Fizikist Say 23

Fizikist Say 23

EDTRDEN
Merhaba, Uzun bir aradan sonra tekrar siz bilimseverler ile beraberiz. Dergimiz yaynna bir sre ara verdi. Bu srete sizlerden youn bir ekilde derginin neden kmad hakknda birtakm sorular geldi. Biz de elimizden geldiince sorularnz yantlamaya altk. Uzun sren bu ayrln sonunda sizlere yine dopdolu ierikler hazrladk. Bu ay kapak konusu olarak Yeni Kritik Teknoloji Devrimi adl konuyu hazrladk. Onun hemen sonrasnda ise Bir Fizikinin Yol Hikayesi yer almakta. Hi dndnz m? Yldzlar birbirine daha yakn olsalard hayat nasl olurdu? Bu sorunun cevab birazdan soluksuz okuyacanz sayfalarmzda gizli. Getiimiz gnlerde stanbul niversitesinin dzenledii 3. Fizik altaynda Fizikist Ekibi olarak yerimizi almtk. Fizie ilgi duyanlar, profesrler ve birok grevdeki yaklak 700 kiilik kalabalk oradayd. altayn sonunda da Fizikist Ekibine teekkrlerini sundular. altayn sonunda bizleri unutmayanlara da buradan teekkr edelim. Ve geen ay Prof. Dr. eysuvar Zebitay ile gzel bir sohbet gerekletirdik. Bu gzel sohbetin ayrntlar da ilerleyen sayfalarmzda. Rportajmzda sorduumuz sorular samimiyetle cevaplayan ve bizleri krmayan eysuvar Zebitaya ekip olarak teekkr ediyoruz. Dergimizin son sayfalarna yaklarken baz meklek gruplar hakknda da bilgi edineceksiniz. Bu ayki kiisel geliim konumuz, hayatmzdaki ou alkanlmz deitirmemizi salayan bir kiilii ele alacaz. O kii herkesin yakndan tand bir isim. Steve Jobs. Yeni saymz soluksuz okumanz dileiyle herkese keyifli okumalar diliyorum. Bizi takip etmeyi brakmayan, web sitemize ve dergimize gstermi olduunuz ilgiden dolay teekkr ediyorum.

Fizikist Bilim ve Teknoloji Dergisi

Tm Haklar Sakldr.

Emre Altn
editor@fizikist.com

Mberra Altn
fizikist@fizikist.com

Cneyt Karaer
ckaraer@fizikist.com

Aslan Ahmet Haykr

ahaykir@fizikist.com

Hlya Vardarl
hvardarli@fizikist.com

Mahmut Yceyurt
myuceyurt@fizikist.com

Konuk Yazarlar

Bekir Berk Bakar Ouzcan Grsoy Mustafa Gl

Prof Dr. ehsuvar Zebitaya Teekkrler.

Emre ALTIN

2013

Fizikist Say 23

NDEKLER

08
Kritik Teknoloji 05 Yeni Devrimi Fizikinin Yol 10 Bir Hikayesi Birbirlerine 12 Yldzlar Daha Yakn Olsalard

28 10
Ekibi 3. Fizik 16 Fizikist altaynda Dr. eysuvar 18 Prof. Zebitay Rportaj

22 naat Mhendislii
Enerjisiyle 24 Gne alan Arabalar

28 Nkleer Tp 30 Scara Robotlar

Okuma Gerek Higgs Bozonu Gelecekte Fizyoterapist Kimdir? 15 Dnce 20 33 Oldu Ne imize Yarayacak?

21 Dalgalar ve Fizik
4 Fizikist Say 23

Geliim 34 Kiisel Steve Jobs

KAPAK KONUSU

Elektrik konusunda iletken ve yaltkan kavramlar nemli-

Topoloji szcnn tanmna bakacak olursak, kelime anlam olarak yzey, uzay bilimi anlamna gelir. Topoloji szc bir topolojik uzay tanmlamak iin ina edilen ve belli koullar salayan kmeler ailesi iin de kullanlr. Yani topoloji, geometri yapmak iin atlan ilk admdr. ki topolojik uzayn denklii, aralarnda topolojiyi koruyan ve topolojik eyap ya da homeomorfizma denen srekli bir gnderimin varlyla ortaya kar. Kabaca, bu tr gnderimler topolojik nesneleri yrtmadan ve koparmadan, eip bkerek srekli bir biimde bir baka nesneye dntrr. Bir homeomorfizmaya rnek olarak, bir genin (ii bo) bir embere ya da bir ay bardann, ay tabana dnm verilebilir. Bunu geometrik olarak grmek ok kolaydr. Gerekten ay barda ya da tabandan birinin kauuktan yapldn dnrsek, o cismi yrtmadan, kesip koparmadan sadece ekip uzatarak ve eip bkerek dier cisme dntrebileceimizi grrz. Benzer ekilde kulplu bardak ve simidin birbirlerine ayn yntemle dntrlebileceini de grebiliriz. Peki bu esnek yaplar bize ne salayacak? Laboratuvarda retilen iki ve boyutlu topolojik yaltkanlar koz-

dir. letken iin atomun son yrngesinde 1,2,3 elektron bulunduran ve elektron vermeye meyilli metaller rnek verilebilir. Yaltkan iin ise atomun son yrngesinde 5,6,7 elektron bulunduran ve elektron almaya meyilli ametaller rnek verilebilir. Son yrngelerinde 4 elektron bulunduran yar iletkenler doada ne iletken ne de yaltkan zellik gsterir. Ancak yar iletkenlerin laboratuvar artlarnda elektronlarla bombardman edilerek sper iletkenlere dntrlm olmas elektronik devriminin balamasna neden olmutur. 2000li yllara kadar Silisyum ve Germanyum zerine saysz almalar yaplm ve elektronik hayatmzn normali haline gelmitir. Tabi ki youn madde fiziinde aratrma ve gelitirme almalar devam etmi ve bu balamda deneysel almalar meyvelerini vermitir. Transistrlerin yapsndan bildiimiz s-tipi ve p-tipi yariletkenlerin laboratuvar almalar srasnda kritik bir bilgilere ulalmtr. Speriletkenler zerine almalar sonucu elde edilen bilgi birikimi bilim adamlarna yeni topolojik yaplarn varln gstermitir. 2002 ylnda deneysel olarak Sr2RuO4 olarak bilinen malzemede p-tipi speriletkenlik grlm. Bylece 2000li yllarn balarnda topolojik yaltkan, topolojik iletken ve topolojik malzeme retim almalar hz kazanmtr. Bu ayn zamanda yeni bir kritik teknoloji devriminin de balangcyd

moloji ve yksek enerji fiziinde varl kuramsal olarak tespit edilen topolojik yaplarn benzerlerinin kat hal fizii laboratuvarlarnda gzlemleneceine iaret etmektedir. Yani Kozmoz 50 metrekarelik laboratuvara girecek. Bununla ilgili olarak 2000li yllarn balarnda ngrlen en nemli kuramsal sonularn banda Majorana fermiyonlarnn Sr2RuO4 p-tipi speriletkenlerde grlmesi gerektii gelmektedir.

Fizikist Say 23

KAPAK KONUSU

Relativistik kuvantum mekaniinde Majorana fermiyonu sfr ktleli olup, kendi kendinin antiparacdr. Relativistik alan ku-

ramnda ntrinolarn Majorana fermiyonu olup olmadklar hala aratrlmakta olup, bunu anlayabilecek deneysel altyapy oluturmak in, AB, Hindistan gibi yerlerde btesi uluslararas konsorsiyumlarla oluturulan yer yzeyinin 1.5 km altnda byk laboratuvarlar ina edilmektedir. Bu laboratuvarlarn kurulmas fizikte kuramsal olarak bilinen bilgilerin deneysel olarak ta gzlenmesine olanak tanyacak. Bilim-sanayi ibirlii erevesinde bunu ticari boyuta dntrerek rn elde etmek, pazar yaratp satmak gibi boyutlar ise yksek teknoloji irketlerinin devrald aamalardr. Topolojik malzeme fizii birok lke tarafndan Ar-Ge almalarnda malzeme retiminde ilk sray almtr. rnein; 2010 ylnda, ABDdeki askeri aratrmalarn en byk destekisi olan DARPA, topolojik malzemeleri yeni kritik spintronik teknolojiler listesine ekledi. Dnyada birok devlet kuruluu bu konuda yaplmakta, olan aratrmalar benzer ekilde en kritik aratrma alanlar iine almlardr ve iin temel matematik ve kuramsal fizik boyutundan malzeme bilimlerindeki uygulamalarna kadar ok geni bir blgede yaplacak olan aratrmalara destek vermektedirler. 6 Fizikist Say 23

Dirac ve Majorana tarafndan 1900l yllarn balarnda ngrlm olmalarna ramen relativistik blgede henz deneysel olarak varlklar kantlanamamtr
Bunun sonucu olarak, birka yl ierisinde sfr grlt ampiyonu, dk gte alabilen uzun mrl topolojik transistrler, topolojik kuvantum kapasitrler, topolojik alglayclar (sensrler) niversite laboratuvarlarnda retilmitir. Laboratuvarlarda, topolojik malzemeler kullanlarak nanoteller retmek iin youn abalar sarfedilmektedir. Bununla beraber, fotonik band aral topolojik olabilecek olan malzemeler zerine de youn almalar yaplmaktadr. nmzdeki 10-15 yl ierisinde bu dalgann byyerek, topolojik bilgisayar iplerini ve dolaysyla tm topolojik elektronik ve dijital sistemlerini, topolojik fiber kablolar ve yksek duyarllkl optik topolojik polarizatrleri rettiini greceiz.

Fizikist Say 23

KAPAK KONUSU

Trkiye bu kritik devrimde yer almaldr. Grafen aratrmalar 2004l yllarda artt zaman beraberinde Dirac fizii kat hal laboratuvarna girmiti.

ekil 1: Aharonov-Bohm faznn llmnde kullanlan mikroip interferometre

ekil 2: Elektron yknn topolojik yzeydeki yanss bir manyetik monopol yaratr.

Grafenin henz tam olarak kontrol edilemeyen retim sreci, onun elektronik ve spintronik teknolojisinde liderliini salayamad. Topolojik yaltkanlar ise oda scaklndaki laboratuvarlarda retilebilmekte ve teknolojide oluturmakta olduklar tsunami hissedilmektedir. Bylesine geni birikim kullanan kritik konularn lkemizin aratrma kurumlarnda hzl bir ekilde balatlabilmesi ve ibirlii iinde organize edilmesi, devletimizin ncelikli alanlar iine bu ve benzer konulardaki aratrmalar da eklemesiyle ve varolan aratrma proje desteklerinin dnda yeni destek mekanizmalarnn hayata geirilebilmesiyle mmkn olacaktr. lkemizde 2010 ylndan bu yana byk uluslararas enstitler ve bilim akademileriyle ITAP arasnda ortaklk antlamalar yaparak uluslararas zemin hazrland. Bu uluslararas ortaklar ve niversitelerimizden dinamik aratrmaclar ve rencileriyle beraber 2012 yl sonbaharnda Topolojik Malzemeler Aratrma ve Eitim Giriimini kurmutur.

Yazan ve derleyen: Mberra ALTIN Kaynaka: Bilkent niversitesi Fizik Blm retim yesi Turul Hakiolunun seminer notlar. Anahtar dergisi Ocak says, http://itap-tthv.org,wikipedia

Fizikist Say 23

Fizikist Say 23

BR FZKNN YOL HKAYES

Cneyt Karaer / ckaraer@fizikist.com
10 Fizikist Say 23

BR FZKNN YOL HKAYES

Adem Baclara fizik retmeniyle gitmeyi kararlatr- 8. ile 5. sn arasnda hzmz nedir? mt. Okuldan kp otobanda yol alrken scak araba uykusunu getirmi ve bir sre sonra uykuya dalmt. Araba virajlar dnerken Adem bir o tarafa bir bu tarafa savruluyor, ryasnda da fizikinin eylemsizlik konusunu anlattn gryordu. Aniden uyandnda aracn olduka sratli olduunu fark etti. - Hocam hzmz nedir? Arabann hz sayac bozuk olduu iin bir sre duraksayan Cneyt hoca dikiz aynasndan Ademe bakt. Sonrasnda da saatine bakarak: - Adem yarm saattir yoldayz ve 45 km yol gittik. Yani hzmz 90 km/h kadar. Adem bir sre suskun kald. Hzmz hite 90 km/h gibi deildi. Bir 10 dakika gemiti ki. - Hocam tamam da u anki hzmz nedir? - 10 dakika iinde 20 km yol aldk hzmz ortalama 120 km/h. - Tamam da hocam u an hzmz nedir? - Adem daraltma beni aracn hz sayac bozuk bende sana hz : yol/ zaman formlne gre cevap veriyorum. adem gizemli glyle sordu. - u an ki hzmz? Adem oltay fizikiye atm bir fen lisesi rencisi edasyla yava yava ekiyordu. - Adem u an derken neyi kastediyorsun. Sfrnc saniyeyi mi? Adem sayacn olmamasndan faydalanarak V: t2-t1 formulnde sfrnc saniyede hzn tanmsz olacan bildiinden: - Evet hocam sfrnc saniyede. - Hmm Aniden frene bast Cneyt Hoca. Ara durdu. Adem glyordu ama arabadan atlmakta vard iin ucunda. Sonra ara tekrar hzlanmaya balad ve bir sre sonra hzmz tekrar 120 km/h e ulat. - Adem aracmz u an sabit ivmeli bir hareket yapyoruz ve bu yzden konum grafiimiz parabolik. Yani 1. Sn de 1 metre 2. Sn de 4 metre 3. Sn de 9 metre 4. Sn de 16 metre. 5. Sn de 25 metre gibi. Ara karl bir gnde, bazen sabit hzda bazen ivmeli hareket - Evet hocam zamann karesi eklinde ilerliyor. Fonksiyonunu syleyeyim. X(t):t 2 ederek, bize gre kuzeye batdan gelen araca gre ise kuzeybat ynnde bal bir hareketle limit hza ulam serbest den karlar altnda, virajlarda, merkezcil kuvvetin etkisiyle salarn gen bir Adem zeki ve alkan bir renciydi ksaca inek derlerdi ona. Adem 5. sn de hzmz nedir? V: x/t den 25/5 ten 5m/s - 8. sn de hzmz. - Hocam 64/8: 8m/s Fizikist Say 23 11 kz gibi savrulan, srtnme kuvvetinin etkisiyle hayata tutunan krmz focusyla yava yava kaybolup gitti
x2-x1

x(8) x(5) V: V: 85
V: 64-25 85
x(7)-x(5) 75 x(6)-x(5) 65
x(5.5)-x(5) 5.55

39 :13 m / sn 3
4925 :12 m / sn 75 3625 :11 m / sn 65
30.2525 :10.5 m / sn 5.55

V: V:
V:

Adem meselenin nereye varacan tahmin etmiti. Zamanlar birbirine yaklatka say deeri gittike 10a yaklamakta idi. Ve cevabn da 10 olmas gerekiyordu. Ama hala sorusuna yant alamamt. Zaman tam 5. Sn de payda 5 - 5 olursa hz tanmsz oluyordu. Bakalm Cneyt hoca iin iinden nasl kacak merak ediyordu. Yaklak deer cevab onu tatmin etmeyecekti. Cneyt hoca Ademin dikiz aynasndaki cevap bekler edal yzn grd ve; - Yukardaki denklemleri genelletirelim ve yle yazalm.
V: x(5 + t 1 ) x(5) (5 + t1)2 52 t 1 2 +10t 1 : : : t 1 +10 (5 + t 1 ) 5 t1 t1

Yerine istediin kadar - 0 yaz Adem, artk tanmsz yapamazsn. Adem tabi ki bu 5. Sn deki anlk hz. Daha genel yazm ise X: eklinde yerdeitiren bir ara iin herhangi bir andaki anlk hz denklemi:

V:

(t + t 1 ) x(t ) (t + t1) 2 t 2 : : 2t + t 1 (t + t 1 ) t t1

Yani sfr olduunda X: iken v:2t anlk hza sahip oluyor ara. Adem ks ks glerek hocam yok bide : X: grrsek hz iin 2 yi baa alalm ss bir azaltalm deyinde biraz glelim. dedi. Cneyt hoca da ona; Aynen Adem yle yapalm deyince Adem kk dilini yutacak gibi oldu gzlerini kocaman aarak. Ve Cneyt hoca bir fiziki edasyla eim Adem eim teet nokta trev ve bir sr anlalmaz eyleri kendi kendine mrldanarak srd aracn otobanda.

Cneyt Karaer

YILDIZLAR

Eer Yldzlar Birbirlerine Daha Yakn Olsalard...

yleyse maddenin ardnda baka bir ey olmaldr, bir ekilde onu kontrol eden bir ey. Ve bu, denilebilir ki, bir Yaratcnn varlnn matematiksel kantdr.

12

Fizikist Say 23

Milattan sonra 1054 ylnn 4 Temmuz gecesi, in mparatorluunun astronomlar, gkyznde ok dikkat ekici bir olayn gerekletiini gzlemlediler. Gkyzndeki boa burcunun yaknlarnda, aniden ok parlak bir yldz ortaya kt. Yldz o kadar parlakt ki, gndzleri bile kolaylkla fark edilebiliyor, gece ise neredeyse Aydan daha parlak grnyordu. inli astronomlarn grdkleri ve kaydettikleri bu olay, evrendeki en ilgin astronomik oluumlardan biriydi aslnda. Bu bir spernovayd. Spernova deyimi, astronomlar tarafndan bir yldzn patlayarak dalmasn isimlendirmek iin kullanlr. Dev bir yldz, korkun bir patlama ile kendisini yok eder ve iindeki madde de yine korkun bir hzla drt bir yana dalr. Bu patlama srasnda yaylan k, yldzn normal masndan binlerce kat daha kuvvetlidir. Astronomlar spernovalarn evrenin oluumunda ok nemli bir rol oynadn dnrler. Bu patlamalar, astronomlarn tahminine gre, maddenin evrende bir noktadan baka noktalara tanmas iine yarar. Patlama sonucunda dalan yldz artklarnn, evrenin baka kelerinde birikerek yeniden yldzlar ya da yldz sistemleri oluturduu varsaylmaktadr. Bu varsayma gre, Gne, Gne Sistemi iindeki gezegenler ve bu arada elbette bizim Dnyamz da, ok eski zamanlarda gereklemi bir spernova patlamasnn sonucunda olumutur. Ancak iin ilgin yan, ilk bakta basit birer patlama gibi durabilecek olan spernovalarn, gerekte ok hassas baz dengeler zerine kurulmu olmalardr. Michael Denton, Natures Destiny (Doann Kaderi) adl kitabnda yle yazar: Spernovalar ve aslnda btn yldzlar arasndaki mesafeler ok kritik bir konudur. Galaksimizde yldzlarn birbirlerine ortalama uzaklklar 30 milyon mildir. Eer bu mesafe biraz daha az olsayd, gezegenlerin yrngeleri istikrarsz hale gelirdi. Eer biraz daha fazla olsayd, bir spernova tarafndan datlan madde o kadar dank hale gelecekti ki, bizimkine benzer gezegen sistemleri byk olaslkla asla oluamayacakt. Eer evren yaam iin uygun bir mekn olacaksa, spernova patlamalar ok belirli bir oranda gereklemeli ve bu patlamalar ile dier tm yldzlar arasndaki uzaklk, ok belirli bir uzaklk olmaldr. Bu uzaklk, u an zaten var olan uzaklktr. Spernovalarn oranlar ve yldzlarn mesafeleri, aslnda evrenin sahip olduu byk dzenin ok kk iki ayrntsdr. Evreni biraz daha detayl olarak incelediimizde ise, karlatmz dzen olaanstdr. Bunlardan bir tanesi de yldzlar arasndaki mesafedir. Cygnus takmyldznda bulunan, Dnyaya 2500 k yl uzaklktaki ve Cygnus Dm olarak bilinen bir spernova kalntsna ait spernova yaklak 15 000 yl nce patlamtr. Bugn bile devam ede gelen patlamadan kalan ok dalgalar evresindeki yldzlararas ortam hala itmektedir ve iindeki gaz stp X n yaymaya devam etmektedir Sonu olarak bu muazzam dzen iin bize den sz bu olsa gerek; evrendeki gk cisimlerinin dalm, insann yaam iin tam olmas gereken yapdadr. Dev boluklar, amasz yere ortaya kmamlardr; amal bir yaratln sonucudurlar. Tunahan GL

Fizikist Say 23

13

HABER TURU
Kafein beyinlerimizi aslnda nasl etkiliyor?
Bazlarmzn gne onsuz balayamad, bazlarmzn tehlikeli ve zararl olarak grd, zincir maazalarn her gn yzlerce kiiyle dolup tamasna neden olan ve tehlikeli bir poplerlie ulatna inanlan kafeini ne kadar tanyorsunuz?

Yeni enerji kayna: Bakteri retimi biyo-pil

ngiltere ile ABDnin ortaklaa yrtt bir aratrma, bakterilerin yaknda mikHepimiz kafeini ve zerimizde olan etkilerini genel olarak bilsek de, ok sevdiimiz kahve, ay ve enerji ieceklerini itiimizde daha din, enerjik ve dikkatli hale gelmemizin dnda beynimizde gerekten neler olduunu tam olarak bilemiyoruz. Sadece basit bir tetikleyici olmann tesinde farkl toleranslara sahip insanlarda farkl etkiler yaratabilen kafeini ve beynimize olan etkilerini bu yazda enine boyuna inceleyeceiz. Kafein aslnda enerjinizi artrmaz Beyninizde yer alan nronlar uyank olduunuz her an ok yksek bir hzda alrlar. Bu nronlarn almas srasnda bir yan rn olan adenozin meydana gelir. Fakat adenozin atk bir madde deildir ve sinir sistemimiz reseptrler araclyla vcudumuzdaki adenozin seviyesini srekli kontrol eder. Normal koullarda beyin ve omuriliimizdeki adenozin miktar belirli bir dzeyin zerine ktnda vcudumuz bize uyku ve dinlenme ihtiyac ierisinde olduu uyarsn verir. Yani kendimizi uykulu ve yorgun hissederiz. Vcudumuzda birbirlerinden farkl birka adenozin reseptr bulunmakla beraber, bunlar arasnda kafeinin en fazla etkileim iinde olduu adenozin reseptr A1dir. Kafein tm bitkilerde belirli miktarlarda bulunduu gibi vcudumuzda da kafeinin kimyasal trevleri bulunur. Vcudumuzdaki bu miktar dardan takviye yoluyla kafein alarak normalden daha yksek seviyelere ektiimizde ise (rnein 226 grlk standart bir fincan ierisindeki 100mg kafein) kafein bileikleri ok yetenekli birer adenozin dublr gibi davranr. Bu en bata sizi artabilir nk adenozinlerin reseptrlere balanarak bize uyku hissi ve enerji dkl uyars verdiini sylemitik. te kafeinin grevi tam da burada balyor. Vcudumuza girdii anda hemen sistemimizdeki adenozin reseptrlerine ynlenerek onlara balanyorlar. Adenozine olan benzerlikleri nedeniyle de reseptrler tarafndan gerek zannedilerek hemen kabul ediliyorlar. Sonrasnda bu reseptrler, kafeinin benzersiz yaps ve kimyasal dzeni ile doldurulduktan sonra adenozinde olduu gibi aktif hale gelmiyor, tam tersine bir sreliine (ortalama 2-3 saat) tepkisiz kalyorlar. Shewanella oneidensis adl bakterinin nehir ve denizlerde grldn ifade eden Clarke, Amazonlardan Baltk Denizine kadar her yerde bulunduunu syledi. Aratrma ekibinin bakan ve ngilterede retim grevlisi Dr Tom Clarke, yapt aklamada, incelenen bakterinin gl ve denizlerdeki mineral seviyesine etkisinin bilindiini, ancak bunu nasl gerekletirdiinin anlalmadn belirterek bulmacann son parasn da bulduk dedi. Bu mekanizmann bulunmas ile bakterilerin yerinde, salam bir enerji kayna olarak kullanlmas olanaklar gndeme geldi. Bakterilerin dorudan elektrik akmn kendilerinin mi rettii yoksa baka ekilde mi elde ettii sorusu imdiye kadar cevaplanamamt. roskobik biyo-pil olarak ilev grebileceini ortaya koydu.

14

Fizikist Say 23

Gezegen oluumuna ait ilk dorudan fotoraf

Gk bilimciler, bir d gezegenin yldz etrafnda oluma srecini gsteren ilk dorudan fotoraf elde etmi olabileceklerini belirtti.

Dnce okuma gerek oldu

Bilim insanlar laboratuvar fareleri zerine yaptklar deneylerde dnce okuma konusunda nemli bir adm att. Beyinleri birbirlerine kablolarla balanan iki farenin, dncelerini aktararak bilgi iletmesi saland.

Bilim tarihine ilk kez iki canlnn dncelerini okuyarak birbirlerini anlamas Bilim insanlar, neredeyse Jpiter byklndeki bir gaz devinin yldz etrafndaki oluum srecine ait dorudan fotoraf elde ettiklerine inanyor. VLT teleskopu tarafndan elde edilen grntde, kaln bir kozmik gaz ve toz tabakasnn ortasnda silik bir kre grlyor. Astrophysical Journal Letters dergisinde yaymlanan aratrmada yer alan sviredeki Zrih Federal Teknoloji Enstitsnden Sascha Quanz, Bugne kadar gezegenlerin oluumu bilgisayar simlasyonlar tarafndan takip edilebiliyordu... Eer yaptmz keif bir gezegenin oluumuna aitse, ilk kez bir gezegenin oluum srecini ve ok erken safhadaki evresel artlarn gzlemleme ans bulacaz dedi. Olas gezegen oluumunun gzlemlendii HD 100546 yldz, Dnyadan 335 k yl tede yer alyor. Yldz sisteminde daha nceden gneine olan uzakl, Dnya ile Gne arasndaki uzakln alt kat olan bir gezegen daha kefedilmiti. Yaplan bir dier deneyde, farelerin beyinlerinin temas olmadan bilgi aktarp aktaramayaca gzlemlendi. Fareler bu sefer, burunlarn bir akla sokmak ve byklarn boluun geniliini kontrol etmek iin eitildiler. Farelere, geni olan delikleri tespit ettiklerinde sada duran bir tuu, dar olanlar iin solda duran bir tuu drtmeleri gerektii retildi. Scientific Reports dergisinde yaymlanan aratrmada elde edilen baar, gelecekte sinir sistemiyle kontrol edilecek protezlerin gelitirilmesinde byk bir atlm salayabilir. Bilim insanlar ayrca, bu alanda yaanacak geliimle, bir gn beyinlerin bilgisayar alar gibi bir araya getirebileceini veya sinirsel faaliyetlerin elektronik sinyallere dntrlebileceini ifade etti. Newscientistin haberine gre, ABDnin Duke niversitesinde sinir bilimci Miguel Nicolelis ve ekibi tarafndan yaplan deneyde, iki farenin beyni kablolarla birbirine baland ve bilgi aktarm yapld. ve beraber hareket etmeleri saland. Her ne kadar telepati olduu sylenemese de, fareler beyinleri arasnda fiziksel balant kurulmas sayesinde birbirlerinin dncesini okumay baard.

Fizikist Say 23

15

STANBUL NVERSTES 3. FZK ALITAYI

Fizikist Ekibi stanbul niversitesi 3. Fizik altayndayd

Bu yl ncs dzenlenen stanbul niversitesi Fizik altaynda Fizikist ekibi de hazr bulundu. Trkiyedeki birok niversite rencisinin de katlmyla gerekleen altay olduka verimli geti. Renkli kiilikleriyle fizii katlmclara anlatan arl konuklar sayesinde katlmclar bir yandan bilgilenmenin keyfini yaarken dier yandan fiziin nemini bir kez daha kavradlar. stanbul niversitesi Fen Fakltesi Dekan Prof.Dr. Baki Akkuun al konumasyla balayan altay niversiteleraras Kurul Bakan Prof. Dr. brahim Halil Mutlunun Fizik: Farkndalk konferansyla devam etti. Gebze Yksek Teknoloji Enstits Fizik Blm retim yesi Prof. Dr. Bekir Akta Fizikilerin Aratrmalar ile Teknolojideki Sramalar isimli konferansnda gnlk hayattan rneklerle fiziin teknolojiye byk katksn anlatt. Bilkent niversitesi, Fizik Blm retim yesi ve ITAP Direktr Turul Hakiolu katlmclara Topolojik Yaltkanlar, Topolojik Speriletkenler ve Topolojik Malzemeler: Yeni Fizik ve Yeni bir Kritik Teknolojik Devrimin Balangc hakknda bir konuma yapt. Fizikist ekibi olarak stanbul niversitesi 3. Fizik altaynn hazrlanmasnda emei geen herkesi tebrik ediyor baarlarnn artarak devam etmesini diliyoruz. Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Fizik Blm retim yesi Prof.Dr. Kayhan lker Simetri, Parack Fizii ve Uygarlk isimli konferansnda fiziin her yerde olduu gibi sanatta da etkilerini grmenin mmkn olduunu rneklerle aklad. Sabanc niversitesi Nanoteknoloji Aratrma ve Uygulama Merkezi SUNUM Direktr Dr. Volkan zgz Gremediimiz Boyutlarn Grnr Uygulamalar Nanoteknoloji ve Fizik isimli konferansnda akc anlatmyla dikkat ekti. Boazii niversitesi Fizik Blm retim yesi Do.Dr. brahim Semiz Higgs Parac Ne imize Yarayacak ki ocuum? isimli konferans lkemizde temel bilimi nemsemeyen kiilere ve fizik ne iimize yarayacak sorusuna cevap niteliindeydi. Ankara niversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Blm Emekli retim yesi Prof.Dr. Ethem Derman Keplerden Kara Delie isimli konferansnda samimi anlatm tarz ile katlmclar hem Kepler e hem de kendisine hayran brakt.

16

Fizikist Say 23

Fizikist Say 23

17

PROF. DR. EHSUVAR ZEBTAY RPORTAJI

Sizi tanyabilir miyiz?

Ben ehsuvar Zebitay. 69,5 yandaym. Bu ders ylnn sonunda da 70i tamamlayacam.

yorsanz merak edeceksiniz ve seveceksiniz. Bu aslnda her meslek iin byledir sevgi olmadka baar mmkn deildir.

Bu meslei semeye nasl karar verdiniz?

Ben lisede fizik derslerinde hep pekiyi alrdm ama fizik benim iin dier derslerden farkl deildi Mezun olduum yaz Einsteinn bir kitabn okudum. Trkeye evrilmi Rlativitenin ABCsi diye bir kitap. O kitap benim btn hayatm deitirdi. ylesine hayran oldum o kadar ilgimi ekti ki bende fizie kar o kadar ilgi uyandrd ki ben birden bire sene okuduum fizik gzmde baka bir yere oturdu. Sadece eik dzlem, ivme..vs. deilmi tesinde bambaka eyler var byle eyler insan fizie kar heveslendiriyor. Sonra Fizik blmne geldim. ok sevmeme ramen ilk sene bocaladm. Tabi farkl dersler de aldrrlard. Bin kiilik amfide fkb dersleri alrdk ve bu beni hi heyacanlandrmazd. Ama ikinci sene zellikle Ahmet Yksel zemreyi tandktan sonra herey deiti o zaman fiziin ne olduunu yava yava anladm. Ve iyi ki buraya gelmiim dedim... Babam askerdi ve liseye kadar ben de asker olmay dndm. Bahriyeli asker haval gelirdi, kzlar da ok ilgi gsterirdi.Askeri okullar o seneye kadar sivil ve askeri liselerden yar yarya renci alrd. lk defa o sene sivil liseden renci almad ve ben Heybeli adaya gidip ks ks geri dndm. yiki yle olmu ondan sonra hep buna dua ettim. krler olsun iyi ki fiziki olmuum. Yine dnyaya gelsem yine fiziki olurum.

Mesleiniz?
Fiziki. retim yesiyim demek daha doru sanrm.

Okuduunuz okullar?
Babam askerdi bu yzden okulun her seviyesini ayr bir yerde okudum. Erzurum Narmanda ilkokula baladm daha sonra Bodrumda devam ettim sonra Krklareli nin iki ayr kazasnda devam ettim. Orta okulu da krklarelide okuduktan sonra stanbula geldim Aslnda yaz tatillerinde de stanbula gelirdim. Ailem gezmeye devam etti ama ben bundan sonra hep stanbulda kaldm. Pertevniyal lisesinde okudum. Sonra da stanbul niversitesi Fen Fakltesi Fizik-Matematik blmne girdim yandal olarak matematik okudum.1962 senesinde girdim, 1966 senesinde mezun oldum. 100 kiilik kontenjan olan blmden sadece 3 kii mezun olduk.

Be meslek iin gerekli yetenekler nelerdir?

Tabi her meslek iin baz yeteneklerinin mevcut olmas gerekir ancak fizikilik iin ncelikle merak olmas gerekir. Krlara ktnda tepenin arkasnda ne olduunu merak etmelisin. Bunu herkes merak eder gider girmez o ayr ama merak eder.Merak eden herkes fiziki olabilir ama bunun yannda sevmek lazm. Fiziki olmak isti-

18

Fizikist Say 23

Bu meslein zorluklar nelerdir?

Fizikileri teorik ve deneysel fizikiler olarak ikiye ayrabiliriz. Deneysel fizikilerin kendilerine gre zorluklar var. Laboratuvarlarda aletlerle altklar ve bu aletler de yurt dndan geldii iin tahsilat zorlar, alet gmrklerde bekler, bozulur. Heyecanla bir konuya balayan fizikiler alet gelmediinden tamamlayamaz ve bir bakar ki yapmak istedikleri ey bir baka dergide yaynlanm ve i bitmi. Tai byk bir hayal krkl. te sevmekle alakal . Bazen lm aletlerinin banda gnlerce sabahlamak gerekir. Sklmadan beklemek sevmekle mmkndr. Teorik fizikiler iinde baka bi zorluk var bizim zamanmzda bir yayna ulamak ok zordu. imdi internet sayesinde bilgiye ulamak ok kolay. Biz bir bilgiye ulamak istediimizde kendi ktphanemizde yoksa yaynn yazarna ulap isterdik. Yaynn bize ulamas en iyi ihtimalle bir ay srerdi bu sre zarfnda bir de bakardk ki bakas oktan yaymlam. imdi byle skntlar yok. En iyi aratrma yaplan yerler aratrma merkezleri nk burada tek kaygn aratrma yapp yayn yapmak. niversitelerde aratrma yar zamanldr. Dier zaman rencilere ayrlr bu da insan motive eder. Aratrma sonucunu renciyle paylamak ve gzlerindeki o lty grmek paha biilemez. Terorik fizikilerin bir zorluu da matematiksel hesap yapmaktr. Sabr gerektirir. Hesap yapmaktan ylmamak gerekir.

gelitirmek teorik fizik asl grevidir. Yaplan birka teorik almann zerine sonradan gelen arkadalar yeni almlar yaparlar.

Sizi matematiksel fizie ynlendiren sebepler nelerdir?

Bizim zamanmzda ikinci snfn sonunda teorik fizik ve genel fizikten birini semek zorundaydk .Yz kiilik snftan 5-6 kii teorik fizik seerdi. Beni ynlendiren ey tamamyla hocamdr. Feza Grsey ve Fikret Kortelden aldm dersler etkili oldu. lk kez lisans dzeyinde alan ve sadece benim aldm rlativite teorisi dersi benim iin dnm noktasyd.

Trkiyede fizik nerededir?

Trkiyede fizik hak ettii yerde deil. Fizikilere de hak ettii deer verilmiyor. Devlet eliyle de fizik halka tantlmal. Liselerde fizik eitimi ok ksr kalyor. retmenlerin fizii sevdirmesi gerekiyor. ncelikle fizik nedir? Sorusu zerinde durmal ve bu rencilere anlatlmal.

Lisede yeterli fizik eitiminin alnamamas sizin iin zorluk oluturuyor mu?
Lisede saysal arlkl okuyan bir rencinin minimum 6 saatlik bir fizik eitimi almas zorunlu bence. ki saatte fizik anlatlmas imkansz. Liselerin bu durumuna ok zlyorum. Fiziin kontenjanlarnn dolmama sebebi buymu demek ki. Lisede fizik bu kadar grlyorsa bitmi demektir. Fizik nemsenmiyor.katldm eitim uralarnda unu grdm Eitim fakltelerinden mezun fizik retmenleri nasl ders anlatacaklarn biliyorlar fakat ne anlatacaklarn bilmiyorlar. Fen fakltesinden mezun olanlar ise ne anlatacaklarn biliyorlar, formasyon alarak nasl anlatacaklarn da reniyorlar. niversite eitimindeki bu aksaklk yznden bu insanlar fizik dersinin neminin farknda deiller. Fizik akn alamak ok zordur. Fizik blmn kazanan rencilerde grdm en byk eksik matematik bilgisi. En basit trevi almakta dahi zorlanyorlar. Lisede mfredatn youn olmas ve ders saatlerinin az olmas rencileri olumsuz ynde etkiliyor. Yine de lise rencileri fizie ilgi duyuyorsa bu bir mucize. Fizik

rnek aldnz fizikiler kimlerdir?

ncelikle benim doktora hocam Ahmet Yksel zemre. Bana hem insanlk hem de bilim adaml konusunda rol model olmu bir insandr. Benim dnya grm deitirmi ve hayata bak am gelitirmitir. Ben onu her ynyle rnek aldm. Prof. Dr. Fahir Yeniay, sanrm 1928 lerde Fenerbahenin hi yenilmeden ampiyon olduu sene onun sol ayd. Futbol oynayan bir insand. Fahir Yeniay birok konuda Trkiye de ilk olan bir insand. ki kez rektr olmu, fen fakltesinde dekanlk yapm. Tabi fen fakltesindeki ok deerli hocalarn hepsinin rnek aldm ynleri oldu ama benim iin idol Ahmet Yksel zemre idi.

altnz anabilim dal hakknda bilgi verir misiniz?

Matematiksel fizik ana bilim dalnda 43 yl 8 ay hizmet verdikten sonra emekli oldum.son yirmi yln da matematiksel fizik anabilim dal bakan olarak geirdim. Ad teorik fizikti ve sadece stanbul niversitesinde teorik fizik vard. YK yasasndan sonra ad matematiksel fizik oldu ve tm niversitelerde matematiksel fizik anabilim dal ald. Matematiksel fizik fiziksel olaylarla ilgili model gelitirme zerine bir anabilim dal. Bilinen fiziki yasalaryla zlemeyen bir olay aklamak zere bir model ve ona dayal bir teori

heyecanl bir derstir. Fizik kimya biyoloji lsnde en tepededir. Mesela matematikte heyecan verir. Ama ayaklar fizikteki gibi yere basmaz. Oluturduunuz teoremin deneysel sonularn dnmezsiniz. Oysaki fizikte oluturduunuz teorinin ayaklar yere basmal. Bu bakmdan fiziin yannda matematik yar yolda kalr.

Rportaj: Bekir Berk Bakar, Ouzcan Grsoy, Mustafa Gl

Fizikist Say 23

19

HGGS BOZONU

Higgs Bozonu Bir Paraca Nasl Ktle Kazandryor?

ncelikle bu soruyu cevaplamadan nce Higgs Alan kavramn iyi bilmemiz gerekiyor. Higgs Bozonu oluumu ve sonrasnda maddeye ktle kazandrmaktadr. Higgs Bozonu oluurken belirli bir alan ierisinde gerekleir. te biz bu alana Higgs Alan diyoruz. Basite anlatacak olursak; bir parack Higgs Alan ierisinden geerken alanla etkileime giriyor ve Higgs Alan dediimiz alan birden ortadan kayboluyor ve alann ierisinden geen parack birden ktle kazanyor. Bu ktle sayesinde atomlar ve buna bal olarak madde dediimiz formlar oluuyor. evremizde grm olduumuz birok ey madde formundadr. Hatta bizler bile birer maddeyiz.Eer gndemi takip eden arkadalarmz varsa Higgs Bozonu kesinlikle bulundu. gibi sylemleri mutlaka grmlerdir. Aslnda teorik olarak Higgs Bozonu hibir zaman %100 olarak bulunamaz.

Higgs Bozonu Neden %100 Bulunamyor?

Tam rakamyla syleyecek olursak Higgsin varlndan yzde 99.9999426697 orannda eminiz u an iin. Gelecekte CERNdeki Byk Hadron arptrcsndan gelecek ilave verilerle bu rakam daha da ykselebilir ama hibir zaman yzde 100 olmayacak. Bunun sebebi klasik fizikte deil kuantum fiziinde yatyor. Kuantum mekaniinin mehur belirsizlik ilkesinin emirleri gerei atom alt paracklarn konumunu ve hzn ayn anda bilemiyoruz. Bunu bilemediimiz iin de olaslk teorisinden ve bunun matematiinden yararlanarak ok kuvvetli tahminler yapyoruz. Mesela yzde 99. 9999426697 orannda emin olmak u anlama geliyor: CERNdeki deney 3 milyon kere tekrarlansa bu tekrarlarda ancak 1 kez Higgse benzeyen bir ey tesadfen ortaya kabilir. Eer bir ey yz seferden 99. 9999426697 seferinde ortaya kyorsa o Higgs Bozonudur.

Higgs Bozonu Gelecekte Ne imize Yarayacak?

Evet Higgs Bozonunun varlndan ok byk bir yzdeyle eminiz. Eer ileride Higgs Bozonunu ok iyi bir ekilde kullanabilirsek , ktlesi byk olan bir maddenin ktlesini azaltabiliriz ve ayn ekilde ktlesi az olan bir maddenin ktlesini arttrabiliriz. Eer bir maddenin ktlesi azaltrsak o maddenin hz asndan kapasitesini arttrm oluruz. Bu da k hzna yetimemiz iin byk bir frsat. Ancak bilim insanlar her ne kadar bu almalara balasa da u an iin elde kesin bir sonu yok. nk Higgs Bozonunu maddenin ierisinde klttmz zaman atom hemen dalyor ve bozunmaya uruyor. Her ne kadar bazlar Higgs Bozonunu u an iin gereksiz ve boa yatrm olacak grse de aslnda bu ok byk yanl. Elektron ilk bulunduu zaman herkes elektron ne ie yarayacak? demiti. imdi ise elektrik var. Higgs Bozonunu her ne kadar u an verimli bir ekilde kullanamasak ta bizden sonraki kuaklarn geleceini deitirecei kesin gzyle baklyor.

Halil GLER

20

Fizikist Say 23

Dalgalar ve Fizik
Tarih ierisinde insanlar su kenarlarnda oturup,su birikintisine attklar akl talar sayesinde oluturduklar dalga hareketini gzlemlemitir. Birbirlerine seslenirken,yada hayvanlar ses karrken oluan dalga hareketini iitmilerdir. Gneten gelen ve 7 rengin birlemesi ile oluan dalga hareketini gzlemlemilerdir. lk atein bulunmas ile beraber, atein kard k ve kzltesi dalga olan s hissedilmitir. Dalga ifadesi fiziin olmazsa olmazlar haline gelmesi ise 19.yzyldan itibaren gereklemi olup,konu ile ilgili birok bilginin almas olmutur.Dalga ifadesinin ilk tespiti ise ses dalgalar ile olmutur.Bir haykrma ile sesin bir engele arpp geri dnmesi,yani yansma olay sesin dalga hareketi olduuna dair gzel bir rnei oluturmutur. Dalga ifadesi nedir? Ya da ne deildir? sterseniz ncelikli olarak bunu irdeleyelim Bildiiniz zere madde ad verdiimiz topluluun tamam atomlardan olumutur, hakeza enerji de maddenin sadeletirilmi halidir. te dalga dediimiz zaman, bu atom dzenei zerinde hareket eden enerji dzenei aklmza gelmektedir.Nasl ki,su kenarnda duran bir kii bir ta att zaman su haleleri olumakta; ite oluan bu su haleleri birbirine arparak hareket eden dalga hareketidir. Yani i ie gemi su hallerinin her birisi dier su halesinin hareketinin etkisi sonucu olumutur.Biz bu harekete ise dalga hareketi adn veriyoruz. Ses dediimiz ve gremeyip kulaklarmz ile duyduumuz dalga hareketi de,su dalgalar gibi birbiri ierisinde haleler oluturan su dalgalar gibidir. Yani hareket iin bir merkez ve bu merkezden yaylacak dalgalarn hareket edecei atom ktleleri, yani maddeye ihtiya duyulmaktadr. Dnsenize,uzay denilen ve madde partikllerinin ok az olduu bir ortamda bardnz ve kar tarafta sizi duymaya alan birilerinin olduunu Sizden kan dalga hareketinin ilerlemesi iin yeterli madde bulunmad iin sesiniz kar tarafa gitmeyecek ve siz hayflanacaksnz. Ama siz maddenin olduu bir ortamda bardnz zaman, mesela Dnyada hava partiklleri arasnda sesin ilerlediini kulanz ile fark edeceksinizdir. Hakeza bu dalga hareketini kuracanz bir dzenek ile osiloskop ile de grebileceksiniz. Peki, tek dalga tipi bu mudur? Hayr, tek dalga tiplemesi ses olmayp; geni bir spektrumda yer alan ve adna elektromanyetik spektrum denilen ksmda da deiik dalga tiplemeleri bulunmaktadr. Bunlardan bazlar ise radyo dalgalar, kzltesi nlar grubunda yer almakta, arada grnen dalgalar; tesinde mor tesi ad verilen ve rntgen nlar, kozmik nlar gibi nlarn ierisinde yer ald nlar da bulunmaktadr. Grnen nlarn dalga ya da tanecik olduu konusu ok tartlm ve sonunda hem dalga ve hem de tanecik olduu ifadesi kullanlmtr. Yaplan deneyler,grnen nlarn yerine gre dalga ve yerine gre tanecik yaps gsterdiini ispatlamtr. Grnen nlardan daha byk dalga boyuna sahip dalgalara ise kzltesi dalgalar ad verilmi ve bu dalgalarn ierisinde radyo dalgalar ile televizyon dalgalarnn bulunduu tespit edilmitir. Grnen nlardan daha kk dalga boyuna sahip olan dalgalara ise mor tesi nlar ad verilmi ve bu nlarn ierisinde rntgen nlar ile kozmik nlarn bulunduu tespit edilmitir.

Erefcan TURAN

Fizikist Say 23

21

MHENDSLK

naat Mhendislii
Basit bir tanmla inaat mhendislii; doadaki byk g kaynaklarn insanln refah ve yarar iin ynetme sanatdr. Bugn pek ok mhendislik program vardr ama gemie gidildike bu mhendislik dallarnn birletii grlr. O nedenle naat Mhendisliini balangtaki mhendislik tarihinden ayrmak imkanszdr nk temel mhendisliklerden biridir. naat Mhendisi her trl ulam yapsn (yol,demiryolu,kpr,ha vaalan), su yapsn (kanal, baraj, liman, su datm ebekesi, pis su artma yaplar), zemin yapsn (temel, istinad duvar, tnel) ve barnmak, almak, elenmek, ksacas yaamak iin gerekli olan yaplar (konut, iyeri, spor salonu, stadyum, konferans salonu) projelendiren ve projeyi uygulayan insandr. naat Mhendisi bu yaplar yaparken dier mhendislik dallarndaki mhendislerle ve mimarlarla ibirlii yapar. Meslek temelini mhendislik temel disiplini olan srekli renme ve kendini gelitirmeden alr.yi bir naat Mhendisi olmak iin teknik gelimeleri takip etmek gerekir. Mesleimizde renme sreci hibir zaman bitmez; yeni programlar,simlasyonlar, antiye efi olarak sizden beklenen projenin belirlenen zamanda, belirlenen maliyette sorunsuz olarak teslim edilmesidir. Bu meslei seecek olanlara tavsiyemiz; mesleinizi sevmeniz, i hukukuna ve mhendislik etiine bal kalarak doay insanlarn yararna olacak ekilde ynetmenizdir. teknik veriler asla gzard edilemez. nk yaptmz projeler insan kullanmna ve yararna sunulmak iin retilmitir. Can gvenliinin birinci nceliimiz olduu bu projelerde teknik mkemmellik zorunludur. Saha almalarnda i gvenlii birinci ncelik olmaldr. Eer bir antiyede antiye efiyseniz orda alan makina operatrnden tutunda bro ekibine kadar tm alanlarn can gvenliinden siz sorumlusunuzdur.

Yksek naat Mh. Merve KILI naat Mh. Kadir ZGNDZ

22

Fizikist Say 23

Fizikist Say 23

23

GNE ENERJSYLE ALIAN ARABALAR

Kendinizi benzin kullanmayan, sessiz ilerleyen ve ful konfor bir arabann iinde dnn. stelik gideceiniz yere neredeyse

bedava gideceksiniz. Gne arabalarnn avantajlar olduu gibi tabi ki de dezavantajlar bulunacaktr. Tabi ki bunlar anlamak iin bu arabalarn genel alma prensiplerini bilmek gerekir. Bir gne arabas temelde gne pilleri, mppt devresi, ak grubu, motor srcs ve elektrik motorundan olumaktadr. Gne pilleri (bir dier ad pv piller) elektrik retir. retilen bu elektrik mppt devresi sayesinde dzenli hale getirilerek aklere depolanr. Daha sonra motor srcs ve motor aklerdeki enerjiyi kullanr. Bir gne arabasnn temel alma prensibinde bu vardr. Bu noktadan sonra akla u sorular gelebilir. Peki, bu arabalar ne kadar verimlidir? Normal arabalarn yerini tutabilir mi? Toplu tama amal kullanlabilir mi? Bu sorular oaltabilirsiniz. Fakat tm bunlarn cevab arabanzn verimi ile ilgilidir ve bir gne arabasnn verimi de gne pillerinizin verimi ile doru orantldr. imdi bu arabalarn temel aksamlarn biraz yakndan grelim.

Motor: Otomobilin hareket etmesini salayan blmdr. Arabanzn motoru elektrik kullanan bir motor olmak olmaldr. nk enerjiniz elektrik eklinde. Kullanlacak motorun gbek motor(hub motor) olacak olmas ou problemi zyormu gibi grnse de, eer arabanzda birden fazla motor kullanyorsanz sizi beklenmedik problemler karlayabilir.

24

Fizikist Say 23

Motor dzenleyicisi: Motora ne kadar elektrik gideceini ayarlar, enerji akn dzenler. Motor src devresinin amac hz, pozisyon ya da moment kontrol yapmaktr. Seilen src devresinin zellikleri seeceiniz elektrik motoruna gre deimektedir. Motorunuzun faz durumu, ileri geri hareketi, hzlanma durumu, yoku k durumu gibi zellikleri ayarlamak gelimi srclerde mevcuttur.

Gne pilleri: Gne enerjisi, gne hcresinin yapsna bal olarak % 5 ile % 20 arasnda bir verimle elektrik enerjisine evrilebilir. G kn artrmak amacyla ok sayda gne hcresi birbirine paralel ya da seri balanarak bir yzey zerine monte edilir, bu yapya gne hcresi modl ya da fotovoltaik modl ad verilir. G talebine bal olarak modller birbirlerine seri ya da paralel balanarak bir ka Watt'tan MegaWatt'lara kadar sistemler oluturulur. Bu aksam otomobilin zerinde bulunan gne panellerinden oluur. Bir otomobilin zerinde ka tane panel olaca aracn tasarmna gre deiir. Gne arabasnn enerji kaynadr. Gne arabasnn stndeki gne panelleri, gneten gelen yaklak 1200 Wattlk enerjiyi toplar. Gelien teknolojiyle birlikte daha pahal sistemlerde bu enerji yaklak 2500 Watt civarnda olmaktadr. Gne panelleri, gne arabasnn en pahal bileenidir.

Mppt (Maximum point power tracker, Enerjiyi dzenleyen birim): Bu para Gne panellerinden gelen enerjiyi en st dzeye ulatrr. Aracn zerindeki gne panelleri eitli blmlere ayrlmtr ve her blm mppt'ye baldr. Bu birim her biri farkl oranlarda elektrik reten birimlerin verimliliini en st noktaya karr. Bu birim olmasa, otomobil yalnzca gneten o anda gelen verimsiz bir enerjiye mahkumdur.

Akler: Akler gneten elde edilen enerjiyi depolamak iin kullanlan ve elektrik enerjisini kimyasal enerji ekline dntren cihazlardr. Bu cihazlar normal araba aklerinden biraz farkldr. Kurun-asit, Lityum-polimer, Lityum-iyon eitleri mevcuttur. Pek fazla bakm gerektirmezler. Burada elektrik depolanr. Bu piller olmasayd gne enerjili otomobillerin makul bir performans sergilemesinden sz edemezdik. Gne enerjisiyle hareket eden bir otomobil, saatte ortalama olarak 70-120 km hza ulaabilir. Otomobil bu hz, kulland pillerine borludur. Ara, piller sayesinde ortalama hzn bulutlu havalarda, tnelde ya da yamur altnda koruyabilir. Oysa bu piller olmasayd otomobillerin hz saatte yalnzca 10-20 kilometre olabilirdi.

Gvde Tasarm: Gne enerjili otomobiller iin bugne dek birok farkl tasarm kullanld. Formula 1 yarlarnda yaran otomobillerin aksine, gne enerjisiyle alan otomobillerin yarlarnda belirlenmi tek bir tasarm kullanlmyor. Motoru soutacak radyatr gibi paralar olmad iin normal otomobillere gre daha avantajl olduklar bile sylenebilir. Gne'ten olabildiince yararlanmak iin gvdeleri genellikle uzun ve geni tasarlanr. Yere yakn ve dz olan yzeyiyle, srtnmeye ve havann direncine kar daha dayankldr.

Fizikist Say 23

25

GNE ENERJSYLE ALIAN ARABALAR

asi: Aracn asisi her eyin zerine kurulduu ve arac bir arada tutan paradr. Aracn gvdesiyle asisinin bir olduu yumurta tipli tasarmlar olduu gibi farkl gelitirilmi otomobiller de bulunuyor.

Malzeme: Otomobillerin yaplmasnda olabildiince hafif malzemeler tercih ediliyor. Teknolojinin de gelimesiyle olduka hafif malzemeler retilir oldu. Baz tasarmclar otomobillerini fiberglas ya da karbon fiberden yaparken, kimileri de bambu, pirinten yaplm kat gibi malzemeler kullanyor.

Tekerlekler: Gne enerjisiyle alan otomobillerin tekerlekleri normal otomobillerinki gibi deil. Onlar gibi seri halde retilip her yerde bulunmuyor. Bununla birlikte bunlar yapan reticiler var. Normal bir otomobilde bir tekerlein dn direnci 11-13 kg/ton iken, bu oran gne enerjisiyle alan otomobillerde 2,5 kg/ton a kadar dyor.

Frenler: Gne enerjisiyle alan otomobillerde iki tr fren kullanlyor. lk tr; elektrikli fren... Elektrik motoru, gerektii zaman g keserek aracn yavalamasn salyor. Bunun yannda tpk normal otomobillerdeki mekanik frenlerin benzerlerini grmek de mmkn. Ama Gne enerjisiyle alan otomobillerin yavalamak iin normal otomobillere gre daha az gce ihtiyac olduu iin frenler daha kk. Bunlardan baka bisiklet ve motosikletlerde kullanlan trden frenler de bu aralarda kullanlabiliyor.

zetle, gne enerjisiyle alan arabalarn alma prensibi ekildeki gibidir. Gneten gelen fotonlar (k paketikleri) gne panelleri sayesinde elektrik enerjisine dntrlerek mppt sayesinde maksimum seviyede akye depolanr. Akden motor srcsnn belirledii seviyede ekilen akm sayesinde motora tahrik gc salanr ve hareket elde edilir.

Aslan Ahmet HAYKIR Yldz Teknik niversitesi Mekatronik Mhendislii rencisi Kaynaklar
http://www.dislokasyon.com http://www.forumdas.net http://aeskytu.net

26

Fizikist Say 23

Fizikist Say 23

27

NKLEER TIP

Radyasyon veya nm, elektromanyetik dalgalar veya paracklar biimindeki enerji yaym ya da aktarmdr. "Radyoaktif maddelerin alfa, beta, gama gibi nlar yaymas"na veya "Uzayda yaylan herhangi bir elektromanyetik n meydana getiren unsurlarn tamam"na da radyasyon denir. Bir maddenin atom ekirdeindeki ntronlarn says, proton saysna gre olduka fazla ise; bu tr maddeler kararsz bir yap gstermekte ve ekirdeindeki ntronlar alfa, beta, gama gibi eitli nlar yaymak suretiyle paralanmaktadrlar. evresine bu ekilde n saarak paralanan maddelere radyoaktif madde ("nmsal madde") denir. Her deiik atom paralanmasnda deiik trde radyasyon yaylr. Baz atomlar ok yksek enerjili ve tehlikeli, bazlar ise dk enerjili ve bir engele arpnca durabilen gamma nlar yayabiliyor. Biz insanlar aklmz kullanarak bu radyasyonu kendi amalarmz iin kullanmay renmiiz. Nkleer tp, canllara verilen netkin (radyoaktif) maddelerin yaydklar nlarn zel yntemler veya aygtlarla dardan saym (parlt saym) ya da grnt olarak izlenmesi ya da tanmlanmas ile tan konulmasn salayan tp daldr.

28

Fizikist Say 23

Sintigrafi; eser dzeyde netkin (radyoaktif) bir maddenin genellikle damardan verilmesinden sonra "Gamma kamera" denen grntleme aygtyla ilev bilimsel bir durumun (organdaki kanlanma vb. deiim) grntlenmesi teknii olup, kemik, kalp, beyin ve dinamik bbrek sintigrafisi gibi trleri bulunmaktadr. Kullanlan aygtlar, radyoaktivite sayclar, Gamma kamera ya da Pozitron Emisyon Tomogrofisi olarak adlandrlr. Grntleme iin kullanlan bileikler, radyonklidler ya da radyonklidler ile birletirilen farmastiklerdir. Bu maddeler vcutta fizyolojik ilevsellikleri ile grnt salarlar. Grnt almak iin kullanlan en basit aygta "Gamma kamera" ad verilir. Bu cihazlarn daha gelimi trleri "SPECT" (Single Photon Emission Tomography) adn alr. En son kullanma giren Nkleer Tp aygt PET/CT ya da PET/MR dr. Bu sistemlerde amalanan ilev bilimsel grntleme ile anatomik grntlemenin tek bir grntde birletirilmesidir. Nkleer tbbn saaltm (tedaviyi) ilgilendiren yannda vcuda ayr yollarla verilen radyonklidlerden yararlanlr. Burada radyasyonun saaltc ya da ar giderici zelliklerinden yararlanlr. Tiroid urlar ve hipertiroidin tedavisi buna rnek gsterilebilir. Trkiye'de birok niversite hastanesinde Nkleer Tp Anabilim Dallarnda, Salk Bakanl Hastanelerinde Nkleer Tp Blmleri`nde ve birok zel nkleer tp laboratuarnda, nkleer tp incelemeleri yaplmaktadr. Vcuda damar yolu ile enjekte edilen radyoaktif maddenin, radyasyon ls olarak herhangi bir zarar bulunmamaktadr. Sintigrafik aratrmalarla radyolojik aratrmalar arasndaki tek benzerlik, iki yntemde de elde edilen grntlerin bir filme aktarlmasndan olumasdr. znde, grntleme iin kullanlan yntem de, elde edilen grnt de (sintigrafide fizyolojik, radyolojide anatomik olduka ayrdr.

Akcier filmi: Genel salk taramalar veya verem tarama gibi durumlarda ilkokul ocuklarna bile yaplyor. Akcier kanseri riski iin rntgen ve tomografi isteniyor. Tomografiler: Her trl organ kanseri riski iin, organ blgesinin tomografisi isteniyor. Tm vcut tarama tomografisi: Tm vcudu tarad iin genel anlamda check-up iin isteniyor. Bu ilem, radyasyonu en yksek tbbi ilemdir. Yaplan tetkiklerden ne kadar radyasyon alnyor; onun bilinmesi gerekiyor. Uluslararas Atom Enerji Kurumunun (IAEA) verileri yle diyor: Gs rntgeni: 0,14 mSv Gs fotofloroskopisi: 0,65 mSv Gs floroskopisi: 1,1 mSv Kol, bacak rntgeni: 0,06 mSv Bel omurga rntgeni: 1,8 mSv Gs omurga rntgeni: 1,4 mSv Boyun omurga rntgeni: 0,27 mSv Kala eklemi rntgeni: 0,83 mSv Kafa rntgeni: 0,1 mSv Karn rntgeni: 0,55 mSv st sindirim sistemi rntgeni: 3,7 mSv Alt sindirim sistemi rntgeni: 6,4 mSv Safra kesesi rntgeni: 2 mSv Mamografi: 0,5 mSv Bilgisayarl tomografi: 8,6 mSv Anjiyografi: 12 mSv Giriimsel cerrahi ilemler: 20 mSv Di rntgeni: 0,03 mSv Kemik sintigrafisi: 4,5 mSv Kalp sintigrafisi: 8 mSv Akcier perfzyon sintigrafisi: 1,5 mSv Akcier ventilasyon sintigrafisi: 1 mSv Bbrek sintigrafisi: 1,9 mSv Karacier-dalak sintigrafisi: 1,7 mSv Beyin sintigrafisi: 6 mSv

Bir sintigrafi grntsnde sa gzde patolojik lezyon bulgusu Younlukla uygulanan grntleme yntemlerini yle sralayabiliriz: Mamografi: Meme kanseri riski iin 40 yandan sonra her sene tekrarlanmas neriliyor. ift kontrastl kolon grafisi: Kolon kanseri riski iin be ylda bir tekrarlanmas neriliyor.

Gizem YILMAZ

Fizikist Say 23

29

ELEKTRO-MEKANK

Scara Robotlar
Bu yaz dizisinde elimden geldiince sizlere gelien teknolojinin gzbebei olan robotlardan bahsetmeye alacam. lk olarak robotlar hakknda bir tanmlama yapalm. ROBOT NEDR? NE DELDR?
Kime Robot nedir? sorusunu yneltsek bilindik bir iki cmle syleyebilirler. Allmn dna pek kmadan bir tanmlama yapalm: Robot; bir kullanc tarafndan verilen komutlarla ilev gren ve ya nceden yazlm bir program dahilinde hareket edebilen hatta bu programa dayanarak hareket ekline ve ynne kendisi karar verebilen elektro-mekanik cihazdr. Yaptmz bu tanma dayanarak uzaktan kumanda edilen bir aracn (bilgisayar tarafndan kontrol ediliyor olsa bile) robot olmadn syleyebiliriz. nk bir cihazn robot tanmna sahip olabilmesi iin evreyi alglamaya yarayan duyargalar (sensrleri) olmal ve bu duyargalardan ald verileri ilemcilerinde okuyarak kullancya geri bildirmesi ve ya bu okunan veriyi irdeleyip verilecek tepkiyi kendisinin semesi gerekir. retilen robotlarn byk bir ksm endstriyel retimde kullanlr. zellikle de otomotiv endstrisinde ok sayda robot ve robot kol kullanlmaktadr.

30

Fizikist Say 23

Bu ii robotlar farkl zelliklerine gre snflandrmak mmkndr: kullanlan eksen takmna gre, tiplerine gre, kullanlan tahrik elemann eidine gre vb. Tiplerine gre snflandrmada scara robotlar ilk srada yer alrlar. SCARA (Selective Compliance Assembly Robotic Arm) robotlar nceden yazlan bir program dhilinde verilen ii yerine getirebilen montajl robot koludur. Scara robotlar 1970 den sonra Japanyoda gelitirilmilerdir. Gnmzde en yksek hzda en iyi tekrarlama kabiliyetine sahip robot eididir. Bu hznn yannda yksek hassasiyeti ve yapt iteki doruluk orannn ykseklii scara robotlar seri retimde vazgeilmez yapmtr. Hemen hemen tm seri retim yapan fabrikalarda kullanlrlar. Scara robotlarn bir ok eidi tasarlanmtr. Temiz oda ve montajda damlamaya dayankl trler gibi zel srmler scaralarn gda endstrisi gibi hijyen gerektiren alanlarda bile kullanlmasn salamtr.

Scara Robotlarn Yaps

Dikey bir eksen zerinde dnebilen 2 ve ya 3 kol blmnden oluurlar. Her scara robotta bir ana eksen vardr. Bu ana eksen robotun en temel hareketini yapmasn salar. Dier ynler iin farkl eksenler eklenir. Genelde montaj robotlarnda iki ve ya daha zeri eksen kullanlr. Yandaki scara robot modelinde ana eksen 1 numaral eksendir. 2 numaral eksen sadece dikey hareket yapan eksendir. Dikey eksen hareketleri hareket eksenleri iinde aa doru yaplan en abuk ve dzgn harekettir. 3 numaral eksen robot kolun eriebilecei uzakl ayarlar. 4 numaral eksen ise dnen kol bilein hareketini salayan eksendir.

Yukarda standart bir scara robotun alma alanna ait izdii hacim varlmtr.

Scara Robotlarn Belirgin zellikleri

Scara robotlarn programlamalar sanld kadar kompleks deildir. Yazlan program srekli olarak kendini tekrar ettiinden dolay programcnn program yazarken pek zorland sylenemez. Programda bir hata kt taktirde hatann ayklanp onarlmas ksa bir srede salanabilir.

Fizikist Say 23

31

SCARA ROBOTLAR
Robot yapm, onarm, bakm, asndan olduka dk maliyete sahiptir. Zaten gnmzde scara robot kullanm pek lks olarak grlmemektedir. Scara ok tercih edilmesinin phesiz bir numaral gerekesi yksek hz, yksek doruluk ve arttrlm yk kapasitesi zellikleridir. Eksenlerinin her biri sadece kendi grevini yaptndan bir karmaaya neden olmadan hzl retim salanr. Yaplan ite mkemmele yakn doruluk pay vardr. Yk kapasitesi 0,5 kg dan 50 kg a kadar geni bir seenek alan sunar.

> Tasarmnn basitlii sayesinde ok fazla bakm gerektirmez. > Kol uzunluu 120 mm den 1200 mm ye kadar ayarlanabilir. > Tepe st, yere ve ya duvara monte edilmi halde alabilirler. Scaralarn Kullanm Alanlar
Scara robotlar teknolojinin girdii her alanda kullanlr diyebiliriz. Elektronik devre elemanlarnn bask devre plaketi zerine monte edilmesinde, bilgisayar disk srclerinin montajnda, otomobil seri retimlerinde montaj, boya gibi ilerde kullanlrlar. Scara robotlarn almasn ok basit bir rnekle somutlatralm: Elektronik devre elemannn montesi srasnda tutucu robot kol kullanlr. Kolla tutulan para bakr plaket zerinde belirlenen yere yerletirilir. Bu ilem bilgisayar tarafndan kontrol edildiinden hata meydana gelmez. nsan gcne ihtiya duymadan daha az bir srede seri retim salanm olur.

Scara robotlar; dizme, yerletirme, tama, paketleme, delme, silikonlama, kesme, yaptrma, kalite kontrol, lm, ykleme-boaltma gibi birok retim srecinde kullanlrlar. Bu ii robotlarn fabrikalara girmesiyle insan gcne daha dorusu insan bilek gcne ihtiya azalmtr diyebiliriz. Ne de olsa bu robotlar yapanda insann kmsenemeyecek olan aratrma-gelitirme, yenisini yapma, ykseltme gcdr. Yani insan tasarlad makinalarla yapt ilerde, bilek gcyle yaptndan daha ksa srede daha yksek kaliteyi yakalamtr. Kim bilir belki teknoloji gelitike bu scara robotlar kullanmdan kalkp yerlerini daha alkan, daha tasarruflu ve daha zeki robotlara brakabilirler. Bakalm insano-

rnek bir scara robot

lu daha neler baaracak

Mahmut YCEYURT Kocaeli niversitesi Mekatronik Mhendislii

32

Fizikist Say 23

MESLEK GRUPLARI

Fizyoterapist

Fizyoterapist, hastalk durumlar dnda, kiilerin fiziksel

Bir fizyoterapist aday olarak sylemeliyim ki; blm gerekten zor. retmenlerimizin de syledii gibi okumas kazanmasndan daha zor. Eer gerekten fizyoterapi ve rehabilitasyon blmn okumak istiyorsanz ktphaneyi, anatomi atlasn, kaln anatomi ve fizyoloji kitaplarn, kadavralar da gz nnde bulundurmalsnz. Ama bir ynden de o beyaz nl giydiiniz zaman her eyi yapabileceinize inanyorsunuz. Hele ki annenizin o nl dnyadaki en nemli eymi gibi tlendiin grdnz zaman tm zorluklar unutuyorsunuz.Gelecekle ilgili hayal kurmaya balyorsunuz. Bir dn kk bir ocuun yryebilmesine yardmc oluyorsunuz.

aktivitelerini dzenlemek ve hareket kabiliyetlerini arttrmak iin meslei ile ilgili lm ve testleri yaparak gerekli tedavi yollarn planlayan ve uygulayan salk meslek grubudur. in rehabilitasyon boyutuna baktmz zaman ise rehabilitasyon; fizyolojik veya anatomik yetersizlii ve evreye uyum zorluu olan kiinin fiziksel, psikolojik, sosyal ve mesleki potansiyelini en st dzeye karmaktr. Yani kiinin kalc veya geici yetersizliklerinin belirlenip tedavi edilmesi, psikososyal ve mesleki ynden de desteklenerek gnlk yaamda bamsz duruma gelmesini salayan uzun bir sretir. Bir fizyoterapist bu srete kiinin eklem hareket aklklarnn korunmas ve arttrlmasndan, kas ve kas tonusunun dzenlenmesinden, motor kontrol becerilerinin artrlmasndan, denge transverinin kontrolunden sorumludur. Fizyoterapistler 4 yllk faklte yada yksek okul mezunu kiilerdir. 2 yllk meslek yksek okul mezunu kiiler fizyoterapi teknikeridirler ve tedavi uygulayamazlar. Uzun zaman fizyoterapistlerin mesleki nicelikleri yasalarda belirtilmemi ve sorun yaanmtr. Ama artk fizyoterapistlerin says gittike artmakta ve yasalar da daha belirgin konumdadr.

nsanlar size belli umutlar balyor ve sizde onlar gerekletirmek iin alyor, abalyor ve kendinizi srekli yenileyerek zm yollar aryorsunuz. Ben blmm isteyerek semitim ama iin iine girince daha ayr bir tutkuyla okuyorum ve bir an nce okulu bitirip hastalarmla tanmak istiyorum. Umarm ilerde sizleri de meslektam olarak grrm. Zeynep BOZDA TRAKYA NVERSTES FZYOTERAP VE REHABLTASYON BLM GRENCS

Fizikist Say 23

33

KSEL GELM

Dnyay deitirebileceklerini dnecek kadar lgn olan insanlar, bunu yapan insanlardr.
34 Fizikist Say 23

-Applen farkl dn reklam, 1997

Bir eyin olmas gerektiine karar vermise, olmasn salar. diyor bir dostu Steve Jobs iin. Ve o, yaamlarmz deitirecek cihazlar yaratmaya karar verdi. Baaramasayd deli denip geilecekti, baard ve bugn 21.yzyln en byk delisi olarak anyoruz onu. En byk korkusu sradan olmakt Jobsn,snrlara pek aldr etmedi ve sonunda yenilikiliin ve uygulanabilir hayal gcnn mutlak ikonu haline geldi. Jobsn yle tuhaf bir yetenei var: htiyacmz oldugunu bilmediimiz cihazlar retiyor ve sonra birden onlarsz yaayamaz hale geliyoruz diye yazd bir ke yazar onun iin. O ve Apple Teknoloji Sokayla Gzel Sanatlar Sokann kesitii yerde durdu. Ben teknoloji retmenin sezgi ve yaratclk gerektiini, sanatsal retiminse gerek disiplin gerektirdiini anlayan az sayda kiiden biriyim diyordu, geri kalan ounluk bu cmlenin tam tersine inanrken. rnlerine neredeyse ak ile balandmz bu adamn kendisi iin ayn eyi syleyebilmek kolay deil. Krc hatta merhametsizdi kimi zaman, dnyaya siyah ve beyaz olarak bakyor, karsna kan rnleri muhteem ya da berbat insanlar ise dahi ya da andaval olarak tanmlyordu. Mkemmelliyetilii evresindeki insanlar ileden karp umutsuzlua srkleyebiliyordu. Ama kiilii ve yaratt rnler birbirleriyle balantlyd. Steve gerek bir kontrol delisiydi.rnlerinin kusursuz olmasn istiyordu. Bunuda tm dnyaya yapt rnlerle ispatlad tek korkusu sradan olmakt ve bu korkusunu yenerek aramzdan ayrld. Syledii gibi Dnya gerekten Apple ile daha gzel. Her zaman istekleri dorultusunda hareket ediyor yeri geldiinde ise ar duygu patlamas yaayabiliyordu.Ksacas ztlklar adamyd.

mer GKEOLU

Fizikist Say 23

35

36

Fizikist Say 23