Bilim Ve Teknik Temmuz 2013

Gne Enerjisi Posteri Derginizle Birlikte...
Bilim ve Teknik
Sosyal Alarda Paylatnz Verilerin
50.yl
TBTAKn Kuruluunun 50. Yl

Aylk Popler Bilim Dergisi Temmuz 2013 Yl 46 Say 548 5 TL
Gne Enerjisi
Gerek Sahibi Kim?
Balk Kokan Adam
Her at Bir Elektrik Santrali
Gne Enerjisinde Kullanlan Yeni Teknolojiler ve Farkl Yntemler
Bilim ve Teknik
Aylk Popler Bilim Dergisi Yl 46 Say 548 Temmuz 2013 Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk
Yln en gneli gnlerinde gne enerjisini konu alan bir say hazrladk. Bu konudaki yazlarmza balamadan nce, Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrmalar Kurumunun (TBTAK) kuruluunun 50. yln kutladmz haber verelim istedik. Dergimizde 50 ylda yaplanlar anlatmaya kalkmadk. Sadece son yllarda adndan ska sz edilen projelerden bazlarn sizlere tanttk. Ana konumuz gne enerjisine gelirsek, bundan iki yl nce yani 2011 ylnn Haziran saysnda yine ayn konuyu geni bir biimde ilemitik. O saymz hazrlarken lkemizde gne enerjisiyle ilgili aratrmalar yrten niversitelerimizi ziyaret etmitik. Buralarda kurulmu gne enerjisi enstitlerini dolam, uzman aratrmaclarla grmtk. Gne enerjisi teknolojileri konusunda lkemizdeki durumun bir fotorafn ekip sizlere aktarmaya almtk. Aratrma merkezlerimizde, dnyada bu alanda ulalan dzeyde almalar yapldna ahit olmutuk. imdi yeniden bu konuya eildiimizde, o gnlerde temenni ettiimiz gelimelerin birounun gereklemekte olduunu grdk. Gnei i yerlerimize, evlerimize ksacas enerji ihtiyac duyduumuz her yere tayabilecek teknolojiler artk daha ulalabilir dzeyde. Trkiyenin enerji ihtiyacnn yenilenebilir kaynaklardan salanmas konusunda son yllarda nemli gelimelere tank olduk. Getiimiz ay, gne enerjisinin lkemizin geleceinde en yksek dzeyde yer almasn salayabilecek bir gelime sessiz sedasz yaand. Gne enerjisi santralleri retim lisanslar iin bavuru sreci balad. Enerji firmalar konuya youn ilgi gsterdi. Bunun yan sra elektrik abonesi olan herkesin belli bir bykle kadar lisanssz elektrik retim tesisi kurabilmesinin yolu ald. Yani evimizin atsna kuracamz gne panelleriyle kendi elektriimizi retebileceiz, retim fazlamz devlete satabileceiz. Gneten enerji elde edilmesi konusuna girerken, temel enerji kaynamz olan Gnein enerjisinin douunu Bayram Tekin Gnein Yanmas balkl yazda anlatt. Gne enerjisini kimyasal enerjiye eviren bitkilerin yapt fotosentez mi verimli yoksa fotovoltaikler mi sorusunu ele alan lay elikin yazsndaki farkl baklar, bizi konuya hazrlyor. Geen ay kadromuza katlan arkadamz Tuba Sargl Gne Enerjisinde Kullanlan Yeni Teknolojiler ve Farkl Yntemler balkl yazy hazrlad. Emine Sonnur zcan Dnyada ve Trkiyede Gne Enerjisi balkl yazsnda dnyada gne enerjisinde gelinen dzeyi, gne lkesi Anadolunun gne enerjisi potansiyelini ve bu alandaki gelimeleri anlatt. zlem kinci ise ODT Gne Enerjisi Aratrma ve Uygulama Merkezi bakan Prof. Dr. Rait Turan ile grerek hazrlad Her at Bir Elektrik Santrali balkl yazsnda Gneten faydalanmann yollarn anlatt. Arlkl olarak gne enerjisini ele aldmz bu sayda enerji konusunda farkl almalara da yer verdik. Dergimizin kadrosuna yeni katlan arkadamz brahim zay Semerci de Atktan Enerji ve Enerji Kayna Olarak Bor balkl yazlar hazrlad. Bunlarn yan sra enerjinin depolanmas alannda farkl teknolojilerle ilgili yazlara da yer verdik. Yazarmz Levent Dakran ise Sosyal Alarda Paylatnz Verilerin Gerek Sahibi Kim? bal altnda sosyal alarda paylatmz verilerin akbeti hakkndaki son tartmalar bize aktaryor. Yazarlarmzdan Brtein Ege ise Nano ve Mikro nsansz Hava Aralarn tantyor. Aramza yeni katlan arkadalarmz Tuba Sargle ve brahim zay Semerciye hogeldiniz diyor, sizleri dergimizle ba baa brakyoruz. Sayglarmzla, Murat Yldrm
Sahibi TBTAK Adna Bakan Prof. Dr. Ycel Altunbaak Genel Yayn Ynetmeni Sorumlu Yaz leri Mdr Duran Akca
(duran.akca@tubitak.gov.tr)
Yaz ve Aratrma lay elik Dr. zlem Kl Ekici
(ilay.celik@tubitak.gov.tr) (ozlem.ekici@tubitak.gov.tr)
Grafik Tasarm - Uygulama dl Evren Tngr

(odul.tongur@tubitak.gov.tr)
Mali Ynetmen Mehmet Ali Aydnhan dari Hizmetler Yeter Karasu
(mali.aydinhan@tubitak.gov.tr)
Dr. Blent Gzceliolu Dr. zlem Ak kinci
(bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr) (ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr)
Sayfa Dzeni / Web Sadi Atlgan
(sadi.atilgan@tubitak.gov.tr)
(yeter.sivrikaya@tubitak.gov.tr)
Yayn Ynetmeni Dr. Murat Yldrm
Dr. Emine Sonnur zcan Dr. Tuba Sargl
(sonnur.ozcan@tubitak.gov.tr) (tuba.sarigul@tubitak.gov.tr)
(murat.yildirim@tubitak.gov.tr)
Yayn Kurulu Do. Dr. Burak Aksoylu Do. Dr. M. Necati Demir Do. Dr. Kadir Demircan Dr. kr Kaya Do. Dr. Ahmet Onat Prof. Dr. Gkhan zyiit Prof. Dr. Bayram Tekin
brahim zay Semerci Redaksiyon Sevil Kvan
(ibrahim.semerci@tubitak.gov.tr)
Yazma Adresi Bilim ve Teknik Dergisi Akay Caddesi No:6 06420 Bakanlklar - Ankara Tel (312) 298 95 61 (312) 468 53 00 Faks (312) 427 66 77
Abone likileri (312) 468 53 00 Faks: (312) 427 13 36 abone@tubitak.gov.tr nternet www.biltek.tubitak.gov.tr e-posta bteknik@tubitak.gov.tr ISSN 977-1300-3380
Fiyat 5 TL Yurtd Fiyat 5 Euro Datm: DPP http://www.dpp.com.tr Bask: PROMAT Basm Yayn San. ve Tic. A.. http://www.promat.com.tr/ Tel (212) 622 63 63 Bask Tarihi: 28.06.2013
(sevil.kivan@tubitak.gov.tr)
Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eitim Bakanl [Tebliler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247] tarafndan lise ve dengi okullara; Genelkurmay Bakanl [7 ubat 1979, HRK: 4013-22-79 Et. Krs. . say Nr.83] tarafndan Silahl Kuvvetler personeline tavsiye edilmitir.
indekiler
20 34 60
TBTAK 50. ylnda lkenin bilim politikalarn belirleyen, aratrma, Ar-Ge, popler bilim yaynlar, bilim ve toplum projeleri yapan, akademisyenleri, niversite sanayi ibirliini destekleyen bir kurum durumunda. ARDEB destei bavurusu yaplan 6107 projeden 1115i 188 milyon TL ile desteklendi. Projelerde 1707 aratrmac ve 1145 bursiyer de destek ald. TBTAK lkemizin rekabet gcn ve refahn artrmak ve srekli klmak iin toplumun her kesimi ve ilgili kurumlarla ibirlii iinde, ulusal nceliklerimiz dorultusunda bilim ve teknoloji politikalar gelitirmek, bunlar gerekletirecek altyap ve aralar oluturmaya katk salamak, aratrma ve gelitirme faaliyetlerini desteklemek ve yrtmek, bilim ve teknoloji kltr oluturmakta nc rol oynamak grevini 50. ylnda baaryla srdryor.
Yeryzne 90 dakikada vuran gne nn tm dnyann bir yllk enerji ihtiyacn karlayacak miktarda olduunu syleyen Uluslararas Enerji Ajans (IEA) 2012 raporunda kresel enerji sisteminin hibir ekilde srdrlebilir bir dzene oturmadnn altn iziyor. Rapora gre enerji talebi ve karbondioksit yaylm artarak devam ediyor. Dnya apnda fosil yakt enerji sistemlerine verilen devlet destei, yenilenebilir enerji desteinden 6 kat fazla. IEAnn Haziran 2013 ortalarnda yaymlad enerji-evre konulu bir baka raporda ise kresel snmann te ikisinden sorumlu aktr olarak enerji sektr gsteriliyor. Dolaysyla, iklim deiikliine sebep olduu bilinen fosil kaynaklarn hl dnyann bir numaral enerji hammaddesi olmas (%78,3) endie verici.
Kullanclarn sosyal alara ilgisi arttka, bu ortamlarda paylalan verilerin sahibinin kim olduu sorusu daha sk sorulmaya baland. in, balarda pek dikkat ekmeyen bu yn bugn giderek daha fazla kullancnn endielendii bir konuya dnyor. Peki siz Facebook, Twitter, YouTube, Instagram gibi sitelerdeki paylamlarnz hangi koullarda bu sitelere emanet ettiinizi, kimlerin bunlara eriip neler yapabileceini biliyor musunuz?
Haberler............................................................................................................................................. 4 Ctrl+Alt+Del / Levent Dakran.................................................................................................. 12 Tekno - Yaam / Osman Topa..................................................................................................... 16 50. Ylnda TBTAK / Blent Gzceliolu................................................................................ 20 Gnein Yanmas / Bayram Tekin............................................................................................... 24 Fotosentez mi Verimli Fotovoltaikler mi? / lay elik............................................................. 26 Yaamn Kayna Gne Enerjisi Bitki Benzeri Planktonlar / Blent Gzceliolu.............. 28 Gne Enerjisinde Kullanlan Yeni Teknolojiler ve Farkl Yntemler / Tuba Sargl ....... 30 Enerji Kayna Olarak Bor / brahim zay Semerci ...............................................................33 Dnyada ve Trkiyede Gne Enerjisi / Emine Sonnur zcan ............................................. 34 Her at Bir Elektrik Santrali / zlem Ak kinci...................................................................... 40 Atktan Enerji / brahim zay Semerci....................................................................................... 44 Temiz Kmr Teknolojisi ve CO2 Salmn Azaltma abalar / Tuba Sargl.................... 46 Enerji / eviri: brahim zay Semerci........................................................................................ 48 Basnl Hava ile Enerji Depolama / Murat Ylmaz.................................................................. 50 2013 DNA Gnnde nsanl Dna Sarmal Rekoru / lay elik.............................................. 53 Svlatrlm Havayla Enerji Depolama / zlem Ak kinci................................................... 54 Nano ve Mikro nsansz Hava Aralar / Brtein Ege............................................................. 56 Sosyal Alarda Paylatnz Verilerin Gerek Sahibi Kim? / Levent Dakran .................. 60 Sper Nanolazerler / zlem Kl Ekici....................................................................................... 67 Balk Kokan Adam / Kadir Demircan......................................................................................... 68
50 . yl +
72 76
Bilim Tarihinden
Hseyin Gazi Topdemir
Trkiye Doas
Blent Gzceliolu
82 84 86 90 93 94
Nasl alr?
Murat Yldrm
Gkyz
Alp Akolu
Merak Ettikleriniz
Tuba Sargl
Matematik Havuzu
Ali Doanaksoy
Ayrntlar
zlem Ak kinci
Zek Oyunlar
Emrehan Halc
96
Yayn Dnyas
lay elik
Haberler
17. Gen Balkan Matematik Olimpiyat

Nagihan Demet Yavuz
17. Gen Balkan Matematik Olimpiyat 22 Haziran gn Antalyada yaplan al treni ile balad. 23 Haziran Pazar gn yaplan snavlar 24 Haziran Pazartesi gn deerlendirildi ve olimpiyat 25 Haziran saat 16.00da dzenlenen madalya treni ile son buldu.
yarmann birinciliini Romen renci Ploscaru Ioan-Laureniu ile paylat. Ekipteki dier renciler Hakan Sivk gm, Feyza Yavuz gm, hsan Mert Atalay altn, brahim Ak gm, Osman Berke ankaya bronz madalya kazand. Olimpiyatn Akademik yneticiliini Do. Dr. Azer Kerimov, Problem Komitesi Bakanln ise Dr. Okan Tekman yapyor. lkemizin ilk kez 2003 ylnda zmirde ev sahipliini yapt Gen Balkan Matematik Olimpiyatlar, ilk olarak 1997 ylnda Yugoslavyada dzenlendi. 11 Balkan lkesinin yan sra dnyann eitli corafyalarndan misafir lkelerin katlmyla 17 yldr devam eden olimpiyatlarda, katlmc lkeler takmlarn kendi seim kriterlerine gre ulusal matematik olimpiyatlar sonucunda belirliyor ve madalya alan rencilere verilen dller de lkelere gre farkllk gsteriyor. Gen Balkan Matematik Olimpiyatlarnda derece alan renciler burada kazandklar bilgi birikimi ve tecrbeyle sonraki yllarda Uluslararas Matematik Olimpiyatlarna hazrlanyor. Bu renciler Uluslararas Matematik Olimpiyatlarnda derece almalar durumunda ise 20.000 TLyi bulan para dlleri, ilgili alanlarda devlet niversitelerine snavsz gei hakk ve lisans eitimleri boyunca aylk 1000 TL burs gibi imknlar kazanyor. 17. Gen Balkan Matematik Olimpiyat ile birlikte lkemizin bu olimpiyatlarda ald madalya says 27 Altn, 30 Gm ve 23 Bronz madalyaya ykseldi.
Android Gelitirici Gnleri Ankara
Tuba Sargl
rganizasyonu TBTAK Bilim nsan Destekleme Daire Bakanl tarafndan yrtlen olimpiyatta 19 lkeden 11-15 ya aralnda 115 renci sonlu matematik, geometri, saylar kuram, analiz ve cebir alanlarnda ter dkt. Katlmc lkelerin 6 renci, bir lider ve bir lider yardmcsndan oluan ekiplerle temsil edildii olimpiyatta toplam 18 altn, 27 gm ve 34 bronz madalya verildi. Trkiye ev sahibi oluu iin yarmada gelenek olduu zere iki ekiple yart. Trkiye A takm 4 altn 2 gm madalya ile madalya sralamasnda birinci, puan sralamasnda ise Romanyann arkasndan ikinci oldu. Trkiye B takm ise 2 altn, 3 gm, 1 bronz madalya kazanarak yarmay puan sralamasna gre nc olarak bitirdi. Olimpiyatlara katlan ilk ekibimizdeki rencilerimizden Ahmet leri altn, mer Avc altn, Enes Faruk ona altn, lker Can iek gm, Mehmet Ali imek altn, mer Ylmaz gm madalya kazand. kinci ekibimizde yer alan Feyza Duman toplamda 39 puan alarak
Gelecek teknolojilerin ngrlebildii, mobil teknolojilerdeki gelimelerin gelitiriciler asndan deerlendirildii ve katlmclara kresel pazara girme konusunda ilham veren bir organizasyon olmas amalanan Android Gelitirici Gnleri 14-15 Haziran 2013 tarihlerinde ODT Kltr ve Kongre Merkezinde dzenlendi. Organizasyon 7 farkl lkeden 15 organizatr topluluk tarafndan dzenlendi. Etkinlik kapsamnda iki farkl yarma e zamanl olarak gerekletirildi. Dou Avrupa ve Orta Asyada yaklak 20 ehirde dzenlenen Android Hackathon organizasyonlarndan biri olan EcaHack Hackathon kapsamnda, ekiplerden 24 saat iinde sosyal sorumluluk bata olmak zere istedikleri bir alanda sfrdan bir Android uygulamas gelitirmeleri istendi. Etkinlikte dzenlenen ikinci yarma ise Innov-a -thonLite tarafndan organize edilen 3 saatlik bir fikir maratonuydu. Konusu giriimcilik olan bu yarmada 120 gn ierisinde pazara kabilecek yaratc ve yeniliki teknoloji fikirleri retildi.
Bilim ve Teknik Temmuz 2013
James Webb Uzay Teleskobu

Tuba Sargl
ubble Uzay Teleskobu grevini tamamladktan sonra James Webb Uzay Teleskobunun onun yerini almas planlanyor. Hubble Uzay Teleskobundan elde edilen bilgiler, kzltesi bir teleskobun gerekli olduunu gsterdi. nk ilk yldzlar ve gkadalar gibi evrenin erken dnemlerine ait uzak cisimleri gzlemleyebilmek iin daha uzun dalga boylarnda gzlem yaplmas gerekiyor. Bir teleskobun hassasiyeti yani ayrntl grebilme yetenei gzlemledii cisimlerden
gelen nlarn topland aynasnn byklyle dorudan ilgili. James Webb Uzay Teleskobunun ana aynas 18 altgen parann birlemesinden oluuyor. Bu aynalar gl, hafif ve -220C gibi ok dk scaklklara kar dayankl bir element olan berilyumdan retildi. Berilyum, yakn kzltesi yeterince yanstmad iin aynalar ince bir altn tabakas ile kapland. James Webb Uzay Teleskobunun Dnyadan 1,5 milyon kilometre uzaa yerletirilmesi planlanyor.
b Kuark Byk Hadron arptrc (LHCb) Yeni Bir Madde Kar-Madde Asimetrisi Gzlemledi
Tuba Sargl
CERNdeki b Kuark Byk Hadron arptrc (LHCb) aratrmaclar B0s mezonu olarak bilinen paracn paralanma srecinde madde kar-madde asimetrisinin ilk gzlemleri zerine bir makale yaymlad.
ar-madde para, madde parac ile ayn ktleye fakat zt yklere sahip olan paracktr. Bu ykler arasnda elektrik yk ve baka kuantum ykleri vardr. rnein elektronun kar-parac art ykl pozitrondur. Elektrik yk olmayan paracklarn kar-paracklarnda ise baka kuantum saylar zttr.
rnein ntron bir yukar kuark ve iki aa kuarktan, kar-ntron ise bir yukar kar-kuark ve iki aa karkuarktan oluur. Oluumu srasnda madde ve kar-madde ayn oranda retilir. Evrenin balangcndaki srelerde eit miktarlarda var olduklar dnlrken bugn ise evrenin aslnda maddeden olutuu biliniyor. Temel paracklarn etkileimi sonucu baz paracklarn baskn gelmesi ile bugnk anlamda madde oluumundan, yk-parite simetrisinin ihlali (CP krlmas) sorumlu. Parack ve kar-parack arasndaki kk farkllklar incelenerek maddenin kar-madde zerindeki bu stnlnn nedeni aydnlatlmaya allyor. LHCb deneylerinde, B0s mezonunun bozunumlarnda CP simetrisini ihlal ederek B0s kar-madde paracndan
daha fazla madde paracna dnt gzlendi. Sonular 2011de yaplan deneylerin verilerinin deerlendirilmesi ile elde edildi. LHCb szcs Pierluigi Campana, LHCb detektrnn parack tanma yetenei sayesinde elde edilen veriler kullanlarak, B0s mezonunun asimetrik davranna ait bulgularn 5-sigmadan (%99,9999426697) daha yksek istatiksel anlamllkla elde edildiini syledi. 5-sigma, parack fiziinde genel olarak bir gzlemin bulu olarak ilan edilmesi iin gerekli istatiksel anlamllk. CP simetrisinden sapma ilk defa 1960larda kaon olarak adlandrlan ntr paracklarda gzlemlenirken bundan 40 yl sonra Japonyada ve ABDde yaplan deneylerde B0 mezonunun benzer bir davran gsterdii bulundu. Daha yakn zamanlarda ise CERNdeki LHCb deneyleriyle B+ mezonunun CP bozulumu davran gsterdii belirlendi.
5
Haberler
Kandaki Mikroplar Szen Yapay Bbrek

lay elik
Harvard niversitesinden aratrmaclar genellikle lmle sonulanan kan enfeksiyonlarna sebep olan mikroorganizmalar kandan uzaklatrabilecek yeni bir cihaz tasarlad. Bir bakma diyaliz makinelerine benzeyen cihaz nanoteknoloji ve mikro-akkanlarla ilgili gelimelerden yararlanlarak gelitirildi.
epsis de denen kan enfeksiyonlarnda, hastalk yapc mikroorgranizmalarn oluturduu bir enfeksiyon vcuda kan yoluyla yaylarak hayati tehlike yaratan vakalara yol ayor. Yeni gelitirilen sistem tpk bbrekler gibi kanmz szyor. Ancak szme ileminin ncesinde mikroorganizmalara ve onlarn salglad toksinlere balanabilecek ekilde tasarlanm manyetik nano-boncuklar enjeksiyonla kana veriliyor. Sonra kan hastann vcudundan alnp cihazn iinde manyetik bir alandan geiriliyor, bylece manyetik nanoboncuklar manyetik alann etkisiyle belirli bir tarafta topland iin onlara balanm haldeki mikroplarn da kandan ayrlmas salanyor. Mikroplardan arndrlan kan daha sonra vcuda geri veriliyor.
Aratrmaclar cihaz tasarlarken eitli noktalarda doadan esinlenmi. Mikroplara ve toksinlere balanarak onlar baklk sisteminin hedefi haline getiren bir protein snfna odaklanan aratrmaclar bunlardan 90n zerinde farkl bakteri, virs,
6
mantar ve toksine balanabilen bir proteini genetik olarak deitirerek manyetik nano-boncuklar kaplamak iin kullanm. Yine cihazn iinde kann getii mikro-akkan kanallar, bbrein yapsndan esinlenerek tasarlanm. Cihazn iindeki bu kanallarda kan bir tuz zeltisiyle yan yana akyor. Manyetik alan uygulannca nano-boncuklar, kendilerine bal olan mikroplar ya da toksinlerle birlikte bu zeltiye geiyor. Aratrmaclardan Donald Ingber sanlar zerindeki deneylerde imdiden saatte 1,25 litrelik szme hzna ulatklarn belirtiyor ve bunun ok daha stnde hzlara eriebileceklerini dnyor. Sistemin en nemli zelliklerinden biri de mikro-akkan kanallarn i yzeyini kaplayan zel malzeme. Etobur Nepenthes bitkisinden esinlenerek tasarlanan kaygan zellikli bu malzeme, proteinlerin ve kan pulcuklarnn kanaln yzeyine yapmasn ve phtlamay tetiklemesini engelliyor. Diyalizdeyse bunu engellemek iin hastalara phtlamay engelleyici ilalar verilmesi gerekiyor. Aratrmaclar sistemi, kandaki mikroorganizmalarn kimliini tespit ederek -normalde gnler sren bakteri kltr sonularn beklemeksizinetkin antibiyotik tedavisinin kararlatrlmasn salayacak biimde gelitirmeyi hedefliyor. Bu da geen her dakikann nem tad sepsis vakalarnn tedavisi iin esiz bir imkn.
Yeil Dnya
Tuba Sargl
uomi NPP uydusundan elde edilen 1 yllk veriler birletirilerek oluturulan grntler, yeryzndeki bitki rtsnn canl bir tasvirini yapyor. Suomi uydusu zerindeki grnr blge-kzltesi kamera ve radyometre ekipman (VIIRS) tarafndan salanan veriler sayesinde, yeil ve ak renk blgeler arasndaki farkllklar grlebiliyor. VIIRS, bitki rts tarafndan yanstlan grnr blge ve kzltesi ktaki deiimleri alglayarak zaman iinde bitki rtsnde meydana gelen deiiklikleri lyor. Suomi uydusundan elde edilen bilgilerin, bitki rts indeksinin ve buna bal olarak gelitirilen evresel grntleme, saysal hava tahmin modelleri gibi hizmetlerin oluturulmasnda kullanlmas dnlyor. Ayrca bitki rts indeksi sayesinde bitkinin byme, biyoktle deiimlerini grntlemek ve lmek de mmkn olabilir.
Uzaydan Grlen Gizemli Dairesel Yap

Tuba Sargl
ahra lnn Moritanya snrlar iinde kalan ksmnda bulunan 50 kilometre apndaki Richat Yaps uzaydan rahatlkla grlebiliyor. nceleri bir gkta arpmas sonucu olutuu dnlen bu yapnn merkezinin dz olmas ve darbe sonucu deiime uram kayalara rastlanmam olmas bu ihtimali dorulamyor. Magmann soumasyla oluan kubbe eklindeki yaplarn ve volkanik kayalarn olmamas Richat Yapsnn volkanik bir patlama sonucu olutuu ihtimalini de ortadan kaldryor. Son zamanlarda bu yapdaki tabakal tortul kayalarn, erozyon sonucu yksek kayalarn anmasyla olutuu fikri arlk kazand. Yandaki grnt atmosfer, okyanus, yer, buzul gibi yeryz sistemlerinde gzlem yapmak zere uzaya gnderilen Terra uydusu tarafndan alnd. Ancak Richat Yapsnn neden dairesel olduu hl bir sr.
Gne Enerjili Cep Telefonu

Tuba Sargl
Hayatmzn ayrlmaz bir paras haline gelen mobil cihazlarn en byk problemlerinden biri pil mrleri. Medya oynatc, dijital kamera, yksek znrlkl dokunmatik ekran, internet tarayc, mobil uygulama gibi zelliklerin eklendii akll cihazlarn enerji ihtiyac daha da yksek. Gne enerjisi kullanan cihazlar bu sorunun zm olabilir mi?
ir Fransz giriimi olan SunPartner irketinin gelitirdii kalnl 0,5
milimetreden daha ince olan effaf ve fotovoltaik zellie sahip malzeme, gne ndan ve yapay ktan enerji elde edebiliyor. Kendi kendini arj eden gne enerjili telefon fikri yeni deil. Fakat daha nce gerekletirilen uygulamalarda fotovoltaik gne gzeleri cep telefonunun arkasna yerletiriliyordu. Ancak bu, cihaz arj olurken telefonun ekran zerindeki zelliklerinin kullanlamamas anlamna geliyordu. Gne gzelerini telefonun n ksmna yerletirmek ise daha zor.
nk gnmz telefonlarnn n yz tamamyla ekrandan oluuyor. SunPartnern gelitirdii fotovoltaik ve optik yzey retim aamasnda birletiriliyor ve dokunmatik ekrann zerine yerletiriliyor. u an %90 effaflk salanm durumda. Ancak effaflk arttka elde edilen enerji miktar azalyor. Bu teknoloji ile %70 effafla ulaldnda her santimetre bana 5,8 miliwatt enerji retilebiliyor. irket 2014te ikinci nesil fotovoltaik malzemeler kullanarak, elde edilen enerji miktarn iki katna karmak istiyor.
irketin pazarlama mdr Matthieu DeBroca, bu teknoloji ile telefonun btn enerji ihtiyacnn karlanamayacan ancak pil mrnde %20lik bir art salayabildiklerini sylyor.
Haberler
Sivrisineklerin Bbrek Fonksiyonlarn Engelleyen Kimyasal

brahim zay Semerci
Sper Kafes Yaps Yakt Hcrelerinin Enerji Potansiyelini Artrabilir

Tuba Sargl
tma ve dang hummas hastalklarnn tanarak yaylmasna neden olan sivrisinekler her yl yz binlerce insann lmesine neden oluyor. Sivrisinekler neredeyse arlklar kadar kan emebiliyor, ancak emdikleri kandaki suyu ve tuzu derhal vcutlarndan uzaklatrmalar gerekiyor. Ohio Devlet niversitesinden Peter Piermarini ve alma arkadalarnn yapt aratrmalar neticesinde bulduklar kimyasal madde, sivrisineklerin idrarlarn yapmalarn salayan ve potasyum kanallar ad verilen proteinleri etkileyerek boaltm yapmalarn engelliyor. PLOS ONE isimli dergide yaymlanan almaya gre, sivrisineklerin bbrekleri olarak nitelendirilen malpigi tplerinin ilevlerini kaybetmesine neden olan kimyasal madde, sivrisineklerin ar derecede imelerine neden olarak hem umalarn engelliyor hem de mrlerini ksaltyor. Piermarini sivrisineklerde potasyum kanallarn etkileyen ancak insanlara ve dier hayvanlara zarar olmayan kimyasal maddeleri aratrdklarn belirtiyor. Eer bunu baarabilirlerse, sivrisinekleri ve neden olduklar hastalklarn yaylmasn yeni bir tr bcek ilac reterek kontrol edebileceklerini sylyor.
Yakt hcreleri hidrojenin ya da hidrokarbonlarn oksijenle tepkimesi sonucu elektrik retir.Yakt hcrelerinin en verimli tipi olan kat oksit yakt hcreleri temiz enerji retimi iin cazip bir enerji teknolojisi.
u teknolojiyi daha verimli hale getirebilmek iin 700Cnin altndaki scaklklarda oksijenin indirgenme tepkimesinin etkinliini artran elektrot malzemelerine ihtiya duyuluyor. MIT aratrmaclar bu amala kullanlabilecek yeni bir bileiin yapsn aydnlatt.
ie gemi iki bileikten oluan sper kafes yaps, yakt hcrelerinde elektrot malzemesi olarak kullanlabilir. LSC113/214 olarak bilinen ve alt yl nce kefedilen bu kompleks yap lantan, stronsiyum ve kobalt elementlerinin iki oksidinin bileiminden oluuyor. Bu heterojen malzeme 500Cde oksijenin indirgenme tepkimesinin hzn oksidin tek fazl haline gre byk lde artryor.
almada yer alan aratrmaclar oksijenin indirgenmesinin yakt hcrelerindeki iki temel tepkimeden biri olduunu, bunun genel performans snrlandrdn ve bu tepkimeyi hzlandran malzemelerin yakt hcrelerinin geliimi iin anahtar role sahip olduunu sylyor. MIT Nkleer Bilim ve Mhendislii Blmnden Do. Dr. Bilge Yldz LSC113/214n baarsnn temel nedeninin malzemenin iki bileeninin zelliklerinin btnlemesi olduunu sylyor. Oksitlerden biri iletkenlii ve elektron transferini hzlandrrken dieri oksijeni zerinde tutarak yakt hcrelerinin iki elektronundan biri olan katodun daha verimli almasna yardmc oluyor. Oksit katmanlarnn birbirine yaknl, bu btnlemeyi salayacak dzeyde.LSC113/214 yapsnn ara yzeyi, elektron aktarm iin anahtar role sahip olmasna ramen bu zamana kadar ara yzn zellikleri yeterince yksek znrlkte gzlenememiti. Aratrmaclar yzeyin elektron-transfer zelliini, yakt hcrelerinde katodun alma koullarn temsil eden yksek scaklk ve oksijence zengin bir ortamda taramal tnelleme mikroskobu (STM) ile inceledi. Imperial niversitesinde Enerji Malzemeleri profesr olan John Kilner, dk scaklklarda daha verimli alan malzemelerin kefinin yakt hcresi teknolojisinde yeni gelimelere imkn verebileceini sylyor. Aratrmaclar bu yeni almann daha verimli elektrot malzemelerinin geliimine ynelik aratrmalar hzlandrmasn bekliyor. Bylece farkl alanlardaki enerji ihtiyacn karlamak zere yakt hcrelerinin kullanmn arttrmak mmkn olabilir.
Gne Enerjisini Daha Etkili Kullanan Akll Yaplar: Esnek Ev

Tuba Sargl
Hafza Egzesizleri Zeky Artryor mu?

brahim zay Semerci
Gnmzde modern ehirlerin ve evlerin zamanla deien artlara cevap verecek ekilde daha esnek ve dayankl olmas gerekiyor. Bu nedenle enerji altyaplar artk sadece teknolojinin deil mimarinin de bir paras haline geliyor.
unun en iyi rneklerinden biri MIT Enerji Giriiminin de katklaryla gelitirilen ve gne nlarn toplayan esnek malzemeden retilmi duvarlar olan bir yap. Fotovoltaik hcrelerle birletirilmi eritlerden oluan bu perde benzeri yaplar ayiekleri gibi Gnee gre hareket ediyor. Bylece esnek duvarlar en yksek miktarda enerji yakalayabiliyor. Ayrca bu paneller yazn glge oluturacak ekilde ynlenirken kn n evin iine girmesine imkn salyor. Esnek panellerin
oluturduu glge farkl desenler oluturarak mimarinin bir paras haline geliyor. MITde mimari uygulamalar profesr Sheila Kennedy ve ekibinin gelitirdii Esnek Ev projesi yenilenebilir enerji kaynaklarndan faydalanmayan enerji altyaplarna sahip geleneksel yaplarn aksine esnek, hafif ve dk karbon ierikli malzemeler kullanlarak gelitirildi. Esnek Ev projesinin ilk rnek uygulamas Almanyann Hamburg ehrinde ina edildi.
Pek ok kii hafza egzersizlerinin zeky artrdn dnyor. Hatta bu ynde alan pek ok ticari kurulu da ayn eyi iddia ediyor. Columbustaki Indiana ve Purdue niversitesinde grev yapan psikolog Thomas Redick ve meslektalarnn Journal of Experimental Psychology: General dergisinde yaymlanan almalar durumun pek de yle olmadn gsteriyor. Aratrmada yalar 18 ile 30 arasnda deien 73 kiiden 3 grup oluturuldu.
ruplardan biri alt haftalk bir sre iinde 20 oturumluk bir egzersiz eitimine tabi tutuldu. Ama ileyen belleklerinin kapasitesini yani aklda tutma ve karlatrma yapma becerilerini artrmakt. Bu gruptaki katlmclar nce bilgisayar ekrannda beliren bloklara elik eden bir harf iitti. Daha sonra ekranda beliren bloun yeri ve iitilen harf ekranda hemen nce beliren harf blok ifti ile uyuuyorsa katlmclardan klavyede bir tua basmas istendi. Bu srete katlmcnn performansna gre grevin zorluu artrld veya azaltld. kinci grup ise birbirine ok benzeyen eitli ekiller arasnda farkl olan tespit etme kabiliyetlerini gelitirme amacyla 20 oturumluk bir egzersiz yapt. Ama, hafza egzersizinin etkilerinin farkl bir zihinsel beceriye ynelik egzersizden farkl olup olmadn anlamakt. nc grup ise hibir eitim almad. Altrma yapan ilk iki gruptaki gnlller zamanla bu grevlerinde daha iyi sonular elde etmelerine karn kendilerine uygulanan zek testlerinin sonularnda ve akllarnda tutabildikleri toplam bilgi miktarnda bir art grlmedi. Redick daha geni lekli ve daha uzun sreli aratrmalar tamamlanmadan hafza altrmalarnn zekmz artrdndan emin olamayacamz sylyor.
9
Haberler
Mars 4 Milyar Yl nce Oksijence Zengin Bir Atmosfere Sahip miydi?

Tuba Sargl
Dnyaya Marstan geldii anlalan gktalar ile Nasann Mars yzeyinde aratrma yapan robotu Spirit tarafndan incelenen kayalar arasndaki farkllklar ancak Marsn 4 milyar yl nce oksijence zengin bir atmosfere sahip olduu kabul edilirse aklanabiliyor.
O
10
xford niversitesinden aratrmaclar Marsn yzeyindeki Gusev Kraterindeki yzey kayalarnn
ve Dnyaya Marstan gelmi gktalarnn bileimlerini inceledi. Yzey kayalarnn gktalarndan be kat daha fazla nikel iermesi artc bir durum ve gktalarnn Marstaki volkanik bir etkinliin rn olup olmad da bilinmiyor. Oxford niversitesi Yer Bilimleri profesr Bernard Wood, gktalar ve volkanik yzey kayalarndan elde edilen bilgilerin Marsn derinliklerindeki benzer oluumlarla uyumlu olduunu, ancak oksijence zengin bir ortamda oluan yzey kayalarnn muhtemelen iteki oksijence zengin oluumlarn tekrar yzeye kmasyla ortaya ktn sylyor. Jeolojik olarak gen kabul edilen gktalarnn mr 180 milyon ile 1,4 milyar yl arasndayken Spirit aratrma aracnn analiz ettii oluumlar Marsn 3,7 milyar yldan daha yal, ok eski bir parasna ait. Marstaki jeolojik oluumlarn blgeden blgeye byk farkllklar gstermesi mmkn olmasna ramen
aratrmaclar bu farkllklarn jeolojik oluumlarn kabuk katmannn iine doru hareketi sonucu ortaya ktn dnyor. Aratrmaclar gezegenin ilk dnemlerinde yzeyin oksijenle etkiletiini, kabuk katmannn iine doru hareketi sonucu oksijence zengin bu oluumlarn yzeye yakn s blgelere ekildiini ve 4 milyar yl nceki patlamalar sonucu tekrar yzeye dndn sylyor. Gktalar ise gezegenin daha derinlerinde olumu ve bu srelerden daha az etkilenmi ok daha gen volkanik kayalar. Prof. Wood bu sonularn yaklak 4 milyar yl nce -yani 2,5 milyar yl nce Dnyada atmosferik oksijenin olumasndan ok daha nceMarsn oksijence zengin bir atmosfere sahip olduu anlamna geldiini sylyor. Bu oksitlenme sreci, Dnyann atmosferi oksijen asndan zenginlemeden milyarlarca yl nce, nemli ve scak kzl gezegen Marsa kendine zg rengini vermi.
Mikro-Piller: 3D Yazclar ile Elektronik Cihazlar Klyor

Tuba Sargl
Son yllarda mhendisler tptan iletiime pek ok alanda kullanlan, ok kk elektronik cihazlar tasarlamalarna ramen bu cihazlar iin yeterli miktarda enerji salayan mikro-piller retilememiti. Harvard ve Illinois niversitelerinden aratrmaclar 3D yazclar kullanarak kum tanesi byklnde lityum-iyon mikro-piller retti. Mikro-piller, birbiri iine gemi elektrotlardan oluan katmanlarn yksek hassasiyette baslmasyla retildi.
nce film yntemiyle retilen elektrotlarn kullanld mikro-piller ok ince olduklarndan elektronik cihazlar iin yeterli miktarda enerji depolayamyordu. Aratrmaclar, sk bir ekilde birbiri iine gemi katmanlardan oluan ok ince elektrotlar retebilirlerse daha fazla enerji depolayabileceklerini fark etti. 3D yazclar boyutlu bilgisayar izimlerinden gelen bilgilere gre bask malzemesini katmanlar halinde biriktirerek sfrdan bir yap oluturuyor. Aratrmaclar gelimi kimyasal ve elektrik zelliklere sahip ok fonksiyonlu bask malzemeleri kullanarak 3D yazclarn kullanm alanlarn daha da gelitirdi. Ancak 3D yazclarda bask malzemesinin balktan dzgn bir ekilde kmas ve baslan yapnn son eklini alacak ekilde hemen sertlemesi gerekiyor. Mikro-pillerin yapmnda, seilen elektrot malzemelerinin, ince film yntemindeki kadar ince katmanlar oluturmas gerekiyor. Bu amala aratrmaclar nano lekli lityum metal
oksit paracklarndan oluan bask malzemesini, tarak eklindeki altn bir iskelet yap zerine biriktirdi. Elektrotlar kk bir kabn iine yerletirildikten sonra, kap iletkenlii salayan elektrolit zeltisi ile dolduruldu. Yaplan lmler, mikro-pillerin performansnn ykleme ve boalma hz, kullanm mr ve enerji younluu asndan ticari olarak kullanlan pillerle karlatrlabilir dzeyde olduunu gsterdi. Ancak bu performansn ok daha kk bir lekte gerekletirildii unutulmamal. Aratrmaclar bu yntem kullanlarak 3D yazclar ile her tr elektronik cihazn mikro lekte retilebileceini sylyor.
GPS Volkanik Kl zinde...

Tuba Sargl
Volkanik kl bulutlarnn izlenmesi zellikle uu gvenlii iin hayli nemli. 2011 ylnda zlandadaki Grmsvtn Volkan patladnda Avrupada 900den fazla uu iptal edilmiti.
olkanik bulutlarn iindeki kl tanecikleri uaklarn motorlarna girip motorun almasna engel olarak tehlikeli sonulara yol aabiliyor. Geophysical Research Letters dergisinde yaymlanan bir aratrma ise GPS cihazlarnn sinyal gc verilerini kullanarak volkanik bulutlar belirlemek iin yeni bir yntem neriyor.
Colorado Boulder niversitesi Uzay ve Havaclk Mhendislii Blmnden aratrmaclar volkanik bulutlardaki kl taneciklerinin uydudan gelen GPS sinyalini engellediini fark etti. Uydulardan gelen GPS sinyallerinin iddetine ait veriler zaten otomatik olarak yerdeki cihazlar tarafndan depolanyor. Ancak eldeki GPS verileri daha nce bu amala kullanlmamt. Volkanik patlamalar ve kl hareketleri uydu fotoraflar ve radar cihazlar kullanlarak izleniyor. Ancak uydu grntleme yntemleri hava koullar ve zaman gibi kstlayc faktrlerden etkilenebiliyor. GPS sinyalleri ise bulutlara ve su buharna kar duyarl deil. Bunun yan sra radar ynteminin grntleme kapasitesi yksek olsa da kullanlan cihazlar GPS sistemine gre hayli pahal. Dnya zerinde ok fazla aktif volkan var ve bunlarn tamamnn izlenmesi gerekiyor.
Ancak bu yntemin baz dezavantajlar var. Sinyallerin llebilmesi iin uydunun yerdeki GPS antenine sinyalleri etkin bir ekilde gndermesi gerekiyor. Dnyann yrngesindeki uydu says ise snrl. Dolaysyla bir volkanik patlama srasnda bir uydu geii olmayabilir. Ayrca hangi younluktaki bir kl bulutunun GPS sinyal seviyesinde azalmaya neden olduunun da belirlenmesi gerekiyor. Ancak pek ok lke yakn dnemde uzaya yeni GPS uydular gndermeyi planlyor. Bu gelime volkanik kl bulutlarnn GPS sinyalleri kullanlarak belirlenmesi olasln byk lde artrabilir.
11
Ctrl+Alt+Del
Levent Dakran
ift letim Sistemli Bilgisayarlar Yaygnlama Yolunda

letim sistemine geiyor. Her iki iletim sistemi de ayn cihaz zerinde farkl donanm profillerini kulland iin aralarndaki gei televizyonda kanal deitirmek kadar kolay ve hzl. stelik grnen o ki baka reticiler, rnein Samsung da piyasaya benzer rnler srmek iin gn sayyor. Detaylar iin asus.com adresini takip edebilirsiniz.
Sysinternals RAMMap uygulamasyla bellekte yer kaplayan yazlmlarn ve srclerin neden olduu sorunlar daha yakndan grebilir ve mdahale edebilirsiniz.
Tabletler ve tanabilir bilgisayarlar arasnda birka yldr sregelen bir ekimeye ahit oluyoruz. Tanabilir bilgisayarlar verimlilik asndan ok daha fazla olanak sunuyor , tabletler de ierik tketimi ve kullanm kolayl gibi zelliklerle ne kyor. Peki ya ikisini birden isterseniz ne olacak? Bilgisayar reticileri, bu konuya zm getirmek amacyla yeni bir yaklam gndeme getirmeye balad. Getiimiz ay tantlan
Asus Transformer Book Trio da bunlardan biri. Ayrlabilir bir klavyesi olan aygtn zerinde iki farkl donanm seti ve iki ayr iletim sistemi var. Tableti klavyeye taktnzda Intel Core i7 tabanl donanm seti kontrol ele alarak yksek performans ve verimlilik salamak zere Windows iletim sistemini devreye alyor. Klavyeden kardnzda ise kontrol, kullanm kolayl ve uzun pil mr sunmak zere Intel Atom ilemciyle desteklenen Android i-
Akll Teknolojiyle Donatlan Bagajlar Artk Kaybolmayacak

Yaptm i gerei bugne kadar sanrm birka dzine dnya ehri grmmdr. Ancak unu kesinlikle syleyebilirim ki bavullarm benden daha fazla yer grd. Yaptm yolculuklar srasnda zaman zaman adn bile duymadm yerlerden, binlerce kilometre teden bavulumun bana geri dnmesini bekledim. Aranzda ska seyahat edenler varsa eminim benzer durumlar yaamtr. Uak reticisi Airbus, bu durumun nne gemek iin Bag2Go adl bir teknoloji gelitirdiini duyurdu. Bag2Go, bagajlara yerletirilecek GPS (kresel konum belirleme), RFID (kablosuz barkod okuma) ve veri balantsyla bagajnzn konumunu bagajnz uaa verdiiniz andan itibaren akll telefonunuz zerinden takip edebilmenizi salayacak. rnein bagaj sizinle ayn uaa bindi mi, gittiiniz yerde sizi karlayacak m veya baka bir yere gittiyse nerede gezdiini cep telefonunuzdan izleyebileceksiniz. Airbus Innovation Day 2013te tantlan rnn fiyat ve k tarihi ise imdilik belli deil. Detayl izlenimleri bit.ly/19XfSKc adresinde bulabilirsiniz.
Airbus tarafndan tantlan yeni bagaj sistemiyle uuunuz boyunca bavulunuzun nerede olduunu adm adm takip edebileceksiniz.
12
ctrlaltdel@tubitak.gov.tr
Cep Telefonu Hrszl yice Zorlaacak

Apple, getiimiz ay iOS 7 iletim sisteminin duyurusunu yaparken Activation Lock adn verdii bir zellikten de bahsetti. Gnmzde hemen hemen tm akll telefonlar, telefon alndnda konumunu uzaktan takip edebilmenizi veya ieriini silebilmenizi salayan aralarla birlikte geliyor. Apple ise bunu bir adm daha ileriye gtrerek, telefonun silindikten sonra bile sahibine bal kalmasn salayacak bir yntem gelitirmi. Senaryo u: Diyelim ki telefonunuz kayboldu veya alnd. Siz de uzaktan eriimle telefonun iindeki tm verileri sildiniz veya telefonu bulan kii st ste yanl ifre girerek bilgilerin silinmesine neden oldu. Bu durumda bilgiler silinse de telefonu sfr bir telefon olarak yeniden tanmlayp kullanabiliyordunuz. Activation Lock sisteminde ise telefon bu ekilde silinse bile, yeniden almak iin sahibinin hesabn dorulamas gerekecek. Yani telefonu bulan kii ieriini silse bile telefonu ap kullanamayacak. Tabii tm bu avantajlar kullanabilmek iin telefonunuza mutlaka bir ifre atamanz gerekiyor. Zaten gnmzde o kadar veriyi ve kiisel hesab emanet ettiiniz telefonlar aman ifresiz yannzda dolatrmayn. Ne zaman ne olaca belli olmaz. Detaylar venturebeat.com/2013/06/10/appleiphone-activation-lock adresinde bulabilirsiniz.
Applen yeni iletim sistemi srm, mobil cihazlarn alnmasn engellemeye ynelik ek gvenlik nlemleriyle birlikte geliyor.
kinci Ekranlar Patlamaya Hazrlanyor

Eskiden televizyon karsna getiinde televizyon seyredenler, bugn televizyon karsna tablet veya akll telefonlaryla oturup izlediklerine dair bir eyler paylama yoluna gidiyor. Elence endstrisi de bu iki kavram bir araya getirecek farkl yaklamlarn aray iinde. Madem bu insanlar televizyon izlerken bu aygtlar kullanyor, o zaman biz de onlara bu iki cihazn birbirini destekleyecei ne gibi deneyimler sunabiliriz diye dnyor. Bulduklar ynteme de second screen, yani ikinci ekran diyorlar. Doal olarak bu yaklam, reklam stratejilerinden tutun da izlenme lmlerine kadar nemli birok parametreye etki etme potansiyeline sahip. Peki ama bu gne kadar ortaya koyulan abalar acaba uraldna dedi mi? BI Intelligence adl aratrma irketi, bu alanda yaplan almalarn sonucunu grmek zere bir aratrma yapm ve ilgin baz bulgulara ulam. rnein ABDde akll telefon kullanclarnn %85i en az ayda en bir kez, %60 haftada bir kez, %39u da her gn telefonunu ikinci ekran olarak kullanyor. 18-24 ya aras kullanclarn %80i telefonlarn televizyon izlemek iin kullanyor. Sonu olarak diyorlar ki, yllk 74 milyar dolar olan televizyon reklam harcamalarnn kk bir
ksm dahi bu yolla mobile kaysa, mobil ekosistemin geliimi iin byk bir kaynak yaratm oluruz. Haberin detayna businessinsider.com/secondscreen-industry-set-to-explode-2013-6 adresinden ulaabilirsiniz. Ayn adreste raporun tamamn bulabileceiniz bir balant da var.
Bir yandan televizyon izlerken dier yandan akll telefon ve tablet kullananlar, byk bir pazarn kapsn aralyor.
13
Ctrl+Alt+Del
Srekli kullandnz bilgisayar birden yavalama eilimine girdiyse veya bir takm beklenmedik duraksamalar yayorsa, sorun zararl yazlmlarla ilgili olduu kadar bellek kullanmyla da ilgili olabilir. rnein baz donanm srcleri bellein belli bir ksmn kilitlemi olabilir, sonradan yklediiniz bir yazlm fazladan bellek tketimine sebep olmu olabilir, sonu olarak da bilgisayarnzn performans bundan olumsuz etkilenir. Peki bilgisayarnzda byle bir sorun olup olmadn nasl anlayacaksnz? Sysinternalsin RAMMap isimli uygulamas, Windows grev yneticisinin yapabildiinden ok daha detayl bir ekilde bilgisayarnzdaki bellek kullanmn denetim altna alabilmenizi salyor. Uygulamay kurup altrarak belli bir bellek blgesini kendisi iin ayran src veya yazlm var m, hangi yazlm bellekte ne kadar yer kaplyor, hatta bellek depolama alanlarnda veri yazmay engelleyen fiziksel bir arza var m grebiliyorsunuz. cretsiz RAMMap yazlmn downloadcrew.com/article/30416-rammap adresinden indirebilirsiniz.
Levent Dakran
Bilgisayarnz Garip Davranyorsa Belleine Bakmann Vaktidir
Aratrmaclar, standart bir DVD srcy 200 dolarlk masrafla HIV testi yapabilen bir laboratuvara dntrmeyi baard.
Sv Soutmal Cep Telefonlar Geliyor

NEC, bu sorunu zmek iin NEC Medias X 06E adn verdii modelde farkl bir yola gitmi ve aygta sv tabanl soutma eklemi. 1,7 GHz drt ekirdekli ilemcisi olan bu modelde ekrann arka tarafna yerletirilen ve iinde sv ak olan kk borular, ilemcide biriken sy alarak buharlama ve younlama tekniiyle datma grevini stleniyor.
NEC akll telefonlarn snma derdine sv soutmayla are bulmaya alyor.
Aslnda piyasann geneline baktnzda bu zellikler sv soutmay gerektirecek kadar yksek deil, ama reticiler gelecek nesil cihazlar daha da hzlandrmak istiyorlarsa ilerde NECin tasarmna benzer admlar atmak zorunda kalacak gibi grnyorlar. Detaylar medias.net adresinde bulabilirsiniz.
Yksek znrlkl ekrana ve bol ekirdekli ilemciye sahip ada akll telefonlardan birine sahipseniz, zellikle de oyun oynamak gibi telefonu zorlayan uygulamalar altrdka tasarma bal olarak aygtn sann solunun sndna ahit olmusunuzdur. Neticede mobil cihazlardaki ilemcilerin neredeyse masast bilgisayarlarla yaracak saat hzlar olmasna ramen soutma pervanesi gibi aksesuarlardan yoksunlar ve fazla sy etrafa datarak serinlemeye alyorlar.
14
ctrlaltdel@tubitak.gov.tr
Eskimi Cep Telefonlar Yamur Ormanlarnn Bekisi

Eskiyen akll telefonlarnz ne yapyorsunuz? Atyor musunuz, birine mi veriyorsunuz, ekmecenin derinliklerine mi yolluyorsunuz? Endonezyann bu konuda ok daha iyi bir fikri var. Eski telefonlar ormanlardaki kaak aa kesimini engellemek iin kullanyorlar. imdi eski telefonlar topluyorlar, bunlar gne enerjisiyle arj olabilecekleri kk dzeneklere balyor ve mikrofonu ak olacak ekilde aalara asyorlar. Bilirsiniz, aa kesmek iin kullanlan motorlu testerelerin sesi hayli yksek ve karakteristik bir sestir. Mikrofonlardan biri ku, hayvan, bcek sesi yerine byle bir ses alglarsa hemen blgedeki gvenlik glerine uyar mesaj gnderiyor. Gvenlik de mesajn geldii noktay kontrol ederek kaak olarak aa kesenlere sust yapabiliyor. Her bir mikrofonun 500 metrelik bir daire iinde kan sesleri alglayabilecei syleniyor. Endonezya dnyann en byk 3. yamur orman yzlmne sahip olsa da, 1960lardan beri orman yzlm yar yarya azalm durumda. Bu nedenle bu alandaki abalar gerekten nemli. Projenin devamnda yerel halka eskiyen telefonlaryla benzer alar kurmalarn salayacak imknlar da sunulacakm. Detaylar bit.ly/1828BYK adresinde bulabilirsiniz.
Eskiyen akll telefonlar, Endonezyada birok aacn hayatn kurtarmak iin kullanlyor.
Gndelik Hayatn Detaylarna Etkileyici Bir Bak

Todd McLellan adl Kanadal fotoraf, gnlk hayatta kullandnz ok fonksiyonlu akdan bisiklete, daktilodan bilgisayara kadar alldk rnlere farkl bir gzle bakmaya karar vermi. Things Come Apart adn verdii proje kapsamnda her gn kullandnz 50 cihaz alm, tek tek paralarna ayrm ve kan paralar dikkatlice yerletirip fotoraflarn ekmi.
Kanadal fotoraf Todd McLellann gnlk hayatta kullandnz aygtlar paralarna ayrarak detaylarna dikkat ektii fotoraflar gerekten ok etkileyici.
Yapt almalar da bir kitapta toplam. Gndelik hayatn paras olan 50 eyadan kan 21 bin 959 bamsz parann grnts gerekten de ok etkileyici. nsan bir yandan retim tekniklerinin geldii noktay takdir ederken, dier yandan ok basit grnen eyalarn bu kadar detay iermesine hayret ediyor. Dier yandan fotoraflar arasnda gezdike zaman iinde retim tekniklerinin nasl deitiine de adm adm ahit oluyorsunuz. almaya dair etkileyici grselleri toddmclellan.com/thingscomeapart adresinde bulabilirsiniz. alma ayn zamanda kitap olarak da yaymlanm; ayn adreste yer alan ynlendirmeler araclyla sipari edilebiliyor.
15
Tekno - Yaam
Osman Topa
Ekonomik Otomobil
Elio Motors, ABDnin (belki de dnyann) en ucuz otomobilini piyasaya srmeye hazrlanyor. Elio otomobil 3 tekerlekli ve 2 kiilik. Elioda 70 beygirlik 3 silindirli 1000 cc benzinli motor bulunuyor. Saatte 161 km maksimum hz yapabilen Elio, 100 km hza 9,6 saniyede ulaabiliyor. ehir iinde 100 kmde 4,8 l yakt tketen Elio, ehir dnda 2,8 l yakt ile 100 km gidebiliyor. Dier bir ifadeyle Elio ile 30 l yakt kullanarak 1000 kmden fazla yol kat edebiliyorsunuz. Elionun ABD sat fiyat 6800 dolar.
www.eliomotors.com
Elektronik Posta ile Para Yollamak

Elektronik postaya fotoraf, video ve mzik dosyas gibi her tr dosyay ekleyebiliyorsunuz. Gmail ve Googlen irketlerinden biri olan Google Walletn ortak almas sonucunda artk ABDli Gmail kullanclar, elektronik postalara para da ekleyebilecek. Alcnn ise paray alabilmesi iin Google Wallet yesi olmas gerekiyor. Alc, gelen para ile Google Wallet deme sistemini kabul eden online dkknlardan alveri yapabiliyor veya paray banka hesabna transfer edebiliyor. Sistemin yllardr online para transferinde kullanlan sistemlerden -rnein PayPal- en byk fark kullanm kolayl.
Dier sistemlerde para gnderebilmek iin sisteme girmek gerekirken, Gmail kullanclar zaten gn boyu ak olan e-posta hesabndan dorudan deme yapabilecek. Tabii bu durumda elektronik posta gvenlii daha fazla nem kazanyor.
http://www.google.com/wallet/
16
teknoyasam@tubitak.gov.tr
Havada Yeni Bir Hz Rekoru: 255 Knot

Eurocopter firmas, yeni tasarmlarndan biri olan X3 modeli ile helikopterler iin yeni bir dnya rekoru olan 255 Knot (472 km/s) hza ulatklarn bir basn aklamas ile duyurdu.
Sper Yass Halat

Normal elik halatlarla yaplan asansrlerde ulaabileceiniz maksimum bina ykseklii, kullanlan elik halatn arlndan dolay 500 metreyi geemiyor. Bu yzden de dnyada ok az sayda bulunan 500 metreden uzun binalarda (Dubaideki Burj Khalifa, Mekkedeki Royal Clock Tower Hotel ve New Yorkdaki yeni Dnya Ticaret Merkezi) zeminden son kata kadar giden bir asansr yok. Son kata kmak isteyen asansr kullanclar asansr deitirmek zorunda kalyor. Dnyann en byk asansr firmalarndan biri olan Finlandiya merkezli Kone tarafndan gelitirilen UltraRope ile 1000 metreye kadar asansrle klabilecek. Yuvarlak elik halatlarn aksine karbon fiber bir malzemeden retilen ve yass olan UltraRope, srtnme katsays yksek bir tr plastik ile kaplanyor. Bu malzemenin tek retim amac tabii ki dnyada ok az sayda bulunan 500 metreden uzun gkdelenlerde tek asansr kullanlmasn salamak deil. Bu halatn kullanlmas, hlihazrda var olan 500 metrelik bir asansre gre halat yknn yzde 60 daha az olmas ve %15 daha az enerji tketilmesi anlamna geliyor. 800 metrelik bir asansrde ise %45 enerji tasarrufu salanabiliyor. Basn aklamasna gre UltraRope, normal elik halattan iki kat daha salam, yalanmas gerekmiyor ve binadaki salnma kar daha az duyarl.
www.kone.com/ultrarope
Daha nceki rekor 250 knot (463 km/s) ile Sikorsky X2 model helikoptere aitti. Eurocopter X3n ulat en yksek pike hz ise 263 knot (487 km/s).
www.eurocopter.com
17
Tekno - Yaam
Osman Topa
Bahe Kameras
Brinno TLC200 Pro genellikle belgesellerde grdmz tohumdan fidana dnen iek grntlerini veya bo bir arazide beliriveren devasa bina grntlerini ekmek zere tasarlanm bir fotoraf makinesi. Bu fotoraf makinesini 1/5 saniye ile 24 saat aralnda deien zamanlarda kendi kendine bir kare ekim yapmak zere programlayabiliyorsunuz.
Yz Bin Gne Enerjili Fener Projesi

Dnyada 1,32 milyar insann elektrie eriimi olmadn biliyor muydunuz? Afrika ve Asyada gelimekte olan lkelerde yaayan bu insanlar ounlukla gaz lambas kullanarak aydnlanyor. Gaz lambalarndan kan duman insan sal iin risk oluturuyor. Gaz lambalarnn oluturduu yangn riski de hayli yksek. Panasonic, kuruluunun 100. yln kutlamak iin elektrii olmayan bu insanlarn yaad corafyalarda 2018 ylna kadar gne enerjisi ile alan 100 bin fener datacan aklad. Bu fenerler ayn zamanda elektronik cihazlarn arj edilmesinde kullanlabiliyor.
www.panasonic.net/citizen/lantern/
TLC200 Pro HDR ekim yapabiliyor. Dier bir ifadeyle birden fazla kare alan makine, grntleri saysal olarak iliyor ve k dalm asndan en gzel resim karesini elde ediyor.
18
Daha sonra saatlerce veya gnlerce ekilen fotoraflardan elde edilen kareleri birletiren TLC200 Pro, bu karelerden bir video dosyas retiyor ve bu videoyu SD karta kaydediyor. Ak hava artlarnda kullanlmaya uygun tasarlanan TLC200 Pro ile farkl lens seenekleri de kullanabiliyorsunuz. ki saniyede bir ekim yapmak zere ayarlandnda tam dolu bataryal bir TLC200 Pro ile 5 gn boyunca 240 bin kare ekim yapabiliyorsunuz.
http://www.brinno.com/
teknoyasam@tubitak.gov.tr
Hepsi Bir Arada Tanabilir Masast Bilgisayar

Gnmzde bilgisayarlar ok eitli ekil ve byklklerde oluyor. Tablet, dizst, netbook, ultrabook ve masast bilgisayarlar gnmzde en yaygn bilgisayar trleri. Her bir bilgisayar trnn kendine zg avantajlar ve dezavantajlar var. Kiminin ekran kk ama rahata tanabiliyor, ekran byk olanlarn da tanmas ve kurulmas sorun oluyor. HP tarafndan nmzdeki gnlerde piyasaya srlecek olan ENVY Rove 20 tanabilir hepsi bir arada (HBA) bilgisayarn, tanabilir bilgisayarlar iin devasa diyebileceimiz 20 in 10-noktal dokunmatik ekran var. ok byk bir Win8 tablet olarak kullanlmas hedeflenen Rove 20, 62 Wh bataryas ile ne kyor. Normalde HBA bilgisayarlarda batarya olmuyor. Bu zellii sayesinde ev veya iyerinde bilgisayarnz kurulum ve yeniden balatma gerektirmeden bir yerden bir yere tayabiliyorsunuz.
www.hp.com
Gznzn Grdn nternette Bulun

Aklnza bir soru geldiinde, cevabn Google, Bing veya Yahoo gibi internet arama motorlarna yazarak aratrabiliyorsunuz. Eer Google kullanyorsanz sorunuzu yazmak yerine konuarak da sorabilirsiniz. Googleda kullanlan sesle arama teknolojisi, daha nce baka platformlarda sunulan ses tanma teknolojilerine kyasla Trke iin hayli baarl sonular veriyor. Dier yandan cretsiz bir IOS uygulamas olan CamFind, iPhone kameras ile fotorafn ektiiniz bir eyin ne olduuna dair internet aramas yapabiliyor.
rnein bir cihaz grdnz ve bu cihazn ne ie yaradn renmek istiyorsunuz veya tarihi bir eser hakknda bilgi edinmek istiyorsunuz. CamFind uygulamasn kullanarak fotorafn ekin, aradnz cevap ekranda belirsin.
http://goo.gl/tvV7X 19
Blent Gzceliolu
TBTAK
Kriptolu Cep Telefonu-MLCEP
TBTAK, donanm ve yazlm milli olan mobil kriptolu GSM cihaz MLCEPi gelitirdi. Cep telefonlarnn haberlemeye getirdii kolayl ve gvenli iletiimi bir arada sunan MLCEPe TBTAK mhendisleri yeni zellikler kazandrmaya devam ediyor. MLCEP K-1in ardndan gelitirilen
Adana (GKTRK 2 uydusundan alnmtr) (Zemindeki resim)
50.Ylnda
TBTAK 1963 ylnda doa bilimlerinde temel ve uygulamal akademik aratrmalar desteklemek ve gen aratrmaclar tevik etmek, zendirmek amacyla kuruldu. TBTAK 50. ylnda lkenin bilim politikalarn belirleyen, aratrma, Ar-Ge, popler bilim yaynlar, bilim ve toplum projeleri yapan, akademisyenleri, niversite sanayi ibirliini destekleyen bir kurum durumunda. Giderek artan desteklere baklrsa sadece 2012de 33 burs program ile 19 bin bilim insanna destek verildi. ARDEB destei bavurusu yaplan 6107 projeden 1115i 188 milyon TL ile desteklendi. Projelerde 1707 aratrmac ve 1145 bursiyer de destek ald. TBTAK lkemizin rekabet gcn ve refahn artrmak ve srekli klmak iin toplumun her kesimi ve ilgili kurumlarla ibirlii iinde, ulusal nceliklerimiz dorultusunda bilim ve teknoloji politikalar gelitirmek, bunlar gerekletirecek altyap ve aralar oluturmaya katk salamak, aratrma ve gelitirme faaliyetlerini desteklemek ve yrtmek, bilim ve teknoloji kltr oluturmakta nc rol oynamak grevini 50. ylnda baaryla srdryor.
yeni model MLCEP K-2 zellikleri, grnm ve donanmyla st dzey hale getirildi.
MLCEP K-2 zellikleri Daha ergonomik ve kk Kriptolu sohbet Ses ve verileri ifreleme GSM a zerinde utan uca gvenli iletiim
GKTRK 2
TBTAK ve TUSA mhendisleri tarafndan Hava Kuvvetleri Komutanl iin gelitirilen keif ve gzlem uydusu GKTRK-2 uzayda. Yerli gzlem uydular Rasat ve GKTRK-2yi uzaya tayan Trkiye de uzay liginde. GKTRK-2 ile birlikte bata Trk Silahl Kuvvetlerinin uydu grnt ihtiyalar olmak zere dier kamu kurum ve kurulularnn ihtiyalarnn karlanmasn da ngren bu proje ile uzay alannda teknoloji, uzman insan gc ve alt yap gelitirilmesi imknlarnn kullanlmas saland.
Teknik zellikler Arlk: 400 kg Yrngesi: 686 km uzaklkta ve Gnee e zamanl Grev mr 5 yl 640 km erit grntleme 20 km grnt genilii Stereo grntleme Geni alan grntleme 40 km Toplam 8 GB veri kaydedici hafzas 20 m znrle sahip yakn kzl tesi kamera Milli uu bilgisayar ve yazlm Alr gne panelleri Aktif sl kontrol alt sistemi
20
>>>
lk Yerli Uydu: RASAT

Pekin Havaalan (RASAT uydusundan alnmtr)
TBTAKn yerli imknlarla gelitirdii ve rettii ilk yerli gzlem uydusu RASAT Austos 2011den bu yana uzayda grnt alyor. RASATn Dnyann drt bir tarafndan ald grntler, TBTAK Yer stasyonunda baaryla indiriliyor. Trkiye zerinden alnan grntlerle 2 boyutlu uydu haritas almasn tamamlayan TBTAK Uzay Enstits, haritay kamu kurulularnn hizmetine sunmaya hazrlanyor. Grntler ehir blge planlama, ormanclk, tarm, afet ynetimi ve benzeri amalarla kullanlabilecek.
RASATn ve Grntlerinin zellikleri Yrngesi: 687 km uzaklkta Arlk: 93 kg 7,5 metre siyah beyaz, 15 metre renkli znrle sahip. Bir kare grnt 900 km2 (30kmx30km) alan kapsyor. Bir kare grnt dosya bykl 28,9 MB Uydu veri depolama birimi 32 kare grnty depolayabiliyor. Nisan 2013te yklenecek yeni yazlm ile bellek iki katna kacak. Ankaradan gnde 4 kez 10ar dakika sre balant kuruluyor. Ayn noktay yeniden grntleyebilme sresi ortalama 2,5 gn.
Bilim Merkezleri Tm Trkiyeye Yaylyor

TBTAK bilimsel bilgi birikiminin geni kitlelerle paylalmas, bilim kltrnn arzu edilen dzeye karlmas ve bilim okuryazarlnn artrlmas amacyla, Trkiyenin her ilinde bilim merkezleri aacak. BTYK karar dorultusunda gerekletirilecek proje ilk olarak tm bykehirlerde uygulanacak. Bunlardan ilki Konyada ina ediliyor ve yapm tamamlanmak zere. Daha sonra byk ehirlerden balayarak tm illere bilim merkezi kurulacak.
Trkiyenin lk Milli Seyir Fzesi SOM Hava Kuvvetlerinin Hizmetinde

Satha Atlan Orta Menzilli Mhimmat (SOM) havadan karaya ve youn bir ekilde korunan kara ve deniz hedeflerine kar kullanlmak zere tasarland. Hava Kuvvetleri Komutanlnn uzun menzilli seyir fzesi ihtiyacnn karlanmas amac ile gelitirilen SOM, Trkiyenin ilk milli seyir fzesi olma zelliini tayor. SOM yksek hassasiyetli, uzun menzilli, dk grnrlkl, tm hava artlarnda grev yapabilen, INS/GPS/ IIR Gdm Sisteminin yan sra Yeryz Referansl Navigasyon Sistemi ve Grnt Referansl Navigasyon Sistemine sahip bir silah sistemi.
Fiziksel zellikler Fze ktlesi: ~ 1,300 lb. (600 kg) Harpbal ktlesi: 500 lb. (230 kg) Fze uzunluu: 12,6 ft (3,85 m) Operasyonel zellikler Bilinen tm hava savunma sistemlerinin menzili dnda Tek atta tek vuru Dk grnrlkte ve kartrmaya kar dayankl Geni at zarf Programlanabilir vuru zellikleri
21
50. Ylnda TBTAK
E-Ders uygulamalar ile eitimde frsat eitlii salanacak. Dersi bo geen rencilerin aklarn telafi etmelerine de yarayacak olan sistem, rencilerin eitli nedenlerle okuldan uzak kalmalar durumunda dersleri takip etmelerine de olanak salayacak. E-Ders, ders ncesinde hazrlk yapma ve dersleri tekrar etme gibi avantajlar da beraberinde getiriyor. E-Kitaplarn retim programlar esas alnarak, gereken konularda animasyon, video, ses, simlasyon vb. gelerle etkileimli hale getirilmesi ile Zenginletirilmi Kitaplar (Z-Kitap) oluturuluyor. eriklerin gelitirilmesi ve sunulmas ile ilgili aratrmalar yaplyor.
Isl Pil
TBTAK gdm kitleri, fzeler, tapalar, akustik kartrc/aldatclar gibi sistemlerde temel g kayna olarak kullanlmakta olan sl pil teknolojisini lkemize kazandrd. Dnyada ok az lkenin sahip olduu sl pil teknolojisi ile Trkiye, sat Fze Teknolojileri Kontrol Rejimi ile denetim altnda olan, yurtdndan tedariki pahal olan ve yksek gizlilik dereceli sl piller konusunda yurtdna baml olmaktan kurtuldu. Trkiyenin tek sl pil tedarikisi olan TBTAK tarafndan u ana kadar farkl teknik zelliklerde eitli sl pillerin tasarm ve retimi yapld, rnler uluslararas askeri standartlara uygun hale getirildi.
TBTAKtan Dijital Ders erikleri

Eitimde yeni teknolojilerin kullanlmas amacyla E-Ders ve Z-Kitap almalar yrtlyor.
Siber Gvenlik Enstits

Ulatrma, Denizcilik ve Haberleme Bakanl koordinasyonunda TBTAK ile Bilgi Teknolojileri ve letiim Kurumu (BTK) tarafndan yrtlen Ulusal Siber Gvenlik Tatbikatna kamu ve zel sektr kurulular katlyor. Yazl senaryolarn yan sra gerek saldrlarn da uyguland tatbikat, siber saldrlara
kar nlem alnmas, kurumlarn bilgi ve iletiim sistemlerinin glendirilmesi, kurumlar aras koordinasyonun artrlmasn salyor. Ocak 2011de yaplan ilk Ulusal Siber Gvenlik Tatbikat kamu ve zel sektrden 41 kurum ve kuruluun katlmyla gerekletirildi. Hazrlklar Austos 2012de balayan 2. Ulusal Siber Gvenlik Tatbikatna ise 61 kurum ve kurulu katld.
Trkiye Cumhuriyeti Kimlik Kart

TBTAK Biliim ve Bilgi Gvenlii ileri Teknolojiler Aratrma Merkezi tarafndan milli yazlm ve yerli ip kullanlarak tasarlananan akll kartlar sosyal gvenlik, salk, ulam, nfus ve bankaclk ilemleriyle kamunun bir ok alannda hayat kolaylatracak. Milli olarak gelitirilmi bir akll kart iletim sistemi olan AKS gvenlik hizmetleri sunan bir mikroilemci stnde alyor ve elektronik imza, ifreleme ve gvenlik anahtarlar tama hizmetleri sunuyor.
Teknik zellikler 68 KB EEPROM Common Criteria (CC) EAL4+ iletim sistemi Common Criteria (CC) EAL5+ mikro ilemci ISO/IEC 7816 uyumlu DES simetrik ifreleme algoritmas 3DES (2 anahtarl) simetrik ifreleme algoritmas 2048 bit RSA asimetrik imzalama/ifreleme algoritmas PKCS #11 yazlm ktphanesi MS CAPI yazlm ktphanesi Gerek rastgele say reticisi
Yerli ip Milli Kart
22
<<<
TBTAK Marmara Aratrma Gemisi

TBTAK Marmara Aratrma Gemisi artk denizlerde. lk yerli yapm aratrma gemisi, Marmara Aratrma Merkezi (MAM) evre Enstitsnce yrtlen Deniz Aratrmalar Mkemmeliyet Merkezi Altyap Projesi kapsamnda ina edildi. 3 bin metre derinlie inecek teknik kapasitesi bulunan aratrma gemisinde, 11 bilim insan ve 12 mrettebat kalabiliyor. TBTAK Marmara Aratrma Gemisinin balca uygulama alanlar arasnda Boazlar bata olmak zere deniz kirliliinin izlenmesi, boru hatlarn gzlemleme, sismik almalar, denizdeki faylarn grntlenmesi, canl yaam alanlarnn izlenmesi, tr eitliliinin gzlemlenmesi, kaza ve afetlere destek verilmesi yer alyor. Geminin aratrma laboratuvarlar oinografik aratrmalara ve tanabilir mobil laboratuvar uygulamalarna uygun olarak tasarland. Laboratuvarlarda almalarn zelliine bal olarak lme, rnekleme ve analizler yaplacak. Bu almalar gncel donanml cihaz ve ekipmanlarla gerekletirilecek. Bilgisayar laboratuvar aratrma gemisinin koordinasyon merkezi olarak ilev grecek. Islak laboratuvar ve balantl biyoloji laboratuvarnda deniz suyu, dip amuru ve canl rneklerin analiz ncesi n ilemleri yaplacak. Kuru laboratuvarda ise n ilemleri tamamlanan deniz suyu rneklerinin yksek hassasiyetli analizleri yaplacak. Deniz suyu scaklk ve k koullarn yapay olarak temsil edebilen s kontroll laboratuvarda da canl deneyleri yaplacak. Bu deneyler almann amacna bal olarak kesikli veya srekli deneyler olarak gerekletirilecek.
Teknik zellikler Tam Boy: 41,2 m En: 9,55 m Ykseklik: 4,50 m Su hatt: 3,15 m Hz: %90 MCRda 14 knot Ana Makine: 2 x 1040 kW, 1650 rpm Marin Dizel Pervane: 2 x 1750 mm ap, CPPpPervane Ba itici: 95 kW K itici: 95 kW Dier: DP1 Dinamik Konumlandrma Sistemi Aratrma Tehizat 1 adet 3 ton kapasiteli A-Frame 2 adet ok maksatl oinografik vin 1 adet ok bimli derinlik ler 1 adet tek bimli derinlik ler 2 adet akustik aknt ler 1 adet CTD sondas 1 adet oklu su rnekleyici Aratrma Laboratuvarlar 1 slak laboratuvar 1 kuru laboratuvar 1 biyoloji laboratuvar 1 s kontroll laboratuvar 1 bilgisayar laboratuvar
Formula-G ve Hidromobil Ara Yarlar

Alternatif enerji kaynaklarna dikkat ekmek ve niversite rencilerinin fikirlerini retime geirebilmelerine imkn salamak amacyla TBTAK tarafndan Formula GGne Arabalar Yar ve Hidromobil-Hidrojen Enerjili Araba Yar dzeleniyor. Trkiyenin her blgesinden niversite takmlar kendi rettikleri aralarla yarmalara katlabiliyor.
Yksek Gl Lazer Silah Sistemi Gelitirilmesi

Gelitirdii yksek teknolojili rnlerle Trk Silahl Kuvvetlerinin vurucu gcn artran TBTAK, savunma sanayisinde devrim yapacak yeni bir projeye nc oluyor. TBTAK, dnyada sadece ABDde bulunan lazer silahn yerli olarak gelitirilmesi iin yksek bteli projelere destek vermek zere arya kyor. TBTAK Savunma ve Gvenlik Teknolojileri Aratrma Destek Grubu (SAVTAG) nclnde balatlan almalarda lazer silah gelitirecek yksek bteli projeler 1007 Program kapsamnda Yksek Gl Lazer Silah Sistemi (YGLSS) gelitirilmesi iin arya kt. Projede niversiteler, zel kurulular ve kamu Ar-Ge kurulular Proje Yrtcs olarak yer alabilecek. Proje Yneticisi Kurulu ise proje sonunda kullanlabilecek 2 adet yksek gl lazer silah sisteminin istenen teknik zelliklerde retilmesinden sorumlu olacak. Lazer sistemi ile kara, deniz ve havada tehdit unsuru oluturan hedefler alglanacak, takip edilecek ve lazerle etkisiz hale getirilecek.
23
Bayram Tekin
Prof. Dr., ODT Fizik Blm
Gnein Yanmas
Gnein yanmas fizikteki drt temel etkileimin tamamnn etkin olduu, karmak bir sretir. Her zaman olduu gibi enerjinin korunumu yasas Gnete de iliyor ve enerji bir formdan baka bir forma evriliyor. Eddingtonun 1926da ngrd gibi, Gnein ktlesinin bir ksm enerjiye dnyor. Dnya atmosferinin st tarafnda yaplan lmlerde Gneten gelen gcn (1 saniyedeki enerji miktar) metrekare bana 1400 Watt olduu bulunuyor. (Kabaca 1 metrekarelik alana 100 Wattlk 14 ampl dyor). Buradan yola karak ve Einsteinin E = m c2 formln kullanarak, Gnein her saniye yaklak 4 milyon ton kadar ktleyi enerjiye dntrdn bulabiliriz. Bu ktlenin nemli bir ksm k (foton) olarak uzaya yaylrken yaklak milyonda biri de ntrinoya dnyor.
nein ktlesinin yaklak %73 hidrojen, %25i de helyum (karbon, azot, oksijen ve dier elementlerden az miktarda bulunuyor). Gnete enerjinin nemli br ksm (%99) 4 hidrojen ekirdeinin (protonun) helyum ekirdeine dnmesi sonucunda elde edilir. Bir ka ara basamak ieren bu tepkime u ekilde zetlenebilir. 4 proton + 2 elektron He-4 + 2 ntrino + 6 foton Sol taraftakilerin toplam ktlesi sa taraftakilerinkinden yaklak %0,7 fazladr (yaklak 4,59 10(-29) kg). Bu fark ntrinonun enerjisine ve fotona dnr. Ntrino, zayf etkileen bir parack olduundan ksa bir sre iinde Gnei terk eder. Yksek enerjili fotonlar (gamma nlar) iinse zorlu bir yolculuk balar. Etraftaki elektronlar ile srekli etkileerek kinetik enerjilerinin nemli bir ksmn tekrar Gnein ortamna brakr ve ortalama olarak ortaya klarndan 1 milyon yl sonra Gneten grlebilir k olarak kaarlar. (Gneten gelip gzmze ulaan fotonlarn hemen hemen hepsi bu mcadeleden gemitir.) Yukardaki tepkime son derece basit grnse de detaylarn anlamak iin gerekten 20. yzyl fiziinin hemen hemen btn kuramlarn kullanmak gerekiyor. ncelikle unu biliyoruz: Helyum ekirdeinde 2 proton 2 de ntron var. Ancak ntron serbest halde iken kararl bir parack deil. Ortalama 14 dakika mr olduundan Gnein herhangi bir yerinde ntron bulmanz mmkn deildir. Yukardaki srecin ilemesi iin bir ekilde protonun ntrona dnmesi gerekir. Zayf etkileim kuramna gre bu mmkn, ancak hayli nadir gerekleen bir olaydr. Ktle ekimi sebebiyle, Gnein
He H H H H
merkezinin scakl 15 milyon Kelvin. Bu scaklkta hidrojen atomu iyonize olur yani proton ve elektron, plazma halinde bir gaz oluturur. Protonlar, ayn elektrik yke sahip olduundan birbirlerini iter. Yani kabaca bakldnda 2 protonun bir araya gelmesi ve daha ar bir ekirdei oluturmas mmkn grnmez. Fakat protonlar birbirlerine yeterince yaklaabilirlerse, kuvvetli etkileimle birbirlerini ekecek ve ar bir ekirdek oluturmalar mmkn olacak. ki protonun aralarndaki elektriksel itme engelini ap birbirlerini kuvvetli etkileimle ekebilmeleri iin ortamn scaklnn 100 milyon Kelvin olmas lazm! 100 milyon derecelik bir ortamdaysa bu sre ok hzl bir ekilde gerekleiyor ve Gne gibi yava yava yanma yerine yldz spernova olarak patlyor.
24
><
Gnein merkezi 15 milyon Kelvin scaklndaysa bir protonun elektriksel itme kuvveti engelini ap ksa mesafelerde etkin olan kuvvetli etkileim (ekme) blgesine girmesi ilk bakta mmkn grnmyor. Burada istatistiksel fizik ve kuantum fizii yardmmza kouyor. statistiksel fizie gre, 15 milyon derecelik bir proton gaz iindeki paracklarn bir hz dalmlar var, bu hz dalmlarna baktmzda, paracklarn bir ksm ortalamaya gre ok yava, bir ksm ok hzl. ok hzl olanlar incelendiinde hzlarnn elektriksel engeli amaya yeterli olduu grlyor. Ancak engeli aabilenlerin oran Gneteki termonkleer tepkimelerin skln aklamak iin yeterli deil, bunun iin kuantum fiziindeki tnelleme srecine ihtiya var. Kuantum fizii ise bize unu sylyor: Bir paracn hz (ya da kinetik enerjisi) bir engeli klasik olarak aamayacak dzeyde olsa bile, kuantum fiziine gre o engelden tnelleme ihtimali var. Kinetik enerji dk, bariyer de yksekse (Gnete olduu gibi) tnelleme ihtimali dk oluyor. Ama Gneteki ok saydaki proton bu tnellemeyi srekli deniyor ve bir ksm engeli ap dier protonun yanna (1 femto-metre mesafenin altna) gelebiliyor. Tabii ki hikye burada bitmiyor, iki protondan oluan ekirdek kararl bi ekirdek deil, elektriksel itme yznden 2 protonlu ekirdek annda 2 ayr protona dnyor ve tekrar baa dnm oluyoruz! Yalnz bu iki protonlu ekirdeklerin ok az bir ksmnda protonlardan bir tanesi zayf etkileimde ters beta bozunmas denilen bir sre ile ntrona dnyor. Yani ok nadir de olsa aadaki sre gerekleiyor: proton + proton dteron + pozitron +ntrino Dteron bir proton ve bir ntronun kuvvetli etkileimle bir arada durduu kararl bir ekirdek.
Inm katman (iten dar doru gidildike saklk 7 milyon Kden 2 milyon Kye dyor)
Gnete enerjinin elde edilmesi iin gerekli ilk basamak yukardaki tepkime. Elektron-ntrino olay mahallini terk ediyor. Pozitron ise hemen bir elektron bulup 2 tane yksek enerjili fotona (gamma n) dnyor: elektron + pozitron 2 foton
1 saniye
1 milyar yl
proton ntron pozitron

gamma n
1 milyon yl
ntrino
ekilde sreler ile u kast ediliyor. rnein, ilk aamada 15 milyon kelvinde srekli arpan iki protonun, bir protondan ve bir ntrondan oluan kararl dteron ekirdeini oluturmas iin gerekli ortalama sre 1 milyar yl.
Bu iki fotonun, kacak dier fotonlar gibi, Gneten kama macerasndan daha nce bahsettik. Bir sonraki basamakta fazla kan ter yok, dteron + proton Helyum-3 + foton Helyum-3 ekirdeinde 2 proton 1 ntron var. kan foton yine yksek enerjili. Helyum-3 bir baka Helyum-3 bulabilirse Helyum-4 oluabilir, bunun olmas da ok kolay deil, ama ilk basamak kadar da zor deil. Helyum-3 + Helyum-3 Helyum-4 + proton + proton Proton-proton zincirleme tepkimesi bu sre sonucunda tamamlanm ve balangtaki protonlarn toplam ktlesinin %1den daha az enerjiye dnm oluyor. Bunun yan sra Gnete karbon-azotoksijen evrimi ile enerji elde edilse de, Gneteki en etkin mekanizma burada zetle anlattmz mekanizmadr.
Kaynaklar http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1967/bethe-lecture.pdf http://www-spof.gsfc.nasa.gov/stargaze/Sun7enrg.htm
Gne ekirdei (15 milyon K)
Gne tac (1 - 3 milyon K)
Is tanm (konveksiyon) katman 2 milyon K- 5800 K Ikkre (fotosfer) 5800 K (Gne lekeleri 3800 K)
25
lay elik
Fotosentez mi Verimli Fotovoltaikler mi?

Gne enerjisi denince ilk aklmza gelen ey yenilenebilir alternatif bir enerji kayna olsa da aslnda gne enerjisi hayatmzn her yerinde, hatta hayatmzn kayna. nk hem hcrelerimizi oluturan karmak biyomoleklleri bir arada tutan, hem de tm yaamsal faaliyetlerimizi srdrmemizi salayan enerji, bitkilerin ve alglerin fotosentez yoluyla kimyasal balar biiminde saklad gne enerjisi. Varln bir bakma gne enerjisine borlu olan insanolunun Dnya zerinde srdrebilir bir yaama dzeni kurmak iin bavurduu enerji kaynaklarndan biri de yine Gne oldu. Gnmzde gne enerjisi nemli bir yenilenebilir enerji kayna seenei olarak kabul ediliyor ve bu konuda zerinde allan, bir ksm endstriyel dzeyde uygulamaya konmu eitli teknolojiler var. Peki acaba gne enerjisini verimli ekilde kullanma konusunda doa m yoksa insanlk m daha stn geldi.
ha verimli olmas gerektii akla gelebilir. Oysa durum pek de yle deil. En yaygn gne enerjisi teknolojisi olan fotovoltaik sistemlerde eriilen verim, fotosentetik organizmalarnkini geride brakm durumda. Ancak bu sonuca varmak, yani fotosentezin ve fotovoltaiklerin (PV) verimlerini karlatrmak pek kolay bir i deil. nk ilki gne enerjisini biyolojik molekllerde kimyasal balar biiminde depolarken ikincisi depolanmam elektrik akmlar oluturuyor. Bu yzden dorudan bir karlatrma yapmak elmayla armudu karlatrmaya benziyor. Elmalar elmalarla karlatrmak iinse, iki ilemin birbirine benzer biimlerini ele almak gerekiyor. Bir grup aratrmac 2011de Scienceta yaymlanan bir almada ite bunu yapt. Aratrmaclar fotosentezle karlatrmak zere, PVlerin tpk fotosentezde olduu gibi gne enerjisini kimyasal balarda depolamak zere kullanld su elektrolizi sistemlerini ele ald. Bu sistemler PVlerden elde edilen elektrik enerjisini, suyu hidrojen ve oksijene ayrtran elektroliz ilemi iin kullanyor. Hidrojen enerji kayna olarak kullanlabilen yanc bir gaz olduu iin de bu karlatrmada fotosentez rn olan ve yine enerji kayna olarak kullanlabilen karbonhidratlara karlk geliyor.
ne insanlarn eriebilecei en byk ve srdrlebilir enerji kayna. Dnyamza ulaan gne enerjisi yllk ortalama alndnda 120 bin terawatt gcnde, yani Dnyamza saniyede ortalama 120 trilyon joule enerji geliyor. nsanln dnya apnda yllk bazdaki enerji ihtiyacnn yaklak 15 terawatt gce denk olduu dnldnde, Gneten ne kadar byk miktarda bir enerji geldii daha iyi anlalabilir. Gneten 1 saat iinde gelen enerji, insanln bir senelik enerji ihtiyacn karlayabilecek miktarda. Ancak gne enerjisi Dnyaya seyrelmi bir halde ulayor. Metrekareye den gne enerjisi, yllk ortalama alndnda yaklak 170 W gcnde. Bu yzden, her ne kadar Dnyaya Gneten toplamda byk miktarda enerji geliyorsa da, bu enerjinin verimli bir ekilde yakalanp depolanmasn salayacak teknolojiler nem tayor. Baz organizmalarn birka milyar yl nce buna ynelik bir mekanizmay, yani fotosentezi gelitirmesi Dnyay bugnk haline getiren temel deiim oldu. Bugnk eklini almas milyonlarca yl srm olan fotosentez srecinin, gemii iki yzyl gemeyen modern gne enerjisi teknolojilerinden ok da-
26
><
Aratrmaclar karlatrma iin iki zemin belirlemi. Biri, fotosentezin ve silikon gne gzelerinin elektromanyetik spektrumun -yani farkl dalga boylarndaki n oluturduu yelpazenin- ne kadarlk bir ksmndan yararlanabildiiyle ilgili. Bu konuda silikon gne gzeleri daha stn, nk mortesinden kzltesine uzanan geni bir aralktaki fotonlar sourabiliyor. Fotosentetik organizmalarsa sadece 400-700 nanometre dalga boyu aralndaki grnr ktan faydalanabiliyor. Aratrmaclarn iki sistem iin kulland dier karlatrma zemini ise enerji dnmnn verimliliiyle ilgili. PVlerin enerji dnm verimlilii genellikle, oluan elektrik gc sistemin ald gne enerjisi gcne oranlanarak hesaplanyor. Ancak bu, enerjinin saklanmasn ve iletimini hesaba katmyor. Fotosentez enerjiyi kimyasal balarda saklyor. Bu enerjinin byk bir ksm organizmann yaamn srdrmesi ve oalmas iin kullanlyor. Fotosentezin enerji etkinliiyse belirli bir blgede yllk olarak hasat edilebilen biyoktlenin enerji ieriinin (fotosentezin dorudan rn olan glikozun standart koullar altnda yanarak karbondioksit ve su oluturmas sonucu oluan enerji) ayn blgeye den gne enerjisi miktarna oran eklinde hesaplanyor. Aratrmaclar dorudan bir karlatrma iin PVlerin su elektrolizinde kullanld sistemlere odaklanm. Ticari olarak kullanlabilen tek-eklemli (tek fotosistemli) silikon gne gzesi modllerinin gne enerjisinden elektrik retirken sergiledii tipik enerji dnm verimlilii %18 civarnda. Gnmz ticari elektroliz sistemlerinin enerji verimlilii, Dnyaya ulaan gne enerjisinin yl iindeki deikenlii, PVlerin rettii elektriksel voltajla elektrolizin gerektirdii elektriksel voltaj arasndaki uyumsuzluklar da hesaba katldnda PV balantl elektroliz sistemleri iin bu verimlilik oran %10-11 civarna dyor. Fotosentetik organizmalara gelince Aslnda fotosentezin yapld organel olan kloroplastlarda kuantum verimlilii, yani sourulan fotonlarn ne kadarnn kararl foto-rnler oluturduunu ifade eden oran, %100e yakn. Ancak fotosentez ancak grnr k da denen 400-700 nm dalga boyu aralndaki kla yaplabildii iin fotosentetik yaplara gelen fotonlarn yaklak yars boa gidiyor. Uygun dalga boyundaki fotonlarnsa nemli bir ksm sourulamyor ya da kloroplast dndaki yaplara dyor. 400-700 nm dalga boyu aralndaki fotonlardan dk dalga boyundakilerin (yksek enerjili olanlarn) enerjisinin, sadece yksek dalga boyundakilerin (dk enerjili olanlarn) enerjisine karlk gelen kadar kullanlabildii iin bir miktar enerji kayboluyor. Sonunda glikozda depolanan enerjinin byk bir ksm da organizma tarafndan kullanlyor. Tm bunlar hesaba katldnda Gneten gelen enerjinin kuramsal olarak sadece %5-6 kadarlk bir ksm net rne dnebiliyor. Gzlemlenen verimliliklerse bunun da altnda Tarmsal bitkilerinki yllk ortalama olarak, baz istisnalar dnda, optimum koullarda %1i gemiyor, biyoreaktrlerde oaltlan alglerinkiyse %3n biraz zerinde. Byme dnemlerinde C3 tipi bitkilerde %3,5i, C4 tipi bitkilerde %4,3, biyoreaktrlerde oaltlan alglerdeyse %5-7yi bulabilen verimlilikler gzlemlenmi.
Sonu olarak sz konusu aratrmada yaplan karlatrma gne enerjisini dntrme verimlilii asndan fotovoltaik sistemlerin, fotosentetik sistemlerden daha stn olduunu gsteriyor. Ancak aratrmaclar bu karlatrma yaplrken hesaplanan farkl aamalardaki verimlilik kayplarnn, her iki sistemde yaplabilecek gelitirmeler iin yol gsterici olabileceini vurguluyor. Zira sadece gne enerjisi dntrme sistemlerini deil, dnyann artan besin ihtiyacn karlamak zere tarmsal bitkilerin fotosentetik sistemlerini de daha verimli hale getirme almalar gndemde.
Kaynaklar Blankenship, R. E. ve ekipleri, Comparing Photosynthetic and Photovoltaic Efficiencies and Recognizing the Potential for Improvement, Science, Cilt 332, Say 6031, s. 805-809, 2011.
Zhu, X. G., Long, S. P., Ort, D. R., What is the maximum efficiency with which photosynthesis can convert solar energy into biomass?, Current Opinion in Biotechnology, Cilt 19, Say 2, s. 153-159, 2008. 27
Blent Gzceliolu
Yaamn Kayna Gne Enerjisi
Bitki Benzeri Planktonlar

Diyatomlar tek hcreli fotosentetik alglerdir. 10 bin civarnda tr ierir. Deniz ve tatlsu besin zincirinde nemli rolleri vardr. (Alttaki resim)
Dnyada yaayan canllar iinde en nemli organizma hangisidir diye sorulsa pek ok yant verilebilir. nsanlar, arlar, aalar, kular, bcekler... Cevaplar arasnda genellikle ad hi gemeyen fitoplanktonlarn (yani bitki benzeri planktonlar) aslnda ok nemli bir ilevi var ve en nemli organizma olma yarnda bir adm nde grnyorlar. Fitoplanktonlar atmosferdeki yaamn kayna olan oksijenin en byk reticisi. Dnyadaki oksijenin yars denizlerdeki ve okyanuslardaki fitoplanktonlarca retilir. Fitoplanktonlar sadece oksijen retmekle kalmaz deniz ekosisteminde fotosentez yaparak rettikleri besin miktaryla besin piramidinde en alt basama olutururlar. Fitoplanktonlar, tpk karadaki bitkilerde olduu gibi, klorofil pigmentlerine sahiptir. Klorofil fotosentez mekanizmasn altrr ve fitoplanktonlar Gneten gelen enerjiyle birlikte karbondioksit ve suyu yksek enerjili organik bileiklere dntrr. Bu birincil retim olarak da bilinir. Burada retilen oksijeni canllar solunumda kullanlr.
28
><
itoplanktonlar mikroskopik deniz canllardr, deniz ekosisteminde besin piramidinin en alt basaman olutururlar. Su tabakas iinde zemine ya da herhangi bir nesneye bal olmadan yaarlar. Hareketleri suyun hareketine baldr. Fitoplanktonlarn byk ksmn diatom, dinoflagellat, fitoflagellat gibi tek hcreli organizmalar oluturur. Bunun yannda baz ok hcreli algler de plankton grubuna dhildir.
Gne Enerjisini Kullanan Hayvanlar da Var!

Baz deniztavan trleri (Vaucheria litorea, Elysia chlorotica vb.) yaamlarn tpk bitkiler gibi gne enerjisini kullanarak devam ettiriyor. Bilindii gibi bitkiler gne enerjisi yardmyla fotosentez yapar ve yaamak iin gerekli enerjiyi bu eklide salar. Texas A&M niversitesinden biyolog Prof. Dr. James Manhartn yapt bir aratrma bu konuya k tutuyor.
Yeryznde yaamn kayna gne enerjisidir. Gneten 150 milyon kmlik bir yol aarak gelen k enerjisi bitkiler tarafndan yakalanr. Bitkiler bu enerjiyi eker ve dier organik molekllerde depolanm kimyasal enerjiye dntrr. Bu olay fotosentezdir. Gneten gelen n byk ksm plak arazilerin ya da su ktlelerinin zerine der. Bu n bir ksm emilir bir ksm da yanstlr. Grlebilir nda yalnzca %1lik ksm fotosentez yapan organizmalar tarafndan kimyasal enerjiye dntrlr. Buradaki verimlilik organizmann eidine, k miktarna ortamdaki besleyici elementler olup olmamasna bal olarak deiir. Gneten gelen n ok kk bir ksm kullanlmasna karn yeryzndeki birincil reticiler ylda toplam 170 milyar ton organik madde retir, ki bu ok byk bir miktardr. Bu retimin hemen hemen yars fitoplanktonlar tarafndan gerekletirilir. Okyanuslardaki bitki miktar biyosferdeki toplam bitki miktarnn yalnzca %0,2si kadardr. Peki bu kadar az bir miktardan nasl bu kadar ok retim yaplabiliyor sorusunun yant fitoplanktonlarn karbon dnm etkinliinin fazla olmasnda gizli. Karasal bitkilerin miktar her 10 yl ya da 100 ylda bir yenilenirken kresel fitoplankton miktar her 2-6 gnde bir yenilenir.
Deniztavanlar deniz algleriyle beslenirken nce deniz alglerini keser, sonra emer ve ardndan sindirim balar. Sindirim srasnda alglerin fotosentezde grevli plastit denen organelleri sindirilmez. Deniztavannn dokularnda kalan bu organeller fotosentez yapmaya devam ederek deniztavanlar iin besin salar. Dr. Manhart, fotosentez iin 2-3 bin civarnda gene gereksinim olduunu ve bu genlerin hibirinin hayvanlarda bulunmadn, bu nedenle de deniztavanlarnda fotosentezin nasl devam ettiini aratrdklarn belirtiyor. Dr. Manhart, yaptklar almalarda deniztavanlarnn ekirdek genomlarnda fotosentez iin gerekli en az bir gene rastladklarn ve bunun baka hibir hayvanda olmadn da sylyor. Bununla birlikte plastitlerin ilevlerini yerine getirmek iin daha fazla gene gereksinim olduunu da ekliyor. Deniztavanlar bymek, gelimek ve yaamlarn devam ettirebilmek iin alglere gereksinim duyar. Bununla birlikte baz olumsuz durumlarda alglerden saladklar plastitlerle ve bunun sonucunda elde ettikleri besinlerle uzun sre (9 ay kadar) hayatta kalabilirler. Demek ki, deniztavan yavrular fotosentez iin gerekli olan gene doutan sahip, ama kendi plastitlerini sonradan kazanyorlar. u anda durum byle olsa da koullarn deimesiyle (iklim deiiklii gibi) belki ok uzun bir sre sonra deniztavanlar tpk bitkiler gibi fotosentez yapar hale gelecek.
Kalkerli fitoplanktonun taramal elektron mikroskobuyla elde edilmi grnts. Bu fitoplanktonn iskeleti kalsiyum karbanotla kapl. Fitoplankton lnce kalsiyum karbonatl yaplar deniz tabanna ker.
Kaynaklar Campbell, N., Reece, J., Biology, Benjamin CummingsPearson Education, eviri Editrleri, Gndz, E., Demirsoy, A., Trkan, ., Palme Yaynclk, 2006. Develi, E. E., Denizel fitoplanktonun ekolojik nemi ve kresel iklim deiikliindeki rol, Mersin University Journal of the Faculty of Education, Cilt 5, Say 2, s. 285-293, 2009. http://www.sciencedaily.com/ releases/2008/11/081125112958. htm 29
Tuba Sargl
Bilimsel Programlar Uzman TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi
Gne Enerjisinde Kullanlan
Yeni Teknolojiler ve Farkl Yntemler

Gneten Dnyaya bir saatte ulaan enerji Dnyann bir yllk enerjisini karlayacak gte. Ayn zamanda gne enerjisi karbondioksit salmna sebep olmayan ideal bir enerji zm. Ancak Gneten gelen bu cmert kaynak kullanlabilir elektrik enerjisine nasl dntrlebilir?
Yeni Gne Paneli Tasarm
Kaliforniya Teknoloji Enstitsden Malzeme Bilimi ve Uygulamal Fizik profesr Harry Atwater, gne nn ynlendirilebilme zelliini kullanarak u an kullanlan panellerden elde edilen gne enerjisinin iki katndan daha fazla miktarda enerji elde edilebileceini dnyor. Gne panellerinde gnmzde kullanlan malzemeler gne nn sahip olduu farkl dalga boyundaki nlarn snrl bir ksmn sourabiliyor. Gne enerjisinin byk ksm ise s olarak kaybediliyor. Atwater ve arkadalarnn gelitirdii tasarm bir prizma gibi farkl dalga boylarna ayryor. Oluan farkl renklerdeki k, o dalga boyunda souran yar iletken malzemeden oluan gzelere datlyor. lk rnei yaplan tasarmda yanstc bir metal oluk tarafndan toplanan gne belli alarla farkl yar iletken malzemelerden yaplm gne gzeleri zerine ynlendiriliyor. Malzemeye giren k bir dizi optik filtreye arpyor. Bu filtrelerin her biri, belli bir rengin sadece o rengi sourabilen gzeye gemesine izin veriyor. Kalan renkler ise kendilerinin geebilecei dier filtrelere yansyor.
1cm
1 Yanstc metal malzeme farkl dalga boylarna gre ayran yap zerine odaklyor
Yanstc metal oluk Gne
Gne enerjisi teknolojilerinde yksek verimlie sahip tasarmlar sayesinde u an %20 seviyelerinde olan verimlilik deerlerinin %50e karlabileceini syleyen aratrmaclar, gelitirdikleri rnn ticari uygulamalarnn gerekletirilebilmesi iin daha pratik bir retim ekline ihtiya duyulduunu belirtiyor.
2 Her bir filtre belli bir rengin gemesine izin verirken kalan renkler dier filtrelere yansyor. Bylece k dalga boylarna ayrlyor.
3 Filtreler belli bir dalga boyundaki a duyarl malzemeden retilmi gne gzeleri ile eletirilmitir.
30
>>>
Nanotel Yapl Fotovoltaik Gne Gzeleri

Fotovoltaik gne gzeleri, yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanmnda umut verici bir rnek. Silisyum gne gzeleri %25lik enerji dnm verimiyle halen en ok tercih edilen yntem olmasna ramen yksek retim maliyetleri nedeniyle alternatif malzemelere ynelik aratrmalarn yaplmas gerekiyor. Nanotel dizileri kullanlarak retilen gne gzelerinde hem kullanlan malzeme miktar hem de retim maliyetleri daha dk. Ancak yar iletken bileiklerden retilen nanotel yapl fotovoltaik gzelerin verimi %3-5 ile snrl. Bunun nedeni nanotel yaplarn sourma kapasitelerinin dk olmas. svire Lund niversitesinden Kat Hal Fizii profesr Magnus Borgstrm ve ekibinin gelitirdii indiyumfosfr malzemeden retilen 180 nm apndaki nanotel yapl gne gzelerinin gne enerjisini elektrie dntrme verimi -malzeme cihazn yzeyinin sadece %12sini kaplamasna ramen%13,8. Bu, indiyumfosfr ince film gne gzelerinin verimlilii ile karlatrlabilir bir deer. Ayrca bu malzeme Gneten gelen n %71ini sourabiliyor. Bu aratrma ile nanotellerin aplarnn ve gne gzesinin p-n ekleminde elektronlarn serbeste hareket ettii n-blmnn
uzunluunun fotovoltaik yapnn verimini belirledii anlald. Gne farkl enerjilere sahip fotonlardan oluuyor. Geleneksel gne gzelerinde, kullanlan yariletken malzemenin sourabildii enerjiye sahip fotonlar enerjiye dntrlyor. Daha yksek enerjili fotonlar enerjilerini atk s olarak verirken daha dk enerjili fotonlarn enerjisi tamamen kaybediliyor. Gne gzelerinin verimini snrlandran en nemli sebep belirli bir enerjideki fotonlar sourabilen tek eklemli gzeler. Farkl enerjideki fotonlar souran oklu eklemli gne gzeleri kullanlarak bu problem zlebilir. ok katmanl malzemeler kullanlarak bu tr gne gzeleri elde etmek mmkn. ABD Ulusal Yenilenebilir Enerji Laboratuvarnda katmanl gne gzeleri kullanlarak % 43,5 verimle -u ana kadarki en yksek deer- gne enerjisinin elektrik enerjisine dnm saland.
Hibrit Gne-Doal Gaz Enerji Santrali

Doal gazdan elektrik enerjisi elde edilme srecinde atmosfere salnan karbondioksit miktar kmrn yanmas srasnda salnan miktarn yars kadar. Ancak yine de doal gaz yksek miktarda sera gaz retiyor. ABD Kuzeybat Pasifik Ulusal Laboratuvar (PNNL) tarafndan gelitirilen yeni bir sistem ile gne enerjisini kullanarak doal gazn daha dk karbon ierikli alternatif bir yakt olan sentez gazna dnm salanarak %20 daha az yaktla ayn miktarda elektrik enerjisi elde etmek mmkn. Gne nlar kullanlarak elde edilen termal enerji
Gne I Kullanarak Suyun Elektrolizini Gerekletiren Yapay Ormanlar

Yapay Fotosentez Merkezinde alan Berkeley Laboratuvar aratrmaclarnn zerinde alt yapay fotosentez sistemi, gne enerjisini kimyasal enerjiye dntryor. Yapay fotosentez aslnda suyun fotovoltaik elektrolizi.
doal gazn, hidrojen ve karbon monoksit karm olan sentez gazna dnmn salyor. Gneten elde edilen termal enerji ile su buhar retmek amacyla stlyor ve oluan buhar doal gazn temel bileeni olan metanla sentez gaz oluturmak zere tepkimeye giriyor. Daha dk karbon ierikli sentez gaz yaklarak enerjiye dntrlyor. Gelitirilen bu sistemin eklendii hibrit gne-doal gaz enerji santrallerinde, akam saatleri ve bulutlu zamanlar gibi gne enerjisinin elde edilemedii durumlarda santralin durdurulmasna gerek olmadan doal gaz dorudan yaklarak elektrik enerjisi elde edilebiliyor. Gne gzeleri ile karlatrldnda bu yntem kullanlarak daha verimli bir ekilde gne enerjisini elektrik enerjisine dntrmek mmkn. Faaliyete geen ilk rnek sistem, Gneten elde edilen s enerjisinin %63 orannda kimyasal enerjiye dnmn salad. Ayrca gelecekte bu sistem ile gne enerjisinin pillerden daha dk maliyetle depolanabilecei dnlyor.
31
Gne Enerjisinde Kullanlan Yeni Teknolojiler ve Farkl Yntemler
Gne enerjisi teknolojilerinde enerjinin daha kolay depolanabildii termal gne enerjisi yntemi fotovoltaik gzeleri glgede brakabilir.
Termal gne enerjisi ynteminde gne , parabolik aynalar yardmyla, aynalarn odak izgisine yerletirilen g kulesindeki alclar zerine younlatrlarak elektrik elde ediliyor. Bu alclar arasndan geen s transfer svs snyor. Is transfer svs olarak genellikle sentetik yalar kullanlyor. Is transfer svs termal enerjisini suya aktararak buhar oluturuyor. Bylece termal enerji buhar trbinlerinde elektrik enerjisine dntrlyor. Parabolik aynalar, elde edilen enerji verimini en yksek seviyeye karabilmek iin Gnein hareketini takip edecek ekilde hareket edebiliyor. Fotovoltaik gzelerin aksine bu teknolojide enerji depolanabiliyor. Termal gne enerjisi santrallerinde kullanlan, yksek scaklklarda sv halde kalabilen tuz eriyikleri (sv haldeki tuz bileikleri) slarn birka saat koruyabiliyor. Bylece akam saatlerinde ya da havann bulutlu zamanlarda da gne enerjisinden elektrik elde etmek mmkn olabiliyor. Dnyann en byk termal gne enerjisi santrali mart aynda Abu Dabide faaliyete geti. 100 MWlk santral 20.000 evin enerji ihtiyacn karlayabilecek gte. Ayn zamanda fosil yaktlarla karlatrldnda her yl 175.000 ton karbondioksitin salmn nleyebilecek. Termal gne enerjisi santrallerinde 450C altndaki scaklklarda allabiliyor. Ancak enerji maliyetlerinin drlebilmesi iin 600C scakla ulalmas gerekiyor. Bu amala termal gne enerjisi sistemlerinde kullanlabilen yksek scakla dayankl, dk maliyetli malzemelerin ve reaktrlerin gelitirilmesine ynelik aratrmalara ihtiya duyuluyor. Fotosentezin taklit edildii bu sistemde yapay ormanlar sourarak yakt hcrelerinin yakt olan oksijen ve hidrojen gazlarn retiyor. oksijene dnmesini salayan zincirleme tepkimeler balyor. Elektronun bu tepkimelerdeki hareketi -ekli Z harfine benzedii iin- Z emas olarak adlandrlyor. Aratrmaclar fotosentezdeki Z emasndan esinlendi. Yapay fotosentezde elektronlarn hareketi yariletken malzemeler kullanlarak gerekletiriliyor. Oluan hidrojenin maliyetinin fosil yaktlarla karlatrldnda yeterince dk olmamas nedeniyle aratrmaclarn bu sistemin ticari uygulamalarn gerekletirilebilmek iin yapay fotosentezin enerji dnm verimliliini artrmas gerekiyor.
Bitkilerde fotosentezin gerekletii kloroplast yapsna benzer ekilde, yapay fotosentez sistemi souran iki yar iletkenden oluuyor. Suyun gne enerjisi kullanlarak ayrmasn hzlandran silisyum gvde ve titanyum dioksit dallardan oluan nano lekteki yaplar grsel olarak yapay bir ormana ok benziyor. I souran yar iletkenlerden silisyum hidrojenin olutuu bir fotokatot, titanyum dioksit ise oksijen oluumunu salayan fotoanot gibi alyor. Ik bitki tarafndan sourulduunda elektronun moleklden molekle aktarld, suyun ve karbondioksitin karbonhidrat ve
Kaynaklar http://www.technologyreview.com/ featuredstory/513671/ultra-efficient-solarpower/ http://www.nrel.gov/news/features/feature_ detail.cfm/feature_id=2055 Chu, S., Majumdar, A., Opportunities and challenges for a sustainable energy future, Nature, Cilt 488, s. 294-303, 2012. http://www.scientificamerican.com/article. cfm?id=nanowire-solar-photovoltaic-cellachieves-record-efficiency http://www.sciencedaily.com/ releases/2013/05/130516142654.htm
32
brahim zay Semerci
Bauzman,TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi
><
Enerji Kayna Olarak
Bor
Gn getike artan enerji ihtiyac lkeler iin farkl ve ucuz kaynaklar bulma zorunluluu ortaya karyor. Glerine, jeopolitik ve corafi konumlarna gre farkl stratejiler yrten devletler bu noktada mmkn olduu kadar z kaynaklarndan da faydalanmaya alyor. Alternatif enerji kaynaklar konusunda eitli almalar yaplan lkemizde de yle bir kaynak var ki ondan ucuz ve bol miktarda enerji retmeyi baarabilirsek gelecek bizler iin ok farkl olacak: Bor. nk dnyadaki toplam bor rezervinin neredeyse drtte lkemizde. or, kendisinden enerji retilebilen elementler iinde litre bana rettii enerji ile ilk srada yer alyor. Bu yzden 1950li yllardan bu yana borla ilgili pek ok alma yrtlyor. Dorudan Sodyum Borhidrr Yakt Pili: Sv fazdaki sodyum borhidrr (NaBH4) zeltisinin dorudan kullanld bir yakt pili trdr. zellikle g gereksinimi dk olan telefon, radyo, telsiz, uydu haberleme sistemleri, robot gibi sivil ve askeri uygulamalarda
kullanm nemlidir. TBTAK bnyesinde 2007 ylnda 100 W tanabilir borhidrr yakt pili sistemi gelitirilmesi ve 2010 ylnda Sabit uygulamalar iin dorudan sodyum borhidrrl yakt pilinin gelitirilmesi projeleri baar ile tamamlanmtr. Sodyum Borhidrrden Hidrojen Eldesi: Sodyum borhidrr yksek H2 ieriinden dolay hidrojen depolama ortam olarak kullanlabiliyor. Bu bileiin su ile tepkimesinden retilen hidrojen, yakt pillerinde kullanlr. Sodyum borhidrr arlka %10,6 hidrojen ierir ki bu oran bir ok bileikte olduundan daha yksektir. Tepkime u ekilde zetlenebilir: NaBH4 + 2H2O 4H2 + NaBO2 + s Oda scaklnda H2 eldesi ok yava gerekleir. Tepkimenin hzl gereklemesi iin farkl katalizrler kullanlyor ve yenileri de deneniyor. Sodyum borhidrrden hidrojen retmenin eitli avantajlar var: *Az miktarda hidrojen retimi iin dier yntemlerden daha basit ve ucuz bir yntem. * Tepkime kolay kontrol edilebilir. * Tepkime oda scakl ve basncnda oluur. * Tepkime ekzotermik olduundan hidrojenin serbest hale gemesi iin ek bir enerjiye gereksinim yok. * Tepkime rnleri evreye zararsz.
Sodyum Borhidrr Yakt Pilli Ara: 2009 yl sonlarnda Ulusal Bor Aratrma Enstits (BOREN) desteiyle balayan sodyum borhidrrl yakt pilli ara projesi kapsamnda ara zerine borhidrrden hidrojen reten bir entegre sistem gelitirildi ve arataki yakt pili beslenerek arac srmek iin gerekli enerji elde edildi. Bu proje kapsamnda araca uygun yakt depolama, gaz ykama, hidrojen retim reaktrnn tasarm ve retim katalizrlerinin sentezi yapld. Balang anndan itibaren 3 dakika iinde sistem tam kapasitede gaz retimine balyor. retilen gaz, proje kapsamnda zel olarak tasarlanan 5 kWlk yakt pilini srekli olarak altrabiliyor. Tamamen yerli yapm olan arata yine proje iin zel olarak yaptrlan yerli 20 beygirlik elektrik motoru var. Maksimum hz 85 km/saat olan aracn menzili 150 km. Ara 1 kg borhidrr ile 50 km yol gidebiliyor. Enerji Tasarrufunda Bor Kullanm: Bor enerji kayna olarak kullanlabildii gibi enerji tasarrufu amacyla da farkl sektrlerde kullanlyor. rnein borsuz imentonun pime scakl 1450oC iken borlu imento 1350oCde pier. Bu durum yaklak %10luk bir enerji tasarrufu salar. Bor ayrca demir-elik, seramik ve cam sektrlerinde de eitli srelerde enerji tasarrufu salar. Borun dorudan yakt veya enerji kayna olarak kullanmnda eitli tekniklerden faydalanlyor ve yenileri kefediliyor. Ancak bu tekniklerin daha yaygn kullanlabilmesi iin maliyetlerinin bugn olduundan daha dk seviyelere inmesi gerekiyor.
Yaznn hazrlanmasnda destek olan TBTAK MAM Enerji Enstitsnden Dr. Osman Okura ve Ulusal Bor Aratrma Enstitsnden Dr. Zeynep zdemire teekkr ederiz.
Kaynaklar http://www.mam.gov.tr/populer/sodyum.html http://www.boren.gov.tr/icerik.php?id=30 www.worldenergy.org/documents/p001360.doc 33
Sodyum Borhidrr Yakt Pilli Ara Projesi TBTAK MAM Enerji Enstits Yakt Pili Grubu ve Ara Teknolojileri Grubunun ortak almasdr.
Emine Sonnur zcan

Dr., Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi
Dnyada ve Trkiyede Gne Enerjisi
34
Yeryzne 90 dakikada vuran gne nn tm dnyann bir yllk enerji ihtiyacn karlayacak miktarda olduunu syleyen Uluslararas Enerji Ajans (IEA) 2012 raporunda kresel enerji sisteminin hibir ekilde srdrlebilir bir dzene oturmadnn altn iziyor. Rapora gre enerji talebi ve karbondioksit yaylm artarak devam ediyor. Dnya apnda fosil yakt enerji sistemlerine verilen devlet destei, yenilenebilir enerji desteinden 6 kat fazla. IEAnn Haziran 2013 ortalarnda yaymlad enerji-evre konulu bir baka raporda ise kresel snmann te ikisinden sorumlu aktr olarak enerji sektr gsteriliyor. Dolaysyla, iklim deiikliine sebep olduu bilinen fosil kaynaklarn hl dnyann bir numaral enerji hammaddesi olmas (%78,3) endie verici. Bununla beraber, son yllarda dnya apnda hzla yaygnlamakta olan yenilenebilir enerji sistemleriyle bu gidiin geri evrilmesine allyor. 2012 sonu itibaryla yenilenebilir enerjinin kresel enerji arz iindeki pay %21,7ye ulat. nceki yllarda daha ok scak su sistemleriyle snrl kalan gne enerjisi son on ylda uygulanan temiz enerji tevikleriyle lkelerin elektrik talebine de cevap veriyor. Gnmzn en hzl byyen ve maliyeti en fazla den enerji teknolojisi durumundaki gne enerjisi, hidro enerji (%16,5) ve rzgr enerjisinin ardndan nc en geni kapasiteli teknoloji durumunda. Sonsuz enerji kayna olarak Gne, gelecek nesillerin sal, bar ve ekonomisi iin deta bir can simidi grevi stleniyor. Ad Gnein lkesi demek olan Anadolu, maliyeti son be senede nkleer enerji santrallerinin de altna den gne enerjisi kurulumlar iin nemli bir s haline getirilebilir mi?
>>>
slnda, son on yla kadar arlkl olarak fosil yaktlar ve nkleer santrallerle enerji reten gelimi lkelerin byk ksm, gne enerjisinin temiz, sonsuz ve ekonomik bir kaynak olduunu fark etmi ve politikalarn ciddi biimde deitirmi durumda. Bu kararda, fosil ve nkleer yakt kullanan santrallerin kresel su kullanmnda da gz ard edilemeyecek kadar yksek oranda tketime (%15) sebep olmas da etkili oldu. Rzgr ve fotovoltaik gne enerjisi santralleri, soutma ya da baka nedenlerle su gerektirmeyen yaplar ve dk karbon salml enerjileriyle dier kaynaklardan stn.
KRESEL ELEKTRK RETMNDE YENLENEBLR ENERJNN TAHMN PAYI, 2012 SONU

Fosil yaktlar ve nkleer %78,3
Hidroenerji %16,5 Dier yenilenebilirler (Hidro olmayan)
%5,2
Gne Enerjisi Pahaldr Efsanesi

Son yllarda gne enerjisi teknolojisinde gerekleen ok byk maliyet d, yenilenebilir enerji trlerine ilikin olarak dillerden dmeyen ar pahal yatrm ve yksek devlet destei ifadelerini rafa kaldrd. Avrupa Fotovoltaik Endstri Birlii (EPIA) Bakan W. Hoffmann, bundan 20 sene nce Almanyada 1 Euro olan 1 kWslik gne enerjisinin maliyetinin bugn 10 centin altna dtn sylyor. Dier yandan yeni gne enerjisi teknolojileriyle kurulan santraller nkleer santrallerden ok daha ucuza elektrik retiyor. Teknolojinin ucuzlamasna paralel olarak, Avrupa bata olmak zere tm dnyada gne enerjisi yatrmlar son yllar-
da hzla artt. 2012 iinde kresel lekte gerekleen gne enerjisi tesislerinin kurulumu 28 GW at. Bylece dnya 102 GW gne enerjisi kurulumuna ulam oldu. 102 GW, 16 kmr santrali ya da 1er GWlk 16 nkleer santralin rettii enerjiye denk geliyor. Dorusu, 2011 ve 2012 yllar gne enerjisi iin bata Avrupa olmak zere tm dnyada bir hamle yl olarak deerlendirilebilir. Dnya zerindeki toplam kurulumun %60ndan fazlas 2011 ve 2012 yllar iinde gerekleti. Birlemi Milletler evre Programnn (UNEP) 2012 raporuna gre, dnyada yenilenebilir enerji yatrmlar 2011 ylnda nceki yla gre %17 artarak 250 milyar dolara ulam. Bu yatrmn en byk ksm (%57si) 2010 ylna gre %52 byyen gne enerjisine ayrlm. Dier yandan toplam yatrmlarn %65i gelimi lkelere giderken, ancak %35i gelimekte olan lkelere gitmi grnyor. Almanya bata olmak zere talya, ngiltere, spanya gibi lkeler son yllarda byk gne enerjisi yatrmlar gerekletirdi. 2012 ylnda sadece Almanyada evlerin atlar ve gne tarlalarnda 8 GW kapasiteli fotovoltaik gne paneli kuruldu. Almanyann toplam gne enerjisi kapasitesi 32 GWa ulam durumda. Hlihazrda dnyann en byk gne enerjisi kapasitesi ve teknolojisine sahip olan Almanya, elektrik enerjisinin %25ini yenilenebilir enerjiden salyor. Bu oran ngilterenin 2 kat. Almanyadaki kurulu gcn toplam elektrik tketimi iindeki oran %6ya yakn. Bu talya iin de geerli bir oran. Gne alma oran Trkiyeninkinden iki kat az olan Avrupa genelinde, 2012 sonu itibaryla gne enerjisinden elektrik reten sistemler, doal gaz ve rzgr santrallerini geride brakm durumda. Uluslararas Yenilenebilir Enerji Ajans (IRENA) verileriyle, her 5 MWlk retimin 1515 hanenin yllk tketimine yetecei dnlrse, 70 GW ile 21 milyon 210 bin Avrupal hanenin elektrik ihtiyac karlanabilecek (TKin Mays 2013te aklad bilgiye gre Trkiyedeki hane says 19 milyon 842 bin 850).
35
GNE FOTOVOLTAKLER
GNE FOTOVOLTAKLER KRESEL KAPASTES, 1995-2012 GW (gigavat) 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 0,6 0,7 0,8 0,9 1,2 1,4 1,8 2,2 2,8 4,0 5,4 7 10 16 24 40 71
100
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
2012de Avrupa kadar olmasa da Asya ve Amerika da gne enerjisi sistemleri asndan ataktayd. in ve ABD 2012de bir nceki yla gre 2 kat daha fazla gne enerjisi santrali kurdu; Hindistan iin bu deer 5 kat idi. Japonya 2011 Fukushima faciasnn ardndan ayn yl gne enerjisi yatrmlarn %31 artrarak toplam 6,6 GW kuruluma ulat. Brezilya, Msr, Suudi Arabistan gibi lkeler gne enerjisi tesislerinin kurulmasnda arpc gelimeler kaydetti.
DNYA GNE ENERJS POTANSYEL ATLASI
Toplam Gne Radyasyonu
- Fotovoltaik Sistemler Adn gne nlarn oluturan fotondan ve elektrik birimi volttan alan sistemde, gne gzesi mekanizmasyla elektrik elde edilir. Fotovoltaik gze, yzeyindeki iletken madde araclyla gne nlarn oluturan fotonlar yakalayp elektrik enerjisine dntrr. Fotovoltaik gze pazarnn ana hammaddesi kumdan elde edilen silisyumdur (%83). Daha az olarak bakr, kadminyum gibi maddeler de kullanlr. Fotovoltaik gzelerin alan genellikle 25-35 cm2 dir. Bu byklkte bir gze (AM1,5 artlarnda) yaklak 4 W g retir. Birok gze, kablolarla birbirine balanarak fotovoltaik modller, onlarn eitli ekillerde birletirilmesiyle de g santralleri oluturulur.
FOTOVOLTAK GNE ENERJS SSTEM Fotovoltaik gne panelleri
Yani gelimi ve gelimekte olan lkeler, 2012 yl itibaryla sonsuz, temiz ve barl enerji kayna Gnee tarihin en byk yatrmn yapm durumda.
Gneten Elektrik Enerjisi Elde Eden Sistemler

Gnmzde Gneten elektrik enerjisi elde edilmesinde, temel olarak iki ayr sistem kullanlyor. Bunlardan ilki, ikincisine gre ok daha yaygn olan fotovoltaik sistemler. kinci sisteme ise younlatrlm gne enerjisi deniyor.
36
ebeke balants DC/AC dntrc
2012 yl fotovoltaik gne modl retiminde in dnya birincisi (%30,6). Onu ABD (%7,9), Japonya (%5,1), Kanada (%4,6) ve Norve (%2,0) izliyor. Kresel snma ve evre kirlilii nedeniyle son 20 ylda gelimi ve gelimekte olan lke-
ler, temiz enerji araylarn daha kararl bir ekilde srdrd. Yenilenebilir enerjiye salanan nemli devlet tevikleri de arge ve dolaysyla retim faaliyetlerini hzlandrd. Neticede bata in olmak zere modl retimi yaygnlap ucuzlad. Hatta inde ve Uzak Douda retilip piyasaya arz edilen gne modllerinin fotovoltaik pazarda stok fazlas oluturmasyla 2012de yllk kresel talep yaklak yar yarya alm oldu. Avrupa Fotovoltaik Endstri Birlii (EPIA) verilerine gre 2012 ylnda panel kurulumuyla fotovoltaik pazarda dnya liderlii Almanyann (7,6 GW). Onun ardndan in (5,6 GW), talya (3,4 GW), ABD (3,3 GW) ve Japonya (2,6 GW) geliyor. 2009da 24 GW olan panel kurulumu 2012de 100 GW gemi. EPIAya gre bu miktar Avrupada 30 milyon ev sahibinin enerji ihtiyacn karlamaya yetecek bir miktar. te yandan, dnyadaki toplam fotovoltaik gne paneli kurulumunun %70inden fazlas Avrupa snrlar iinde. Fotovoltaik panellerin younlatrlm gne enerjisi sistemlerinden daha ok kullanlmasnn temel sebepleri, gne nn az olduu durumda da elektrik retebilmesi ve kurulmalarnn kolay, hzl, maliyetlerinin de daha dk olmas. Bu nedenle de haneler elektrik retiminde fotovoltaik panelleri tercih ediyor. Fotovoltaik panellerin enerji dnm verimi yaklak %14 ile %20 arasnda deiiyor. te yandan fotovoltaik sistemde kullanlan depolama seeneinin maliyeti hayli yksek. Bu nedenle ounlukla bu sistemler mevcut elektrik ebekesiyle birlikte kullanlyor. Gne enerjisi santrallerine, hanelerin ve iyerlerinin atlarna yerletirilen paneller bir dntrc ile elektrik ebekesine balanyor. Bylece annda retilen elektrik ebeke araclyla kullanlabiliyor. Gne nn olmad saatlerde ebeke elektrii kullanlyor, olduu saatlerde ortaya kan ihtiya fazlas elektrik ebekeye aktarlyor. EPIAya gre 2011 ve 2012 yllarnda Avrupa lkeleri, toplam 39,6 GWlk fotovoltaik elektrik enerjisinin ebeke balantsn gerekletirdi.
>>>
First Solar Sharp SunPower Kyocera REC (ABD) %5,3 Yingli Green Energy (in) %6,7 Trina Solar Suntech Power JA Solar Jinko Solar Hareon Solar Hanwha-SolarOne ReneSola Tianwei New Energy (in) %4,7 (in) %4,7 (in) %2,8 (in) %2,6 (in) %2,5 (in) %2,5 (in) %2,1 (in) %2,0
Canadian Solar (Kanada) %4,6 (Japonya) %3,0 (ABD) %2,6 (Japonya) %2,1 (Norve) %2,0 %50
Dier
LDER 15 FOTOVOLTAK MODL RETCSNN PAZAR PAYLARI, 2012
GNE FOTOVOLTAKLER KRESEL KAPASTES, LDER 10 LKENN PAYLARI

Dier lkeler Dier AB ek Cumhuriyeti %6,7 %7,4 %2,1 Almanya %32
TOPLAM KAPASTE
~ 100 GW
Avustralya %2,4 Belika %2,6 Fransa %4,0 spanya %5,1 Japonya %6,6 in %7,0 ABD %7,2 talya %16
Fotovoltaik Gne Enerji Santrali (GES) Nedir?

Elektrik retiminde kullanlan fotovoltaik kurulumlarn geni alanlara yaylanlarna gne iftlii deniyor. IRENAnn aktard standartlara gre, mevcut gne iftliklerinin alanlar genellikle 4 km2 kare ile 400 km2 arasnda. Biyoeitlilie zarar vermemek iin orak araziler tercih ediliyor. Bir rnek vermek gerekirse, 12 futbol sahas byklnde bir alana kurulan gne iftlii, ortalama 5 MWlk elektrik retiyor. Bu, her biri ylda 3300 kW
elektrik tketen 1515 evin enerji ihtiyacn karlayabilecek bir g. te yandan, 10 GWlk bir gne iftlii kurmak iin ngilterenin %0,1i kadar bir alan gerekir. 10 GW, 1000 byk rzgr trbini ya da 5 orta byklkte doalgaz santalinin rettii enerjiye denk grnyor. Gne iftliklerinden elde edilen g, blgesel ebekeyle paylalyor ve oradan tketiciye ulayor. IRENA, her 5 MWlk kurulumun 2150 ton karbondioksit tasarrufu saladn vurguluyor. Fotovoltaik panellerle kurulan gne iftlikleri hibir yan rne ihtiya duymadan dorudan gne ndan elektrik elde eder ve ata sebep
YOUNLATIRILMI GNE ENERJS SSTEM Buhar trbini
olmaz. Sessiz alr, k yaymaz, canllar etkilemez. - Younlatrlm Gne Enerjisi (CSP) Sistemleri Younlatrlm gne enerjisi sistemlerinde termal ve fotovoltaik olmak zere iki yolla elektrik retiliyor. Younlatrlm termal gne enerjisi sistemlerini fotovoltaik sistemlerden ayran en temel zellik gne nlarnn odaklama ya da yanstma yoluyla toplanmas, elektriin dorudan deil buhar gc vastasyla elde edilmesi ve buhar araclyla termal enerjinin depolanabilmesi. Yani bu sistemlerde gne enerjisi ve termal enerji birlikte kullanlyor. Younlatrlm termal gne enerjisi sistemi, mercekler vastasyla toplama ya da parabolik aynalar vastasyla yanstma yoluyla, suyun younlatrlm gne nlaryla stlp buhar elde edilmesine dayanyor. Fotovoltaik modllerden yani gne gzelerinden farkl olarak, ek donanma yani elektrik retimi gerekletiren bir buhar trbinine ve termal enerji depolama tankna ihtiya vardr. Bu sebeplerle maliyeti fotovoltaik sistemlerinkinden yksektir. Buna karn verimi ortalama bir kat daha fazladr. Enerji depolama donanm olan younlatrlm termal gne enerjisi sistemlerinin kapasite verimi yaklak %40 ile %50 arasnda deiir. 2012 sonu itibaryla dnya zerindeki younlatrlm termal gne enerjisi kurulumlar toplam 2,5 GW gte elektrik retiyor.
ebeke balants
Gne toplayclar Tuz eriyii tanklar

Westend61 / Getty Images Trkiye
Soutma kulesi
37
Younlatrlm fotovoltaik gne enerjisi sisteminde su kullanlmaz. Dolaysyla sadece gne nlarnn toplanp fotovoltaik gzelere odaklanmas salanr. Bu sayede gne nlar dorudan elektrie dntrlr. Younlatrlm fotovoltaik gne enerjisi sistemlerinin kapasite verimi %44e kadar kar. Ancak bu sistemlerin maliyeti de hl hayli yksek. Younlatrlm gne enerjisi tesisi trlerinin ikisi de gne kulesi biimindedir. Dnya zerinde 679 MW gcnde younlatrlm gne enerjisi kurulumu var. 2000 MWlk g salayacak kurulumlar ise yapm aamasnda. retim pazar liderlii %63 ile ABDnin elinde. Onu spanya takip ediyor.
Gnein lkesi Anadoluda Gne Enerjisi

Akas Trkiye, gnelenme konumunun stnln gne enerjisinden scak su elde etme kurulumlar asndan deerlendirmi grnyor. Nitekim lkemiz 2011 sonu itibaryla inin (%68) ardndan dnya ikinciliini Almanya ile paylayor (%4,6). Yine de Anadolunun son on ylda kresel anlamda byk atak yapan gne enerjisinden elektrik retimi yatrmnda ge kald sylenebilir. Kuzey Avrupa lkeleri dhil olmak zere dnya lkeleri 2000li yllarn bandan itibaren yenilenebilir enerji kaynaklar alannda gne enerjisi tevik ve yatrmlarn ykseltip toplam elektrik harcamalar ierisindeki gne enerjisi kalemini bytt. lkemizde ise gne enerjisi santrallerinin tevik edilmesi henz emekleme dneminde. GNE ENERJSYLE SU ISITMA KRESEL KAPASTES, LDER 12 LKENN PAYLARI, 2011
in %68
Dolaysyla Trkiyenin son yllarda gerekletirdii kayda deer hidroenerji atlmlarna ramen, yenilenebilir enerjinin doayla ve evreyle dost alanlarnda henz yeterince gelime gstermediini kabul etmeliyiz. Enerji Bakanlnn verilerine gre Trkiyenin 2011 ylndaki elektrik enerjisi kurulu kapasitesi 52,911 MWtr. Elektrik retiminde kullanlan doalgaz ve dier ithal enerji malzemeleri hesaplandnda Trkiyenin da bamll yaklak olarak %75 olarak belirleniyor. Nitekim ithal doalgazla retilen elektriin toplam elektrik retimi iindeki oran %50. te yandan elektrik tketiminin yalnzca %3,4 yenilenebilir enerji kaynaklarndan (rzgr ve jeotermal) karlanyor.
Lisanssz Elektrik retiminde Durum

Getiimiz birka ylda ortaya kan devlet politikalaryla gne enerjisi belli lde lke gndemine girdi. Enerji Piyasas Dzenleme Kurumu (EPDK) 2011 ortalarnda, yenilenebilir enerji kaynaklarndan 500 kW altnda lisanssz elektrik retimine izin veren bir ynetmelii yrrle koydu. Ynetmelik ticari deil; kiisel ve kurumsal ihtiyalarn karlanabilmesi ve retilen fazla enerjinin elektrik datm irketlerince satn alnabilmesi iin hazrland. Satn alma creti KWs bana 13,3 Dolar-cent, satn alma sresi 10 yl olarak belirlendi. KWs bana 13,3 Dolarcentlik tutar yerli malzeme katksyla birlikte maksimum 20 Dolar-cente kadar kyor. te yandan Mart 2013te 500 kW lisanssz retimin limiti 1 MWa karld.
Almanya %4,6 Trkiye %4,6 Brezilya %1,7 Hindistan %1,5 Japonya %1,5 srail %1,3 Avusturya %1,3 Yunanistan %1,3 talya %0,9 Avustralya %0,8 spanya %0,8 Dier %11,3
Lisanssz Elektrik retimi Derneinin (L-DER) verilerine gre Mays 2013 itibaryla kabul edilen lisanssz yenilenebilir elektrik retim bavurusu says 659. Bunun %64n gne enerjisinden elektrik retme talepleri oluturuyor. Muhakkak ki bu tablo Trkiyenin gnelenme profili karsnda son derece zayf. Gneten lisanssz olarak elektrik retmeyi tevik ederken hedef tm lkedeki haneler, kamu ve zel kurulular. Yazl, iitsel ve grsel medya, ilan panolar, afiler vastasyla sunulacak, kamuyu bilgilendirici halkla ilikiler rnleri, uygun banka kredileri, gne enerjisine dayal elektrik retiminin yurt apnda kayda deer lde yaygnlatrlmasn salayabilir. Dorudan tketime ynelik lisanssz fotovoltaik kurulumlarda elektrik fiyatlar ve yatrm maliyetleri karlatrlarak yaplan analizler, maliyet geri dnnn en ge 6-8 ylda gerekleeceini gsteriyor. lkemizdeki fotovoltaik piyasann son 1 ylda hzla bymesi ve ksmen yerlilemesiyle maliyetler gittike dyor. Nitekim Osmangazi niversitesinden Prof. Dr. Haydar Aras getiimiz aylarda yapt aklamada, 65 bin TL karlnda 15 dairelik bir apartmann elektrik ihtiyacnn tmnn gne enerjisinden karlanabileceini ifade etti. Bu tutar fazladan retilen elektriin ebekeye satlmasn da ieriyor. Prof. Aras, bu koullardaki bir fotovoltaik tesis yatrmnn 5 ylda kendini amorti edeceini ngryor.
TOPLAM KAPASTE
~ 223 GW
38
<<<
Lisansl Elektrik retiminde (Gne Santralleri) Durum

lkemizde henz gne enerjisi santrali bulunmuyor. Yani elektrik retiminde Gneten gelen enerjinin hi pay yok. Bununla beraber 2013 ylnda ilk adm atld. EPDK gne enerjisinden ticari amala elektrik retimi konusunda Mays 2013 banda bir duyuru yapt. 600 MWa kadar lisansl retim yapmaya izin veren ynetmeliin ilannn ardndan, 1014 Haziran tarihleri arasnda bavurular kabul edildi. Toplam kurulu gc yaklak 8,900 MW ulaan 496 bavuru yapld. EPDKnn yrtecei sre sonunda Trkiyenin gne enerjisinden elektrik retme yatrmlar nmzdeki gnlerde ortaya km olacak. Kukusuz lisanssz bavuru says gibi lisansl bavuru says da daha iyi halkla ilikiler stratejileriyle artrlabilir. Ayrca ileride yaplacak bavurularda yerli yatrma kWs bana verilen 13,3 Dolar-cent (katklarla en fazla 20 Dolar-cent) tevik miktarnn grece ksa deme sresinin (5 yl) uzatlmas, santral yaplmas planlanan alanda 6 ay boyunca nm lm yaplmas zorunluluu gibi kurallarn esnetilmesi de bavurular artrabilecek tedbirler olarak grnyor. lkemizin gne enerjisi potansiyeli yllk 380 milyar kWs/metrekare ile dier tm enerji kaynaklarnn zerinde. Uzmanlar, Trkiyenin verimli fotovoltaik tesislerin kurulmasna uygun yerleri zerinde bir aratrma yaparak 4600 km2 ye yakn alan belirledi. Deiik blgelerdeki bu alanlarda kurulacak fotovoltaik gne santrallerinin gcnn 450-500 GW, retilecek elektrik enerjisi miktarnn ise 650700 milyar kWs olaca ngrld. Devletin verdii teviklerle bu santrallerin 10 yldan daha ksa bir srede maliyetlerini karlam olaca hesapland. Trkiye henz ticari gne santralleriyle tanmam olmasna ramen TBTAK ve KOSGEB gibi kamu kurulularnn salad desteklerin de katksyla, 2013 ylnda fotovoltaik kurulumlar, teknoloji ve piyasa asndan olumlu gelimeler yaand. niversite ve zel sektre ait binalarda yerinde tketime ynelik tesisler kuruldu. Trkiyenin ilk younlatrlm termal gne enerjisi kulesi, ilk gne iftlii ve ilk yerli retim fotovoltaik panel retimi 2013 senesinde gerekleti. Dier taraftan 2012 sonu itibaryla, yerli ve yabanc olmak zere 10un zerinde firma 600 MWlk fotovoltaik gne paneli retiyor ve sektr her geen gn byyor. Trkiyenin enerji ihtiyac her yl ortalama %8 artyor. 2012 ylndaki d ticaret ann %72si enerji ithalatndan kaynakland. Karbon salm ile kresel snmann en byk sorumlusu olan fosil yaktlar
TRKYE GNE ENERJS POTANSYEL ATLASI
terk etmek ve bata doalgaz olmak zere enerji ithalatna harcanan milli kaynaktan tasarruf iin, yenilenebilir enerji teknolojisine, zelde de gne enerjisi teknolojisi yatrmlarna ok daha fazla nem vermek gerekiyor. Avrupa lkelerinin birka hari tmne ve pek ok kuzey lkesine gre, Anadolunun dnya zerindeki konumu gne enerjisi iin biilmi kaftan. Gneten enerji elde etme konusunun, en bata lkemizin ksa ve uzun vadeli enerji planlarnda hedef haline getirilmesiyle, devlet-niversite-sanayi arasndaki sk ilikiler kurulmas, cazip arge destekleri, uzun vadeli tevikler verilmesi ve hane baznda atlara fotovoltaik panel yerletirilmesini tevik ve sbvanse eden programlar oluturulmasyla Trkiyenin gne enerjisinden elektrik retmek iin izleyecei yol kalc bir ekilde ortaya koyulabilir.
Mint Images/ Tim Pannell / Getty Images Trkiye
izimler: Rabia Alabay

Kaynaklar http://www.iea.org http://www.epia.org http://www.geni.org http://www.irena.org http://www.ren21.net/REN21Activities/ GlobalStatusReport.aspx http://www.guardian.co.uk/commentisfree/2013/ jun/01/renewable-energy-clean-cheap-uk http://www.r-e-a.net/renewable-technologies/solar http://www.solar-trade.org.uk http://www.solar-trade.org.uk/media/Biodiversityin-Solarparks.pdf http://www.trtturk.com.tr/haber/inonuuniversitesinden-buyuk-proje.html http://www.enerji.gov.tr/yayinlar_raporlar/ Dunyada_ve_Turkiyede_Enerji_Gorunumu.pdf http://www.yildiz.edu.tr/~okincay/dersnotu/ GunesEnerjisi.pdf http://www.yildiz.edu.tr/~okincay/gunkul.pdf Enerji Dergisi, Nisan 2013, Yl: 18, Say: 4. Necdet Altntop, Dou Erdemir, Dnyada ve Trkiyede Gne Enerjisi ile lgili Gelimeler, MMO Dergisi, Cilt: 54, Say: 639. http://www.easac.eu/fileadmin/Reports/Easac_CSP_ Web-Final.pdf http://www.solarmillennium.de/english/archiv/ energy-market/studies-and-predictions/easacstudy-2011/easac-study-2011.html http://www.solarpowerworldonline.com/2011/01/ egypt%E2%80%99s-first-solar-thermal-plant/ http://reneweconomy.com.au/2013/graph-of-theday-worlds-top-ten-solar-pv-suppliers-87720 http://www.csp-world.com/news/20130323/00794/ csp-vs-pv-wrong-approach-isnt-it http://www.pv-tech.org http://www.renewableenergyworld.com http://enerjienstitusu.com/2013/06/16/epdkyagunes-enerjisi-santrali-kurmak-8-bin-900megavatlik-basvuru-yagdi/ http://www.resmigazete.gov.tr/ eskiler/2013/03/20130330-14.htm http://www.sabah.com.tr/YesilEkran/2013/05/22/ catida-elektrik-uretilebilecek 39
zlem Ak kinci

Evinizin atsna bir gne enerjisi sistemi kurduruyorsunuz. Bu sistemi bir ebekeye balyorsunuz. rettiiniz elektrii gndz gne nn olduu saatlerde datm irketine satyorsunuz, olmad akam saatlerinde ise datm irketinden elektrik alyorsunuz. Gece kullandnz elektrik daha fazla ise yani sizin datm irketine sattnz elektrik miktar aldnzdan daha az ise aradaki fark faturanza yansyor. Snrsz bir kaynak olan gne enerjisine ilgi dnyada ve lkemizde gnden gne artyor. Almanyada gne santrallerinin rettii toplam elektrik enerjisi ylda 28.000 GW-s deerine ulat. Bu deer Almanyann kulland toplam elektrik enerjisinin %4,7sine eit... Biz de bu saymz iin gne enerjisi konusunda nemli almalara imza atan bir bilim insanndan, ODT Gne Enerjisi Aratrma ve Uygulama Merkezi (GNAM) bakan Prof. Dr. Rait Turandan gne enerjisinin farkl ynleriyle ilgili bilgiler aldk.
Prof. Rait Turan u anda dnyada en yaygn olan gne enerjisi gzelerinin silisyumdan yapldn ve bunun evreye hibir zarar olmadn sylyor. Silisyum zaten topraktan elde ediliyor. Hibir adan hibir ekilde evreye zarar yok.
40
neten aslnda ok uzun zamandr s elde etmek iin yararlanlyor. Hatta Trkiyenin de dnya apnda bu konuda ok iyi bir yerde olmas son derece nemli ve gurur verici bir durum. Gneten elektrik elde etmek ise ileri teknoloji gerektiriyor. Bunun iin iki yntem uygulanyor. Birincisi gne gzelerinin kullanld fotovoltaik ad verilen yntem. Fotonlar ya da gne nlarn dorudan elektrie eviren bu yntemde kullanlan gzeler aslnda ip teknolojisinin bir uzants. Elektronik aygtlarn iindeki iplerin yapld malzemenin ayns gne gzelerinin yapmnda da kullanlyor. Dier yntem ise termal ya da dier bir deyile sl yntem. Younlatrlm gne enerjisi olarak adlandrlan ikinci yntemde gelen gne parabol aynalarla iinden su geen bir boruya ya da aynalarla bir kulenin tepesine odaklanyor. Boru iindeki (ya da kuledeki) su buharlayor. Trbinlere giden buhar trbinleri eviriyor ve elektrik retiliyor. Gnmzde her iki yntem de kullanlmakla beraber fotovoltaik sistemler daha pratik, daha yaygn bir yntem olarak yerleti. Fotovoltaik sistemlerin dier bir avantaj ok kkten ok bye kadar istenen her byklkte kurulabilmesi. rnein evlerin atsna kurulabilir ya da bir kol saatine taklabilir. Younlatrlm gne enerjisi ynteminde mutlaka dorudan gne olmas gerekirken fotovoltaik, bulutlu havada da alabiliyor.
>>>
atnzda Paneller
Prof. Rait Turan fotovoltaik yntemle gne enerjisinden nasl yaralanacamz bir rnekle aklyor. Diyelim ki mstakil bir eviniz var ve atsna bir gne enerjisi sistemi kurdurmak istiyorsunuz. atya kurduracanz sistemi ebekeye balayabilirsiniz. Gnmzde ebekelerin nemli bir ksm zel irketler tarafndan iletiliyor. Bu balant iki trl olabiliyor. lk seenek datm irketine elde ettiiniz elektrii satmanz. lkemizde yasalar buna izin veriyor. nk u an enerjiyi depolayabilmek hayli pahal. O nedenle datm irketine gndz elde ettiiniz elektrii satyorsunuz, akam saatlerinde ise datm irketinden elektrik alyorsunuz. Gece kullandnz elektrik daha fazla ise yani sizin datm irketine sattnz elektrik miktar aldnzdan daha az ise aradaki fark da faturanza yansr. kinci seenekte datm irketine satmayp elde ettiiniz enerjiyi kendiniz kullanyorsunuz, ancak depolayamadnz iin akam saatlerinde ya da gnein olmad zamanlarda kullandnz elektriin faturasn dyorsunuz. lk seenek elbette daha krl ve verimli. nk gnein en youn olduu len saatlerinde genellikle evlerde kimse olmuyor ve enerji kullanm bu saatlerde daha az, daha ok elektrik retip daha az kullanlyor. O zaman fazla elektrii de datm irketine sattnzda enerji boa gitmemi oluyor. Mstakil bir eviniz varsa gerekli izinleri alp fotovoltaik bir sistem kurdurmak aslnda ok da hayal gibi grnmyor. Ancak Prof. Turan bu yntemin at alanlar dar olduu iin byk bloklara uygulanamadn, at alan geni otel, hastane, byk market gibi yerler iin uygun olduunu belirtiyor. Hatta bu at uygulamalar iin en uygun yerlerden birinin de Ankarada elektriin gndz saatlerinde youn olarak kullanld sanayi blgeleri olduunu sylyor. u anki yasal mevzuat 1 megawatta kadar lisanssz sistem kurulmasna izin veriyor. 1 megawatt 200 evden daha fazla evin elektriini salayabilecek bir sistem. rnein bir fabrika ya da atlye sahibi iseniz, iyerinizin elektrik ihtiyac 1 megawatttan az ise, fabrikanzn atsna ya da bahesine kuracanz sistem elektrik ihtiyacnz karlar. Bunun rnekleri u an Trkiyede var.
kredi sisteminin gndeme gelmesi gerektiini dnyor. Dier yandan teknik olarak da bu sistem iin baz engeller var. Prof. Turan bu engelleri yle ifade ediyor: Gece ya da kn k olmadndan bir ebekede elde edilen enerjinin %100n Gneten salayamazsnz. Ancak depolanmas durumunda %100 enerjiyi Gneten salayabilirsiniz ki depolama kolay bir i deil. Maliyeti ok yksek. Depolama iin kullanlan bataryalarn mrleri ksa. Oradaki teknik sorunlar zlm deil. Dier yandan da batarya konusunda ok ciddi teknik gelimeler olduunu belirten Prof. Turan nmzdeki 5-10 yl iinde depolama konusunun da zleceini, aslnda depolamay beklemeye de gerek olmadn szlerine ekliyor.
Gne Panelleri Piyasas: inlilerin ve Uzakdoularn gne

panelleri piyasasna mdahalesiyle dnyada rn fazlas olumu. Bu da gne panelleri fiyatlarnn dmesine neden olmu. Dolaysyla da Avrupadaki ve ABDdeki panel reten birok irket zor durumda kalm. ABD ve Avrupa Birlii nlem olarak in mallarna vergi koymu. Prof. Turan yurtdnda gne panelleri piyasasnda durum byleyken bu olumsuzluklara ramen Trkiyede 10dan fazla panel reticisi olduunu sylyor.
Enerji Havuzu
Avrupa Birlii yenilenebilir enerji konusunda nemli gelimelere imza atyor. 2020 ylnda toplam yenilenebilir enerji miktarn %20ye kartmay amalyor. Enerjiden de %20 tasarruf etmek istiyor. Buna 20-20-20 hedefi deniyor. Bunu uygulamak iin de ciddi yatrmlar ve programlar yaplyor. Yenilenebilir enerji konusunda zellikle gne enerjisi konusunda nemli bir baka rnek olarak Prof. Turan Almanyay veriyor. Trkiyeye ulaan gne enerjisinin yarsna sahip olan Almanyada dnyann en byk fotovoltaik sistemi var. Bu ekilde hem istihdam salyor, hem teknoloji retiyor hem de temiz enerji salyor. Prof. Turan Almanyann, bir lkenin bir konuda nasl davranmas gerektiinin gzel bir rnei olduunu sylyor. Almanyada kullanlan sistemlerin ok byk blmnn atlarda olduunu vurgulayan Prof. Turan bunlarn yan sra byk santrallerin de olduunu ve hepsinin ebekeye bal olduunu, depolama olmadn belirtiyor. Prof. Rait Turan Trkiye iin bir ebeke daha dorusu herkese enerji datan bir havuz dnn diyor ve bu havuza Gneten, rzgrdan, doal gazdan, jeotermalden ve hatta nkleer santralden enerji salandn varsayyor. Yaplmas gerekenin bu havuzdaki enerjiyi doru bir ekilde datmak olduunu ve eer akll bir ebeke kurulabilirse o sistemin yrtlebileceini nemle vurguluyor. Prof. Turan Gnein en yksek olduu saatte enerji Gneten saland, akama doru k zayfladnda, rzgr ya da doalgaz santralinin devreye girdii yani birden fazla enerji kaynayla beslenen bir sisteme sahip olmann enerji sorununu zeceine inanyor. Ancak byle bir sistemin kurulmas iin teknik altyapnn gelitirilmesi gerektiini de gz ard etmiyor.
41
Gne Enerjisi Pahal Bir Sistem mi?

Fotovoltaik sistemin maliyetini merak edip sorduumuzda rakamlarn watt bana 1,2 dolara kadar dtn reniyoruz. Peki, bu ne anlama geliyor? Ortalama mstakil bir ev iin yaklak 4 kilowattlk bir sistemin yeterli olduunu dnrsek bu sistemi kurdurmann maliyeti yaklak olarak 4800-5000 dolara geliyor. Tabii depolama sistemi bu maliyete dhil deil. Prof. Turan yaklak 10.000 TLye mal olan bu sistemi ebekeye balayp mahsuplama sonucunda bu sistemlerin 7-8 ylda kendi masrafn karladn belirtiyor. rnein en az aylk 100 TL elektrik faturas denen bir eve ylda 1200 TL elektrik faturas deniyor, bu da fotovoltaik sistem kurulduunda 7-8 yl sonra bedava elektrik kullanlabilecei anlamna geliyor. Fiyatlarn hayli dm olmasna ramen maliyet hl bir engel olarak grlyor. Prof. Turan hem finansal hem de teknik olarak bu sistemin altyapsnn henz tam olarak oluturulamadn, iin zellikle finansal ksm iin devletin bankalar tevik edip
Almanyada gne santrallerinden elde edilen enerji tam kapasiteyle alan 20 nkleer santralden elde edilen enerjiye eit
Almanyada gne santralleri ylda 22 gigawatt-saat elektrik retiyor. Bu miktar tam kapasiteyle alan 20 nkleer santralden elde edilen enerjiye eit. Alman Hkmeti Fukushima nkleer felaketinden sonra nkleer enerjiden vazgemeye karar verdi. 8 nkleer santrali kapatan Almanya kalan 9 tanesini de 2022 ylna kadar kapatmay planlyor. Nkleer enerji yerine rzgr, gne ve biyoktle gibi yenilenebilir enerji kaynaklar kullanlyor. Almanya Muensterdeki Yenilenebilir Enerji Endstrisi Enstits bakan Norbert Allnoch 26 Mays Cumartesi gn ulusal ebekeye saatte 22 gigawatt gne enerjisi aktarldn belirterek bu rakamn da gn ortasnda lkenin toplam elektrik ihtiyacnn %50sini karladn syledi. Daha nce hibir yerde hibir lkenin bu miktarda fotovoltaik elektrik enerjisi elde etmediini syleyen Allnoch Almanyann son haftalarda 20 GWa yaklatn, ama ilk defa bu rakama ulatn belirtiyor. Almanya devletin yenilenebilir enerji kaynaklar iin salad destek sayesinde dnya lideri olmu durumda. lkenin yllk toplam enerji ihtiyacnn % 20si de bu yenilenebilir kaynaklardan karlanyor. Almanyadaki gne santrallerinin toplam kapasitesi dnyann geri kalanndaki gne santrallerinin toplam retim kapasitesine e kapasitede. Almanya yllk elektrik ihtiyacnn da yaklak %4n sadece gneten salyor.
Gne Enerjisi evreyle Dost mu?

Gne enerjisinin evreyle dost olup olmadn Prof. Rait Turana sorduumuzda aslnda bu konunun iki yn olduunu rendik. Bunlardan birincisi gne panellerinin retim aamasnda evreyi kirletip kirletmedii, ikincisi ise retildikten sonra kullanm srasnda ya da mr tkendiinde evre iin bir sorun yaratp yaratmad. Prof. Rait Turan u anda dnyada en yaygn olan gne enerjisi gzelerinin silisyumdan yapldn ve bunun evreye hibir zarar olmadn sylyor. Silisyum zaten topraktan elde ediliyor. Hibir ekilde evreye zarar yok. Panellerin mr yaklak 25-30 yl, ancak verimli alyorsa Prof. Turana gre 35-40 yl bile kullanlabiliyor. Daha sonra geri dnm de mmkn. pe atlsa bile grnt kirlilii dnda doaya herhangi bir zarar olmadn, rnein rzgr santrallerinin bile pervanelerinin grltl altn, kulara zarar verdiini sylyor. Ancak panellerin baz trlerinin zehirli olabilecei konusunda kayglarn olduunu da szlerine ekliyor. rnein kadmiyum kullanlan panellerin bu kayglarn kayna olabileceini belirtiyor. Kadmiyum zararl bir metal ama kadmiyumun bileikleri zehirli deil. Prof. Rait Turan kadmiyumlu sistemlerin silisyumlu sistemler gibi yaygn olmadn da hatrlatyor.
Aslnda Trkiyenin corafi konumu sayesinde tm enerji ihtiyacnn karlanabileceini belirten Prof. Turan, rnein Tuz Gl kadar bir alana kurulacak gne panelleriyle, enerjiyi depolama imknnn olmas kouluyla, Trkiye iin gerekli enerjinin tamamnn Gneten elde edilebileceini sylyor. Kendisi Tuz Gl rneini Trkiyenin tm enerji ihtiyacn karlamak iin gerekli toplam alann anlalmas asndan veriyor. nk gne enerjisi sisteminin aslnda tek bir merkezde kurulmamas gerekiyor. Enerjinin elde edildii yerde tketilmesi ve herhangi bir enerji kayb olmamas iin blgesel santraller kurulmas gerekiyor. Tek sorun gece ne yapacaz? Onun yant da dier enerji kaynaklarnn devreye sokulmasnda yatyor. Prof. Turann bu konudaki nerileri yle: Rzgra yatrm yaplacak, Ege blgesi iin jeotermal kaynaklarn kullanm artrlacak. Hidroelektrik hl Trkiyede nemli bir kaynak. Her ne kadar kk hidroelektrik santraller doaya zarar veriyorsa da zellikle byk barajlarmz hl nemli bir kaynak. Belki bir iki tane nkleer santral kurulabilir. Btn bunlarla beraber gne enerjisinin ok byk bir katks olabilir. Gece de dier enerji kaynaklar kullanlabilir.
42
<<<
Trkiye Yerli retim Potansiyeline Sahip

Prof. Turan gne panellerinin retim hacmi arttka ucuzlayan bir sistem olduunu belirterek fotoraf makineleri rneini veriyor. Fotoraf makinelerinin iinde mthi bir teknoloji olduunu, tek bir fotoraf makinesi retilse fiyatnn belki 100 milyon dolar bulabileceini sylyor. Ama yz milyonlarca retildii iin ucuz bir fiyata satlyorlar. Fotovoltaik sistemlerin de ayn fotoraf makineleri gibi zellikle retim hacmi arttka ucuzlayacan belirtiyor. Ayrca bu teknolojinin de Trkiyede kolaylkla gelitirilebileceini vurguluyor. Yakn bir zaman nce GNAMda gze retimi gerekletirilmi. Prof. Turan bu teknolojiyi gerektiinde firmalara aktarabileceklerini, zaten panel retiminin pek ok firma tarafnda hlihazrda yapldn, geriye gze retimi ve bu retim iin hammadde temini kalyor. Gze retiminin mmkn olduu GNAM tarafndan ispatlanm durumda. Ham maddeyi de zaman iinde retmenin mmkn olacan dnyor. Dolaysyla fotovoltaik sistemlerim yerli olarak retilme potansiyeline sahip teknolojilerden biri olduunu szlerine ekliyor.
Trkiyenin lk Kristal Silisyum Gne Panelleri
nsanolu gne enerjisini hibir ara forma evirmeden dorudan elektrik enerjisine evirmek iin uzun bir sredir alyor. Trkiyede ve dnyada artan enerji ihtiyacn karlamak zere birbirinden farkl birok fotovoltaik teknoloji eidi gelitirilmi. lkemizde tm bu teknoloji trlerinin aratrld Gne Enerjisi Aratrma ve Uygulama Merkezi (GNAM) 2009 ylnda Kalknma Bakanlnn destei ile ODTde kuruldu. FV teknolojilerin eitlilii sebebiyle
GNAM, farkl blm ve bilim dallarndan 15 retim yesinden ve 50ye yakn aratrmacdan oluan geni bir kadro ile mevcut gne panellerinin verimini artrmaya ve maliyetlerini drmeye ynelik aratrma gelitirme faaliyetleri yrtyor. GNAM, fotovoltaik teknolojilerin gelitirilmesi konusunda nemli mesafe kat etmi. rnein endstriyel lekte kristal silisyum gne gzelerini Trkiyede ilk kez retmi ve yksek verim deerlerine ulam.
Prof. Rait Turann bir de nerisi var: Trkiyede nkleer santral ihalesi gibi yap, ilet, devret gne enerjisi santrali ihalesi alsa maliyeti decek. stelik gne santrali kurulurken %30-50si Trkiyede retilecek art konulabilir. Bylece hem yerli teknoloji geliir hem ok temiz ve sonsuz bir enerji trne kavuulur hem de nkleer enerjiye gre muhtemelen daha ucuza elektrik retilmi olur. Nkleer santralin 24 saat sabit gce sahip olmas nedeniyle ok byk bir avantaj olduunu vurgulayan Prof. Turan depolama teknolojisini beklemeden gndz elektrii Gneten elde etmenin mmkn olduunu sylyor. 2011de enerji iin yurtdna 54 milyar dolar verdiimizi, Trkiyenin cari ann byk blmnn enerjiden geldiini dndmzde, gndz harcadmz enerjinin % 15-20sinin Gneten salanmas kukusuz byk bir kazan olacaktr. Sadece Gneten salanan enerjinin yeterli olaca gnlerin yakn olmasn temenni ederek Prof. Dr. Rait Turana teekkr ediyor ve yanndan ayrlyoruz.
43
brahim zay Semerci

Bauzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi
Atktan Enerji
Her gn poetlere doldurup kapmzn nne koyduumuz veya p konteynerine attmz yz binlerce poet nereye gidiyor? Aslnda pek oumuz bu sorunun cevabn biliyoruz ve sonrasnda meydana gelen sorunlardan da az ok haberdarz. Peki, her geliinde yzmz ekittiimiz elektrik, doalgaz faturalarna ne demeli? lkemizin enerji ihtiyacnn ok byk bir ksmn dardan almak zorunda kaldmz (%70ten fazla), lke ekonomimiz iin yerel enerji retimini artrmak zorunda olduumuzu gazetelerden, televizyonlardan hemen hemen hepimiz duymuuzdur. evreye byk zararlar olan atklar enerji derdine deva olabilir mi? Atk, retimden tketime kadar olan tm aamalarda ortaya kan ve kullancnn artk iine yaramayan maddelerin tamam olarak tanmlanyor. Trkiye statistik Kurumunun 2010 yl verilerine gre gnlk kii ba atk retimimiz 1,14 kg. Bir baka ifade ile lke olarak gnde 80 milyon kgdan fazla atk retiyoruz. Her geen gn daha byk alanlar kaplayan atklar topraa, suya ve havaya kararak ciddi salk sorunlarna neden oluyor. te yandan hatr saylr oranda milli servetimiz de ziyan oluyor. Neticede biz onlar kullanmadmz, yani kullanamadmz iin atk oluyorlar. Dier taraftan lkemiz ekonomisinin en ciddi sorunlarndan biri enerjide da bamllk. Her yl milyarlarca lira, ithal edilen enerjiye deniyor. evre sorunu oluturan atklar ile ekonomik sorun olan enerji ihtiyacn bir araya getirdiimizde ikisine de deva olacak areler oluturabiliriz. Her geen gn gelien teknoloji, atktan verimli ekilde enerji elde etme noktasnda da yardmmza kouyor. imdi bu teknolojilere bir gz atalm.
Atktan enerji eldesinde kullanlan teknolojileri ana balk altnda toplamak mmkn: 1) Fiziksel teknolojiler 2) Termal teknolojiler 3) Biyolojik teknolojiler
Fiziksel Teknolojiler:
Bu teknolojiler atklar mekanik olarak ileyerek yakt elde eder. Elde edilen rnlere ise atktan tretilmi yakt veya geri kazanlm kat atk ismi verilir. Atktan tretilmi yakt, kat atklarn tlmesi veya buhar basnc ile otoklavlanmas sonucunda elde edilir. Otoklavlama, cihazlar ve malzemeleri yksek basnl buharla steril hale getirmek iin kullanlan bir yntemdir. Atktan tretilmi yakt byk oranda plastik ve organik malzemeler, rnein biyobozunur atk ierir. nce yanmayan ksmlar -metal, cam vb- ayklanr. Daha sonra otoklav ilemi ile virs ve benzeri patojenler ldrlm olur. Otoklav ayn
44
zamanda ielerdeki ve metal cisimlerdeki etiketlerin sklmesini, lifli malzemelerin -kt- dalmasn, plastik malzemelerin ise yumuamasn ve dzlemesini salar. Bu ilem atk hacminin %60 kadar azalmasn salar ve ilem neticesinde geri kalan ksm sktrlarak kat atk olarak satlabilir.
Termal Teknolojiler:
Yakma: Uygulanmas en kolay yntemdir. Kent atklar kapal, dev frnlarda bol miktarda hava (oksijen) ile dorudan yaklabilir. Aa kan s, suyu buhara dntrr. Oluan buhar da jeneratrleri evirerek elektrik retilmi olur. Bu yntem uygulanrken ileri teknoloji baca artma sistemleri kullanlmaldr. Aksi takdirde zellikle tesise yakn yerleim yerlerinde yaayan insanlar ve dier canllarda ciddi salk sorunlar grlebilir. Ayrca yanma ileminden geriye kalan %20 oranndaki kln de uzaklatrlmas gerekir.
><
Gazifikasyon: Gazifikasyon da bir yakma trdr. Ancak klasik yakma ileminden farkl olarak burada kullanlan oksijen miktar hayli azdr. Bu ilemde atklar 7000Cden daha scak ortamda paralanr. Bu ilem sonucunda karbon elementi ieren bir madde, yksek oranda karbon monoksit ve hidrojen gazna dnr. lem adn ite bu gaz oluumundan alr. Oluan yapay gaza syngas (sentetik gazn ksaltlm hali) denir. Ayrca gazifikasyon ilemi esnasnda oluan ve cruf ad verilen kaya benzeri yapdaki rn de daha sonra yap ve asfalt malzemesi olarak kullanlabilir. Gazlatrma ileminden sonra atk hacmi %90 azalr. pn nemi kurutma frnlarnda uzaklatrld iin sznt sorunu ile de karlalmaz. Piroliz: Yunancada ate anlamna gelen piro kelimesi ile ayrmak, paralara blmek anlamna gelen liz kelimesinin bir araya gelmesi ile olumu bir kelimedir. Piroliz tekniini yakma ve gazifikasyodan ayran temel fark ilem esnasnda oksijen kullanlmamasdr. Atklar yksek scaklklarda s ile paralanr. Katran ve dioksin gibi salk asndan zararl yan rn olumamas pirolizin avantajlarndan biridir. Baz kaynaklar gazifikasyonun ve pirolizin kk leklerde baarl olduunu ancak byk leklerde skntlarn ba gsterdiini belirtiyor. Gerekeleri, bu tekniklerin homojen karakterli atklarda verimli olduu, oysa termal tesise getirilen atklarn heterojen yapda olduu noktasnda younlayor. Bu nedenle gazifikasyon ve piroliz ilemlerinden nce atklar n ayrma ilemine tabi tutulmal. Bu da zaman ve maliyet art anlamna geliyor.
Atktan Enerjide Karlalan Zorluklar:

Atktan enerji edilmesini salayan teknolojiler genelde bir veya birka atk trn verimli bir ekilde ileyebiliyor. Bu nedenle ya atktan enerji sistemlerinin daha heterojen artlarda alabilmesi ya da enerji eldesi ncesi plerin iyi bir ekilde ayrtrlmas gerekiyor. Ancak ou zaman atklar tamamen ayrabilmek kolay olmuyor. l Temiz ve verimli yaktlar elde edebilmek iin gazifikasyon ve piroliz gibi ilemlerde elde edilen gazn zift ve dier zerreciklerden artlmas gerekiyor. Atktan enerji eldesinde ana sorunlardan biri de verimlilik. Yeni tesislerin zellikle zel sektr tarafndan kurulabilmesi iin o tesisin harcadndan daha ok enerji retilebilmesi gerekiyor. l Tesislerin kurulum maliyetlerinin yksek olmas ve yeni teknolojilerin finansal kurululardan yeterli destek alamamas karlalan bir baka zorluk. l Yeni teknolojilerin daha az emisyon deerlerine sahip olduu ve havay kirletmedikleri reticileri tarafndan iddia edilse de, baz kiiler bu konulara pheyle yaklayor. Atklar insan ve evre salna dikkat ederek bertaraf etmek nemli. Ancak unutmamalyz ki baka pek ok durumda olduu gibi bu konuda da nleyici tedbirler daha etkili olacaktr. Atklar bertaraf etme yolunu semeden nce srasyla daha az atk retmek, atk olarak grlen malzemeleri olabildiince tekrar kullanmak, atklar geri dnm srecine katmak iin aba sarf etmeliyiz. Bylelikle daha ok enerji ziyan olmadan elimizde kalm olacaktr.
l
Biyolojik Teknolojiler:
p gaz: Kat atklarn ve yap malzemelerinin uzaklatrlmasnda hl belediye plkleri ilk srada yer alyor. Bu alanlarda ortaya kan CO2 ve metan gazlar zamanla nemli miktarlara ulayor. p gaz ve biyogaz denilen metan gaz farkl toplama sistemleri ile toplandnda nemli bir s kayna elde edilmi oluyor. Bylelikle hem atktan enerji elde ediliyor hem de kresel snmaya neden olan metan gaznn atmosfere salmnda nemli bir azalma meydana geliyor. Biyogaz tesisleri: plerde metan ve karbondioksit oluumuna neden olan oksijensiz sindirim, biyogaz tesislerinde kontroll bir ekilde gerekleebilir. Hayvan gbresi, gda atklar gibi hammaddeler farkl trdeki bakterilerle birlikte sindirici denilen dev haznelerde metan gaz oluturur. %100e yakn oranda elde edilen metan ise dorudan yaklabildii gibi doalgaz olarak da kullanlabilir.
Kaynaklar http://ec.europa.eu/environment/waste/ http://www.e-renewables.com/documents/Waste/Waste%20to%20Energy%20-%20The%20Basics.pdf http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=10750 http://www.tdk.gov.tr/ 45
Tuba Sargl
Bilimsel Programlar Uzman TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi
Temiz Kmr Teknolojisi ve CO2 Salmn Azaltma abalar

Mays aynda Hawaiideki Mauna Loa volkan zerindeki atmosferde llen karbondioksit seviyesi 400 ppm (milyonda bir birim) idi. Bu u ana kadar ulalan en yksek deer. Dnya genelindeki ortalamann 280 ppm olduu 1958 Endstri Devriminden beri, atmosferdeki karbondioksit seviyesi hzla artyor. lm gerekletiren Mauna Loa Gzlemevi Dnyadaki karbondioksit seviyesini len ve takip eden en eski istasyon.
resel iklim deiikliine yol aan sera gazlar arasnda en byk pay, zellikle fosil yaktlarn yaklmas sonucu atmosfere salnan karbondioksitin. lmlerin yaplmaya baland 1950den beri art hz yllk yaklak 0,7 ppm seviyesindeyken son on ylda bu deer 2,1 ppme km durumda. Karbondioksit salmnn azaltlmas zorunluluuna ramen kmrn bir enerji kayna olarak kullanm artmaya devam ediyor. Dnyada elektrik retiminde %40,6 ile en fazla kullanlan kaynak kmr ve u an toplam enerji arznda en byk orana sahip olan petroln yerini almaya hazrlanyor.
Kmr %44 Doal Gaz %21 Petrol %35
Kmr ayn zamanda karbondioksit salmna en fazla yol aan yakt tr. Uluslararas Enerji Ajansnn verilerine gre 2009 yl sera gaz salm 31 Gt (milyar ton). Eer sera gazlarnn salmn azaltmaya ynelik herhangi bir ey yaplmazsa 2050 ylnda bu deerin 58 Gt olmas bekleniyor ki bu da kresel olarak 6Clik bir snmaya neden olabilir. Sera gaz salmn azaltmak amacyla gelitirilen yntemler arasnda karbondioksit yakalama ve ayrma teknolojisi de yer alyor. Karbondioksit yakalama ve ayrma teknolojileri fosil yakt kullanan enerji santrallerinden ve endstriyel tesislerden atmosfere salnan karbondioksitin biriktirilmesi, sktrlmas ve depolanmas srelerini ieriyor. Bu sreler farkl yollarla gerekletiriliyor. Yanma sonras yakalama en yaygn yntem. Karbondioksit yanma sonras aa kan dier baca gazlarndan, kimyasal olarak karbondioksiti tutma zelliine sahip bir zc kullanlarak ayrlyor. Bu amala ounlukla sulu amin zeltileri kullanlyor.
46
><
Yanma ncesi yakalama ynteminde ise fosil yakt saf oksijenle tepkimeye girerek yaktn kimyasal olarak hidrojen ve karbondioksite dnmesini salayan bir ilemden geiriliyor. Oluan hidrojen yaklarak enerji elde edilirken ayrlan karbondioksit sktrlarak depolanyor. Oksi-yanma ileminde fosil yakt saf oksijen varlnda yaklyor. Bylece yanma sonucu aa kan baca gaz kirletici faktrlerden (rnein azot) arndrlyor ve karbondioksit oran yksek atk gazdan karbondioksit kolayca ayrlabiliyor. Ayrlan karbondioksit yksek basnta sktrlarak borular yardmyla depolama alanlarna gnderiliyor. Karbondioksit depolama alanlar yerin 1-5 km derinliindeki, gaz uzun sre muhafaza edebilen jeolojik yaplarda depolanyor. Karbondioksit yakalama teknolojisiyle ilgili gndemdeki yirmi alt projeden, yllk 6 Mt (milyon ton) CO2 yakalama kapasiteli olan drd uygulama aamasnda. Karbondioksit yakalama ve ayrma teknolojilerinin en byk problemi maliyetinin yksek oluu. Aratrmaclar kmrn dorudan enerjiye dntrlmesini salayacak yeni teknolojiler zerinde alyor. Ohio State niversitesi, Kimya ve Biyomolekler Mhendislik Blm, Temiz Kmr Aratrmalar Laboratuvar yneticisi profesr Liang-Shih Fan ve ekibi fosil yaktlarn farkl srelerle kullanlmasna ynelik yeni bir teknoloji gelitirdi. Prof. Fan ve ekibi dorudan kmr kimyasal dngs adn verdikleri, kmrn kimyasal olarak sya dnmesi srasnda ortaya kan karbondioksiti %99 orannda tutan, deneysel bir tasarm olan kk lekli bir enerji santrali yanma sistemini faaliyete geirdi. Geleneksel termik santrallerde, trbinleri dndrerek elektrik retimini salayan buhar elde etmek amacyla kmr oksijenle yaklr. Prof. Fan Yanma, oksijen tketilip s retilen kimyasal bir tepkime. Ancak snn yan sra evresel olarak tehlikeli ve tutulmas zor karbondioksit gaz da aa kyor. Biz oksijen ile gerekleen yanma olmadan s aa karan bir yol bulduk. diyor. Dorudan kmr kimyasal dngsnde kmr oksijenle yanmyor, bunun yerine havay kirletmeyen kapal bir evrimde kimyasal bir tepkime sonucu enerji elde ediliyor. Bu teknolojide kimyasal reaktrdeki yakta oksijen tamak iin kk demir oksit tanecikleri kullanlyor. Kmr taneciklerinin bykl 100 mikrometre iken metal kreciklerin ap yaklak 1,5-2 milimetre. Kmr ve demir oksit tepkimenin gerekletii scakla kadar stlyor ve tepkime sonucunda kmrdeki karbon, demir oksit iindeki oksijene balanarak karbondioksite dnyor. Aa kan karbondioksit kapal evrimde tutularak depolanmak zere ayrlyor. Geriye scak demir ve kl tanecikleri kalyor. Kmr paracklarndan daha byk olan demir tanecikleri kolayca klden ayrlarak s enerjisinin elektrie dntrld bir blme alnyor. Aa kan sdan enerji elde etmek amacyla buhar retiliyor. Dorudan kmr kimyasal dngs verimli bir enerji retim sreci. Ayn zamanda ABD Enerji Bakanlnn, enerji retiminde kullanlacak yeni teknolojilerin, aa kan karbondioksiti %90 orannda tutmas ve retim maliyetini %35ten daha fazla artrmamas koullarn karlyor. Aratrmaclar teknolojinin u an 25 kWhlik pilot uygulamasnn yapldn, 2013n sonunda ise ABD Enerji Bakanl ile ibirlii iinde 250 kWhlik bir pilot tesisin yapmna balanmasnn planlandn ve ticari uygulamalara ynelik testlerin devam ettiini sylyor.
Kaynaklar http://www.nature.com/news/global-carbon-dioxide-levels-near-worrisome-milestone-1.12900 http://www.esrl.noaa.gov/news/2013/CO2400.html http://www.iea.org/ http://www.ico2n.com/what-is-carbon-capture http://www.iea.org/publications/freepublications/publication/TCEP_web.pdf http://www.osu.edu/features/2013/ohio-state-develops-clean-coal-technology.html http://www.greencarcongress.com/2013/02/osu-cdcl-20130211.html http://www.babcock.com/library/pdf/BR-1892.pdf http://www.netl.doe.gov/publications/proceedings/12/co2capture/presentations/3-Wednesday/LS%20Fan-OSU-CDCL.pdf 47
Enerji
Yaamn varl iin olmazsa olmaz olan ve i yapabilme, k yayma ve s oluturma yetenei olarak tanmlanan enerjinin iki kayna vardr: Yenilenebilir ve yenilenemez kaynaklar.
YENLENEMEZ KAYNAKLAR
Snrl kaynaklardr. Bu kaynaklar zaman iinde tkenebilir, geri kazanlamaz ve yeniden kullanlamazlar.
NKLEER ENERJ KAYNAK URANYUM NKLEER FSYON
FOSL YAKIT ENERJS KMR (KARBON)
DOAL GAZ
PETROL
%5,7 Dnya geneli tketim (2011)

Atom ekirdeklerinde meydana gelen tepkime sonucu aa kan bir enerji trdr. ki tr vardr: ekirdek paralanmas olan fisyon ve ekirdek kaynamas olan fzyon. Nkleer fisyondan elde edilen enerjinin iki ciddi sorunu vardr: Elde edilme srecindeki gvenlik sorunlar ve radyoaktif atklarn depolanmas. u an geliim aamasnda olan nkleer fzyon bu sorunlar azaltabilir.
%27,3
Fosil yaktlar (kmr, doal gaz ve petrol) milyonlarca yl nce yaam bitki ve hayvanlarn tortulamas (sedimantasyon) sonucu olumutur. Fosil yaktlar endstriyel toplumlarn balca enerji kaynadr. Asit yamurlar ve kresel snmaya neden olan gazlarn ou fosil yaktlarn yanmas sonucu aa kar.
%21,4
%34,4
SINIRLI KAYNAKLAR Kmr, gaz ve petrol Dnyada snrl miktarda bulunur. Petrol rezervleri gezegenimizin belli baz blgelerinde bulunur ve bu rezervlerin fiyatlarndaki dalgalanmalar kresel ekonomiyi ciddi ekilde etkiler.
Nkleer reaktr
Karbon dioksit gaz santral
Sondaj kulesi
Petrol platformu
BALICA KULLANIM ALANLARI

ELEKTRK
48
ENDSTRYEL KULLANIMLAR
ISINMA
TAIMA
YENLENEBLR KAYNAKLAR
Uygun ekilde deerlendirildiklerinde miktarlar snrszdr. Yani geri kazanlabilir ve tekrar oluabilirler. Atmosfer iin de yenilenemez kaynaklara gre daha az zararldrlar.
YENLENEBLR KMYASAL ENERJ BYOKTLE
HDROLK ENERJ HAREKET HALNDEK SU
Rzgr, jeotermal, gne, s vb
RZGR ENERJS RZGR

Rzgr Gneten gelen radyasyonun oluturduu yksek ve alak basn hava akmlarnn yer deitirmesi ile oluur. Rzgr kuvveti gnmzde en ok aratrma yaplan alternatif enerji kaynaklarndandr.
JEOTERMAL ENERJ YERALTI ISISI

Dnyann yer kabuu ile manto tabakalar arasnda oluan termal enerjiden elde edilir. retim debisinin sabit olmas, jeotermal enerjinin avantajlarndandr. Ancak santrallerin scak su kaynaklarna en yakn yerlere ina edilmesi gerekir.
%10,0
Odun, tarmsal atk ve gbre gibi biyolojik kaynaklardan elde edilen yakttr. Organik atklar ve maddeler BYK ALTERNATF Gelimekte olan lkeler iin temel, endstrilemi lkelerde ise ounlukla evlerde olmak zere en yaygn enerji kaynadr.
%2,3
Belirli bir ykseklikten den suyun trbinleri hareket ettirmesi ile elde edilir. BYK ALTYAPILAR Hidrolik enerjinin balca sorunu rezervuar, kanal ve baraj inaatlarnn bulunduklar yerin ekosistemini deitirmesidir.
%0,9
TKENMEZ KAYNAK Gne bir yl boyunca harcadmzn 10.000 kat enerji yayar.
Rzgr trbinleri
Jeotermal santral
Hidroelektrik tesis
Gne panelleri
ENERJ TKETM Blgelere gre veriler, 2009 istatistikleridir

Latin Amerika 4,9 Ortadou Afrika 4,7 6 Asya (in hari) 12,3 in 17,3
Avrupa ve Avrasya (OECD haricindekiler) 8,1 OECD lkeleri 42,8
ISINMA
TAIMA
ELEKTRK
ISINMA
49
Murat Ylmaz
Elektrik Mhendisi
Basnl Hava ile Enerji Depolama

Her geen gn artan nfus ve srekli genileyen ehirler. nsanolunun bitmek tkenmek bilmeyen ihtiyalarna her gn bir yenisinin eklenmesi, elektrie olan bamll artryor. Elektrik retiminde pay yksek olan fosil kaynakl yaktlarn hzla tkeniyor olmas, mhendisleri farkl ve yenilenebilir kaynak arayna itiyor. Hava, 19. yzyln balarnda basnl hava motoruyla alan nakliye lokomotifleriyle teknolojide kullanlmaya baland. lerleyen teknolojiye paralel olarak gnmzde basnl hava yardmyla elektrik retme teknolojileri, elektrie olan ihtiyacmzn karlanmas anlamnda bize imknlar sunuyor.
50
>>>
Enerji talebinin yksek olduu saatler
Enerji talebinin dk olduu saatler Is Eanjr
Basnl temiz hava sktrlarak depo edilir.
Basnl havann serbest kalmasyla, standart gaz trbinlerinin kullanlmasna oranla -ayn yakt tketimiyle- kat daha fazla enerji retilir.
Sktrlm hava enerjisi depolama ynteminin ematik gsterimi
Enerji Depolamann nemi

Elektrik gndelik yaamda vazgeilmesi imknsz teknolojilerin banda geliyor. Elektrie evlerimizdeki en basit cihazlardan sanayi sektrnde retime kadar, yaammzn birok alannda ihtiya duyuyoruz. Kullanlan birok farkl enerji kaynana ramen belli dnemlerde enerjinin bize ulamasnda sorun kabiliyor. Uluslararas bir futbol mann ya da heyecanla izlenen bir televizyon dizisinin elektrik kesintisi yznden yarda kalmas kimsenin houna gitmez. Ulusal elektrik alar tpk her hamleye baka bir hamleyle karlk veren satran oyuncular gibi, talep edilen elektrik miktarndaki deiikliklere gre santrallere talimatlar verilerek iletilir. lkemizde bu hizmet Milli Yk Tevzi Merkezi (MYTM) tarafndan yrtlyor. Gnn her saatinde farkl miktarda elektrik tketilir. Elektrik tketiminin fazla olduu saatlerde -bu saatler genelde 17.0022.00 arasdr- enerji talebinin karlanmas dier saatlere gre biraz daha zor olur. Rzgr ve gne gibi yenilenebilir enerji kaynakl elektrik santralleri, doal koullara baml olduklar iin, enerji talebinin karlanmas, dengelenmesi ve sistem gvenlii noktasnda yetersiz kalr.
Ulusal enerji sisteminin srdrebilirlii asndan ksa srede devreye alnabilecek santrallere ihtiya duyulur. Havay sktrarak enerji depolayan ve gerektii zaman sratle kullanabilme kabiliyetine sahip enerji santralleri, sistem ykn belli bir oranda hafifletebilir.
CAES Nedir ?
nsanolu ilkalardan gnmze kadar ihtiyalarn doadan karlamaya almtr. CAES (Compressed Air Energy Storage) yani sktrlm hava enerjisi depolama teknolojisi ile enerji ihtiyacmzn bir ksmn gene doadan karlayabiliriz. Melez bir teknolojiye sahip olan CAES tesisleri, sisteme entegre edilen retim tesislerinden (rzgr trbini, gne kolektr vb.) elde ettii enerji ile talebin youn olmad zaman dilimlerinde atmosferden emdii temiz havay -temiz hava yanma annda verimlilii artrr- kompresrle sktrarak yksek basnca dayankl borular yardmyla yeraltndaki maaralarda depolar. Depo haznesinden daha fazla yararlanabilmek iin sktrma ileminden nce hava soutulur. Depolanan hava enerji tketiminin artt saatlerde sisteme geri gnderilerek s dntrc yardmyla tekrar stlr.
Isnan hava, yanma odasnda yaktla kartrlarak yaklr. Yanma odasnda genleen gazlar trbin kanatlarn hareket ettirir, elde edilen mekanik enerji de elektrik enerjisine evrilir. Hlihazrda standart gaz trbini kullanan elektrik santrallerinin yapsn incelediimizde, harcanan gcn yaklak 2/3lik ksmnn yanma havasn sktrmak amacyla kullanldn gryoruz. CAES enerji santrallerinde ise sktrlm olan basnl hava kullanlarak, standart gaz trbinlerinin kullanld durumlara kyasla, ayn miktarda yakt tketerek kat fazla elektrik enerjisi retmek mmkn.
Adyabatik Sktrlm Hava Depolama Sistemleri

Adyabatik ktle ve s transferinin olmad durumlar iin kullanlan bir ifadedir. Bu sistemde, arj ve dearj esnasnda d ortamla s al verii minimumdur. Sktrlma sonucu havann basnc atmosfer basncnn yaklak 4070 kat kadar olur. Scakl ise 200-600 C seviyelerine ykselir. Havann sktrlmas srasnda aa kan s -bu ilemi bisiklet tekerleine hava pompalanmasna benzetebiliriz- s akmlatrlerince emilir ve dearj srasnda genleen
51
Elektrii Havaya Depolama
<<<
ve souyan havay -tpk bir akmaa gaz doldurulurken kaan gazn soumas gibi- tekrar stmak iin kullanlabilir. Bu sayede gerekli yanma koullar salanm olur, ilave yakt kullanmaya gerek kalmadan trbine gereken itki kuvveti verilir. Avrupa Birlii Kalknma Projesi kapsamnda deerlendirilen ve 200 MW kurulu gce sahip olacak ADELE (Adyabatik Sktrlm Hava Enerji Depolama) tesisi, bu teknolojinin bir rnei. 2016 ylndan evvel kabulnn tamamlanmas planlanan proje, Almanyann ikinci CAES tipi santrali olmasnn yan sra yenilenebilir enerjiye ynelik yatrmlar anlamnda da nemli. Projede yanma ilemi iin kullanlacak yaktn oluturduu scakln %70ine yakn bu teknoloji ile salanyor. Bylece doaya salnan sera gazlarnn miktar biraz olsun azaltlm olacak.
Is Akmlatrleri
Kompresr Trbin Motor/ Jeneratr Filtre
Tuz Kavernalar
Yaplmas planlanan adyabatik sktrlm hava enerji depolama tesisi ADELE (Almanya)
1978 ylnda kurulan Huntorf enerji santrali CAES tipi ilk tesis. Santral 320 MW kurulu gce sahip. Tesiste basnl havann depo edilmesi iin yer altna 60 metre apnda ve 600 metre ve 850 metre uzunluunda iki tuz maaras ina edilmi. Eiffel Kulesinin yksekliinin 330 metre olduu dnlrse tesisteki tuz maaralarnn bykl hakknda bir fikrimiz olur.
Kurulmas planlanan CAES enerji tesisleri 1 Iowa Enerji Depolama Park (ISEP) 2 Norton CAES Tesisi 3 Ridge CAES Enerji Tesisi 4 Seneca, New York CAES Enerji Tesisi 5 California CAES Enerji Tesisi 6 ADELE Enerji Tesisi
letmede olan CAES teknolojisine sahip bir dier santral ise 1991 ylnda Alabamada (ABD) kurulan, 350 MW kurulu gce sahip McIntosh enerji santralidir. Yenilenebilir enerji kaynaklarna olan ynelimin artmas nedeniyle enerji firmalarnn yrtt almalar neticesinde proje aamasnda olan birok CAES enerji tesisi de var.
Kurulu gc (MW) 270 2700 540 150 300 200
Yeri Minnesota (ABD) Ohio (ABD) Texas (ABD) New York (ABD) Bakersfield-California (ABD) Sachsen-Anhalt (Almanya) 2. Kaverna
Kaynaklar Breeze, P., Power Generation Technologies, 1. Basm, s. 139, Elsevier, 2005. Bulletin of The American Meteorological Society, Cilt 78, Say 2, s. 203, 1997. Enerji Piyasas Dzenleme Kurumu, Enerji Yardmcs El Kitab, s. 16, 2012. brahim, H., Ilinca, A. ve Perron, J., Energy Storage Systems-Characteristics and Comparisons, Renewable and Sustainable Energy Reviews, Cilt 12, Say 5, s. 1221-1250, 2008. San Martn, J.I., Zamora, I., San Martn J.J., Aperribay, V., Egua, P., Energy Storage Technologies For Electric Applications, Renewable Energy & Power Quality Journal, Say: 9, s. 398, 12 Mays 2011. http://www.rwe.com/web/cms/en/365478/rwe/ innovation/projects-technologies/energy-storage/ project-adele/ Haisheng Chen, Thang Ngoc Cong, WeiYang, Chunqing Tan , Yongliang Li , Yulong Ding, Progress in electrical energystorage system: A critical review, s. 296, Elsevier, 2008. http://en.wikipedia.org/wiki/ Compressed_air_energy_storage
1. Kaverna
CAES retim Tesisi Huntorf CAES enerji tesisi (Almanya)

52
lay elik
><
2013 DNA Gnnde

NSANLI DNA SARMALI REKORU
nsan genomundaki DNA baz dizilimini ortaya karmak iin balatlan nsan Genom Projesinin ilk sonular, tm alarn en zel gn sloganyla 26 Haziran 2000 tarihinde ABD Bakan Bill Clinton, ngiltere Babakan Tony Blair ve zel irketleri temsilen Celera Genomics yetkilileri tarafndan dnyaya ilan edild. Proje DNAnn molekler yapsnn kefediliinin 50. yldnm olan 25 Nisan 2003 tarihinde tamamland. Bu tarih, bata ABD olmak zere pek ok lkede DNA Gn olarak kutlanyor. Trkiyede bu yl yaplan kutlamalarsa ilgin bir rekora sahne oldu.
tm organizmalarn canllk ilevleri ve biyolojik gelimeleri iin gerekli olan genetik bilgiyi tayan kaltsal molekl. 1952 ylnda DNAnn genetik materyal olduunun anlalmasnn ardndan 1953 ylnda James Watson, Francis Crick ve Frederick Wilkins adl bilim insanlar, DNAnn ikili sarmal yapsn aydnlatarak 1962 ylnda Nobel Fizyoloji ve Tp dlne layk grld. Bu keif yeni bir an da balangc oldu ve gelien molekler teknolojiler bilim insanlarnn DNAnn ifresini zmesini salad. Tohumlar 1980li yllarn sonunda atlan ve insan genomun tamamnn DNA baz dizilimini ortaya karan nsan Genom Projesinin tamamland 25 Nisan tarihi 2003 ylndan beri eitli lkelerde DNA Gn olarak kutlanyor. DNA Gn lkemizde de Hacettepe niversitesi Biyoloji Blm DNA Aratrma Grubu tarafndan 2011 ylndan beri kutlanyor. DNA Gn etkinliklerinin temel amac, topluma bilimi sevdirebilmek ve kk yatan itibaren ocuklara DNAnn ve genetiin ne olduunu, genetik bilginin ne ekilde kullanlabileceini oyunlar ve uygulamalarla retmek.
DNA,
Bu ylki DNA Gn etkinlikleri de Hacettepe niversitesi Fen Fakltesi Biyoloji Blm Molekler Biyoloji Ana Bilim Dalndan Prof. Dr. Hatice Mergen danmanlnda Biyoloji Blm retim yeleri, asistanlar ve rencilerinin geni katlmyla gerekleti. DNA Gn kutlamalar ilgin bir etkinlie ev sahiplii yapt. 25 Nisan 2013 tarihinde, DNAnn ikili sarmal yapsnn kefediliinin 60. yl erefine Hacettepe niversitesi rencileri, mezunlar, akademik ve idari personelinden oluan 3034 kiinin katlmyla iki boyutlu En Byk nsanl DNA Sarmal modeli oluturularak bir Guinness Dnya Rekoru krld. Kutlamalar kapsamnda ayrca 6-13 ya arasndaki ocuklar ve lise rencilerinin katld DNAyla ilgili elenceli ve etkileimli ok eitli etkinlikler yapld. Etkinliklere TEMA Onursal Bakan Hayrettin Karaca da onur konuu olarak katld ve gn boyu ocuklarla ve genlerle birlikte vakit geirdi.
53
zlem Ak kinci
Dr., Bilimsel Programlar Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi
Svlatrlm Havayla Enerji Depolama

Gnmzdeki enerji depolama seenekleri pek ok uygulama alan iin hayli pahal. Bu nedenle baz mhendisler enerji depolamak iin kullanlan eski bir fikri tekrar gndeme tad: Elektrik kullanarak havay yaklak -200Cye kadar soutarak svlatrmak. Enerji gerektiinde svlatrlm hava buhar trbinini ve jeneratr altrmak iin stlyor ve genleiyor. Fikir yenilenebilir enerji kaynaklarndan enerji retmek suretiyle nitrojen reten birka irket tarafndan gelitirildi. Svlatrlm hava dk emisyonlu aralarn motorlarndaki pistonlar altrmak iin de kullanlabiliyor.
Souk depolama: Sadaki tank havann gazdan daha ok sv fazda olmasn salayacak, son derece dk scaklkta soutulmu hava barndryor. Hava stldnda genleiyor ve soldaki konteynerdeki bir buhar trbinini altrabiliyor.
L
54
ondrada bulunan Highview Power Storage irketi skoyada 4,5 milyon dolardan daha fazla para harcayarak, sv hava kullanarak enerji depolamak iin bir tesis kurdu. Highview irketi teknoloji gelitirmek iin byk endstriyel gaz irketi Messer ile birlikte alt. Eer her ey yolunda giderse, ngiliz hkmeti ticari boyutta daha byk bir tesis kurulmas iin denek salayabilir. Bu arada mhendislik danmanln yapan Ricardo firmas da Highview Power irketinin sv nitrojen teknolojisi temelli, Dearman motorlar denilen iki tip makine gelitiriyor.
Enerji nakil hatlar ebekesi kapsamnda depolama yapmak yenilenebilir enerjinin kullanmnn artyla daha nem kazanyor. Fakat yenilenebilir kaynaklar ok byk leklere ulatnda ya da fosil yakt yedekleme enerji tesislerinin kullanmn azaltmak istendiinde, saatlerce ya da gnlerce yetecek kadar enerjinin depolanmasn salayacak teknolojilere ihtiya olacak. Ancak bu uran kilit ksm maliyet. Elektrik Enerjisi Aratrma Enstitsnden Haresh Kamath enerji depolama mekanizmas aratrrken olaanst ucuz malzemeler ve toplu olarak yapabilecekleri basit ilemler temeline dayanan bir mekanizma aradklarn belirtiyor. Bu fikir aslnda 1890lara, yani mucit Charles Triplerin havay sv hale getirene kadar soutmann ok ucuz bir yolunu bulduunu aklad tarihe dayanyor. Tripler svlatrlm havann buhar makinesini altrmak iin kullanlabileceini gstermi. Basndan o zamanlar byk ilgi gren Tripler teknolojiyi pazara tayabilmek iin ok para harcam. Fakat bu ie yatrm yapan yatrmclarn iflasndan sonra Triplerin yaklamnn abartl olduu dnlm. O zamandan beri havay svlatrma ilemi ok daha verimli hale gelmi ve yeni enerji depolama seeneklerine olan ihtiya bu konuyu tekrar ele almay mecbur klm.
><
Highview Power irketinin kulland mekanizma %50-60 verimle alyor. Yani sv hava, sv hava oluturmak iin kullanlan elektriin yarsndan fazla verim salyor. Oysa piller %90 verimle alyor. Fakat bu yeni mekanizma dier mekanizmalardan elde edilen atk sy kullanarak verimsizliini telafi ediyor. Highview irketi enerji tesislerinden veya bilgi merkezlerinden gelen dk scaklktaki atk snn svlatrlm havay stmak iin kullanlabildiini gsterdi. Pillerin her birka ylda bir deitirilmesi gerekirken bu sistemin mr on yllarca srebilir. Uzun mr de toplam maliyeti drr. Baz irketler havay svlatrma ilemini de daha verimli hale getirebilecek hava sktrma ileminin verimliliini gelitiren yollar aryor. Svlatrlm hava sktrlm havadan yaklak 4 kat daha fazla enerji younluu salyor, ayrca byk lekte depolamak iin daha az alan gerekiyor. Sv havann ayn zamanda otomobiller ve kamyonlar iin kullanl olduunun kantlanabilecei dnlyor. Aratmac Peter Dearman byk bir s deitirici yerine kk ve tek
para bir sistem yapt. Bu sistem motorun ateleme blmesine enjekte edilen antifrizi kullanyor. Bylece snn tekrar kullanlmas salanarak snn israf nleniyor. Dearman bir prototip yaparak bu prototipin bir otomobili altrabildiini gsterdi. Ricardo firmas imdi ticariletirilebilecek bir versiyon zerinde alyor. Sv hava gnmzde hibrid ve elektrikli arabalarda kullanlan nikel-metal hibrid pillerin ve baz lityum-iyon pillerinin depolad younlukta enerji depoluyor. Ricardo Danmanlk Firmasndan teknoloji uzman Andrew Atkins sv havann sahip olduu asl avantajn bir pilin arj edilmesinden daha hzl bir ekilde bir yakt tankna doldurulabilmesi olduunu sylyor. Motor sv nitrojenle yani temel olarak oksijeni alnm sv hava ile alyor ve sadece nitrojen yayyor. Motorla ilgili karbon emisyonu nitrojeni svlatrrken kullanlan kaynaa bal. Ricardo firmas ayn zamanda sv nitrojen ile verimlilii yaklak %50 orannda artrlm bir dizel motor gelitiriyor.
55
Brtein Ege
Nano ve Mikro nsansz Hava Aralar

lk nce bilgisayar a, daha sonra internet a derken insanlk hzla robotik ana doru ilerliyor. Robotik ve otomasyon zerine en byk konferans olan IEEE International Conference on Robotics and Automation geen ay Almanyada dzenlendi. Gemite elektromanyetik dalgalarn kifi Heinrich Hertze ve gnmzn modern otomobillerinin mucidi Karl Benze de ev sahiplii yapan Karlsruhedeki konferansa zellikle bu yl tm dnyadan gsterilen youn ilgi, yakn bir gelecekte insanl ne byk deiikliklerin beklediinin nemli bir iareti. Bu yl dzenlenen konferansa robotlarn renme yetenekleri, nesneleri tanyabilme yetenekleri, insans robotlar gibi klasik konularn yan sra zellikle nano ve mikro robotik alanndaki gelimeler de damga vurdu. Ne de olsa artk gnmzn gelimi teknolojisi sayesinde nano ve mikro lekli robotlarn gelitirilmesi ve retimi gittike sradan bir i haline gelmeye balad. zellikle ABD, Almanya ve Hollandada gelitirilen bu tip robotlarn nc modelleri son zamanlarda birbiri ardna dnya kamuoyuna tantlmaya baland. Fakat burada her ne kadar farkl lkelerdeki farkl farkl projelerden bahsediyor olsak da hepsinin ortak bir zellii var: Konu zerine uraan bilim insanlarnn tm bunlar gerekletirirken doadan ilham almas!
BionicOpter
Firma Festo
56
>>>
Yeni nesil insansz hava aralar dnemi balyor

Mikro ve zellikle nano insansz hava aralar retimi robotik kapsamna giren ve son yllarda hayli gelimekte olan alanlardan biri. Net bir tanmlamas olmamasna karn ABD Savunma Bakanl leri Aratrma Projeleri Ajans (The Defense Advanced Research Projects Agency) DARPAnn tanmlamasna gre, boyu 15 cmden daha uzun hava aralar mikro insansz hava aralar snfna girerken, boyu 15 cmden daha ksa ve arl 20 gramdan daha az hava aralar nano insansz hava aralar snfna giriyor. Nano ve mikro insansz hava aralarnn en nemli zelliklerinden biri ise kk olduklar iin hem radarlar tarafndan hem de insanlar tarafndan plak gzle tespit edilmelerinin ok zor, hatta birok durumda mmkn olmamas. Bilim insanlar, yakn bir gelecekten itibaren zellikle doal felaketlerde havadan kontrol ve destek, kamu gvenlii (rnein pheli ahslarn ve hedeflerin takibi) gibi sivil alanlarda gnlk hayatmza girecek olan bu aralarn gelitirilmesinde her geen gn nemli admlar atyor. Fakat gelecekte sadece ak alanlarda deil ayn zamanda evler, fabrikalar gibi kapal alanlarda da eitli grevler stlenecek bu aralarn hareket yetenekleri u an iin yine de kstl ve daha da gelitirilmeyi bekliyor. Bunu yaparken zellikle doadan ilham alan bilim insanlar, karlatklar teknik problemleri doadaki canllarn, rnein baz kularn uu tekniklerini inceleyerek zmeye alyor. deal olarak tasarlanan aralarn hemen hemen hepsinin, ayn doadaki rnekleri gibi sadece kanatlarn rparak hareket etmesi ve umas planlanyor. Bunun en nemli nedeni ise doadaki canl rneklerin en az malzeme ve en az enerji ile en fazla verim almalar, kendi kendilerini onarma zellikleri, geri dnml ve doa dostu olmalar, sessiz almalar, estetik yaplar, dayankl, esnek ve uzun mrl olmalar (bkz. Dr. Kl Ekici, ., Doadaki Tasarmlar Bilim ve Teknolojiye Yeni Ufuklar Ayor, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi, s. 30-32, Mays 2013).
Bilim insanlarnn kafasn yoran ve halen gncelliini koruyan en nemli problemlerden ikisi ise bu aralar enerji ynnden besleyen enerji kaynaklarnn arl ile kapasitesi ve aralarn henz otonom karar verme mekanizmasnn olmamas. Her ne kadar baz alardan bu nano ve mikro insansz hava aralarnn retimi henz emekleme dneminde bulunsa da baarl projeler daha imdiden gn na kmaya balad. Gelin, imdi bu projelerden en nemlilerine bir gz atalm.
DelFlymicronun toplam arl sadece 3 gram olup boyu 10 cmdir. Bu zellikler ile DelFlymicro, ayn zamanda dnyann mikro kamera tayan en ufak Ornithopteri yani havadan ar olmasna ramen kanatlarn rpmas sayesinde uan hava aracdr.
lar serisi (DelFly I, DelFly II ve DelFly micro) trlerinin en iyi rneklerinden. 50 cm uzunluundaki ve 21 gram arlndaki DelFly I modelinin baarsndan sonra yine ayn niversite tarafndan DelFly II modeli gelitirilmeye balanr. 2006nn Aralk aynda yeni modelin tasarm ve gelitirilme sreci bittiinde ortaya kan tablo, gelitirme srecinde yer alan mhendislerin bile beklentilerini aar. 28 cm uzunluunda ve bir mikro kameras olduu halde toplam arl 16 gram gemeyen DelFly II, 1,6 gram arlndaki elektromotoru sayesinde kanatlarn saniyede 14 kere rparak sadece bir saniyede 15 metre srat yapmakla kalmyor, yine bir saniye iinde yarm metre gibi azmsanamayacak bir mesafeyi geri geri kat edebiliyor. Btn bu zelliklerinin yan sra DelFly IInin seilen bir hedefin stne geldiinde bir helikopter gibi asl durabilme yetenei de var. Fakat aratrma ve gelitirme ekibi tm abalara ramen, bu tr aralar iin gnmzde bile geerli olan klasik bir problemin stesinden o zaman da gelememitir:
RoboBee adl bu nano insansz hava arac kanatlarn olduka evik ve gl elektronik kaslar sayesinde tpk gerek bir bcek gibi saniyede 120 kez rparak uabiliyor.
DelFly (Hollanda)
Hollandann nl eitim kurumlarndan Delft Teknik niversitesi tarafndan gelitirilen DelFly adl insansz hava ara-
Hem hafif ve kk hem de aracn uzun sreli enerji ihtiyacn karlayacak bir enerji kaynann gelitirilmesi. Bundan dolay DelFly IInin uu sresi, yapt manevralara ve mikro kamerasnn kul57
Nano ve Mikro nsansz Hava Aralar
lanlp kullanlmamasna bal olarak, en fazla 15 dakika ile snrldr. DelFly serisinin en yeni temsilcisi ise DelFly microdur. Adndan da anlalaca gibi bu model, kendinden bir nceki model olan DelFly IInin daha kk bir srmdr. DelFly micronun toplam arl sadece 3 gram, boyu da 10 cmdir. Bu zellikleri ile DelFly micro, ayn zamanda dnyann mikro kamera tayan en ufak Ornithopteri yani havadan ar olmasna ramen kanatlarn rparak uan hava aracdr. DelFly micro, zellikle Ornithopterlerin aerodinamiinin anlalmas asndan iyi bir rnektir; bu zelliinden dolay dier aratrma ve gelitirme programlarnda kullanlmaya hayli elverili bir yaps vardr (Ornithopterlerin gerek hayatta yani laboratuvar ortam dnda nasl hareket ettiklerinin simlasyonu hayli zordur). DelFly micro, DARPA normlarna gre nano insansz hava arac snfna girer. Otonom bir karar verme mekanizmas olmadndan gnmzdeki birok trdei gibi DelFly da kablosuz yani uzaktan kumanda ile ynetiliyor.
Kanat genilii 63 cm, uzunluu 44 cm olan yusufuk modelinin arl sadece 175 gram. BionicOpter, mikro insansz hava arac snfna giriyor. Ayn yusufuklar gibi drt kanat olan BionicOpter nikel-titanyum alamndan retilmi drt elektronik kas ile her bir kanadn birbirinden bamsz olarak hareket ettirebiliyor, dolaysyla manevra kabiliyeti yksek. Aniden hzlanma, birdenbire fren yapma, saa, sola, yukarya, aaya ve hatta geriye doru hareket etme gibi manevralar BionicOpter iin rutin manevralar kapsamna giriyor. BionicOpter, bir uu srasndaki olas sarsntlardan ve dolaysyla pozisyon sapmalarndan kanabilmek iin kanatklarn pozisyonunu, dnme hzn srekli olarak analiz ve kontrol eden bir sistemle donatlm. Gnmzn dier birok nano ve mikro insansz hava arac gibi BionicOpter de henz otonom karar verme yeteneine sahip olmadndan, u aamada ancak kablosuz yani uzaktan kumandayla ynetiliyor.
ykselme ve alalma, sola, saa, ileriye ve geriye doru hareket etme, saat ynnde ve saat ynnn tersine doru uma ve her- Nano Hummingbird, Time dergisi 2011 ylnn en iyi hangi bir hedefin tarafndan 50 icadndan biri olarak seildi. stnde uarak sabit durma. Nano Hummingbird, u anda sahip olduu pil ile ancak 11 dakikaya kadar havada kalabiliyor. DARPAnn, gelitirilmesi iin sadece 2006dan 2011e kadar 4 milyon dolar harcad bu proje ile ABD yakn bir gelecekte yksek younluklu yerleim alanlarnda, rnein kentlerde de keif ve gzetleme faaliyetlerine balayabilecek. Henz otonom karar verme yeteneine sahip olmayan Nano Hummingbird u aamada ancak uzaktan kumandayla yani kablosuz ynetilebiliyor. Nano Hummingbird, Time dergisi tarafndan 2011 ylnn en iyi 50 icadndan biri seildi.
Nano Hummingbird (ABD)

Trke sinekkuu anlamna gelen hummingbird, havada kanatlarn ok hzl rparak bir hedefin zerinde neredeyse sabit bir ekilde asl kalp durabilir. Sinekkuu, bu yeteneinin yan sra geriye doru ve dikey olarak da uabilir. Tm bunlar yaparken, trne de bal olarak saniyede 12 ila 80 kez kanat rpabilir. AeroVironment ile ABD Savunma Bakanl leri Aratrma Projeleri Ajans DARPA tarafndan ortaklaa gelitirilen Nano Hummingbirdn uzun vadede sinekkuu ile ayn yeteneklere sahip olmas amalanyor. Nano Hummingbirdn gelecekte zellikle keif ve gzetleme amacyla kullanlmas planlanyor. Uzunluu 16 cm, toplam arl 19 gram olan Nano Hummingbird, AA tipindeki bir pilden bile daha hafif ve uzaktan kumanda ile kontrol ediliyor. Nano Hummingbird u ana bileenlerden oluuyor: Mikro kamera, iletiim sistemi, motor ve pil. Kanatlarn rparak saatte 18 km gibi yksek bir sratle hareket eden Nano Hummingbirdn hayli etkileyici bir manevra yetenei var: Dikey olarak
RoboBee (ABD)
On iki yl sren bir almann ardndan Harvard niversitesinden Prof. Dr. Robert Wood liderliindeki bir ekip, bu yln balarnda ayn bir bcek gibi uabilen ve 1 gramdan daha hafif (80 miligram) bir mini robot gelitirmeyi baard. Ayn bir bceinki gibi birbirinden bamsz hareket ettirebildii iki esnek kanad olan (kanat genilii sadece 3 cm) RoboBee adl bu nano insansz hava arac, kanatlarn hayli evik ve gl elektronik kaslar sayesinde gerek bir bcek gibi saniyede 120 kez rparak uabiliyor. Uzmanlar, gerek bir bcein evikliine de sahip olan RoboBeenin bu zelliinin ardndaki ana faktrn RoboBeenin her iki kanadn da birbirinden bamsz olarak ve ok hzl rpabilme yeteneini olduunu belirtiyor. Kanat hareketleri zel olarak gelitirilen bir yazlm tarafndan koordine edilen RoboBee, bu derece yksek bir kanat rpma hzna ise yine ekibin kendi icad olan bir piezoelektrik motor sayesinde eriiyor. Tm bu zellikler ve olaanst tepki hz, RoboBeenin daha im-
Firma Festo
Alman otomasyon firmas Festo tarafndan doadan ilham alnarak gelitirilen ve bu ylki Hannover Fuarnda tantlan yapay yusufuk BionicOpter havada asl durabiliyor, geri geri gidebiliyor ve aniden durabiliyor.
BionicOpter projesi, 2010 ylnda SmartBird adl bir proje kapsamnda kularn uu tekniinin deifre edilmesinin hemen ardndan balatlmtr. Projenin amac, drt kanatl ve hayli yksek manevra kabiliyeti olan bir bcek olan yusufuun teknik bir kopyasnn retilmesidir; proje hlihazrda Almanyann otomasyon irketlerinden Festo AG tarafndan yrtlyor.
58
BionicOpter (Almanya)
<<<
retim
Testler iin ok sayda nc modele ihtiyalar olduunu bilen aratrmaclar bunun iin kafa yorarken, robotik alannda yeni bir r aacak bir robot retim ekli icat etmi. Gelitirdikleri ok zel bir retim yntemi sayesinde nano robotlar elle retmekten kurtulan aratrmaclar, bylece istedikleri nc modelleri bilgisayarlar yoluyla hem en ksa zamanda hem de en ucuza retecek kapasiteye erimi. Bu, uzun vadede srler halinde ve birbirleriyle koordineli olarak hareket etmesi planlanan nano ve mikro insansz hava aralarn tasarm ile ilgili aratrmalarn daha kolay yaplmasna da imkn tanyaca iin, bilim dnyas asndan da hayli sevindirici bir gelime.
Gelecekteki kullanm alanlar

Yaratclar, yakn bir gelecekte RoboBeenin zellikle arama ve kurtarma almalarnda, insan sal asndan riskli alanlarda, evre korumada ve hatta tarmda bitkilerin dllenmesinin salanmasnda kullanlabileceini dnyor. Fakat bunun iin bu sevimli nano robotun nnde daha kat etmesi gereken biraz yol var.
diden neredeyse doadaki tm dier bcekler gibi yksek bir refleks sistemine sahip olmasn da salyor. Bylece RoboBee rnein zellikle de uu srasnda meydana gelen ani hava akm deiikliklerine annda tepki vererek, umaya devam edebiliyor. Havada manevra kabiliyetinde genel olarak bir sorun olmayan RoboBeenin zlmesi gereken tek teknik sorunu var. O da henz ini manevralarn olmas gerektii gibi gerekletiremedii iin yere adeta aklrcasna inmesi.
RoboBeenin nndeki engeller

RoboBeenin nndeki en nemli teknik problemlerden biri hareket etmek iin gerekli enerji kaynann araca taklan yksek kapasiteli bir pil zerinden deil de, halen bir kablo zerinden salanmas. Bu tipteki aralar iin gerekli uzun sreli enerji kaynan salayacak hem kk hem de hafif pillerin gelitirilmesi, gnmzdeki bilimsel gelimelere bakldnda, daha hayli uzun bir zaman alacaa benziyor. Birok dier trdei gibi RoboBeenin de hlihazrda otonom karar verme mekanizmasnn olmamas da ikinci nemli eksii. RoboBeenin nc eksii ise zerinde uuu kontrol eden hibir sensr olmamas, bundan dolay da nn ancak sekiz harici kamera sayesinde grebilmesi. Bilim insanlar en ge iki yl iinde tm bu teknik eksikleri gidererek, RoboBeeyi tamamen otonom ve kablosuz bir insansz hava aracna dntrmeyi amalyor.
Kaynaklar Festo AG & Co. KG, Inspiration Libellenflug, Pressemitteilung, Mays 2013. Delft University of Technology, DelFly, http://www.delfly.nl/ , Mays 2013. Wikipedia, Sinek Kuu, https://tr.wikipedia.org/ wiki/Sinek_kuu, Mays 2013. AeroVironment, Nano Hummingbird, http://www.avinc.com/nano/, Mays 2013. DARPA (The Defense Advanced Research Projects Agency), Nano Air Vehicle (NAV), http://www.darpa.mil/Our_Work/DSO/Programs/ Nano_Air_Vehicle_(NAV).aspx, Mays 2013. Von Schoenebeck, G., Roboter-Biene: Kleinste Flugmaschine der Welt fliegt wie ein echtes Insekt, Ingenieur.de, Haziran 2013. RoboBees, Overview of the Micro Air Vehicles Project, Harvard-School of Engineering and Applied Sciences, http://robobees.seas.harvard.edu/, Haziran 2013. Pluta, W., RoboBee: Roboter fliegen im Sturzflug, golem.de, Haziran 2013. 59
Piezoelektrik Motor
Kanatlarn hangi tr motorla hareket ettirilmesi gerektiini aratran aratrmaclar, ksa bir sre iinde genelde byk robotlarda kullanlan elektromanyetik motorlarn bu kklkteki robotlarda kullanlamayacan grr ve uzun uralardan sonra kendi zmlerini gelitirir: Piezoelektrik motor! nce seramik eritlerden oluan bu nano motor, her elektrik akm veriliinde bir gerilip bir geveyerek RoboBeenin elektronik kaslarn hareket ettiriyor ve bylece RoboBeenin kanatlarn byk bir hzla rpmasn salyor. Piezoelektrik zellii, baz malzemelere uygulanan mekanik basn sonucunda, malzemenin elektrik alan yaratma kabiliyetidir. Malzemeye uygulanan bu basn, tm fiziksel artlarn uygun olmas durumunda sz konusu malzemede bir voltaj meydana getirir. Piezo Yunancada basn uygulamak, sktrmak anlamna gelir.
n i r e l i r e V z n t a l ay P a rd a l A l a y Sos
Levent Dakran
? m i K i b i h a S k e r Ge
60
>>>
NSA, bu yolla ilgili servislerden ve projeye katlan telekom operatrlerinden gelen verileri topluyor ve grmeleri belli kelimelere gre snflandrarak risk analizine tabi tutuyordu. stelik kurgulanan sistem bilgi almak iin herhangi bir mahkeme karar olmasn da gerektirmiyordu. Skandal ve beraberinde getirdii tartmalar henz taze. Ancak eldeki bilgiler, iddiada ad geen teknoloji irketlerinin bu sistemden haberi olmadn, kabul etmeden nce hatr saylr lde direndiini veya kullanc bilgilerine snrsz eriimi zorlatran ara nlemleri devreye aldn gsteriyor. Yine de bu durum, bir lkenin sahip olduu teknolojik imknlar sayesinde tm dnyay gzetim altna almaya abalad gereini deitirmiyor (detayl bilgi iin bit.ly/16Suv14, nyti. ms/ZYKurh ve ars.to/14UQFsG). Peki ya birileri, sizinle ilgili bilgilerin de peine dm, bu bilgileri ele geirmi, sahiplenmi, kullanm olabilir mi? Belki. stelik byk ihtimalle bu i iin NSA kadar imtiyazl olmalar bile gerekmiyor.
Kullanclarn sosyal alara ilgisi arttka, bu ortamlarda paylalan verilerin sahibinin kim olduu sorusu daha sk sorulmaya baland. in, balarda pek dikkat ekmeyen bu yn bugn giderek daha fazla kullancnn endielendii bir konuya dnyor. Peki siz Facebook, Twitter, YouTube, Instagram gibi sitelerdeki paylamlarnz hangi koullarda bu sitelere emanet ettiinizi, kimlerin bunlara eriip neler yapabileceini biliyor musunuz?
etiimiz ay her ne kadar lkemizdeki ana akm medyada pek fazla yer bulmu olmasa da, etrafta olup bitene daha geni bir adan bakmay tercih edenler ve ceplerinde tadklar kk ekranlarda beliren parlak uyarlar dikkate alanlar, son derece rahatsz edici bir gndemle karlat. Dnya, kendini bir anda uzunca sren bir sessizliin ardndan parlayan kk bir kvlcmn balatt dev bir tartma zincirinin ortasnda buldu. Betanewsten Brian Fagoli durumun ciddiyetini yle zetliyordu: nternet bir daha asla bildiimiz gibi olmayacak. Bask ve zgrlk yer deitirdi. Haklarmz gnden gne eriyor. Gn gemiyor ki ynetim yeni bir skandala imza atmasn. Her ey, eski bir CIA teknikeri Edward Snowdenin lkenin gvenlikten sorumlu ajans NSAde (National Security AgencyUlusal Gvenlik Ajans) yaanan skandal itiraf etmesiyle patlak verdi. NSA, bata ABD vatandalar ve dnyann nde gelen figrleri olmak zere btn dnyay elektronik ortamda izlemeye almt. stelik ABDnin 9 teknoloji devi, bir sredir NSAin bu gzetleme projesi iin istedii anda, istedii bilgileri alabilecei birer arka kap brakmaya zorlanmt. Projenin ad PRISMdi.
Her eyin Bir Bedeli Var, Gzelliinin de

Perakende oyun satcs GameStation, 2010da ngilterede 1 Nisan akas olarak web sitesi zerinden faaliyet gsteren evrimii alveri platformunda yer alan sat anlamas metnine ilgin bir madde eklemeye karar verdi. Eklenen bu yeni maddeye gre GameStation internet sitesinden alveri yapanlar, szleme gerei irketin alveri sonrasnda ruhlarna da el koyacan kabul etmi oluyordu. Anlama metninde irket tarafndan talep edilmesi halinde ruhlarn 5 gn iinde teslim edilmesi gerektii ve ilgili talebin kullancya alev alev yanan bir mektupla iletilecei gibi ssl ifadeler de yer alyordu. Kullanclara bu alt koulu kabul etmemeleri halinde anlamann bu hkmlerini geersiz klmalarn salayacak bir seenek de sunulmutu. Ama neredeyse kimse o metni okumad. aka bittiinde ziyaretilerden 7500, yani anlama metnini onaylayanlarn %88i irketin ruhlarna el koymasn kabul etmiti.
Bu olay, her ne kadar bir aka olsa da gnlk hayatta kullandmz servislerin kullanm koullarn ve verilen izinlerin erevesini belirleyen anlamalara kar kullanclarn ne kadar ilgisiz olduunu gstermesi asndan, dndrc bir rnek. nk tek bir tklamayla, okuyup kabul ettiinizi beyan ettiiniz bu anlamalar, ilgili hizmet veya servisi kullanrken dikkat etmeniz gereken koullardan ieriin sahipliine ve olas anlamazlklarn zmne kadar birok nemli detay ieriyor. Dier yandan bu anlamalarn onay srasnda etraflca okunmamasnn suunu hepten kullanclara yklemek de hakszlk olur. Zira anlama metinlerinin son derece uzun olmasn bir kenara brakn, anlamalarn iinde yer alan baz noktalar hukuk uzmanlarnn bile kafasn kartracak ifade ve terimlerle dolu. Sosyal alar da dhil olmak zere kayt olduunuz servisleri kullanmadan nce altna imza attnz ve ou zaman belli aralklarla gncellenen kullanc szlemelerine yansyan nemli deiiklikler, ancak birilerinin iaret etmesiyle ve tepki gstermesiyle ortaya kyor. Tpk bu yln balarnda fotoraf paylamna dayal popler bir sosyal a olan Instagram rneinde olduu gibi. Instagram, getiimiz yln son aynda kullanclarn okuyup onaylad anlama metnine sessiz sedasz, yelerinin siteye ykledii fotoraflarn kullanm hakkn devraldna ve kullanclarn rzas olmadan bu fotoraflar satabileceine dair bir madde ekledi. Ancak bu kural deiiklii fark edildikten hemen sonra servis kullanclarn byk tepkisiyle karlat. zellikle de servisi kullanan medyatik ve takipi says yksek kiilerin de bu tepkiyi paylamas haberin hzla yaylmasna sebep oldu. Bunun zerine kullanclar tepki olarak hesaplarn kapatmaya balad. Sadece 1 ay iinde Instagramn haftalk aktif ye says 16 milyondan 8 milyona dt. Instagram yanl anlaldn savunarak Ocak aynn ortasnda ilgili maddeyi geri ekti ekmesine, ancak azmsanmayacak sayda kullanc hesabn silerek platformu terk etmiti bile.
61
Sosyal Alarda Paylatnz Verilerin Gerek Sahibi Kim?
Ulusal Gvenlik Sz Konusu Olduunda Verilerinize Eriim Kanlmaz Olur

Popler sosyal medya servislerinin arlkl olarak ABDde yerlemi olmas, ierik sahiplii ve kullanclar arasndaki anlamazlklar konusunda farkl bir hukuksal yaklam gerektiriyor. Bu konuda hemen hemen her kullancnn aklna gelen sorular, Trkiyenin en popler internet oluumlarndan biri Eki Szlkn de avukat olan Biliim Hukuku Uzman Av. Baak Puruta ynelttik. Sosyal alardaki kullanclar arasndaki hukuksal ihtilaflar en ok hangi nedenle ortaya kabiliyor? nternet gerek hayatta yapabileceimiz neredeyse her eye kendince bir karlk retmi durumda. Sosyal medya da sosyallemek adna yapabildiiniz neredeyse her eye kendince bir karlk barndryor. Arkada edinme, tartma, fikrini paylama, kabul grme, dlama, tavr koyma gibi ihtiyalar sosyal medyada da karlanabiliyor. Normalden farkl olarak, ou birebir iletiimin herkesin gz nnde gereklemesi, insanlara kolayca ve hzla eriebilme, rahatlkla grmezden gelme ve yok sayabilme, yz yze iletiimin olmamas nedeniyle otokontrol mekanizmasnn daha az ilemesi gibi durumlar sz konusu. Bu nedenle sosyal medyada hukuka aykrlklar daha fazla oluyor. zellikle kart grlye veya yazdklarn eletirene hakaret, bu gibi platformlarda ok sk rastlanan bir durum. Bu, paylamda bulunan kiilerin birbiriyle atmas eklinde olabildii gibi, siyasi parti mensuplarna veya semenlerine, siyasi figrlere, sanatlara veya bir sebepten gndemde olan insanlara sebepli veya sebepsiz saldrlmas eklinde de olabiliyor. Su trlerine bakarsak, tehdit, hakaret, haberlemenin gizliliini ihlal, zel hayatn gizliliini ihlal, halk su ilemeye tahrik, nefret sylemi olarak adlandrabileceimiz halk kin ve dmanla tahrik gibi sularn younlukta olduunu gryoruz. Trkiyedeki bir kullancnn ABDde yerleik bir popler sosyal a zerinde bir baka kullancya dava amaya karar vermesi durumunda hukuksal sre hangi kurallara gre iliyor? Sosyal medyada ilenen suun ve failinin tespitinde eitli skntlar yaanabiliyor. Paylalan su unsuru ieriin site veya fail tarafndan yayndan kaldrlmas, failin gizlemi olmas nedeniyle kimliinin tespit edilememesi en belirgin sorunlar. Normal artlarda bu gibi durumlarda savclk Trkiyede yerleik sitelerden IP bilgisini talep ederek suluyu tespit edebiliyor. ABDde yerleik sitelerde ise (ki burada irketin ABD yasalarna tabi olmasn kast ediyorum), talebin uluslararas adli yardm sistemi kullanlarak yaplmas gerekiyor (talepte bulunan lkenin adalet bakanl -> talepte bulunan lkenin dileri bakanl -> talepte bulunulan lkenin dileri bakanl -> talepte bulunulan lkenin adalet bakanl veya muadil kurumu). Bu uzun bir sre, sonulanmas bazen alt ay geebiliyor. Bu nedenle ou zaman savclklar dorudan platformu sunan irkete yaz gnderiyorlar ki, bu zaten kanunlara ve uluslararas anlamalara aykr bir talep. Uyulmas gereken adli yardm sisteminin sonucunun da ne olaca belli olmuyor, zira talebin ABDnin yasalarna da uygun olmas gerekiyor. ou talep, talebe konu su ABDde var olmad gerekesiyle reddediliyor. Bu nedenle failin IP numarasnn tespit edilmesi iin baz farkl yntemler kullanlyor. Bunlar da bazen sonu vermeyebiliyor. Ancak unu da belirtmek gerekir ki, baz ABD meneli irketler Trkiyenin yasal taleplerini karlama ynnde irket politikas belirlemi durumda ve Trk yarg makamlarndan dorudan kendilerine talep gelmesi halinde IP numaralarn paylayorlar. Bu nedenle ABDde yerleik sitelerin veya servislerin hibiri, hibir ekilde IP bilgisi paylamyor dememiz mmkn deil.
Sosyal alar da dhil olmak zere kayt olduunuz servisleri kullanmadan nce altna imza attnz ve ou zaman belli aralklarla gncellenen kullanc szlemelerine yansyan nemli deiiklikler, ancak birilerinin iaret etmesiyle ve tepki gstermesiyle ortaya kyor.
62
>>>
Bu sitelerin faaliyet gsterdikleri lkelerde, ynetimlerin istei dorultusunda milli gvenlii ilgilendiren konularda ierii paylama mecburiyeti var m? rnein ABD merkezli bir sosyal aa verilerinizi yklediinizde, bu veriyi ABDnin eline teslim etmi oluyor musunuz? irket merkezi ABDde yerleik baz siteler Trkiyeden gelen talepleri karlamaynca bunu kullancnn haklarnn korunmas gibi alglayanlar oldu. Ancak konunun yle olduunu dnmek yanl, nk bir irketin zaten uymak zorunda olmad bir talebi karlamas bal bana garip olurdu. Dediim gibi, zorunlu olmad halde bu talepleri karlayan ABD irketleri de var. O nedenle bunun yasal bir zorunluluk deil, ticari bir tercih olduunu syleyebiliriz. ABDde yerleik irketlerin tamamnn FBIn NSL olarak anlan bilgi taleplerini karlama ykmll var. NSL, FBI tarafndan ilgili siteye gnderilen ve kullanclarnn bilgilerini almasn salayan yasal bir talep. Ancak olmas gerekenin aksine bu talebi bir savc veya hkim onaylamyor. FBI bu talepte bulunup diledii kiinin bilgilerine mahkeme veya savc karar olmakszn ulayor. stelik bu talebin varlndan bahsetmek bile yasak (Not: Google PRISMin ortaya kndan sonra bu talepleri aklamak iin giriimde bulundu, detaylar dthin.gs/11Ua1fn adresinde bulabilirsiniz). zetle verileriniz ABDde ise, ulusal gvenlik gibi gerekelerle bilgilerinize mahkeme karar olmadan dahi eriilebilir. Ancak Trkiyede durumun daha iyi olduunu dnmyorum akas. Genele ak sosyal medya verileri zerinde analizler yapmann ve bu verileri farkl bir ortamda kopyalayarak depolamann nnde hukuksal bir engel var m? ncelikle sosyal medya verisini tanmlamak gerekir. Bir sosyal medya verisi bir kelimeden oluan basit bir cmle de olabilir, eser nitelii ta-
yan bir yaz, fotoraf, video da olabilir. Eser nitelii tayan paylamlarn baka bir ortamda yaymlanmas veya bakas tarafndan kullanlmas yazl izne tabidir, bu nedenle durumun hukukilii ierik sahibinin tercihine bal oluyor daha ok. Ak olarak paylalm verilerin ilenmesi ve sonularnn anonim olarak paylalmasnda ise hibir sorun yok. Ancak bir kiinin paylat tm verileri derleyip o kiiyi hedef gsterecek, rahatsz edecek ekilde paylamak kiilik haklarnn ihlali olacaktr. Belki normalde de gz nnde olan nller veya siyasilerde bu konuya biraz daha esnek yaklalmas sz konusu olabilir. Bir sosyal medya kullancs ldnde geride brakt ierik konusunda dnyada ve Trkiyede sosyal mecralarn tavr ve hukuki eilim nedir? Bu konuyla ilgili herhangi bir dzenleme gndeme geliyor mu, konu hukuki platformlarda tartlyor mu? Bu konuda her irket kendi politikasn belirliyor. Ancak baz uygulamalar davaya konu olabilmekte. Eki Szlkte len kullancnn hesab olduu gibi braklyor, yaknlarna hesaba eriim hakk da verilmiyor. Ancak hesaba eriim imknlar zaten varsa hesap yaknlar tarafndan kullanlmaya devam edilebiliyor. Google mahkeme karar olmadka yaknlarna hesap eriimi vermiyor. Facebook ise lm haberi iletildiinde hesab donduruyor, duvarn ak brakyor. Buna memorialization deniyor, Trkeye antlatrma talebi diye evirmiler. Burada esasen mirasa tabi olan ey mlkiyetten ok irketlerden bir hizmet szlemesi karlnda alnan bir servis olduundan, bu konuda yasal bir dzenleme olmadka her sosyal medya hesab iin ilgili irketin oluturaca politika erevesinde davranlmas esas olacaktr. Bu konuda bir yasal dzenleme oluturulana kadar zaten bir etik oluacan ve herkesin bu erevede uygulamalara gidecei, dzenlemelerin de bu etie uygun olarak oluturulaca kanaatindeyim.
Arada bu ii daha demokratik yollarla zmeye alp vazgeenler de var. rnein Facebook 2009 ylnda ald bir kararla site kullanm koullar konusunda yaplacak deiiklikleri site iinde yaplacak oylamalarla bizzat kullanclar arasnda oylama yoluna gideceini aklad. Fakat 2012 ylnn sonlarnda yapt yeni bir deiiklikle bundan sonra gndeme gelecek deiiklikleri kullanc oyuna sunma uygulamasna son vereceini ilan etti ve bu karar da oylamaya sundu. 1 milyar civar Facebook kullancsnn yaklak 670 bini oy kulland, bunlardan 588 bini yaplacak deiikliklerin aleyhinde oy verdi. Ama yetmedi. nk oylamada kacak sonucun kabul edilebilmesi iin 300 milyon kiinin katlm gerekiyordu.
nternetin En Byk Yalan: Kulanm Szlemesini Okudum ve Onaylyorum

Tabii bu iin etkisi sadece birka popler sosyal a ile snrl deil. Az bilinen yerel rnekleri de eklerseniz liste uzadka uzuyor. Wikipediann bilinen sosyal alara ynelik olarak stne basa basa, Bakn bunlarn hepsi bu kadar da deil, burada sadece nemli olduunu dndklerimizi sraladk notu eliinde, wikipedia.org/wiki/List_of_social_networking_websites adresinde yaymlad listede 200e yakn sosyal a var. stelik i sosyal alarla da bitmiyor. Her gn kullandnz uygulamalardan sosyal paylam amac gtmeyen, ama
kiisel bilgilerinizi emanet ettiiniz dier servislere kadar birok ara ve yazlm benzer anlamalarla karnza kyor. Tpk btn ilalarn prospektslerinde indeki maddelere kar duyarll olanlar kullanmamaldr yazmas gibi, en kk bir bedava yazlm bile beraberinde sorumluluk reddi ieren ifadelerle ve okudum anladm demenizi bekleyen anlamalarla geliyor. Peki tm bunlar nasl takip edeceksiniz? Bu konuyu net ve anlalr bir ekilde ortaya koymaya ynelik benim grdm en gzel aba, 2011 ylnda Berlinde dzenlenen Chaos Communication Camp etkinliinde ortaya kan bir fikrin uzants olan Terms of Service; Didnt Read adl internet sitesi (tosdr.org).
63
Sosyal Alarda Paylatnz Verilerin
Gerek Sahibi Kim?
Srekli Gz nndeyken Kontrol Ele Almak

Buraya kadar iin kiisel bilgilerin korunmasn ve paylatnz ieriin sahiplenilmesini ilgilendiren ynnden bahsettik. Daha ok Facebook zerinden sanatsal deeri olan fotoraflar paylayorsanz veya Twitter zerinde haiku yazyorsanz ilginizi ekebilecek trden eyler. Fakat bunun haricinde, hatta bundan daha da nemli olan bir dier konu var: erii hangi aklkla ve kimlerle paylatnz, yani kiisel mahremiyetinizi hangi lde gzettiiniz. u bir gerek ki, internet zerinde ierii bir kez bakalar tarafndan eriilebilir ekilde paylatktan sonra ne lde yayldn veya ne amala kullanldn kontrol etmek pek mmkn deil. Bazlar sosyal alardaki kalabaln iinde daha fazla ilgi ekme gds ve Facebook benzeri platformlarn insan paylama zendiren yaps nedeniyle normalde sosyal bir ortamda paylamalar gerekenden daha fazla ey paylaabiliyor. nternet, sosyal ortamlarda uluorta iverenini eletirdii iin iinden olanlardan tutun da, ayan beyan tatilde olduunu yazp dndnde evinin soyulduunu grenlere kadar birok ilgin hikyeyle dolu. Fakat bundan fazlas da var. nternet zerinde herhangi bir ey paylatnzda bu bilgiyi kimlerin hangi amala kopyalayacan ve kullanacan bilemeyeceiniz gibi, paylatnz eylerle farknda olmadan arkanzda etkileimleriniz ve tercihleriniz hakknda hayli fazla ipucu brakyorsunuz.
Site, kendi sayfalarnda yer alan ifadeyle Hizmet anlamasn okudum ve kabul ettim butonunu internetin en byk yalan olarak gryor ve bunun iin bir zm retmeye alyor. TOS;DR, popler sosyal mecralar bata olmak zere farkl site ve rnlerin kullanm koullarn inceleyerek olumlu ve olumsuz ynlerini satr satr zetleyen bir servis. rnein Googlen kullanm koullar szlemesini inceliyor ve ziyaretilere Sizin ieriinizi kendi rnlerini gelitirmek iin kullanabilir, kiisel bilgilerinizi bakalaryla paylaabilir, istedii an hizmet vermeyi durdurabilir, kullanclar hakknda bilgi
64
isteyen kurumlara bu bilgileri verir, bir deiiklik yapaca zaman 14 gn nceden size bildirmeyi taahht eder, anlamazlklarda Kaliforniya mahkemesi yetkilidir eklinde aklayc bilgiler sunuyor. Dilerseniz her bir maddenin ayrntsna da bakabiliyorsunuz. Bylece sizden aldklar bilgileri satyorlar m, bu bilgileri kullanarak size zel pazarlama yapyorlar m gibi hassas konular bir bakta anlamak mmkn. Sitenin tasarmclar bu i iin tarayc eklentisi bile yazm. Eklentiyi internet taraycnza kurduunuzda, ziyaret ettiiniz sitenin kullanm koullar ve olas riskleri hakknda detayl bilgi alabiliyorsunuz.
>>>
rnein 2013 ylnn Ocak aynda Amerikan Kongre Ktphanesi, Nisan aynda da ngiliz Milli Ktphanesi, vatandalar tarafndan paylalan genel eriime ak sosyal medya mesajlarn arivleyip saklayacaklarn aklad. Bylece gelecek nesillerin faydalanabilmesi iin bugnn dili, kltr, alkanlklar ve gndemine k tutan bir kaynak oluturmak istiyorlar. Tabii dierleri, zellikle de byk kurumlar ve organizasyonlar sosyal medyadaki paylamlarnzla irket mzesine koymak iin ilgilenmiyor. Onlarn derdi daha baka. Daha nce genellikle bilim ve aratrma evrelerinin gndeminde olan bu konu, bugn sosyal medya sayesinde toplumsal davran modellerini de iine alarak kendi bana dev bir endstri yaratm durumda. nsan davranlarna dair verilerin son derece detayl bir ekilde toplanarak analiz edilebildii ve saklanabildii, kablosuz alar zerinden iletiim kuran her trl kiisel cihazn kullancs hakknda saysz bilgi paylat, arama motorlarnn arama gemiimize bakarak bundan sonra neyi arayacamz tahmin edebilecek hale geldii, kredi kart harcamalarmzn tercihlerimizi ele verdii bir dnyada, elbette ki bunu kendi amalar iin kullanacak kii ve kurumlarn varlndan sz etmemek fazla iyimser olurdu.
stelik bu veriler son derece yaratc ekillerde kullanlyor. rnein ABDnin en byk perakende maaza zinciri Walmart, srf buradan gelen verileri analiz ederek mteriye zel frsatlar ve zmler retmek zere WalmartLabs adl bir blm kurdu ve Social Genome adn verdii projeyi hayata geirdi (walmartlabs.com/social/social-genome). Neler yapabildiklerini kendi ifadeleriyle aktaralm:
Sizin Arkanzda Braktklarnz Bakalarnn En Byk Hazinesi

Sosyal alar ve bireysel bilgiye dayal servisler her bireyin hayatnda var olan, fakat belli bir noktann tesinde bakalar tarafndan grlemeyen iliki an net bir ekilde ortaya koyuyor. Bunun devam olarak internet zerindeki sosyal alarn ortaya koyduu zengin etkileim aralar da bireylere kendi abalaryla ulaabileceklerinden ok daha geni bir toplulua ulaabilme ve kendilerini ok farkl yntemlerle ifade etme ans tanyor. Yeni nesil kullanclar artk kendilerine sunulanla yetinmeyip seimlerinde zgr olmak, yaadklar deneyimi beenilerine gre ekillendirmek, fikrini belli ederek dnme katkda bulunmak ve kendilerine benzeyen kiilerle tm bu deneyimleri paylamak istiyor. Bu bilgiler nda, bireylerin sosyal medyadaki paylamlarna doru gzle bakabilenlerin, kalabalk bir kitlenin bir kurumun kendisi ve rnleri hakknda ne dndn ve bundan sonraki eilimlerinin ne olduunu anlk olarak kestirebilmesi mmkn. Dolaysyla birey ve gruplarn tercih ve davranlarn izleyip rnleri ve pazarlama yaklamn bu veriler etrafnda ekillendirerek kullanclarn beklentilerine daha ok hitap eden rn ve hizmetler sunmak sz konusu olabiliyor.
65
Sosyal Alarda Paylatnz Verilerin Gerek Sahibi Kim?
<<<
Sosyal medyada paylalan milyarlarca Facebook ve Twitter mesaj, blog yazlar, YouTube videolar ve dierleri, yaayan bir organizma gibi birbirine bal ve srekli evrim geiriyor. Social Genome, bu organizmann yapsn incelemek ve en nemli paralarn ortaya karmak zere kurguland. Bunun iin web zerinde paylalan birok ak veriyi, kendi topladmz verileri ve sosyal medya paylamlarn yllarca gzlem altna aldk. Bunlar analiz ederek aralarndaki ilikileri ortaya koyacak yntemler gelitirdik, bunlar farkl verilerle destekledik ve Social Genome yapsnn bir paras haline getirdik. zetle Walmartn yapt, internet zerinde kullanclarn ak olarak paylat bilgileri kendi topladklar verilerle bir araya getirerek aradaki ilikileri ortaya koymak ve bundan iletmenin faydalanabilecei yntemler oluturmak. Peki neler yapabiliyorlar? rnein biri I love salt dedii zaman tuz anlamna gelen salt m, yoksa Salt isimli filmi mi kastettiini anlayabiliyorlar. Eer filmi kastediyorsa ve doum gn de yaklayorsa, hemen arkadana Hey, bak Yazn doum gn yaklayor ve Salt isimli filme de baylm. Kendisine bununla ilgili bir hediye semek ister misin diye mesaj gidiyor. Sabah kahvesini imeden kendime gelemiyorum diye samimi bir ey mi paylatnz? Sistem bunu alglyor ve bir de bakyorsunuz ki posta kutunuzda Kahveyi sevdiini biliyoruz, seilmi kahvelerde sana zel yzde 50 indirim kuponu hazrladk eklinde bir mesaj buluyorsunuz. Dahas da var. rnein krsye ktnz, nemli bir konuda konuuyorsunuz. Karnza yerletirilecek bir ekrandan konutuklarnzn sosyal medyada yaratt tepkinin ne lde olumlu olduunu grmek, konu akn ve tonunu buna gre annda deitirmek dahi mmkn. ok sayda irili ufakl teknoloji reticisi, sosyal medya verilerini mevcut i srelerini ve kampanyalar iyiletirmek amacyla kullanabileceiniz yeni platformlar retmek iin byk kaynak ve aba harcyor.
66
Etkileyici mi, Korkutucu mu

u bir gerek ki 6 milyar insann cep telefonu kulland, sosyal alarn 1 milyardan fazla aboneye sahip olduu, akll telefonunuzda yer alan yazlmlarn attnz her adm takip ettii bir dnyada hepimiz arkamzda tahmin edebileceimizden ok daha fazla iz brakyoruz. Ve ister inann ister inanmayn, gnlk hayatta alveri yaptnz, hizmetlerinden faydalandnz, dncelerinizi paylatnz veya zerinde arama yaptnz ou servis sizin birok ynden annenizden, einizden, dostunuzdan daha iyi tanyor. Sorun u ki bu durum size rn veya hizmet satmak isteyenin de iine yaryor, ilk frsatta sizi uurumdan aa atmak isteyenin de.
Ama yine de en temel nlemleri bizzat kendiniz almalsnz. Sosyal medya profillerinizin grnrln sadece ilgili olabileceini dndnz bir evreyle snrlamak, sosyal medyada ilgilendiiniz ve takip ettiiniz marka ve rnlerin listesini sadece haber almak istediklerinizle snrl tutmak ve belki de en nemlisi gerek hayatta rahata sylemekten ekineceiniz eyleri sosyal medyada da paylamamak, arkanzda braktnz izleri bir yere kadar kendi izdiiniz snrlarda tutabilmenizi salayacaktr. unu unutmayn ki bir tan altna girip tek banza yaamaya karar vermediiniz srece, gnmz dnyasnda az veya ok arkanzda herhangi bir iz brakmamann imkn yok.
izimler: Ersan Yaz
Peki ne yapmal? Bu konuda farkl yntemler var. rnein Peng Zhong adl bir meraklnn kurduu prism-break. org sitesinde gnlk hayatta kullandnz servislerin sizi takip etmeyen veya verilerinizi saklamayan rneklerine yer verilmi. Scientific American bit. ly/12B3axI adresindeki blog yazsnda Tor gibi birok platformu bir arada kullanan gvenlik sistemlerinden tek kullanmlk cep telefonlarna kadar, bir dizi yntem neriyor. Biraz aratrmayla bunlara ok sayda yenisini eklemek de mmkn.
zlem Kl Ekici
Dr., Bilimsel Programlar Bauzman TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi
><
Sper Nanolazerler
Optik bir kaynak olan lazer cihaz, glendirilmi k demetlerini uyumlu bir kme olarak yayar. Lazer nn oluturan dalgalar birbirlerine paralel ilerledii iin lazer n dalmaz. Bu nedenle lazer nlar, hayli farkl alanlarda verimli bir ekilde kullanlabilir.
ir atom tamamen enerjiyle dolunca daha fazla enerji alamaz. Byle bir atom kendi enerjisine eit enerjide bir k dalgasyla arpnca zorunlu olarak enerjisini k dalgas olarak verir ve arpt dalga ile ayn frekansta ve seviyede iki k dalgas yayar. arpmalarn saysn ykseltebilmek iin lazerin karlkl iki kenarna birbirine paralel iki ayna yerletirilir. Bu aynalardan birine rastlantsal olarak dik bir ayla arpan k dalgas kardaki aynaya yanstlr ve ardndan k iki ayna arasnda srekli gidip gelir, darya kamaz. Ik paracklar lazerin yapmnda kullanlan malzemenin iinden geerken enerji dolu dier atomlarla karlar ve onlar da depoladklar enerjiyi k olarak aa karmalar iin zorlar. Bylece enerji depolayan atomlarn says ve n miktar srekli artar. ki ayna arasnda tutsak olduu srece giderek younlaan nla bir ey yapmak mmkn olmaz. O nedenle bu iki yanstcdan biri yar geirgendir. In bir blm o sayede darya kar. Bilim insanlar artk laboratuvar ortamnda sa telinin binde biri incelikte lazer n retebiliyor. Mhendislerin gelitirdii bu lazer cihaz bir virs (20-300 nm) kadar kk, oda scaklnda da alabiliyor. Sivri tepeleri birbirine doru bakan karlkl iki altn genden oluan bu minicik aygt, tepeden bakldnda boyutlu bir papyona benziyor. Bu geometrik ekil, metal genlerin birbirine bakan tepe ular arasnda, onlarca nanometre geniliinde kk elektromanyetik alanlarn younlamasn salayan merkezi bir alan oluturuyor. Uzmanlar bu merkezi alann eklinin ok nemli olduunu vurguluyor. Rezonans, fizikte bir sistemin (genellikle dorusal bir sistemin) baz frekanslarda dier frekanslarda olduundan daha byk genliklerde salnmas eilimi olarak tanmlanyor. Bu frekanslar, o sistemin rezonans (tnlam, titreim) frekanslar olarak adlandrlyor ve bu dalga boylarnda kk periyodik kuvvetler bile ok byk genlikler retebiliyor.
Normalde lazerler, n aynalar arasnda rahatlkla ileri geri gidip gelebilmesi iin daha geni bir kaviteye yani boluk rezonatrne (belirli frekanslardaki dalgalar iletmeye ya da glendirmeye yarayan, mekanik veya elektriksel aygt) gereksinim duyar. Ancak mini lazer cihazyla bu kadar kk lekte lazer n olumas, genlerin arasndaki darack boluktan salnan lokalize olmu yzey plazmon (elektron younluk dalgalar) rezonans ile mmkn oluyor. Bir metal iinde elektronlarn topluca uyarlmasna plazma salnmlar, plazma salnmnn enerji miktarna da plazmon deniyor. Uyarlm elektronlarn enerjisi serbeste plazmonlara iletiliyor. Daha sonra plazmonlar da enerjilerini kk lekli lazer n halinde serbest brakyor. Bir yzeyde bulunan nano byklkteki metal paracklar elektromanyetik dalgalarla uyarldnda yzeydeki tm atomlarn elektronlar belli bir frekans deerinde rezonansa girerek maksimum enerji souruyor. Metal nanoparacklarn rezonansa girdii dalga boyu, ortamn krclk indisine hayli bal olduundan ve bu metal nanoparacklara yapan herhangi bir malzeme rezonans frekansn deitireceinden, ayn dalga boyunda sourulan elektromanyetik dalgann iddeti referans alnarak metal nanoparacklara yapan malzemeler incelenebiliyor. Bu yntemle, bakteri ve nano byklkteki biyolojik malzemeler incelenerek baz kanser hcrelerinin tehis edilebilecei ve gda sal kontrollerinin yaplabilecei syleniyor. Nanolazerler kzltesine yakn dalga boyunda n yayyor, ancak malzemenin ekli deitirilerek yaylan nlarn dalga boylar grlebilir k tayfna kadar karlabiliyor. Gelitirilen mini lazerlerle oluan plazmonik lazer nlar sayesinde, k merkezli devre sistemlerinde verilerin ok daha hzl bir ekilde ilenip saklanabilecei vurgulanyor.
67
Kadir Demircan
Kle Caliban, ssz bir adaya srgne gnderilir. Soytar Trinculo, Caliban grnce azndan u szler dklr: Burada neyimiz var? Bir adam veya bir balk? l veya diri? Bir balk m? Balk gibi kokuyor, ok eski ve balk-benzeri bir koku, yenice deil. Bu szler William Shakespearein 1611 tarihli Frtna oyunundan. M 1000 yllarna ait Hint ve MS 1000 yllarna ait Tai kaynaklarnda da balk gibi kokan adamlardan bahsedilir. Balk gibi kokan insanlar baz toplumlarda soyutlanr, insan ilikileri zedelenir hatta psikolojik sorunlara maruz kalr. Peki, Caliban neden balk gibi kokuyordu? Antik alardan beri bilinen bu hastalk nasl bir ey? Koku hakknda bize neler sylyor?
68
>>>
ok anslyz. Besinlerin ve ilalarn sindirimi sonucu oluan kt kokular vcudumuzdaki sistemler sayesinde yok ediliyor. Eve alnan et, buzdolabna konulmazsa hemen kokmaya balar. Et ve kemikten oluan canllar, vcut scakl olan 36,5 derecede neden kokmuyor? Yediimiz besinlerin paralanmasyla ortaya kan kokular nereye gidiyor? Aslnda kokmamz gerekiyor, ama ho olmayan kokulara neden olan maddeler vcudumuzdaki baz enzimler aracl ile kokmayan baka maddelere dntrlyor. Aksi halde vcudumuzdan yaylan kt kokular yznden eimiz dostumuz bizden kaar, sosyal ilikilerimizde sorunlar yaardk. Belki okula devam edemez, ie gidemez ve bir adaya snp Caliban gibi kendimizi toplumdan soyutlardk.
FMO3 kt koku ajan m?

lalardaki ve besinlerdeki kimyasal maddeler zehirsizletirme tepkimeleri ile karacierde zararsz hale getirilir. Zararl atklar ve yan rnler ise idrar ve ter yoluyla vcuttan uzaklatrlr. Vcudumuzda ok faydal temizleme mekanizmalar vardr. Bu mekanizmalar sayesinde ilalar ve ksenobiyotikler, besinlerdeki nitrojen ve slfr gibi kimyasal maddeler deiime urar. Vcudumuza zararl olacak maddeler bylelikle etkisiz hale getirilir veya daha az zararl bir forma dntrlr. P450 (sitokrom mono-oksijenaz) ve FMO3 bu sistemlerden ikisidir. P450 genellikle zehirsizletirmede, FMO3 de kokusuzlatrmada alr. Karacier bu sistemin beynidir. Yumurta, et, fasulye gibi besinler ve aldmz ilalar sindirilirken kt kokulu maddeler (rnein aseton) ortaya kar. Uucu ve suda erime zellii olan bu maddeler kt ve ar bir koku yayar. Karacierde retilen FMO3 enzimi kkrt, fosfor ve nitrojen ieren besinlerin paralanmas sonucu ortaya kan ve normal koullarda ar kokulu bir protein olan TMAy kimyasal olarak oksitler ve kokusuz N-oksit trimetilamine (N-TMAO) dntrr. Aslnda burada kimyasal olarak TMOya bir oksijen molekl eklenir. Biyokimyasal bir tepkime olur ve proteinin tiyol grubu oksitlenir. TMA, tuzlu sudaki balklarda bol bulunur.
imizdeki balk kokusu

Bir gnde 50 milyar hcremiz lyor. lenlerin yerine yenileri geliyor. Hcreleri beslemek iin besinler alyoruz. lalar kullanyoruz. Besinlerin, hcrelerin ve ilalarn atklar, paralanm rnleri ve ldrlen mikroplar vcudumuzdan uzaklatrlyor. Bunlar paralanrken kt kokular da ortaya kyor. Aslnda vcudumuz bir koku fabrikas. Vcudumuzda kt koku yayan maddelerin koku yaymayan baka kimyasal maddeler haline dntrlmesi iin genetik mekanizmalar var. rnein kromozomlarmzn zerine yerlemi, vcudumuzdaki binlerce genden biri olan FMO3 geninin (flavin-ieren mono-oksijenaz) rettii enzim, shhiye memurlar gibi temizlik ilerinde alyor. Bu genin u an 5 tipi biliniyor. FMO1, anne karnnda retilir. Doumdan sonra retimine son verilir. FMO2, akcierlerde retilir. FMO3, FMO4 ve FMO5 hakknda daha az ey biliyoruz. FMOlarn grevleri henz tam olarak aklanabilmi deil. nsann kokmasn nleyen esas enzim tavuklarda ve tavanlarda da bulunan, karacierimizdeki FMO3 enzimi. Eer FMO3 geni olmasayd veya genetik bir hastalktan dolay kusurlu olsayd ne olurdu? Etkilenen bireyin nefesi, teri ve idrar ar kokard. nk sindirim ve zehirsizletirme sonucu kokulu rnler, rnein trimetilamini (C3H9N-TMA) oluur. TMA kokulu bir kimyasal maddedir. FMO3 geni kusurlu olan kiilere, nadir bir metabolik hastalk olan trimetil aminri tans konur. Bu hastala balk kokusu sendromu da denir. Balk kokusu sendromu dnda insann balk gibi kokmasna yol aan baka durumlar da olabilir, rnein viral hepatit ve karacier hastalklar.
Kokuyu n
as
l a
Kaliteli ve salkl bir hayat iin koku hissi ok nemli. Kokunun canllarn beslenmesi, iletiimi ve remesi gibi birok durumda pozitif ve negatif etkileri var. Birok hayvanla karlatrldnda insann koku alma yetenei ok daha zayf. nsan yemek, bozulmu gda, zehir, gaz, duman ve polen kokular gibi snrl sayda kokuyu hissedebilir. Tm bilimsel gelimelere ramen koku alma mekanizmas hl tam olarak zlememitir. 2004 Nobel Tp dln alan iki bilim insan, koku alclarnn mekanizmasn zmeye balad. Koku alma yetenei kpeklerinkinin 40ta 1i kadar olan insanda 1000den fazla genin koku almada grev ald biliniyor. Bu-
run deliklerinden yaklak yedi santimetre yukarda, birka milimetrelik bir koku alannda milyonlarca koku hcresi var. 10 binlerce farkl kokuyu ayrt edebilen koku alclar, gramn trilyonda biri arlndaki bir koku molekln hissedebilme zelliine sahip. Nefes aldmzda havadaki uucu, suda ve yada erime zellii olan koku moleklleri koku alanndaki sinir hcrelerine balanr. Sinir hcreleri balanma srasnda oluan etkileimi beyne elektrik akm olarak ulatrr. Ayn kokuyu, iki insan farkl alglar. Beyinde ilenen koku bazen bizi ocukluumuzdaki bir hatraya gtrrken bazen de ho olmayan bir koku olumsuz hatralar akla getirebilir.
r z lgla ?
69
Balk Kokan Adam
Balklar aras bir haberleme arac olduu ve tuzlu suda ozmotik basncn ayarlanmasnda rol ald belirtiliyor. Ayrca barsakta bakteriler tarafndan deniz rnleri, yumurta, soya, st, ilalar, kolin ve lesitin ieren besinlerin sindirimi srasnda retilmesi de ilgintir.
Balk kokan adam sendromu ve tedavisi

ekinik geili balk kokusu sendromunda, kiinin hem annesinde hem babasnda kusurlu gen olmal ve ocuk bu iki kusurlu geni ayn anda tamaldr. Yani bu durumda anne ve baba tayc ise ocuun hasta olma ihtimali %25tir. Klinik genetikte, kusurlu genin iki kopyasn tayanlara homozigot hasta, kusurlu genin bir kopyasn tayanlara da heterezigot tayc denir. Tayclarda bir salam bir kusurlu gen bulunur. Tayclar hastalk belirtisi gstermez veya ok hafif belirti verirler. nk salam genin rn enzim durumu idare edebilir. ekinik baz hastalklar iin evlilik ncesi tayc taramas yaptrmak bu yzden nemlidir.
Bu sendromun ngilterede grlme skl 40 binde 1 iken tayc skl %1 civarndadr. Ekvadorda tayc skl %11, hastalk grlme skl 3 binde 1dir. Philadelphiada bir hastaneye koku ikyeti ile bavuranlarn %35inde bu sendrom grlmtr. Bu kiiler baka klinik belirti gstermeseler bile toplumdan erken yalarda dlanabilir. bulmakta zorlanrlar. Etkilenen bireyler depresyona ve baka psikolojik bozukluklara srklenebilir. Koku oluturacak maddeleri bol bulunduran besinler az tketilirse ve temizlie dikkat edilirse rahatsz edici kokudan kurtulmak mmkn olabilir. Dnyada 300den fazla kiide tespit edilen ve nadir bir metabolik hastalk olan trimetil aminrinin tedavisi henz yok. Baz besinlerin almnn azaltlmas, sabun kullanm ve antibiyotik tedavisi ile koku azaltlabiliyor. zellikle pH deeri, insan derisinin pH deeri olan 5,56,5 aralndaki sabunlar tercih edilmelidir. TMA, gl bir baz. Ntr sabunlar TMAnn uucu gaz haline gemesini engelleyebilir. Hekim kontrolnde yaplan tedaviler baarl sonular vermitir. Deniz rnleri ve kolin ieren, proteince zengin besinlerin kstlanmas neriliyor. Ancak kolin, hcreler ve beyin iin hayati neme sahip olduundan her admn doktor kontrolnde atlmas gerekir. Genetik testler ve genetik danma da nemli bir tedavi yaklamdr. Gzel kokmay herkes ister.
70
<<<
Tarih boyunca insanlar gzel kokmak iin birok yola bavurmu, eit eit kokular kullanmtr. Koku hissinin olmad Kallmann sendromu gibi hastalklar dnnce kokunun nemini daha iyi anlyoruz. Koku hissi yoksa tat almamz da bozulur. Ar sinzit sonucu bir hafta koku almadan yaayanlara konunun nemini sorsak, herhalde anlatacaklar ok ey olacaktr. TMA ve FMO3 konusunda bilinmeyen birok nokta var. Bu sebeple balklar ve fareler zerinde genetik almalar yaplyor. almalarn bize ne faydas var? Koku ve koku mekanizmalar aydnlatlacak, bilgilerimiz artacak. leride belki de parfmler ve gzel kokular yerine marketlerden gzel koku geni alacaz. Son yllardaki baz almalara gre -kpeklerin yapt gibi- kanserin ve baz hastalklarn kokusunu alan elektronik burunlarla baz hastalklar tehis edilebilecek. oraplarmza koyacamz sentetik genlerle ilerde belki de ayak kokusuna son verilecek. Kim bilir?
izimler: Ersan Yaz
Hayvanlarda TMAnn feromon olarak kullanld dnlyor. det dnemindeki kadnlarda TMAnn artt bulunmu. Bu dnemdeki hormonal deiikliin FMO3 enzim miktarnda de yol aaca belirtilmi. Japonyada yaplan bir aratrmada det dnemlerinde FMO3 etkinliinde %60a varan dler olduu gsterilmi. Bu d, erkek hayvanlarn e bulma etkinliklerini bir sre ertelemesine neden oluyor. Erkeklerde ise erkeklik hormonlarnn azl ile karakterize olan Kallmann sendromu vakalarnda FMO3 etkinliinin dk olduu bulunmu. Yine bu kiilerde koku alma duyusu azalm veya iyice yok olmu. Farkl corafyalarda yaayan insanlarn FMO3 gen ifadelerinin de farkl olduu bulunmu. Baz toplumlarda gendeki mutasyonlar daha fazladr, baz toplumlarda ise genin zararl etkileri daha azdr. FMO3 geninde, balk kokusu sendromuna yol aan 30dan fazla genetik kusur (mutasyon) tanmlanm.
Kaynaklar Shephard, E. A., Clinical utility gene card for: Trimethylaminuria, European Journal of Human Genetics, 2012. doi:10.1038/ejhg.2011.214 Mackay, R. J., Trimethylaminuria: causes and diagnosis of a socially distressing condition, Clinical Biochemistry Review, Cilt 32, Say 1, s. 33-43, ubat 2011. Dolphin, C. T., The fish-odor syndrome, Nature Genetics, Say 17, s. 491-494, 1997.
71
Bilim Tarihinden
Prof. Dr. Hseyin Gazi Topdemir
Rnesans Dneminde Bilim

Rnesans, bilim tarihinde karlalan birka zel zaman diliminden biridir ve insanlk tarihi boyunca byle birka zel gelime dnemi yaanmtr. Bu dnemin daha belirgin bir ekilde gndemde tutulmasnn nedeni ise, ortaya kan gelimelerin dier zaman dilimlerindeki gelimelere gre insann gndelik yaamn dnsel, dinsel ve estetik alardan ok daha fazla etkilemi olmasdr. Rnesans kabaca Ortaa ile Modern a arasnda geen zaman olarak tanmlayabiliriz. Ancak Ortaa birden bire sona ermedii gibi Modern a da ayn ekilde balamad. Ayrca Ortaan sona erii ve Modern an balangc her lkede ayn ekilde yaanmad. Hi bir dnem ne btn lkeler iin ne de bir lkenin tm iin geerlidir. nk belli bir zamanda yaayan insanlar birbirlerinin dnsel adalar deildir. Bizim adalarmzdan bir ksm Rnesansa bile yetiememitir ve hl Ortaada yaamaktadr; dier bir ksm ise henz o kadar bile ilerleyememitir ve Ta Devrini yaamaktadr. Teknolojik gelimenin bu kadar rktc oluunun nedeni de bu eitsizliklerdir. Trk halk kahraman Krolu (16. yzyl) tfek icat oldu, mertlik bozuldu diyerek eitsizliin yaratt kaygy dile getirirken, gnmzde bu kayg derin bir ruhsal skntya dnmtr. Bugn barbar olan insanlarn eline bir kitle imha silahnn gemesi fikrinin rktc olmas bundandr. Rnesans, dier btn zelliklerinin yan sra Ortaan dnsel yapsna bir bakaldrdr. Ortaan karakteristik zelliklerinden biri yeniliklere kar duyulan korkuydu. Rnesans yeniliklere kar daha hogrl olmutur. Bilim alannda yaplan yenilikler ise devrim niteliindedir. Tarihte hi bir ey bilimsel bilginin geliimi kadar a ac olmamtr; her trl toplumsal geliimin kkeninde bilim bulunur. Rnesans dneminin bilim insan yeni bir bak deil, yeni bir oluum ortaya koymutur. Bu yzden bilimde ortaya kan yeniliklere, yeniden doutan da te gerek dou demek gerekir.
Yeni Bir Dnya, Yeni Bir Evren ve Yeni Bir nsan

Rnesans dneminin nemli gelimelerinden biri Dnyann corafi kefidir. Corafi keiflerin bu dnemde ortaya km olmasnn nedeni de, yukarda deinilen yeniliklere duyulan ilgidir. Denizci Henrynin balatt keif hareketi Bartholomeu Dias (1451-1500), Kristof Kolomb (1451-1506), Vasco da Gama (1469-1524), Amerigo Vespucci (1454-1512) ve Ferdinand Magellan (1480-1521) tarafndan srdrlmtr. Bu dnemde bilinen Dnya yzeyi iki katna kmtr ve bu keifler sonucunda arktik blgeler, ller, tropik dnya, yeni iklimler ve doann yeni yzleri ortaya karlmtr. Btn bunlara karn belki de Dnya hakknda ortaya kan en temel yenilik, btn Antika ve Ortaa boyunca dinsel, dnsel ve fiziksel olarak merkezi bir konumda bulunmasna karn, Rnesansn geleneksel olan her eyi bir kenara brakma tutkusunun bir sonucu olarak Dnyann merkezden uzaklatrlmasdr. Dnya, Antik ada saduyuya dayanlarak her eyin merkezine yerletirilmiti. nk gndelik yaamn ak iinde insanlar den veya braklan nesnelerin srekli merkeze doru gittiini ve Gnein her gn doup battn gzlemler. Yinelenen gzlemler, ister istemez insanlarn Dnyann evrenin merkezinde olmas gerektiini dnmesine neden olmutu. Antik an byk doa filozofu Aristotelesin aklamalar bu hususun anlalmasn kolaylatrr. Aristoteles unlar syler:
72
nsan saymasak btn teki canllar, imgeler araclyla hatrlayarak yaar. Onlarn deneysel bilgiden ok az bir pay almasna karlk, sadece insan sanat [tekhne] ve akl yrtme [logismos] dzlemine kadar ykselebilir. (.....) nsanlar, bilim ile sanata deney araclyla eriir. (.....) Deneyle kazanlm bir dizi kavramdan bir nesneler snfna ilikin tmel bir yarg oluturulduunda [btn benzer durumlara uygulanabilen] sanat ortaya kar. Demek ki Aristotelese gre insan benzer birka durumu gzlemlediinde genellemeye gidebilir. Dolaysyla uzun yllar Gnein gnlk hareketini ve nesnelerin srekli merkeze doru dmesini gzlemleyen insan, bu gzlemlerinden Dnyann evrenin merkezinde ve duraan olduu dncesine ulamtr.
Kopernikin Gk Krelerinin Dngsel Hareketinin el yazmas nshasnda yer alan evren modelini ve gezegen hareketlerini betimleyen izimler
bilim.tarihinden@tubitak.gov.tr
Antik ada gelitirilen saduyu temelli bu dnce, Ortaada bsbtn baka kayglarla yinelenmi ve Dnya merkezi konumunda braklmt. Buna gre Dnya evrenin merkezindedir; nk Tanrnn yaratma amac olan insan Dnyann zerindedir. Bylece Antik ada tamamen gzlem ve deneyime dayal olarak kurgulanan Dnyann konumu, Ortaada teolojik bir gerekeye dayandrlmtr. Giderek bu teolojik gerekelendirme, insann anlamn da yeniden belirleyen bir dnceye dntrlm ve insann Dnya zerindeki konumu da yaratklarn en ereflisi olmasna balanmtr. Bu kavray, yeniyi bulmak zere harekete gemi olan Rnesansn, Dnyann evrenin merkezinde olmadn ve herhangi bir gk cismi olmaktan te derin bir anlamnn da olmadn ileri srmesiyle btnyle deiime uramtr. Bu deiimin mimar kendisi de bir teolog olan Mikolaj Koperniktir (1473-1543). Kopernik 1543 ylnda yaymlad Gk Krelerinin Dngsel Hareketi adl kitapta, aslnda Gne merkezli evren modelini yeniden gndeme getirmekten daha fazlasn yapmamt. Bu modelin temel ilkeleri ve dayandrld mantksal karmlar Antik ada Sisaml Aristarkhos (310-230) tarafndan ileri srlmt. Bu nedenle, Kopernikin eserinin devrimci bir yaps yoktu. Ancak yaklak 18 yzyl gz ard edilen Aristarkhosun kuramn yeniden ileri srmesi tekrar deil de adeta yeniden yaratma etkisi gsterdi. Gne, yeniden evrenin merkezine yerletirilmi ve Dnya bir gezegen konumuna indirgendi. Yeniden gelitirilen bu model, salt astronomi sistemi olmaktan ok dnsel bir yeniden douu ifade etmesi nedeniyle bir devrim olarak algland. Kopernik, sisteminin gereksinim duyduu hesaplamalarda Joachim Rhaeticustan (15141574) yardm alm, gzlem temeli neredeyse yok denecek kadar az olan evren modelini, yeninin kolaylkla kabul edilebildii Rnesans srasnda gelitirebilmitir. Zayf kurgusuna karn, bu modelin Danimarka Kral Friedrich IInin dikkatini ekmesi ise, tamamen bir tesadftr. Kral emrindeki soylulardan biri olan Tycho Braheye (1546-1601) hakikati belirleme grevini vermi, Brahe de, hakikatin ancak dakik gzlem yapmakla bulunacan belirterek, Kraldan bir ada ve ykl bir maddi destek alarak, Hven Adasnda, Batnn o zamana kadar grmedii byklkte ve yetkinlikte bir gzlemevi ina ettirmitir. Bununla birlikte yer merkezli evren modelinin doruluunu kantlamak amacyla yapt gzlemlerin beklediinin aksine Gne merkezli evren modelini desteklemesi, kafasnn bsbtn karmasna yol am, sonuta yer merkezli evren modeli ile Gne merkezli evren modelinin ortak noktalarn birletiren yer-Gne merkezli evren modelini nermitir. Bu model de Antik ada Herakleides (M 390-310) tarafndan zaten nceden ileri srlmt. Dolaysyla Kopernikin sadece varsaym dzleminde kalan grlerinin kabul edilebilir hale gelebilmesi iin baz dzeltmelerin yaplmasna gerek vard. Bunu yapacak olanda gezegen yrngelerinin daire deil, elips olduunu belirleyen Johann Keplerdi (1571-1630).
G2 dt S2 G3 dt G4 S1 S1=S2 a G1
Gne
a dt= Saat, Gn, Ay veya Yl
Gezegen Kepler yasalar 1. Yer de dhil olmak zere btn gezegenler odaklarnn birinde Gnein bulunduu bir elips zerinde dolanr. 2. Gnei gezegene balayan doru paras eit srede eit alan tarar. 3. Gezegenlerin periyotlarnn karelerinin Gnee olan uzaklklarnn kplerine oran birbirine eittir.
Keplerin almalar aslnda salt matematie veya geometriye dayanyordu ve fizik temelinden yoksundu. Yrngelerin daire deil elips olduunu bulmas, gezegen hareketlerinde gzlemlenen bazen merkeze yaknlama, bazen uzaklama gibi dzensizlikleri zmt, ama temel sorun btnyle toprak ve su gibi ar unsurlardan meydana geldii kabul edilen Dnyann fiziksel olarak nasl hareket ettiiydi. Bu konuda ne yazk ki Keplerin yapabilecei ok ey yoktu. nk fizik bilmiyordu. Bu nedenle gezegen yrngelerinin neden elips olduunu aklamak iin Gneten ktn ileri srd merkezi bir gten (anima motrix) sz etmekle yetindi. Aada akland zere, aslnda sorun Rnesans dnemindeki fiziin yetersizliinden kaynaklanmaktayd. Bu dnemde fizikte gerekleen deiiklikler dier alanlarda olanlar kadar radikal deildi. Ortaada mekanik ile ilgili fikirlerin geliimini byk lde Simon Stevin (15481620) gerekletirmi, ancak istatistik ve hidrostatik alannda birka fikir ortaya atmaktan te bir ey de yapamamt. Fizikteki asl gelimeler daha sonra ortaya kacak, Kopernikin balatt yeni astronominin fizik temeli Galileo Galilei (1564-1642) tarafndan gelitirilecek ve bir yzyl sonra Isaac Newton (1642-1727) tarafndan tamamlanacakt.
Rnesansn sonlarna doru, William Gilbertin (1544-1603) o zamana kadar manyetizma hakknda gelitirilmi grleri derledii Mknats zerine (1600) adl almas Keplere elips yrngeleri yeniden aklayabileceini dndrd ve bu kez Gnei de gezegenleri de birer mknats kabul eden bir aklama gelitirdi. Buna gre Gne bir mknatstr. ki kutbu vardr, eksi kutbu dtadr, art kutbu ise Gnein iindedir. Gezegenler de birer mknatstr. Bir gezgen ile Gnein ayn kutuplar kar karya geldiinde Gne gezegeni itecek, farkl kutuplar kar karya geldiinde de ekecektir. Bylece gezegenler Gnein evresinde elips izecektir. Gneten ktn kabul ettii merkezi gce gre bu biraz daha kabul edilebilir bir dnce gibi grnse de, Keplerin bu aklamas da dnemin bilim topluluklarnca kabul edilmedi. Bu dnemde kimyann durumu ise ok daha karkt. nk fiziksel olaylara ilikin sreler, kimyasal olanlar ieriyordu, ancak kimya ierisindeki temel fikirlerin bilimsel olanlaryla olmayanlarn birbirinden ayrlp tanmlanmas daha gt. zellikle deersiz madenlerden altn ve gm elde edilebilecei gibi aslsz sylencelerin etkin olduu simya, kimyay glgelemekteydi. Asl ilgin olan ise her trl yeniyi ne karmay ama edinmesine karn, Rnesansn simyay yenilgiye uratamamas, aksine simyann bu dnemde altn an yaam olmasdr.
Keplerin anima motrix izimi
Her yeniden dou kendini eitim alannda belli etmek zorundadr. nk devrimi tayacak olan yeni nesillerdir ve onlara devrimi anlatmann yolu da eitimdir. Bu kural yeni bir bilimsel kuram gelitirildiinde de geerlidir. Yeni kuramn retilebilmesi iin eitimin bir paras haline getirilmesi zorunludur. Rnesans ile birlikte insanlar yeni duygular ve dnceler iine girdiinden, eitimlerini de
73
Bilim Tarihinden
Yeni Bilgi Teknolojileri
Tarihin her dneminde devre d kalmayan tek teknoloji, sava teknolojisidir. Rnesansn byk sanats Leonardo da Vinci (1452-1519) bile bu konuya ilgi gstermekten geri durmamt. Bununla birlikte, Rnesansn en byk buluu matbaadr. Matbaann gelitirilmi olmasnn kltrn yaylmas asndan ne kadar nemli olduunu sylemeye bile gerek yok. Matbaa ile bilgi sadece yaylmam, aydr ve bu denetleme artk kyas kabul etmez lde kolaylamt. Matbaa 15. yzyln ortalarnda Almanyada Johannes Gutenberg (13981468) tarafndan gelitirildi ve ilk bask gerekletirildi. Matbaayla ayn dnemlerde gravr sanat da zenginleti. Aa oymacl ve bakr levhalar grafik alanna, matbaann yaz alanna yapt katknn tam olarak aynsn salad. Sanat rnleri yaygnlamaya ve standartlamaya balad. Bu iki bulu, yani bask ve gravr, bilginin geliiminde ok byk nem tar.
Leonardo da Vincinin tatar yay izimi
kendi ruhsal deiimlerine denk decek ekilde deitirmek durumundayd. nk yeni pedagojik fikirler, belli lde kalc bir eitim sistemine dhil edilmedike baarya ulaamaz. Bu nedenle yeni kltrel yapy bireylere kazandracak eitim kurumlarnn almas ve saylarnn hzla artrlmas gerekiyordu. Rnesans dneminde de byle yapld. Balangta Ortak Hayatn Kardelii tarikat Kuzey Bat Avrupada ok sayda okul amt. 15. yzyln ortalarna doru okul says 150yi geti. Cusa Kardinali Nicolas (14011464) ve Rotterdaml Erasmus (14661536) bu okullarda yetimiti. 16. yzyln ikinci yarsnda bunlarn yerini nl rasyonalist (usu) filozof Rene Descartesn da (1596-1650) okuduu Cizvit kolejleri ald. Giderek halka ak okul sistemi geliti ve bugnk ilkokullar oluturuldu. Bu sistemin fikir babas ve kurucusu Philip Melanchtondur (14971560). Rnesans dneminde yeni insan yaratmak iin gerekli olan tek aracn eitim olduu aka kavranmt. Bu konuya Erasmus yle dikkat ekmekteydi: nann bana, insanlar domaz, imal edilir. Bu tmcede dikkat eken yn, insann dntrlebilir bir doasnn olduunun kabul edilmesidir. Buna gre insan doann (iyi veya kt) her trlsne dnebilir, zira hangi zellii tercih ediyorsa, o zellie ulama gcyle donatlmtr. Bu dnemde insann doas hakknda ileri srlen bu iyimserlik, ister istemez eitime nem verilmesine yol amtr. Buna gre insan doas kutsaldr, ancak kapasitesinin en yksek seviyeye gelebilmesi iin beslenmeye ihtiyac vardr. Bu noktada eitim ile uygarlk arasndaki ba aka ortaya kar. Uygarlk aslnda bir bilgi sorunudur ve uygarlk yaratan bilgiye sahip olamamak uygarlaamamann da temel nedenidir. Dolaysyla uygarlama, bireylerin byk dnebilmelerinin ve zgrlemelerinin yollarn amak demektir. Bunun iin de bireylerin zihinlerini uygarlk yaratan bilgiyle donatmak gerekir.
74
Vesaliusun kas izimi
Leonardo da Vincinin sol kol damarlarna ilikin izimi
n zamanda standartlamtr. El yazmas her eser pek ok adan zgnd, ancak oaltlmas ciddi bir sorundu ve her oaltlma sonucunda eserde ciddi eksiklikler veya fazlalklar oluuyordu. Bu da ayn eseri okuyan iki kiin farkl bilgiler edinmesine yani bilgide standartlamann olmamasna yol ayordu. Matbaa ilk kez tek seferde, birbirinin ayn olan yzlerce kopyann yaymlanmasna olanak tand. Artk belli bir kitabn belli bir sayfasna atfta bulunmak, dipnot olarak gstermek (daha nce hi olmad kadar) mmkn olmutu. Bir niversitedeki bilim insannn herhangi bir esere yapt bir atf, artk bir baka niversitedeki meslekta tarafndan kontrol edebilir hale gelmiti. Bu ekilde gerekleen bir denetlemenin ilerlemenin sreklilii asndan hayati bir nemi vardr. nk ilerleme, nceden atlan her admn doru atlm olmasna bal-
Bask matematiksel ve astronomi ile ilgili tablolarn, gravr ise bitkiler, hayvanlar, anatomi ya da cerrahi ile ilgili detaylarn, kimyasal ara gerelerin kitaplara izim ve resim olarak girmesine olanak salad. yi bir izim, pek ok sayfa uzunluundaki bir metinden daha aydnlatc olabilir.
nsan Bedeninin Yeniden Kefi ve Yeni Tp

Evreni, Dnyay ve insann Dnyadaki konumunu yeniden belirleyen Rnesans, imdi insann fiziksel olarak da yeniden kefedilmesine ynelmiti. Anatomi ve fizyoloji almalar ok artmt. Yeni anatomi Leonardo da Vinci ve Andreas Vesalius (1514-1563) tarafndan kuruldu. Leonardo kapsaml diseksi-
<<<
yon almalar yapm bir sanatyd ve bu bilgisini izdii anatomi resimlerine de yanstmaktan geri durmamt. nsan anatomisine ilikin bilgilerin ancak insan bedeni zerine yaplan almalarla elde edilebileceini savunan Vesalius ise 1543 ylnda bir anda hrete ulaan ve yeni bir dnemin balangcna iaret eden Fabricay yaymlamtr. Tarihe dikkat edelim, 1543 hem yeni astronominin hem de yeni anatominin balad yldr. Dolaysyla 1543 Rnesansn altn yllarndan biri olmutur. Tp almalar sadece anatomiyle de snrl deildi. Dnemin nemli hekimlerinden ve iatrokimyann (kimyann tbba uygulanm ekli) kurucusu Paracelsus (1493-1541) zihinsel hastalklarla ilgili almalar yapt. Ayrca madencilerin yakalandklar hastalklarla ilgili aratrmalar da meslek ya da endstri hastalklar konusundaki ilk almalar kabul edilebilir. Bir dier hekim Girolamo Fracastoro (1478-1553) ise hastalklarn bulamas konusuna yneldi ve yapt almalarla, bulamann hastalkl bir insandan salam bir insana, kendi kendilerini oaltma yeteneine sahip kk varlklarn aktarlmas ile gerekletiini ortaya koydu. Ambroise Par (15101590) ise bir cerraht ve cerrahi konusuna birok katk yapt. Aadaki satrlar Rnesansn, ayn zamanda yeni hastalklarn da ortaya kt bir dnem olduunu gsteriyor. 1348-1352 yllarnda ortaya kan ve nfusun drtte birinin lmne neden olan vebann ardndan, Rnesans bu kez de frengiyle uramak zorunda kald. Frengi 1495te yeni dnyada tamamen yeni bir hastalk olarak ortaya kt. nk 1495e kadarki Yunan, slam ve Latin belgelerinde bu hastaln belirtilerine ynelik bir anlatm ve frengiyi destekleyen hibir hastalk tanmlamas yoktu. 15. yzylda frengi ok artt ve Avrupallar bu hastala tamamen hazrlksz yakaland. Fracastoro 1531 ylnda hastalk hakknda Latince bir iir yazd. Fracastoronun balca amac, yeni ortaya karlan iyiletiriciye (guaican=kutsal aa) vg dzmekti. Bir Ortaa inanna gre, tanr hastalklara ifa olacak devalar hastalklara yakn, zehri yok edecek panzehri de zehre yakn yerlerde yaratmtr. Buna gre, eer Frengi Bat Amerikada ortaya kmsa, ifas da yine orada olmaldr. Bu inancn gerektirdii gibi davranld ve gereken bitki orada bulundu; bu bitki Kuzey Amerika Yerlilerinin kendi dillerinde guaican dedikleri bir bitkiydi. rulabildi. Burada zellikle nc dereceden denklemlerin zm iin bir yntem bulan ve balistik biliminin kurucusu olan Tartagliay anmak gerekir. Bu dnemde matematik en st noktasna Rafael Bombelli (1526-1572), Franois Viete (15401603) ve Simon Stevin tarafndan ulatrld ve ondalk kesirler, arlklar ve ller gelitirildi. Matematie olan ilgi sonucunda, perspektif geliti ve perspektif kurallar izim ile resme uyguland. Bylece mimari ile matematiin, fizik ile mhendisliin yakn ilikisi grld. Sonuta mimarlar ve ressamlar yeni geometrik perspektif hakknda daha fazla bilgiye gereksinim duydu ve bu gereksinim de dorudan optik bilgisinin ve onun temel konular olan k, glge ve renk hakknda aratrmalarn hzla artmasna ve gelimesine yol at. Eski alarn byk botanik kitaplarnn baz basklar mevcuttu, ancak bunlar resimli deildi. Bitkilerin tanmlar, doru olsalar bile, kafa kartrcyd; nk bunlar Bat Avrupadan farkl bir bitki varlna aitti. Bu durumda, bitki tanmlama iine yeniden giriilmesi gerekti. Botaniin ncleri olarak adlandrlan bir grup bilim insan yeni bitkilerin izimli anlatmn yapt. O zamanlar botanik, tp reniminin temel bir parasn oluturuyordu ve bitki resimlerinin kullanlmas dorudan gzlem gereksinimini artrd. Artk bitkileri grp onlara dokunmak istei hkimdi. Bylece tp okullarna botanik baheleri eklendi ve yeni botanik dodu. Bitkiler gibi hayvanlar da Rnesans dneminde heyecanla incelendi. Doa tarihi rencileri, bilinen corafyadaki pek ok hayvan eidini hlihazrda biliyordu. Ancak corafi keifler sonucunda yeni lkelerin kefedilmesiyle birlikte bilinen hayvanlara ok farkl ve yeni hayvan trleri eklendi. Bu gelime seyahat eden, doa dkn bilimsel aratrmaclardan oluan, yeni bir bilim insan trnn ortaya kmasna yol at. lk gnlerin hrsl maceraclarnn yerini bilgi peinde koan insanlar almt. Bu insanlar sadece uzak diyarlardaki bitki ve hayvan eitlerini renmekle kalmad, giderek kendi lkelerinin hayvan ve bitki eitliliini de yeniden tanmlama gereksinimini duydu. Bylece her lke kendi doasnda grlen tm hayat trlerinin daha iyi renilmesi iin aratrmalar balatt. Son bir not: Rnesans dneminde bilgi ylesine artm ve eitlenmiti ki, giderek bu bilgilerin derli toplu bir ekilde ve zet olarak anlatlaca ansiklopedi yazarl ortaya kt. Bu yazarlardan biri olan Conrad Gesner (1516-1565) be ciltlik bir Hayvanlar Tarihi, Ulisse Aldrovandi (15221605) ise 14 ciltlik bir Doa Tarihi yazd.
Aldrovandinin Doa Tarihi kitabnda yer alan bir ku resmi
Yeni Matematik, Yeni Botanik, Yeni Zooloji

15. ve 16. yzyllarn artc verimlilii zellikle trigonometri ve cebir ile ilgilidir. Trigonometri Regiomontanus (14361476) ve Bartholomaeus Pitiscusun (1563-1613), cebir ise Scipione del Ferro (1465-1526), Nicola Tartaglia (1499-1557), Geronimo Cardona (15011576) ve Lodovice Ferrarinin (1522-1565) abalaryla gelitirildi. Gelitirilen ilem simgeleri, bugnkne benzer denklemlerin yazmna olanak verdi, bylelikle denklem kuramlar olutu-
Kaynaklar Alatl, A., (Ed.), Batya Yn Veren Metinler, Cilt II, lke Eitim ve Salk Vakf Yaynlar, 2010. Aristoteles, Metafizik I, eviren: A. Arslan, Ege niversitesi, 1985. Capra, F., Da Vincinin Bilimi, eviren: K. Tanrverdi, Optimist, 2009. Sarton, G., The Quest for Truth: A Brief Account of Scientific Progress During the Renaissance, Sarton on The History of Science, Ed: D. Stimson, Cambridge, Mass., 1962. Tekeli, S. vd., Bilim Tarihine Giri, Nobel, 2010. Topdemir, H. G. ve Unat, Y., Bilim Tarihi, Pegem, 2008. 75
Trkiye Doas Fauna Endemik Engerek
Dr. Blent Gzceliolu
turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr
Beyaz Bantl Da Engerei
lkemiz orman, step, sulak alan, akarsu, gl, ayrlk alan, makilik gibi ok farkl ekosistemlere sahiptir. Bundan dolay ekosistem eitlilii asndan ok zengin kabul edilir. Ekosistem eitlilii tr ve genetik eitliliinin fazla olmasnn da nedenidir. zellikle endemik trler zel ekosistemlerde daha fazla bulunur. lkemizdeki farkl ekosistemlerin biri de da ekosistemleridir. Da ekosistemleri genellikle endemik bitki trlerinin gelimesine olanak salar. Bununla birlikte bazen endemik hayvan trleri de da ekosistemi iinde yer alr. Bu endemik trler arasnda bir endemik ylan tr var: Beyaz bantl da engerei. Beyaz bantl da engerei Anadolu ve Bat Akdeniz blgelerinde 1500-2000 metre arasndaki yksekliklerde yaar. Uzunluu 60-130 cm kadar olan bu tre doada ok az rastlanr. Genel olarak talk ve kayalk alanlar balca yaam alanlardr. Balar gen biimindedir ve zerinde belirgin iki bant vardr. Srt ksmnn zemini grimsidir. Vcut zerinde kahverengimsi ve siyahms ok sayda benek bulunur. Pembemsi gri karn ksmnda da koyu renkli noktalar vardr.
76
Montivipera albizona Beyaz Bantl Da Engerei
Montivipera wagneri Wagner Engerei
Wagner Engerei
Soyu tehlikedeki bir dier da engerei tr de Wagner engereidir. Wagner engerei Dou Anadolu ve Dou Karadenizde 1200-2000 metre arasndaki yksekliklerde yaar. Uzunluu 50-90 cm kadar olan sahip olan bu tre doada ok az rastlanr. Genel olarak seyrek bitkili, akarsulara yakn, yamalarda yaar.
Fotoraf: Prof. Dr. Bayram Gmen

Kaynaklar Budak, A., Gmen, B., Herpetoloji, Ege niversitesi Fen Fakltesi Kitaplar Serisi, No. 194, 2005. http://www.turkherptil.org/
77
Trkiye Doas Flora
Dr. Blent Gzceliolu
turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr
Krmz Deniz Yosunlar

lkemizin deniz ekosisteminde ok sayda canl grubu var. Akdeniz foku, balinalar gibi ok byk memeli trleri, karidesler, ahtapotlar, deniztavanlar, mercanlar, sngerler, kpekbalklar ve Kzldenizden gelen trler bunlardan bazlar. Bununla birlikte bu trler kadar bilinmeyen, ancak ekosistemin ileyii asndan ok nemli ok sayda baka deniz bitkisi tr de var.
78
Deniz bitkileri dier bitkiler gibi fotosentez yaptklarndan gne na gereksinimleri vardr. Bu nedenle n girebildii, yzeye yakn yerlerde yaarlar. Deniz bitkileri algler (deniz yosunlar) ve deniz iekli bitkileri (deniz fanerogamlar) olarak ikiye ayrlr. iekli deniz bitkileri karadaki iekli bitkilerin akrabasdr, deniz ortamna uyum salamlardr. Tr says ok azdr. Algler tohumsuz bitkilerdir, tr saylar da ok daha fazladr. Deniz bitkilerinin 2 mmden byk olanlarna makrobentik form da denir. Makrobentik alglerin kkleri yoktur. Kendilerini sert zemine yaptrarak yaarlar. Byk ounluu kahverengi, krmz ve yeil algler olarak gruba ayrlr. Krmz algler renklerini fikoeritrin denen renk maddesinden alr. lkemiz denizlerinde de krmz algler yayor. Bunlardan biri Peyssonnelia squamaria olarak bilinen ve kalkerli yaps nedeniyle mercan sanlan krmz deniz algi. Bu krmz alg, 4-7 cm geniliinde ve gle benzeyen yaplaryla dikkat eker. Bu yaplarn alt ksmlar gri-krmz arasnda bir renktedir. Genel olarak su altnda, genellikle gne nn dorudan girmedii kovuklar, kaya yarklar gibi yerlerde yaygn olarak bulunurlar. Az kta da rahatlkla geliebilirler. Bu nedenle ok s alanlardan 200 metre derinlie kadar olan yerlerde yaayabilirler.
Fotoraf: Dr. Blent Gzceliolu Seferihisar, zmir (17.11.2012)
79
Sincaplar
Trkiye Doas Doa Tarihi
Dr. Blent Gzceliolu
Anadolunun Tarih ncesi
Tarih ncesi Anadoluda yaayan canllar arasnda soyu tamamen tkenmi ve gnmzde hibir temsilcisi kalmam canllar olduu gibi gnmzde soylarn devam ettiren canllar da var. Sincaplar da soylarn devam ettirmeyi baarm gruplardan biri. Tarih ncesi Anadoluda yaam sincap fosilleri Palaeosciurus sp., Spermophilinus sp. ve Tamias sp. cinslerine ait. Sincaplar kemiriciler takmnn aata ve yerde yaayan trlerinden. Bu cinslere ait fosillerse Miyosen dneme (23,8 milyon-5,32 milyon yl nce) ait.
80
Anadolunun tarih ncesi yaamna k tutarken paleontolojik kazlardan elde edilen fosil kaytlar en nemli verileri oluturuyor. Paleontolojik kazlar lkemizde eitli blgelerde yllardr niversitelerin antropoji blmlerinin ve eitli kurumlarn rnein, MTAnn aratrmaclar tarafndan gerekletiriliyor. Sivas Haliminhan, Bursa Paalar, Ankara Hancl, Manisa Sabuncubeli gibi yerlerde uzun zamandr yaplan kazlar bunlardan bazlar. Sabuncubelide 2006 ylndan beri kaz yaplyor. Kazlarda aralarnda Palaeosciurus sp. cinsine ait sincap fosillerinin de bulunduu 8 kk 11 de byk memeli fosili elde edildi. Bursa Paalar kazs 1965te balad. Burada da Spermophilinus sp. ve Tamias sp. cinslerine ait sincap fosilleri bulundu.
izim : Aye nan Alican Kaynaklar Mayda, S., Sabuncubeli (Manisa) Erken Miyosen Memeli Faunasnn Sistematii ve Biyostratigrafisi, Ege niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Doktora Tezi, 2008. Pelez-Campomanes, P., Daams, R., Middle Miocene Rodents From Paalar, Anatolia, Turkey, Acta Palaeontologica Polonica, Cilt 47, s. 125-132, 2002. 81
Nasl alr?
Murat Yldrm
Science & Society Picture Library / SSPL/ Getty Images Trkiye
Fotovoltaik Etki
Fransz Becquerel ailesi drt kuak boyunca arka arkaya ok baarl fizikiler yetitirdi. Bu fizikilerin ilki Antoine Csar (1788-1878) yz yldan sadece iki ay eksik olan mrne birok baarl alma ve bu ay ki Bilim ve Teknik dergisinin Merak Ettikleriniz kesinde de yer alan piezoelektrik etkinin kefini sdrd. Oul Alexandre Edmond Becquerel (1820-1891) ilk nce babasnn rencisi, sonra da asistan oldu. zellikle gne nn kendisi ve kimyasal tepkimeler zerindeki etkisi ile ilgilendi. 1839da henz 19 yandayken, asidik bir zelti ve gm klorr ile kaplanm platin elektrotlarla n tepkimelere etkisini lmeye alyordu. Deney esnasnda n elektrotlar arasnda bir potansiyel fark oluturduunu fark etti ve bu etkiyi fotovoltaik etki olarak isimlendirdi.
Alexandre Edmond Becquerel
thinkstock
Fotovoltaik paneller
Fotonlar
Bu etkinin tam olarak anlalabilmesi, Einsteinn ileri srd foton modelinin kabul grmesinden sonra oldu. Bir yzeye den k ne kadar iddetli olursa olsun n tayclar olan fotonlar dalga boylar (veya frekanslar) ile ilikili sadece belirli bir miktar enerji tar. In iddetli olmas yzeye birok foton dt anlamna gelir. ou zaman bir atomla (veya moleklle) bir atom parac etkiletii iin, fotonlarn tek tek enerjisi de toplam enerji kadar hatta bazen daha da nemlidir. rnein gelen k ne kadar iddetli olursa olsun eer fotonlarn hibirinin enerjisi, belirli bir etkileim iin yeterli deilse o etkileim gereklemez.
82
Ik bir yzeye dtnde bir ksm yansr, bir ksm malzemenin iinden geer, dier bir ksm malzemenin atomlar tarafndan emilir. Emilen fotonun enerjisi elektrona geer. Bu enerji elektronu atoma balayan ba enerjisinden bykse elektron atomdan ayrlarak serbest kalabilir. Bu serbest elektron uygun artlar altnda bir elektrik devresinin paras olabilir. Basite aklanan bu olaya fotovoltaik etki diyoruz.
nasil.calisir@tubitak.gov.tr
ABDde bir mzede sergilenen Vanguard 1 uydusunun yedei
lk Gne Gzesi
lk modern gne gzesi diyebileceimiz fotovoltaik hcre 1954te Bell Laboratuvarlarnda gelitirildi. Gelitirilen ilk gne gzesi parlak gne nda bile elektrii bir kmr santraline gre 100 kat pahalya retiyordu. Bu yzden ilk bata oyuncak sanayisinden baka hibir yerde kullanm alan bulamad. Vanguard 1 uydusu gne gzelerine gerek bir kullanm alan sundu. Enerjinin fiyat nemli deildi. nemli olan yeryznn uzaya kan drdnc uydusunda uyduda kullanlan pil mrn aacak bir enerji kaynana sahip olmakt. Uydu 1958 ylnda uzaya gnderildi ve alt yl boyunca ilevsel kald. Hl da yrngedeki en eski insan yaps olarak yolculuuna devam ediyor. Gne gzelerinin baars onlar uzay sanayisinin vazgeilmez bir paras yaparken, dier enerji kaynaklar ile rekabet etmelerini imknszlatryordu. nk gne gzelerinin ne birim maliyeti ne de elde edilen enerjinin
Bir grup bilim insan Vanguard 1 uydusunu rokete yerletirirken
birim maliyeti nemliydi. En iyi, en verimli gzeyi uzay sanayisinin hizmetine sunmak yeterliydi. Gne gzelerine bu bak zellikle 1973teki petrol kriziyle deiti. Krizde mthi kr etmi olsalar bile petrol irketleri bile fosil yaktlarn bitecei gereiyle yzleti. Gnmzdeyse yeni teknolojiler gne gzelerini fosil yaktlarla neredeyse rekabet edecek kadar gelimi bir duruma tad.
83
Gkyz
Alp Akolu
Yay Takmyldznda bulunan M8 Lagn Bulutsusu
Lagn Bulutsusu
etiimiz ayki kemizde Samanyolunun merkezi dorultunda bulunan Yay ve Akrep takmyldzlarndaki belirgin baz gkcisimlerine ksaca deinmitik. Bunlar arasnda yer alan Lagn Bulutsusu gkyzndeki en parlak bulutsulardan biri. Bu sayede iyi gzlem koullarnda plak gzle bile rahatlkla grlebiliyor. Lagn Bulutsusu Messier Kataloundaki sekizinci gkcismi. Bu nedenle M8 olarak da adlandrlyor. Bulutsunun en parlak blgesin nnde Kum Saati olarak adlandrlan karanlk bir bulutsu bulunuyor. Bir teleskopla bakldnda bu bulutsu gerekten de belirgin bir biimde kum saatini andryor.
84
Lagn Bulutsusu, baka birok parlak bulutsu gibi iinde oluan yldzlardan ald enerji sayesinde parlar. Kum Saatinin bulunduu blgenin evresindeki parlak blgeler youn gaz bulutlar iindeki yeni olumu parlak yldzlarca aydnlatlr. Buradaki yldzlar NGC 6530 adl ak yldz kmesini oluturur. Bulutsunun gkyzndeki grnr genilii Ayn grnr apnn yaklak katdr. Bu nedenle Lagn Bulutsusu, amatr gkyz fotoraflarnn en ok ilgi gsterdii gkcisimlerinden biri. Bulutsuya plak gzle baktnzda onu bir yldz kmesini evreleyen silik bir bulutsu olarak grebilirsiniz. Bir drbnle ya da bir teleskopla, bu kmenin etrafndaki silik bulutsuyu ok daha belirgin olarak grebilirsiniz.
YAY TAKIMYILDIZI
Lagn Bulutsusu
ESO
alp.akoglu@tubitak.gov.tr
KUZEY Zrafa Kralie Andromeda
Kutupyldz
Vaak
Kral
Kk Ay Byk Ay Ejderha Berenicesin Sa BATI Aslan
Deneb
Kanatl At Yunus
Kuu
Lir
Vega
oban
Herkl
Altair
Kuzeytac Ylan
Arkturus
Baak Karga
Kartal Olak Kalkan
Ylanc
Satrn
Spika
Terazi Yay Akrep

Antares
16 Temmuz Ay ile Satrn yakn grnmde 22 Temmuz Vens ve Regulus gnbatmnda ok yakn grnmde 22 Temmuz Mars ve Jpiter gndoumunda ok yakn grnmde 28 Temmuz Delta Kova gkta yamuru 28 Temmuz Merkr, Mars ve Jpiter gndoumunda yakn grnmde 30 Temmuz Merkr en byk bat uzanmnda (20)
1 Temmuz 23:00 15 Temmuz 22:00 31 Temmuz 21:00
DOU
Erboa GNEY
1 Temmuz 23:00 15 Temmuz 22:00 31 Temmuz 21:00
Temmuzda Gezegenler ve Ay
Merkr getiimiz ay yln en iyi konumundayd. Ayn son birka gn dnda bat ufku zerinde grlebiliyordu. Bu ayn ilk yarsnda gezegeni gremeyeceiz. Ayn ortalarndan sonra gezegen sabah gne domadan bir sre nce dou ufku zerinde ksa srelerle grlebilecek. Vens gnbatmnn hemen ardndan grlebiliyor. Gezegen bu ay ve nmzdeki birka ay boyunca ufkun zerindeki yksekliini koruyacak. Bylece ay sonunda gezegeni grmek daha kolay olacak. Mars sabah gkyznde yava yava ykseliyor. Gezegen hava aydnlanmaya balamadan ksa br sre nce dou ufku zerinde ksa srelerle grlebilecek kadar ykselecek. Jpiter sabahlar gkyznde ve ayn balarnda hava aydnlanmadan hemen nce douyor. Jpiter ve Mars 23 Temmuzda Marsla ok yakn konumda grnecek.
Kapella Aldebaran
Mars Jpiter Betelgz Rigel
23 Temmuzda hava aydnlanrken dou ufku
Satrn hava karardnda gneybat ufku zerinde, Baak Takmyldznn en parlak yldz olan Spikann dousunda yer alyor.
Ay 8 Temmuzda yeniay, 16 Temmuzda ilkdrdn, 22 Temmuzda dolunay, 29 Temmuzda sondrdn hallerinde olacak.
85
Merak Ettikleriniz
Tuba Sargl
24 saat srekli k altnda tutulmas bitki zerinde nasl bir etkiye neden olur?
otosentez su, karbondioksit ve k kullanlarak oksijenin ve enerji olarak kullanlabilen karbonhidratn retildii bir sre. Ik bitkiler iin enerji kayna olmann yan sra fotosentezin hzn ve fotosentez rnlerinin birikimini etkileyen bir etmen olarak da ilev gryor. Ayrca bitkinin bymesini ve geliimini kontrol ederek dzenleyici bir rol oynuyor. Ksa ve uzun gndz srelerinin bitki bymesi zerindeki etkisi ok incelenmi bir konu olsa da srekli n bitki bymesi ve geliimi zerindeki uzun sreli etkisi o kadar iyi bilinmiyor. Yaplan deneysel almalar srekli n fotosentezi azalttn gsteriyor.
Fotosentezdeki azalmann yaprakta karbonhidrat birikmesinden kaynakland dnlyor. Karbonhidrat birikmesi bir eik deere ulatnda fotosentez hzn azaltarak fotosentez tepkimesinde yer alan maddelerin miktarlarnn dengelenmesini salyor. Deneysel sonularn aksine srekli n doal olarak bulunduu Kutup blgelerinde yaplan aratrmalarda daha dk younlukta k kullanlarak gerekleen fotosentezin hznn, karbondioksit zmsenmesinin ve bitkinin biyoktlesinin artt gzlenmi. Sonu olarak srekli n bitkiler zerindeki etkisinin aslnda bitkinin bu etkiye tolerans gsterip gstermemesi ile ilgili olduu dnyor.
Asit yamuru nasl meydana gelir? Byle bir durumda gerekten gkyznden asit mi yayor?
sit yamurlar zellikle karbondioksit, slfr oksit (SOx), azot oksit (NOx) gibi atmosferik gazlarn atmosferdeki suyla temas ederek kimyasal olarak asidik maddelere dnmesi ile oluuyor. Asit yamurlarna sebep olan kimyasal maddelerden slfr oksitler ounlukla volkanik etkinlikler sonucu ortaya karken azot oksitlerin doal olarak olumasnn en byk sebebi havadaki azotun ma sonucu azot oksitlere dnmesi. Ancak bu bileiklerin byk blm fosil yaktlarn yanmas sonucu atmosfere salnyor. Karbondioksitin atmosferdeki suyla etkileimi sonucunda zayf bir asit olan karbonik asit oluur. Bu nedenle doal ya da temiz yamur hafife asidik zellik gsterir. Ancak insan
etkinlikleri sonucu atmosfere ar miktarda salnan slfr ve azot oksitler yamuru ok daha asidik yapar. nk bu kimyasal maddelerin suyla tepkimeye girmesi sonucu kuvvetli asitler olan slfrik asit ve nitrik asit oluuyor. Yeryzne ulaan asit yamurlar su sistemine dhil olup topraa ulaarak btn ekosistemi etkiliyor. Asit yamurlar kalsiyum, magnezyum, nitrat, alminyum gibi maddelerin doal olarak bulunan ekillerini ve miktarlarn deitirerek gl, nehir gibi su sistemine ait bileenlerde, ormanlar ve canllar zerinde olumsuz etkilere neden oluyor. Ayn zamanda solunum sorunlarna neden olarak insan saln da etkiliyor.
Haziran saymzn Merak Ettikleriniz kesinde yer alan Klorlama insan salna zararl deil mi? yazsnda suyun dezenfekte edilmesinde kullanlan klorr ve klorr gaz ifadesi yanltr. Doru ifade klor ve klor gaz olmaldr. Ayrca klor gaznn su ile tepkimesi sonucu oluan HClO yapsnn genel adlandrmas hipoklorz asittir. Bu yanllktan dolay zr diliyor ve dikkatinden dolay Trakya niversitesi Fen Fakltesi Kimya Blm retim yelerinden Prof. Dr. mer Zaime teekkr ediyoruz.
86
merakettikleriniz@tubitak.gov.tr
kinci Ayna Gelen Ik Birinci Ayna
alileo 400 yl nce teleskobunu gkyzne evirene kadar evren hakkndaki bilgimiz plak gzle grebildiklerimiz kadard. Zamanla teleskoplar daha byk, daha gl ve daha karmak hale geldi. Hubble Uzay Teleskobu k kirliliinden, yamur bulutlarndan ve atmosferin bozucu etkilerinden uzakta, uzaya yerletirilmi ilk optik teleskop. Hubble Uzay Teleskobu geni alan gzlemleri iin uygun, RitcheyChrtien tasarm Cassegrain tipi yanstc bir teleskop. Temel olarak hiperbolik iki aynann bileiminden oluuyor. Birinci (ana) aynann merkezinde, n birinci aynann arkasndaki odak noktasna dmesini salayan bir delik var. Teleskoba giren k birinci aynadan ikinci aynaya yansyor, buradan da birinci aynann merkezindeki delikten geerek odak noktasna dyor. Odak noktasnda kk, yar yanstc, yar geirgen aynalar farkl ilevleri olan cihazlar iin datyor. Optik aynalarn netlii ayna yzeyindeki przlerin kkl ile ifade edilir. Ayna yzeyindeki przlerin tepe
parlatlan aynalar yanstc katman olarak 65 nm kalnlnda alminyum ile, koruyucu katman olarak da 25 nm kalnlnda magnezyum florit ile kaplanmtr. Hubble Uzay Teleskobunda k elektrik sinyaline evrilerek teleskop zerindeki bilgisayarlarda depolanp Dnyaya iletilir. Uzay Teleskop
Bilimi Enstits (STScl) teleskobun bilimsel ileyiinden ve bilgilerin astronomlara iletilmesinden sorumludur. Hubble Uzay Teleskobu Geni Alan Kameras (WFC3) sayesinde yakn mortesi, grnr blge ve yakn kzltesi blgede gzlem yapabilir. Yakn Kzltesi Kamera ve oklu Nesne Spektrometresi (NICMOS) cihaz yksek duyarlkl kamera yardmyla kzltesi ve sy gzlemleyebilir. Hassas Klavuz Alglayclar (FGS) gzlem srasnda teleskobu hedef zerinde sabit tutar ve astrometrik lmler yapar, rnein yldzlarn konumlarn ve aplarn belirler. Hubble Uzay Teleskobu zerindeki btn ekipmanlar ve bilgisayarlar ayrca yeryz ile iletiim ve konum deitirme sreleri iin gerekli enerji iki gne paneli tarafndan salanr. Hubble Uzay Teleskobu youn k ve sdan dolay Gnei ve Gnee yakn gezegenler olan Merkr ve Vens gzlemleyemez.
Kara deliklerin dnme hz ne kadardr?
nen kara deliklerin hz, kara deliin ekim alanna girmi maddenin kara deliin olaanst ekim kuvveti tarafndan ekilirken ok yksek scakla ulap yayd X-nlar belirlenerek llyor. Ancak kara deliklerin maksimum dnme hzlar bilinmiyor. nk bir madde kara delik tarafndan ekilirken en son k hzna yakn hzlarda dnerken grlebiliyor. Kara deliklerin
ktleleri ile orantl kuramsal dnme hz Einsteinn genel grelilik kuramnn Kerr zmne gre hesaplanyor. Ancak gaz bulutlarnn engelleyici etkileri dolaysyla dnen kara deliklerin hznn belirlenmesine ynelik lmlerin kesinlii ok yksek deil. Kara deliin daha derin noktalarna kadar girebilen yksek enerjili X-nlar kullanlarak yaplan lmler sonucu kara deliklerin dnme hz daha yksek kesinlikle belirlenebiliyor. Bu yntem kullanlarak Dnyaya 56 milyon k yl uzaktaki NGC 1365 galaksisinin merkezindeki
kara deliin, grelilik kuramyla uyumlu olarak, kuramsal olarak hesaplanan maksimum hznn %84 hzda dnd belirlendi. Bu sonu bir anlamda Einsteinn grelilik kuramnn snanmas anlamna da geliyor.
87
Odak Noktas
Hubble Uzay Teleskobunun Klasik Yer Teleskoplarndan Fark Nedir?
ve ukur noktalar arasndaki mesafenin dalga boyu cinsinden verildii bir kavram olan PV hatas, ayna yzeyinin przszlnn bir lsdr. Geleneksel teleskoplarn aynalar, grnr blge dalga boyunun 1/10u (50-60 nm) PV hatasna sahiptir. Hubble Uzay Teleskobunun aynalar ise mortesi gzlemlerde kullanlmak zere PV hatas 10 nm civarnda, yani krmz n dalga boyunun 1/65i olacak ekilde parlatlmtr. Hubblen bu zelliklere uygun olarak
Gelen Ik
Merak Ettikleriniz
+ +
Piezoelektrik kristaller mekanik hareketi elektrik sinyaline nasl dntrr?
+ Kuarz Yaps + + + + +
P
+
+ Gerilim -
iezoelektrik malzemeler mekanik bir kuvvet uygulandnda yapsnda bir elektrik alan oluan akll malzemelerdir. Mekanik enerjiyi elektrik enerjisine dntren bu yaplar ok kk deiimleri alglayabiliyor. Kuarz, eker kam gibi doal malzemeler, sentetik olarak retilen kristaller ve baz polimerler piezoelektrik zellik gsterebiliyor. Piezoelektrik zellik gsteren malzemelerde uygulanan mekanik kuvvet sonucu malzemenin kristal yapsndaki art ve eksi yk merkezleri yn deitirir ve bunun sonucunda bir elektrik alan oluur. Bu etki malzemenin kristal simetrisine yani atomlarn ya da molekllerin yap iindeki dzenlenme ekillerine ve uygulanan mekanik gerilime bal olarak deiebilir. Kuvvet uygulanmas sonucu bir potansiyel
+ + + + Skma +
deiiminin olumas iin uygulanan kuvvettin deiken olmas gerekiyor. Piezoelektrik etki tersinir bir sre. Piezoelektrik zellik gsteren bir malzemeye mekanik bir kuvvet uygulandnda bir elektrik yk oluurken, bir elektrik alan uygulanmas sonucu mekanik bir gerilim olumas da ters piezoelektrik etki olarak adlandrlyor. Ters piezoelektrik etki I. Dnya Savanda deniz altnda yksek frekansl ses dalgalar oluturmak iin kullanld. Bu gelime ultrasonik teknolojinin balangc olarak kabul ediliyor. Piezoelektrik malzemeler bu zellikleri sayesinde sensr teknolojisi, tbbi grntleme yntemleri gibi farkl uygulama alanlarnda kullanlyor. rnein yksek hzda rakete arpan topun oluturduu titreimin oyuncunun performansn drmesini engellemek iin tenis raketine eklenen piezoelektrik malzeme sayesinde oluan titreim elektrik akmna dntrlyor. Bu ekilde titreimin etkisi %50 orannda azaltlabiliyor.
Dnyann ekirdei souyor mu? ekirdein souyarak katlamasnn nasl sonular olabilir?
nyann merkezinde demirden oluan kat bir i ekirdek ve demir, nikel ve daha hafif elementlerin alamndan oluan sv halde bir d ekirdek var. ekirdekte scaklk hayli yksek olmasna ramen yksek basn nedeniyle demir kat halde bulunuyor. ve d ekirdek arasndaki snrn scakl 330 GPa basn altnda yaklak 6000 oC. D ekirdein stnde 2900 km kalnlkta, kayalardan olumu bir manto tabakas bulunuyor. Manto tabakasnn evresindeki
d ekirdein ve d kabuk katman olan litosferin scaklklarnn birbirinden hayli farkl olmas ve manto tabakasndaki yksek scaklk ve basn nedeniyle bu tabakada kayalar sv benzeri, yar akkan bir halde. Bu katman d kabuk, okyanuslar ve atmosfer uzaya s vererek sourken d ekirdekten s alyor. ekirdekteki bu souma srasnda i ekirdekteki demir katlarken sv haldeki d ekirdek daha hafif elementler ynnden zenginleiyor. Yani yeryzn soumas kat i ekirdein genilemesine neden oluyor. 2300 km kalnlndaki sv d ekirdekteki sv demir-nikel alam saniyede yaklak 1 mm hzla hareket ediyor ve bu hareket dinamo etkisiyle Dnyann manyetik alann oluturuyor. Gnein d
katmanndan Gne sistemine yaylan plazmadaki yksek enerjili iyonlara kar Dnyay koruyan bir katman olan manyetosfer, Dnyann manyetik alan nedeniyle olumutur ve yaamn devamll iin gereklidir.
D ekirdek (2300 km kalnlkta) ekirdek (1200 km apnda)
Manto Katman Litosfer
88
Altn oran ve Fibonacci saylarnn, bitkilerin bymesinin ve baz katlarn kristalografik yapsnn incelenmesinden, veri tabanlarnda arama yapmak iin yazlan bilgisayar algoritmalarnn gelitirilmesine kadar ok geni bir uygulama alan var. Bu saylar hakknda bugne dein ok ey yazlp izildi. Ancak elinizdeki kitap, bu konuda yazlan ciddi matematik metinler ile felsefi ve hatta mistik yaklamlar ele alan kaynaklar arasndaki boluu dolduruyor. Bu kitapta yazar, altn oran ve Fibonnacci saylarnn, sadece temel zellikleri zerinde durmuyor, sz konusu saylarn matematik, bilgisayar bilimleri, fizik ve biyolojideki uygulama alanlarn da ele alyor. Bu almann matematie, matematiin fiziksel ve biyolojik bilimlerdeki uygulamalarna ilgi duyan okuyucularn ilgisini ekeceini dnyoruz. Ayrca genel matematik, geometri, saylar kuram konularnda alan niversite
POPLER BLM KTAPLARI
rencileri iin de yararl bir yardmc okuma kitab zelliinde.
Matematik Havuzu
Ali Doanaksoy
Usta Kaptanlar
Kum Havuzu
KIT SLNDR
A4 ebadnda bir dosya kdn silindir olacak ekilde yuvarlayacaz. Sizce uzun kenarlarn yaptrarak oluturacamz silindirin mi yoksa ksa kenarlarn yaptrarak oluturacamz silindirin mi hacmi byktr? Yoksa fark etmez mi?
KR-ZARAR?
20 TLye aldnz bir rn 21 TLye satyorsunuz. Sonra ayn rn 25 TLye tekrar alp, 26 TLye satyorsunuz. Sonu ne oldu? Kr m ettiniz, zarar m?
CEPTEK MSKETLER
Vehbicann sa cebinde tek sayda, sol cebinde ift sayda misket vardr. Bir cebindeki misketlerin saysn 6 ile, dierindekini 5 ile arpp bu arpmlar topladnda sonu 83 oluyor. Vehbicann ceplerinde toplam ka misket var?
KIRIK ZNCR
Her biri halkadan oluan be zincir parasn birletirerek 15 halkal tek bir zincir elde etmek istiyorsunuz. Demirci ustas bir halkay kesip baka halkalarn arasndan geirdikten sonra tekrar kaynaklamak iin halka bana be lira istiyor. Zinciri oluturmak iin ka lira dersiniz? LEONHARD EULER (d. 15 Nisan 1707, Basel, svire - . 18 Eyll 1783, St. Petersburg, Rusya), svireli matematiki ve fiziki. Ad, Arimet ve Gauss ile birlikte tm zamanlarn en byk matematikisinden biri olarak anlr. En retken matematikilerden biri olarak, almalarnn btn 70 cildi aar. Euler pek ok yeni kavram gelitirmi, basit aritmetikten saylar kuramna, geometriden topolojiye kadar farkl alanlarda birok nemli teoremi ispatlamtr. almalar srasnda, gnmzde kullanlan modern matematik terminolojisini oluturmu, fonksiyon kavramnn tanmn vererek f(x) gsterimini kullanmtr (yapt bu alma iin verilebilecek rneklerden bazlar trigonometrik fonksiyonlar iin sin, cos ve tan tanmlamalardr). Matematiin gelmi gemi en dikkat ekici ifadelerinden biri olan ei + 1 = 0 eitlii Euler tarafndan bulunmutur. 1736 ylnda Knigsbergin 7 kprs adl nl problemi zmtr. Bu zm iin izledii yntem, geen ay Kum Havuzunda yer alan El Kaldrmadan izim problemine bu sayda verdiimiz zmn zn oluturur. Ayrca dzlemsel izgeler iin nokta, kenar ve yz saylarn ieren nl N - K + Y = 2 formln de Euler bulmutur. Bu forml geen saynn Elence Havuzu ksmnda sorduumuz ve aada zmn verdiimiz Karedeki Blgeler sorusunun cevabnda kullanlmtr.
90
Elence Havuzu
TOPLAM
5 says 3 doal saynn toplam olarak, yazl srasn da gzeterek, 6 farkl ekilde yazlabilir: 5 = 1+1+3 = 1+3+1 = 3+1+1 = 1+2+2 = 2+1+2 = 2+2+1 2013 says doal saynn toplam olarak ka farkl ekilde yazlabilir?
ZAMANI DORU GSTEREN YANLI SAAT

Saat tamircisi Osman usta, akam saatlerinde onarmn bitirdii bir duvar saatinin akrep ve yelkovann dalgnlkla yanl yerletirir. Akrebin taklaca yuvaya yelkovan, yelkovann taklaca yuvaya da akrebi takar. Kolundaki saate baktnda saat tam altdr. Onarmn henz bitirdii saatin akrebini altya, yelkovann da on ikiye hizalayp saati altrr. ki saat kadar dier ileri ile ilgilendikten sonra dkknn kapatmadan nce duvar saatine bir gz attnda saniyesi saniyesine doru zaman gsterdiini grr. Ertesi sabah erkenden dkknna geldiinde ilk ii yine duvar saatine bakmak olur. Saat yine tam olarak doru zaman gstermektedir. Ne olduunu aklayabilir misiniz?
ORAPLAR
Bir orap atlyesinde 9 rak ile bir usta almaktadr. raklarn her biri bir saatte 15 orap rmekte, usta ise atlyedeki 10 kiinin bir saatlik ortalama retiminden 9 orap fazla rmektedir. Atlyede bir saatte ka orap retilmektedir?
99 TOPLAMINI BULMA
1234567 saysnda rakamlarn arasna + iaretleri koyarak 100 toplamn elde edebiliriz: 1 + 2 + 34 + 56 + 7 = 100 1 + 23 + 4 + 5 + 67 = 100 987654321 saysnn rakamlar arasna + iaretleri yerletirerek 99 toplamn nasl elde edebilirsiniz?
matematik.havuzu@tubitak.gov.tr
Olimpik Havuz
ASAL SAYILAR PARALELLK
Bir ABC geninin i teet ember merkezi I olsun. teet emberi BC, CA ve AB kenarlarna srasyla A , B ve C noktalarnda deiyor. A B doru parasnn orta noktas M ve I nn AA dorusuna dik izdm P olsun. MP ile AC, N noktasnda kesiiyorsa A N dorusunun B C dorusuna paralel olduunu gsteriniz. p4 + p3 + p2 + p = q2 denklemini salayan tm p ve q asal saylarn bulunuz
GEEN SAYININ ZMLER Kum Havuzu

EL KALDIRMADAN ZM
Genellii bozmadan ekli izmeye bir keden baladmz kabul edebiliriz. Bir keden balayp bir baka keye, oradan elimizi kaldrmadan baka keye, diye devam edeceiz. izmeye baladmz ve bitirdiimiz iki ke dnda kalan kelere her uradmzda hemen ayrlacamz iin bu kelerde buluan doru paralarnn says, bir baka deyile bu kelerin derecesi ift olmaldr. Buna gre ya her kenin derecesi ift (bu durumda izime balanlan noktada izim bitmitir) ya da tam iki kenin derecesi tek (biri izime balanlan, biri de izimin bittii keler), dierleri ift dereceli olmaldr. 4. ekil derecesi tek say olan kesi bulunmad iin el kaldrmadan izilebilir ve izimde balang ve biti keleri ayn olmak zorundadr. 5. ekil derecesi tek say olan 2 kesi olduu iin el kaldrmadan izilebilir, ancak nasl izilirse izilsin illaki derecesi 5 kenin birinden balanacak ve dierinde izim sonlanacaktr. 6. ekil derecesi tek say olan 2 kesi olduu iin el kaldrmadan izilebilir, ancak nasl izilirse izilsin illaki derecesi 3 ve 5 olan kelerinin birinden balanacak ve dierinde izim sonlanacaktr. ihtimali yine p olur. Bu durumun Gnein kazanma ihtimaline katks (29/36)p dir. - lk atta 7 gelmi, ikinci atta 7 ve 12 dnda bir say gelmise (ihtimal: (1/6) (29/36)) Gnein bundan sonra kazanma ihtimali yine p olur. Bu durumun Gnein kazanma ihtimaline katks (29/216)p dir. - lk iki atta da 7 gelmise (ihtimal: 1/36) Gne kazanm olur. Bu durumun Gnein kazanma ihtimaline katks 1/36dr. O halde p = c 29 29 mp + c mp + 1 36 216 36
DOMNO TALARI
Sol st ve sa alt kelerdeki kareler ayn renktir. Beyaz olduunu kabul edebileceimiz bu kareler kesilip atldnda satran tahtasnda 30 beyaz 32 siyah kare kalr. Tahtaya konulan 2x1 byklndeki domino talarnn her biri 1 siyah, 1 de beyaz kare kapatr ve 31 domino tann 30 tanesi tahtaya nasl yerletirilirse yerletirilsin, 30 beyaz ve 30 siyah kare kapanm olur, geriye kalan iki siyah kare tek bir domino ta ile kapatlamaz.
yazabiliriz. Buradan da Gnein kazanma ihtimali p=6/13 bulunur. Atein kazanma ihtimali de 1-6/13 yani 7/13tr.
KARINCALAR
Karncalarn tanmlad genin alan, karncalarn hareketi sonucunda deimez. Balangta sfr olmayan bu alann ls hep ayn kalaca iin karnca hibir zaman bir noktada buluamaz.
TABAKLAR
Masada tabak konulabilecek yerleri 1den balayarak tam saylarla etiketleyelim. lk bata 1den 6ya kadar saylarla etiketlenmi yerlerde birer tabak bulunmaktadr. imdi tek say ile etiketlenmi (1, 3, 5, ..) yerlerdeki tabaklar sayalm. Balangta bu say (1 numaral yerde bir tabak, 3 numaral yerde bir tabak ve 5 numaral yerde bir tabak olmak zere) 3 yani bir tek saydr. Tanmlanan hareketlere gre bu say her bir hamle sonunda ya 2 artar ya da 2 azalr. Yani hep tek say olarak kalr. Bir baka deyile bu saynn tek say olmas bu oyunun bir deimezidir. Tm tabaklarn bir yerde toplanmas durumunda bu say ya sfr ya da 6 olmaldr, ki bu duruma ulamak imknszdr.
91
Elence Havuzu
OLASILIK
Bu durumda 1. ekil derecesi tek say olan 4 kesi olduu iin el kaldrmadan izilemez. 2. ekil derecesi tek say olan tam 2 kesi olduu iin el kaldrmadan izilebilir, ancak nasl izilirse izilsin illaki alt kelerinin birinden balanacak ve dierinde izim sonlanacaktr. 3. ekil derecesi tek say olan 4 kesi olduu iin el kaldrmadan izilemez. Bir atta zarlarn ikisi ayn anda atlyor. Zarlarn toplamnn 12 olmas iin (6, 6) gelmelidir (1/36 ihtimal). Zarlarn toplamnn 7 olmas ise (1, 6), (2, 5), (3, 4), (4, 3), (5, 2), (6, 1) gelmesi ile mmkndr (6/36=1/6 ihtimal). Gnein oyunu kazanma olaslna p diyelim. - lk atta 7 veya 12 gelmemise (ihtimal: 29/36) Gnein bundan sonra kazanma
Matematik Havuzu
Bu soruda Euler deimezini kullanacaz: N - K + Y = 2 Bu denkleme gre yz says Y = K - N + 2 dir. imdi N ve K saylarn bulalm. Toplam nokta says N: A) Karenin evresinde bulunan ve her birinin derecesi n + 2 olan toplam 4n nokta, B) Karenin i blgesinde bulunan ve her birinin derecesi 4 olan noktalar. Bunlar ekilde oluabilir: - Sa ve sol dik kenarlardan seilecek ikier noktann apraz birletirilmesi n2 ile bir i nokta oluur. Bu ekilde toplam a k i nokta vardr. 2 - Alt ve st yatay kenarlardan seilecek ikier noktann apraz birletirilmesi n2 ile bir i nokta oluur. Bu ekilde toplam a k i nokta vardr. 2 - Her bir yatay olarak izilmi n 2 dorunun her birini kesen toplam n 2 dikey dorunun oluturduu toplam n 4 i nokta vardr. n2 Sonu olarak toplam nokta says N = 4n + 2 a k + n 4 tr. 2 Toplam kenar (noktalar birletiren doru paralar) says K: 1. Derecesi (n + 2) olan 4n nokta (n + 2) 4n kenar n2 n2 2. Derecesi 4 olan 2 a k + n 4 nokta 4 c 2 a k + n 4 m kenar 2 2 ikier kere belirleyecekleri iin toplam kenar says K= n2 n2 1 ;^n + 2 h4n + 4 c 2 a k + n 4 mE = 2n 4 + 2n 2 + 4n + 4 a k dir. 2 2 2
KAREDEK BLGELER
gende alarn sins deerleri negatif olmadndan aritmetik orta geometrik orta eitsizliini kullanabiliriz: sin A + sin B + sin C 3 sin A sin B sin C 3 Ayrca Jensen eitsizliinden 3 A+B+C sin A + sin B + sin C m = sin 60 = sin c olduundan 3 3 2
A R3 = 4 sin A sin B sin C (sin A + sin B + sin C) 4 27 (sin A + sin B + sin C) 4 27 4
27 olduundan, 4 27 ifadenin alabilecei en byk deer tr. 4 Ekenar gende A R3 = (Doru zm gnderen okurumuz: Eyp Amanvermez )
bulunur.
ALT KME Cevap 21dir. M = {1, 2, 2 2, ..., 2 10, 3, 3 2, 3 2 2, ..., 3 2 9} kmesi istenilen art salayan 21 elemanl bir alt kmedir. imdi M 22 olamayacan gsterelim. M kmesinin elemanlar a 1 < a 2 < ... < a 22 olsun. a n < a n + 1 < a n + 2 < 2a n olsayd. a n, a n + 1, a n + 2 ls iinde biri dierini blen iki eleman bulunamazd. Yani a n + 2 2a n dir. Buradan a 22 2 11 > 2011 elikisi elde edilir. a 4 2a 2 4, a 6 2a 4 8, a 8 2a 6 16 ve bu ekilde devam edersek
Bu durumda toplam yz says: n2 Y = K - N + 2 = 2n 4 + 2n 2 + 4n + 4 a k - n 4 + 2 2 n2 4 3 = n + 2n + 2 + 2 a k 2 n2 Buradan da Y = 2 a k + (n 2 + 1) 2 + 1 bulunur. 2
Sonu olarak M kmesinin en ok 21 eleman olabilir.
n2 Karenin dnda kalan yzeyi saymazsak, cevap 2 a k + (n 2 + 1) 2 dir. 2
Olimpik Havuz
EN BYK DEER genin kenar uzunluklar a, b, c ve bu kenarlara karl gelen alar A, B, C olmak zere A= abc a b c ve = = = 2R eitliklerini kullanrsak 4R sin A sin B sin C abc (a + b + c) = 4R R3 =
CANKURTARAN EKB Ali Doanaksoy, etin rti, Enes Ylmaz, Fatih Sulak, Muhiddin Uuz, Zlfkar Sayg.
A R3
4R 4 = 4 sin A sin B sin C (sin A + sin B + sin C)

92
elde ederiz.
thinkstock
8R 3 sin A sin B sin C 2R (sin A + sin B + sin C)
Ayrntlar
ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr
Vanguard 1
SPL
Bu ay kemizi dergimizin de ana konusu olan gne enerjisi konusuna ayrdk. Gne enerjisinin ilk kullanmndan ve gnmzden ilgin rneklere yer verdik.
! Gne enerjisiyle alan btn cihazlarn habercisi olan ilk silikon gne hcresi Bell Laboratuvarlarnda 1954te retilmi. The New York Timesn 26 Nisan 1954 tarihli saysnda bu gelime ok nemli bir kilometre ta olarak duyurulmu.
Gne teknolojisinin ilk kullanm alanlarndan biri uzay endstrisi olmu. 1960larda uzay endstrisi uzay aralarna g salamak iin gne teknolojisi kullanmaya balam. 6 milyar milden fazla yol alm olan, yrngedeki en eski uydu Vanguard 1 gne hcreleriyle alan ilk yapay uydu olarak biliniyor.
! ABDde gne enerjisine talep her geen gn artyor. 2012 ylnn ilk eyreinde, 2011 ylnda olduundan %85 daha fazla gne paneli kurulmu.
Yunanl bilim insan Arimet M 212de Syracuse Sava srasnda Romallarn gemilerini yakmak iin bronz kalkanlarn yanstma zelliinden yararlanarak younlatrlm gne teknolojisini ilk defa kullanm. Gerek olup olmad tam olarak bilinmeyen bu hikye Orta a kaynaklarnda yer alyor.
! Gne enerjisi dnyadaki en bol enerji kaynadr. Dnyaya devaml olarak 173.000 TW gcnde (watt g birimidir, zamanla arpldnda deien enerji miktarn verir) gne enerjisi ulayor. Bu miktar dnyann toplam enerji kullanmnn yaklak 10.000 kat.
! Dnyann 2010 ylndaki enerji ihtiyacnn 20 TW civarnda olduunu dndmzde bunu karlayacak gne panellerinin kurulmas iin yaklak 700.000 km2 alan gerekiyor. Bu da Trkiyenin yzlmne yakn bir deer. Her birinin yzlm yaklak 116.000 km2 olan 6 alana kurulacak gne panelleriyle elde edilecek enerji, dnyann toplam enerji ihtiyacn karlayabilir.
93
Zek Oyunlar
Emrehan Halc
Test Puan
10 soruluk bir testin tm sorularn cevaplayacak ve her doru cevap iin 1 puan alacaksnz. Bu testten 8 puan alma olaslnz ile 7 puan alma olaslnz eit olduuna gre bir soruyu doru cevaplama olaslnz katr? Not: Her sorunun doru cevaplanma olasl ayndr ve 0dan byk, 1den kk bir saydr.
Say Bloklar
Aadaki ekillerden birincisinin iinde grlen paralar 6x6lk tabloya yeniden yle yerletirin ki, satr ve stunlarda her rakam yalnz bir kez bulunsun.
Gz Aldanmas
Kt zerinde izilebilen ancak boyutlu olarak retilemeyecek bir cisim
Sihirli Kare
Bo karelere 6 ile 14 arasndaki saylarn her birini tam olarak bir kez yerletirerek bir Sihirli Kare elde ediniz. 9 ve 12 saylarn sizin iin biz yerletirdik.
Sralama
Her biri farkl arlkta 15 top var. Bu toplar arlklarna gre sralamak istiyorsunuz. Bunun iin size tartyla yardmc olacak bir arkadanz var. Her tart ileminde ona dilediiniz 3 topu veriyorsunuz, o da arlklarn belirtmeden bu 3 topun arlk sralarn size bildiriyor. Tm toplar doru biimde sralamay garantilemek iin en az ka tart ilemi yaptrmanz gerekir?
12 9
Not: Sihirli karelerde her satrn, her stunun ve diyagonallerin toplam ayn sayya eittir. Paralar dndrlmeden kullanlmaldr.
genin Alan
ekildeki genin alann bulunuz.
Sekiz Vezir
4x4 karelik bir satran tahtasna yatay, dey ve apraz tm hatlarda en fazla 2 vezir bulunmas kouluyla 8 vezir yerletireceksiniz. Bu ilem ka farkl biimde yaplabilir?
Soru areti
Soru iaretinin yerine gelecek ekli bulunuz.
13
13
10
Yar Sonucu
Bir yara katlan 8 atletin yar sonundaki sralamalarn tahmin ediyorsunuz. Drt atletin yerini doru bilme olaslnz katr?
94
Not: Simetrik zmler ayr ayr dahil edilecektir.
zeka.oyunlari@tubitak.gov.tr
9
Dokuz Kart
Soru 6 kart iin sorulmu olsayd cevap 4 olacakt: 1. hamle 2. hamle 3. hamle 4. hamle 12(345)6 (345)126 34(51)26 3426(51) 34(265)1 3(265)41 (32)6541 654(32)1
1den 9a kadar numaralandrlm 9 kart kkten bye sral olarak yan yana durmaktadr. Her hamlede yan yana bulunan birden fazla kart bir blok olarak alp dilediiniz bir yere yerletirerek sralamay ters evireceksiniz. Bu ilem en az ka hamlede yaplabilir?
Geen Saynn zmleri

On ki Top 40 farkl biimde yaplabilir.
1) 1 2 1 8 2) 1 2 3 6 3) 1 2 5 4 4) 1 2 7 2 5) 1 4 1 6 6) 1 4 3 4 7) 1 4 5 2 8) 1 6 1 4 9) 1 6 3 2 10) 1 8 1 2 11) 2 1 2 7 12) 2 1 4 5 13) 2 1 6 3 14) 2 1 8 1 15) 2 3 2 5 16) 2 3 4 3 17) 2 3 6 1 18) 2 5 2 3 19) 2 5 4 1 20) 2 7 2 1 21) 3 2 1 6 22) 3 2 3 4 23) 3 2 5 2 24) 3 4 1 4 25) 3 4 3 2 26) 3 6 1 2 27) 4 1 2 5 28) 4 1 4 3 29) 4 1 6 1 30) 4 3 2 3 31) 4 3 4 1 32) 4 5 2 1 33) 5 2 1 4 34) 5 2 3 2 35) 5 4 1 2 36) 6 1 2 3 37) 6 1 4 1 38) 6 3 2 1 39) 7 2 1 2 40) 8 1 2 1
Bekiler 4 beki gerekir.
Dzgn altgen 24 ekenar gene blndnde ortadaki genin 9 ekenar genden olutuu kolayca grlr. Oranlama yaplarak 8 birim kare bulunur.
800 m
Otur - Kalk lk dizilimi birinci oturum olarak sayarsak 17. oturumda herkes oturmu olur. Rakaml Say 135 175 518 598 Dijital Saat 11 kez gerekleebilir. (00:00) (01:10) (02:20) (05:50) (10:01) (11:11) (12:21) (15:51) (20:02) (21:12) (22:22)
Bekiler kegenleri 3 eit paraya ayracak ekilde yerletirilir. Birbirine en uzak bekilerin birbirlerine ve alann kelerine uzakl: 8002/3 = 377,12 m. Soru areti ekil her karede 90 derece dnyor, yeil ve sar ubuklar her dnte renk deitiriyor.
Sihirli Karelerin Karesi Saylarn toplam en az 48 olabilir. rnek zm:
1 6 9 11 3 2 4 7 5
Bitiik Rakamlar 9.865.124.730 Altgendeki gen 8 birim karedir.
Toplamlar 36. (1+2+...+36 = 666)
800 m
95
Yayn Dnyas
yayin.dunyasi@tubitak.gov.tr
bilimsel kuramlarn kuyusunu kazar. Modlarite ben kavramn reddeder, bunun yerine ayr ama etkileim iinde alan sistemlerin toplamndan oluan biz kavramn getirir. Bu sistemlerin sregiden atmalar, birbirimizle ve dnyayla olan ilikilerimizi biimlendirir. Duru, anlalr bir dille yazd, mizahi elerle ssledii eserinde Kurz zihinlerimizde kk salm tutarszlklarn nedenlerini ve bizden baka herkesin ikiyzl olduuna inanmamzn neden bu kadar doal olduunu aklyor. Robert Kurzban, kuann en iyi evrimci psikologlarndan. Onu ayr klan sadece yapt baarl aratrmalar ve psikolojinin gizlerini derinden anlamas deil, nktedanl. Akll, kurnaz, veciz ve bazen ok komik. - Steven Pinker, Harvard niversitesi Piri Reis zerine pek ok saygn aratrmas bulunan Soucek kitabnda Trkler ve deniz, kadrgalar ve kalyonlar ile portolan haritalarn yan sra Piri Reisin eserleri ve hayatnn bilinmeyen dnemlerine de deiniyor. Titizlikle yayma hazrlanan dzinelerce zgn harita ve Trk haritaclna dair benzersiz grseller eliinde yaymlanan Piri Reis ve Kolomb Sonras Trk Haritacl denizcilik, kartografya ve Piri Reis merakllarn zellikle ilgilendirebilecek bir eser. Piri Reis, Osmanl Bahriyesi ve haritacln incelemeye hayatmn uzunca bir ksmn ayrdm. Byk Trk haritac ve deniz corafyacsnn hayatn hem ilgin hem ekici hem de etkili buluyor, ona hayranlk ve efkat duyuyorum. Svat Soucek
Neden (Sizden Baka) Herkes kiyzldr

Robert Kurzban eviri: Zafer Avar Alfa Bilim, Aralk 2012 epimiz ikiyzlyz. Peki neden? kiyzllk insan aklnn doal bir hali. Robert Kurzban tutarsz davranlarmz anlamann yolunun, akln kurgusunu anlamaktan getiini gsteriyor. Zihnimiz, evrim srecinde doal seilimin tasarlad, kendi alannda uzmanlam, modl ad verilen kk birimlerden oluur. Modller kimi zaman birlikte sorunsuz alr, ancak bu kesintiye uradnda birbiriyle asla uyuamayacak, elikili inanlar doar. Sabrl m olalm deli fiek mi, kendimizi dev aynasnda m grelim, uymamz gereken ahlaki kurallar m bozalm; bunlar bilemez, bocalayp dururuz. Bu modler, evrimci psikoloji anlay, kendimize dair kkl sezgilerin yan sra tutarl inanlara ve tercihlere sahip bir kendilik gerektiren eitli
Piri Reis ve Kolomb Sonras Trk Haritacl

Svat Soucek, Boyut Yaynclk, 2013
Robert Kurzban: Pennsylvania niversitesinde doent doktor olan Robert Kurzban, doktorasn Santa Barbaradaki California niversitesi Evrimci Psikoloji Merkezinde yapt, ardndan iktisat ve antropolojide doktora sonras aratrmalara balad. 2008 ylnda nsan Davran ve Evrim Derneinden Distinguished Scientific Award for Early Career Contribution dln kazand.
slam denizcilik tarihi zerinde almalarna devam eden Dr. Svat Soucek, ayn zamanda bir Piri Reis uzman. Bu eserinde Londra Nasser D. Khalili Collection of Islamic Artta saklanan Kitb- Bahriye nshasnn genel bir incelemesini okurlarla paylayor.
Svat Soucek: Prag (ek Cumhuriyeti) doumlu Prof. Dr. Svat Soucek Pragda Charles niversitesinde, Pariste Sorbonne niversitesinde ve New Yorkta Columbia niversitesinde renim grd. Trk ve Arap Aratrmalar alanndaki doktora derecesini Columbia niversitesinden ald. Prof. Dr. Svat Soucek, halen New York Devlet Ktphanesinin Asya ve Orta Dou Blmnde Trk ve Pers Blgeleri konusunda biyografi yazarl yapyor. Ayn zamanda Princeton niversitesinde Mellon Semineri yesi de olan Prof. Dr. Svat Soucekin, slam denizcilik tarihi ve Orta Asya tarihi zerine aratrmalar var. Yazarn Piri Reis hakknda ok sayda yayn bulunuyor, bunlardan bazlar: The Khalili Portolan Atlas (Khalili Collections, 1992), Studies in Ottoman Naval History and Maritime Geography (Analecta Isisiana - Ottoman and Turkish Studies) (Gorgias Press, 2009), Studies in Ottoman Naval History and Maritime Geography (Analecta Isisiana - Ottoman and Turkish Studies) (Gorgias Press, 2009), Ottoman Maritime Wars 1700-1914 (Denizler Kitabevi, 2013).
96

Bilim Ve Teknik Temmuz 2013

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bilim Ve Teknik Temmuz 2013

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Gne Enerjisi Posteri Derginizle Birlikte...

TBTAKn Kuruluunun 50. Yl

Her at Bir Elektrik Santrali

Gne Enerjisinde Kullanlan Yeni Teknolojiler ve Farkl Yntemler

Yaz ve Aratrma lay elik Dr. zlem Kl Ekici

Grafik Tasarm - Uygulama dl Evren Tngr

Mali Ynetmen Mehmet Ali Aydnhan dari Hizmetler Yeter Karasu

Dr. Blent Gzceliolu Dr. zlem Ak kinci

Sayfa Dzeni / Web Sadi Atlgan

Yayn Ynetmeni Dr. Murat Yldrm

Dr. Emine Sonnur zcan Dr. Tuba Sargl

brahim zay Semerci Redaksiyon Sevil Kvan

17. Gen Balkan Matematik Olimpiyat

Android Gelitirici Gnleri Ankara

Bilim ve Teknik Temmuz 2013

James Webb Uzay Teleskobu

Kandaki Mikroplar Szen Yapay Bbrek

Bilim ve Teknik Temmuz 2013

Uzaydan Grlen Gizemli Dairesel Yap

Gne Enerjili Cep Telefonu

ir Fransz giriimi olan SunPartner irketinin gelitirdii kalnl 0,5

Sivrisineklerin Bbrek Fonksiyonlarn Engelleyen Kimyasal

Sper Kafes Yaps Yakt Hcrelerinin Enerji Potansiyelini Artrabilir

Bilim ve Teknik Temmuz 2013

Gne Enerjisini Daha Etkili Kullanan Akll Yaplar: Esnek Ev

Hafza Egzesizleri Zeky Artryor mu?

Mars 4 Milyar Yl nce Oksijence Zengin Bir Atmosfere Sahip miydi?

xford niversitesinden aratrmaclar Marsn yzeyindeki Gusev Kraterindeki yzey kayalarnn

Bilim ve Teknik Temmuz 2013

Mikro-Piller: 3D Yazclar ile Elektronik Cihazlar Klyor

GPS Volkanik Kl zinde...

ift letim Sistemli Bilgisayarlar Yaygnlama Yolunda

Akll Teknolojiyle Donatlan Bagajlar Artk Kaybolmayacak

Bilim ve Teknik Temmuz 2013

Cep Telefonu Hrszl yice Zorlaacak

kinci Ekranlar Patlamaya Hazrlanyor

Bilgisayarnz Garip Davranyorsa Belleine Bakmann Vaktidir

Sv Soutmal Cep Telefonlar Geliyor

Bilim ve Teknik Temmuz 2013

Eskimi Cep Telefonlar Yamur Ormanlarnn Bekisi

Gndelik Hayatn Detaylarna Etkileyici Bir Bak

Elektronik Posta ile Para Yollamak

Bilim ve Teknik Temmuz 2013

Havada Yeni Bir Hz Rekoru: 255 Knot

Sper Yass Halat

Yz Bin Gne Enerjili Fener Projesi

Bilim ve Teknik Temmuz 2013

Hepsi Bir Arada Tanabilir Masast Bilgisayar

Gznzn Grdn nternette Bulun

Bilim ve Teknik Temmuz 2013

lk Yerli Uydu: RASAT

Bilim Merkezleri Tm Trkiyeye Yaylyor

Trkiyenin lk Milli Seyir Fzesi SOM Hava Kuvvetlerinin Hizmetinde

50. Ylnda TBTAK

TBTAKtan Dijital Ders erikleri

Siber Gvenlik Enstits

Trkiye Cumhuriyeti Kimlik Kart

Yerli ip Milli Kart

Bilim ve Teknik Temmuz 2013

TBTAK Marmara Aratrma Gemisi

Formula-G ve Hidromobil Ara Yarlar

Yksek Gl Lazer Silah Sistemi Gelitirilmesi

Bilim ve Teknik Temmuz 2013

proton ntron pozitron