kntye giderken, 1915'te btn gizli anlamalar Trkiye'yi paylamken 1916'da byle bir ki tap kyor. Acaba bir rastlant m? Yoksa hi holanmadm bir komplo teorisi ierisinde deerlendirilebilecek bir olgu mu? nk 1913te baka bir kitap daha yazlmt. Lybyer isimli s tanbul'da uzun yllar alm bir Amerikalnn Kanuni Sultan Sleyman dneminin idaresi hakknda eseri ve o da orijinal bir tasnif getiriyordu: Osmanl Devleti'nde dini kurumlarla, yneti ci kurumlar ayryd, diyor. Ynetici kurumlar daha ok devir meydi. Yani kken itibariyle Hristiyand. Dini kurumlarsa Trk't veya ksmen Arap... Sonu ne oldu diyor? ok kaba
39
hatlanyla sonu, asl baarlar ynetici kurumlardan geliyordu. Ne zaman ki onlar da bozulmaya balad, onlarn iine de mslmanlar, Trkler, devirme olmayanlar girmeye balad; bir dejenerasyon balad. te size etnik kkenli bir analiz daha. Bu fevkalade yaygn da olmutur. Daha sonra yazlan ve Osmanl klasikleri arasnda saylan Gibb ve Bovven'in kitabnda da ay nen benimsenmitir. Religious nstitutions ve Governmental Institutions. Bunlar, sosyolojik olarak ok anlaml deil. O devirme dediimiz insanlar, din deitirmi, Avrupa'da da din deitir mi pek ok insan var; bir nevi Trklemi. Ama ona bir nem veren, vurgulayan bir yaklam hakim kitaba. Belki de ideolojik bir sapma da burada sz konusu olabilir. Osmanl Devleti'nin ilkel fonksiyonunu anlattm: Ortaa devletine hakim adalet, maliye ve askeri olmak zere l bir yap var. Bat'da da ayn. Bat ortaa devletlerinde de ayn. Bu durum Batda da, Os manlIlarda da deimitir. Ama iltizam sistemi Osmanllarm sonuna kadar devam etmitir. Bu durum havale sistemi ad al tnda devam etmitir. Fakat Bat'da Kraln Konseyi denilen biz de aslnda Osmanl divanna tekabl eden bir konsey vard. a mzn en nemli tarihilerinden biri Michel Antoin bu konuda klasik olan bir kitap yazmt. Orada ok nemli bir dnm sylyor. Batl devlet aygtnda daha dorusu Fransz devleti aygtndaki deiimle ilgili. Diyor ki, orada da hakim olan, di vana, kraln konseyine hakim olan, balangta adalet bakany d. Fakat Colbert'le birlikte, Colbert'in mali reformlaryla birlik te 1661 tarihinde, maliye bakan adalet bakarmdan daha stn bir konuma geti. Bu temel gzlem kendisine gre 1789'un da temelidir. Bte birliinin Kolbertizmi yaratan reformlar ere vesinde sonunda mutlakiyeti rejimi glendirdiini, snf eli kilerini yarattn ve sonunda ihtilale gtren srecin balang c da olduunu sylyor. Bu bir bakma iyi, bir bakma kt. Tabii ihtilale gtrmek iin yapmad bunlar Colbert, ama a da tarihi sonucu yle gryor. ngiltere'de de ayn ekilde 1700'lerde, 1755'e kadar, bir bte birlii, bir mliyenin merkezilemesi sreci yaanmtr.
40
E/naneler ve Gerekler
Osmanl tarihilerinden Robert Mantran da Colbcrt'in reformla ryla balayan Osmanl Devletini iktisadi vesayet altna alma sreci 19. yzylda bir siyasi vesayetle tamamland, diyor. Bura da unu sylemek istiyorum. Ortaa devleti olarak biz kaldk. Fakat devlet yapsndan bahsederken Batl devletler ortaa devlet yapsnn iinde kalmadlar. Mutlakiyeti devlete geti ler. Daha sonra da temsili demokrasilere getiler. Bizse, bence ortaa devletinden yar smrge tipi devlete geebildik. Bu nun bir tek devletle ilgisi yok. Bunun dnda halkla, kltrle, yar resmi kurulularla, medreselerin, okullarn durumu ile ilgi li birok nedeni var. Fakat mademki konumuz devletti, bunu da sylemek gerekirdi zannediyorum. Osmanl Devleti memur devleti olarak bymtr. Zannettiimiz kadar da bymemitir. Findley'in bu konuda ok ilgin aratrmalar var. Os manlIlarn 19. yzylda da byle btn devleti kontrol edecek bir memur takm, memur zmresi yok. Yine de kk bir b rokrasi yaratmtr. Fakat devletin temel fonksiyonlarn, burju vazinin de gelimemesi nedeniyle, toplumsal hayatn her safha sna yayacak, en azndan altyap, eitim hizmetleri, yollar vs. eklinde yayacak bir gce sahip olamamtr. Olamaynca da gereki tarih yazmak da zorlamtr. O zaman menkbeler devreye girmeye balamtr. Efsaneler devreye girmeye bala mtr ve hepsinin toplam diyebileceimiz bir resmi tarih anla y meydana gelmeye balamtr. nk hikimse kendi tari hini ilkel ve karanlk grmek istemez. Batan aa karanlk bir silsile olarak grmek istemez. Toplumsal ihtiya olarak syl yorum. Buna yakn Fransz tarihinden rnek vererek szm bitirmek istiyorum. Franszlar kinci Dnya Sava'nda, Nazilerle drt sene i birlii yaptlar ve milli bir utan iine dtler. Nazilerle yaptk lar ibirliine kar bir ey yaratmalar lazmd. Aslnda Nazilere direnme, mukavemet vard. Fakat direni Fransa'da kk lekteydi. Fakat onu menkbevi efsanevi boyutlara ulatrdlar. Bunlarn yanl olduu bugn biliniyor ve bu konuda svireli iki ynetmen fevkalade gzel bir film yaptlar. "Keder ve Mer
Kurucu l.fst neler ve Devlet
41
hamet" ballkl uzun, dokmanter bir film. Fransz halknn na sl byle ibirlii yaptn sergiliyor. Milliyetiler, sinema sa lonlarna bombalar attlar, film uzun sre yasakland. Yasaklan masa bile korkudan oynatlmad. Sonunda imdi film oynuyor. Bunu, de Gaulle'e soruyorlar. "Sayn De Gaulle bu filmi grd nz m?" "Grdm" diyor. "Ne dnyorsunuz?" diyorlar. "Doru, hepsi doru" diyor, "lie peki?" Yant: "Tarih biraz da efsaneyle ve mitolojiyle yazlr." Yine de bu yant De Gaulle'n bykl olarak kaydetmemiz gerekiyor, "bize iftira ediyor lar" da diyebilirdi. Bizim tarih de bu ekilde bir sr efsaneyle doludur. Devlet adamlar, politikaclar bunlar kullanrlar. Fa kat tarihinin grevi, sosyal bilimcinin grevi de bunlarla kav ga etmek, gereki bir tarih anlayn yerletirmeye almaktr.
Seluklu ve Osmanl Sosyal Kurulularnda Ortak Canon

4 * Sencer Divitiolu
"Kcnd' zn bilen bilr ki neyidi Ubu mlke gelmeden kande idi" k Paa-y Vel Historiografyada artan getiriyi, tarihsel "dorulan" gemile diyalog (gemiin gemile, gemiin halle) kuran bir retorikle aramann yararl olacan sanyorum. Bylece, esremli ve artsremli metinler birbirlerinin iine szarak haldeki tarihinin alglama aylann* geniletir ve dolaysyla tarihi anlama ya da aklama srelerine yeni kod-zcleri sunar. 13u makalede byle bir retorik kullanlacaktr. XI. yzyl Seluklu kurulu dnemine (Dukak-Turul Bey dnemi) ait bel gelerde bulunan balam-ilikili metinler, XIV. yzyl Osmanl kurulu dnemine (Erturul-Osman Bey dnemi) ait belgeler de bulunan balam-ilikili metinlerde karlatrlacak ve byle ce her iki toplumun "ortaklaa" dili (canon'u) saptanacaktr. Bu ilemin sonunda, elde edilen bulgulardan tretilen kategoriler ayklanp bir liste halinde nmze serilecektir. Hemen iaret edeyim ki, karlatrmann amac, artsremli bu iki toplum ara Neolojiler iin ltfen Silzlkey e baknz.
44
sndaki pek bilinen ortak olgular yeniden gndeme getirmek deildir. rnein, abmada, ne her iki toplumun obangebe-sava bir yaam srdrd, kurduklar ilkin devletin birbirine benzedii, sultanlarn yetkeden (otorite) ok, erke sa hip olduklan ne de sultann uruk yelerine l hakk, asker ve ulema zmrelerine ikta datt sz konusu edilecektir. Bizim aradmz anlam ve imler (semantik-semiotik) bakacndan, me tinlerde kullanlan dilin -denilmek istenilen anlamn- her iki toplumda ayn balam-ilikisine ulanp ulanmaddr. almada referans olarak iki kitabm kullanacam: Ouz'dan Selukluya (1994) ve Osmanl Beyliinin Kuruluu (1999). Sylemeye gerek yoktur ki, Seluklu ve Osmanl balam-ilikili olgular saptanrken, her iki kitapta yapld gibi, bi rincil ve ikincil kaynaklara yeterince gnderme yaplacaktr. Or tak olgular kategorilere ayrlrken, Seluklu iin SEL, Osmanl iin OS ve her ikisi ini SEL-OS ksaltmas yelenecektir. I 1. SEL-OS Kurucularnn Sanlk Olduklar Ouz Boylar a. SEL: Seluklu, Ouz boy federasyonu iinde dizeklilikte en alt sradaki boy olan Knk'tan kopan bir tire ya da konata sanlktr. b. OS: Osmanl, Ouz boy federasyonu iinde dizeklilikte en st sradaki boy olan Kay'dan kopan bir tire ya da konata sanlktr. Not: Kay boyu hakkmdaki iddialar bir yana brakyorum. Baknz: Divitiolu, 1996. 2. SEL-OS Kurucularnn Adlar
a. SEL: Seluk ad Trke ses uyumuna aykrdr. Ad ya Seluk ya da Sal-uk olmaldr. lkinde, ad Arapa sayl kkn den gelir. Ne ki, bu kk tartkldr, zira X. yzyl Ouzlar'
45
Arapay bilemez. Ayrca, bu kk doru olsa bile kltme ad
(ck), nl olarak u deil olmaldr. kincisi doru olabilir. Belki, Seluk "sal" zerinde domutu. Heyhat! Bu da olamaz, nk hibir tarihi bu ad kullanmamtr. Buna karlk, ad baka trl yazanlar vardr. rnein, bn Hassul'a (1940) gre, ad s.r.j.q olarak okunur. Ermeni kronikleri de ad byle telaffuz ederler, ona Saruk derler (Bosvvorth, 1973). b. OS: Bizans tarihilerine gre, Osman Beyin ad bazen At man, bazen Otman eklinde yazlr. Al-Umar ile bn Haldun da ona Otman derler. bn Battuta (1982) daha tuhaftr: Osman'n ad Osmanck'tr. VVittek (1948) onun Seluk ile Osman adlarn birbirine kartrdn ileri srer. 3. SEL-OS Atalarnn mrleri a. SEL: Dukak olu Seluk, babas lnce Hazarlar'n orda kenti Sartel'i 924 ylnda, henz on yedi yandayken terk etti. Cend'de, 1007 tarihinde lmtr [1007-(924-17) = 100]. Demek ki, yz (ya da yz yedi) yl yaamtr (bn'l Esir: Zbdat iin de, LIV). b. OS: Osmanl efsane-tarihine gre Sleymanah'n olu (sic) Erturul, doksan iki yanda ld. 4. SEL-OS Atalarnn Oullar a. SEL: Seluk'un drt olu vard: Arslan srail, Yusuf, Mu sa, Mikail. b. OS: Sleymanah'n da drt olu vard: Tndar, Ertu rul, Gndodu, Sungur Tekin. 5. SEL-OS Toplumlarnn Balang Nfuslar a. SEL: Seluk, Cend'e gerken (985), bir kayda gre (Cahen, 1949) yannda yz atl vard. Seluklu konat (Turul, a r, Musa Yabgu, brahim Ynal, Kutalm vs.), dostlar olan Har-
46
zem valisi Harun ldrlnce yersiz yurtsuz kaldlar ve son bir cehitle Horasana geip, orada il tutmak istediler. Amu Derya'y aarken dokuz yz atl idiler (Beyhaki'den: Kymen, s. 1709). b. OS: Sleymanah'n oullarndan ikisi, Tndar ve Erturul, Rum iine varmaya karar verdikleri vakit yanlarnda drt yz ger-evlik bir Trkmen obas vard. 6. SEL-OS Kurucularnn Ryalar a. SEL: "(Seluk) bir gece rysnda atee iediini ve kvl cmlarnn dnyann dousuna ve batsna saldn grd" (Bar Hebreaus). b. OS: "Osman kim uyud dnda grdi kim bir derviin koynmdan bir ay doar gelr Osman Gazinin koynna girer. Bu ay kim Osman Gazinin koynna girdii demde gbeinden bir aa biter. Dahi glgesi lemi dutar. Glgesnn altnda dalar var. Ve her daun dibinde sular kar (kpaazade, et. al). Yorum: Belki bir rastlantdr ama, Mesu'di'nin Acaib alDnya kitabnda yle bir haber var (een, 1988, s. 32): "(Orada) hkmdarlarnn belli bir gn vardr. O gn hkmdar adna byk bir ate yaklr. H kmdar bu atee yukardan bakarken khinler atee kar bir eyler mrldanr." Bu yer, Dukak'n yaam olduu Hazarlarn ili olmaldr. Ad geen khin ise, herhalde, bir bahi (kam) idi. Zira, atee ba karak rklamak amanizm geleneidir. Osmanlya gelince: Hac Bekta Veli'nin Vilyetnme'si (1995) geleneince Bacyan Rumdan Kadncuk (Hatun) Ana, bir gece ryasnda, dolunayn eteinden ieriye szp koynuna girdiini grmtr. 7. SEL-OS Uruunun Savalar a. SEL: Suba Seluk'tan inen uruk beylerinin hepsi sava-
47
yd. Arslan srail ve oullan Kutalm, Resul Tegin; Yusuf ve oullan Ersgun, Er ta, brahim Ymal; Musa ve oullar Yusuf, Br, Haan; ve Mikail oullar Turul, an. Aralannda Yu suf en bahtszdr, daha Cend'e varmadan lmtr, te yan dan, Musa'nn sava olduu pek sylenemez. O, kalemi klca tercih etmitir. Meliknme gelenei onu nan Bey olarak tanr (Bay Hebreaus). Seluklu savarken yannda kendine bal (galiba) gulm birlikleri vard. brahim Ynal'a bal Ynallular, Musa Yabgu'ya bal Yabgulular gibi. Nitekim, Turul Bey nc kez, Ba dat'a girerken yannda be yz kiilik kendi gulmlar bulunu yordu. Onlarn adlarn bile biliyoruz: Khumar Tegin, Gm Tegin, Erdem, Sav Tegin vs. Ayrca savata Seluklu uruuna arka kan Ouz tire ve konat beylerini unutmayalm. Kzl, Yamur, Mansur, Anasolu, Buka, Dana, Kzolu gibi beyler bunlardan bazlardr. b. OS: Erturul'un olu: Gndz Alp, Osman, Sanyatu dur (Savc); Gndz Alp'in iki olu: Aktemr, Aydodu; Os man'n be olu: Ha mit, Alaeddin, Orhan, Pazarlu, oban ve Sanyatu'nun tek olu Bay Hoca, hepsi de savayd. Aralann da tek istisna Alaeddin'dir. O, dervi olmay semiti. Galiba, uruun byk bir ksm atmalarda lmtr. Sanyatu, Ay dodu, Pazarlu ve Bay Hoca'mn yazglan byleydi. Osmanl savarken yannda daima alplerle gaziler vard. Bunlar, beylerine tregenlikle bal hr savalard. Her birinin bir "klp" oluturduu bellidir. yle ki, klp yeleri Osman Beyin Client'i olarak vuruuyor, buna karlk beyden l hak k ve tmar pay alyorlard. Alpler, Mslman ya da deil, fa kat azat edilmi eski nkerler olabilirler; adlan yle gsteriyor: Haan Alp, Turgut Alp, Konur Alp gibi. Oysa gaziler, gaza yo lunda bakoymu Mslman savalard. Klplerinin Gazilik Tarikas'nn hizmetine verdikleri apaktr (. Tekin, 1989). Bun lardan bazlarnn adlar biliniyor: Gazi Rahman ve Gazi Haan. Ayrca, baz Trkmen sava beylerinin tireleriyle (ya da konatlanyla) Osmanl'nn hizmetine girmi olduklar anlalyor.
48
Taz Ali, Samsa avu, Aka Koca bunlardan birkadr. Kse Mihal gibi sava beylerinin Bizans tekfurlarnn da Bizansa kar Osmanl ile ittifak kurmu olduklarm unutmayalm. 8. SEL-OS Toplumlarnn Balangcnda Beyler ve Derviler a. SEL: Turul Beyle Baba Tahir'in konumas: "Hamedan dolaynda Hzr denilen kk bir da vard. Baba Tahir, Baba Cafer ve eyh Hamza adla rndaki dervi vard. Baba Tahir biraz meczub gi biydi. Sultana dedi ki:'- Ey Trk, Allah'n kullarna ne yapacaksn? - Ne buyurursun? - Allah'n buyruunu yerine getir/ Baba yllardan beri parmanda yzk niyetine ta d, bir zamanlar abdest alm olduu ibriin knk azm (sic) karp, onu Sultann parmana tak. yle dedi: 'lem lkesini avcuna verdim. Adalet zre ol!' " (Ravendi, s. 97). b. OS: Osman Beyle Kumral Dede Arasndaki Konuma: "Adna Dervi Durd ol Kumral Dede derler idi. Ol dervi eyidr: 'Ay Osman sana padiahlk veril di. Bize dahi krana gerek' dedi. Osman Gazi eyi dr: 'Her ne vaktin padiah olam sana bir ehir vereym' dedi. Dervi eyidr: 'Bize u kycez yeter. ehirden vazgeldik. Bize bir kt ver imdi' dedi. Osman eyidr: 'Ben kt m yazarn benden kt istersin' dedi. Osman Gaze eyidr: 'te bir klcm var. Atamdan ve dedemden kalmtr. Onu sana ve reyim ve bir marapa dahi sana vereyim. Bile senn elinde olsunlar. Ve bu nianu saklasunlar/ " (kpaazade). Yorum: brik ve marapa gibi iecek kaplannn kutsallkegemenlik kavramyla ilintisi olduu aktr. slmda kavram
Seluklu ve Osmattlt Sosyal Kurulularnda Ortak Canon
49
via egemenlik, adalet ile eanlamldr (Divitiolu, 1996). te, baba, sultana hem krk ibrik azn armaan ederken, hem de "adaletli ol" derken, telmih etmek istedii budur. Ancak, arma an edilen nesnenin krk bir ibrik olduunu gzden karmalaym. Baba, Sultann adaletinden pek de emin deil gibidir. Osman Bey ve Kurmal Dede hikyesinde ibrik simgesi marapayla yer deitirir. Bununla da kalnmaz, "alan" Turul Bey gider, yerine "veren" Osman Bey gelir. Turul Bey halinde, baba onu kutsalla arrken, Osman Bey halinde, Bey dedeyi egemenlii (armaan edilen kl) altna girmeye davet eder. 9. SEL-OS Toplumunda Beylerin Ululuu a. SEL: Zbdat yazan, Turul Beyin veziri Kundur'den du yulmutur. O demi ki: "Ben (Turul Bey) bu iin balangcnda Horasan'da idim. Bir gn beni havaya kaldrdlar. Etrafm sis brmt. Burnuma gzel bir koku geliyordu. Ba na, gaipten biri, 'Ne istersen olacak' dedi. Ben de 'Uzun mrden baka bir ey istemem' diye yantla dm. Bunun zerine 'Senin yam yetmitir" dediler" (Zbdat, s. 25; Ahbar, s. 15-16). b. OS: Tevarh-i Al-i Osman'da, Sultan Alaeddinin, Osman', sultan olarak tandn yazarken, bu balamda unu da ekler: "Davul vurulduunda, Osman Bey ayaa kalkarm!" Aslnda, beyin yapt bu hareket dpedz anlamszdr. Peki, ne demek tir bu? Belki de Ruhden yapacam u alnt muammay z meye yardm eder: "Osman Beyi uda Trk beyleri dirilp kurultay, yani byk cemiyet ve sohbet idp Ouz tresi ze rine han diktiler.,. Pes mecmu-i r turup Ouz res mince kerre ykinb ba kodlar, devel obalar dan kameron (kmzlar?!) getirp Osman Beye sarak sundular" (Ruh, s. 376). Yorum: Eski Trk egemenlik (kaanlk, hanlk, sultanlk,
50
beylik) tresi uyarnca ktrmede (clsta) hkmdar havaya frlatlr (ya da kendisi srar), yksee kaldrlr*, boaz skla rak hkmdarlk sresi saptanr. te ancak bu balamda SELOSda pek belirsiz geitirilen hkmdarlarn cl trenleri ele alnp deerlendirilmelidir. Bu amala Kk Trk, Hazar, Seluk lu ve Osmanl ktrme trenlerindeki asal eleri bir izelgede topluyorum (izelge I). Kk Trk ve Hazar kaanlarna degin bilgiler ve belgeler iin baknz. Divitiolu, 1988.
Simgeler Kk Trk Ata Bindirme Boaz Skma Hkmdarlk sresi Hazar Seluklu Kalkan stne Kaldrma Havaya Kaldrma Osmanl Han Dikme Kendinden Geme ki me mr
izelge-I
10. SEL-OS Toplumunda Heteredoksi
a. SEL: Dandanakan Savann (1040) arifesinde Turul v an beylerin Meymane'de tekkesi bulunan Suf eyhi Abu Sa it'i ziyaret ettikleri, onun duasn aldklar biliniyor (Lampton, 1988). Gene ayn gnlerde, kengete beylerin bir mevlzadenin
K t rm e -k a ld rm a . Y u k ard ak i alntd a s z ed ilen d ik -m e k fiili ile gtr m e k fiili ara sn d a k i zd e li e d ik k at ed in iz.
51
(sic) (bana gre bir batnn*) rklamasna kaytsz kalmadklar grlyor. Bah onlara demi ki: "Bu savata (Dandanakan) S e lu k lu leye kadar dayanrsa btn Horasan onun olur. Ol mazsa, kellem alnsn!7 ' Bahmn bu kehaneti zerine ar Bey, Turul Beyin muhalefetine ramen sava kararn alr. b. OS: Anonim 'den aynn alyorum: "Erturul hali hayattayken bir gn d grdi. Bir acayip vaka grp ol vakadan uyanp bu di fikr iderek Allah'a zikr iderek durd. Sabah namazn kld. Suret deitirb doru Konyaya vard. Anda bir muabbir kii vard. Adna Abdlaziz dirlerdi sahib-i kemallerden idi ilm-i ryy kemaliyle bildi" (Anonim). Not: "Suret deitirmek, don deitirmek," turna, suna, gvercin klna brnerek umak, Trk syncretic leminin be zeklerinden biri olup, bah-Mslman inanlarnn sentezin den kaynaklanr. Bundan dolay kaynatas Vefaiye eyhi Ede Bali gibi (nalck, 1994) kendisinin de Vefaiye tarikatna bal ol duu sanlan Erturul Beyin de umas doaldr. 11. SEL-OS Beylerinin fkesi a. SEL: Turul Bey 1042 ylnda, brahim Ynal araclyla, Badat'taki Halifeye bir mektup gndererek Badat' ziyaret et mek niyetinde olduunu bildirir. Halife bu mektuba yant ver memi olmal ki, Turul Beyin tepkisi sert olmutur. te: "Gazneliler, Halifenin baz topraklarn yneten k lelerdi. Ben ise, hr insanlarn evladym ve Hun hkmdar uruundan iniyorum. Onlar kadar sayg grmeye hakkm olduu gibi daha fazla itibar gr meyi de isterim" (Ahbar, s. 16).
Neden olmasn ki, Alp Arslan zam annda, Sultan erden koruyan duaclar vardr (Kymen, 1975). Bunlar, herhalde, Kagari'nin tv dedii cinlerin efendileriydi.
52
b. OS: Osman Bey Karacahisar fethettikten sonra ehri Os manlInn ordas yapmtr. Osman Bey adma ilk hutbe gene bu rada okunmutur. Hutbenin okunmas eletilere sebep oltu olmal ki, imam, Osman Bey'e hutbe okunmas iin Konya Sel uklu Sultanndan icazet alnmasnn farz olduunu hatrlatm tr. Bu lfa ierleyen Osman Bey fkelenerek demitir ki: "Bu ehri ben hod kend klcmla aldm. Bunda Sultan ne dahli var kim andan izin alam. Ona sul tanlk veren Allah bana dahi gaza ile hanlk verdi. Ve ger minneti u sancak ise ben hod dahi sanca getirb kfirler ile uratm. Ve ger ben Al-i Selukvan der ise ben hod Gk Alp oluyam derim. Ve ger bu vilyeti ben onlardan ndin geldim der ise Sleymanah dedem ondan evvel geldi" (kpaazade). 12. SEL-OS Aknclarn Anadolu'ya ve Bitinya'ya Girileri
a. SEL: Bizansl tarihi Anaiiates'ten okuyorum (1042-1055): "Bu insanlar (Seluklu-Trkmen) her yl srekli akn yapyorlard. Kale muhafzlar bunlarn saldrlarna kar koyuyorlarsa da, dman yaym yle ustalkla kullanyor, hedefini yle bir yeinlikle vuruyordu ki Iberyay (Grcistan) hibir diren grmeden dola yor, kasaba ve kyleri yamalayp, kentleri ykyor du. Tm tara le dnd" (Jacob, 1990, s. 100). b. OS: Arna Commena'dan okuyorum (yl 1085): "Allahsz Trkler, Marmara blgesini mekn tuta rak karmza dikildiler. Douya ynelen Sleymanah, znik dolaylarnda otam kurdu. Sultanlk bu kentte yerleti. Bylece, btn Tinya ve Bitinya, Sleymanahn yamaclarna ald. Atl ya da yaya lgarlar yaparak Boazii kysndaki Damalis (Kad ky ?) kyne kadar yayldlar. Pek ok ulca aldlar/ fakat denizi amaya cesaret edemediler. Bizansl'l^
53
onlann kar yakadaki ky evlerinde ve kutsal bina larda ftursuzca yatp kalktklarn grp dehete dyorlard" (Anna Comnena). 13. SEL-OS Topumlarmda Fratriride a. SEL: Sebebi ne olursa olsun (denildiine gre brahim Ynal, Sultan Turul'a kar Besasir ve Msr Halifesiyle ibirlii yapyormu!), aralarna husumet giren anabir karde ve kuzen, Turul Bey ile brahim Ynal'n birbirleriyle giritikleri Hamedan savanda Bey yenilmi ve ehre snmak mecburiyetinde kalmt. Yardmna gelen yeenleri Alp Arslan, Yakutu ve Kavurd yetierek onu kurtarmlar ve a zerinde vuruan bra him Ynal' esir alp Turul Beye teslim etmilerdi. Sultan da onu kendi yaynn kiriiyle bodu (Zubdat). b. OS: Bu belge sadece Nerf de ve bn Kemal'de bulunur. Nerfden aktaryorum: "(Osman, Bilecik Tekfurunun) belenb kendnin elin pdrdiine rencide olup diledi kim hem dem kavrayp tekvun tuta. Ammusi Tndar ile mave re itdi. Tndar eytdi: te tarafta Germiyan ya ve bu etrafm kfirleri hep bize dman. Bunu dahi dman idicek bize turacak yir kalmaz, didi. Tndarn bu szi Osmana g geldi. Kendinin hurucu na men anlayub okla Tndar' vurup ldrdi" (Neri, s. 93-95).
14. SEL-OS Devletleri Ka Ylda Kuruldular?
a. SEL: Arslan srail Yabgu 1023'te esir oldu. Ve kalebendlikte ld. Turul, ar, Musa Yabgu ve brahim Ynal, 1040ta Gazneliler'e kar yaptklar Dandanakan Savan kazanp, Samanl-var kurulmu olan bu devleti ele geirdiler. Demek ki, tran Seluklu Devleti on be yl iinde kuruldu.
54
b. OS: Osman Bey 1301'de Bizans mparatoruna kar yapt Bapheus Savan kazand. Kendisi 1324'te Bursa'da ld. De mek ki, Osmanl Devleti bu arada kuruldu. II Demin izlenen retorik aslnda udur: Seluklu balamilikili metinleri ileri-okuyarak, Osmanl balam-ilikili metinle ri ise beri-okuyarak iki tarih toplum arasnda bir diyalog ku rup, ortak bir canon rettik. Bylece, elde edilen bu canon' la a da tarihi arasmda da baka bir diyalog kurulmu oldu. Bu sonu, yukardaki 1-14 sayl kategorilerle belirlenmitir. Bunlar arasndan 1-6 bei her iki toplumun n-tarihiyle ilgilidir. 7-13 bei ise onlarn z tarihleriyle. Bu haliyle, Osmanl toplumunun kurulu (semantik/semiotik) yaps, zorunlu olarak krono lojik zamandan tr (biri XI, kincisi XIV. yzyl), tersinmez bir tarzda Seluklu toplununum kurulu yapsnn genei olur. Her iki toplumun kurulu sreciyle ilgili bu canon, doas gerei, aksiyomatiktir. Bundan tr, oradaki Osmanl blm nn ran Seluklu tarihinden aparlan bilgilerle mi yazld, yoksa Seluklu tarihi veri iken, ondan bamsz olarak Osman lI'nn kendi iednk sosyal yapsmdan m tretildii bilinse bi le, kantlanamaz.
Szlke Aylan- ~ dnmek, evrilmek - contour (Az, Trm. neoloji benim) Dizekli ~ hiirarchie (neoloji benim) Geneleme ~ cloning (gn-e, kel-e gibi (neoloji benim) Irklama ~ kehanet (DLT) Konat ~ band (DLT, neoloji benim) Tire ~ alt-boy (Trm.) Tregenlik ~ loyalty (sadakat~fidelity deil, neoloji benim)
K aynaka
Anonim, Tevarih-i Al-i Osman, ev. F. Giese - N. Azamat, Edebiyat Fa kltesi Basmevi, 1992. kpaazade, Tevarih-i Al-i Osman, iinde, N. Atsz, Osmanl Tarihleri, Trkiye Yaynevi, 1949. Bar Hebreaus (Abu'l Farac), Abu 7 Farac Tarihi, ev. . R. Dorul, c. I, II, TTK, Ankara, 1987. Bosvvorth, C. E., "The Political and Dynastic History of the Iranian VVorld" (A. D. 1000-1217), 1968, J. A. Byle (1968) The Cambridge History o f Iran, c. 5, Cambridge, 1968'in iinde. Cahen, Cl., "La premire pnetration turque en Asie-Mineur," Byzantion, c. XVIII, 1948. Comnena, Anna, The Alexiad, Penguin, 1960. Divitiolu, S., Kk Trkler: Kut, K ve lg, stanbul, Ada Yaynlan, 1986. Divitiolu, S., Ouz'dan Selukluya, stanbul, Eren Yaynclk, 1994. Divitiolu, S., Osmanl Beyliinin Kuruluu, stanbul, Eren Yaynclk, 1996. Erzi, A., "Osmanl Devletinin Kurucusunun Ad," Trkiyat Mecmuas, No. 7-8,1940-42. Hac Bekta Veli, Vilyetnme, haz: E. Korkmaz, Ant Yaynlar, 1995. bn Battuta, Voyages, ev. G. Defremery - B. R. Sanguinetti, c. I, Maspero, 1982. bn- Hassul, "bn-i Hassul'un Trkler Hakknda Bir Eseri," Belleten, c. IV, No. 14-15,1940. bnl- Esir, "bn'l-Esirde Guzlar ve Seluklulara Dair Paralar" iin-
Efsenekr tk Gcrtkkr
de. ev. K. Burslar, Zbdat Al-nusra ve Nuhbat Al-usra, stanbul, Maarif Matbaas, 1943. Imad Ad-Din Al-Katib Al-sfahan, 1943, age. nalck. R , *How to Read Ashk Pasha-Zade,* (haz.) C Heywood - C Inber, StuUes in Ottoman History in Honor of Professor V. L. Minage, stanbul, The Issis Press, 1994'n iinde. Jacofc, X., Les Turcs au Moyen-Age, (Tartes Byzantines), Ankara, TTK, 1990. Kymen, M. A., "Alp Arslan Zaman Byk Seluklu mparatorluu nun Din Siyaseti/ Seluklu Aratrmalar Dergisi, c IV, 1975. Lampton, A. K S., Contimrity and Change in f/.edirval Persia, Bbotheca Persica, 1988. Neri Kitab- Can-Nma, haz. R. Unat - M. Kymen, Ankara, TTK, 1949. Oru Bey, Oru Bey Tarihi, ev. N. Atsz, Tercman, 19... Ravendi, R.Uwt-Qs-Sdur ve Ayet-s-Srur, ev. A. Ate, Ankara, TTK, 1957. Ruh, Ruhi Tarihi, haz. E. Meril - Y. Ycel, Belgeler, Ankara, TTK, 19891992. adruddn Ebul-Hasan, Ahbar ud-Devlet is-Selukiyye, ev. N. Lgal, Ankara, TTK, 1943. een, R., Hilfet Ordusunun Menkbeleri ve Trklerin Faziletleri, Ankara, 1988. Tekin, ., "XIV. Yzylda Yazlm Gazilik Tarikas/" Journal ofTurkish Studies, c. 13,1989.
j j
Asyadan, Orta Asyadan Trkiye'ye
&
Ben konuya Orta Asya tarihnin meseleleri asndan hakvorum. 1995te. Huri cihan slamolu, burada bir konferans dzen lemi ve ODT Gelime dergisinde "Niin Avrupa Tarihi* diye bir yaz yazm ve ayn zamanda Osmanl tarihine ne ekilde bakld konusunda, daha nceki grleri biraz zetlemiti. Dier taraftan da o, ayn konferansta 13, 14 ve 15. yzyllar Os manlIsnn daha ok Avrupa tarihi ile beraber bir rekabet orta mnda anlalmas ve incelenmesi gerektii konusunda bir ko numa yapm ve orada yalnz Avrupa deil, ayn zamanda Anadolu ve ran'la olan rekabetlerden sz etmiti. Bugn syle yeceim eyler, bu rekabet ortamyla ilgili olacak. Orta Asya tarihine, az >ceki konumalar erevesindeki menkbeler ve efsaneler balamnda bakarak. Trkler, MooBar ve inliler asndan bir deerlendirme yapyorum. Trkler ve MoolJar asndan baknca bunlann bazen yer
58
leik, bazen gebe olarak yaadklarn te yandan da deiik dinlere girdiklerini gryoruz. Trkler asndan slamiyet en yaygn belki en uzun zamanl olan bir din olarak karmza k yor ve bu din erevesinde meydana gelen bir kltr dairesi var. Aslnda her din ve uygarlk dairesi erevesinde tarihe ba kmz deiiyor. Bu konuda bir iki rnek vermek istiyorum. Tarihi bak mz deitii gibi, daha nce lber Ortayl'nn da syledii gibi, tarihin reel aya olmas meselesiyle ilgili olarak mitlerde, men kbelerde, lejanlarda deilikler grlyor. Mesela Moollar'a bakarsak, bizim Akpaazade gibi onlarn da ok nemli bir kayna var. Bu kaynak Moollarn Gizli Tarihi. Biz Orta Asya ta rihiyle zellikle orta dnemle megul olanlar, Moollarn Gizli Tarihi'ni baucundan eksik etmeyiz. Bu metnin kendisi kendi bana enteresan. nk inliler 14, 15 ve 16. yzyllarda Moollarla ilgili yazmalarmda terc man yetitirmek iin tercme brolar kurmu; snrdaki, mer kezdeki bu tercme brolarnda Moolca metinler ince karak terlerle yazlmtr. Mesela inggis ad, ng, ci, s diye ayn kelimeyle yazlm oluyor. Bu metin Moollarn tarihini anla mak iin, bizim iin gerekten bulunmaz bir hazinedir. Metnin ilk nce incesine bakp Moolcasn zmek, ondan sonra de iik dillere evirmek, btn bunlar tabii onlarca yl srd. Ta rihilik asndan baknca da, 1240'larda bugnk Moolis tan'da yazlm olan bu eserin ierisindekileri ksmen aynen veyahut da ok benzer ekilde aksettiren ve ran'da yazlm olan bir baka tarihi kaynak var. kisi arasndaki benzerlikler ok dikkat ekici. randa yazlm olan eser ise: 1314-20'lerde lhanllar devrinde yazlm olan Cami- t Tevarih, ilk evrensel ta rih diyebileceimiz tarih kitaplarndan biridir. Trklerin, Mo ollarn tarihi, slam tarihi, Yahudilerin, inlilerin, Hintlilerin, Frenklerin tarihi ayn ayr ciltler halinde Arapa ve Farsa ola rak yazlm, ve yazldktan sonra hemen nadide kitaplarn bu lunduu ktphanelere konulmu. Bizim Topkap Saray'nda Revan Kk'nde ve Ayasofya'da bunun gzel orijinal nsha-
Asya'dan, Orta Asya'dan Trkiye'ye Bir Balant ve Uzan
59
lan bulunmaktadr. Sanat tarihileri buradaki minyatrlerle u rarlar. Benim renci olduum yllarda, 60'lann sonu 70'lerin ba bir tarafta ran'da, br tarafta in'de ve Moolistan'da ay n olaylar hakknda kaynaklar bulunmasn, o zamann dnyas ierisinde bunlarn ayn yerde birbirine benzer ekilde yazl m olduunu grmek benim iin ok heyecan verici bir eydi. Ancak 60'lann sonundan imdi 90'lann sonuna geldik. B tn bunlar yazlrken siyasi mlahaza diyeceim trden, gr ler ok nemli olmu. Bir rnek vereyim. Bir olay anlatlyor. Ayn sra ile anlatlyor fakat olayn kahraman kim? Kusurlu kim? Kurtanc kim? rnein, bu sorularla, olaya ben ran'dan bakyorsam hemen kendim iin nemli karakterleri koyuyo rum. inden bakyorsam yine kendim iin nemli karakterleri mi koyuyorum, Moolistan'dan bakyorsam kendi karakterleri mi koyuyorum. 14.-15. yzylda Timurlu saraynda tarih kitab yazyorsam kendim iin nemli karakterleri koyuyorum ve bu karakterler aslnda Cengiz Hanm evlatlarndan hangisinin ter cih edildiini gsteriyor? Biz genelde tarih kitaplanna gerek arayarak bakyoruz; ancak o zamann ve o yrenin gerei ne idi? Bunu renmemiz epeyce vakit alyor. Ahmet Yaar Bey, Akpaazade ile ilgili konuurken, Orta Asya tarihiyle ilgili olarak Cengiz Han'm en byk olunun safd braklmasyla ilgili olarak yaptm alma gzmn nne geldi. nk ta rihi kaynaklar bize onun belirli sebeplerden safd brakldn anlatrken asl sebebi sylemiyorlar. Bunun yerine bizim anla yabileceimiz sebepler gsteriyorlar. imdi anlalan, Osmanl tarihinin ilk dnemleriyle ilgili kaynaklarda da bu trl sorun lar var; yani tarihi yazanlar, bizden sonrakilerin ne bilmesi ge rekiyor ve biz ne brakmak istiyoruz dncesi ile yazmlar. rnein, evvelce ben ince, Moolca ve Farsa kaynaklan bir letirdiim zaman dnyay bir araya getirmi gibi hissediyor dum. Halbuki oradaki tarihi yazarn kendisinin bize ne syle mek istediini de anlamamz gerekiyor. Bugnk toplantda Osmanl tarihi iin de benzer bir problemin ktn grmek be nim iin gerekten ok yararl oldu.
Efsaneler ve Cert'kler
Tarihilik geleneine baknca, mesela biz bugn kendi tari himizi Hunlardan getiriyoruz. Osman Gazi acaba bizim B un lardan geldiimizi biliyor muydu? Sanmyorum. nk Hun lardan geldiimiz 1759'larda De Guignes adl Fransz bilgin, in kaynaklarn inceledikten sonra ortaya kt. Geen yl Mulan filmi erevesinde atalarmz yanl tantlyor diye baz tar tmalar oldu. Film demek ki ok eskiden gsterilmi olsayd, byle bir tartma olmazd. O zamanlar biz tarihilik gelenei asndan Adem ile Havva'ya balanyorduk. Adem ile Hav va'ya ve daha ok Nuh peygambere balanyorduk. Nuh Pey gamberin oullan arasnda ( olu var Ham, Sam, Yafes) Yafes'in de Trk diye bir olu olmu, Trkler ondan tremiler. Ama eer Tevrat' aarsanz ve yaratl (Genesis) blmne ba karsanz Tevrat'ta Trk diye bir oulun olmadn grrz, te yandan Trkler 1000 yl neredeyse Yafes'in Trk adl olun dan geliyoruz diye yazmlar. O zaman efsane nedir? Gerek nedir? Bu durumda problemli bir soruyla kar karya kalyo ruz. Herhalde bu trl grlerin ortaya kt dnemleri ger ekten balamlar ile beraber anlamamz gerekiyor ve bu ere vede belki kendimizin de bugn gerek diye bildiimiz baz efsaneleri anlamamz sz konusu olur. Mesela bunlardan biri in eddi ile ilgili. Genelde in ed di Trklere kar yaplmtr diye bilinir. in eddinin stnden atlayarak m getiler? Kapy kim at? Nasl oldu bu i diye me rak ettim. 12. yzylda bu olaylara baktm zaman Cengiz Han ve arkadalarnn hi de eddin stnden atlamalar veya kap y amalarna gerek yokmu. nk o zaman bugn bildiimiz anlamda bir sed yok. Bugn bildiimiz anlamdaki sed Moollar, in'den ayrldktan sonra Ming slalesi zamannda yapl yor. Bugnk sed bir btn ve stnden arabalar geecek ka dar geni. Daha nce bir sr sedler vard. Bugnk Moolis tan snrlarna erien kuzey enlemlerine kadar uzanan alanlarda sedler vard. ki sed arasndan insanlar gayet rahatlkla geebili yordu. Baz zamanlarda biz kendimiz olaylar belirli bir ekilde grmek istiyoruz. Onun iin kendi dnemimizin gerekleri bi
Asya'dan, Orta Asya'dan Trkiye'ye Hir Balant w Uzan
61
zim iin nemli. 13en imdi konumamn kalan zamannda, bir Asya tarihisi olarak Asya tarihinin problemleri nda Osmanl Devleti'nin kuruluunu nasl gryoruz diye bir soru so rarken, aslnda bir gerekten bahsetmiyorum, sadece bir gr ileri sryorum. Asya tarihinde bizi ynlendiren tarihilik anlay daha ok in ile ilgilidir ve Asya tarihinde ve in tarihinde zellikle hametli devirlere bakarz. Bunlar Kanuni Sultan Sleyman za manlar gibi olan hametli ve evketli zamanlardr. Her ey fev kaldedir. Kimin ne olduu ok bellidir. inde yirmi drt sla le hkm srmtr. Bu slalelerden bazlar Kanuni Sultan Sleyman devri gibi muhteem bazlar deil. Tarihiler genel de parlak olmayan devrelere bakmazlar. Bu dnemleri in tari hi asndan birlik dnemleri ve karklk dnemleri diye ad landrrz. Karlk dnemleri ile ilgilenen tarihiler ok azdr. Tarihiler daha ok birlik dnemleri ve bu dnemde meydana getirilen uygarlk eserleriyle ilgilenirler, Amerikal tarihi ve antropologlardan Tom Barfield Tehlikeli Snrlar diye bir kitap yazd. The Verilious Frontier adn tayan bu kitabnda Tom Bar field ne zaman in'de hametli bir slale ortaya kmsa/ayn zamanda bozkrda Hunlar, Gktrkler, Uygrlar gibi ismi bili nen ve btn Asya'ya yaylm olan slalelerin ortaya ktm gsterdi ve bunu anlamak iin de belli bir yntem ileri srd. Demek ki bylece Asya'nn btnnde, bir yerde, Hunlar oldu u zaman in'de, Han ve in .slaleleri var; Gktrkler ve Uygurlar olduu zaman Tang slalesi var. Bir de kark ara d nemler var. Ben de imparatorluk dnemlerine evrensel, "kar klk" dnemlerine de yerel diye bakmaya baladm. Evrensel dnemlere baktmz zaman batda Koma mparatorluu, 1kn lar, daha sonra slam dnyasnda meydana gelen imparatorluk lar gryoruz. Gerekten Asya tarihi asndan -ki, Avrupa bu nun dnda kalyor, feodalizmle ilgili olarak 1200lere kadar birbirini izleyen, evrensel ve* yerel dnemler var. Bizim devlet kuruluu dediimiz dnemler yerel dnemlerde ivme kazan yor. Ama biz onlara yerel dnemde balam ve kurulmu siya
62
si birlikler diye bakmyoruz. Biz genellikle onlann evrensel d nemdeki faaliyetlerine bakyoruz. Ben, daha ok bu yerel d nemlerle ilgilendim ve bunun zerinde almalar yapnca Ana dolu tarihinde de Beylikler dnemi bu ekilde bir yerel dnem olarak karma km oldu. Dikkat ederseniz bizde de beylik lerle ilgili almalar Osmanl, Seluklu ve Trkiye Cumhuriyeti tarihi almalarna gre ok daha azdr. imdi, Asya tarihinde yerel ve evrensel dnemlere balonca neden bu dnemler byle birbirini izleyerek 1200'e kadar geldi sorusu ortaya kyor. 1200'de btn Mool mparatorluu As ya'nn ve dou Avrupa'nn bir ksmn idaresi alna ald. Bir b yk emsiye olutu. Ondan sonra ise zaman ierisinde 14, 15. yzyldan itibaren blgesel imparatorluklar ortaya kyor. Ar tk, bu yerel, evrensel rzgrlar esmiyor. Bu deiiklik neden oluyor diye anlamaya alyorum; bu sorunun cevab daha her adan hazr deil. Ancak, geriye baknca 1200'lere kadar olan dnemde baz konularda gelgitler olduunu, baz konularda karlkl atmalar olduunu gryoruz. Bunlardan biri ticaret rejimi zerinedir. in'de her zaman d ticaret kapal tutulmu tur. Gebe nfusa bal olan imparatorluklarda ise ak ticaret rejimi olmutur. Bazen Japonya'nn Amerikaya ok mal gn dermesi gibi inlilerin "aman ok gndermeyin, ne yapacaz bu kadar mal?" dediklerini gryoruz. Halbuki hayvan ve hay vansal rn getiren gebeler, veyahut da step imparatorluklar atlardan turu kurulamayaca iin, hayvanlar hazr iyi haldey ken, salamken satmak gerek dncesiyle devaml olarak pa zarlar kurulmas iin bask yapyorlar. Yerel dnemlerdeyse bir sr beylikler ve kabileler, ismini bilmediiniz, renemeyece iniz insanlar, herkes bir siyasi varlk meydana getiriyor ve bir anda ticareti kontrol edebilmek zorla gibi, bunu yapmak is teyen de azalyor. Ancak yeniden evrensel dnemlere dnnce, in'de yine "Sen bana mal getiremezsin ancak huzuruma hedi ye getiribilirsin. Ben de bu hediyeleri hara olarak alrm ve sa na da karlnda hediyeler veririm" diyen ok merasimli fev kalade kompleks bir mekanizma yeniden ilemeye balyor-
Asya 'dan, Orta Asya 'dan Trkiye 'ye Bir Balantt ve Uzant
63
Onun iin demek ki ticaret dzenindeki atmalar bu evrensel ve yerel dnemlerde kendini hep gsteriyor. kinci bir mesele, kuvvet, politik g nerede olacak ve nere den idare edilecek meselesidir. Tek merkez mi? ok merkez mi? Zaten ad stnde evrensel dnemlerde bizim souk harp dnemine benzer bir ekilde tek merkezler nem kazanyor ve ilikiler nasl Moskova ile VVashington arasmda oluyor idiyse, onun gibi, iki devlet, iki bakent arasnda oluyordu. Yerel d nemlerdeyse kimin eli kimin cebinde, o kadar belli deildi; her kes zaten birbirleriyle akraba da olabiliyordu. Bu dnemlerde ortalkta ok fazla aktr dolam oluyor. Fakat mesela diyelim ki, Trk kkenli olanlar biz Trkler bir araya gelelim de bir tek devlet kuralm demiyorlar; ayn ayn slaleler kurmu oluyorlar. inliler de ayn ekilde ayn ayn slaleler kuruyorlar ve hatta ite, "on alt slale devri" denen devir byle ok aktrl bir de virdir. nc bir meseleyse, gebe ve yerleik ekonomiler ara snda toprak kullanmyla ilgili olarak ortaya kan problemler dir. Drdncs de dinler arasndaki atmalardr. te 1200 ylna geldiimiz zaman Cengiz Han idaresinde kurulan devlette, ticaret politikas ok n planda oluyor. Btn Asya ve Avrupa'nn dousunda sonradan tarihilerin pax mongolica "Mool sulh" adn verdikleri tccarlar iin geerli bir sulh salanm oluyor. Mool mparatorluu idaresi herkes iin ban getiren bir dnem olmamr ama ticaret asndan geerli ban nemli olmutur. Burada en belli bal olarak ticaret politi kasnn kendisini yerletirdiini gryoruz; Amerika'da kendisi aslen sosyolog olan Janet Abu-Lughard bu konuda enteresan bir kitap yazmtr. Cengiz Han idaresinde kurulan imparator luun Asya'nn deiik blgelerini birbiri ile nasl balandn bize gstermitir. Bunun yannda gebe yerleik meseleleri ol sun, kuvvetlerin bir merkezli mi, ok merkezli mi olmas mese leleri olsun bu trl meseleler aslnda bu byk 150 yl sren imparatorluk dneminde zlememitir. Asya'da bunlar ara snda bir tek dinler mcadelesi zlebilmitir. te Osmanl
64
devrinde bu drt meselenin zmlendiini gryoruz. Asya gzyle baknca Osmanl Beylii, beylikler dneminde ortaya km olan bir politik varlk olarak grnyor ve hatta beylik ler arasndaki rekabet ierisinde ortaya km oluyor. te bu rekabet onu daha gl kld iin problemlere zm getirile biliyor. Bu adan da Osmanl Devletinde Huridhan slamolu'nun rekabet ortamnda kurulan devlet gryle ok rten bir yap grlyor. Moollar devri ve Asya tarihi gzyle edindiimiz bilgiler le Anadolu'ya bakacak olursak, Anadolu'da 1200'lerde veya 1243 ncesinde mesela Anadolu Seluklularnn birok kervan saraylar yaptrm olduklarm grrz, Anadolu'daki ticaret alarnn Moollara bal olmadan Asya ve batyla entegre ola bilecek ekilde younlam olduunu gryoruz. Ksacas 1243 teki yenilgiden sonra Osmanlmn ortaya kt dnemde Ana dolu'da belli bir ekonomik yap kendini gsteriyor ve bu ekono mik yap yalnz izole olarak Anadolu'da bulunmuyor, Asya'nn dier taraflarna da bal olmu oluyor. kinci nemli husussa Cengiz Han'n dinler aras sava kal drm olmasdr. Sava u ekilde kaldrmt: "Ben ebedi Tan rnn gcyle btn dinlerden stnm" demek suretiyle ve farkl dinlerden gelen din adamlarna "Sen Taoist misin? Gel bana dua et, ben seni vergiden muaf ederim. Sen Hristiyan m sn, gel bana dua et." diyerek, hepsini kendi emsiyesi altnda toplayabilmesiyle, evvelce yz, drt yz yl srm olan a tma ortam, dinler arasndaki dmanlk ortadan kalkm ol du. Anadolu'da bir taraftan slamiyet, bir taraftan yerli halkn yani Anadolu'nun otokton halknn Hristiyanl, br taraftan Anadolu'ya yalnz Mslman Trklerin gelmemi olmas, bun lar arasnda bugnk ok kullandmz bir deyimle sz konu su olan hogr; bunun da 1000 yllk gemii var. Beylikler d nemine baktmz zaman, beyliklerin aslnda kendi aralarnda siyasi yaplarn oluturmak ve gelitirmek iin birbirleri ile rekabet halinde olduklann grrz.
Asya'dan, Orta Asya'dan Trkiye'ye Bir Balant ve Uzan
65
Birbiriyle rekabet halinde olan bu beylikler bizim bugnk grmze gre, politik bir paralanmay temsil ederler. An cak beylikler devrini bugnk ulus-devlet erevesinden baka rak deerlendirmek, bize o devrin meselelerini ve konumlarn] aklamyor. O dnemdeki blnme, bir paralanma deil, belli bir ekonomik yap ve onun zerine kurulmu belli bir dn ve inan yaps yamnda karlkl birbirini kabul etme ortam iin de, politik yaplan gelitirmeye ynelik bir rekabet ortamnn belirtisidir. te rekabet iindeki beylikler arasnda her bakm dan temayz edenler Osmanllar oluyor. Ben rencilerime bir sene Osmanl tarihini okuttum. O za man "niye Osmanl baanl oldu?" diye sorduumda, ocuklar, liseden yeni gelmi renciler olarak, iki ey sylemilerdi: "Osmanl denize yaknd. Bizans zayft." Ben de "hep zayflann zerine mi ullanlr; baka zayf yok muydu? Osmanlnn gc ve ortaya k sadece bakasnn zayfl ile mi tannr, tanm lanabilir?" diye sormutum. Halbuki eski Mool gelenekleri ve 13. yzyl asndan baktmz zaman ticaret politikasndaki esneklik, krsal kesim ve kent arasndaki -Moollarn yapama d bir ey olan bir esnek politika ve bir sentez gelitirmek-, dinler arasndaki mcadeleyi zaman ierisinde millet sistemi eklinde sistematize etmek (yani hi o mcadele safhasna gir memek) gibi eylere baktmz zaman, Osmanlnn politik g olarak baz zaman merkezde kuvveti artrma, bazen de Trk ta rihinde grdmz gibi g paylam yoluna gittiini gr yoruz. Hanedan deiik sosyo-politik kesitlerle gcn payla abiliyordu. Demek ki Osmanllann hem g birikimi hem de g paylam mekanizmalann bir lvye gibi kullanabildikleri ni gryoruz. te btn bu gzlemler gsteriyor ki, Cengiz Han zama nnda kurulmu olan ve btnyle 150 yl yaam imparator luk devrinde oluturulan eilim ve politikalar Osmanllarda ya amaya devam etmitir. Bunun en gzel rnei damga vergisi dir. Damga, mhrdr. Yaplan alveri erevesinde baslan mhrdr. Moollar devrinde tama denilen damga ticaret
66
zerinden devlete verilen vergidir. Hl bugn damga pulu adyla vergi veriyoruz ve bu 13. yzylda kurumlam olan bir vergidir. Demek ki Osmanllarda devletin yararna olan bu gibi gelenekler devam ettirilmi ve hatta Moollar zamannda z* lemeyen problemler Osmanl erevesinde zm bulmutur. Bu bilinli mi olmu? Hayr, ama br taraftan baknca belli ge leneklerden yararlanm olduklarn gryoruz. Bir tek eyle bitireyim. lk Osmanl tarihlerine baknca me sela onlar kendi kkenlerini nereye dayandryorlar? Balang ta Adem Aleyhisselam'dan sz ediliyor, ama sonra dervilerden bahsediliyor. Ner tarihinde Ouzname unsurlar daha fazla giriyor devreye. Daha sonraki dnemlerdeyse gene Moollarn Gizli Tarihi'nde sz konusu olan mitolojik hikyelerin de tarih kitaplanna girdiini gryoruz. Bu nedenle demek ki onlar bi zim 20. yzylda olduumuz kadar gemiten ve gelenekten ha bersiz deillerdi. Tarihilik geleneklerine ve efsanelerine baka cak olursak, Osmanllarn Asya efsanelerini kendi tarihilik geleneklerine yedirmi olduklarn gryoruz.
Osmanl Devletini'nin Kuruluunda Dervilerin Rol

Ahmet Yaar Ocak
Osmanl Devleti'nin kuruluunda derviler meselesi, (bunlar kimlerdir, Osmanl'nn kuruluunda ne gibi roller oynamlar dr, zellikle Osman Gazi'nin kaynpederi olduu sylenen Edebali) konusunda baz eyler sylemeye alacam. Baz ta rihilerimizin bu konudaki fikirleri ve kaynaklarda bu konuda mevcut olan veriler nelerdir, eletirel bir yaklamla sunmak is tiyorum. Bilindii gibi bu mesele Fuat Kprl ile gndeme gelir. Fuat Kprl'nn mehur Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar isimli kitab, arkasndan Anadoluda slamiyet isimli, mehur bit memi klasik makalesi, onun arkasndan da Osmanl Devleti'nin Kuruluu isimli nemli kitab ile bu mesele ilk defa derinlemesi ne ele alnm ve tartlmtr. Fuat Kprl her almasn da da Akpaazade'nin yapt drtl tasnifin etkisindedir. Akpaazade'nin metninde baka hibir ada Osmanl tarih isinin metninde olmayan bir tasnif var. Hepimizin bildii gibi o tasnif aynen udur: Akpaazade, diyor ki: "Bu Rm'da drt tife vardr ki mi
68
safirler iinde anilur. Biri Gziyn- Rum, biri Ahiyn- Rum, bi ri Abdaln- Rum ve biri Bciyn- Rum." Bu sonuncusu zerin de daha nce Ahilik konusunda da alan Mikail Bayram biraz fazla speklatif yorumlarla dolu kk bir kitap neretti. Bura da Bciyn- Rum adnda sanki zel bir tekilat varm ve bu da ok nemli bir fonksiyon icra etmi Osmanl Devleti'nin kurulu unda gibi bir imaj ortaya koydu. Fakat biraz daha derinlemesi ne bakld zaman Kprl'nn sylediini sylemekten baka Baciyn- Rum konusunda fazlaca birey syleme imknna bugn iin sahip olmadmz grlyor. nk sonuta Akpaazade'deki u iki kelimelik terimden (Baciyan- Rum) baka elimizde bir ey yok. Ama brlerini biliyoruz. brleri dier kaynaklardaki bilgilerle de teyit ediliyor. Gazilerin mevcut ol duunu ok iyi biliyoruz. Ahilerin mevcut olduunu ok iyi bi liyoruz. zerinde yaplm epeyce alma var. Abdaln- Rmu da biliyoruz. Yalnz Akpaazade kanal ile deil; hem ona ada olan hem daha baka Osmanl kaynaklan vastasyla da biliyoruz, Bektailerin kendi geleneksel kaynaklar vasta syla da bilebiliyoruz. Ama byle bir drtl tasnif sadece Akpaazade'de var. Mehmet Fuat Kprl de Osmanl Devleti'nin Kuruluu isimli kitabnda bu drtl tasnife dayal olarak Osmanl Devleti'nin ku ruluu srasnda, halk kesiminin dndaki aktif sosyal tabam, Akpaazadenin etkisi ile bu drtl tasnife dayal olarak inceler ve o arada fikirlerini ortaya koyar. Bu etki daha sonra devam etmitir. Merhum Uzunarl ve rahmetli mer Ltfi Barkan Vakflar Dergisinde kan "Kolonizatr Trk Dervileri" isimli o ok mehur makalesinde de yine aym ekilde biraz da Mehmet Fuat Kprl'nn etkisi ile bu tasnife dayal olarak kurulu devrinin kolonizatr dervilerini, yani Abdalan- Rm'u inceler ve Osmanl mparatorluu'nun deiik blgelerine ait tahrir defterlerinden ald arpc rneklerle de bu meseleyi izah eder. Daha sonra Prof. nalck, The Ottoman Empire isimli kitabnda bu meseleye temas eder. Son zamanlarda da yle grn yor ki, bu konulara ynelmitir. Nitekim "Otman Baba" mena-
; ;
; ;
; j j ( : : ; j ; * ; j
Osmanlt Devleti'nin Kuruluunda Dervilerin Rol
69
kbnmesine dair bir yazsnda, bir de Ak Paazade tarihini nasl okumal?" diye Menage Armaam'na yazd bir makale sinde yine bu meseleye dner, yle grnyor ki bundan sonra byle devam edecek. Zannederim onun almalaryla da bu mesele biraz daha derinlik kazanacaktr. Bu arada Sayn Suraiya Faroqhi de bu konu ile ok yakndan ve derinden megul ol mutur. Daha sonra baz meslektalarmz, mesel Ahmet T. Karamustafa ve Cemal Kafadar da, son kitaplannda belli l de bu mesele zerinde durmulard. Prof. Ir&ne Melikoff Bektilik ettleri dolaysyla bu mesele zerinde derinlemesine al m, zellikle Rum abdallarna dair, hakikaten dikkate deer birtakm analizler yapmtr. Son zamanlarda Trkiye'nin 1980 sonras gndemine gelen Alevllik-Bektilik meselesi dolaysyla da Alevi kesim ierisin deki baz yazarlar, popler tarihi kesimi, bu Abdaln- Rm meselesi zerinde ok yayn yapmlardr. Fakat bunlann temel kaynaklara eilen ve salam tahliller yapan almalar olduu pek sylenemez. Biraz apolojik niteliklidir bu almalar. zle rek sylemek gerekir ki, epeyce de tarihi bozma niteliindeki almalardr. ok ciddi tarihsel deformasyonlar vardr bu ya ynlarda. Bence Trkiye'deki modem Osmanl tarih yazclnda Osmanl Devleti'nin kuruluunda dervilerin rol fazla ileri ka rlmtr. Bana yle geliyor ki bu, balangta da sylediim gi bi, daha ziyade Kprlnn, dolaysyla Akpaazade'nin tesiriyledir. Neden? nalck da bunu son makalesinde hakl ola rak vurguluyor. Akpaazade nemli bir dervi slalesinin mensubudur. yle dervi slaleleri vardr ki Anadolu'da, Osmanl hanedanndan daha eskidir. Bu da onlardan bir tanesi; Baba lyas'n soyundan geliyor. Akpaazade belki vaktiyle Anadolu Seluklu Devletine kar isyan etmi bir zmrenin li derliini yapm bir kiinin soyundan gelmi olmann verdii bir aalk kompleksini rtebilmek iin kroniinde hem son derece devlet yanls bir tavr ortaya koyar, hem de dervilerin roln fazlaca mbalaa eder. Fakat burada dikkat ekici olan
70
l'.fiateler w Gerekler
nokta udur; Osmanl Devleti do en gelimi dneminde 16. yzylda dahi, hem ilk Osmanl kroniklerinde, hem 16. yzyl kroniklerinde, bu meseleye bu ekilde yaplan yaklam reddet memitir. I latta biraz sonra Edebali zerinde dururken syleye ceim, Osmanl slalesinin eyh Edebali ile olan akrabal ko nusundaki iddia zerinde Osmanl hibir ey sylememitir. Mevcut rivayetler olduu gibi kabul edilmitir ve bu ekildeki menkabevi rivayet gnmze kadar devam etmi, muhafa zakr ve modern tarih yazmnda ayrca srp gitmitir. Peki Osmanl Devleti'nin kuruluunda dervilerin rol ger ekte nedir? Bu konuda Akpaazade'nin payn vurgulamaya altm. Belki biraz daha uzun bahsetmek lazm ama, bu rol daha ziyade bence u noktada toplamak mmkn: Yani bili nen kaynaklar zerinde yaplan almalar, bu kaynaklarn kri tik ve analitik incelenmeleri, bunlardan salanan veriler ve ni hayet, szn ettiim nde gelen Trk tarihilerinin bu konuda ortaya koyduklar sonular, noktada bu rol toparlamamza imkn veriyor. Birincisi bunlarn fetihlerdeki rolleri. Bu, son derece nem li, ayr bir monografi konusu olabilecek enteresan bir konudur. Elimizde olduka yeterli malzeme vardr diyebilirim. Hatta son zamanlarda da daha baka deiik eyler ortaya kyor. Bu in sanlar gnll olarak, fetihlere katlyorlar. Niin katlyorlar? Bunun sebebini de 16. yzylda Ibn Kemal Tevarih-i li Os man'da gayet iyi aklyor. Diyor ki orada, ksaca melen: "Bursann fethinden sonra burada nimet oalnca, ne kadar abdal taifesi varsa hepsi hcm ettiler." Demek ki birincisi bana gre bu insanlar nce geim salamak iin gazalara katlyorlar. Os* manl beyliine geliyorlar, burada sultanlarla iliki kuruyorlar ve yanlarndaki dervi gruplaryla beraber yerine gre 50-60 ki ilik yerine gre 150-200 kiilik veya daha fazla dervi gruplaryla Bizans topraklarnda birtakm fetihlere katlyorlar. Bunun ok nemli rneklerinden biri Geyikli Baba'dr. Geyikli Baba e ilgili metinler ilk kroniklerde de yer alr. Ayrca elimde bir ariv metni var. Bu, Ahmet Refikten alnmak suretiyle daha nce Hil'
Oamanl Devh'ti'nin Kuruluunda Dervilerin kolu
mi Ziya lken tarafndan yaynlanm ksa bir pa^ jdan ibaret. Sonra Sn. rene Beldicanu Bursa zerinde alrken tesadfen bir defterde buna rastladn syledi ve bana fotokopisini gn derme nezaketini g < "> sterdi. Bursa'nn erken dneme ait bir tah rir defterinin banda bu metin bulunuyor. Burada Geyikli Ba hann dervileri ile beraber Kzl Kiliseyi fethinden sonra, baba meyhordur diye Orhan Gazi'nin ona 2 yk arap, 2 yk rak gnderdiini sylyor. Ben bu belgeyi bir kitabmda kullan dm. Bir ksm meslektatan iddetli itirazlar aldm, "Sen ne yapmak istiyorsun, bu mbarek dervilere rak, arap iirmek suretiyle nereye varmak istiyorsun" gibi birtakm tepkiler geldi, ama realite budur. Biraz sonra bu dervilerin ne tr insanlar ol duundan bahsedeceim... kinci rolleri bence Trkletirme ve slamlatrmadr. Bunu da fazla mbalaa etmemek lazm. Bunun uurlu bir politika olduu kanaatinde deilim. Yani bu insanlar gittikleri yerlerde "biz gidelim buralar Trkletirelim, ite u ekilde mslmanlatralmn" eklindeki bir endieyi, en azndan birincil endie olarak tamyorlar. Birincil endie, bana gre, geimlerini sa lamak, yerleebilecekleri bir toprak temin etmek ve Osmanl sultanlarnn himayesini elde etmek suretiyle rahata hayatlar n idame ettirebilmek idi. Bu derviler yerletikleri yerlerde zaviyeler kuruyorlar. Bunlar ok yazld izildi. Ya kendileri kuruyorlar bu zaviyeleri, devletten bunun tannmas iin msaade alyorlar veya sultan lar Geyikli Baba rneinde olduu gibi, yaptklar fetihlere bir cemile olmak zere bunlarn fethettikleri topraklar kendilerine vakfediyorlar. Bu ekilde orada yerleiyorlar. nc bir fonksiyonlar, ki bana gre, son derece nemli, o da, Osmanl hakimiyetinin merulatrlmas. te bu insanlar maiyetlerindeki dervilerinin dnda ok byk kitlelere hitap ediyorlar. Hatta o kadar ki Osmanl yksek brokrasisi, yksek askeri erkn ierisinde de bunlarn mridleri olan kiiler var; Turgut Alp gibi, mesela Konur Alp gibi veya Mihailoullar gi bi. Onlar bu insanlarn mridleri oluyorlar. Demek ki onlar da
E pan ek r rv Gerekler
o sralarda 16. yzylda grdmz brokratlar gibi, kendi i sistemini ortaya koymu gerek kltrel bakmdan gerek sosyo ekonomik bakmdan iyice gelimi, halk tabanndan farklla m kiiler deil kurulu dnemindeki bu Osmanl askeri erkn veya brokratik erkn. Bunlar kurulu dneminde nihayet ayn sosyal tabann bir paras olarak devredeler. Ayrca Osmanl hkmdarlar da onlann yerletikleri topraklarda Osmanl ha kimiyetinin tannmas hususunda ok nemli bir ara olduklar iin bu tavrlarn ve hareketlerini olaan karlamlardr. n k retilen menkbeler dervilerle kendilerini bir balant ieri sine sokmak suretiyle halk iinde rahatlkla meruiyet zemini oluturabiliyor. Peki bu derviler ierisinde kimler, hangi zmreler var? Anadolu Seluklular zamanndan beri Anadolu'da faaliyet gs teren ok eitli dervi zmrelerinden, yahut sfi gruplardan, tarikatlardan acaba hangileri var bunlarn arasnda? te daha yakndan bakldnda bunlann yalnzca Rm Abdallar deni len, bu ok genel ifadeyle ifadelendirilen bir zmreden ibaret olduunu gryoruz. Bunlarn ierisinde Mevleviler yok. Bun lann ierisinde Kadiriler, Rifaler yok, ki bunlar Seluklu dne minden beri Anadolu'da mevcut, baya da nfuz sahibi sfi evrelerdir. Ama bunlann hibirisi Osmanl topraklarnda bu lunmuyor. Bakyorsunuz Aydnoullarnda var. Biliyorsunuz, Mevlna'nm torunu Ulu Arif elebi Menteoullar, Aydnoullar, Germiyanoullar gibi batdaki Osmanl beyliinden daha nce yerlemi, kklemi beyliklerin Bizans'tan ele geirdikleri topraklarda gidip faaliyet gsteriyor. Beylerle beraber oturuyor, iki meclisleri dzenliyor Ulu Arif elebi. Onlarla beraber arap iiyor, raks ediyor, sonra da orada bir Mevlevi Zaviyesi ayor; i Mevlevilii onlara anlatyor. Daha sonra halifelerini gnderi* ' yor. Bu btn Bat'daki beyliklerde byle; ama bakyoruz dne me ait hibir kaynakta Osmanl arazisinde tek bir Kadiri, Kif veya Mevlevf derviinden bahsedilmiyor. En azndan benim rebildiim kadaryla bu byle. Kdir dervileri de yok, Kifafl^ de yok, hele daha sonraki Halveti ve Nak dervilerini hi sn}
Osmanl Devleti nin Kuruluunda Dervilerin Retti
73
myorum. Onlar zaten 15. yzyldan itibaren sz konusu edile ceklerdir. Bunlar neden yok? Bunun zerinde eitli fikirler ileri s rlebilir, hipotezler ortaya atlabilir, ama bana bunlar ierisinde biraz doru gibi grneni udur: Bu insanlar yerleik hayata alm olan kiiler. Yani eski dnemlerden beri zellikle ehir lerde byk hankhlarda, tekkelerde yerlemi olan, belirli l de vakflarn gelirini yemek suretiyle nispeten rahat bir haya ta intibak etmi olan zmreler. Oysa Rum Abdallan vle deil. Nerede akam, orada sabah ve stelik bunlar bekr insanlar. Srtlarnda postlar var, bellerinde Ebu Mslim nacak denilen bir baltalan var, bununla gittikleri yerde konaklayacaklar vakit odun kesiyorlar, ate yakyorlar, icabnda kendilerine saldran vahi hayvanlan ldryorlar. Boyunlarndaki keklle de git tikleri ky ve kasabalarda para ve yiyecek dileniyorlar. Nerede akam, orada sabah. Mevleviler ve teki tarikatlarn dervileri byle bir hayat istemiyorlar. zellikle Bizans ularnda bvle konforlu bir hayat olmad iin muhtemelen onlar Osmanl beyliine gitmeyi hi. dnmediler. Ama Rum Abdallar gitti ler. Hele bir de bunun yanma Kemal Paazadenin dedii gibi, Osmanl padiahlarnn by le bol nimetlerini, ekleyecek olursa nz Osmanl topraklar cazip oluyor ve Rm Abdallar oraya gidiyorlar.
Bunlar bu ekilde O sm anl topraklarna yerleiyor ve fetih lere katlyorlar. Peki bunlar, Rum Abdallan dediimi/, bu in sanlar, belirli bir tarikatn adam mdrlar? Prof. nalck bunlar bir tarikat olarak dnyor ve adna da AbdtUizm veya Abd.i lizm tarikat diyor. Ben byle bir tbirin gereksiz ve tarih d ol duun dnyorum . nk bunlar zaten tarihsel bir ad olan byk bir suf akm n mensuplar: kafodt'riyc. ok eskiler den beri ran'dan balayp bir taraftan Orta Asya, bir taraftan A nadolu'ya gelen bir kalenderiye akm var. Bir byk ve g Ki Sfilik akm bu. Btn Ortadou sfilini, u /un \ ti/vllar boyu etkilem i hatta 16. ve 17. vi/vla katlar etkilemi olan ok lnivk bir sfi akm bu. kanaatim ce bt insanlar, bu akma
74
mensup. Ama bu akmn ierisinde de tek bir tarikat yok. Yine tarih kaynaklarndan bildiimiz kadaryla bunlarn ierisinde Yesevler var, Haydarler var ve bir de bu byk sfi akmla ay n ad tayan Kalenderiye tarikat var. Bunlar Anadoluda mev cut. Rum Abdallarnn ierisinde bunlar bulunuyor. te Baba lyas'm giritii o byk toplumsal kyamn ierisine katlanlar ve onlan organize edenler de bunlar, bilindii gibi. Fakat asl nemlisi, bunlarn ierisinde -ben bu konudaki ilk almalarm yaparken o kadar da fazla dikkatimi ekmeyen- bir Vefler tari kat var. Bu konuda daha sonra elime baka malzem e geti. Mteakip almalarmda ok mhim roller oynadm tespit et tiim bu Vefaiyye tarikatna ve Anadolu'daki nemine dikkat ekmeye altm. nalck da daha sonra "Akpaazade tarihini nasl okumaldr" isimli makalesinde bu Veflik zerine eildi ve "Osmanl Devletinin kuruluunda bu evrenin, yani Veflik evresinin hakim bir konumda olduunu vurgulad." te Ge yikli Baba, Edebali, ite Abdal Musa, ite Kumral Abdal. Akln za ne kadar abdal geliyorsa bunlarn ou, nemli lde bu Vefyye evresine mensup. Nedir bu tarikat? 1107'de lm olan, Badat'ta yaam, Tc'l-rifn Seyyid Ebu'l-Vef adnda bir sfi (Krt asll olduu da syleniyor). Fakat bakyoruz ev resindeki nemli ahsiyetler hep Trk. Ama bu nokta bence o kadar nemli deil. Bence Krt de olabilir, Trk de olabilir. Beni o kadar ilgilendirmiyor. Zaten benim bu meseleyle ilgili kiisel bir saplantm yok. Ama bu tarikatn zellikle Kuzey Irak, Suriye ve Gneydou Anadolu'da ve Dou Anadolu'da ok byk bir nfuz sahasna sahip olduu bugn elimize geen Vef silsile lerinden anlalyor. Bu sahalarda zellikle Trkiye'de, Dou Anadolu ve Gneydou Anadolu'da bugn mebzul miktarda, benim ahsen 8-10 tanesini grebildiim ama maalesef birtakm sebeplerle fotokopisini dahi alamadm, Vef silsileleri mev cut. Bu da gsteriyor ki bu tarikat, hakikaten Anadolu'da ilk kroniklere aksetmemi olmasna ramen ok yaygn bir hakim1 ' yet alanna sahip. Bunun izah nasl yaplr? O da ayr bir tarti' ma konusu. Neden bu kadar geni bir alana gl bir ekilde
Osmanl Devleti'nin Kuruluunda Dervilerin Rol
75
yaylan bu tarikat, kroniklere yansmam? Bu bir sorudur. Bu nun cevaplandrlmas da gerekir. Ama bu balanty salayan, elimizde, daha nce bilinen ama pek iyi kullanlmayan bir kay nak var. te, Elvan elebinin Menktb-ul- Kudsiyyesi. Bu kay nak, Baba lyas- Horasan'nin bir Vefye eyhi olduunu gs termek suretiyle bu balanty salyor. kincisi, 16. yzyln balarnda Akpaazade, tarihinin bana kendi silsilesini koy mak suretiyle bu balanty ikinci kez teyit ediyor. Bu suretle biz, bu Rum Abdallar zmresindeki hakim sfi evrenin Vefye evresi olduunu ok iyi tahmin edebiliyoruz. Ama bu konuda daha kesin eyler syleyebilmek iin zannediyorum bu silsileler zerinde ahma yapmak ve belki de saha aratrmas na kmak lazm. Bu silsilelerin bulunduu alanlarda acaba eski dnemden kalma bu gelenee dair neler var, onlar tespit et mek lazm geliyor. Osmanl Devleti kurulurken hkim suf evre demek ki bunlar. Bu insanlarn snni olmad kesin. Bunu nereden anla yabiliyoruz? Bu gelenein ierisinde teekkl etmi bugn eli mizde olduka fazla nshas bulunan menkbnmeler var. Bu menkbnmeler bugn Bekti menkbnmeleri diye bilini yor. Vaktiyle ben de bu tabiri kullandm ama sonraki almala rm bana bunun doru olmadn gsterdi. nk bu menkbnmelerin hibirisinde Hac Bekta'mki de dahil olmak ze re, Bekti terimine rastlayamazsnz. Bunlar zaten aa yukar 15. yzyln ortalarna, yahut ikinci yarsnn sonlanna doru yazya geirilmi olan metinlerdir. Bunlar Rum Abdallar gele nei ierisinden geliyor. Hac Bekta da bu Rum Abdallarndan bir tanesi... Hac Bekta'n zaten Bektailik diye bir tarikat kur madn bugn herkes biliyor. Ama Bektaler Rum Abdallar nn btn geleneklerine vris olduklar ve bu menkbnmeleri kullandklar iin bunlara Bekta menkbnmeleri deniyor yanl olarak. O gelenein ierisinden gelen bu menkbnmeler bize bunlarn ne tr bir slm yorumunu benimsediini ga yet ak ortaya koyuyor. Bunlar bir defa Tanr'nn insan bedeni ne getiine inanyorlar. Bu bir. kincisi bunlar ruhun bedenden
/p a teler ve Gerekler
bedene getiine inanyorlar. Bu iki inan her eyden nce Snnlikte olmayan iki temel inantr. O halde bunlarn snn olduunu, en azndan Veflerin de snn olduunu iddia et mek bence ok zor. Zaten bu tarikatn kurucusu olan Seyid Eb'l-Vefa'nn menkb da 16. yzyln balarnda Akpaazade'nin damad Seyid Velyet'in araclyla Trkeye evrilmitir. Bu menkbnmede de aka grlyor ki Tc'l Arifn Seyid Ebl Vefa Ahmed Yesev gibi kadn ve erkek bir arada, tpk bugnk Alevi semahlar gibi semah yapmaktadr. Zamann halifesi ElKaim bi-Emrillah ona ihtarlarda bulunur. Menkbeye gre bir kse arap gnderir, der ki, "kadnl erkekli yaptn meclisler de bunu iersin sana da bu layktr." Sonuta bu menkbnmeye gre bu tarikat evresinin snni olduunu iddia etmek zor. imdi yeni bir tez var. Rum Abdallar ne yle idi ne byle, peki nedir bunlar? imdi gnmz popler Alevi historiyografisi, bunlarn Alevi olduunu iddia ediyor. Popler Alevi tarih ileri, Alevi yazarlar bunlarn Alevi olduunu iddia ediyorlar. Bunu kabul edebilmek iin, Rum Abdallarnn Hz. Ali kltn tanm olmalar lazm. Fakat bunu tespit edemiyoruz. Bu menkbnmelerdeki Rum Abdallarn biyografileri incelendi inde, bunlarda, az nce sylediim iki inanca rastlamakla be raber Hz. Ali kltne rastlamyoruz. Hatta hatta u sylenebilir: Hac Bektam Velyetnmesinde dahi Alevi vurgusu hemen hemen hi yoktur. 12 imam soyuna atf vardr ama Alevi vurgu su yoktur. stelik bu atf XVI. yzyldan sonra girmi olabilir. Bu ihtimal yksektir. Dolaysyla bunlar 12 imam kltn tan mamlardr, zellikle Hz. Ali kltn tanmamlardr. Dolay syla, bunlar Alevi olarak vasflandrmak kanaatimce mmkn deildir. Bu Seyid Ebl-Vefa balants nasl ortaya kyor kaynak larda? Geyikli Baba dolaysyla, Akpaazade tarihinde, ano nim Tevarih-i Ali Osman'da, Oru Beyde ve Neride yle bir ifade var: Geyikli Baba'y tanmak istedii zaman Orhan Gazi ona soruyor, diyor ki, "Size kim derler?" O da "Ben Baba tlyas
Osmanl Devleti'nin Kuruluumla Dervilerin Hol
77
mridiyim, Seyid Eb'l-Vef tarikatndanm." cevabn veriyor. fade ok ak. 13u btn ilk donem kroniklerinde var. Bununla unu kastediyorum. Bir Baba tarikat olduu syleniyor son za manlarda. Byle bir tarikat yok. Bunu ispat edebilecek hibir veriye rastlamyoruz. Bir Baba evresi var. Yani Baba llyas'n li derliinde 1239'daki isyana katlan bir taraftarlar zmresi var. Baba llyas'tan dolay onlara Baba deniyor. Fakat bu bir tarikat deil. nk o evreden gelen bu insanlar kendilerine hangi tarikatten olduklar sorulduu vakit "Seyit-Ebu 1- Vefa tarikatindenim" diyorlar. "Baba tarikatindenim" demiyorlar. Ama Baba llyas mridi olduklarn sylyorlar. nk Baba llyas hakika ten Tac'l A rif in'in Anadolu'daki en nde gelen halifelerindendi. Onun iin, bu byle syleniyor. Edebali meselesine gemek istiyorum. Bence Osmanl bey liindeki bu derviler konusunda en ok sorgulanmaya deer konu son zamanlarda Edebali meselesidir. Edebali ve Osman Gazi meselesi. Edebali'nin Osman Gazi ile balants bir, Edebali'nin kimlii, ahsiyeti iki. Bu konuyla ilgili problemleri u drt noktada toplayabiliriz. 1. Edebali gerekten Osman Gazi'nin kaynpederi midir? 2. Edebali, bugne kadar hep ileri srld gibi, bir Ahi eyhi midir? 3. Edebali bir fkh alimi ve hakikaten Osman Gazi'nin da nman mdr? Hukuk danman mdr? 4. eyh Edebali, Alevi yazarlarnn iddia ettii gibi bir Ale vi dedesi midir? Osman Gazi'nin kaynpederi olduu meselesini Prof. nal ck "Ak Paazade'yi nasl okumaldr" makalesinde belli l de dile getirmitir ve orada kendi phelerini izhar ediyor. Ben ce bu phelerinde de hakl. nk byle bir balanty salayacak elimizde erken dneme ait herhangi bir veri yok. Bu, daha ziyade, Akpaazade'nin tariki ile gelen bir rivayette ortaya kyor. Akpaazade eyh Edebali'nin torunu Mehmet Paa'y ta nm. (Paa terimi burada Osmanl vezirlerinin nvan olan Pa
78
a deil, 13. yzyl ve 14. yzylda dervilere verilen bir nvan olarak kullanlan Paadr. kisini birbirine kartrmamak la zm.) Edebali'yi ondan dinlemi olduunu ve tarihine koyduu bu konudaki bilgilerin de bu kanalla kendisine intikal ettiini sylyor. Burada Edebali'nin yallnda 2 defa evlendiini, kimlerin kzlarn aldn da sylyor, bunlardan son hanmn dan olan kz Mal Hatunu da Osman Gazi'ye verdiini belirti yor. Bu balanty yalnzca Akpaazade kullamyor. Dier Osmanl kronikleri bu konuda Akpaazade'yi naklediyorlar. O zaman bu, nereden kyor? Kanaatimce burada yine bu iin mesul olarak Akpaazadeyi grmek lazm. Bence kpaazade, dedesinin isyam ile ilgili psikoloji ierisinde kendi slale sinin isyanla balantsna dair eskiden kalma rivayetleri hafza lardan silebilmek ve Osmanl Devleti'nin balangcn da olabil diince kendi soyuna, slalesine, en azndan kendi tarikana balayabilmek iin byle bir senaryoyu ortaya atm olmaldr. Benim kanaatimce byle bir ihtimal ok kuvvetli. Bu suretle, Osman Gazi ve ondan treyecek olan Osmanl hkmdarlar nn soyu neye balanm oluyor? Vefiye tarikatna balanm oluyor. nk Edebali, Baba lyas'm ok nemli bir halifesidir. Bir Rum Abdaldr. Mademki onun kz ile evleniyor Osman Gazi, o zaman mesele tamamdr. Osmanllann soyu byle bir tarikate balanyor. kincisi Ahi eyhi midir Edebali? Bu konuda elimizde bir tek rivayet var, baka hibir veri yok. Hibir kaynakta, hibir Osmanl kroniinde Edebali, Ahi lakabyla zikredilmemitir. Yalnz Nefde bir ifade vardr. Ner'deki ifade unu sylyor: "Edebali dedikleri azizin bir karnda vard. Adna Ahi emset tin derlerdi. Ann dahi olu Ahi Hseyin." Hepsi bu kadar. Bu radan hareketle gnmz tarihileri Edebali'nin bir Ahi eyhi olduunu yazmlardr. Yalnz Fuat Kprl bunu kuvvetli bir ihtimal deil zayf bir ihtimal olarak zikrediyor. Anadolu'da sUmiyet makalesinde. Fakat Menktb-iil Kdsiyye'ye ve dier kay naklara baktmz vakit Edebali'nin byle bir balant ierisin' de olmadn rahatlkla gryoruz. nk ne Akpaazade
Osmanlt D evletinin Kuruluunda Dervilerin Rol
79
nin ortaya koyduu bu balant ne de dier taraftan Elvan elebi'nin salad bu ikinci balant Edebal'yi kesinlikle Ahi ev relerine mal etmiyor. O zaman Neri'nin bu ifadesi nereden kyor? Demek ki Edebalinin bir kardei Ahilie gemi, ite bu sebeple. Bu yzden daha sonraki dnemlerde Edebali'nin ken disi de bir Ahi reisi olarak alglanm ve klasik Osmanl tarihi lii de 16. -17. yzyllarda bunu byle takdim etmi olabilir di ye dnyorum. Ama benim kanaatimce, bir taraftan Elvan elebi, dier taraftan Akpaazadenin salad balant, Edebaliyi Ahi yapmann doru olmayacam gsteriyor. stelik Edebali'nin mritlerinden hibiri, Kumral Abdal bata olmak zere, Ahi lakabyla anlmyor, abdal diye anlyor. Bu konuda vaktiyle Sayn Ir&ne Beldiceanu'nun bana yaz d bir mektuptan bahsetmek istiyorum. Diyor ki, "Bana gre Edebali Ahi olamaz Bence onun Ahi olarak alglanmasnda 'ede' kelimesinin rol olabilir. nk 'ede' bugn Anadoluda da kullanld gibi "Byk karde" demektir. Belki Osmanl ktipleri baka kelimelerde olduu gibi bu Trke kelimeyi arapalatrdlar." I. Beldiceanu'nun mtlas bence ok da uzak bir ihtimali yanstmyor. Bunun baka rnekleri var. Mese la, Yukar Elmahacl Kyn alyorlar, Elmahac-i Bl Ky di ye kaydediyorlar. Ama o halk arasnda Yukar Elmahacl diye anlyor. Bunun gibi bu "ede" kelimesi de belki Ahi kelimesi ile yer deitirmi olabilir. Bunu kesin olarak bilemiyorum. Yalnz bir gr olarak sylyorum. Edebali bir fkh alimi midir? Bana gre byk bir ihtimalle deildir. nk akayk- Numaniye'dek Takprlzade'nin ifadesi hari, hibir kaynak Edebali'den hukuk tahsil etmi, Os man Gazi'nin danman olan bir kii olarak bahsetmiyor. Yal nz "ilm-i rya-y hb bilirdi" diye Akpaazade'de, Neri'de ve Oru Bey'in tarihinde geer. Yalnz ve yalnz 16. yzylda Takprlzade ona Halepte hukuk tahsil ettiriyor. am'da bu lunduruyor. Sonra Karaman'a getiriyor, Konya'ya getiriyor. Orada medresede mderris yapyor. Sonra Osman Gazi ile te masa geiriyor mehur rya hadisesi dolaysyla ve onu hukuk
80
danman yapyor. Konar ger Trkmen evrelerine mensup olan Edebali gibi birinin, aklamaya altm balant iinde byle gl bir hukuk alimi nitelii ile ortaya kmas bence ok pheli bir durum. Kesinlikle reddetmiyorum ama, ok phey le karlamak lazm. Hele hele Osman Gazi'nin hukuk dan manl meselesi ok daha pheli. Zannediyorum, akayk m ellifi Osmanl Devleti'nin ilk dneminde yaam bu kiilerin biyografisini yazarken biraz, hayalini kullanm ve 16. yzyl daki bu muhteem devletin kkenine yarar bir "muhteem" imaj izebilmek iin de o dnem insanlarm byle biraz deiik bir imajla sunmu olabilir diyorum. Dolaysyla, daha eski kay naklarda Edebali'nin bir fakih ve Osman Gazi'nin hukuk dan man olduuna dair hibir kayt yokken, daha ge dneme ait bir kaynan tek ifadesine dayanarak Edebali'yi bir hukuk limi ve stelik Osman Gazi'nin hem kaynpederi, hem de hukuk da nmam olarak kabul etmenin, bugnk modern tarihilik me toduyla badaabileceini pek sanmyorum. En azndan byle bir sonuca biraz pheyle ve ihtiyatla yaklamak gerektiini d nyorum.
Deimler ve neriler
Suraiya Faroqhi
Bu olaylara baktm zaman 17. veya 18. yzyllara yerlemi bir kii olarak bakmaktaym. Syleyeceklerim sonu deil, soru tabilecek birtakm sorular, belki alma alan olarak nerebile ceim konulardr. M. Ali Khbay stanbul ideolojisinden sz etti. Osmanl balamnda stanbulun ok zel bir yere sahip ol duunu syledi. Fakat bu tartmasz olmamtr. Ve Stefanos Yerasimos'un ok ilgin bir kitab var. 15. yzyl sonlarnda ve belki 16. yzyln ilk yllarnda, yani II. Beyazt dneminde ka leme alnm baz anonim Tevarih-i Osmanlar var ve orada tam tersine bir ey neriliyor. stanbul'a yerlemek byk bir hata. nk Kayser-i Rum'larn yerine gemek istemek bile byk bir hata. nk stanbul uursuz yerdir. Neden uursuz? Hz. Sleyman dahi, elerinin birine kanm ve stanbul'da iken put perest olmutur. Bu uursuz balangtan sonra bir dizi felaket ler olmu, bunlarn iinde felaket olmayan, iyiye yorumlanabi len bir tek olay var. O da Ayasofya'nm yapm. Fakat bu yetmez ve stanbul uursuz bir yer ve bu harabe olarak kalmaldr de
82
niliyor ve ayrca Osmanl padiah, Kayser i Rum ve Mslman olmayan baka hkmdarlarn izinden gitmeye hazrlanmtr, O da iyi bir ey deildir ve tam tersine ideal olarak nerilen iki deiik ey var. Biri Hz. Muhammed ve sahabesi. Yani ok dei, ik bir devlet modeli, bir de ilk sultanlarn safl ve basitlii ve bunlar ok mtevaz bir devlet yaps kurmular ve "biz byle devam etmeliyiz" diyor bu anonim yazarlar. Anonim kalmalar belki tesadfi deil. nk en nihayet yeni lm olan Mehmet Fatih'e ynelen ok ar bir eletiri. Bu eletiri herhalde Fatih'in salnda yazlamazd veya hi deilse elden ele dolatrla mazd. Ama II. Beyaztm babasyla ok gergin bir iliki iinde bulunduu bilinmektedir. Fatih'in zamannda sylenemeyen baz eyler o dnemde sylenebildi. Yani bir yerde, bakmamz gereken bir ey var. Bir yandan bir emperyal ideoloji ortaya kabiliyor. Ama bir de eitli evrelerden gelen bir eletiri de var dr. Yani bu sadece anonim yazarlarda kalmamaktadr. Ahmet Yaar Ocak'n almalarndan biliyorsunuz; 16. yzylda heteredoks zmreler ok faal oluyorlar ve tabii bunlar Safevilerin tarafn tutuyorlar. stelik, Bat Anadolu'dan Teke'den olduka ran snrlarndan uzak olan yerlerden birtakm konar gerler kalkarlar, ran'a g ederler. nk Osmanl Devleti stanbul'da kurulmu byk gelikin ve giderek daha gelien bir brokrasiye sahiptir ve kkeni olan gebelikten ta mamen kopmu olan bir devlettir. Oysa Anadoluda oturan in sanlarn belirli bir yzdesi konar-gerdir ve bunlar bu ekilde siyasi iktidardan dlanmaktan ok holanmyorlar ve anlalan Feke'deki isyan, II. Beya/t zamannda patlak veren isyan, bun dan kaynaklanyor. ran'a olan gler, Ahmet Refik zamannda, bu belgeleri yaymlamtr. Safevi hkmdarm dervi ey*1 * olarak kabul eden Anadolu dervileri var ve bunlar Safevilerin gnderdii tac kabul ederler. I lalbuki tac kabul etmek ldrl' me rizikosunu kabullenmek demektir. I'er insanlar bunu y^P1 yurlarsa o /aman demek ki sadece devlet yapsna kar de#* emperyal ideolojiye kar da duyduklar derin bir honut*1 1 * lklar varm. Yani yoksa kimse hayatn bu ekilde tchlikyc
Dein iler ve n eriler
83
atmaz bence. Fleischer'in Mustafa li almas var. Knh'l-Ahbar'da n ve baka yerlerden gayet ilgin alntlar bulmutur ve Mustafa Ali bu hakim kltrn Anadolu'ya ok yerlemediine kanaat getirmitir. Padiahn grevi srekli olarak ilmin ve slam kl trnn Anadolu'da yaygnlamasna dikkat etmektir diyor. nk dikkat etmedii takdirde bu hemencecik ker. Bu ok nazik bir bitki. ran'dan ve Arap lkelerinden ulema gelmeden nce Anadolu insan ister mslman olsun ister gayri mslim olsun yemekle imekle uyumakla meguld. ran'dan ve Arap lkelerinden slam kltr gelmi padiahlarn himmetiyle; ama bu yle yerleik bir ey deildir. Onun iin srekli olarak zellikle 111. Murat' suluyor. Byle birtakm yalan ilere inan yor ve esas olarak bakmas ilgilenmesi gereken hususlara yeteri kadar ilgilenmiyor, bakmyor. Malum Mustafa li ok idiyosinkratik bir insandr, yani 16. yzyl llber Ortayl'sdr. Srekli olarak insanlar fikirleri ile kzdrmtr ve eminim kzdrmak iin gayret de sarfetmitir zaman zaman. Ama bence Mustafa li mtlvi zeki ve kltr ok olan bir insandr ve eer bu da bu hakim ideolojinin yeri ok salam deildir derse bunu hi deilse hesaba katmamz lazm. Yani aslnda benim bir aratr ma alan olarak nereceim ey, ideolojinin olumas nemli; ama, bu ideolije ynelen kritik de nemli. le, diyelim, ran geleneinden gelen ve Kutu1$u-Hili$ va stasyla da Trk dillerine de geen bir gelenek var: I lkiimda ra tler. Osrnanllar, hkmdara ok sayda t yazmlar dr, 16. yzyldan 19. yzyla kadar. Bunlar da bazen ok standart tlerde bulunur, bazen de hi yle standart tler deildir verilen eyler. Bence, bu yazlar biz inceliyoruz ama sanki realiteyi birebir yanstyoru gibi yapyoruz, liirkesi yeni km olan Virginia Aksan'n Ahmet kesini iizeinde bir gzel kitab var. Ahmet Resmi de devlet ideolojisini iddetli bir ekilde sorguluyor. nk, birtakm politik kallar va diyor. Bunlar lu r devlet iin geerli. ^ ur mslman olsun ister gayri mslim olsun hi fark etmez ve en nemlisi var olan kuvvet ve
I fsacUr w Gert'kltr
imkn ile amalar arasnda denge salanmaldr. Oysa, Ahmet Resmi bir felaket olan Osmanl Rus Sava'n yaamtr yahl,, nda; biraz bundan tr sylyor. Ama verdii rnekler ok daha eskiye dayanyor. nk, diyor ki, Kanuni'nin Hint Okya nusumdaki macerelarna baknz, orada ok fazla para harcand, birok insann da can gitti, gemiler batt, insanlar zor kurtuldu lar. Biliyorsunuz, eydi Ali Reis'in Macerasn. ok para harcan d halde eninde sonunda elde kalan sonu bir koca hi. Yani demek ki bir hkmdar nceden hesaplamaldr, elindeki im knlar nedir ve bu imknlar benim hedeflerime uygun mudur? Yani demek ki ok deiik ynlerden gelen, srekli var olan bir kritik ortam da mevcuttur. Biz bence bunu alma yaparken gzden karmamalyz. Aslnda iki alma stili sz konusudur. Bir tanesi diyelim, siyaset bilimi veya sosyal bilimlerden gelen ve bir eit teoriler iinde Osmanllar yerletirme gayreti de diyebiliriz, te yan dan bizim zavall tarihilerin yapt, basit ampirik aratrma var. Bu ampirik aratrma bazen yeteri kadar vurgulanmamaktadr. Oysa burada da belirtildii gibi alan almalar, onomastik almalarnn, yani Osmanl arkeolojisinin bu kadar az ge limi bir alan olmas ve gelimeye baladktan sonra Tunus gibi eksantrik bir yerde yrt edinmesi bence yeteri kadar ilgin tir. stelik, baktmz zaman, stanbul'da Orman Fakltesi'nde iklim tarihi zerinde alan insanlar var. Bu bizim iin de ok nemlidir. Erken Osmanl tarihi iin nemlidir ama genellikle biz Osmanl tarihisi olarak bu tr eyleri katmyoruz. Halbuki, en nihayet Akpaazadeler, Nerler filan kullanld ve bir yer de bunun suyu karld. ok deerli aratrmaclarmz var. Bir takm yeni ynler olabilir ama eninde sonunda orada kullanlan bir eorpus var. I lalbuki biz bu corpus'un snrlarn bir ekilde amaly/, ve bu ancak baka bilimlerden bir eyler dn al' makla olabilir. Benim dndm evre bilgisi ister dendrokrooloji olsun ister nk evet biz Emin Oktay'a gleriz, her /aman bir ey aklamak istedii zaman, "kuraklk" der, deil mi? 1lepimiz gldk buna. Ama, buna ramen, kuraklklar ol
D eim ler ve n eriler
85
mutur, zellikle tarma vc hayvancla dayanan bir toplum iin kuraklklarn ne zaman ve nerede ar olduu, nemli bir olgudur ve biz bunu renebiliriz, dendrokronoloji almalar buna msaade ediyor. Oysa biz merak etmeyiz. Arkeologlar ok enterasan teknikler gelitirmiler. Yery znn diyelim 20 metre veya 50 metre stnde uuan bir ufak uak veya balondan resim ekilebilir. Bunu mesela Roma arkeo loji iin ister ngilterede olsun, ister Fransa'da, ister Alman ya'da olsun baaryla kullandlar. Burada da kullanld, Kenan Bey Afrodisias'ta ODT'l arkadalann da yardmyla baan ile kulland. Buras antik bir alan. Biz bundan erken Osmanl ta rihi iin yararlanamaz myz? Oktay zel Beyin doktora tezi Amasya zerinde, biraz bu ynde gitmektedir. Benim kanmca 16., 17., 18. yzyllar ilgilendirir ama Amasya ve Bursa gibi es kiden beri meskn olan ve Osmanlnn nemli merkezini olu turan yerler zerine byle almalar yaplrsa o zaman ampirik bazmz daha salam olur. Akas biz ampirik temelimizi salamlatrmalyz. nk bunu yapmadmz tardirde bir yerde ksrdng olarak dnmeye devam edeceiz. Halbuki bundan sanrm kmak istiyoruz.
Sorular, Katklar, Yorumlar
Suraiya Faroqhi: Osmanl arkeolojisi gerekten ok az gelimi olan bir bilim dal. Ama son zamanlarda birtakm filizler ver meye balamtr. Tunusta iki Osmanl Arkeolojisi Kongresi ya plmtr; ikisi de baslmtr ve bunun erevesinde ok ilgin bir ey ortaya kt. Yani evet, Anadolu'da bu bildiimiz saha aratrmalar falan yaplmamtr. Fakat, Msr'n gneyinde, ya ni Msr-Sudan snrnda, kurtarma kazlar erevesinde bu tr aratrmalar yaplmtr. nk bunlar eninde sonunda Nilin sular altnda kalacaktr, onun iin acil olarak bu almalar ya plmtr. Malum oras l; onun iin ktlar kalabiliyor. a naklarda, mleklerde 16. ve 17. yzyldan kalma Osmanl bel geleri dahi bulunmu ve bunlar yaynlanm. Akas bu kongre yazlarn okuyuncaya kadar benim de haberim olmad. Ama byle almalar var. Demek ki, esas olarak yapmam olanlar biziz. Yoksa Msrllar bu ie oktandr girimiler. zer Ergen (Ankara niversitesi, DTCF): Byle bir toplantda bulunmaktan byk zevk aldm ve konumalardan yararlan dm syleyerek Ahmet Yaar Ocak'a kk bir soru ynelt mek istiyorum. Osmanl tarihilii Trkiye'de ilk dnemde bir-
88
Efsaneler ite G erekler
takm nazariyelere ve birtakm sorulara cevap bulmak iin ba ladnda, konumaclarn da belirttii gibi, Osmanl Devletinin kuruluuna ve ilk yllarna dair haberler ihtiva eden ama o d nemde yazlmayp, yaklak yz yl sonra yazlm birtakm kroniklere bakt. O zamanki tarihilerin temel endiesi bu eser leri anlamak ve deerlendirmekti. Bunlar, bir yzyl sonra nasl yazldlar? Kaynaklan nelerdir? Birbirleriyle ilikileri nedir? Bir de kendilerinden sonraki birtakm melliflere hangi amalarla ve hangi boyutlarda kaynaklk yaplar? Bu sorulara cevap anyorlard ve bu sorulara cevap v e re b ilm e i in de ok salam fi lolojik, kaligrafik bilgilerle donatlm uzmanlarla alyorlard. Bunun sonucunda da birtakm bilgiler elde edildi; ama bu bilgi ler acaba tam myd? Ahmete yneltmek istediim soru kendisi ok deerli bir tarihi olduu iin o byk bilgisinin ar dndan baz sorulan sralad ve bunlara hl cevap aradm syledi- imdi bu cevap aray, bu mevcut kronikler zerindeki almalarn deerlendirilmesinin bittii bir noktada m devam ediyor, yoksa bu kronikler zerindeki almalar daha srmeli mi? Sorum bu. Teekkr ederim. Ahmet Yaar Ocak: Ben de teekkr ediyorum. Kanaatinize ka tlyorum. Aslnda sorduunuz sorunun ierisinde cevap da vard. Benim kanaatime gre, bu kroniklere dayal analitik al malar devam etmelidir; bu bir. kincisi, yeni birtakm eyler kyor dediim gibi, mesela Anadolu'daki baz blgelerde ite bu Vefaiye ile ilgili birtakm eyler kyor veya hi beklemedii niz, mesela bir Menakb-l Kudsiyye gibi veya daha baka birta km eyler gibi yeni kaynaklar kyor. Onlar Osmanl klasik kronikleriyle karlatrdnz zaman, aslnda orada da satr aralarnda mevcut ama o anda okurken aklnza gelmeyen birta km sorular cevaplandrma imkanm bulabiliyorsunuz. Dolay syla, benim kanaatime gre, hem bu mevcut kaynaklar zerin deki almalar devam ettirilmeli, hem de dier istikametteki almalar devam ettirilmeli diye dnyorum. Bunlar birbiri ni tamamlayacaktr.
89
zer Ergen: Sabahn erken saatlerinden bu ana kadar bu zevk li toplanty izledim. Yararlandm belirteyim. Fakat en fazla yararlandm nokta Sayn Mehmet Ali Klbay'm tarihileri tasnif etmesidir. Konumas arasnda geleneksel tarihi, klasik tarihi tanmlar yapt. Sayn Suraiya Faroqhi de zarif bir ekle meyle biz zavall tarihiler tanmn getirdi. imdi ben bu mese leyi ok nemsiyorum. nce Sayn Klbay'a soruyorum: Bu iki tasnifin dnda bir baka tarihi tr hangisi? Bu sorunun arka sndan da Osmanl tarihilii konusunda ksa bir dncemi aklamak istiyorum. Aslnda syleyeceklerime balang ola rak Sayn Suraiya Faroqhi'nin son cmlesini almak istiyorum. Bizde genellikle nemsenmeyen ve zaman zaman da kmse nen bu ampirik alma meselesi. imdi bu ampirik alma me selesini biz mutlaka zmlemek zorundayz. Bu toplanty iz leyenler greceklerdir ki burada sylenenleri eer iyice deer lendirirsek, mevcut bilgilerimize katk nitelii tayabilecek ye ni bir bilgi yoktur. Bu son zamanlarda bu tr toplantlarn ortak zelliidir. Eer biz ampirik bilgi edinimimizi test edecek olur sak, grrz ki ciddi olarak ampirik bilgilerimiz, Cumhuriyetin ilk kua aratrclarnn bize armaandr. 60'h yllar burada oturan rencilerimizin byk bir ksm bilmez. 60'l yllarda da biz byk teori tartmalar yaptk. Ama o teori tartmalar n yapanlarn byk bir blm bugn, o gn sylediklerini duymak istemiyorlar ve o sylediklerine bugn sahip kmyor lar. Ama o ampirik alma yapanlar, birtakm eserlerini ilk yaptklar andan itibaren sralyorlar. imdi bizim bu kadar b yk ilgili bir topluluun huzurunda yapmamz gereken bir ey var. Biz bu genlere tarihin ne olduunu tam anlatmak zorun dayz. Bu Cumhuriyetin ilk kuann bilgi birikimini edinenle rin karsnda bu kadar merakl bir kitle yoktu. Ama bu kadar merakl kitleye ramen, daha sonraki aamalarda biz -Sayn Su raiya Faroqhi'ye candan katlyorum- byk bir ksrln iine girdik. Bu konuda ben dncelerimi vurgulayarak belirtmek istedim. Teekkr ederim.
Mehmet Ali Klbay: Savn zer Ergen'le biz bu tartmay ilk defa yapmyoruz ama demek kamuoyu nne tam ak istedi tartmay. Pekala, kamunun nnde tartalm. Zaten birka defa kamunun nnde tarttk. Eer Franszca konuuyor ol saydm, tvenementiel tarihiler derdim; 'olay anlatc' tarihiler derdim. Yani klasik ve geleneksel tarihiler yerine, olay anlat c... Veya yle derdim: Yegneyi aratran tarihiler; tekrarlan mayan tarih olarak kabul eden tarihiler derdim. Bunun kar snda da, tekrarlanann da, fersudenin, aaln, ufan, kn de tarih olduunu sayanlan, kabul edenleri koyardm. Mesela kimleri koyardm: Braudel'i, Bloch'u koyardm. Ama evenementiel tarihe kimleri koyardm, Foustel de Coulanges' ko yardm, Charles Seignobos'yu koyardm. Bunu yle sanyorum ki zer Ergen bir alrma vesilesi haline getiriyor, halbuki be nim kendisine takdir duygularm snrszdr. yle birey deil; yani ben zer Ergen'i vnementiel tarihi olarak grmyorum; ama Trkiye'de bir vnementiel, olay anlatc tarih geleneinin de olduunu ve bunun tarih blmlerinin ouna egemen oldu unu da kimse inkr edemez; ve bu kastediliyor. Yani, gelenek sel klasik tarihiler denildii zaman, ben bunu sylediim za man bunu kastediyorum. Yegnenin tarihini yapmaya, tekrar lanmayann tarihini yapmaya, yani savalarn tarihini, bir Srp Snd'n, bir Kosova'y yapp da, bilmem ktlklarn veya Os manlInn mutfann nasl olduunun tarihini yapmaya yana mayanlar kastediyorum. Tekrarlanan, tarihin o ulu kapsndan sokmaya raz olmayanlar kastediyorum. Anlatk herhalde. zleyici: Efendim, Osmanl tarihinin balangcnda, acaba, As ya'dan bahsederken oradaki Orhun Abideleri, Hunlar'daki ya ztlar, in Seddi'nden bahsettik; Orhun Abideleri'nin bulundu u yerin krletiinden hepimizin haberi var. Oradan Trkler in akn ettiinden haberimiz var, bu taraflara. Bu arada da, Osmanl tmparatorluu ile, Yldrm Bayezid'le Timurun Anado lu'da bulumas... bunlardan hi bahsedilmedi. Acaba bizim ta rihilerimiz Osmanllar'm aydnlatlmas bakmndan, bu impa"
91
ratorluun kuruluuna zemin olmas bakmndan Orhun Abideleri'ni bize hi anlatamazlar m? Teekkr ederim. Sencer Divitiolu: Yani yle birey anlatmamz herhalde is tiyorsunuz sanyorum -ki ben de ok da kar deilim byle bir eye-, yani bu, Gktrk Devleti, toplumu-devleti, nasl oldu da tarih boyunca tand. Buradan aa indi, Karluklar vastasyla, iiller vastasyla, Karahanllar' kurdu. Oradan kuzeye gitti, Ouzlar vastasyla, ran Seluklular'n kurdu, falan filan; buy du zannederim. Ama konumuz bu deildi, bunu da anlatalm insanlara birgn birlikte, toplant olursa, seve seve gelir, bildik lerimizi anlatrz, tabii. Ama konu bu deildi; konu hemen ard k iki toplumun, yani Seluklular'dan gelen efsanevi tarafn Osmanllar'da nasl yansdn gstermekti, benim bakmm dan. Ama dikkat etmisinizdir; orada, Gktrklere de temas et tim. Yani kaann kaldrlmas, ata bindirilmesi, boaznn skl mas, kaann kutu nasl stlendiini; yani kut dediiniz vakit yaz yirle, Kk Tengri arasnda durduunu aa yukar anlat maya altm. Bu gittike, Seluklu'ya indii vakit bu sorun or tadan kalkmyor, kutsallk ortadan kalkyor ama egemenlik ge liyor iin iine. Dumezil'e gre egemenlikle, kutsallk ayn eydir. Bu birinci fonksiyondur. Egemenlik ayn ekilde Osmanl'ya geiyor. Osman Bey'in kterilmesi, kterilmesi olayn dan dolay. Yani daha fazla ey anlatamazdk burada. Ne han mefendi [senbike ToganJ, ne ben Gktrkler'i anlatabilirdik; nk yeri yoktu; ne Bilge Kaan ne de Kltekin Abideleri'nin ne de Yenisey yaztlarnn. zleyici: ... Devlet kurma geleneini en gzel ifade eden yazt lardr. Bundan bahsedilmemesine zldm ben. Sencer Divitiolu: Devlet kurma... yap?-- Bunun ne demek ol duunu anlamadm syleyeyim efendim. zleyici: Orhun Abideleri neyi anlatyor bize; bunu ltfen anla
.-,
tn bize. Sencer Divitiolu: Yani, imdi bunlar burada anlatmaya... bil miyorum, vaktini almayalm insanlarn, ama... Yani Gktrkler'in devlet kurma kabiliyetinin, Franklarn devlet kurma kabi liyetinden ne fark var ailahn seversen? Ne fark var? Ha Gktrkler kurmu, ha Franklar kurmu devlet. Fark yok ki bunun. Devlet kurmular sadece, o kadar. zel bir ey deil ya ni bu. Mahmut Mutman (Bilkent niversitesi): Benim sorum Suraiya Faroqhi'ye ama bu soruyu sorduum iin nce lber O rtayldan zr dilemem gerekiyor gibi bir his var iimde. Siz ikiye ayrd nz Osmanl tarihiliim, bu aynma katlyorum; byle birey hakikaten Osmanl tarih yazmna ve Osmanl zerine alma lara baktmz zaman var: Bir yanda belli bir modele oturtma kaygs, br yanda daha ampirik tarihilik. En sonunda da "ampirik bazmz glendirelim" dediniz; buna da ok katl yorum. Fakat bu beni hemen konumann bana dndrd. Sencer Divitiolu konumasnn banda, Seluklulardan Osmanllar'dan sz ederken, dedi ki ite iki yz atl, sonra dokuz yz atl, drt yz adr, sava, Mehmet Ali Klbay da sava dedi, Osmanllarn ve Seluklularn arasnda hi kadm yok gibi duruyor, ampirik olarak. Suraiya Faroqhi: Bu doru deil artk. Eer ilgilenirseniz ben size bir bibliyografya fakslarm. 17. yzyldan itibaren kadnlar zerinde yaplm baya klliyatl almalar var. Size memnu niyetle bibliyografyasn yollarm. Mahmut Mutman: Hayr ben buradan sz ediyorum. Ben ok memnun olurum tabii ondan da, buradan sz ediyorum. Ayn zamanda undan da ok ikayet ediyor Osmanl tarihiliinde, ben Osmanl tarihisi deilim ama bildiim kadaryla Osman lI'nn bir sosyal tarihinin yazlamadndan ok ikayet ediliyr-
93
zellikle kyllerin yaamna ilikin olarak. Yan bu ampirik bazmz glendirme asndan kadnlar ve kylleri ampirik olarak nasl grebiliriz Osmanl tarihinde, acaba Osmanl tarihi nasl gerek bir eitlilik kazanabilir bu konuda herhangi bir tavsiyeniz ya da neriniz var m? Suraiya Faroqhi: Bence en nemli kaynaklardan biri, kad sicil leridir. nk eer ans glerse o zaman orada kadnlarn adla r ve faaliyetleri gemektedir. Bunun yaru sra 18. yzyl ortala rnda bu ahkam defterleri meydana kt biliyorsunuz; stanbul Belediyesi imdi stanbul ahkam defterlerinden olduka klli yetli semeler bastrmtr; imdiye kadar galiba dokuz cilt kt. Ben stanbul sicilleriyle az altm ve stanbul ahkam defterleri zerinde hi almadm ama bunlan Karaman yani KonyaKayseri blgesi iin taradm. Orada gerekten zellikle miras tan payn alamam olan kadnlarn ikayetleri youndur. Hat ta bazen ne gibi manipulasyonlarla mirastan mahrum brakl dklarn anlatirlar. Yani bu kadn ve miras konusu, baya ilenebilir bir konudur. 17. yzyldan itibaren mmkndr, ye teri kadar veri olabilir. 18. yzylda bu i daha da youn olur. kincisi, yine kad sicillerinde bulunur genellikle, tereke listele ri. Orada yine mal-mlk ilikisi arlkl. nk zellikle byle Bursa gibi ticaretin ve sanayinin youn olduu yerlerde adama kll zengin kadnlar nmze kmaktadr. Veya ben bir kere denedim, 15. yzyl sonlarnda serbest braklm yani azad edilmi cariyeler var. Bu cariyeler zgrlk hayatlarna nasl balarlar? Ne gibi mallarla, ne gibi mlklerle donatlrlar? Byle bir durumda ansl olmak ne demektir; byle bir durumda anssz olmak ve fakir dmek ne demektir, bunu bir kere karmaya altm. Yani, tereke listeleri kadnlar tarihi iin son derece zengin ve ilgin bir kaynaktr. Tabii bulunduu yerler de; stanbul, Edirne, Bursa gibi merkezlerde bu arlkl, Anka ra'da maalesef says ok deildir. Var, ama says ok deildir. Kyllere gelince, yine bu ahkam defterleri, aka maka, az i deildir. Yani taranmas uzun srer. nk zellikle eer o
ifra u 'ln t v ( '.creklrr
blge byk bir blgeyse, mesela bt Anadolu, Anadolu ey a leti, yani Bursa'dan Antalya'ya kadar, Ankara'y da dahil ederlor... o /aman yani kyllerle ilgili olan davalar buluncaya kadar ok ararsnz. Ama mesela Karaman gibi, nisbeten kk -ben zaten Karaman' ondan setim, kk bir eyalet ve stelik belgelerin ok byk bir ksm Kayseri civarndan gelmektedir her nedense- ve orada mesela mahalli ticaret ortaya kar. te iki ky arasnda ticaret yaparken ekya tarafndan soyulan ve ldrlen adamlar var. Ondan sonra o iten kan bir dizi da va... ve tamam ama ben o blgede mesela byle erihal olarak dolaan insanlarn varln tahmin ettim ama daha nce bilmi yordum. Nasl ticaret yaptklar da ancak bu tr belgelerden an lalr. Bu, dediim gibi, biraz sabr ister. nk bin belge oku yacaksnz; iinize yarayan belki elli belge kar; nk bir ksm ok skc. Vakflar arasnda, ya da tmarlar arasnda snr anla mazlklardr. Fakat onlar bile, belki yani insanlar grup halinde almay baarabilirlerse, ilgin olabilir. nk, ayrntl harita lara icabnda bu snrlar dkmek, hi deilse ksmen mmkn olabilir. nsanlar arazilerini nasl blmler, bu son derecede nemli bir konudur. Mesela ben, Bursa iin ilgin bir sicil bul dum. Bu sadece vakflarla ilgilidir. Yani vakf arazilerinde otu ran ve sultan vakflar arazilerinde oturan insanlarla ilgilidir ve onlarn arasnda tabii kyl ok olmaktadr. Bir kadnn diyelim rzna geilmi. Peki nerede? Belirli iki ky arasnda balar var m, oras byle sahipsiz bir arazi, anlalan orada tek bana a lmak tehlikeli olabilir. Yani bu tr ite arazi blmeleri, yollarn nitelii, bu tr konular bu malzemeye dayanarak ilenebilir. Ya ni 18. yzyl o adan ok daha zengin. nk daha nceki do nemler iin ahkam defterleri yoktur. Bir de 18. yzylda Osmanllarda bir eit brokratik patlama olur ve fazla olan kalem efendileri maliye kalemlerinde zellikle ne yapmlar, daha faz* la kat karalamlar. Bu ktlarn byk bir ksm elimizdedir. Onun iin bana kalrsa belirli blgelerin 18. yzyldaki krsal ta rihini yazmak mmkn olabilir.
S o r u la r , K a tk la r , Y o ru m la r
Oktay z e l: Mahmul Bey'in sorunu iin belki bir ekleme yap mak mmkn olabilir. I locamn syledikleri, tabii 16, yzyl ve sonras iin sz konusu. Ieki bu kurulu dneminde kadnn yerine, rolne dair Akpaazade'de ve dier kaynaklarda ge en "Bacyan Kum da vard" trnde bir iki kelimenin tesin de bir ey biliyor muyuz veya bilmemiz mmkn m? Belki bunun da cevab yine m enakbnam eler olabilir diyorum ben. Bunun gzel bir rneini zannederim Speros Vryons Osmanl Beylii adyla Trkeye de evrilen kitapta -Tarih Vakf'nca yaymlanan kitapta- yazd bir m akalede gsterdi. Mevlana Celaleddin Rumi ve evresindekilerin kadnlarla olan likisi, daha dorusu kendi kadnna yaklam tarzyla ilgili ilgin, anekdo ta! bilgiler sundu. Buradan hareketle sylyorum, belki mena kbnam cler biraz daha o gzle okunursa bir eyler verebilir. Suraiya Faroqhi: Merakb-l Arifin o konuda son derecede zen gin. Hatta ems-i Tebrizi'nin ilgin bir hikyesi anlatlyor. ems-i Tebrizi, M evlana soyundan gelen bir bayanla evlenmitir. Ondan sonra bu bayan kendisinden izinsiz Mevlana ailesin den olan baka kadnlarla birlikte baa km. ems-i Tebrizi buna ok kzm ve M enakb-l A rifin 'de deniyor, bu adam buna ok kt bakm , kadn da efendim , ite lm. Ama ailesi bu* nu kabul etm em itir. Ailesi yani bunun gazabndan ld demi yor; basbaya bunu kocas ldrm tr diye ikayette bulun mutur. M enaktb-iil A rifin 'de ite em s'in apar topar Konyadan ayrlmas biraz bu olaya balanm aktadr. Yani bana sorarsanz, o gizli kapal bir ey deil. M enakb-l Arifin biliyorsunuz, Trk eye oktan kazandrlm tr ve isteyen okur; iindi? ok malze me var. Ahm et Yaar O cak: Ben nce sayn Mehmet Ali Klbayn sy lediklerinde nokta zerinde kcasa durmak istiyordum. F a kat siz bir soru tevcih ettiniz. im di B aayan' Kum kelimesinin iini doldurabilecek malzem e bulabileceim izi sanmyorum ama 'kadn'm durum u hakknda o devirlerdeki deiik statler-
Efsaneler w Gerekler
de, deiik toplumsal kesimlerdeki kadn hakknda bu kaynak larda malzeme bulabiliriz; ama bu ikisi farkl ey. Bacyan- Rum rgtl bir tekilat olarak dnlyor. M enakbnam elerdeki hanmlarn byle bir tekilatn yesi olduunu syleyem e yiz.
Sayn Klbay'm szlerindeki nokta demitim. Birincisi ne katldm, ikisine de katlmadm ifade etmek istiyorum. Birincisi, Osman Gazi'nin bir devlet kurmay dnmedii; dorudur; hakikaten yle. Ama 16. yzyldan baktnzda yle dndrtlyor fakat reel olaylara baktmz zaman Osman Gazinin byle bir devlet kurma niyetinde olmadn ok rahat anlayabiliriz. stanbul mparatorluu meselesine gelince, siz Bat'dan ba kyorsunuz, yani Bat'daki devletlerin teekkl srelerine gre sylyorsunuz ama Dou'daki mslman devletlerin isimlendirilmelerinin de baka bir gelenei var. Onlar da genellikle bildi iniz gibi ite Sasanler, Tahiriler, Tulunoullar vs. gibi hep kuruculannn isimlerine gre adlandrlr. Dolaysyla Osmanl mparatorluu, her ne kadar Sayn Ortayl'nn dedii gibi belli lde nc Roma dedirtebilecek zellikleri varsa da veya Bi zans'n birtakm gerek brokratik gerekse baz konulardaki ge leneklerine varis olmusa da eninde sonunda bir Mslman im paratorluudur ve byk lde Dou geleneklerinin hakim olduu bir imparatorluktur. O bakmdan Osmanl mparatorlu u veya Osmanl Devleti deyimi bence dorudur nk devle tin kendisi de bildiiniz gibi Devlet-i Aliye-i Osmaniye diye ad landryor kimdim. nc bir nokta, Nizam- Alem meselesi bence biraz yan l anlalyor, bunu rahmetli Osman Turan da bilerek 1970' yllarda byle genel bir dnya nizam eklinde yorumlamt i te Tiirk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi isimli kitabnda; fakat aslnda bu terimin getii deiik kontekstlerle bakacak olursa nz, bunun genel dnya nizamyla bir alakas yok. Osmanl Devleti'nin hakimiyet sahas ierisindeki genel dzeni kasteder Nizam Alem. Yani imparatorluk sahasnn dnda kalan dier
97
blgelerle, dnyann dier blgeleriyle Osmanl mparatorlu unun Nizam- Alem terimiyle alakal bir davas, iddias yok tur. Fetihler ayr bir olay. Teekkr ederim. Suraiya Faroqhi: Bir de ok ksa bir bilgi vermek istiyorum. Bi zans imparatorlar hibir zaman kendilerine Bizans mparator luu dememilerdir. Mehmet Ali Klbay: Neyse, Dou Roma veyahut da yani bir ehre gre ifade edilmesi. lber Ortayl: Hayr, Yeni Roma. Mehmet Ali Klbay: Yeni Roma, Neo-Roma. Evet, imdi Sa yn Ahmet Yaar Ocak'm mdahaleleri gayet yerinde tabii ama birtakm eyleri paralel klmak gerekiyor. Ben Osmanl Devle tinin ad yanl demedim, keke sanbul mparatorluu deseydik, niye Osmanl mparatorluu diyoruz, yani orada bir niyet belirtildi. Ama Nizam- Alem konusunda galiba ihtilafmz de vam edecek. nk Osmanl kendini bir globalite olarak ifade eden bir mikrokozmos'tur aslnda. Yani Nizam- Alem, Osmanl topraklarnn dzeni olduu zaman, bu ayn zamanda dnya nn da dzenidir. nk, Osmanl kendi dndaki dnyay bir ekstra-muros, bir barbar alemi olarak grmektedir ki bu da an tik gelenek iindedir. Yani bunu barbar terimleriyle ifade etmi yor, Osmanl'nn Batya hayranlk duymas, ben yle tahmin ediyorum ki belki Tanzimat'tan itibarendir. Ondan nce her za man kmsemitir. Kmsedii bir dnyay da nizamn iine katmas mmkn deildir. Bu nedenle nizam denildii zaman, nizam- alem denildii zaman, bu elbette ve evleviyetle Osmanl dzenidir. Ben o nedenle, ihtilafmz devam ettirmekten /.iint duymakla beraber srar ediyorum ki, bu aslnda plato nik bir model iinde kurgulanan bir dnya nizamdr; kozmik bir eydir bu. Yani Osmanl'nn kendisini kozmos olarak algla mas balamnda.
t frtiH C t'r V t' ( U r ^ v k h 't
Ia n er Z.boy: Ben ^ni sorm ak isliyoru m ; O sm anl'nn kurulu unu ne zam an ol.r.k .lrsanz .ln, hop m erkezi otoriyo kar bir isyan var. Ikj kimi /aman O sm anl'nm m erkezde beyin e k a r olm utu r, kimi /aman Islami k im lisin e olm utu r, kimi zam an T rk k im li in e ,B e n tabii Inr.uia hocalarm zn hepsi bir eyler syleyebileceklerdir am a Sraiy. I locam z herhald e bu konuda m uhatap olacaktr. M eh m et Ali K lb a y : Ahm et Yaar O cak aslnda bu sorunun m uhatab. T .n e r Zabey: I layr... hayr, yle ki: O sm anl'y bir Sovyet, bir A m erikan belki llber I locam zn aklad gibi bir Rom a stkm liiyle mi d nebilirsiniz, yoksa bir Trk slam toplumu mu? nk ben slam... llb e r O rtay l: Bir dakika, o soruyu ben aklam adm . nk bu gn kullanm adm ... M ehm et Ali K lb ay : Bugn k u llan d rn eyleri mi syleyecek insanlar, baka eyleri syleyem ez mi yani? T an er Z abey: IVki, onu gei alyorum . A m erikan veya Rus kim lifti gibi bir iisl kimlik mi, yoksa bir Trk slam im paratorluu mu? nk, neftin O sm anl'nm en ok isyan gren topraklar 1)oftu Anadolu'daki topraklan. M esela, orada da bir Snni s lam'a, ler ne kadar hocalarm /... heterodoksi deseler de, Snni slam'a kasi bir ii, ran'dan d esteklenen ii s la m ., siz ne d i yorsunuz ho< am bu konuda? Saolun Su raiya I aroqhi: Yan bana sorarsanz bunlar iki ayr diizey ve birbirine ,ok karmayan dzeyler, Bir yanda ^te dnya ap da inparatohk olaak grdm z bu im paratorluklar d/s* soz komsu Cjn im paratorluu herhalde bunlardan en u.un om urlu olandr Yan Uom. m paratorlu undan ve bu sutii
Sorulur, Katklar, Yorumlar
99
imparatorluktan sz edebiliriz ve Osmanl mparatorluu bu kategorinin iinde yer almaktadr. O zaman eer bizim yakla mmz yle ise, biz burada btn dnya imparatorluklarn analiz ederiz veya iki imparatorluk arasndaki ilikilere bakmak istiyoruz, mesela u anda senbike Hanm'n yapt gibi, bu bence analiz iin geerli bir yntemdir. Bu olabilir. te yandan, Osmanl mparatorluu nun bazm Trkler'in oluturduu p hesizdir. ideolojisinin de slamdan kaynakland phesizdir. Bu durumda olan tek imparatorluk gene de deildir. Zira yani slam ideolojisi zerinde kurulmu olan daha bir sr baka imparatorluklar var. Bana sorarsanz siz bu balam iinde de Osmanl mparatorluunu analiz edebilirsiniz. Ancak bir de daha baka eyler sz konusu. Mesela u anda bence yeterince vurgulanmad; diyelim Cengiziye gelenei. Hani belki hatrl yorsunuz, Ibn-i Battuta, Orhan Gaziyi ziyaret etmi, ok a m. Orhan Gazi o srada yokmu, bunun yerine ite hanmla rndan biri misafir arlam. bn-i Battuta bunu ok garip bulduu iin kaydetmi. Bu olay tamam diyelim bu 14. yzyln banda; ama 15. yzyln banda Timur, bir spanyol elisi Ti murun yanna gider ve orada Timur'un hanmlar lenlere katlyorlarm; hatta yabanc misafire iki ikram eden bahatun oluyormu, kendisi de alyormu; ondan sonra byk bir eref olarak eliye de sunuyormu. Bunlar tabii oktandr Msl man; yani Tinurlular. Oysa bu Moollar'dan gelen bir gelenek tir ve ok uzun bir sre boyunca devam etmitir. Timuri gelene i ite Osmanl sanatnda da ok nemli bir olgudur. Ben u anda enlikler zerinde alyorum. adrdan kent oluturma oLy; bunu Timuriler ok yapmlar. Osmanllar da ok yap yorlar. Yani sonu olarak Osmanllar' birok balamda grmek mmkn ve balam siz kendiniz tarif edersiniz. Dnyann b tn byk imparatorluklar olsun diyebilirsiniz, Mslman im paratorluklar olsun diyebilirsiniz, bir ekilde Mool geleneinden payn alm olan imparatorluklar diyebilirsiniz ve hep sinde i >smanl imparatorluu yerini alyor ve nemli olan sizin ne analiz, ettiini/i belirtmeniz. Ondan sonra serbestsiniz.
l'.fbanehr ve G erekler
fib e r O rta y l: imdi, bu Koma lafn ben burada etmedim, fakat eksik olmasn Mehmet Ali Bey arkadamz yapt, tabii buna da itirazm yok dorusu. imdi baz eyleri bilmemiz lazm. Geen haftalarda ilahiyat Fakiiltesinde byle bir konferans verdim ve konferanstan sonra rencilerden beklenmeyecek bir, bana ka lrsa, anlayszl hocalardan biri gsterdi. Geldi yanma, "ya hu hoca, niye una Roma diyorsun" falan gibi pazarla giriti, stelik de felsefe okutuyormu adamcaz. Gerekesi de Roma lafndan ok rahatsz oluyor; ite Hristiyan bir ehir, batda fa lan. Yani eski Roma ne, bildiinden emin deilim, imtihana gir se akar. Sonunda da "Roma orada, buras burada" falan gibi byle bir gzel gereke gsterdi. imdi bir kere zamanlan ve meknlar amaya aln; rencilere syleyeceim ey burann ve dnya tarihini de iyi renmeye gayret edin. Maalesef bizim tarih blmnn de galiba o taraf zayf, yani btn tarih b lmleri gibi. Ben burada ( O D T ) birka sene de ders verdiim iin, Roma mparatorluu dediimiz zaman da yalnz tabii Romann da bu ekilde retilmesi ok doru deil. Messeselere almanz lazm. Aslnda bizde bu tarih eitiminin de liseden sonra verilmesi sakat bir ey oluyor. yi hukuku nosyonu falan gerekiyor; Bat'da onu bir ekilde tamamlyorlar, bizde hi ol muyor. Messeselere bakarak analizini yaparsnz; yani belirli iinvanlar nasl tanm, belirli semboller nasl tanm... Bunun dnda yani Komalln sizin Mslmanlnza dokunan bir taraf olmamas gerekir. Bunlar ok aktr, bunun birincisi pa gandr; kincisi I iristiyandr, ncs de Mslman Roma'dr. Bu, bu kadar ak bir eydir. Yani Romal olunca illa gayri mslim, Mslman olunca da illa tu kaka Roma falan ge rekmiyor; byle bir zihniyet olmasn. Bir kere ondan bir kurtul sun herkes; ok sakat grler bunlar.
T a b ii , bir b a k a s o r u n d a h a , m a a l e s e f O s m a n l m p a r o r l u u d n d a h i b i r ey in o k iyi b i l i n m e m e s i . T r k l e v e slam la bir e k i ld e ya k n d i y e d e C e n g i z i m p a r a t o r l u u f a sln n o k fa/' la monte* e d i le b il e c e i n e , A k d e n i z i m p a r a t o r l u k l a r n d a n biri olan O s m a n l y a , h i a k l m v e r u h u m y a t m a d u z u n b ir sre-
Sorulur, Katklar, Yorumlar
101
Halen de yatm deil. Bunu incelemek baka bir ey ve ince lenmesi gerekiyor. Sinolojisiylc bilmem neyle falan bakmak ge rekiyor. Fakat Akdeniz imparatorluklar fasln ve messeselerini ok fazla Asya'ya balamak bana sakat geliyor. Bunun ok grotesk rnekleri vardr; mesela bir imtiyazat maddesini at nz zaman, slam Ansiklopedisi'nde, dorudan doruya slam aman messesesi, ahit messesesi falan diye balar anlatmaya. Fakat o arada mslmamn aklna gelmiyor ki, bu sistem, yani bu yabancy ieri sokma fasl Bizans'la talyanlar arasnda ok daha evvelden iliyor ve biz orada o imtiyaz, konsesyonu ve rirken ayn messeseyi bir ekilde takip etmiiz; bunun baka yolu yoktur nk. nsanlar bu denizin etrafnda byle yaar lar, byle ticaret yaparlar ve bunun yolu deimez. Deitirir sen a kalrsn. Buna bak yok mesela. Mslman denen tip Mslman Osmanl'ya bu iyi geliyor, eski klasik slam tresi gzel, mantki grnyor. Pekiyi ama, ayn ey Seluklu dev rinde Bizans devrinde devam etmi talyanlar'la, ona niye bak myorsunuz? Bunun gibi olaylar var; onun iin zerinde ok durmanz gerekiyor. Durmanz gerekiyor ve dnmeniz de gerekiyor ki Mslmanlar da bir yerde herkes kadar akll in sanlar, burada mevcut messeleri kavrayp, gereini anlayp onu bir ekilde doktrine etmek ve mevcut yaplara uydurmann formln aramakta gecikmezler. On sene iinde Arabistan'n iinden ta Frat Havzas'na, Nil Havzas'na yaylan bir impara torluk, oralardaki uygarlklar, arazi ileme biimlerini falan, vakf benzeri eyleri bir ekilde kavrayp hukuki mantkla uy durmak zorundadr kendini ve uydurmu da; yapm bunu. Bunun yollar var; byle bakmak gerekiyor. Onun iin, byle bir ey sylediimiz zaman "efendim bu ite Romal m Msl man m?"... ne alakas var, yani Romal dediim zaman Romal Perihan'dan bahsetmiyorum; bu bir imparatorluk, messescleri var bunun ve pekala bunun iine Mslman olarak girersiniz. Yani el hamd lillah Mslmanz, ama devlet idaresi ok mu kayeseli bir teklikle anlalr.

Osmanli Devletinin Kurulusu Ile Ilgili Efsaneler

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Osmanli Devletinin Kurulusu Ile Ilgili Efsaneler

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ahmet Yaar O cak - Ilber Ortayl sebike Togan - Mehmet Ali Klbay Sencer Divitiolu - Suraiya Faroqhi Taner

Osmanl Devleti'nin Kuruluu

Tartma/Panel Bildirileri Ankara, 19 Mart 1999

Osmanl Kuruluunun Efsanevi Yan

Osmanl Kuruluu tun l'foanevi Yan

Osmanl Kuruluu'nun Efsanevi Yan

O sm anl K u ru lu u nun l'.foanevi Yan

Kurucu Efsaneler ve Devlet

Kurucu E fsaneler ve D evlet

Kurucu l'.fsateler ve Devlet

Kurucu Efsaneler ve Devlet

Kurucu Efsaneler ve Devlet

Kurucu l.fst neler ve Devlet

Seluklu ve Osmanl Sosyal Kurulularnda Ortak Canon

Seluklu ve Osmanl Sosyal Kurulularnda Ortak Canon

Arapay bilemez. Ayrca, bu kk doru olsa bile kltme ad

Seluklu ve Osmanl Sosyal Kurulularnda Ortak Canon

Seluklu ve Osmattlt Sosyal Kurulularnda Ortak Canon

10. SEL-OS Toplumunda Heteredoksi

K t rm e -k a ld rm a . Y u k ard ak i alntd a s z ed ilen d ik -m e k fiili ile gtr m e k fiili ara sn d a k i zd e li e d ik k at ed in iz.

Seluklu ve Osmanl Sosyal Kurulularnda Ortak Canon

Seluklu ve Osmanl Sosyal Kurulularnda Ortak Canon

14. SEL-OS Devletleri Ka Ylda Kuruldular?

Asyadan, Orta Asyadan Trkiye'ye

Asya'dan, Orta Asya'dan Trkiye'ye Bir Balant ve Uzan

Asya'dan, Orta Asya'dan Trkiye'ye Hir Balant w Uzan

Asya'dan, Orta Asya'dan Trkiye'ye Bir Balant ve Uzan

Osmanl Devletini'nin Kuruluunda Dervilerin Rol

Osmanlt Devleti'nin Kuruluunda Dervilerin Rol

Oamanl Devh'ti'nin Kuruluunda Dervilerin kolu

Osmanl Devleti nin Kuruluunda Dervilerin Retti

Osmanl Devleti'nin Kuruluunda Dervilerin Rol

Osmanl Devleti'nin Kuruluumla Dervilerin Hol

Osmanlt D evletinin Kuruluunda Dervilerin Rol

Dein iler ve n eriler

D eim ler ve n eriler

Sorular, Katklar, Yorumlar

Efsaneler ite G erekler

Sorular, Katklar, Yorumlar

Sorular, Katklar, Yorumlar

Sorular, Katklar, Yorumlar

ifra u 'ln t v ( '.creklrr

Sorular, Katklar, Yorumlar

t frtiH C t'r V t' ( U r ^ v k h 't

Sorulur, Katklar, Yorumlar

Sorulur, Katklar, Yorumlar

You might also like