Teorilerisiginda

TEORLER IIINDA
GVENLK, SAVA, BARI ve ATIMA ZMLER
Editr Atilla SANDIKLI

STANBUL 2012 YAYINLARI
Mecidiyeky Yolu Caddesi (Trump Towers Yan) No:10 Celil Aa Merkezi Kat:9 Daire:36-38 Mecidiyeky / stanbul / Trkiye Tel: +90 212 217 65 91 Faks: +90 212 217 65 93 www.bilgesam.org bilgesam@bilgesam.org
Atatrk Bulvar Havuzlu Sok. No:4/6 A. Ayranc / ankaya / Ankara / Trkiye Tel : +90 312 425 32 90 Faks: +90 312 425 32 90
Copyright MART 2012 Bu yaynn tm haklar sakldr. Bilge Adamlar Stratejik Aratrmalar Merkezinin izni olmadan elektronik veya mekanik yollarla oaltlamaz.
ISBN: 978-605-89672-4-3 Kapak ve Dizgi: Kaan Tucuolu ve Eren Okur
Bask: Ecem Basn Yayn Reklamclk Hadmky Yolu Mahallesi San. 1 Bulvar 169. Sokak No: 8/2B Kra Esenyurt-STANBUL
NDEKLER
Gvenlik Yaklamlarnda Deiim ve Dnm......3 Atilla SANDIKLI-Bilgehan EMEKLER Savan Evrimi ve Teorik Yaklamlar.......71 Metin GURCAN Uluslararas likiler Teorileri ve Bar................133 Atilla SANDIKLI-Erdem KAYA Yeni Gvenlik Anlay Kapsamnda Birlemi Milletlerin Rol ve Uygulamalar..........165 Nihal ERGL Teoriler Inda Trk-Yunan likilerinde Ege Sorunu211 Atilla SANDIKLI-Erdem KAYA Bar almalar Perspektifinden srail-Filistin Sorunu.....249 Bora BAYRAKTAR atma Teorileri Inda Grcistan ve Karaba atmalarnn zmlenmesi................277 Reha YILMAZ-Sezai ZELK Fransann Etnik Kimlik Sorunlarna Politik-Psikolojik Bir Yaklam: Korsika rnei ..............313 Bilgehan EMEKLER atma zm ve Trkiyede Krt Meselesi..........385 Atilla SANDIKLI-Erdem KAYA Ek-Uluslararas Bar ve Gvenliin Salanmasnda Birlemi Milletler'in Rol....449
SUNU
Son yllarda dnyada yaanan hzl deiimi alglayabilmek ve bu deiime uygun politikalar retebilmek iin gelimekte olan lkelerde gelimi lkelerdekine benzer ok sayda stratejik aratrmalar merkezi ve dnce kuruluu faaliyete gemitir. Souk Sava sonras dnemde iki kutuplu uluslararas sistemin ortadan kalkmas ve ok merkezli bir dnya dzeni olumas, lkeleri artk sper glerin belirledikleri politikalarn birer oyuncusu olmaktan karmtr. Gnmzde blgesel gler, kresel glerin politikalarn dikkate almakla birlikte kendi menfaatleri dorultusunda politikalarn uygulayabilmektedir. Trkiye gibi blgesel gler de artk kresel ve blgesel lekteki gelimelere seyirci kalarak veya belirlenmi bir senaryonun oyuncusu olarak deil; kendi hedefleri dorultusunda bulunduu blgeyi ynlendirebilecek, blgesinde bar ve istikrara katk yapacak ekilde politikalar tasarlayp tatbik edebilmektedir. Bu nedenle, Trkiyede de stratejik aratrma merkezleri ve dnce kurulular nem kazanmaya balam, bu nitelikteki kurumlarn saylarnda art gzlenmitir. Trkiyedeki bu merkez ve kurulularn yapm olduu almalar kamuoyunun olumasna ve devlet brokrasisinin vizyonuna nemli ekiler yapmaktadr. Bu merkez ve kurulularn almalar niversitelerde yardmc ders kayna olarak kullanlmaya balamtr. Ancak, artan ilgi ve etkiye kar tepkiler de ortaya km ve eletirilerde bir art gzlenmitir. Bu merkez ve kurulularn yapt almalarn bilimsellik zelliinin ok zayf olduu iddias en nemli eletirilerden birisidir. Yaplan almalarda bilimsel yntemlerin ve teorilerin kullanlmad ne srlmekte ve almalarn gncel sorunlarn zmne ynelik
analiz, yorum ve vurgulanmaktadr.
politika
nerilerinden
ibaret
olduu
BLGESAM farkl bilim dallarndaki, farkl dncedeki akil adamlar, bilim insanlarn, gen ve dinamik aratrmaclar bir araya getiren bamsz ve balantsz bir aratrma merkezi olarak bu eletirileri
dikkate alm ve yapt almalar eletiriler dorultusunda gzden geirmitir. Yrtt almalarn bilimsel yntemlere ve ilkelere uygun olmasna nem veren, saha aratrmalar ile nicel almalar gerekletiren BLGESAM, teorik konularda yayn yapmasnn faydal olacan deerlendirmi ve Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri balkl kitab hazrlamtr. Kitap; uluslararas ilikilerde gvenlik, sava, bar ve atma zm alanlarna ynelik teorik yaklamlar, ilgili uygulama ve uyumazlk rneklerini inceleyen blmlerden olumaktadr. Disiplinin temel kavramlarn teorik adan ele alan blmleri Ege sorunu, srailFilistin ihtilaf, Karaba ve Korsika sorunlar ile Trkiyedeki Krt meselesini tahlil eden ve zm nerileri gelitiren blmler takip etmektedir. Kitap ayrca Birlemi Milletlerin yeni gvenlik anlaylar kapsamndaki rol ve uygulamalar ile BM tekilatnn uluslararas bar ve gvenliin tesisindeki ilevine k tutmaktadr. Kitabn hazrlanmasna nemli katklar salayan Yrd. Do. Dr. Reha Ylmaz, Yrd. Do. Dr. Sezai zelik, Dr. Bora Bayraktar, Metin Gurcan, Bilgehan Emeklier, Nihal Ergl, Erdem Kaya ile dier BLGESAM alanlarna ve Birlemi Milletler Enformasyon Merkezi Ankara ofisine teekkr ederim. Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri kitabnn bata siyaset bilimi ve uluslararas ilikiler olmak zere akademik dnyada istifade edilen bir kaynak olmasn dilerim. Do. Dr. Atilla SANDIKLI BLGESAM Bakan
Gvenlik Yaklamlarnda Deiim ve Dnm
GVENLK YAKLAIMLARINDA DEM VE DNM
Atilla SANDIKLI
Do. Dr. BLGESAM Bakan
Bilgehan EMEKLER
Galatasaray niversitesi Uluslararas likiler Blm Doktora rencisi
Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri
GVENLK YAKLAIMLARINDA DEM VE DNM* 20. yzyl, dnya tarihinin en kanl yzyllarndan biri olma zelliini tamaktadr. I. ve II. Dnya Savalarnda milyonlarca insann lmesi, Hiroima ve Nagazakide on binlerce sivilin hayatna ml olan atom bombasnn gelecek nesillerin yaamn tehdit etmesi ve Souk Savan yaratt psikolojik ykm, 20. yzyl tarihini zetlemektedir. Sadece sava ve atmalarla deil, kresel ekonomik-politik krizlerle ve kat bir ideolojik-jeopolitik bloklamayla geen bu yzyl, dnya tarihi asndan frtnal gelime ve buhranlarn yaand bir yzyl olarak literatrdeki yerini almtr. Sz konusu olaylarn iaret ettii gibi getiimiz yzyl ekillendiren dnm noktalarn krizler ve savalar oluturmutur. 1 Tehdit, risk ve krizin egemen olduu 20. yzyln uluslararas ortamn Hobbesun insan insann kurdudur nermesiyle aklad doal yaam hali teziyle, temel aktrler olan ulus-devletlerin birbirleriyle ilikilerini ve hegemonik davran modellerini ise Machiavellinin amaca giden her yol mbahtr dncesiyle ilikilendirmek mmkndr. Tarihi ak ierisinde Thucydides ile balayan, Machiavelli ve Hobbes ile sregelen, Carr, Morgenthau, Waltz ve Huntington gibi
* Bu alma, 28-29 Nisan 2011de Kocaeli niversitesinde dzenlenen Uluslararas Balkan Kongresinde sunulan ve Ekim 2011de Uluslararas Balkan Kongresi: 21. Yzylda Uluslararas rgtlerin Gvenlik Yaklamlar ve Balkanlarn Gvenlii ismiyle yaynlanan bildiriler kitabnda yer alan 21. Yzylda Yeni Gvenlik Anlaylar ve Yaklamlar balkl bildirinin gelitirilmi eklidir. 1 Hsamettin na, mit Gner, Avrupa ve Amerikan Gvenlik atmalar Balamnda Trk D Politikas, Ankara Avrupa almalar Dergisi 6 1 (2006): 139.
teorisyenler tarafndan yeniden retilen reelpolitik akm, 20. yzyln atma odakl ve devlet merkezli gvenlik anlayn teorik ve pratik erevede ina etmitir. Ancak reelpolitik anlayn oluturduu gvenlik paradigmasnn gerek dnsel gerekse de eylemsel boyutta gvenlii tesis etmedeki yetersizlii, 20. yzyln buhranlar ve bunalmlar yzyl olarak yorumlanmasnda byk rol oynamtr. Reelpolitik dncenin pratikte gvenlii salayamamas, gvenlik sorunsaln daha da nemli klarak gvensizliin nasl zmleneceine dair ne srlen yeni teorik ve metodolojik yaklamlar gndeme tamaktadr. 21. yzyla uluslararas sistemde krlma yaratan ve kresel gven(siz)lik iin bir dnm noktas tekil eden 11 Eyll saldrlaryla adm atlrken, yeni gvenlik anlay ve yaklamlarnn nasl olacana ilikin kuramsal tartmalarn nicelii ve niteliinde nemli bir deiim yaanmaktadr. 11 Eyll olaylar, Irak ve Afganistan mdahaleleri gibi olumsuz tecrbeler sebebiyle pratikte beliren umutsuzluklar, akademik alanda ileri srlecek yeni gvenlik tezleriyle belki telenecek; fakat daha da nemlisi deer-baml ve ok boyutlu bir gvenlik paradigmasyla belki de yeni umutlara dnecektir. Bu almann amac, disiplinin temel kavramlarndan biri olan gvenlik kavramna teorik adan nasl yaklaldn ortaya koymak ve bu yaklamlarn pratikteki dnmle birlikte nasl evrildiini analiz etmektir. almada ncelikle Souk Sava konjonktrnn klasik gvenlik paradigmas olan realizm ve neo-realizmin gvenlik anlaylar anlatlacaktr. Sonrasnda Souk Savan detant yllarn yanstan ve gei dnemi olarak nitelendirilen srete ortaya konulan liberal ve neo-Marksist kuramlarn gvenlik anlaylarna yer verilecektir. Ardndan Souk Sava sonras dnemde klasik gvenlik paradigmasn sorgulayan eletirel yaklamlar zerinde durulacak, son olarak ise yeni bir gvenlik paradigmas ina etmeye ynelen Kopenhag Okulu ve Aberystwyth Okulunun gvenlik yaklamlar incelenecektir.
I. SOUK SAVA DNEM GVENLK YAKLAIMLARI Pratik ve teori arasndaki etkileimin aka gzlemlendii uluslararas ilikiler disiplinindeki kuramsal yaklamlar; uluslararas sistemin yapsndan, uluslararas konjonktrden, sistemdeki aktr saysndan, sz konusu aktrlerin nitelii ile niceliinden ve birbirleriyle olan ilikilerinden dorudan etkilenmektedir. Nitekim 1945-1990 dnemindeki gvenlik literatrnde grlen duraanlk ve tekdzeliin Souk Sava konjonktrnn statik yapsn yanstmas, sz konusu sav desteklemektedir. ki kutuplu sistemdeki gvenlik almalar, Souk Sava yllarnn hkim teorisi realizm ve neo-realizmin etkisi altnda ortaya km ve ekillenmitir. Liberal dnce ve neo-Marksist yaklamlar, 1960larn sonlarnda ve 1970lerdeki detant dneminde klasik gvenlik anlayn her ne kadar sorgulamaya am ve gvenlik almalarnda gei dnemini simgelemise de iki bloklu yapnn gvenlik paradigmas, realist ve neo-realist dncenin ana varsaymlaryla belirlenmeye devam etmitir. Ontolojik erevesini realist ve neo-realist kuramn izdii klasik gvenlik paradigmas, realizmin temel argmanlarna paralel olarak devlet-merkezli, ulusal gvenlik eksenli ve askeri g odakldr. Klasik realizm ve neo-realizmin tekelinde bulunan ve bu karakteristiiyle iki kutuplu sistemin hegemonik ve statkocu pratiini net biimde resmeden klasik gvenlik anlay, Souk Sava yllarnn gvenlik paradigmas olarak literatrdeki yerini almtr. 1. Realizm ve Neo-realizmin Gvenlik Anlay Klasik realist teorisyenler aslnda dorudan bir gvenlik kuram ortaya koymamlar; uluslararas politikaya dair ne srdkleri savlar ve kavramsallatrmalar ile sonradan ortaya kan gvenlik literatrne dolayl ama ciddi katkda bulunmulardr. yle ki realizm, ileri srd tezlerle II. Dnya Savann ardndan disiplinin egemen teorisi olarak klasik gvenlik terminolojisinin oluumunda nemli rol oynamtr. Bu adan deerlendirildiinde realizm, klasik gvenlik paradigmasnn kavramsal, kuramsal ve metodolojik alt yapsn ina etmitir. Realizm,
5
gvenlik kavramn srekli bir gvensizlik ortam veya gvende olmama hali zerinden tanmlamaktadr. Realizmin gvenlik almalarnda n plana kan teorisyenlerinden Arnold Wolfersn gvenlii kazanlan deerlere ynelik bir tehdidin olmamas hali 2 olarak tanmlamasnda grld zere realist yaklam, gvenlik perspektifini g-tehdit-gvensizlik geniyle snrlandrmaktadr. Zira aktrler, herkesin herkes ile att tehditlerle dolu gvensizlik ortamnda hem varlklarn hem de kazandklar deerleri korumak iin gl olmak zorundadr. G kavramndan anlalan ise maddi gtr. Realizmin gvensizlie atfen tasarlad gvenlik anlaynn merkezinde, insan doasnn kt olduu nkabul ve uluslararas politikay aklamada kullanlan anari metaforu bulunmaktadr. Hobbesyen terminolojiyle uluslararas ortam anari zerinden betimleyen realist teori 3, uluslararas ilikileri temel aktr olarak grd ulus-devletler arasndaki g ve kar mcadelesine indirgemektedir. Gvenlii devletlerin askeri gc ve ulusal karlar ile snrlandrarak, dar ve determinist bir gvenlik tanmlamas yapan realistlere gre devletler, kar ve amalarn potansiyelden kinetie dntrebilmek iin gerekli gc elde etmek zorundadr. Makyavelist bir bak asyla gc neredeyse bal bana ama haline getiren4 realistlerin birou, ulusal gcn nicel ve nitel bileenlerden 5 olutuunu kabul etmesine ramen yine de devletlerin kapasitelerini askeri g ile zde tutmaktadr. Realist teorisyenlerin neredeyse hepsi, devletlerin gerekli ulusal gce
Oktay F. Tanrsever, Gvenlik, iinde Devlet ve tesi, ed. Atila Eralp, (stanbul: letiim Yaynlar, 2005), 108. 3 Hobbesun insan doas, gvensizlik ve anarik ortam zerine dnceleri iin bkz. Thomas Hobbes, Leviathan, (London: Penguin Books, 1985), 183-188. 4 Machiavellinin bu konudaki grleri iin bkz. Nicolo Machiavelli, The Prince, (Wordsworth Editions, 1993), 81-83, 129-141. 5 Hans J. Morgenthau, Uluslararas Politika: G ve Bar Mcadelesi, Cilt 1, ev. Baskn Oran, nsal Oskay, (Ankara: Trk Siyasi limler Dernei, 1970), 157. Morgenthau, ulusal gcn elerini nicel ve nitel olmak zere ikiye ayrmaktadr. Nicel eler (materyal faktrler) corafya, doal kaynaklar, endstriyel kapasite, askeri hazrlk derecesi ve nfustan; nitel eler (beeri faktrler) ise ulusal karakter, ulusal moral, diplomasinin nitelii ve hkmetin niteliinden olumaktadr; Morgenthau, Uluslararas Politika: G ve Bar Mcadelesi, 141-194.
2
sahip olabilmeleri iin srekli askeri hazrlk iinde bulunmalarnn zorunluluuna dikkat ekmekte; devletlerin varlklarn srdrebilmelerinin ve ulusal gvenliklerini salayabilmelerinin nkoulunun askeri g olduunu vurgulamaktadr. 6 Realist kurama gre anari ve gvensizliin sreklilik kazand bir uluslararas ortamda gvende olmann tek yolu, g ve kapasite artrmna gitmektir. Analiz birimi olarak ele aldklar devletlerin rasyonel ve btncl (unitary) yaplar olduu nkabulnden hareket eden realistler, ulusal gc artrma imkn ve kabiliyetine sahip tek aktr olarak ulus-devletleri grmekte; sklkla atfta bulunduklar ulusal gvenlik sylemi zerinden de sadece ulus-devletlerin gvenliini dikkate almaktadr. Realist paradigma, devlet eksenli bir gvenlik perspektifi ina ederek ulusal gvenlik vurgusu ile toplumun ve aka belirtmese de bireyin gvenliini devletin gvenliine baml klmaktadr. Devletin gvenliini ulusun ve dolayl yoldan bireyin gvenlii ile e tutan realizm, sava ve atma olgularna younlaarak, almalarnda sklkla yer verdii gvensiz ortam temasyla devlet-baml gvenlik yaklamn merulatrmaktadr. Ksacas realist analizler, devletlerarasndaki mevcut ya da potansiyel atma alanlarna odaklanarak gvensizlie vurgu yapmakta; devlet egemenlii ve toprak btnl sylemi ile gvenlii salt devletin bekasna indirgemektedir. Dier yandan realist kuram, devlet lehine tek-tarafl baml kld gvenlii yalnzca askeri g ve stratejiye denk tutmaktadr. Bu sebeple realist analizlerde askeri-stratejik konular ve bunlara ilikin politikalara odaklanlmaktadr. Realist dnrler, askeri g ve kapasiteye verdikleri nemin tezahr olarak devletlerin uluslararas ortamda karlatklar sorunlar ve uluslararas ilikiler gndemini hiyerarik bir sralamayla irdelemektedir. Birincil politika (high politics) ve ikincil politika (low politics) ayrmna gidilerek piramidin en stne ulusal gvenlik, bir baka deyile g merkezli askeri gvenlik ve stratejik konular
6
Mustafa Aydn, Uluslararas likilerin Gereki Teorisi: Kkeni, Kapsam, Kritii, Uluslararas likiler 11 (2004): 39.
yerletirilmektedir. Realistlere gre devletin bekas iin elzem grlen ve ulusal gvenlii oluturan askeri-stratejik konular birincil politikay; ekonomik, sosyal, kltrel ve evresel konular ise ikincil politikay meydana getirmektedir. Klasik gvenlik almalarna belki de en fazla katk salayan teorik yaklam, gvenlie odaklanan ve dorudan bir gvenlik kuram oluturan neo-realizmdir. Stephen M. Waltun disiplinde neo-realist teorinin ortaya kt 1970li yllar Gvenlik almalarnn Rnesans olarak betimlemesi, neo-realizmin klasik gvenlik literatrndeki nemli roln gstermektedir. Walt, The Renaissance of Security Studies (Gvenlik almalarnn Rnesans) 7 adl makalesinde gvenlik almalarnn II. Dnya Sava ile baladn belirterek, bu dnemi gvenlik alanndaki Altn an ilk basama olarak nitelendirmekte ve gvenlik literatrnn geliimini dneme ayrmaktadr. Bu dnemselletirmesinde Walt, 1955-1965 aras yllar Altn a, 1960larn ortasndan 1970lerin ortasna kadar olan dnemi Altn an sona ermesi ve 1970lerin sonlarndan itibaren devam eden sreci de Rnesans dnemi olarak kavramsallatrmaktadr.8 Ksacas realist almalar ile ortaya kan klasik gvenlik literatr, neorealist analizlerle olgunlap ekillenmitir. Neo-realizmin gvenlik ikilemi (security dilemma) modeli, Souk Sava konjonktrnde devletlerin nkleer ve konvansiyonel silahlanma pratiini zetleyen bir kavram olarak literatrdeki yerini almtr. Gvenlik ikilemi modeline gre bir devletin gvenliini salamaya ynelik davranlar, mevcut ya da potansiyel dmanlarnn gvenliini tehdit etmekte ve bu aktrleri tehlikeye sokmaktadr. 9 Sz konusu modelde A devletinin mutlak gvenlii B devletinin mutlak gvensizlii
7
Stephen M. Walt, The Renaissance of Security Studies, International Studies Quarterly 2 35 (1991): 211-239. Makalenin Trkesi iin bkz. Stephen M. Walt, Gvenlik almalarnn Rnesans, Avrasya Dosyas (Gvenlik Bilimleri zel) 9 2 (2003): 71-106. 8 Walt, The Renaissance of Security Studies, 213-217. 9 Tayyar Ar, Uluslararas likiler Teorileri, (stanbul: Alfa Yaynlar, 2004), 198.
anlamna geldiinden, bu durum devletleri gvensizlik sarmalna itmekte ve devletleraras gven bunalmna neden olmaktadr. Souk Sava dneminde ayn blokta yer almalarna karn birbirini tehdit olarak alglayan Trkiye ve Yunanistan arasndaki silahlanma yar, gvenlik ikilemi modeline rnek tekil etmektedir. Gvenlik ikileminde uluslararas ilikileri sfr toplaml bir oyun olarak deerlendiren devletler, uluslararas sistemdeki davran kalplarn nisbi kazan 10 varsaymna dayandrarak kurgulamaktadr. Nisbi kazan varsaymna gre devletler, birbirleriyle ilikilerinde ikimiz de kazanl kacak myz? sorusu yerine kim daha kazanl kacak? sorusunu ynelterek ibirliine yanamamaktadr. 11 Neo-realizm, anari olgusu ekseninde rekabeti ve atmac bir gvenlik perspektifi ngrmesine ramen aslnda ibirlii srecini tamamen yadsmamaktadr. Bununla birlikte Kenneth Waltz ve John Mearsheimer gibi karamsar neo-realistler, 12 ibirliinin devletlerin birbirlerini aldatma ihtimali ve greli kazanlara ynelik ilgisi ile ekillendiini vurgulamakta; ibirlii yapmann snrlln ve zorluunu n plana karmaktadr. 13 Zira uluslararas sistemin anarik yaps ve gvensizlik ortam, devletlerin uzun sreli ibirlii yapmasn engellemektedir. 14 Neo-realist teorisyenler, liberal kuramclarn stratejik
Klasik ve neo-realist teorinin temel varsaymlarndan biri olan nisbi (greli) kazana gre devletlerin ibirlii yapmalar, birbirinin kazanlarn mukayese etmelerine baldr. Ancak hem realizm hem de neo-realizm devletleraras ilikileri sfr toplaml oyun olarak savladklar iin birinin kazanc, dierinin kayb anlamna gelmektedir. Buna gre A devletinin mutlak kazanc ayn zamanda B devletinin mutlak kayb olarak alglandndan, bu devletler birbiriyle ibirliine yanamazlar. rnein olas bir ibirliinde A devleti +2 kazanyorsa B devleti de -2 kaybedeceinden (ya da tersi), iki devlet de ibirliinden kanmaktadr. 11 Kenneth Waltz, George H. Quester, Uluslararas likiler Kuram ve Dnya Siyasal Sistemi, ev. Ersin Onulduran, (Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 1982), 46. 12 Waltz ve Mearsheimer rneklerinde olduu gibi devletleraras ibirliine ilikin karamsar grlerin yan sra iyimser grler de mevcuttur. Koulcu realistler olarak da adlandrlan Charles Glaser gibi iyimser neo-realistlerin, karamsar neo-realistlere (standart yapsal realizm) kar ktklar noktalar iin bkz. John Baylis, Uluslararas likilerde Gvenlik Kavram, Uluslararas likiler 5 18 (2008): 75-76. 13 Baylis, Uluslararas likilerde Gvenlik Kavram, 74. 14 Waltz, Quester, Uluslararas likiler Kuram ve Dnya Siyasal Sistemi, 46.
10
bir nem atfettikleri ekonomik ve siyasi ibirliinin gvenlii tesis etmedeki rolne eletirel adan yaklam ve askeri ittifaklarn grece baarsna dikkat ekmilerdir. Nitekim neo-realizmde devletleraras ibirlii, genellikle askeri ittifaklar zerinden gereklemektedir. Waltz gibi gten ziyade gvenlii nceleyen defansif (defensive) neo-realistler, devletlerin birincil amacnn g kazanmak deil, varlklarn korumak olduunu ne srmektedir. Defansif neo-realist teorisyenlere gre daha ok g, daha az gvenlie yani bir bakma gvensizlie neden olmaktadr. Defansif neo-realistler, uluslararas sistemin hkmetmek isteyen devletleri deil, aksine statkoyu koruyan devletleri dllendirdiini vurgulamakta ve bu noktada ofansif (offensive) neo-realistlerden ayrmaktadr.15 Defansif neo-realistlere gre her devlet, statkocu bir yaklamla sistemdeki konumunu srdrebilir ve bu srecin sonunda uluslararas sistemde ortaya kan g dengesiyle gvenliini salayabilir. G dengesi modeli, neo-realist gvenlik anlaynda uluslararas sistemin dzenleyici mekanizmas eklinde ilev grerek istikrar salamakta ve uluslararas sistemin gvenlii devletlerin gvenliini beraberinde getirmektedir. 16 Baka bir deyile neo-realizme gre uluslararas aktrlerin davran ve gvenliklerini belirleyen yap uluslararas sistemdir. 17 Bu ynyle neo-realizm, klasik realizmden farkl olarak ulus-devlet yaplarnn gvenlii ile birlikte uluslararas sistemin gvenliini de gz nnde bulundurarak gvenlik halkasn geniletmitir. Neo-realizmin statik yapsalc bir tutumla da olsa
15 En etkini John Mearsheimern olduu ofansif neo-realistler ise devletlerin sistemdeki gvenliklerini elde edebilecekleri kadar ok gle (ki g maddi, zellikle de askeri kabiliyet olarak tanmlanmaktadr) salayabileceklerini ve bu nedenle revizyonist devletlerin daha gvenli olduklarn varsaymaktadr. Neo-realist paradigmadaki sz konusu ayrma iin bkz. Chris Brown, Kirsten Ainley, Uluslararas likileri Anlamak, ev. Arzu Oyacolu, (stanbul: Yaynodas Yaynlar, 2008), 39. 16 Kenneth Waltz, Theory of International Politics, (New York: McGraw-Hill, 1979), 41. 17 Rosecrance, Hoffman ve Kaplann uluslararas sistem yaklamlar iin bkz. Waltz, Theory of International Politics, 38-59.
10
uluslararas sistemi incelemesi, gvenlik almalarndaki analiz seviyesinin mikrodan makro boyuta tanmasna katk salamtr. Neo-realizmin gvenlik yaklamn realizmden farkllatran ve klasik gvenlik terminolojisini gelitiren bir dier nokta, neo-realist dnrlerin analizlerine ekonomik deikenleri eklemleme abasdr. Nitekim Waltz, askeri-stratejik konularn yan sra ekonominin de artk uluslararas ilikiler gndeminde belirleyici bir rol oynadn belirtmi ve bir bakma ekonomik gvenlik zerinde durmutur. 18 Neo-realistlerin uluslararas ekonomi-politii almalarna dhil etmelerindeki kuramsal abada uluslararas pratik etkili olmutur. Zira Vietnam Sava, devletlere hedefe ulamadaki tek aracn askeri g ve kapasite olmadn gsterirken; 1973 ve 1979 petrol oklar da karar alma mekanizmas ve srelerinde ekonomik parametrelerin de hesaplanmas gerektiini net bir biimde ortaya koymutur. Pratiin teori zerindeki bu etkisi, neorealistleri ekonomiye ynlendirmi olsa da nihayetinde askeri-stratejik konulara odaklanan neo-realizmin arlk merkezini yine de high politics tekil etmitir. Bu adan bakldnda neo-realizmin uluslararas ekonomi-politik meselelerle ilgilenmesine ramen, aslnda askeristratejik ve politik sorunlarn literatrdeki nceliini yeniden ina ettii sylenebilir. 19 zetlemek gerekirse klasik paradigma, gvenlii ulusal gvenlik kavram zerinden ve askeri g ekseninde tanmlayarak, 1945-1990 yllarnn gvenlik literatrne hakim olmutur. Bu erevede klasik gvenlik paradigmasnn temel ilgi alan, devletlerin bekalarna ynelik tehditlerle mcadele etmek amacyla gelitirmeleri gereken askeri imkn, kabiliyet, kapasite ve stratejilerdir.20 Realist gvenlik perspektifinde tasarlanan ve Souk Sava konjonktrne egemen olan tehdit odakl klasik gvenlik paradigmas, iki sper g arasndaki ekimenin
18 19
Bu konuda bkz. Waltz, Theory of International Politics, 146-160. Aydn, Uluslararas likilerin Gereki Teorisi: Kkeni, Kapsam, Kritii, 47. 20 Baylis, Uluslararas likilerde Gvenlik Kavram, 73.
11
dorudan silahl atmaya dnmemesi durumu zetlenebilecek snrl ve dar bir erevede ina edilmitir.21
eklinde
Realizmin klasik gvenlik paradigmasn dar ve snrl bir erevede meydana getirmesinde sistemsel ve konjonktrel deikenlerin byk pay olmutur. Zira Souk Sava dnemindeki iki kutuplu yap, gvenliin daha doru bir ifadeyle gvensizliin genelde bloklar, zelde ise ABD ve SSCB arasna skmasna ve gvenlik pratiinin atma eksenli gelimesine imkn tanyarak paradigmann dar ve snrl tutulmasna zemin hazrlamtr. yle ki, iki kutuplu klasik gvenlik algsnn askeri ve hatta nkleer olmayan boyutlar, Souk Sava dnemi boyunca gndeme gelmemi, getirilmemi ya da getirilememitir.22 Geleneksel gvenlik anlaynn dar ve snrl yaps, klasik gvenlik formlnn de erevesini izmitir: Tehdit = kapasite x niyet. Ancak bu forml, teoride olmasa bile uygulamada byk sorunlar iermitir ve hala iermektedir. Zira devletlerin niyetleri, Hobbesyen bir anlayla ou zaman kt olarak varsayldndan tehdit hesaplamalar salt kapasite zerinden yaplmakta ve geleneksel gvenlik yaklam, aktrleri ister istemez gvensizlik sarmalna gtrmektedir. Nitekim ABD ve SSCB, Souk Sava yllarnda ulusal gvenlik hesaplarn sadece birbirlerinin kapasitelerine dayandrmlar ve birbirlerini srekli gvensizlie iterek, gvenliklerini aslnda karlkl gvensizlik zerinden tanmlamlardr.23 Bu nedenle Souk Sava dnemi gvenlik paradigmas, gvende olma durumu yerine gvende olmama durumu zerine ina edilmi, dier bir ifadeyle gvenlikten ziyade gvensizlik ekseninde kurgulanmtr. 2. Gei Dnemi Gvenlik Yaklamlar Souk Savan statik sert yapsnn detant dnemine evrilerek, sistemii deiimin yaand 1960 ve 1970lerin uluslararas atmosferindeki
21 Pnar Bilgin, Gvenlik almalarnda Yeni Almlar: Yeni Gvenlik almalar, SAREM 8 14 (2010): 73. 22 Bilgin, Gvenlik almalarnda Yeni Almlar: Yeni Gvenlik almalar, 73-74. 23 Bilgin, Gvenlik almalarnda Yeni Almlar: Yeni Gvenlik almalar, 78.
12
grece lml hava literatre de yansmtr. Yapsal, sresel ve kuramsal anlamda gei dnemini simgeleyen bu yllarda ortaya konulan teorik yaklamlar, klasik gvenlik anlaynn sorgulanmasn gndeme getirmitir. Felsefi ve tarihi arka plann liberalizmden alan fonksiyonalizm, pluralizm ve transnasyonalizm ile Marksist dnceye dayanan neo-Marksist yaklamlar, ortaya koyduklar tezlerle realist teorinin gvenlik perspektifine alternatif model reten kuramsal almalar olarak ne kmtr. Bu yaklamlar, realizmin gcn ve hegemonyasn tam anlamyla kramasalar da getirdikleri eletiri ve nerilerle Souk Sava sonrasndaki eletirel gvenlik yaklamlarna ve yeni gvenlik anlayna uygun teorik zemin hazrlamlardr. 2.1 . Liberal Kuramlarn Gvenlik Yaklamlar: Fonksiyonalizm, Pluralizm ve Transnasyonalizmin Gvenlik Anlaylar Birey merkezli bir kuram olan liberalizm, bireyin gvenliinin ve zgrlnn salanmas ve korunmasnda temel aktr olarak devleti grmekte; uluslararas kurumlar, okuluslu irketler, sivil toplum kurulular ve bireyler gibi devlet-d aktrleri de analiz birimi olarak incelemektedir. Liberalizm, realizmin devletleraras g politikalarna odaklanan yaklamnn tersine politikann dncenin bir rn olduunu savlamaktadr. Liberalizme gre dnceler ve alglar deiebilmekte; bylece devletlerarasnda ibirlii ve uzla tesis edilebilmektedir.24 birlii odakl bir gvenlik anlay ortaya koyan liberalizm, uluslararas ilikileri sfr toplaml bir oyun olarak grmemekte ve mutlak kazan varsaymndan hareketle aktrlerin ibirliine ynelmeleri halinde taraflarn kazan salayacaklarn ileri srmektedir. nk liberalizm, rekabet ve atmann uluslararas sistemin anarik yapsndan ya da devletlerin kt niyetlerinden deil, yanl alglamalardan kaynaklandn ne srmektedir. Dnya tarihinin sadece atmalardan ibaret olmadn ayn zamanda ibirliinin de bulunduunu belirten liberal kuramclar, yanl alglamalara ve
Tim Dunne, Liberalism, iinde The Globalization of World Politics, ed. John Baylis, Steve Smith, (London: Oxford University Press, 2001), 163.
24
13
gvensizlie neden olacak koullarn dzeltilmesi durumunda atma ve rekabetin azalabileceini, devletlerin birbirleriyle ibirlii yapabileceini vurgulamaktadr. 25 Liberalizm, uluslaras hukuk ve normlarn tesis edilmesiyle kolektif gvenliin salanacan savlamaktadr. Bu konuda uluslararas kurumlarn uluslararas dzeni salayacan belirterek kurumsallamaya zel bir rol atfetmektedir. Uluslararas hukuk, anarik topluma dzen getirerek bar tesis edecei iin kolektif gvenlii de oluturacaktr. Nitekim uluslarn ve bireylerin ortak kar ve hedefleri paylatklarnn farknda olmalar ve sorunlarn zmenin en iyi yolu olarak ibirliini tercih etmeleri, uluslararas dzenleyici mekanizmalar ve uluslararas toplumu ortaya karmtr. 26 Bu kurumsallamayla ilerlik kazanacak olan kolektif gvenlik sistemi, ortak norm ve kurallar araclyla devletlerin demokratiklemesi neticesinde yeni bir boyut kazanacaktr. Bu bak asna gre kolektif gvenlik sistemi, demokratik bar kuramnn demokratik devletlerin birbirleriyle savamayaca tezinden hareketle salkl bir biimde ileyebilecektir. Liberal kuramlar, uluslararas sistemde aktrler aras ibirlii kanallarnn nasl oluturulaca zerine younlaarak gvenliin tesisine ynelik bir yol haritas ortaya koymaya almaktadr. Bu kuramlara gre aktrler arasndaki ilikiler; uluslararas normlar, kurallar ve rejimler aracl ile ortak gvenlie dayal bir kimlik kazanabilir. Bu erevede fonksiyonalizm, pluralizm ve transnasyonalizm gibi liberalizmin varyantlar olan kuramlar, karlkl bamlln hkim olduu bir yapda kolektif gvenlik kurulabilmesi iin ibirlii, btnleme, oulculuk, uluslararas toplum ve kresel ynetiim gibi kavramlar nceleyerek birey, devlet ve sistem gvenliini tesis etme arayndadr.
Paul R. Viotti, Mark V. Kauppi, International Relations Theory, (United States: Pearson, 2012), 161-162. 26 Akira Iriye, Global Community: The Role of International Organizations in the Making of the Contemporary World, (California: University of California Press, 2002), 10.
25
14
Pratikten yola karak Avrupa btnlemesi 27 zelinde ina edilen fonksiyonalist kuram, 28 devlet ile entegrasyon arasndaki hassas ilikiyi gvenlik olgusu balamnda aklamaya almaktadr. Almanya ve Fransa ilikilerindeki gibi yllarca birbiriyle atma iinde olan ve birbirini tehdit olarak konumlandran aktrlerin Avrupa Birlii ats altnda ibirliine ynelmeleri, fonksiyonalizm asndan gvenlik sorunsalnn zmne ilikin somut bir referans noktasdr. Fonksiyonalist kuram, realizmin tek aktr olarak inceledii ulusdevletlerin reelpolitik gvenlik anlayn sorgulamakta ve gvenlii ulusdevlet yaplar ile entegrasyon arasnda kurduu korelasyonla birlikte deerlendirmektedir. Gvenlik almalarn btnleme ekseninde ele alan fonksiyonalizmin temel argmanlar u ekilde sralanabilir: i- siyasal kayglardan uzak olan ilevsel uluslararas rgtleri n plana karmak, ii- ulus-devletlerin belli fonksiyonlarla donatlm uluslararas kurumlara yetki devrini gerekletirebilmek, iii- teknik konularn nemine ve nceliine vurgu yaparak siyasal kayglar geri planda brakmak, iv- bir alanda balayan fonksiyonel rgtlenmenin zamanla genileyerek dier alanlara da yaylmasn salamak, v- devletlerin uluslararas kurumlar araclyla ibirlii ve uzla iinde hareket etmelerini salamak. Bu kapsamda fonksiyonalizmin nihai amacnn, entegrasyon emsiyesi altnda kalc bar ve gvenliin tesis edildii bir dnya toplumu modeline ulamak olduu sylenebilir.29
27 Avrupa btnlemesi, blgesel entegrasyonun tek rnei deildir. Ancak onu bu denli znel klan, btnleme srecinin en sistematik ve kapsaml rneini sergilemesidir. Btnleme teorileri, Avrupa btnlemesinden yola karak gelimekte ve AB dier blgesel btnlemeler iin bir laboratuar ortam sunmaktadr; Dario Battissela, Thories des Rlations Internationales, (Paris: Presses de Sciences Po, 2003), 451. 28 Avrupa btnlemesinin seyrine gre gelien bir kuram olarak fonksiyonalizmin liberal hkmetlerarasclk ve neo-fonksiyonalizm gibi eitli versiyonlar bulunmaktadr. Fakat bu blmde sz konusu kuramsal ayrmlara yer verilmeden btnlemeyi aklayan kuramlarn gvenlik yaklamlar, fonksiyonalizm ana bal altnda ele alnmtr. 29 Sinem Akgl Akmee, Uluslararas likiler Inda Avrupa Btnlemesi, Uluslararas likiler 1 (2004): 6.
15
Fonksiyonalizmin gvenlik ve bar olgular arasnda bant kuran bu idealist bak as, aktrler arasndaki ibirlii ve uzla srecine dayanmaktadr. Baka bir ifadeyle fonksiyonalist kuramn bar ve gvenlii tesis etmedeki metodolojik yaklam, realizmin devre d brakt ulam, iletiim, teknoloji, kltr ve evre gibi dier alanlar gndeme tayarak ibirliini yaygnlatrmak ve karlkl gven ortamn oluturmaktr. Fonksiyonalizme gre karlkl bamlln ve eitli alanlardaki ibirliinin ortaya kard gven duygusu ve ortak kimlik aray, aktrler aras sorunlar zebilecek niteliktedir. Fonksiyonalist kuramclar, ibirlii ve uzlama olgularnn devletleraras etkileimi artracan ve bu etkileimin Avrupa btnlemesindeki Fransa-Almanya rneinde olduu gibi gvenlik topluluklarna dnebileceini belirtmilerdir. Karl Deutsch gibi fonksiyonalist kuramn ncleri, mikro birlikteliklerin zamanla makro btnlemelere dnebilmesini, yani gvenlik topluluklar yaratlmasn aktrler arasndaki ibirliinin konu ve kapsam asndan oulculuuna dayandrmaktadr. oulcu gvenlik anlayna gre devletleraras ibirliine giden bu etkileim, ne denli geni kapsaml ve askeri konulardan uzak olursa, bar iin karlkl gven tesisi de o denli kolaylamaktadr. 30 Neo-fonksiyonalizmin bu noktada ileri srd spill over modeli, ortak kar alanlar oluturmak suretiyle aktrlerin ncelikle ekonomik ve teknik bileenlerden meydana getirdikleri ortak yaplanmann yaylarak zamanla dier alanlar ve nihai olarak siyasi alan kapsayacan varsaymaktadr. 31 Spill over modelinde aktrlerin bir alandaki
30 Ken Booth, Steps Towards Stable Peace in Europe: A Theory and Practice of Coexistence, International Affairs 66 1 (1990): 29. Avrupa btnlemesi rneinde devletler, askeri konularn dndaki alanlarda ibirlii yaptklarnda daha hzl aksiyon alabilirken, askeri konular gndeme geldiinde karar alma mekanizmasnn realist kayglarn da etkisiyle daha yava iledii grlmtr. Nitekim AB btnlemesinin ilk dneminde teknik konularda balayan ibirlii, gven tesisi ve ortak kimlik anlaynn kurulmasnda nemli rol oynamtr. Ancak 90l yllardan itibaren, Avrupa Ortak Gvenlik ve Savunma Politikasna ilikin tartmalarn gndeme gelmesiyle birlikte karar alma srecinde ye lkeler arasnda ciddi krizler yaanmtr. 31 Neo-fonksiyonalizmin anahtar olgularndan spill over modeli, bir sre olarak ksaca u ekilde aklanabilir: Aktr bir kere beklenti ve davranlarnn merkezle ilikilendiini ve
16
ibirliinden yarar salamalar, dier alanlardaki ibirliinin geliimini ve performansn etkilemektedir.32 Dolaysyla aktrlerin yeni alanlarda gnll bir biimde ve birbirlerine gven duyarak ibirliine ynelmeleri, hem srecin verimliliini hem de yeni aktrlerin oluan ibirlii platformlarna katlm isteini artrmaktadr. Spill over modelinde ieriin derinlii, aktr says ve srecin verimlilii, birbirine baml faktrlerdir. Bylece sistematik bir sre dhilinde gelien ibirlii, aktrlerin karlkl gven(lik) sorunsalna zm oluturmakta ve oulcu bir gvenlik topluluu yaratmaktadr. Fonksiyonalizmin spill over modelinin yan sra gvenlik literatrne katks, zelde somut bir rnek zerinden ilerleyerek gvenlik sorunsalnn zmlenmesine ilikin yntem ve aralar paylamas, genelde ise karlkl bamllk ve ibirlii vurgusuyla pluralist ve transnasyonalist kuramlarn nn amas olmutur. Dnce sistematiklerini fonksiyonalizmin temel savlarn referans alarak oluturan pluralist ve transnasyonalist kuramlar, 33 uluslararas ilikiler disiplininin ana sorunsallarna oulcu bir anlayla yaklamakta ve analiz dzeyi olarak kresel sistemi ele almaktadr. Bu kuramlara gre kresel sistem, oyuncular sadece devletler olmayan ve i ie gemi sorunlara zm arayan ok boyutlu karmak bir yapdr. Pluralist ve
yarar saladn grnce, ikincisinde de merkeze ynelir. Avantajlar gren dier aktrler de btnlemeye katlmak ister. Bir alan veya konuda avantaj ve kar salayan aktr, btnlemenin dier alanlara da yaylmasn ister. Ayrca dardan avantajlar gzlemleyen dier aktrler de btnlemeye dhil olmak ister. Bu sre kapsamnda btnlemenin yaps geliir ve derinleir. Btnlemenin srebilmesi ve yaylmann artmas iin aktrlerin ortak politikalara dair sergiledikleri tutum olduka nemlidir; Leon Lindberg, Political Integration, Definition and Hypotheses, iinde The European Union: Readings on the Theory and Practice of European Integration, ed. Brent F. Nelsen, Alexander C-G. Strubb, (Colorado: Lynne Rienner Publishers, 1994), 106-107. 32 Robert W. Cox, On Thinking About Future World Order, World Politics 28 2 (1976): 188. 33 Pluralist kuram, uluslararas ilikiler literatrnde zellikle petrol krizlerinin etkisiyle 1970lerde ortaya km; transnasyonalist kuramlar ise 1980li ve 1990l yllarda kresellemenin kazand ivmeyle pluralizmin bir varyant olarak belirmitir. Bu nedenle, pluralizmin temel argmanlarn uluslararas sistemin dnmne paralel olarak gncelleyen transnasyonalizmin gvenlie ilikin yaklamlar pluralizm ile birlikte incelenmitir.
17
transnasyonalist kuramclarn deiim paradigmasyla aklamaya altklar dnm halindeki kresel sistem, Marshall McLuhan tarafndan kresel ky (global village) 34 ve John Burton tarafndan ise dnya toplumu (world society) 35 eklinde kavramsallatrlmtr. zellikle de Burtonn dnya toplumuyla zdeletirdii ve karmak bir etkileim iindeki bantlardan oluan rmcek a (cobweb) 36 metaforu, kresel sistemi aklamada sklkla referans gsterilen bir model olmutur. Kresel sistemi almalarnn odak noktasna yerletiren pluralizm ve transnasyonalizmin znellii; karmak karlkl bamllk olgusunu gndeme getirmeleri, devlet d aktrlerin ve siyasiaskeri olmayan konularn uluslararas sistemdeki belirleyici rollerini n plana karmalar ve uluslararas ilikileri devlet merkezli aklayan kuramlara alternatif bir yaklam sunmalardr. Pluralizm ve transnasyonalizm, realizmin devlet merkezli yaklamna kresel sistemi aklamann tek boyutlu bir bak asyla mmkn olmad eletirisini getirmekte; kresel sistemi mikrodan makroya eitli boyutlardaki aktrler dizisinin karlkl bamll ve etkileimi ile aklamaktadr. Buna gre kresel sistem sadece devleti deil, bireyden sivil toplum kurulularna, medyadan uluslararas irketlere kadar birok aktr katlmc klan bir zmler a gerektirmektedir. Baka bir deyile kresel sistemin karmak doas, bata gvenlik olmak zere uluslararas ilikilere dair temel olgularn ok boyutlu bir bak asyla yeniden retilmesini gerekli klmaktadr. Pluralist ve transnasyonalist kuramlarn, aktr ve konu eitliliine yaptklar vurguyla klasik gvenlik paradigmasn yeniden ekillendirme araynda olduu sylenebilir.
34 McLuhan kresel ky her eit aktrn iinde bulunduu ortak bir tiyatro sahnesine benzetmekte ve dnyann iinde bulunduu deiimin nedeni olarak elektronik iletiimi n plana karmaktadr; Fred Halliday, The Pertinence of International Relations, Political Studies 38 (1990): 513. 35 Chris Brown, World Society and the English School: An International Society Perspective on World Society, European Journal of International Relations 7 4 (2001): 423-441. 36 John Burtonn rmcek a modeli, mikrodan makroya sistemdeki her aktrn birbiriyle etkileim halinde olduu bir modeldir.
18
Pluralist ve transnasyonalist kuramlar, devletin snrlarn aan ve yalnzca devletleraras ilikilerle zmlenemeyecek bir olgu olarak tanmladklar gvenlii, farkl lekteki aktrler arasndaki etkileimle anlamlandrmaktadr. Buna gre kresellemeyle birlikte gvenliin tesis edilmesinde devletler ve devletlerin birbirleriyle srdrdkleri ilikiler yetersiz kalmaktadr. Zira fonksiyonalist kuramn etkisiyle gvenlik denkleminde nem kazanan uluslararas rgtlerin dahi birok sorunla karlamas, farkl aktrlerin zm srecine katlmasnn zorunluluk haline geldiini gstermektedir. Bir tehdidin ortadan kaldrlabilmesi iin birden fazla aktre ihtiya duyulabilmekte, gvenliin yeniden tesis edilebilmesi iin bu aktrlerin ibirliine ynelmeleri gerekmektedir. Pluralist ve transnasyonalistler iin gvenlik denklemindeki aktr saysnn artmas, bu aktrlerin ibirlii yapmalar kouluyla karlalan tehditlerin bertaraf edilmesini ve gvenliin inasn kolaylatrmaktadr. rnein kresel lekte bir tehdit olan karbon yaylmna kar nlem alnabilmesi iin sanayi kurulularndan sivil toplum kurulularna, uluslararas rgtlerden devletlerin ilgili dzenleyici mekanizmalarna kadar birok aktrn ibirlii iinde hareket etmesi gerekmektedir. nceden snrl etki alanna sahip bir tehdit, bugn kresel dzlemde farkl lekteki birok aktr etkileyebilme potansiyelini bnyesinde barndrmaktadr. Gvenlie ilikin bu dnm, transnasyonalist kuramclar tarafndan zellikle ekonomik parametrelerle rneklendirilmektedir. Mesela Yunanistan'daki ekonomik kriz, sadece lke iindeki aktrleri veya yesi olduu AB lkelerini deil, domino etkisiyle tm dnyadaki finansal kurulular ve yatrmclar ilgilendirmekte ve mikrodan makroya tm aktrler iin bir risk unsuru tekil etmektedir. Pluralist ve transnasyonalist analizlerin gvenlik almalarna dolayl yoldan getirdii ok boyutlu bak as, aktr eitliliinde olduu gibi konu zenginliinde de kendisini gstermitir. Keza karmak karlkl bamllk olgusu, ulusal-askeri gc merkezi konuma yerletiren geleneksel gvenlik anlaynn hiyerarik konu yaplanmasn sarsmtr. Pluralist ve transnasyonalistlere gre birincil ve ikincil politika ayrmnn
19
kalkt 1980ler sonras uluslararas ilikiler gndeminde askeri-stratejik ve jeopolitik meseleler kadar ekonomik, ticari, mali, kltrel, evresel, teknolojik ve bilimsel konular da nem kazanmtr. Buna paralel olarak gvenlik almalarnn ilgi alan eitlenmitir. Ulusal ve uluslararas gvenlik gndeminin deiip dnen yaps, Joseph Nyen sert g (hard power) ve yumuak g (soft power) ayrmna dayanan tipolojisinde grlebilir.37 Nyen sert g bileenleri (askeri, siyasi ve ekonomik g) kadar yumuak g bileenlerine de (yaam tarz, evrensel ve kltrel deerler, siyasal-demokratik normlar, liberal kurum ve kurallar) deinmesi ve bu elere ayr bir nem atfetmesi, gvenlik kavramnn ok boyutlu niteliini ortaya koymutur. Bu kavramsal ereveden hareketle Joseph Nye, yeni gvenlik konularnn nemini ulusal gvenlik ile ilikilendirerek aklamaktadr. Ona gre iinde bulunduumuz teknoloji anda ngrlemeyen risk ve tehditlerin artmas, ulusal gvenliin sadece siyasi ve askeri nlemlerle salanamayacan ortaya koymaktadr. Artk nkleer caydrclk, snr devriyeleri ve lke dna asker konulandrma gibi geleneksel yntemler, gvenlii tesis etmek iin yeterli olmamaktadr. rnein veritabanlarnda bulunan gizli bilgilerin alnmas gibi tehditler, ulusal gvenliin salanmasnn yalnzca geleneksel yntemlerle mmkn olmadn gstermektedir. Bu kapsamda bilgiye hkim olabilmek ve bilgi gvenliini koruyabilmek iin yenilikleri gerekletiren bir aktr olmak son derece nem kazanmtr. Bu adan bakldnda dnya genelinde kullanlan ou yazlm ve sistemin Silikon Vadisi meneli olmas ve Nyen bilgi sistemlerinin Hindistanda da retilmesini ABDnin ulusal gvenlik a olarak yorumlamas olduka anlamldr. 38 Pluralist ve transnasyonalist dnrler, 21. yzyl biliim sistemindeki gelimelerin aktrler aras iletiim ve etkileimi younlatrd kresel bir ortamda ibirlii yapmann faydasna vurgu
Joseph Nye, Amerikan Gcnn Paradoksu, ev. Grol Koca, (stanbul: Literatr Yaynlar, 2003), 10-15. 38 Nye, Amerikan Gcnn Paradoksu, 69-72.
37
20
yapmaktadr. Karmak karlkl bamllk olgusu, atma ve yeni gvenlik paradokslarnn bertaraf edilmesinde ayrt edici bir nitelie sahiptir ve aktrleri karlar dorultusunda ibirlii ve dayanmaya ynlendirebilmektedir. Zira kresel risk, tehdit ve gvenlik sorunsalnn zmnde eskiye nazaran daha fazla n plana kan aktrler aras birbirine muhta olma durumu, kresel ynetiim olgusunun geliimine katk salayabilir. 39 Fayda-maliyet analizini gz nnde bulundurarak karlkl bamlln atma riskini azaltacan savlayan sz konusu kuramlar, uzlama zeminine dayanan, demokratik oulcu katlm ve ibirlii eksenli bir gvenlik yaklam ne srmektedir.40 zetle pluralizm ve transnasyonalizmin gvenlik literatrne katklar, ibirliine nem atfetmeleri ve kresel sistem okumasndan hareketle aktr ve konu eitlilii zerinde durarak eletirel yaklamlarn nn am olmalardr. 2.2 . Neo-Marksist Kuramlarn Gvenlik Anlay Uluslararas ilikiler literatrne pluralist kuramlarla ayn dnemde giri yapan neo-Marksist kuram baka bir ifadeyle Bamllk Okulu, disipline ilikin temel argmanlarn uluslararas sistem okumas zerinden ortaya koymutur. Kapitalist sistemin evrensellemeye doru gittii 1970li yllarda farkl dnce yaplarna sahip neo-Marksist ve pluralist kuramclar ortak paydada buluturan ana unsur, uluslararas sistemi ele almalar olmutur. Buna karn neo-Marksistleri pluralistlerden ayran en nemli nokta, neo-Marksist dnrlerin karlkl bamllk olgusuna getirdikleri eletirilerdir. Neo-Marksist kurama gre uluslararas sistemde bamllk mevcuttur; ancak bu bamllk tekildir ve karlkllk iermez.
39 James Rosenau, Yeni Bir Kresel Dzende Ynetiim, iinde Kresel Ynetiimler, ed. David Held, Anthony McGrew, (Ankara: Phoenix Yaynevi, 2008), 271. 40 Robert O. Keohane, Uluslararas Toplumda Egemenlik, iinde Kresel Ynetiimler, 190-191.
21
Karlkl bamllk olgusunu reddederek itelik yerine tek tarafll ele alan neo-Marksist kuram, 41 bamllk tezleri zerinde durmakta ve gvenlii bamllk modeliyle aklamaktadr. Klasik Marksist teorinin alt yapya yerletirdii ekonomik faktrleri analizlerinin merkezine alan neo-Marksist kuramclar, ekonomi eksenli bir gvenlik perspektifi sunarak, bamll gelimilik-azgelimilik veya nc dnyaclk zerinden anlamlandrmaya almaktadr. Modernleme kuramlarnn aksine lkelerin geli(me)milik dzeyini isel nedenler yerine sistemsel faktrler ile ilikilendirerek, uluslararas sistem zmlemelerini yapsal bir problematie dayandrmlar ve kapitalist sistemin gvensizlik sarmalna neden olduunu ileri srmlerdir. Neo-Marksist teorisyenlere gre baz lkelerin gelimi ve gvenli olma durumlar ya da baz lkelerin gelimemi ve gvensiz olma durumlar, uluslararas sistemin kapitalist doasnn bir sonucudur. Ksacas neo-Marksizm, analiz birimi olarak ele ald ulus-devletlerin ve toplumlarn gvenliklerini analiz dzeyi olarak inceledii uluslararas kapitalist sisteme balamaktadr. Marksizmin burjuva-proletarya dikotomisi ekseninde savlad snf mcadelesi sorunsaln bir bakma yeniden reten neo-Marksist dnrler, uluslararas ilikiler ve uluslararas sistem okumalarn merkez-evre, metropol-uydu, gelimi-az gelimi ve nc dnya kavramsallatrmalarndaki paradoksallk zerinden
41
Bamllk Okulu, uluslararas ilikiler literatrnde 1960larda BM Latin Amerika Ekonomik Komisyonunun (ECLA) kurulmasyla gndeme gelmitir. Bamllk Okulunun iki temel entelektel kolu bulunmaktadr: Neo-Marksizm ve ECLA. NeoMarksist kuramclar bamllk ve azgelimilik sorunsalnn sosyalist devrimlerle zmlenebileceini vurgularken, ECLA kuramclar ise bu sorunsaln uluslararas ekonomik sistemde yaplacak reformlar ile zmlenebileceini savunmulardr. Dolaysyla ECLA kuramclarnn bamllk tezlerini evrimci, neo-Marksist kuramclarn ise devrimci bir yaklamla ele aldklar sylenebilir. Her iki yaklamn temelini, bamllk tezlerini merkez-evre kavramsallatrmasna dayandrmalar oluturmaktadr; Dhammika Herath, Development Discourse of the Globalist and Dependency Theorists: Do the Globalisation Theorists Rephrase and Reword the Central Concepts of the Dependency School?, Third World Quarterly 29 4 (2008): 820. Ancak zaman iersinde ECLAnn gncelliini yitirip gndemden uzaklamas nedeniyle bamllk tezleri bu blmde genel bir erevede neo-Marksist perspektifte ele alnacaktr.
22
kurgulamtr. 42 Nitekim neo-Marksizm, Karl Marxn sosyal teorisindeki gibi zengin merkez lkelerini burjuva snfyla, yoksul evre lkelerini ise proletarya snfyla zdeletirmektedir. Bir baka deyile neoMarksizmin uluslararas sistemi ve politikay aklamada kulland tipoloji ve terminolojinin, Marksizmin snf ayrmn referans ald ifade edilebilir. Neo-Marksist kuram, Marksizmin snf mcadelesi ve eitsizlikler zerine kurgulad gvenlik sorunsaln uluslararas sistemdeki merkez-evre arasndaki atmaya dayal bir gvenlik sorunsal olarak yeniden ina etmitir. Marksizmde gvenlik endiesi nasl ki snf (burjuva-proleterya) temelli bir sorunsalsa, uluslararas ilikilerde de merkez-evre arasndaki gvenlik algs ayrmasna bal aa kan bir gvensizlik hali ve ekonomi eksenli atma sz konusudur. Neo-Marksist kuramclar, kresellemeyle birlikte asl atmann Dou ve Bat arasnda deil, Kuzey ve Gney, baka bir ifadeyle merkez ve evre arasnda yaandn ne srmtr. Neo-Marksizmin gvenlik perspektifinde, bir aktrn gvenliinin dier aktrn gvenlii tarafndan tehdit edildii, gvenlik ikilemine benzer bir model sz konusudur. rnein merkezin gvenlii, evrenin gvenliini tehdit etmekte ve evrenin gvensizlii anlamna gelmektedir. Ksacas gvenlik ikileminin merkez Kuzey lkeleri ile evre Gney lkeleri arasnda yaandn varsayan neo-Marksist dnrler, kuzeyin gvenlii ve gneyin gvensizlii arasnda sregelen yapsal bir gerilim olduunu vurgulamaktadr. Neo-Marksist kuramclarn sistem dzeyinde ve ekonomi eksenli gelitirdikleri gvenlik anlayn Johan Galtungun Yapsal
42 rnein Wallerstein, uluslararas ekonomi politik sistemi merkez, evre ve yar evre arasndaki bant ve elikiler ile ele almaktadr; bu konuda bkz. Immanuel Wallerstein, Dependence in an Interdependent World: The Limited Possibilities of Transformation within the Capitalist World Economy, African Studies Review 17 1 (1974): 1-26, Immanuel Wallerstein, Semi-Peripheral Countries and the Contemporary World Crisis, Theory and Society 3 4 (1976): 461-483.
23
Emperyalizm 43 ve Immanuel Wallersteinn Dnya Sistemi 44 kuramlarnda grmek mmkndr. Neo-Marksist dnrlerin kapitalist sisteme dair gelitirdikleri eletirel sosyo-ekonomik analizler, ekonomik gvenlik modeli ortaya koymaktadr. Sz konusu modele gre az gelimiliin getirdii gvensizliin asl kayna, kapitalist sistemin yapsnda bulunmaktadr. Zira kapitalist sistem, z itibariyle yaylmacdr ve merkez bekasn salayabilmek iin srekli pazar aray iindedir. Bu aray, azgelimilik sarmal olarak kavramsallatrlan ve evrenin merkeze eklemlenmesine bal gelien sistemsel bir iliki modeline yol amaktadr. Bu paradoksal iliki sonucunda Kuzey ile Gney arasnda meydana gelen yapsal gerilim, zamanla kalc hale gelmektedir. Wallerstein, Souk Savan bitmesiyle kapitalizmin nihai zafere ulatn savlayan grlerin aksine kapitalizmin yeni pazarlar bularak, kendini devam ettirme gcnden yoksun kaldn ve kapitalist sistemin gvenliinin derin bir yapsal kriz ile karlatn belirtmektedir. Ona gre bu kriz; finansal piyasalarda skma, ekolojik felaketlerin getirecei ek maliyet, demokratik toplumlarn taleplerinin yarataca mali kriz ve devlet egemenliinin trplenmesi sonucu gvenlii salayan aygtn zayflamas gibi nedenlere baldr.45 Wallersteina gre kapitalizmin bu krizi, yeni bir gvenlik krizini beraberinde getirmektedir. Wallerstein, kresellemeyle birlikte gemite kapitalizmin krntlarndan yararlanan evrenin bundan mahrum kalmas neticesinde merkez-evre uurumunun
43 Johan Galtungun merkez-evre hakkndaki dnceleri iin bkz. Johan Galtung, Emperyalizmin Yapsal Teorisi-Ksm 1, ev. Birgl Demirta Cokun, Uluslararas likiler 1 2 (2004): 25-46 ve Johan Galtung, Emperyalizmin Yapsal Teorisi-Ksm 2, ev. Birgl Demirta Cokun, Uluslararas likiler 1 3 (2004): 37-66. 44 Immanuel Wallersteinn modern dnya sisteminin analizine ilikin temel tezlerini zetleyen bir alma iin bkz. Elin Aktoprak, Immanuel Wallerstein: Sosyal Bilimlere Yeniden Bakmak, Uluslararas likiler 1 4 (2004): 23-58; zellikle bkz. 24-44. 45 Deniz lke Arboan, Uluslararas likiler Dncesi, (stanbul: Baheehir niversitesi Yaynlar, 2007) 312-313. Wallersteinn paylam olduu nedenlerden finansal piyasalardaki skmay gnmzde yaanan kresel ekonomik krizle, evre felaketlerinin getirecei ek maliyeti kresel snma ve iklim deiikliine bal olarak dnyann birok blgesinde yaanan doal afetlerle, demokratik toplumlarn taleplerinin yarataca mali krizi ise bata Yunanistan olmak zere AB lkelerinin birounun iinde bulunduu ekonomik krizle rneklendirmek mmkndr.
24
daha da derinleeceinin altn izmektedir. Zira gvenlik ve ekonomik refah iin gerekletirilen glerin sonucunda merkez iinde bir evre doduunu ve bu iki kutup arasndaki atmann daha tehlikeli ve gzle grlr hale geldiini vurgulamaktadr.46 Wallerstein, ortaya koyduu yeni gvenlik krizinde ekonomik faktrlerin toplum dzeyinde de gvenlik asndan sarsc etkilerinin bulunduunu ileri srmtr. Analizlerine devletlerin yan sra toplumlar eklemleyen neo-Marksist kuramclar, bir bakma toplum gvenliine de deinerek ekonomik gvenlik anlaylarnn ieriini derinletirmitir. Sonu olarak neo-Marksist kuram; devletlerin, ekonomik snflarn, toplumlarn ve dolayl da olsa bireylerin gvenlik sorunsallarn, uluslararas kapitalist sistemin yapsal krizleri erevesinde eletirerek incelemitir. Dolaysyla sistem dzeyindeki btncl ve yapsalc yaklamlar, gvenliin salt devlet merkezli ve siyasi-askeri adan ele alnmasnn karsnda alternatif bir bak asnn geliimine katk salamtr. Bu dorultuda neo-Marksist kuram, gvenlik ile ekonomik refah ve eitsizlikler arasnda kurduu bantlarla eletirel gvenlik yaklamlarnn altyapsnn olumasnda rol oynamtr. Buna karn realizm gibi atmaya odaklanmas ve atmac bir gvenlik projeksiyonu sunmas nedeniyle farkl aralarla da olsa klasik gvenlik anlayn bir bakma yeniden rettii sylenebilir. II. SOUK SAVA SONRASI GVENLK YAKLAIMLARI SSCBnin dalmasyla Souk Savan statik yaps sona ermi, uluslararas sistem ve alt-sistemler dinamik bir yap kazanmaya balamtr. Sistemik deikenlerin 1990 sonrasnda balayan ve gnmzde artan bir ivmeyle devam eden dinamizmi, mikro dzeyden makro dzeye kadar uluslararas ilikilerin her alann etkilemektedir. Sistemsel girdiler, duraanlktan akkanla doru evrilen bu srete kreselleme olgusunun da etkisiyle yeni frsatlarn yan sra yeni riskler, tehlikeler ve tehditler ile yeniden ekillenmektedir. Sz konusu deiim46
Immanuel Wallerstein, Liberalizmden Sonra, (stanbul: Metis Yaynlar, 1995), 41.
25
dnm, Souk Sava konjonktrnn simetrik tehdit alglamalarndan 11 Eyll sonrasnn asimetrik tehdit alglamalarna geii simgeleyen yeni bir gvensizlik ve belirsizlik ortamn beraberinde getirmektedir. Frsatlarla birlikte risk ve tehditlerin de eitlilik ve karmakln artran gnmz kresel sistemi, devlet merkezli realizmin klasik gvenlik parametrelerini sorgulanr klmtr. Souk Sava rneinde olduu gibi uluslararas sistemde biz ve teki dengesi zerine kurulu iki kutuplu bir yap varsa, ittifak ve tehdit tanmlamalar daha kolay yaplabilmekte; benzer alg ve beklentideki aktrler farkl kamplarda yer alarak, ilikilerini bu kutuplamann getirdii statik bir gvenlik ikilemi zerinden srdrebilmektedir. Fakat Souk Sava sonras gibi ok kutuplulua evrilen bir uluslararas sistemde oyuncularn gvenlik alglamalar ve politikalar eitlilik arz etmektedir.47 Bu dorultuda benzerlik ve farkllklarn e zamanl olarak i ie girdii ve artt 21. yzyl kresel sisteminde gvenlik ve tehdit kavramlar da dnme uramaktadr. Gvenliin genilemesi ve derinlemesine paralel olarak kim iin, ne iin, nerede, nereye kadar ve nasl gvenlik? sorular erevesinde alternatif gvenlik almalar gndeme gelmektedir. Bu kapsamda ne kan eletirel, postmodern, feminist ve konstrktivist kuramlarn gvenlik anlaylar, klasik gvenlik paradigmasn sorgulamaktadr. Ayrca dorudan gvenlik almalar yapan ve gvenlie ilikin yeni tezler ortaya koyan Kopenhag Okulu ve Aberystwyth Okulu da yeni gvenlik yaklamlarnn nemli temsilcileri olarak n plana kmaktadr.
Beril Dedeolu, Yeniden Gvenlik Topluluu: Benzerliklerin Karlkl Bamllndan Farkllklarn Birlikteliine, Uluslararas likiler 1 4 (2004): 2.
47
26
Gvenlik Kavramlar Ulusal Gvenlik [Siyasi, Askeri Boyut] Toplumsal Gvenlik [Boyutu] nsan Gvenlii evresel Gvenlik [Boyutu]
Geniletilmi Gvenlik Kavramlar 48 Tehdit Gsterilen Risk Altndaki Kayna/Kaynaklar (Kimin Deer (Kimden/Neden Gvenlii?) (Neyin Gvenlii?) Korunma?) Dier Devlet, Egemenlik, Devlet Terrizm Toprak Btnl (Devlet D Aktrler) Milletler, (Devletler) Milletler, Toplumsal Ulusal Birlik, Kimlik Gmenler, Yabanc Gruplar Kltrler Devlet, Kreselleme, Bireyler, Kresel evre Beka, Hayat Kalitesi nsanlk Sorunlar (GEC), Doa, Terrizm Ekosistem Srdrlebilirlik nsanlk Ataerkillik, Totaliter/Erktekelci Kurumlar (Hkmetler, Dinler, Elitler, Kltr), Hogrszlk
Cinsiyet Gvenlii
Cinsiyet likileri, Yerli Halk, Aznlklar
Eitlik, Kimlik, Dayanma
1. Eletirel Kuramn Gvenlik Anlay Souk Sava sonras gvenlik almalarna interdisipliner bir bak as getiren eletirel okulun ontolojik erevesini, modernitenin tek tipletirdii yaam biimi ve insan modeline getirdii eletiriler oluturmaktadr. Bu noktada eletirel kuram, uluslararas ilikiler disiplini zelinde realizmin snrlandrlm ana kavramlar zerine ina ettii tektip bir dnya algsyla dier olgular tahakkm altna almasn
48
Geniletilmi gvenlik kavramlarn gsteren tablonun alntland makale iin bkz. Hans Gnter Brauch, Gvenliin Yeniden Kavramsallatrlmas: Bar, Gvenlik, Kalknma ve evre Kavramsal Drtls, ev. Zeynep Arkan, Uluslararas likiler 5 18 (2008): 11.
27
eletirmektedir.49 Eletirel kuram, realizmin merkeze tad gvenlik olgusunun dar bir erevede ele alnmasn ve ulusal gvenlik kavramyla e tutulmasn sorgulamaktadr. Eletirel kuramclar, ulusal gvenliin dier gvenlik alanlarna gre daha nemli klnmasna ve ona yaamsal bir deer atfedilmesine kar kmakta; gvenlik kavramnn sbjektif bir nitelik tadn belirterek, tek-tipi bir gvenlik yaklamnn getirdii paradokslara odaklanmaktadr. Eletirel kurama gre gvenlik; aktrlerin yaptklarna, beklentilerine ve aktrler aras etkileime bal olarak algda ekillenen bir olgudur. 50 Eletirel kuramn nemli isimlerinden Robert Coxun teoriler birileri iindir ve bir amaca hizmet eder nermesi, gvenlik yaklamlarnn da znel ve greceli bir doaya sahip olduunu ortaya koymaktadr. Eletirel kuramclar, gvenliin kimin iin olduu ve hangi karlara dair bir tehdit algsyla ekillendirildii sorularn ynelterek kavramn greceliliine vurgu yapmaktadr. Onlara gre klasik gvenlik anlay, gvenlii sadece belirli zneler, karlar ve tehdit alglar ile ilikilendirmekte ve kavram snrl bir perspektifte ele almaktadr. 51 rnein neo-realist kuram, devlet ve uluslararas sistemi zne olarak belirlemekte; ulusal kar kavramn devletin bekas ve prestijiyle zdeletirerek devlet merkezli bir gvenlik perspektifi sunmaktadr. Eletirel bir dzlemde dnldnde neo-realizmin ortaya koyduu bu yaklam gvenlii sadece devlete zg klarken hem tek-tip bir gvenlik kavram yaratm, hem de kavramn sbjektif olmas nedeniyle atma ve gvenlik ikilemini kalc hale getirmitir.
Eletirel kuramclara gre realizm, tekdze ve ok dar bir perspektifte snrlandrlan kavramlar ve imajlar zerine kurgulanm bir teoridir. zellikle g politikalar, g dengesi, anari, ulusal kar ve gvenlik ikilemi gibi kavramlar n plana karan bir dnya resmetmektedir; Richard K. Ashley, Political Realism and Human Interests, International Studies Quarterly, Symposium in Honor of Hans J.Morgenthau, 25 2 (1981): 204-205. 50 Thierry Balzacq, Quest-ce que La Scurit Nationale, Revue Internationale et Stratgique 4 52 (2003): 44. 51 Balzacq, Quest-ce que La Scurit Nationale, 45.
49
28
Bu erevede eletirel dnrler, bireylerin gvenliini ulus-devlet gvenliine indirgeyen ve bunu da ulusal gvenlik ve ulusal kar sylemleri ile retorie dntren klasik gvenlik anlaynn, devlet gvenlii adna dier gvenlik alanlarn grmezden geldiini ne srmektedir. Devlet gvenliinin salanmas amacyla yalnzca politik ve askeri konularn gndeme tanmas, gvenlik gibi toplumsal ve psikolojik olan bir kavramn ne denli toplum ve birey d brakldn gstermektedir. Bu adan bakldnda devletin askeri ve politik gvenliinin tesisi iin bask ve iddet kullanma tekelinin siyasal iktidara atfedilmesi 52 nedeniyle bu tr uygulamalarn meru bir zemine sahip olduunu sylemek mmkndr. Zira realist yaklamda olduu gibi gvenliin ulusal kar ve askeri g kapasitesinin toplamna indirgenmesi, bu meruiyeti bir anlamda kanlmaz klmaktadr. Oysaki eletirel yaklama gre ulus-devlet yaplar, kkeninde yurttalar iin gvenlik reten bir mekanizma durumunda olmaldr. Gvenlik konusunda devlete arasal bir ilev ykleyen eletirel perspektif, birey gvenliine referansla devletin asl amacnn yurttalarnn gvenliini salamak olduunu vurgulamaktadr.53 Eletirel kuramn gvenlie ilikin tezlerinde odakland noktalardan biri de hegemonya, g ve gvenlik olgular arasndaki banty eletirel bir biimde ortaya koymasdr. Eletirel okul, uluslararas sistemin hegemon aktrn glgesi altnda ekillendiini ve hegemon aktr tarafndan dayatlan sz ve imgelerin hegemonun karlarna meruiyet
Siyaset bilimi kitaplarnda siyasal iktidar genel bir ifadeyle u ekilde tanmlanmaktadr: Siyasal iktidar; en genel, en kapsaml, en stn, toplumu oluturan bireyler zerinde zor kullanma tekeline sahip bulunan bir iktidar biimidir; Ahmet Taner Klal, Siyaset Bilimi, (Ankara: mge Kitabevi, 2000), 109. Bu tanmdan da anlald zere siyasal iktidarn en nemli karakteristii olarak maddi kuvvet ve zor kullanma, baka bir ifadeyle fiziki zor kullanma tekelini elinde bulundurmas n plana karlmaktadr; Mnci Kapani, Politika Bilimine Giri, (stanbul: Bilgi Yaynevi, 2004), 49. Weber de btn siyasal yaplarn iddet kullandn ancak kullanma ya da kullanma tehdidinde bulunma biim ve dereceleri bakmndan birbirlerinden ayrldklarn belirtmektedir; Max Weber, Sosyoloji Yazlar, ev. Taha Parla, (stanbul: letiim Yaynlar, 2004), 239. 53 Pnar Bilgin, Individual and Societal Dimensions of Security, International Studies Review 5 2 (2003): 203.
52
29
kazandrdn ileri srmektedir. Gramiyan terminolojiye paralel bir biimde hegemon aktrn gvenlik algs, sistem dzeyinde tekil bir gvenlik anlayn ve tekil gvenliin korunmas iin de rza arayna ynelen ve buna gre ekillendirilen politikalar beraberinde getirmektedir. Kresel sistemde rza esinin kazanm, hegemon aktr zorlayc bir faktr tekil etmektedir. Nitekim Coxa gre ABDnin bata gvenlik olmak zere birok alanda sergiledii tek tarafllk rnekleri, bilhassa da Irak sava srasnda ounluun muhalefetine ramen ortaya koyduu sert gcn agresif kullanm, evrensel rzann salad meruiyeti koparmtr. Bu dorultuda Cox, hegemon aktrn sergiledii istikrarsz davranlarn hem hegemon hem de kresel sistem iin bir gven bunalmna neden olduunu belirtmektedir.54 Benzer ekilde Habermas da Fransz meslekta Derrida ile birlikte 2003 ylnda Irak Savan knadn belirterek, tek tarafl politikalarn kresel gvenliin nnde ciddi bir engel tekil ettiini ifade etmitir.55 Eletirel kuramclar, kresel sistemdeki sorunlara ilikin analizlerinde zm nerilerine de yer vermektedir. Cox, Linklater ve Habermas gibi dnrler, zm nerilerinde zellikle etiksel evrensellii, baka bir ifadeyle Kant kozmopolitan bir dnya resmini yeniden gndeme tamaktadr. Cox, kresel sistemin salkl ileyebilmesi iin ABDnin milletler topluluunun eit bir yesi haline gelmesi gerektiine iaret ederek, insanln ihtiyalarn karlayan bir kresel ynetiime ihtiya duyulduunu belirtmektedir. Cox, kresel ynetiimin bir an nce younlamas gerektii gvensizlik alanlarn, baka bir deyile kresel gvenlii tehdit eden gncel sorunlar u ekilde sralamaktadr: i- Bat toplumlarnn ar tketimcilik modelinin ve endstrilemenin yaratt evresel felaketler, ii- sosyal atmalardaki ana faktrlerden eitsizlik sorunsal, iii- uluslararas finansal sistemdeki knt, iv- g ve bilgi
54 Burcu Bostanolu, Mehmet Akif Okur, Uluslararas likilerde Eletirel Kuram, (Ankara: mge Kitabevi, 2009), 85-86. 55 Nilfer Karacasulu, Avrupa Entegrasyon Kuramlar ve Sosyal nac Yaklam, Uluslararas Hukuk ve Politika 3 9 (2007): 91.
30
ilikisi erevesinde insanln tekil bir medeniyet olarak ele alnma riski ve buna bal olarak bireysel zgrlklerin snrlandrlmas. 56 Kresel tehdit ve risk unsurlarnn meydana getirdii bu gvensizlik parametreleri karsnda Cox, oulcu bir dnya yaplanmasnn ilevselliine ve farkl medeniyet tasavvurlar arasndaki ortak zemin araynn gerekliliine inanmaktadr.57 Fakat mevcut uluslararas sistemde olduu gibi gvenliin g eksenli ele alnmas ve g politikalar erevesinde oluturulmas, farkllklarn grmezden gelinerek gllerin gvenliinin n plana karlmasna yol amaktadr. Bu adan deerlendirildiinde kresel gvenlie ilikin ana karar alma organ olan BM Gvenlik Konseyinin sava galiplerinden olumas, yani g ile orantlandrlarak belirlenmesi simgesel bir nitelie sahiptir. Bu problem, oulcu bir dnya yaplanmasnn etkin bir biimde iletilebilmesini engellemektedir. Benzer ekilde kozmopolitan dnyann kurulmasna vurgu yapan Linklater, uluslararas ilikilerin karmak sorunlarnn zmnde ulusal gvenlik kavramnn engel tekil ettiine deinmektedir. Zira devletler, oulcu zm araylarnn sz konusu olduu uluslararas platformlarda, ulusal gvenlik sylemleriyle sreci yavalatabilmekte ya da durdurabilmektedir. Ulusal gvenlik, kresel sistemin dzenleyici mekanizmalarnda bozucu girdi etkisi gsterebilmektedir.58 Bu kapsamda Habermas, oulcu bir dnya ynetiminin salkl ileyebilmesi iin ulusal gvenlik kavramnn gl etkisinin krlmas gerektiine deinmekte; bu amala realizmin keskin izgilerle ayrtrd i ve d politika arasnda esnek ve geiken bir yap nermektedir. Bylece Habermasa gre kamusal alan kresel dzleme sirayet edebilir ve sivil toplum kanallar daha etkin bir rol kazanarak ortak zm aray srecini glendirebilir. Dier bir ifadeyle Habermas, modernitenin devlettoplum-birey geninde metalatrc bir ileve sahip olan arasal
Bostanolu, Okur, Uluslararas likilerde Eletirel Kuram, 91-92. Bostanolu, Okur, Uluslararas likilerde Eletirel Kuram, 93. 58 Anthony Leysens, The Critical Theory of Robert W. Cox: Fugitive or Guru?, (New York: Palgrave Macmillan, 2008), 96.
56 57
31
ussalln yerine iletiimsel ussall yerletirmektedir. Ona gre iletiimsel ussallk, bireysel zgrlkleri ve birey gvenliini yeniden tesis edebilecek potansiyele sahiptir. Bu nedenle kamu alannn yeniden tanmlanarak geniletilmesi ve demokratik dzenin ister ulus-devlet iinde isterse de uluslararas ortamda olsun bireylerin sosyal yaamlarna sirayet edecek biimde iletilmesi gerektiini savunmaktadr.59 Ksacas eletirel kuram, gvenlik olgusunu modernitenin yaratm olduu paradokslara vurgu yaparak yorumlam ve eletirilerini klasik gvenlik anlaynn temel argmanlarna kar gelitirmitir. Eletirel kuramn gvenlik olgusuna dair tespit ve yorumlar u ekilde zetlenebilir: i- gvenlik, sbjektif bir olgudur ve realizmin yapt gibi tekil bir gvenlik anlayndan bahsedilemez, ii- realizmin etkisindeki klasik gvenlik anlay, devlet gvenliiyle snrlandrlm; bu nedenle birey ve toplum gvenlii ihmal edilmitir, iii- gvenlik, uluslararas ilikiler disiplininin dier kavramlar gibi g ve bilgi ilikisi erevesinde ekillendirilmektedir, iv- kresel gvenlik konularna ilikin politikalarda hegemon aktr(ler) belirleyici bir role sahiptir, v- kresel gvenliin tesisi iin etiksel evrenselliin ve kozmopolitan dnya grnn hkim klnmas gerekmektedir. 2. Postmodern Kuramn Gvenlik Anlay Souk Sava sonras gvenlik almalarnda n plana kan eletirel yaklamlardan postmodern kuram, modernitenin tekiletirici kimliine ilikin argmanlarn uluslararas ilikiler disiplini zelinde de tartmaya amtr. Postmodern kuram, disiplinin temel kavram ve olgularn kartezyen, Batl ve rasyonel bir erkek figryle zdeletirmektedir. Modernitenin dlayc doasna atfta bulunarak modernizm eletirisi yapan postmodern kuram; sava-bar, i politika-d politika, dostdman, dzen-anari, yerli-yabanc, merkez-evre, idealizm-realizm gibi kartlklar temelinde gelitirilen klasik uluslararas ilikiler literatrne
Fuat Keyman, Eletirel Dnce: letiim, Hegemonya, Kimlik/Fark, iinde Devlet, Sistem, Kimlik, ed. Atila Eralp, (stanbul: letiim Yaynlar, 2007), 234.
59
32
kar kmakta ve kavramlar arasndaki bu hiyerarik yaplanmay eletirmektedir.60 Geleneksel gvenlik literatrnn bu tezatlklar zerinden oluturulduu gz nnde bulundurulursa, postmodern kuramn ayn hiyerarik yaplanma zerine oluturulmu klasik gvenlik anlaynn ontolojik ve epistemolojik kkenlerini sorgulamaya at sylenebilir. Postmodern kuram arkeoloji, soybilim ve yapbozum yaklamlar 61 ile gemiten gelen pratikleri ve kklemi alglar irdeleyerek, geleneksel gvenlik terminolojisinin sorgulanmam deerlerini ve i yasalarn aa karmaya almaktadr. Postmodern kuram, kreselleme ile e zamanl biimde yaanan kavram ve olgulardaki dnme dikkat ekmektedir. Kresellemenin etkisiyle karlamalarn sklamas, ztlklar birbirine yaknlatrrken atmalar da artrmaktadr. rnein klasik dost-dman ayrm, gemite belirli snrlar iinde alglara yerletirilmiken, bugn dostdman tanmnn yaplmas daha zorlamaktadr. Risk ve tehditlerin daha karmak hale geldiini ve belirsizliklerin kesin yarglarn nne getiini sylemek mmkndr. Klasik gvenlik yaklamlar, gnmz kriz ve kaoslarn yorumlamada ve kroniklemi sorunlara zm
Derrida, 1960larda Bat dncesinin anahtar kavramlar zerine kurulduunu ve bunlarn tarafsz olarak sunulmasna karn kavramlar arasnda hiyerarik bir dzenin mevcut olduunu ortaya koymutur. rnein doru-yanl, zne-nesne, deer-gerek, akl-beden, yap-ierik, teori-pratik, kendi-dieri gibi. Bu terimlerden biri stn ve imtiyazlyken, dieri ise geri planda kalm ve ertelenmitir. Postmodern uluslararas ilikiler kuramclar da bu hiyerarik dzeni disiplininin kavramlarna uygulamtr; Trobjorn L. Knutsen, Uluslararas likiler Teorisi Tarihi, ev. Mehmet zay, (stanbul: Alm Kitap, 2006), 365-366. 61 Arkeolojik yaklam, bilginin belirli bir blgesini ortaya karmak ve epistemolojinin temellerine inmek iin tasarlanm analitik bir aratr. Arkeolojik yaklamla ekillendirilen almalarda anlamn daha derinlerindeki i yasalarn tanmlanmas hedeflenmektedir. Arkeolojik yaklamn kullanld almalara Foucaultnun deliler, hastalar ve sulular gibi marjinalletirilmi gruplar ele ald erken dnem eserleri rnek gsterilebilir. Soybilimsel yaklam ise bilgi ve g arasndaki ilikiyi aratrarak, tekrarlanan pratiklere vurgu yapmaktadr. David Campbelln Writing Security isimli almas, uluslararas ilikiler literatrndeki soybilimsel yaklamn kullanld rnek eserlerden biridir. Yapbozum ise gereklik iddialarnn i elikilerini ortaya kararak, deer ykl doasn kantlama arayndadr. Richard Ashleynin Living on Border Lines isimli makalesi, uluslararas ilikiler literatrnde yapbozum tekniinin kullanld almalardan biridir; Knutsen, Uluslararas likiler Teorisi Tarihi, 364-366.
60
33
retmede yetersiz kalm; klasik paradigmann temel aralar ise gvenliin tesisi ve mevcut dzenin korunmasnda ilevselliini kaybetmeye balamtr. Ksacas postmodern dnrler; zaman-mekn skmas neticesinde farkl kimliklerin artan bir ivmeyle attn, kimliksel farkllklar arasnda bir uzlama zemini aranmasna ramen yaanan iletiim devrimiyle tekile(tir)menin ve nyarglarn giderek belirginletiini ve bu belirsizlikler dnyasnda realist sylem ve imgelerin klasik gvenlii salamak adna otoritesini korumaya altn belirtmektedir. Moderniteyi aan gelimelerin yaand gnmz kresel sisteminde postmodern yaklam, gvenlie ilikin eletirilerini iki ana eksende oluturmutur. Buna gre Bat merkezli uluslararas sistem, bireyin gvenliini her adan sarsmakta ve klasik gvenlik anlay, gerekte Bat deerlerini ve gvenliini ncelemektedir. Bugn postmodern kuramclarn klasik gvenlik anlaynn Bat merkezli oluturulduu ve birey gvenliinin geri planda brakld savn destekleyen birok rnek gsterilebilir. Mesela gvenlik gndeminin st sralarnda yer alan uluslararas g sorunu, hiyerarik bir erevede ve ben-merkezli bir tutumla ele alnmaktadr. Keza toplum gvenlii vurgusu n plana karlarak, g alan lkelerin baka bir deyile Bat lkelerinin gvenlii zerinde durulurken, g etmek durumunda kalan toplumlarn ve bireylerin gvenlii ise ikincil plana atlmaktadr. G eden bireylerin ya da topluluklarn psikolojik ve gvenlik durumlarndan ise neredeyse bahsedilmemektedir. Klasik gvenlik paradigmasnn Bat merkezli kurgulanmas, hem toplum gvenlii kavramndan Bat toplumlarnn gvenliinin anlalmasna hem de insan gvenliinin toplum gvenlii kapsamna alnarak gndem d braklmasna neden olmaktadr. Benzer ekilde 11 Eyll saldrlarnn ardndan ABDnin kendi ulusal gvenliini kresel gvenlikle zdeletirerek Afganistan ve Irakta binlerce sivili ldrmesi, bir yandan meruiyet zemini salamada kavramlara arasal bir ilev yklendiini ortaya koymakta, dier yandan klasik gvenlik anlaynn indirgemeci, ben-merkezli ve tekdze boyutunu gstermektedir.
34
te taraftan postmodern kuramclar, gnmz gvenlik almalarna psikolojik bir bak as eklemleyerek literatre ilikin kavram ve olgularn farkl bir perspektifte irdelenebilmesine zemin hazrlamlardr. Onlara gre g, atma ve sava gibi olgularn sradanlatrlarak insandan bamsz dnlmesi, birey ve toplum gvenliine tehdit oluturmaktadr. Postmodern dnrler, iinde bulunduumuz dijital ada savan kanl gereinden giderek uzaklaldn ve teknolojik gelimeler neticesinde savan bir tr bilgisayar oyununa dntrldn belirtmektedir.62 Der Derian, Krfez Savan ilk sanal sava olarak kabul etmi ve oyunlatrlm iddetin ykc etkilerine vurgu yapmtr. Zira dijital teknolojiyle srdrlen savalarda sadece bir mouseun yeterli olmas, sava srasnda insani boyutun ve birey gvenliinin tmyle yok saylmasna ve iddeti uygulayann yabanclamasna neden olmaktadr. Ayrca iletiim devrimiyle birlikte bireylerin gvenlii, sava ve atmalar dnda da her an her yerden gelebilecek tehditlerle kar karya kalabilmektedir. Bugn angaydaki bir hacker stanbuldaki bir bilgisayara saldrda bulunabilmekte ya da GDOlu bir rn dnyann bir dier blgesindeki insanlarn genetik kodlarn etkileyebilmektedir.63 Yeni gvensizlik ortamnda corafi uzaklklarn ve fiziki snrlarn nemi, artk byk lde azalmaktadr. Bu denli tehdit kaynaklar, hem zamanmekn ile izilmi snrlarn dna kmakta hem de maddi gvenlik alanlarnn tesinde psikolojik bir nitelik tamaktadr. Oysaki gvenlik kavram sadece fiziksel varln korunmasn deil, bireylerin psikolojilerinin de korunmasn iermektedir. Bu erevede postmodern kuram, alternatif bir zm nerisine ynelmese de gnmz paradokslarna ilikin tasvirleri ve gizli kalm isel yasalarn ortaya koyma ynndeki aray ile gvenlik almalarnda n plana kmaktadr.
Bu konuda bkz. James Der Derian, The Simulation Syndrome: From War Games to Game Wars, Social Text 24 (1990): 187-192. 63 Johan Eriksson, Giampiero Giacomello, The Information Revolution, Security, and International Relations: (IR) Relevant Theory?, International Political Science Review 27 3 (2006): 233-234.
62
35
3. Feminist Kuramn Gvenlik Anlay Postmodern kuram gibi modernite eletirisinden yola kan feminist kuram, uluslararas ilikiler disiplininin ana kavramlarn, epistemolojik temellerini ve merkezi olgularn cinsiyet dikotomisi zerinden sorgulamaya aarak gvenlik almalarna yeni bir soluk getirmitir. Feminist dnrler, mevcut uluslararas sistemi hibir ocuun domad ve hi kimsenin lmedii devletlerden oluan sanal bir yapya benzetmekte 64 ve uluslararas yapnn kurgusal bir biimde ele alnmasn eletirmektedir. Feminist kuram, tehditlerle dolu anarik uluslararas ortam temasn almalarnn odak noktasna yerletirerek, salt devlet merkezli bir bak as sunan klasik gvenlik anlayna kar kmaktadr. Feminist dnrler, realist literatr tarafndan devletin bekas ve gvenlii iin olmazsa olmaz kabul edilen ulusal kar, g, egemenlik, otonomi ve rasyonalite gibi olgularn ideal erkek tipi zerine tasarlandn ileri srmektedir.65 Buna gre realizm, ulus-devlet yaplarnn arasal olmas gereken ilevlerini amasal hale getirerek gvenliin erkek egemen yapsn merulatrmakta; sava ya da atma gibi olgulara atfla erkein gvenlik teorisindeki ve pratiindeki ncelikli konumunu pekitirmektedir. Realizmin etkisi altndaki klasik gvenlik tezlerine anti-tezler sunan feminist gvenlik yaklamnn temel parametreleri u ekilde sralanabilir: i- realist anlayn reddedilmesi, ii- soyut sistematik sylemin sorgulanmas, iii- kadnlarn gnlk yaamlar ile gvenlik arasndaki gl baa vurgu yaplmas, iv- devlet merkezli anlayn sorgulanmas, v- dnme urayan iddetin yapsal olduunun kabul edilmesi. 66 Gvenlik almalarnn arlk merkezine iddet olgusunu yerletiren feminist kuramclar, iddeti dorudan iddet ve yapsal
zlem Tr, idem Aydn Koyuncu, Feminist Uluslararas likiler Yaklam: Temelleri, Geliimi, Katk ve Sorunlar, Uluslararas likiler 7 26 (2010): 8. 65 J. Ann Tickner, Feminist Responses to International Security Studies, Peace Review 16 1 (2004): 44. 66 Muhittin Ataman, Feminizm: Geleneksel Uluslararas likiler Teorilerine Alternatif Yaklamlar Demeti, Alternatif Politika 1 1 (2009): 23.
64
36
iddet olmak zere ikiye ayrmaktadr. Bu tipolojiye gre dorudan iddet devletlere ve devletleraras atmalara odaklanrken, yapsal iddet ise sosyal grup ve bireylerin gvensizlii ile ekolojik tehditlerin yaratt kresel gvensizlie younlamaktadr.67 Uluslararas sistemdeki erkek merkezli kurgunun neden olduu dorudan iddet, yapsal iddeti derinletirmektedir. Feminist kuramn gvenlik anlayna gre yapsal iddetin ktlar, uluslararas sistem tarafndan grnmez klnan kadnlarn gvenliini tehdit etmekte ve gndelik yaamlarnn her alanna sirayet etmektedir. Feminist kuram, gvenlii ok boyutlu bir yaklamla inceleyerek, kavram bata ekolojik, fiziksel ve yapsal olmak zere tm kapsamlaryla iddetin azalmas olarak ifade etmektedir.68 Gvenlii iddet eksenli kodlayan feminist kuramclara gre gvensizliin tanm bata cinsiyet, snf ve rk olmak zere tm yapsal eitsizliklerin etkileridir. 69 Feminist kuramn nclerinden J. Ann Tickner, gvensizlii Birlemi Milletlerin nsani Geliim Raporlarnda (Human Development Report) yer alan istatistiksel verilerle somutlatrmtr: BMnin Iraka boykot kararnda asl cezalandrlanlar anne ve ailenin taycs olarak kadnlar olmutur. 1993n sonunda yaklak 18 milyon mltecinin %80ini kadn ve ocuklar tekil etmitir. Latin Amerikada kredi programlarndan sadece %7-11 aras bir oranda kadnlar yararlanmaktayken, Afrikada tarmsal retimin %80ini gerekletiren kadnlar tarm kredilerinin sadece %1inden yararlanmaktadr.70 Dier yandan feminist kuramclar, kadn imgesinin bilinaltnda savalar, yaptrm kararlarn ve mdahaleleri merulatrc bir ara
67 J. Ann Tickner, Introducing Feminist Perspectives into Peace and World Security Courses, Women's Studies Quarterly 23 3-4 (1995): 48. 68 J. Ann Tickner, You Just Don't Understand: Troubled Engagements between Feminists and IR Theorists, International Studies Quarterly 41 4 (1997): 624. 69 J. Ann Tickner, What Is Your Research Program? Some Feminist Answers to International Relations Methodological Questions, International Studies Quarterly 49 1 (2005): 6. 70 Tickner, You Just Don't Understand: Troubled Engagements between Feminists and IR Theorists, 625-626.
37
olarak kullanldna iaret etmektedir. Buna gre 11 Eyllden sonra uluslararas medya, yardm bekleyen burkal kadn figrlerine ska yer verirken, aslnda ABDnin kurtarc bir erkek figr olarak alglara yerlemesini salamtr. Ancak Taliban ynetimi dneminde bask ve kstlamalar altnda hapishane hayat yaayan Afganistanl kadnlarn Talibann devrilmesinden sonra da ayn yaam biimini srdrmek zorunda kalmalar, yapsal iddetin devam ettiini gstermektedir. Afganistann krsal blgelerinde kadnlarn byk blm ayn hayat srdrmektedir. Afganistanda birok kadnn sava srasnda ailelerini yitirmi olmas ise yapsal iddetin travmatik etkilerini ortaya koymaktadr. 71 Buradan hareketle feminist kuramclar, erkek egemen gvenlik yaklamnn yaratt yapsal gvensizlie vurgu yapmaktadr. Gvenlik zerine alan feminist kuramclarn Bosna Savanda yaanan tecavz olaylarn uluslararas gndeme tamalar, 72 erkek egemen uluslararas ilikiler kuramlarn sorgulamaya am; bata insan gvenlii olmak zere devlet d tm gvenlik alanlarna ilikin tartmalara yeni bir boyut getirmitir. Bu noktada feminist kuramn gvenlik literatrne en byk katks, realizmin biz/onlar veya dost/dman biimindeki ikilemler temelinde oluturduu tekiletirici gvenlik anlayn cinsiyet dikotomisi zerinden eletirmesi olmutur. Ksaca ifade etmek gerekirse klasik paradigmann dlayc kimliine kar karak, kadn ve erkek arasndaki ayrm konu edinen feminist kuramn bu bak as, tekiler ya da dierleri zerine dnlmesine imkn vermektedir ki bu, mikrodan makroya tm aktrlerin gvensizlik sorunsalnn zmnde yeni bir dnm noktas tekil edebilir. 73
J. Ann Tickner, On The Frontlines or Sidelines of Knowledge and Power? Feminist Practices of Responsible Scholarship, International Studies Review, 8 (2006): 390. 72 Nitekim kadnlara ynelik tecavz, sava dnemlerinde rutin bir cezalandrma yntemi olarak kanksanmtr; Ataman, Feminizm: Geleneksel Uluslararas likiler Teorilerine Alternatif Yaklamlar Demeti, 26. 73 Tickner, Introducing Feminist Perspectives into Peace and World Security Courses, 55.
71
38
4. Konstrktivizmin Gvenlik Anlay ki kutuplu sistemin istikrar ve dzenini anlatmakta muktedir olan makro teorinin (Grand Theory) Souk Sava sonras sistemin oulcu ve paralanm resmini yorumlayamamas ve deiimi aklamada yetersiz kalmas, gvenlik literatrnde yeni bir kuramsal araya neden olmutur. Sadece Bosna, Ruanda ve Afganistan rnekleri dahi Souk Sava mantndan miras kalan tehdit = kapasite x niyet formlasyonu ile deerlendirilen ve sper glerin karlkl etkileimi iinde cereyan eden statik gvenlik anlay ve yaplanmasnn gzden geirilmesi gerektiini ortaya koymutur. 74 nk gvenlik olgusu; toplumsal hafza, sosyal gen, kimlik, norm, inan, alg(lama), deer ve nyarglar ihtiva eden ok boyutlu bir nitelie sahiptir. Buradan hareketle konstrktivizm; kresellemenin yaratt ikilemlerin, krizlerin, deiim-dnmlerin, ayrmalarn ve birlemelerin aklanmasnda g ya da piyasa etkileimi gibi maddi yaplar yerine fikirler, normlar, kltrler ve kimliklerden oluan sosyal yapy 75 analiz dzeyi olarak ele almakta ve gvenlii bu erevede yorumlamaktadr. Zira konstrktivist kurama gre uluslararas ilikiler, toplumsal bellek ve alglamalarla bugn yorumlayan sosyal znelerin etkileiminin bir rndr.76 Konstrktivist kuram, sosyal yap biiminde tasavvur ettii kresel sistemi ve devleti analiz birimi olarak ele almaktadr. Ancak realizmden farkl olarak konstrktivist yaklam, sosyal etkileimlerin bir rn olan devleti toplumla birlikte
Kleliin kaldrlmas, kitle imha silahlarnn yasaklanmasna ynelik giriimler ve Gney Afrikada Apartheid rejimin kaldrlmas gibi baz olumlu gelimelerin yaanmas da aktarlan ve iselletirilen normlar kanalyla gvenliin yeniden tesis edilebileceini ve deer merkezli bir gvenlik anlaynn uygulamaya dnebileceini ortaya koymaktadr; M. Finnemore, K. Sikking, International Norm Dynamics and Political Change, International Organization 52 4 (1998): 890. 75 zne ve yap karlkl olarak birbirini yeniden ina eder. zneler kurallar, kurallar zneleri biimlendirir ve sosyal yap, sosyal yapnn ekillendirdii insanlar tarafndan ekillendirilir. nanlar, nyarglar, normlar ve kimlikler dnya politikalarnn sosyal yapsn oluturan kurallar btndr; Brian Frederking, Constructing Post-Cold War Collective Security, The American Political Science Review 97 3 (2003): 364. 76 Frederking, Constructing Post-Cold War Collective Security, 364.
74
39
incelemektedir. Baka bir ifadeyle devlet, toplumdan bamsz dnlmez ve toplumla birlikte anlamlandrlr. Konstrktivizmin kimlik, norm, alglama ve nyarg gibi paralar daha iyi birletiren sosyal gerekliklere vurgu yapmas, realizmin devlet gvenliinin dnda brakt ya da yok sayd olgular (cinsiyet, kimlik, g, insan haklar, refah toplumu vb.) gvenlik gndeminde st sralara tamtr. Konstrktivizm, klasik realizmin g eksenli yorumlad gvenlik olgusunu intersbjektif bir srele aklamaya ve kimlik merkezli bir gvenlik anlay ina etmeye almakta; realizmin gvenlik denklemindeki askeri kapasite ve teknoloji gibi maddi g bileenlerini ikincil plana iterek kimlii merkeze almaktadr. Konstrktivizme gre aktrlerin uluslararas yapdaki davran biimlerini belirleyen deikenlerin banda kimlikler gelmektedir. Devletleri atma ya da uzlamaya iten ana unsur kimliklerdir; devletleraras gven ilikilerini de kimlikler ekillendirmektedir. Kuramn nclerinden Alexander Wendt, konstrktivizmin bu anlamda nicelden nitele ynelen gvenlik perspektifini somutlatrmtr. Wendt, Kuzey Korenin 5 nkleer silah ABD iin ngilterenin 500 nkleer silahndan ok daha fazla tehdit ierir 77 rneiyle kimliin gvenlik algsndaki rolne iaret etmektedir. Baka bir deyile kimlik, bir lkenin dierlerini dost ya da dman olarak kategorize etmesinde veya tekiletirmesinde temel deikendir. Konstrktivizm, bir devletin dier bir devleti tehdit olarak deerlendirmesini ya da deerlendirmemesini kendi kimlik tanmlamas zerinden oluturduu teki algsna baml klmaktadr. Mesela X devletinin Y devletini tehdit olarak alglarken Z devletini tehdit olarak grmemesi, X devletinin kendisini ve tekini nasl tanmladyla ilikilidir. Wendt, bir devletin kendini ne derece tehlikede hissettiinin dier devletlerin maddi gleri tarafndan deil, o tehdidin alglan biimiyle belirlendiini ileri srmektedir. Ona gre tehdit, devletlerin birbiriyle kurduu gven ilikisi kapsamnda aa kmaktadr. Bir
Alexander Wendt, Constructing International Politics, International Security 20 1 (1995): 73.
77
40
devletin dierinden hissettii tehdidin ls, dier devletlere kar oluturduu gvenlik alglamalaryla ilgilidir. Ksacas konstrktivist kuramda tehdit ve gvenlik etkileimi, algda ekillenen bir iliki modelidir. nk devletler de bireyler gibi, kendi kiilik duygusunu teki zerinden oluturur ve gvenlik ilikilerini bu dorultuda ynlendirir. 78 zetlemek gerekirse konstrktivist kuramclara gre devletlerin dost ya da dman kategorizasyonlar, kimlik temelli ina edilen tekiletirme sreleri ve tehdit alglamalar ile orantl oluturulmaktadr. Konstrktivist kuramn gvenlik yaklamnda bir aktrn gvende olma veya olmama durumu, tekini nasl algladyla ilgilidir. Nitekim 11 Eyll saldrlarndan sonra Batda Mslman kimlie kar artan nyarglar ve uygulanan politikalar, kimlik ve alglamalarn gvenlik zerindeki etkisini ortaya koymaktadr. Devletler, gvenlik politikalarn kimlik ve alglar zerinden oluturduklar sanal tehditlerle ekillendirebilmekte; bylece gvenlik stratejilerini ve nlemlerini merulatrabilmektedir. Grld gibi konstrktivist kuram, gvenlik yaklamn gvenlik ile kimlik ve alglama arasnda kurduu korelasyon zerine ina etmitir. Konstrktivizmin gvenlik tasarmnda kimlie atfettii bu nem, 21. yzyl dnyasndaki ikilemlerin daha nce hibir dnemde grlmedii kadar art gstermesinden kaynaklanmaktadr. Kresellemenin etkisiyle zaman ve mekn algsnn yeniden ekillendii bu kaotik dnemde insanlar; kendini korumak, gvende hissetmek ve z varln garanti altna almak iin kimliini ve grup aidiyetini giderek n plana karmaktadr. 79 nk insanlar, benzer kimlikler arasnda kendilerini
George Welton, Wolfango Piccoli, Konstrktivizme Ynelik Problemler, iinde Uluslararas likilerde Snr Tanmayan Sorunlar, der. Ayhan Kaya, Gnay Gksu (stanbul: Balam Yaynlar, 2003), 93-94. 79 Tnniesin nl tipolojisi Gemeinschaft ve Gesellschafttaki ayrma, moderniteyle toplumsal yaamda gerekleen dnm vurgulamaktadr. Modern insan, topluluk yaamndan toplum yaamna gei yapmtr. Topluluk yaamnda grup aidiyeti, dil, gelenek, akrabalk ve inan balar n plandayken; toplum yaam, kamu dzeni ve kentlemeyle birlikte aa kan kar ortaklna dayal d ilikilerden olumaktadr;
78
41
gvenli, farkl kimlikler arasnda ise gvensiz hissederler. Bireylerin kendilerini gvende hissetmelerinin temel artlarndan biri de kimliklerinin tannmasdr. 80 Yugoslavya ve Sovyetler Birliinin dalma srelerinde grld gibi 1990 sonrasnda ortaya kan birok i sava, atma ya da krizin temelinde farkl kimliklerin tannmamas, bask altna alnmas ya da reddedilmesi gibi nedenler bulunmaktadr. Kimliklerin tannmamas ayn zamanda sorunlarn mzakere edilebilirliini sekteye uratmaktadr. Zira gvenliin salanmas ve kimliin tannmasnn en temel insani gereksinimler olduu gz ard edilmektedir.81 Bu sebeple konstrktivist almalarda case olarak arlkl biimde Yugoslavyann dalmas ele alnmaktadr. zellikle gnmzde farkl toplumlarn ve kltrlerin birbirlerine ou zaman nyargyla yaklamalar, konstrktivizmin gvenlik denkleminde kimlie atfettii nemi pekitirmektedir. Aslnda toplumlarn birbiri hakknda nyarg oluturmalar ve ilikilerini bu nyarglar dorultusunda temellendirmeleri, gnmze zg yeni bir durum deil; neredeyse insanlk tarihi kadar eski bir olgudur. Nitekim kuramn 20. yzyln ilk yarsnda oluturan ve sistem okumasn 26 farkl medeniyet arasndaki kltrel atmaya dayandran Arnold Toynbee ile Medeniyetler atmas tezini 20. yzyln sonunda oluturan ve Souk Sava sonras uluslararas sistemi 7 farkl medeniyet havzas arasndaki kltrel atmayla yorumlayan Huntington arasndaki teorik benzerlik ve sreklilik, 82 kimlie dayal nyarglarn hem yeni bir olgu olmadn hem de pratikle snrl kalmayp kuramsal alana da sirayet ettiini gstermektedir. Huntingtonun kuramsal perspektifinde
Jorn Falk, Ferdinand Tnnies, ev. Llfer Krkmez, Muhafazakr Dnce 1 2 (2004): 49-50. Kreselleme dneminde gvenlik aray iindeki insan, topluluk yaamna dn yanstr bir biimde grup aidiyetini yeniden n plana karmaya balamtr. 80 mer Gksel yar, Uluslararas likilerde Krizlerin Tanmlanmas ve Ynetimi, iinde Deien Dnyada Uluslararas likiler, ed. dris Bal (Ankara: Lalezar Kitabevi, 2008), 265. 81 yar, Uluslararas likilerde Krizlerin Tanmlanmas ve Ynetimi, 265-266. 82 Ahmet Davutolu, Medeniyetlerin Ben-idraki, Divan lmi Aratrmalar 2 3 (1997): 14.
42
Bat ve dierleri (West and the Rest) eklinde somutlaan kimlik ile atma arasndaki bu bantnn pratikteki izdmn, 11 Eyll saldrlarnda ve sonrasnda yaanan uluslararas gelimelerde grmek mmkndr. Kimliin ve kltrleraras nyargnn gven(siz)lik zerindeki etkisine ilikin rnekleri, 1990dan gnmze kadar geen srete Balkanlar, Afrika, Kafkaslar, Orta Asya ve Ortadou gibi dnyann eitli blgelerinde yaanan etnik atmalarla oaltmak olasdr. Kresellemenin etkisiyle kltrlerin aidiyet duygularnn ve buna paralel olarak kltrleraras nyarglarn artt sylenebilir. Keza Joseph de Maistrein Hayatm boyunca Franszlar, talyanlar, Ruslar grdm; Montesquieu sayesinde Acem bile olunabileceini biliyorum ama hi insanla karlamadm cmlesi, 83 bugn olduu gibi kimlikler aras karlamalarn artmasna ramen farkllklara kar kendini gvende hissetmek amacyla tekiyi sadece ait olduu kimlik zerinden tanmlamaya ynelen insan psikolojisini zetler niteliktedir. Kimliksel aidiyet ve nyarglarn dinamikletii kresel sistemde, gvenliin sadece devletleraras olmaktan karak toplumlar aras ve zneler aras boyutlar da ieren bir yapskme uradn sylemek yanl olmayacaktr. Konstrktivist gvenlik yaklamnn literatre getirdii bir dier nemli bak as, gvenlik ikilemi modelini yeniden ina etmesidir. Wendt; neo-realizmin bir lkenin kendi gvenliin artrrken, dierlerinin gvenliini tehdit etmesi veya azaltmas olarak tanmlad klasik gvenlik ikilemini,84 devletlerin birbirlerinin karlar ve niyetleri zerine ina ettikleri intersbjektif alglama ve kabullerin sosyal yaps olarak aklamaktadr. 85 Ona gre gvenlik ikilemi, mutlak bir gcn karar ve uygulamalarnn deil, deneyimlerin ve inanlarn bir
K. Anthony Appiah, Kimlik, Sahicilik, Hayatta Kalma: okkltrl Toplumlar ve Toplumsal Yeniden retim, iinde ok Kltrclk: Tannma Politikas, ed. Amy Gutmann (stanbul: Yapkredi Yaynlar, 2010), 163. 84 Charles L. Glaser, The Security Dilemma Revisited, World Politics 50 1 (1997): 174. 85 Wendt, Constructing International Politics, 73.
83
43
sonucudur. 86 Konstrktivist kuramn gvenlik ikilemi modelini ran nkleer krizi ile somutlatrmak mmkndr. Zira taraflarn karlkl alglama, nyarg, toplumsal benlie yerlemi maduriyet hissi, sahip olma ya da olamama duygusu ve ift tarafl gvensizlik hali gibi psikolojik parametreleri, kriz srecindeki zm araylarna ket vurabilmekte ve taraflar gvensizlik sarmalna itebilmektedir. Sonu olarak konstrktivist kuram, geleneksel olgularn dna karak kimlik ve gvenlik arasndaki banty aklamaya alm ve klasik gvenlik anlayna yeni bir boyut getirmitir. Bu ynyle farkl bir perspektif sunan konstrktivizm, realizm gibi atma olgusu zerinde durarak bir anlamda klasik gvenlik paradigmasn yeniden retmitir. Bu adan dnldnde konstrktivizmin, atmay g aray ve devlet eksenli merulatran realist bak asn kimlik aray ve toplum merkezinde yeniden ina ettii ifade edilebilir. Bu sebeple pozitivizm ile postpozitivizm ve realizm ile liberalizm arasnda bir ara kuram olarak yorumlanabilen konstrktivizm, sosyal gerekliklere odaklanan analizleriyle gvenlik almalarnda n plana kmaktadr. 5. Kopenhag Okulu Kopenhag Okulu, gvenlik almalarna odaklanmakta ve gvenlik zerine znel bir dnce sistematii ortaya koymaktadr. leri srd tezler ve kavramsallatrmalar ile gvenlik literatrnn geliiminde etkin rol oynayan Kopenhag Okulu, 1990larda somutlatrd ok boyutlu gvenlik tanmlamas ve kapsaml gvenlik (comprehensive security) anlayyla yeni gvenlik almalarnn ekim merkezi haline gelmitir. Kopenhag Okulu, gvenlii devletlerin ve toplumlarn tehditlerden kurtulma araylar, rakip glere kar bamsz kimliklerini ve ilevsel btnlklerini koruma yetenekleri olarak tanmlamtr. 87 Bylece
86 87
Wendt, Constructing International Politics, 77. Barry Buzan, New Patterns of Global Security in the Twenty-First Century, International Affairs 67 3 (1991): 433.
44
gvenlik, yalnzca devlet dzeyinde irdelenen bir olgu olmaktan km 88 ve daha nce klasik anlayta anarik sistem metaforuyla tanmlanan gvenlik kavramna analiz birimi olarak toplum da eklenmitir. 21. yzyln risk toplumunda ulusal ve uluslararas dzeyde aktr eitliliine gidilmi ve bu durum devlet-toplum-birey geninde aksiyon almn ve ok tarafl bir gvenlik yaklamn gerekli klmtr. Bu erevede birey gvenliinin devlet ve toplum arasndaki etkileimden nasl etkilendii, gnmz gvenlik almalarnn temel problematii haline gelmitir. Analiz birimi olarak devlet ve toplumu ele alan Kopenhag Okulunun bireye odaklanmamasna karn devlet ve toplum arasnda denge kurma arayna girmesi, bu iki birimden dorudan etkilenen birey iin de nem tamaktadr.89 Bu adan dnldnde Kopenhag Okulunun gvenlik olgusuna dair ne srd temel argmanlar; liberal, post-yapsalc, neo-realist ve konstrktivist yaklamlarn bir kombinasyonudur. 90 Kopenhag Okulunun nde gelen kuramclarndan Barry Buzan, 1983 ylnda yaynlad People, States, Fear adl kitabnda gvenlie klasik perspektiften daha geni bir lekte bakm; askeri konulara politik, ekonomik, toplumsal ve ekolojik gvenlik konularn da eklemleyerek geniletilmi gvenlik anlayn ortaya koymutur. Gvenliin btnselliine vurgu yapan ve gvenliin tanmn genileten Buzan; uluslararas sistem, devlet ve etnik grup gibi devlet-alt aktrleri inceleyerek analizini temel dzeyde yapmtr. Buzan birey gvenliinden ziyade bireylerin bir araya gelerek oluturduklar yaplarla
Gvenlik, Vestfalyan dzende rejimin, lke snrlarnn ve egemenliinin korunmasn ifade etmekte; fiziki boyutta bir korumay kapsamakta; i ve d gvenlik, sosyal dzenin korunmas ve egemenliin bekas iin tek at altnda deerlendirilmektedir. Bu yaklamda medeniyetler ve sivil toplum arka plana atlmtr. Oysa gvenlik, yalnzca rejimin ve sosyal dzenin fiziki korumas ile e tutulmamaldr; Sven Bislev, Globalization, State Transformation, and Public Security, International Political Science Review 25 3 (2004): 282-283. 89 Barry Buzan, Peace, Power and Security: Contending Concepts in the Study of International Relations, Journal Of Peace Search 21 2 (1989): 121. 90 Karacasulu, Avrupa Entegrasyon Kuramlar ve Sosyal nac Kuram, 97.
88
45
ilgilenerek, uluslararas gvenlik analizinde insanlarn gvenlii yerine egemen devletlerin gvenliini standart analiz birimi olarak ele almtr.91 Buzan, New Patterns of Global Security in the Twenty-First Century balkl makalesinde gvenlii; siyasal, askeri, ekonomik, toplumsal ve evre gvenlii olmak zere be boyutlu bir kategorizasyonda incelemitir. Bu tipolojiye gre siyasal gvenlik, devletlerin organizasyonel istikrar, hkmet sistemleri ve bunlara meruluk veren ideolojilerle ilgilidir. Buzan, siyasal gvenliin kapsamnn uluslararas sistemdeki dnme bal olarak genilediini ve sper glerin dndaki aktrlerin siyasal gvenliinin literatrde grece fazla yer edinmeye baladn belirtmitir. Baka bir deyile Buzana gre iki kutuplu sistemde SSCB ve ABDnin oluturduklar kamplama nedeniyle buzdann ardnda braklan evre lkelerin ya da nc dnya lkelerinin siyasi gvenlii Souk Savan ardndan gn yzne kmtr. Gerekten de Buzann belirttii gibi gvenlik denkleminin ve gndeminin yeniden oluturulduu 1990 sonras dnemde yaanan birok gelime, indirgenmi ya da tek bloa zglenmi bir siyasal gvenlik anlaynn Souk Sava sonrasnda artk mmkn olmadn somut biimde ortaya koymutur. Zira nc dnya lkelerinde zellikle de Ortadou ve Afrikada yaanan birtakm siyasi gelimeler, siyasal slamn ne kmas ve dekolonize olan ancak refaha eriemeyen lkelerin baz siyasal talepleri gibi deikenler, sanlann aksine siyasal gvenliin toplumsal gvenlikle ne denli ilikili olduuna iaret etmektedir. 92 Buzan, askeri gvenlii devletlerin ofansif ve defansif askeri kapasiteleri ile devletlerin birbirlerine kar oluturduklar alglarn bilekesi olarak aklamaktadr. Souk Sava sonrasnda nkleer silahlarn azaltlmasna ynelik giriimlerde aa kan nkleer silaha sahip ve sahip olmayan devletler arasndaki tansiyon,93 askeri
Karacasulu, Avrupa Entegrasyon Kuramlar ve Sosyal nac Kuram, 97. Buzan, New Patterns of Global Security in the Twenty-First Century, 439-441. 93 Buzan, New Patterns of Global Security in the Twenty-First Century, 443.
91 92
46
gvenliin alglamalara gre ekillendiini ortaya koymaktadr. Buzann realist terminolojide bir arada ele alnan askeri ve siyasal gvenlii birbirinden ayrtrarak incelemesi, hem bu gvenlik trlerinin dier gvenlik alanlaryla arasndaki iliki modelini ortaya koymas hem de siyasal ve askeri gvenliin literatrdeki merkeziliini sorgulamaya amas bakmndan nemlidir. te yandan Buzan, ekonomik gvenlii glerini ve refahlarn srdrebilmek veya artrabilmek amacyla devletlerin gerekli finansal kaynaklara ve pazarlara ulaabilmeleri biiminde tanmlamaktadr. Buzana gre bir dier gvenlik alan olan toplumsal gvenlik ise deiimin kabul edilebilir artlar dhilinde toplumlarn geleneklerini, dini ve ulusal kimliklerini, dil ve kltrlerini korumalarna, gelitirmelerine ve yeniden retebilmelerine ilikindir. Kresellemenin gvenlik asndan devletlerden ziyade toplumlar etkilediini savunan Kopenhag Okulu, 94 kimliksel ve kltrel deerleri de ieren toplum gvenliini ncelemekte; toplumsal gvenlik almalarnda arlkl olarak evreden merkeze g ve kimlikler arasndaki atmalar incelemektedir.95 Toplumsal gvenlie yaplan bu vurgu, devlet merkezli gvenlik anlaynn yadsd kimlikleri olan ancak egemenlikleri olmayan toplumlarn da grnr klnmasn salamtr. 96 Son olarak evresel gvenlik ise insanln baml olduu blgesel ve kresel biyosferin korunmas ile ilgilidir. Baka bir deyile evresel gvenlik, yaanabilir bir evrenin tehdit ve tehlikelerden korunmasna odaklanmaktadr. evresel gvenlik, kresel snma gibi ekolojik tehditlerden korunmak ve srdrlebilir kalknmay salamak amacyla gnmzde n plana kan bir alma alan haline gelmitir.
Toplumsal gvenliin Kopenhang Okulu tarafndan kavramsallatrlmas, Kopenhagta Avrupa Birlii ve kreselleme neticesinde kltrel kimliin kaybna dair bir gvenlik alglamasnn yerlemi olmas ile aklanabilir; Battissela, Thories des Rlations Internationales, 451. 95 Buzan, New Patterns of Global Security in the Twenty-First Century, 447. 96 Barry Buzan, Ole Waever, Slippery? Contradictory? Sociologically Untenable? The Copenhagen School Replies, Review of International Studies, 23 2 (1997): 242.
94
47
Buzan tarafndan askeri, politik, ekonomik, toplumsal ve evresel gvenlik olarak tasnif edilen gvenlik kavramnn sz konusu alt dallarnn birbirinden bamsz olarak dnlmemesi gerekir.97 rnein ekonomik gvenlik, dier gvenlik alanlar gibi uluslararas gvenlik zincirinin kilit halkalarndan biridir. Buzana gre liberal uluslararas ekonomi, uluslararas gvenlik sisteminin oluturulmas iin gerekli bir faktrdr. Zira devletleraras ekonomik bamllk, savalarn geni alanlara yaylmasnn nne geilmesinde ve devletlerin g kullanmndan saknmasnda dzenleyici bir mekanizma ilevi grebilmektedir. Ayrca devletlerin g kullanm ncesinde katlanacaklar ekonomik maliyet de karar alma mekanizmas iin nemli girdilerden biridir. Bu dorultuda merkantilist ekonomi g kullanmn tevik etmiken, liberal ekonomi devletleraras g kullanmn snrlandrabilmektedir.98 Burada zerinde nemle durulmas gereken nokta, gl ve refah dzeyi yksek devletlerden ziyade fakir lkelerin sisteme nasl kazandrlaca sorusudur. Buzana gre evrede kalan zayf ve gsz lkeler, g kullanmna daha kolay ynelebilmekte ya da bu lkelerde kolaylkla i atmalar yaanabilmektedir. 99 Ksacas ekonomik faktrlerin gvenlik zerinde ok boyutlu etkisi sz konusudur. Askeri gvenlii salamak amacyla yaplan harcamalar, ekonomik istikrarszl ve krizleri beraberinde getirebilir. Ekonomik gvenlikteki bir sarsnt, domino etkisiyle ok ksa sre iersinde toplumsal gvenlie dorudan sirayet edebilir ve toplumsal alkantya yol aabilir. Buzann tipolojisinde yer alan gvenlik alanlar arasndaki bu etkileim, teki gvenlik alanlarnda da gzlemlenebilir. rnein dier gvenlik alanlarna nazaran daha az nem atfedilen evre gvenliinin tm gvenlik alanlarn etkileme potansiyeli bulunmaktadr. evre gvenliinde karlalacak bir tehdit ya da tehlike, btn gvenlik alanlarn hi umulmadk bir anda derin bir kaosa srkleyebilir. Nitekim
Buzan, New Patterns of Global Security in the Twenty-First Century, 433. Barry Buzan, Economic Structure and International Security: The Limits of the Liberal Case, International Organization 38 4 (1988): 597. 99 Buzan, Economic Structure and International Security: The Limits of the Liberal Case, 617.
98 97
48
doann 11 Eyll olarak nitelendirilen 2011 Japonya depremi, deprem sonrasnda meydana gelen tsunami felaketi ve ardndan aa kan nkleer tehlike ile Japon ekonomisini ve toplumsal yaamn olduka etkilemi; bu durum nkleer almalarn yeniden sorgulanmasn gndeme getirerek, evre gvenliinin ne denli yaamsal olduunu gzler nne sermitir. zetlemek gerekirse Buzann formle ettii geniletilmi gvenlik yaklam, farkl balklar altnda yer alsalar da birbirinden bamsz olmayan ve karlkl etkileim iinde bulunan gvenlik kodlamalarndan meydana gelmektedir. Birbiriyle srekli etkileim halinde bulunan bu gvenlik kodlamalar, genel gvenlik bal altnda farkl ncelikleri yanstan kurgulardr. nk Buzann askeri gvenlik, siyasi gvenlik, ekonomik gvenlik, toplumsal gvenlik ve evre gvenlii alt balklarnda kavramsallatrd ve yeniden yaplandrd gvenlik alanlar, Souk Sava sonrasnda belirginleen yeni tehdit ortamn kavramak ve gvenlik sorunsalna zm retmek amacyla tasarlanmtr. Bu gvenlik alanlarnn en nemli zellii ise hem genel bir gvenlik kurgusunun paralarn tekil etmeleri hem de birbirini etkileyebilen zerklie sahip olabilmeleridir. Kopenhag Okulu, paralar arasndaki banty btncl bir yaklamla ortaya koyan geniletilmi gvenlik anlaynn Souk Sava sonras konjonktrn daha kapsaml bir biimde analiz edilmesine ve gz ard edilen sorunlarn kroniklemeden zmlenmesine katk salayacan savunmaktadr.100 Geniletilmi gvenlik anlay erevesinde Buzann literatre getirdii konu zenginlii kendisini aktr dzeyinde de gstermitir. Aslnda daha nceki almalarnda analiz birimi olarak egemen devletleri temel alan Buzan, 1990larda zellikle Avrupa gvenliinde yaanan deiime paralel biimde devlet merkezli gvenlik analizlerinden uzaklamaya balamtr. Nitekim Ole Waever ve Jaap de Wilde ile birlikte yazdklar Security: A New Framework for Analysis isimli kitapta
A. evket Oval, Masadan Sahaya Gei: Yeni Gvenlik Kurgusunun Uluslararas Politikadaki Yansmalar, Avrasya Dosyas 10 4 (2004): 119.
100
49
devlet merkezci yaklamn dar ve totolojik bir yaklam olduunu ne srm; 101 konu zenginliinin yan sra aktr eitliliinin de yeni gvenlik denklemine katlmas gerektiini belirtmitir. Bu dzlemde Souk Sava sonras yeni gvenlik ortamn daha iyi anlamlandrabilmek amacyla Ole Waever, Buzann gvenlik boyutlarndan biri olarak ortaya koyduu toplumsal gvenlik zerine younlam ve kavram daha da gelitirmitir. Buna karn okulun almalarnn arlk merkezini devlet gvenlii tekil etmitir. Toplumsal gvenlik devlet gvenliinin yerine tam olarak gememise de okul dnrlerinin toplumsal gvenlie ska atfta bulunmalar, geleneksel gvenlik anlaynn dna kldnn bir gstergesidir. Klasik gvenlik paradigmas devlet gvenliini nceleyerek en nemli deer olarak egemenlik zerinde dururken, Kopenhag Okulunun yeni gvenlik yaklam egemenliin yerine kimlii ve zneler aras etkileimi n plana karmaktadr. 102 Bu adan deerlendirildiinde Kopenhag Okulunun konu ve aktr baznda yeni gvenlik anlayn ok boyutlu bir zemine tad sylenebilir. Ole Waever, toplumsal gvenlii devletten bamsz olarak kendi kendilerini yeniden retebilen ve kendi varlklarn devam ettiren byk kimlik gruplarnn gvenlii olarak tanmlamaktadr. Toplumsal gvenlii uluslarn gvenliiyle snrlandrmayan Waever, kavram kolektif yaplar ve onlarn kimlikleri ile ilikilendirmektedir. 103 Dolaysyla Waeverda toplumsal gvenlik, bireysel seviyeye ve ekonomik olaylara deil, 104 kolektif kimlikler dzeyine ve biz
Tanrsever, Gvenlik, 119. Karacasulu, Avrupa Entegrasyon Kuramlar ve Sosyal naac Yaklam, 97. 103 Waever, bu kolektif yaplarn ve kimlik gruplarnn ampirik adan zaman ve mekna gre deiebileceini ve farkllk gsterebileceini belirtmektedir. rnein bu gruplarn Avrupada ounlukla ulusal olduunu, dier blgelerde ise dini ya da rksal gruplarn da bulunabileceini ifade etmektedir. Fakat Waever, toplumsal gvenlik kavramn yine de Avrupadaki ulusal gruplar iin oluturduunu eklemektedir; Ole Waever, Toplumsal Gvenliin Deien Gndemi, ev. Birgl Demirta Cokun, Uluslararas likiler 5 18 (2008): 155. 104 Waevera gre bireysel dzey ve ekonomik konularla ilgilenen gvenlik alan, sosyal gvenliktir. Bireylere odaklanan ve byk lde ekonomik olan sosyal gvenlik, bu
101 102
50
kimliklerini korumak amacyla alnan nlemlere iaret etmektedir. Ksacas Waever, toplumsal gvenliin eksenine geni perspektifte ele ald kimlii yerletirerek, kavram bir kimliin alglanan bir tehdide kar savunulmas olarak tanmlamaktadr.105 Waever, buradan hareketle toplumsal gvenliin kimlik gvenliiyle zdeletirilebileceini vurgulamaktadr. Buna karn herhangi bir topluluun bir gelimeyi veya potansiyel bir durumu kendi varlna ynelik bir tehdit olarak alglamas ya da tanmlamas halinde ise toplumsal gvensizlik olumu demektir.106 Grld zere Waevera gre toplumsal gvenlik, beliren veya alglanan bir tehdide kar kimlii savunmakta; biz kimliklerini vurgulayarak bir anlamda devlet tesi bir nitelik tamaktadr. Waevern devlet tesi gvenlik algsn, daha ak bir ifadeyle toplum gvenliinin devletin gvenliiyle zde tutulmamas gerektiini, Gney Afrika Cumhuriyeti rneiyle somutlatrmak mmkndr. Nitekim Gney Afrika Cumhuriyetinde beyaz aznln dnda kalan halk, Apartheid rejimi boyunca karar alma mekanizmalar ve srelerinin dna itilmi; ulusal gvenlik araylarnda sz sahibi olamamas nedeniyle yaamlarn kronik bir gvensizlik hali iinde idame ettirmek zorunda kalmt. Dolaysyla Gney Afrika Cumhuriyetinin gvenlii, tm halk iin ayn anlam tamamaktayd. 107 Kopenhag Okulunun aktr ve konu dzeyinde toplumsal gvenlii gelitirmesinde ve ne karmasnda Waevern gvenlikletirme (securatization) kuram zerine tasarlad dnceler etkili olmutur. Gvenlikletirme; bir eyin, deerli olduu kabul edilen bir znenin varlna ynelik bir tehdit biiminde kurgulanmas ve sz konusu kurgunun normal siyasi srecin dna klarak alnan istisnai tedbirleri
nedenle toplumsal gvenlikle ayn anlama gelmemektedir. Yukarda deinildii gibi toplumsal gvenlik benden ziyade bizle yani kolektif kimliklerle ilgilidir; Waever, Toplumsal Gvenliin Deien Gndemi, 155. 105 Waevern toplumsal gvenlik kavramann geni tanm iin bkz; Waever, Toplumsal Gvenliin Deien Gndemi, 153-158. 106 Waever, Toplumsal Gvenliin Deien Gndemi, 155. 107 Ken Booth, Peter Vale, Security in Southern Africa: After Apartheid, beyond Realism, International Affairs 71 2 (1995): 287.
51
desteklemek iin kullanlmasdr. Gvenlikletirme giriimleri, yaygn bir baar salayp srekli olabilecei gibi snrl bir baar salayabilir ya da tamamen baarszla urayabilir. rnein Sovyet tehdidi, Souk Sava boyunca Bat Bloundaki devletler iin yaygn bir baar ve sreklilik salamken, Vietnam Savanda Amerikan kamuoyu desteinin srdrlebilirlii baarszlkla sonulanm ve ABDnin Irak tehditletirmeye ynelik son gvenlikletirme giriimi ise snrl bir baar kazanmtr. 108 Buzan ve Waevera gre gvenlikletirme, sylemsel ve siyasal bir sretir. Dolaysyla gvenlikletirme bu srete intersbjektif bir nitelie sahiptir ve sosyal ilikilerle ina edilir. Bu adan dnldnde gvenlikletirme, siyasi bir topluluk iersinde bir eyin, referans nesnesinin varln tehdit etmesini ve bu tehditle mcadele iin alnmas gereken acil ve istisnai tedbirler srecini ifade etmektedir. Bu tanmda kullanlan referans nesnesi kavram, tehdit edildii dnlen ve yaamak zorunda olduu ileri srlen ey; rnein devlet, evre veya liberal deerlerdir. Sz konusu modelde eylemi yapan zne baka bir deyile gvenlikletiren aktr, belli bir referans nesnesine ynelik varolusal tehdit olduunu ileri sren yani konuma eylemini yapan ve bylece ounlukla olaanst nlemleri merulatran taraftr. Gvenlikletirme kuramndaki etken taraf gvenlikletirmeyi yapan zne iken, edilgen taraf ise kamuoyudur. Dier bir ifadeyle konumann baarl olmas ve olaanst nlemlerin alnabilmesi iin ikna edilmesi gerekendir. 109 Grld gibi Kopenhag Okulu zne, nesne ve sre bants erevesinde ortaya koyduu gvenlikletirme modelini sylemsel ve politik bir sre olarak ifade etmektedir. Waever, gvenlii sz syleme eylemi (speech-act) olarak tanmlamaktadr. Gvenlii sylem olarak
Barry Buzan, Askeri Gvenliin Deien Gndemi, ev. Burcu Yavuz, Uluslararas likiler 5 18, (2008): 108. 109 Waever, Toplumsal Gvenliin Deien Gndemi, 152 ve Barry Buzan, Ole Waever, Jaap de Wilde, Security: A New Framework For Analysis, (Boulder: Lynne Rienner, 1998), 31.
108
52
kavramsallatran Waever, gvenlik syleminin oluturulmas ve kullanlmas zerinde durmaktadr. Ona gre bir olgu, sadece sz sahibi bir otorite tarafndan gvenlik meselesi olarak tanmlandnda gvenlik alanna dhil edilmektedir. 110 stelik bir sorunun gvenlik kapsamna dhil edilmesi, bu soruna zel bir stat vermekte ve sorunla uraan devlet yetkililerinin olaan d tedbirler almasna meruluk kazandrmaktadr. 111 Baka bir deyile Waevera gre bir konunun gvenlik konusu olarak tanmlanmas, gvenlik emberi iine alnan konuya stratejik bir nem ve aciliyet vermekte; politik srecin dnda yntemler kullanlmasn yasal klmaktadr. rnein 11 Eyll saldrlar bir sutan ziyade gvenlik konusu haline getirilmi; Bush ynetimi, ElKaideye uygulanacak yasal veya politik bir davrantan ziyade askeri bir saldrnn gerekliliini ne srmtr. Bu gvenlikletirme rneinde grld gibi bata Bush olmak zere Amerikan karar alclarnn sylemleri, Amerikan askeri mdahalesinin gerekli hale getirilmesinde ve kamuoyu desteinin alnmasnda merulatrc bir rol oynam ve olaanst tedbirler uygulamaya konulmutur.112 Buzan da Washington ynetiminin 11 Eyllden sonra oluturduu terrle sava stratejisini konstrktivist bir yaklam olarak yorumlamakta; nk ABDnin gvenlikletirme yntemi ile bu stratejiyi yasal ya da meru bir zemine dayandrmaya alarak sistemdeki dier devletleri kolektif gvenlik ats altnda toplamaya abaladn belirtmektedir. Buzan ve Waever, terrizm gibi konularn gvenlikletirilerek bir gvenlik konusuna dntrlmesinin sorunlar askeriletirdiini ve daha ok kronikletirdiini ne srmektedir. Zira gvenlik emberine alnan konular, bir yandan gvenlik literatrn biz ve tekiler almalar
Waever, bu nedenle gvenliin greceliliine iaret etmektedir. Ayrca bireyin mutlak gvenlik iinde olmas durumunda bunun gvenlik olarak adlandrlmasnn mmkn olmayacan belirtmekte ve bu sebeple hi kimsenin mutlak gvenlie sahip olamayacan ne srmektedir; Pnar Bilgin, Making Turkeys Transformation Possible: Claming Security-Speak not Desecuritization!, Journal of Southeast European and Black Sea Studies 7 4 (2007): 558. 111 Tanrsever, Gvenlik, 120. 112 Karacasulu, Avrupa Entegrasyon Kuramlar ve Sosyal nac Yaklam, 97.
110
53
haline getirmekte, 113 dier yandan alnan radikal gvenlik nlemlerini tartlmaz klarak baz hak ve zgrlklerin snrlandrlmasna meru bir zemin salamaktadr. Gvenlikletirilen konulara atfedilen zel statnn ya da ayrcalkl konumun hem teorik hem de pratik alana olumsuz yansdn belirten Waever, baz konularn gvenlik gndeminden karlmasn, baka bir ifadeyle gvenliksizletirilmesini nermektedir. Waever nclnde Kopenhag Okulu tarafndan yeni gvenlik terminolojisine kazandrlan ve gvenlik dlatrma (desecuritization) 114 olarak da ifade edilen bu kuram, gvenlikletirmenin anti-tezi eklinde konumlandrlabilir. Buna gre gvenlik dlatrma, daha nce tehdit olarak kabul edilen bir eyin ya da bir konunun artk tehdit olarak ina edilmemesidir.115 Gvenlik dlatrmayla nceden tehdit olarak alglanan bir konunun gvenlikletirilmesi sonucunda sahip olduu zel konum sonlandrlmakta; sz konusu tehdit algsn bertaraf etmeye ynelik alnan olaanst nlemlerin kaldrlmasyla birlikte konunun normallemesi ya da normale dnmesi salanmaktadr. Souk Savan sona ermesi, gvenlik dlatrma modeline rnek olarak dnlebilir. Zira Souk Sava dneminde gvenlik emberinin iine alnan birok ey, baka bir ifadeyle gvenlikletirilen birok konu, SSCBnin dalmasyla son bulmu ve bylece gvenlik dlatrlmtr. 6. Aberystwyth Okulu Kopenhag Okulu gibi dorudan gvenlik almalarna ynelen ve klasik gvenlik paradigmasn sorgulamaya aan Aberystwyth Okulu, eletirel gvenlik almalar arasnda yer almaktadr. ncln Ken Boothun yapt ve eserlerini Eletirel Gvenlik almalar (Critical Security Studies) bal altnda toplayan Aberystwyth Okulu, gvenlii tretilmi bir kavram olarak yeniden kuramlatrmtr. Gvenlik
Karacasulu, Avrupa Entegrasyon Kuramlar ve Sosyal nac Yaklam, 97-98. Desecuritization kavram Trke literatrde gvenlik dna karma, gvenlik(letirme) gndeminden kartlma, gvenliksizletirme ve gvenlik dlatrma eklinde kullanlmaktadr. 115 Buzan, Askeri Gvenliin Deien Gndemi, 108.
113 114
54
perspektifini iki analitik dzlemde meydana getiren Aberystwyth Okulunun ilk kuramsal giriimi, gvenlik anlayn derinletirmektir (deepening security). Bu bak as, akademik kavramlarla siyasi gndemler arasndaki ilikiyi aa karmaya almaktadr. Bylece evre gvenlii gibi devlet dzeyinin stnde olan ya da toplumsal gvenlik gibi devlet dzeyinin altnda kalan dier gvenlik alanlar da n plana karlmaktadr. kinci analitik giriim ise aktrlerin karlat bir dizi gvensizlii ele almak iin gvenlik anlaynn geniletilmesidir (broadening security). 116 Bu erevede Aberystwyth Okulu, sorunlar gvenlik sorununa dntrmek veya gvenlikletirmek yerine tretilmi bir kavram olan gvenliin siyasiliini ortaya karma abas iindedir.117 Aberystwyth Okulu, nesnelci kuram anlayna kar kurucu kuram anlayn kabul etmesi bakmndan kuram oluturmay kurucu bir uygulama (constitutive theory as practice) olarak alglayan Kopenhag Okulu ile benzemektedir. 118 Buna karn sorunlar ya da olaylar gvenlikletirme ya da gvenlik dlatrma ikileminden syrlarak gvenliin politik kurgulann ortaya karmaya ynelmesi nedeniyle Kopenhag Okulundan ayrmaktadr. ki okulun kuram inasnda epistemolojik ve ontolojik erevede benzetii fakat stratejik, etik-politik ve analitik noktalarda ayrt ifade edilebilir.119 Bu adan bakldnda iki kuramsal yaklam arasndaki en nemli farklln, sorunlarn zmnn gvenlikletirmeyle mi yoksa gvenlik dna karmayla m salanaca konusunda olduu sylenebilir ki
Bilgin, Gvenlik almalarnda Yeni Almlar: Yeni Gvenlik almalar, 84. Ken Booth, gvenlii askeri-politik konularn basknlndan kararak, insan yaamna kar gndelik tehditleri de gvensizlik kapsam iine dhil etmitir. Nitekim onun iin gvenliin geniletilmesi ve kavramn gncellenmesi; ktlk, etnik rekabetler, politik bask, cinayetler, terrizm, devlet ii atmalar, ekonomik krizler gibi bir dizi sorunun gvenlik kapsamna eklemlenmesini ifade etmektedir; Ken Booth, Security and Emancipation, Review of International Studies 17 4 (1991): 318. 117 Bilgin, Gvenlik almalarnda Yeni Almlar: Yeni Gvenlik almalar, 84. 118 Bilgin, Gvenlik almalarnda Yeni Almlar: Yeni Gvenlik almalar, 83. 119 Aberystwyth Okulunun sorunlar gvenlik gndeminden karmak yerine gvenliin siyasiliini ortaya koymay tercih etmesi stratejik, etik-politik ve analitik olmak zere temel argmana dayanmaktadr. Bu konuda bkz. Bilgin, Gvenlik almalarnda Yeni Almlar: Yeni Gvenlik almalar, 84-85.
116
55
Aberystwyth Okulu, bu noktada sorunlar gvenlik dlatrma yerine gvenliin siyasiliinin gndeme tanmasna almaktadr. Aberystwyth Okulunun nde gelen kuramclarndan Ken Booth, zgrlk ve gvenlik arasndaki banty gvenlik almalarnn merkezine yerletirerek klasik gvenlik paradigmasnda bir krlma meydana getirmitir. Ken Booth, Security and Emancipation balkl makalesinde dnya politikalarn belirleyen kelimeler ve imgelerden yola karak iinde bulunduumuz yapsal dnm vurgulam; realizmin entelektel hegemonyas altnda ekillenen geleneksel gvenlik dncesini ve almalarn sorgulamaya amtr. 120 Realizmin devlet merkezli gvenlik perspektifine kar kan Booth, klasik anlayn devlete ykledii amasal ilevi eletirmi ve bu amasal rol arasallatrmaya almtr. Ona gre devlet, gvenlii salama aracdr. 121 Bu nedenle de devlet gvenlii yerine birey gvenliini ncelemi ve bireylerin gvenliklerini zgrlkle ilintilendirmitir. Tehditlerin yokluu anlamnda kullanlan geleneksel gvenlik kavramsallatrmasn yetersiz bulan Booth, zgrlk eksenli yeni bir gvenlik kodlamas yaparak hem yerel hem de kresel dzlemde gvenliin tanmn geniletmi ve derinletirmitir. Dolaysyla Boothun yeni gvenlik almalarndaki farkll, gvenlii zgrlkle ilikilendirerek kavram yeniden formle etmesindedir. Booth, gvenlii salt tehditlerin olmad bir durum ile snrlandrmam; gelecekle ilgili beklentilerin garanti altna alnabilmesi veya isteklerin gerekletirilmesi nndeki engellerin kaldrlmas olarak tanmlamtr. Gvenlik ile zgrleme arasnda korelasyon kurmaya alan Bootha gre zgrleme, bireyler ve gruplar olarak insanlarn zgrce setikleri eyleri yapmasn engelleyen fiziksel ve insani kstlamalardan kurtulmasdr. Booth, fiziki ve insani kstlamalar sava, sava tehdidi, yoksulluk, politik kstlamalar ve eitim imknlarndan
120 121
Booth, Security and Emancipation, 318. Booth, Security and Emancipation, 320.
56
yoksunluk gibi sorunlarla rneklendirmektedir. 122 Dolaysyla ona gre zgrleme ve gvenlik, bir madalyonun iki yzdr ve biri dieriyle anlamldr. 123 Dier bir deyile Boothun terminolojisinde zgrlk ve gvenlik, birbirinin kart deil, aksine birbirinin tamamlaycs ya da birbirinin btnletiricisi iki kavramdr. Bu adan yorumlandnda Boothun ortaya koyduu eletirel gvenlik anlayna gre zgrln olmad yerde gvenlik yoktur; ya da tam tersi gvenliin olmad yerde zgrlkten bahsedilemez. Ne zgr ne de gvende olan Irak toplumunun iinde bulunduu durum, Boothun bu tespitine rnek tekil etmektedir. Zira zgrlemesi hedeflenen bir toplumun gvenlii, adna sonsuz zgrlk konulan bir Amerikan mdahalesiyle derinden sarslmtr. Gvenlik ve zgrlk arasndaki ban ne denli gl olduunu yalnzca uluslararas gvenlik kapsamnda deil, ayn zamanda ulusal gvenlik politikalar ve uygulamalarnda da grmek mmkndr. Nitekim devlet gvenliinin salanmas adna sk kontrol koullar ve bask rejimi altnda yaayan toplumlarn zgrlkleri kstlanmakta ve bu toplumlar gvende ama zgrln arayan yabanclam toplumlara dnebilmektedir. Ksaca ifade etmek gerekirse Bootha gre gvenlik, klasik anlayn ileri srd gibi yalnzca g 124 ve dzen deil, ayn zamanda zgrlemedir. 125 zgrleme ise haklarn karlkll fikridir. Boothun bu noktada altn izdii benim zgrlm senin zgrlne bal ve herkes zgr olana kadar ben de zgr deilim cmleleri, gvenlik ile zgrlk arasndaki ontolojik ilikiyi karlkllk mantnda yeniden
122 123
Booth, Security and Emancipation, 319. Battissela, Thories des Rlations Internationales, 455. 124 Booth, uluslararas ilikiler alanndaki eletirel yaklamlarn g kavramnn disiplindeki ontolojik ve deontolojik konumunu sorgulamaya amalar gerektiini belirtmektedir. nk ona gre disiplinin kresel dnmleri aklamaktaki yapsal sorunlar, g kavramnn nasl bir kavram olduu ele alnmadan zmlenemeyecektir; Ken Booth, Theory of World Security, Bilim ve Sanat Vakf Yuvarlak Masa Toplantlar http://www.bisav.org.tr/merkez.aspx?module=yuvarlakmasaayrinti&dizi=1&altturid=80& menuID=9_6_80&merkezid=6&yuvarlakmasaid=876 125 Booth, Security and Emancipation, 319.
57
ina etmektedir. Dolaysyla ben ve teki arasndaki snrlar, karlkl gvene ve zgrlk haklarna sayg ile kaldrlabilir ki bylece tekile(tir)melerin nne geilerek btnleme salanabilir.126 Sonu olarak Booth, birey gvenliini zgrleme olgusuyla derinletirmi ve kapsaml bir boyuta tamtr. Sonu Souk Savan sona ermesi ve 11 Eyll saldrlarnn yaratt sistemik krlmalar, gvenlik kavramnn dnmn beraberinde getirmitir. Gvenliin boyutlar ve kapsam genilerken, gvenlik aktrleri de eitlenmitir. Klasik gvenlik paradigmasnn siyasi konular ve askeri gc nceleyen devlet merkezli yaklam, gvenlik alannda yaanan deiim ve dnm aklamakta yetersiz kalmtr. Gvenliin genilemesi ve derinlemesi, disiplinleraras bak asna sahip yeni gvenlik almalarn gndeme getirmitir. Klasik gvenlik paradigmasnn grnmez kld sorunlara odaklanan yeni gvenlik yaklamlar, gvenlik olgusunun konu, aktr ve hegemon nezdindeki tekelini krmtr. Gnmzde devlet eksenli gvenlik anlayndan insan ve toplum merkezli gvenlik anlayna geilmektedir. Souk Sava sonras dnemde zellikle insan ve toplum gvenliini nceleyen yaklamlar, gvenliin ontolojik, psikolojik ve sosyolojik bir kavram olduunu ve sadece devlet eksenli ele alnamayacan hatrlatmtr. Farkl gvenlik alglamalar ve kayglar, bir yandan gvenliin btnselliini ortaya koyarken, dier yandan klasik gvenlik paradigmasnn ilevselliini, Coxun deyimiyle problem-zme yeteneini sorgulanr hale getirmitir. Eletirel yaklamlarn getirdii konu ve aktr zenginlii, Kopenhag Okulunun ortaya koyduu ok boyutlu gvenlik kavramsallatrmas ve Aberystwyth Okulunun gvenlii zgrleme kavramyla ilikilendirmesi, klasik gvenlik anlayndan yeni gvenlik anlayna geii simgelemektedir. Klasik paradigmaya alternatif bir gvenlik modeli sunan yeni gvenlik
126
Booth, Security and Emancipation, 322.
58
almalar, bu ynyle Kuhnun kavramsallatrmasyla paradigma kaymasna neden olmutur. Gvenlik literatrnde meydana gelen bu deiim-dnm, neo-gvenlik olarak da kavramsallatrlan bir gvenlik paradigmas ortaya karmaktadr. Gvenlik almalarndaki teorik ivme kadar nemli olan bir dier nokta ise yaanan paradigma kaymasnn pratie ne ekilde yansyaca ve sistemi nasl etkileyeceidir.
59
KAYNAKA Akmee, Sinem Akgl. Uluslararas likiler Inda Avrupa Btnlemesi, Uluslararas likiler 1 (2004): 1-32. Aktoprak, Elin. Immanuel Wallerstein: Sosyal Bilimlere Yeniden Bakmak, Uluslararas likiler 1 4 (2004): 23-58. Appiah, K. Anthony. Kimlik, Sahicilik, Hayatta Kalma: okkltrl Toplumlar ve Toplumsal Yeniden retim, iinde ok Kltrclk: Tannma Politikas. 162-175, ed. Amy Gutmann, stanbul: Yapkredi Yaynlar, 2010. Ar, Tayyar. Uluslararas likiler Teorileri. stanbul: Alfa Yaynlar, 2004. Arboan, Deniz lke. Uluslararas likiler Dncesi. stanbul: Baheehir niversitesi Yaynlar, 2007. Ashley, Richard K. Political Realism and Human Interests, International Studies Quarterly, Symposium in Honor of Hans J.Morgenthau, 25 2 (1981): 204-326. Ataman, Muhittin. Feminizm: Geleneksel Uluslararas likiler Teorilerine Alternatif Yaklamlar Demeti, Alternatif Politika 1 1 (2009): 1-41. Aydn, Mustafa. Uluslararas likilerin Gereki Teorisi: Kkeni, Kapsam, Kritii, Uluslararas likiler 11 (2004): 33-60. Balzacq, Thierry. Quest-ce que la Scurit Nationale, Revue Internationale et Stratgique 4 52 (2003): 33-50. Battissela, Dario. Thories des Rlations Internationales. Paris: Presses de Sciences Po, 2003.
60
Baylis, John. Uluslararas likilerde Gvenlik Kavram, Uluslararas likiler 5 18 (2008): 69-87. Bilgin, Pnar. Gvenlik almalarnda Yeni Almlar: Yeni Gvenlik almalar, SAREM 8 14 (2010): 70-96. Bilgin, Pnar. Individual and Societal Dimensions of Security, International Studies Review 5 2 (2003): 203-222. Bilgin, Pnar. Making Turkeys Transformation Possible: Claming Security-Speak not Desecuritization!, Journal of Southeast European and Black Sea Studies 7 4 (2007): 555-571. Bislev, Sven. Globalization, State Transformation, and Public Security, International Political Science Review 25 3 (2004): 281-296. Booth, Ken, Vale, Peter. Security in Southern Africa: After Apartheid, beyond Realism, International Affairs 71 2 (1995): 285-304. Booth, Ken. Security and Emancipation, Review of International Studies 17 4 (1991): 313-326. Booth, Ken. Steps Towards Stable Peace in Europe: A Theory and Practice of Coexistence, International Affairs 66 1 (1990): 17-45. Booth, Ken. Theory of World Security, Bilim ve Sanat Vakf Yuvarlak Masa Toplantlar, http://www.bisav.org.tr/merkez.aspx?module=yuvarlakmasaayrinti&d izi=1&altturid=80&menuID=9_6_80&merkezid=6&yuvarlakmasaid= 876 Bostanolu, Burcu, Okur, Mehmet Akif. Uluslararas likilerde Eletirel Kuram. Ankara: mge Kitabevi, 2009.
61
Brauch, Hans Gnter. Gvenliin Yeniden Kavramsallatrlmas: Bar, Gvenlik, Kalknma ve evre Kavramsal Drtls, ev. Zeynep Arkan, Uluslararas likiler 5 18 (2008): 1-47. Brown, Chris. World Society and the English School: An International Society Perspective on World Society, European Journal of International Relations 7 4 (2001): 423-441. Brown, Chris, Ainley, Kirsten. Uluslararas likileri Anlamak. ev. Arzu Oyacolu, stanbul: Yaynodas Yaynlar, 2008. Buzan, Barry, Waever, Ole. Slippery? Contradictory? Sociologically Untenable? The Copenhagen School Replies, Review of International Studies, 23 2 (1997): 241-250. Buzan, Barry. Askeri Gvenliin Deien Gndemi, ev. Burcu Yavuz, Uluslararas likiler 5 18 (2008): 107-125. Buzan, Barry. Economic Structure and International Security: The Limits of the Liberal Case, International Organization 38 4 (1988): 597-524. Buzan, Barry. New Patterns of Global Security in the Twenty-First Century, International Affairs 67 3 (1991): 431-451. Buzan, Barry. Peace, Power and Security: Contending Concepts in the Study of International Relations, Journal Of Peace Search 21 2 (1989): 109-125. Buzan, Barry, Waever, Ole, Wilde, Jaap de. Security: A New Framework For Analysis. Boulder: Lynne Rienner, 1998. Cox, Robert W. On Thinking About Future World Order, World Politics 28 2 (1976): 175-196.
62
Dedeolu, Beril. Yeniden Gvenlik Topluluu: Benzerliklerin Karlkl Bamllndan Farkllklarn Birlikteliine, Uluslararas likiler 1 4 (2004): 1-23. Derian, James Der. The Simulation Syndrome: From War Games to Game Wars, Social Text 24 (1990): 187-192. Dunne, Tim. Liberalism, iinde The Globalization of World Politics. 162-181, ed. John Baylis, Steve Smith, London: Oxford University Press, 2001. Eriksson, Johan, Giacomello, Giampiero. The Information Revolution, Security, and International Relations: (IR) Relevant Theory?, International Political Science Review 27 3 (2006): 221-244. Falk, Jorn. Ferdinand Tnnies, ev. Llfer Krkmez, Muhafazakr Dnce 1 2 (2004): 45-60. Finnemore, M., Sikking, K. International Norm Dynamics and Political Change, International Organization 52 4 (1998): 887-917. Frederking, Brian. Constructing Post-Cold War Collective Security, The American Political Science Review 97 3 (2003): 363-378. Galtung, Johan. Emperyalizmin Yapsal Teorisi-Ksm 1, ev. Birgl Demirta Cokun, Uluslararas likiler 1 2 (2004): 25-46. Galtung, Johan. Emperyalizmin Yapsal Teorisi-Ksm 2, ev. Birgl Demirta Cokun, Uluslararas likiler 1 3 (2004): 37-66. Glaser, Charles L. The Security Dilemma Revisited, World Politics 50 1 (1997): 171-201. Halliday, Fred. The Pertinence of International Relations, Political Studies 38 (1990): 502-516.
63
Herath, Dhammika. Development Discourse of the Globalist and Dependency Theorists: Do the Globalisation Theorists Rephrase and Reword the Central Concepts of the Dependency School?, Third World Quarterly 29 4 (2008): 819-834. Hobbes, Thomas. Leviathan. London: Penguin Books, 1985. Iriye, Akira. Global Community: The Role Of International Organizations in the Making of the Contemporary World. California: University of California Press, 2002. na, Hsamettin, Gner, mit. Avrupa ve Amerikan Gvenlik atmalar Balamnda Trk D Politikas, Ankara Avrupa almalar Dergisi 6 1 (2006): 139-154. yar, mer Gksel. Uluslararas likilerde Krizlerin Tanmlanmas ve Ynetimi, iinde Deien Dnyada Uluslararas likiler. 225-271. ed. dris Bal, Ankara: Lalezar Kitabevi, 2008, Kapani, Mnci. Politika Bilimine Giri. stanbul: Bilgi Yaynevi, 2004. Karacasulu, Nilfer. Avrupa Entegrasyon Kuramlar ve Sosyal nac Yaklam, Uluslararas Hukuk ve Politika 3 9 (2007): 82-100. Keohane, Robert O. Uluslararas Toplumda Egemenlik, iinde Kresel Ynetiimler. 178-196, ed. David Held, Anthony McGrew, Ankara: Phoenix Yaynevi, 2008. Keyman, Fuat. Eletirel Dnce: letiim, Hegemonya, Kimlik/Fark, iinde Devlet, Sistem, Kimlik. 227-261. ed. Atila Eralp, stanbul: letiim Yaynlar, 2007. Klal, Ahmet Taner. Siyaset Bilimi. Ankara: mge Kitabevi, 2000.
64
Knutsen, Trobjorn L. Uluslararas likiler Teorisi Tarihi. ev. Mehmet zay, stanbul: Alm Kitap, 2006. Leysens, Anthony. The Critical Theory of Robert W. Cox: Fugitive or Guru?. New York: Palgrave Macmillan, 2008. Lindberg, Leon. Political Integration, Definition and Hypotheses, iinde The European Union: Readings on the Theory and Practice of European Integration. 99-123, ed. Brent F. Nelsen, Alexander C-G. Strubb. Colorado: Lynne Rienner Publishers, 1994. Machiavelli, Nicolo. The Prince. Wordsworth Editions, 1993. Morgenthau, Hans J. Uluslararas Politika: G ve Bar Mcadelesi. Cilt 1, ev. Baskn Oran, nsal Oskay, Ankara: Trk Siyasi limler Dernei, 1970. Nye, Joseph. Amerikan Gcnn Paradoksu. ev. Grol Koca, stanbul: Literatr Yaynlar, 2003. Oval, A. evket. Masadan Sahaya Gei: Yeni Gvenlik Kurgusunun Uluslararas Politikadaki Yansmalar, Avrasya Dosyas 10 4 (2004): 111-131. Rosenau, James. Yeni Bir Kresel Dzende Ynetiim, iinde Kresel Dnmler. 269-287, ed. David Held, Anthony McGrew, Ankara: Phoenix Yaynlar, 2008. Smith, Steve. Singing Our World into Existence: International Theory and September 11, International Studies Quarterly, 8 3 (2004): 499515. Tanrsever, Oktay F. Gvenlik, iinde Devlet ve tesi. 107-125, ed. Atila Eralp, stanbul: letiim Yaynlar, 2005.
65
Tanu, Okan. Biliim anda Gvenlik Kavramnn Yeniden Tanmlanmas, iinde Uluslararas likilerde Snr Tanmayan Sorunlar. 361-382, der. Ayhan Kaya, Gnay Gksu zdoan, stanbul: Balam Yaynlar, 2003. Tickner, J. Ann. Feminist Responses to International Security Studies, Peace Review 16 1 (2004): 43-48. Tickner, J. Ann. Introducing Feminist Perspectives into Peace and World Security Courses, Women's Studies Quarterly 23 3-4 (1995): 48-57. Tickner, J. Ann. On The Frontlines or Sidelines of Knowledge and Power? Feminist Practices of Responsible Scholarship, International Studies Review, 8 (2006): 383-395. Tickner, J. Ann. What Is Your Research Program? Some Feminist Answers to International Relations Methodological Questions, International Studies Quarterly 49 1 (2005): 1-21. Tickner, J. Ann. You Just Don't Understand: Troubled Engagements between Feminists and IR Theorists, International Studies Quarterly 41 4 (1997): 611-632. Tr, zlem, Koyuncu, idem Aydn. Feminist Uluslararas likiler Yaklam: Temelleri, Geliimi, Katk ve Sorunlar, Uluslararas likiler 7 26 (2010): 3-24. Viotti, Paul R., Kauppi, Mark V. International Relations Theory. United States: Pearson, 2012. Waever, Ole. Toplumsal Gvenliin Deien Gndemi, ev. Birgl Demirta Cokun, Uluslararas likiler 5 18 (2008): 151-179.
66
Wallerstein, Immanuel. Liberalizmden Sonra. stanbul: Metis Yaynlar, 1995. Wallerstein, Immanuel. Dependence in an Interdependent World: The Limited Possibilities of Transformation within the Capitalist World Economy, African Studies Review 17 1 (1974): 1-26. Wallerstein, Immanuel. Semi-Peripheral Countries and the Contemporary World Crisis, Theory and Society 3 4 (1976): 461483. Walt, Stephen M. The Renaissance of Security Studies, International Studies Quarterly 2 35 (1991): 211-239. Walt, Stephen M. Gvenlik almalarnn Rnesans, Avrasya Dosyas (Gvenlik Bilimleri zel) 9 2 (2003): 71-106. Waltz, Kenneth. Theory of International Politics. New York: McGrawHill, 1979. Waltz, Kenneth, Quester, George H. Uluslararas likiler Kuram ve Dnya Siyasal Sistemi. ev. Ersin Onulduran, Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 1982. Weber, Max. Sosyoloji Yazlar. ev. Taha Parla, stanbul: letiim Yaynlar, 2004. Welton, George, Piccoli, Wolfango. Konstrktivizme Ynelik Problemler, iinde Uluslararas likilerde Snr Tanmayan Sorunlar. 79-109, der. Ayhan Kaya, Gnay Gksu zdoan, stanbul: Balam Yaynlar, 2003.
67
68
Savan Evrimi ve Teorik Yaklamlar
SAVAIN EVRM VE TEORK YAKLAIMLAR
Metin GURCAN
Bilkent niversitesi Siyaset Bilimi Blm Doktora rencisi
69
70
SAVAIN EVRM VE TEORK YAKLAIMLAR*

Devletler, byk ve pahal konvansiyonel askeri birlikler yerine kk ve hem ekonomik hem de politik adan az maliyetli zmlerle istedikleri sonular alabiliyorsa, sava bir baka formda yeniden doar ve bildiimiz paradigmalar kknden deiir. 1
Qiao Liang ve Wang Xiangsui Hobbes, nl eseri Leviathanda ayet birbirinin kurdu olan iki insan, ayn anda beraber sahip olamayacaklar bir eyi isterlerse, dman haline gelirler ve sre sonuta ya birinin dierini kontrol altna almas ya da yok etmesi ile neticelenir der.2 Bu kanlmaz atma aslnda insan doasndan gelen ne pahasna olursa olsun hayatta kalma refleksinin bir bedelidir. Realist retinin temelini oluturan bu gre gre, hayatta kalabilmek adna her zaman en gller en iyi yemei ve en iyi barna almak isterler. Ancak ihtiyalar sonsuz, kaynaklar kstl olduu iin en iyiyi elde etmek iin verilen mcadele nihayetinde insanlar atmaya gtrr. ki kii arasnda daha iyiyi elde etmek iin verilen bu atma eninde sonunda kazanann yaayaca, kaybedenin lecei veya kle olaca bir dello haline gelir.
* Bu alma Bilge Strateji Dergisinin Gz 2011 saysnda yaynlanan Bir nceki Sava in Hazrlanmak: Deien Kresel Gvenlik Ortamnn Geleneksel Sava Olgusuna Etkisi balkl makalenin gzden geirilmi eklidir. 1 Qiao Liang ve Wang Xiangsui, Unrestricted Warfare, ev. FBIS (PLA Publishing House, 1999), 6. 2 Richard K. Betts, Conflict After the Cold War (New York: Pearson, 2008), 67.
71
Klasik realist gre gre, insan doasndan gelen bu drt, insanlarn meydana getirdii devletlerin karakterine ve en nemlisi anarinin egemen olduu uluslararas politik sisteme de yansr. 3 nsan, Devlet ve Sava (Man, the State and War) balkl almasnda savan nedenlerini analiz dzeyini inceleyerek aklamaya alan Kenneth Waltza gre birinci dzey olan insan doas ve ikinci dzey olan devletin i politik yaplar savan nedenlerini aklamakta yetersiz kalmaktadr. Waltz, ancak nc analiz dzeyi olan uluslararas sistem ve sisteme hkim olan anarinin savan nedenlerini akladn ileri srmektedir.4 Bazen devlet adamlar sava istese de veya bir devlette yaanan i siyasi dinamikler savan grnr sebebi olsa da savan asl nedeni uluslararas ortamda devleti engelleyecek bir st otoritenin olmamasdr. Devletler kendi snrlar iinde iddet kullanma tekelini elinde tutan en st politik otorite iken, uluslararas sistemde byle bir politik otoritenin yokluu, dolaysyla anari savan kanlmazlnn asl nedenidir.5 Devletler kendi kendilerine yetmeli, devaml hasmlarn gzlemlemeli ve hassas politik g dengelerindeki deiimleri iyi okumaldr. Uluslararas sistemdeki anariye bir nebze de olsa dzen getirebilmenin ve barn yegne forml aslnda her daim savaa hazr olmaktr (si vis pacem para bellum). Yani, iddeti tekelinde bulunduran ulus-devletlerin baat aktrler olduu, devlet karlarnn uluslararas ilikilerde temel belirleyici faktr olarak algland ve ulus-devlet merkezli bak asnn halen sava olgusu zerinden tanmlandn sylemek pek de abartl olmaz. Thucydidesin 2500 yllk nl eseri Peloponez Sava Tarihinde yer alan Melian Diyaloglarnda geen aadaki ifadeler, o gnden bu yana belki de farkl toplumlar ve devletler tarafndan binlerce kez kullanlagelmitir.
Sizin hazrlnz sava iin. Bu grme de zaten bouna. Ya size kle olmamz ya da lmemizi istiyorsunuz. Ordularnz bizden
3
Kenneth Waltz, Man, the State and War: A Theoretical Analysis (New York: Columbia University Press, 1954), Chapter 2 ve 3. 4 Waltz, Man, the State. 5 Waltz, Man, the State.
72
gl, askerleriniz bizden fazla, ama biz direneceiz ve adalet iin savaacaz. 6
Sava, uluslararas ilikilerde tm diplomatik yollar tkendiinde nihai sorun zme vastas olarak grlmtr. Yine geleneksel gre gre sava aslnda ncesindeki ve sonrasndaki siyasi sreten farkl ve bamsz bir olgu deildir; tam tersine sorunlarn zlmesinde devletlerin elindeki en son politik ara olarak bir baka ekilde politikann devamdr. 7 Bugnk kresel gvenlik ortamna bakldnda grnen tablo sava olgusunun geleneksel snrlar dna ktn gstermektedir. rnein, GlobalSecurityye gre 2010 ylnda dnyada devam eden 37 silahl atmadan sadece 6 tanesi 8 iki ulus-devlet arasndaki geleneksel tanmlarla aklanabilecek atmalardr. Buna karlk Meksika ve Kolombiyann uyuturucu kartellerine kar verdii mcadeleden, Kuzey Kafkasyadan Belucistana, Uygur zek Blgesinden Laosa, Nepalden Afganistana, Nijeryadan Gazzeye dnyann birok sorunlu blgesinde halen devam eden 31 savams atmann temel dinamiklerinin geleneksel tanmlarla aklanmas olduka zordur.9 Yine, 11 Eyll saldrlarndan hemen sonra ABD Savunma Bakanlnca yaplan ayrntl bir durum deerlendirmesinde, modern gvenlik ortam ile 1970li yllardaki gvenlik ortamnn bir kyaslamas yaplm ve gnmzde bir dnya sava ihtimalinin 1970lere nazaran kat, ikiden fazla devletin katlaca bir blgesel sava ihtimalinin ise yar yarya
Thucydidesin nl eseri 2500 yllk Peloponez Sava Tarihinde geen Melian Diyaloglar devletleraras ilikilerde g kullanm ve etik deerler zerine nemli konulara deinen, ayn zamanda realist retinin ruhunu yanstan ilk yazl kaynaktr. Betts, Conflict After, 56. 7 Carl Von Clausewitz, On War (Princeton: Princeton University Press, 1976), 87. 8 Bunlar: in-Japonya arasnda Senkaku Adalar, in-Malezya-Vietnam arasndaki Spratly Adalar, Pakistan-Hindistan arasndaki Kemir, Azerbaycan-Ermenistan arasnda Dalk Karaba ve Kuzey ve Gney Kore arasndaki snr sorunudur. 9 Eriim tarihi 10 Ocak 2011. http://www.globalsecurity.org./military/world/war/index.html.
6
73
azald sonucuna ulalmtr. 10 zellikle, devlet d bir aktr tarafndan kendi ktasnda saldrya urayan ABD iin bu saldrlar ayrntl bir durum deerlendirmesi yaplacak kadar nemli grlmtr. Nitekim John Lewis Gaddisin de belirttii gibi 11 Eyll 2001 sabah, ken sadece kiz Kuleler deil ayn zamanda bu kulelerle; insanln uluslararas, ulusal ve bireysel gvenlik alannda kurumsallam pek ok temel varsaymlardr. 11 Gerekten de 11 Eyll saldrlar uluslararas sistem zerinde derin etkilere yol amtr. Kreselleme ve teknolojik gelimelerle birlikte devlet d aktrlerin uluslararas gvenlik ortamnda grnrlnn artmas geleneksel varsaymlar byk lde zayflatmtr. Bylece savan sadece ulus-devletlerin tekelindeki politik bir ara olarak grlmedii yeni bir dneme girildii belirginlemitir. Aadaki tabloda sava olgusunun geirdii deiim farkl biimlerde tanmlanan evreler zerinden gsterilmektedir. Tabloda grld gibi aslnda Tofflerin dalgalara, Hanlenin dnemlere, Van Creveldin alara, Lind ve dierlerinin nesillere ayrd teorilerle asl aklamaya altklar ey, sava olgusunun douu ve insanlk tarihi iindeki geliimidir. Son 350 ylda toplumsal ve teknolojik gelimelere paralel olarak savan taraflar, savalarda gdlen hedefler, sava stratejileri ve en nemlisi savan icra edili ekli nemli deiimlere uramtr. Savalar devletlerin tekelinden km, devlet d aktrlerin de mdahil olduu srelere dnmtr.
10
Thomas Barnett, Pentagons New Map: The Military in the 21st Century (New York: Berkley Books, 2004), 25-26. 11 John Lewis Gaddis, Surprise, Security, and the American Experience (Harvard University Press 2004), 80.
74
Tablo 1: Savan doasn ve evrimini aklamaya alan teoriler

Teorisyen Lind, Nightengale, Schmitt, Sutton (1989) 12 1. Aama Ulusdevlet ncesi savalar 2. Aama 3. Aama 4. Aama 5. Aama
1.Nesil 2. Nesil 3. Nesil 4.Nesil Sava Sava Sava Sava Klasik Topyekn Manevra Gayrisavalar Endstri Savalar Nizami (1648Savalar (1918-1948) Harp 1830) (1830-1918) Zirvesi: 1991 Trevleri Zirvesi: Zirvesi: I. Krfez (1948den Napolyon Dnya Sava bu gne, Savalar Sava zellikle 11 Eyll sonras) Zirvesi: ABDnin Irak ve Afganistan galleri
W.S. Lind, Nightengale, K., K. Schmitt J. F., Sutton J. W., The Changing Face of War: Into the Fourth Generation, Marine Corps Gazette, Ekim 1989, 22-26.
12
75
Tablo 1: Savan doasn ve evrimini aklamaya alan teoriler (devam)

Teorisyen Martin Van Creveld (1991) 13 1. Aama Aletler a 2. Aama 3. Aama 4. Aama Sistemler a Ge Modern Dnem (sevk ve idare becerileri) 5. Aama Otomasyon a Nkleer Dnem (sosyal beceriler)
Makineler a Erken Modern Dnem (teknik beceriler)
J. Hanle (1989) 14
Klasik Ortaa Dnem Dnemi (grup (Fiziksel beceriler) becerileri) 1.Dalga: Tarm Toplumu Kl Dnemi Snrl Ortaa Savalar
Toffler (1993) 15
2. Dalga: Endstri Toplumu
3. Dalga: Bilgi Toplumu
Arquilla ve Rondfelt (2000) 16 Qiao Liang ve Wang Xiangsui 17
Kitle ve Endstri Savalar Dnemi
Manevra Savalar Dnemi
Birbirinden Treyen Savams atmalar Snrsz Postmodern Savalar
Snrl imparatorluklar ve ulus-devlet savalar (Zirve noktas 1991 Krfez Sava ve Kara-Hava Muharebe doktrini)
Martin Van Creveld, The Rise and Decline of the State (Cambridge, Cambridge University Press, 1999). 14 D.J. Hanle, On Terrorism: An Analysis of Terrorism as a Form of Warfare, (Master Thesis, Naval Postgraduate School, 1987). 15 Alvin Toffler, War and Anti-war: Survival at the dawn of the 21st Century (Boston: Little Brown Company, 1993). 16 J. Arquilla, D. Rondfelt, Swarming and the Future of Conflict (Santa Monica: Rand Cooperation, 2000). 17 Liang, Xiangsui, Unrestricted Warfare, 22.
13
76
Mevcut kresel gvenlik ortamnda yaanan atmalarn ou ve savan deien doas ile elien geleneksel tutum bugn ne kadar geerliliini korumaktadr? Hlihazrdaki kresel atma ortamn hangi yaklam daha iyi aklayabilir? Bugnn dnyasnda yaanan atmalarn savan geleneksel paradigmalarna olan etkileri nelerdir? Bu alma bu sorulara cevap aramaktadr. Ama, Yntem ve Kapsam Bu almann temel amac William S. Lind ve dierlerinin Ekim 1989da Marine Corps Gazettede yaymlanan Savan Deien Yz: Drdnc Nesil Savaa Doru (The Changing Face of War: Into the Fourth Generation) balkl makalelerinde 4. nesil sava ile ilgili nerdikleri modeli esas alarak yeni kresel gvenlik ortamnda geleneksel sava stratejilerinin niin yetersiz kaldn aklamak ve modern dnya ordularnn 4. nesil sava ortamnda beliren tehditlere kar etkinliini ve verimliliini nasl artrabileceklerine dair bir bak as sunmaktr. alma, uluslararas ilikiler teorilerinin sava olgusuna ve savan nedenlerine ilikin yaklamlarn gzden geirmekte, bugnk savalara nasl gelindiinin daha iyi anlalabilmesi iin geleneksel sava stratejilerinin tarih iindeki geliimini incelemektedir. Daha sonra ise 4. nesil sava (4NS) anlay ele alnarak bu anlayn temel unsurlarna dair bir analiz sunulmakta, son olarak birbirleri ile kartrlan ve hlihazrda Trke literatrde yeterince aklanmam temel tanmlarn ayrntl aklamalarna yer verilmektedir. 4. nesil sava yaklam her ne kadar deniz ve hava kuvvetlerinin sava stratejilerinde de nemli deiikliklere yol amsa da bu alma kara kuvvetleri merkezli olarak konuyu ele almaktadr. 1. TEORK EREVE
Geleneksel uluslararas ilikiler disiplininin en nemli sorunlarndan birisinin savan nedenleri olduu Giri blmnde belirtilmiti. Bu
77
blm, literatrde bulunan mevcut teorilerin savan nedenlerine ilikin yaklamlarn incelemektedir. Siyaset bilimciler sava olgusunu aklayan genel geer teoriler peinde iken tarihiler genelde her bir sava kendine zg (sui generis) sebepleri nda inceleme abasnda, biyoloji ile felsefe ve (sosyal) psikoloji ise saldrganln ve atmann fizyolojik ve psikolojik nedenlerine cevap bulmak peindedir. Kimine gre sava insan doasndan kaynaklanan ve kanlmas g bir defo,18 kimine gre insanlk gelitike giderek demode ve ahlak d hale gelen bir olgudur. 19 Kenneth Waltza gre herhangi bir ey savaa neden olabilir. 20 Nitekim 2400 yl nceki Peloponez Savann nedenleri hakknda bilimsel almalar hazrland halde bugn hala sosyal bilimlerin sava olgusunu tam anlam ile zebildii iddia edilemez. Uluslararas ilikiler teorileri, savan kaza eseri ve rastlantsal meydana gelen bir olgudan ziyade belli aktr, yap ve srelerin bir araya gelmesiyle meydana gelen nceden kestirilebilir bir olgu olduu iddiasndadr. rnein klasik realistler insan doasndaki defo ve gce duyulan arzu ile sava aklarken, neo-realistler uluslararas sistemdeki anari ve devletler sisteminde sava durduracak bir st otoritenin yokluu ile sava aklamakta, radikal yaklamlar ise savalar kolonizasyon srecinin veya kapitalizmin tabii bir sonucu olarak yorumlamaktadr. 21 Uluslararas ilikiler teorilerinin savan nedenlerine ynelik yaklamlar Waltzn analiz dzeyleri zerinden incelenebilir. lk analiz dzeyi bireydir. Klasik Realizme gre savalarn nedeni aslnda insanlarn davranlarndan kaynaklanmaktadr. Sava olgusu insann
Donald Kagan, The Outbreak of Peloponnesian War, (Cambridge University Press, 1989), 373. 19 John Mueller, The Obsolescence of Major War, Security Dialogue 21(1990): 321. 20 Waltz, Man, the State. 21 Bkz. Quincy Wright, Louise Leonard Wright, A Study of War, (University of Chicago Press, 1942). John G. Stoessinger, Why Nations Go to War? (Wadsworth Publishing Co Inc.,2010).
18
78
doasndaki atma temayl ile aklanabilir. Morgenthau insan tabiatna ait bu zellii devletlerin savama eiliminin ardnda yatan temel sebep olarak deerlendirmektedir. 22 kinci analiz dzeyi ise devlettir. Avrupa merkezli ulus-devlet sisteminin oluum sreci ve bu srece savalarn katksn aklayan Charles Tillynin Devletler sava yapar/ Savalar devlet kurar tezini hatrlamak yerinde olacaktr.23 Bu teze gre sava, ulus-devlet oluum srecine 3 dinamii tetikleyerek katkda bulunur. Sava; - Ynetime vergi ve benzeri yntemlerle halktan finansal kaynak tedarik etme yani para kazanma imkn verir. - Ordu ve benzeri silahl gler oluturma imkn verir. - Halka gl bir milli kimlik oluturma imkn verir.24 Max Webere gre Avrupa modeli ulus-devlet oluumunda ilk aama iddet vastas olarak kullanlan silahl glerin, ngrs olan bir lider etrafnda ve belli bir blgede toplanmas ile olmutur. Ynetim o blge halkndan ortak i/d dmanlara kar kendilerini korumak karlnda insan gc, kaynak ve para temin etmi, bu vastalarla da brokratik yaplanmasn tamamlam, bu sayede savalarn yapc ve organize edici etkisiyle Avrupada ulus-devletler olumutur. 25 Avrupa merkezli ulus-devlet oluum tezlerinde ortak nokta ehirlerde toplanabilen sermaye birikimi ve nfus younluudur. rnein Afrika ve Latin Amerikada nfus younluunun azl, zor arazi koullar ve geni araziler gibi demografik ve corafi koullar yzyllar boyu insanlar ortak dmana kar birleme, milli kimlik kazanma yetilerinden uzak tutmu, bu blgelerde meydana gelen snrl ve kk savalar ancak ksa sreli
22 Hans J. Morgenthau, Politics Among Nations: The Struggle For Power and Peace. New York: Knopf, 1967), 31-32. 23 Brian D.Taylor ve Roxana Botea Tilly Tally: War making and state making in Thirld World, International Studies Review 10 (2008): 1. 24 Brian D.Taylor ve Roxana Botea a.g.m., 28. 25 Brian D.Taylor ve Roxana a.g.m., 29.
79
ve zayf devletlerin ortaya kmasna zemin hazrlayabilmitir.26 Tilly, i savalar da gz nnde bulundurarak savalarn devlet kurduu tezini yeniden deerlendirmitir. rnein Tilly bugnk Amerika Birleik Devletlerinin oluumunda Amerikan Savann nemine dikkat ekmitir. Her ne kadar Tillynin tezinin 3. Dnya lkelerine uygulanmas konusunda hala eletiriler mevcut olsa da u an bu tez hala ulus-devletlerin oluumu srecine k tutmaktadr. Uluslararas ilikiler teorilerinde savalarn sebebini devlet aygtnn niteliine balayan yaklamlar vardr. Liberal bak asna gre bir devletteki ynetim biimi sava belirleyen en nemli etkendir. rnein, demokratik devletler birbirleri ile savamadklar iin demokrasinin kresel anlamda yaylmas barn tesisine hizmet eder.27 Demokratik Bar Teorisi olarak da adlandrlan bu liberal gre gre demokrasilerde sivil toplum daha gl, muhalefet daha tekilatl olduu iin atmaya gitmeme konusunda karar mercilerine kamuoyu basks yaplabilmektedir. Bylece demokratik ynetimler atmadan kanmakta, zellikle birbirleri ile savama konusunda isteksiz hareket etmektedir.28 Devletleri kara kutu olarak gren ve i ilerine karmay bamszlk ilkesini zedelemek olarak gren realist okulun aksine bu gr devletlerin i politik yaplarna dair konulara younlar. nk demokratikleme i siyasete dair ve iselletirilmesi gereken bir sretir. te yandan, Troki ve Lenin tarafndan olgunlatrlan Marksist gre gre; srekli ucuz igc, sermaye, pazar ve hammadde araynda olan kapitalist devletler ve bu devletlerin emperyalist/smrgeci karlar savan ve atmann temel kaynadr.
Brian D.Taylor ve Roxana a.g.m., 30. Charles A. Kupchan, Minor League, Major Problems: The Case against A League of Democracies, Foreign Affairs No 87/6 (Nov-Dec 2008): 96-109. 28 Barbara Farnham, The Theory of Democratic Peace and Threat Perception, International Studies Quarterly 47 (2003): 395-415.
27
26
80
Devletin i politik yaplarna hkim milliyetilik ve din gibi olgularn da sava ve atmann nedeni olduuna dair teorik yaklamlar da mevcuttur. Son analiz dzeyi ise uluslararas sistemdir. zellikle neo-klasik realistlerin younlat uluslararas sistemde, savalar aslnda bireylerin korku, hrs veya n yarglar ile veya devletlerin gvenlik, refah gibi kayglar ile aklanamayacak kadar karmak bir olgudur. Savalar aslnda en iyi uluslararas sistemin anarik yaps aklar. Uluslararas sistemdeki yapsal deiimler savan asl nedenidir. John J. Mearsheimer uluslararas sistemi tek kutuplu, iki kutuplu ve ok kutuplu olma durumlarna gre farkl ekilde tanmlam ve iki kutuplu dnyann sava ihtimalini azaltan en istikrarl sistem olduu sonucuna ulamtr. 29 Mearsheimere gre iki kutuplu sistem en istikrarl yap iken (rnein 1945-1990 aras Souk Sava dnemi), blgesel ve kresel savalar getiren 1783-1815, 1903-1918 ve 1939-1945 dnemlerinde grld gibi dengesiz ok kutuplu uluslararas sistem aslnda savaa neden olabilecek en istikrarsz yapdr. te yandan, tek kutuplu dnyada nfuzu giderek azalan hegemon gce kar ykselmekte olan bir rakibin varl durumunda uluslararas sistemin en istikrarsz yapda olduu iddiasnda olan Kenneth Organskiye gre sava olgusunu en iyi aklayan dinamik hegemonik g deiimidir.30 George Modelskinin uzun dnemler teorisine gre ise uluslararas sistem her greceli bar ve istikrar dneminin sonunda nlenemez bir ekilde mutlaka sava ve atma haline evrilmektedir.31 Dier taraftan, sistem dzeyinde bir perspektif sunan liberal gre gre, uluslararas tekilatlar ve normlar uluslararas sistemdeki uzlama
John J. Mearsheimer, The False Promise of International Institutions, International Security Vol 19 No 3 (1994/95):5-49. 30 Hegemonik stikrar teorisi iin baknz: http://www.mtholyoke.edu/acad/intrel/pol116/hegemony.htm (eriim 10 ubat 2012). 31 George Modelski, Long Cycles in Global Politics, nternational Relations, Vol.1, 1978, Ltfen baknz: http://www.eolss.net/Sample-Chapters/C14/E1-35-01-08.pdf (eriim 12 ubat 2012).
29
81
ve ibirliini artrabilir. 32 Bu gre gre, uluslararas tekilat ve normlar devletlerarasnda ibirlii iin gerekli gven ortamn oluturur. Bylece anarik uluslararas ortama nispi bir istikrar getirebilir ve ortamn belirsizlii azalabilir. Bu sayede, devletler ksa vadeli greceli kazanlarndan vazgeerek uzun vadeli mutlak kazanlara ynelebilir. Uluslararas tekilat ve normlar yardm ile devletlerarasnda kurulan iliki biimi kurumsallaarak uzun soluklu hale getirilebilir. NATO rneinde olduu gibi kurumsallam savunma ilikisi sayesinde realist okulun bir devlet iin baka devletlere havale edilemeyecek hayati bir olgu kabul ettii gvenlik kavram kolektif bir hale getirilebilir. 33 Baka bir liberal gr ise, ekonomik karlkl bamlln devletleraras atma ihtimalini azaltaca grdr. 34 Bu gre gre bir atmada ncesinde, ekonomik alandaki gtr ekonomik/politik alandaki getiriden fazla ise devletler atmadan uzak durur. Devletlerin temel amac gvenlik deil, refah artrmak olmaldr. Bu nedenle ekonomik refah gvenlik de dhil dier tm mlahazalardan daha nemlidir. Hem i siyasette hem de blgesel ve kresel anlamda istikrar da zaten salt askeri gten deil aslnda devletlerarasndaki snrlar ekonomik anlamda ortadan kaldrarak liberal bir ekonomik dzen tesis etmekten geer. 35 Gvenlik alannda sfr toplaml oyun ve greceli kazan sz konusu iken ekonomik karlkl bamllkta mutlak kazan n plana kmaktadr. 36 Pakistan ile Hindistan arasnda yaanan siyasi gerginlikte her iki lkede de nemli yatrmlar olan Dell irketinin arabuluculuk giriiminde bulunmu olmas kayda deer bir rnektir. irketin iki lke arasndaki siyasi gerginliin sona ermesinde etkin rol
32 33
Strobe Talbot, The Great Experiment, (New York, Simon&Schuster, 2008),8-9. Kenneth Waltz, NATOs Expansion: A Realists View adl blm, Robert Rauchhaus ed. Explaining NATO Enlargement, kitabndan (Londra, Frank Class Press, 2001). 34 Robert O. Keohane ve Joseph Nye, Power and Interdependence: World Politics in Transition, (Glenview, Foresman, 1989), 20-27. 35 Michael Mastanduno, The Strategy of Economic Engagement: Theory and Practice Kitap Blm, Economic Interdependence and International Conflict, (Michigan, University of Michigan Press, 2003), 175-185. 36 Robert O. Keohane, The Promise of Institutionalist Theory, International Security Vol 20 No1 (1995): 39-51.
82
oynamas karlkl ekonomik bamlln tesiri asndan Dell etkisi olarak tanmlanmaktadr. 37 Yukardaki grlerden yola kldnda, herhangi iki devlet arasnda bir savan olup olmayaca: -Bu devletler arasndaki ekonomik karlkl bamlln derecesine, -Bu iki devletin demokrasiyi bir rejim olarak benimseme derecesine, -Bu devletlerin uluslararas tekilatlara ve normlara olan balant dzeyine baldr sonucuna ulalabilir. Aslnda devletleraras ilikilerin kurumsallama dzeyini temel deiken olarak esas alan liberal okula gre dnya siyasetinde atma ortam insan doasndan deil, uluslararas toplumun kusurlu yapsndan kaynaklanr. Genelde iyimser olan bu grte, realist retinin dnyay olduu gibi kabul etme geleneine kar bir sorgulama, dnya siyasetinde uzlama yollarn arama ve idealler ile evrensel deerleri esas alma n plana kar. 1nci Dnya Savandaki mevzi savalarnda rnei grld zere savalarda bile dman askerler arasnda zaman iinde ibirliinin ve baz konularda uzlamann mmkn olduuna dikkat eken bu teori uzlama ve ibirliinin renilebileceini; bunun iin de ncelikle kesintisiz bir iletiim ortam ile zamana ihtiya olduunu vurgulamaktadr. Liberal okula gre tarih, realistlerin syledii gibi insan doasndan kaynaklanan atmann hkm srd ve savalar meydana getiren bir fasit daire deil, gemiten ders alnan ve gelime kaydedilen bir sretir. 38 Liberal yaklamda dnya siyaseti sfr toplaml bir oyun deildir. birlii ve uzlama sayesinde tm aktrlerin kazanaca bir oyun kurulabilir. nsan doas karlar iin atmaya meyilli olsa da aba harcanarak ve emek verilerek bar tesis edilebilir. nk ibirlii ve uzlamann hkim olduu bir atmosferde atma ile temin
Thomas Friedman, The World Is Flat (Farrar, Straus and Giroux,2006). Mark Crescenzi, Economic Exit, Interdependence and Conflict, Journal of Politics Vol 65 No 3 (2003): 809-832.
38 37
83
edilebilecek ksa vadeli karlar deil uzun dnemle ibirlii ve uzlama temel alnabilir. 39 Bu nedenle askeri g her zaman n planda deildir, idealler ve ekonomik menfaatler de nemlidir. Realist ve liberal yaklamlar uluslararas sistemin baat aktrleri kabul ettikleri devletlerin genelde deimez ve sreklilik arz eden milli karlarnn hareket tarzlarn belirleyen temel faktr olarak nitelemektedir. nac (constructivist) yaklam ise devletin tercihlerini kimlik, idealler, normlar gibi eitli sosyal olgularla anlamlandrmak abasndadr. Bu nedenle, bu yaklama gre uluslararas ilikilerde anari, devlet karlar, i ilerine karmama ve bamszlk gibi geleneksel realist ve liberal okullarca kabul edilen ou olgu aslnda sosyal olarak zihinlerde ina edilmi ve neticede deitirilmesi mmkn olgulardr. Kimlik, cinsiyet, etnisite, idealler, normlar, kltr gibi bu ina srecinde nemli rol oynayabilecek sosyal olgular da bu nedenle dnya siyasetinde nemlidir. 40 nac yaklama gre uluslararas ortamda iki aktr arasndaki atma veya ibirlii ihtimali iin ilk baklacak kavram kimliktir. nac okula gre devletler de dhil uluslararas ortamdaki aktrlerin hareket tarzn belirleyen temel unsur aslnda sosyal olarak ina edilmi ve belirli bir srele deitirilebilir bir olgu olan kimliktir. Bir devletin dier devletleri deiik biimlerde alglamas ve dier devletlerin tercihlerine farkl tepkiler vermesinin temel nedeni kimliktir.41 rnein Kanadann bir ABD igaline ynelik en son savunma planlarn 1930larda yapmas, sonra bir daha bu planlar gncellememesi, ngilterenin Fransann nkleer program ile rann nkleer programn farkl farkl alglamas, Trkiye ile Azerbaycan arasndaki bir millet iki devlet syleminin kkeni, Kuzey ve Gney Kore arasndaki gerginlik
39 Felix Berenskoetter ve M.J. Williams, Power in World Politics, (Abington: Routledge, 2007), 89-90. 40 John Ruggie, What makes the World Hang Together? Neo-Utilitarianism and Social Constructivist Challenge, International Organization Vol 52 No 4 (1998) 855-885. 41 Alexander Wendt, Anarchy is What States Make of It: The Social Construction of Power Politics, International Organizations Vol 46 No 2 (1992): 391-425.
84
gibi konularla Avrupa Birlii projesinde kimlik bahsi almadan yorum yapabilmek ok zordur. Kimlik sz konusu olunca bu unsuru oluturan tarihi arka plan, kltr ve corafya gibi hususlar ile i politikada kimlie dair alglamalar da d politika alanndaki kararlar dorudan etkilemektedir. 42 nac yaklama gre, uluslararas dzeyde varsaylan anari olgusu aslnda bir gerek olmaktan te zihinlerde ina edilen ve karar alclarn gerek olduuna inand (veya inandrld) bir olgudur.43 Bu nedenle anari, g gibi mefhumlar dnya siyasetinde kullanlan her kavram gibi ina edilmi bir olgu olduundan yeni bir ina sreci ile bu kavramlar deitirilebilir. nac yaklam, gc deitirilemeyen bir kavram olarak gren ve salt askeri g/ekonomik g olarak tanmlayan realist okuldan ayrlmaktadr. nac bak as, gcn aktrler arasnda nasl daldna ve gler dengesinin nasl tesis edildiine deil, sosyal olarak ina edilmi bir olgu olarak kabul ettii gcn ina srecine ve aktrlerin g kavramndan ne anladna younlar. Devletlerin karlarn genelde deimez, birbirine benzer ve genellenebilir sabitler olarak alan realist ve liberal okullarn aksine inac yaklama gre devletlerin karlar da kimlik, idealler ve normlar da g kavram gibi bir sre ierisinde sosyal olarak ina edilmi olgulardr. 44 Geleneksel realist teori ile inac yaklam arasnda bir dier fark tehdit kavram ile ilgilidir. Bir devlet iin neler tehdit tekil eder? Realist okula gre tehdit dmanca niyetleri ve bu niyetleri destekleyecek taarruzi materyal imkn kabiliyetleri (paras, sava ua ve sava gemisi) olan ve ounlukla corafi yaknlkta bulunan devlet kaynakl gtr.
42 Ted Hopf, The Promise of Constructivism in International Relations Theory, International Security Vol 23 No 1 (1998): 171-200. 43 Wendt, Anarchy is What States Make of It: The Social Construction of Power Politics. 44 Jeffrey T. Checkel, The Constructivist Turn in International Relations Theory, World Politics, Vol 50 No 2 (1998): 324-248.
85
Realist okula gre geleneksel anlamda tehdit; corafi yaknl, taarruzi materyal imkn ve kabiliyetler ve alglanan dmanca niyetin toplamdr. Realist okul, taarruzi materyal imkn ve kabiliyetler (rnein balistik fze sistemleri, uak gemileri, sava uaklar vb.) yani askeri yeteneklere younlarken inac yaklam ise alglanan dmanca niyet kavramna younlar. naclara gre tehdit her eyden nce bir alglamaya dayal, tehdit alglamas da aslnda tamamen sosyal olarak ina edilmi bir olgudur. Dnyann toplam yllk savunma btesinin yaklak yarsn oluturan 700 milyar dolarlk savunma btesi ile ABD, gl bir ordusu olan snr komusu Kanaday tehdit olarak alglamazken 45 niin binlerce kilometre uzaklktaki ve yllk savunma btesi ancak 3 milyar dolar bulan ran tehdit olarak alglamaktadr? Veya Japonya iin ngilterenin nkleer program ile Kuzey Korenin nkleer program ayn derecede tehdit midir? Bu teorik giriten sonra geleneksel literatrn sava nasl tanmladnn bilinmesinde bu almann amalarndan biri olan geleneksel yaklamlarn yeni kresel gvenlik ortamndaki savams atmalar aklamakta yeteriz kaldn gstermesi asndan faydal olacaktr. Geleneksel literatrde sava; Silahl gruplar arasnda maksatl ve genel bir atma hali, 46 Politikann baka vastalarla bir baka ekilde devam, 47 ki veya daha fazla devlet arasndaki silahl politik mcadele,48 Devletleraras nitelikte veya bir devlet iindeki farkl politik gruplar arasnda sivil nitelikte, hasm gcn azim ve iradesinin krlmasn ama edinen silahl mcadele49 olarak tanmlamaktadr.
ABD, Kanada ile en son sava planlarn 1952de gncellemi olup bu tarihten sonra herhangi bir planlama yapmamtr. 46 Stanford Felsefe Szl, eriim tarihi 26 Aralk 2010, http://plato.stanford.edu/archives/sum2002/entries/war/. 47 Clausewitz, On War. Ayrca kitabn Sava Nedir? adl ilk blm iin bkz. Eriim tarihi 19 Kasm 2010, http://www.gutenberg.org/files/1946/1946-h. 48 Merriam-Webster Online Szl, baknz: Eriim tarihi 29 Aralk 2010, www.m-w.com.
45
86
Bu tanmlarda ortaya kan en belirgin hususlardan ilki, savan geleneksel anlamda (1648 Vestfalyadan bu yana) taraflarnn ulusdevletler olduudur. Dier belirgin husus ise savan aslnda politikaskeri bir mcadele olduudur. Ancak, ada kresel gvenlik ortamnda cereyan eden atmalar bu geleneksel yaklamlarla aklamak olduka zordur. O halde sava olgusundaki deiimi aklayabilecek yeni kavramsal modellere ihtiya duyulduu bir gerektir. te, Lind ve dierlerinin gelitirdii 4NS bu boluu doldurma amacndadr. 2. LINDN MODELNE GRE SAVAIN EVRM
Tarih iinde insanolu daha iyi savaabilmek iin elindeki teknolojiyi kullanarak silah retmeye balam; ok ve klla balayan bu aba nkleer silahlara ve uzayn fethine kadar ulamtr. Geleneksel anlamda bu silahlanma yarnda son sz daima teknoloji sylemi ve daha st teknoloji rn silahlar sava meydanlarna getirebilen her taraf ou zaman sava alanndan zaferle kmtr. Eit teknolojideki silahlar kullanan ve nitelik ile nicelik asndan birbirine denk gteki taraflarn savalarnda ise bu sefer bu silahlar, eldeki tehizat ve personeli stratejik hedefler dorultusunda daha iyi sevk ve idare eden taraf sava kazanmtr. Yani aslnda denk gler arasndaki savata daha iyi fikri olan ve bu fikri sava meydannda iyi kullanan sava kazanmtr. te bu sonu tarih iinde lider ve askeri stratejistleri daha iyi doktrin ve strateji retmeye zorlam, bu abann sonucu olarak sava stratejileri ve uygulanan doktrinlerde nemli deiiklikler meydana gelmitir. Ksaca, deien teknoloji ve strateji nasl savaldn belirleyen iki nemli faktr olarak savan evrimindeki temel nedenler olmutur. a. Birinci Nesil Savalar (Klasik Ulus-devlet Savalar)
Din savalar ile yorulan Avrupada gler dengesi olumas 1648 Vestfalya Antlamasndan bu neslin zirve noktas olan Napolyon
49
The Colombia Encyclopedia
87
Savalarnn da dhil olduu dnemi kapsar. 1. nesil savan muharebe alan, tercihen sayca fazla piyadenin ellerinde yivsiz Musket tfekleri ile izgisel bir dzende ve belli hatlar eklinde omuz omuza savat, cephede azami ate gcnn toplanmasnn gerektii ve manevrann ve teknolojinin ok snrl kullanld bir alandr. Tfek ve topu atlarnn barut gazlarndan sava meydann youn bir sis perdesiyle kapland alanda topu ve svari piyadeyi snrl olarak destekleyebilir ve birliinden ayr derek hat dzenini bozan asker/askerler ya kendi arkadalar ya da dman tarafndan ldrlr. 1. nesil savalarda alanda, topu ve svari piyadeyi snrl olarak destekleyebilir, kazanan birka gn iinde belli olmakta, mevzilenme, manevra ve aldatma ho karlanmamaktadr. Temel askeri hedef ise her ne pahasna olursa olsun bir blgenin kontrol ve elde bulundurulmasdr.50 b. kinci Nesil Savalar (Topyekn Endstri Savalar)
Endstri devriminin nimetlerinin ve gelien teknolojinin sava alanna uygulanmasnn sava alanndaki en nemli etkileri; grerek ate gcn arttran makinal tfeklerin ve grmeyerek atlar giderek daha ykc olan topu snfnn neminin artmas olmutur. Ayrca bu dnemde sava alanndaki hizmetlerin daha da karmaklamas nedeniyle piyade, topu ve svari gibi muharip snflarn yannda levazm, bakm, personel gibi yardmc snflar ortaya kmtr. 1850de demiryollar ile toplu tamann gelimesi dolaysyla byk birlik yer deitirmelerinin mmkn hale gelmesi, stratejik manevra ve kuvvet kaydrma imkn salam, telgrafn kullanlmaya balamas haberlemenin hzn ve etkinliini arttrarak sevk ve idareyi kolaylatrmtr. Buhar motorlarnn ve zrh teknolojilerinin sava gemilerine uygulanmas ise daha byk ve lmcl bir deniz gc ortaya karmtr. Sava silahlarnda, zellikle piyade tfekleri ve toplarda meydana gelen gelimelerle muharebe sahalar genilemitir. Yine bu dnemde kendi kendine yeten tmenler ve karmaklaan askeri karar verme srecinde komutana kararlarnda yardmc olacak, teknik bilgi ve karargh desteini salayacak kurmay
50
J. Luvaas, Napoleon On the Art of War (New York: The Free Press, 1999).
88
snf ortaya km, ayrca lider yeteneklerinden yoksun soylularn subaylktan uzaklamas ve liyakat ile eitime dayanan bir askeri eitim ve rtbe terfi sistemi kurumsallamtr. Yine bu dnemde ilk kez bar zamanlarnda 30.000-40.000 askerli birliklerin katld tatbikatlar yaplmaya balanmtr. 19. yy. banda ordughlar elektrikli aydnlatmann olduu, snma, beslenme ve scak su sorununun zld ve telgrafn sklkla kullanld her trl konfora sahip kk birer ehir grnmndedir. 1908de uaklar ilk kez askeri maksatla kullanlm, 1914de yani tam 6 sene sonra Almanya, ngiltere ve Fransa gibi Avrupann byk devletlerinin her biri saylar 400 uaktan fazla olan birer hava gcne kavumutur. I. Dnya Sava boyunca ise her iki taraftan yaklak 80.000 uak drlmtr. 51 Uaklar ilk olarak bir ate unsuru olarak deil bir keif unsuru olarak muharebe sahasna girmi, bylece Schliffen Plan gibi byk tahkimat planlar ve byk birlik ordughlar nemini yitirmitir. Bayanlar profesyonel anlamda askerlik hizmetinde almaya balamtr. 2. nesil ksaca teknolojinin sava stratejilerini belirledii bir dnem olmutur. 2. nesil savan doruk noktas olan I. Dnya Savanda ise tm muharebelerin temel karakteristii, savaan taraflarn sivillerden uzak tahkimli mevzilerde statik olarak ve gs gse savamasdr. Yine bu savalarn temel karakteristiklerini manevradan ziyade topu ve makineli tfek atlar ile salanan youn ate gc, taarruzdan ziyade savunmann n plana kt ve temel amacn cephedeki dmann fiziki varlnn yok edilmesi oluturmutur. 4 uzun yl sren ve 100 milyondan fazla askerin cephelerde savat, 57 milyondan fazla insann hayatn kaybettii I. Dnya Savann bu kadar lmcl olmasnn iki nemli nedeni vardr. Bunlardan ilki, ileri teknolojinin sava iin seferber edilmesiyle ortaya kan yksek ate gc ve statik mevzi anlay nedeniyle ortaya kan iddet ve ykmdr.
51
Hammes, The Sling, 108.
89
rnein 1 Temmuz 1916da balayan ve neticesinde taktik anlamda her iki tarafn da hibir kazancnn olmad bir cephe sava eklinde geen Somme Muharebesinin sadece ilk gn youn topu ve makineli tfekler atlar nedeniyle her iki taraftan da toplam 19,240 asker lmtr.52 John Keegana gre I. Dnya Savanda cephedeki asker kayplarnn % 70i topu atlar nedeniyle verilmitir. 53 Dier neden ise sava balamadan nce savaacak devletlerin genelkurmaylarnda stratejik planlayclarn hasmlarnn sava iin ne kadar iyi tekilatlandn ve savan drt yl gibi uzun bir sre devam edeceini hesaplayamam olmasdr. Alman Genelkurmay sava 1914 Aralknda bitirmeyi planlamaktadr.54 Dnemin ABD Genelkurmay Bakan Woods da hemen savan balamasndan nce yapt bir aklamada dnyann birinci snf devletleri arasndaki hibir modern sava bir yldan daha fazla sremez demektedir. 55 I. Dnya Savanda ortaya kan Topyekn Sava doktrininin temel sorusu: nfusumuzun yzde ka niforma giyebilir ve lke ekonomimiz bu seferberlii ka ay/yl srdrebilirdir? Gerekten de Almanyann I. Dnya Savan kaybetmesinin asl nedeni ekonomisinin kmesi olmutur. Yani Almanyann savama azim ve kararn kran ve onu stratejik bir tkenmeye gtren iki temel neden sava planlarn destekleyecek yeteri sayda asker ve para bulamamas olarak grlmektedir. c. nc Nesil Sava (Manevra Savalar)
3. nesil savan domasndaki temel neden 2. nesildeki mevzi savalar anlaynn nemini yitirmesi ve zellikle I. Dnya Sava sonrasnda Alman birliklerinin frtna taktiklerinin (blitzkrieg) sava alannda baar elde etmesi oldu. Blitzkrieg doktrinine gre tm sava gayretleri dmann en zayf olduu tespit edilen tek bir noktada
52 53
Hammes, The Sling, 18. John Keegan, The Face pf Battle (New York: Viking Press, 1976), 232. 54 Theodore Ropp, War in the Modern World (John Hopkins University Press, 2000), 250. 55 Brian Linn, The Echo of Battle (London: Harvard Press, 2007), 113.
90
toplanmaktadr (genellikle dmann kanatlar). Bu blgede sklet merkezi tesis edildikten sonra blgedeki dman direnci krlarak dman hatlar yarlyor ve bir kuatma harekt ile dmann geri blgesi ele geirilerek dmann geri blgeden lojistik destek almas engelleniyor, dman kk paralara blnyor ve imhas veya teslim olmas salanyordu. Bu anlayta temel hedef, sratli manevra ile dman zerinde bir ok etkisi yaratma ve bu srpriz etkisinin sava temposunu koruyarak devam ettirilmesine dayanyordu. Tankn sava meydanlarnda grlmesi bu anlay iin kara harektnda bir kuvvet arpan etkisi yapmtr. nk tankta stn ate gc ile manevra avantaj birlemitir. Yine torpido ve denizalt teknolojilerindeki gelimeler, uak gemilerinin ortaya k, sava uaklarnn menzil ve zelliklerinin artmas, gelien deniz ve hava manevra taktikleri sayesinde kara, deniz ve hava harekt alanlarnda manevra imkn salanm, muharebe sahalarnn boyutlar enine ve derinliine genilemitir. Yine gelien teknolojiye paralel olarak sava uaklar, fzeler ve hatta nkleer silahlar ile hasm lke derinliklerindeki ekonomik tesis ve sivillerin de hedef alnd topyekn mcadele anlay domu ve I. Dnya Savandan miras kalan Topyekn Sava doktrini pekitirilmitir. Ayrca II. Dnya Savanda baarl olan kuatc manevra sava anlay ile artk muharebe sahas hat eklinde olma zelliini kaybetmitir. Almanlarn 1940da Meuseda ve 1941de Bugda; srail zrhl birliklerinin Sinada Msr ordusuna kar 1956 ve 1967 savalarnda yapt aslnda artan bir tempo ile ksa srede dman savunma hatlarn aarak geri blgesini kuatma manevralar ile ele geirme ve bu sayede savama azmini krma esasna dayanan birer manevra savadr. Yine ayn ekilde Hindistan ordusunun 1971de Pakistan ordusuna kar Daccada ve en son ABD ordusunun 1991 ve 2003de Irakta yapt da savalan ordunun azmini krmaya dayal birer manevra savadr. 56 3. nesil sava a, dman muharip kuvvetleriyle gs gse muharebe etmek ve onlar yoketmek yerine hatlarna szmay, etrafn sarmay ve kendini savunmas g kk paralara
56
Hammes, The Sling, 208.
91
blmeyi esas taktik olarak kullanan ve dz bir hat zerindeki cepheler yerine derinlikte savunma taktikleri gelitiren adr. Trk Kurtulu Savann en kritik safhalarndan olan Sakarya Savanda (23 Austos13 Eyll 1921) aslnda a 2. nesil olmasna ramen Bakomutan Mustafa Kemal Atatrk ve kahraman silah arkadalarn zafere gtren temel neden 3. nesil sava konseptini Yunan ordusuna kar baar ile uygulayabilmesidir. Sakaryada Trk ordusu 2. nesilin ngrd gibi dman bir hat boyunca karlamak yerine vizyoner bir ekilde corafi derinlie ekmek ve cephe derinliinde sath zerinde gerekleen arpmalarda ypratarak Sakarya Nehri iinde ember iine almay ve lojistik destekten mahrum halde yok etmeyi, "Hatt- mdafaa yoktur; sath- mdafaa vardr. O sath btn vatandr emriyle sava geni bir alana yaymay amalamtr. d. Drdnc Nesil Sava
T. X. Hammese gre 4. nesil sava;

ayaklanmadan evrilmi ve geleneksel sava tanmlar dnda, sava hali ile bar arasnda snrlar, cephesi ve muharebe sahas belli olmayan, sivil ve asker arasndaki kesin ayrm ortadan kaldran; taraflar devletler olduu gibi devlet d aktrlerin de olabildii, klasik gerilla harektnn ve terrizmin modernite ile revize edildii bir sava trdr. 57
William S. Lind, Keith Nightengale, John Schmitt ve Joseph Suttonun 1989 ylnda ABD Deniz Piyadeleri Gazetesinde yazdklar Savan Deien Yz: Drdnc Nesil Savaa Doru balkl makalede ise 4. nesil sava; Sava ile bar dnemleri arasndaki ayrmn bulanklat, mcadelenin belirlenmi muharebe sahalar dna tat, sivil ve askerler arasndaki farklarn ortadan kalkt ve asimetrik zellikleri de iinde barndran askeri, yar-askeri ve bazen de sivil gayretler btn 58 olarak tanmlanmtr.
57 58
Hammes, The Sling, 208. Lind ve dierleri, The Changing Face, 22-26.
92
ki inli albay olan Qiao Liang ve Wang Xiangshui 1991 Krfez Savan 3. nesil savan zirvesi olarak nitelendirmektedir.59 Yine bu iki askeri stratejiste gre ABD ordusu yllk 700 milyar dolara ulaan savunma btesi ile 60 (yllk dnya savunma harcamalarnn yaklak yars) 3. nesil savata dier devletler ile arasnda byk bir caydrclk boluu oluturmutur. Yani konvansiyonel anlamda ABD ordusu karsnda durabilecek hibir devlet yoktur. 3. nesil sava boyutunda oluan bu caydrclk boluunu kapatabilmek iin ABDyi tehdit olarak alglayan pek ok devlet daha az riskli, daha dk maliyetli, daha dolayl ve daha mit verici zmler sunan 4. nesil savaa nem vermekte ve bu boyutta ABDnin askeri gcn dengelemeye almaktadr. Liang ve Xiangshuiye gre kresel gvenlik ortamndaki karmakln asl kayna da bu sorundur. Yine, David Kilcullen ABDnin konvansiyonel sava konusunda dier devletlere nazaran olduka ileride olmasnn kresel terrizmin gnmzde bu kadar gndemde olmasnn balca nedeni olarak grmektedir. ABD de bu durumun farkndadr. CACI Asimetrik Tehdit Belgesinde ABD ordusunun geleneksel ulus-devlet odakl tehdit alglamalar yan sra asimetrik tehditlerle de silahl mcadele konusunda gayretlerinin arttrlmas hayatidir. 61 ABDnin 4. nesil savata da yeteneklerini artrma gayreti iinde olduunu, bu abalarn zellikle 2006 ylndan beri arttrmaya alt grlmektedir.62 4NSnin artan nemine ramen, modern kresel gvenlik ortamnda, devletler ve modern dnya ordular iin savan doasndaki deiimi ve yaanmakta olan bu yeni dnemi alglamak olduka gtr. Bunun biri bilisel dieri ekonomik iki temel nedeni vardr; - Doktrin, bir ordunun gemi sava tecrbeleri nda kendisine verilen savama grevini nasl yapaca konusunda yol gsteren ve her trl
Liang, Xiangsui, Unrestricted Warfare, 22. Zenko, The Future. 61 Dealing with Todays Asymmetric Threat to US and Global Security Mays 2008 Sempozyum Sonu Belgesi, (CACI Asymmetric Threat Paper), 12. 62 ABD Drt Yllk Strateji Belgesi (Qaudridennial Defense Review, 2006), 44-45.
60 59
93
greve uyarlanabilen temel yaklamlar ieren bo bir ereve olarak tanmlanabilir. Ordular elindeki insan gc, silah ve tehizatyla oluturduklar yetenekler paketini bu ereve rehberliinde kullanr. Ordular, doktrinlerini bir nceki savalarndan retir ve bata eitim, planlama ve tedarik gibi tm gayretlerini bir nceki savaa daha iyi hazrlanmaya ynlendirir. Bu bilisel saplantnn da doal sonucu bir sonraki sava tahayyl edememektir. rnein, Sovyet Ordusu, 1970lerin bandan itibaren teknolojik gelimelerin bir sonucu olan bilgi devriminin neminin farkna varm ve bu devrime paralel olarak doktrinlerini revize etmeye almtr. 63 Sovyet ordusu bu yeni olguyu doktrinletirirken teknik detaylara fazla inmemitir. Bu yaklamn da tarihi arka plan 1943-1945 dneminde Kzl Orduyu zafere yani Berline gtren derin sava doktrinidir. Bu doktrine gre, Sovyet ordusunun temel amac zrhl bir taarruzla dman hattn en hassas noktasndan yarmak, bu yarmay ivedilikle genileterek dmann derin gerisine sarkmak, byk kuatma manevralar ile geri blgesindeki lojistik ulamn, komuta ve kontrol unsurlarn etkisizletirmek ve dman teslim olmaya zorlamaktr.64 Derin sava doktrini nedeniyle Sovyet ordusunda bilgi devrimini sadece stratejik manevra ve ate gc ile kstl kalm, daha alt kademelere ve ordunun geneline yaygnlamam ve bu devrim taktik seviyeye inememi, Sovyet ordusu alt kademelerinde bilgi devriminin gerektirdii dnm gerekletirememitir.65 Ayn ekilde 1979da Afganistan igali sonras zrhl tmenleri ile at ve katr srtndaki Afgan Mcahidleri kovalamaya alan Sovyet ordusu gelitirmeye alt Bronegruppa doktrini 66 ile zrhl birlikleri gayri nizami sava ortamna etkili ve caydrc bir ekilde entegre ettiini zannetmi, ancak bu doktrinin bedelini 1991de een
63
Dima Adamsky, The Culture of Military Innovation: The Impacts of Cultural Factors on the Revolution in Military Affairs in Russia, the US and Israel (San Fransisco: Stanford University Press, 2010), 19. 64 Adamsky, The Culture of, 82. 65 Steven e. Miller, The Russian Military (London: MIT Press, 2004), 123. 66 Anne C.Aldis, Russian Military Reform (London: Frank Cass Publishers, 2003), 192.
94
savalara kar Grozni sokaklarna zrhl birliklerini soktuunda demitir. 67 te yandan 1991 Krfez Sava ile 3. nesil savan zirve noktasna ulaan ve hassas gdml teknolojik silahlarn Irak ordusunun byk blmn imha ettiini gren ABD Ordusu bu sava sonrasnda gelitirdii yksek teknoloji younluklu Kara-Hava Muharebe ve a tabanl sava doktrinlerini gelitirmitir. Ancak, bu sefer de teknolojiyoun sava saplantsna kendini kaptrm ve bu bilisel saplant nedeniyle 4. nesil sava ortamlar olan Irak llerinde ve Afganistan maaralarnda bu saplantnn sonucu olarak ka yapaym derken gz karm ve hala karmaya devam etmektedir.68 Yine, srail ordusu 1948, 1956, 1967 ve 1973 Arap-srail savalarnda zrhl, yksek tempolu ancak ksa sreli taarruz manevralar ile dman yenme becerisi gstermitir. Ancak, bu savalar sonrasnda gelitirdii doktrinler uzun soluklu ve dk tempolu ypratma stratejileri gden Hamas ve Hizbullaha kar etkili olamamtr. srail ordusunun bu durumu fark etmesi zerine gelitirmeye alt etki odakl sava gibi yeni doktrinler de iinde bulunduu stratejik kafa karklln artrm, bu durum 2006 Lbnan Savanda Hizbullaha karsndaki hezimeti beraberinde getirmitir. - Ordularn yeni dnemi alglamasn zorlatran nedenlerden bir dieri de materyal nedendir. Ordular belli bir rn reten fabrikalara benzetmek mmkndr. 3. nesil savaa gre hazrlanan doktrinleri hammadde olarak kullanan gnmz dnya ordularnn sava stratejileri yani rnleri de bu ynde olmaktadr. Bu fabrikalarda alan personel, retim hatt, kullanlan tehizat ve malzemeler, personelin eitim sistemi hep bu anlaya gre ekillenmitir. Bu nedenle fabrikada yeni bir
Raymond C. Finch, Why The Russian Military Failed In Cechnya (Fort Leavenworth, KS: Foreign Military Studies Office), 3. 68 Peter R. Mansoor, The Softer Side of War, Foreign Affairs (Janurary-February 2011): 164-171; Metin Turcan, Seeing the Other Side of the COIN: A Critique of the Current Counterinsurgency (COIN) Strategies in Afghanistan, Small Wars Journal Vol 7 No 3.
67
95
vizyonla yeni bir rn retilmesi amalansa bile kurulu retim hatt ,mevcut tehizat, eitim sistemi ve personelle, daha da nemlisi mevcut vizyonla bu amac gerekletirmek olduka zordur. rnein ABD ordusunun 2050 ylna kadar kullanmda kalmas beklenen sofistike F-35 Lightning II Sava Ua projesinin maliyetinin 260 milyar dolar olduu, 69 veya inin 2010 ylnda 90 milyar dolarlk savunma btesinin 10 milyar dolarlk ksmn 2030 ylna kadar savunmasnn belkemii olarak belirledii uzun ve orta menzilli balistik fzelere harcayaca 70 dnlrse, yllk 1.21 trilyon dolar bulan 71 kresel savunma harcamalarnn byk bir ksmnn 3. nesil konvansiyonel savan sofistike ihtiyalarna gre ve geleneksel sava doktrinleri dorultusunda yaplacan sylemek pek de zor deildir. 72 3. 4NC NESL SAVAIN KARAKTERSTKLER
a. Savata Ulus-Devlet Tekelinin Krlmas Yeni kresel gvenlik ortamnda artk en st politik iddet tr olarak savan tekeli ulus-devletlerin elinden km, savaan taraflardan biri veya birka devlet dzenli ordular dndaki aktrler olmutur. Dnya genelinde kreselleme ve yerelleme olgular nedeniyle bireyi devlete balayan vatandalk birincil kimliinin gc zayflam, buna bal olarak ulusla devlet arasndaki tirenin gc azalmtr. Artk sava olgusu bireyler, su rgtleri, ar dini akmlar, etnik iddet yanls akmlar gibi farkl devlet-d aktrlerin etkilerine ak hale gelmitir. Ayrca rneklerini Afganistan ve Irakta grdmz taktik seviyede muharebe yetenekleri olan zel Askeri irketlerin gvenlik alannda kullanlmaya balanmas ile gvenlik kavram ticarilemi ve
69 Gordon Adams, Matthew Leatherman, A Leaner and Meaner Defense, Foreign Affairs (Janurary-Februrary 2011): 139-152. 70 A Special Report on Chinas Place on Earth: The Fourth Modernization, The Economist, 2 Aralk 2010. 71 Adams, Leatherman, A Leaner and. 72 Micah Zenko, The Future of War, Foreign Policy (March-April 2011).
96
pazarlanabilen bir hizmet haline gelmitir.73 Bu nedenlerle devlet-d aktrlerin kresel gvenlik ortamndaki grnrlkleri ulus-devlet tekeli aleyhine gzle grlr ekilde artmtr. Ayrca, geleneksel 3. nesil savan politik, ekonomik ve sosyopsikolojik maliyetlerini bilen ou devlet hasm devletlere kar bu sava veren politik hareketlere destek verir hale gelmitir. Ulus-devletlerin yeni kresel gvenlik ortamnda politik meselelerin halli iin artk ok maliyetli olan konvansiyonel savalar yerine dolayl yoldan hasm ypratmaya almak istemesi Veklet Savalar (proxy wars) olgusunu ortaya karmtr. Veklet Savalar olgusu konusunda en iyi rnek ABD-ran ilikileridir. ran Cumhuriyet Muhafzlar Ordusundan General Muhammed Caferi eer rann, ABDnin Irak, Afganistan ve srail ile ilgili sorunlarn zmesini ve sonra rana ynelmesini elleri bal bekleyeceini dnenler varsa hata ederler. nk ran asla ABDnin Irak, Afganistan ve srailde iinin bitmesine izin vermez demektedir. 74 O halde, rann yapmas gereken ABDnin sava kaynaklarnn ve savama iradesinin Badat ve Lbnan sokaklarnda, Afganistan dalarnda tkenmesini salayacak stratejiler belirlemektir. Gerekten de zellikle 2006 Lbnan Savanda Hizbullahn sraile kar ezici zaferinin arkasnda rann olduu da sklkla dile getirilmektedir.75 Yine rann zellikle 2005-2008 yllar arasnda Iraktaki direnii lojistik, finansal ve eitim asndan destekledii, 76 zellikle Irakta ABDnin zayiatlarnn %40nn sebebi olan El Yapm Patlayclar (EYP) konusunda Irakl direniileri (veya terristleri) ok sk eittii ABDli
Metin Turcan, Nihat zpnar Who let the dogs out?: A critique of the security for hire option in weak States, Dynamics of Asymmetric Conflict 2: 143 171. 74 Masoud Kazemzadeh, Ahmedinejads Foreign Policy, Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East Vol 27 No 2 (2007): 446. 75 Anthony Cordesman, Irans Support of the Hezbollah in Lebanon, Center for Strategic and International Studies, July 15, 2006. 76 Associated Prese gre Irakl direniilere ran 2007 yl boyunca her ay 200 milyon dolar para gndermitir. Baknz: Hamza Hendawi and Qassim Abdul-Zahra, "Shiite Militia is Disintegrating," Associated Press, 21 Mart 2007.
73
97
yetkililerce en st dzeyde defalarca ifade edilmitir.77 Afganistanda da ABDnin iini zorlatrmaya ve bu lkedeki g gruplarn etkisi altna almaya ynelik rann youn aba sarf ettii de sklkla belirtilmektedir.78 Ancak madalyonun dier yzne bakldnda ran rejimine muhalif olan ve silahl direni sergileyen PJAK, Cundullah ve Mujahedin-e Khalq (MEK) terr rgtlerinin pek de sahipsiz olduu sylenemez. rann Krtlerin youn yaad Merivan blgesinde 2006 ylndan bu yana aktif olan ve PKK terr rgtyle balantl olan PJAKn79 politik kanadnn lideri olan, Alman pasaportu sahibi olup Almanyada yaayan Abdul Rahman Haji Ahmadi 80 ABDyi ziyaret ederek nemli temaslarda bulunmutur. Ayrca uzun yllar ran ile Lbnanda alan ve George Clooneyin baroln oynad Syriana filmine ilham kayna olan CIA Ajan Robert Baer de PJAK ile ABDnin dorudan grme iinde olduu iddiasndadr.81 Ayn ekilde slamc-Marksist bir politik ajandas olan, ran-Irak Savanda aktif olarak Saddam Hseyini destekleyen, ayrca Irakta pek ok politik ofisi bulunan MEK 82 ABD Dileri Bakanl Terrist rgtleri Listesinde olmasna ramen baz ABDli yetkililere gre, rann istikrarn ABD karlarna uygun olarak bozabilecek bir potansiyele sahip olmas asndan kritik bir rol stlenebilir. 83 ranla Pakistanda El-Kaide ile 2004 ylnda PakistanABD Kltr Merkezinin bombalanmas dhil pek ok ortak eyleme imza atan ve ran ile Pakistan snrlar iinde kalan Baluc blgesinin bamszl iin savatn aklayan Abdl Malik Regi liderliindeki
Sara Wood, Petraeus: Interrogations Reveal Iranian Influence in Iraq, (American Forces Press Service, Pentagon News Conference, Washington, D.C., April 26, 2007). 78 Shahram Chubin Extended Deterrence and Iran, Strategic Insights 8 (2009): 27-36. 79 PJAK hakknda bilgi iin bkz. Eriim tarihi 30 Austos 2009, http://www.jamestown.org/terrorism/news/article.php?issue. 80 Bkz. Eriim tarihi 19 Aralk 2008, http://www.spiegel.de/international/germany/0,1518,547211,00.html. 81 Bkz: Eriim tarihi 19 Aralk 2009, http://kurdishmedia.com/article.aspx?id=14262. 82 Michael McFaul, Abbas Milani, Larry Diamond, A Win-Win US Strategy for Dealing With Iran, The Washington Quarterly Vol 30 No1: 125. 83 Keith Crane, Rollie Cal, Jeffrey Martini, Irans Political, Demographic and Economic Vulnerabilities (Santa Monica: RAND, 2008), 125.
77
98
Cundullah da 84 ranin i istikrarn etkileyebilecek nemli bir aktr olmutur. 23 Mays 2008de CIAye casusluk yaptklar gerekesiyle alt Cundullah yesinin ran tarafndan iade isteminin Pakistan tarafndan reddedilmesi zerine bu iki devlet arasnda nemli bir kriz ktnn hatrlanmasnda fayda vardr.85 ABDnin PJAK, Cundullah ve MEKe hem finansal hem de lojistik desteine dair nemli iddialar mevcuttur. Seymour M. Hershe gre ABD Bakan Bush bu rgte randaki i istikrar ypratmak maksadyla rtl denekten 400 milyon $a yakn yardm yapm ve bunun yannda onlardan rann nkleer program hakknda da bilgi talep etmitir.86 Sava olgusunda ulus-devlet tekelini zayflatan dier iki neden de sava-atma konusunda devlet d aktrler olan Sivil Toplum rgtleri (ST) ve zel Askeri irketlerin artmakta olan nemleridir. 1994-1998 arasnda Meksika hkmeti ile Zapatistalar arasndaki grmelerde nemli bir rol oynayan STler, atma ortamnn da sona ermesinde nemli katklarda bulunmulardr. 87 Yine Sudandaki i atmalarda Gney Sudandaki savunmasz kyleri uydularla 7/24 esasna gre gzetleyen ve bu grntleri internet ortamnda tm dnya ile ayn anda paylaan, bu sayede bu kylere olan saldrlar byk lde durduran, BM fonlar ile destekli sivil bir giriim olan Global Watch misyonu bu grevi ile ulus-devlet ordularnn baaramad bir konuyu asimetrik bir yntemle zmtr. 88 te yandan, 2010 yl itibar ile kresel cirosu 100 milyar dolar 89 bulan zel Askeri irket piyasas gvenlik alannda pek ok mteri iin politik olarak az riskli, az maliyetli, modern ordulara nazaran daha dk profilli zmler sunabilmektedir. M. Turcan ve N.
84 85
Cundellah, Washington Post Bkz: Eriim tarihi 23 Aralk 2009, http://abcnews.go.com./Blotter/story?id=4913927&page=1. 86 Seymour M. Hersh, bkz: Eriim tarihi 14 Ekim 2010, http://www.newyorker.com/reporting/2008/07/07080707fa_fact_hersh?currentPage=all. 87 J Arquilla, D Ronfeld, Networks and Netwars: The Future of Terror, Crime and Militancy (Santa Monica: RAND Publication, 2001), 171-199. 88 Richard A. Lobben, Sudan: Global Security Watch (Santa Barbara: CA Preager, 2010), 4. 89 Turcan, zpnar, Who let the.
99
Ozpnara gre zel Askeri irketler 1992 ylnda Sierra Leonede hkmet tarafndan elmas madenlerini igal eden isyanclara kar etkin olarak kullanlmlar ve zellikle ie yaradklarnn anlalmas zerine pek ok savams atmann temel aktrleri haline gelmilerdir. 90 Yine zellikle ABDli karar mercilerinin Irak ve Afganistanda ABD ordusunun artan kayplar karsnda zel askeri irketleri kendi askerleri yerine kullanma konusunda olduka istekli davranmalar bu piyasaya olan ilgiyi olduka artrmtr.91 Ksaca geleneksel anlamda ulus-devlet tekelinde olan gvenlik kavramnn zelletirilmesi ile bir ka yz bin dolar olan bir kii bir muharip taburun veya bir taarruz helikopter filosunun ate gcn istedii blgede ve istedii sre boyunca, pek de ulusal ya da uluslararas hukuk kurallarna uymadan toplayabilmektedir. Bu konuda hlihazrdaki en gzel rnek Somalide yaanmakta olan i atmalardaki zel askeri irketlerin roldr.92 b. Savata Dman-merkezli Anlaytan Halk-merkezli Anlaya Gei 4. nesil savata birbiriyle atan iki temel yaklamdan ilki aslnda 3. nesil savan bir miras olan geleneksel dman merkezli yaklamdr. Sivrisinekleri teker teker ldrme olarak zetlenebilecek bu yaklamda savan temel maksad hasmn fiziki varlnn sona erdirilmesi ile savama azim ve iradesinin krlmasdr. Kinetik ve konvansiyonel askeri gce dayanan bu yaklamda tm askeri ve yar-askeri gayretler hasmn fiziki varlna yneltilir. Clausewitzci dman-merkezli bu geleneksel yaklam 20. yzyl boyunca eitim, tekilatlanma, planlama ve icra aamalarnda hkim gr olarak modern dnya ordular tarafndan benimsenmi ve kurumsallamtr. Bu adan, gayri-nizami sava nizami savan aykr bir ekli olarak kabul edilen dman merkezli yaklama gre 4. nesil sava ortamnda dahi askeri eitim, tekilatlanma, planlama ve icra dman-merkezli olmaldr. Veya David Killcullenin
Turcan, zpnar, Who let the. Turcan, zpnar, Who let the. 92 Jeefrey Getleman, "U.S. Relies on Contractors in Somalia Conflict, New York Times, 10 Austos 2011.
90 91
100
ifadesiyle nce dman yok edince, sonra gerisi kendiliinden gelmektedir. 93 ABD ordusunun Afganistandaki varl ve grevleri zellikle ABD Bakan Obamann yeni Ayaklanmaya Kar Koyma Stratejisini 2009 sonbaharnda aklamadan hemen nce ateli tartmalara neden olmutur. rnein Bakan Yardmcs Joe Bidenin Afganistann yeniden inasn ama edinen halk merkezli bir stratejiden ziyade Afganistan-Pakistan snrnda yuvalanan El-Kaide ve Taliban unsurlarnn zel Kuvvetler ve Silahl nsansz Hava Aralar ile vurulmasn savunan grleri geleneksel dman-merkezli anlaya iyi bir rnektir. Yine Peter Barker ve Elisabeth Bumillere gre; ABD ordusu Afgan halkn korumak gibi bo gayelerle enerji ve kaynaklarn tketmek yerine kanserli dokularn bir cerrah ustal ile vcuttan ameliyatla alnmasna benzer ekilde ABD elit gleri, HAlar ve dier yeteneklerin ak ve rtl faaliyetleri ile El-Kaide ve Taliban kadrolar yok edilmelidir. 94 Bu geleneksel anlay savunan bir dier isim olan Ralph Petersa gre Afganistandaki durum u ekilde aklanabilir:
te size Afganistan sorunun daha iyi anlalmas iin bir yol. Azl katillerden oluan bir sulular etesi bakmsz, her yeri dklen ikinci snf bir otele snyorlar. Acaba kanun adamlar dorudan bu azl katillere mi odaklanmaldr yoksa azl katiller ieride iken motelde restorasyon ve bakm ilerine mi giriilmelidir? Ortak akl unu der: azl katillerin peinden git. Asl problem bu katillerdir, bakmsz otel deil. imdi Afganistanda yapmay dndkleri ey bu bakmsz oteli be yldzl bir Four Seasona evirmeye almak: bu gereklemesi zor bir hayal. 95
Metin Turcan, Seeing the Other Side of the COIN: A Critique of the Current Counterinsurgency (COIN) Strategies in Afghanistan, Small Wars Journal Vol 7 No 3 (March 2011). 94 Peter Barker, Elisabeth Bumiller, Obama considers a strategy shift in Afghan War, New York Times, 22 Eyll 2010. 95 Ralph Peters, Afghan Agony: More Troops wont help, New York Post, 14 Eyll 2008.
93
101
ayet dman-merkezli bir sava stratejisi belirlenirse geleneksel anlamda en iyi taktik ara- bul-yok ettir. Bu harektta temel ama dman tespit, dmanla temas salamak ve her ne pahasna olursa olsun dman etkisiz hale gelinceye kadar temas korumaya almaktr. 96 Gayri-nizami harbin en temel sorununu da tekil eden en zor aama dmann tespit edilmesi aamasdr. nk gayri-nizami harbin doas gerei aadaki konvansiyonel kuvvetler araziye ve halk arasna operasyona karken gayri-nizami harekt uygulayanlar zaten halkn iinde ve arazidedir. Bu nedenle, konvansiyonel kuvvetler iin ounlukla aada sunulan ana durumdan ilki sz konusudur; Dman bizi nceden grd durumu (Dman bu taktik avantaj sayesinde konvansiyonel birlikleri istedii yer ve zamanda pusuya drebilir ve takibe alabilir) Ayn anda dmanla birbirimizi grdk durumu (tesadf temas anlamna gelir, ilk ve en iddetli tepkiyi gsteren taktik stnlk kazanr) Dman nce biz grdk durumu (Genelde nadiren yaanr nk ar, hantal ve byk olan konvansiyonel birliklerin HA ve gece gr sistemleri gibi teknolojik avantajlar yoksa bu durumun yaanmas ihtimali ok dktr) Gayri-nizami savata nceden tespit stratejik bir avantaj sunduu iin zellikle Rapier 3, Heron, Predator gibi HAlar ile etkili gece gr sistemleri ve uydu grntleri gibi teknolojik kabiliyetler harektn seyrini deitiren nemli kuvvet arpanlardr. Bu tarz kuvvet arpanlarna sahip olmayan konvansiyonel kuvvetler iin ellerinde kalan tek ey acemi iki oyuncunun bilardo oyunundaki bilardo toplar misali arazi ve yollarda yaplan keif ve devriye faaliyetleri ile tesadf bir arpma yani bir temas aramalardr. Bu hareket tarznn daha maliyetli ve yorucu olmasnn yannda asl nemli olan daha riskli olmasdr: nk ayet dmann kesin yeri belli deilse gayri-nizami savan doas gerei ava giden av olabilir.
96
ABD Ordusu FM 3-0 Harekt Talimnamesi, 7-16.
102
Dman-merkezli anlayn temel avantajlarndan biri de saysal ynden abuk ve kesin llebilir sonular verebilmesidir. Sava ve gvenlik gibi bilimsel adan llmesi g ve baarnn saysal olarak tanmlanmasnn bir hayli zor olduu alanlarda ele geirilen dman says, tespit edilen dman says, dmanla gerekletirilen temas says, kontrol altnda tutulan blge miktar ve daha pek ok ey rahatlkla saysallatrlp yaplacak kyaslamalarda bir baar kriteri olarak kullanlabilir. Bu nedenle askeri stratejistler bu tr konvansiyonel anlaylara meyillidir. te yandan genelde cephesiz sava olan 4. nesil savata bir blgenin igali ve kontrol veya dmann fiziki varlnn imhas gibi somut hedefler ana askeri hedef olmaktan km, dmann mcadele azim ve karar gibi soyut amaca ulamak maksadyla nihai hedefler daha ok sosyo-psikolojik ve politik-ideolojik olarak tanmlanmaya balamtr. Daha da nemlisi, asker ve sivil arasndaki ayrm ortadan kalkm, sava politik-askeri bir mcadele olmaktan karak politik-sosyal bir mcadeleye dnm ve taraflar hem asker hem de sivili ieren melez mcadele stratejileri gelitirmeye balamtr. 2000 Kosova Savanda 97 ve 2008 Rusya-Grcistan Savanda grld gibi oklu-kimlikli hale gelen toplum yaplar nedeni ile sivillerin atma ortamnda grnrlkleri artm ve ounlukla atmada etkili bir taraf haline gelmilerdir. Bu nedenle sava alannn arazi, hava artlar ve dman esas alan geleneksel fiziki tanmlar genilemi ve sava alannn bilgiye dayal 98 ve manevi alanlarnn 99 da olduunun farkna varlmtr. Ayrca, atma ortamlar corafi olarak daha ok sivillerin youn olarak
97
J Matsumara, S Randall, T Herbert, R Glenn , Exploring Advanced Technologies for Future War System and Programs (Santa Monica: RAND Publication, 2001). 98 KKT 2-4. Bilgiye dayal alan olarak bilginin stratejik olarak ynetimi ve dmann bilgiyi ynetmesinin tahdit edilmesini kapsar. Bu amala tm elektronik harp faaliyetleri, saysal bilgi harekt faaliyetleri, bilgi harekt ynetimi faaliyetleri ve sivil-asker ibirlii gayretleri ile stratejik iletiim gayretlerini iine alr. 99 KKT 2-5. Savan manevi alan olarak hem ordularn hem de onlarn destekisi toplumlarn ahlaki ve moral deerleri ile mcadeleye olan inanlar, mcadelede toplumun geri kalan kesiminin ordulara verecei destek biimi ve dzeyi gibi, toplumun ve ordunun stratejik kltr gibi sosyo-psikolojik faktrleri iinde barndran alandr.
103
yaad meskn mahallere kaymtr. Bu nedenle, gayri-nizami savata retilecek ve uygulanacak her trl strateji ve planlama iin dayanak tekil edebilecek dier bir temel yaklam da halk-merkezli yaklamdr. Sivrisinekleri ldrmek yerine batakl kurutmak olarak tanmlanabilecek bu yaklam, dost kamuoyunun olumlu alg ve kanaatlerini glendirmek, tarafsz kamuoyunu kazanmak, hasm kamuoyunu kazanmak veya caydrmak suretiyle kamuoyu ounluunun desteini kazanmay amalar. Halkn ounluunun destei kazanld takdirde dman yiyecek ve barnaksz braklacak, dmann her trl faaliyetinden haberdar olunacak ve bataklk kuruduka sivrisineklerin yaam alanlar daralacaktr. Gaulaya gre bu yaklamn sadece askeri deil, ayn zamanda sosyo-ekonomik ve sosyolojik boyutlar da mevcuttur. Gaula ayrca bu yaklamn en etkin ekilde uygulanabilmesi iin 4 temel prensip ne srer. Bunlar; Mcadelenin amac dmann fiziki varln yok etmek veya bir arazi parasn kontrol etmek deil halkn kontrol ve halk desteinin kazanlmasdr. Gece ve arazi taktik gerekelerle veya bir plan erevesinde dmana terk edilebilir, ancak halk destei asla kaybedilmemelidir. Mcadelenin balarnda halkn byk ounluu tarafszdr. Sre ierisinde tarafszlar safna ekmeyi baaran mcadeleyi kazanr. Mcadele sresince zaman zaman halk destei azalabilir, ancak bu durum yaansa dahi halkn dmandan korunmas prensibinden asla vazgeilmemelidir. Yava yrse ve ok maliyetli olsa da belli aamalar olan bir mcadele stratejisi uygulanmaldr. Bu aamalar: dmann blgeden temizlenmesi, blgedeki halk desteinin kazanlmas, blgede politik otoritenin yeniden tesisi/pekitirilmesi, blgenin yeniden ina edilmesi ve blge halk ile uzun dnemli ve stratejik dzeyde bir iliki tesisidir. 100
100
David Gaula, Counterinsurgency, 54-56.
104
Gaulaya gre mcadelede temel baar kriteri dmann halktan tamamen ayrlmas ve tecrit edilmesi sonucunda kurulacak sosyo-politik dzenin halk nezdinde meruiyet derecesidir.101 Gaula gibi Thomas X. Hammes de 4. nesil sava anlayn gerektiren yeni atma ortamnda temel prensip dmann imhas veya iradesinin krlmas deil halk desteinin kazanlmasdr.102 Ayn ekilde General David Petraus da u grtedir:
Modern atma ortamnda sklet merkezi halk desteidir. Afganistan halk iin yaratlmas gereken gvenlik ve istikrar ortam ve bu ortamn srdrlebilir olmas sayesinde Afgan hkmetinin ve ISAFn halk nezdindeki meruiyeti salanabilir ve glendirilebilir. 103
Halk desteinin iki boyutu olduunu ne sren David Kilcullena gre kalpler (hearts) boyutu destein duygusal (emotive) yani sosyopsikolojik yann temsil ederken beyinler (minds) boyutu ise bilisel (cognitive) yann temsil etmektedir.104 Kalpler boyutunda halk, dost glerin kazanaca bir zaferin kendilerine uzun vadede daha gvenli, daha mreffeh ve daha istikrarl bir ortam salayaca konusundaki inanc temsil ederken, beyinler boyutu ise halkn karlar asndan dost glerle ibirliine gitmesinin daha uygun olaca konusunda ulaaca akla yatkn karar olarak tanmlanabilir.105 Kilcullen mteakiben u sonuca ulamaktadr: Kalpleri ve beyinleri kazanmak halkn sizi sevmesi ile e anlaml deildir. Halkn alglarna ve karlarna uygun hareket etmek demektir.106 Yani 4. nesil savata halk ile bir inan ve kar birlii kurarak halk desteini kazanmak nihai hedeftir.
David Gaula, Counterinsurgency, 57. Hammes, The Sling and, 331. 103 General Petraeusun 1 Austos 2010 tarihinde Afganistan Komutan olarak yaynland emir iin ltfen bkz. Eriim Tarihi 20 Ekim 2010, http://www.isaf.nato.int/from-the-commander/from-the-commander/comisaf-scounterinsurgency-guidance.html. 104 David Kilcullen, Twentey Eight Articles: Fundamentals of Company-Level Counterinsurgency, ltfen bkz. Eriim tarihi 10 Austos 2010, http://smallwarsjournal.com/documents/28articles.pdf. 105 Kilcullen, Twentey Eight. 106 Turcan, Seeing the Other.
102 101
105
Bu nedenle, halk-merkezli anlay sadece askeri-gvenlik odakl stratejilerle uygulanabilecek bir yaklam deildir. Aksine sosyoloji, sosyal psikoloji gibi davran bilimleri dallar ile teoloji, ekonomi, uluslararas ilikiler, iletme, ynetim ve organizasyon, yabanc dil alanlarnda da uzmanlk bilgisi gerektiren ve ancak disiplinleraras bir bak as ile uygulanmas mmkn olan bir yaklamdr. Bu nedenle 4NSyi etkin ve verimli icat edecek olan kadrolarn melez yani hem askeri hem de sivil olmalar istenir. ABD ordusunda askeri eitim sistemindeki yapsal deiikliklerle bu dorultudaki deiime hz verilmitir. ABD Kara, Deniz ve Hava Harp Okullarnn eitim kadrolarnn asgari % 60 sivilletirilmi, bu okullardaki Sosyal Bilimler blmleri gelitirilmi, blmlere alanlarnda tannm sivil retim yeleri tam kadrolu olarak alnm ve verilen dersler eitlendirilmitir. rnein ABD Kara Harp Okulu (West Point) Sosyal Bilimler Blm (SOSH) tam zamanl sivil retim kadrosunu 15e karmtr. Tamam karlatrmal olarak ilenen Ekonomi, Politika, Dinler Tarihi, Kltrel almalar gibi dersler konulmu, yabanc dil eitimine nem verilmi ve her rencinin en az bir blgede (Latin Amerika, Uzak Asya, Yakn Asya, Ortadou, Avrupa, Balkanlar, Rusya vb.) uzmanlamas amalanmtr.107 Yine ABD ordusunun tm kuvvetlerinde Blge Uzman (Foreign Area Officer) kadrosu ihdas edilmi olup bu kadrolara yzba ve binba rtbesindeki sekin subaylar atanmtr. Bu subaylar ncelikle uzmanlat blge ya da lke konusunda yksek lisans eitimi almakta, mezuniyeti mteakip sorumlu olduu blge ya da lkede 1-2 yl sreyle yerinde dil eitimi almakta ve blgenin kltrn tanmaktadr. 108 Halk merkezli anlayn nemini anlayan ABDnin yeni uygulamaya koyduu bir baka program ise nsan Arazisi Timleridir (Human Terrain Team). u an Afganistanda aktif olarak denenen bu programa gre, alannda doktor unvanl sivil antropolog, sosyolog, sosyal psikoloji ve ekonomi uzmanlarndan ve askerlerden oluan aratrma timleri tekil
SOSH resmi web sayfas iin bkz. Eriim tarihi 10 Austos 2011, http://www.dean.usma.edu/sosh. 108 ABD Ordusunun Blge Uzman program hakknda ayrntl bilgi almak iin bkz. Eriim tarihi 8 Austos 2011, http://usmilitary.about.com/od/army/a/fao.htm.
107
106
edilerek, bu timlerin dorudan saha almalar ile harekt blgesindeki sivil halka dair nemli parametreler etdler halinde karlmaktadr. 109 c. Siber Sava: 4NSnin Yeni Cephesi
4NS ortamnda cephe kavram artk meknsal bir olgu olmaktan karak siber dnya da en nemli sava cephelerinden biri haline gelmitir. zellikle hem bar ve kriz hem de sava dnemlerinde ok boyutlu olarak icra edilebilen biliim altyaplarn tahrip edici sabotajarla hasm gc itibarszlatrmak, moral gcn zayflatmak, yine gizli szmalarla istihbarat toplamak amacyla icra edilen siber saldrlar yeni nesil savan nemli parametrelerinden biri haline gelmitir. Siber saldr konusunda en arpc rnek 27 Nisan 2007 tarihinde balayan ve Estonyann bata finans merkezlerini, bankalarn, parlamentosunu, bakanlklarn, gvenlik ve ulam alt yapsn hedef alan saldrdr. Bu saldr ile insanlk tarihinde ilk kez bir devlet hafta sreyle sistematik ve oklu bir siber saldrya maruz kalm ve 1,4 milyonluk bu Dou Avrupa lkesinde devlet otoritesi olduka sarslmtr.110 Estonya, arkasnda Rusyann olduu konusunda ciddi iddialar 111 olan bu sistemik siber saldrnn zerinden drt yl gemesine ramen yaratt altyap tahribatn tam olarak giderebilmi deildir.112 Ayrca Estonya hkmetinin bu saldrlardan sonra lkede yaayan 1300 Rusu tutuklamas sonrasnda lkedeki Rus aznln ban ektii sokak gsterileri yaklak ay srm ve bu gsterilerde be kii hayatn kaybetmitir. 113 Yine siber dnya 2008 Rusya-Grcistan Savann nemli bir cephesi haline gelmi ve finans, medya ve siyasi alanda yayn yapan pek ok Grc, Rus, Gney Osetya ve Azeri internet sitesine siber
Daha ayrntl bilgi iin bkz. Eriim tarihi 1 Austos 2011, http://humanterrainsystem.army.mil/. 110 Ian Traynor, Russia Accused of Unleashing Cyberwar to Disable Estonia, The Guardian, 17 Mays 2007. 111 Traynor, Russia Accused. 112 Estonia Fines Man for Cyber Attack, BBC, 17 Mays 2011. 113 Estonia Fines.
109
107
saldrlar yaplmtr.114 Bunlardan en arpc olan Grcistan Devlet Bakanl resmi sitesine Mikhail Saakasvhilinin resminin yerine Adolf Hitlerin resminin konulmasdr. 115 Yine, 2008 ylnda tarihinin en ar siber saldrsna urayan ABD Savunma Bakanl biliim alt yapsnn yenilenmesi 100 milyon dolara mal olmu ve 6 ay srmtr.116 Siber lemin toplum ve kitle hareketleri zerindeki etkisini gsteren bir baka gzel rnek de Facebook, Twitter, Youtube gibi sosyal paylam sitelerinin yaanmakta olan Arap Baharna etkisidir. Arap Baharn Facebook Devrimi olarak nitelendirenlerin ve sosyal medyann politik gcnn nemli bir sava yetenei olduunu niteleyenlerin says olduka fazladr. 117 Siber sava konusunda zellikle Rusya, in ve rann nemli taarruzi yetenekler gelitirdii konusunda ciddi endieleri olan ABD Savunma Bakanl nemine binaen ABD ordusunda doktrinlemesini ve kurumsallamasn salamak maksadyla Kara, Hava, Deniz ve Uzay alanndan sonra Siber alan 5. muharebe alan olarak tanmlamtr. 118 Bu nedenle 23 Haziran 2009 tarihinde Kara, Deniz ve Hava Kuvvetlerinden bamsz olarak kurulmasna balanan U.S. CYBERCOM (ABD Ordusu Siber Komutanl) 25 Mays 2010dan itibaren faaliyete gemitir. 119 Yine, yakn zamanda ABD kendi biliim altyapsn kritik bir milli deer olarak tanmlam ve buna ynelik her trl politik amal byk hasara
114
Asher Moses, Georgian Websites Forced Offline in Cyber War, Sydney Morning Herald, 12 Austos 2008. 115 Moses, Georgian Websites. 116 Pentagon Bill to Fix Cyber Attack: 100 M$, CBS News, 7 Nisan 2009. 117 Sosyal medyann kitle hareketlerine olan etkisi iin ltfen baknz NATO Review: Eriim tarihi 12 Austos 2011, http://www.nato.int/docu/review/2011/Social_Medias/Arab_Spring/TR/index.htm. 118 Cyberwar: War in the Fifth Domain, Economist, 1 Haziran 2010. Metnin tamam iin ltfen bkz. Eriim tarihi 12 Austos 2011, http://www.economist.com/node/16478792. 119 Eriim tarihi 12 Austos 2011, http://www.defense.gov/home/features/2010/0410_cybersec/docs/cyberfactsheet%20updat ed%20replaces%20may%2021%20fact%20sheet.pdf.
108
ve can kaybna yol aabilecek siber saldry sava sebebi olarak grdn aklamtr. 120 d. Savan Balama ve Bitii ile Zaferin Mulklamas
4. nesil savata geleneksel anlamda bar-kriz-sava dnemi olarak tanmlanan ve birbirinden net olarak ayrlabilen farkl dnem iyice birbirinin iine girmitir. Bar ve sava kavramlar mulklam, devletler 4NSnin bilgi harekt ve terrizm gibi yeni parametreler ile bar ve kriz dnemlerinde bile aktif mcadele edebilir hale gelmitir. rnein, iki devlet arasnda bir sava olarak 3. nesil sava parametreleri ile aklanmas balangta kolay grnen Austos 2008deki RusyaGrcistan Sava detaya inildiinde tipik bir 4. nesil sava olarak karmza kmaktadr. Savan balangc her ne kadar 7-8 Austostaki Gney Osetyaya ynelik Grc zrhl birliklerinin taaruzu olarak grlse de aslnda snr atmalar bu saldrdan aylar nce balamtr. 121 Yine savan resmi biti tarihi olarak belirtilen ve Rus birliklerinin Grcistandan ekildii tarih olan 19 Austos 2008den aylar sonra bile atmalar devam etmitir.122 Yine, artk nicelik ve nitelik bakmndan gl ve teknolojik ordularn her zaman kazanan taraf olaca anlay geerliliini yitirmi, zaferin sahibini belirleyen tek bir sava veya ksa sreli bir dizi sava yerine savan sresi olduka uzam ve daha uzun zaman dilimine yaylmtr. te yandan, 4. nesil savata savan nihai hedefi dmann azim ve kararn krmak gibi soyut ve zor llebilen bir alana kaydndan zafer olgusu mulklam ve zaferin ne olduu, nasl llecei konusunda birbirleri ile yaran pek ok farkl gr ortaya kmtr. Bu durumun en gzel rnei ABDnin Irak Savan kazanp kazanmadna ve halen devam eden Afganistan Savan kazanmakta olup olmadna dair
Julian E. Barnes, Cyber Combat: Act of War, Wall Street Journal, 31 Mays 2011. Fred Weir, Roots of Georgia-Russia Clash Run Deep, Christian Science Monitor, 12 Austos 2008. 122 C.J. Chivers, Georgia Eager to Rebuild Its Defeated Armed Forces, New York Times, 2 Eyll 2008.
120 121
109
tartmalardr. 123 rnein ABD Bakan Obama Afganistan Savann gidiatna gre pek ok kez zafer tanmn ve baar kriterlerini deitirmek zorunda kalmtr. 124 e. Fetih Anlayndan (triumphalism) Bar Adamna (man of peace) Dnm 3. nesil savan gerei olarak kurgulanan geleneksel askeri eitim ve retim sisteminde temel esas, her askerin iine lmeden nce ldrme refleksinin otomatik olarak ortaya kmasn salayacak fetih anlayn (triumphalism) koymak ve bu anlay kutsayan normlarn organizasyon iinde kurumsallamasn salamaktr. Ancak 4. nesil sava halk desteine ve halk nezdindeki meruiyete odaklandndan fetih anlay 4. nesil savata geerliliini yitirmitir. Aslnda bata Afganistan ve Irakta ABD ordusunun ve 4. nesil savala karlaan pek ok devlet ordusunun temel problemi bu anlay nedeniyle giderek sivilleen muharebe ortamnn gereklerini alglamakta zorluk ekmeleridir. Karsndaki dmann fiziki varln sona erdirerek ve yldrarak muharebe kazanmaya odaklanan askerlerin bu hedefe ulamak iin artlandrldklar fetih anlay 4. nesil sava ortamnda geerliliini yitirmitir. Halk merkezli stratejilerin ne kt 4. nesil atma ortamnda temel hedef harekt blgesindeki halkn desteini kazanmak iin onlarn duygu ve dnceleri ile alg ve kanaatlerini iyi anlayabilen, kltrel adaptasyonu yksek, blgenin dilini bilen, bireysel ve grup dzeyinde sosyo-psikoloji ve antropoloji gibi disiplinlere hkim ve blge halknn beyni ile kalbini kazanmay, ldrmeden ok yaatmaya odaklanm bar adamlarn atma blgesinde kullanmaktr. 4. nesil atma ortamnn gerektirdii en nemli dnmlerden biri olan bu durum zellikle 3. nesil doktrinlerine gre eitilmi ve tekilatlanm konvansiyonel ordularn eitim ve tekilatlanmalarnda kkl yapsal
123 124
David Axe, Defining Victory to Win A War, Foreign Policy, 6 Ekim 2009. Editorial, Obama: Victory Not Necessarily A Goal in Afghanistan, Fox News, 23 Temmuz 2009.
110
deiiklikler gerektirmekte, bu nedenle de modern dnya ordularn bu deiimi fark etme ve uygulama konusunda olduka zorlamaktadr. f. Bilgi Harektnn Artan nemi Yine gnmz kresel gvenlik ortamnda dmann iradesini krabilmek iin bar, kriz ve sava dnemlerinde de kullanlabilecek askeri, politik, ekonomik ve sosyo-psikolojik pek ok vastann kullanlabilmesi mmkn hale gelmitir. Cep telefonlar, yaygnlaan internet ve sosyal medya alar sayesinde kat emir komuta zinciri krlm, savan taraflar daha yatay tekilatlanma imknna kavumu, dalma ve dem-i merkezi planlama ve icraat mmkn hale gelmitir. Cephesiz ve barta bile uygulanabilen psikolojik harekt ve siber sava teknikleri ile hasm itibarszlatrma, hedef kamuoylarnn alg ve kanaatlerinin dost karlarna uygun olarak ekillendirilmesi, hasmn bilgi ilem alt yaplarna taaruz, hasmn bilgi sistemlerine szma ile bilgi toplama mmkn hale gelmitir. Bilgi harekatnn 4NS ortamn hem zaman hem de mekan olarak deitirmesi ile olarak, sivil toplum iinde daha iyi kamufle olma ve daha az hedef tekil etme imkan elde edilmitir. g. Taktik Seviyenin Artan nemi 4NSde artk geleneksel anlamda 3NSn gerektirdii kolordu ve tmen dzeyindeki ar zrhl ve mekanize birliklere duyulan ihtiya azalm, harektta sklet merkezi kendi kendine yeten, hafif ve sratli hareket edebilen tugay seviyesindeki birliklere kaymtr. Yine, muharebe ortamnn karmaklamas, harekatlarn sivillerin yaad meskun mahallere kaymas, halk desteinin kazanlmasnn baarda nemli bir kriter haline gelmesi, artan iletiim imkanlar ve medyann gc nedeni ile dorudan harekat alannda bulunan taktik unsurlar (takm, blk ve tabur) nem kazanmtr. Artk harekt alannda generallerin yerine avu ve onbalarla bunlar emir komuta eden takm ve blk
111
komutan gen liderlerin (stemen, yzba) verdikleri taktik kararlar mcadelenin sonucu tayin eder hale gelmitir. 125 Sonu 4. nesil gvenlik ortamnda geleneksel anlayn aksine artk ulusdevletler sava denen en yksek politik iddet formunun kontroln kaybetmitir. Bata kresel terrizm, deprem, sel gibi doal afetler, kaak gmenler ve snr gvenlii, uluslararas organize su rgtleri, korsanlk, siber sava, tehdit olarak tanmlanan aktrlerin finansal takibi gibi dorudan ulus-devlet kaynakl olmayan tehdit alglamalar sava olgusunun geleneksel tanmlarndan tamasna neden olmutur. Yine, yukarda saylan hem sert hem de yumuak boyutlar olan melez tehditleri en etkin ekilde karlamak iin ancak sivil ve askeri alanlarn birbiri iine girmesi ile melez gvenlik glerinin kurulmas bir zorunluluk haline gelmitir. Bu adan bu yeni gvenlik ortamnda sava olgusunun giderek sivilletiini buna bal olarak da modern dnya ordularnn da sivilletiini ve modern dnya ordularnda bir niformasz askerler (soldiers without uniform) snfnn tredii grlmektedir. Yine 4NS ortamnda beliren tehditlere kar daha etkin mcadele iin pek ok modern dnya ordusunun yapsal reformlara yneldii de bir gerektir. ABDnin 2010 Drt Yllk Savunma Raporuna gre (2010 QDR) nmzdeki 20 yllk dnemde ABDye tehdit olarak; a. 4 NS ortamnda kresel terrizm, deprem sel gibi doal afetler, kaak gmenler ve snr gvenlii; uluslararas organize su rgtleri, korsanlk, siber sava, tehdit olarak tanmlanan aktrlerin finansal takibi gibi dorudan ulus-devlet kaynakl olmayan tehditler, b. Irak, Afganistan bata olmak zere problemli lkelerin yeniden inas, c. ran ve Kuzey Kore gibi devletlerin uluslararas sisteme entegresi,
125
FM 3-24.
112
d. BRIC lkelerinin (Brezilya, Rusya, Hindistan, in) ekonomik ve diplomatik teviklerle ehilletirilerek ABD hegemonyasn tanmalar ve kresel sisteme entegreleri, ayet bu baarlamazsa geleneksel konvansiyonel tedbirlerle (3NS vastalarla) caydrlmalar belirtilmitir. 126 ABD ordusunun bu sava etkin yrtebilmek iin ciddi yapsal reformlara yneldiinin en ak gstergesi olan bu rapor nda nmzdeki 20 yllk srete 4. Nesil Sava modelinin geleneksel tanmlarndan taan sava ve atma olgularn, daha da karmaklaan kresel gvenlik ortamndaki aktrlerin bu gerek nda hareket etmek zorunda kalacaklarn sylemek pek de abartl saylmaz. 127 4. TANIMLAR a. Savan Analiz Dzeyleri
ABD Harekt Talimnamesi FM 100-5e gre savan ana analiz dzeyi mevcuttur. Her ne kadar aralarnda bariz snrlar olmasa da bu analiz dzeyleri, askeri birliklerin grev ve yetkileri, sorumluluklar, tekilatlanmalar, yer ve zaman ilikileri ve en nemlisi tannan ncelik asndan birbirlerinden farkllamaktadr. 128 Bu dzeyler; Stratejik Dzey: Savan planlama ve icrasnn en st dzey siyasiaskeri makamlarca yapld, temel hedefin muhtemel bir saldry caydrmak olduu, bu mmkn olmad takdirde savan kazanlmasnn amaland en st dzeydir. Geleneksel anlamda Ordu Komutanlklar ve st stratejik dzeyi temsil eder.129
ABD 2010 Savunma Raporu iin bkz. Eriim tarihi 2 Austos 2011, http://www.defense.gov/qdr/qdr%20as%20of%2029jan10%201600.PDF. 127 Robert Gates, A Balanced Strategy: Reprogramming the Pentagon for a New Age, Foreign Affairs (Ocak 2009). 128 FM 100-5, 2-3. 129 FM 100-5, 2-4.
126
113
Operatif Dzey: Savan stratejik ve taktik seviyeleri arasnda bir kpr tekil eder ve genel olarak byk birliklerin sevk ve idaresi anlamna gelir. Soyut stratejik hedeflerin somut fiziki hedeflere dntrld dzeydir. Geleneksel anlamda Tugay, Tmen ve Kolordu dzeyindeki birliklerin harektdr.130 Taktik Dzey: Tabur (yaklak 600 personel), Blk (yaklak 100 personel), Takm (yaklak 30 personel), Manga ve hatta tek er dzeyindeki dmanla dorudan temas iinde olan birliklerin bizzat arazide dman ve taktik durumun gereklerine gre dzenlenmesini ve manevra yapmasn ieren dzeydir. 131 b. Savan Tipleri
Nizami Sava: ki veya ikiden fazla devlet arasnda temel harektlar olan taarruz, savunma, geri ekilme ve askeri birlik intikallerini esas alan, stratejik hedefler nda belirlenen planlar dorultusunda mekanize ve zrhl arlkl konvansiyonel kara birlikleri ile hava ve deniz kuvvetlerinin mtereken kullanld silahl mcadele eklidir. Nizami savata temel hedef dmann savama azim ve iradesini krmaktr. Lindin ve arkadalarnn modelindeki 1. ve 2. nesil savalarda bu hedef dmann fiziki varlnn yok edilmesi suretiyle gerekletirilmeye allrken, ayn hedef 3. nesil savata dmann dorudan fiziki varlna ynelmek yerine akll, kuatc manevralarla geri blgesini ele geirme ve muharebe edebilme yeteneinin yok edilerek savama azminin krlmas suretiyle gerekletirilmeye allr. Bu nedenle, bir sava kazanabilmek iin ilk ve en nemli art stn bir muharebe gc tekil etmek hem nitelik ve hem de nicelik asndan yani her bakmdan dmandan stn olmaktr. Gayri-nizami Sava: Geleneksel ve konvansiyonel harp tanmlarndan uzak ekilde, iki hasm g arasnda (devletler veya devlet
130 131
FM, 24. FM, 25.
114
d aktrler), askeri ve yar-askeri (para-militer) gayretleri ieren, genelde uzun sreli ve asimetrik ekilde devam eden politik-askeri mcadeledir. 132 Gayri nizami savata taraflarn gleri arasnda nemli farkllklar mevcut olup zayf taraf gl tarafn saysal ve nitelik stnln asimetrik strateji, taktik ve yeteneklerle dengelemeye alr. Gayri-nizami savan blmleri; Gerilla Sava: Dmann fiziki igali altndaki blgede politik ve askeri kontroln krmak ve blgede yeni bir askeri-politik otorite tesis etmek maksadyla dost askeri veya yar-askeri unsurlarn kk birlik harekt 133 tekniklerini kullanarak icra ettikleri silahl mcadeledir. 134 Geleneksel anlamda zayfn glye kar uygulad uzun soluklu politik-askeri bir direni olan Gerilla Sava, kendi bana kesin sonuca ulatran bir askeri harekt olmayp taarruz, savunma ve geri ekilme harektlar yapan nizami birliklerin desteklenmesi amacn tar.135 1977 yl Cenevre Sava Hukuku Szlemesi ek protokolne gre bir silahl grubun gerilla saylabilmesi iin; Grup iinde bir emir komuta zinciri kurulmu olmal ve gruplar sevk edecek komutanlar belli olmal, Uzak bir mesafeden belli olabilecek ekilde bir iaret tamalar, Silahlarn akta ve grnr tamalar, Uluslararas sava hukuku ilkelerine ve etik deerlere bal kalmalar gerekmektedir. 136 Ancak gerilla savann doas gerei bir grubun tm unsurlarnn ak faaliyetler iinde olmas dnlemez. 137 Bu nedenle silahl gerilla gruplar ak faaliyetler yrtrken, gerillaya personel temini, lojistik,
FM 3-05 Army Special Forces Manual, ABD Ordusu Talimnamesi, (2006), 2-1. Temel Kk Birlik Harekt Teknikleri; pusu, baskn, keif, s blgesi igali gibi zel harp tekniklerini kapsar. 134 FM 31-21 Guerilla Warfare, ABD Ordusu Talimnamesi, (1958), 3. 135 FM 31-21, 5. 136 Ek protokol grmek iin bkz. Eriim tarihi 24 Aralk 2010, http://www.icrc.org/web/eng. 137 FM 31-21, 6.
133 132
115
finans, yardmc olan ve buzdann grnmeyen 138 blmn tekil eden ve genelde aktan bir silahl mcadeleye girmekten kanan yer alt tekilat, milis kuvvetleri ve kurtarma/karma hcreleri hem ak hem de rtl faaliyetler iinde olurlar.139 ABD FM 31-21 talimnamesine gre gerilla gleri ile nizami askeri birlikler arasndaki irtibat ve gerilla glerinin tali gayretlerinin savan stratejik hedeflerine uyumlatrlmasndan zel kuvvet unsurlar sorumludur. Ayaklanma ve Ayaklanmaya Kar Koyma: Geleneksel gr ayaklanmay belli bir blgede ya da lkede meru politik otoriteyi, politik iddet ve uzun soluklu bir mcadele yolu ile devirmek ve o blgede ya da lkede yaayan insanlar zerinde siyasi otorite tesis etmek maksadyla giriilen askeri ve yar-askeri faaliyetler olarak tanmlamaktadr. 140 Ayaklanmaya kar koyma da bu nedenle gayri nizami harbin bir paras olarak grlmekte ve dost lkenin meru otoritesini ykarak yerine yeni bir politik dzen tesis etmek maksadyla lkenin tamamnda veya bir blmnde giriilen silahl bakaldrya kar koyma konusundaki tm askeri, yar askeri ve sivil gayretler olarak tanmlanmaktadr.141 Bu tanmlardan bu harekt cinsinde hasm glerin ncelikli hedefinin ilgili blgede veya lkede yaayan halk zerindeki politik meruiyeti olduu aka grlmektedir. Ayaklananlar halk ile hkim siyasi otorite arasndaki ba koparmaya alrken ayaklanmaya kar koyan otorite ise dost halk grubunun kendine olan bamlln devam ettirecek, tarafszlar kendi safna ekecek ve hasm gruplar caydracak tedbirleri almak zorunda kalacaktr.142 Cezayir Savandaki tecrbesi nda Fransz askeri stratejist David Gaula halk nezdindeki politik meruiyetin nemini u ekilde aklamaktadr:
FM 31-21, 18. FM 31-21, 16. 140 ABD Hkmeti Ayaklanmaya Kar Koyma Rehberi (U.S. Government Interagency Counterinsurgency Initiative, Ocak 2009), 6. eriim tarihi 12 Kasm 2010, http://www.state.gov/documents/organization/119629.pdf. Ayrca bkz. FM 3-24, 1-1. 141 ABD Hkmeti. 142 FM 3-24, 1-13.
139
138
116
Siyasi ve ideolojik sebepleri ne olursa olsun herhangi bir ayaklanmada en bata hasm g olarak aktif bir aznlk vardr. Ayaklanmaya kar koymadaki baar bu aktif aznlk henz bymeden ve tarafsz ounluun desteini almadan aktif aznln politik syleminin yok edilmesidir. 143
Ayaklananlar iin deniz iindeki balk misali halkn iinde kamufle olmak nemli bir stratejik stnlk iken bu durum ayaklanmaya kar koyanlar iin ise hasm, tarafsz ve dost halk kitlesinin ayrntl analizini, ve daha da nemlisi ayaklanmaya aktif katlan hasm kitlenin tarafsz ve dost kitleden ayrlmasn gerektirecek nemli bir tahdittir.144 Yine bu harektn doas gerei ayaklananlar eylem yapmasalar dahi sadece varlklar bile hkim siyasi otoritenin meruiyetinin sorgulanmas iin yeterliyken, hkim siyasi otorite iin ise baar ayaklananlarn fiziki varlnn ve rettikleri alternatif politik syleminin ortadan kaldrlmas anlamna gelmektedir.145 Bir ayaklanma hareketine katlanlarn ideolojik motivasyonu (dini, etno-kltrel veya snfsal) hareketin devamll iin hayati derecede nemlidir. 146 Bu motivasyon, hareketin kimliini ve amacn kutsar ayn zamanda harekete katlanlarn beraberce omuz omuza savat bir dava olarak birlik ruhunu besler. Ayn zamanda ideolojik motivasyon, tarafszlarn ve hakim otorite yandalarnn hakim otorite ile kurmu olduklar gnl ban zayflatmak ve bu kategorilerdekilerin harekete sempati duymasn salamak iin hem bilisel (cognitive) hem de duygusal (emotive) gerekeler sunar.147 deolojik motivasyon ayn zamanda, hazrlanacak propaganda mesajlarnn (veya eylem-sylem paketlerinin) uygun vastalarla en etkili olabilecek yer ve zamanda hedef kitlelerle paylalmas iin gerekli ana ereveyi oluturur. Bu adan aslnda ayaklanma ve ayaklanmaya kar koyma mcadelesi fikirlerin
143
David Gaula, Counter insurgency Warfare: Theory and Practice (Westport: Preager Security International, 1967), 53. 144 John A. Nagl, Learning to Eat Soup with a Knife: Counterinsurgency Lessons from Malaya and Vietnam, (Chicago: University of Chicago Press, 2005), 249. 145 FM 3-24, 1-1. 146 FM 3-24, 1-15. 147 FM 3-24, 1-26.
117
savadr (battle of ideas). ou zaman azlardan kan szler namlulardan kan mermilerden daha nemlidir.148 Ayaklanma ve Ayaklanmaya Kar Koyma stratejilerinin kk savalar olarak zellikle 20. yy. balarndan itibaren grnrlkleri artmtr. I. Dnya Sava sonras bata Rusyada Lenin ve Trokinin 1917 Kzl Devrimine gtren Bolevik hareketi, T. E. Lawrencenin Araplar Osmanl mparatorluuna kar isyana tevik etmesi nemli rneklerdir. II. Dnya Sava sonras yaanmaya balayan dekolonizasyon sreci ve bu srete bamszlk mcadelesine giren eski smrge halklarnn ykselen milliyetilik akmlaryla beslenen gerilla hareketlerinin bu ynteme bavurmalar da nemli rneklerdir. Bunun yan sra ABD ve Sovyetler Birliinin bu tr bamszlk hareketlerini ideolojik olarak kutsayarak onlara kol kanat germesi ayaklanma ve ayaklanmaya kar koyma asndan II. Dnya Sava sonras dnemde pek ok rnein yaanmasna yol amtr. Maonun krsal ve uzun sreli halk sava, Che Guevara tipi focoist mcadele, ehir gerillacl gibi pek ok farkl ekolu takip eden gerilla hareketleri bu dnemde kendilerinden kat kat stn konvansiyonel ordulara kar baarya ulamtr. Terrizm ve Terrizme Kar Harekt: 4. nesil sava kimilerince terrizm olarak nitelendirilse de Lind ve arkadalarna gre bu kavram terrizmden daha geni, ancak onu da iine alan bir kavramdr. 149 lk nesil savan aksine 4. nesil savata dmandan hem nicel hem de nitel anlamda daha gl olmak yerine dmann savama azmini krmak iin dorudan dman ordusunu deil ordunun iinden kt toplumun kendisini hedef seilebilir. te bunun iin daha abuk neticeler veren, maliyeti ve riski daha az, daha dramatik sonular dourarak daha ok medya ilgisi eken bir seenek olarak terrizmle amalanan toplumda dehet ve korku yaratarak hedef lkenin toplum nezdindeki politik meruiyetini ypratmaktr. Hakknda olduka fazla bir literatr oluan
148 149
FM 3-24, 1-27. Lind ve dierleri, The Changing Face.
118
terrizmin halen yz akn tanmnn olmas,150 her devletin veya uluslararas rgtn terrizme farkl bakmas nedenleriyle bu kavramn ne olduu, ne olmad, hangi eylemlerin terrist eylem saylp hangilerinin saylmayaca konularnda tam bir mutabakat olmadnn en ak gstergesidir. Bu alma terrizmi, bir politik amatan ziyade politik ya da ideolojik bir hedefe ulamak maksadyla kullanlan politik iddet trlerinin en kirlisi olarak tanmlar. Yani terrizm, 4. nesil sava genel bir tanm iinde politik ve ideolojik hedeflere ulamak iin kullanlan en kirli vastadr. nk terrizm sivilleri hedef alr ve temel hedefi sivilsavaan ayrm yapmadan uygulanacak bir iddet veya iddet tehdidi ile siviller arasnda korku ve dehet yaymak suretiyle sivil toplumun iradesini esir almak amac gder. 151 4. nesil savata savaanlarn niin savat n plana karken terrist eylemlerde nasl sorusu n plana kar. 4. nesil sava, uzun vadeli ve sadece askeri hedeflere ynelen cephesiz ve kk birlik harekt tekniklerine dayanan, ancak genel harp kurallarna bal kalan silahl bir mcadele stratejisidir. Dmann kaynaklarn ve mcadele azmini tketmeye dayanan bir mahrum etme (denial) stratejisi olan 4NSe karlk terrizm ise esasta bir sivil-savaan ayrm gzetmeyen bir cezalandrma (punishment) stratejisidir. 152 ABD Ordusu Ayaklanmaya Kar Koyma Talimnamesi FM 3-24e gre halkn desteini kazanmak ve onlar politik bir hedef uruna mobilize etmek isteyen bir politik hareketin hem iknaya dayal (persuasive) ve hem de zorlamaya dayal (coercive) stratejiler uygulamak zorunda olduuna iaret etmektedir.153 Bir blgede sosyo-ekonomik ve politik ynden problemleri olan bir toplumun sosyolojik, ekonomik ve
150 151
Wale Laqueur, No End to War: Terrorism in the 21st Century (New York: 2003), 235. D. Tucker, Skirmishes at the Edge of Empire: The US and International Terrorism (Westport: Preager Press, 1997). 152 Mindaguas Rekasisus, Unconventional Deterrence Strategy, (Naval Postgraduate School Thesis, 2005), 18. 153 FM 3-24, 1-8.
119
gvenlik alanndaki ihtiyalar karlanarak bu toplum mcadeleye katlmaya ikna edilebilir. Ancak blgedeki hkim otoritenin o toplum zerindeki politik meruiyetini ypratabilmek ve sorgulanmasn salamak iin ikna edici tevikler her zaman yeterli olmayabilir. 154 Zorlayc ve politik iddet ieren eylemlerle de hem hedef kitle arasnda korku ve endie meydana getirilebilir, hem rgtn i ve d kamuoyunda reklam yaplm olur, hem de hkmet glerinin blge halkn koruyamad mesaj verilmi olabilir. Peki, terre niin bavurulur? Terr eylemleri ile, daha az maliyet, kaynak, personel ve riskle daha ok ses getirilebilir ve daha ok ulusal/uluslararas grnrlk salanabilir. Yzbinlerin korkmasn ve milyonlarn seyretmesini salamak, rgtn gcn, hasmn gszln gstermek ve dikkat ekmek iin birka sivili ldrmekten ne kar? Ayn zamanda terr eylemleri ile adn duyuran bir rgt rahatlkla kendine d destek bularak finansal ve lojistik sorunlarn zebilir. Bunun yannda terrist eylemlerde uluslararas bir sava kuralna veya etik deere bal kalma artnn olmamas hem eylemin planlamas hem de icras esnasnda byk bir esneklik ve durum stnl salar. ABD Dileri Bakanlna gre 2010 yl itibar ile dnya genelinde 80 lkede faaliyet gsteren ve toplam personel saylar 80.000i bulan 45 terr rgt mevcuttur. 155 Yine ayn kaynaa gre 2009 ylnda dnya genelinde 14.000 terr saldrs yaanm ve bu saldrlarda 22.000 kii hayatn kaybetmitir. 156 ABD Merkez Kuvvetler Komutanl yapm, hlihazrda CIA bakanl grevini yrten General Petraeusun liderliindeki bir ekip tarafndan hazrlanan ABD Ordusu Ayaklanmaya Kar Koyma Talimnamesine gre, Terrizme Kar Koyma ise terrizm faaliyetlerini
FM 3-24, 1-9. ABD Dileri Bakanl Resmi sitesi, bkz. Eriim tarihi 20 Temmuz 2011, http://www.state.gov/s/ct/rls/crt/2009/140900.htm. 156 Eriim tarihi 20 Temmuz 2011, http://www.state.gov/s/ct/rls/crt/2009/140900.htm.
155
154
120
engellemek, caydrmak ve nceden kestirmek maksadyla yaplan taarruzi faaliyetlerin tm olarak tanmlanmaktadr.157 Dost lke Savunmasna Yardm (DSY): Ayaklanma amac gden gerilla savann tam ztt olan bu gayri-nizami harekt cinsinde temel ama dost lke iinde politik ama gden silahl ayrlk hareketlerin bymesine kar dost lke gvenlik glerine eitim, lojistik ve finansal destek salamaktr. 158 FM 3-05e gre bu harekt dost lke iinde beliren siyasi-iddet hareketlerine kar dost lke hkmetinin halk nezdindeki meruiyetini korumak iin yaplan askeri ve sivil faaliyetlerin tm olarak tanmlanmaktadr.159 u an ABDnin Kolombiya, inin Kuzey Kore ve Rusyann Beyaz Rusyada, bu lkelerdeki kendilerine mzahir hkmetleri desteklemek iin yapmaya alt askeri ve yar askeri faaliyetlerin (askeri eitim, silah ve malzeme yardm, ortak tatbikatlar ve askeri ziyaretler vb. ) tm bu kapsamda deerlendirilebilir. Bilgi Harekt (BH): FM 3-05 Talimnamesine gre Bilgi Harekt, bilginin stratejik ynetimi maksadyla psikolojik harekt, sivil-asker ibirlii, siber sava, komuta kontrol ve en nemlisi stratejik iletiim faaliyetlerinin tmnn birleiminden olumaktadr. Bu faaliyetler egdm ierisinde, dost harektnn etkinliini arttracak, hasmn harektnn etkinliini azaltacak ekilde Bilgi Harekt ats altnda kullanlmaktadr. 160 Lindsey J. Borga gre yeni yzylda savalar aslnda harp sahasndan kiilerin zihinlerine kaym ve fikirlerin sava (battle of ideas) tank ve uaklarn savandan daha nemli hale gelmitir.161 Artk modern dnya ordular iin de bar dneminde askeri gleri ile retecekleri
FM 3-24, 2-6. FM 3-05, 2-2. 159 FM 3-05, 2-3. 160 Thomas X. Hammes, The Sling and the Stone: On War in the 21st Century (St. Paul: MN Zenith Press, 2004), 321. 161 Lindsey J. Borg, Communicating with Intent (Incidental Paper, Harvard University, 2008).
158 157
121
caydrclk, sava dneminde ise fiziki harp sahasnda verecei askeri mcadele kadar hedef kii, grup veya lkelerin alg ve kanaatlerinin ynetimi de nem kazanmtr.162 FM 3-05e gre, psikolojik harekt hedef kii veya kamuoylarnn dost lke stratejik hedeflerine uygun ekilde mevcut alg ve kanaatlerini deitirmek iin ne dnmesi gerektiini zorlayc veya ikna edici tekniklerle dikte eden bir sretir. 163 zellikle ABDnin psikolojik harekt, kresel terrle mcadele stratejileri kapsamnda, bata El-Kaide olmak zere ar rgtler ve arlkla mcadele etmek ve hedef kamuoylar zerinde ABD karlar lehine alg oluturmak maksadyla sklkla kulland grlmektedir. 164 Bu kapsamda, rnein ABD halk desteinin nem kazand birer 4NS harekt ortam olan Irak ile Afganistanda daha iyi mcadele edebilmek, hedef kamuoyu olarak belirledikleri Afgan ve Irak halk nezdinde uygulaya geldikleri politikalar merulatrmak iin alg ve kanaat deiiklii yaratma konusunda radyo yayn, halk ve kaynak kontrol iin eitli g gruplarna para ve nfuz salama; alt yap faaliyetleri, insani yardm ve destek faaliyetleri gibi tevik edici yntemlerle, itibarszlatrma gibi zorlayc yntemleri psikolojik harekt teknii olarak sklkla kullanmaktadr.165 ABD Talimnamesi JP 3-57ye gre Sivil Asker birlii (SAB) faaliyetleri ise bazen ak bazen gizli olarak icra edilen Psikolojik Harekat faaliyetleri aksine hedef halk desteini kazanmak maksadyla tamamen ak ve effaf bir srele ve yerel hkmet unsurlaryla koordine olarak icra edilen harekat blgesindeki sivil alt yapy iyiletirmeye ynelik (su, elektrik ve kanalizasyon alt yaplar, eitim ve salk tesisleri, hijyen) faaliyetleri kapsamaktadr.166 Sivil-Asker birlii
162
Jeffrey Jones, Strategic Communication: A Mandate for the United States, Joint Force Quarterly 4 (2009):104-114. 163 FM 3-05, 1-2. 164 Carsten Bocksette, Jihadist Terrorist Use of Strategic Communication Management Techniques (George C. Marshall Center for European Security Studies, December 2008). 165 Russel Hampsey, Rediscovering the Art of Psychological Operations, Small Wars Journal (4 Temmuz 2010). 166 JP 3-57, ABD Ordusu Sivil-Asker birlii Mterek Talimnamesi (Washington DC: CJCS, July 08, 2008), viii.
122
aslnda 4NS harekt ortamnda bulunan ve genel olarak alt yaps zayf blgelerde yaayan sivil halkn desteklenmesi gayesi ile hem dost sivil gayretlerle dost askeri gayretlerin e zamanl ve koordineli bir ekilde kullanlmasn, hem de harekt ortamndaki meru otorite ile koordineli bir ekilde hizmetin verilmesini salayarak blge halk nezdinde meruiyetin glendirilmesidir.167 SAB faaliyetleri artk modern muharebe ortamnn vazgeilmez bir unsuru haline gelmitir. rnein ABD dost lkelere ekonomik yardm amalayan USAID programnn SAB iin ayrlan yllk fonu yaklak 100 milyon dolardr 168 ve sadece ABD Kara Kuvvetlerinde bu alanda alan ve byk bir blm sivillerden oluan 10.000e yakn personel mevcuttur.169 Bilgi harektnn bir baka alt blm ise siber harekt olup hem hasm glerin siber yeteneklerine ynelik taarruzi harekt hem de dost unsurlarn biliim alt yaplarn korumaya ynelik savunma harektn kapsar. 170 Giderek biliim alt yaplarna baml hale gelen modern dnyada, devletlerin finans, ulam, salk ve gvenlik gibi nemli altyaplarna ynelik politik gayelerle ilenen hem sabotaj hem de istihbarat amal siber saldrlar 4NS ortamnn en nemli parametrelerinden biri haline gelmitir.
JP 3-57, x. USAID SAB Rehberi, 27 Nisan 2008, 6. Rehberin tamam iin bkz. Eriim tarihi 12 Austos 2011. http://pdf.usaid.gov/pdf_docs/PNADS180.pdf, 169 Eriim tarihi 12 Austos 2011. http://www.globalsecurity.org/military/agency/army/ca-psyop.htm. 170 William J. Lynn, Defending A New Domain: The Pentagons Cyberstrategy, Foreign Affairs (Eyll/Ekim 2010).
168
167
123
KAYNAKA Adams, Gordon, Matthew Leatherman. A Leaner and Meaner Defense. Foreign Affairs (Janurary-Februrary 2011). Adamsky, Dima. The Culture of Military Innovation: The Impacts of Cultural Factors on the Revolution in Military Affairs in Russia, the US and Israel. San Fransisco: Stanford University Press, 2010. Aldis, Anne C. Russian Military Reform. Publishers, 2003. London: Frank Cass
Arquilla, J. D. Rondfelt. Swarming and the Future of Conflict. Santa Monica: Rand Cooperation, 2000. Arquilla, John D. Rondfelt. Networks and Netwars: The Future of Terror, Crime and Militancy. Santa Monica: RAND Publication, 2001. Axe, David. Defining Victory to Win A War, Foreign Policy, 6 Ekim 2009. Barker, Peter, Elisabeth Bumiller. Obama considers a strategy shift in Afghan War. New York Times, 22 Eyll 2010. Barnes, Julian E. Cyber Combat: Act of War. Wall Street Journal, 31 Mays 2011. Barnett, Thomas. Pentagons New Map: The Military in the 21st Century. New York: Berkley Books, 2004. Betts, Richard K. Conflict After the Cold War. New York: Pearson, 2008. Bocksette, Carsten. Jihadist Terrorist Use of Strategic Communication Management Techniques. George C. Marshall Center for European Security Studies, December 2008.
124
Borg, Lindsey J. Communicating with Intent. Incidental Paper. Harvard University, 2008. Clausewitz, Carl Von. On War. Princeton: Princeton University Press, 1976. Chivers, C.J. Georgia Eager to Rebuild Its Defeated Armed Forces. New York Times, 2 Eyll 2008. Chubin, Shahram. Extended Deterrence and Iran. Strategic Insights 8 (2009): 27-36. Cordesman, Anthony. Irans Support of the Hezbollah in Lebanon. Center for Strategic and International Studies, July 15, 2006. Crane, Keith, Rollie Cal, Jeffrey Martini, Irans Political, Demographic and Economic Vulnerabilities. Santa Monica: RAND, 2008. Doyle, Michael W. Ways of War and Peace. New York: Norton Company, 1997. Finch, Raymond C. Why The Russian Military Failed In Cechnya. Fort Leavenworth, KS: Foreign Military Studies Office, Getleman, Jeefrey. U.S. Relies on Contractors in Somalia Conflict. New York Times, 10 Austos 2011. Gates, Robert. A Balanced Strategy: Reprogramming the Pentagon for a New Age. Foreign Affairs (Ocak 2009). Gaula, David. Counterinsurgency Warfare: Theory and Practice. Westport: Preager Security International, 1967. Hammes, Thomas X. The Sling and the Stone: On War in the 21st Century. St. Paul: MN Zenith Press, 2004.
125
Hampsey, Russel. Rediscovering the Art of Psychological Operations. Small Wars Journal, 4 Temmuz 2010. Hanle, D.J. On Terrorism: An Analysis of Terrorism as a Form of Warfare. Master Thesis. Naval Postgraduate School, 1987. Jones, Jeffrey. Startegic Communication: A Mandate for the United States. Joint Force Quarterly 4 (2009): 104-114. Kazemzadeh, Masoud. Ahmednejads Foreign Policy. Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East Vol 27 No 2 (2007). Keegan, John. The Face of Battle. New York: Viking Press, 1976. Laqueur, Wale. No End to War: Terrorism in the 21st Century. New York: 2003. Liang, Qiao ve Wang XIANGSUI. Unrestricted Warfare. eviren FBIS. PLA Publishing House, 1999. Lind, W.S ve dierleri. The Changing Face of War: Into the Fourth Generation. Marine Corps Gazette, Ekim 1989. Linn, Brian. The Echo of Battle. London: Harvard Press, 2007. Lobben, Richard A. Sudan: Global Security Watch. Santa Barbara: CA Preager, 2010. Lynn, William J. Defending A New Domain:The Pentagons Cyberstrategy. Foreign Affairs (Eyll/Ekim 2010). Mansoor, Peter R. The Softer Side of War. Foreign Affairs (JanuraryFebruary 2011).
126
McFaul, Michael, Abbas Milani, Larry Diamond, A Win-Win US Strategy for Dealing With Iran. The Washington Quarterly Vol 30 No 1. Matsumara, J S. Randall, T Herbert, R Glenn. Exploring Advanced Technologies for Future War System and Programs. Santa Monica: RAND Publication, 2001. Miller, Steven. Russian Military. London: MIT Press, 2004. Morgenthau, Hans J. Politics Among Nations: The Struggle For Power and Peace. New York: Knopf, 1967. Moses, Asher. Georgian Websites Forced Offline in Cyber War. Sydney Morning Herald, 12 Austos 2008. Nagl, John A. Learning to Eat Soup with a Knife: Counterinsurgency Lessons from Malaya and Vietnam. Chicago: University of Chicago Press, 2005. Peters, Ralph. Afghan Agony: More Troops wont help. New York Post, 14 Eyll 2008. Rekasisus, Mindaguas.Unconventional Deterrence Strategy. Naval Postgraduate School Thesis, 2005. Ropp, Theodore. War in the Modern World. John Hopkins University Press, 2000. Toffler, Alvin. War and Anti-war: Survival at the dawn of the 21st Century. Boston: Little Brown Company, 1993. Traynor, Ian. Russia Accused of Unleashing Cyberwar to Disable Estonia. The Guardian, 17 Mays 2007.
127
Turcan, Metin. Seeing the Other Side of the COIN: A Critique of the Current Counterinsurgency (COIN) Strategies in Afghanistan. Small Wars Journal Vol 7 No 3. Turcan, Metin & Nihat zpnar. Who let the dogs out?: A critique of the security for hire option in weak States. Dynamics of Asymmetric Conflict Vol 2: 143 171. Van Creveld, Martin. The Rise and Decline of the State, Cambridge: Cambridge University Press, 1999. Waltz, Kenneth. Man, the State and War: A Theoretical Analysis. New York: Columbia University Press, 1954. Weir, Fred. Roots of Georgia-Russia Clash Run Deep. Christian Science Monitor, 12 Austos 2008. Wood, Sara. Petraeus: Interrogations Reveal Iranian Influence in Iraq. American Forces Press Service. Pentagon News Conference. Washington, D.C.: April 26, 2007. Zenko, Micah. The Future of War. Foreign Policy (March-April 2011).
Talimnameler FM 3-05 Army Special Forces Manual. ABD Ordusu Talimnamesi. 2006. FM 3-24 US Marine COIN Manual. 2008. FM31-21 Guerilla Warfare. ABD Ordusu Talimnamesi. 1958. ABD Hkmeti Ayaklanmaya Kar Koyma Rehberi. U.S. Government Interagency Counterinsurgency Initiative, Ocak 2009.
128
Eriim tarihi 12 Kasm 2010. http://www.state.gov/documents/organization/119629.pdf. JP 3-57. ABD Ordusu Sivil-Asker birlii Mterek Talimnamesi. Washington, DC: CJCS, July 08, 2008. KKT 100-5. Harekt Talimnamesi. 1998.
129
130
ULUSLARARASI LKLER TEORLER VE BARI
Atilla SANDIKLI
Do. Dr. BLGESAM Bakan BLGESAM Aratrma Koordinatr
Erdem KAYA
131
132
Uluslararas likiler Teorileri ve Bar
ULUSLARARASI LKLER TEORLER VE BARI Uluslararas ilikiler, Bat literatrndeki eitli eserlerden felsefi temellerini alarak 1. Dnya Sava sonras dnemde ayr bir disiplin hviyeti kazanmaya balamtr. Uluslararas arenadaki egemen aktrlerin dier egemen aktrler karsndaki hareket tarzlarn aklamaya ve tahmin etmeye ynelik gelitirilen teorik yaklamlar ayn felsefi temeller zerine ina edilmitir. lk teorik yaklamlar Antik Yunan kaynakl pozitivist bak asyla tasarlanan varsaymlarla devletleraras mnasebetleri gzlemlenebilir gelimeler dhilinde izah etmeye almtr. Uluslararas ilikiler disiplininin ortaya kna zemin hazrlayan gzlemlenebilir gelimeler ise ounlukla savalardr. Savalar; uluslararas sistemin aktrlerini dntrme ve devletleraras dzeni deitirme ilevlerinden tr birincil ncelie sahip hadiseler olarak deerlendirilmitir. Bu nedenle, uluslararas ilikiler disiplini ortaya ktnda dorudan bar kavramyla ilgilenmemi, daha ok uluslararas dzenin, savalarn ve tarihteki ilgili gelimelerin teorik deerlendirmelerine odaklanmtr. Bar kavram ancak devletleraras dzen ve savalar kapsamnda dolayl olarak ele alnmtr. Bunun sonucu olarak uluslararas ilikiler disiplininde bar kavram zerine yaplan almalar, sava zerine yaplan almalarn glgesinde kalmtr. Mevcut literatrde uluslararas atmalar ve terrizm konularnda gerekletirilen bilimsel aratrmalar barn tesisi, srdrlebilirlii ve korunmas hakkndaki aratrmalardan olduka fazladr. Uluslararas ilikilerin bir alt dal olarak ortaya kan atma zm ve bar almalar disiplini dahi bar kavramn gelitirmekte
133
baarsz olmu, aksine savaa neden olan dinamikleri aklamaya girimitir. iddet, insan doasnn ve devletleraras etkileimin doal bir yn olarak deerlendirilmi, karar alclar bara ikna edebilecek iklimin niteliklerinden ziyade devletleri silahl g kullanmaya sevk eden sebepler zerinde durulmutur. 1 Ancak, son dnemlerde uluslararas ilikilerde bar konusu odakl akademik dergilerin, enstitlerin, yksek lisans ve doktora programlarnn ve derslerinin artt gzlemlenmitir. Bu srete uluslararas siyasi gelimeler kapsamnda bar olgusunu ele alan yaynlarn oalmas beklenmektedir. Ampirik verilerdeki eitlilik uzun dnemde bar inceleyen teorik literatrn zenginlemesine hizmet edecektir. Disiplinin mevcut teorik literatrndeki bar kavramnn incelenmesi ise uluslararas ilikiler akademisini ve rencilerini bu ynde entelektel aba sarf etmeye tevik edebilir. Byle bir mlahaza ile hazrlanan bu alma; uluslararas ilikiler teorilerinde bar kavramnn nasl ele alndn analiz etmekte, disiplinde barla ilgili teorik literatrn genel erevesini ortaya koymaktadr. almada, Pozitivist teorilerden dealizm, Liberalizm, Uluslararas Entegrasyon Teorileri, Demokratik Bar Teorisi, Realizm ve Marksizm; postpozitivist teorilerden ise Eletirel Kuram ve Postyapsalclkn barn tesisine ilikin yaklamlar incelenmektedir. POZTVST TEORLERDE BARI KAVRAMI dealizm Geleneinde Bar Kavram dealizmin dnya barnn nasl gerekleebileceine ilikin yaklam; btn halklarn hr iradesiyle kendi ynetimlerini tayin edebilme hakk, uluslararas hukukun stnl, devletleraras ticari ilikiler, uluslararas ibirliini srekli klacak devletleraras tekilatlar ve dnya genelinde etkili olabilecek federal bir idare sistemi gibi fikirlere dayanr. dealist dnrler, bu alanlardaki ilerlemelerden hareketle uluslararas sistemde
1
Oliver P. Richmond, Peace In International Relations (New York: Routledge Taylor & Francis Group, 2008), 1-4.
134
nihai bara doru bir gelime olduu kanaatine sahip olmulardr. dealizm gelenei; Jeremy Bentham, John Locke, Adam Smith, Immanuel Kant ve Thomas Paine gibi dnrlerin fikirlerinden beslenerek ortaya km; Sir Alfred Zimmern, Norman Angell, Philip Noel-Baker gibi isimlerin almalaryla gelimitir. dealist yaklam, Woodrow Wilsonn 1918 ylnda ABD Senatosu ve Temsilciler Meclisinin ortak oturumunda beyan ettii 14 lke dorultusunda uluslararas ilikilerde somut uygulamalarn bulmaya balamtr. dealizme gre uluslararas sistemde barl ve adil dnya dzenine doru bir ilerleme vardr. nsan doas znde barldr ya da bar iinde bir arada yaama ynnde olgunlaabilecektir. Devletler demokratik deerlerle donatldka dier devletlerle olan ihtilaflarn savaarak deil sulh yoluyla zme ynnde irade gsterecek, ortak menfaatleri n planda tutarak ibirliine ynelecektir. Devletleraras etkileimde sava kanlmaz deildir. Savalara yol aan faktrler devletleraras tekilatlar tarafndan denetim altna alnabilir. dealist bak as savan ebediyen ortadan kaldrlabileceini, evrensel ve nihai bir barn gelecekte gerekleebileceini ileri srer. Tm dmanlklarn sona erdirilmesi, devletlerin savama yeteneklerinin asgariye indirilmesi ve silahl kuvvetlerin sadece i gvenlii salayabilecek lekte tutulmas kalc bar iin gereklidir. Immanuel Kant, devletleraras antlamalarn ileride atmalara mesnet tekil edebilecek gizli maddeler iermesine ve srekli ordularn varlna bu nedenle kar kmtr.2 dealizme gre uluslararas barn salanabilmesi, btn halklarn hr iradesiyle kendi ynetimlerini tayin edebilme hakkna sahip olmasyla ilikilidir. Bir milletin baka bir milletin egemenlii altnda bulunmas srdrlebilir bar imknsz klmaktadr. Woodrow Wilson kendi geleceini tayin ilkesini dnya bar iin gerekli grm, dnemindeki imparatorluklar bnyesinde yer alan halklarn bamszln savunmutur.3
2 Immanuel Kant, Toward Perpetual Peace: A Philosophical Sketch (1795), 1-2, http://www.earlymoderntexts.com/pdf/kantpeac.pdf. 3 Woodrow Wilson, The Fourteen Points, iinde Classics of International Relations, der. John A. Vasquez, (New Jersey: Prentice-Hall Inc., 1996), 38-40.
135
Kant; veraset, mbadele, alm-satm veya hibe yoluyla hibir devletin baka bir devletin hkimiyeti altna girmemesi gerektiini belirtmitir. zerinde bulunduu toprak ve dier zenginlikler devletin zel mlkiyeti olabilir, ama devlet alnp satlabilecek bir mlk deildir. Devlet kendi geleceini kendisi tayin eden bir toplulukla devlettir ve baka bir otoriteye bal varlk gsteremez. Kantn ebedi barn tesisi iin kurulmasn ngrd dnya federasyonu bamsz devletlerden olumaktadr. 4 dealizm gelenei kresel barn tesisi iin devletleraras anlamazlklarn giderilmesinde uluslararas hukuk ilkelerinin esas alnmas gerektiini ileri srer. Devletlerin bar iinde bir arada varlk gsterebilmesi iin baz norm ve kurallara ihtiya vardr. Bu norm ve kurallar Hugo Grotiusun doal hukuk tanmnda yer alan nefsi mdafaa ve zel mlkiyet haklarnn uluslararas dzeye uyarlanabilecei dncesi ile ele alnmaya balamtr. Grotiusa gre devletler kendi bar ve karlar gerei uluslararas hukuka bal kalmaldr. 5 Immanuel Kant, srdrlebilir kresel bar mmkn klacak federal birliin muhafaza edilmesinde uluslararas hukukun stnle iaret etmitir.6 Dolaysyla dealizme gre kalc bar, devletlerin aralarndaki sorunlar uluslararas hukuk ilkeleriyle zebildii bir dzende salanabilir. Dnya bar devletleraras problemleri zme kavuturacak bir yarg sisteminin gelitirilmesiyle korunabilir. dealizm, kresel barn yerlemesinde lkeler arasndaki iktisadi ilikilerin nemine deinir. Adam Smith, birey-toplum ilikisi kapsamnda gelitirdii menfaatlerin uyumu ilkesinden hareketle ekonomik alanda devletlerin tekil karlarnn uluslararas toplumun faydasna hizmet ettiini ne srmtr. Kendi halknn refah iin aba harcayan bir devlet ayn
Kant, Toward Perpetual Peace, 2-9. Hugo Grotius, Prolegomena to The Law of War and Peace, iinde Classics of International Relations, der. John A. Vasquez, (New Jersey: Prentice-Hall Inc., 1996), 402403. 6 Kant, Toward Perpetual Peace, 17.
5
136
zamanda uluslararas toplumun refahna katkda bulunmaktadr.7 Woodrow Wilson, kresel barn salanabilmesi iin uluslararas ticaretin nndeki engellerin kaldrlmas gerektiini 14 lke arasnda zikretmitir.8 Serbest piyasa ekonomisinin kresel lekte geerli olmas ile devletleraras ticari ilikiler geliecek; karlkl ekonomik karlar, devletleri barn korunmas ynnde ortak hareket etmeye zorlayabilecektir. dealist dnrler dnya barnn kresel lekte gerekletirilecek devletleraras ibirliiyle mmkn olabileceini kabul ederler. Dnya bar, devletlerin tekil giriimleri ile deil uluslararas sistemin kresel lekte ortak hareket etmesiyle salanabilir. 9 Kant, bamsz cumhuriyetlerin tesis edecei federal bir yapnn kresel bar srekli klabileceini ileri srmtr. Uluslararas hukuk bu federal yap sayesinde etkili bir ekilde uygulanabilecek, devletleraras sava tamamen ortadan kaldrlabilecektir.10 Wilson, dnya barnn devletler topluluunun ortak abasyla salanabileceini ve srdrlebileceini ifade etmi, uluslararas bir tekilatn bu ilevi yerine getirebileceini belirtmitir.11 dealist dnrler, 1. Dnya Sava sonras dnemde demokratik ynetimlerin yaygnlamas ve Milletler Cemiyetinin glenmesi ile evrensel barn tesis edilebileceine kanaat getirmilerdir. Demokrasi ile ynetilen devletler dier devletlerle ibirlii iinde hareket edecek, dnya apnda arl artan Milletler Cemiyetinin salayaca uluslararas siyasi iklim de dnya barn temin edebilecektir. 1. Dnya Sava sonras Versay dzeni ve Milletler Cemiyeti ile uluslararas bar srdrlemedii iin dealizm gncelliini yitirmi, ayn gelenekten beslenen uluslararas ilikiler yaklamlar; Liberalizm, Neoliberalizm, Demokratik Bar Teorisi, Plralizm, Fonksiyonalizm ve Transnasyonalizm gibi teorilerle devam etmitir.
Tayyar Ar, Uluslararas likiler Teorileri: atma, Hegemonya, birlii (stanbul: Alfa Yaynlar, 2004), 360-361. 8 Wilson, The Fourteen Points, 39. 9 Faruk Snmezolu, Uluslararas likilere Giri (stanbul: Der Yaynlar, 2009), 13. 10 Kant, Toward Perpetual Peace, 9-10. 11 Wilson, The Fourteen Points, 40.
7
137
Liberalizm ve Neoliberalizm I. Dnya Sava sonras dnemde Avrupada faizmin ve diktatrlerin glenmesi dealizmin tasvir ettii nihai barn gereklemesi midini nemli lde zedelemitir. Liberal bak as bu nedenle dealizmin dnya federasyonu ve topyekn silahszlanma gibi topik hedeflerini daha uygulanabilir bir izgiye ekerek kalc barn tesisi iin pragmatik aralara odaklanmtr. 12 Liberalizme gre dnya bar; siyasi ve ekonomik liberal normlarn ulusal ve uluslararas dzeyde yerleik hale gelmesi, karlkl bamlln ve etkileimin artmas, devletleraras tekilatlarn nclnde gerekletirilecek uluslararas ibirlii, ynetiim ve insan haklarnn korunmasyla gerekleebilir. nsan doasnn bara eilimli olduunu kabul eden Liberalizm, liberal demokrasilerin srdrlebilir kresel bar iin en uygun ynetim ekli olduunu savunmutur. Bireylerin haklarn devlete kar koruyabilecek liberal anayasalarla ynetilen demokrasiler i barn muhafaza edebilecektir. Ulusal dzeyde liberal demokratik dzeni tesis etmi lkeler uluslararas seviyede dier devletlerle ortak siyasi ve ekonomik karlar dorultusunda ibirliine gidecektir. Joseph A. Schumpeter, liberal kurumlarn ve deerlerin bar zerindeki olumlu etkisine iaret etmi, kapitalizm ve demokrasinin barn tesisinde iki nemli dinamik olduunu ileri srmtr. 13 Liberalizm, dnya barnn serbest piyasa ekonomisi kurallarnn geerli olduu bir sistemde mmkn olabileceini iddia etmitir. Ekonomik ilikiler devletleri ortak menfaatlere sahip aktrler haline getirmekte, karlkl ticareti mmkn klan bar ortamn koruyacak iradeyi ortaya karmaktadr. Montesquieu bar, uluslararas ticaretin doal bir sonucu olarak deerlendirmi, aralarnda bamllk bulunan
Richmond, Peace In International, 32-33. Michael W. Doyle, Liberalism in World Politics, iinde Essential Readings in World Politics, der. Karen A. Mingst & Jack L. Synder (New York: W. W. Norton & Company Inc, 2004), 73-86.
13
12
138
devletlerin birbiriyle savamayacan farz etmitir.14 Konuyla alakal nicel almalar, ekonomik getirisi yksek olan ticareti mnasebetlerin barn korunmas zerindeki olumlu etkisine iaret etmektedir. Oneal, Russett ve Berbaumun ilgili almas, ekonomik alandaki karlkl bamlln herhangi iki lke arasndaki atma ihtimalini %43 orannda drdn gstermektedir. 15 Ancak ekonomik alandaki karlkl bamlln daha ok liberal rejimler arasnda barn korunmasna hizmet ettii grlmektedir. 16 Liberal demokrasiler liberal olmayan devletlerle savaa girebilmektedir. Dolaysyla sadece liberal rejimlerle ynetilen lkeler arasnda kalc bartan bahsedilebilir. Michael W. Doyle, bu mstakil barn istikrarl bir genileme srecine girdiini ve dnya barnn salanabilecei midini glendirdiini ne srer. 17 Liberal deerlerin yaygnlamas ve kabul grmesi ile dier devletler bir sosyalizasyon sreci geirerek uluslararas topluma entegre olabilecek, barn srdrlebildii corafya genileyecektir. Devletleraras tekilatlarn nclnde gerekletirilecek uluslararas ibirlii liberal barn tesisinde nemli rol oynamaktadr. Liberalizm, dealizm geleneinin dnya apnda federal bir sistem kurmak fikrinden ayrlm, liberal devletlerin iradesiyle kurulacak uluslararas tekilatlarla barn salanabileceini ve korunabileceini ileri srmtr. Uluslararas tekilatlar belirli norm ve kurallar dhilinde devletleraras ibirliini tevik edebilecek ve kolektif gvenlii salayarak bar koruyabilecektir. Kolektif gvenlii koordine eden kurumlarn varl, devletlerin menfaat tasarlarnn uluslararas istikrarn korunmas hedefiyle rtmesine hizmet
14 Robert Howse, Montesquieu On Commerce, Conquest, War, and Peace, Brooklyn Journal of International Law 33 1 (2006): 693-694. 15 John R. Oneal, Bruce Russett ve Micheal L. Berbaum, Causes of Peace: Democracy, Interdependence, and International Organizations, 1885-1992, International Studies Quarterly 47 3 (2003): 373. 16 Andrew Moravscik, Taking Preferences Seriously: A Liberal Theory of International Politics, International Organization 51 4 (1997): 534. 17 Michael W. Doyle, Kant, Liberal Legacies, and Foreign Affairs, Philosophy and Public Affairs 12 3 (1983): 206.
139
edecektir. Devletlerin saldrgan aktrlerin durdurulmas iin toplu hareket edebileceini ngren kolektif gvenlik sistemi, muhtemel saldrlara kar caydrc etkiyi muhafaza ederek savalar engelleyebilecektir. Kolektif gvenlik sisteminde mtecaviz devlete kar gerekletirilecek toplu tepki ise bu devleti dengeleyebilecek lde kuvvetli olabilecektir.18 Uluslararas tekilatlarn dnya barnn tesisindeki ilevi Neoliberalizmde daha belirgindir. Keohane ve Martine gre uluslararas tekilatlar; devletleraras karlkllk ilkesinin gzetilmesi, ibirliinin belirlenen hedefler dorultusunda tertip edilmesi ve yrtlmesine katk salayarak kalc bara hizmet etmektedir. Uluslararas tekilatlar, dzenli bilgi akn salayarak ve karlkl taahhtlerin yerine getirilmesi noktasnda taraflarn ikna olmasn kolaylatrarak, lkeler arasnda gven ina etmektedir. 19 Nitekim devletleraras ikili ilikiler leinde gerekletirilen nicel almalar, ayn uluslararas tekilata ye olan lkeler arasndaki atma riskinin daha az olduunu gstermektedir. 20 Uluslararas tekilatlar ayrca ye lkeler arasnda ticari balar glendirmekte, bylece barn srdrlmesine dolayl katkda bulunmaktadr. 21 Liberal bak as son dnemde ok taraflla imkn tanyan kresel ynetiim ilkesiyle barn srdrlmesi ynnde yeni yaklamlar tasarlamtr. Kresel ynetiim; farkl d politika tercihleri olan devletlerin, problemlerin teknik ynleri hakknda ihtisas sahibi teknokratlarn ve sivil toplumun birlikte zm retebilecei bir diyalog zemini ilevi grebilir. Dnya barna dorudan veya dolayl olarak zarar veren terrizm, ekonomik krizler, evre felaketleri, iklim deiiklii gibi ulusar tehditlerle mcadele bu diyalog zeminindeki ynetiimle
Charles A. Kupchan ve Clifford A. Kupchan, The Promise of Collective Security, iinde Theories of War and Peace: An International Security Reader, der. Michael E. Brown, Owen R. Cot, Jr., Sean M. Lynn-Jones ve Steven Miller (Massachusetts: The MIT Press., 1998), 397-406. 19 Robert O. Keohane ve Lisa L. Martin, The Promise of Institutionalist Theory, International Security 20 1 (1995): 42-50. 20 Oneal, Russett ve Berbaum, Causes of Peace: 373. 21 Oneal, Russett ve Berbaum, Causes of Peace: 389.
18
140
gerekletirilebilir. Nitekim Birlemi Milletler, kresel ve yerel lekte ynetiimi gerekletirerek liberal bar muhafaza edebilecek en nemli mekanizma haline gelmitir. 22 Gerek BM Genel Kurulu ve Gvenlik Konseyinin yaps ve yetkileri gerekse dier devletleraras tekilatlarn demokratik temsil ve messiriyeti konularnda yaplacak reformlarla kresel ynetiimin barn tesisindeki etkisi artrlabilir. Uluslararas Entegrasyon Teorileri Uluslararas entegrasyon teorileri, devletlerin btnlemi topluluklar meydana getirerek gvenlii ve bar salayabilecek bir dzen tekil edebileceini ileri srer. Btnleme srecinin ortaya karaca karlkl bamllk ve ortak menfaate dayal ibirlii devletler topluluunun yeleri arasnda atma ihtimalini drebilecek, uluslararas anlamazlklarn barl yollarla zm dorultusunda mterek iradeyi muhafaza edecektir. Fonksiyonalizm ve Neofonksiyonalizm bu iradenin belirli ilevlerin gerekletirilmesine ynelik yetki devri ilkesiyle balatlan ibirliinin genilemesi neticesinde ortaya kabileceini ve dnya barna hizmet edeceini ileri srmtr. Karl Deutscha gre entegrasyon, aralarnda karlkl bamllk bulunan ve birlikte hareket ederek topluluk niteliklerini ve dinamiklerini srdrebilen birimler arasndaki ilikidir. Bu birimlerin birbirinden ayr varlk gstermesi ayn dinamikleri dourmayacak, birimlerin mstakil hareketi topluluk bnyesindeki hareket tarzlarna gre farkllk arz edecektir.23 Entegrasyon, topluluk mensubu lkeleri barn korunmas hedefinde toplayabilecek etkiye sahiptir. Deutsch, uluslararas entegrasyonun oulcu nitelik tayan bir gvenlik toplululuuna terfi etmesiyle barn salanabileceini ifade eder. oulcu gvenlik toplululuu, temel siyasi deerlerin badat, karar mercilerinin karlkl duyarll salayabildii ve taraflarn birbirinin hareket tarzn tahmin
22 23
Richmond, Peace In International, 35. Karl W. Deutsch, The Analysis of International Relations (New Jersey: Prentice-Hall Inc., 1978), 198.
141
edebildii artlarda gerekleebilir. Bu topluluun ye lkeleri arasnda; ihtilaflar silahl gce bavurarak zme eilimi, dolaysyla sava ihtimali asgari dzeyde tutulabilecek, ibirlii yanls kamuoylar oluabilecek, iletiim ve karlkl duyarlln devam ile bar srdrlebilecektir.24 Fonksiyonalizm, bar salayabilecek entegrasyon srecinin devletlerin ortak ihtiyalar kapsamnda uluslararas tekilatlarn devreye girmesi ile balayabileceini ileri srer. David Mitrany, kinci Dnya Sava sonras dnemde bamsz devlet saysnn artyla birlikte uluslararas dzeyde ortak ihtiya alanlarnn genileyeceini ngrm, bu ihtiya alanlarna zel devletleraras organlarn gelitirilebileceini ifade etmitir. Savalarn engellenebildii bir dnya toplumunun ortaya kabilmesi iin devletleri birlikte hareket etmeye sevk edecek ve birbirine balayacak unsurlarn n planda tutulmas ve yapc ibirliine gidilmesi gereklidir. Uluslararas ibirlii srecinde Fonksiyonalist yaklamn benimsenmesi devletlerin eit egemenlii ilkesinden kaynaklanabilecek glklerin almasna hizmet edecektir. Fonksiyonalist ibirlii egemenliin devrini deil belirli ilevlere odakl uluslararas tekilatlara yetki devrini esas alr. 25 Ortak karlar ve ihtiyalar dorultusunda kurulacak uluslararas tekilatlarn faaliyet kapsam ibirlii srecinin etkisiyle farkl alanlara doru yaylacak (ramification), devletleraras gven tesis edilebilecektir. David Mitranyye gre bar, devletlerin belirli alanlardaki yetkilerini devredecei ve faaliyet alan peyderpey genileyecek bu tekilatlarla salanabilecektir.26 Neofonksiyonalizm, devletlerin karlar dorultusunda ibirliine gitmesi ile entegrasyonun gerekleebileceini, bu srecin barn tesisini ve korunmasn salayabileceini ne srer. zellikle ayn blgedeki lkeler ortak menfaatler kapsamnda ibirliini kurumsal boyuta tayarak entegrasyon sreci balatabilir. Ernst B. Haasa gre devletleri entegrasyona sevk eden saik, ulusar ihtiyalardan ziyade karar alclarn
Deutsch, The Analysis of, 244-251. David Mitrany, The Functional Approach to World Organization, Royal Institute of International Affairs 24 3(1948): 356-359. 26 David Mitrany, The Functional Theory of World Politics (Londra: Martin Robertson, 1975), xi.
25 24
142
ibirliinin menfaat salayaca ynndeki beklentileridir.27 Haas, Mitranynin uluslararas ibirliinin genileyerek devam edecei ynndeki tespitini kabul eder ve bu sreci tama etkisi (spillover) kavram ile aklar. Tama etkisi bir sektrde balatlan entegrasyonun dier sektrlere doru genilemesidir. Devletler, ilk aamada planlanmad halde entegrasyon kapsamnn geniletilmesinin fayda getirebileceini sre iinde renebilir ve bu ynde hareket edebilir.28 Entegrasyon, daha fazla alana yayldka devletlere yksek dzeyde menfaat salayan bir dinamik haline gelmekte ve devletleraras ilikilere istikrar katmaktadr. Entegrasyon sreci bylece devletleraras anlamazlklarn zmnde bavurulabilecek normlar ve kurallarn olumasna hizmet etmekte 29, silahl g kullanma ihtimalini drmektedir. Avrupa btnlemesi projesiyle Almanya-Fransa ilikilerinin atma dourmayacak nitelie kavuturulmas Neofonksiyonalist bak asnn bu konuda zerinde durdurduu bir rnektir. Demokratik Bar Teorisi Demokratik Bar Teorisine gre demokratik normlarn yerlemesiyle kalc uluslararas barn tesisi arasnda doru orantl bir korelasyon vardr. Halkn karar merciine etkisi nispetinde devletin silahl gce bavurma eiliminin zayflayaca, uluslararas ihtilaflarn zmnde diplomatik yollara ncelik verilecei farz edilmitir. Demokratik ynetime sahip devletlerin birbiriyle savamayaca, bylece srdrlebilir dnya barnn salanabilecei ileri srlr. Charles L. Montesquieu monarilerin savaa daha fazla eilimli olduunu ileri srer. Montesquieuye gre demokratik ynetimlerin yaygnlamas uluslararas barn muhafaza edilmesini salayabilecektir. 30
27 Ernst B. Haas, Beyond the Nation-state: Functionalism and International Organization (Stanford: Stanford University Press., 1964), 34-35. 28 Haas, Beyond the Nation-state, 48. 29 Haas, Beyond the Nation-state, 47. 30 Torbjrn L. Knutsen, A History of International Relations Theory: An Introduction (Manchester: Manchester University Press, 1992), 106-107.
143
Halkn iradesinin ynetime yansd cumhuriyetlerde savaa girme karar toplum tarafndan alnaca iin devletleraras sava ihtimali daha dktr. Kant, harplerin sebep olaca ykm ve zararlardan dorudan etkilenecek halkn savaa girme konusunda olduka ihtiyatl hareket edeceini ifade eder. 31 Bylece devletler sadece tek bir liderin ya da ynetici elitlerin kararyla dier devletlere sava aamayacak, halkn temkinli tutumu neticesinde tercihini ou zaman barl zmden yana kullanacaktr. Devletin siyasi rejiminin demokratik olmasnn bara katk salad ampirik verilerle desteklenmektedir. Oneal, Russett ve Berbaumun 18851992 yllar arasndaki dneme ait yaklak 10,000 ikili iliki kapsamnda derledii verilerle gerekletirdii alma, demokrasinin barn tesisine hizmet eden temel faktr arasnda yer aldn gstermektedir. alma, iki demokrasi arasndaki atma ihtimalinin taraflardan sadece birinin otokrasi olduu ikililere gre % 86 daha az olduunu, demokratikleme srecinin ise genel kanaatin aksine bar tehdit etmediini ortaya koymaktadr. 32 Realizm Geleneinde Bar Kavram Uluslararas barn korunmasna dnk tasarlanan kolektif gvenlik mekanizmasnn; 1931de Japonyann ini, 1939da Hitlerin Polonyay ve Stalinin Finlandiyay igali karsnda baarsz kalmas ve 2. Dnya Sava uluslararas ilikilerde Realizm akmnn daha etkili olduu bir sreci balatmtr. Felsefi temellerini Thucydides, Machiavelli, Hobbes ve Rousseaudan alan Realist bak as, Edward H. Carrn dealizm eletirisi ve Hans J. Morgenthaunun ortaya koyduu Siyasi Realizmin ilkeleriyle uluslararas ilikilerin en nemli teorik yaklamlarndan biri haline gelmitir. dealizmin dnya bar ile ilgili yaklamlarna topya
31 32
Kant, Toward Perpetual Peace, 7. Oneal, Russett ve Berbaum, Causes of Peace: 387-88 (Dier iki faktr: karlkl bamllk ve ayn uluslararas tekilata yelik).
144
nazaryla bakan Realizm, uluslararas seviyede srdrlebilir barn hangi artlar altnda gerekleeceine ilikin bir tasar gelitirememitir.33 Realizme gre barn tesisinin nndeki temel engel insan doasdr. nsann kar taraf bask altna alma ve iddet kullanma temayl devletlerin g ve nfuz sahibi olma ve savama eiliminin ardnda yatan sebeptir. 34 Realist bak as, devletleri uluslararas anarik ortamda varln srdrme mcadelesi veren rasyonel aktrler olarak farz eder. Devletler dier lkelerin gelecek hesaplarn en kt senaryoyu gz nnde bulundurarak deerlendirmekte, 35 mevcut kabiliyetlerini gvenlik kayglarn giderecek lde gelitirmeye almaktadr. Devletlerin kendi gvenliini salamaya ynelik giriimleri ise dier devletlerin gvenliine zarar vermekte, bylece karlkl g mcadelesi sreklilik arz etmektedir. dealist bak asnn uluslararas sistemde evrensel nihai bara doru bir ilerlemenin olduu ynndeki tespiti Realist bak as tarafndan kabul edilmemitir. Realizme gre evrensel dzeyde tm dmanlklar sona erdirecek bir bar mmkn deildir. Uluslararas ilikilerde bar belirli dnemlerle snrldr. Bar; devletleraras g dengesinin salanabildii ve scak savan yaanmad srelerde ksa sreli gerekleebilir. Morgenthauya gre barn korunmasnda devletleraras g dengesinin salanmas nemli bir dinamiktir. 36 John Mearsheimer da uluslararas ilikilerde barn g dengesine bal olduunu belirtmi, 2. Dnya Sava sonras dnemde Avrupadaki barn kutuplar arasndaki g dengesiyle aklanabileceini savunmutur. 37 Realizmin bar yaklam tm unsurlarn ve aktrlerin kendisine tabi olduu bir otoritenin varlna dayanr. Bu nedenle lke iinde siyasi
Richmond, Peace In International, 55. Hans J. Morgenthau, Politics Among Nations: The Struggle For Power and Peace (New York: Knopf, 1967), 31-32. 35 Jack. S. Levy, War and Peace, iinde Handbook of International Relations, der. W. Carlsnaes, T. Rise ve B. A. Simmons, (Londra: SAGE, 2002), 350-368. 36 Morgenthau, Politics Among Nations: 20-25. 37 John Mearsheimer, Back to the Future: Instability in Europe after the Cold War, International Security 15 1 (1990): 11.
34 33
145
otoriteye bal srdrlen bir bartan bahsedilebilir. Uluslararas ilikilerin dzensiz yaps dhilinde ise benzer bir bar ortam ancak gl bir devletin hegemonyasnda ya da sava sonras galip devletin nfuzu altnda mmkndr. Bu nitelikteki bir bar sreci de hkim devletin normlar, deerleri, sosyo-ekonomik ve siyasi sistemlere yaklamn yanstr ve ilgili devletin hegemonyasnn devamna baldr. 38 Realizme gre bar sfr toplamldr ve farkl aktrlerin kendi karlar dorultusunda tasarlad izafi niteliklere sahip bir dzendir. Kendi karlar dorultusunda kendi barn tasarlayan aktrlerden oluan uluslararas sistemde bu nedenle kalc barn tesisi imknszdr. dealizm, Liberalizm ve Demokratik Bar Teorisinin dnya barnn gereklemesi iin gerekli grd devletleraras ticari ilikiler, karlkl bamllk, ibirlii ve demokrasinin yaygnlamas gibi dinamikler Realizme gre ayn derecede nemli deildir. Realist bak as, bu dinamiklerin uluslararas ortamdaki anarinin etkilerini ortadan kaldramayacan ve sava engelleyemeyeceini ileri srer. Realist yaklam, ekonomik ilikilerin devletleraras mnasebetler zerinde etkisi olmadn, aksine siyasetin ticari balar belirlediini kabul eder.39 Devletler gvenlik kayglarndan tr muhtemel dmanlar ile olan ticari ilikilerini kstlamaya alr. Ticari ilikilerin snrl tutulmas karar, kar tarafn menfaatinin ve kazanmnn daha fazla olabilecei, bunun da savunma yetenekleri asndan kar taraf daha avantajl bir konuma getirebilecei hesab ile alnr.40 Neorealizm barn tesisi nndeki en byk engeli uluslararas sistemdeki anari olarak deerlendirmitir. Devletleri gvenlik ikilemi algsyla varln srdrme mcadelesine sevk eden anarik dzende uluslararas karlkl bamlln salanmas ve ibirlii mmkn deildir. Liberal bak asnn tanmlad devletleri ortak norm, kurallar ve benzer
Richmond, Peace In International, 40-41. Levy, War and Peace, 357. 40 Joseph M. Grieco, Realist Theory and the Problem of International Cooperation: Analysis with an Amended Prisoners Dilemma Model, Journal of Politics 50 3 (1998): 611.
39 38
146
beklentiler etrafnda ibirliine hazrlayan uluslararas rejimlerin 41 mevcut anarik sistem zerindeki tesiri olduka zayftr.42 Devletleraras ibirliini kolaylatran uluslararas tekilatlar ise dnyadaki g dalmn yanstan, byk glerin karlar dorultusunda varlk gsteren yaplardr. Dolaysyla bu kurumlar dnya barna hizmet edemez. 43 Neorealizme gre demokrasinin yaygnlamas da devletleraras anarinin etkilerini ortadan kaldrmayacaktr. Waltz, dnyadaki btn lkelerde demokratik rejimin yerlemesi durumunda dahi uluslararas ilikilerin anarik karakterinin sabit kalaca grndedir. Savalar, uluslararas ilikilerin tabiat gerei kanlmazdr ve egemen devletler topluluu eklindeki mevcut sistem devam ettii srece bu gerek deimeyecektir. 44 Marksizm Geleneinde Bar Kavram Marksist felsefeden temelini alan yapsalc yaklama gre bar, sosyal adalet ve ekonomik eitliin salanabildii snfsz bir toplumda gerekleebilir. i snflarlar arasnda ulusar rgtlenmelerle gelitirilecek direni neticesinde kresel kapitalist sistem kaldrlarak ve uluslararas adalet tesis edilerek dnya bar salanabilecektir. Marksist bak asyla tasarlanan Merkez-evre Teorisi ve Dnya Sistemi Teorisi gibi yapsalc teoriler; uluslararas sistemde kalc barn, emperyalizmi besleyen kapitalizmin ortadan kaldrlmas ve kaynaklarn eit tahsisi ile mmkn olabileceini savunmutur. Marksist dnce, diyalektik materyalizm anlay izgisinde kresel bara doru ilerleyen bir srecin varln kabul eder. dealizmden farkl olarak Marksizmin tasavvur ettii nihai bar, snflar aras atmann yol aaca sosyalist devrimlerle silahl g kullanlarak gerekletirilecektir. Karl Marx materyalist bak asyla, snflar aras atmann yeni bir
41
Stephen D. Krasner, International Regimes (New York: Cornell University Press, 1983),
2. Richmond, Peace In International, 51. John Mearsheimer, The False Promise of International Institutions, International Security 19 3 (1994-1995): 7. 44 Kenneth N. Waltz, Structural Realism after the Cold War, International Security 25 1 (2000): 7-10.
43 42
147
ekonomik, sosyal ve siyasi dzenin ortaya knda nemli rol oynadn ileri srmtr. 45 Materyalizme gre iktisadi ilikiler toplum hayatnn ve siyasi yapnn temelini olutur. nsanlk tarihini, toplumu ve siyasi sreleri ynlendiren itici g ekonomik altyapdan kaynaklanr. Siyasi ve sosyal kurumlardan oluan styapy belirleyen ekonomik altyapdr. Dolaysyla uluslararas ilikilerin temel dinamii ekonomik unsurlardr. Mevcut kapitalist sistemde devletleraras siyasi mnasebetleri belirleyen ve ynlendiren ekonomik alandaki yapsal ilikilerdir. Yeni emperyalizm, bir toplulua siyasi egemenliin dayatlmas ile deil ekonomik ilikilerle bask kurulmas eklinde tezahr etmektedir. 46 Marksizme gre zel mlkiyet, kr edinme ve maddi karlar zerine kurulu ve sermaye birikimine dnk ileyen kapitalist sistem, doas gerei adaletsiz ve haksz bir dzendir. Kapitalizm; elitlerin menfaatine hizmet ederken kitlelerin smrlmesine ve tekilemesine yol amakta, bylece toplumdaki snf yapsn muhafaza etmektedir. Bu elikileri kapitalist sistemin iddetli bir devrimle bertaraf edilmesi sonucunu douracak; sosyal adalet ve ekonomik eitliin saland, zel mlkiyetin olmad bir dzende bar tesis edilebilecektir. 47 i snfnn burjuvaziyi alt etmesiyle ulusal dzeyde sosyal adalet ve ekonomik eitlik temelli bir bar salanabilir. i snflarnn ulusar rgtlenmesiyle yaylacak sosyalist devrimler ise kresel kapitalizmi kaldrabilecek, dnya barn temin edebilecektir. Yapsalc yaklama gre kapitalist sistem uluslararas lekte gelimi lkelerin menfaatlerine hizmet edecek ekilde tanzim edilmitir. Dar bir zmrenin denetiminde olan kresel ekonomi, ticaret, devletler ve uluslararas tekilatlar, kaynaklarn bu zmrenin karlar dorultusunda kullanlmasna, dolaysyla adaletsizlie ve dnya nfusunun byk ounluunun yoksul kalmasna yol amaktadr. Lenin, kapitalizmi
Karl Marx ve Friedrich Engels, Manifesto of the Communist Party (New York: Cosimo, Inc., 2009), 54-55. 46 Ellen Meiksins Wood, A Manifesto for Global Capital? iinde Debating Empire, der. Gopal Balakrishnan (New York: Verso, 2003), 61-82. 47 Richmond, Peace In International, 60.
45
148
emperyalizme yol at iin barn nndeki en byk engel olarak deerlendirmitir. 48 Troki, devletlerarasnda dengesiz bir gelimeye neden olduu iin kapitalizmin uluslararas atmalarn temel sebebi olduunu ileri srer. 49 Dnya barnn nndeki temel engel kapitalizmdir. Serbest piyasa kurallar uyarnca gerekleen uluslararas ticaret, merkez ile evre arasnda merkezdeki gelimi lkeler lehine asimetrik bir bamlla neden olmaktadr. Johan Galtungun merkez-evre teorisine gre ulusal lekte ve uluslararas dzeyde bar; emperyalizmin srekliliini salayan yapsal iddetin kaldrlmas ile tesis edilebilir. Yapsal iddet, insanlarn potansiyel kabiliyetleri ile gerek hayatta imknlar arasndaki farka sebep olan etkendir. Gelir dzeyinin dkl, eitim ve salk hizmetlerinin yeterli lde sunulmay veya ortalama yaam sresinin ksa olmas yapsal nitelikte iddetin varlna iaret etmektedir.50 Yapsal iddet, hayat kaliteleri farkl olan topluluklar meydana getirmekte, bar imknsz klmaktadr. Galtunga gre iki topluluk arasndaki atma ihtimali bu topluluklarn hayat kaliteleri arasndaki farkn bykl ile doru orantldr. 51 Kaynaklarn eit dalm ve kaynaklarn dalmnda eit yetki tahsisi ile gerekletirilecek dikey kalknma 52 aralarnda hayat kalitesi fark olmayan toplumlar meydana getirebilecektir. Bylece yapsal iddet ortadan kaldrlabilecek ve bar gerekleebilecektir. Johan Galtunga gre dnya, merkez ve evre lkelerden oluur ve ayrca her lkenin kendi merkez ve evresi vardr. Uluslararas dzeyde merkez lkeler ile evre lkeler arasnda ve her lkedeki merkez-evre arasnda hayat artlar asndan eitsizlik, dolaysyla kar atmas vardr. evre lkelerde ynetici elitlerden oluan merkez, merkez
V. I. Lenin, Imperialism: The Highest Stage of Capitalism (Newtown: Resistance Books, 1999), 11-12. 49 Richmond, Peace In International, 61. 50 Johan Galtung, Violence, Peace, and Peace Research, Journal of Peace Research 6 3 (1969): 171. 51 Johan Galtung, A Structural Theory of Imperialism, Journal of Peace Research 8 2 (1971): 82. 52 Galtung, Violence, Peace, 183.
48
149
lkelerdeki merkeze bal hareket eder ve bu iki merkez arasnda menfaat birlii vardr. evre lkelerdeki merkez-evre arasndaki atma merkez lkelerdeki merkez-evre arasndaki eitsizlie nazaran daha youndur. Asl kar atmas ise merkez lkelerdeki merkez ile evre lkelerdeki evre arasnda bulunmaktadr. 53 Galtung, yapsal emperyalizm olarak adlandrd bu iliki biimlerini uluslararas barn nndeki temel engel olarak grmektedir. Yapsal emperyalizm sadece ekonomik eitsizlik olarak deil; siyasi, askeri, kltrel sahalarda, iletiim ve ulam teknolojilerinde de merkez lkeler lehine ileyen bir sistemdir.54 Merkezevre lkeleri arasndaki asimetrik ilikinin son bulmas ve azgelimi devletlerin sosyal adaleti gzeterek kalknmasyla dnya bar mmkn olabilecektir. Immanuel Wallersteinn Dnya Sistemi Teorisine gre uluslararas dzeyde barn nndeki temel engel, kapitalist retim ilikilerinin tarihi srete yol at mevcut dnya ekonomisinin yapsdr. Gelimi lkelerin karna hizmet eden kapitalizm, uluslararas sistemde kutuplamaya sebep olmakta, uluslararas atmalarn ve savalarn temel nedeni olan azgelimilii ortaya karmaktadr. Sermaye birikimine dayal kapitalist dnya ekonomisinde, art deerin evreden merkeze transfer edildii bir iblm vardr. Bu iblm merkezin gelimilik dzeyini muhafaza ederken evre lkelerdeki yoksulluun giderilmesini engellemektedir. Gelimekte olan lkelerden oluan yar-evre lkeleri ise merkez ile evre arasnda merkezin menfaatlerine hizmet eden yapsal bir unsur konumundadr. 55 Kapitalist sisteme yn veren ve yoksullukla mcadele iddiasyla kurulan uluslararas tekilatlar ise gelimi lkelerin karlar dorultusunda hareket etmektedir. Bar; evre lkelerinin merkeze baml tutulduu kapitalist dnya ekonomisinde gerekleecek yapsal deiimle ekonomik adalet salanabilirse mmkn grnmektedir.
Galtung, A Structural Theory, 83-84. Galtung, A Structural Theory, 91-94. 55 Immanuel Wallerstein, The Inter-State Structure of the Modern World System iinde International Theory: Pozitivism and Beyond, der. Steve Smith, Ken Booth ve Marysia Zalevski (Cambridge: Cambridge University Press, 1996), 87-107.
54
53
150
POSTPOZTVST TEORLERDE BARI KAVRAMI Eletirel Kuramn Bar Kavram Eletirel Kuram; sosyal bir teori gelitirme hedefi dorultusunda Pozitivizm ve pozitivist uluslararas ilikiler teorilerinin sorgulanmas ile ortaya kmtr. Kuram, Pozitivizmin sosyal bilimlerde deer hkmlerinden bamsz bilgi edinilebilecei ynndeki ilkesine itiraz eder. Robert W. Cox, teorilerin belirli sosyal ve siyasi artlar dhilinde belirli karlara dnk tasarlandn, tamamen nesnel olamayacan ileri srmtr. 56 Normatif elerden, ahlaki ve kltrel deerlerden arnm bilgi mmkn deildir. Uluslararas sistemdeki dinamikleri inceleyen gzlemci, teorik varsaymlarn ideolojik eilimlerinden bamsz kalarak gelitiremez. Antonio Gramscinin eserleri ve Frankfurt Ekolnden dnce temelini alan Eletirel Kuram, farkl eletirel yaklamlardan olutuu iin yekpare bir grnm arz etmez. Ancak, Kuram iinde olduu kabul edilen eitli yaklamlarn ortak yannn insann zgrlemesinin nndeki engelleri kefetme ve kaldrma gayreti olduu sylenebilir. 57 Liberalizm, Realizm ve Marksizm gibi teorilerin insan tli planda ve edilgen konumda ele aldn ileri sren Eletirel Kuram, ncelikli olarak incelenmesi gereken unsurun insan olduunu belirtmitir. Bu nedenle Eletirel Kuram izgisindeki dnrler, temel sorunsal olarak insann zgrlemesini ele alm, Marksizmdeki snf kavramna bal zgrleme hedefini daha geni bir erevede incelemitir. Eletirel Kuram, uluslararas ilikilerin klasik devlet egemenlii erevesi dna karak, insann zgrlemesini merkeze yerletiren bir bar tasvir etmitir. Devletlerin kar yerine zgrlemeye imkn tanyacak insan haklar n plandadr. Bar; insanlarn kltr ve kimliinin tannd, maddi
56 Robert W. Cox, Social Forces, States, and World Order: Beyond International Relations Theory, iinde Neorealism and Its Critics, der. Robert O. Keohane (New York: Columbia University Press, 1971), 204-254. 57 Richard Wyn Jones, Introduction: Locating Critical International Relations Theory, iinde Critical Theory & World Politics, der. Richard Wyn Jones (Londra: Lynne Rienner Publishers, 2001), 1-19.
151
kayglarnn giderildii bir ortamda mmkn olabilir. tekileme, dlanma ve eitsizlik gibi sorunlarn ortadan kaldrlmas ile insann zgrleeceini savunan Kuram, bu zgrlemenin devrimlerle gerekleecei yaklamn kabul etmez. Birey, dardan mdahale ile deil kendi iradesiyle zgrleebilecektir. 58 Devletler, devletleraras tekilatlar, uluslararas finans kurumlarnn yannda bireyler, sosyal hareketler ve sivil toplum kurulular da uluslararas adaletin salanmas ile gerekleecek bara katkda bulunabilir. Eletirel Kuram, uluslararas ilikilerde anari ve g gibi deimez kurallar olduu fikrine kar kmaktadr. Kuram, tarihi sreci duraan olarak deil deiim iinde ele alr. Eletirel teorisyenler; uluslararas sistemin niteliinin ve sosyal iliki biimlerinin, insan doasndan veya sabit anarik yapdan kaynakland ve deitirilemeyecei savn kabul etmezler. Eletirel Kuram; kurumlar, toplum ve iktidar ilikilerini mevcut biimiyle deerlendirmek yerine sorgulamay tercih eder.59 Sistem dzeyinde bir determinizm sz konusu deildir. Tarihi sreci ynlendiren insan topluluklarnn iradesidir. nsanlar toplu halde hareket ederek barn nndeki yapsal engelleri kaldrabilir.60 Deimezlik ilkesinin kabul edilmesi, hlihazrdaki uluslararas sistemin ve sosyal yaplarn yol at eitsizliklerin ve gelir dengesizliklerinin srdrlmesine hizmet etmektedir. Ynetici snfn menfaatlerini korumaya dnk kurgulanm bir ideolojiyle srdrlen hegemonyann yklmas iin nce sorgulanmas gerekmektedir. Bu sorgulama sreci; mevcut siyasi, ekonomik ve sosyal yaplarn yegne alternatif olmad ve deitirilebilecei ynnde kanaati, dolaysyla iradeyi ortaya karabilecektir. Dnya bar, kurumsal ve ideolojik basknn varlna ilikin farkndaln artmas, insann zgr dnebilmesi ve hareket edebilmesi ile gerekleebilir.
Richmond, Peace In International, 125. Cox, Social Forces, 208. 60 Andrew Linklater, The Achievements of Critical Theory, iinde International Theory: Pozitivism and Beyond, der. Steve Smith, Ken Booth ve Marysia Zalevski (Cambridge: Cambridge University Press, 1996), 282.
59
58
152
Eletirel Kuram, toplumlarn karlkl iletiimini barn tesisinde nemli bir unsur olarak deerlendirmitir. Andrew Linklatera gre bar, devlet ve toplum snrlarn aan, siyasi ve ekonomik sistemlerin zerinde evrensel bir nitelik tar. letiimin tm insanlarn zgrlemesini salayacak ekilde kullanld ve evrensel diyalogun hi kimseyi ve hibir topluluu dlamayacak ekilde gerekletii bir dnyada bar mmkn olabilir. 61 Eletirel Kuram, evrensel lekte geerli olabilecek bir deerler btn olduunu kabul eder ve bu deerlerin iletiim yoluyla yaygnlaabileceini ileri srer. Bylece, zerinde fikir al-verii yaplan ve uzlalan deerler arlk kazanacak, ortak deerlerin benimsenmesiyle farkllklardan kaynaklanan uyumazlklar giderilebilecektir. Evrensel bar bu deerlerin karlkl eletiriye dayal bir sosyal renme sreci ile yerlemesi neticesinde srdrlebilir bir nitelik kazanabilecektir. Postyapsalc Yaklamn Bar Kavram Postyapsalclk, Pozitivizm ve pozitivist uluslararas ilikiler teorilerine ynelik gelien eletirel akmn ikinci nemli ayan oluturmutur. Postyapsalc bak as, dnya barnn tesisi konusunda Aydnlanma felsefesi kaynakl aklc ilerleme, evrensel normlar ve devlet-merkezli yaklamlara itiraz etmektedir. Postyapsalc dnceye gre ortodoks uluslararas ilikiler teorileri, gl aktrlerin hegemonyasna ve karlarna entelektel dzlemde meruiyet kazandran kisve ilevindedir. Batl ontolojik, metodolojik ve epistemolojik kaynaklardan temelini alan Liberalizm ve Realizm geleneklerinin varsaymlar bu nedenle bara hizmet edemez. 62 Gerei yanstmayan ve nesnel olmayan bu varsaymlarla balantl olarak savunulan deerler baat aktrlerin menfaatlerini korumaktadr. Postyapsalc bak as bu sebeple kalc barn tesisi iin uluslararas ilikilerin anlam dnyasnda yeni bir ontoloji ihtiyacna iaret etmitir.
61 62
Linklater, The Achievements, 286. Richmond, Peace In International, 136-141.
153
Postyapsalc yaklam, barn nasl gerekletirilebileceine ilikin bir yol haritas sunmasa da tesis edilebilecek barn niteliklerini aklamaktadr. Bar, mevcut uluslararas sistemdeki hegemonyaya kar toplumlararas bir dayanma ve diren siyasetinin gelitirilmesiyle gerekleebilir. 63 Barn tesisi Eletirel teoride olduu gibi insanlarn zgrlemesi demektir. Ancak Postyapsalc dncede, barn getirecei zgrleme sadece hkim glerin sultasndan kurtulmak deil Aydnlanma felsefesinden kaynan alan Bat meneli anlay tarznn dna kabilmektir. Postyapsalc dncede, ayn evrensel deerlere bal tek bir bar anlayndan ziyade yerel deerlerle btnlemi farkl barlarn birlikte var olduu oklu bar anlay vardr. Bu bar anlaylar da sabit ilkelere bal olmayp deien artlarda fark biimlerde srdrlebilir niteliktedir. Postyapsalclkta barn temel zellii hegemonya kartlna dayanmasdr. Postyapsalc dnrler, dnceleri biimlendiren hkim bilgi ve sylemlerin g ve otorite ile ilikisini sorgular. Michel Foucaultya gre gl aktrler tarafndan gerek iddiasyla sunulan bilgi, tek alternatife dnmekte ve ayn konuya ilikin dier yaklamlar devre d brakmaktadr. 64 Hegemonik gler, rettii bilgi ve sylemlerle kendi menfaatleri dorultusunda ileyen mevcut sistemi idame etmektedir. Bar iin ncelikle hkim aktrler tarafndan sunulan bilginin ve kullanlan sylemlerin sorgulanmas ve hegemonyann zlmesi gereklidir. Postyapsalc yaklamn bar kavram farkllklarn kabulne ve ok merkezli bir yapya dayanr. Evrensel bar, belirli deerlerin dnya leinde yaygnlamasyla tesis edilemez. nk bu nitelikteki bir bar, sz konusu deerlerin evrensel lekte uygulanmas srecinde deerlerin sahibi olduunu iddia eden ve dnyaya hkmetmeye alan bir merkezi dourabilir. Postyapsalc dnceye gre, bir bar anlaynn evrensel olduu savyla ve tek seenek eklinde dier insanlara ve toplumlara
63 64
Richmond, Peace In International, 146. Michel Foucault, Power/Knowledge: Selected Interviews and Other Writings 1972-1977, der. C. Gordon (New York: Pantheon Books, 1980), 131-133.
154
dayatlmas barn salanmasna hizmet etmez. Farkl kimliklere ve kltrlere sahip topluluklarn bar iinde birlikte varlk gsterebilmesi iin oulcu bir bar anlaynn yerlemesi elzemdir. Postyapsalc dncenin tasvir ettii bara imkn tanyan ilkeler veya deerler zamanla deien artlara gre yeniden tanmlanabilir. Bugn ve gelecekte barn gerekleebilecei artlara ynelik zamanla deimeyecek sabit normlar ve kurallar belirlenemez. Bar, nihai bir son durum deil, farkl fikirlerin ve kimliklerin birlikte var olduu srecin dinamik niteliidir. Bu srekliliin salanabilmesi iin Walker, hkim kavramlar sorgulayabilecek sosyal hareketlerin nemine iaret etmektedir. 65 Yerleik dzenin sorgulanmas bu ekilde mmkn olabilecek, farkllklarn kabul edildii kendini yenileyebilen bir bar salanabilecektir. Sonu Pozitivist uluslararas ilikiler teorilerinde bar kavramna ilikin dikkate alnabilecek geni bir tasarlar ve deerlendirmeler dizisi olduu sylenebilir. Realizm gelenei savan olmad dnemlerle snrl bir bar tanmlamakta, dealizm ve Marksizm geleneklerinden kaynan alan teoriler kresel lekte nihai bir barn belirli artlar altnda gerekleebileceini ileri srmektedir. Pozitivizmin tm bilimlerde tek metodoloji srarna nemli eletiriler getiren postpozitivist teoriler ise barn nasl tesis edilebilecei noktasnda btncl ve uygulanabilir neriler sunamamtr. Ancak postpozitivist eletiri ekolleri, uluslararas ilikiler disiplininin Batnn inan ve dnce dnyas dna almas ve evrensel nitelik kazanmas vetiresinin balangc olarak deerlendirilebilir. Bu srecin de uluslararas ilikiler teorilerinde dnya barnn nasl salanabilecei konusunun beslendii felsefi temellerde eitlenmeye imkn tanyaca zannedilmektedir.
R. B. J. Walker, Social Movements/World Politics, iinde The Global Resistance Reader, der. Louise Amoore (Oxon: Routledge, 2005), 136-149.
65
155
Disiplinin hlihazrdaki bar projeleri, uluslararas ilikiler akademisinde bir paradigma deiimine ihtiya olduunu gstermektedir. Dnya barnn tesisine ynelik uygulanabilir teorik yaklamlarn hazrlanabilmesi, atma ve tek tarafl kar temelli varsaymlarn yerini karlkl hogr, anlay ve ibirlii odakl bir paradigmann almasyla gerekleebilecektir. Paradigma deiimi asndan, insan tabiatnn dnya barna etkisi konusunda eitimin rol zerine almalara ihtiya olduu grlmektedir. Uluslararas ilikilerin geleneksel olarak istifade ettii ekonomi, sosyoloji ve antropoloji gibi disiplinlere pedagoji dhil edilebilir. Eitimin bar dncesi zerindeki etkisi incelenerek, disiplinin ilgili almalarnda nesillere salanabilecek eitimin ierii uluslararas bar ekseninde tasarlanabilir. Fert ve toplumlarn tedrisatla barl zmleri nceleyecek olgunlua ulamas, insandaki paylama duygusu ve bar iinde birlikte yaama eiliminin eitimle glendirilmesi mmkn grnmektedir. dealizm geleneinin savunduu demokratik deerlerin benimsenmesi ve postpozitivist teorilerin aklad diyalog kltrnn yerlemesi eitime bal olarak gerekleebilir. Eletirel Kuramn vurgulad iletiimin ilevi, uluslararas ilikiler teorilerinin bar projelerinde karlkl anlay ve ibirlii odakl paradigmaya terfi iin dikkate alnabilir. Barn tesisi ve korunmas ile ilgili teorik varsaymlarn modern insan hayatna yn veren medyann roln kapsayacak ekilde geni tutulmas nemlidir. Medyann nyarg, anlamazlk, dmanlk ve atmalara yol aan dier dinamikler zerinde ne lde etkili olduunu yakn tarihteki gelimeler gstermitir. retici medya destei ve toplumlar aras karlkl anlay merkezli iletiim, birey ve toplumlarda bar dncesinin yerlemesine hizmet edebilecektir. Birey ve toplumlardaki bar dncesinin sivil toplum kurulular, devletler ve uluslararas tekilatlarn yntem ve hedeflerine tesir etmesi ile dnya bar gereki bir proje halini alabilir. Yapsalc yaklamlarn ncelikli olarak ele ald ekonomik adaletin salanmas gereki bir bar projesinin dier boyutunu oluturmaktadr. Srdrlebilir dnya bar iin uluslararas dzeydeki ekonomik eitsizliin giderilmesine dnk barl yol haritalar tasarlanabilir. Bu
156
sreler gelimi lkeler ile azgelimi lkeler arasnda ortak menfaati ve ibirliini n planda tutacak ekilde belirlenebilir. Yoksul lkelerde yoksulluktan kaynaklanan sorunlarn zengin lkeleri de olumsuz etkiledii, azgelimi lkelerin kalkndrlmasyla gelimi lkelerin refahnn artaca ynnde varsaymlar dnlebilir. stikrarl kalknmann sreklilik arz etmesi iin ise uluslararas ve blgesel entegrasyon srelerinin srdrlmesi, devletleraras ibirliklerinin ynetiim ilkesi korunacak ekilde kurumsallatrlarak ilerletilmesi gereklidir.
157
KAYNAKA Ar, Tayyar. Uluslararas likiler Teorileri: atma, Hegemonya, birlii. stanbul: Alfa Yaynlar, 2004. Cox, Robert W. Social Forces, States, and World Order: Beyond International Relations Theory. iinde Neorealism and Its Critics. Derleyen Robert O. Keohane, 204-254. New York: Columbia University Press, 1971. Deutsch, Karl W. The Analysis of International Relations. New Jersey: Prentice-Hall Inc., 1978. Doyle, Michael W. Kant, Liberal Legacies, and Foreign Affairs. Philosophy and Public Affairs 12 3 (1983): 205-235. Doyle, Michael W. Liberalism in World Politics. iinde Essential Readings in World Politics. Derleyenler Karen A. Mingst & Jack L. Synder. New York: W. W. Norton & Company Inc, 2004. Foucault, Michel. Power/Knowledge: Selected Interviews and Other Writings 1972-1977. Derleyen C. Gordon. New York: Pantheon Books, 1980. Grotius, Hugo. Prolegomena to The Law of War and Peace. inde Classics of International Relations. Derleyen John A. Vasquez. New Jersey: Prentice-Hall Inc., 1996. Haas, Ernst B. Beyond the Nation-state: Functionalism and International Organization. Stanford: Stanford University Press., 1964. Howse, Robert. Montesquieu On Commerce, Conquest, War, and Peace. Brooklyn Journal of International Law 33 1 (2006): 693-708.
158
Johan Galtung. A Structural Theory of Imperialism. Journal of Peace Research 8 2 (1971): 81-117. Johan Galtung. Violence, Peace, and Peace Research. Journal of Peace Research 6 3 (1969): 167-191. John Mearsheimer. The False Promise of International Institutions. International Security 19 3 (1994-1995): 5-49. John Mearsheimer. Back to the Future: Instability in Europe after the Cold War. International Security 15 1 (1990): 5-56. Jones, Richard Wyn. Introduction: Locating Critical International Relations Theory. iinde Critical Theory & World Politics. Derleyen Richard Wyn Jones. Londra: Lynne Rienner Publishers, 2001. Joseph M. Grieco. Realist Theory and the Problem of International Cooperation: Analysis with an Amended Prisoners Dilemma Model. Journal of Politics 50 3 (1998): 600-624. Kant, Immanuel. Toward Perpetual Peace: A Philosophical Sketch.1795. http://www.earlymoderntexts.com/pdf/kantpeac.pdf. Keohane Robert O. ve Lisa L. Martin. The Promise of Institutionalist Theory. International Security 20 1 (1995): 39-51. Knutsen, Torbjrn L. A History of International Relations Theory: An Introduction. Manchester: Manchester University Press, 1992. Krasner, Stephen D. International Regimes. New York: Cornell University Press, 1983. Kupchan, Charles A. ve Clifford A. Kupchan, The Promise of Collective Security, iinde Theories of War and Peace: An International Security
159
Reader, Derleyenler Michael E. Brown, Owen R. Cot, Jr., Sean M. Lynn-Jones ve Steven Miller. Massachusetts: The MIT Press., 1998. Lenin, V. I. Imperialism: The Highest Stage of Capitalism. Newtown: Resistance Books, 1999. Levy, Jack. S. War and Peace. iinde Handbook of International Relations. Derleyenler W. Carlsnaes, T. Rise ve B. A. Simmons. Londra: SAGE, 2002. Linklater, Andrew. The Achievements of Critical Theory. iinde International Theory: Pozitivism and Beyond. Derleyenler Steve Smith, Ken Booth ve Marysia Zalevski. Cambridge: Cambridge University Press, 1996. Marx, Karl ve Friedrich Engels. Manifesto of the Communist Party. New York: Cosimo, Inc., 2009. Mitrany, David. The Functional Approach to World Organization. Royal Institute of International Affairs 24 3(1948): 350-360. Mitrany, David. The Functional Theory of World Politics. Londra: Martin Robertson, 1975. Moravscik, Andrew. Taking Preferences Seriously: A Liberal Theory of International Politics. International Organization 51 4 (1997): 513553. Morgenthau, Hans J. Politics Among Nations: The Struggle For Power and Peace. New York: Knopf, 1967. Oneal, John R., Bruce Russett ve Micheal L. Berbaum. Causes of Peace: Democracy, Interdependence, and International Organizations, 18851992. International Studies Quarterly 47 3 (2003): 371-393.
160
Richmond, Oliver P. Peace In International Relations. New York: Routledge Taylor & Francis Group, 2008. Snmezolu, Faruk. Uluslararas likilere Giri. stanbul: Der Yaynlar, 2009. Walker, R. B. J. Social Movements/World Politics. iinde The Global Resistance Reader. Derleyen Louise Amoore. Oxon: Routledge, 2005. Wallerstein, Immanuel. The Inter-State Structure of the Modern World System. iinde International Theory: Pozitivism and Beyond. Derleyenler Steve Smith, Ken Booth ve Marysia Zalevski. Cambridge: Cambridge University Press, 1996. Waltz, Kenneth N. Structural Realism after the Cold War. International Security 25 1 (2000): 5-41. Wilson, Woodrow. The Fourteen Points. iinde Classics of International Relations. Derleyen John A. Vasquez. New Jersey: Prentice-Hall Inc., 1996. Wood, Ellen Meiksins. A Manifesto for Global Capital? iinde Debating Empire. Derleyen Gopal Balakrishnan. New York: Verso, 2003.
161
162
Yeni Gvenlik Anlay Kapsamnda Birlemi Milletlerin Rol ve Uygulamalar
YEN GVENLK ANLAYII KAPSAMINDA BRLEM MLLETLERN ROL VE UYGULAMALARI
Nihal ERGL
163
164
YEN GVENLK ANLAYII KAPSAMINDA BRLEM MLLETLERN ROL VE UYGULAMALARI Souk Savan sona ermesiyle birlikte dnya sistemi, yeni bir srece ve yapya doru evrilmeye balamtr. 1970lerden itibaren kendini daha ziyade ekonomik anlamda hissettiren kreselleme, 1990l yllarda kltrel, sosyal ve siyasal alanda da devinim kazanmtr. Tpk Ortaada olduu gibi eski ve yeninin birbiri iinde gnmzde de harmanlanarak var olmas, yaanan deiim-dnm daha hissedilir klmaktadr. ster uluslararas ilikiler epistemolojisinde ister reelpolitikada olsun, aktrlerin henz kendilerini nasl konumlandracaklarn bilemedikleri ve deiime ayak uydurmaya altklar bir paradigma dnm yaanmaya balamtr. Bu balamda bireyin gvenliinden toplumun gvenliine, devletin gvenliinden sistemin gvenliine kadar her alanda klasik gvenlik tanm ve aralar yetersiz kalmaya balam; bu deiim-dnm yakalamaya alan gvenlik kavramsallatrmalar gndeme gelmitir. Artk hibir sorunun ulusal snrlar ve klasik kapsamlar iinde zmlenemedii bylesi bir dnemde, hem aktr dzeyinde hem de gvenlik konular asndan ok boyutluluk ve ok tarafllk sz konusudur. Nitekim artk birden ok alan ieren gvenlik, aktr dzeyinde toplumsal ve kresel bir ynetiimi de beraberinde getirmektedir. Bu almann amac, uluslararas ilikiler epistemolojisinde yaanan ve post-pozitivizme gidi olarak adlandrlabilecek dnm yeni gvenlik paradigmas kapsamnda ele alarak ok boyutlu gvenlik anlaynn Birlemi Milletler (BM) erevesinde nasl alglanp, nasl
165
uygulamaya dntrldn analiz etmektir. Yeni gvenlik paradigmasnn ok boyutlu niteliinden hareketle, Kopenhag Okulunun be boyutlu gvenlik tipolojisinden yola klacak; ancak bu be boyuttan askeri ve politik gvenlik bir arada ele alnarak, Kopenhag Okulundan farkl biimde insan gvenliine de yer verilecektir. Bu erevede almada ilk olarak gvenlik kavram incelenecek; ardndan ise ncelikle Souk Sava sonras uluslararas sistem analiz edilerek, yeni gvenlik konseptine ilikin BMnin rol ve uygulamalar tartlacaktr. KAVRAMSAL VE KURAMSAL EREVE: SOUK SAVA SONRASI DEP DNEN GVENLK PARADGMASI Gvenlik Kavramnn Tanm Gvenlik kavramnn birok tanm yaplmtr.1 Gvenlik kelimesi en basit tanmyla tehditler, kayglar ve tehlikelerden uzak olma hissi anlamna gelmektedir. Gvenlik bylece bireyin dierlerinin verebilecei zararlardan uzak olduunu hissettii bir ruh halidir.2 Baka bir ifadeyle bakalarna duyulan gven, srekli ve yinelenen trde bir psikolojik gereksinimdir ve bu gereksinim salandnda gvenlik iinde olma duygusu sz konusudur. 3 Gvenlii uluslararas ilikiler disiplininde kavramsal adan ilk ele alan Arnold Wolfersa gre gvenlik; kazanlan mevcut deerlere ynelik bir tehdidin olmamas halidir. 4 Bu tanmdan hareketle realist okul, gvenlii tehdit ve g ilikisi kapsamnda
Gvenlik kavram da dier siyasi ve bilimsel kavramlar gibi karmak bir balamda kullanlmaktadr. Zamansal ve sistemsel boyutta gvenlik kavram iinde bulunduu artlar kapsamakta ve yanstmaktadr. Dolaysyla farkl tarihlerde gvenliin tanm, kapsam ve niteliinin deimesi olaandr; Hans Gnter Brauch, Gvenliin Yeniden Kavramsallatrlmas: Bar, Gvenlik, Kalknma ve evre Kavramsal Drtls, Uluslararas likiler 5 18 (2008): 17. 2 Brauch, Gvenliin Yeniden Kavramsallatrlmas: Bar, Gvenlik, Kalknma ve evre Kavramsal Drtls, 8. 3 Anthony Giddens, Modernliin Sonular, ev. Ersin Kudil, (stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1998), 97. 4 Oktay F. Tanrsever, Gvenlik, iinde Devlet ve tesi, der. Atilla Eralp, (stanbul: letiim Yaynlar, 2005), 108.
1
166
incelemi ve bu kapsamn dnda kalan olgu ve kavramlara gvenlik almalarnda yer vermemitir. 1990larda gvenlik kavramna yeni bir alm getiren Barry Buzan, gvenlii devletlerin ve toplumlarn tehditlerden kurtulma araylar ve rakip glere kar bamsz kimliklerini ve ilevsel btnlklerini koruma yetenekleri olarak tanmlar.5 Toplumu da gvenlik kavramnn kapsamna dhil eden bu yaklamn yan sra gvenlii zgrlkle birlikte deerlendiren tanmlar da mevcuttur. Bylece gvenlik, gelecekle ilgili beklentilerin garanti altna alnabilmesi 6 veya isteklerin gerekletirilmesi nndeki engellerin kaldrlmas olarak tanmlanabilir. Richard Ullman ise farkl bir yaklamla, gvenlii bir lkenin vatandalarnn hayat standard ve kalitesinin devlet tarafndan garanti altna alnmas olarak yorumlar. 7 Sz konusu yorumlamada sosyal devlet anlaynn izlerini grmek mmkndr. Gvenliin Temel Parametreleri Gvenlik kavramsal erevede hem tehdit ve saldr unsurlarn hem de savunma, nlem ve caydrclk elerini birlikte ierir.8 Bu noktada gvenlik, devletlerin politika ve eylemlerini merulatran ve merkezi otoriteye hareket zgrl salayan bir olgudur. Herhangi bir olaya gvenlik etiketinin yaptrlmas onu zel bir statyle alglara yerletirirken, merkezi otoriteye de tedbir alma konusunda meru dayanak salar. 9 Bir lkenin d politikas asndan gvenlik snrlarnn ne olduunu belirlemek ok kolay olmayabilir. Baka bir deyile bir lkenin gvenlik nlemleri kendi siyasal snrlarnn dna, dier lkelere doru uzanabilir; ancak nerede bittii belirsizdir. nk gvenlik ucu
5
Barry Buzan, New Patterns of Global Security in the Twenty-First Security, International Affairs 67 3 (1991): 433. 6 Okan Tanu, Biliim anda Gvenlik Kavramnn Yeniden Tanmlanmas, iinde Uluslararas likilerde Snr Tanmayan Sorunlar, der. Ayhan Kaya, Gnay Gksu zdoan, (stanbul: Balam Yaynlar, 2003), 366. 7 Tanu, Biliim anda Gvenlik Kavramnn Yeniden Tanmlanmas, 366. 8 Tanu, Biliim anda Gvenlik Kavramnn Yeniden Tanmlanmas, 365. 9 Tanrsever, Gvenlik, 120.
167
ak bir kavramdr. Nitekim gvenliin snrlar, komulara kadar uzanan bir gvenlik anlayna dayal d politika yapmndan, sanal tehditlere ynelik kapsaml dzenlemeleri de ieren gvenlik politikalarna kadar uzanabilir. Ayn ekilde lkelerin gcyle de ilgili olan gvenlik araynn belirli bir snr yoktur. te yandan gvenlik mulak ve esnek bir kavramdr. Birine gvenlik anlamna gelen, dierine tam tersi gvensizlik anlamna gelebilir. Dolaysyla gvenlik algda ekillenir ve sbjektif bir kavramdr. rnein ABDnin Ortadouda gvenlii salamas, ran iin gvensizlik ve tehdit unsurudur. Ancak baka bir Ortadou lkesi Suudi Arabistan iinse blge lkelerinden gelebilecek tehditlere kar bir gvenlik emsiyesi ve g unsurudur. Grld gibi bir aktr iin refah kayna olan dieri iin tehdit ve bask unsuru olabilir. 10 Bu adan dnldnde gvenlii ve emniyeti salanmas gereken ile darda kalanlar arasnda bir tekilik oluur. zetle gvenlik hem konu hem de aktr baznda greceli bir doaya ve ok boyutlu bir nitelie sahiptir. zellikle Souk Savan sona ermesiyle birlikte gvenlik almalarna ilgi artm ve bunun sonucunda gvenlik aratrmalar uluslararas ilikiler disiplininin bir alt dal, hatta deyim yerindeyse disiplinin ayr bir endstri kolu haline gelmeye balamtr. Bu erevede gvenlik literatrnde aktr ilikileri temelli gvenlik sorunlarndan blgesel sorunlara, ekonomik tehditlerden kresel dzeyde salk ve enerji gibi alanlara kadar geni bir yelpaze mevcuttur. Aktr dzeyinde ulus-devleti merkeze alan gvenlik analizleri devletlerin iktidar yapsna, refah dzeyine, lkesel varln koruma ve srdrmesine, bekalarna ynelik tehditlerle mcadele etmek iin gelitirmesi gereken askeri ve siyasi stratejilere ve bu tehditlerin bertaraf edilmesi noktasnda izlenecek taktiksel manevralara odaklanrken; 11 aktr dzeyi olarak uluslararas sistemi ele alan gvenlik analizleri ise kresel dzeydeki tm aktrlerin
10
Dario Battistella, Thories des Rlations Internationales, (Paris: Presses de Sciences Po, 2003), 437. 11 John Baylis, Uluslararas likilerde Gvenlik Kavram, Uluslararas likiler 5 18 (2008): 73.
168
gvenlikleri nnde tehdit oluturan sorunlarn tespitini ve zm nerilerini konu edinmektedir.12 Sistem dzeyindeki gvenlik-tehdit incelemeleri, her ne kadar sorun ortakl zerine kurgulanm olsalar da baz konularn deer paylam ve alglanmas noktasnda eanllk ve ortaklk sz konusu olmayabilir ve bnyesinde aktr dzeyli bir sbjektiviteyi barndryor olabilir. Mesela uluslararas terr, kresel gvenliin nnde byk bir tehdit olarak vurgulanmaktadr. Oysa kresel sistemdeki her aktrn bu konuyu gvenlik politikalar balamnda ABD kadar nceledii ve kresel tehdit kapsamnda deerlendirdii sylenemez. Bu noktadaki paradoksal durum, gvenlik olgusunun evrensel bir deer tayp tamad sorunsalyla ilintilidir. Baka bir ifadeyle bu durum, gvenlik olarak nitelendirilen bir sorun, dnyann herkes iin gvenilir bir yer olmasn m nceler; yoksa sistemin konjonktrnden memnun olanlarn bu durumu srdrmek adna kendilerine gelecek tehditleri ortadan kaldrma abas mdr? sorusuyla somutlatrlabilir.13 Realizmin gvenlik kavramn metalatrc yaklam nedeniyle gvenliin psikolojik bir olgu olduu gereinden uzaklalmtr. Bylece gvenlik almalarnda birey/insan gvenlii kapsam d kalm ve ihmal edilmitir. Ancak Souk Savan bitiiyle beraber devlet merkezli atma ve savalarn etnik atmalara dnmesi, analiz birimi olarak toplum ve bireyi n plana karmtr. Dolaysyla yeni dnem gvenlik almalarnn analiz birimi eitlilik arz eder: kresel sistem, devlet, toplum ve birey. Ortadouda gerek blgesel gvenliin salanmas gerekse terrizmin bertaraf edilmesiyle kresel gvenliin salanmas iin ortaya konan uygulamalar, bireyin gvenliini en temelinden yaama hakkn elinden
Beril Dedeolu, Uluslararas Gvenlik ve Strateji, (stanbul: Derin Yaynlar, 2003), 49. 13 Deniz lke Arboan, Gvenliksiz Bartan, Barsz Gvenlie, ABD D Politikasnda Yeni Ynelimler ve Dnya, der. Toktam Ate, (Ankara: mit Yaynclk, 2004), 46.
12
169
alarak sarsmtr. Nitekim uluslararas ilikiler disiplininde gvenlik olgusuna ilikin gncel tartmalar, klasik paradigmann birey gvenliini hie sayd grnde birlemi ve bireyi nceleyen eletirel yaklamlar daha belirgin hale gelmitir. zetle gvenlik literatrndeki almalar analiz birimi ya da dzeyi olarak bireyi, devleti ve uluslararas sistemi ele almakta ve konu olarak birey gvenliini, ulusal gvenlii ya da uluslararas gvenlii incelemektedir. Uluslararas Gvenlik Kavramndan Gvenlikte Kresel Dnm Kolektif Gvenlie:
Kolektif gvenlik kavram uluslararas platformda ilk defa Milletler Cemiyeti ile 1919 ylnda ortaya konmu ve bunun bir yansmas olarak kolektif gvenlik sistemi BM artnn temelini oluturmutur. Bununla birlikte kavram, 1980lerden sonra zellikle kresellemeciler tarafndan kresel gvenlik kavramyla literatrde yeniden retilmitir. Bylece klasik gvenlik almalarnn ulusal gvenlik ile uluslararas gvenlik analizlerinin karsnda alternatif bir yaklam olumutur. Souk Savan sona ermesiyle n plana kan farkl kuramsal yaklamlarn vurgu yaptklar ve gvenlik almalarnda kavramsal bir dnme iaret eden sz konusu gvenlik kavramsallatrmalar literatrde u ekilde yer almaktadr: ortak gvenlik, karlkl gvenlik, ibirliki gvenlik, gvenlik ortakl, kapsaml gvenlik ve kresel gvenlik. Bu balamda talya Genel Kurmay Bakan Giampaolo di Paolann aadaki konumas hem gvenlik kavramnn geirdii dnm hem eitlenen gvenlik aktrlerini ve gndemini hem de yeni gvenliin kresel ynetiimle ilikisini zetler niteliktedir:
Kavramsal adan, her eyden nce, gvenlik konularnda devletlerin arlnn azaldn, buna karlk BM, NATO, AB ve AGT gibi uluslararas rgtlerin arlnn ise arttnn bilincine varmalyz. Ayn ekilde, rnein sivil toplum rgtleri ve tzel irketler gibi dier aktrlerin de rolnn artacan anlamalyz. Ayrca, yeni tehditler ve risklerin tipolojisini dikkate alarak, artk gvenlik kavramnn i ve d gvenliin birbirinden ayr tutulamad ve snrlar olmayan bir dnyay ima etmekte
170
olduunu anlamalyz. [...] Kresel dzeyde istikrar ve gvenlik konusunda referans noktas olarak kabul edilen Amerika Birleik Devletleri dahi tek bana i gremeyeceinin bilincindedir. Yeni kresel riskler karsnda Bat lkelerinin NATO ve AB gibi okuluslu gvenlik yaplarn kullanma eilimi, bu yaplarn bir evrim geirmeleri ve kendilerini kresel bir yaklama uygun ekilde yaplandrmalarn gerekli klmaktadr. 14
Kolektif gvenlik kavram yannda, devletin eylem ve politikalarn merulatrc bir ilev olarak ulusal gvenlik kavram eanl biimde var olmutur. Ancak kresel sistemde karlkl bamllklar ve belirsizliklerin artmasyla gvenlik aktrlerine, konularna, kuramlarna ve uygulamalarna yenileri eklenmi; ulusal gvenlikten kolektif gvenlie, evresel gvenlikten bilgi gvenliine kadar gvenlik emberi genilemitir. 15 Bununla birlikte teknolojik gelimelerin ve kresel sistemin ekonomik deikenlerinin glgesinde, aktrler arasndaki g dengesinde de hzl deimeler meydana gelmitir. Gvenlik ve gvensizlikler yeniden tanmlanrken, tanm yapann tanm zerindeki maniplasyonu sakl kalmaktadr. Kresel sistemin aktrleri bu durumun farkndadr ve ittifaklara katlmalarna, silahlarn denetimine ynelik antlamalar imzalamalarna ramen ulusal gvenlikleri konusunda hassasiyetleri devam etmektedir. Baka bir ifadeyle ulus-devletlerin uluslararas topluma katlmc tutum ve davranlarna karn ulusal karlar nedeniyle uluslararas rgtlerde srelerin ilerliini bloke edici tavr almalar sz konusu olabilmektedir.16 Bu durum, 1990larn banda Stratejik Silahlarda Azaltma Antlamasnn imzalanmas ve 1995de Nkleer Silahlarn Yaylmasn nleme Antlamasnn geniletilmesine ramen nkleer silahlarn elde tutulmaya devam edilmesini ve bu konuda devletlerin gsterdii direnci
Giampaolo di Paola, NATOnun Dnm: Towards The Riga Summit and Beyond, 20-21 Temmuz 2006, Royal United Services Institute Konferans, http://www.nato.int/docu/review/2006/issue3/turkish/art2.html 15 Brauch, Gvenliin Yeniden Kavramsallatrlmas: Bar, Gvenlik, Kalknma ve evre Kavramsal Drtls, 14, 17. 16 Sven Bislev, Globalization, State Transformation, and Public Security, International Political Science Review 25 3 (2004): 283.
14
171
aklar niteliktedir. Benzer ekilde Bat Avrupa devletlerinin 1990larn bandan beri herhangi bir ciddi tehditle karlamam olmalarna ramen nicel ve nitel boyutta nemli miktarda askeri gce sahip olmalar ve bu gc askeri ilikilerden ziyade caydrc bir unsur olarak ekonomik ve siyasi ilikilerde sklkla kullanmalar da devletlerin ulusal gvenliklerine verdikleri nemi ve ncelii gstermektedir.17 zellikle 11 Eyll sonras ABD politikalar da kresel dzeyde ulusal gvenlie ynelimleri hzlandrmtr. 18 Bu adan deerlendirildiinde ulusal gvenlik, konjonktre gre kapsam ve ekil deitirmekte ancak bekasn her zaman korumaktadr. zetle kresellemeyle birlikte uluslararas gvenlik gndemi yeniden ina edilmektedir. Gvenliin kresellemesi, her ne kadar 11 Eyll ile ilikilendirilse de kukusuz daha ncesi mevcuttur. rnein gvenliin kresellemesini nkleer silahlarn ortaya kyla aklayan grler vardr. Zira bu silahlar, klasik anlamdaki savunma artk mmkn olmad iin devletlerin kendi topraklarn ve vatandalarn koruma kapasitelerini azaltmaktadr. Nkleer saldr tehdidinin krlganl, blgeselcilik gibi ibirlii modellemelerini beraberinde getirmi; uluslararas kurumlarn konu zerindeki arl artmtr. nk gvenlik, tek bir aktr tarafndan salanamayacak kadar karmak, ok boyutlu ve karlkllk ieren bir hal almtr. Bu dorultuda dnldnde, bugn ekonomik alandan iletiime, kltrden evreye kadar geni bir alan kapsayan kolektif gvenliin, esasnda insanln ortak karlar asndan kozmopolitan bir unsur tadn sylemek mmkndr. 19
17 Barry Buzan, Askeri Gvenliin Deien Gndemi, Uluslararas likiler 5 18 (2008): 108. 18 Baylis, Uluslararas likilerde Gvenlik Kavram, 75. 19 Etienne Balibar, Cosmopolitisme et Internationalisme: Deux Modles, Deux Hritages, iinde Philosophie Politique et Horizon Cosmopolitique, Journe de la Philosophie lUNESCO, (Paris: UNESCO, 2006), 39.
172
Souk Sava Sonrasnda Gvenliin Kuramsal Dnm: Kresellemenin Getirdii Teorik Perspektifler Modern ncesi dnem ile modern dnemin gvenlik ortamlar keskin bir snrla birbirinden ayrlmaktadr. Premodern dnemde blgesellemi gvenin egemen rolnden, modern dnemde ise yerinden karlm soyut sistemlere ynelik gvenlik ilikilerinden bahsetmek mmkndr. Modern dnemin en byk ayrm ise belirsiz zaman ve mekn ilikilerinin yaratt gvenlik paradoksudur. Kresellemeyle birlikte zaman-mekn skmasnn daha nce hibir dnemde yaanmad kadar artt dnlrse, insann fiziksel ve psikolojik varl asndan en temel gereksinimlerinden biri olan gven(lik) hissinin derin bir kriz iine girdii sylenebilir. Kresel sistemin neden olduu tehditler; sosyolojik boyutta modernliin getirdii tehdit ve tehlikeler, savan endstrilemesinden kaynaklanan insan iddeti, toplumsal ve etno-dini kimlik atmalar, cemaat ile cemiyet arasndaki skmlk, kimlik bunalm ve toplumdan yabanclama gibi sosyo-psikolojik kiisel anlamszlklar olarak zetlenebilir.20 Kresellemenin moderniteyi de aan bir olgu olmas ve toplumsal karlamalar artrmas, gnmzde risk dnyasnn hkim olmas, gvensizlik ve belirsizlik duygusunun hayatn her alannda yaygnlamas, farkllklarn hem arparak hem de eriyerek bir arada bulunmas, devlet-toplum-birey gvenliinde yaanan dnmde devletlerin geleneksel rollerinin konjonktre bal olarak daralmas gibi bir dizi deiken dikkate alndnda, kreselleme ve gvenliin neden bu kadar i ie getii ve neden bu denli tartld daha ak hale gelmektedir. Bu balamda kresellemenin eski ve yeninin ayn anda ihtiva ettii bir sistem olarak 1990 sonras gvenlik literatrne yerlemesiyle birlikte gvenlik tartmalar ve almalar, yeni kuramlar erevesinde ele alnmaya balamtr. Bylece uluslararas ilikiler literatr, bu dnemde sosyoloji ve psikoloji gibi dier sosyal bilimler
20
Giddens, Modernliin Sonular, 100.
173
disiplinlerinden de yararlanan yeni gvenlik almalarna sahne olmu ve oulcu gvenlik anlay bu erevede filizlenmitir. Souk Savan ve rgtl kapitalizmin sona ermesi, zaman-mekn skmasnn giderek iddetlenmesi, rten kltrlerin ve apraz ifadelerin ortaya k, sanayi toplumunun risk toplumuna dnm, toplumsal ilikilerin ulusal toplumla snrlandrlamayacak kadar genilemesi gibi 21 daha birok gelimeye tanklk eden kresel sistemde gvenlik ve tehdit alglamalar da deiime uramaktadr. Bugn bireylerden devletlere kadar mikrodan makroya her aktr, deiimin getirdii yeni gvenlik parametreleriyle tanmaktadr. Bu erevede gvenlik paradigmas farkl teorik yaklamlarn katklaryla deiimdnme uramaktadr. Baka bir ifadeyle gvenlik paradigmas, kresellemeyle birlikte ulusal ve uluslararas gvenlikten kresel gvenlie doru uzanan geni bir dzlemde deiim ve dnm yaamaya balamtr. Endstrileen dnyann karlkl bamllklar zinciri olarak da tanmlanan kreselleme, geleneksel snrlar olan ulus-devletlerin gvenliini kresel toplum gvenliine doru dntrmektedir. 22 nsann en temel gereksinimlerinden olan gvenlik aray ile kresellemenin dntrc nitelii arasndaki sk baa paralel olarak kresellemenin kemiklemeye balad 1990lardan bu yana gvenlik literatrnde ciddi bir kuramsal geliim sz konusu olmutur. Sonu olarak, Giddensn deyimiyle modernliin radikallemesinin yaratt belirsizlikler ve krizlerle kar karya kalan gnmz dnyasnda gvenlik aray, uluslararas ilikiler disiplininde de farkl kuramsal yaklamlar tarafndan youn bir ekilde ele alnmaktadr. Sz konusu gvenlik almalar, ok boyutlu ve daha sistematik hale gelmi; Vestfalyen srecin ulusal gvenlik snrlarn aan yeni bir kuram inasna ynelmitir. Bu dnmde kresellemenin koullarnn ulusal gvenlik
21 Fuat Keyman, Kreselleme, Devlet, Kimlik/Farkllk: Uluslararas likileri Yeniden Dnmek, ev. Simten Coar, (stanbul: Alfa Yaynlar, 2000), 287. 22 Helga Haftendorn, The Security Puzzle: Theory-Building and the Discipline-Building in International Security, International Studies Quaterly 35 1 (1995): 5.
174
ile aklanamayacak ve dzenlenemeyecek biimde karmak olmas kadar, modernitenin modern insan zerinde yaratt kskacn ve devlet gvenliinin ortaya kard iddetin rasyonelite ile meru klnarak devletin birey zerinde kurduu tekelin eletirilmesi etkili olmutur. Bu kuramsal yaklamlar arasndaki en nemli ortak nokta, gvenliin ok boyutlu ve eitlilik ieren bir kavram olduunun kabul edilmesidir. Buna gre insan, birok alanda gvenlik iinde olma arayndadr; dolaysyla sadece devlete zg klnan gvenlik alanlarndan bahsedilemez. rnein insanlar, ailelerinin gvenlii, salklarnn gvenlii, maddi durumlarnn gvenlii gibi birok noktada gvende olma arayndadr. Bu kuramsal nkabul, uluslararas ilikiler disiplini iin de geerli klnm ve gvenlik kavram kategorize edilerek incelenmeye balanmtr. Gerek sistem baznda gerekse aktr dzeyinde birok gvenlik alan vardr: ekonomik gvenlik, askeri gvenlik, kltrel gvenlik, demografik gvenlik ve evresel gvenlik gibi. 23 1990larda kavramsal gvenlik almalarnda bir dnm noktas yaratan Barry Buzan, gvenlii askeri gvenlik, siyasi gvenlik, ekonomik gvenlik, toplumsal gvenlik ve evre gvenlii alt balklarnda inceleyen be boyutlu bir gvenlik kurgusu ortaya koymutur. 24 Sz konusu tipolojide Buzan, askeri gvenlii devletlerin saldr ve savunma yetenekleri ve birbirlerinin niyetlerini alglamalar ile aklar. Siyasal gvenlik, devletlerin organizasyonel istikrar, hkmet sistemleri ve devlete meruluk salayan ideolojileri kapsar. Ekonomik gvenlik, devletlerin kaynaklara ulam, finans ve pazarlara eriimi ile refah ve glerinin srdrlmesi ile ilgilidir. Toplumsal gvenlik de deiimin kabul edilebilir artlarnda, geleneklerin, dini ve ulusal kimliklerin, dil ve kltr birliinin korunarak yeniden retilebilmesini ierir. evresel gvenlik ise yaamn idamesinde olmazsa olmaz role sahip bir sistem olarak blgesel ve kresel biyosferin korunmasdr.
zlen elebi, Gvenlik, iinde Uluslararas likiler, Giri, Kavram ve Teoriler, ed. Haydar akmak, (Ankara: Platin Yaynlar, 2007), 74. 24 Buzan, New Patterns of Global Security in the Twenty-First Security, 433.
23
175
Dolaysyla kresellemenin getirdii paradokslarn zme kavuturulmasnda anahtar bir kavram olarak ortaya konulan kolektif gvenlik, konu balamnda bu be alt gvenlik balnn bilekesidir. Grld gibi gvenlik kavramnn gnmzde sadece askeri ve siyasal gvenlik ekseninde ele alnamayacak kadar karmaklamas, gvenliin evresel gvenlikten bilgi gvenliine kadar uzanan ok boyutlu niteliini gndeme getirmektedir. Yeni gvenlik almalarnda konu eitliliinin yan sra aktr eitlilii de n plana kmaktadr. atma ve gvenlik ilikisinden hareketle gnmzde yalnzca devletlerin birbirlerine kar atmalar sz konusu deildir ve asimetrik atma modelleri daha ok grlmeye balamtr. Bu asimetrik atmalar, rnein devletlerin devlet d aktrlerle ve devlet iinde de farkl gruplarn birbirleriyle atmalar, gnmzde giderek artmaktadr. Burada grld gibi kresellemenin gvenlik asndan devletlerden daha ok toplumlar etkiledii grn savunan Kopenhag Okuluna gre ister Souk Sava sonras sistem isterse de kreselleme denilsin, toplumlar karar alma srecine dahil edilmeden ve analiz dzeyi olarak dikkate alnmadan kresel gvenliin tesis edilmesi salanamayacaktr. Bu da, gvenlik almalarnda salt siyasi ve askeri gvenlii konu edinen ulusal gvenlik anlaynn merkezi konumunda eksen kaymas yaanmasna ve ok boyutlu ibirliki gvenlik, kolektif gvenlik ve kresel gvenlii nceleyen kuramsal yaklamlarn dikkat ekmesine neden olmutur. steklerin gerekletirilmesinin nndeki engellerin kaldrlmas veya gelecekle ilgili beklentilerin garanti altna alnabilmesi 25 biimindeki gvenlik tanmlamasndan hareketle sosyal, siyasal, ekonomik ve psikolojik alardan insan gvenlii zerinde durulmas gereken bir dier nemli gvenlik alandr. Nitekim insan gvenlii, yukarda bahsi geen dier gvenlik alanlarndan direkt olarak etkilenmektedir. nsan gvenlii salt tehditlerin yokluu anlamna gelen bir gvenlik durumuyla salanamayacak kadar derin ve geni bir konudur. nk
25
Tanu, Biliim anda Gvenlik Kavramnn Yeniden Tanmlanmas, 366.
176
insan, olduka gvenli koullarda yaasa dahi zgrlne sahip deilse psikolojik olarak gvensizlik hali iindedir. Ksacas gvenlik ve zgrlk arasnda ontolojik bir iliki vardr. Buradan hareketle gvenlik ve zgrlk arasndaki bant zerine younlaan Ken Boothun ifadesi ile zgrleme, bireyler ve gruplar olarak insanlarn zgrce setikleri eyleri yapmasn engelleyen fiziksel ve insani kstlamalardan kurtulmasdr.26 Bu kstlamalar politik basklar olabilecei gibi temel besin maddelerine erimekten yoksun olma, toplumda bireysel benliini ortaya koyabilme noktasnda engellenme, cinsiyete dayal ayrmcla maruz kalma eklinde de gerekleebilir. zetle kresellemenin i ie gemi, birbiriyle balantl ve birbirine baml yapsna paralel biimde, kresellemeyle birlikte gvenlii salayan ve gvenliini arayan aktrler ile gvenlii aranan alanlarn arasnda olduka karmak bir rmcek a rlmektedir. Dolaysyla gnmzde kresel sistem-devlet-toplum-birey arasnda karlkl gvenlik aray modeli olduunu sylemek mmkndr. Ayrca tm bu aktrler arasndaki ilikiler farkl gvenlik konularyla birbirine sk sk balanmtr. Kresel gvenlikten insan gvenliine, biyogvenlikten bilgi gvenliine kadar rnekleri oaltlabilecek bu farkl kategorizasyonlar, esasnda kolektif gvenlik araynn altyapsn oluturmaktadr. Gvenlik almalar da bu anlamda umut verici bir dinamizm kazanmaktadr. YEN GVENLK YAKLAIMLARININ BMNN ULUSLARARASI GVENLKTEK ROLNE ETKS VE BMNN AILIMLARI Kreselleme, karmak srelerin biraraya geldii bir olgular kmesi ve stelik elikili ya da birbirine zt etkenlerin biraraya geldii bir
brahim Mazlum, evre ve Gvenlik likisine Tanmsal Bir Yaklam, Uluslararas likilerde Snr Tanmayan Sorunlar, der. Ayhan Kaya, Gnay Gksu zdoan, (stanbul: Balam Yaynlar, 2003), 334-335.
26
177
sretir. 27 Toplumlar hzl bir biimde iine alarak veya dnda brakarak dntrd ve farkl ynlere itip ektii iin kreselleme e zamanl bir ekilde atmay olduu kadar ibirliini, paralanmay olduu kadar btnlemeyi, dlamay ve iermeyi, uyumu ve uyumsuzluu, dzeni ve dzensizlii ierir. 28 Souk Savan sona ermesi de sistemik bir krlma faktr olmu; uluslararas sistem ilk olarak ABD liderliindeki bir gler oligarisine dnm ve 11 Eyll sonrasnda ise ok merkezli bir yapya evrilmeye balamtr. Teknolojinin yaygnlamas ve gelimesi, haber alarnn daha sk ve i ie gemi bir biimde rlmesi, snrlarn kalkmas ve ekonomik anlamda lkeler aras benzerlikler ve ilikilerin artmas, bu sistemik krlmay tetikledii iin kreselleme olgusu 1990 sonrasnda uluslararas gndemin st sralarna yerlemitir. Uluslararas ve/veya kresel gvenlik, yaanan bu deiimdnm sonucunda farkl merkezlere kaym ve ok boyutlu bir hal almtr. Bu iki krlma, uluslararas gvenlie dnk uygulamalar ve bu uygulamalarda etkin roldeki aktrleri deiime zorlamtr. Souk Sava Sonras Uluslararas Sistem Souk Savan sona ermesi neticesinde byk gler rekabetiyle birlikte iki blok arasndaki dnceler atmas da sona ermitir. Bylece BM ats altnda ibirliine ve diyaloa dayal kolektif gvenlik sisteminin oluturulmas ynnde iyimser bir hava olumutur. Fakat Varova Paktnn kalkmas ve Sovyet tehdidin bertataf edilmesi sonucunda aa kan boluu etnik-dinsel hareketler doldurmu; Avrupann kuzeyi ve gneyi arasndaki ekonomik uuruma bats ve dousu da eklemlenmi; Souk Sava boyunca dondurulan sorunlarn kapa alm ve buna bal olarak uluslararas terrizm, kitlesel g, siyasal snma tehdidi, aznlk sorunlar ve snr anlamazlklar aa kmtr. Yeni tehdit unsurlarna baml olarak ortaya kan gvenlik anlay dorultusunda BM iki bloklu sistemin engelleyici etkisinden
27 Anthony Giddens, Elimizden Kap Giden Dnya: Kreselleme Hayatmz Nasl ekillendiriyor?, ev. Osman Aknhay, (stanbul: Alfa Yaynlar, 2000), 25. 28 David Held, Anthony McGrew, Kresel Dnmler, (Ankara: Phoenix Yaynlar, 2008), 15.
178
syrlarak bu sorunlar zerinde daha etkin almaya balam ve yeni rgtlenmeler vcuda getirmitir. ABD, Souk Sava sonrasnda gvenlik sorunlarn amak ve riskleri en aza indirmek iin en nemli rnei I. Krfez Savanda olduu gibi BMyi n plana karmaya balamtr. ki kutuplu sistem boyunca bastrlan talepler Souk Sava sonrasnda kllenmitir. Souk Sava dneminde realizm hkim paradigmayken, sonrasnda ise normatif deerler n plana kmaya balamtr. Zira Bat dnyas, Souk Sava dneminde btn ktlklerin kaynanda Sovyet ideolojisini grm ve bunun sonucu olarak da gerilim ve atmalarn dier kaynaklarna yeterince ilgi gsterilmemiti. Souk Sava sonrasnda milliyeti rekabetler, dinsel fanatizm, zlmemi snr sorunlar, gemi nyarglar ve dmanlklar gibi uluslararas bar ve gvenlie kar ciddi tehdit unsurlar, Pandorann kutusunun almasyla etrafa yaylarak akademik ve pratik dnyada bir bocalama dneminin yaanmasna neden olmutur. Artk Sovyet korkusuna dayal ortaklklarda sznt yaanmaya balam; uluslararas sistem ideolojik, jeopolitik, psikolojik ve sosyolojik bir boluk iine dm ve bu bolua etnik-milliyeti akmlara nclk eden yeni aktrler eklemlenmitir. ABD, sistemde gei dnemi olarak nitelendirilen SSCBnin dalmasndan 11 Eylle kadar geen srete her ne kadar sistemin tek sper gc ve hegemon aktr olarak alglarda yerini alsa da, 11 Eyll saldrlarnn da gsterdii gibi jeopolitik, jeostratejik, jeoekonomik ve jeokltrel g alanlarn ve bu alanlarda meydana gelen gelimeleri denetlemede ve ekillendirmede byk zorluklarla kar karya kalmtr.29 Zira artk ok boyutlu gvenlik sorunlarn tek bir aktr nezdinde zmek mmkn deildir. Bu durum, Yugoslavyann dalmas srecinde gzler nne serilmitir. Nitekim ortaya atlan yeni dnya dzeni kavramsallatrmas, yaanan gelimeler karsnda
Hseyin Emirolu, Souk Sava Sonras Kresel Gcn Gvenlik Sorunlar ve BM, iinde Prof. Dr. Fahir Armaoluna Armaan, ed. Ersin Embel, (Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2008), 507-508.
29
179
rtn ispat edememi; baz yazarlar bu durumu yeni dnya dzensizlii olarak kavramsallatrmaya gitmitir. nk eski ve yeni, paradoksal bir biimde ayn anda ve birbirini daha da karmak bir srecin iine ekerek varln srdrmtr. Bu balamda yeni dnya dzenini mmkn klacak kolektif gvenlik anlay sancl bir sre dahilinde ekillendirilmektedir. 11 Eyll Sonras Uluslararas Sistem Souk Sava sonrasnda uluslararas sistemde meydana gelen krlma, 11 Eyll saldrlar sonrasnda daha derin bir krlma ile pekimi ve yeni bir uluslararas sistem ve/veya yeni bir yzyln dinamikleri daha belirgin hale gelmeye balamtr. Siyasal olarak, sistemde ABD liderliinde tek kutuplu bir dnya dzeninin olmad anlalm; devletlerin gvenlikleri yeniden n plana kmtr. Kresel terr olgusu ve/veya terrn kresellemesi, uluslararas aktrleri yeni bir sorun dahilinde bir araya getirmi ve yeni yzyln sistemdeki bozucu girdisi olarak anlmaya balamtr. Bylesi bir dnmde, sistemdeki dier aktrler de kendilerini yeniden konumlandrma, ifade etme ve tanmlama olana bulmu; uluslararas sistemde ok merkezlilie dn ve yeni bir denge aray balamtr. Post-vesfalyen sre olarak ifade edilen ve devletin merkezi konumunun yeniden sorguland ve tanmland bu dnemde yaanan 11 Eyll saldrlar, gvenlii salayan ana aktr olarak devleti yeniden n plana karm ve soft powerdan hard power uygulamalarna bir gei yaanmtr. Ancak bir kere sistemde belirli normlar yer edinmeye baladnda, geriye dn eskisi gibi kolay deildir. Dolaysyla her ne kadar gvenlik merkezli sert politikalara doru bir evrili sz konusu olsa ve gvenlik ve askeri odakl d politika yaklamlar n plana ksa da ok boyutlu gvenlik anlay kapsamndaki dier gvenlik eleri tartmalarn ana noktasnda olmaya devam etmekte; klasik gvenlik anlayna dayal sert politikalar uluslararas arenada sorgulanmaktadr. Gerek uluslararas rgtler gerekse sivil toplum bu noktada nemli inisiyatifler almaktadr.
180
11 Eyll saldrlar devlet merkezli ulusal gvenlik anlayna g kazandrsa ve realist gvenlik aralarn yeniden gvenlik gndemine tasa da bu denli byk aptaki saldrlarn devlet d bir aktr tarafndan gerekletirilmesi, aslnda yeni gvenlik konseptinin klasik anlaytan ok farkllatn ve geleneksel paradigmann sorun zme ilevini yitirdiini gstermitir. Dier bir ifadeyle 11 Eyll olaylarndan sonra her ne kadar realist unsurlar n plana km ve realizme geri dn gibi yorumlar yaplm olsa da saldrnn asimetrik tehdit unsurlarnca gvenlik ve zgrlkler lkesi ABDye gerekletirilmi olmas, deien sistemle birlikte gvenliin de postmodern bir dzlemde dnme uradn ortaya koymutur. Sz konusu saldrlarn gsterdii zere yeni tehdit unsurlar devlet dlam, kresellemi, asimetriklemi ve zaman-mekn tanmaz bir nitelik kazanmtr. Tehdit ve risk elerinin bylesine geniledii ve belirsizletii bir gvensizlik ortamnda gvenlii bir ya da birka devletin gvenliine indirgemek ve sert g politikalarn uygulamaya koymak yetersiz kalmakta ve sorunlar zmek yerine yeni sorunlar retmektedir. 11 Eyllden sonra ABDnin uluslararas hukuk ve kurumlar hie sayarcasna reelpolitikalarna gvenerek mdahalede bulunduu Irakta dt paradoksal durum, devlet merkezli g politikalarnn yerine kresel ynetiimi nceleyen, uluslararas hukuk ve kurumlar ileten, sistemin tm aktrlerini gz nnde bulunduran deer merkezli politikalar retmenin gerekliliini ortaya koymutur. Yeni Gvenlik Konsepti erevesinde BMnin Rol ve Uygulamalar 24 Ekim 1945 tarihinde kurulduundan bu yana temel amalarndan biri 30 uluslararas bar ve gvenlii salamak olan BMnin Souk Sava sonras kresel dnm kapsamnda dzenleyici mekanizma olarak yetersizlikleri sorgulanmaktadr. Fakat yine de kreselleme ile aa
30 Birlemi Milletlerin temel amalar; dnyada bar ve gvenlii salamak, eitlik ve kendi kaderini tayin temelinde lkeler arasnda dostane ilikiler gelitirmek, ekonomik, toplumsal, kltrel ve beeri sorunlar zmek amacyla uluslararas ibirliini tesis etmek ve yelerin d politikalarn uyumlatran bir merkez olmak eklinde sralanabilir.
181
kan kresel ynetiim tartmalarnda BM halen merkezi bir role sahiptir ve etkinliinin arttrlmasna ynelik giriimler bulunmaktadr. Bahsi geen ok boyutlu gvenlik kavramsallatrmas, belki de yeni misyonunu ortaya koyar bir biimde 31 Ocak 1992 tarihli BM bildirisinde yerini alm ve BM uluslararas sisteme ynelen tehditlerin ekonomik, sosyal, evresel ve insan haklar gibi askeri olmayan boyutlarn vurgulamtr. Bu da, gvenliin salanmas iin savalarn nlenmesinden ok daha fazla aba harcanmas gerektiini gstermektedir. Ayn zamanda gvenlik sorunlarnn zm artk ulus aan niteliktedir. Baka bir ifadeyle ister blgesel ister ulusal olsun, gvenlik sorunu ulusal snrlar iinde zmlenememektedir. ernobil gibi evresel afetler, AIDS, silahlanma, saldrgan milliyetilik, kitlesel ve yasad gler ulusal snr aan sorunlara sadece birka rnektir. BM de bu yeni gvenlik sorunlarna kar kendini yeniden konumlandrma arayndadr. Bu balamda BM eski Genel Sekreteri B. Boutros Ghalinin hazrlad Bar iin Gndem Raporu (An Agenda for Peace) 31 ve BMnin bar koruma harektlar, bu dnemde rgtn yeniden etkinlik kazanmasnda nemli gelimeler olarak karmza kmaktadr.32 Yine BMnin yeni konjonktrde kendisini yeniden konumlandrmasnda nc rol oynayan ve bunu 2003 ylnda Genel Kurulda yapm olduu konumasnda u an yeni bir yoldayz, deiime ihtiyacmz var ve eer bu an karrsak tarih bizi affetmeyecektir szleriyle ifade eden BM eski Genel Sekreteri Kofi Annan, kresel ynetiim iin BMnin fonksiyonlarnn artrlmasnda ve birok alanda ilerlik kazanmasnda nemli rol oynam ve yeni kavramlar rgtn gndemine tamtr. Nitekim Kofi Annann nemli katksnn bulunduu Daha Gvenli
B. Boutros Ghali, An Agenda for Peace: Preventive Diplomacy, Peace Keeping, Peace Building, the Security Council 31 January 1992, http://www.un.org/Docs/SG/agpeace.html 32 Allen G. Sens, From Peace-Keeping to Peace-Building, in The United Nations and Global Security, ed. Richard M. Price, Mark W. Zacher, (New York: Palgrave, 2004), 141-160 ve zlem Eraydn, Avrupann Yeni Gvenlik Dzeni ve Trkiye, iinde Deien Dnya ve Trkiye, der. Faruk Snmezolu, (stanbul: Balam Yaynlar, 1996), 22, 28.
31
182
Dnya: Bizim Paylalan Sorumluluumuz (A More Secure World: Our Shared Responsability) adl BM raporu bunun bir rneidir. 33 Dolaysyla gerek Boutros Ghali (1992-1996) gerekse Kofi Annan (1996-2006), 34 grev aldklar sre boyunca rgtn yeniden yaplanmas, kresel ynetiim ve kolektif gvenliin salanmas ve bu kavramsallatrmalarn hem rgtn hem de uluslararas sistemin gndemine yerlemesinde birer norm giriimcisi (norm entrepreneur) olmutur. 35 Ayrca iki kutuplu yapnn sona ermesiyle ABD-Rusya arasndaki diyaloun artmas, Gvenlik Konseyinde sk sk kullanlan veto silahnn nemli lde etkisizlemesine ve Konseyin daha dinamik bir ekilde altrlmasna yol amtr. Aslnda gnmz uluslararas sisteminde de ran nkleer krizi rneinde grld gibi ulusal karlarn att konularda veto mekanizmas yine ilerliini korumaktadr. Ancak bugn BMnin veto mekanizmas, Souk Sava konjoktrndeki kadar sk bavurulan bir ara olmaktan uzaktr. Zira Souk Sava dneminde ABD ve SSCBnin karlkl vetolar, hem sistemi kilitleyerek sorunlarn zmn ertelemekte ve uluslararas yapy statikletirmekte hem de aslnda iki bloklu yapy dengede tutan bir ilevsellik salamaktayd.
Richard Falk, Reforming the United Nations: A Global Civil Society Perspective, September 2005, http://www.transnational.org/SAJT/forum/meet/2005/Falk_UNReforms.html; A More Secure World: Our Shared Responsability, Report of High-Level Panel on Threats, Challenge, Change, 2004, http://www.un.org/secureworld/report2.pdf 34 BMnin organlar arasnda Genel Sekreterliin zellikle BMnin yzn ve imajn temsil etmesi bakmndan alglarda nemli yeri bulunmaktadr. BM Antlamasnn 97. maddesine gre rgtn en st idari grevlisi olan Genel Sekreter, bar glerinin ynetiminden uluslararas uyumazlklarda arabuluculua, ekonomik ve toplumsal eilimlerin izlenmesinden insan haklar ve srdrlebilir kalknma sorunlarna kadar ok geni bir yelpazede alma alanna sahiptir; Funda Keskin, Yeni BM Genel Sekreteri: Sorunlar ve Beklentiler, Mlkiye Dergisi 31 254 (2009): 136, 140. 35 Norm giriimciler, bir konuyu veya sorunsal tespit edip konuyu gndeme getirerek bu konudaki ihtiyacn idrak edilmesini salar. Bylece yerlemeye ve iselletirilmeye balayan bu normlar, baka normlar da dourur; Martha Finnemore and Kathyrn Sikkink, International Norm Dynamics and Political Change, International Organization 52 4 (1998): 893.
33
183
Yine blgesel savalarn ve etnik-atmalarn artmas neticesinde uluslararas barn ve gvenliin salanmas ve korunmas noktasnda BM yeni yntemler gelitirmi ve nleyici diplomasi (preventive diplomacy), atmay nleme (conflict prevention), bar salama (peace making), bara zorlama (peace enforcement), bar koruma (peace keeping), atma sonras bar kurma (peace building) ve dier blgesel rgtlerle ibirliine gitme gibi uygulamalar hayata geirmitir. BM, bu faaliyetlerine ek olarak evre sorunlar, mltecilik ve g sorunlar, konvansiyonel ve nkleer silahlanma, biyopolitika gibi yeni gvenlik konseptinin ve kolektif gvenliin iinde yer alan gvenlik sorunlarna da odaklanmtr. BM, kreselleen dnya artlarnda barn ve gvenliin sadece politik deikenlerden deil, ayn zamanda ekonomik ve sosyal deikenlerden getiini, bnyesinde oluturulan Dnya artnda (Earth Charter) yer verdii sosyal ve ekonomik adalet olmakszn ve fakirlik yok edilmeksizin, bar tesis edilemez mesajyla gzler nne sermitir. 36 Grld gibi BM, Souk Sava sonras yaanan dnm kapsamnda bir yenilenme srecine girmi ve bu srete kolektif gvenlik yaklamn Kopenhag Okulunun ortaya koyduu be boyutlu gvenlik kavramsallatrmasn yanstr biimde oluturmutur. Bununla birlikte Souk Sava sonras gvenlie ilikin ortaya kan akademik almalarda insan gvenlii ve insann zgrlemesi ayn anda tartlm ve BM de insan gvenlii kapsamnda ciddi almalar sunmutur. Bu balamda uluslararas konjonktr de gz nnde bulundurularak BMnin uygulamalar ve kresel gvenlikteki rol; siyasal-askeri gvenlik, ekonomik gvenlik, insan gvenlii, toplumsal gvenlik ve evresel gvenlik balklar altnda ele alnacak ve teoripratik bants ortaya konulmaya allacaktr.
mer Gksel yar, Gnmzde Uluslararas Gvenlik Stratejileri: Kavramsal ereve ve Uygulama, Akademik Bak 2 3 (2008): 6.
36
184
Siyasal-Askeri Gvenlik BM, blgesel savalarda tm dnyann gzleri nnde yaanan insan haklar ihlallerinin nlenmesi ve postmodern kuramlarn n plana kard insan gvenliinin salanmas noktasnda aktif bir rol stlenmi ve Souk Sava dnemindeki siyasi gvenlie ilikin uygulamalarnn dnda yeni bir yaklam ortaya koymutur. Nitekim Gvenlik Konseyinin 688 sayl karar ile ilk kez Iraka, ardndan 794 sayl karar ile Somaliye insancl amalarla egemen devletlerin iilerine kuvvet kullanlarak mdahalede bulunulmutur. Ayn kapsamda, demokratik kurallara uyulmad gerekesiyle Birmanyadaki seimler iptal edilmi ve Haitiye mdahale izni verilmitir.37 Bu durum, gerek teorik adan gerekse uluslararas hukuk asndan bir paradigma dnmn de ifade etmektedir. 38 Bylece bir devletin baka bir devlete kar geni apl insan haklar ihlallerini nlemek adna kuvvet kullanmasn ifade eden insancl mdahale kavram, 39 uluslararas hukuk ve uluslararas ilikiler literatrnde gelimeye balamtr. Zira klasik anlayta devletin gvenlii uluslararas ilikilerin temel konusuydu. Baka bir ifadeyle uluslararas ilikilerin analiz birimi ve moral k noktas devletti. Bireyin gvenlii ise devletin i sorunu veya i hukukun konusuydu. 40 Ancak BMnin devletlerin i ilerine mdahale edilmemesi ilkesinin Souk Sava sonrasnda sz konusu kararlarla almas, uluslararas ilikilerdeki analiz birimleri arasndaki yn deiimini de gzler nne sermesi asndan ok nemli bir dnm noktasdr. Souk Savan hemen ardndan yaanan politik gelimelerde n plana karlan BMnin rol, kresel gvenlik tehditlerini karlama ve zm gelitirme noktasnda yeni dnya dzeni paradigmasndan hareketle ekillendirilmeye allm ve belirlenen stratejik ncelikler
Erel Tellal, Souk Sava Sonrasnda Birlemi Milletler ve Trkiye, Mlkiyeliler Birlii Dergisi 29 179-180 (1995): 73. 38 Fsun Trkmen, nsancl Mdahale, (stanbul: Okumu Adam, 2006), 19. 39 Funda Keskin, 1999 Kosova ve 2003 Irak Sonras Durum, Uluslararas likiler 3 12 (2006-2007): 51. 40 Steve Smith, Singing Our World into Existence: International Theory and September 11, International Studies Quarterly 8 3 (2004): 504-505.
37
185
dorultusunda kararlar alnmtr.41 BMnin gvenlii salamaya dnk karar alma mekanizmalarnda gerek maliyetlerin paylalmas noktasnda gerekse de ibirliki gvenlik anlaynn gerektirdii politikalarn oluturulmas kapsamnda sorunlarla karlalmtr. Bu dorultuda sahip olduu yaylma etkisi ve negatif prototip oluturma potansiyeli ile uluslararas bar ve gvenlie en ciddi tehditlerden birini tekil eden Federal Yugoslavya Cumhuriyetinin dalma sreci, BMnin bar ve gvenlikletirme zerine faaliyetlerinde nemli bir tecrbe olmutur. Zira BMnin Bosna Hersek topraklarnda gvenli blge olarak ilan edilen katliamlar engelleyememesi ve BM Gvenlik Konseyi lkelerinin yasal, meru ve moral deerleri dlamayan bir zm srecini zorlamak yerine tarihsel dostluklar, stratejik tasarmlar ve planlar dorultusunda d politika izlemesi gibi nedenler, rgtn etkinliinin sorgulanmasna yol aarak BMnin yapsal dnmne ilikin tartmalar hzlandrmtr. Dier yandan bata sadece BM Genel Sekreterinin gndem maddesinde yer alan Kosova sorunu, insan haklar ihlallerinin ok byk boyutlara ulamas neticesinde 1998 tarihinde ilk kez 1160 sayl kararla Gvenlik Konseyinin gndemine alnmtr. Bu kararla, blgedeki durumun bar ve gvenlii tehdit ettii vurgulanm ve 1203 sayl kararda ise NATOnun blgedeki eylemlerine deinilmitir.42 1239 sayl kararda ise insani boyut n plana karlmtr. Yeni gvenlik alglamalar asndan Srbistan negatif bir prototip olarak nitelendirilmi ve BM, Kosova Ynetim Misyonunu blgenin ynetim ve denetiminden sorumlu klarak, bu yaplanmaya bal Kosova Bar Kuvvetini kurmutur. te taraftan BM Gvenlik Konseyi, 11 Eyll saldrlarn 12 Eyll 2001 tarihli toplantsnda ald 1368 sayl kararla iddetle knamtr. 43
Bosna Hersek sorununda mdahale konusunda ge kalnm olmas ve alnan kararlar neticesinde Srplarn lehine gelimeler yaanmas sz konusu srecin en somut rnekleri olarak karmza kmaktadr. Nurin Ateolu Gney, Bosna-Hersek Sorunu ve Bar Grmeleri Sreci, iinde Yeni Balkanlar Eski Sorunlar, ed. Kemali Saybal, Gencer zcan, (stanbul: Balam Yaynlar, 1997), 261-265. 42 Keskin, 1999 Kosova ve 2003 Irak Sonras Durum, 58. 43 Security Council Resolution 1368 (2001): Threats to international peace and security caused by terrorist acts,
41
186
Bu kararda, terrist eylemlerin uluslararas bar ve gvenlie ynelttii tehditle btn aralar kullanlarak mdahale edilecei ynndeki kararllk vurgulanmtr. 1368 sayl karar, BM Antlamas ile uyumlu bir ekilde bireysel ve kolektif meru savunma hakkn tanrken, uluslararas toplumu terrizmle mcadelede ibirliine armtr. 28 Eyll 2001de alnan 1373 nolu karar ile terrizmle mcadelede ibirlii alanlarnn hangi noktalarda odaklanmas gerektiine dair bir yol haritas izilmitir.44 Grld gibi 11 Eyll saldrlar, ok boyutlu gvenlik stratejilerini n plana karm ve kresel sistem ile i politika arasndaki ba kuvvetlendirmitir. Bata BM olmak zere uluslararas rgtlerin de srece aktif katlmnn salanmas ve rgtlerin yeni gvenlik anlaynn uygulaycs olmasnn salanmas bu kapsamda ncelenmitir. Ancak 11 Eyll saldrlarnn ayn zamanda ulusal gvenlik kavramn yeniden n plana karmas neticesinde, Irak mdahalesinde grld gibi ibirliki gvenlik anlaynn kozmopolitan bir gvenlik kurgusuna iaret etmediini sylemekte yarar vardr. Nitekim gerek Gvenlik Konseyinin g ilikilerine dayanan yaps gerekse karara balanacak konunun politik ve jeopolitik adan nemi, BM nezdindeki politik-askeri karar alma srelerinde olduka nemli deikenlerdir ve maniplatif etkiye sahiptirler. Souk Sava sonrasnda kolektif gvenlik sisteminde siyasal ve askeri gvenliin tesisinde evrensel bir uluslararas rgt olarak BMnin konumuna ilikin tartmalar sz konusudur. Karlkl ekonomik
http://daccess-ddsny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N01/533/82/PDF/N0153382.pdf?OpenElement 44 1373 numaral karar; terrizmin mali kaynaklarnn kesilmesi, terrist eylemlerin hazrlk aamas dahil olmak zere her dzeyde nlenmesi, ye lkelerin terrizmle mcadele iin aralarnda youn bir ibirlii gerekletirmesi, terrist eylemlere girienlerin ar sulu olarak yarglanmas, terristlere mlteci stats tannmamas, BM yesi lkelerin terrizmle mcadele iin uluslararas ibirliini ngren tm szlemelere sratle katlmalar gibi konular kapsamaktadr. Karar; tm devletlere, terrizmle balantl kii ve kurululara aktif veya pasif destek verilmesinden kanma, terristlere ve terr rgtlerine dorudan veya dolayl olarak mali kaynak yaratlmasn engelleme, terrle balantl kii ve kurulularla dorudan veya dolayl olarak ilgisi bulunan kii ve kurumlarn mal varlklarn dondurma ykmll getirmektedir; http://www.mfa.gov.tr/bm-guvenlik-konseyi_nin-1373-sayili-karari_.tr.mfa
187
bamllk, teknolojinin yaylm, kresel izleyicilerin oalmas ve paylalan deerlerin artmas, kolektif gvenlik sisteminin kurulmasnda umut verici gelimeler olarak adledilmi olsa da BMnin politik-askeri misyonu ve yetkinlikleri tartlmaya almtr.45 Zira kolektif gvenlik sisteminin tesisinde rol alma deneyimine ve etkinliine sahip en nemli rgt BM olmasna ramen, yine de BMnin rol, yetkinlikleri ve yaps glendirilmelidir. Bununla birlikte ulusal egemenlik ve ulusal gvenlik endieleri nedeniyle devletlerin uluslararas rgtlere kar geleneksel direnleri devam etmektedir. Bu da, BMnin ne zaman ve hangi durumlarda aksiyon alaca sorusunu beraberinde getirmektedir. Kolektif gvenlik sistemi adna BM rolnn ve gcnn geniletilmesi, bir anlamda spranasyonel bir rgt aa karmaktadr. Ancak zellikle byk glerin bu duruma henz hazr olduklarn sylemek mmkn deildir. Kresel ynetiimin etkin bir biimde kurulabilmesi ve kapsayc bir boyuta tanabilmesi iin BMnin nndeki en nemli sorunlardan biri, siyasal ve askeri gvenlik noktasnda en yksek karar organ olan BM Gvenlik Konseyinin yapsdr. Zira klasik realist anlay yanstr biimde statik bir grnme sahip olan Gvenlik Konseyi, uluslararas sistemin geirdii dnmn aksine halen II. Dnya Savann sava galiplerinden olumaktadr ve gnmz konjonktrne uygun bir ilevsellie sahip deildir. Oysa ok kutupluluu yanstan ve blgesel glere daha etkin rol kazandran bir yap, kolektif gvenliin salanmasnda gerekli olan dinamizmi Gvenlik Konseyine sunabilir. Dolaysyla bata veto sistemi olmak zere BMnin birok alanda yeniden yaplanma srecine girmesi gerekmektedir ki bu; demokratik, oulcu ve evrensel bir ynetiimin oluturulmasna nemli katk salayacaktr. Nitekim BMdeki organizasyonel dnm almalar balamnda Genel Kurul yerine Halklar Kurulunun konumlanabileceini ve tm dnyadan dorudan seimle oluan bu kurulun zellikle korumasz alt gruplar
45
Barry M. Blechman, International Peace and Security in the Twenty-First Century, iinde Statecraft and Security, ed. Ken Booth, (Cambridge: Cambridge University Press, 1998), 290-292.
188
(kadnlar, yerliler, fakirler vb.) kapsamas gerektiini belirten alternatif yaklamlar bulunmaktadr.46 Son olarak ise askeri ve siyasi gvenliin salanmas adna BMnin organizasyonel yapsnn revizyon srecine girmesi gerektiine ilikin tartmalar bulunmaktadr. BMnin brokratik yaps, acil konulara mdahale ve egdml ilerleme konusunda sknt yaamaktadr. Bununla birlikte bar koruma ve bar kurma gibi giriimlerde rol alan askeri birlikler arasndaki tutum ve kltr farkllklarna bal olarak karlalan operasyonel problemler, BMnin askeri rolnn ve yetkinliklerinin sorgulanmasna neden olmaktadr. 47 Ksacas siyasal ve askeri gvenlik kapsamnda gerek ulus-devletlerin ulusal gvenlik ve ulusal egemenliklerine ilikin sergiledikleri ekinceler gerekse de BMnin yneti(i)m problemleri uygulamada kolektif gvenliin tesisini zorlatrmaktadr. Ekonomik Gvenlik BMnin ekonomi alanndaki almalar ilk yllarna kadar uzanmaktadr. Latin Amerika Ekonomik Komisyonunda (ECLA) zellikle 1970li yllarda dnya ekonomisine ilikin tartmalar hz kazanmtr. Bu tartmalarda gelimi lkeler ile azgelimi lkeler arasndaki farkllk ve merkez-evre ball zerine odaklanlm; dnya ekonomisi kavram, azgelimi lkelerin sorunlarna zm odakl ve ikna edici bir cevap bulmak adna ortaya konulmutur. Modernleme kuramlar ve Marksist yaklamlarca ele alnan merkezevre arasndaki ekonomik ballk olgusu, gelimi lkelerle azgelimi lkeler arasnda oluan uuruma dikkat ekmi ve merkez-evre arasndaki iblmnn eitsiz bir geliim yaratt dncesi zerine ekillenmitir. 48 BMde Balantszlar tarafndan gerekletirilen Yeni
46
David Ingram, Between Political Liberalism and Postnational Cosmopolitanism: Toward an Alternative Theory of Human Rights, Political Theory 31 3 (2003): 391. 47 Blechman, International Peace and Security in the Twenty-First Century, 304. 48 alar Keyder, Dnya-Ekonomisi, Dnya-Sistemi, Kreselleme, Voyvoda Caddesi Toplantlar Metinleri, http://www.obmuze.com/volvotop26.asp
189
Uluslararas Ekonomik Dzen ars da, dnya ekonomisindeki yapsal gvensizlie dikkat ekerek nc dnyac gvenlik yaklamnn geliimine katk salamtr. 49 Kresel lekte eitsiz ekonomik dalm zerine odaklanan BM, zellikle kresellemeyle artan gelir farkllklar arasndaki uurumu gndemine alm ve ekonomik gvenlii, insan gvenlii vurgusunu n planda tutarak almalarnda irdelemeye balamtr. Nitekim Birlemi Milletler Kalknma Program (UNDP) 50 yoksullukla mcadeleyle ilgili finansman arac olarak 1998 ylndan beri nsani Yoksulluk Endeksini (Human Poverty Index) yaymlamaktadr. Bu endeks gelimekte olan lkelerdeki yoksulluun parasal gstergelerine dayanarak deil, asgari toplumsal refah haklarndan dlanmann llmesi zerine kurgulanmtr. 51 Ancak BM ve UNDPnin kresel kalknma gndemine birtakm deerler oturtma abas, kreselleme sreci karsnda UNDPnin kalknmakta olan lkelere sunabildii k yollarnn kreselleme srecinin hzna ve gcne karlk vermekte zorlanmas nedeniyle yetersiz kalmaktadr. Yoksul ve yoksullaan lkeler aa doru ekimden kurtulamazken, BM alk ve mutlak yoksullua kar uluslarararas topluluun, zellikle de gelimi lkelerin vicdanna seslenmek zorunda kalmtr. 2000 ylnda BM Genel Sekreteri Kofi Annan, Biz Dnya Halklar, 21. Yzylda Birlemi Milletlerin Rol balkl raporunda (We the Peoplesthe Role of the United Nations in the 21st Century) kresellemenin insanla byk frsatlar sunmasna karn ayn zamanda dnya nfusunun ve lkelerinin ounu kulvar dnda brakt
Pnar Bilgin, Individual and Societal Dimensions of Security, International Studies Review 5 2 (2003): 205-206. 50 BM sisteminin kalknmakta olan lkelere kalknma iin hibe destei salayan balca kuruluu olan Birlemi Milletler Kalknma Program, Dnya Bankas ve IMFnin aksine uluslararas kredilerle deil, hibe destekleriyle yoksul lkelere kalknma finansman salamaktadr. Ancak salayabildii kaynak, bu kurumlara gre daha dktr. 51 Ahmet nsel, ki Yoksulluk Tanm ve Bir neri, Toplum ve Bilim 89 (2001): 62-73.
49
190
gereinin altn izmitir. 52 Benzer ekilde BM Binyl Zirvesinde kresel yoksulluk ve alk tehlikesi ile mcadelenin temel sorun olduu noktasnda ve kresellemenin tm insanlk iin olumlu gce dntrlmesi konusunda ortak bir aklama yaplmtr. 53 Nitekim Kofi Annann Biz Dnya Halklar, 21. Yzylda Birlemi Milletlerin Rol raporu, esas itibariyle sanayilemi Kuzey lkelerinin vicdan ve czdanlarna seslenmekte; onlar daha fazla kalknma yardm yapmaya ve ar bor yk altndaki lkelerin borlarn silmeye armaktadr.54 Yeni gvenlik paradigmasnda ekonomik gvenliin temeline alnan insani yoksulluk kavram, iyi bir yaam standardyla zgr, onurlu, zgvenli ve dier insanlara da sayg duyulabilir ekilde uzun, salkl ve yaratc bir hayat srdrebilme olanak ve seimlerinden mahrum olmama durumunu ifade etmektedir. UNDPnin 1997de ortaya att bu kavram, ekonomik deerleri insani elerle harmanlayarak uluslararas topluma seslenilmesinde bir norm yaratmdr. BMnin her yl yaymlad Dnya Ekonomik Durumu ve Beklentiler (World Economic Situation and Prospects 2011) balkl raporda ekonomik gvenlik ile siyasi, askeri ve toplumsal faktrler arasndaki karlkl etkileime ve aralarndaki organik baa yer veren tespitlerde bulunulmutur. rnein raporda Mozambikin gayri safi milli haslasnda art grlmesine ramen gda gvensizliinin devam ettii bilgisine yer verilmitir. Ayrca politik istikrarszlk ve gvenlik aklarnn ekonomik geliimi de etkilemesi, Yemen, Somali ve Nepal gibi lkelerin iinde bulunduu durumla rneklendirilmitir. 55 Bu adan dnldnde sz konusu veriler, gvenliin deien kapsamyla rtmekte ve ekonomik gvenliin
52
Kofi Annan, We The Peoples: The Role Of The United Nations in the Twenty-First Century, Report of the Secretary-General, 2000, http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/un/unpan000923.pdf 53 Yeim M. Oru, Kresel Yoksulluk ve Birlemi Milletler, Toplum ve Bilim 89 (2001): 73-88. 54 Oru, Kresel Yoksulluk ve Birlemi Milletler, 74. 55 World Economic Situation and Prospects 2011, (New York: United Nations, 2011); 8.http://www.un.org/en/development/desa/policy/wesp/wesp_current/2011wesp_prereleas e1.pdf Raporda ayrca ekonomik gvenliin toplumsal ve insani boyutunu n plana karr biimde alma hayatndaki gvensizlik durumuna da yer verilmitir.
191
sadece rakamsal artlarla ifade edilmeyeceini ve yaam kalitesindeki artn salt ekonomik verilere (Gayri safi milli hasla, ihracat art, borlar dengesi vb.) indirgenemeyeceini gzler nne sermektedir ki bu, ekonomik gvenliin insani boyutunu n plana karmaktadr. nsan Gvenlii Eletirel gvenlik almalarnn n plana kard insan gvenlii, sadece politik anlamda ele alnmam; insan yaamndaki gnlk gvenlik-tehdit alglamalar asndan da deerlendirilmi ve iddet unsuru zerine vurgu yaplmtr. Zira sosyal dnya; sosyal, politik ve ekonomik olgularn bilekesidir. rnein insan gvenlii, kiinin iten karlmasyla da tehdit edilebilir. Bu balamda BM Kalknma Program, insan gvenlii kavramnn gelitirilmesine ok nemli katklarda bulunmutur. lk defa 1994 ylnda BM Kalknma Program, nsani Gvenliin Yeni Boyutlar (Human Development Report: New Dimension of Human Security) balkl raporunda nkleer gvenlikten insan gvenliine gei tartmaya alm 56 ve insanlarn gndelik yaamda da kendilerini gvensiz hissettiinden hareketle u sorular gndeme getirilmitir: nsanlar ve aileleri yeterli besini alabilecek mi? lerini kaybederler mi? Sokaklar cinayetlerden korunabilir mi? Cinsiyete dayal bir ayrmcla veya tacize maruz kalacaklar m? Etnik kimlikleri veya dinleri nedeniyle saldrya urayacaklar m?57 Aslnda tm bu sorular, postmodern dzlemde yapsal iddetin tekrar sorgulanmasn yanstmakta ve modernden postmoderne bir paradigma dnmne iaret etmektedir. Keza son yllarda gndemdeki yeri artan insan gvenliinin lmemi bir ocuk, yaylmam bir ktlk ve iddete dnmemi bir etnik tansiyon olduunu sylemek
56
Roland Paris, Human Security: Paradigm Shift or Hot Air, International Security 26 2 (2001): 89. 57 1994 UNDP Human Development Report: New Dimensions of Human Security, 22, http://hdrnet.org/426/1/hdr_1994_en.pdf
192
mmkndr. 58 Dolaysyla insan gvenliinin geliimi son derece nemlidir ve kronik sorunlarn zmnde dntrc bir etkide bulunabilir. Zira insan gvenlii silahlarla deil, insan onuru ve yaamyla ilgilenir; evrensel bir olgudur, nk tehditler herkes iin ortaktr. nsan gvenliine ynelik tehditler ulusal snrlarn dndadr. Raporda korkulardan arndrlm gvenliin salanmas; ekonomik gvenlik, gda gvenlii, toplum gvenlii, salk gvenlii, evre gvenlii, kiisel gvenlik ve politik gvenlik olarak snflandrlan alanlar kapsamndadr. Ayrca raporda insan gvenliine ynelik alt ana tehdit belirtilmitir. Bu tehditler; kontrolsz nfus bymesi, ekonomik frsat eitsizlii, g basks, evre kirlilii, uyuturucu trafii ve uluslararas terrizm olarak sralanmtr.59 2002 yl BM Kalknma Program Paralanm Bir Dnyada Demokrasiyi Derinletirmek (Deeping Democracy in a Fragmanted World) balkl raporunda ise uluslararas iddete dikkat ekilmi 60 ve u verilere yer verilmitir: Hergn 30.000 ocuk ktlk nedeniyle lmekte ve bu rakam ylda 11 milyonun zerine kmaktadr. 2.8 milyar insan gnlk 2 dolarn, 1.2 milyar insan ise 1 dolarn altnda yaamaktadr. 2000 ylnn sonunda 22 milyon insan AIDS nedeniyle lmtr. Her yl 500.000den fazla kadn hamilelik ve doum nedeniyle hayatn kaybetmektedir. % 90n Afrikada olmak zere her yl 300 milyon stma vakas yaanmaktadr. Afganistanda yeni domu bir bebein 5 yana kadar hayatta kalabilme ans bete birdir. 1992-1995 aras Bosnada 200.000, 1994te Ruandada 500.000 kii katledilmitir. 1990larda devletleraras atmalarda hayatn kaybeden kii says 1980lere gre 220.000 azalm, ancak yaklak 3.6 milyon kii bu savalarda hayatn
58 Smith, Singing Our World into Existence: International Theory and September 11, 508. 59 Smith, Singing Our World into Existence: International Theory and September 11, 508. 60 2002 UNDP Human Development Report: Deeping Democracy in a Fragmanted World http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2002_EN_Complete.pdf
193
kaybetmitir. 1990larda mlteci says %50 orannda artmtr. Dnya genelindeki sivil savalarda 300.000 ocuk asker bulunmaktadr.61 Bu tablo, ok iddetli ve iddetin birok formunu iinde barndran bir dnyada yaadmz zetlemektedir. BMnin yaymlad nsani Geliim raporlar ve uluslararas ilikiler disiplininde de eletirel ve normatif kuramlarn insan gvenliini n plana karan almalar konuya nemli lde her ne kadar dikkat ekse de politik aktrlerin insan gvenliini gndemlerinin merkezine yerletirdiini sylemek mmkn deildir. Buna karn BMnin bu alandaki giriimleri, umut verici ve farkndal artrc olmas asndan nemlidir. Nitekim Kofi Annan, insan gvenliini stratejik bir alan olarak benimseyerek, devlet egemenlii ve ulusal kar kavramlarnn karsna bireysel egemenlik kavramn karmtr. Bireysel egemenlik, BM artnda olduu gibi her insan iin temel zgrlkler ve insan haklarn kapsamaktadr. 62 Sz konusu raporlarn bir dier nemli getirisi de politikaclara ve uluslararas ilikiler disiplini akademyasna kresel ve/veya uluslararas gvenliin devletlerin karlarndan ve topraklarndan ok daha fazlas olduu zerine dndrebilmesidir. 63 nsan gvenlii, gvenlik parametreleri kapsamnda askeri ve askeri olmayan veya her ikisini ieren tehditlerin bireyler, gruplar ve toplumlar zerindeki etkisi olarak u ekilde kategorize edilmitir: 64
Smith, Singing Our World into Existence: International Theory and September 11, 509. 62 Bilgin, Individual and Societal Dimensions of Security, 214-215. 63 Paris, Human Security: Paradigm Shift or Hot Air, 87. 64 Paris, Human Security: Paradigm Shift or Hot Air, 98.
61
194
Aktrler
Kimin Devletler in Gvenlik? Toplumlar, Gruplar ve Bireyler
Gvenlik Tehditinin Kayna Nedir? Askeri, Askeri Olmayan Askeri veya Her kisi de Yeniden Tanmlanm Ulusal Gvenlik (Gvenlik Gvenlik (evresel almalarna Konvansiyonel veya Ekonomik Realist Yaklam) Gvenlik vb.) Gvenlik (Sivil Sava, Etnik atma ve Soykrm vb.) nsan Gvenlii
nsan gvenlii, esasen her tr tehdit kaynandan ve her tr analiz dzeyinden etkilenmektedir. Dolaysyla eskiden ulusal snrlar erevesinde resmedilmi insan gvenlii, bugn ulusal snrlarn dndadr ve ulusal mekanizmalar insan gvenliini salama noktasnda yetersiz kalmaktadr. Hereyin birbirine pamuk ipliiyle bal olduu kreselleen dnyada, insan gvenlii iin ortak gvenlik tabirini kullanmak mmkndr. nsan gvenlii, evrensel normlar zerine temeli atlm etkin dzenlemeler yoluyla tesis edilebilir. Bunun iin sistem dzeyinden hareket etmek esastr. Bu noktada karmza evrensel bir uluslararas rgt olarak BM kar ki zellikle Souk Sava sonras Kalknma Program ile atm olduu admlar umut vericidir. Yan sra BM yukarda belirtilen tm konularla uluslararas bir ereve oluturulmas iin admlar atabilme ve tm aktrlerle iliki kurma potansiyeline sahip bir rgtlenmedir. Bu balamda geni gvenlik tanm, BM erevesinde 1990larn sonlarnda gelitirilen Global Kamu Yarar kavramyla ortaya konmutur. Global Kamu Yararn salayacak unsurlar, yeni gvenlik konseptini yanstr bir biimde u alt balklardan olumaktadr: i- fiziksel gvenlik ve korkulardan uzak olmak, ii- herkese eitlik getiren ve yaptrm gc olan bir hukuksal dzen, iii- herkes iin zenginlik salayacak ak ve kapsayc bir ekonomik dzen, iv- her ynyle refah, herkese eit salk, eitim ve temiz evre imknlarndan yararlanma hakk. Burada yaplan nemli vurgu, eitsizliklerin azaltlmas ve bylece
195
gerilimlerin de azaltlmasdr. Tm alt balklar salamak iin BM erevesinde kresel ynetiim kavramsallatrlmas yaplmtr ki bylesi bir ynetimin oluturulmas, BMnin Milenyum Kalknma Hedefleri arasnda saylmtr.65 Yine 2003 ylnda yaymlanan imdi nsan Gvenlii (Human Security Now), insan gvenliini bir btn olarak ele alm; insan haklar, demokrasi, kltrel zgrlklerin korunmas, teknolojinin doru ve verimli kullanm, kadn sorunlar gibi konular uluslararas siyasetin gndemine tamtr. 66 Ksacas BM raporlar, yaanan paradigma dnmnn iselletirilmesine katk salayabilir. Toplumsal Gvenlik Gei dnemini simgeler bir biimde kreselleme, kaygan ve belirsiz bir doaya sahiptir. Sistemin yapsal dnm ve zaman-mekn skmas neticesinde her aktrn kendi savunma mekanizmasn gelitirdii paradoksal bir sreci ifade eder. Snrlar alrken daha ok kapanr; snrsz eriim yaygnlarken yasak meknlar artar; kreselleme hayatn her alanna girerken bir baka kreselleme diye ifade edilen kolektif tepkiyi de ayn lde dourur. Bylece yeni dnya dzeni gvenlik okumalarnda toplumsal yapdaki deiim-dnm de yerini almtr. Bu balamda BM kltrel ve demografik konular zerine daha ok eilmeye balam; kresellemenin ortaya kard tansiyonun hafifletilmesinde dzenleyici bir mekanizma olarak rol almaya almtr. zellikle Richard Falkun aadan kreselleme olarak ifade ettii halklarn hareketlilii ve devinimi, kresel gvenliin salanmas noktasnda nemli bir deikendir. Kresel sivil toplumu gelitiren sosyal hareketler, politik toplumun dengeleyicisi olarak alternatif bir dnya
65 yar, Gnmzde Uluslararas Gvenlik Stratejileri: Kavramsal ereve ve Uygulama, 15. 66 A. evket Oval, topya ile Pratik Arasnda: Uluslararas likilerde nsan Gvenlii Kavramsallatrlmas, Uluslararas likiler 3 10 (2006): 28-29.
196
dzeni iin nemli bir adm tekil etmektedir. 67 Bu erevede, kresel sivil toplum perspektifinde kolektif devinimi ve sosyal hareketlilii artran giriimler ncelenmeye allmaktadr. Bylece politik dnyann reelpolitikalar, sivil toplumun alaca inisiyatiflerle trplenebilir ve kresel dzlemde toplumsal gvenlik iin kolektif bir bak asn beraberinde getirebilir. BM, insan gvenlii ve ekonomik gvenlik arasnda organik bir ba bulunan toplumsal gvenlik kavram zerine youn mesai harcamakta ve kresellemenin ortaya kard toplumsal sorunlara odaklanmaktadr. Bu balamda etnik kimlie dayal atmalar, tecrit edilme, sosyoekonomik krizler gibi birok sorunu grnr klan uluslararas g 68 karmza kmaktadr. BM, kresel-toplumsal sorun haline gelen ge ilikin almalarda bulunmaktadr. Birlemi Milletler Mlteciler Yksek Komiserlii (BMMYK) verilerine gre, Souk Savan srmekte olduu ve kreselleme rzgrlarnn yeni esmeye balad 1974 ylnda btn dnyadaki snmac says 2,4 milyondu. Bu say, 1984te 10,5 milyona, 1996da da 27,4 milyona ulam; son dnemde ise anavatanlarna geri dnenlerdeki art ve yeni bavurulardaki azalma sonucunda 2003 banda BMMYKnn bilgisi dahilindeki snmac ve mltecilerin toplam says 20,6 milyona dmtr. Ancak, mlteci stats kazanabilenlerin saysndaki bu d, alnan tm nlemlere ramen snma talebindeki art durduramam 2001de dnya apnda 940 bin olan snma bavurular 2002de bir milyona kmasna ramen, ayn yl mlteci stats kazananlarn says bir nceki yla gre %69luk bir dle 293 bine gerilemitir. 69 BM, yasad g nlemek ve mltecilerin yaama ve gvenliklerinin salanmas iin devletlerle ortak
67 Robert W. Cox, Civil Society at the Turn of the Millenium: Prospects for an Alternative World Order, Review of International Studies, 25 1 (1999): 11. 68 Uluslararas g kavram, her lkenin kendi yasal ve sosyal ortamna gre farkl ekillerde alglanabilmektedir. Ancak genel kabul gren BMnin tanmdr. Buna gre gmek bir lkenin snrlarn aarak, bir yl veya daha uzun sre kalmak niyetiyle yer deitirmektir. Bir yldan ksa sreli seyahatler ziyaret olarak grlmektedir; Esin Ylmaz Baeri, Uluslararas G, iinde Uluslararas Politikada Yeni Alanlar Yeni Baklar, der. Faruk Snmezolu, (stanbul: Der Yaynlar, 1998), 493. 69 Asl Didem Dan, Yeni G Hareketleri ve Trkiye, Birikim 184-185 (2004): 217.
197
almalar yrtmekte ve ayn zamanda hem insan gvenlii hem de ekonomik gvenlik alanlarn kapsayan uluslararas g iin nemli almalarda bulunmaktadr. te yandan toplumsal gvenlik kapsamnda sosyal gvenlik, eitim, kadn haklar, ocuklarn korunmas gibi konularda Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr rgtnn (UNESCO) nemli almalar bulunmaktadr. UNESCO, bar kltr yaratmak adna kresel bir hareket olarak tanmlanabilmektedir. Bu kapsamda bar kltr, ulusal gvenlik ile uluslararas gvenlik arasndaki ayrmn anlamszl zerinde durmakta ve kresel vatandalk ile evrensel deerleri n plana karmaktadr. 70 Paralel biimde bar kurma operasyonlar srasnda sivil bar adna UNESCO eitim, bilim, kltr ve iletiim alanlarnda demokratik, oulcu ve katlmc bir toplum aa karma grevini stlenmektedir. Bu balamda El Salvador, Mozambik, Burundi, Ruanda ve Haitide eitli eitim programlar uygulanmtr. Toplumsal barn kurulmas amacyla sz konusu eitim programlar; kalknma, insan haklar, demokrasi ve bar arasndaki karlkl bamllk olgusu zerine temellendirilmitir. Ayrca UNESCO etnik kkeni, cinsiyeti, ya, dini inanlar, corafi yerleimi veya ekonomik durumu nedeniyle toplumdan tecrit edilen insanlar iin zellikle eitimde frsat eitlii yaratmaya odaklanmaktadr. 71 Dier yandan, kadnlarn toplumsal yaama ve karar alma mekanizmalarna entegre edilmesi, maruz kaldklar iddetin nne geilmesi ve toplum iinde gvenlik ve zgrlk duygusu iinde varolabilmeleri adna 1975ten bu yana BM Kadn Konferans dzenlenmektedir. 72 BMnin toplumsal cinsiyet ve kalknmay eanl bir biimde ele alarak toplumsal gvenlii tesis etmeye ynelen
Suzan Ilcan ve Lynne Phillips, Governing Peace: Global Rationalities of Security and UNESCO's Culture of Peace Campaign, Anthropologica 48 1 (2006): 63. 71 Extract From Unescos Medium-Term Strategy For 19962001, iinde From Partial Insecurity To Global Security, International Symposium, (France: UNESCO, 1996), 192. http://unesdoc.unesco.org/images/0011/001106/110639e.pdf 72 Jill Steans, Kreselleme ve Toplumsal Cinsiyet Temelli Eitsizlik, iinde Kresel Dnmler, 545-546.
70
198
almalarnda grld gibi, Souk Sava sonras ortaya kan sorunlarda ister toplumsal ister ekonomik olsun BM bir norm giriimcisi olarak hareket etmekte, ulusal snrlar iinde zme ulalamayacak bu konular uluslararas sistem nezdinde gndeme getirmektedir. Dolaysyla sorunlarn zmnde yetersizlikler olsa da BM, bir konunun sorun olarak alglara yerlemesi ve zm araylarna girilmesi noktasnda nemli bir rol oynamaktadr. evresel Gvenlik evresel gvenlik, yukarda bahsedilen drt gvenlik alanyla ilintili olarak incelenmekte ve arlkl olarak evre sorunlarnn ortaya karaca sonularn dier gvenlik alanlarnda yarataca olumsuz etkiler kapsamnda ele alnmaktadr. 1972 ylnda BM Uluslararas evre Programnn (UNEP) kurulmasyla birlikte BMnin evresel gvenlik alanndaki faaliyetlerinde bir art sz konusu olmutur. 1982 BM Dnya Doa artnda balca evre sorunlar olarak doal sistemlerin bozulmas ve kt kaynaklar zerindeki rekabet gsterilmitir. Uluslararas hukukta insanln ortak miras 73 biiminde yer alan evre ile gvenlik arasndaki ilikiyi nemle vurgulayan ve evre hukukunun kurumsallamasn salayan dier toplant ise 1992 BM evre ve Kalknma Konferans Rio Deklarasyonudur. O gne kadarki en geni kapsaml kresel evre anlamas paketi oluturulmaya allan bu toplantda ncelikli hedef olarak devletler, toplumun ilgili kesimleri ve halklar arasnda yeni ibirlii katmanlar oluturarak, yeni ve adil bir kresel ortakln kurulmas belirtilmitir. Ancak sz konusu Deklarasyon, evre hukukunda ortak miras, kresel ortaklk ve srdrlebilir kalknmaya ilikin nemli bir dnm noktas tekil etse de maliyetlerin nasl
evre hukukunun geliiminde nemli rol oynayan uluslararas sularla ilgili dzenlemeler kapsamnda aa kan insanln ortak miras betimlemesi bata ABD olmak zere birok devlet tarafndan tartlan bir ierie sahiptir. Nitekim bu kavramn nemli bileenleri arasnda tahsis etme hakknn rafa kaldrlmas, kaynaklarn tm insanln karlar dorultusunda kullanma sorumluluu ve kaynaklarn yalnzca barl amalar iin aratrlmas ve iletilmesi yer almaktadr; David Held, Uluslararas Hukukun Deien Yaps: Egemenlik Dnt m?, iinde Kresel Dnmler, 205206.
73
199
bllecei ve ulusal yarg konularnn dnda kalan snr-tesi konularn nasl zlecei konusunda mulak kalm ve sorumluluklarla kresel yaptrmlar hususunda belirleyici olamamtr.74 1999 Dnya art Komisyonunda balca evre sorunlar iklim deiiklii, evresel bozulma, doal kaynaklarn kirlenmesi, ar nfus art, yoksulluk ve silahl atmalar olarak sralanm; evresel basknlarn nlenmesi, nfus artnn frenlenmesi ve bar iinde yaama ise bu sorunlara zm yollar olarak sunulmutur. 75 Kyoto Protokol ise iklim deiikliiyle mcadele konusunda atlacak admlarn etkinletirilmesi ynnde bir giriim olarak 1997 ylnda kabul edilmi ve 2005 ylnda yrrle girmitir. Protokolde belirlenen hedeflere ulamak iin piyasa ekonomisi ilkelerine gre oluturulan esneklik mekanizmalar ve ykmllklere uyulmamas halinde gelitirilen yaptrmlar sistemi, Kyoto Protokoln dier uluslararas evre szlemelerinden farkl klan en nemli zellikler arasnda saylmaktadr. Ancak lkelerin direnlerinden dolay evresel gvenlik alannda ok snrl bir ilerleme sz konusu olabilmektedir. Kopenhag zirvesi de bu duruma bir rnek saylabilir. Oysa, 2050de her 45 kiiden birinin iklim deiiklii nedeniyle g etmek zorunda kalaca dnldnde, 76 iklim deiiklii bata olmak zere evresel gvenlie ilikin konular iin tm aktrler tan altna elini koymaldr. Yine, BM Binyl Kalknma Hedefleri (2000) arasnda dnyada temel yaam standard imknlarndan yoksun 1 milyar akn insan iin su kaynaklarna eriim ve 2 milyar akn insan iin de hijyen koullarnn salanmas ncelikli yer tutmaktadr. Sz konusu tehdite bal olarak BM Genel Sekreterinin nclnde su kaynaklar ynetimini temel alan sosyo-ekonomik kalknmann srdrlebilirlii hedeflenmitir. Bu erevede oluturulan ve suyun yaamsal neminin bulunduu dier
Held, Uluslararas Hukukun Deien Yaps: Egemenlik Dnt m?, 207. brahim Mazlum, evre ve Gvenlik likisine Tanmsal Bir Yaklam, iinde Uluslararas likilerde Snr Tanmayan Sorunlar, 338-339. 76 Oli Brown, Migration and Climate Change, (Geneva: International Organization For Migration Series, 2008), 11.
74 75
200
alanlarla arasndaki yapsal banty simgeleyen WEHAB (WaterEnergy-Health-Agriculture-Biodiversity) giriiminde su kaynaklar ynetiminin btncl bir yaklamla ele alnmas gereklilii vurgulanmtr. 77 zelde su kaynaklarnn gvenlii genelde ise doal kaynaklarn gvenlii, tarih boyunca bar, gvenlik ve toplumsal ilikileri belirleyici bir rol oynamtr. Dolaysyla BMnin ekolojik gvenlik kapsamndaki almalarn bu balamda da deerlendirmek gerekir. 78 Ayrca BM, biyolojik eitlilik kaybnn kkenindeki nedenlerle mcadele etmek iin tm karar alma mekanizmalarnda ve ekonomik sektrlerde biyolojik eitliliin korunmasna zel ncelik verilmesi gerektiini kaydederek 2010 yln Uluslararas Biyolojik eitlilik Yl olarak kabul etmitir. Bu erevede hazrlad raporda devletlerin hemen harekete gememeleri halinde, biyolojik eitlilii salayan ekolojik sistemlerin kme riskiyle kar karya olduunu bildirmitir. Grld gibi tm bu zirvelerde alnan kararlar ve kullanlan sylemler, evresel gvenliin dier gvenlik boyutlaryla arasndaki karlkl bamll vurgulamakta; kolektif ve ok boyutlu gvenlii n plana karmaktadr. Sonu Gvenlik paradigmasnda yaanan dnmle birlikte sadece siyasiaskeri konular gvenliin merkezine yerletiren realist akm sorgulamaya almtr. Yeni gvenlik yaklamlar erevesinde toplumsal, kltrel, ekonomik, ekolojik gvenlik hatta biyogvenlik ve znde insan gvenlii bir norm olarak artk dnya gndemine yerlemitir. Her ne kadar devletlerin, zellikle de hegemon glerin snrlayc etkileri olsa da ok boyutlu yeni gvenlik kavramsallatrmalar uygulamada da gzle grnr hale gelmeye
Ayegl Kibarolu, Vakur Smer, Snraan Nehirlerdeki Su Uyumazlklarna Farkl Yaklamlar: Uluslararas likiler Disiplini Ne Sunabilir?, Uluslararas likiler 3 12 (2006-2007): 42. 78 Bu konuda yaplan bir alma iin bkz. William J. Cosgrove, Water Security and Peace: A Synthesis of Studies Prepared under the PCCP-Water for Peace Process, PCCP Publications 51 (2003), http://www.unwater.org/wwd09/downloads/133318e.pdf
77
201
balamtr. BM de evrensel bir rgtlenme olarak deiim-dnm yakalam, olanaklar zaman zaman snrl kalsa da 1992 ylnda aklad yeni gvenlik algsn eylem ve sylemlerine yanstmay bilmitir. Bu balamda BM, bir norm giriimcisi olarak hareket etmekte ve zellikle UNDPnin kresel gidiata, insan gvenliine ve dnya ekonomik sisteminin yeni yaplanmasna ilikin hazrlad raporlarla dnya kamuoyunun dikkatini ekmeyi baarmaktadr. zetle UNDP, realist dnyaya bar adna insan merkezli bir yaklam sunmaya almaktadr. Her ne kadar uygulamada devletlerin kstlayc etkisi sz konusu olsa ve politik gndemde henz yeterli lde yer bulamasa da, 79 gvenliin kresel dzlemde farkl boyutlaryla tartlmas ve kresel ynetiim ile kresel sivil toplumun ncelenmesi olduka umut verici gelimelerdir. Srekli bahsi geen, eski ve yeniyi ayn anda ieren yeni dnya dzeninin salt devlet eksenli dnlmeden insan ve toplum gvenlii n plana karlarak analiz edilmesi, bu paradigma dnmnn insanlk iin en nemli artsdr. BMnin rol bu balamda olduka nemlidir ve kresel gvenliin salanmasnda bir dnm noktas yaratabilir. Ancak etkin bir kresel ynetiimin nasl kurulaca, BMnin organizasyonel dnmnn nasl gerekletirilecei, devletlerin kresel ynetiime katlmnn ve oulcu evrensel bir yaplanmann nasl salanaca gibi sorular yantlanmadan, kresel gvenlikte BMnin rol ve etkinlii her zaman tartmaya ak kalacaktr.
79
Jrgen Habermas, Ulus Sonras Konumlanma, iinde Kresel Ynetiim, 648.
202
KAYNAKA Extract From Unescos Medium-Term Strategy For 19962001, iinde From Partial Insecurity To Global Security, International Symposium, (France: UNESCO, 1996), http://unesdoc.unesco.org/images/0011/001106/110639e.pdf 1994 UNDP Human Development Report: New Dimensions of Human Security, http://hdrnet.org/426/1/hdr_1994_en.pdf 2002 UNDP Human Development Report: Deeping Democracy in a Fragmented World http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2002_EN_Complete.pdf A More Secure World: Our Shared Responsibility, Report of High-Level Panel on Threats, Challenge, Change, 2004, http://www.un.org/secureworld/report2.pdf Annan, Kofi. We The Peoples: The Role Of The United Nations in the Twenty-First Century, Report of the Secretary-General, 2000, http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/un/unpan0009 23.pdf Arboan, Deniz lke. Gvenliksiz Bartan, Barsz Gvenlie, ABD D Politikasnda Yeni Ynelimler ve Dnya. 38-63. der. Toktam Ate, Ankara: mit Yaynclk, 2004. Balibar, Etienne. Cosmopolitisme et Internationalisme: Deux Modles, Deux Hritages, iinde Philosophie Politique et Horizon Cosmopolitique. 37-65. Journe de la Philosophie lUNESCO, Paris: UNESCO, 2006. Battistella, Dario. Thories des Rlations Internationales. Paris: Presses de Sciences Po, 2003.
203
Baylis, John. Uluslararas likilerde Gvenlik Kavram, Uluslararas likiler 5 18 (2008), 69-87. Baeri, Esin Ylmaz. Uluslararas G, iinde Uluslararas Politikada Yeni Alanlar Yeni Baklar. der. Faruk Snmezolu, stanbul: Der Yaynlar, 1998. Bilgin, Pnar. Individual and Societal Dimensions of Security, International Studies Review 5 2 (2003): 281-96. Bislev, Sven. Globalization, State, Transformation and Public Security, International Political Science Review 25 3 (2004): 281-96. Blechman, Barry M. International Peace and Security in the TwentyFirst Century, iinde Statecraft and Security. 289-308. ed. Ken Booth, Cambridge: Cambridge University Press, 1998. Brauch, Hans Gnter. Gvenliin Yeniden Kavramsallatrlmas: Bar, Gvenlik, Kalknma ve evre Kavramsal Drtls, Uluslararas likiler 5 18 (2008): 1-47. Brown, Oli. Migration and Climate Change. Geneva: International Organization For Migration Series, 2008. Buzan, Barry. Askeri Gvenliin Deien Gndemi, Uluslararas likiler 5 18 (2008): 107-25. Buzan, Barry. New Patterns of Global Security in the Twenty-First Security, International Affairs 67 3 (1991): 431-51. Cosgrove, William J. Water Security and Peace: A Synthesis of Studies Prepared under the PCCP-Water for Peace Process. PCCP Publications 51 (2003), http://www.unwater.org/wwd09/downloads/133318e.pdf
204
Cox, Robert W. Civil Society at the Turn of the Millenium: Prospects for an Alternative World Order, Review of International Studies, 25 1 (1999): 3-28. elebi, zlen. Gvenlik, iinde Uluslararas likiler, Giri, Kavram ve Teoriler. 70-76. ed. Haydar akmak, Ankara: Platin Yaynlar, 2007. Dan, Asl Didem. Yeni G Hareketleri ve Trkiye, Birikim 184-185 (2004), 216-24. Dedeolu, Beril. Uluslararas Gvenlik ve Strateji. stanbul: Derin Yaynlar, 2003. Emirolu, Hseyin. Souk Sava Sonras Kresel Gcn Gvenlik Sorunlar ve BM, iinde Prof. Dr. Fahir Armaoluna Armaan. 505-526. ed. Ersin Embel, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2008. Eraydn, zlem. Avrupann Yeni Gvenlik Dzeni ve Trkiye, iinde Deien Dnya ve Trkiye. 21-41. der. Faruk Snmezolu, stanbul: Balam Yaynlar, 1996. Falk, Richard. Reforming the United Nations: A Global Civil Society Perspective, September 2005, http://www.transnational.org/SAJT/forum/meet/2005/Falk_UNRefor ms.html Finnemore, Martha ve Sikkink, Kathyrn. International Norm Dynamics and Political Change, International Organization 52 4 (1998): 887917. Ghali, B. Boutros. An Agenda for Peace: Preventive Diplomacy, Peace Keeping, Peace Building, the Security Council 31 January 1992, http://www.un.org/Docs/SG/agpeace.html
205
Giddens, Anthony. Elimizden Kap Giden Dnya: Kreselleme Hayatmz Nasl ekillendiriyor?. ev. Osman Aknhay, stanbul: Alfa Yaynlar, 2000. Giddens, Anthony. Modernliin Sonular. ev. Ersin Kudil, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1998. Gney, Nurin Ateolu. Bosna-Hersek Sorunu ve Bar Grmeleri Sreci, iinde Yeni Balkanlar Eski Sorunlar. 261-287. ed. Kemali Saybal ve Gencer zcan, stanbul: Balam Yaynlar, 1997. Gvenlik Konseyi 1373 Nolu Karar, http://www.mfa.gov.tr/bm-guvenlikkonseyi_nin-1373-sayili-karari_.tr.mfa Haftendorn, Helga. The Security Puzzle: Theory-Building and the Discipline-Building in International Security, International Studies Quaterly 35 1 (1995): 3-17. Held, David, McGrew, Anthony. Kresel Dnmler. Ankara: Phoenix Yaynlar, 2008. Ilcan, Suzan, Phillips, Lynne. Governing Peace: Global Rationalities of Security and UNESCO's Culture of Peace Campaign, Anthropologica 48 1 (2006): 59-71. Ingram, David. Between Political Liberalism and Postnational Cosmopolitanism: Toward an Alternative Theory of Human Rights, Political Theory 31 3 (2003): 359-391. nsel, Ahmet. ki Yoksulluk Tanm ve Bir neri, Toplum ve Bilim 89 (2001): 62-73-87. yar, mer Gksel. Gnmzde Uluslararas Gvenlik Stratejileri: Kavramsal ereve ve Uygulama, Akademik Bak 2 3 (2008): 1-42.
206
Keskin, Funda. 1999 Kosova ve 2003 Irak Sonras Durum, Uluslararas likiler 3 12 (2006-2007): 49-70. Keskin, Funda. Yeni BM Genel Sekreteri: Sorunlar ve Beklentiler, Mlkiye Dergisi 31 254 (2009): 135-48. Keyder, alar. Dnya-Ekonomisi, Dnya-Sistemi, Kreselleme, Voyvoda Caddesi Toplantlar Metinleri, http://www.obmuze.com/volvotop26.asp Keyman, Fuat. Kreselleme, Devlet, Kimlik/Farkllk: Uluslararas likileri Yeniden Dnmek. ev. Simten Coar, stanbul: Alfa Yaynlar, 2000. Kibarolu, Ayegl, Smer, Vakur. Snraan Nehirlerdeki Su Uyumazlklarna Farkl Yaklamlar: Uluslararas likiler Disiplini Ne Sunabilir?, Uluslararas likiler 3 12 (2006-2007), 21-48. Mazlum, brahim. evre ve Gvenlik likisine Tanmsal Bir Yaklam, iinde Uluslararas likilerde Snr Tanmayan Sorunlar. 333-361. der. Ayhan Kaya ve Gnay Gksu zdoan, stanbul: Balam Yaynlar, 2003. Oru, Yeim M. Kresel Yoksulluk ve Birlemi Milletler, Toplum ve Bilim 89 (2001), 73-88. Oval, A. evket. topya ile Pratik Arasnda: Uluslararas likilerde nsan Gvenlii Kavramsallatrlmas, Uluslararas likiler 3 10 (2006), 3-50. Paola, Giampaolo di. NATOnun Dnm: Towards The Riga Summit and Beyond, 20-21 Temmuz 2006, Royal United Services Institute Konferans, http://www.nato.int/docu/review/2006/issue3/turkish/art2.html
207
Paris, Roland. Human Security: Paradigm Shift or Hot Air, International Security 26 2 (2001), 87-102. Security Council Resolution 1368 (2001): Threats to international peace and security caused by terrorist acts, http://daccess-ddsny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N01/533/82/PDF/N0153382.pdf?OpenE lement Sens, Allen G. From Peace-Keeping to Peace-Building, in The United Nations and Global Security. 141-160. ed. Richard M. Price, Mark W. Zacher, New York: Palgrave, 2004. Smith, Steve.Singing Our World into Existence: International Theory and September 11, International Studies Quarterly 8 3 (2004): 499515. Tanrsever, Oktay F. Gvenlik, iinde Devlet ve tesi. 107-25. der. Atilla Eralp, stanbul: letiim Yaynlar, 2005. Tanu, Okan. Biliim anda Gvenlik Kavramnn Yeniden Tanmlanmas, iinde Uluslararas likilerde Snr Tanmayan Sorunlar. 361-382. der. Ayhan Kaya ve Gnay Gksu zdoan, stanbul: Balam Yaynlar, 2003. Tellal, Erel. Souk Sava Sonrasnda Birlemi Milletler ve Trkiye, Mlkiyeliler Birlii Dergisi 29 179-180 (1995), 70-77. Trkmen, Fsun. nsancl Mdahale. stanbul: Okumu Adam, 2006. World Economic Situation and Prospects 2011, (New York: United Nations, 2011); http://www.un.org/en/development/desa/policy/wesp/wesp_current/20 11wesp_prerelease1.pdf
208
Teoriler Inda Trk-Yunan likilerinde Ege Sorunu
TEORLER IIINDA TRK-YUNAN LKLERNDE EGE SORUNU
Atilla SANDIKLI
Erdem KAYA
209
210
TEORLER IIINDA TRK-YUNAN LKLERNDE EGE SORUNU Trk-Yunan ilikileri tarihsel sre iinde taraflar arasndaki atmalarn (1897, 1912, 1917-1922) brakt izlerden tr gvensizlik temeli zerine gelime gstermitir. Yunanistan, Megali dea (Byk lk) hedefi dorultusunda deiik dnemlerde stanbul bakent olmak zere Makedonya, Kbrs, Trakya, Bat Anadolu, Marmara civar ve Trabzon blgelerini de ieren byk Yunanistan kurma giriimlerinde bulunmutur. 1830 ylnda bamszln ilan eden ve 1947 ylna kadar topraklarn kat genileten Yunanistann douya doru genilemeye dnk tarihi zlemi Trk-Yunan ilikilerinde gven unsurunun yerlemesini engellemitir. Megali dea doktrini Yunan siyasi dncesinde Trklerin Avrupaya ait olmad, iki millet arasnda Malazgirtten (1071) bu yana bir atmalar zinciri olduu ve anlamazlklarn zlemeyecei ynndeki anlay canl tutmutur.1 Trkiye-Yunanistan arasndaki gvensizlik 1950li yllarn sonlarndan itibaren Kbrsta meydana gelen gelimeler sonrasnda trmanmtr. 1960ta Bamsz Kbrs Cumhuriyetinin kurulmasyla zme ynelik nemli bir adm atlmsa da, Kbrsl Rumlarn anayasada Trklere tannan haklar kstlama abas adada istikrar ortadan kaldrm, atmalara yol amtr. Kbrstaki gelimeler iki lke arasndaki gvenlik ikilemine
1
Alexis Heraclides, Yunanistan ve Doudan Gelen Tehlike Trkiye: Trk-Yunan likilerinde kmazlar ve zm Yollar (stanbul: letiim Yaynlar, 2002), 41.
211
mesnet tekil eden tarihi dmanlk alglarn glendirmi, taraflarn birbirine kar atmac gvenlik anlay ile hareket etmesine zemin hazrlamtr. Atinann Kbrsta Enosis hedefi dorultusunda att admlar, Yunanistann Megali dea lksnden vazgemediini, ortaya kan her frsatta topraklarn geniletmeye dnk giriimlerde bulunabileceini gstermitir. Trk ordusunun 1974 ylnda adaya mdahalesi ise Yunanistan nezdinde Trkiyenin ak bir askeri tehdit olduu algsn yerletirmitir. 2 Kbrstaki gelimelerin dourduu karlkl tehdit algs, Egedeki ihtilaflarn iki lke tarafndan gvenlik merkezli ele alnmasna sebep olmutur. 1970li yllarn ikinci yarsndan itibaren Ege Denizindeki anlamazlklar iki lke arasnda g mcadelesi dourmutur. Egede gayri askeri statdeki adalarn silahlandrlmas, kta sahanl sorunu, Yunanistann karasularn 6 milden 12 mile ve hava sahasn 10 mile geniletme giriimi, egemenlii tartmal ada, adack ve kayalklar zerinde taraflarn hkimiyet iddialar iki lke arasndaki temel uyumazlklar olarak ortaya kmtr. Tarihsel sre iinde, Ege sorunlarnn Trkiye ve Yunanistan tarafndan alglanmas ve anlamlandrlmasnn farkl uluslararas ilikiler yaklamlarnn etkisinde kald sylenebilir. Bu nedenle taraflarn Egedeki ikili uyumazlklarn zmne ilikin deiik dnemlerde atma veya diplomasi seeneklerine yneldii ve hazrlk yapt gzlemlenmitir. ki lke Ege Denizi kapsamndaki sorunlarn ilk etapta Realist bak asyla deerlendirmi, anlamazlklarn giderilmesi srecinde Realist gvenlik anlay dorultusunda tutum gelitirmitir. Trkiye-Yunanistan arasnda gerilimi trmandran gelimelerin meydana geldii ve sava ihtimalinin ykseldii bu dnemde, taraflar diyalogu srdrmse de Egede ibirliinin ortak menfaatlere hizmet edebilecei kanaati yerlememitir. 1999 ylndan itibaren taraflar arasnda glenen diyalog
2
S. Glden Ayman, Negotiation and Deterrence in Asymmetrical Power Situations: The Turkish-Greek Case, iinde Turkish-Greek Relations: The Security Dilemma in the Aegean der. Mustafa Aydn ve Kostas Ifantis (London: Routledge, 2004), 222.
212
iklimi ise Ege Denizi kaynakl sorunlarn liberal gvenlik anlayyla ele alnd bir dnemi balatmtr. Bu dnemde iki lke karlkl belirsizlii ve yanl anlamalar ortadan kaldrabilecek gven artrc nlemler zerinde durmu, Ege sorunlarnn ibirlii ile zmlenmesi iin istikafi grmeler yrtmeye balamtr. Ancak Ege sorunlarnn zm liberal gvenlik yaklamnn imkn tand diyalog ve ibirlii srecinin tesinde, iki lkenin ortak menfaatlerine hizmet edecek bir tekilatlanma ile gerekleebilir. kili menfaat paydasn srdrlebilir nitelie kavuturacak Egeye zg bir tekilatlanma Trkiye-Yunanistan ibirliini deien siyasi iktidarlarn olumsuz yndeki etkilerine bak klabilecektir. Bylece Ankara ile Atina arasnda ibirlii ve ortak kar eksenli bir Ege algs tesis edilebilecektir.3 ki tarafn da kazantan srekli mahrum kald ve atma tehlikesini gz nnde bulundurarak savunma harcamalarn srekli artrd fasit daireden k ancak byle bir alg ile mmkn grnmektedir. REALST YAKLAIMIN GVENLK ANLAYII Realizm devlet merkezli bir gvenlik anlayn esas alr. Belirli snrlar dhilinde ve nefsi mdafaa kapsamnda meru silahl g kullanma hakkn elinde bulunduran yegne siyasi tekilat devlettir. Realizme gre devlet rasyonel bir ekilde kendi gvenlii ve bekas iin gerekli olan glenme hedefi istikametinde aba sarf etmektedir. Devletin hareket tarzn, tercihlerini ve siyasi ufkunu belirleyen temel dinamik g esidir. En nemli g ise askeri gtr. Devletleraras askeri g dengesi uluslararas lekteki mevcut siyasi dzeni biimlendiren ana unsurdur. 4 Realizm, gvenlik kavramn gvensizlik temelinde devletin bekasn gz nnde bulundurarak ele almaktadr. Devlet, uluslararas anarik
Yunanistann Ege Denizine ilikin Romallarn Akdeniz iin kulland bizim denizimiz anlamna gelen mare nostrum algsnn deimesi bu adan nemlidir. Trkiye asndan ise Yunanistan egemenliinde bulunan adalarn Yunan adalar yerine Ege adalar olarak adlandrlmas ve alglanmasnda deiiklie ihtiya olduu grlmektedir. 4 Edward A. Kolodziej, Security and International Relations (Cambridge: Cambridge University Press, 2005), 128-129.
3
213
dzende varln srdrme mcadelesi vermekte, dier devletlerden kaynaklanan tehditleri deerlendirerek en kt senaryoya hazrlk yapmaktadr. 5 Btn devletler ncelikli olarak dier devletler karsndaki nispi askeri gcn deerlendirir. Devletlerarasnda mtemadi bir gzlem, deerlendirme ve tehdit analizi sz konusudur. Devlet, dier devletler karsndaki nispi konumunu gelitirmek iin askeri gcn artrr. 6 daredeki karar mercileri devletin menfaatlerini askeri adan glenme hedefi zerinden tanmlar.7 Realist dnrlere gre gvenliin salanabilmesi iin askeri gc azami seviyeye ykseltmek devletin rasyonel tercihidir. Devletlerin tekil iradesinin deitiremeyecei bu zoraki tercihe sistem dzeyindeki artlar neden olmaktadr. Anarik uluslararas dzen devletleri kendi tercih ve iradesini dier devletlere kabul ettirmeye, bu istikamette silahl g kullanmaya ve silahl g tehdidinde bulunmaya sevk etmektedir. 8 Bu nedenle uluslararas politikaya srekli glenme hedefi dorultusunda siyaset gelitiren devletlerin karlkl nfuz mcadelesi yn vermektedir. Realizm, gvensizlik algsn anarik yapnn yol at yalnzlk sendromu ile ilikilendirir. Realist bak asnn her devletin aslnda yalnz olduu varsaym uygulamada hibir devletin dier bir devlete tamamen gvenemeyecei prensibini ortaya karmtr. Devlet, muhtemel bir savata sadece zkaynaklarna bal hareket edebilecei telakkisi ile savunma alannda kendi yeterliliini salamaldr. Tespit edilen saldr ihtimallerinden alglanan gvensizlii gidermek iin gerekli askeri tehizat ve silah sistemlerinin tedariki devletin ncelikli grevidir. Kolektif gvenlik anlay ile oluturulan savunma nitelikli uluslararas tekilatlar devletlerin sava durumunda yalnz kalmayacan garanti edemez. Morgenthau, kolektif gvenlik sisteminin gerek artlar altnda uygulanamayacan, ilk etapta ye devletlerin gvenliini salasa da uzun
5 Jack. S. Levy, War and Peace, iinde Handbook of International Relations, der. W. Carlsnaes, T. Rise ve B. A. Simmons (Londra: SAGE, 2002), 353. 6 Kolodziej, Security and International Relations, 128-130. 7 Hans J. Morgenthau, Politics Among Nations: The Struggle For Power and Peace (New York: Knopf, 1967), 5. 8 Kolodziej, Security and International Relations, 128-131.
214
vadede statkonun deimesi ynnde irade gsteren devletlerin glenmesiyle ilevini yitireceini ileri srmtr.9 Bu nedenle devletler, tehdit alglad devletleri dengelemek ve bu devletlerin hareket alann daraltmak iin geici askeri ittifaklara ynelir. Karar mercileri tehdit alglanan devletlerin askeri kabiliyetlerini hesap ederek ve muhtemel scak atma biimlerini tahlil ederek stratejiler gelitirir. Realizme gre ortak menfaatlere hizmet eden ve gvensizlii ortadan kaldrabilecek nitelikte bir devletleraras ibirlii sz konusu deildir. Realist bak as devletleraras etkileimin sfr toplaml oyun kural dorultusunda gerekletiini ileri srer. birliine giren taraflarn birlikte kazanabilecei bir etkileim ekli mmkn deildir. Taahhtlere riayet edilmeyecei kaygs ve nispi kazan endiesi devletleri ibirlii seeneinden uzaklatrmaktadr.10 Mttefik devletler deien artlara bal olarak ittifaklardan ayrlabilir. Devletleraras hukuktaki ahde vefa ilkesi deien uluslararas dzendeki yeni gelimeler neticesinde terk edilebilir ve hukuki ykmllkler g mcadelesinin glgesinde kalabilir. Devletleraras karlkl bamllk ve ticari ilikiler de uluslararas anarinin neden olduu gvensizlii izale edemez. Realizm, ekonomik ilikilerin siyasi alglara bal gelitirildiini veya kstlandn varsaymaktadr. Devlet muhtemel dmanlarnn savunma kabiliyetlerine dolayl destek tekil edebilecei mlahazas ile tehdit alglad devletlerle ekonomik ilikilerini snrl tutmaya alr.11 Realist Yaklam ve Ege Sorunu Kapsamndaki Gelimeler 1950li yllarn sonlarnda Kbrstaki gelimelerin yol at srete, Trkiye ve Yunanistan Egedeki anlamazlklar karlkl g mcadelesi ve gvensizlie dayal Realist bak asyla deerlendirmitir. 1974
Morgenthau, Politics Among Nations, 397-399. John Mearsheimer, Anarchy and the Struggle for Power, iinde Essential Readings in World Politics, der. Karen A. Mingst ve Jack L. Synder (New York: W.W. Norton & Company Inc, 2004), 66. 11 Joseph M. Grieco, Realist Theory and the Problem of International Cooperation: Analysis with an Amended Prisoners Dilemma Model, Journal of Politics 50 (1998): 611.
10 9
215
sonras srete ise taraflarn birbirine kar yalnzlk algs Egede muhtemel bir sava durumuna hazrlk niteliinde admlar atlmasna neden olmutur. Trkiye; 1959 tarihli Garanti Antlamasnn salad mdahale hakkna ramen Kbrs Bar Harektndan sonra ABDnin silah ambargosuna maruz kalmtr. Yunanistan, ABD Trkiyenin Kbrs mdahalesini engelleyemedii iin Ankara karsnda yalnz kalm ve Egede askeri g dengesinin Trkiyenin lehine olduu kesinlik kazanmtr. ki lkenin de yesi olduu NATOnun salad gvenlik emsiyesi ayn ittifaktaki devletler birbiriyle savat iin devre d kalm, taraflarn yalnzlk algsyla hareket edecei bir sre balamtr. Ege Denizindeki gayri askeri statdeki adalarn silahlandrlmas taraflar arasndaki Realist alglarn yerlemesi ve sreklilik arz etmesi srecinin nemli bir ynn oluturmutur. Ege blgesi, Kbrstaki gelimelerle birlikte iki lkenin tehdit alglad bir corafya haline gelmi, Trkiye ve Yunanistan blgede konulu askeri glerini artrarak gvenliklerini salamaya almtr. Yunanistan, Lozan Bar Antlamas ve 1947 tarihli Paris Bar Antlamasnn tesis ettii rejimle gayri askeri statde bulunan Ege adalarn 1960l yllarda silahlandrmaya balam, 1974 Kbrs Bar Harektnn ardndan Anadoluya yakn adalarn silahlandrlmasna hz vermitir. Ankara, Yunanistann bahse konu Ege adalarnn askerden arndrlm statde muhafaza edilmesi ykmlln ihlal ettiini belirterek, adalarn silahlandrlmasn srekli protesto etmitir. 12 Trkiye, 1975 ylnda Egeden gelebilecek tehdide kar merkezi zmirde olan 4. Orduyu kurarak dengeyi salamaya almtr. Trkiyede 1970lerdeki Yeni Ulusal Savunma Kavram ile temel tehdidin Yunanistandan geldii algs yerlemi, zmir merkezli 4. Ordunun imkn ve kabiliyetleri Egeden gelebilecek saldrlar karlamaya ve bertaraf etmeye ynelik gelitirilmitir. Anadoluya yakn Boazn, Saruhan ve Mentee ada gruplarnn silahlandrlmas Ankara tarafndan tehdit olarak alglanmtr. Yunanistan da bu adalar Trkiyeden alglad tehdidi karlayabilmek iin silahlandrdn, adalardaki tahkimin savunma
Harp Akademileri Komutanl, Kresel ve Blgesel Kapsamda Sorunlarmz (stanbul: Harp Akademileri Basmevi, 1999), 27.
12
216
niteliinde olduunu beyan etmitir.13 Sonuta taraflar Egede birbirlerinin savunma ve saldr kabiliyetlerindeki gelimeleri takip ederek silahlanm, en kt senaryoyu gz nnde bulundurarak muhtemel bir savaa hazr olmaya almtr. 1970li yllarda Egede kta sahanlnn paylam iki lke arasnda nemli bir sorun olmutur. Kta sahanlklarnn paylam noktasnda taraflarn sfr toplaml oyun anlay izgisinde hareket ederek ibirlii ihtimalini gz ard ettii grlmtr. ki lke de Egede ortak menfaatlere hizmet edebilecek bir paylam zerinde durmam, taraflarn mutlak egemenliine devredilecek kta sahanlklarn ayrmas gereken hattn gzerghna odaklanmtr. Atina, kta sahanl tanmnn adalar iin de geerli olduunu ileri srerek Ege adalarna ait kta sahanlklarnn olduunu iddia etmitir. Yunan tezine gre iki lkenin kta sahanlklarn snrlandran hat dou Ege adalar ile Anadolu karas arasndan gemekte, Yunanistana ait kta sahanl Trkiyenin bat kysndaki dar bir erit dnda btn Egeyi kapsamaktadr. Trkiye ise Anadolunun doal uzants zerinde yer alan dou Ege adalarna ait ayr kta sahanlklarnn olmadn, Egede eit paylama dayal bir kta sahal snrlandrmasnn geerli olabileceini ne srmtr. 14 Trkiye, Egede kta sahanlnn S eklinde Ege Denizini kabaca eit iki paraya blen bir hatla ayrlmas gerektiini savunmutur. 15 Egede kta sahanlklarnn paylam konusunda Trkiye-Yunanistan arasnda tercih edilen sfr toplaml oyun anlay, taraflarn hak iddialarn rekabeti ve atmac bir hareket tarz ile srdrmelerine zemin
13 Melek Frat, Yunanistanla likiler, iinde Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt I: 1919-1980, der. Baskn Oran (stanbul: letiim Yaynlar, 2001), 760-762. 14 Frat, Yunanistanla likiler, 752-753. 15 Trkiyenin savunduu S eklindeki kta sahanl snr; Boazn adalarndan sadece Bozcaaday douda brakarak gneye inen, Sporat adalarnn dousundan geerek Saruhan ve Mentee adalarn douda Kiklat adalarn batda brakan, Giritin kuzeyinden batya ynelen bir hat zerinde bulunmaktadr. Ege Denizinin tabannda Saroz krfezinden Girit kylarna kadar uzanan ve bu hatla byk lde rten tabannn derinlii yer yer 1000 metreyi bulan bir oluk vardr. Bu oluk Ege Denizi tabann derinlii 100 ila 500 metre arasnda deien iki platoya ayrmaktadr.
217
hazrlamtr. Yunanistann, kendisine ait olduunu iddia ettii kta sahanl zerinde petrol arama faaliyetlerine karlk Trkiye, Egede ak deniz olarak kabul ettii blgelerde petrol arama ve sismik aratrma giriimlerine balamtr. Trk gemilerinin Egedeki ilgili faaliyetleri Atinann protesto notalarna neden olmu, Ankara ise her seferinde protesto notalarn reddeden notalar vermitir. Yunanistann 1961den beri verdii benzer ruhsatlara karlk, Trkiye Petrolleri Anonim Ortaklna (TPAO) 1973 ylnda Egede petrol arama ruhsat verilmi ve Yunanistann hak iddia ettii kta sahanl zerinde arama faaliyetlerine ynelik kanuni dzenlemeler gerekletirmitir. Trkiyenin Egede kta sahanlnn paylam konusunda Yunan tezlerine itirazn ifade eden bu giriimiyle kta sahanl sorunu gndeme gelmitir.16 1976da Ankarann Hora (Sismik I) gemisini Trk sava gemileri ile birlikte Yunanistann kendi kta sahanl iinde olduunu iddia ettii Limni ile Midilli adalar arasndaki blgeye gndermesi, iki lke arasnda gerginlii trmandrmtr. Yunanistan, Trkiyenin Egedeki faaliyetlerinin uluslararas bar ve gvenlii tehdit ettii gerekesiyle BM Gvenlik Konseyi ve Uluslararas Adalet Divanna bavurmutur. Bu sre sonucunda iki lke 1976da Bern Mutabakatn imzalayarak Ege kta sahanln ilgilendiren konularda tek tarafl teebbslerden kanmay kararlatrmtr. Trkiye-Yunanistan ilikilerinde taraflarn Realist tutumu 1970li yllardan itibaren Ege hava sahasnn paylamnda iki lke arasndaki anlamazlklar zerinde etkili olmutur. ki lke arasndaki gvensizlik Egedeki askeri uu faaliyetlerine hassasiyet kazandrm, taraflar tavuk oyunu 17 mant ile scak atmaya yol aabilecek giriimlerde bulunmutur. Egede Trk ve Yunan sava uaklar arasnda srekli
16 ule Kut, Trk D Politikasnda Ege Sorunu, iinde Trk D Politikasnn Analizi, der. Faruk Snmezolu (stanbul: Der Yaynlar, 1998), 265. 17 Tavuk oyunu Oyun Teorisinde iki aktrn birbirine boyun emeden gerilimi trmandrd srece iaret eder. Taraflar birbirine boyun emeksizin gerilimi trmandrmaya devam ederse, atma sreci en kt senaryo ile sonulanr. Dolaysyla, tavuk oyunu taraflarn en iyi sonucu elde etme hedefiyle en kt akbeti gze ald duruma tekabl etmektedir. Tavuk benzetmesi, birbirine doru hzla hareket eden iki aratan arpmadan nce yn deitiren aracn srcsnn korkak olarak nitelendirilmesinden esinlenilerek gelitirilmitir.
218
yaanan it dalalar 1992, 1996 ve 2006 yllarnda uaklarn drld veya vurulduu sonular dourmutur. Yunanistann zellikle 1974ten sonra Trkiyeden alglad tehdidi gereke gstererek Ege hava sahasnda fiili hkimiyet tesis etmeye alt gzlemlenmitir. Uluslararas hukuktaki karasular ile hava sahas zdelii ilkesine ramen Yunanistann hava sahasn 10 mile geniletme giriimi Trkiyenin tepkisine yol amtr. Trkiye, iki lkenin de taraf olduu 1944 tarihli Chicago Szlemesine dayanarak Yunanistann 10 mil geniliinde hava sahas uygulamasna itiraz etmi, Yunan hava sahasn karasularyla ayn genilikte 6 mil olarak kabul etmitir. Bu nedenle Trk sava uaklar 6 mil dnda kalan 4 millik sahaya srekli girerek, Trkiyenin 10 millik hava sahasna itirazn gndeme getirmitir. Yunanistan, Trk uaklarnn 4 millik sahadaki her uuunu ulusal hava sahasnn ihlal edildiini ileri srerek protesto etmekte, Trkiye ise protestolar geri evirmektedir. 18 ki lke arasndaki Realist gvenlik anlaynn etkisiyle ortaya kan dier bir anlamazlk Yunanistannn FIR (Uu Malumat Blgesi) hatt sorumluluundan kaynaklanmtr. Yunanistann FIR hatt sorumluluunu Ege hava sahas zerinde fiili egemenlie dntrme hedefi ikili ilikilerde gerilim dourmutur. Egedeki sivil hava trafiinin ynetimi sorumluluunu Atinaya veren FIR hatt yetkisi, iki lke arasnda askeri uularn bildirimi konusunda anlamazlk tekil etmitir. Uluslararas Sivil Havaclk Tekilatnn kurallar uyarnca ye devletlere uluslararas hava sahalarndaki sivil uulara ait bilgi alveriinin salanmas yetkisi tahsis edilmi, Ege Denizi zerindeki sivil uular 1950den itibaren Yunanistann sorumluluuna braklmtr. Atina, iki lke ilikilerinde gvensizliin belirdii 1970li yllardan balayarak, Egedeki askeri uularn da FIR hatt sorumluluu kapsamnda deerlendirilmesi gerektiini iddia etmi, Trkiyenin Egedeki askeri uularla ilgili kendisine bilgi vermesini talep etmitir. Trkiye ise FIR hatt yetkisinin sivil uu trafii ile snrl olduunu, dolaysyla askeri uulara ilikin bilgi verilmesinin mmkn olmadn belirtmektedir. Trkiye sava
18
Serhan Ycel, Egede Bitmeyen Sorunun Bir Unsuru Olarak Trk ve Yunan Karasular ve Ulusal Hava Sahalar, Gvenlik Stratejileri Dergisi 12 (2010): 95.
219
uaklarn Egenin orta hattnn dousunda Atinaya bilgi vermeksizin uurmakta, Yunanistan da her seferinde bu uularn egemenlik haklarn ihlal ettiini ve iyi komuluk ilikileriyle uyumadn beyan etmektedir.19 Yunanistan, 1982 BM Deniz Hukuku Szlemesi sonrasnda, Szlemenin 3. Maddesini kaynak gstererek karasularn 12 mile karaca ynnde demeler vermeye balamtr. Yunan ana karas ile adalarn bir btn olduu savna dayandrlan bu teebbs ile Atina, Ege denizini denetimine alabilecek, Trkiyenin Egedeki hareket kabiliyetini snrlandrabilecektir. Yunan karasularnn 12 mil olmas durumunda Trkiyenin Ege kylarn savunma yetenei zayflayacak ve Ege hava sahas Trk askeri uaklarna kapanacaktr. Trk Deniz Kuvvetlerinin uluslararas sular zerinden Egeden Akdenize geiini imknsz klacak byle bir gelime ayn zamanda Egede Trk Silahl Kuvvetlerinin tatbikat olanan da ortadan kaldracaktr. 1982 tarihli BM Deniz Hukuku Szlemesine taraf olmayan Trkiye, Ege Denizinde 6 milin zerinde bir karasular genilii esasn egemenlik haklarna mdahale olarak deerlendirmektir. 20 Trkiye, bu nedenle Yunanistann Ege Denizinde ataca byle bir adm sava sebebi sayacan ilan etmitir. Dolaysyla Egede karasular konusunda taraflardan birinin kendi gvenliini gereke gstererek att adm dier tarafn gvenliine zarar verebilecei iin karlkl gvensizlie neden olmu, iki lkenin de Realist alglarla tepki gelitirmesine yol amtr. Ege Denizinde egemenlii antlamalarla Yunanistana devredilmemi ada, adack ve kayalklar zerinde taraflarn hkimiyet iddialar, ikili ilikilerin 1990l yllarda gndemini belirleyen gelimeler dourmutur. Uluslararas hukukta lke topraklarnn egemenliinin baka bir lkeye devri antlamalarla gereklemesi gerekirken, Yunanistan tek tarafl giriimlerle bu nitelikteki adack ve kayalklar zerinde hkimiyet salamaya alm, Anadoluya yakn adacklarn Yunan yerleimcilerce
Kut, Trk D Politikasnda Ege Sorunu, 264. M. Melih Bademir, Trkiyenin Avrupa Birlii Mzakere Srecinde Yunanistan le Olan Karasular Sorunu, Gvenlik Stratejileri Dergisi 6 (2007): 107-109.
19 20
220
iskn edilmesini hedeflemitir.21 ounluu Anadoluya yakn dou Ege adalar blgesinde bulunan 11 adacn yerleime alaca ynnde Yunan basnnda Kasm 1995ten itibaren kan haberler konuyu gndeme tamtr. Kardak bunalm ise taraflar scak savan eiine getirmi, iki lke arasnda gerek bir sava tehlikesi olduu ynndeki algy glendirmitir. Washingtonn srece mdahalesi ile gerginlik yatm, Kardak kayalklarnn egemenlii konusundaki ihtilaf muhtemel bir atmadan karlkl tezlerin ileri srld hukuki ve diplomatik bir mcadeleye dnmtr. Kardak bunalmndan sonra Trkiye gri alanlar tezi ile Egede aidiyeti antlamalarla belirlenmemi adacklar olduunu, Anadoluya yakn bu nitelikteki adacklarn Yunanistana ait olamayacan ileri srmtr. Ankarann Egede egemenlii belirsiz statdeki adacklar zerindeki Trk hkimiyetini ispat etme giriimine karlk, Yunanistan Avrupa Birlii nezdinde Trkiyenin tezleri aleyhine diplomatik bir atak balatmtr. Atina bylece, Trk-Yunan sorunlarnda ABnin Yunanistann tezlerini desteklemesini amalam, Egedeki ihtilaflar AB-Trkiye ilikileri kapsamna dhil etmeye almtr. Sonuta, Kbrstaki gelimelerle Trkiye-Yunanistan arasnda ortaya kan gvensizlik Egedeki ihtilaflarn iki lke tarafndan Realist bak asyla deerlendirilmesine yol amtr. Egedeki anlamazlklar karsnda taraflarn sergiledii Realist tutum ise ikili ilikilerde karlkl tehdit algsn n planda tutmutur. Ancak iki lke arasndaki karlkl tehdit algs asimetrik nitelikte kalm, Yunanistann Trkiyeden alglad tehdit, Trkiyenin Yunanistandan alglad tehdide nazaran daha yksek dzeyli seyretmitir. Bu nedenle Yunanistann Trkiyeye dnk izledii Realist d politika Trkiyenin Yunanistan siyasetindeki Realist tutuma gre daha belirgindir. Yunanistan 1970li yllardan itibaren Trkiye karsndaki nispi konumunu glendirmek iin silahlanmaya yksek bteler tahsis ederek askeri g dengesini tesis etmeye abalamtr. Yunan karar mercileri ikili ilikiler kapsamnda Atinann menfaatlerini askeri adan glenme hedefiyle tanmlam, bu dorultuda
21
Egedeki yaklak 2400 ada ve adack vardr. Bu ada ve adacklarn ise sadece 109unda yerleim bulunmaktadr.
221
silah tedarik politikalar izlemitir. NATOnun gvenlik emsiyesine itimat etmeyen Atina, 1980ler ve 1990larda Trkiyenin komularyla askeri ittifak arayna ynelmi, Trkiyeyi evreleyerek dengeleme stratejisini uygulamaya almtr. Yunanistan, 1980li yllarla birlikte ulusal gvenliine ynelik tehdidin kuzeyden (SSCB) deil doudan (Trkiye) geldiini vurgulam, 1990l yllarda Trkiyenin Balkanlarda artan temaslarndan tr Mslman nfus tarafndan evrelendiini ileri srmeye balamtr. Atina bu dnemde savunma alannda Gney Kbrs Rum Ynetimi ile ortak hareket etmeye balam, Trkiyenin ihtilafl ilikiler iinde olduu lkelerle yaknlamaya alm ve PKK terr rgtn desteklemitir. Trkiyeden alglad tehdidi d politikasnn merkezine yerletiren Yunanistan, 1993 ylnda Gney Kbrs Rum Ynetimi ile Ortak Savunma Doktrinini ilan etmitir. Yunanistan, Ortak Savunma Doktrini ile Gney Kbrs savunma alanna dhil etmi, Trkiyenin Gney Kbrsa olas bir mdahalesini sava nedeni sayacan taahht etmitir. Bu yeni askeri doktrinde Yunanistan ile Rum Ynetimi ortak savunma planlar hazrlamay ve uluslararas platformlarda birlikte hareket etmeyi kararlatrmtr. 22 Bylece Trkiye ve KKTCye kar Yunanistan ve Gney Kbrs Rum Ynetiminin caydrc ortak bir g tekil etmesi hedeflenmitir. Nitekim Trk-Yunan ilikilerinde 1997-98 yllar Rum kesiminin Rusyadan satn ald S-300 fze savunma sistemini adaya konulandrma giriimiyle balayan krizin glgesinde kalmtr.23 Atina, 1980lerde Todor Jivkov iktidarnn Bulgaristandaki Trk aznlk zerindeki bask politikasn desteklemi, Dou bloundaki Sofya ile Trkiyeye kar yeni bir eksen oluturmaya almtr. 1990l yllarda Yunanistann ran ve Ermenistanla ilikileri stratejik ibirlii dzeyine
22 Melek Frat, Yunanistanla likiler, iinde Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt II: 1980-2001, der. Baskn Oran (stanbul: letiim Yaynlar, 2001), 459. 23 Birgl Demirta-okun, Deien Dnya Dengelerinde Trk-Yunan likileri, iinde 21. Yzyl Eiinde Trk D Politikas, der. dris Bal (stanbul: Alfa Yaynlar, 2001), 211212.
222
terfi etmi, lkenin dileri bakanlar arasnda mutat grmeler tesis edilmitir. lkenin savunma bakanlar arasnda da toplantlar yaplm, Yunanistan Savunma Bakan Akis uhacopulos 1979 Devriminden sonra ran ziyaret eden ilk AB ve NATO yesi lkenin savunma bakan olmutur. Yunanistan, Suriye ile 1995 ylnda, Ermenistan ile 1996 savunma ibirlii antlamalar imzalamtr.24 Yunanistann Trk tehdidi algs ile hareket ettii bu dnemde ayn zamanda Moskova ile askeri ve ekonomik mnasebetlerini glendirdii, Arnavutluk ve Makedonya ile ilikilerini dzeltmeye ynelik aba sarf ettii gzlemlenmitir.25 Yunanistan, Ankarann komu lkelerle olan problemlerini kendi karlar dorultusunda kullanrken Trkiyenin toprak btnln tehdit eden PKK terr rgt unsurunu da ayn kapsamda deerlendirmitir. Atina, 1980li yllardan itibaren PKK terr rgt militanlarna kendi topraklarnda bulunan BM denetimindeki Lavrion mlteci kampn am, rgt askeri ve ekonomik adan desteklemitir. Yunan devleti, topraklarnda bulunan kamplarda terr rgt militanlarna askeri eitim salam, siyasi faaliyetlerini yrtmesine imkn tanyarak rgt himaye etmitir. 26 1999da calann Nairobi Yunan Bykeliliinde Kbrs Rum Kesimine ait bir pasaportla kaldnn ortaya kmasyla Atinann terr rgtne salad destek uluslararas kamuoyunda kabul edilmitir. PKK terr rgtne destek veren am ynetimi ile Atinann mnasebetlerini teyakkuzla takip eden Ankara, Yunanistan ile girilebilecek olas bir savaa dnk senaryolar zerinde durmutur. Olas bir savata Yunanistan, Suriye ve PKK terr rgtnn birlikte hareket edebilecei ihtimali zerine bu dnemde Trkiyenin 2,5 sava stratejisi gelitirmesi gerektii dncesi ortaya kmtr.27
Demirta-okun, Deien Dnya Dengelerinde Trk-Yunan likileri, 214-215. S. Glden Ayman, Trk-Yunan likilerinde G ve Tehdit, iinde Trk D Politikasnn Analizi, der. Faruk Snmezolu (stanbul: Der Yaynlar, 1998), 552. 26 Harp Akademileri Komutanl, Kresel ve Blgesel Kapsamda Sorunlarmz, 30-34. 27 kr Elekda, 2 War Strategy, Perceptions, Journal of International Relations 1 (1996): 56.
24 25
223
Trkiye ve Yunanistan 1990l yllarda Balkanlardaki gelimelerin ikili ilikilere yansmalarn Realist alglarla deerlendirmi, blgede ibirlii yerine atmac bir nfuz mcadelesine girmitir. Trkiye, Srplar Yugoslavyann dalma srecindeki atmalardan sorumlu tutarken, Yunanistan Ortodoks dayanmas sylemi ile Srp ordusuna yardm salamtr. Trkiye, Bosna-Hersek ve Kosovaya yaplan uluslararas mdahaleleri desteklemi, Yunanistan ise mdahaleleri olumsuz karlamtr. 28 Yunanistan; 1990l yllarda Balkanlardaki aktif d politikasndan dolay Trkiyeyi Yeni Osmanlc eilimlerle hareket etmekle sulam, Ankarann ok tarafl grev glerine destek salamasna Srbistan ile birlikte muhalefet etmitir.29 Atina bu dnemde Trkiyenin Balkanlarda izledii politikalarn nihai hedefinin Yunanistan evrelemek olduunu ileri srmtr. 1990l yllarda Balkanlarda Yugoslavyann dalmas ile Trkiye iin yeni mttefikler ortaya kmas ve Ankarann zellikle Arnavutluk, Bosna-Hersek ve Makedonya ile gelitirdii mnasebetler bu algy glendirmitir. Yunanistandaki evrelenme algs, Ankarann blgedeki Mslman nfusla yenilenen balar ile farkl bir boyut kazanmtr. Atina; Trkiyenin Bat Trakya, Arnavutluk, Kosova ve Yugoslavyann Sancak blgesinde bulunan Mslman nfus ile kurduu temaslarla slam ekseni kurarak Yunanistan evrelemeye altn iddia etmitir. 30 Kbrstaki gelimeler sonrasnda, 1980ler ve 1990lar boyunca karlk tehdit algsnn glenmesiyle iki lke Realist gvenlik ilkeleri ile hareket ederek silahlanmaya hz vermitir. Taraflar birbirlerinin Egedeki savunma ve taarruz kabiliyetlerini hesaba katarak potansiyel bir savaa hazrlk amacyla askeri harcamalarn artrmtr. Trkiye-Yunanistan arasnda sistematik bir silahlanma yar gereklememise de taraflarn savunma
Othon Anastasakis, Greece and Turkey in the Balkans: Cooperation or Rivalry? iinde Greek-Turkish Relations in the Era of Dtente, der. Ali arkolu ve Barry Rubin (New York: Routledge, 2005), 50. 29 Sylvie Gangloff, The Weight of Islam in the Turkish Foreign Policy in the Balkans, Turkish Review of Balkan Studies 5 (2000/2001): 97-102. 30 lhan Uzgel, Balkanlarla likiler, iinde Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt II: 1980-2001, der. Baskn Oran (stanbul: letiim Yaynlar, 2001), 514-515.
28
224
harcamalarnn birbirini etkiledii tespit edilmitir.31 Bu etkileimin ise byk lde asimetrik gelitii gzlemlenmitir. Trkiyenin savunma harcamalarnn Yunanistan zerindeki etkisinin, Yunanistann savunma harcamalarnn Trkiye zerindeki etkisinden ok daha fazla olduu fark edilmitir. 32 Yunanistann silahlanmas Trkiyenin savunma harcamalarn snrl dzeyde etkilerken, Yunanistann askeri harcama planlarna yn veren ana etken Trkiyeden alglanan tehdit olmutur.33 Yunanistann, Trkiyenin askeri gcn dengelemeye dnk savunma kabiliyetleri edinme hedefinin lke btesindeki yansmas olduka belirgindir. Nitekim savunmaya ayrlan btenin Gayri Safi Yurtii Hslaya (GSYH) oran asndan Yunanistan, AB ve NATO yesi lkeler iinde en ok silahlanan lke konumuna ykselmitir. 34 Yunanistanda srekli yksek seyreden savunma harcamalar bte ann en nemli sebebi olmu, lke ekonomisinin AB artlarna uyumunu zorlatrm ve kamu hizmetlerinin hedeflenen dzeyde salanmasna engel tekil etmitir. 35 Son yllarda ise Yunanistanda savunma btesinin ekonomi zerindeki yk krize neden olabilecek boyutlara ulamtr. Realist Yaklam ve ki lke Arasnda Sava htimali Egede ibirlii ihtimalinin gvenlik ikilemi yaklam ile gz ard edildii bu sreteki gelimeler, taraflar atma odakl zm giriimlerine sevk etmitir. ki lke Egede kta sahanlnn paylam ve egemenlii antlamalarla Yunanistana devredilmemi adacklar konusunda iki kez scak savan eiine gelmitir. ki durumda da Yunanistann Egedeki hak iddialarna ynelik tek tarafl eylemlerine
31
Christos Kollias, The Greek-Turkish Rapprochment, the Underlying Military Tension and Greek Defense Spending, iinde Greek-Turkish Relations in the Era of Dtente, der. Ali arkolu ve Barry Rubin (New York: Routledge, 2005), 104. 32 George M. Georgiou et al.. Modelling Greek-Turkish Rivalry: An Empirical Investigation of Defence Spending Dynamics, Journal of Peace Research 33 (1996): 232. 33 Christos G. Kollias, The Greek-Turkish Conflict and Greek Military Expenditure 196092, Journal of Peace Research, 33 (1996): 218-223. 34 Kollias, The Greek-Turkish, 99-101. 35 Panayotis J. Tsakonas, The Incomplete Breakthrough in Greek-Turkish Relations: Grasping Greeces Socialization Strategy (New York: Palgrave Macmillan, 2010), 62-63.
225
Trkiyenin itiraz ve misilleme giriimleri sonucunda gerginlik trmanm, nc taraflarn araya girmesiyle ikili diyalog tekrar tesis edilebilmitir. ki lke, Egedeki karlarnn korunmas noktasnda tavuk oyunu mant ile hareket etmi, son aamaya kadar atma riskini gze alarak hak iddialarndaki kararl tutumlarn srdrmtr. 1987 ylnda meydana gelen Ege krizi (Taoz adas krizi), Yunanistann uluslararas bir konsorsiyumla kuzey Egede Taoz adas aklarnda petrol arama giriimiyle ortaya km, taraflar kar karya getirmitir. 1980den beri Egede sondaj almalar yrten Yunanistan 1987de, taraflarn kta sahanl konusunda tek tarafl giriimlerinin engellenmesi iin 1976 tarihinde iki lke tarafndan imzalanan Bern Mutabakatn tanmadn duyurmutur. Trkiye, Yunanistann Egede petrol arama giriimlerine balamas halinde misillemede bulunacan aklam, Milli Gvenlik Kurulu Sismik I gemisinin Egeye almas iin tavsiye karar almtr. Sismik I gemisi 26 Mart 1987 tarihinde Trk karasular dna km, Atina geminin Yunan sularna girmesi halinde batrlmas talimatn vermitir. Trk ve Yunan silahl kuvvetleri alarm durumuna gemi, Yunanistan Bulgaristandan siyasi destek istemitir. ngilterenin arabuluculuk giriimiyle; Trkiyenin geri adm atma artn Yunanistann geri atmas artna balamasndan sonra Atinann olumlu aklamas sonucunda gerilim yatmtr.36 Kardak krizi Egedeki adack ve kayalklarn egemenlii konusunun taraflar arasnda scak savaa dnebilecek lde hassas ele alndn gstermitir. 25 Aralk 1995 tarihinde Kardak kayalklarna oturan bir yk gemisinin yardm talebi zerine Yunanistana ait devriye botlarnn kurtarma almasna balamas iki lke arasndaki gerilimi trmandrmtr. Trkiye, Yunan botlarnn kendi karasularna girerek kaza geiren gemiye yardm etmesini protesto etmi, Atina da Kardak kayalklarnn kendisine ait olduunu ileri srerek Yunanistann yardm etmesi gerektiini beyan etmitir. Kayalklarn batsndaki Kalimnos Adasnn Belediye Bakan tarafndan ynlendirilen bir grup Yunanlnn
36
Frat, Yunanistanla likiler, 113.
226
Kardak kayalklarna karak diktii Yunan bayrann Hrriyet Gazetesi muhabirlerince indirilip yerinde Trk bayra dikilmesiyle Yunanistan silahl kuvvetleri harekete gemitir. Kardak krizinde 31 Aralk gecesi birbirine 325 metre uzaklkta iki kayalk zerinde Trk ve Yunan askerleri kar karya gelmi, taraflar scak savaa yaklamtr.37 Bu gelime sonrasnda silahl gce bavurmann getirecei scak sava riskini gz nnde bulunduran taraflar, Realist yaklamn iki lkeye verdii ve verebilecei byk zararlar dnmeye balamtr. Bunun zerine gven artrc nlemler ve liberal yaklamlara ynelik bir paradigma deiimi yaanmaya balamtr. LBERAL YAKLAIMIN GVENLK ANLAYII Liberal bak as devlet ve devlet dndaki dier aktrlerin karlkl etkileime girdii bir gvenlik anlayn esas alr. Gvenliin salanmasnda devlet en nemli aktrdr. Ancak gvenliin temini iin devletin dier devletler dnda gz nnde bulundurmas gereken bir dizi aktr vardr. Hkmetler aras tekilatlar, sivil toplum kurulular, okuluslu irketler ve gl bireyler gibi aktrler devletlerin gcn ve tercihlerini belirledii gibi gvenlik stratejilerine de tesir etmektedir. Liberalizm devleti karlar dorultusunda hareket eden rasyonel bir aktr olarak kabul eder. Devlet sadece askeri g tatbiki ve tehdidiyle deil ekonomik nfuzunu ve yumuak gcn kullanarak da karlarn muhafaza edebilir. Devletin menfaat yaklam gvenlik eksenli deildir. Liberalizm, ibirlii odakl bir gvenlik yaklam sunmaktadr. Uyumazlklarn zm srecinde silahl g tatbiki veya tehdidi tek seenek deildir. Uyumazla taraf devletlerin ibirliiyle hareket etme ve karlkl karlara hizmet edebilecek bir uzla tesis etme gibi alternatifleri vardr. Liberalizm, devletlerin ibirlii ile tek tarafl admlarla salanacak menfaatlerden fazlasn kazanabileceini ileri srmektedir. Sfr toplaml oyun yaklam yerine taraflarn birlikte kazan salamasna imkn tanyabilecek bir ibirlii yaklam sz konusudur. Devletler nispi kazan
37
Frat, Yunanistanla likiler, 464-465.
227
ve mutlak kazan ihtimallerini tetkik etmekte, menfaatlerine zarar vermedii takdirde dier taraf(lar)n kazanlarn tehdit olarak deerlendirmemektedir. Liberal yaklama gre devlet, dier devletler karsndaki nispi konumundan ziyade halknn refahn gzeterek ibirliinden tahsil edilebilecek mutlak kazan zerinde durur. Muhtemel rakip statsndeki dier devletlerin kazanc daha fazla olsa da ibirlii seenei gz ard edilmez. Devletler snr aan meseleler karsnda ortak hareketin salayabilecei mutlak menfaatleri hesap ederek ibirliini tercih edebilir. 38 Liberal yaklama gre devletleraras gvensizlik ortak menfaatlere hizmet eden ibirlii sreleri ve bu ibirlii srelerini srekli klabilecek uluslararas norm ve kurallarn yerlemesi ile giderilebilir. Uluslararas norm ve kurallar devletleri ortak beklentiler dhilinde hareket etmeye ve istikrar muhafaza etmeye ynelik irade gstermeye sevk etmektedir. Yerleik norm ve kurallarn varl devletleraras belirsizlii ortadan kaldrmakta, effafl temin ederek ibirliinin istismar edilmeyecei ynnde taraflara gven salamaktadr. Devletlerin tercihlerini belirleyecek dzeyde kabul gren norm ve kurallar ise uluslararas bir rejim niteliine terfi edebilecektir. Bylece devletler menfaatlerini bu rejimin devam zerinden tasarlayacak ve artrmaya alacaktr. Sz konusu rejimin dayand norm ve kurallar kapsamndaki ykmlklere riayet edilmemesi ise ekonomik tecrit ve askeri mdahale gibi sonulara yol aabilecektir.39 Liberal kuram, uluslararas gvenliin kolektif gvenlik sistemi ile salanabileceini farz etmektedir. Kolektif gvenlik sistemi vastasyla mtecaviz aktrlere devletlerin toplu hareket ederek mdahale etmesi ngrlmekte, keyfi silahl g tatbikine kar caydrc bir tepki hazr tutulmaktadr. Liberalizm, devletleraras karlkl bamlln gvenliin salanmasnda nemli bir faktr olduunu varsaymaktadr. Karlkl bamllk taraflar barl zmlere tevik etmekte, atma riskini
38 39
Kolodziej, Security and International Relations, 153-157. Kolodziej, Security and International Relations, 158-159.
228
azaltmaktadr. Mevzu ile ilgili nicel almalar, karlkl karlara hizmet eden ticari ilikilerin devletleraras atma ihtimalini drdn ve uluslararas gvenlie katkda bulunduunu gstermektedir. 40 Neoliberalizm, devletleraras karlkl bamll muhafaza edecek ibirliini yrtecek organlarn uluslararas tekilatlar olduunu ne srmtr. Uluslararas tekilatlar taahhtlerin yerine getirilmesi srecinde devletleraras dzeyde karlkl gveni korumakta, ibirliini ortak menfaatler dorultusunda yrterek gvensizlii gidermektedir.41 Oneal, Russet ve Berbaumun nicel almas uluslararas tekilatlarn ye lkeler arasndaki ticari ilikileri de glendirdiini, bylece karlkl bamll artrdn gstermektedir. 42 Fonksiyonalizm karlkl bamlln gvenliin salanmasndaki olumlu etkisini entegrasyon sreleri zerinden aklamaktadr. Fonksiyonalist bak as devletlerin ortak ihtiyalar kapsamndaki teknik konularda balayan ibirliini dier alanlara genileterek btnlemi topluluklar meydana getirebileceini ileri srer. Belirli ilevlere zg uluslararas tekilatlara yetki devri ile balayan btnleme sreci ilerledike ye devletlerin karlkl bamll glenmekte, bu sre devletleraras gvenlie katkda bulunmaktadr.43 Devletleraras entegrasyon Ernest B. Haasn tama etkisi tabiriyle tasvir ettii srete dier alanlara yayldka, taraflarn mterek menfaat paydas genilemektedir. stikrarl ilikiler dhilinde genileyen menfaat paydas, btnleme sreci iinde devletlerin tercihlerine tesir eden mstakil bir dinamik halini almaktadr. Mterek menfaatlerin yn verdii btnleme iradesi ise devletleraras ihtilaflarn zmnde ortak normlarn yerlemesini ve barl yntemlere riayeti salamaktadr. stikrarl ilikiler
John R. Oneal, Bruce Russett ve Micheal L. Berbaum, Causes of Peace: Democracy, Interdependence, and International Organizations, 1885-1992, International Studies Quarterly 47 (2003): 372-374. 41 Robert O. Keohane ve Lisa L. Martin, The Promise of Institutionalist Theory, International Security 20 (1995): 42, 45-46. 42 Oneal, Russett ve Berbaum, Causes of Peace: 389. 43 David Mitrany, The Functional Theory of World Politics (Londra: Martin Robertson, 1975), xi.
40
229
ile ortak karlar arasndaki doru orantl iliki bylece devletleraras gvenliin muhafaza edilmesine hizmet etmektedir.44 Liberal Gvenlik Yaklam ve kili likilerde Diyalog Sreci Kardak krizi sonrasnda Ankara ve Atina, iki lke arasnda scak sava nleme hedefi ile belirli ilkelere bal kalmay kararlatrarak ve deiik dzeylerde mutat grmeler tesis ederek Egede ortak hareket kurallar belirlemeye almtr. Trkiye ve Yunanistann Egede mterek menfaatleri n planda tutarak riayet edecei bu hareket kurallar, taraflar silahl atmadan uzak tutacak normlara dnme srecine girmitir. Avrupa Birliinin bu sreteki yapc rol de taraflarn diplomasi seeneinde sebat etmesine imkn salam, Ankara-Atina arasndaki yumuamaya sreklilik kazandrmtr.45 ki lke bu srete Ege sorunlar kapsamnda Liberal gvenlik anlay dorultusunda irade gstermi, taraflarn gvensizlik odakl Realist bak as diyalog ve ibirlii odakl yaklama terfi etmitir. Nitekim Trkiye-Yunanistan ilikilerinde 1999 sonras dnemde taraflarn karlkl gvensizlik algsnda ksmen zayflama olduu ve younlaan st dzey temaslarla ikili diyalogun kuvvetlendii ifade edilebilir. Bylece Yunanistan, Ege sorunlar kapsamnda Trkiyeye kar yrtt mzakereye girmeme politikasndan 1999 ylndan itibaren vazgemi, Trkiye de kendisini gl hisseden taraf olarak gven artrc tedbirler noktasnda daha somut giriimlerde bulunmutur.46 Bu dnemde Trkiye-Yunanistan ekonomik ilikilerinde yakalanan istikrarl ykselme izgisi ile iki lke arasnda karlkl bamllk artm, milli menfaatlerin korunmasnda g tatbiki ve tehdidinin yegne seenek olmad yaklam arlk kazanmtr.
Ernst B. Haas, Beyond the Nation-state: Functionalism and International Organization (Stanford: Stanford University Press, 1964), 34-35, 47-48. 45 Akisato Suzuki ve Neophytos Loizides, Escalation of Interstate Crises of Conflictual Dyads: Greece-Turkey and India-Pakistan, Cooperation and Conflict, 46 (2011): 31-32. 46 Aralarnda g asimetrisi bulunan devletlerden gl olan taraf mzakereler konusunda daha istekli davranabilmekte, kar tarafla ilikilerin gelitirilmesi srecinde daha rahat hareket edebilmektedir.
44
230
Kardak krizini mteakip srdrlen grmeler neticesinde 1997 ylnda iki lke Madrid Bildirgesini kabul ederek Egede scak atmay engellemeye ynelik kurallar ihdas etmitir. Madrid Bildirgesine gre taraflar; bar, gvenlik ve iyi komuluk ilikilerinin srdrlmesi, birbirlerinin Egedeki hayati karlarna sayg, tek tarafl eylemlerden kanlmas ve anlamazlklarn kuvvet kullanm ve tehdit olmakszn barl yollarla zm taahhdnde bulunmutur. Taraflar, 1998 ylndan itibaren NATO Genel Sekreterliinin koordinasyonunda karlkl gven artrc nlemler zerine almaya balamtr. Trkiye-Yunanistan arasndaki diyalog ikliminin 1999 sonrasnda gelitii ve iki lkenin ibirliine scak bakt gzlemlenmitir. PKK terr rgt lideri calann yakalanmas ikili ilikilerde dnm noktas niteliinde gelimeleri beraberinde getirmitir. Trkiye, calann yakalanmasnn ardndan Yunanistana terrizmle mcadele alannda bir antlama imzalama teklifinde bulunmu, taraflar arasnda ibirlii sreci balamtr. ki lke 2000 ylnda Terrizm, rgtl Sular, Uyuturucu Madde Kaakl ve Yasad G le Mcadelede birlii Anlamas imzalamtr. 1999 Helsinki Zirvesinde Trkiyenin AB adayln Yunanistann veto etmemesi ve 2002 Kopenhag Zirvesinde yelik mzakere tarihi konusunda Atinann devam eden destei taraflar arasnda karlkl iyimser tutumu glendirmitir. Marmara ve Atina depremleri sonrasnda taraflarn birbirine salad insani yardmlarla da iki lke arasnda sosyokltrel bir yaknlama gzlemlenmitir. 47 Trkiye-Yunanistan ilikileri son on ylda ticaret, enerji, ulatrma ve turizm alanlarnda nemli ilerlemeler kaydetmitir. 2000 ylnda iki lke arasnda imzalanan Ekonomik birlii Antlamas ile Trk-Yunan Karma Ekonomik Komisyonu kurulmu, taraflar arasnda artan siyasi temaslarla birlikte Trk-Yunan Konseyinin faaliyetleri ivme kazanmtr. ki lke arasnda 1999 ylnda 750 milyon dolar olan ticaret hacmi son on ylda 3 kattan fazla artarak yaklak 3,5 milyar dolara ulamtr. Yunanistann Trkiyeye dorudan yatrm son on ylda 56
mer Gksel yar, Karlatrmal D Politikalar: Yntemler, Modeller, rnekler ve Karlatrmal Trk D Politikas (Bursa: Dora Yaynlar, 2009), 819-823.
47
231
milyon dolar civarndan yaklak 6,5 milyar dolara ykselerek 106 kat art gstermitir. Bu yatrmlarla Yunan bankalar Trk bankaclk piyasasna girerken ayn dnemde T.C. Ziraat Bankasnn Atina, Gmlcine ve skee ubeleri hizmete almtr. Yunanistandaki yatrm olanaklar ve teviklerinin gelitirilmesiyle Trk i dnyasnn Yunan pazarna ilgisinin artaca, Yunanistandaki Trkiye sermayeli yatrmlarn da benzer bir ykselme grafii izleyecei beklenmektedir. ki lke son dnemde enerji alannda byk lekli ibirlii projelerine girmitir. KaracabeyGmlcine doalgaz boru hatt 2007 ylnda almtr. TrkiyeYunanistan-talya Doalgaz Boru Hatt Projesi ise srdrlmektedir. Ayn dnemde Trk ve Yunan ekonomilerinin nemli kalemlerinden biri olan turizm sektrnn ikili ilikilere katksnn artt gzlemlenmitir. Son yllarda zellikle stanbulu tercih eden Yunan turistlerin saysnda nemli bir art grlrken, Trk turistlerin Egedeki Yunan adalarn daha ok ziyaret ettii fark edilmitir. 2010da Egedeki adalara gnbirlik seyahate getirilen vize muafiyeti ile Ege kylar ile Yunan adalar arasnda turizmin nemli lde artt kaydedilmitir. 48 Ayn yl iinde dzenlenen Trk-Bulgar-Yunan Turizm Forumunda lkenin yabanc turistlere ynelik tevik ve ortak tur paketi uygulamas deerlendirilmeye balanmtr. Trkiye Kltr ve Turizm Bakanl ekonomik krizden byk zarar gren Yunan turizm sektrnn canlandrlmasna kamu ve zel sektr seferber ederek destek salamtr. Bakanlk, Trkiyenin Akdeniz ve Ege kylarndaki tatil beldelerinden Yunan adalarna gnbirlik turlar dzenlenmesi iin zel sektr tevik etmi, ABD ve inden gelen turistlerin Trkiye, Yunanistan ve Msra ynlendirilmesi dorultusunda almalar yapmtr. ki lkenin Egede ortak tur paketleri hazrlayarak turizm alannda birlikte hareket edebilecei ynndeki neriler Trk ve Yunan yetkililerinin gndemindedir.
48
Yunanistan hlihazrda yeil pasaportlu T.C. vatandalarna vize uygulamamaktadr. Trk iadamlarnn 48 saatlik vizesiz seyahat talebinin de Yunanistan tarafndan deerlendirildii bilinmektedir.
232
2009 ylnda Yksek Dzeyli birlii Konseyinin (YDK) tesisi ikili ibirliinin sreklilik arz etmesi asndan nemli bir adm olmutur. ki lke Babakanlarnn e-bakanlnda ylda en az bir kere dnml olarak Trkiye ve Yunanistanda toplanacak Konsey ile ikili ilikiler dzenli olarak st dzeyde ele alnabilecektir. 2010 ylnda gerekletirilen YDKnin ilk toplantsnda Ortak Deklarasyon dhil imzalanan 22 mutabakat metninin akdedilmesi ile iki lke arasndaki yaknlama tescillenmitir. Bu ibirlii konseyi ile iki lke arasnda karlkl bamlln pekimesi ve taraflarn Egedeki anlamazlklar kapsamnda atma seeneinden uzak durmas beklenmektedir. Son dnemde Yunanistann PKK terr rgt militanlarnn kulland Lavrion mlteci kampn kapatmas Trkiye tarafndan olumlu karlanmtr. Trkiyenin de Yunanistan Milli Gvenlik Siyaset Belgesinde (MGSB) d tehdit alglanan devletler arasndan karmas karlkl gveni artrmtr. Yunanistann yeni MGSBde ncelikli tehdit alglanan devlet yerine ibirlii ve ortak vizyon oluturulan lke olarak yer ald bilinmektedir. Trkiyenin ABye tam yeliine Yunanistann devam eden destei ve baz ye lkelerin nerdii imtiyazl ortaklk nerisine mesafeli duruu ikili ilikilerdeki zm yanls iklime katkda bulunmaktadr. Trkiye-Yunanistan ilikilerinde Liberal gvenlik anlaynn yerlemesine zemin hazrlayan 1999 sonras dnemdeki bu gelimeler iki lkenin Egedeki anlamazlklarn zm iin diplomatik aralara ynelmesini salamtr. Bu dnemde taraflar Ege sorunlar ile ilgili iki diyalog kanal ihdas etmi ve bu kanallar vastasyla zm istikametinde aba sarf etmitir. Trkiye-Yunanistan arasnda Ege sorunlar kapsamnda tesis edilen ilk diyalog kanal istikafi temaslardr. 2002 ylndan itibaren Dileri Bakanlklar mstearlklar arasnda balatlan istikafi grmeler iki lke arasnda zm yanls iklimin devamn salamtr. Basna kapal olarak yrtlen istikafi toplantlarla taraflar bugne kadar 50den fazla grme gerekletirmitir. 2010 ylndan itibaren younlaan istikafi grmelerle iki lke Ege sorunlar konusunda gr ayrlklarn gidermeye ve uzlama zemini ina etmeye almtr.
233
Egedeki anlamazlklar konusunda Trkiye-Yunanistan arasnda balatlan dier diyalog kanal gven artrc nlemlerin hazrlanmas ve uygulanmas iin Dileri Bakanlklar Siyasi Direktrleri arasnda yaplan grmelerdir. Taraflar arasnda karlkl gvenin salanmas hedefi ile srdrlen grmelerle iki lke toplam 29 adet gven artrc nlem zerinde mutabakat salamtr. Gven artrc nlemler; iki lkenin Dileri Bakanlklar, Savunma Bakanlklar, Genelkurmay Bakanlklar ile Eskiehir ve Larissadaki Milli Hava Harekt Merkezleri arasnda dorudan temas hatt kurulmas gibi muhtemel krizleri nleyebilecek mekanizmalar, Trk ve Yunan silahl kuvvetleri arasnda etkileimi artrarak karlkl gvensizlii asgariye indirecek ziyaret, ortak eitim ve bilimsel faaliyetler iermektedir. Bu nlemler kapsamnda, taraflar Egede akmay nlemek zere bir yl sonraki tatbikatlar hakknda karlkl bildirim yaplmasn ve Sahil Gvenlik Komutanlklar arasnda ikili mzakereler yrtlmesini kararlatrmtr. Alnan nlemler dorultusunda Trkiye ve Yunanistan, Bar in Ortaklk (BO) eitim merkezlerinde BO lkelerinin itirakiyle ortak eitim programlar dzenleyecektir. 49 Gven artrc nlemlerle iki lke arasnda etkileimin artmas, belirsizliin ortadan kalkmas ve dier alanlarda balatlan ibirlii srelerinin salkl bir ekilde srdrlmesi mmkn olabilecektir. MUHTEMEL ZM MODEL: EGEYE ZG TEKLATLANMA Trkiye-Yunanistan ilikilerinde gerek Gven Artrc nlemlerle alnan mesafe gerek Yksek Dzeyli Stratejik birlii Konseyi ile salanan yaknlama, Ege sorunlarnn zmnde yeterli deildir. Ege Denizi zerinde iki lke arasnda kurumsal ibirliini srekli klacak ve Realist alglarn yinelenmesini engelleyecek yaplarn kurulmas gerekmektedir. Fonksiyonalist bak as ile tasarlanabilecek, Egeye zg
T.C. Dileri Bakanl, Trkiye le Yunanistan Arasnda Kabul Edilmi Bulunan Gven Artrc nlemler, eriim tarihi 9 Austos 2011, http://www.mfa.gov.tr/data/DISPOLITIKA/Bolgeler/Yunanistan_Guven_artirici_onlemler. pdf,
49
234
ilevleri olan iki tarafl bir tekilatlanmaya gidilebilir. Egedeki sorunlarn Trkiye-Yunanistan ibirliiyle taraflara deiik dzeylerde de olsa menfaat salayacak ekilde deerlendirilmesi mmkn grnmektedir. Bu kapsamda Avrupa Birlii tecrbesi muhtemel bir zmn esin kayna olabilir. Almanya-Fransa arasndaki gvensizlik algsn uzun dnemde ortadan kaldran Avrupa Kmr-elik Topluluu (AKT), Bat Almanya ve Fransann kmr-elik sanayilerinin ortak ynetimi esas zerine tekil edilmitir. Avrupa btnlemesinin ilk aamasn oluturan bu sre, Alman sava endstrisinin kalbi saylan Ruhr blgesinin denetim altna alnmas hedefiyle balamtr. Egede petrol arama ve karma konusundaki mevcut anlamazlk da Trkiye-Yunanistan arasnda benzer bir sreci ikili dzeyde balatabilir. ki lkenin Ege Denizinin tabanndan karlacak fosil yaktlarn retimi ve iletimi alannda birlikte hareket etmesine imkn tanyacak bir tekilatlanma dncesi bu nedenle dikkate alnmaldr. Ege Denizi corafi konumu bakmndan yar kapal nitelikte bir denizdir. Trkiye ve Yunanistan ise Ege Denizine kys olan yegne iki lkedir. Dolaysyla, iki lkenin Ege Denizi ile ilgili konularda ortak hareket etmesine engel tekil edebilecek nc bir aktr sz konusu deildir. karlar snrl lde rten daha fazla saydaki devletin yer ald ok tarafl karmak bir sre yerine sadece iki tarafl bir ibirliine ihtiya vardr. Trkiye ve Yunanistan ikili dzeyde Egeye zg bir tekilatlanmaya gidebilir. Bu tekilatlanma iki lke arasndaki bar glendirerek gvensizlik algsnn nksetmesini nleyebilecektir. Almanya ve Fransann Avrupa btnleme srecinde zenginletii gibi Trkiye ve Yunanistan da Ege odakl savunma harcamalarnda kesintiye gidebilir ve ibirliinden kayda deer lde menfaat salayabilir. Egeye zg tekilatlanma; Trkiye ve Yunanistann ilk etapta Ege Denizinin tabannda doalgaz ve petrol arama-karma faaliyetlerinde birlikte hareket etmesine ynelik tasarlanabilir. Enerji alannda byk lde dier lkelere baml olan iki lkede de gerek petrol ve doalgaz
235
arama-karma gerekse rafineri, iletme ve arz alannda faaliyet gsteren tecrbeli irketler bulunmaktadr. ki lke Ege Denizi tabannda petrol ve doalgaz arama platformlarn birlikte iletebilir. Tesis edilecek ikili konsorsiyumda Ankara ve Atina deiik oranlarda da olsa hissedar taraflar olarak hareket edebilir. Bylece Trkiye ve Yunanistan, Egedeki petrol ve doalgaz arama-karma srecinin bar zedeleyen bir dinamie dnmesini engelleyebilecektir. Trkiye ve Yunanistan arasnda Egede petrol ve doalgaz aramakarma alannda balayacak tekilatlanma dier alanlara doru geniletilebilir. Ege Denizinin korunmas ile ilgili ok tarafl szlemelerle oluturulmu yasal ereve, 2000 ylnda imzalanan ilgili mutabakat muhtras ile ikili dzeyde bir ereveye terfi etmi durumdadr. Egeye zg gerekleecek tekilatlanma, Ege Denizinde canl eitliliinin korunmas, deniz kirliliinin engellenmesi ve Yunan adalar ve Ege blgesindeki orman yangnlaryla mcadelede ibirliine olanak tanyabilir. Tekilatlanma, Egede balklk ve turizm gibi iki lke ekonomisini dorudan etkileyen alanlarda birlikte hareket etme imkn salayabilir. Ankara ve Atina tekilatlanmay Egede uyuturucu ve insan kaaklnn nlenmesi hedefi dorultusunda gelitirerek ibirlii kapsamna gvenlik boyutunu da ekleyebilir. zetle, Trkiye-Yunanistan arasndaki psikopolitik dmanlk algsnn izale edilmesi ve karlkl gvensizliin yeniden ortaya kmamas iin byle bir tekilatlanma srecinin faydal olaca deerlendirilmektedir. Egede petrol ve doal gaz arama-karma faaliyetlerinde tesis edilecek organize ibirlii Egeye zg daha fazla ilevi olan ikili bir tekilatlanmaya tekml edebilir. Bu nitelikte bir tekilatlanma ise iki lkenin tehdit alglarn geride brakt yeni bir dneme kap aralayabilir.
236
EK -1 Trkiye ile Yunanistan Arasnda Kabul Edilen Gven Artrc nlemler Ylda bir kere byk tatbikatlarn sekin gzlemci gnne katlmak zere karlkl olarak askeri ataelerin yan sra merkezden de gzlemci subay davet edilmesi. 2) ki lke Genelkurmay Bakanlarnn askeri konularla ilgili uluslararas organizasyonlarda grlerini birbirine aktarmas iin, bahse konu uluslararas yetkili organlarnn toplantlar erevesinde bir araya gelmesi. 3) Dileri Bakanlar arasnda dorudan iletiim hatt kurulmas. 4) Devamllk arz eden bir evresel iyiletirme rejimi tesis ederek, Meri Nehrinde kirliliin nlenmesi maksadyla ibirlii yaplmas. 5) ki lke Savunma Bakanlklar arasnda dorudan iletiim hatt kurulmas. 6) Biri Yunanistanda biri Trkiyede bulunan iki askeri hastane arasnda tele-medicine- alannda bilgi alveriinde bulunulmas ve ibirlii yaplmas. 7) Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanlklar arasnda ziyaretler dzenlenmesi. 8) Harp Okullar arasnda (2-3 subay eliinde 5-10 renci) akademik program ve faaliyetler hakknda bilgi deiimine ynelik karlkl ziyaretler dzenlenmesi. 9) Herhangi bir akmann nlenmesi maksadyla, bir sonraki yl tatbikat programlarnn karlkl bildirimi. 10) ki lkenin Silahl Kuvvetler Akademileri (National Defence Colleges) arasnda (balang olarak bilimsel alanda ve NATO meseleleri, askeri doktrinler, kriz ynetimi, bar koruma, doal afetler, evre vs. konularda) karlkl ilgi duyulan konularda ibirlii yaplmas. 11) ki lkenin bar iin ortaklk (BO) eitim merkezleri arasnda eitim amalarna ynelik olarak personel mbadelesi. 1)
237
12) ki lke askeri doal afet mbadele birlikleri arasnda ibirlii tesis edilmesi ve ortak tatbikatlar dzenlenmesi. 13) Her iki lkenin askeri kurumlarnda verilen lisan eitimlerine her sene belirli sayda askeri personelin itirak etmesi. 14) Askeri okullar arasnda ferdi spor (yelken, yzme, atletizm ve tenis) msabakalar dzenlenmesi. 15) Seilecek bir sergiye ortak ziyaret gerekletirilmesi. 16) ki lke Kara, Hava ve Deniz Kuvvetleri arasnda karma spor msabakalar dzenlenmesi. 17) Eskiehir ve Larissadaki Milli Hava Harekt Merkezleri arasnda dorudan muhabere hatt kurulmas. 18) Sahil Gvenlik Komutanlklar arasnda karlkl ziyaretlerin ve ikili mzakerelerin yaplmas. 19) ki lke Genelkurmay Bakanlar arasnda dorudan temas hatt tesis edilmesi. 20) Trkiye ve Yunanistan Bar in Ortaklk (BO) eitim merkezlerinde, BO lkelerinin katlmyla mterek BO eitim programlar dzenlenmesi. 21) Kuvvet Komutanlar tarafndan karlkl ziyaretler kapsamnda her kuvvetin Harp Okulu rencilerine konferanslar verilmesi. 22) Bir Yunan tmen/tugaynn 3. Kolordu Komutanlna (NRDC-T) ve bir Trk tmen/tugaynn Yunan NATO ntikal Edebilir Kolordu Komutanlna (NDC-GR) eitim maksadyla tahsis edilmesi. 23) Harp Akademilerinin planl yurtd gezi faaliyetleri kapsamnda karlkl ziyaretler dzenlenmesi. 24) Kurmay Kolejleri ve askeri renciler arasnda belirlenmi karlkl ziyaretler kapsamnda Harp Okullar arasnda ortak bilimsel faaliyetlerin icras (akademik alma, seminer, sempozyum dzenlenmesi ve iki lkenin askeri gazete/yaynlarnda makaleler yaymlanmas). 25) ki lke kara, deniz ve hava kuvvetleri komutanlar ve dier komutanlar arasnda karlkl dzenli ziyaretler yaplmas. 26) NATO erevesinde bar destekleme harektlarna katlmak zere birleik-mterek bir Harekt Birlii tekil edilmesi.
238
27) NATO'nun acil mdahale gc harektlarna katlmak zere birleik bir kara birlii tekil edilmesi. 28) Geni bir grev yelpazesinde ve alannda alma yeteneine sahip birleik-mterek doal afet kurtarma/insani yardm grev kuvveti tekil edilmesi. 29) Trakya'da Trk-Yunan snrnda grev yapan birliklerin komutanlar arasnda karlkl ziyaretler yaplmas.
239
KAYNAKA Aksu, Fuat. Trk-Yunan likileri: likilerin Ynelimini Etkileyen Faktrler zerine Bir nceleme. Stratejik Aratrma ve Etdler Milli Komitesi (SAEMK) Aratrma Projeleri Dizisi 2. Ankara: Ankara niversitesi Basmevi, 2001. Anastasakis, Othon. Greece and Turkey in the Balkans: Cooperation or Rivalry? iinde Greek-Turkish Relations in the Era of Dtente. Derleyenler Ali arkolu & Barry Rubin. New York: Routledge, 2005. Aydn, Mustafa ve Kostas Ifantis. Turkish-Greek Relations: The Security Dilemma in the Aegean. London: Routledge, 2004. Ayman, S. Glden. Trk-Yunan likilerinde G ve Tehdit. inde Trk D Politikasnn Analizi. Derleyen Faruk Snmezolu. stanbul: Der Yaynlar, 1998. Ayman. S. Glden. Neo-Realist Bir Perspektiften Souk Sava Sonras Yunan D Politikas: G, Tehdit ve ttifaklar. Stratejik Aratrma ve Etdler Milli Komitesi (SAEMK) Aratrma Projeleri Dizisi 7. Ankara: Ankara niversitesi Basmevi, 2001. Ayman, S. Glden. Negotiation and Deterrence in Asymmetrical Power Situations: The Turkish-Greek Case. iinde Turkish-Greek Relations: The Security Dilemma in the Aegean. Derleyenler Mustafa Aydn ve Kostas Ifantis. London: Routledge, 2004. Bademir, M. Melih. Trkiyenin Avrupa Birlii Mzakere Srecinde Yunanistan le Olan Karasular Sorunu. Gvenlik Stratejileri Dergisi 6 (2007): 93-122. Belge, Taciser Ula. Gelecein Sesi Trk-Yunan Yurtta Diyalou. stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2004.
240
Deutsch, Karl W. The Analysis of International Relations. New Jersey: Prentice-Hall Inc., 1978. al, aban ve Akgn, Birol. atmadan Uzlamaya: 21. Yzyla Girerken Balkanlarda Trk-Yunan Rekabeti. iinde 21. Yzyl Eiinde Trk D Politikas. Derleyen dris Bal. stanbul: Alfa Yaynlar, 2001. Demirta-okun, Birgl. Deien Dnya Dengelerinde Trk-Yunan likileri. iinde 21. Yzyl Eiinde Trk D Politikas. Derleyen dris Bal. stanbul: Alfa Yaynlar, 2001. Elekda, kr. 2 War Strategy. Perceptions, Journal of International Relations 1 1 (1996): 33-57. Frat, Melek. Yunanistanla likiler. iinde Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt I: 1919-1980. Derleyen Baskn Oran. stanbul: letiim Yaynlar, 2001. Frat, Melek. Yunanistanla likiler. iinde Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt II: 1980-2001. Derleyen Baskn Oran. stanbul: letiim Yaynlar, 2001. Gangloff, Sylvie. The Weight of Islam in the Turkish Foreign Policy in the Balkans. Turkish Review of Balkan Studies 5 (2000/2001): 91-102. Georgiou, George M., Panayotis T. Kapopoulos & Sophia Lazaretou. Modeling Greek-Turkish Rivalry: An Empirical Investigation of Defence Spending Dynamics. Journal of Peace Research 33 2 (1996); 229-239. Grieco, Joseph M. Realist Theory and the Problem of International Cooperation: Analysis with an Amended Prisoners Dilemma Model. Journal of Politics 50 3 (1998): 600-624.
241
Haas, Ernst B. Beyond the Nation-state: Functionalism and International Organization. Stanford: Stanford University Press, 1964. Harp Akademileri Komutanl. Kresel ve Blgesel Sorunlarmz. stanbul: Harp Akademileri Basmevi, 1999. Kapsamda
Heraclides, Alexis. Yunanistan ve Doudan Gelen Tehlike Trkiye: Trk-Yunan likilerinde kmazlar ve zm Yollar. eviren Mihalis Vasilyadis-Herkl Millas. stanbul: letiim Yaynlar 2002. yar, mer Gksel. Karlatrmal D Politikalar: Yntemler, Modeller, rnekler ve Karlatrmal Trk D Politikas. Bursa: Dora Yaynlar, 2009. Kaleliolu, Ouz. Trk-Yunan likileri ve Megali dea. Atatrk Yolu Dergisi 41 (2008): 105-123. Keohane, Robert O. After Hegemony: Cooperation and Discord in the World Political Economy. Princeton: Princeton University Press, 1984. Keohane, Robert O. & Lisa L. Martin. The Promise of Institutionalist Theory. International Security 20 1 (1995): 39-51. Keridis, Dimitris ve Dimitrios Triantaphyllou. Greek-Turkish Relations In The Era of Globalization. Virginia: Brasseys, Inc, 2001. Kollias, Christos G. The Greek-Turkish Conflict and Greek Military Expenditure 1960-92. Journal of Peace Research 33 2 (1996): 217228. Kollias, Christos G. The Greek-Turkish Rapprochment, the Underlying Military Tension and Greek Defense Spending. iinde Greek-Turkish Relations in the Era of Dtente. Derleyenler Ali arkolu & Barry Rubin. New York: Routledge, 2005.
242
Kolodziej, Edward A. Security and International Relations. Cambridge: Cambridge University Press, 2005. Kuruba, Erol. Trk-Yunan likilerinin Psikopolitii ve Sorunlarn zm zerine Dnceler. iinde 21. Yzyl Eiinde Trk D Politikas. Derleyen dris Bal. stanbul: Alfa Yaynlar, 2001. Kut, ule. Trk D Politikasnda Ege Sorunu. iinde Trk D Politikasnn Analizi. Derleyen Faruk Snmezolu. stanbul: Der Yaynlar, 1998. Kutlay, Mustafa. A Political Economy Approach to the Expansion of Turkish-Greek Relations: Interdependence or Not? Perceptions, Journal of International Relations 14 1 (2009): 91-121. Levy, Jack. S. War and Peace. iinde Handbook of International Relations. Derleyenler W. Carlsnaes, T. Rise ve B. A. Simmons. Londra: SAGE, 2002. Mearsheimer, John. Back to the Future: Instability in Europe after the Cold War. International Security, 15 1 (1990): 5-56. Mearsheimer, John. The False Promise of International Institutions. International Security 19 3 (1994-1995): 5-49. Mearsheimer, John. Anarchy and the Struggle for Power. iinde Essential Readings in World Politics Derleyenler Karen A. Mingst & Jack L. Synder. New York: W.W. Norton & Company Inc, 2004. Mitrany, David. The Functional Approach to World Organization. Royal Institute of International Affairs 24 3 (1948): 350-363. Mitrany, David. The Functional Theory of World Politics. Londra: Martin Robertson, 1975.
243
Moravscik, Andrew. Taking Preferences Seriously: A Liberal Theory of International Politics. International Organization 51 4 (1997): 513553. Morgenthau, Hans J. Politics Among Nations: The Struggle For Power and Peace. New York: Knopf, 1967. Oneal, John R., Bruce Russett, & Micheal L Berbaum. Causes of Peace: Democracy, Interdependence, and International Organizations, 18851992. International Studies Quarterly 47 3 (2003): 371-393. Pazarc, Hseyin. Ege Denizindeki Trk-Yunan Sorunlarnn Hukuki Yn. iinde Trk-Yunan Uyumazl. Derleyen Semih Vaner. stanbul: Metis Yaynlar, 1989. Suzuki, Akisato ve Neophytos Loizides. Escalation of Interstate Crises of Conflictual Dyads: Greece-Turkey and India-Pakistan. Cooperation and Conflict 46 1 (2011): 21-39. Tsakonas, Panayotis J. The Incomplete Breakthrough in Greek-Turkish Relations: Grasping Greeces Socialization Strategy. New York: Palgrave Macmillan, 2010. T.C. Dileri Bakanl, Trkiye le Yunanistan Arasnda Kabul Edilmi Bulunan Gven Artrc nlemler. Eriim tarihi 9 Austos 2011. http://www.mfa.gov.tr/data/DISPOLITIKA/Bolgeler/Yunanistan_Guve n_artirici_onlemler.pdf. Uzgel, lhan. Balkanlarla likiler. iinde Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt II: 1980-2001. Derleyen Baskn Oran. stanbul: letiim Yaynlar, 2001. Ycel, Serhan. Egede Bitmeyen Sorunun Bir Unsuru Olarak Trk ve Yunan Karasular ve Ulusal Hava Sahalar. Gvenlik Stratejileri Dergisi 12 (2010): 83-101.
244
Waltz, Kenneth N. Structural Realism after the Cold War. International Security 25 1 (2000): 5-41.
245
246
Bar almalar Perspektifinden srail-Filistin Sorunu
BARI ALIMALARI PERSPEKTFNDEN SRAL-FLSTN SORUNU
Bora BAYRAKTAR
Dr. stanbul Kltr niversitesi retim Grevlisi
247
248
BARI ALIMALARI PERSPEKTFNDEN SRAL-FLSTN SORUNU Savalar ve ykmlarla dolu bir gemie sahip insanln en byk zlemlerinden biri olmasna ramen bar kelimesinin uluslararas ilikiler alannda kavramlamaya balamas yenidir. Siyaset bilimciler, filozoflar, tarihiler, siyasetiler ve askerler asrlar boyunca sava ve bar konularna odaklanm; barn ne olduuna ve nasl ulalacana dair teoriler, aklamalar gelitirmeye almlardr. Bar konusu, uluslararas ilikiler alannn genilemesine paralel olarak, kinci Dnya Savanda yaanan byk felaketin de etkisiyle daha sistemli bir aratrma alan haline gelmitir. Yine de bar almalar alan emekleme dnemini henz atlatmaktadr. Bar kavram da hala gelimekte, genilemekte ve derinlemektedir. Barn tesisi iin yntemler, kavramlar ve yaklamlar da buna bal olarak srekli ekillenmektedir. Hlihazrda genel bir bar teorisinin varlndan ise sz edilemez. Bar almalarnda ilk yaklamlar Johan Galtungun savan olmamas hali olarak ifade ettii negatif bar kavram zerinde younlamtr. Bar, sadece atekes olarak alglanmtr. Bu anlamda bar aslnda savan, taraflardan birinin savaa devam edememesi durumunda geilmesi gereken bir zorunluluk hali olarak deerlendirilmitir. Clausewitzte de bu vardr: Bar yapmann teorik ve gerek temelleri udur: Sava yenilgi ve muharibin silahszlandrlmas ile bitirilebilir. Mcadeleyi srdrmekte yetersiz kalmak, pratikte yaplacak barn, dier iki temeli ile deitirilebilir: Zaferin ihtimal dhilinde
249
olmay; kabul edilemez bedel denmesi.1 Grld gibi Clausewitzin bartan kast fiili sava durumunun sonlandrlmas ile snrldr. Ortaa Avrupasnda bar, Hristiyan dnyasnda bartr, savan baka yerlerde olmasdr. rnein, Podebaryli George barn kfir Trkler zerindeki zaferden sonra salanacan savunmutur. Fransz hukuku Pierre Dubois, Hristiyan savalarn nlemek iin tm Hristiyan imparatorluklarnn birlemesini savunmutur. 2 Rnesanstan sonra Hristiyan bar kavram yerini tm insanlk iin bar kavramna brakmtr. Rnesans, insan ve insani yaam biimini bar iinde hayat olarak belirlemeye almtr. Bar bu dnemde daha zengin bir ierik kazanm ve hayatn gelimesi, sosyal adalet, zgrlk ve kalknma kavramlarn da kapsamaya balamtr. Bar artk sadece savan olmamas hali deil, eitimin yaygnlamas ve reformu, insanlarn birbirlerini daha yakndan anlamas, tanmas iin ortam salanmas halidir. Alman dnr Sebastian Franck, savan bar getirecei tezine kar karken hibir eye ztt ile ulalamaz diyerek kendisinden yllar sonra gelecek olan Galtungun bar yollarla bar yaklamna nclk etmitir. Aydnlanma dneminde de bu izgi devam etmitir. Snrlarn dokunulmazl ilkesi ilk olarak bu yllarda net bir biimde ifade edilmeye balanmtr. Bar, hl halklarn deil prenslerin, krallarn bardr. Bu dnemde bar almalarnn temel yntemi, savalarn nedenleri zerinde alarak barn tesisinin koullarnn aratrlmas eklindedir. Varlan sonu ou zaman bar salamann en doru yolunun siyasi birlemeler olduudur. slam dnyasnda ise bar Mslmanlarn dier insanlarla ilikisine gre deerlendirilmektedir. Tm insanlk iin bar mesaj iddias ile ortaya kan slamda insan hayatnn kutsall esastr. slamn referans noktas Kuran- Kerimde Kim bir nefsi, bir baka nefse ya da yeryzndeki bir
1 2
Michael I. Handel, Savan Ustalar, 4. Basm (Ankara: Doruk Yaynlar, 2004) 253. Istvan Kende, The History of Peace: Concept and Organizations from the Late Middle ages to the 1870s, Journal of Peace Research 26 3 (1989): 233-247, eriim tarihi 12.07.2009, www.jstor.org/stable/423686.
250
fesada karlk olmakszn ldrrse, sanki btn insanlar ldrm gibi olur denilmektedir.3 Dnya siyaset alan sava-bar durumuna gre e ayrlmtr. Mslmanlarn hr ve emin olduklar, ibadetlerini rahata yaptklar topraklar Dar-l slam olarak tanmlanmaktadr. slam devleti ile anlama yapm bulunan, yani Mslmanlarn tehdit altnda olmadklar gayrimslim topraklar Dar-l Ahd olarak nitelendirilmitir ki bu, Dar-l Sulh olarak da ifade edilmektedir. Bu iki alan Mslmanlar iin savan olmad, bar iinde kabul edilen yerlerdir. Bunlar slam yarg sisteminin uzantsdr. Dar-l Harb ise, Dar-l slamn tam tersidir ve Mslmanlara ve Mslmanlarn zgrlk ve emniyetine dman devlet ya da devletlerin var olduu topraklardr. slamn sava ve bara baknda nemli yer tutan kavramlardan biri de cihattr. Cihat slam hukuk sisteminde tamamen askeri olmasa da srekli bir psikolojik ve siyasi sava durumuna iaret eder. Cihat, Dar-l slam, Dar-l Harbi yenene kadar Mslmanlara farz olan eylemdir. Baz slam bilginlerine gre ise Mslmanlar kfir olan devletle yani Dar-l Harb ile 10 yl amayan ksa sreli bar anlamalar yapabilir. Ebu Hanifeye gre bu sre 10 yl da aabilir. Bar durumu (ki burada da fiilen sava olmamas eklinde alglanmaktadr) slam Devletinin yararna olursa bar anlamas sresiz de olabilir.4 Modern srail devleti, Yahudi gelenei ile 19. yzyl Avrupa felsefesi ve kurumlarnn bir sentezi olduundan Yahudiliin bara nasl baktna da deinmek yerinde olacaktr. Kutsal kitapta anlatlan Yahudilerin g ve srail topraklarna geri dn kavram Yahudiliin temeli haline gelmi, Avrupadaki ulusu hareketlerin geliimi srasnda Yahudi milliyetilii bu inan ve felsefe zerine bina edilmitir.5 Bu nedenle Filistin topraklarndaki Kuds, El Halil ve benzeri kutsal yerlerin Yahudilerin kontrol altnda olmas nemli bir siyasi ama haline gelmitir (Bu da
Maide Suresi, 32. A.Ahmed Ebu Sleyman, slamn Uluslararas likiler Kuram, ev. Fehmi Koru (stanbul: nsan Yaynlar, 1985), 34-35; Manoucher Parvin and Maurie Sommer, Dar alIslam: The Evolution of Muslim Territoriality and Its Implications for Conflict Resolution in the Middle East, International Journal of Middle East Studies 11 1 (Feb. 1980): 1-21, eriim tarihi 25.03.2009, www.jstor.org/stable/162397. 5 Gerald M.Steinberg, Interpretations of Jewish Tradition on Democracy, Land, and Peace, Journal of Church and State 43 1 (Winter 2001): 94-97.
4 3
251
srail-Filistin sorunu asndan bar araylarnn nndeki nemli engellerden biridir). Yahudi bar anlaynda ne kan yaklam vardr. Yaklamlar ncelii kutsal saylan topran egemenliine verenler; insan hayatnn kutsallna ve savan nlenmesine ncelik verenler; demokrasinin (Tevratn stnlne dayal, yneticilerin, halkn meru taleplerine duyarl ve sorumlu olduu bir ynetim) tesisi ve i atmann nlenmesine arlk verenler eklinde zetlenebilir. Bu yaklamlar savunanlarn her birinin referans Tevrattr. Farkllk, kutsal saylan kitaptaki farkl ifadelerin farkl gruplarca n plana alnmasyla ilgilidir. lk grte olanlar rnein Judea, Samaria (Bat eria) ve Gazzedeki Yahudi Yerleimleri Konseyi, 1985 ylnda, bu topraklardan ekilme fikrini srail Devletinin yklmasna yol aacak temel bir ihanet olarak tanmlamtr. 1993 ylnda Haham Shlomo Goren Yahudilerin bu topraklardaki yerleimleri boaltmalarnn dinen yasak olduuna hkmetmi, askerlerin byle bir durumda grevi reddetmelerini istemitir. Felsefi adan Yahudilerin bara bak ise ikinci grte daha ak bir ekilde ortaya kmaktadr. Tevrattaki pikuach nefesh kavram, yani insan hayatnn korunmas k noktasdr. Eski bahaham Ovadia Yosef bu yolu tercih edenlerdendir. 6 Bar iinde yaamay ve insan hayatn kutsal topraklara hkim olma artndan daha ste karmlardr. Savan nlenmesi ynnde hareket etmilerdir. Sava ve bar kavramlar Marksizmde de belirgin bir tartma konusudur. Marksizm sava, uluslar, devletler ya da snflar aras siyasi iddetin bir biimi olarak grmektedir. Engelse gre uluslararas silahl mcadele, toplumlarn, sosyal snflarn bamsz kalknmasn srdrme abasdr. nk sava kazanana maddi avantaj salayan bir durumdur. 7 Marksizm Clausewitzin sava siyasetin iddetli yollarla devamdr tezini kabul etmektedir. Komnist manifestoda her ulusun birlii ve zerklii salanmadan uluslararas proletaryann birliine ya da bu uluslarn ortak
Steinberg, Interpretations of Jewish, 105-108. Karel Kara, On the Marxist Theory of War and Peace, Journal of Peace Research 5 1 (1968): 1-27, eriim tarihi 31.03.2009, http://www.jstore.org/stable/422658.
7
252
amalara aklc ibirlii ve bar iinde ulamas mmkn deildir8 denilmekte ve bar devletleraras sorunlarn silahl mcadele ile deil bar siyasi yollarla, diplomasiyle zld iliki biimi olarak tanmlanmaktadr. 9 Marksizme gre ancak snf atmas sona ererse bar iin sosyal koullar oluabilir: Ancak bir bireyin dieri tarafndan smrs bittii lde bir ulusun dierini smrmesi bitirilebilir. Ulus iinde snf atmas yok olduunda uluslarn da birbirlerine dmanlklar ortadan kalkacaktr. 10 Bar kavram 20. yzyla bu ekilde tanm, bu ekilde tartlmtr. ki dnya sava aras dnemde ve sonrasnda, Souk Sava yllar boyunca bar hep negatif bar balamnda dnlm ve bar abalar uzlaya deil zafere odakl olarak ele alnmtr. zellikle Souk Sava dneminde dnyann iinde bulunduu ideolojik blnme, bir kampn kendisini iyi ve doru dier taraf ise yanl ve kt olarak grd ve bunun propagandasn yapt iin uzlaya dnk mzakereler ahlaki zeminini kaybetmitir. Mzakere, kt ile masaya oturmak, bir anlamda eytanla pazarlk etmek gibi alglandndan uzlama araylar zayf olmutur. Mzakere ve diplomasiyi zayflatan bir durum kinci Dnya Savandan nce Alman ykseliinin diplomasi ile durdurulmaya alld yllarda da yaanmtr. Nazi Almanyasnn talepleri zerine ngiltere ve Fransann ekoslovakyay Alman egemenliine brakt 1938deki Mnih Anlamas, yani yattrma politikas baz siyasilerin zihninde mzakere kelimesini yattrma ile ayn kefeye koymasna yol am; bu da bar yollarla bar dncesinin geliimini engellemitir. Barn diplomasi yerine sorun karan tarafn g kullanlarak etkisiz hale getirilmesi, barn tesis edilmesi iin gerek bir zafer gerei algs uzun yllar dnya politikasna hkim olmutur. 11
Karl Marx and Frederick Engels, Manifesto of the Communist Party (1847), (Translated from Ferman by Samuel Moore in 1888), Marx/Engels Internet archive, (marxist.org), 2000, 44. 9 Kara, On the Marxist, 6. 10 Marx, Engels, Manifesto of, 18. 11 Peter Wallensteen, Understanding Conflict Resolution: War, Peace and the Global System (London, Thousands Oaks, New Delhi: Sage Publications, 2002), 4.
253
Souk Sava dneminde ortaya kan ilk bar almalar, silahlarn kontrol ve azaltlmas konularna younlamtr. Bu abalarda ama iki sper g arasndaki temel sorunlar zmek deil, byk bir savan ykcln nlemektir. Bu dnem bar almalarna atma ynetimi demek daha yerinde olacaktr. atma ynetimi, krizlerin tehlikesini azaltmaya ynelik, gven arttrc yntemlerdir. atma zm ise temel sorunlarn zmne etki edecek yntemlerin bulunmas ve uygulanmas gibi konular iermektedir. atma zm atan taraflarn, temel anlamazlklarn zmek, kar tarafn devam eden varln kabul etmek ve birbirlerine kar her trl iddet eylemini durdurmak iin girilen anlama ve sretir.12 BARI KAVRAMI Bar bata da belirtildii gibi nceleri savan olmamas, atmann baka bir corafyada olmas, atekes gibi dar bir erevede deerlendirilmitir. Ancak iddetin olmamas, adalet, eitlik, refah, kendi kendini ynetme hakkna sahip olmak, tannma, dil, din zgrl gibi pek ok konu bugn bar kavramnn nemli unsurlardr. Bar artk statik bir siyasi durum deil srekli deien ve yaayan dinamik bir sre olarak alglanmaktadr. Bar almalar literatrnde temel bar tanm ne kmaktadr. Bunlar; John Burtonn ihtiya teorisine gre bar, Johan Galtungun barl yollarla bar yaklamnda ortaya koyduu negatif bar-pozitif bar ayrm ile Kenneth Bouldingin istikrarl/srdrlebilir bar kavramlardr. Bar farkl meruiyet ve kabul, egemenlik, g ya da tehdit kullanmna dayanan bir tr sosyal szleme olarak gren Richmond bar kavramnn genellikle ikili bir kavram olarak, savala-bar arasndaki fark gstermek adna gz ard edildiine dikkat ekmektedir. Richmond, barn uluslararas ilikiler paradigmalarnda farkl ynlerinin ne karldna deinmektedir. Buna gre realizmde bar genellikle atmay engelleyecek g dengelerinin kurulmas eklinde
12
Wallensteen, Understanding, 8.
254
alglanmaktadr ve hkimiyet, tehdit algs ve askeri gcn muzafferiyetine dayanmaktadr. dealizmde ise bar; sosyal, siyasi ve ekonomik uyuma dayal ulusal ve uluslararas bir bar olarak alglanmaktadr. Ne tr kurumlarla bara ulalabilecei zerinde durulmaktadr. dealizmde yine g dengelerinin kurumlar araclyla dzenlenmesi vardr. Liberalizm ise bar kavramn ferdiyetilik, zgrlk, sosyal, siyasi ve ekonomik hak ve sorumluluklara, adalete dayandrmaktadr. Post-modernizm, yapsalclk ve Marksizme gre sosyal, ekonomik adalete, kimliklerin temsiline ve zgrletirmeye dayal bir bar anlay vardr.13 Bar almalarnda teorik araylara nclk eden John Burtonn ihtiya teorisidir ve bu teori alana problem zm yaklamn getirmitir. Burtonn teorisinin znde insan davranlarnn ihtiyalara gre biimlendii sav yatmaktadr. Buna gre insann bastrlamayacak ihtiyalar vardr ve bunlar; kimlik, gelime ve anlam gibi evrensel ve genetik ihtiyalardr. Bireyin temel ihtiyalar karlanmadan uzun sreli gerek sosyal ilikiler salanamaz. nsan bunlara ulamak iin sonularn umursamadan mcadele eder. Bunlar elde etmesi engellendiinde atmadan kanmaz. Genellikle her toplumda bu ihtiyalar salayacak kaynaklar kontrol eden, statkonun devamn salayan sekinler vardr ve bu sekinler dier gruplarn taleplerine direnir. Yani atmaya ihtiyalar deil ihtiyalarn karlanamamasndan doan bkknlk neden olur. Bu ihtiyalarn ne olduunu belirlemek iin ise problem zm yntemi benimsenmelidir. Akademik, gayri resmi, kk tartma gruplar temel ihtiyalarn belirlenmesini salayarak taraflar dorudan iletiime koyar. zetle Burtona gre bara temel ihtiyalar salanarak ulalabilir.14 Bar kavramnn gelimesinde nemli bir baka isim ise Johan Galtungdur. Galtung, negatif/pozitif bar ayrmn ortaya koyarak yapsal iddet kavram ile barn daha geni bir anlam kazanmasn salamtr. Galtunga gre bar kelimesi ulamas zor ama imknsz olmayan,
Oliver P. Richmond, Patterns of Peace, Global Society 20 4 (October 2006); 369-370. Richard E. Rubinstein, Basic Human Needs: The Next Steps in Theory Development, The International Journal of Peace Studies 6 1 (Spring 2001), eriim tarihi 27.10.2010, www.gmu.edu/programs/icar/ijps/vol6_1/Rubinstein.htm.
14 13
255
sosyal amalar iin kullanlr ve bar, en basit haliyle iddetin yokluu olarak grlebilir. 15 Bu nedenle Galtungun bar kavramn anlamak iin ncelikle iddeti nasl tanmladna bakmak gerekmektedir. Galtunga gre iddet insanlarn gerek bedensel ve zihinsel gerekliklerinin, potansiyellerinin altnda kalmas halidir. En dar anlamda bedensel yetersizlik, saln, bunu bozmak isteyen aktr tarafndan yoksun braklmasdr. Bunun en u noktas lmdr. iddet kavramnda anahtar szckler gerek ve potansiyeldir. iddetin nedeni, bu ikisi arasndaki farktr. Bu durumdan kanmak mmknse ortada iddet vardr. Bu iddet tanmna gre bar, potansiyelin hayata geirilebildii sistemlerdir.16 Galtung, yaplarn iinde de dondurulmu iddet barnmaktadr ve kltr de iddeti meru klar 17 diyerek barn iddetin azaltlmas ve nlenmesi ile salanacan savunmaktadr. Galtunga gre, eer iddeti gerekletiren birey deil mevcut yap ise burada yapsal iddetten sz edilir. Eit olmayan g, frsat eitlii olmamas, kaynaklarn dengesiz dalm gibi unsurlar yapsal iddete rnektir. Eer nlenebilecekken insanlar sistem dolaysyla a kalyorsa bu yapsal iddettir. Bazen yapsal iddet, sosyal adaletsizlik olarak da ifade edilir. 18 Kastl iddet ak ve gizli olabilir. Yapsal iddet sessizdir. nc ve kapsaml bir bar tanm da Kenneth Bouldinge aittir. Bouldinge gre bar aratrmasnn ilk art, barn bir paras olduu sistemin kimliinin belirlenmesidir. Bu nedenle farkl sistemler iin farkl bar tanmlar vardr. Bu nedenle her atmaya zg farkl bir bar aray olmaldr. Bar, bir atma sisteminin dinamik yolu boyunca belirlenen snr iinde kalmasn salayan zelliidir. Snr, sistemin dinamik sreler ierisinde aniden bir bakasna dnt, geri
15
Johan Galtung, Violence, Peace and Peace Research, Journal of Peace Research 6 3 (1969): 167, eriim tarihi 27.10.2010, www.jstore.org/stable/422690. 16 Galtung, Violence, 168-169. 17 Johan Galtung, Peace by Peaceful Means (London: PRIO & Thousand Oaks & New Delhi: Sage, 1996), 2; Juergen Dedring, On Peace in Times of War: Resolving Violent Conflicts by Peaceful Means, The International Journal of Peace Studies 4 2 (July 1999), eriim tarihi 27.10.2010, www.gmu.edu/programs/icar/ijps/vol14_2/dedring.htm. 18 Galtung, Violence, 171.
256
dnlemez noktaya denir. Dolaysyla rnein evlilik sisteminde bu snr; boanma, ayrlk, sanayi atmasnda grev, kiisel atmada yumruklama, uluslararas atmada sava olarak ortaya kmaktadr. Buna gre bar bir atma sistemi iinde krlma snrnn sistem iinde kald atmann taraflar ya da nc taraf sayesinde dinamikler iinde krlma noktasndan sreler iinde geri dnmesidir. nemli olan sistemin snrnn izildii yer deil, sistemi o noktada tutan mekanizmadr. Bu tanma gre atmalar, sistemdeki krlma snrn gsterir. atma baladktan sonra tehlikeli bir biimde snra srklenmesini nleyecek dinamik bir mekanizma olmazsa bar da olmaz. Birok sistemde atma srecinde krlma snrna gitmekten geri dndrecek dinamikler yoktur ve dolaysyla sre eninde sonunda snr aacaktr. Ulusal sistemlerde krlma snrna gitmeyi nleyecek yaplar varken, anarik bir yap olarak ifade edilen uluslararas sistemde bu mekanizma yoktur. Bouldinge gre bir sistem iin bar tanmlandktan sonra ikinci aama, bilgi-enformasyon gelitirme sistemidir. Enformasyon atma sisteminin ne yne gittii ve kanlan sistemden ne kadar uzakta bulunulduunu gsterir. stikrarl bir uluslararas bar sisteminde savaa doru gidii alglayacak ve bunu ok ilerlemeden erken safhada dntrecek bir mekanizma olmaldr. Dolaysyla Bouldinge gre bar aratrmasnda, bilgi ileyen bilgi ile ileyen bir sistem olmaldr. 19 Bu bar kavramlar nda srail-Filistin sorununa bakldnda unlar sylenebilir: ncelikle srailin Filistin topraklarn igal etmesi, gemite ve bugn pek ok srail liderinin Filistin halknn varln dahi sorgulamas, Bat eriada alan Yahudi yerleim birimlerinin varl, bunlarn gvenliinin salanmas gerekesiyle Filistin kentlerinin birbirinden izole bir halde bulunmas, Burtonn szn ettii temel ihtiyalarn Filistin halk asndan ulalamaz bir durumda bulunmasna yol amaktadr. Filistinlilerin hlihazrda hareket serbestisilerinin bulunmas, kesintiye
19
Kenneth E. Boulding, Is Peace Researchable? Background 6 4 (Winter 1963): 73-74, eriim tarihi 28.04.2009, www.jstor.org/stable/3013633.
257
uramadan ve igalle karlamadan bir yaam srdrmeleri mmkn deildir. Gazzedeki abluka, Bat eria kentlerindeki kuatma, gda ve salk malzemelerinin halka ulamasna engel olmaktadr. Oslo Bar Sreci ile kurulan Filistin Ynetimi, Filistin toplumunun kimliini gvence altna alacak bir siyasi yap olmaktan uzaktr. Bir devlet yaps, asker ve polis kurumlar olmadndan silah ve g kullanm meru bir tekelde deildir. stelik Yahudi yerleimciler silahla serbeste dolaabildii gibi srail devletinin gerekli grd hallerde ar g kullanmas, en temel hak olan yaama hakkn tehdit etmektedir. Dolaysyla ihtiya teorisi asndan blgede bir bar tesis edilebilmesi iin Filistinlilerin bu ihtiyalarn karlayacak dzenlemeler yaplmas gerekmektedir. Bu adan bakldnda en ncelikli ve temel koul Galtungun szn ettii hem ak hem de gizli iddet unsurlar ieren igal artlarnn ortadan kaldrlmasdr. gal fiziksel olarak Filistinlilerin yaam koullarn gletirdii gibi, devlet yapsnn olmamas ve her eyin srail kontrol altnda bulunmas dolaysyla Filistinlilerin potansiyellerini aa karmalar da engellenmektedir. rnein renciler yurtdnda eitimlerine devam etmek isteseler bunu salamalar tamamen srailin onayna brakldndan ou zaman bu mmkn olmamaktadr. Ayrmclk, sadece igal altndaki Filistinlilere ynelik deildir. Ayn zamanda srail iinde yaayan Arap nfus da kendisini ikinci snf vatanda olarak hissetmekte, pek ok kamu hizmetinin dnda tutulmaktadr. Bouldingin istikrarl bar kavram srail-Filistin sorununun zmne k tutmaktadr. Boulding atmann belli bir mekanizma ile snr iinde tutulabilmesine vurgu yapmaktadr. Sistemin iddete ve savaa srklenmesini engelleyecek mekanizmalarn kurulmas srail ile Filistin arasnda gvenin arttrlmas, iletiimin glendirilmesi, niyetlerin berraklatrlmas ve bar ynnde gvence vermeleri ile ilikilidir. Oslo Bar sreci boyunca pek ok iddet olay yaanmasna ramen taraflar mzakereleri srdrmeyi baarmlardr. 1994teki Yahudi fanatik Baruch Goldsteinn El Halildeki camiyi basarak Filistinlileri katletmesi ya da Hamas ve slami Cihadn sivil otobslere ynelik intihar saldrlar taraflarn grmelerini durdurmamtr. O dnemde taraflar arasnda bir
258
mekanizma ile ilikilerin srdrlebildii aktr. Ne var ki 2000 ylndaki Camp David grmelerinden sonra bu sistem kerek krlma noktasndan geri dnlememi ve iddet blgeye yeniden egemen olmutur. Gelecekte taraflar arasnda ilikileri krlma noktalarndan dndrecek bir mekanizma kurulmas gerei ortadadr. Bar ile ilgili deinilmesi gereken bir kavram da adalettir. Adalet ve uzlama, atma zmnde ve negatif barn kurulmasnda nemlidir ama bar inasndan atmaya dn olaslnn azaltlmasnda hayati neme sahiptir. Demokrasiye gei iin de nemi byktr. 20 Bar zmlerde adalet, siyasi mzakere ve uzlama asndan nemlidir. nk atan taraflarn adalet iin savatn sylemesi yaygn grlen bir durumdur. Bar zmlerde her iki tarafa da minimum adalet salandn bulmak en nemli zorluktur.21 Ancak srail-Filistin sorunu gibi asimetrik glerin arasndaki anlamazlklarda adalete dayal bir bara ulamak son derece zordur. Denklemde zayf olan taraf adalet iin bastrmakta ve hukuku dayanak olarak gstermektedir. Fakat glnn bu noktada pozisyonunu zayflatmak istememesi dolaysyla bu tr anlamazlklarda adaletten ok, yaayabilir ve gereki bir zm ile sonuca gidilmeye allmas daha ok rastlanan bir yntemdir. BARI ALIMALARI Gnmzde yukarda zetle tarif edilen bar kavramna ulamak iin abalar, gemite olduu gibi sadece savaan taraflara masaya oturmalarn sylemek veya atei kesmelerini istemekten ibaret deildir. Taraflara hangi konularda konumalar gerektiini hatrlatmak, nasl bir orta yol bulabilecekleri hakknda yol gstermek ve iliki biimini deitirecek admlar atmalarn salamak gibi ok daha eitli yntemler vardr. atma zm ya da bar almalar alan bu yeni anlayn karldr. atma zm, gruplar ve devletleraras atmadan doan iddeti
20 Donna Pankhurst, Issues of Justice and Reconciliation in Complex Political Emergencies: Conceptualising Reconciliation, Justice and Peace, Third World Quarterly 20 1 (1999): 239. 21 Pankhurst, Issues of Justice, 241-242.
259
nlemek ya da hafifletmek, anlamazlklar gidermek iin gsterilen geni kapsaml abalardr. Gemite bir mzakere durumunda bir taraf kazanan, dier taraf kaybeden olarak dnlmekteydi. Temel yntemler, geleneksel diplomatik (caydrma, zorlayc diplomasi, savunma ittifaklar), askeri (g kullanma, tehdit gibi gce dayal) ve ekonomik (yardmn kesilmesi, silahlarn kontrol abalar vs. gibi) politikalard. Mzakere, karlarn dengelenmesi ya da deiimi anlamna geliyordu. Souk savata temel ortak kar nkleer savan nlenmesiydi. 22 Gnmz bar almalarnda ise durum farkldr. Modern bar almalarnda, sadece savan nlenmesi ya da atekes deil, daha geni bir anlay zerine bar kurgusu yaplmaktadr. Sosyal deiim, adalet, yapsal iddetin azaltlmas gibi kavramlara, yani pozitif bara vurgu yaplmaktadr. Ancak bunlar yaplrken taraflar arasnda askeri, siyasal g dengelerinin gzden karlmas, ou zaman taraflar arasnda yanl hesaplamalar yaplmasna, bir bar anlamas yaplsa da bunun hayata gememesine neden olmaktadr. Bar almalarnda srail-Filistin Anlamazl Pek ok zellii dolaysyla srail-Filistin sorunu, 20. yzyln en gz nnde anlamazlk konularndan biri olarak bar aratrmaclarnn odakland meselelerden birisi olmutur. Filistin sorunu, Birinci Dnya Sava sonras Osmanl Devletinin dalmas srecinden arta kalan byk gler arasndaki smrge paylam savalarndan kalma anlamazlklardan biridir ve son 60 ylda geirdii dnm bakmndan zm zor atmalar snfna girmektedir. srail-Filistin sorunu 1960larn sonundan itibaren, zellikle 1967 savandan sonra bar almalarnn zel ilgi alanlarndan biri olmutur.
22
Paul C. Stern, Daniel Druckman, International Conflict after the Cold War, (Washington D.C: National Academies Press, 2000), 3-4, eriim tarihi 15.06.2010, http://site.ebrary.com/lib/kultur/Doc?id=10038719&ppg=20.
260
Filistin meselesi gerek negatif bar anlamnda, akan kann durmas iin gerekse pozitif anlamda tam bir bar tesis edilebilmesi iin saysz almann merkezi olmutur. Burton ve Kelmann ilk problem zm alma gruplar srailli ve Filistinli katlmclar ile gereklemi, saha almalar yaplm, kapsaml bir bar sreci denemesi gereklemi ve bu sorun aratrmaclara atma zm yntemlerin tamamnn test edildii bir sosyal laboratuar ortam sunmutur. Bu adan srail-Filistin anlamazl, Kbrs ve Dou Timor sorunlar gibi, bar almalar alannn nemli bir paras haline gelmitir. Burtonn ihtiya teorisinden yola klarak hazrlanan alma gruplar, taraflarn temel ihtiyalarn objektif bir biimde belirleyebilmek iin toplantlar yapm, bulgularn taraflarla ve kamuoyuyla paylamlardr. Bylece bu ihtiyalarn giderilmesiyle bar salanabilecei tezinden hareketle baz admlarn atlmasn salamlardr. Filistinde okullarda eitim sistemleri incelenmi, eitli mzakere simlasyonlar yaplm, atmann dnm iin nasl admlar atlmas gerektii konusunda saysz eser ortaya konmutur. Bu alma grubunun ortaya koyduu temel ihtiyalardan en nemlisi kimliklerin tannmas sorunudur. Taraflarn birbirlerini reddeden ulusal kimlik tarifleri bar yaplmasnn nndeki engellerin banda gelmektedir. Kimlik ve gvenlik gibi temel ihtiyalar zerindeki anlamazlklardan kaynaklanan bir atma olduu iin zm zor atma snfna girmektedir ve geleneksel mzakere ve arabuluculuk yntemleriyle zlmesi gtr.23 Bir baka deyile srailFilistin sorunu, Oslo bar srecinin temel ilkesi olarak kabul edilen bar iin toprak ilkesinin gerektirdii gibi sadece bir toprak paylam meselesi deildir. Sorun sadece paylam sorunu olsayd sorunun bugne kadar zmlenmi olmas gerekirdi. Sorun temelde, Filistin halk ile Filistine g eden Yahudi halk arasndaki bir toplumsal sava gibi grnse de, gerekte Filistin milliyetilii ile Siyonizmin toprak, kendi kendini idare hakk ve devlet olma eksenindeki bir mcadeledir.
Nadim N. Rouhana, Psychological Dynamics of Intractable Ethnonational Conflicts The Israeli-Palestinian Case, American Psychologist 53 7 (July 1998): 761.
23
261
Tarihi Filistin topraklarnda bir Yahudi devletinin BMnin 1947deki 181-II sayl kararyla tarif ettii snrlarn tesinde kurulmasyla 1948de ekillenen Filistin meselesi, 1967 savanda Bat eria, Gazze ve Dou Kudsn de igaliyle bugnk grnmn almtr. gal edilen topraklarda Yahudi yerleim yerlerinin almasyla anlamazlk derinlemi, Filistin milliyetiliinin geliimiyle Siyonizm-Filistin milliyetilii ekimesine dnmtr. atma, ayn topraklar zerinde hak iddia eden, bunu yaparken de birbirlerinin varln ve meruiyetini sorgulayan iki halk arasndadr. 24 zm araylar ise bugn iin BM kararlar dorultusunda iki devletli zm formlne odaklanmtr. Filistin direnii hedefini (sraili yok ederek) tm Filistinin kurtarlmasndan, Bat eria ve Gazzede bamsz bir devlet kurulmasna evirmitir. srailin ise bu konuda net bir tavr olduunu sylemek gtr. Kesin olan tek ey srailin 67 snrlarna dnmek istemediidir. Oslo Sreci 1991de Sovyetler Birliinin dalmasndan ve Krfez Krizinden sonra ABD nclnde gerekletirilen Madrid Konferans ile balayan Arap-srail bar grmeleri, dolayl olarak srail ile Filistinliler arasnda dorudan mzakere srecini de tetiklemitir. Norve araclyla farkl kanallardan gelien mzakereler sonunda FK ile srail 1993te Oslo Anlamas olarak da bilinen Prensipler Anlamasn Washingtonda imzalamtr. Bu anlama isminden de anlalabilecei gibi taraflarn bundan sonra srdrecekleri mzakerelerin erevesini belirleyen, grmelerin hangi prensipler ilkesinde yrtleceini belirleyen bir metindir. Prensipler Anlamas, Filistinde 5 yl iin bir geici zerk ynetim kurulmasn onaylarken Filistin tarafna gvenlikle ilgili baz ykmllkler getirmi ve nihai stat mzakerelerinin de bu 5 yln sonunda yaplmasn karara balamtr. Prensipler anlamas srail-Filistin
Herbert C. Kelman, The Israeli-Palestinian Peace Process and Its Vicissitudes, American Psychologist 62 4 (May-June 2007): 289.
24
262
sorununun 4 temel konusu olan mltecilerin durumu, Kudsn stats, snrlar ve Yahudi yerleim yerlerinin gelecei ile ilgili hibir hkm vermemektedir. Anlamann nemi taraflarn birbirlerini tanmalarn ve bir bar srecine balamalarn salamasndadr. 1993te imzalanan bu anlamay takiben taraflar, srailin igal ettii topraklarn bir blmnden ekilmesini, Filistin Ynetimine brakaca topraklar ve sorumluluklara dair baka anlamalar da imzalamlardr. Bunlardan ilki 1994te Kahirede imzalanan Gazze-Eriha anlamasdr. Daha detayl bir ekilmeyi ieren ve OSLO II olarak bilinen anlama ise 1995 yl Eyll aynda Tabada imzalanmtr. srailin Bat eriann yzde 13n Filistinlilere brakmasna dair bu anlamann imzalanmasndan ksa bir sre sonra srail Babakan zak Rabinin ldrlmesiyle sre askya alnmtr. O tarihten 2000 ylnda Camp Davidde nihai stat grmelerinin baarszlkla sonulanmasna kadar devam eden srete, bu anlamalarn hayata geirilmesine dair, bu almann snrlarna sdrlmas zor baka protokoller ve memorandumlar da vardr. zetle u sylenebilir ki Oslo Sreci eitli bar inas abalarnn uyguland, youn mzakerelere sahne olan, arabulucularn ne kt nemli bir bar denemesidir. Ancak tm iyi niyetli abalara ramen bu giriim iki taraftaki, hem srecin iindeki hem de dndaki bar bozucu gler tarafndan engellenmitir. Srecin en byk eksiklii ise sorunu sadece bir paylam sorunu olarak grmesi, asl nemli olan kimlik dnmn es gemi olmasdr. Oslo Bar Srecinin mimarlarndan Herbert C. Kelman da srailFilistin sorununu 1967 savandan sonra iki halkn ya hep ya hi (sfr toplaml) felsefesiyle yaklat, ayn topraklar zerinde vatan ve siyasi devlet kurmak iin hak iddia ettii bir kimlik sava olarak grmektedir. Dolaysyla srail-Filistin sorunu kimlik zerinde mzakerelerin yaplmas gereken bir atmadr. srail-Filistin sorunu iki halkn, iki kimlik grubunun varolu mcadelesidir. Taraflar birbirlerinin varln ve kimliini, kendi etnik gruplarnn kimliine ve varlna bir tehdit olarak grmektedir. Bir tarafn kimlii ve kimliine bal olarak tarihsel tezleri ve anlatm, dier grubun o topraklar ve kaynaklar zerindeki hak iddiasna
263
kar kmaktadr. Bu dinamik, atmann sadece toprak zerinde deil; varlk ve ulusal kimlik zerinde de anlamazl sfr toplaml hale getirmektedir. ki taraf da ayn topraklar zerinde sadece bir ulusun var olabileceine inanm ve ya onlar ya biz mant ile hareket etmitir. teki ancak bizim aleyhimize ulus kimlii hakkn elde eder dncesi yerlemitir. Bu nedenle srail ve Filistin temsilcileri, dierinin ulus olma durumunu sistematik olarak inkr etmektedir. Filistin topraklarna ballklarnn gerekliini ve ulusal taleplerinin meruiyetlerini sorgulamaktadrlar. Bunun pek ok rnei arivlerde mevcuttur. Golda Meirin Filistin halk diye bir halk olmadn sylemesi, Arafatn Yahudilerin kutsal tapnann belki de Nablusta olduunu ne srmesi bunun rnekleridir. Bu bak as, ideolojik bir arlk da kazanarak tehdit, karlkl gvensizlik ve aresizlik duygusu ile beslenerek arln artrmtr.25 Kimlik meselelerine mesafeli duran ama bata iki tarafn birbirini tanmasyla balayan Oslo Sreci, iki toplumdaki temel unsurlarn uzun vadeli karlar ile yakn vadeli yerel hedeflerinin farkllamas ve davranlarnn deimesi sayesinde hayata geebilmitir. Grmelerin banda iki taraf da mzakerelerin anlaml olmasnn iki tarafn liderlerinin karlkl olarak birbirlerinin ulusal haklarn ve kimliini tanmasyla olacan anlayarak bunu gerekletirmeye ynelmitir. Bu tanma, iki tarafn da sorunu uzun yllar boyunca sfr toplaml bir atma olarak grd iin direnle karlatndan kolay olmamtr. 1993 tarihli Prensipler Anlamas, Bat eria ve Gazzede geici ynetimin esaslarn oluturmu, ama anlamazlk konusu ana konular, nihai stat grmeleri ad altnda yaplmas planlanan baka bir grmeye telemitir. Kelmana gre Oslo, taraflarn siyasi dncelerini temelden deitiren deil davranlarn yeniden biimlendiren bir sre olmutur. Oslonun Prensipler Anlamasyla sonulanmas yeni, olumlu davranlar gelimesine yol aarken eski, olumsuz davranlar da tamamyla ortadan kaybolmamtr. Deien
25
Kelman, The Israeli-Palestinian, 288-289.
264
olaylar bu eski, olumsuz davran kalplarnn tamamen su yzne kmasna yol amtr. 26 Mzakere srecinde paylalmas ile sorunu zmesi umulan topran, atan iki tarafn ulusal kimlii iin ne ifade ettii sorunu yeterince deerlendirilememitir. Bu nedenle byk lde, toprak paylamna bal zm aray taraflar sonuca ulatramamtr. Topran devamllnn, lkenin btnlnn, ulusal kimlik ve gvenlikle ilikisi bu adan dzgn bir ekilde deerlendirilmemitir. Camp David grmeleri srasnda Filistinlilerin kendilerine sunulan toprak ve egemenlikle ilgili neriler, bu anlamda belirsizlie srklenmelerine yol amtr. ki taraf da srecin sonunda varlacak anlamann douraca sonularn kendi ulusal varlklarn tehdit edecei endiesine kaplm, bu nedenle iki taraf iin de tek geerli yol iddete dn olmutur. 27 Schulz, ulusal kimlik inasnn Oslodaki mzakerelerin yntemini ve ieriini nasl etkilediini; kimlik, korku ve gven meselelerinin Prensipler Anlamasnn imzasndan sonra nasl deerlendirildiini; Camp David grmelerinin iddete srklenilmesinde nasl bir etki yaptn incelemitir. Schulz, korku ve belirsizliin ayn anda kimliin biimlenmesinde ve yeniden ekillenmesinde etkili olduunu, dolaysyla iddete geri dnldn savunmaktadr.28 Kimlik konusu zerinde duran aratrmaclardan Nadim Rouhana da srail-Filistin atmasnda kimlik boyutunun asl arlk noktasn oluturduunu savunmaktadr. Bu atma, iki tarafn ayn gereklie farkl anlamlar yklemesi dolaysyla kilitlenmitir. ki tarafta da maduriyet tarihi gzlemlenmektedir. Bu anlay taraflarn tarih anlatmnda aka grlmektedir. Yakn tarihi anlatrken Yahudiler soykrm, Filistinliler ise smrgecilii atmann iine ekmektedir. Filistin tarafnn tarih anlatmna bakldnda Yahudi yerleimcilerin Filistin topraklarn igali ve Filistin halknn evsiz, yurtsuz braklmas ne kmaktadr. Siyonist tarih ise binlerce yl nce topraklarndan srlen ve geri dnerek vatanlarn kurtaran bir halktan sz etmektedir. Siyonist tarihe gre yerel
Kelman, The Israeli-Palestinian, 292. Helena Lindholm Shulz, The Politics of Fear and the Collapse of the Mideast Peace Process, International Journal of Peace Studies 9 1 (Spring/Summer 2004): 91-101. 28 Shulz, The Politics of, 85-105.
27 26
265
halk bu durumu hazmedemeyerek tepki gstermi ve ortaya kan bu Arap saldrganl sonunda Siyonistler kendini mdafa etmi, sonuta Filistinliler mlteci durumuna dmtr. Taban tabana zt bu iki tarih anlatmnn ak bir aba harcamadan uzlatrlmas mmkn deildir. nk Yahudilerin Filistin anlatmn kabul etmesi, srail Devletinin su zerine kurulduunu gsterecek ve tezlerini gayri meru duruma drecektir. Siyonist tezini kabul etmek ise Filistinlileri kendi topraklarna yabanclatracaktr. Grld gibi iki taraf arasnda dierini dlayc bir meruiyet algs bulunmaktadr. Bu anlatlarn altnda, tekinin gelip kendisini evinden, toprandan ataca korkusu ve srekli tehdit algs yatmaktadr. Bu da nihai taviz ve uzlama drtsn yok etmektedir. 29 Sonu Grld gibi srail-Filistin anlamazl aslnda basit bir paylam sorunu olmann ok tesindedir. Bu nedenle klasik bir kaynak paylam ve deiimiyle zlmesi beklenmemelidir. Gemii yarm asr bulan bar almalarnn ortaya koyduu bilgiler bu tr anlamazlklarn, sosyal dnm gerektiren, ulusal kimliklerin yeniden tarif edilmesini salayacak byk siyasi projelerle zlebileceini ortaya koymaktadr. Souk Sava boyunca iddet ve sava ile yorulan srail-Filistin sorununun 1990larda evirilmesi incelendiinde taraflarn karlkl iddet dolaysyla dayanlmas zor amazlara srklenerek birbirlerinin varlklarn tanmaya yneldikleri grlmektedir. Taraflar problem zm yntemi ile masaya oturduktan sonra ciddiyet kazanan ve ulusal mzakereye dnen Oslo mzakereleri, Prensipler Anlamasnn imzalanmasndan sonra farkl boyutlarda 7 yl boyunca devam etmitir. Grmeler sonunda iki devletli zm ilkesi, gerek taraflar asndan gerekse nc lkeler ve uluslararas toplum tarafndan genel kabul grr hale gelmi gibi grnmektedir. Ancak bu zm biiminin nce kendisi
29
Rouhana, Psychological Dynamics, 762-764.
266
zerinde sonrasnda ise nasl gerekleecei ynnde anlamazlklar nihai bir sonuca ulalmasna engel olmutur. srail tarafnda byk bir kesim hala iki devletli zme tam olarak emin olamamtr. Bugn iktidarda bulunan Likud Partisi iki devletli zm kabul etmemektedir. Benzer ekilde Filistinde de 2006 ylnda seimi kazanan Hamas, sraili tanmay reddetmektedir. Bar mzakerelerinin bir numaral destekisi Amerikan ynetimi dahi iki devletli zm seeneini tandn ancak 2002 ylnda, bar sreci ktkten iki yl sonra resmen ilan etmitir. Nihai zm zerindeki bu belirsizlik, bar srecinin kndeki en nemli etkenlerden biridir. kincisi, temel ihtiyalarn belirlenmesi konusunda bir ortak gr salanamasdr. Filistin taraf iin kendi bamsz kimliinin tannmamas, mltecilerin evlerine dn hakknn verilmemesi, igal koullarnn srmesi ve normal bir gndelik yaantnn tesis edilememesi, ak ve gizli iddetin devam etmesi Oslo Sreci ile alamam, srail bu konuda Filistin tarafna yeterli gvence verememitir. srailin ise bu sreteki en byk beklentisi ve temel ihtiyac gvenliktir. srail sreci tamamen kendi gvenliini salayacak dzenlemelere odaklam, Filistin tarafnn beklentilerine bu ynde karlk vermeyerek kendi taleplerine younlamtr. srail gvenlik ile ilgili dzenlemeleri her aamada pazarlk konusu haline getirmitir. Ortak bir dil, ortak bir vizyon salanamamtr. Taraflar kimlik dnm konusunda da zerlerine deni yapmamlardr. iddet kltrn yok etmek veya kstlamak iin gerekli admlar atlmamtr. Filistin taraf halkn elindeki silahlar toplamam; okullarda, televizyonlarda direni ve ehadet konularnn ilenmesini desteklemi ve bir anlamda her an silahl mcadeleye dn kapsn ak tutarak bu durumu bir pazarlk konusu haline getirmitir. srail de Filistin tarafnn bamszln tanmam, Kudsteki semtlerin, kylerin isimlerini Yahudi tarihine uygun olarak deitirmi ve bunu dayatarak Filistin kimliini hie saymtr.
267
Taraflar kendi aralarndaki anlamazlklar krlma noktasndan dndrecek bir mekanizma kuramamlardr. srailde deien hkmetler sreci bir dierine aktaramam, zellikle sa iktidarlar bar srecinde verilen szleri tutmayarak ya da admlar erteleyerek gven bunalmna neden olmulardr. Filistin taraf da intihar saldrlar dzenleyen rgtleri zaman zaman kontrol dnda tutarak yeni saldrlar olmasna engel olmam ya da olamam srail kamuoyundaki gvensizlii pekitirmitir. Taraflar iddet sarmalna srklenmelerini nleyecek ve sisteme geri dnleri salayacak kurumsal yaplar oluturamamtr. Camp David grmelerinden sonra taraflar mzakere etmeyi birka ay daha srdrebilmesine ramen mzakereye devam edememilerdir. Bunda bar koruyacak kurumlarn oluturulmamas ve srecin kaderinin liderlerin eline braklmasnn etkisi byktr. 2000deki Zirve sonras ilk lider deiiminde, Ariel aronun iktidar gelmesiyle Oslo Sreci pe atlmtr. Oslo Srecinin bir eksiklii de bar almalarnn genel sorunu olan, g dengelerini denklemden karm olmasdr. Problem zm gruplar, mzakere yntemleri ve eit taraflar alglamas zerine kurgulanan grmelerde, g dengelerinin yeterince ne karlmamas, daha dorusu masada deil de cephede ileri srlmesi en nemli eksiklik olmutur. Bu asimetrik anlamazlkta, ideal bir anlamazlkta zayftan yana tavr koyarak g dengesini salamas gereken ABD ve arabulucu rolndeki dier unsurlar bu grevi yerine getirememitir. Hatta tam tersine ABD btn arln srailden yana koyarak asimetriyi daha da derinletirmitir. zellikle Camp Daviddeki zirvede Filistin heyeti Amerikan heyetinin ikinci bir srail heyeti gibi davranmasndan yaknmtr. Filistinli mzakereciler de srecin genelinde srail karsndaki askeri, ekonomik ve siyasi zayflklarn gz ard ederek adil bir bar kovalamlar, buna gre taleplerle srailin karsna kmlardr. srail taraf ise mzakere masasnda verdii szleri, byk lde gcn ve stratejik dengeleri koruma kaygsyla yerine getirmekten kanm, anlamalar uygulamakta gecikmi ve isteksiz davranmtr.
268
Bu g dengesizliinin yan sra srail-Filistin sorununun ayn zamanda kresel glerin de mcadele alan olmas mzakerelerin sonusuz kalmasna neden olmutur. zellikle Souk Sava yllarnda ABD ile Sovyetler Birliinin dolayl mcadele alan olan Ortadounun en nemli sorunlarndan biri olarak Filistin sorunu, tm ynleriyle bir gvenlik sorunudur. Dolaysyla srail-Filistin sorununa ynelik zm araylar, bar almalar tm bu faktrleri gz nne almadan sonulandrlabilecek bir mesele deildir. Bu noktada srail zerinde etkili olabilecek tek byk g olarak Amerikan ynetiminin yapc bir rol oynamas hayati nem tamaktadr. Ancak Amerikan ynetimi genellikle kendi stratejik ve konjonktrel ihtiyalarna gre bar srecine hz vermek iin giriimlerde bulunmutur. rnein 2007 ylnda Annapoliste bar srecini canlandrmak iin bir giriimde bulunmu, ancak sorunun zne dnk bir projesi bulunmadndan bu giriim sonusuz kalmtr. Amerikan ynetimi, gerek Bush dneminde Filistinlilerin geri dnnn mmkn olmadna dnk BMnin 194 sayl kararyla ters den aklamasyla gerekse sonraki Bakan Obamann 67 snrlarna dnlemeyeceini belirtmesiyle soruna olumsuz ynde mdahalelerde bulunmutur. srail-Filistin sorunu bar almalarnn bir uluslararas anlamazla zm konusunda neler yapabilecei ve neler yapamayaca konusunda, bu almalarn hangi noktaya odaklanmas gerektii konusunda k tutacak nemli veriler sunmaktadr. 7 yl sren, nemli ilerlemeler kaydeden Oslo Bar Sreci derinlemesine incelendiinde benzer anlamazlklarn zm konusunda da nemli ipular vermektedir. Grnen odur ki mzakerelerin yrtlmesi, bar ilikileri yrtecek kurumlarn ina edilmesi, grlecek konularn belirlenmesi ve daha pek ok konuda nemli ilerlemeler salayan bar almalar, gvenlik sorunlarnn zm ve g dengelerinin srece doru ve yapc bir ekilde yanstlmas konusunda eksiktir. Bar aratrmaclarnn biraz da bu noktay irdelemesi gerekmektedir. srail-Filistin sorununun yeniden zm srecine girmesi de bu meseleyle, yani g dengelerinin doru yanstlmas ve taraflarn bunu hazmetmesiyle ilgili grlmektedir. Taraflar son 10
269
yldr mzakereler yerine tek tarafl admlarla sorunu deilse de sorunlarn zmeye almaktadr. srail tek tarafl admlarla, duvar ina ederek, igali derinletirerek, kendi gvenlik durumunu iyiletirmeye almakta Filistin taraf ise tek tarafl bamszlk ilan ve kurumlarnn uluslararas toplum tarafndan tannmasn salamaya alarak kimliini teyide almaktadr. Bu bilek grei dk bir ihtimal de olsa taraflar yeniden masaya oturmaya itebilecei gibi iyiden iyiye ayrla da srkleyebilecek gibidir.
270
KAYNAKA Boulding, Kenneth E. Is Peace Researchable? Background Vol 6 No 4 (Winter 1963): 70-77. Eriim tarihi 28.04.2009, www.jstor.org/stable/3013633. Dedring, Juergen. On Peace in Times of War: Resolving violent conflicts by peaceful means. The International Journal of Peace Studies Vol 4 No 2 (July 1999), Eriim tarihi 27.10.2010, www.gmu.edu/programs/icar/ijps/vol14_2/dedring.htm. Ebu Sleyman, A. Ahmed. slamn Uluslararas likiler Kuram. eviren Fehmi Koru. stanbul: nsan Yaynlar, 1985. Galtung, Johan. Violence, Peace and Peace Research. Journal of Peace Research Vol 6 No 3 (1969): 167-191. Eriim tarihi 27.10.2010, www.jstore.org/stable/422690. Galtung, Johan. Peace by Peaceful Means. London: PRIO, & Thousand Oaks & New Delhi: Sage, 1996. Handel, Michael I. Savan Ustalar. 4. Basm. Ankara: Doruk Yaynlar, 2004. Kara, Karel. On the Marxist Theory of War and Peace. Journal of Peace Research Vol 5 No 1 (1968): 1-27. Eriim tarihi 31/03/2009, http://www.jstore.org/stable/422658. Kelman, Herbert C. The Israeli-Palestinian Peace Process and Its Vicissitudes. American Psychologist Vol 62 No 4 (May-June 2007): 287-303.
271
Kende, Istvan. The History of Peace: Concept and Organizations from the Late Middle ages to the 1870s. Journal of Peace Research Vol 26 No 3 (1989): 233-247. Eriim tarihi12.07.2009, www.jstor.org/stable/423686. Marx, Karl and Frederick Engels. Manifesto of the Communist Party. 1847. (Translated from Ferman by Samuel Moore in 1888). Marx/Engels Internet archive (marxist.org), 2000. Pankhurst, Donna. Issues of Justice and Reconciliation in Complex Political Emergencies: Conceptualising Reconciliation, Justice and Peace. Third World Quarterly Vol 20 No 1 (1999): 239-256. Parvin, Manoucher and Maurie Sommer. Dar al-Islam: The Evolution of Muslim Territoriality and Its Implications for Conflict Resolution in the Middle East. International Journal of Middle East Studies Vol 11 No 1 (Feb, 1980): 1-21. Eriim tarihi 25.03.2009, www.jstor.org/stable/162397. Richmond, Oliver P. Patterns of Peace. Global Society Vol 20 No 4 (October 2006); 369-370. Rouhana, Nadim N. Psychological Dynamics of Intractable Ethnonational Conflicts The Israeli-Palestinian Case. American Psychologist Vol 53 No 7 (July 1998); 761-770. Rubinstein, Richard E. Basic Human Needs: The Next Steps in Theory Development. The International Journal of Peace Studies, Vol 6 No 1 (Spring 2001). Eriim tarihi 27.10.2010, www.gmu.edu/programs/icar/ijps/vol6_1/Rubinstein.htm. Shulz, Helena Lindholm. The Politics of Fear and the Collapse of the Mideast Peace Process. International Journal of Peace Studies Vol 9 No 1 (Spring/Summer 2004): 85-105.
272
Steinberg, Gerald M. Interpretations of Jewish Tradition on Democracy, Land, and Peace. Journal of Church and State 43 1 (Winter 2001). Stern, Paul C., Daniel Druckman. International Conflict after the Cold War. Washington D.C: National Academies Press, 2000. Eriim tarihi 15.06.2010, http://site.ebrary.com/lib/kultur/Doc?id=10038719&ppg=20 Wallensteen, Peter. Understanding Conflict Resolution: War, Peace and the Global System. London & Thousand Oaks & New Delhi: Sage, Publications, 2002.
273
274
atma Teorileri Inda Grcistan ve Karaba atmalarnn zmlenmesi
ATIMA TEORLER IIINDA GRCSTAN VE KARABA ATIMALARININ ZMLENMES
Reha YILMAZ
Yrd. Do. Dr. ankr Karatekin niversitesi retim yesi Yrd. Do. Dr. ankr Karatekin niversitesi retim yesi
Sezai ZELK
275
276
ATIMA TEORLER IIINDA GRCSTAN VE KARABA ATIMALARININ ZMLENMES atma zm disiplini; bireyler aras uyumazlklardan uluslararas ihtilaflara kadar tm atmalara uygulanabilecek, teori yannda pratik uygulamalara da nem veren disiplinleraras nitelikte bir alandr. Bu almann amac, genel olarak atma analizi ve zm teorilerini aklayarak zelde Kafkasya atmalarnn tahlil edilmesidir. Bu blmde, atma analizinin temel yaklamlarndan Temel nsan htiyalar (T) Teorisi bata olmak zere mikro ve makro teorilere deinilecektir. atma zm disiplininin en nemli varsaymlarndan biri atmalarn kanlmaz, hatta gerekli ve yararl olmasdr. Burada nemli olan atmalarn ykc deil yapc olarak ynetilmesidir. atma ile iddet kavramlar ayr ayr ele alnmaktadr. atma zm uygulayclar, iddetin azaltlmasna (yok edilmesi insan doas gerei mmkn gzkmemektedir), birbirine dmanca duygular besleyen taraflarn karlkl kabul edilebilir sonulara ulamasna ve ulalan bu sonucun srdrlebilir olmasna vurgu yapmaktadr. atma zm disiplini kapsamnda iddet; direkt, yapsal ve kltrel olarak e ayrlmakta, bar kavram mspet bar (positive peace) ve menfi bar (negative peace) olarak snflandrlmaktadr. atma zm dorudan iddet denilen silahl g takbiki, scak atma ve sava gibi srelerin sona erdirilmesi ile snrl deildir. Negatif barn (dorudan iddetin durdurulmas) tesisi yerine pozitif bara (dorudan ve dolayl
277
iddetin ortadan kaldrlmas) ulamaya almak temel ama olmaldr. atma zm uygulayclar iin nemli olan pozitif bara yani direkt, yapsal ve kltrel tm iddet eitlerinin asgariye indirildii ve yapc bir ekilde ynetildii bir sistem oluturmaktr. Buna en iyi rnek, 1990l yllarda Balkanlarda meydana gelen atmalardr. Bosna-Hersekteki atmalardan sonra NATOnun nderliinde gerekletirilen askeri operasyonlar ile negatif bara ulalmtr. Dayton Bar Anlamas imzalandktan sonra bu negatif bar durumu uzun sre devam etmitir. Ayn ekilde Kosovoda NATO tarafndan gerekletirilen ve 78 gn sren hava harekt sonucu etnik atmalar durdurulmutur. Fakat pozitif barn salanmas adna bar sonras ina (post peace-building) faaliyetleri erevesinde ok yollu diplomasi (multi-track diplomacy) ve ikincil diplomasi (track-two diplomacy) uygulamalar ile etnik gruplar arasnda uzlama kltrnn yaygnlamas salanmaya allmtr. Uzlama (reconciliation), affetme (forgiveness), gerek ve uzlama komisyonlar (truth and reconcilation commission) yannda zellikle uluslararas, ulusal ve yerel dzeyde sivil toplum kurulular barn inas iin atmalarn kkeninde yer alan nedenleri ortadan kaldracak admlar atmtr. atma zmleri alannn bir dier zellii ise ok disiplinli yaklamlarla gelitirilmi disiplinleraras nitelikte olmasdr. Bu bilimin geliimine bakldnda, rgt ii ve rgtler aras atmalarn zm iin uluslararas atmalarn zmn amalayan problem zme altaylarna, dini elere, bar yapma almalarna, alternatif uyumazlk zmlerine ve ombudsmanlk gibi kurumlara mracaat edildii grlmektedir. Bir yandan farkl etnik gruplar aras atmalar kltr almalar ile incelenirken, dier yandan 1990l yllarda Avrupada dahi ortaya kan soykrm ve insanla kar sularn sebepleri incelenebilmektedir. Bu bilim dalnda Gandhinin dinsel boyutu olan iddetsizlik (nonviolence) retisi yannda, Sharpn iddetsizlii bir strateji olarak kullanmay hedefleyen bilimsel almas da incelenebilmektedir. Hatta bu dalda dnyada sayl bilim insanlarndan Vamk Volkann dnyadaki birok atmaya uygulad psiko-analitik
278
atma analizi ve buna dayanan problem zme altaylarnn teorik ve uygulamaya dayal aratrlmas da mmkn olmaktadr. ATIMA ZM TEORLER atma analizi ve zm alannda en nemli teori temel insan ihtiyalar teorisidir. Maslowun insan ihtiyalar teorisinden yola karak Avustralyal diplomat ve bilim adam John Burton tarafndan ortaya atlan bu teori daha sonra gelitirilmi ve birok uluslararas atmann analizinde kullanlmtr. Souk Sava dnemi boyunca uluslararas atmalarn analizinde temel olarak g dengesi, ittifaklar, silahlanma yar, caydrclk ve sper glerin atmas gibi kavramlar kullanlmtr. Souk Sava sonras dnemde atma analizi ve zm disiplini uluslararas ilikiler bilim dal iinde kendine daha fazla yer bulmu ve zellikle 1990 sonras atmalarn analizi ve aklanmasnda daha fazla kullanlr olmutur. Bu dnemde kullanlan kavramlar etnik milliyetilik, dini istismar, evresel sorunlar, kaynak ktl, nleyici diplomasi, bar gc, insancl mdahale ve kk-devlet atmas olmutur. Kenneth Waltz 1 tarafndan ortaya atlan analiz seviyesi kavram Dennis Sandole tarafndan atma analizi ve zmne uyarlanmtr. Bunun sonucu olarak Stn Yaklam ortaya kmtr. 2 Bu yaklama gre, sistematik seviye analizi dnda zellikle bireysel seviye, ulusal seviye ve sosyal seviye olmak zere deiik dzeylerde atma analizi teorileri incelenmitir. almada bu analiz seviyelerinden daha ok bireysel seviye, ulusal seviye ve sosyal seviye zerine odaklanlacaktr. rnein, sosyal kimlik
1
Kenneth. N. Waltz, Man, the State, and War: A Theoretical Analysis (New York: Columbia University Press, 1959). 2 Dennnis J.D. Sandole. A Comprehensive Mapping of Conflict and Conflict Resolution: Three Pillar Approach, Peace and Conflict Studies 5 2 (December 1998), eriim tarihi 20.09.2011, http://www.gmu.edu/programs/icar/ pcs/sandole.htm.
279
teorisi ya da gnah keisi hipotezi gibi kavramlar Kafkasyadaki atmalarn analizinde yardmc olacaktr. Bundan da te, zelikle Vamk Volkan 3 tarafndan Freudun fikirlerinin atma analizine uygulanmas ile ortaya kan Seilmi Travmalar/Zaferler, Kurbanlamann Egoizmi, Kk Farkllklarn Narsisizmi, Dman maj, ve Biz/Onlar (tekiletirme) gibi kavramlar psiko-analitik ve psiko-tarih asndan atmalarn analizine k tutmaktadr. Sandolenin Stn Yaklamnn ilk stunu atmalarn taraflarn, atma konularn, atma sonucu ulalacak hedefleri, atma aralarn, atma oryantasyonunu ve atma evresini incelemektedir. kinci stn atma nedenlerini ve koullarn incelemekte, bunu yaparken Waltzn analiz seviyesine benzer ekilde bireysel seviye, sosyal seviye, uluslararas seviye ve kresel/ekolojik seviye olarak ayrlmtr. nc stun ise atmann zmne younlamaktadr. Burada atma nleme, atma ynetimi, atma zm, atmann dntrlmesi gibi yaklamlar kullanlmaktadr. nsan htiyalar Teorisi nsan ihtiyalar teorisi atma analizi ve zm disiplinin temel teorilerinden birisidir. Bu teorinin iki nemli bilim insan John Burton ve Johan Galtungdur. lk olarak uyumazlk ve atma kavramlar arasndaki farkn belirtilmesi gerekir. Uyumazlklar mzakere ve hakemlik gibi geleneksel yntemler kullanlarak zme kavuturulan ve taraflarn kar karya geldii durumlardr. atmalar ise daha ok analitik yntemler kullanlarak zme kavuturulan, kar atmas ve deer atmas dnda ihtiyalar temelindeki atmalarn analizi ve zmne
Vamik D. Volkan, The Need to Have Enemies and Allies: A Developmental Approach, Political Psychology 6 2 (June 1985); 219-245; Vamik D. Volkan, The Need to Have Enemies and Allies: From Clinical Practice to International Relationships (New Jersey: Northvale and London: Jason Aronson, 1988); Vamik D. Volkan, Large Group Identity and Chosen Trauma, Psychoanalysis: Downunder, The Online Journal of the Australian Psychoanalytical Society Issue 6 (December 2005), eriim tarihi 14.09.2011, http://psychoanalysis.mylithio.com/downunder/backissues/6/427/large_group_vv.
3
280
younlalmas gereken durumlardr. atma durumunda karmak ve kaos ortamnda atan taraflarn grnen atma nedenleri dnda grnmeyen atma nedenlerine odaklanmak gerekmektedir. John Burton insan ihtiyalar teorisini, Maslowun ihtiyalar hiyerarisi teorisi 4 ve Paul Sitesn 5 sekiz temel ihtiyac gibi psikoloji ve birey davranlarnn aklanmalarndan yola karak ortaya atmtr. Burtonn yenilii, insan ihtiyalarnn tatmin edilmemesinin atmann en nemli nedeni olduunu belirtmesidir. Ayrca Burton iki nemli ihtiyacn zellikle atmalarn ortaya kmasnda ve zmnde- nemine younlamtr: Kimlik ve gvenlik ihtiyac. Maslowun ihtiyalar piramidinde toplam yedi ihtiya bulunmakta ve Maslow bunlar u ekilde kategorize etmektedir. 1. Kendini gerekletirme ihtiyac (erdem, yaratclk, doallk, problem zme, nyargsz olma, gereklerin kabul) 2. Saygnlk ihtiyac (kendine sayg, gven, baar, dierlerinin saygs, bakalarna sayg) 3. Estetik ihtiyac (gzellik, simetri, dzen) 4. Bilisel ihtiyac (bilme istei, anlama istei, merak tatmin etme) 5. Ait olma, sevgi, sevecenlik ihtiyac (arkadalk, aile, cinsel yaknlk) 6. Gvenlik ihtiyac (vcut, i, kaynak, etik, aile, salk, mlkiyet gvenlii) 7. Fizyolojik ihtiyalar (nefes, besin, su, cinsellik, uyku, denge, boaltm) Maslowun bu kategorizasyonunda daha temel ihtiyalar ile daha az temel ihtiyalar arasnda ayrm yaplmakta ve bu ihtiyalar tatmin edilme aciliyetine gre ayrlmaktadr. Daha temel ihtiyalar daha ok materyalist tatmin ediciler ve daha az temel ihtiyalar ise materyalist olmayan tatmin ediciler ile ilikilendirilmektedir. Maslowdan farkl olarak Burton
4
Abraham Maslow, Motivation and Personality (Reading: Addison-Wesley Publishing Company, 1954). 5 Paul Sites, Control: The Basis of Social Order (New York; Associated Faculty Press, 1973).
281
insanlarn varoluundan beri sahip olduu ihtiyalar ile deerler ve karlar arasnda ayrm yapmaktadr. Varolu ile ilgili olan ihtiyalar mzakere edilemez; fakat deerler belli snrlar iinde mzakere edilebilir. karlar ise tamamen mzakereye aktr. Burtonun atma ve uyumazlk ayrmna gre, atmalar mzakere edilemez olan insan ihtiyalar ile alakal iken uyumazlklar ise mzakere edilebilir deerler ile ilgilidir. Ayn ekilde atma zm Burtona gre, zlemez olan ve derinlerde yatan konular ile ilgili iken atmay halletme (conflict settlement) ise atmann yzeyinde ve atmann zm iin nemsiz olan konularla ilgilidir. 6 nsan htiyalar Teorisinin en nemli zellii, uluslararas atmalar bireysel seviyede analiz etmesidir. kinci olarak, insan ihtiyalar her insann tatmin etmek iin aba harcad ve baz durumlarda ihtiyalarn tatmin edilmesi adna cann verdii ve insan varlnn bir paras olmasdr. Maslowun hiyeraisinden farkl olarak bu teoriye gre kimlik, gvenlik, tannma, geliim gibi ihtiyalar, atma durumlarnda fiziksel ve fizyolojik ihtiyalardan daha ncelikli hale gelebilmektedir. Temel ihtiyalarn anlalmas atma analizi ve atmalara zm bulunmas asndan nemlidir. Temel ihtiyalarn tatmin edilmemesi ve engellenmesi birok atmann kayna ve nedenidir. Eer iki insan ya da iki ulus arasnda uyumayan ama alglar bulunuyor ise ihtiyalarn tatmin edilmemesi veya engellenmesi sonucu kama, kavga ve en sonunda kanl atma ya da savaa bavurulabilir.7 Edward E. Azar, insan ihtiyalarnn zellikle kimlik ihtiyacnn yadsnmasnn toplumsal, sosyal, uluslararas ve devletleraras atmalarn
6 7
John Burton, Violence Explained (Manchester: Manchester University Press, 1997). William (B.J.) Cunnigham, Violent Conflict in Northern Ireland: Complex Life at the Edge of Chaos, (2001 National Conference on Peacemaking and Conflict Resolution (NCPCR) Research and Higher Education Symposium, June 7-10, 2001, George Mason University, Fairfax, VA., 3), eriim tarihi 20.09.2011, http://cain.ulst.ac.uk/conflict/cunningham01.pdf.
282
nedeni olduunu belirtmitir. 8 Bata Dalk Karaba atmas olmak zere birok Kafkasya atmas, kimlik ihtiyac ile gvenlik ihtiyac arasnda yaanan gerilim ile aklanabilir. yle ki; Kafkas halklar iin kimlik ihtiyacnn tatmin edilmesi nemlidir. te yandan Rusya gibi blge lkeleri iin gvenlik ihtiyacnn tatmin edilmesi gerekmektedir. Bu iki ihtiyacn oluturduu birbirine uymayan ve zt durum, atmalarn ortaya kmasna neden olmaktadr. Bunun dnda Dalk Karaba rneinde etnik-ulusal kimliklerin tatmin edilmemesi ve bir yanda Mslman Azeriler ve dier yanda Hristiyan Ermenilerin yer ald bir atma durumu olumaktadr. Kelmana gre, yaam srdrme ile ilgili olan kimlik, gvenlik ve benzeri gl grup ihtiyalar gruplar aras ve toplumlararas atmalarn en nemli nedenidir. 9 Sonu olarak, insan ihtiyalarnn tatmin edilmemesi ve engellenmesi bata etnik gruplar aras atmalar olmak zere birok atmann sebebidir. Bireysel Dzeydeki Teoriler: Psiko-Analitik ve Psiko-Tarih Teorileri nsan ihtiyalar teorisi gibi bireysel dzeyde atmalar analiz eden dier teoriler psiko-analitik ve sosyal-psikoloji disiplinleridir. Bu kavramlardan ilki Volkan 10 tarafndan ortaya atlan dman ihtiyac hipotezi ile seilmi travmalar (ayn ekilde nemli olan seilmi zaferler) kavramlardr. nsan ihtiyalar teorisi gibi Volkan, insanlarn grup ii (mttefikler) ve grup-d (dmanlar) olarak ayrldn belirtmitir. Mikro teoriler (bireysel kimlik) ile makro teoriler (grup kimlii) birbiriyle i ie gemitir. Ben kimlii sosyalleme srecinde biz kimlii haline gelmektedir. Bu sre sonunda etnik kimlik nemli hale gelmekte zelikle aile ve hsmlk
Edward, E. Azar, Protracted International Conflicts: Ten Propositions, iinde International Conflict Resolution-Theory and Practice, ed. Edward E. Azar, John W Burton (Sussex: Wheatsheaf Books, 1986), 28-39. 9 Herbert C. Kelman, Social-Psychological Dimensions of International Conflict, iinde Peacemaking in International Conflict: Methods and Techniques, ed. I. William Zartman and J. Lewis Rasmussen (Washington D.C.: USIP Pres, 1997), 195. 10 Volkan, The Need to Have; Volkan, The Need to Have Enemies.
8
283
balar aidiyet, gvenlik ve hayatn anlam bulmas konusunda ne kmaktadr. Bu dman ihtiyac zellikle kurbanlatrma egoizmi ile biraraya geldiinde atma sarmal ortaya kmaktadr.11 Gruplarn biz ve onlar olarak ayrlmas ve tekiletirme sreci sonucu bir kere iki grup saldrya uram ve atma yaam ise bu, ileride iki grup arasnda atmann tekrar kma ihtimalini ykseltmektedir.12 Etnik gruplar ya da sosyal gruplar tarihin bir dneminde kurban olmu ise etnik gruplar, bireysel ve grup dzeyinde kimliklerinin tehdit edilecei algsna kaplabilir. Tarihin bir dneminde etnik gruplarn yaad travmalar ya da zaferler biz ve onlar ayrmnn (etnik-bencillik ve nyarg) devam etmesine neden olur. Bu psikolojik sreler atmalarn gizli durumdan ak duruma getikleri durumda tekrar grup yeleri iin su yzne kar. 13 Freudian anlaya gre, travmalar, kurbanlama, dman ihtiyac, tekiletirme, kk farkllklarn narsisizmi gibi unsurlar bilinaltndan bilin durumuna doru hareket ederler. Bu gruplarn bilin altna o kadar nfuz etmitir ki bar zamanlarnda bile etnik gruplar arasnda kaos sonras olaylar olsa bile bu biz ve onlar ayrm devam eder. Bunun en belirgin rnei, Kafkasya asndan 1988de yaanan Ermenistan Depremi sonras Ermenistann Trkiyeden kan ban kabul etmemesidir. Deprem Diplomasisi ya da Felaket Diplomasisi yllar sonra TrkiyeYunanistan arasndaki yumuamann nedeni olarak gsterilmektedir. Psiko-analitik teoriler aslnda normal zamanlarda normal insanlar olan terrist, zgrlk savas olarak tanmlanan bireylerin nasl bu duruma
11
John E. Mack, Psychodynamics among National Groups in Conflict, iinde The Psychodynamics of International Relationships: Volume I: Concepts and Theories. ed. Vamik Volkan, Demetrios A. Julius and Joseph V. Montville (Lexington: Lexington Books, 1990), 125. 12 Joseph V., Montvile, The Healing Function in Political Conflict Resolution, iinde Conflict Resolution Theory and Practice: Integration and Application, ed. Dennis J.D. Sandole and Hugo van der Merwe (Manchester: Manchester University Press, 1993). 13 Muzaffer Ercan Ylmaz, Ethnic Identity and Ethnic Conflicts, Akademik Bak Dergisi 21 (Temmuz-Agustos-Eyll 2010), eriim tarihi 15.09.2011, www.akademikbakis.org/21/10.pdf.
284
geldiklerini de aklamaktadr. Souk Sava sonras dnemde BosnaHersekdeki gibi birok atmada, yzyllardr bar iinde yaayan halklarn bir anda nasl dman olabildiklerine ahit olunmutur. Bu tr atmalarn analizinde realist teoriler dnda ok-seviyeli ve ok-nedenli teoriler ve kavramlardan da yararlanlmaktadr. Gruplararas atmalarn -zellikle etnik atmalarn- ba nedeni olan bu psiko-analitik ve sosyal-psikolojik sreler zellikle Azerbaycan, Ermenistan ve Trkiye arasnda gnmzde de devam etmektedir. atma Analizi teorileri, realist teorilerin zellikle de jeopolitik teorilerin Kafkasyadaki atmalar aklamakta yetersiz kaldn iddia etmektedir. ok-nedenli atmalar yine oklu kavraml ve yaklamlara dayanan teoriler ile aklanmaldr. Bu tr atmalarn zmlemelerinin psiko-analitik ve psiko-tarih teorileri ile yaplmasna rnekler verilmeden nce baz tarihi gnleri ve etnik gruplar belirtmek gerekir: Srplar iin 1389, Yunanllar iin 1453, rlandallar iin 1690, Ermeniler iin 1915, Trkler iin 1920, Krm Tatarlar iin 1944, Yahudiler iin Holocaust ve Exodus, Filistinliler iin 1948 Nakba (Felaket) gibi. Bu listeyi uzatmak mmkndr. Bu teorilere gre, her bir etnik grubun kimliinin oluumunda seilmi travmalar ve seilmi zaferler etnik gruplarn etnik adrn orta direi olan liderin etrafnda 14 toplanmasna sebep olmaktadr. Volkan byk etnik gruplar oluturan etnik kimlii bir adra benzetmekte ve bu adrn ortasnda yer alan direk ise lider olarak tanmlanmaktadr. Freudian yaklamla, etnik gruplar Oedipal baba olarak grdkleri lider etrafnda smsk birlik oluturarak onu idol haline getirmekte ve bu direin etrafnda birbirlerinin kimliklerini tanmlayarak byk bir etnik grup kimlii oluturmaktadr. Bu etnik kimliin olumasnda liderlerin oynad rol, en ok seilmi travmalar kullanarak etnik gruplar harekete geirebilme yetenekleridir. rnein, Srp lider Milosevi Yugoslavya dalrken, 1389 Kosova Sava
Vamk D. Volkan, Large Group Identity and Chosen Trauma, Psychoanalysis: Downunder, The Online Journal of the Australian Psychoanalytical Society Issue 6 (December 2005), eriim tarihi 14.09.2011, http://psychoanalysis.mylithio. com/downunder/backissues/6/427/large_group_vv.
14
285
travmasn kullanarak Srplara kendi topraklarnda bir daha Osmanllar ve Mslmanlar grmemeleri iin kendi etrafnda bir araya gelerek Avrupann kalbinden Mslmanlarn etnik temizlik yoluyla tamamen yok edilmeleri gerektiine inandrmtr. Yllarca Bosnal Mslmanlar Trk olarak arlmakta idi. Bu Srplar dnda Yunanllar, Ermeniler iin teki yllarca Osmanl Trkiyesidir. Hala gnmzde bu grubun etnik kimliinin temel ta olarak tekiletirme sonucu Trklerdir. 15 Kuzey rlandada gnmzde hala bu seilmi travmalarn riteller yoluyla devam ettiini grmekteyiz. Her yl Yry Sezonu boyunca Katolik rlandallar ve Protestan ngilizler arasnda 12 Haziran 1690da yaplan Boyne Savan anmak iin Protestanlar Katolik kasaba ve ehirlerinin iinden yryerek geerek 21. yzylda bile bu zaferi kendi etnik kimliklerinin devam iin kullanmaktadr. Fakat bu travma sonras stres sendromu (post-traumatic stress syndrome) her yl Portakal Yrynde Kuzey rlandadaki bata Belfast olmak zere birok Katolik kent ve kasabada tekrarlanmaktadr. Bunun yannda kltrel iddet kavram erevesinde incelenebilecek birok ritel, simge ve kltrel miras atma srelerinin devam etmesinde kullanlmaktadr. Bu rnekler Kafkasya atmalarnda da yaygndr. En ak rnek, eenlerin 1944 ylnda maruz kaldklar zorunlu g ya da 1944 soykrmdr. KAFKASYA ATIMALARI VE ZMLEMELER 1990l yllar Kafkasyada atma yllar olarak tanmlamak yanl olmayacaktr. Bunun en nemli sebebi phesiz uluslararas sistemin yapsal deiiklikler sonucu iki kutuplu sistemden tek kutuplu sisteme doru kaymasdr. Bu kayma sonucu, Kafkasya, daha nce Souk Sava nedeniyle scak atmaya dnmemi gizli (latent) blgesel atmalarn mekn haline gelmitir. Kuhnun deyimiyle paradigmatik kaymann
15
Trkkaya Atav, Armenian Question-Conflict, Trauma, and Objectivity, SAM Paper No: 3/97, 20, eriim tarihi 15 Eyll 2011, www.sam.gov.tr/perceptions/sampapers/SAMPAPERN0397.pdf.
286
ardndan Kafkasya blgesinde bir buzdann altnda kalan ve grnmez durumda olan birok atmann kkenleri yeryzne kmtr. atmalarn grnen nedenleri dnda grnmeyen kkenleri bulunmaktadr. Kafkasyadaki atmalarn grnen nedenleri yannda grnmeyen kkenlerini temel insan ihtiyalarnn yeterince tatmin edilmemesi ve etnik gruplar arasnda yaanan psiko-analitik sreler olarak gstermek mmkndr. Tm Kafkasyadaki atmalarda u analizi yapmak mmkndr. Bir etnik grubun tarihsel olarak ya da gnmzde tatmin edilmemi bir temel ihtiyac mutlaka bulunmaktadr. Fakat bu temel insan ihtiyacnn tatmin edilmesi baka bir etnik grubun temel ihtiyalarnn tatmin edilmemesi anlamna gelmektedir. rnein, Grcistanda yaayan Grcler iin temel insan ihtiyac gvenliktir. te yandan, Osetler ve Abhazlar iin temel insan ihtiyac kimliktir. Bir baka deyile, Grcler toprak btnl olarak tanmlayabileceimiz gvenlik ihtiyacna vurgu yaparken Osetler ve Abhazlar ise kendi kaderini tayin etme hakk erevesinde incelenebilecek olan kimlik ihtiyacnn tatmin edilmesini beklemektedir. Bu durum karmak bir atmann basitletirilmesi olarak grlebilir. Realist bak asndan blgesel glerin hatta sper glerin g mcadelesi ve denge politikas gibi faktrler atmann srelerini etkileyebilmektedir. Fakat temelde Kafkasya atmalarnn nedeni, etnik gruplarn temel insan ihtiyalarnn tatmin edilmemesidir. Kafkasya atmalar Sovyetler Birliinin yklmasyla birlikte gndeme gelse de, bu atmalarn dou zamanlarn arlk Rusyasna kadar gtrmek mmkndr. Blge halklarnn ynetilebilmesi iin uygulanan politikalar sonucunda Kafkasyada bulunan her halk dierine dman yaplm ve bir arada yaama iradeleri ellerinden alnmtr. Bylelikle Kafkasya halklarnn zgrce yaam ve kendi kimliklerini ifade edebilme iradeleri ellerinden alnmtr. Bu konuda blge halklarnn duyduu alk Sovyetler Birliinin yklyla kendini gstermi ve blge halklar geri dnlmez bir atma ortamna girmitir. Kuzey Kafkasyada een, ngu ve Dastan halklar arasnda yaanan atmalar Rusya
287
ierisinde bile bu halklarn birlikte yaamasnn zorluunu ak olarak gstermitir. Gney Kafkasyada ise bu sorun daha etkin ve srekli yaanmtr. Azeriler, Grcler ve Ermeniler arasndaki ilikiler zamanla daha da ktlemi ve tm dnyay etkileyecek boyutta kalc atmalar ortaya kmtr. Bunlardan Karaba, Abhazya ve Gney Osetya sorunlar bu blmde incelenecektir. Rus-Grc atmas: Abhazya ve Gney Osetya Sovyetler Birliinin yklndan sonra Kafkasyada tarihi dmanlklar canlanm, Kafkas halklar bamszlk arayna girmitir. Bamszlk araylar, sava dzeyine ulaan siyasi atmalar (Abhazya, Gney Osetya, Dalk Karaba) beraberinde getirmitir. Bu atmalarn sonucunda binlerce insan lm ya da yaralanm, onbinlerce insan mlteci durumuna dm, milyarlarca dolar deerinde maddi zarar ortaya kmtr.16 Bu sonularn ortaya kmasna, ayrlk ynetimlerin i ve d desteklerle gsterdii diren kadar merkezi ynetimlerin orantsz g kullanmas da sebep olmutur. Kafkasyada ortaya kan bu problemlerin ortak noktalarndan birisi, perde arkasnda ayn uluslararas aktrn, Rusyann bulunmasdr. Sovyet sonras dnemde blgedeki nfuzunu yitiren Rusya etnik atmalar krkleyerek, kendisiyle ters den blge lkelerini bask altna almak istemitir. 17 11 Eyll sonras esen rzgrn yardmyla een problemini kolaylkla zen Rusya, Gney Kafkasyay da etkisi altna alabilmek iin farkl uygulamalarda bulunmutur. Her ne kadar Ermenistan Rusyann bir paras haline getirmeyi baarsa da, Azerbaycan ve Grcistan hzla Rusyadan uzaklaarak Batl kurumlarla entegrasyonu tercih etmitir. Bu durum, blgede stratejik menfaatleri bulunan Rusyay daha sert tedbirler
Hasan Kanbolat, Abhazya ve Gney Osetya Sorunu atmaya Ynelebilir mi? Stratejik Analiz (Haziran 2008): 74-79. 17 , : [Rusya ve Grcistan: Baz atma Sebepleri], 10 (2008): 36-39; , , eriim tarihi 10.09.2011, http://gpfeurope.ru/upload/iblock/e70/south_caucasus_russia.pdf.
16
288
almaya itmi, bu amala Rusya ayrlk ynetimleri sosyal, ekonomik, siyasi ve diplomatik dzeyde desteklemitir.18 zellikle Putinin iktidara gelmesiyle birlikte Rusya, ayrlk blge ynetimlerine olan desteini daha da artrmtr. Grcistan-Rusya ilikilerinde Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii (SSCB) sonrasnda byk sorunlar ortaya kmtr. Rusya; jeopolitik adan stratejik bir konumda bulunan Grcistan kontrol altna almaya alrken, Tiflis ise Rusyadan kurtuluun yollarn aramtr. Tiflis bu erevede, AB ile iyi komuluk ilikileri kapsamnda birok ortak projeye girmi, ABD ve NATO ile ibirliine giderek lkenin askeri yapsnn modernizasyonuna hz vermitir. Rusya, ABD ve NATOnun kendi nfuz alanna bu derece sokulmasndan rahatsz olmu ve Grcistana kar youn siyasi, ekonomik ve sosyal baskda bulunmutur. Gerektiinde diplomatik usullerle uluslararas alanda da bask oluturmann yollarn aramtr. Ancak, Moskovann Grcistan zerindeki en byk etkisi ayrlk blgeler sorununda olmutur. Ayrlk blgeler Abhazya 19 ve Gney Osetya 20 sorunu SSCB sonrasnda domu, Rusyann tesiriyle bym ve zlemez bir hale gelmitir. Problemin douundan bugne, Rusya dorudan ayrlk ynetimlerin yannda yer almtr. Ayrlk blgelerle ekonomik ilikiye girmi, blge halkna serbest ticaret hakk vermitir. Blgelerin kalkndrlmas iin Rus btesinden para ayrlm, mali ve idari yardmlar yaplmtr. Ayrca, Grcistan halkna vize uygulanrken, ayrlk blge halkna Rusyada serbest seyahat ve ticaret hakk verilmitir. En nemlisi, blge halkna Rus vatandal verilerek, bir anlamda blgeler fiili olarak
[Gney Osetyada silahl atma ve Yansmalar], (.: , 2009). 19 Abhazya sorunu hakknda geni bilgi iin baknz. Treysi Cerman, Abhaziya i Yujnaya Osetiya: Stolknoveniya Rasisykih i Gurizinskix interesov [Abhazya ve Gney Osetya: Grc ve Rus menfaatlerinin Aklamas], Russie Nei Vision 11, 6-8. 20 Gney Osetya Sorunu hakknda daha geni bilgi iin baknz. Fatih zbay, Tarihsel Sre erisinde Gney Osetya Sorunu, eriim tarihi 10.09.2011, http://www.bilgesam.org/tr/boelgesel-aratrmalar/kafkaslar/153-tarihsel-suerec-cerisindegueney-osetya-sorunu.html.
18
289
Grcistandan koparlm ve Rusyann bir paras haline getirilmitir. Dier yandan, Grcistann blgeye mdahalesini nlemek amacyla BDT araclyla blgede bar gc ad altnda askeri birlikler yerletirmitir. Bu birlikler, bar gcnden ziyade ayrlk blgelerin ordusu gibi hareket etmi ve zamanla doan askeri atmalarda ayrlk glerin yannda yer almtr. 21 Be Gn Sava Rusyann bu sorundaki yerinin ak olarak grlmesini salamtr. 22 Bu sava, ayrlk blgelerin Grcistandaki statsn fiili durumdan resmi duruma dntrmesini salayan nemli bir etken olmutur. Be Gn Sava, Grcistan atmalarnn ok iyi ynetilmesinin gerekliliini, yanl atlacak admlarn, ar poplist politikalarn hatta sylemlerin bile atmay daha ar sonulara gtrebileceini ak olarak gstermitir. Grcistandaki Gney Osetya ve Abhazya sorunlarnn bu derece ktlemesinin perde arkasnda Bat ile Rusyann hesaplamasnn bulunduunu sylemek yanl olmayacaktr.23 ABDnin NATO araclyla Rusyann nfuz blgelerine doru ilerlemesi, ek Cumhuriyeti ve Polonyaya fze rampalar yerletirilmesi, Kosovann Srbistandan koparlarak bamszlnn tannmas ve sonunda Ukrayna ve Grcistann NATOya yelik iin mracaat etmeleri Rusyay Bat ile hesaplama noktasna getirmitir. Grcistan bu hesaplamann ak alanlarndan birisi olmutur.
: - - [Gney Kafkasyada Gvenlik Problemleri], , 3(27), 2011, - , 2011 22 Charles King, The Five-Day War, Foreign Affairs 87 6 (2008): 2-11. 23 Aspekt Gruzino-Abhazskova Konflikta-12 [Grc-Abhaz atmasnn Yansmalar12], (Russias Rol: Realities and Myths, Conference Proceedings: Moscow, June 28-29, 2005, Irvayn, University of California, 2006), http://www.socsci.uci.edu/~cpb/progs/pdfs/aspect12.pdf.
21
290
NATOnun 2-3 Nisan 2008de Bkrete gerekletirdii zirvede Grcistann ayrlk blgeler sorunu nedeniyle yelie kabul edilmemesi, Rusyaya bu hesaplama iin iyi bir imkn vermitir. 24 Zira Grcistan NATO yeliinin en byk engeli olarak gzken ayrlk blgeler sorununu halledebilmek iin Gney Osetyaya kar operasyona balam, blge halkyla beraber Rus bar gc askerleri de lmtr. Bunun zerine Rusya, blgede barn temini ve vatandalarnn hayat gvenliini salamak amacyla kar operasyon balatm, hzla Gney Osetyada Rus hkimiyetini salamtr. Ancak, askeri operasyon bununla bitmemi, Rus birlikleri Grcistan topraklarna girerek atmann scak sava dzeyine kmasna sebep olmutur. 25 Ksa srede Grcistan igal eden Ruslar, ayrlk blgeler sorununda dorudan taraf olmakla kalmam, blgenin bamszln tanyarak Gney Osetyay tamamen Tiflisten koparmtr. Be Gn Sava sonrasnda yaananlara bakldnda Grcistan ile Rusya arasndaki atmann geldii noktay u ekilde zetlemek mmkndr: Birincisi, Bat Rusyaya kar ilerlemesinin son noktasna gelmitir. Bundan sonras Rusya iin krmz izgilerdir. Bu nedenle atma ynetimini yapacak glerin Rusyada daha fazla taviz beklemesi ar iyimserlik olacaktr. kincisi, scak atma Grcistan krizleri iin kalc bir zm getiremeyecektir. Bu nedenle negatif bar salamaya ynelik abalar sadece problemi artrmaya yarayacaktr. atmann Grc tarafnn askeri sistemini gelitirme ve silahlanmaya gitmek gibi seenei tercih etmesinin Batl mttefiklerine ramen ters etki yapaca ak olarak grlmtr. ncs, atma ynetimi konusunda taraflarn siyasi liderliinin baarsz olduudur. Gerek Medvedev-Putin ikilisi, gerekse aakavili ve ayn zamanda ayrlk blgelerin liderleri atmay siyasi beklentileri iin bir ara olarak kullanmlardr. Ancak bu politika ters tepmi ve hibir
24 Grcistan atmalarna NATOnun etkisi konusunda baknz. -14 [Grc-Abhaz atmasnn Yansmalar-14], ed. Paula Garb, Walter Kaufmann, (Irvine Center for Citizen Peacebuilding University of California, 2008). 25 Stephen Sestanovich, What has Moscow done? Foreign Affairs 87 6 (2008): 12-29.
291
liderin tam olarak kazanl kmasna imkn vermemitir. Bu da atma ynetimi iin nemli bir etken olan siyasi liderliin, Grcistan Rusya atmas iin olumsuz bir etken olacan gstermektedir. Drdncs, Grcistan atmalarnn zme kavuturulmasnda arabulucu olarak Trkiyenin nemli grevler stlenebilecei grlmtr. Trkiyenin gerek Rusya gerekse Grcistan ile yakn bir diyalog ve ibirlii iinde olmas nedeniyle her iki lkeyi zm iin bir araya getirmesi ve sorunun zmne ynelik almalarda bulunmas mmkndr. Zira Be Gn Sava sonrasnda Trkiyenin blgesel sorunlarn tek bir at altnda zlmesine ynelik bir teklifle taraflar bir araya getirmeye almas atmann gelecekte zm iin atlan nemli bir adm olmutur. Bu politikann devam atmann zmne yapc katk salayabilecektir. Grcistan atmalarnn zmnde ABD gibi uluslararas glerin, AB ve NATO gibi kurumlarn etkin roller alamayaca bu sava ve sonrasnda grlmtr. 26 Rusyann ekonomik olarak glenmesi bu kurumlarn Douya doru ilerlemesini yavalatm hatta durdurmutur. Enerji ve ekonomik kaynaklar asndan Rusyaya nisbi bir bamllk yaayan Avrupann Rusyaya ramen Grcistann yannda yer almas zor grnmektedir. Bu da Batnn bugn gelinen noktada atmann zmne yapc bir katkda bulunmasnn zor olduunu gstermektedir. Grcistan atmalar, atma zmleme teorileri nda analiz edildiinde daha ok realist teorilere bavurulduu grlmektedir. Fakat atma zmleme teorileri, zellikle insan ihtiyalar teorisi ve psikoanalitik yaklamlar Rus-Grc atmasnn analizinde kullanlabilir. Bu atmada ilgin olan nokta, hem gvenlik hem de kimlik ihtiyalarnn i ie gemi olmas ve tm atan taraflarn atma nedenleri ve sonular
, : , c c [Ayrlklk problemi: AB, Orta Asya ve Uygur problemi], Eu-Central Asia Monitoring 4 ( 2009): 2-3, http://www.eucentralasia.eu/fileadmin/user_upload/PDF_RU/Policy_%20Briefs_%20RU/% 20brief_Peyoruse_rus-small.pdf.
26
292
zerinde etkili olmasdr. Rus-Grc atmasnn etkin taraflar Abhazlar ve Osetler ile Grcler arasndaki atmann nedeni Abhazlar ve Osetler iin kimlik ihtiyacnn, Grcler iinse gvenlik ihtiyacnn tatmin edilmemesidir. Ayrca Abhaz ve Osetler psiko-analitik teoriler ile aklanan kurbanlama, seilmi travmalar, tekiletirme, kk farkllklarn narsizmi gibi sreleri de atma boyunca yaamaktadrlar. Bir Abhaz ve Oset iin bamszlk ulusal kimlikleri iin lm kalm meselesidir. Grcler iin toprak btnlnn korunmas yaam alanlarnn gvenlik altna alnmas ve hayat standartlarn devam ve hatta gelimesi iin nemlidir. Abhaz ve Osetler iin Grclerin gvenlik ihtiyacnn tatmin edilmemesi nemli deildir. nk bamszlktan vazgeme onlar iin ulusal intihar anlamna gelmektedir. Grcler iin ise Abhazlarn kimlik ihtiyalarnn tatmin edilmesi dier etnik gruplar harekete geirecek, hatta Ruslarn tekrar hkimiyet kuracaklar bir politik sistemi ortaya karabilecek bir sreci balatacaktr. Bu iki ihtiyacn, her iki taraf da tatmin edecek bir sonuca ulamas u anki artlarda mmkn gzkmemektedir. Bir zm nerisi olarak ekonomik gelime ve kalknma ile Gney Kafkasyada atmalarn ibirlii iinde zm iin gerekli ortamn hazrlanmas dnlebilir. kinci olarak, atma zmnde Finlandiya ile sve arasnda kazankazan modeline gre zme ulaan Aland Adalar atmas bir rnek olabilir. Bu adalarn egemenlii Finlandiyaya aittir. Bu adalarda yaayan sve toplumu ise kendi kimliklerini devam ettirecek tm aralara sahiptir. Kendilerine ait yasama organna, bayraa, pullara, devlet televizyonlara, radyolara ve hatta Fin vatandalarndan biraz farkl olan bir Fin pasaportuna bile sahiptirler. 27 Bu tarz bir zm Grcistan atmalarnn her iki tarafn da tatmin edebilir.
27
Dennnis J.D. Sandole, A Comprehensive Mapping of Conflict and Conflict Resolution: Three Pillar Approach, Peace and Conflict Studies 5 2 (December 1998), eriim tarihi 20.09.2011, http://www.gmu.edu/programs/ icar/pcs/sandole.htm.
293
Azeri-Ermeni atmas: Dalk Karaba Dalk Karaba atmas Kafkasya blgesine son yzyldr damgasn vurmu, Sovyetler Birliinin dalma srecinde hzlanp Birliin dalmasyla scak savaa dnm, zm kolay olmayan ve yakn zamanda olmas mmkn gzkmeyen bir sorundur. Savata her iki halk da byk zarar grm, yzbinlerce Azeri Trk mlteci durumuna dm ve Azerbaycan topraklarnn % 20si Ermeni igaline uramtr. Karaba ve Azerbaycann dier blgelerindeki Ermeniler de Azeriler kadar olmasa da maddi ve manevi kayplara uramtr. atma 1994 ylndaki atekes ile sona ermi ve sorunun zmne ynelik bar sreci halen devam etmektedir. Ermenilerin Azerilerin yaad topraklarda sadece Ermenilerden oluan bir devlet kurma talepleriyle balayan gelimeler, daha Sovyetler Birliinin kmesinden nce bir savan kacann iaretlerini vermitir. Azerilerin 1987 ylnda Ermenistandan srgn edilmesi ve sonrasnda Ermenilerin Dalk Karaban Ermenistana balanmas ynndeki talepleri, Ermeni ve Azeriler arasndaki ilikilerin gerilmesine sebep olmutur. 1988de Dalk Karabada yaayan Azerbaycan Trklerine ynelik saldrlarn artmas, Sovyetler zamannda greceli olarak salanm bar tehdit eder duruma gelmitir. Sovyet rejiminin son yllarnda iki halk arasnda beliren gerginlik, 1991 ylnda Ermenistan ve Azerbaycann bamszln ilan etmesi ve bu arada Dalk Karabada Ermenilerin Dalk Karaba Cumhuriyetini ilanyla devletleraras bir savaa dnmtr. atmay durdurmaya ynelik bar sreci 1992 ylnda Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans (AGK-1994 ylndan itibaren Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat AGT) erevesinde balam, 1994 ylnda atekes anlamas imzalanm fakat nihai zme henz ulalamamtr. Bugn gelinen noktada Azeriler, Karaban Azerbaycann bir paras olduunu, bu nedenle blgede herhangi bir siyasi oluumun tannmayacan ve tek zmn Azerbaycan toprak btnl ierisinde
294
zerk bir yaplanmayla salanabileceini savunmaktadr. Ermeniler ise blgenin etnik yaps itibariyle ve fiili durumu ne srerek bamsz bir siyasi devlet olarak tannmas gerektiini ve hibir ekilde blge Ermenilerinin Azerbaycan egemenlii altnda yaayamayaca iddiasn ileri srmektedir. 28 Azeriler iin Ermenilerin ayrlk hareketleri lke btnln tehdit eden bir gvenlik sorunudur. Ermeniler ise bu hareketi kimliklerini kazanma adna bamszlk mcadelesi olarak grmektedir. Hatta Ermenilere gre bu mcadele, Hal zihniyetiyle Trk- Mslman unsurlara kar yrtlen dini bir mcadeledir. Dennis Sandolenin Haziran 1992de Ermenistan ziyaretinde yaad bir olay, Dalk Karaba sorununa atma analizi asndan farkl bir boyut getirmektedir. Sandole:
Echevan ziyaretimiz srasnda Azerilerin kar saldrs gereklemiti. Ben ve dier ekip arkadalarmz yaknlardan gelen otomatik silahlardan gelen sesleri duyabiliyorduk. Beni bu sava alannda en ok etkileyen ey etrafmzda patlayan silah sesleri deil Ermenilerin Azerileri Trkler olarak tanmlamas idi. Dalk Karaba atmas sre olarak atma olarak tanmlanabilir. Asl nemli olan, balang atmas olan Ermeni-Trk atmasdr. Bu atma ise 1915 ylna kadar gitmektedir. Ermenilere gre, Dalk Karaba atmas 1915den balayan srecin bir sonucudur. Onlar kendilerini o gnn nfus saylarna gre, 3 milyon Ermeni (4 milyon diaspora Ermenileri) etrafndan Trkler tarafndan sarlmtr. Bu Trkler ise 7 milyon Azeri ve 63 milyon Trkiye Trkleri olmak zere 70 milyon Trkten olumaktadr. 24 Nisan tarihi birok insan iin herhangi bir tarih olabilir. Fakat Ermeniler iin seilmi travma tarihidir. Ermeni kimliinin ayrlmaz bir paras olan soykrm TrkiyeErmenistan arasndaki tarihi atmay temsil etmekte ve bu atmann gnmze yansmas ise Dalk Karabadr. Ermeni
28
Adalet badov, Dalk Karabada Ermenilerin Kendi Kaderini Tayin Hakk, iinde Karaba: Bildiklerimiz ve Bilmediklerimiz (Baku: Beynelhalk Mnakaalar Aratma Merkezi Yaynlar, 2010), 546.
295
tarihinin en nemli olay olan soykrmn tannmamas Ermeni kimliine bir saldrdr.29
nsan ihtiyalar teorisi ve psiko-analitik teoriler erevesinde TrkiyeErmenistan atmas zlmeden Dalk Karaba atmasnn zlmesi mmkn deildir. 30 in ilgin taraf, 2002de kaleme alnan bu makalede Minsk Grubunun bar iin nerileri arasnda Trkiye-Ermenistan arasnda ortak tarihi komisyonlarnn kurulmas da bulunmakta idi. Ksaca, Dalk Karaba atmalarn sadece realist ve jeopolitik unsurlarla analiz etmek yannda atma analizi ve atma teorilerini kullanmak yerinde olacaktr. Fakat bunu yapmadan nce Dalk Karaba sorunun geliiminin ksa bir tarihesini incelemek gerekmektedir. Bamszlk sonras dnemde Karaba sorununun zlmesiyle ilgili her trl giriime karn Ermenilerin gerekletirdii yeni igaller neticesinde bu abalar sonusuz kalmtr. Muttalibovun byk mitler balad Rusya, ikili davranarak Ermenilere destek vermi ve hatta Ermeni igallerine Rus birliklerinin dorudan katlmas, igalin bymesini salayan en byk etken olmutur. 31 Bu durum Azerbaycan tarafnda byk hayal krkl meydana getirmi ve yeni zm araylar balamtr. Bu erevede randan mit beklense de rann Ermenileri durdurmakta aciz kalmas ve araclktan ekilmesiyle -zaman zaman Ermenileri desteklemesiyle- 32 Muttalibov hkmeti ister istemez Batl kurumlara mracaat etmek zorunda kalmtr. Blge ile yakndan ilgilenen Batl kurumlar bu talebi deerlendirmi ve BM ve AGK nezdinde bir
29 Dennis J.D. Sandole, Virulent Ethnocentrism: A Major Challenge for Transformational Conflict Resolution and Peacebuilding in the Post-Cold War, The Global Review of Ethnopolitics Vol 1 No 4 (June 2002): 4-27, eriim tarihi 20.09.2011, www.ethnopolitics.org/ethnopolitics/archive/volume_I/issue.../sandole.pdf. 30 Sandole, Virulent Ethnocentrism: 20. 31 Musa Gasmov, Uluslararas likiler Sisteminde Azerbaycan (1991-1995) (Bak: Genclik Yaynevi, 1995), 102. 32 Abdollah Ramezanzadeh, Irans Role as Mediator in Nagorna Karabagh Crisis, iinde Contested Borders in the Caucasus, ed. Bruno Coppieters (VUB University Press, 1996), eriim tarihi 12.11.2009, http://poli.vub.ac.be/publi/ContBorders/eng/ch0701.htm.
296
takm almalar balatlmtr.33 Azerbaycann yeni hamlesi baarl olmu ve o gne kadar dnya kamuoyu tarafndan pek bilinmeyen Karaba problemi bir anda BMnin dolaysyla tm dnyann gndemine tanmtr. Bununla birlikte Ermeni igallerinin durmamas, ua ve Lainin igali karsnda artan lke ii kamuoyu basks, hkmeti grmelerden ekilmek zorunda brakmtr. Bu sonu hkmetin Karaba problemini zme konusunda baarsz politikalarnn bir paras olarak deerlendirilmi ve Azerbaycanda hkmet deimitir.34 Elibey hkmetinin gayretleriyle uluslararas alanda elde edilen olumlu sonulara ramen Karaba Sava Azerbaycan iin hi de iyi gitmemitir. Zira Ermeniler salanan atekesleri ihlal ederek her geen gn Azerbaycan topraklarn igal etmi ve sava Karaban etrafndaki blgelere de sramaya balamtr. Uluslararas kamuoyu karsnda yalnz kalan ancak Karaba ve etrafnda yeni topraklar igal eden Ermeniler yeni stratejiler gelitirmeye ynelmitir. Karabadaki ayrlk Ermeniler yeni bir devlet kurduklar iddiasyla AGK toplantlarna bu statyle katlmak istediklerini bildirmi, bir bakma Azerbaycann istedii gibi seyreden AGK toplantlarnn geleceini ipotek altna almaya almtr. Nitekim Ermeniler bu isteklerinde baarya ulamtr. Bir yandan AGK toplantlarnn bir sonraki aya ertelenirken, dier yandan Elibey hkmetinin uluslararas alanda da skntya dmtr. Zira savata toprak kaybn engelleyemeyen Elibey hkmeti, uluslararas alanda da Ermenilerin uygulad siyaseti durdurmay baaramam, lkenin toprak btnln uluslararas hukuk erevesinde gvenceye alamamtr. Kelbecerin igali konusunda uluslararas kamuoyunda balatlan youn almalar sonucunda bata ABD olmak zere birok Avrupa devleti eitli seviyede Ermeni igalini knayan aklamalarda bulunmutur. ABD ve
Los Angeles Times, March 14, 1992. Nazm Cafersoy, Elibey Dnemi Azerbaycan D Politikas (Ankara: ASAM Yaynlar, 2001), 80.
34
33
297
ngiltere Ermeniler zerinde bask kurmaya alsa da bunda muvaffak olamam, Ermeniler geri adm atmamtr.35 12 Mays 1994te atekesin imzalanmasna nail olan Aliyev, ksa srede i siyasette de istikrar salam ve Karaba probleminin zmne ynelmitir. Bu noktada AGT ve dier uluslararas glerle ibirliine gitmitir. Bu erevede AGT araclyla problemin zmne ilikin yeni bir plan hazrlanmtr. Sorunun balangcnn 1988 olduu dnldnde, 1996 ylndaki bu plann hazrlanmasnda Aliyevin istikrarl i ve d politikasnn tesiri inkr edilmez bir gerektir. Bu planda: Azerbaycan ve Ermenistan arasndaki anlamazla son verilmesi, Karabaa maksimum zerklik tannmas, Karabal Ermeni ve Azerilerin hayat gvenliinin salanmas gibi temel unsurlar yer almtr. Ayn ekilde Aliyev hkmetinin yrtt olumlu lobi faaliyetleriyle elli devlet tarafndan bu plan kabul edilmi olsa da, Ermenistan ynetimi yaylmac siyasetine uymadndan bu plan kabul etmekten kanmtr. 36 11 Eyll sonrasnda byk glerin blge devletlerine yaklamlarnda deiimler gzlemlenmitir. zellikle Azerbaycann uluslararas terrizmle mcadeleye tam destek vermesinin bu deiimde etkisi byk olmutur. Bata ABD olmak zere birok Batl devlet Azerbaycana kar daha lml sylemlerde bulunurken, giderek Rusyaya yaklaan Ermenistana kar ise politikalarnda nispi bir sertleme grlmtr. Bu gelimelere karn Ermeni lobisi gerek ABDde gerekse Avrupa lkelerindeki faaliyetlerine hz vermi bu politikalar dengelemeye almtr. 37 Son dnemde ikili ve ok tarafl grmelerle soruna zm bulunmaya allsa da zellikle Ermeni tarafnn kalc bir zmden kamas
Dennis Sammut, Msteqillik Elde Edenden Sonra Azerbaycann Harici Siyaseti, Azerbaijan Focus 1/1 (2009): 143. 36 Ramiz Mehdiyev, Azerbaycan, Kresellemenin Talepleri (stanbul: DA Yaynclk, 2005), 220-221. 37 Samir Guliyev, Azerbaycan-ABD likilerinde Karaba Sorunu, iinde Karaba: Bildiklerimiz ve Bilmediklerimiz (Bak: Q Yaynlar, 2010), 467.
35
298
nedeniyle herhangi bir zm mmkn grnmemektedir. Bu durum zellikle Azeri tarafnda ciddi sorunlara yol amaktadr. Ciddi bir i kamuoyu basksna urayan lham Aliyev, problemin uzamasndan kaynaklanan sorunlardan kurtulmak iin lke apnda seferberlik ilan etmitir. Bir yandan lke ekonomisini iyiletirmek iin kalknma plan kabul edilip uygulamaya konulmu, dier yandan askeri bteyi artrarak neredeyse Ermenistan btesine yakn bir meblaa ulatrmtr. Dier taraftan Karaba konusundaki siyasette grnr oranda sertleme meydana gelmi ve gerekirse savaa gidilebilecei mesajlar verilmitir.38 Ermeni taraf ise Ter-Petrosyan ve Koaryan dneminden sonra Sarkisyanla fiili kazanmlarn resmi kazanma dntrme abas ierisindedir. Karabal ve Karaba Savann aktif katlmcs olan devlet bakanlar Ermeni Diasporasnn da desteiyle Karaba kaybetmemek iin her trl hileli oyunlara bavurmaktadr. lke bu politikalarn sonucunda tamamen Rusyaya angaje olmu, tm ekonomik ve doal kaynaklarn Rusyaya kaptrmtr. Bu nedenle Rusyaya ramen bir siyaset izlemesi zor gzkmektedir. 39 u anda Karaba atmas ne bar ne sava durumu olarak tanmlanamaz. Genel artlara bakldnda sorun donmu atma olarak tanmlanabilir. Sorunun zm yani pozitif bar iin ncelikle bar inas, sonrasnda (post peace-building) uzlama, atmann transformasyonu, ibirlii ve hatta btnlemeye doru giden yolda yeterli adm atlmamtr. Karaba atmasnn zlememesinin temel nedenlerini siyasi, ekonomik ve uluslararas boyutlarda ele almak mmkndr. Azerbaycan ve Ermenistan siyasi liderlii Dalk Karaba sorununu srekli olarak i politika arac olarak kullanmaktadr. Her iki devlette de i kamuoyunun en fazla ilgilendii konu Karaba atmasdr ve bu soruna ilikin her trl
Elmar Memmedyarov, Hazar Regiyonu iin Yeni Yol, Trk Siyaseti Toplusu 6 3 (2007): 6. 39 Ylmaz, Rus D Politikasnda Yeni Ynelimler erevesinde Gney Kafkasya, iinde Rusya almalar Stratejik Aratrmalar-2, ed. hsan omak (stanbul: Tasam Yaynlar, 2009), 147.
38
299
adm yakndan takip edilmektedir. Bu nedenle hkmetler, toplumu ve dier bask unsurlarn iktidar ve faaliyetlerinden uzak tutabilmek iin bu sorunu bir siyasi malzemeye evirmitir. Bu durum hkmetlerin iini kolaylatrmakta ve iktidarda kalabilmenin temel kayna haline gelmi durumdadr. Ekonomik olarak bakldnda ise Karaba sorunu her iki lkede ekonomi alannda yeni bir elit kitlenin olumasna sebep olmutur. zellikle d yardmlar ve bunlarn lke iindeki datm ekonomik bir sektr oluturmutur. Ortaya kan bu yeni ekonomik elit, sorunun zlmesi konusunda isteksiz davranmakta hatta diren gstermektedir. Bu da sorunun zm konusunda nemli bir engel olarak gzkmektedir. Sosyal adan bakldnda ise etnik ve dini sorunlar n plana kmaktadr. Ermeniler blgenin Ermeniletirilmesi politikasn uzun yllardr uygulamaktadr. 1987 ylnda Ermenistandaki tm Azerilerin ounluunu oluturduu Mslman unsurlarn srlmesiyle balayan etnik temizlik siyaseti, 1990la birlikte Dalk Karaba topraklarna sramtr. Blgede uygulanan katliamlar, Mslman halkn korkutularak blgeyi boaltmas amacn gdyordu ve bunda da baarl olunmutur. Dalk Karaba, Mslman gruplar tarafndan boaltlm ve sadece Ermenilerin yaad bir blge haline gelmitir. Bu srete dini unsurlar birer bask arac olarak kullanlm ve Ermeniler, Karaba savann yeni bir hal seferi olduunu Batya kabul ettirmeye almtr. Bunun Batdaki olumlu yansmalar grlm ve Batllar Karaba savann sulusunu hep Mslman unsurlarda grm ve bu balamda uygulamalarda bulunmutur. ABD tarafndan kabul edilen 907 nolu karar bunun ak gstergelerinden biridir. Gelinen noktada Karaba atmasnn zm iin byk aba gerekmektedir. Ayrca sorunun zm iin doru metodun tespiti ve srecin sk kontrol arttr. atmalarn zmlenmesinde genellikle realist teorilere bavurulsa da Karaba atmasnn zmlenmesinde Temel nsan htiyalar ve Psiko-Analitik ve Psiko-Tarih yaklamlar ile bu analizlere paralel farkl atma zm yntemlerine de bavurulabilir.
300
Hi kukusuz atma zmlemelerinde en ok kullanlan yntem sorun zme altaylardr (problem-solving workshops). Dalk Karaba atmasnda da atan iki etnik gruptan nemli karar vericiler, kanaat nderleri ve hatta vatandalar sreci sadece ynetmekle grevli olan nc taraf ile birlikte ilk nce atmay derinliine analiz etmelidir. Taraflar atmann grnen ve grnmeyen nedenlerini, faktrlerini ve unsurlar belirledikten sonra, nc tarafn yardm ile hibir balaycl olmayan ve zgr bir tartma ortamnda bir araya gelmeli ve karlkl ekilde fikir teatisinde bulunmaldr. Bylelikle taraflarn talepleri, bu taleplerin snrlar ve kar tarafn taleplerine gsterebilecei toleransn ls tespit edilecektir. Bu srete, taraflarn atmay baka alardan grmelerini salayacak bar salama (peace making) ve bar inas (peace building) faaliyetlerinin zellikle devlet d rgtler kanalyla daha etkin ve yaygn kullanlmas salanmaldr. Ayrca sorunun anlalmas ve zme doru hareket iin kamu diplomasisi kanallarnn ak olmas salanmaldr. Karaba sorununun tarafsz nc taraflarn liderliinde, sorunun tm taraflarnn katlabildii ve kendilerini rahat bir ekilde ifade edebildikleri sorun zme altaylar ile anlalmas gerekmektedir. Donmu atma 40 olarak tanmlanabilecek Dalk Karaba sorununda felaket diplomasisi (disaster diplomacy) gibi yeniliki ve beklenmedik olaylar katalizr gibi kullanarak atan taraflarn yaknlatrlmas ve uzlama srecine (reconciliation) balanmas salanmaldr. Sonu ve Teklifler Kafkasyadaki atmalar ne bar ne sava durumu olarak belirtmek mmkndr. Bu atmalar bugn donmu atmalar olarak tanmlanabilir. Dalk Karaba sorunu negatif bara, Abhazya ve Gney Osetya problemi ise zaman zaman scak atmaya dnebilmektedir. Ne
40
Aytan Gahramanova, Peace Strategies in Frozen Ethno-Territorial Conflicts: Integrating Reconciliation Into Conflict Management The Case Of Nagorno-Karabakh, (Mannheim: 2007), eriim tarihi 15.09.2011, http://www.mzes.uni-mannheim.de/publications/wp/wp-103.pdf.
301
yazk ki pozitif bara doru zellikle bar inas sonras salanmas zor olan uzlamaya, atmann transformasyonuna, ibirliine ve hatta btnlemeye doru giden yolda yeterince adm atlmamtr. Bununla birlikte atma zmlemesi araclyla sorunun zme kavuturulmas mmkndr. Bu konuda AB iyi bir rnektir. Zira iki byk Dnya Sava ve hatta Souk Sava boyunca birbirine kar savam ve atmaya girmi uluslar bugn Avrupa Bar erevesinde bir araya gelmitir. Bu durum Kafkasya iin uzun dnemde de olsa mmkndr. Geleneksel uluslararas bar salama yntemleri arasnda en eski ve en temel olanlardan biri diplomasidir. Bununla beraber atmalarn zm iin temel insan ihtiyalar, psiko-analitik ve psiko-tarih yaklamlar ile bu analizlere paralel atma zm yntemleri de kullanlmaktadr. Hi kukusuz atma zmlemelerinde en ok kullanlan yntem sorun zme altaylardr. Kafkasya atmalar iin de bu yntem kullanlabilir. Bu altaylar 1970li yllarda bata Burton olmak zere Kelman, Fisher, Volkan gibi bilim insanlar tarafndan kullanlmtr. Burada temel unsur, atan taraflarn tarafsz bir nc taraf liderliinde atma zm srelerinin kontrol edildii ortamda bir araya gelmeleridir. atan iki gruptan karar vericiler, kanaat nderleri ve hatta vatandalar sreci sadece ynetmekle grevli olan nc taraf ile birlikte ilk nce atmann analizini yapmaktadr. Bu analiz yaplrken atmann grnen nedenleri, faktrleri ve unsurlar yannda atmann grnmeyen unsurlar da ortaya karlmaktadr. Tarafsz nc tarafn sreci ynettii ve hibir balaycl olmayan zgr bir tartma ortam oluturulmaktadr. Bu yntemin en ok kullanld atmalar Kbrs atmas ve Arap-srail atmasdr. Bu altaylar ile ulalabilecek sonucu anlamak iin bir anekdottan bahsetmekte yarar var. ki kz karde bir portakal konusunda kavga etmiler. Her iki kz karde de portakal istemektedir. Temel olarak zm,
302
portakaln ikiye blnmesidir. Fakat iki kz karde birbirleriyle konutuka aslnda portakal blmeden ve her iki tarafn ihtiyacn karlayacak bir zme ulamlardr. Zira kz kardelerden birisinin kek yapmak iin kabuuna, dierinin ise suyuna ihtiyac vardr. Bylece farkl ihtiyalar karlanarak atma zlm ve her iki tarafta kazanmtr. Grld gibi atmalara yapc zmler bulmak mmkndr. Ayn ekilde Kafkasya atmalarnn taraflarnn ihtiyalar ve bunlarn karlanmas yollar bulunarak sorunun zlmesi mmkndr. Bu aklamalar nda Kafkasya atmalar iin ngrlebilecek zm nerileri aadaki gibidir: 1- atma zmlemelerinde kavga ve kama (fight and flight) temel yol olarak kullanlmaktadr. Kavga ve kama yntemi kazan-kaybet (winlose) ya da kaybet-kazan (lose-win) zmne yneliktir. Kafkasya atmalar iin bu yntemler ierisinde sorunun tm taraflarn memnun edecek bir metot olan kazan-kazan (win-win) metodu kullanlmaldr. Kazan-kazan zmne ulamak iin tek-tarafl (tehdit, geri ekilme, kanma), iki-tarafl (mzakere ve pazarlk) ve ok tarafl (arabuluculuk, bar kurma) atma zm metotlar kullanlmaldr. Aksi takdirde sorunlarn kalc bir bara kavuturulmas mmkn gzkmemektedir. 2- atmalarn zme kavuturulmasnda bir baka yol Anatol Rapoportun ifade ettii 41 taraflarn kavga etmesi, oyun oynamas ve tartmasdr. Yani taraflar gerginlii iyice trmandrarak mutlak ve fiili sonuca ynelmekte ve taraflardan birinin yenildii bir sonu ortaya kmaktadr. Fakat birok atma, evin ate almas metaforunda olduu gibi zm iin uygun deildir. zellikle Kafkasya iin bu tarz bir yaklam sadece blge lkelerini deil tm dnyay iine ekebilecek bir anafora dnme riskini tamaktadr. Bunun yerine Zartmann olgun zaman (ripe moment) kavramndan yola karak, atmalarn trmanmasndan sonra atan taraflarn karlkl olarak donma
Anatol Rapoport, Fights, Games, and Debates (Ann Arbor: University of Michigan Press, 1960).
41
303
noktasna (stalemate) ulamalarn beklemek gerekmektedir. Bylece karlkl yitirilen gvenin salanmas iin gerekli sre ve etkileimin salanmas olana mevcuttur. 3- Kafkasya atmalarnn zmnde taraflar acele etmemeli, atmalar donma noktasna ulatktan sonra, atan taraflarn kabul edebilecei bir uluslararas ya da bireysel arabulucu tayin edilmelidir. Arabuluculuk grevi uluslararas rgtlere (BM, AGT, AB) ya da atan taraflarn tamamnn sayg gsterecei bireysel arabuluculara (eski ngiliz Babakan Tony Blair ya da eski ABD Bakan Bill Clinton vb.) da verilebilir. 4- Kafkasya atmalarnn kalc zme kavuturulabilmesi iin i kamuoyu basksndan kurtulmak zorunludur. Bu nedenle taraflarn arabulucu liderliinde, herhangi bir etki altnda kalmayacaklar uzak bir lkede grmeleri gereklidir. Grmelerin baarl olabilmesi iin kesin sonuca ulalana kadar grmelere son verilmemesi ve grmeden darya hibir bilgi szdrlmamas da salanmaldr.
304
KAYNAKA Aspekt Gruzino-Abhazskova Konflikta-12 [Grc-Abhaz atmasnn Yansmalar-12]. Russias Rol: Realities and Myths, Conference Proceedings: Moscow, June 28-29, 2005, Irvayn, University of California, 2006. http://www.socsci.uci.edu/~cpb/progs/pdfs/aspect12.pdf. Atav, Trkkaya. Armenian Question-Conflict, Trauma, and Objectivity. SAM Paper No: 3/97. Eriim Tarihi 15.09.2011. www.sam.gov.tr/perceptions/sampapers/SAMPAPERN0397.pdf. Azar, Edward, E. Protracted International Conflicts: Ten Propositions. iinde International Conflict Resolution-Theory and Practice. Editrler Edward E. Azar, John W Burton. Sussex: Wheatsheaf Books, 1986. Burton, John. Violence Explained. Manchester: Manchester University Press, 1997. Cafersoy, Nazm. Elibey Dnemi Azerbaycan D Politikas. Ankara: ASAM Yaynlar, 2001. Cerman, Treysi. Abhaziya i Yujnaya Osetiya: Stolknoveniya Rasisykih i Gurizinskix interesov [Abhazya ve Gney Osetya: Grc ve Rus Menfaatlerinin Aklamas]. Russie Nei Vision No 11. Cunnigham, William (B.J.) Violent Conflict in Northern Ireland: Complex Life at the Edge of Chaos. 2001 National Conference on Peacemaking and Conflict Resolution (NCPCR) Research and Higher Education Symposium, June 7-10, 2001, George Mason University, Fairfax, VA. Eriim Tarihi 20.09.2011. http://cain.ulst.ac.uk/conflict/cunningham01.pdf.
305
Gahramanova, Aytan. Peace Stragegies in Frozen Ethno-Territorial Conflicts: Integrating Reconciliation Into Conflict Management The Case Of Nagorno-Karabakh. Mannheim: 2007. Eriim Tarihi 15.09.2011. http://www.mzes.uni-mannheim.de/publications/wp/wp-103.pdf. Gasmov, Musa. Uluslararas likiler Sisteminde Azerbaycan (19911995). Bak: Genclik Yaynevi, 1995. Guliyev, Samir. Azerbaycan-ABD likilerinde Karaba Sorunu. iinde Karaba: Bildiklerimiz ve Bilmediklerimiz. Bak: Q yaynlar, 2010. badov, Adalet. Dalk Karabada Ermenilerin Kendi Kaderini Tayin Hakk. iinde Karaba: Bildiklerimiz ve Bilmediklerimiz. Baku: Beynelhalk Mnakaalar Aratma Merkezi Yaynlar, 2010. Kanbolat, Hasan. Abhazya ve Gney Osetya Sorunu atmaya Ynelebilir mi? Stratejik Analiz (Haziran 2008): 74-79. Kelman, Herbert C. Social-Psychological Dimensions of International Conflict. iinde Peacemaking in International Conflict: Methods and Techniques. Editr I. William Zartman and J. Lewis Rasmussen. Washington D.C.: USIP Pres, 1997. King, Charles. The five-day war. Foreign Affairs Vol 87 No 6 (2008): 211. Los Angeles Times, March 14, 1992. Mack, John E. Psychodynamics among National Groups in Conflict. iinde The Psychodynamics of International Relationships: Volume I: Concepts and Theories. Editrler Vamik Volkan, Demetrios A. Julius and Joseph V. Montville. Lexington: Lexington Books, 1990.
306
Maslow, Abraham. Motivation and Personality. Reading: Addison-Wesley Publishing Company, 1954. Mehdiyev, Ramiz. Azerbaycan, Kresellemenin Talepleri. stanbul: DA Yaynclk, 2005. Memmedyarov, Elmar. Hazar Regiyonu iin Yeni Yol. Trk Siyaseti Toplusu Cilt 6 No 3 (2007): 6. Montvile, Joseph V. The Healing Function in Political Conflict Resolution. iinde Conflict Resolution Theory and Practice: Integration and Application. Editrler Dennis J.D. Sandole and Hugo van der Merwe Manchester: Manchester University Press, 1993. zbay, Fatih. Tarihsel Sre erisinde Gney Osetya Sorunu. Eriim Tarihi 10.09.2011. http://www.bilgesam.org/tr/boelgesel-aratrmalar/kafkaslar/153-tarihselsuerec-cerisinde-gueney-osetya-sorunu.html. Ramezanzadeh, Abdollah. Irans Role as Mediator in Nagorna Karabagh Crisis, iinde Contested Borders in the Caucasus. Editr Bruno Coppieters. VUB University Press, 1996. Eriim Tarihi 12.11.2009. http://poli.vub.ac.be/publi/ContBorders/eng/ch0701.htm. Rapoport, Anatol. Fights, Games, and Debates. Ann Arbor: University of Michigan Press, 1960. Sammut, Dennis. Msteqillik Elde Edenden Sonra Azerbaycann Harici Siyaseti. Azerbaijan Focus No 1/1 (2009): 143. Sandole, Dennis J. D. Virulent Ethnocentrism: A Major Challenge for Transformational Conflict Resolution and Peacebuilding in the PostCold War. The Global Review of Ethnopolitics Vol 1 No 4 (June 2002): 4-27. Eriim Tarihi 20.09.2011.
307
www.ethnopolitics.org/ethnopolitics/archive/volume_I/issue.../sandole. pdf. Sandole, Dennnis J.D. A Comprehensive Mapping of Conflict and Conflict Resolution: Three Pillar Approach. Peace and Conflict Studies Vol 5 No 2 (December 1998). Eriim Tarihi 20.09.2011. http://www.gmu.edu/programs/icar/ pcs/sandole.htm. Sandole. Dennnis J.D. A Comprehensive Mapping of Conflict and Conflict Resolution: Three Pillar Approach. Peace and Conflict Studies Vol 5 No 2 (December 1998). Eriim Tarihi 20.09.2011. http://www.gmu.edu/programs/ icar/pcs/sandole.htm. Sites, Paul. Control: The Basis of Social Order. New York; Associated Faculty Press, 1973. Stephen Sestanovich. What has Moscow done? Foreign Affairs Cilt 87 No 6 (2008): 12-29. Volkan, Vamk D. The Need to Have Enemies and Allies: From Clinical Practice to International Relationships. New Jersey: Northvale and London: Jason Aronson, 1988. Volkan, Vamk D. Large Group Identity and Chosen Trauma. Psychoanalysis: Downunder, The Online Journal of the Australian Psychoanalytical Society Issue 6 (December 2005). Eriim Tarihi 14.09.2011. http://psychoanalysis.mylithio.com/downunder/backissues/6/427/large_ group_vv. Volkan, Vamk D. Large Group Identity and Chosen Trauma. Psychoanalysis: Downunder, The Online Journal of the Australian Psychoanalytical Society Issue 6 (December 2005). Eriim Tarihi 14.09.2011.
308
http://psychoanalysis.mylithio.com/downunder/backissues/6/427/largeg roup_vv. Volkan, Vamk D. The Need to Have Enemies and Allies: A Developmental Approach. Political Psychology Vol 6 No 2 (June 1985): 219-245. Waltz, Kenneth. N. Man, the State, and War: A Theoretical Analysis. New York: Columbia University Press, 1959. Ylmaz, Muzaffer Ercan. Ethnic Identity and Ethnic Conflicts. Akademik Bak Dergisi 21 (Temmuz-Agustos-Eyll 2010). Eriim Tarihi 15.09.2011. www.akademikbakis.org/21/10.pdf. Ylmaz, Reha. Rus D Politikasnda Yeni Ynelimler erevesinde Gney Kafkasya. iinde Rusya almalar Stratejik Aratrmalar-2. Editr hsan omak. stanbul: Tasam Yaynlar, 2009. - -14 [Grc-Abhaz atmasnn Yansmalar-14]. Editrler Paula Garb, Walter Kaufmann. Irvine Center for Citizen Peacebuilding University of California, 2008. , . Eriim Tarihi 10.09.2011. http://gpf-europe.ru/upload/iblock/e70/south_caucasus_russia.pdf. [Gney Osetyada silahl atma ve Yansmalar]. .: , 2009. : - - , [Gney Kafkasyada Gvenlik Problemleri], 3(27), 2011, , 2011.
309
, : , c c [Ayrlklk problemi: AB, Orta Asya ve Uygur problemi]. EU-CENTRAL ASIA MONITORING No 4 ( 2009): 2-3. http://www.eucentralasia.eu/fileadmin/user_upload/PDF_RU/Policy_ Briefs_ RU/ brief_Peyoruse_rus-small.pdf. , . : [Rusya ve Grcistan: Baz atma Sebepleri]. , 10 (2008).
310
Fransann Etnik Kimlik Sorunlarna Politik-Psikolojik Bir Yaklam: Korsika rnei
FRANSANIN ETNK KMLK SORUNLARINA POLTK-PSKOLOJK BR YAKLAIM: KORSKA RNE
Bilgehan EMEKLER
311
312
FRANSANIN ETNK KMLK SORUNLARINA POLTK-PSKOLOJK BR YAKLAIM: KORSKA RNE II. Dnya Savann ardndan ykselen milliyetilik akmlarnn etkisiyle artmaya balayan etnik kimlik talepleri, 1970lerden itibaren kurulan iddet rgtleriyle ayrlk bir karaktere brnmtr. ki bloklu statik yapda dondurulan ya da ertelenen birok etnik sorun, Souk Savan sona ermesiyle ortaya kan bolukta yeniden gndeme gelmitir. Uluslararas sistemin dinamikletii Souk Sava sonras konjonktrde kimlik sorgulamalar ve bunalmlar yaanm; yeni kimlik araylar ve tanmlamalar, haritalarn deitii ve yeniden ekillendii kanl atmalarla sonulanmtr. 1990larda jeopolitik ve jeokltrel kopmalar yaayan Yugoslavya ve SSCBnin dalma sreleri, bu durumun gncel rneklerini oluturmutur. atma ya da savaa dnme potansiyeline sahip etnik kimlik problemleri, sadece federal ya da konfederal devlet yaplanmalarnda deil, ayn zamanda niter ulusdevlet modelinde de ortaya kmaktadr. Souk Sava sonrasnda beliren ve 11 Eyll saldrlaryla somutlaan asimetrik g bileenleri ve tehdit unsurlar, klasik gvenlik paradigmasnn sorgulanmasna neden olmakta ve yeni gvenlik gndeminin ontolojisini belirlemektedir. Bu erevede etnik kimlik problemleri ve atmalar zerine odaklanan etnisite almalar, gvenlik literatrnn ilgi alan haline gelmitir. Gnmzde etnik kimlik sorunlar, evrenselleme ve yerellemeyi ayn anda ieren
313
kreselleme olgusuyla birlikte ivme kazanmtr. Kimlikler, bir yandan evrensellemeyle da alarak btnlemekte ve dnya toplumunu oluturmakta; dier yandan ise yerellemeyle ie kapanarak ayrmakta ve yerel topluluklara dnmektedir. Glokalizasyon (glocalization/globalocalization) 1 kavramnn zetledii bu psikolojik ve sosyolojik skmlk, Gemeinschaft ile Gesellschaft arasndaki paradoksal ilikiye benzemektedir. Kresellemenin kendine zg dikotomisini ortaya koyan bir tanmlama olarak glokalizasyon, bir boyutuyla etnik-yerel kimlikleri, baka bir boyutuyla da dnya vatandaln ifade etmektedir. Hem paralanmay (fragmentation) hem de btnlemeyi (integration) ortaya karan bu eklektik sre, ulus-devlet yaplarna tehdit oluturmaktadr. Zira bireyler, bir yanyla kresellemenin etkisiyle tek tipleirken, bir yanyla da yerellemenin etkisiyle etnik-kltrel deerlerine sarlarak etnik kimliklerini n plana karmaktadr. Bir taraftan benzeen dier taraftan da farkllaan kimlikler yabanclama yaayabilmektedir. Kimliklerin yaadklar anomiler ve kltrel travmalar, etnik sorunlara dnmekte; etnik problemlerin neden olduu gven bunalmlar ise atmalara yol amaktadr. Etnik sorunlar ve atmalar, ou zaman Afrika, Balkan ve Ortadou lkeleri ile zdeletirilmektedir. Oysaki etnisiteye dayal talepler ve yapsal iddet, Bat lkelerinin de temel sorunlarndan birini tekil etmektedir. ngiltere, spanya ve Fransa gibi Avrupa lkelerinde tarihsel sreklilii bulunan etnik kltrel talepler sz konusudur ve bu talepleri dile getiren etnik ayrlk rgtler bulunmaktadr. rnein Fransada Brtonlar, Alsasllar, Basklar, Katalanlar ve Korsikallar gibi birok etnik grup vardr. Bu etnisiteler arasnda Korsikallar, hukuki-idari alanlarda zerkliklerinin artrlmas ve bata dil olmak zere kltrel alanlarda anayasal haklarnn geniletilmesi ynndeki talepleriyle ne kmaktadr. Korsikallar, otonomi haklar bakmndan Fransada en
Roland Robertson, Time-Space and Homogeneity, iinde Global Modernities, ed. Mike Featherstone, Scott Lash, Roland Robertson, (London: Sage Publications, 1995), 25.
1
314
ayrcalkl statye sahip olmalarna ramen Franszlardan farkl olan tarihi, kltr ve dili nedeniyle daha fazla zerklik veya bamszlk istemekte; bamsz Korsika amacyla hareket eden etnik ayrlk rgtler, iddet eylemleriyle Fransa iin tehdit unsuru oluturmaktadr. Fransann en yoksul blgelerinden olan Korsika, hem farkl etnik kimliiyle hem de Fransa anakarasndan kopuk corafi konumuyla Fransa iin nemli sorunlardan biridir. Korsikal kimlii, Fransadaki etnik gruplar arasnda kimlik bilinci en yksek ve Fransa iin en problemli olandr. Bu almann amac, Fransann etnik kimlik problemlerinin banda gelen Korsika sorununu politik-psikolojik adan analiz etmektir. almada ncelikle kavramsal olarak etnisite, etnik grup ve etnik kimlik incelenecek; etnik sorunlar ve atmalar aklayan politik psikoloji kuramlarna yer verilecektir. Ardndan kimlik oluumundaki zaman ve mekn faktrleri gz nnde bulundurularak, Korsika corafyas ve tarihinin Korsikal kimlii zerindeki etkisi anlatlacaktr. Sonrasnda Korsika sorununun geliimi, etnik-milliyetiliin ykselmesi ve ayrlk rgtlerin eylemleri zerinde durulacaktr. Son olarak ise Fransann bu kronik sorunda nasl bir strateji ve politika izlediine deinilecektir. Kavramsal ereve: Etnisite, Etnik Grup ve Etnik Kimlik Etnik kelimesi, halk anlamna gelen Yunanca ethnos kelimesinden tretilmitir. 2 Etimolojik kkeni ethnosa dayanan etnisite (ethnicity) kavram, 19. yzyln ortalarndan itibaren rksal zellikler anlamnda kullanlmaya balanmtr. Etnisite, bugn hl gnlk dilde ounlukla rk ilikileri referans gsterilerek kullanlmaktadr.3 Oysa kavramsal adan etnisite ile rk arasnda nemli
2 Etnik kelimesi, ayn zamanda topluluk, insanlar ya da kabile anlamna gelmektedir; Vamk Volkan, Kanba: Etnik Gururdan Etnik Terre, (stanbul: Balam Yaynlar, 1999), 31. 3 Hseyin Kalayc, Etnisite ve Ulus Karlatrmas, Dou Bat, 11 44 (2008): 104. Etnisite, gnlk dilde aznlk durumu ve sorunlarn ifade etmek iin de kullanlmaktadr. Etnisite ve aznlk kavramlar arasndaki farkllk iin bkz. Cahit Aslan, Birey, Toplum,
315
farkllklar vardr. Buna gre rk, bir grubun zihinsel niteliklerini belirleyen benzersiz kaltsal biyolojik zelliklere sahip olduu savunulan bir toplumsal grup olarak tanmlanmaktadr.4 Bu kapsamda rk ayrm, insanlarn biyolojik zellikleri dorultusunda farkl trlere blnebilecekleri varsaymna dayanmaktadr. Sz konusu varsayma gre fiziksel yap, deri rengi, sa ekli veya yz zelliklerindeki eitlilik gibi genetik unsurlar, insanlar farkllatran rksal gstergeler olarak dnlmektedir. 5 Etnisite kavramnn tanm konusunda farkl bak alar vardr. 6 Etnisite, primordiyal (primordial) 7 ve arasalc (instrumental) yaklam olmak zere iki kuramsal perspektif erevesinde ele
Devlet: Kavramsallatrma ve Ara Deiken Olarak Etnisite, (Adana: Karahan Kitabevi, 2004), 13. 4 Anthony D. Smith, Milli Kimlik, ev. Bahadr Sina ener, (stanbul: letiim Yaynlar, 1994), 42-43. 5 Volkan, Kanba: Etnik Gururdan Etnik Terre, 32-33. Bu varsaym reddeden dnrler de vardr. Nitekim sosyolog Anthony Giddens, rk tanmna kar karak, rkln biyolojik zelliklere dayal nyarglardan olutuunu ileri srmektedir. Giddens, aslnda insanlar arasnda sadece fiziksel farkllklar olduunu ve bu farkllklarn ise kesinlikle rksal farkllklar olmadn ifade etmektedir. Giddensa gre rklar yoktur, yalnzca insanlar arasndaki bir dizi fiziksel farkllk vardr. () Irklk, toplumsal olarak nemli fiziksel ayrmlara dayanan bir nyargdr. Anthony Giddens, Sosyoloji, (Ankara: Ayra Yaynlar, 2000), s. 226. 6 rnein antropolog George De Vos, bir etnik grubu ayn geleneklere sahip olan ve bu gelenekleri temas ettikleri dier insanlarla paylamayan insanlar olarak tanmlamtr. De Vosun gelenekler kavram; dini inan ve uygulamalar, dil, tarihsel sreklilik duygusu, ortak atalara sahip olma, ortak bir ana yurt ve ortak bir tarih gibi deikenlerden olumaktadr. Benzer ekilde Roger Scruton da etnik grubu kuaklar boyunca uzun sreli birliin, karmak akrabalk ilikilerinin, ortak kltrn, genellikle dinsel birlik ve genel blgesel ballklarn araclk ettii sabit bir grup olarak tanmlamaktadr. Buna karn antropolog Howard Stein, etnisitenin doal bir kategori olmadn ve bir dnce biimi olduunu ileri srm ve sbjektif ltler zerinde durmutur. Vamk Volkan ise etnisiteyi u ekilde tanmlamaktadr: () Etnisitenin temelinde bir duygulanm durumunun yattn syleyebiliriz. Etnisite, insanlar bilin d ve simgesel olarak anneleri gibi ya da ocukluk anda kendilerine bakan nemli kiiler gibi hissetikleri kiilere balayan duygular ve dnceleri yanstmaktadr. Bu nedenle etnisite, yalnzca temel duygusal dzeyde insani bir aidiyet duygusunu ifade etmekle kalmaz, ayn zamanda bakasn bizim gibi olmayan biri eklinde tanmlayarak biz-liki tanmlar.; Vamk D. Volkan, Kr Krne nan, ev. zgr Karaam, (stanbul: Okuyan Us Yaynlar, 2005), 31-32. 7 Primordiyal yaklam, Trke literatrde ilki yaklam olarak da kullanlmaktadr.
316
alnmaktadr. 8 Primordiyalist (primordialists) kuramclara gre etnisite, ilksel/asli nitelie sahip bir kavramdr ve zamann dnda doal olarak bulunmaktadr. Etnisitenin zaman-d ya da zamandan bamsz bir yaps olduunu ileri sren bu sav, sosyo-biyolojiden de 9 bilimsel destek alarak, etnisiteyi insani varln verilerinden biri olarak kabul etmektedir. 10 Bu adan dnldnde etnisite a prioridir. 11 Primordiyalizme gre etnisitenin ontolojik erevesini grubun ayrt edici gemi imaj ve gemie ait atavistik parametreleri oluturmaktadr.12 Daha ak bir ifadeyle primordiyalistlere gre etnisite; din, dil, akrabalk, doum yeri, gelenek ve grenek gibi sabit verilerden oluan bir ballk duygusu ve sosyal dayanmadr. 13 Primordiyalist kuramclar, doutan edinilen etnisitenin tarihi ve toplumsal koullardan bamsz olduunu ne srmektedir. Bu nedenle primordiyal yaklamda etnisite sabit, statik ve somut bir olgudur. Bir baka deyile primordiyalistler, etnisiteyi znel bir kan-soy ba algsna dayanan toplumsal bir kategori olarak tanmlamaktadr. Zaman ve mekndan bamsz olan kan ba algs, etnik kimlii dier toplumsal kategorilerden ayran en temel zelliktir.14 Primordiyal yaklam, her etnik kimliin bir z ya da bir ilk formu olduunu varsayd iin zc (essentialist) bir karakteristie sahiptir.15
8 Bu konuda ayrnt iin bkz. Anthony D. Smith, Uluslarn Etnik Kkeni, ev. Sonay Bayramolu, Hlya Kendir, (Ankara: Dost Kitabevi, 2002), 28-35 ve Anthony D. Smith, Kreselleme anda Milliyetilik, ev. Derya Kmrc, (stanbul: Everest Yaynlar, 2002), 23-33. Etnisitenin kavramsal ve teorik erevesi hakknda ayrca bkz. John Hutchinson, Anthony D. Smith (ed.), Ethnicity, (New York: Oxford University Press, 1996), 3-104. 9 Etnisiteyi sosyo-biyolojik adan inceleyen bir makale iin bkz. Pierre Van Den Berghe, A Socio-Biological Perspective, iinde Nationalism, ed. John Hutchinson, Anthony D. Smith, (New York: Oxford University Press,1994), 96-103. 10 Smith, Milli Kimlik, 40. 11 Smith, Kreselleme anda Milliyetilik, 32. 12 Hsamettin na, ABye Entegrasyon Srecinde Trkiyenin Kimlik Problemleri, (Ankara: Adres Yaynlar, 2005), 32. 13 Erol Kuruba, Etnik Sorunlar: Ulus-Devlet ve Etnik Gruplar Arasndaki Varolusal liki, Dou Bat 11 44 (2008): 13-14. 14 ener Aktrk, Etnik Kategori ve Milliyetilik: Tek-Etnili, ok-Etnili ve Gayri-Etnik Rejimler, Dou Bat 9 38 (2006): 24-25. 15 na, ABye Entegrasyon Srecinde Trkiyenin Kimlik Problemleri, 32.
317
Arasalc yaklam ise etnisitenin doutan kazanlmadn savlamakta; etnisiteyi, zaman ve sosyo-politik koullar tarafndan ina edilen toplumsal tasarmlar olarak varsaymaktadr. Dolaysyla arasalclar, bir anlamda etnisitenin a posteriori boyutu zerinde durmaktadr. Etnisiteyi grup ii ve grup d sosyal koullarn belirledii varsaymna dayanan arasalc yaklam, etnisitenin durumsal olduunu ileri srmekte 16 ve durumsal yaklam olarak da nitelendirilmektedir. Arasalclara gre bir etnik gruba aidiyet, znenin zgl durumuna bal olarak deiiklik gsteren alg, tutum ve duygularla ilgili bir konudur. Bylece bireyin durumu deitike, grup aidiyeti de deiecektir. Baka bir ifadeyle en azndan bireyin bal bulunduu birok kimlik ve sylemin o birey iin nemi, farkl zaman ve durumlara gre deiiklik arz edecektir. 17 Arasalc yaklamda etnik kimlikler; dneme, kltrlere, ekonomik ve siyasal koullara, grup yelerinin alglamalarna, bireylerin tutum, ihtiya ve nceliklerine gre deiim-dnm ierisindedir. Bu nedenle arasalclar, primordiyalistlerin aksine etnik kimliklerin esnek ve dinamik olduunu belirtmekte; etnisitede bir z aranmamas gerektiini ileri srmektedir. 18 Arasalclara gre etnisitenin konjonktrel doas, iktidar mcadelesinde siyasal kar ve amalarn gerekletirmek isteyen siyasal elitlerin bireyleri harekete geirmede ya da kitleleri mobilize etmede etnisiteyi bir ara olarak kullanmalarna olanak salamaktadr. 19 Bu adan deerlendirildiinde etnik kimlik de her toplumsal ve siyasal kimlik gibi sembolik bir ina ya da sosyal bir tasarmdr. 20 Primordiyal ve arasalc yaklamlarn btnsel bir etnisite tanm yaptn sylemek zordur. Primordiyal yaklam, etnik grup dayanmasnn deiken yapsn tamamyla gz ard edip etnisiteyi statikletirirken; arasalc yaklam ise etnik balarn roln konu d
na, ABye Entegrasyon Srecinde Trkiyenin Kimlik Problemleri, 32. Smith, Milli Kimlik, 41. 18 Smith, Kreselleme anda Milliyetilik, 28. 19 Smith, Milli Kimlik, 40-41. 20 Kalayc, Etnisite ve Ulus Karlatrmas, 105.
16 17
318
brakmtr. 21 Aslnda bu iki yaklamn ne srd tezlerin bir karm olan etnik kimlikler, zellikle siyasallama srecinde artlara gre iki ynn de gsterir biimde var olmaktadr.22 Bu iki yaklam arasndaki sk ba vurgulayan Anthony Smith, bu iki u nokta arasnda etnik kimliin tarihi ve sembolik-kltrel parametrelerini ortaya koyan yaklamlarn bulunduunu ne srerek, kendi bak asnn da bylesi bir yaklamn trevi olduunu belirtmitir.23 Smithe gre etnik grup, soya ait mitlerin roln ve tarihi anlar vurgulayan, din, gelenek, dil ya da kurumlar gibi bir ya da birden fazla kltrel farklla gre tannan ve ayrt edilen bir kltrel kolektif tiptir. 24 Etnik kimliin etimolojik kkenini oluturan ethnie; Smithin terminolojisinde etnik grup ya da etnik topluluk olarak kullanlmakta ve ortak bir isim, soy miti, tarih, kltr ve bir toprakla zdeleen halk kategorisi, belirli bir kimlik ve dayanma duygusu gibi bileenlerden meydana gelen bir topluluk olarak tanmlanmaktadr. 25 Smith, etnik bir topluluun genel tipolojik zelliklerini u ekilde zetlemektedir: ikolektif bir zel ad, ii- ortak bir soy miti, iii- paylalan tarihi anlar, ivortak kltr farkl klan bir ya da daha fazla unsur, v- zel bir yurt ile ba (tarihi yurt ve lkesel toprak anlamnda), vi- nfusun nemli kesimleri arasnda dayanma duygusu. 26 Ayrca Smith kabile, etnik grup ve ulus arasnda aada belirtilen zellikleri bulundurma kapasitesine dayal bir korelasyon kurmaya alm ve bu erevede bir baka tipoloji ortaya koymutur: i- kltrel farklar, ii- serbest dolamn geerli olduu bir lkesel toprak, iii- grece geni byklk, iv- d politik ilikiler a (atma ve ittifaklar), v- gzle grlr bir grup duygusu ve sadakat anlay, vi- eit vatandalk
na, ABye Entegrasyon Srecinde Trkiyenin Kimlik Problemleri, 32. Kuruba, Etnik Sorunlar: Ulus-Devlet ve Etnik Gruplar Arasndaki Varolusal liki, 14. 23 Smith, Milli Kimlik, 41. 24 Smith, Milli Kimlik, 41. 25 Smith, Uluslarn Etnik Kkeni, 55. 26 Smith, Milli Kimlik, 42. Bu konuda ayrntl bilgi iin ayrca bkz. Smith, Uluslarn Etnik Kkeni, 45-57.
21 22
319
haklaryla dorudan yelik messesesi, vii- dikey ekonomik btnleme. Smithin bu kategorizasyonuna gre kabile, sz konusu zelliklerden birinci ve ikinci maddelere ve buna ek olarak ortak akrabalk ana sahipken; etnik grup ilk be maddeyi, ulus ise hepsini kapsamaktadr. Buradan hareketle Smith, etnik grubun 27 ulus oluturmann bir nceki evresi, yani n koulu olduunu belirtmekte ve hibir ulusun bir etnik kltr yaratmakszn meydana getirilemeyeceini vurgulamaktadr. Yabanc kurallara kolektif direnci simgeleyen ulusalcln ise ulusla birlikte ya da ulus olmakszn da var olabileceini eklemektedir.28 Ksaca ifade etmek gerekirse bir kimlik kategorisi olarak etnisite, kimliklemenin ve dierleri tarafndan kimlikletirilme(me)nin bir bileimidir. 29 Bu erevede bir kimlik inas olarak etnisitenin, sbjektif
Ulusal gruplar ile etnik gruplar, genellikle benzer karakteristik zellikleri gstermelerine karn, ulusal gruplar etnik gruplardan ayran temel nokta; ulusal gruplarn bir blgede younlamas, sosyal bakmdan btnlemi olmas ve kltrlerini belli bir dzeyde de olsa kurumsal olarak ifade etmesi gibi farkl karakteristikleri sergilemeleridir; Nafiz Tok, Kltr, Kimlik ve Siyaset, (stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2003), 70-71. 28 na, ABye Entegrasyon Srecinde Trkiyenin Kimlik Problemleri, 33. Smithin bu kuramna gre yatay (lateral) ve dikey (vertical) olmak zere iki tr etnik ekirdek vardr ve bu ikili ayrm, etnik kimliklerin ulusal kimlie dnebilme potansiyeli ve kapasiteleri hakknda bilgi vermektedir. Yatay etnik topluluklar, meslek gruplar ve brokratik kesimleri kapsayan daha heterojen ve esnek bir gruba iaret ederken; dikey etnik topluluklar ise belirli bir topraa, inanca ve kltre aidiyeti yksek ve etnik balln gl olduu daha homojen topluluklardr. Bu konuda bkz. Smith, Milli Kimlik, 88-116 ve Smith, Uluslarn Etnik Kkeni, 110-127. Smith, Korsikallar ile birlikte Basklarn, Katalanlarn ve Brtonlarn dikey etni (ethnie) olduklarn belirtmektedir; Smith, Kreselleme anda Milliyetilik, 64. 29 Aslan, Birey, Toplum, Devlet: Kavramlatrma ve Ara Deiken Olarak Etnisite, 8. Kimlik, varln bir tanm, tasviri ve vasfdr. Kimlik (aidiyet), tanmlayan ve tanmlanan olmak zere iki unsurdan oluur. Baka bir deyile kimlik olgusu iinde bir kimlik edinen (ait olan), bir de kimlik veren (ait olunan) vardr. Kimliiyle tanmlanan ya da kimlie sahip olan kimlik edinen (ait olan); kimlik edineni tanmlayan ya da ona kimliini kazandrana ise kimlik veren (ait olunan) denilebilir. Ksacas kimlik, kimlik edinen ile kimlik verenin bir bileimidir. Ayrca kimlik, bakalk ya da farkllk ve teki ile tanmlanr ve anlamlanr; A. Nuri Yurdusev, Avrupa Kimliinin Oluumu ve Trk Kimlii, iinde Trkiye ve Avrupa: Batllama, Kalknma, Demokrasi, ed. Atila Eralp, (Ankara: mge Kitabevi, 1997), 19-20. Dolaysyla kimlik teki ile ve tekine kar etkileim yoluyla ekillenen sosyal bir olgu ve dinamik bir sretir; na, ABye Entegrasyon Srecinde Trkiyenin Kimlik Problemleri, 15.
27
320
ve objektif parametrelerden meydana geldii sylenebilir. Dil, din, semboller, mitoslar, corafya, yaam tarz, deerler, gelenek ve grenek 30 gibi bileenler, etnisitenin objektif boyutunu olutururken; aidiyet hissi, teki algs ve tarihi bilin gibi bileenler ise sbjektif boyutunu meydana getirmektedir. Etnisitenin sbjektif ve objektif ynleri ayn zamanda ayr bir kimlik oluumunun erevesini belirlemektedir. 31 Bu durumu rnekleyen birok toplumsal olay ve olgu vardr. Etnisite zerine yaplan almalarda en ok atfta bulunulan olaylardan biri Yugoslavyann dalma srecidir. Zira Gney Slav olarak kabul edilmelerine ve ayn dili konumalarna ramen farkl olan tarihi deneyimleri, dini aidiyetleri ve kltrel kodlar nedeniyle Ortodoks Srp, Katolik Hrvat ve Mslman Bosnallarn birbirinden ayrmalar ve Yugoslavya haritasn sonlandrmalar, etnisitenin sbjektif ve objektif deikenlerden olutuunu gsteren nemli bir rnek olarak gncelliini korumaktadr. Kuramsal ereve: Etnik Sorunlar ve atmalar Aklayan Teorik Yaklamlar ve zm Stratejileri Etnik sorun, kendilerini ve tekilerini kken, dil, din, rk ve kltr gibi etnik unsurlarla ifade eden gruplar arasndaki kronik sosyo-politik anlamazlk ve cepheleme olarak tanmlanabilir. Genellikle devlet ile etnik grup arasnda ortaya kan etnik sorunlar; fiziksel, kltrel, teritoryal ve siyasal alanlardaki atmalardan kaynaklanmaktadr. Bu erevede etnik sorunlar u ekilde snflandrmak mmkndr: ifiziksel adan devlet ile etnik grubun fiziksel varlnn atmas, iiteritoryal adan etnik grubun snrlar (frontiers) ile devletin snrlar (boundries) arasndaki atma, iii- kltrel adan etnik grubun ve devletin sembolleri ve kltrel kurumlar arasndaki atma, iv- siyasal adan etnik grup ile devletin etnik sorunun zmne ilikin hedefleri arasndaki atma. 32
Yurdusev, Avrupa Kimliinin Oluumu ve Trk Kimlii, 26. Aslan, Birey, Toplum, Devlet: Kavramlatrma ve Ara Deiken Olarak Etnisite, 8. 32 Kuruba, Etnik Sorunlar: Ulus-Devlet ve Etnik Gruplar Arasndaki Varolusal liki, 16.
30 31
321
Etnik sorunlar ve etnik merkezli atmalar aklayan birok teorik yaklam vardr. 33 Sz konusu teoriler; evresel (environmental) teoriler, yapsal (structural) teoriler ve psiko-politik (psycho-politic) teoriler olmak zere temel kategoride toplanabilir. 34 evresel teoriler, etnik iddeti iki farkl biimde ele almaktadr. Bunlarn bir ksm, etnomilliyeti ve etno-dinsel atmalar uluslararas sistem dzeyinde inceleyerek, atmann nedenlerini sistemik deikenlerle aklarken; 35 bir ksm ise etnik atmalar aktr dzeyine odaklanarak aklama eilimindedir. Aktrlere younlaan kuramclar, uluslararas ilikiler disiplinindeki realist teoriden etkilenerek etnik atma nedenlerini anari metaforuyla ilikilendirmi ve atmay aktrler aras gvenlik ikilemi (security dilemma) modeliyle aklamlardr. Bu model, devletleraras sava ve atmalar anlatmak iin kurgulanm olsa da devlet ii etnik iddeti analiz eden almalarda da kullanlmaktadr. 36 Yapsal teoriler ise etnik gruplarn elitleri ile devlet arasndaki ilikilere odaklanmaktadr. Yapsal teorilere gre etnik atmann kma olasl ve iddet derecesi gibi parametreler, etnik gruplarn siyasal sistemlere entegrasyonuna gre ekillenmektedir. rnein Anatoly Khazanov, liberal rejimlerin btnlemeyi artrc, etnik atmalar ise engelleyici bir potansiyeli olduunu ileri srmektedir. Son olarak psikopolitik teoriler, etnik atmalar grup ii, grup d ve evresel faktrlerin psikolojik analiziyle aklamaya almaktadr. 37 Etnik gruplarn politik psikolojisini inceleyen bu teoriler; tarih, din, dil, kltr, gelenek ve
33 rnein Michael E. Brown, etnik sorunlarn nedenlerini sistem dzeyi, ulusal dzey ve algsal dzey olmak zere dzeyde aklamaktadr. Rajat Ganguly ve Ray Taras ise etnisitenin siyasallamasna ilikin kuramsal yaklamlar dorudan ve dolayl olmak zere iki ana kategoriye ayrmaktadr. Buna gre dolayl aklamalar, modernleme ve kalknma sorunlaryla ilgilenirken; dorudan aklamalar ise etnisiteyi aklayan yaklamlarda olduu gibi primordiyal ve arasalc yaklamlar ierir; Kuruba, Etnik Sorunlar: Ulus-Devlet ve Etnik Gruplar Arasndaki Varolusal liki, 17-18. 34 Bu konuda bkz. Rogers Brubaker, David D. Laitin, Etnik ve Milliyeti iddet, Dou Bat 11 44 (2008): 211-238. 35 Rasim zgr Dnmez, Milliyeti atmalar, iinde Dnya atmalar: atma Blgeleri ve Konular, Cilt: 2, ed. Kemal nat, Burhanettin Duran, Muhittin Ataman, (Ankara: Nobel Yaynlar, 2010), 706. 36 Brubaker, Laitin, Etnik ve Milliyeti iddet, 227. 37 Dnmez, Milliyeti atmalar, 707-708.
322
grenek gibi sosyolojik verileri gz nnde bulundurmaktadr. Bu almada Korsika sorunu, psiko-politik adan ele alnaca iin bu ksmda politik-psikolojik atma kuramlarna yer verilecektir. Politik-psikolojik almalar, atma olgusunu disiplinleraras bir yaklamla ele almakta; 38 etnik merkezli atmalar, psikolojik ve politik deikenler arasndaki ilikiler kapsamnda irdelemektedir. Souk Sava sonrasnda gvenlik olgusunda yaanan deiim-dnmn teorik boyuta yansmasyla politik psikoloji alannda yaplan almalar arlk kazanmtr. 1990 sonras srete dnyann birok yerinde meydana gelen etnik atmalar, etnik-merkezciliin (ethnocentrism) kuramsal alanda daha ok yer bulmasna neden olmutur. Gnmzde art gsteren etnikmerkezcilik, dlayc bir teki algsn beraberinde getirerek, etnik iddeti yapsallatrmakta ve kresel bir sorun haline dntrmektedir. Zira etnisiteye dayal nyarglarn davurumu olan etnik-merkezcilik, 39
Politik psikoloji; uluslarn, etnisitelerin, byk gruplarn ve kitlelerin birbirleriyle ilikilerini psikolojik faktrler temelinde inceleyen bir alma alandr. Politik psikoloji; etnik, ulusal ve uluslararas ilikilerdeki davranlarn temelinde yatan sorunlar analitik bir metodolojiyle derinlemesine incelemektedir. Ulusal ve etnik kimliklerin psikolojisi, etnik atmalarn ve iddetin politik ve psikolojik nedenleri, terrizm ve terristlerin psikolojisi gibi konular politik psikolojinin balca ilgi alann oluturmaktadr. Politik psikoloji, bu konular irdelerken interdisipliner bir yaklam ortaya koymakta ve almalarnda psikiyatri, sosyal psikoloji, sosyoloji, tarih, siyaset bilimi ve uluslararas ilikiler gibi birok disiplinden faydalanmaktadr. Politik psikoloji alanndaki almalarn says zellikle Souk Savan sona ermesinden sonra artmtr. Trkiyede ok yaygn olmamakla beraber bu alanla ilgili almalar yaplmaktadr. Trke literatrde politik psikoloji alanndaki baz almalar iin bkz. Vamk D. Volkan, Kanba: Etnik Gururdan Etnik Terre, (stanbul: Balam Yaynlar, 1999). Vamk D. Volkan, Kr Krne nan, ev. zgr Karaam, (stanbul: Okuyan Us Yaynlar, 2005). Vamk D. Volkan, Norman Itzkowitz, Trkler ve Yunanllar: atan Komular, ev. Banu Bykkal, (stanbul: Balam Yaynlar, 2002). Vamk D. Volkan, Kbrs: Sava ve Uyum (atan ki Etnik Grubun Psikanalitik Tarihi), ev. Berna Klner, (stanbul: Everest Yaynlar, 2008). Serol Teber, Politik Psikoloji Notlar, (stanbul: Ara Yaynclk, 1990). Abdlkadir evik, Politik Psikoloji, (Ankara: Dost Kitabevi, 2009). 39 Etnik-merkezcilik, bir kiinin dierlerini, kendi etnik grubunu veya kltrn merkeze alarak deerlendirmesi eklinde tanmlanabilir. Birok nyarg ve stereotipin temelini oluturan bu tutum, dierlerinin olumsuz bir biimde nitelendirilmesiyle sonulanr. Etnik-merkezci tutum sergileyen bir kii, kendi grubunun kltrel kabullerinden ve deerlerinden hareketle baka gruptan olanlar tarafgir bir ekilde yarglayarak onlar kendinden daha aada grr. Etnik-merkezcilik, kiilerin gndelik yaamlarnda ve davranlarnda grlebildii gibi dier toplumlar inceleyen bilim adamlarnn kuramsal
38
323
gruplar aras dlayc tutumlarn ve davran kalplarnn hkim paradigmasn oluturmaktadr. Antropolog William Graham Sumner, etnik-merkezciliin grup davranlar zerindeki ynlendirici etkisini u ekilde ortaya koymaktadr:
Kiinin kendi grubunu her eyin merkezinde grmesi, baka herkesi buna gre leklendirip derecelendirmesi Her grup kendisiyle gurur duyar, kendisinin stn olduunu dnr, kendi kutsallarn yceltir ve yabanclar hakir grr. Her grup kendi yaam tarznn biricik doru tarz olduunu dnr () Etnikmerkezcilik, bir halk, kendi yaam tarzna zg olan ve onlar bakalarndan ayrtran her eyi abartmaya ve iddetlendirmeye gtrr. 40
Sumnerin ifadelerinden de anlald gibi etnik-merkezcilik, gruplar aras nyarglarn oluumunda rol oynamakta ve rkla varabilen dlayc bir kimlik algsn bnyesinde barndrmaktadr. Etnikmerkezcilik, bu anlamda etnik atmalarn temelini oluturmaktadr. Bugn politik psikoloji alannda etnik ayrmcl 41 ve bu sorunsaln neden olduu etnik atmalar aklayan birok kuramsal perspektif vardr. Burada sz konusu kuramsal yaklamlardan realist atma teorisi (realistic conflict theory), sosyal renme teorisi (social learning theory), sosyal kimlik teorisi (social identity theory) ve sosyal basknlk teorisi (social dominance theory) ele alnacak ve Korsika sorunu bu teorik zeminde incelenecektir. Realist atma teorisine (realistic conflict theory) gre ayrmc davranlar, snrl maddi kaynaklar ve karlar iin yaplan rekabetin sonucunda ortaya kmaktadr. Bu rekabete bal olarak farkl gruplarn yeleri, gruplar arasndaki snrlar katlatrma eiliminde davran
yaklamlarnda da grlebilir; Nuri Bilgin, Sosyal Psikoloji Szl: Kavramlar, Yaklamlar, (stanbul: Balam Yaynlar, 2003), 116. 40 Michael Hogg, Graham Vaughan, Sosyal Psikoloji, ev. brahim Yldz, Aydn Gelmez, (Ankara: topya Yaynevi, 2007), 435. 41 nyargnn ve etnik-merkezci ayrmcln medya araclyla kullanlmasn ele alan bir alma iin bkz. Gliz Ulu, Medya ve Oryantalizm, (stanbul: Anahtar Kitaplar Yaynevi, 2009), 53-141.
324
modelleri gstermekte ve her ye kendi grubunun stn olduuna inanmaktadr. 1961 ylnda yaplan ampirik bir alma, kar eksenli rekabetin gruplar arasnda ayrmcla varan davranlara yol aabildiini ortaya koymutur. Sz konusu deney iin 11 yandaki erkek ocuklardan oluan bir yaz kamp dzenlenmitir. ocuklar, kampn ilk haftasnda birlikte yemek yemi, oyun oynam ve elenceli zaman geirmilerdir. kinci haftada ise ocuklar iki gruba ayrlp birbirlerinden yaltlm ve ortaya bir dln konduu gruplar aras bir dizi yarma dzenlenmitir. kinci haftann sonunda bu iki grup, birbirine kar dmanca davranlarda bulunup karlkl saldrlara balamtr. Arkada olan ocuklar, yarmann sonucunda iki hafta gibi ksa bir srede atmaya ynelmilerdir. Sonrasnda kamp organizatrleri tarafndan iki gruba, bozulan su depolarnn tamir edilmesi gibi iki grubun da tek bana baarmalarnn mmkn olmad ikincil bir hedef (subordinated goals) verilmitir. Bylece iki grup birlikte almaya balam ve bu durum iki grup arasndaki tansiyonu azaltarak iki grubu ibirliine yneltmitir.42 Sz konusu deneydeki rekabet rnei, kt kaynaklarn paylam veya benzer hedeflere ulalma abas srasnda farkl gruplarn birbiriyle rekabete girmelerini ve gruplar aras atmaya dnebilecek bir tansiyon ortamnn k noktasn aklamaktadr. Etnik ayrmcl ve nyargy aklamaya alan bir dier kuramsal yaklam, sosyal renme teorisidir (social learning theory). Sosyal renme teorisine gre ocuklar, iinde bulunduklar sosyal evreleri tarafndan kabul grmeye ve sevilmeye ihtiya duyduklar iin bykleri ile ayn tutum ve davranlar sergilemektedir. Grup yelerinin davranlar anne ve babadan renilen normlar yoluyla ekillendiinden ocuklar, ailelerinden rendikleri ayrmc tavr ve negatif tutumlar davrana dntrmektedir. 43 Bir baka deyile anne, baba, dier aile bykleri ve akrabalar, bebeklikten itibaren ocuklara szl ve szsz ifadeleri ve davranlar ile teki gruba ilikin nyarg ve tutumlarn
Martha Cottam, Beth Dietz-Uhler, Elena M. Mastors, Thomas Preston, Introduction to Political Psychology, (New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates, 2004), 154-155. Ayrca bkz. Hogg, Vaughan, Sosyal Psikoloji, 434-435. 43 Cottam, Dietz-Uhler, Mastors, Preston, Introduction to Political Psychology, 155.
42
325
iletir. 44 Ayrmc nyarglarn ocukluktan sregelen renme yoluyla kuaktan kuaa aktarmn, zellikle etnik nyarglarn hkim olduu toplumlarda kolayca gzlemlemek mmkndr. 45 Bugn gemie kyasla her ne kadar siyahlara kar nyarglar azalm olsa da pek ok insann siyahlarla tokalamaktan hl rahatsz olmas, ocukluk dneminde ailelerden renilen nyarglarn bir gstergesidir. 46 Ksacas sosyal renme teorisine gre tekine ve baka gruplara kar tutumlarn nesilden nesile aktarm, gruplar aras nyarglarn ve ayrmcln toplumsal bellekte kalc hale gelmesine yol aabilmektedir. Sosyal kimlik teorisi de (social identity theory) biz (kendi) ve onlar (dierleri) oluumuna 47 odaklanarak, etnik ayrmcln ve etnikmerkezciliin kuramsal analizlerine nemli katkda bulunmutur. Nitekim sosyal kimlik teorisyenleri, sosyal kategorizasyonun tek bamsz deiken olduunu, dolaysyla atan karlar ve herhangi bir etkileim olmakszn da biz ve onlar ayrmnn olutuunu ileri srmektedir.48 Asgari grup paradigmasyla (minimal group paradigm) ortaya konulan bu yaklam, gruplar aras farkllamalarn ve i grup-d grup ayrmasnn sosyal kategorilemenin sonucu olduunu savlamaktadr. Buna gre i grup, d gruplar tekiletirmeye ynelmektedir. grup ve d grup ayrmna dayanan bu teorik perspektifte her grup, kendi grubunun stn olduu algsndan yola karak grup yelerini iselletirirken, teki grup yelerini dsallatrmaktadr. Psikologlarn yapt bir deneyin sonucunda grup yesi, kendi grubunun pozitif davranlarn negatif davranlarndan, buna karn d grubun negatif davranlarn da pozitif davranlarndan daha ok hatrlamtr. Bu rnek, kiilerdeki psikolojik genelleme ve sosyal kategorizasyon eilimlerini aklamaktadr. 49 Yaplan deneylerde ayrca, i grubun otoriter bir kimlie sahip olmas
John E. Mack, nsz, iinde Kbrs: Sava ve Uyum (atan ki Etnik Grubun Psikanalitik Tarihi), Vamk D. Volkan, ev. Berna Klner, (stanbul: Everest Yaynlar, 2008), xiv. 45 Cottam, Dietz-Uhler, Mastors, Preston, Introduction to Political Psychology, 155. 46 Hogg, Vaughan, Sosyal Psikoloji, 397. 47 Ben ve teki oluumu iin bkz. Ulu, Medya ve Oryantalizm, 15-141. 48 Bilgin, Sosyal Psikoloji Szl: Kavramlar, Yaklamlar, 34. 49 Cottam, Dietz-Uhler, Mastors, Preston, Introduction to Political Psychology, 155-156.
44
326
durumunda, i grup yelerinin d gruplara kar daha nyargl ve daha atmac olduklar gzlemlenmitir. 50 Son olarak sosyal basknlk teorisi (social dominance theory), farkl gruplar arasndaki eitlik-eitsizlik ikileminin ve gruplar aras hiyerarik ilikilerin, ayrmc davranlarn ortaya knda etkili olduunu savlamaktadr. Buna gre gruplar aras ayrmc davranlar, sosyal gruplar oluturan bireylerin hiyerarideki sosyal statsnn bir rndr. inde bulunduu grubu dier gruptan stn gren insanlar, alt statde konumlandrdklar grubun zerinde glerini kullanma eilimi gsterirler. Sosyal basknlk teorisi; cinsiyet, ya ve etnisite (rk, snf, klan ve milliyet) olmak zere toplumda eit hiyerari biimi bulunduunu belirtmektedir. Bu anlamda ya byk olan kk olan zerinde, stn olduunu varsayan etnisite altta grd etnik grup zerinde, erkek de kadn zerinde basknlk kurma eilimindedir. Bu davran biimi, ayn zamanda i grupta kendini ifade etme, sosyalleme ve aidiyet hissinin kuvvetlendirilmesi anlamna gelmektedir.51 Sz konusu teorilerin nedenlerini aklad etnik anlamazlklar zmek, etnik atmalarn nne gemek ve etnik gruplarn bir arada yaamasn salamak amacyla farkl stratejiler gelitirilmitir. Bu stratejilerden biri, ulus ina srecinde ncelikli olarak tercih edilen asimilasyondur. Yapsal ve kltrel olmak zere iki boyutu bulunan asimilasyon, 52 bir etnik grubun dier etnik gruba ait duygular, tutumlar, davran modellerini ve kltrel zellikleri ald ve bylece trde bir yapnn kurulduu bir sretir. Baka bir ifadeyle bir grubun etnik ve kltrel kimliinin ulusal kimlik iinde eritilerek ounluun iine dhil
Bu konuda yaplan deneyler iin bkz. Teber, Politik Psikoloji Notlar, 31-47. Cottam, Dietz-Uhler, Mastors, Preston, Introduction Political Psychology, 156-157. 52 Yapsal asimilasyon, bir etnik grubun iinde bulunduu ounluun toplumsal kurumlarna girmesi ve ortak bir toplumsal yaam srdrmesidir. Yapsal asimilasyonun bir getirisi olarak geni lekli karma evlilikler gerekleirse, etnik bilin kaybedilerek ve dier etnisite tamamen iselletirilerek kimliksel asimilasyon tamamlanr. Kltrel boyutlu asimilasyon ise gruplarn veya kiilerin baka bir grubun davranlarn ve alkanlklarn kabul ettii ve uygulad toplumsal bir sretir; Aslan, Birey, Toplum, Devlet: Kavramlatrma ve Ara Deiken Olarak Etnisite, 24.
50 51
327
edilmesidir. Ancak eitli etnisiteleri homojenletirerek tek bir ulus kimlii ina etmek iin farkl etnik gruplara uygulanan baskc asimilasyonist yntemler, etnik anlamazlklar karma ve gruplar aras gvenlik ikilemi yaratma potansiyeli tamaktadr.53 Ulus inasnn srd lkelerde baskc asimilasyonist yntemlerle ska karlalmaktadr. Etnik anlamazlklarn ve atmalarn zm konusunda izlenen bir dier strateji, btnleme stratejisidir (integration strategy). Sistemin birlik iinde idame ettirilmesi iin ibirlii ve uyumu nceleyen btnleme stratejisi, yetki paylam stratejisi (shared sovereignty strategy) ve faydac btnleme stratejisi (utilitarian integration strategy) olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Yetki paylam stratejisi; zerklik, federasyon ve konfederasyon gibi ynetim ekillerinde ya da eitli derecelerdeki blgesel politik otonomilerde grlmektedir. Yetki paylam stratejisine gre farkl etnik gruplar, karar alma mekanizmalarna ve srelerine dhil edilerek dncelerini, ihtiyalarn ve karlarn temsil etme imkn bulmaktadr. Farkl etnik grup yelerinin ynetimde sz sahibi olmalar ve seslerini duyurmalar, btnn bir paras olduunu hissetmelerini salamakta ve onlara temsil meruiyeti duygusu vermektedir. Faydac btnleme stratejisi ise genellikle kolonyal bir gemie sahip, farkl etnik elerin birbirini tehdit olarak alglad ve gruplar aras sosyal uurumlarn bulunduu lkelerde uygulanmaktadr. Zira bu lkelerde derin ve kronik bir sorun olan etnik anlamazlklar, btnlemeye ulalmasn zorlatrmakta ve zm uzun bir sreci almaktadr. Faydac btnleme stratejisi, oulculuu vurgulayarak gruplar aras negatif imaj ve stereotiplerin silinmesini amalamaktadr. Bunun iin farklyz ama bir aradayz sylemi zerinden bir nc kimlik yaratlarak, bu kimliin altndaki farkllklarn kabul edilip sosyal uzaklklarn kapatlmas hedeflenmektedir. Bu strateji, daha ziyade multi53
Kuruba, Etnik Sorunlar: Ulus-Devlet ve Etnik Gruplar Arasndaki Varolusal liki, 24.
328
etnik lkelerde kullanlmaktadr. rnein Brezilya, Gney Afrika ve Amerika Birleik Devletlerinde btnleme, nc bir kimlik yaratlarak bu strateji zerinden gerekletirilmitir. 54 Bununla birlikte gnmzde farkl etnik gruplarn hogr, uyum ve ahenk iinde bir arada yaadklar ok kltrl yaplarn ina edilmesine ynelik araylar sz konusudur ve bu kapsamda ok kltrclk yaklam hzl bir geliim yaamaktadr. Etnik gruplarn bu stratejiler karsnda gelitirdii balca davran modelleri ise u ekilde zetlenebilir: i- st kimlie asimile veya entegre olma, ii- devlet politikalarna kar karak zel haklar ve stat elde etme, iii- devlet iinde ayr ynetim birimi kurma veya devletten ayrlma. Bunun sonucunda devlet ve etnik gruplarn karlkl olarak sergiledii strateji ve davran modelleri arasnda bir etkileim domaktadr: i- etnik grubun st kimlii benimseyerek gnll asimilasyonun gereklemesi, ii- etnik grubun ulusal kimlii reddetmesi ve buna kar devletin sert tepki gstermesiyle bask ve iddetin travmatik boyuta ulamas, iii- etnik grubun kendi kimliinde direnmesi nedeniyle devletin asimilasyonda srar etmesi ya da etnik kimlii tanmas sonucunda atma ya da uyumun ortaya kmas. 55 Korsikallarn Etno-Karakteristik zellikleri: Kimlik Oluumunda Mekn Faktr Mekn zerine dnmek; o meknda yaayan insanlarn eylemlerini, davran biimlerini, zorunluluklarn ve mekn ile kurduklar ontolojik ilikiyi yorumlamaktr. 56 Corafyann sosyal ve siyasal yaam zerindeki
Uzun dnemli en iyi zm, gruplar arasnda ortak bir kimliin yaratlarak gvenlik ikilemlerinin ortadan kaldrlmasdr. Faydac entegrasyon stratejisi, ABD rneinde ben beyazm, sen siyahsn; fakat ikimiz de Amerikalyz ve birlikte uyum iinde yaayabiliriz sylemiyle zdelemitir; Cottam, Dietz-Uhler, Mastors, Preston, Introduction Political Psychology, 180-187. 55 Kuruba, Etnik Sorunlar: Ulus-Devlet ve Etnik Gruplar Arasndaki Varolusal liki, 28-29. 56 Marina Casula, L'Identit Corse: Une Relation Rcursive Entre Identits Et Territoires Vcus, Nouvelles Perspectives en Sciences Sociales 2 1 (2006): 12,
54
329
etkisi, pre-modern dnr bn-i Haldundan modern tarihi Braudele dek birok dnrn ilgisini ekmi; Montesquieu gibi siyaset felsefecilerinden Mackinder gibi jeopolitik kuramclara kadar birok dn adam corafi konumun siyasal etkilerine yer veren kuramlar oluturmutur. Mekn faktr, bir toplumun siyasal tercihlerini ve eilimlerini etkiledii gibi o toplumun kltrel genlerini, toplumsal kodlarn, psiko-politik zihniyetini ve kimliini ekillendiren bileenlerin banda gelmektedir. Ksacas corafya; insanlarn fiziksel, psikolojik, kltrel ve politik yaplar zerinde rol oynamakta ve znel bir kimlik meydana getirmektedir. Buradan hareketle Korsikal kimliinin belirleyici unsurlarndan biri, Korsikann corafi zellikleridir. Dolaysyla Korsikay Korsika yapan corafi niteliklerin Korsikal kimliinin etno-karakteristik zellikleri zerindeki etkisine deinmek gerekir. Sicilya, Sardinya ve Kbrstan sonra Akdenizde drdnc byk ada olan Korsika, bal olduu Fransadan 170 km uzakta bulunmasna karn talyadan yaklak 90 km uzaklktadr. Bakenti Napolyonun doduu kent Ajacciodur. 57 Dalk bir yapya sahip olan adann yzlm 8,681 km2dir. 58 Korsikal kimlii asndan Korsikann nemli corafi zellii vardr. Birincisi, onu dier corafyalardan doal snrlarla ayran ama ayn zamanda yzyllardr istilalara maruz brakan bir ada olmas; ikincisi, tarm alanlarn olduka snrlayan dalk bir yapya sahip olmas; ncs ise Akdenizde yer almasdr.
http://www.erudit.org/revue/npss/2006/v2/n1/602454ar.pdf 57 Adann dier nemli ehirleri Bastia, Calvi, Corte ve Sartenedir. Ada nfusunun te birinden fazlas Ajaccio ile Bastiada yaamaktadr; Britannica, Vol. 3, (Chicago: The University of Chicago, 1990), 652. 58 Dalk olan adada 2000 metreden yksek 20 doruk vardr. Bunlarn en yksei olan Cinto Dann ykseklii yaklak 2.710 metredir; Britannica, 652.
330
Korsika Adasnn Corafi Konumu 59
ncelikle corafi bir mekn olarak ada, insanlara iinde yaadklar koullarn ve snrlarn farkndaln alamaktadr. Ada toplumu olmak, insanlarn istilalar karsnda mcadeleci ynlerini ve kendilerini koruma igdlerini gelitirmeleri anlamna gelmektedir. Ada insan, istilalar karsndaki tek zm yolunun mcadele etmek olduunu iyi bilmektedir. Zira adann snrl corafi koullar, insanlara hareket edebilecekleri veya geri ekilebilecekleri geni bir alan tanmamaktadr.60 Bir baka ifadeyle ada, her ne kadar sularla evrili doal bir savunma sistemine sahip olsa da saldrlar karsnda adallarn hareket serbestsini ve manevra alann snrlandrmaktadr. Nitekim adalar, 16. yzyln ortalarnda yani deniz tarihinin en atmac ve en sava olduu dnemde deniz gleri tarafndan binlerce kez kuatlmtr.61 zellikle de Korsika gibi deniz ticaret yollarnn gzergh zerinde bulunan adalar, srekli kuatlma tehdidi altnda kalmtr. Bu sebeple Korsikallar, tarih boyunca denizden gelebilecek tehditlere kar devaml teyakkuz halinde yaamlardr.
59
http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/europe/corsefra.htm ve http://abcvoyage.com/hotels-etvols-pas-chers-pour-la-corse/avion-hotel-sejour-pas-cher/ 60 Elena Filippova, La Corse: Une Voix Part Dans le Concert Franais?, Ethnologie Franaise, 38 3 (2008): 398. 61 Fernand Braudel, La Mditerrane et le Monde Mditerranen a lEpoque de Philippe II, Tome I, (Paris: Librairie Armond Colin, 1966), 140.
331
Adallar, kendilerini savunmak amacyla gzetleme kuleleri ya da kaleler ina ederek, buralar toplarla ve silahlarla donatmlar; olas bir askeri harekta kar her zaman destek birliklerini hazr bulundurmak zorunda kalmlardr. 62 Bilhassa Korsika gibi jeopolitik ve jeostratejik konuma sahip adalarda, gvenlii salamak her zaman ncelikli bir sorun olmutur. Bu adan deerlendirildiinde Korsikaya doal bir savunma sistemi salayan denizin, paradoksal biimde Korsikallar iin bizzat gvensizlik kayna oluturduu sylenebilir. Adann izole ve tehditlere ak corafi yaps, ada insannn gvenlik kayglarn artrmakta ve kendisini koruma igdsn gelitirmektedir. Bu ynyle tehdit altnda bir yaam, adalarn corafi bir gerei ve tarihi bir srekliliidir. Ada toplumlarnn savunmac yaplar ve tepkisel davranma alkanlklar, tehdit ve risklerin hkim olduu gvenlik ikilemi psikolojisinin bir davurumu olarak deerlendirilebilir. Korsikallarn gnmzde kimliklerini sahiplenici tutumlar, ada toplumu olmann perinledii kendini gvensiz hissetme algs ve srekli gvende olma isteiyle, yani yaanlan meknn kimlik zerindeki psikolojik etkisiyle ilikilendirilebilir. Gvenlik kayglarn ve hassasiyetlerini n plana karan bu corafi zellik, yalnzca fiziki varlklarn savunulmas eklinde belirmemekte; kltrel ve manevi bir korumacl da beraberinde getirmektedir. Baka bir deyile adasallk, toplumsal balar kuvvetlendirmekte ve muhafazakr bir tutuma yol aabilmektedir. Fernand Braudel, d tehditlere kar oluan hassas ve krlgan psikolojinin ada toplumlarnda muhafazakr bir kimlie neden olduunu belirtmitir. Braudele gre ada toplumlarnn bu muhafazakrl, teki ile sklkla karlamalarna ve yaadklar kltrel deiimlere karn geleneklerini, greneklerini ve dillerini yzyllarca koruyabilmeleri eklinde kendini gstermektedir. 63 Korsikallarn ana dillerini Fransa anakarasnda 64 yaayan dier etnik
Braudel, La Mditerrane et le Monde Mditerranen a lEpoque de Philippe II, 140. Braudel, La Mditerrane et le Monde Mditerranen a lEpoque de Philippe II, 138. 64 Korsikallar, Fransaya anakara anlamna gelen le continent; Franszlara ise anakarallar anlamna gelen les continentaux demektedir. Korsikallarn Fransa ve
63
62
332
kimliklere nazaran bugn hl etkin biimde kullanmalar ve canl tutmalar, adasalla bal kltrel muhafazakrlkla ilikilendirilebilir. Adallarn korumac, savunmac ve reaksiyoner davran modelleri gelitirmelerine zemin hazrlayan corafi btnsellik ve sosyo-psikolojik parametreler, zgrlk bir kimlik oluumunda da rol oynamaktadr. Montesquieunn adallar zgrlklerine, karada yaayanlardan daha dkndrler sav, 65 ada insannn zgrlk ynn zetlemektedir. Bu durum, adallarn muhafazakr ynleri asndan dnldnde paradoksal bir grnt sergilese de ada toplumlarnn kimliinde tamamlayc bir role sahiptir. 66 Sz konusu karakteristik eilim, adallarn zgrlklerini ve kimliklerini korumak amacyla mcadeleci bir tutum gelitirmelerine de imkn tanmaktadr. Ada toplumlarnn mcadeleci ynleri, zgrlklerine ve bamszlklarna dkn olmalaryla birlikte dnlmelidir. teki ile ilikilerinde baskc bir tutumla karlamalar halinde asimetrik bir diren sergilemeleri de bu durumun kts olarak deerlendirilebilir. Nitekim Fransada bamszlk taleplerini en fazla gndeme getiren etnik grubun Korsikallar olmas, Korsikallar anakaral etnik kimliklerden farkl klan adasal kimliin bir yansmas olarak yorumlanabilir. zetlemek gerekirse adasallk, mekna zg bir iliki biimidir. nk her ada, kk bir evren (microcosme) gibidir. Bu znellikten hareketle adallar, kendilerini dnyann merkezi olarak alglamakta ve konumlandrmaktadr. Sz konusu algy oluturan en nemli nokta, denizin adallar ile teki arasna doal bir snr ekmesi, yani corafi bir
Franszlar tasvir etmede kullandklar bu terimler, deniz kltrnn ve meknsal uzakln etkisini gstermesi bakmndan nemlidir. 65 Montesquieu, De LEsprit des Lois, Tome Premier, (Paris: Ernest Flammarion, tarihsiz), 306. Ayrca corafyann kanunlar zerindeki etkisi iin bkz. 303-328. 66 Ada toplumlarnn en temel zelliklerinden birisi, muhafazakrlk ile zgrl birbirine eklemlemeleridir. Bu durumu ada devleti olan ngilterenin toplumsal ve siyasal yaamnda grmek mmkndr. ngilizler, muhafazakr eilimlerini zgrlk ve liberal dnceleri ile e anl bir biimde gelenekselletirmilerdir.
333
engel tekil etmesidir. 67 Keskin snrlarla ayrlm corafi bir btn iinde yaama, baka bir ifadeyle corafi birlik, yaanlan alana bal bir toplum meydana getirmekte ve gl bir meknsal balla iaret etmektedir. stelik kk bir adada yaamak, insanlarn iinde bulunduu toplumu daha iyi tanmasna, aidiyet duygusunun gl olmasna ve toplumsal gerekliklerinin farknda olmasna neden olmaktadr. 68 Tm bu etkenler birarada dnldnde, adasalln znel bir kimlik yaratm olduunu ve kolektif Korsikal kimliini oluturan olgularn merkezinde yer aldn sylemek mmkndr. 69 Ksacas Korsika adas, Korsikallar retmektedir. 70 Korsika sadece bir ada deil, ayn zamanda bir dadr.71 Jeopolitik kuramc Ratzel, Korsikay denizin zerinde bir da olarak tasvir etmitir. 72 Korsika, sz konusu jeolojik zellii nedeniyle birok ky ve kk blgeden (micro-rgion) olumaktadr. Dalk yap, Korsikann iinde corafi ve sosyolojik ayrmalar yaratmaktadr. Adann dalk yaps, Korsikann kuzeyi ve gneyi arasna doal bir snr ekerek, dan berisi (De des monts) ve dan tesi (Del des monts) olmak zere Ortaadan bu yana sregelen kltrel ve politik bir ayrmaya neden olmutur. Bu durum, gelimilik dzeyi asndan tarihsel bir
Casula, L'Identit Corse: Une Relation Rcursive Entre Identits Et Territoires Vcus, 14, 26. Adallar, kta insanlarna gre her ne kadar izole bir yaam alanna sahip olsalar da deniz yollarnn kavanda yer almalar nedeniyle karlamalara ve kltrel deiimlere aktr. Dolaysyla adasallk, aklk ile kapallk zelliini ayn anda ihtiva etmektedir. Daha nce bahsedildii gibi kapallk eilimi ise denizden gelen tekiye kar kendini koruma igdsnden kaynaklanmaktadr; Casula, L'Identit Corse: Une Relation Rcursive Entre Identits Et Territoires Vcus, 17. 68 Filippova, La Corse: Une Voix Part Dans le Concert Franais?, 399. 69 Casula, L'Identit Corse: Une Relation Rcursive Entre Identits Et Territoires Vcus, 11. 70 Filippova, La Corse: Une Voix Part Dans le Concert Franais?, 398. 71 Bu nedenle Korsikallar denizle ilgili tanmlamalardan ziyade dac, gebe ve oban olarak nitelendirilirler. Bu durum mutfak kltrlerine de yansmtr. Ada toplumu olmalarna karn mutfaklarnda deniz rnlerinden ziyade arkteri, arap ve peynirin nemli yeri vardr; Filippova, La Corse: Une Voix Part Dans le Concert Franais?, 399. 72 Ian B. Thompson, Settlement and Conflict in Corsica, Transactions of the Institute of British Geographers, New Series: Settlement and Conflict in the Mediterranean World, 3 3 (1978): 259.
67
334
sreklilik olarak iki blgenin farkllamasna zemin hazrlamtr. Korsikann grece dzlk olan kuzeyi daha kentsel, dalk olan gneyi ise daha krsal bir yaam tarzna sahiptir.73 Adann dalk yaps, sosyopolitik bir rgtlenme biimi olan klan sistemi zerine kurulu ve feodaliteyle rten geleneksel yaamn ekillenmesinde rol oynamtr. 74 Ayrca adann etin, zahmetli ve zor koullar dayatan dalk yaam, Korsika toplumunun mcadeleci ynn gelitirmitir.75 Engebeli ve dalk yap, Korsikallarn zgrlklerine dkn karakterlerini pekitirici bir corafi faktrdr; zira da, her zaman zgr insanlarn bir sna ve lkesi olmutur. 76 Dan engellerle dolu yaam biimi, Korsikann adasalln ve deniz kltrn btnleyici ilev grm; Korsikal kimliinin oluturucu unsurlarndan biri olmutur. te yandan Korsika adas; corafi, tarihi ve kltrel anlamda Akdeniz dnyasnn bir parasdr. Dolaysyla Akdeniz kimlii, zellikle kltrel boyutuyla Korsikal kimliinin oluturucu bileenlerinden biridir. 77 Corafi aidiyetinin yan sra adann Antik dnemden 1768e kadar Roma, Papalk, Piza ve Cenova gibi talyan yarm adasnda bulunan gler tarafndan ynetilmesi, Korsikallarn Akdenizli kimliinin talyan etkisi altnda ekillenmesine neden olmutur.78 Korsikann Akdenizli kimlii, adann 1768den gnmze dek Fransa tarafndan ynetilmesi ile Fransz etkisi altnda dnme uramtr. Kimlik evrimsel bir olgu olarak dnldnde, Korsikal kimliinin oluturucusu sadece Akdenizlilik deil, ayn zamanda Fransz-talyan (franco-italien) etkisidir. Ancak
Casula, L'Identit Corse: Une Relation Rcursive Entre Identits Et Territoires Vcus, 54-55. 74 Filippova, La Corse: Une Voix Part Dans le Concert Franais?, 399. 75 Braudel, da yaamnn Akdeniz corafyasnn ilk yaam biimi ve ilk tarihi olduunu belirtmektedir; Braudel, La Mditerrane et le Monde Mditerranen a lEpoque de Philippe II, 46-47. 76 Braudel, dal zgrl olarak kavramsallatrd bu durumu Baron de Tottdan alntlayarak u ekilde zetlemektedir: En etin yerler her zaman zgrln sna olmutur. Ayrnt iin bkz. Braudel, La Mditerrane et le Monde Mditerranen a lEpoque de Philippe II, 34-38. 77 Casula, L'Identit Corse: Une Relation Rcursive Entre Identits et Territoires Vcus, 51. 78 Marco Cini, Bernard Biancarelli, Corse et Italie: Proximit et Fractures, Ethnologie Franaise 38 3 (2008): 428.
73
335
Korsikallar Franszlardan ayrtran en nemli nokta, Korsikallarn Franszlardan daha ok Akdenizli olmasdr. Bu durum, adann talyaya yakn corafi konumuyla birlikte deerlendirildiinde baz Korsikallarn kendilerini Franszlardan ziyade talyanlara yakn hissetmesini ve kimliklerini Akdenizli olarak tanmlamasn aklamaktadr. 79 Korsikann IMEDOCta yer almas, Akdeniz toplumlar ile arasndaki tarihsel ve corafi aidiyetin bir izdm olarak yorumlanabilir. 80 Akdeniz toplumlarndaki sosyal balarn ve aidiyet duygusunun dier Bat toplumlarndaki bireyselcilie nazaran gl olmas, Akdenizli kimliini znel klan unsurlardan biridir.81 Yal insanlara sayg, ailenin nemi, sk akrabalk balar ve toplumsal dayanma gibi kltrel parametrelerin Korsikann toplumsal kodlarnda yer almas ve pratie dntrlmesi, Korsikallarn Akdenizli kimliinin bir yansmas olarak belirtilebilir. zetle Akdenizin verdii kltrel farkllk, Fransa anakarasndan kopuk corafi konumun Korsikay doal olarak evre klmas ve dalk yapsnn etkiledii toplumsal yaamdaki arkaizm gibi bileenler, Korsikann kendine zg etno-karakteristik zelliklerini aa karmaktadr. 82 Corafi parametrelerin yan sra dil de kolektif kimlik oluumunda ve toplumsal balarn korunmasnda nemli bir paya sahiptir. Bu kapsamda
Filippova, La Corse: Une Voix Part Dans le Concert Franais?, 399-400. Bat Akdeniz Adalar Topluluu (IMEDOC), 9 Mays 1995 ylnda spanyann Balreas Adalar, Fransann Korsika Adas ve talyann Sardunya Adas arasnda kurulmu bir ibirlii giriimidir. 2000 ylnda talyann Sicilya adasnn da dahil olmasyla 8 milyon nfusu temsil eden bir rgtlenmeye dnmtr. Akdeniz adalarnn ortak karlarnn AB ats altnda korunmas, adalar aras dzenli ve istikrarl kurumsal ibirliinin tesis edilmesi ve adalar arasndaki ekonomik etkileimin arttrlmas amacyla kurulmutur. IMEDOC, ekonomik bir model olmasnn yan sra ayn zamanda kimliksel ve kltrel bir sretir; Michel Biggi, La Coopration Interrgionale et les les de la Mditerrane, Confluences Mditerrane 1 36 (2001): 130. Zira adalar aras ibirlii ve etkileimin arttrlmasyla Akdeniz ve Avrupa kimlii arasnda ikili aidiyet duygusunun glendirilmesi amalanmaktadr; Casula, L'Identit Corse: Une Relation Rcursive Entre Identits et Territoires Vcus, 52. 81 Casula, L'Identit Corse: Une Relation Rcursive Entre Identits et Territoires Vcus, 51. 82 Filippova, La Corse: Une Voix Part Dans le Concert Franais?, 398.
80 79
336
Korsika dili, Korsikal kimliinin oluturucu unsurlarndan biridir. Kkeni Etrks, Ligurya ve berya dillerine dayanan bu yerel dil,83 Latin dnemi ve Ceneviz ynetimi etkisi altnda ekillenmitir. Korsikaca, adann Toskana ve Sardinya ile etkileimine paralel olarak Franszcadan ziyade talyancaya benzemektedir.84 19. yzyla kadar yaz dili olarak kullanlmayan Korsikaca, bugn birok Korsikal tarafndan hem konuma hem de yaz dili olarak kullanlmaktadr. Hatta birok Korsikal, Franszcadan nce Korsikacay renmitir.85 1995te yaplan bir aratrmaya gre ada nfusunun %81i Korsikacay anlamakta, %64 konumakta ve %57si de okuyabilmektedir. 86 Korsikaca, Fransadaki blgesel diller arasnda en ok retilen ve en yaygn biimde kullanlan dildir. 1998 yl verilerine gre Korsikadaki rencilerin %85i Franszcann yannda anadillerinde de eitim almaktayken, bu oran Brtonyada sadece %5, Katalan blgesinde ise %13,5dur.87 Korsikal kimliinin kltrel boyutu arlkl olarak Korsikacann pratiine dayanmaktadr. Korsikaca; bu anlamda iletiim kanal, kimliksel talepleri iletme yolu ve vatansever bir kaygnn davurumu olarak kimliksel aidiyet duygusunun ifade edilme biimidir. Dolaysyla Korsikacann gndelik yaamda pratiinin azalmas, Korsikal kimliinin kltrel temelinden yoksun kalmas olarak yorumlanmaktadr.88 Bu nedenle Korsikallar, zellikle aile iinde dillerini kullanmaktadr. Nitekim 1998 ylnda Bastiadaki liseli renciler arasnda yaplan bir ankette Korsikacann %72 orannda aile iinde konuulduu
Peter Ross Range, Fransann Amazlar Adas Korsika, National Geographic Trkiye, (Nisan 2003): 73. 84 Susan J. Henders, Territoriality, Asymmetry and Autonomy: Catalonia, Corsica, Hong Kong and Tibet, (New York: Palgrave Macmillan, 2010), 91. 85 Range, Fransann Amazlar Adas Korsika, 73. 86 Bu oranlar, Korsikann kuzeyinde gneye gre daha yksektir; Jean-Baptiste Harguindguy, Alistair Cole, La Politique Linguistique de la France lEpreuve des Revendications Ethnoterritoriales, Revue Franaise de Science Politique 59 5 (2009): 950. 87 Marianne Lefevre, Langue, Terre et Territoire en Corse, Hrodote 105 (Fvrier 2002): 52. 88 Casula, L'Identit Corse: Une Relation Rcursive Entre Identits et Territoires Vcus, 39-40.
83
337
belirlenmitir. 89 Birok Korsikal, kimliinin korunmasnda kltrel bir aktarm arac olarak grd dilini canl tutmaya almakta ve Korsikacann eitim-retim hayatnda da yer almasn desteklemektedir. 1995te Korsikada yaplan bir aratrmada Korsikal ebeveynlerin %73, ocuklarnn Korsikacay renmesini istediklerini belirtmitir.90 Benzer ekilde Louis Harris tarafndan yaplan ve Korsika dergisinde Ocak 2000de yaynlanan ankette adadaki tm okullarda Korsikaca retiminin zorunlu olmasn destekliyor musunuz? sorusuna %62 orannda evet cevab verilmitir. Bu soruya olumlu gr bildirenlerin %84nn 18-24 ya aralnda olmas, 91 gen kuan da dillerini sahiplendiini gstermektedir. 92 Ayrca lise ve niversite rencileri, 28 ubat 2002de Bastia, Ajaccio, Corte ve Porto-Vecchio kentlerinde dzenledikleri gsterilerde Korsika dilinin resmi dil olarak tannmasn talep etmitir. 93 Gen kuan etnik diline ilikin sahiplenici tutumlar ve Korsikal ailelerin dil konusundaki bu hassasiyetleri, sosyal renme teorisiyle aklanabilir. Ksaca belirtmek gerekirse meknsal ballk ve kimliksel aidiyet; cinsiyet, ya, adada geirilen zaman ve sosyo-ekonomik durum gibi parametrelere gre deiiklik gsterebilmektedir. Ancak Korsikallarn dier ada toplumlar gibi adaya olan ballklarnn ve kimliksel aidiyetlerinin yksek olduunu sylemek mmkndr. 94 Nitekim
Sz konusu ankete gre ebeveynler %60 orannda, kardeler %13 orannda Korsikaca konumaktadr. Genlerin %39u bykanne ve bykbabasyla Korsikaca konuurken, bu oran arkadalar arasnda ise %22dir; Jean-Marie Arrighi, Langue Corse: Situation et Dbats, Ethnologie Franaise 38 3 (2008): 511. Franszca, Korsikal gen kuak iin iletiim dilidir; ancak genler zellikle aile ii ilikilerinde Korsikacay kullanmaktadr. 90 Arrighi, Langue Corse: Situation et Dbats, 511. 91 Ankete katlanlarn %33 hayr cevab vermitir. Evet yant verenlerin %67sini kadnlar, %65ini ise ehirde yaayanlar oluturmaktadr; Arrighi, Langue Corse: Situation et Dbats, 511. 92 2004 ylnda yaplan bir baka ankette ise adadaki kolejli rencilerin %80ninin Korsikacay anlad ortaya kmtr; Arrighi, Langue Corse: Situation et Dbats, 511. 93 Lefevre, Langue, Terre et Territoire en Corse, 38. 94 Casula, L'Identit Corse: Une Relation Rcursive Entre Identits et Territoires Vcus, 15. Ada dnda yaayan Korsikallar, ada ile olan balarn koparmamakta; tatillerini ounlukla Korsikada geirmekte ve emeklilik dnemlerinde Korsikaya geri dnmeyi
89
338
Harrisin yapt ankete gre Korsikallarn %90 Fransz kimliini kabul etmekle beraber %84 de Korsikal kimliini sahiplenmektedir.95 Aadaki tabloda zetlenen bu aratrmann sonular, hem adallarn Korsikal kimliine olan aidiyetlerini hem de kimliin evrimsel bir olgu olduunu gstermektedir.
Korsikann Gvensizlik, atmalar ve Savalar Tarihi: Kimlik Oluumunda Zaman Faktr Mekn ile toplumlar arasnda olduu gibi, zaman ile toplumlar arasnda da bir etkileim vardr. Baka bir deyile corafya ile birlikte tarih de toplumlarn psikolojik kodlarn, toplumsal hafzasn veya sosyal genlerini meydana getiren temel parametrelerden biridir.96 Bir toplumun tarihi; o toplumun davran modellerine, gsterdii reflekslere ve deiim-dnm srelerinde girdii yeni araylara yn veren deikenlerin banda gelmektedir. Tarihi tecrbe ve birikimler, etnik gruplarn kimlik oluum srelerinde ve kimliin evriminde nemli rol oynamaktadr. Ayrca toplumlarn tarihi ve dier toplumlarla karlamalar, sosyal ve siyasal olgular ekillendirmektedir. Dolaysyla
dnmektedir; Casula, L'Identit Corse: Une Relation Rcursive Entre Identits et Territoires Vcus, 36. 95 Casula, L'Identit Corse: Une Relation Rcursive Entre Identits et Territoires Vcus, 50. 96 Bir toplumun sosyal genlerini oluturan dier parametreler ise din, dil ve kltrdr. Sosyal gen kavram iin bkz. Bekir Gnay, Orta Asyada Aray, Sosyal Gen ve Yeni Modeller, Bilge Strateji 1 1 (2009): 1-4.
339
Korsika tarihi, hem Korsikal kimliini ve Korsika toplumunun sosyal genlerini oluturmakta hem de Korsikallarn politik-psikolojik tutumlarnn gemi, imdi ve gelecek rgs iinde analiz edilmesine imkn tanmaktadr. Tarihi milattan nce 7000e kadar uzanan Korsika adasnn en eski yerleimcilerinin berler ve Ligrler olduu tahmin edilmekte ve Korsikallarn kkenlerinin berler ile Latinlerin karmndan meydana geldii dnlmektedir. Milattan nce 14. ve 12. yzyllar arasnda, yaptklar kaleler nedeniyle Torre ad verilen bir deniz kavminin Korsikay istilasnn ardndan adaya srasyla Finikeliler, Foallar ve Kartacallar yerlemi ve adada ticaret merkezleri kurmulardr. Korsika, Kartacallar ile Sicilyay ele geiren Romallar arasndaki uzun sreli rekabetten sonra milattan nce 162de Romallarn eline gemitir. 97 Roma ynetiminin Korsika toplumu zerindeki kalc etkisi, Latin dili ve Hristiyanln adaya girmesi olmutur.98 zellikle Roma gelenei etkisi altndaki Katolik Hristiyanlk, Roma dneminde adaya yaylm ve Korsika toplumunun kltrel deerlerine kkl biimde yerlemitir. 99 Korsika milattan sonra Vandallar, Bizansllar, Lombardlar, Franklar, 100 Araplar (Sarazan) ve Papalk tarafndan ele geirilmitir. 6. ve 7. yzyllardaki Bizans hkimiyeti sonrasnda 8. yzylda Papaya hibe edilen Korsika, Papa VII. Gregorius tarafndan 1077 ylnda Piza Cumhuriyetine braklm, ancak adadaki Piza hegemonyas uzun srmemitir. 101 Zira Akdenizin nemli deniz gc olan Cenova Cumhuriyeti, 1195de Bonifacio ve 1268de Calviye yerletikten sonra 1284de Pizallar yenilgiye uratm ve uzun sren rekabet dneminin
Byk Larousse, Cilt 11, (stanbul: Geliim Yaynlar, 1986), 6999. Thompson, Settlement and Conflict in Corsica, 263-264. 99 Kilisenin ve dini ritellerin Korsika toplumunun gndelik yaamnda nemli yeri bulunmaktadr; Eugne F.-X. Gherardi, La Vierge, les Lycens, la Corse, Ethnologie Franaise 38 3 (2008): 483. 100 Britannica, 652. 101 New Catholic Encyclopedia, Vol. 4, (Palatine: Jack Heraty & Associates, 1981), 355.
97 98
340
ardndan Korsikay 1347 ylnda tamamen ele geirmitir. 102 Bylece ada, 1768e kadar drt yzyl boyunca Cenevizlilerin egemenlii altnda kalmtr. Cenevizlilerin hegemonyas altnda geen bu uzun dnemde gerek Ceneviz-Aragon ve Ceneviz-Fransz savalar, gerekse de Cenevizlilerin sert ve adaletsiz ynetimi nedeniyle Korsikada i bar ve gvenlik hibir zaman salanamamtr. Korsikadaki ilk bamszlk hareketleri, Cenevizlilerin kat ynetimine kar 14. yzylda ortaya km ve Cenevizliler bu ayaklanmalar bastrmakta zorlanmtr. rnein 1574te kan Sampiero Corso ayaklanmas, spanyann yardmlaryla glkle bastrlabilmitir. 103 Bu ayaklanmalara, ksa sren Fransz (1401-1409) 104 ve Milano (1468-1498) 105 ynetimlerine ve Aragonun aday ele geirme abalarna ramen ada, 18. yzyla kadar yine de Cenevizlilerin hkimiyetinde kalmtr.106 Cenova Cumhuriyetinin ar vergileri, adaletsiz ve baskc ynetimi adann yoksullamasna ve Korsikallarn ayaklanmasna neden olmu; 107 sosyo-ekonomik sorunlar ve idari krizler, tarih boyunca adada kaos ve atma ortamnn sreklilik kazanmasna yol amtr. Adadaki bamszlk hareketleri ve ayaklanmalar, 1729-1768 arasnda younlam ve bu dnem Korsika tarihine bamszlk mcadelesi olarak gemitir. lk byk ayaklanma, konulan ek vergi nedeniyle 1729 ylnda ortaya km, ancak Ceneviz ynetimi tarafndan bastrlmtr. Cenevizlilere kar 1734de balatlan bir dier byk ayaklanma, ok ksa sreliine (1736-1741) Korsika Kralln ilan eden Alman asll
Cenevizliler, adann stratejik ehirleri Bonifacio ve Calviye yerletikten sonra Bastia, St Florent, Ajaccio ve Porto-Vecchioyu ele geirmitir. Adada liman, garnizon ve kaleler ina eden Cenevizliler, adann ehirlemesinde ve yeni yerleim yerleri oluturulmasnda nemli rol oynam; adann mimari yapsnda kalc bir iz brakmtr; Thompson, Settlement and Conflict in Corsica, 264. 103 Bu ayaklanma iin bkz. Fernand Braudel, La Mditerrane et le Monde Mditerranen lpoque de Philippe II, Tome II, (Paris: Librairie Armond Colin, 1966), 308-311. 104 Byk Larousse, 7000. 105 Meydan Larousse, Cilt 7, (stanbul: Meydan Yaynevi, 1972), 503. 106 Encyclopaedia Universalis, Vol. 4, (Paris: 1980), 1056-1057. 107 Encyclopaedia Universalis, 1057.
102
341
Theodor von Neuhoffn liderliinde yaylm fakat baarya ulaamamtr. 108 Adada yaanan kargaa ortam, Korsikann 1743 ylnda Osmanl egemenliine girmesini gndeme getirmise de bu durum gereklememitir. 109 Cenevizlilere kar yrtlen bamszlk hareketlerinin en by ise Korsikal General Pascal Paoli tarafndan balatlmtr. Paoli, adann bamszln ilan edememise de liderliini yapt mcadele nedeniyle Korsika tarihinin bamszlk kahraman olarak kabul edilmitir. Paolinin Korsika bamszlk savann nderi ve sembolik ismi kabul edilmesi, ada tarihinde 1755-1768 yllar arasndaki bamszlk hareketlerinin Paolist dnem (la priode Paoliste) olarak adlandrlmasna neden olmutur. 110 Ayn zamanda Aydnlanma felsefecisi olan Pascal Paolinin ad, gnmzde Korsikada bulunan bir niversiteye (Universit di Corsica Pasquale Paoli) verilmitir. 111 Cenevizliler, Paoli nderliinde verilen bamszlk mcadelesinin iktidarlarn ypratmasnn etkisiyle aday daha fazla egemenlikleri altnda tutamam ve adann ynetimini Versailles Antlamasyla 1768de Franszlara brakmtr. 112 Paolinin bamszlk mcadelesi, ngilterenin desteiyle Franszlara kar da devam etmitir. Fransz ordusunun bamszlk hareketlerini bastrmas sonucunda adadan ayrlmak zorunda kalan Paoli, 1769da ngiltereye kam; 1789 Devrimi srasnda yaanan kargaa ve terr ortamndan faydalanarak ngilterenin yardmyla adaya
Encyclopeaedia Universalis, 1057. Bu konu ve Korsika-Osmanl Devleti ilikileri hakknda bkz. Kemal Beydilli, Korsika, slam Ansiklopedisi, Cilt 26, (Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 2002), 212-214. 110 Encyclopeaedia Universalis, 1057. 111 Bu niversitenin almas, Korsikada bir niversite kurulmas ynnde gl bir talebin olumas zerine 1731de gndeme gelmi ve Aydnlanma niversitesi olarak da adlandrlan Korsika niversitesi, 1765 ylnda Corte kentinde almtr. Ancak 1768 ylnda Korsikann Fransa ynetimine gemesiyle birlikte kapatlmtr. Toplumsal eylemler neticesinde niversite 1981 ylnda yeniden almtr; http://www.univcorse.fr/presentation-historique-historique-_17.html 112 Christian Ambrosi, Pascal Paoli et la Corse de 1789 1791, Revue dHistoire Moderne et Contemporaine 2 3 (1955): 11.
109 108
342
geri dnmtr. Ancak ngilterenin 1794-1796 yllar arasnda adann ynetimini eline geirmesi, Paolist hareketin bamsz Korsika umutlarna son vermitir. Napolyon Bonaparte, 1796da aday tekrar egemenlii altna almtr. Korsika, II. Dnya Sava srasnda ok ksa sreli urad talyan igalinin dnda 1796dan bu yana Fransann egemenlii altnda ynetilmektedir. 113 19. yzylda ve 20. yzyln ilk eyreinde Fransa ile yeterli dzeyde ekonomik iliki kurulamamas ve adada tarm ve sanayi tekniklerinin gelimemesi nedeniyle Korsika, ar ekonomik krizler yaamtr. Bu krizler, ekonomik durumu zaten kt olan ada toplumunun daha da yoksullamasna ve byk kitleler halinde Fransaya ve bata Cezayir olmak zere denizar smrgelere g etmesine neden olmutur. Adann darya verdii g, Korsikadaki nfus hareketlerini o kadar etkilemitir ki 1890 ylnda 300.000 olan Korsika nfusu, 1950ye gelindiinde 150.000e dmtr. Dolaysyla sosyo-ekonomik sorunlar, demografik krizleri beraberinde getirmitir.114 Adann g veren demografik ve sosyolojik yaps, tarihi bir devamllk olarak gnmze dek sregelmitir. Korsika, bu anlamda Braudelin kavramsallatrmasyla insan ihracatsdr. 115
113 114
Encyclopeaedia Universalis, 1058. P. J. Perry, Economy, Landscape and Society in La Castagniccia (Corsica) Since the Late Eighteenth Century, Transactions of the Institute of British Geographers 41 (1967): 209. 115 Korsikann g veren demografik yaps, tarihi ve corafi sreklilii olan bir olgudur. Korsika, adasallnn sosyo-ekonomik bir kts olarak dier Akdeniz adalar gibi tarih boyunca alk ve yoksulluk tehdidi altnda kalm ve da toplumlar (ki Akdeniz adalarnn ou dadr) gibi g veren sosyolojik bir kimlie sahip olmutur. Dolaysyla g olgusu, adalarn ve adallarn tarihi bir gereklii ve ortak paydasdr. O kadar ki sosyolojik adan adalarn dnya ile btnlemesi, sz konusu glerin rgtlenmesi yoluyla gereklemitir. Mesela Korsika, gnmzde olduu gibi 16. yzylda da tam bir gmen adasdr. Keza 16. yzyl, Korsikadan gn en youn yaand dnemlerden biridir. Bu dnemde birok Korsikal, almak amacyla Cezayir, Cenova, Sevilla, Valencia ve hatta stanbula g etmitir. Fakat Korsikal gmenlerin 16. yzylda en ok tercih ettikleri ehir, bugn olduu gibi Marsilya olmutur. Ksacas kaynaklarna gre insan bakmndan ok zengin olan Korsika, tarih boyunca tm Akdeniz havzasna o kadar ok g vermitir ki Braudelin deyimiyle Korsikallarn karmad hibir Akdeniz olay yaanmamtr. Ekonomik faktrlerin yan sra Korsikann 16. yzylda bu denli
343
Korsika, sosyo-ekonomik krizlerin yan sra zellikle 19. yzyldan itibaren ar bir kltrel bunalm yaamaya balamtr. Bu bunalmda, Fransann ada ynetimini 1768de ele geirmesinden sonra uygulad kltrel asimilasyon politikalar byk rol oynamtr. Adaya gnderilen Fransz yneticiler, Korsika toplumunun yerel geleneklerini Franszlatrmak (franciser) iin youn aba gstermitir. Fransa, zellikle talyan kltrnn etkisini azaltmak amacyla talyancann kamu kurumlarnda kullanlmasn yasaklam ve adada yeni bir eitim sistemi ina etmitir. Franszlatrma (francisation) stratejisi, modernleme projesi erevesinde ada elitlerinin talya ile olan ticari balarn zayflatmak ve kltrel ve siyasal adan da aday anakaraya eklemlemek zerine kurgulanmtr. 116 Bu sre, bir yandan Korsikallar zerindeki talyan etkisini krarken, dier yandan Korsikallarn kltrel ikilem yaamasna sebep olmutur. Thierry Dominici, adann anakaraya kltrel btnlemesini hedefleyen 1769-1896 yllar arasndaki bu dnemi Franszlk ve talyanlk arasndaki kltrel ztlk dnemi olarak kavramsallatrmtr. 117 Bu srecin kts olarak Korsika toplumu, Fransaya byk tepki gstermi; Korsikacann korunmas ve okullarda Korsika tarihinin okutulmas gibi kimliksel taleplerde bulunmutur. Korsikal air ve yazarlarn nclnde kltrel taleplerin artt 1896-1940 aras yllar, kltrel kimlik talepleri dnemi olarak nitelendirilebilir. Bu dnem, ayn zamanda otonomist bir kimlik oluumunun balangcdr. Etno-kltrel talepler, II. Dnya Sava sonrasndaki dekolonizasyon hareketleri ile ivme kazanmtr. Korsika, tm bu sorunlarn fonksiyonu olarak 19401965 yllar arasnda yeni bir politik, ekonomik, demografik ve kltrel kriz dnemine girmitir. Fransann bu srete adada uygulamaya koyduu ekonomik ve idari politikalar, bir sonraki dneme, yani Korsikadaki milliyeti hareketlerin ykselmesine zemin hazrlamtr.
youn g vermesinin temel nedenlerinden biri de Cenevizlilerin kt ynetimidir; Braudel, La Mditerrane et le Monde Mditerranen a lEpoque de Philippe II, 144-146. 116 Cini, Biancarelli, Corse et Italie: Proximit et Fractures, 428-430. 117 Thierry Dominici, Le Nationalisme dans la Corse Contemporaine, Ple Sud 1 20 (2004): 99.
344
1965 sonras dnem ise kimliksel taleplerin, sosyal ve ekonomik blgeselcilikten ekonomik otonomiye ve hatta bamszlk mcadelesine evrildii bir dnem olmutur. 118 Ksacas Korsika, tarih boyunca birok aktrn egemenlii altnda yaam; farkl kimlik ve kltrlerin basksna maruz kalarak kltrel, sosyo-ekonomik ve politik sorunlarla mcadele etmek zorunda kalmtr. Bu adan yorumlandnda Hobbesun Leviathanndaki atma ve tehdit ortamn andran Korsika tarihi; hem talyan ve Fransz tarihi, hem sava ve bamszlk mcadelesi tarihi, hem de ynetenler ve ynetilenler arasndaki atmalarn tarihidir. Ada tarihindeki tm bu mcadele ve atmalar, Korsikallar gnmze dek uzanan bir gven bunalmna srklemi; sz konusu gvensizlik psikolojisi adann gvenlik ikilemini ve iddet sarmaln tetikleyen bir unsur olmutur. Dolaysyla Korsika sorunu, uzun bir srete yaanan ekonomik ve politik krizler ile kltrel, psikolojik ve toplumsal travmalarn bir bilekesidir. Sz konusu deikenlerin Korsika sorununun psikanalitik tarihini oluturduunu sylemek mmkndr. Adann tarih boyunca birok igale uramas, Korsikallarn srekli kolonizasyon ve yok edilme endiesi tamalarna neden olmutur. Bu psikolojik durum, Korsikal kimliine aidiyeti glendiren bir faktr olarak yorumlanabilir. Zira Korsika toplumu, tarihte bakalaryla o kadar ok karlamtr ki yaad gvenlik ikilemlerine bal olarak teki karsnda gnmze dek sregelen bir savunma mekanizmas gelitirmitir. Bu durum, farkl kimlikler karsnda biz kimliinin Korsika toplumunda kkl bir biimde yerlemesine zemin hazrlamtr. Korsikallarn farkl kimliklere kar diren gstermeleri, ayn zamanda kltrel normlarnn, deerlerinin, kimliklerinin ve yaam alanlarnn tahribata uratld ynndeki derin kayglara baldr ve bu psikolojik parametreler, sosyal kimlik teorisiyle yorumlanabilir.
118
Dominici, Le Nationalisme dans la Corse Contemporaine, 99-100.
345
zetlemek gerekirse ada tarihi, Korsika sorununun toplumsal hafzadaki alt yapsn oluturmaktadr. Korsikallarn gemiteki ayaklanmalardan gnmzdeki ayrlk hareketlere kadar gerekletirdii iddet eylemlerinin kkeninde iktidardan, sosyoekonomik ve toplumsal yaamdan dlanmann neden olduu davurumlar yer almaktadr. Baka bir deyile Korsikallarn tarih boyunca ynetimde sz sahibi olamamas, toplumsal hafzalarndaki yenilmilik hissini bugne tayan faktrlerin banda gelmektedir. Korsika toplumundaki dlanmlk ve kaybeden taraf olma psikolojisi, hem sosyal basknlk teorisi hem de sosyal renme teorisiyle yorumlanabilir. Korsikallar sosyal basknlk teorisindeki alt grup ile zdeletirmek ve sorunun hiyerarik konumdaki alt grup olmann verdii kimlikler aras gerginliin bir sonucu olduunu sylemek mmkndr. Bu erevede Korsika sorunu, etnik gruplar arasnda alt-st ilikisi zerine kurulu hiyerarik bir sistemde cereyan eden sosyal basknlk teorisinin bir rnei olarak dnlebilir. 119 Ayn zamanda Korsika sorunu, sosyal renme teorisine de rnek tekil etmektedir. Zira adallarn yaad malup ve madur olma hissinin sosyal aktarm yoluyla ailelerden ocuklara, yani kuaktan kuaa iletildiini unutmamak gerekir. Korsika Sorununun Geliimi ve Etnik-Milliyeti Hareketlerin Ykselii II. Dnya Savann ardndan Avrupada yaylan etnik-milliyeti hareketler, Korsikay da etkilemitir. Adadaki milliyetilik, blgesel ayrlk taleplerin Avrupada hz kazanmas ile birlikte 1960l yllardan itibaren ykselmeye balamtr. zellikle de dekolonizasyon sreci ve Fransann adada uygulad politikalar, Korsikadaki milliyeti
Korsikallarla yaplan bir rportajda paylalan grler, tekine kar aa kan gvenlik ikileminin toplumsal ve ekonomik yaamla da ilikilendirildiini ortaya koymaktadr. Bu ynyle Korsika sorununu, sosyal basknlk teorisi erevesinde de deerlendirmek mmkndr: Biz bu adada 260.000 kiiyiz, ite bizim zayf noktamz. Eer kk bir topluluksanz ne pazar, ne demokrasi ksacas hi bir ey sizin lehinize ilemez; Filippova, La Corse: Une Voix Part Dans le Concert Franais?, 399.
119
346
hareketleri hzlandrmtr. Adada kltrel muhafazakrlk artm, Korsikacann korunmasna zen gsterilerek Fransz eitim politikalarna tepki gsterilmi ve baz adallarca talyan faizmine sempati duyulmaya balanmtr. 120 Artan milliyeti ivmeyle birlikte bu dnemden sonra ada ile anakara arasnda yaanan baz gelimeler, gnmze dek sren Korsika sorununa farkl boyutlar eklemlemitir. Cezayir rneinde olduu gibi Korsika sorunun ana belirleyicilerinden biri, Fransann az gelimilik sarmal iinde bulunan aday modernletirmek ve anakaraya entegre etmek adna uygulamaya koyduu sosyo-ekonomik politikalar olmutur. Fransz hkmeti, adada tarm ve turizm sektrlerinin yeniden rgtlenmesini amalayan Korsika Blgesel Eylem Programn (Programme dAction Rgional de la Corse) 1957 ylnda yrrle koymu ve bu sosyo-ekonomik dnm plann kurumsal aralarla desteklemitir.121 Tarm ve turizm sektrne ynelik bu reform program, adann geliimine ve modernlemesine katk salam gibi gzkse de kaynaklarn adaletsiz datm sonucunda Korsikallar blmden yeterli pay alamam ve ada iinde evreye itilmitir. Adadaki kaynaklarn yeniden datmnda karma ekonomiye dayal iki irket nemli rol oynamtr. Korsika Blgesel Eylem Plan kapsamnda ayn yl devlet desteiyle kurulan bu irketler, tarm sektrn desteklemeyi hedefleyen SOMIVAC (la Socit pour la Mise en Valeur Agricole de la Corse) ve turizmi gelitirmeyi amalayan SETCOdur (la Socit Pour lEquipement Touristique de la Corse). Bu giriimler vastasyla yeni yatrmlar ortaya km, yeni turistik tesis ve iftlikler kurulmutur. Fransa, 1957den sonra ilk 14 yl iinde SOMIVACa 350 milyon franklk yatrm yapm ve 10.000 hektarlk tarmsal alan kullanma amtr.122 Ancak SOMIVAC ve SETCOnun faaliyetleriyle
120
Andr Fazi, La Corse et les Rgions Insulaires de Mediterrane Occidentale: lImpossible Autonomie?, Ethonologie Franaise 38 3 (2008): 439. 121 Thompson, Settlement and Conflict in Corsica, 266-267. 122 Matei Candea, Resisting Victimhood in Corsica, History and Anthropology, 17 4 (Aralk 2006): 373.
347
oluan yeni yatrm alanlar ve sermaye birikimi, Franszlarn tekelinde toplanmaya balamtr. Bylece dalk yaps nedeniyle zaten snrl oranda ekilip biilen arazilere sahip adada, tarm ve turizm gelirlerinden mahrum braklan Korsikallarn ou ekonomik sistemin dnda kalmtr. Bu durum, Korsikallarn dlanmlk algsn ve tekiletirilme psikolojisini beraberinde getirmitir. Adallarn bu sosyo-psikolojik hali, Cezayirde yaanan gelimelerden de etkilenmitir. Korsikallarn Cezayirden Fransaya gnderilen ve arlkl olarak adaya yerletirilen pieds noirslar 123 ile kendi topraklarnda karlamalar, yaadklar gvenlik ikilemini travmatik bir hale getirmitir.124 Zira 1957-1965 yllar arasnda adaya g eden yaklak 17.500 pieds noirsn 125 birouna iftlik, tarm arazisi, turistik tesis ve iletmelerin imtiyaz verilerek, iyi yaam artlarnda adada tutunmalar salanmtr. 126 Geleneksel ve krsal bir yaam tarzna sahip
Franszcada kara ayak anlamna gelen pied noir tabiri, Cezayir doumlu Franszlar iin kullanlmaktadr. 124 Korsikallarn gvenlik kayglar dorultusunda gelitirdikleri savunmac tutumlar gndelik yaamlarna da yansyabilmektedir. Adadaki kimlik atmalar ve tekine kar gelitirilen muhafazakr tutum, sosyal kimlik teorisinin bir stereotipidir. 7 Nisan 2005te France 2de yaynlanan ve Korsikadaki etnik anlamazlklara yer veren bir haber, Korsika rasist mi? balyla sunulmutur. Haberde, adann dousunda Kuzey Afrikallarn ieriye girmesinin kafe sahibi tarafndan yasakland bir kafede ekim yaplm ve kafe sahibi bu durumu dorulamtr; Candea, Resisting Victimhood in Corsica, 369-370. Ancak Fransz medyasnda kan sz konusu haberlerin Korsikallara kar dlayc ve tekiletirici bir algnn yerlemesine sebep olduunu unutmamak gerekir. 125 Elisabeth Dupoirier, La Question de lIdentit et des Partis Rgionalistes de Corse, Observatoire Interrgional du Politique OIP, Barcelona, (2001), 6, http://www.recercat.net/bitstream/2072/1275/1/ICPS190.pdf 126 Fransa, Korsikaya uygulad bu g ve ekonomi politikasnn benzerini Cezayirde de uygulamtr. Fransz hkmeti, 1870-1871deki Fransz-Alman savann ardndan Alsace-Lorraine blgesinin Almanlara braklmas sonucunda burada yaayan yaklak 750.000 Fransz Cezayire gmen olarak yerletirmi ve bu g aknn sonraki yllarda da devam ettirmitir. Fransa smrge ynetimi, Cezayire g eden bu Franszlara iyi yaam koullar sunarak onlarn ehir ve iftliklerde yaamalarn salamtr. Franszlarn zenginliklerini giderek arttrmalar sonucunda rettikleri rnlere ve bu rnlerin pazarlanmasna kar rekabet edemeyen yoksul Cezayir kylleri ve yerlileri, mecburen kendi retim alanlarn terk etmek zorunda kalmtr. Bylece g eden yoksul Cezayir yerlilerinden yaklak 300.000 kadar Avrupadaki Fransz fabrikalarnda almaya balamtr; Sefa M. Yrkel, Bat Tarihinde nsanlk Sular, (stanbul: Marmara Grubu
123
348
Korsikallarn, hem adann kaynak blmnde geri planda kalmalar hem de bu kozmopolit yaama almak zorunda braklmalar, kendi topraklarnda sosyo-ekonomik ve kltrel yabanclama yaamalarna neden olmutur. 127 Fransa hkmetine bask yapan Korsikal iftiler iin ayrlm toprak ve tarmsal teviklerin pieds noirslara verilmesi, baclkta deneyimli ve i hayatnda yetenekli olan pieds noirslarn ksa srede ada ekonomisini ele geirmelerine yol am ve bu durum Korsikal reticilerin tepkisini ekmitir. stelik pieds noirslarn arap retiminde fazla eker kullanmak gibi yntemleri uygulamas, Korsikal reticileri daha da kzdrm ve adann nemli ekonomik gelirlerinden arap retiminde de geriye den Korsikallar, tepkilerini ayaklanarak davurmaya balamtr. Bu gerginlik, Korsikallarn 1975 ylnda bir araphaneyi basarak iki Fransz jandarmay ldrmeleri ve binay atee vermeleri neticesinde atmaya dnmtr. 128 1970lerde arap retimine ayrlan tarmsal alann 20.000 hektar olduu ve bu rakamn adann tarmsal retiminin %60na tekabl ettii 129 dikkate alndnda, adann yerlileri ile Cezayirli gmenler arasnda yaanan ekonomik rekabet ve atmann nedenleri daha iyi anlalmaktadr. Bylece adada trmanan tansiyon, hem adadaki milliyetilii artrm hem de iddet eylemlerine yol amtr. Adann sosyo-ekonomik yaamndaki dnm, Cezayir rneini de yakndan bilen Korsikallar iin derin bir endie kayna haline gelmitir. Korsikadaki birok yatrm kaynann ve ayrcaln pieds noirslara verilmesi, Korsikallarda Fransann tpk Cezayirde yapt gibi kendi yaam alanlarnda da hkimiyet kuracaklar algsn kuvvetlendirmitir. Fransann nkleer denemeler gerekletirmek amacyla 1960da adann Argentella kentinde nkleer tesis kurmay planlamas, Korsikallarda
Stratejik ve Sosyal Aratrmalar Vakf, tarihsiz), 55-56. Dolaysyla Fransann Korsikada uygulad bu stratejinin geleneksel Fransz stratejisi olduu sylenebilir. 127 Thompson, Settlement and Conflict in Corsica, 267. 128 Range, Fransann Amazlar Adas Korsika, 76. 129 Candea, Resisting Victimhood in Corsica, 373.
349
derin bir kaygya neden olmutur. Hiroima ve Nagazakide yaanan nkleer felaket ve Fransann Cezayirde yapt nkleer denemeler, 130 Korsikallarn topraklarna, politik ve sosyal yaam alanlarna mdahale edildii ynndeki kolektif kaygy tetiklemitir. Fransann niyetini aklamasnn hemen ardndan Korsikallar; kimliklerini, topraklarn, yaam alanlarn korumak ve ada zerinde sz sahibi olduklarn duyurmak iin Argentellada kurulmas planlanan nkleer tesise kar Ajaccioda 10.000 kiilik kolektif bir eylem dzenlemitir.131 Bu hareket, kimliklerinin ve topraklarnn korunmasna dair kolektif bilincin eyleme dnmesini simgelemesi asndan olduka nemlidir. Tm bu gelimeler, Korsika toplumunda bir i kolonyalizme maruz kaldklar dncesini hkim klmtr. Bu dnemde birok Korsikal; adann geliimine bal oluan art-deer ve krdan ok kk bir pay alabildikleri, ada ekonomisi ve ynetiminde sz sahibi olmadklar noktasnda ortak kanya sahipti ve bu durumu neo-kolonizasyon olarak yorumlamaktayd. 132 Cezayirin 1962de bamszln kazanmas, adadaki sosyoekonomik ve sosyo-psikolojik gelimeleri dorudan etkilemitir. Cezayirlilerin bamszlk mcadelesi, zellikle bamszlk yanls Korsikallar iin motivasyon kayna olmu ve adadaki milliyeti hareketlerin rgtlenmesinde nemli rol oynamtr. Ayrca Cezayirin bamszl sonrasnda adaya g eden pieds noirslar ile ada yerlileri arasndaki kimlik atmas, adadaki milliyetilii artrmtr. zellikle kaynak dalm konusunda yaanan rekabet, Korsikallarn kimliklerini daha fazla sahiplenmelerine sebep olmutur. Ada yerlilerinin sosyoekonomik sistemin dnda kalmalar ise rekabeti atmaya dntrmtr. Sistemden dlanmlk duygusu, ie kapanmay ve kendinden olan ile birlikte hareket etmeyi beraberinde getirmitir.
Fransa, Cezayirden ktktan sonra nkleer denemeleri iin yeni bir yer aray iine girmitir. Korsika gndeme gelmi olmasna karn hem Korsikallarn kolektif tepkisi hem de adann corafi konumunun Avrupa iin risk tekil etmesi nedeniyle bu plan uygulamaya konulmamtr. 131 Casula, L'Identit Corse: Une Relation Rcursive Entre Identits et Territoires Vcus, 19-20. 132 Candea, Resisting Victimhood in Corsica, 373.
130
350
Korsikallarn kimliklerine daha fazla sarlarak verdii bu refleksler, etnik gruplar aras kaynak paylam ve rekabetten doan realist atma teorisinin rnei olarak yorumlanabilir. Zira zellikle sosyo-ekonomik deikenler, Korsikallarn davranlarndaki i grup (Korsikal kimlii) ve d grup (Fransz kimlii) ayrmn belirginletiren ve pekitiren bir faktr olmutur. Korsika ile Fransa arasndaki sorunlu ilikide adann toplumsal dinamiklerinin ve sosyolojik yapsnn da etkisi vardr. Dalk yaps gerei blge iinde blgeler barndran Korsika, blge klanlarnn basks altnda bir nevi feodal yapya sahiptir. Fransa ve Korsika arasndaki gibi merkez-evre anlamazlnn grld rneklerde merkezi otorite ile yerel elitler arasnda genellikle ibirlii bulunmaktadr.133 Korsikadaki yerel elitler de adann zenginliklerinin yeniden datmnda sz sahibi olabilmek ve yerel otoritelerini koruyabilmek amacyla ou zaman merkezi otoriteyle ibirliine gitmektedir. 134 Korsikadaki klanlar, merkezin tekelindeki yenileme giriimlerinde merkezi otoriteyle dayanma iinde olarak milliyeti talepleri engelleyici bir rol stlenmitir. Adann, birbiriyle rekabet halinde olan ancak ayn zamanda merkezle ibirlii yapan iki gl klann etkisi altnda bulunmas, merkezin ada zerindeki uygulamalarnn ve kurumsal dzenlemelerinin garantisi olmutur. 135 Bu sebeple otonomi talebinde olan Korsika Halk Birlii (lUnion du Peuple Corse) ve Korsikann bamszln savunan Korsika Kurtulu Cephesi (Front de Liberation Corse), farkl eilimlerdeki partiler olmalarna karn adann ekonomik ve idari rgtlenmesinde merkez ile ibirliinde bulunan klanlara kar ortak bir tepki gstermitir. 136
133
Fazi, La Corse et les Rgions Insulaires de Mediterrane Occidentale: lImpossible Autonomie?, 438. 134 Wanda Dressler, Anna Knight, La modernisation de lle Entre Structures Claniques et Mouvement Nationalist, Ethnologie Franaise 38 3 (2008): 417. 135 Dressler, Knight, La modernisation de lle Entre Structures Claniques et Mouvement Nationalist, 418. 136 Thompson, Settlement and Conflict in Corsica, 259.
351
Bu erevede klanlar, Fransa ile Korsika toplumu arasnda arac kurum ilevi grm ve kaynak paylamndaki art-deerden merkezdeki dier aktrlerle birlikte nemli pay almtr. Andr Fazi, Korsikann siyasal ve sosyolojik yapsn kliyantalizm (clintelisme) kavramsallatrmas ile aklamaktadr. Buna gre devlet-elit-toplum geninde merkez, evreyi mteri gibi grmekte ve ald oy karlnda onu destekleyen zmreye ynelik politikalar reterek, bu zmreye ayrcalkl bir stat tanmaktadr. Fazi, kliyantalizm olarak kavramsallatrd bu iliki modelinde devleti tekel, klan ube ya da distribtr firma ve toplumu ise tekele baml mteri olarak tasvir etmektedir. 137 Merkez ve evredeki karar alclarn politik karlar iin evredeki halka mteri gibi yaklaarak onlarn beklenti ve taleplerini gz nnde bulundurmamalar, merkez ve evre arasnda politik ve ekonomik skmla yol amaktadr. Korsikallarn sosyo-psikolojik skmln da ifade eden bu durum, sosyolojik adan biimde eyleme dnmektedir: i- baka lkelerde yeni bir hayat kurmak ve i bulmak amacyla ada dna g etmek 138 (ki Korsikallar genellikle Fransay tercih etmekte ve anakaradaki Fransz irketlerinde ii olarak almaktadr), ii- memur veya ara kadro eleman olarak sisteme entegre olmak, iii- darda kalmann verdii ie kapanmayla etnik kimliine sarlarak kimliini iddet araclyla grnr klmak. Bilindii gibi birok etnik-ayrlk rgt ve eylemsel hareketin tabann, sosyoekonomik sistemin dnda kalan yoksul insanlar oluturmaktadr. Buradan hareketle adann yerlisi Korsikallarn merkezin kaynak aktarmndan yeterli lde pay alamamas ve yeni g dalgasyla tekiletirilerek anomiye dmesi, etnik-milliyeti hareketlerin Korsikada 1960lardan itibaren ykselmesindeki temel nedenlerden biri
137
Fazi, La Corse et les Rgions Insulaires de Mediterrane Occidentale: lImpossible Autonomie?, 438. 138 2002 ylndaki verilere gre adada 260 bin, ada dnda ise yaklak 3 milyon Korsikalnn yaad tahmin edilmektedir; bkz. Ahmet nsel, Korsika Sorununda Yeni Aama, Radikal, 04.08.2002.
352
olmutur. Bu hareketlerin bir ksm 1970lerde eylemsel ve ayrlk boyuta tanarak, sorunun kroniklemesinde rol oynamtr.139 Etnik Ayrlk rgtlerin Kurulmas ve Eylemleri 1945 sonrasnda ortaya kan dekolonizasyon sreci ve Avrupada artan blgeselcilik ve demi merkeziyetilik dncesi, Fransann hem smrgeleriyle olan ilikilerini hem de idari yaplanmasn gzden geirmesine neden olmutur. Fransa bir yandan 1945 Anayasasn kaldrp yerine 1958 Anayasasn yrrle koyarken, 140 dier yandan da idari tekilatlanmasnda revizyona gitmitir. Bu reformlar erevesinde Korsika, 1957 ylnda Korsika Blgesi (rgion Corse) statsn alm; 1975 ylnda ise Gney Korsika (Corse-du Sud) ve Yukar Korsika (Haute-Corse) olmak zere iki ayr departmana ayrlmtr. 1982 ylnda karlan demi merkeziyetilik (decentralisation) yasasyla Korsikaya zel stat verilerek, Korsika blgesel ynetimi (collectivit territoriale de Corse) oluturulmutur. Bu statyle Korsikaya dier blgelerden farkl olarak baz ayrcalklar tannmtr. Buna gre adadaki meclis, blgesel meclis yerine Korsika Meclisi olarak adlandrlm; ekonomik ve
2001 ve 2005 yllarnda Korsikaya giden ve adayla Fransa arasndaki sorunu Sovyetler dnemi Rusyasndaki merkez-evre ilikilerine benzeten Rus antropolog Elena Filippova, adadaki izlenimlerini u ekilde aktarmaktadr: Korsikada olmak, hem Fransada olmak hem de dnda olmak gibi. Korsika Fransz marka ve kurumlarnn (la Poste, Credit Mutuel, Monoprix vb.) her ne kadar izlerini tasa da, her yerde karnza kan milliyeti grafitilerle ve ayrlk iddeti ieren sokaktaki gnlk diyaloglarla aslnda baka bir hayatla karlayorsunuz. Filippova, La Corse: Une Voix Part Dans le Concert Franais?, 397. Korsikada milliyeti ideolojinin bir sylem biimi olarak grafiti kltr yerlemitir. 18. yzyldan bu yana bamszlk hareketlerinin toplumsal hafzaya yerlemesini salayacak bir ara olarak grlen grafitileri adann birok yerinde grmek mmkndr. Bu konuda yaplan bir alma iin bkz. Pierre Bertoncini, Mmoires Militantes Corses Dans le Niolu, Ethnologie Franaise 37 3 (2007): 423-432. 140 1958 Anayasasnn hazrlanma srecinde Cezayirde yaanan gelimelerin etkisiyle denizar lkelerle ilikilerin yeniden kurulmas ve dzenlenmesi gerektii belirtilmitir. Nitekim 1958 anayasas hazrlanrken sayg gsterilmesi istenen be temel ilkeden biri de Anayasa, Cumhuriyetin denizar lkelerle ilikilerini dzeltmelidir ilkesi olmutur. Zira General De Gaullen Fransaya bal denizar lkelerin kendi kendilerini zgrce ynetmelerini istemesi zerine 1958 Anayasasnda self-determinasyon ilkesine yer verilmitir. Bununla birlikte 1958 Anayasasnn 2. maddesinde Fransann laik, demokratik, sosyal ve blnmez tek bir Cumhuriyet olduu belirtilmektedir; Esat am, ada Devlet Sistemleri, (stanbul: Der Yaynlar, 2000), 160-161.
139
353
sosyal konsey ile kltrel konsey olmak zere iki danma konseyi kurulmutur. 141 Sz konusu idari gelimeler, adadaki baz milliyeti kesimlerin beklentilerini karlamamtr. Milliyeti gruplar, adann daha fazla yasal yetki elde etmesi ve otonomi ya da bamszln kazanmas amacyla rgtlenme yolunu semitir. Bu gruplardan daha fazla otonomi isteyenler siyasi parti kurarken, bamszlk yanls olanlar ise ayrlk rgt kurmay tercih etmitir. Baka bir ifadeyle otonomistler siyasi seenekler zerinde dururken, ayrlklar iddet kullanmna ynelmitir. Bu iki grup arasndaki yntem farkll, otonomi yanllarnn lmllar, bamszlk yanllarnn ise radikaller olarak tanmlanmasna neden olmutur. Korsikadaki ilk milliyeti rgtlenmeler, 1960l yllarda renci hareketleriyle ortaya kmtr. renci birliklerinin dndaki ilk milliyeti rgtlenme ise 1967de Simoni kardeler tarafndan kurulan Korsika Blgesel Hareketidir (Action Rgionaliste Corse, ARC). ARC, 1973de Korsikann Yeniden Dou Hareketi (lAction Pour la Renaissance de la Corse, APRC) adn alm ve daha eylemsel bir harekete dnmtr. APRC, gsteriler dzenlemek ve yryler organize etmek gibi lml eylemlerin yan sra zellikle pieds-noirslarn topraklarn ve arazilerini igal etmek gibi daha radikal eylemlere de bavurmutur. APRC, 1977 ylnda Korsika Halk Birlii (Union du Peuple Corse, UPC) hareketine dnerek, zamanla lml bir tavra brnmtr. 142 Ksacas adada 1950lerin sonlarnda gndeme gelen kimlik talepleri, 1960lardaki milliyeti gruplar ve 1970lerde kurulan ayrlk rgtlerle ivme kazanmtr. Adadaki etnik ayrlk rgtlerin en bilineni ve en radikali Korsika Ulusal Kurtulu Cephesidir (le Front de Libration Nationale de la
141
Dressler, Knight, La modernisation de lle Entre Structures Claniques et Mouvement Nationalist, 416. 142 http://www.corse.pref.gouv.fr/scripts/display.asp?P=COhist_actualite
354
Corse, FLNC). FLNC, Korsikallarn Franszlardan farkl bir millet olduunu ileri srerek, Korsikann bamszl adna iddet eylemlerinde bulunmaktadr. 5 Mays 1976da kurulan ve varln gnmzde de srdren FLNC, politik-militer ayrlk bir rgt olmas nedeniyle 143 Korsikann askeri yeralt rgt olarak da adlandrlmaktadr. rgt, Korsika topra Korsikallarndr (la terre de Corse appartient aux Corsicans) ve kolonistler dar (les Franais dehors) gibi sloganlarla iddet eylemlerinde bulunmakta ve adann sadece Korsikallara ait olduunu ne srmektedir. Bu nedenle rgt, adada yaayan Franszlarn zel mlklerine kendilerini adada istemediklerine dair Korsikaca yazlar yazarak, adadaki Fransz varlna tepki gstermektedir. 144 Adada Franszlara kar gsterilen yaygn tepkilerden biri de ehir ve ky gibi yerleim merkezlerinin adlarn Franszca yazan tabelalarn stnn sprey boyalarla boyanarak Franszca yerine Korsikaca yazlmasdr. FLNC, silahl eylemlerle iddete bavurarak radikal bir zemine de ynelmitir. iddet eylemlerini arlkl olarak adada gerekletirmekle birlikte yalnzca ada ile snrlandrmamakta, Fransaya da yaymaktadr. FLNC, bombalama ve silahl saldr gibi operasyonel eylemlerini ounlukla insanlardan ziyade stratejik yerlere ve kamu kurumlarna gerekletirmektedir. FLNCnin eylemlerinde hedef ald stratejik kurumlarn banda, aday koloni statsnde simgelediini dnd askeri sler ve klalar ile Fransz devletini temsil eden polis ve yargya ait resmi binalar gelmektedir. Ayrca adada yabanc ve teki olarak grd Franszlarn zel mlklerini ve Fransz kltrnn yaylmasnda nemli rol oynad gerekesiyle televizyon vericilerini hedef almaktadr. 145 Benzer ekilde ada ekonomisine katk salamad ve
143 144
Dominici, Le Nationalisme dans la Corse Contemporaine, 98. Candea, Resisting Victimhood in Corsica, 374-375. 145 Deniz Altnba, Korsika Ayrlk Hareketi, iinde Terrizm ncelemeleri: Teori, rgtler, Olaylar, ed. mit zda, Osman Metin ztrk, (Ankara: ASAM Yaynlar, 2000), 420.
355
evreyi kirlettii gerekesiyle turistik tesislere146 hem anakaradan gelen Fransz mteahhitlerin ve yatrmclarn giriimlerini engellemek hem de adann doal ve kltrel mirasn korumak adna saldrlarda bulunmaktadr. 147 Sivilleri ve turistleri hedef almaktan kanan FLNC, stratejik ve sembolik yerlere bombal saldrlarn ve kundaklama eylemlerini arlkl olarak gece ge saatlerde ya da sabaha kar gerekletirmektedir. rgt, bombalama ve kundaklama eylemlerinin yan sra adam karma ve tehdit etme gibi birtakm farkl eylemlere de ynelmektedir. Adam karma ya da tehdit etme eylemlerinin temel amac, yasa d rgtlerin gelir elde etmede klasik yntem olarak uyguladklar hara toplamadr. Nitekim FLNC, i adamlar ve mteahhitler gibi varlkl kiileri kararak veya tehdit ederek onlardan hara almakta ve devrimci vergi olarak adlandrd bu yntemle ekonomik gelir salamaktadr. 148 FLNC, ilk bombal eylemini Mays 1976da bakent Ajacciodaki bir dkkna yapt saldryla gerekletirmi ve tamamen yok olan dkknda yaklak 1 milyon Franklk maddi zarar meydana gelmitir. rgt, bu olaydan ksa bir sre sonra adadaki bir bankay, bir dkkn, bir gece kulbn ve birka ofisi bombalamtr. Yine ayn yl, adada yayn
Gzellik Adas olarak anlan Korsikann turistik potansiyeli olduka yksektir. Adann sadece %30u kentlemitir; %70i ise henz turizme almamtr. Bu adan dnldnde Fransann Korsikay kullanma almay bekleyen turistik blge olarak grd sylenebilir. Korsika Turizm Ajansna gre Korsikay her yl yaklak 2-2,5 milyon turist ziyaret etmektedir; Joseph Martinetti, Les Tourments du Tourisme sur lle de Beaut, Hrodote 127 4 (2007): 29-31. 147 Adada iddete ve ayrlk hareketlere kar olanlar dahi evrenin ve doal gzelliklerin korunmas konusunda FLNCnin sahil eridindeki inaatlara yapt bombalama eylemlerini desteklemektedir. Adallarn bu tavrn Korsikal yazar Jean Claude Rogliano u ekilde zetlemektedir: iddetten yana deilim ama ky eridindeki yaplamay durduran bombalar kesinlikle destekliyorum. Adann doal yapsnn korunmas noktasnda son derece hassas olan Korsikallar, Halka Ak Kumsallar ve Ky eridini Koruma Dernei gibi yasal evre platformlaryla da tepkilerini gstermektedir. Bu hassasiyetlerinin nedeni, Korsikann 1050 kmlik sahil eridiyle Fransa ky eridinin %20ni oluturmas ve sahip olduu doal gzellikleriyle turizm yatrmlar iin dikkat eken turistik bir blge olmasdr; Range, Fransann Amazlar Adas Korsika, 80-81. 148 Deniz Altnba, Korsika Sorunu zlyor mu?, Stratejik Analiz 1 5 (2000): 25.
146
356
yapan televizyon vericisini tahrip etmi, bunun sonucunda adaya haftalarca yayn yaplamamtr. 1976da Marsilyadaki mahkeme binasnda ve Nicedeki bir elektrik istasyonunda meydana gelen patlamalar stlenen FLNC, 1977 ylnda yapt basn aklamasnda eylemlerini younlatrarak Fransada da artracan duyurmu ve silahl eylemlerini oaltarak iddeti trmandrmtr. FLNC, adann dousunda bulunan Solenzara askeri hava ss nedeniyle olas bir sava durumunda Korsikann tehdit altnda kalaca ve kar bir saldrya urayaca gerekesiyle 1978 ylnda ssn radar tertibatn bombalam ve Fransz askeri varln adada istemediini belirtmitir. nc kurulu yl olan 1979 Maysnda ise adadaki turistik yerlere, ofislere ve yazlk evlere saldrlar dzenlemitir.149 rgtn eylemleri, 1980lerin banda art gstermitir. Bu arada 1976dan itibaren devrimci vergi ad altnda toplad paralarla glenen rgt, 1983ten sonra eylemlerinde daha seici olmaya balam ve adada bulunan Air France ve Club Med gibi byk Fransz irketlerine ynelmitir. Ancak FLNCnin ekonomik adan glenmesi, rgt ii birok sorunu da beraberinde getirmitir. Nitekim rgt yneticilerinin ifadesiyle FLNC, bu dnemde hzl bir biimde her birinin kendi sektrn ynettii kk senyrlerin koalisyonuna dnmtr. Sz konusu rgt ii koalisyonda, 1980lerin sonlarna doru adadaki blgelerin ve ekonomik gelirin kontrol iin g mcadelesi ortaya km ve rgtn ynetici kadrosu arasnda kar atmas yaanmaya balamtr. kar atmasnn yan sra rgt iinde zamanla ideolojik ayrmalar da gndeme gelmitir. Bu ideolojik ayrmalar, 1991 Joxe yasasnn grld dnemde adann yasayla elde edecei idari stat ve ayrcalklar konusunda iyice belirginlemitir. 150 FLNC, 1990 ylnda FLNC-canal historique ve FLNC-canal habituel olmak zere iki farkl fraksiyona ayrlmtr. FLNC-canal historique, eylemlerini ve bombal saldrlarn artrrken, FLNC canal habituel ise
149 150
Altnba, Korsika Ayrlk Hareketi, 420-421. Martinetti, Les Tourments du Tourisme sur lle de Beaut, 41-42.
357
1997de operasyonel eylemlerine son vermitir. Sean Anderson ve Stephen Sloann verilerine gre Korsikada 1995 ylnda 602, 1996 ylnda ise 574 bombal saldr olmutur. 9 ubat 1996 tarihinde adada sadece bir gn iersinde 50 bombal saldr gerekletirilmitir. 2 ubat 1997de ise sabah 04.30 ile 05.30 saatleri arasnda 13 postaneye, 12si vergi dairesine, 2si Air France ofisine ve dierleriyse bankalar ve ticaret odalarna olmak zere yalnzca bir saat iinde 58 bombal saldr dzenlenmitir. 151 FLNC, 1990da iki farkl kola ayrld iin bu tarihten sonra yaplan bombalama eylemlerinin hangi fraksiyon tarafndan gerekletirildii net olarak anlalamam ve eylemlerden yekpare bir rgt olarak sorumlu tutulmutur. Korsikadaki ayrlk eylemlerin en ses getireni ise Fransann adadaki en yksek idari amiri olan vali Claude Erignacn 6 ubat 1998 tarihinde Ajaccioda sokak ortasnda bandan vurularak ldrlmesi olmutur. Olayn ardndan cinayetin sorumlusu olarak FLNC sulanm, fakat FLNC-canal historique sulamalar reddetmitir. Ksa bir sre sonra cinayeti Sampieru adnda fazla bilinmeyen ayrlk bir baka grup stlenerek, yerel medyaya yapt aklamada eylemin kiisel bir hedefinin olmadn, btnyle siyasi ama gdlerek ve planlanarak gerekletirildiini vurgulamtr.152 Buna karn olay FLNCnin yaptna dair pheler devam etmi; ancak bu dnemde FLNCnin rgt ii sorunlar yaamas, sz konusu phelerin sorgulanmasna neden olmutur. FLNCnin alt kolu olan FLNC-canal historique, bu sorunlar ve g mcadelesi neticesinde 1999da farkl fraksiyonlara ayrlmtr. te yandan valinin ldrlmesinden drt gn sonra, 11 ubat 1998de binlerce Korsikal, hem olay hem de adadaki iddet ve atma ortamn protesto etmitir. 153 FLNC, Fransann Korsika Meclisi temsilcileriyle Aralk 1999da diyalog ve reform giriimlerini balatmas zerine silah brakarak,
151
Sean Anderson, Stephen Sloan, Historical Dictionary of Terrorism, (London: The Scarecrow Press, 2009), 470-471. 152 Altnba, Korsika Ayrlk Hareketi, 423. 153 Anderson, Sloan, Historical Dictionary of Terrorism, 470-471.
358
eylemlerini durdurduunu aklam; fakat birka ay sonra Fransann reform grmelerini aksatt gerekesiyle silahl eylemlerine yeniden balamtr. Bunun akabinde rgt, Temmuz 2003de Nicede 16 kiinin yaralanmasyla sonulanan iki bombalama eylemi gerekletirmi ve bu olaydan birka gn sonra adann kuzeyinde yer alan Bastia ehrindeki bir depoyu havaya uurmutur. 154 2006da basna gnderdii mektupta adada gerekleen 22 saldry stlenerek, Fransz smrgeciliine verilecek tek uygun karln g olduunu belirtmitir. 2007 ylnda Korsikada gerekleen saldrlarn %31nin FLNC tarafndan yapld tespit edilmi, geri kalannn hangi gruplar tarafndan gerekletirildii ise belirlenememitir.155 Eylemler, 2007 ve 2008 yllarnda d gstermi; 156 2009da ise son 30 yln en dk seviyesine inmitir. 2009daki en dikkat eken saldr, FLNC tarafndan adada bulunan Vescovato jandarma tugayna gerekletirilmitir. 2009 ylndaki de karn 2010daki eylemlerde belirgin bir art gzlenmi; 157 2010 yl ierisinde adada toplam 83 saldr gerekletirilirken, bu saldrlar sonucunda 42 kii tutuklanmtr. 158 FLNC, tm bu saldrlarnda arlkl olarak zel mlkleri hedefleri almtr.159
Korsikada iddet Artyor, Radikal, 22.07.2003. EU Terrorism Situation and Trend Report 2008, Europol, 29, https://www.europol.europa.eu/sites/default/files/publications/tesat2008.pdf 156 Adadaki iddet eylemlerinin azalmasnda, Sarkozynin 2007 cumhurbakanl seimleri ncesinde Korsika sorunu hakknda yapt baz lml konumalarn ve cumhurbakan seildikten sonra adaya gerekletirdii ziyaretlerin nemli pay vardr. Adann yaad terk edilmilik duygusunun giderilmesine dair sylemlerde bulunmas, baz nemli ulusal toplantlar iin Korsikay semesi ve Charles Pieri gibi adann nde gelen ayrlk rgtlerin liderleriyle grmesi, adadaki tansiyonun azalmasnda ve iddete dayal eylemlerin bir nceki yla gre dmesinde nemli rol oynamtr; Dominique Costa, La Violence Diminue en Corse, Le Figaro, 14.10.2007. Fakat Sarkozynin cumhurbakan seildikten sonra, seim ncesi vaat ettii politikalar uygulamaya dntrmemesi, adadaki tansiyonun yeniden artmasna zemin hazrlamtr. Mesela Sarkozynin seim ncesinde Korsikal politik sulularn artlarnn iyiletirilmesine ilikin verdii szleri seildikten sonra yerine getirmemesi, FLNC tarafndan srekli tekrarlanan bir yalanclk olarak tanmlanm ve rgt eylemlerini tekrar arttrmtr; Nouvelle Menace des Clandestins Corses, Le Figaro, 27.02.2008, http://www.lefigaro.fr/actualites/2008/02/28/01001-20080228ARTFIG00016-nouvellemenacedes-clandestins-corses.php 157 EU Terrorism Situation and Trend Report 2010, Europol, 28-29, http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/TE-SAT%202010.pdf 158 EU Terrorism Situation and Trend Report 2011, Europol, 22,
154 155
359
Ksacas FLNC, eylemlerini baz dnemlerde azaltmasna ve bazen kesintiye uratmasna ramen tamamyla sonlandrmamakta ve dk younluklu da olsa eylemlerine bugn de devam etmektedir. rgt, 1982 ve 1991deki reform srelerinde ve 2000deki diyalog giriimlerinde olduu gibi iddet eylemlerinin niteliini ve niceliini Fransann uygulad politikalara ve stratejilere gre ekillendirmekte, fakat iddeti brakmamaktadr. Anderson ve Sloann verilerine gre rgt, 1976-1999 yllar arasnda byk lekli 50 byk saldr dzenlerken, 2000-2007 dnemindeyse bykl kkl 106 saldr gerekletirmitir.160 nk FLNC, adann ynetim yetkilerini yeterli grmemekte, anakarann zerklik uygulamalarndan tatmin olmamakta ve Korsikann self determinasyona sahip olmas gerektiini ne srerek adann kendi politik kararlarn almasnda Franszlarn hibir sz hakk olmadn dnmektedir. Bununla birlikte FLNCnin ayrlk eylemlerinin boyutu, yalnzca Fransann ulusal politikasndaki gelimelerden etkilenmemekte, ayn zamanda Fransann d politikasna gre deikenlik gsterebilmektedir. rnein FLNC, Fransann 2008de bamszln tek tarafl ilan eden Kosovay ksa srede tanmasnn ardndan, adada yaplan seimlerden nce adadaki Franszlara sanda gitmemeleri ynnde ciddi tehditlerde bulunmutur.161 Dolaysyla FLNC, Korsikann bamszlna ilikin ana hedefini deitirmemekle beraber stratejilerini, taktiklerini ve eylemlerini i ve d konjonktre gre belirlemektedir. FLNC gibi ayrlk rgtlerin yan sra adada yasa d birok grup bulunmas, etecilik ve mafya faaliyetlerinin yaygn olmas, Korsikadaki atma ve gvensizlik ortamn pekitiren bir dier unsur olarak ne
https://www.europol.europa.eu/sites/default/files/publications/te-sat2011.pdf rnein Europolun 2008 verilerine gre adada 2007 ylnda dzenlenen ayrlk saldrlarn %55i yazlk evler ve tatil siteleri gibi mlklere, %16s da kamu binalarna gerekletirilmitir. Yine Europolun yaynlad raporlarda son yllardaki saldrlarn yaklak %60nn zel mlklere gerekletirildii belirtilmitir. 160 Anderson, Sloan, Historical Dictionary of Terrorism, 470-471. 161 Nouvelle Menace des Clandestins Corses, le Figaro, 27.02.2008, http://www.lefigaro.fr/actualites/2008/02/28/01001-20080228ARTFIG00016-nouvellemenacedes-clandestins-corses.php
159
360
kmaktadr. Klan sisteminin de neden olduu bu sosyolojik problem, adada gvenliin salanamamasnda byk bir etkendir. Ayrlk rgtlerin yan sra etelerin ve mafya gruplarnn gerekletirdikleri iddet eylemleri, hem Korsikadaki gvensizlii ok bilinmeyenli bir denklem haline getirmekte hem de Korsika sorununu iinden klmaz bir duruma dntrmektedir. Zira etecilik ve mafyaclk gibi yasa d rgtlenmeler, adadaki faili mehul su orann artrmakta ve cinayetlerin bu gruplar tarafndan m yoksa etnik ayrlk rgtler tarafndan m ilendiini belirsiz klarak, iddet sarmaln pekitirmektedir. Baka bir ifadeyle mafya ve ete gruplar ile ayrlk rgtler arasndaki i ie gemi bu kaotik ortam, Korsikadaki iddeti yapsal bir sorunsala dntrmektedir. Nitekim 2008 ylnda Fransann baz blgelerinde hesaplanan kii bana den silah oranlar, Korsikadaki gvenlik sorunsaln ve iddet ortamn zetlemektedir. Buna gre Pariste sivil her 565 kiiden bir kii, Nicete sivil her 225 kiiden bir kii silah sahibiyken Korsikada ise bu rakam 54 kiide bir kii olarak tespit edilmitir. 162 Fransann Korsika Sorununda Uygulad Strateji ve Politikalar Etnik farkllklarn ve sorunlarn ynetimi konusunda eitli modeller gelitirilmi ve uygulanmtr. Devletlerin etnik sorunlarn ynetimine ilikin uygulamalarn drt ana balkta toplamak mmkndr: i- ulus inasnn srd lkelerde grlen baskc asimilasyonist uygulamalar, ii- genelde Anglo-Sakson dnyasnda grlen ok-kltrc uygulamalar, iii- SSCB rneinde grlen etnik federasyoncu uygulamalar, vigenellikle Kta Avrupas lkelerinde grlen idari ya da kltrel zerki uygulamalar. 163 Bununla birlikte devletler, etnik kimlie dayal atma ve anlamazlklarn zmnde genellikle entegrasyon stratejisini, baka bir ifadeyle yetki paylam ve faydac entegrasyon stratejilerini izlemektedir.
Jean Marc Leclerc, Corse : les Armes Prolifrent, LEtat Renforce les Contrles Le http://www.lefigaro.fr/actualite-france/2009/01/27/01016Figaro, 27.01.2009, 20090127ARTFIG00003-corse-les-armes-proliferent-l-etat-renforce-les-controles-.php 163 Kuruba, Etnik Sorunlar: Ulus-devlet ve Etnik Gruplar Arasndaki Varolusal liki, 35-36.
162
361
Fransann Korsika sorununa ilikin zm araynda izledii temel stratejinin entegrasyon stratejisi olduu sylenebilir. Fransa, Korsika sorununu zebilmek ve Korsikann anakara ile btnlemesini salayabilmek amacyla uygulad entegrasyon stratejisini, ekonomiksosyal ve hukuki-idari olmak zere iki ana enstrmana dayandrmtr. Fransa, 1950li yllardan 1998de Blge Valisi Claude Erignacn ldrlmesine kadar geen srete Korsika sorununu kimliksel bir sorundan ziyade ekonomik eksenli bir problem olarak grm ve sorunu ekonomi politikalaryla zebileceini dnmtr. Bu nedenle 2000lere kadar arlkl olarak sosyo-ekonomik aralar zerinde durmutur. Fransann 1950lerde sosyo-ekonomik aralar tercih etmesinde dnemin nde gelen kuramsal yaklam fonksiyonalizm etkili olmutur. Entegrasyon kuramlarnn trevlerinden olan fonksiyonalizm, siyasal btnlemenin salanabilmesi iin ncelikle ekonomik ve ilevsel aralarn uygulanmasn ngrmekte ve btnlemeyi spill over modeliyle aklamaktadr. Buna gre evredeki bir aktr, merkez ile ekonomik adan ibirliine girmesi ve bu ibirliinden fayda salamas durumunda dier alanlardaki ibirliine kendiliinden ynelmekte ve bylece ibirlii alanlar genilemektedir. Beklenti ve karlarnn birok alanda gerekletiini gren evre aktr, merkez ile ilikilerini gelitirmeye almakta, zamanla uyum salayarak merkezle btnlemeye balamaktadr. Dolaysyla merkez ile evre aktr arasnda ekonomik alanda balayan ibirlii ve uyum sreci, doal olarak dier alanlara yaylmakta ve sosyo-politik gelimeleri beraberinde getirmektedir.164 Bu erevede Fransann 1957de adada kurduu SETCO ve SOMIVAC araclyla uygulad sosyo-ekonomik politikalarn fonksiyonalizmin izdm olduu sylenebilir. Fransa, bu ekonomik
164 Leon Linderberg, Political Integration, Definition and Hypotheses, iinde The European Union: Readings on the Theory and Practice of European Integration, ed. Brent F. Nelsen, Alexander C-G. Strubb, (Colorado: Lynne Rienner Publishers, 1994), 106-107.
362
mekanizmalardan fayda salayan Korsikallarn dier alanlarda da ibirlii yapmak iin zamanla merkezi ynetime yneleceini dnmtr. SETCO ve SOMIVAC bu adan deerlendirildiinde, merkez konumundaki Fransann evre konumundaki Korsikada uygulamaya koyduu sosyo-ekonomik aygtlar olarak nitelendirilebilir. Bylelikle ekonomik alanda balayan ibirliinin zamanla baka alanlara da yaylacan varsayan Fransa, ekonomik parametrelerle adann anakara ile entegrasyonunu hedeflemitir. zetle Fransa, modernleme ve ekonomik gelimeyi ngren Korsika Blgesel Eylem Programn yrrle koyarken, btnlemeyi kalknma modeliyle gerekletirmeyi amalamtr. Fakat Fransann uygulad entegrasyon stratejisi pratikte beklenen hedeflerin gereklemesini tam olarak salayamamtr. Bu strateji, adann ekonomik gelimesinden ziyade merkeze sk biimde bamllna neden olmutur. Aday anakaraya bamllatran bu durumu, birok ekonomik uygulamada grmek mmkndr. rnein Fransa, adaya kalc yatrmlar yapmak yerine nakit demeler ve iirilmi memur kadrolar ile aday kendine baml klmtr.165 Fransa hkmeti, istihdam olanaklar zaten kstl olan adada merkeze bal idari kurumlarn memur kadrolarna arlkl biimde Korsikallar yerletirerek, adann sosyo-ekonomik yaamn merkezi ynetime eklemlemitir. Nitekim ada gelirinin yarsna yakn bir orann emekli ikramiyeleri, memur maalar ve sosyal gvenlik hizmetleri oluturmaktadr. 166 Ayrca gda ve petrol bakmndan Fransaya baml olan Korsika, AB ve Fransadan gelen fonlarla desteklenerek, merkezi ynetimin ekonomik kaynak aktarmna daha da baml hale gelmitir. AB ve Fransa yardmlar ile ileyen sosyo-ekonomik bir yap reten bu politikalar, ayrlk hareketlerdeki tansiyonu ksa sreliine drse de uzun sreli bir baar yakalayamamtr. Zira 1988 ylndan itibaren ABden gelen fon yardmlarnn 1999 ylnda sona ermesi neticesinde
165
Dressler, Knight, La modernisation de lle Entre Structures Claniques et Mouvement Nationalist, 418. 166 Altnba, Korsika Ayrlk Hareketi, 415.
363
otonomi taleplerinin artmas,167 arlkl olarak ekonomi temeline ina edilen fonksiyonalist parametrelerin baarsn sorgulanr klm ve sosyoekonomik aralarn aslnda krlgan bir nitelie sahip olduunu gstermitir. Daha nce ifade edildii gibi Korsika ekonomisi, turizm ve tarma dayanmaktadr. Ancak bu iki sektr, dalk yapnn tarm alanlarn snrlandrmas ve turizm sektrnn sadece yln alt aynda canl olmas nedeniyle adann ekonomik geliimine beklenen katky salayamamtr. Sz konusu sektrlerdeki kaynak ve gelir dalmnn dengeli olmay, adann sosyo-ekonomik sorunlarn kronikletirmitir. Mesela pieds noirslarn bata tarm olmak zere ada ekonomisine hkim olmalar, Korsikallarn ekonomik problemlerini pekitirmitir. Ayrca Korsikann ekonomik yapsnn kt olmasnda, zel sektrn ada ekonomisindeki paynn son derece az olmasnn da rol vardr.168 Adann azgelimilii ve kronik isizlii, zellikle Korsikal gen nfusu i bulmak amacyla anakaraya g etmeye zorlamtr.169 Bugn Korsika diasporasnn adada yaayan yaklak 280 bin Korsikal nfusun 10 katndan fazla olmas, adann ekonomik durumunun ve snrl istihdam olanaklarnn bir sonucudur. Nitekim diasporann yaklak 500 bini Pariste, 1 milyonu ise Fransa dnda, ounlukla da talyada yaamaktadr.170 Bu adan bakldnda Fransann uygulad sosyo-ekonomik politikalar, sorunun zmnde yetersiz kalm ve adann kronik az gelimiliine zemin hazrlamtr.
167 Trkan Haner zkan, Korsika: niter Fransann Ba Ars, iinde Dnya atmalar: atma Blgeleri ve Konular, Cilt 1, ed. Kemal nat, Burhanettin Duran, Muhittin Ataman, (Ankara: Nobel Yaynlar, 2010), 810. 168 Harguindguy, Cole, La Politique Linguistique de la France lEpreuve des Revendications Ethnoterritoriales, 951. 169 Fransada 20. yzylda tarm sektrnde yaanan kriz, lkenin dier krsal blgelerinde olduu gibi Korsikadaki toplumsal yaam da derinden etkilemitir. Bu kriz neticesinde Korsikadan youn bir g yaanmtr. Bylece nfusta meydana gelen deiim, Korsikadaki kltrel ve krsal yaamn ve yerel ekonominin yapbozuma uramasna neden olmutur; Jean-Louis Briquet, Les Vrais Enjeux de la Question Corse, La Dcouverte 13 1 (2001): 105. 170 Anakarada yaayan Korsikallarn ou Akdeniz kylar ve Pariste yaamaktadr; Harguindguy, Cole, La Politique Linguistique de la France lEpreuve des Revendications Ethnoterritoriales, 950.
364
Fransann Korsika sorununda izledii entegrasyon stratejisinin hukuki ve idari enstrmanlarn ise aamada ele almak mmkndr. Bu enstrmanlarn temel dayanak noktalarn oluturan aamalar; 1982 demi merkeziyet yasas, 1991 zel yasas ve 2000 Matignon srecidir. Arka plann 1957 ve 1975deki idari dzenlemelerin oluturduu hukuki ve idari aralarn temeli, 1982de karlan demi merkeziyet yasasna dayanmaktadr. Daha nce deinildii zere Korsikaya zel stat tanyan 1982 yasas ile Korsika blgesel ynetimi oluturulmu ve adadaki meclis dier blgelerden farkl olarak Korsika Meclisi eklinde adlandrlmtr. 171 Ayrca ekonomik, sosyal ve kltrel konularda iki danma konseyi kurulmutur. Fransa, bu yasayla yerel kamu harcamalar ve gelirlerinin belirlenmesi, kent ve kltr politikalarnn uygulanmas gibi konularda Korsika Meclisine baz yerel yasama yetkileri tanmtr. 172 Bununla birlikte 1982 yasas, Korsikann kltrel kimliini ve dilini tanyarak Korsikann znelliini de bir anlamda kabul etmitir. 173 Yasa, kltrel adan Korsikal kimliini tanm olsa da varolan siyasi yapya ok byk deiiklikler getirmemi 174 ve Korsikallar tatmin etmemitir. Hukuki ve idari aralarn ikinci aamas, Korsikann yerel ynetimini glendirmeyi amalayan 1991 zel yasasdr. Fransa, Korsikadaki blgesel kurumlarn etkinliini artrmak iin ileri Bakan Pierre Joxe bakanlnda yrtlen yeni bir projeyle 1988de kurumsal reform almalarna balamtr. Bylece adada yerinden ynetimin gelitirilmesini ngren bir yasa hazrlanm175 ve yasa 19 Nisan 1991de Fransa Parlamentosunda kabul edilmitir. Ayrca 13 Mays 1991de
Meclisin kendi iinden yrtme kurulunu ve bakann seme yetkisi bulunmaktadr. Blgesel meclisin ayrca ekonomi, kltr ve eitim alanlarnda kanun karma yetkisi bulunmakta; ancak sz konusu yetkinin Fransann toprak btnln tehdit etmemesi iin meclis ve yrtme kurulunun zerinde merkez tarafndan atanan bir vali grev yapmaktadr. Valinin meclisi feshetme yetkisi yoktur, fakat anayasaya aykr bir karar alndnda bu karar mahkemeye gtrme yetkisi bulunmaktadr; Aytekin Ylmaz, Etnik Ayrmclk, (Ankara: Vadi Yaynlar, 1994), 96. 172 Ahmet nsel, Korsika Yasas ve Jakoben Cumhuriyet, Birikim 142-143 (2001): 157. 173 Briquet, Les Vrais Enjeux de la Question Corse, 107. 174 nsel, Korsika Yasas ve Jakoben Cumhuriyet, 157. 175 Briquet, Les Vrais Enjeux de la Question Corse, 107-108.
171
365
kabul edilen bir dier yasa ile Korsika blgesel ynetimi (collectivit territoriale de Corse) glendirilerek, Korsikaya zg kurumlar oluturulmas ngrlmtr. Fakat yasann 1. maddesinde bulunan Korsika halk (le peuple corse) ibaresi Fransa kamuoyunda ok tartlm 176 ve Fransa anayasa konseyi, yasann Korsika halk, Fransz halknn unsurlarndandr (le peuple corse, composante du peuple franais) 177 eklindeki 1. maddesini hukuki bir tanmay ierdii gerekesiyle anayasaya aykr bularak iptal etmitir.178 Bu gereke, anayasada yer alan Cumhuriyetin blnmezlii, hukuk nnde eitlik ve Fransz halknn birlii prensiplerine dayandrlmtr.179 Anayasa konseyinin iptal karar, Joxe stats olarak da adlandrlan 1991 zel yasasnn politik boyutuna ket vurarak, zellikle Korsika kimlii ve kltrne ynelik talepleri karlayamamtr. Hukuki ve idari aralar yoluyla zm araynn nc aamas, 2000de balayan ve Matignon sreci olarak ifade edilen reform giriimidir. 1982 demi merkeziyet ve 1991 Joxe yasalarnn getirdii yerel ynetim reformlarn geniletmeyi ngren Matignon srecinin balatlmasnda, vali Erignacn ldrlmesi etkili olmutur.180 Zira 1998de valinin ldrlmesine dek yapt baz idari deiikliklere ramen sorunu daha ziyade sosyo-ekonomik aralarla zmeye alan Fransa, siyasi dzlemde etnik ayrlk iddetin en yksek seviyeye ulat bu olay ile adaya ilikin bak asn deitirmeye balamtr. 181 Bu erevede Fransa Babakan Lionel Jospin, Korsika Meclisinin seilmi temsilcileri ile Aralk 1999da diyalog sreci balatmtr.
176
Xavier Crettiez, La Violence Politique En Corse: tat Des Lieux, iinde Les Violences Politiques en Europe, ed. Xavier Crettiez et Laurent Mucchielli, (La Dcouverte Recherches: 2010), 127. 177 zkan, Korsika: niter Fransann Ba Ars, 812. 178 Lefevre, Langue, Terre et Territoire en Corse, 53. 179 Robert Bistolfi, De la Corse et de la Rpublique, Confluences Mditerrane 1 36 (2001): 10. 180 Dressler, Knight, La modernisation de lle Entre Structures Claniques et Mouvement Nationalist, 416. 181 Dominici, Le Nationalisme dans la Corse Contemporaine, 99.
366
Fransann balatt bu diyalog sreci karsnda FLNC, Aralk 1999da eylemlerini durdurduunu aklam, fakat birka ay sonra Jospinin reform grmelerini aksatt gerekesiyle atekesi braktn duyurmutur. Matignon sreci, ayrlk eylemleri sonlandrmada ve ngrd reformlar yrrle koymada baarl olamasa da, ada ynetimine geni yetkiler tanyan anayasa deiikliklerini gndeme getirmesi ve sorunun farkl boyutlarn tartmaya amas bakmndan nemlidir. Merkezi ynetim ile ada ynetimi arasnda balayan diyalog giriimi, yrrle girmesi durumunda adaya ksmi otonomi kazandracak lekte reformlar ieren bir uzla belgesinin 20 Temmuz 2000de imzalanmasyla neticelenmitir. Belge, 2000-2002 ve 2002-2004 yllarnda ele alnmak zere iki aamal bir plan sunmutur. Buna gre gei dnemi olarak ifade edilen 2000-2002 yllarnda anayasa deiiklii gerektirmeyen konular ele alnacak, ardndan anayasal dnem olarak adlandrlan 2002-2004 yllarnda ise Korsikaya yetki devri ve greli zerklik tanyan anayasa deiiklikleri gndeme gelecekti. Birinci aamadan ikinci aamaya geilmesi, adadaki kamu dzeninin kalc bir biimde tesis edilmesi kouluna bal klnmt. 182 Baka bir ifadeyle ilk dnemde iddet eylemleri sonlandrlp adada kalc bir gvenlik ve bar ortam salanrsa, ikinci dnemde adaya belirli konularda zerklik veren anayasa deiiklikleri hayata geirilecekti. Sz konusu anayasa deiikliine gre adadaki iki departman, tek ynetim altnda birletirilecek ve ekonomi, eitim, turizm, ulam ve evre gibi konularda Korsika ynetimine yetki devri gerekletirilecekti. Ayrca uzla belgesinin nemli noktalarndan biri de velilerden aksi bir talep gelmedii srece Korsika dilinin ilkretimde zorunlu ders olarak okutulmasn ngrmesiydi. 183 Korsikadaki yerel ynetime kapsaml bir reform paketi sunan bu sre, Fransz kamuoyunda iddetli tartmalara yol am ve bata
182 183
zkan, Korsika: niter Fransann Ba Ars, 813-814. Altnba, Korsika Ayrlk Hareketi, 428.
367
Jacques Chirac olmak zere birok siyasetinin tepkisini ekmitir.184 Bu dnemde yaanan gelimeler, reform srecini durduran ve sona erdiren deikenler olarak ne kmtr. Anayasaya aykr olduu ve Fransann niter ulus-devlet yaps ile rtmedii gerekesiyle reform paketine kar kan Jacques Chiracn 2002de yeniden cumhurbakan seilmesi, sreci askya almtr. te yandan Fransa anayasa konseyi, bir nceki itiraz sebebinden farkl olarak yasann sadece Korsikaya zerk yasama haklar ngren birinci maddesini Cumhuriyetin eitlik ve evrensellik ilkesine aykr bularak iptal etmitir. 185 Yine bu srete, Raffarin hkmetinin Jospin hkmetine nazaran Korsikaya dar ve snrl bir zerklik tanyan ve adann iki departmanl ynetimini tek ynetim altnda birletirmeyi ngren yasa tasars, 2003 ylnda Korsikada yaplan referandumda %50,98 oranndaki hayr oyu ile reddedilmitir. Cumhurbakan Chirac ve Raffarin hkmetinin adadaki bamszlk yanllarnn nn kesmek amacyla destekledii bu tasar, Korsikallar tarafndan zerklik talepleri ve kltrel almlar noktasnda yeterli bulunmamtr. Bylece 2000 ylnda Matignon sreci ile balayan reform araylar, baarszlkla sonulanm ve referandum sonrasnda adadaki iddet eylemlerinde art meydana gelmitir. Ksaca ifade etmek gerekirse Fransann Korsika sorununda izledii politika ve stratejilerde hem yetki paylam stratejisini hem de faydac entegrasyon stratejisini grmek mmkndr. Zira Korsika sorunu, hem kolonyal bir gemie dayanmas hem Korsikallarn ynetimde bekledikleri dzeyde sz sahibi olamamas hem de adadaki sosyoekonomik geri kalmln ve sosyal uurumlarn devam etmesi nedeniyle ok boyutludur. Bu perspektiften hareketle Fransa, ilk olarak sosyo21 ubat 2001 tarihli bakanlar kurulunda Cumhurbakan Chirac ile Babakan Jospin arasnda Korsika sorunu ve sz konusu yasa tasars nedeniyle iddetli bir tartma yaanmtr. Chirac, yasa tasarsnn anayasaya aykr olduunu ve Korsikaya verilecek haklarn dier blgesel talepleri beraberinde getireceini belirterek tasarnn niter devlet yaps ile badamadn savunmutur. Jospin ise tasarnn Fransa ile Korsika arasndaki balar gevetmeyeceini, aksine iddetin durmasna yardmc olacan ileri srmtr; Muammer Elveren, Pariste Kavga, Hrriyet, 22.02.2001, http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=-228076 185 nsel, Korsika Sorununda Yeni Aama.
184
368
ekonomik aralar uygulamaya geirmi ve bu aralar vastasyla merkez ile evre arasndaki idari mekanizmalar gelitirmitir. Sz konusu idari ba, merkezin evreye yetki devri yapabilmesi iin bir n adm nitelii tamaktadr. Korsika Meclisi rneinde olduu gibi, yetki paylam stratejisi kapsamnda zellikle blgesel sosyo-ekonomik meclislerdeki karar alma yetkisi, evre ile merkez ilikisini yeniden yaplandrmaktadr. Bu dorultuda gelien idari yaplanma, bir sonraki admda merkez-evre arasnda kuvvetli bir etkileim dhilinde gerekleecek olan otonomiyi gndeme getirebilmektedir. Ancak yetki devri araclyla Korsikada yerinden ynetim mekanizmalar uygulamaya geirilse de Matignon srecinde grld zere merkezi hkmetin birtakm siyasi ekinceleri, idari ve hukuki reformlarn askya alnmasna neden olabilmektedir. Korsika sorununun temelindeki ana unsur, yerel kimliin uzun bir kolonizasyon sreci yaamas ve bylece etnik kimlik farkllklarnn derinlemesidir. Pieds-noirslar ve Korsikallar arasndaki karlkl negatif imajlar ve etnik anlamazlklar, bu durumun izdmlerinden biridir ki Fransa, bu nedenle Korsika sorununun zmnde faydac entegrasyon stratejisini etkin bir biimde kullanmaya almtr. Bu strateji dorultusunda stte Fransz vatandalnn bulunduu ancak alt-kimliklerin de kabul edilerek kimlikler aras sosyal uzaklklarn kapatlmaya alld bir model ile etnik anlamazlk ve karlkl negatif imajlarn silinmesi hedeflenmitir. Faydac entegrasyon stratejisiyle kimliksel farkllklarn kabul edilerek uyum iinde bir arada yaamann tesis edilmeye alld bu model, hukuki dzenlemelerle desteklenmitir. zetlemek gerekirse Fransann uygulad sosyo-ekonomik ve hukuki-idari entegrasyon politikalar, Korsika ile anakara arasnda dzenleyici mekanizmalar olarak ilev grmelerine karn Korsika sorununun zmnde nihai etkiyi salayamamtr. Keza gerek bamszlk yanllar gerekse de otonomistler olsun, Korsikallar siyasi ve idari reformlardan ziyade kltrel taleplerinin karlanmasn ve Korsikal
369
kimliinin tannmasn beklemektedir.186 Baka bir ifadeyle sorunun ana kayna, Korsikal kimliinin znelliinin tannmasdr.187 Bu sebeple sosyo-ekonomik, kltrel ve siyasal boyutlar ile uzun bir gemie sahip Korsika sorununa dair zm araylar halen devam etmektedir. Sonu Etnik sorunlar; demokrasi, insan haklar, azgelimilik, aznlk ve ayrlklk sorunu gibi farkl konularda ve deiik dzeylerde ortaya kabilir. Dolaysyla etnik sorunlar, yalnzca etnik ayrmclktan ya da ulusal kimliin baskn olan etnik grubun kimliine veya kltrne dayandrlma abalarndan deil, ayn zamanda etnik grubun fiziksel varln koruma, kltrel kimliini ifade etme, zerk ynetim oluturma ya da ayrlma talepleri gibi nedenlerden de kaynaklanmaktadr. Bu adan deerlendirildiinde etnik sorunlar; etnik kimliin tannmasna, etnik kimlie dair haklarn yasal bir statye kavuturulmasna, etnik grubun iktidar bir biimde paylamasna ve sosyo-ekonomik artlarnn iyiletirilmesine ilikin sorunlarn bir fonksiyonudur.188 Bu erevede uzun bir tarihi arka plan bulunan Korsika sorununun kltrel, idari, sosyo-ekonomik ve politik-psikolojik bileenlerden
Bu erevede Korsika valisi Stphane Brouillon, 21 Aralk 2009da dier Fransz blgelerinden farkl olarak kendi inisiyatifiyle Korsikadaki kimlik tartmalar zerine zel bir internet sitesi (www.debatidentitenationale-corse.fr) kurmu ve amacnn Korsikadaki kimliksel aidiyeti analiz etmek olduunu belirtmitir. Sitenin faaliyete gemesini takriben 3 gn iinde site beklenmeyen bir ilgi grm ve sitede bamszlk kart ve bamszlk yanllarnn yorumlar yer bulmutur. Sz konusu yorumlarda sitenin almasna teekkr eden ve birlikte uyum iinde yaamak istediklerini belirten grlerin yan sra Fransz olmadklarn ve Fransz kimliinin kendilerine zorla dayatldn vurgulayan fikirler de yer almtr; Grgoire Lecalot, Les Tribulations du Dbat sur lidentit Nationale en Corse, France Info, 24.11.2009, http://www.franceinfo.fr/france-politique-2009-12-24-les-tribulations-du-debat-sur-lidentite-nationale-en-corse-384944-9-10.html ve Le Monde, Lidentit nationale: la Corse a son propre site, 23.12.2009. Korsika valisi tarafndan alan siteye bugn eriim yaplamamaktadr. 187 nsel, Korsika Sorununda Yeni Aama. 188 Kuruba, Etnik Sorunlar: Ulus-Devlet ve Etnik Gruplar Arasndaki Varolusal liki, 16-25.
186
370
meydana gelen ok boyutlu bir etnik sorun olduu sylenebilir. Bu balamda Korsika sorununun temel parametreleri u ekilde zetlenebilir: i- Korsika kltrel kimliinin ifade edilmesi, ii- Korsika dilinin kamusal alan da dhil olmak zere tannmas ve kullanlmas, iii- Korsikal kimlii tannarak bu kimlie dair haklarn yasal bir statye kavuturulmas, ivKorsikadaki sosyo-ekonomik skntlarn ve azgelimilik probleminin zlmesi, v- Korsikallarn karar alma mekanizmalarnda daha fazla sz sahibi olarak merkezi iktidar paylamas, vi- Korsikaya daha fazla zerklik tannmas, vii- Korsikann bamszln isteyen bir tabann bulunmas ve bu talebin bata FLNC olmak zere birtakm ayrlk gruplar tarafndan iddet eylemleriyle dile getirilmesi. Bu dorultuda Korsikallar, merkezi hkmetten daha fazla yerel, anayasal ve kltrel haklar isteyerek kimliksel taleplerini gndemde tutmaktadr. Fransa, sorunun zm araynda entegrasyon stratejisi izleyerek uygulamaya koyduu sosyo-ekonomik ve hukuki-idari aralarla aday anakara ile btnletirmeye ve Korsikal kimliini ulusal kimlie eklemlemeye almsa da grece baarsna ramen sorunu ortadan kaldramamtr. Korsikaya baz yerel ve kltrel konularda zerklik tanyan Fransa, sorunun zm stratejisini grece dar bir yerel zerklik ilkesi zerine ina etmitir. Fakat Fransann snrl bir zerklik modeline dayanan ve Korsika modeli olarak da ifade edilen189 zm stratejisinin kimlikler aras etnik sorunlar ve negatif imajlar tmyle sildiini belirtmek zordur. Zira hl Korsikallarn toplumsal hafzasnda uradklar kltrel asimilasyonun izleri bulunmaktadr. Devletler, etnik sorunlar ortadan kaldrmak amacyla entegrasyon stratejisi gibi zm araylar iine girseler de etnik gruplara formel eit vatanda stats verirken, bu gruplarn etnik ve kltrel kimliklerine yeterince dikkat etmeyebilirler. Bylece etnik kimliklerin yasal haklarnn tannmamas ya da geniletilmemesi sonucunda onlar her zaman asimilasyon ve grnmezlikten koruyamazlar. Bunun neticesinde ise Korsika rneinde olduu gibi baz etnik grup yeleri; asimilasyon, sesini
189
nsel, Korsika Yasas ve Jakoben Cumhuriyet, 151-157.
371
duyuramama, tannmama, statye sahip olmama gibi korkulardan kaynaklanan gvensizliin bir sonucu olarak saldrganla ve iddete ynelmektedir. Saldrganlk gsterme veya iddete bavurma gibi reaksiyoner davranlar ve radikal tepkiler, grup yelerinin kimliklerine yapldna inandklar dmanlk, tehdit, dlama ve etno-ayrmclk gibi dnceler ve tecrbelerin bir kts olarak eyleme dnmektedir.190 FLNC gibi ayrlk rgtlerin bamszlk taleplerini iddete bavurarak gndeme getirmesi, Korsika ile Fransa arasndaki gerilimi artrm ve gvensizlik sarmaln pekitirerek sorunun ksa ve orta vadede zmlenemeyeceini gstermitir. Korsikallarn byk ounluunun daha fazla zerklik istemesine ve Korsikann bamszln isteyenlerin az olmasna karn bir ksmnn FLNCnin ayrlk eylemlerini desteklemesi ve rgtn silahl eylemlerini srdrmesi, ada ile anakara arasndaki gvenlik ikilemini derinletirerek sorunu kronikletirmitir. Bu deikenler, Korsika sorununun zmne ilikin ngrleri sorgulanr klmtr. Kald ki Matignon srecinde olduu gibi Fransann sorunun kkenine inmek yerine siyasal kayglar gderek konjonktrel politikalarla sorunu geitirme abas iine girmesi, sorunu ertelemekte ve kalc bir zm arayn ortaya koyabilecek strateji ve yntemlerin karlmasna neden olmutur. Bununla birlikte iki tarafta da sorunu sfr toplaml bir oyun olarak gren ve problemin zmszlnden beslenen aktrlerin bulunmas, zm erteleyen bir dier faktr olarak ne kmtr. Korsikallarn sosyo-psikolojik parametreleri gz nnde bulundurulursa sorunun, zm zor bir sorunsala dnt sylenebilir. Zira Korsikallarn ounda Franszlar tarafndan ayrmcla maruz kaldklarna dair yaygn bir kan bulunmaktadr. Sosyal basknlk teorisine paralel biimde Korsikallar, ounlukla Franszlarn stn grup psikolojisi ile kendilerini alt grup olarak deerlendirdiklerini ve hor grdklerini dnmektedir. Korsikallarn bu algs, yalnzca dlanmlk ve tekiletirilmilik duygularn deil, ayn zamanda maduriyet ve yalnzlk psikolojisini de beraberinde
190
Tok, Kltr, Kimlik ve Siyaset, 271.
372
getirmektedir. Nitekim Franszlarn bir ksmnda Korsikallarn biraz talyan, biraz mafya, biraz tembel, kaba ve ehlilememi bir toplum olduuna ilikin gl bir gr bulunmaktadr. Sz konusu kk ve hor grme tavrn, adaya tatile gelen Fransz tatilcilerin Korsikay sevmelerine karn Korsikallar sevmediklerine ilikin sylemlerinden, Fransa ulusal radyosunda Korsikallar aalayan komedi programlarna kadar geni bir zeminde gzlemlemek mmkndr. Franszlarn kendilerini hor grdklerine ve kendilerine ayrmclk yaptklarna dair Korsikallarda bulunan alg, adadaki ayrlk duygular glendirmektedir. 191 ki tarafta da bulunan nyarglar ve etnik-merkezci bak as, sorunu zmszle itmektedir. Korsikallarn bu psikolojik ruh haline bir de adann toplumsal hafzasndan miras kalan tarihi travmalar eklenince, sorunun psiko-politik derinlii daha da n plana kmaktadr. Daha nce deinildii gibi Korsikallarn tarihi ve sosyolojik bellei, bir yandan Korsikann tarihini zetleyen atmalar, savalar ve bamszlk mcadeleleriyle doluyken; dier yandan malubiyet ve kayplarn getirdii psikolojik ykmlarn izlerini tamaktadr. Tarihi tecrbeler, Korsikallarn toplumsal genlerine ve psikolojik kodlarna maduriyet hissi eklinde yansmtr. Madur olma psikolojisi ise zamanla Korsikallarn ie kapanmasna, reaksiyoner davranmasna ve kimliklerine daha sk bir biimde sarlmasna neden olmutur. Bu adan deerlendirildiinde birok Korsikalnn gnmzdeki sosyo-psikolojik durumu, tarihteki bamszlk mcadelelerinin ve iddet ortamnn miras brakt bir yorgunluk ve ylgnlk durumu olarak zetlenebilir. Ayrca Korsikallarn sosyo-ekonomik hayatta geri planda kalmalarnn vermi olduu kzgnlk duygusu, iddet eylemlerinin niteliine de yansmtr. stelik buna mafya ve eteciliin adadaki nemli rol de eklendiinde, gerek iddet sarmalnn gerekse de psikolojik yorgunluk ve ylgnln ok derin boyutlara ulat ifade edilebilir. Tm bu psikolojik parametreler dldnde Korsika sorununun realist atma teorisi, sosyal basknlk
191
Range, Fransann Amazlar Adas Korsika, 74-75.
373
teorisi, sosyal renme teorisi ve sosyal kimlik teorisi ekseninde yorumlanabilecek verilere sahip olduunu sylemek mmkndr. Sonu olarak adann anakaradan kopuk meknsal uzakl, Korsikallarn Franszlardan ayran etno-karakteristik zelliklerine de yansmtr. Korsikallarn Franszlar ile kendi kimlikleri arasna skm bu ruh hali, tpk adann iddet adas ya da gzellikler adas eklinde tasvir edilmesinde olduu gibi dikotomik bir boyuta sahiptir. Kendilerini bazen talyan, bazen Fransz bazen de Korsikal olarak gren elikilerle dolu psikolojinin tarihi bir sreklilii bulunmaktadr. Nitekim kendisi de bir Korsikal olan Napolyonun, Korsikann bamszl iin mcadele eden ancak Fransann adaya ynelik politikalarndan memnun olmamas nedeniyle aday ngilizlere teslim etmeyi dahi dnen Pascal Paoliye 1789da yazd mektup ve mektupta Franszlara kar yer alan ifadeleri aslnda Korsikallarn politik-psikolojik hafzasn yanstmaktadr:
Franszlar kana boarak bizi ynetmeyi baardlar, kanla fetihlerini salama almak istediler. Asker, hukuku ve bankac, bizi ezmek, tahkir etmek ve bize aalanma erbetini ar ar iirmek iin birletiler. Bu aalanmalardan uzun sre zdrap ektik. Madem ki bunlardan kendi gcmzle kurtulma cesaretini gsteremedik, bunlar bir daha hatrlamamak zere unutalm. Hak ettikleri horgrye kavusunlar veya kendi vatanlarnda halklarn gvenini kazanmaya alsnlar. Ama bizim gvenimizi hibir zaman elde edemeyecekler. 192
192
nsel, Korsika Yasas ve Jakoben Cumhuriyet, 153-154.
374
KAYNAKA Korsikada iddet Artyor, Radikal, 22.07.2003. Nouvelle Menace des Clandestins Corses, Le Figaro, 27.02.2008, http://www.lefigaro.fr/actualites/2008/02/28/0100120080228ARTFIG00016-nouvelle-menacedes-clandestins-corses.php Aktrk, ener. Etnik Kategori ve Milliyetilik: Tek-Etnili, ok-Etnili ve Gayri-Etnik Rejimler, Dou Bat 9 38 (2006): 23-53. Altnba, Deniz. Korsika Ayrlk Hareketi, iinde Terrizm ncelemeleri: Teori, rgtler, Olaylar. 409-437, ed. mit zda, Osman Metin ztrk, Ankara: ASAM Yaynlar, 2000. Altnba, Deniz. Korsika Sorunu zlyor mu?, Stratejik Analiz 1 5 (2000): 24-29. Ambrosi, Christian. Pascal Paoli et la Corse de 1789 1791, Revue dHistoire Moderne et Contemporaine 2 3 (1955): 161-184. Anderson, Sean, Sloan, Stephen. Historical Dictionary of Terrorism. London: The Scarecrow Press, 2009. Arrighi, Jean-Marie, Langue Corse: Situation et Dbats, Ethnologie Franaise 38 3 (2008): 507-516. Aslan, Cahit. Birey, Toplum, Devlet: Kavramsallatrma ve Ara Deiken Olarak Etnisite. Adana: Karahan Kitabevi, 2004. Berghe, Pierre Van Den. A Socio-Biological Perspective, iinde Nationalism. ed. John Hutchinson ve Anthony D. Smith, New York: Oxford University Press, 1994.
375
Bertoncini, Pierre. Mmoires Militantes Corses Dans le Niolu, Ethnologie Franaise 37 3 (2007): 423-432. Beydilli, Kemal. Korsika, slam Ansiklopedisi, Cilt 26, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 2002. Biggi, Michel. La Coopration Interrgionale et les les de la Mditerrane, Confluences Mditerrane 1 36 (2001): 125-134. Bilgin, Nuri. Sosyal Psikoloji Szl: Kavramlar, Yaklamlar. stanbul: Balam Yaynlar, 2003. Bistolfi, Robert. De la Corse et de la Rpublique, Confluences Mditerrane 1 36 (2001): 9-30. Braudel, Fernand. La Mditerrane et le Monde Mditerranen a lEpoque de Philippe II. Tome I-II, Paris: Librairie Armond Colin, 1966. Briquet, Jean-Louis. Les Vrais Enjeux de la Question Corse, La Dcouverte 13 1 (2001): 104-108. Britannica, Vol 3, Chicago: The University of Chicago, 1990. Brubaker, Rogers, Laitin, David D. Etnik ve Milliyeti iddet, Dou Bat 11 44 (2008): 211-238. Candea, Matei. Resisting Victimhood in Corsica, History and Anthropology, 17 4 (Aralk 2006): 369-384. Casula, Marina. L'Identit Corse: Une Relation Rcursive Entre Identits Et Territoires Vcus, Nouvelles Perspectives en Sciences Sociales 2 1 (2006): 9-67, http://www.erudit.org/revue/npss/2006/v2/n1/602454ar.pdf
376
Cini, Marco, Biancarelli, Bernard. Corse et Italie: Proximit et Fractures, Ethnologie Franaise 38 3 (2008): 427-435. Costa, Dominique. La Violence Diminue en Corse, Le Figaro, 14.10.2007. Cottam, Martha, Dietz-Uhler, Beth, M. Mastors, Elena, Preston, Thomas. Introduction to Political Psychology. New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates, 2004. Crettiez, Xavier. La Violence Politique En Corse: tat Des Lieux, iinde Les Violences Politiques en Europe. 123-137, ed. Xavier Crettiez et Laurent Mucchielli, La Dcouverte Recherches: 2010. am, Esat. ada Devlet Sistemleri. stanbul: Der Yaynlar, 2000. evik, Abdlkadir. Politik Psikoloji. Ankara: Dost Kitabevi, 2009. Dominici, Thierry. Le Nationalisme dans la Corse Contemporaine, Ple Sud 1 20 (2004): 97-112. Dnmez, Rasim zgr. Milliyeti atmalar, iinde Dnya atmalar: atma Blgeleri ve Konular. 703-718, Cilt: 2, ed. Kemal nat, Burhanettin Duran, Muhittin Ataman, Ankara: Nobel Yaynlar, 2010. Dressler, Wanda, Knight, Anna. La modernisation de lle Entre Structures Claniques et Mouvement Nationalist, Ethnologie Franaise 38 3 (2008): 415-425. Dupoirier, Elisabeth. La Question de lIdentit et des Partis Rgionalistes de Corse, Observatoire Interrgional du Politique OIP, Barcelona : 2001 http://www.recercat.net/bitstream/2072/1275/1/ICPS190.pdf
377
Elveren, Muammer. Pariste Kavga, Hrriyet, 22.02.2001, http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=-228076 Encyclopaedia Universalis, Vol. 4, Paris: 1980. EU Terrorism Situation and Trend Report 2008, Europol, https://www.europol.europa.eu/sites/default/files/publications/tesat200 8.pdf EU Terrorism Situation and Trend Report 2010, http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/TESAT%202010.pdf Europol,
EU Terrorism Situation and Trend Report 2011, Europol, https://www.europol.europa.eu/sites/default/files/publications/tesat2011.pdf Fazi, Andr. La Corse et les Rgions Insulaires de Mediterrane Occidentale: lImpossible Autonomie?, Ethonologie Franaise 38 3 (2008): 437-447. Filippova, Elena. La Corse: Une Voix Part Dans le Concert Franais?, Ethnologie Franaise, 38 3 (2008): 397-405. Gherardi, Eugne F.-X. La Vierge, les Lycens, la Corse, Ethnologie Franaise 38 3 (2008): 479-488. Giddens, Anthony. Sosyoloji. Ankara: Ayra Yaynlar, 2000. Gnay, Bekir. Orta Asyada Aray, Sosyal Gen ve Yeni Modeller, Bilge Strateji 1 1 (2009): 1-28. Harguindguy, Jean-Baptiste, Cole, Alistair. La Politique Linguistique de la France lEpreuve des Revendications Ethnoterritoriales, Revue Franaise de Science Politique 59 5 (2009): 939-966.
378
Henders, Susan J. Territoriality, Asymmetry and Autonomy: Catalonia, Corsica, Hong Kong and Tibet, New York: Palgrave Macmillan, 2010. Hogg, Michael, Vaughan, Graham. Sosyal Psikoloji. ev. brahim Yldz, Aydn Gelmez, Ankara: topya Yaynevi, 2007. http://abcvoyage.com/hotels-et-vols-pas-chers-pour-la-corse/avion-hotelsejour-pas-cher/ http://www.corse.pref.gouv.fr/scripts/display.asp?P=COhist_actualite http://www.univ-corse.fr/presentation-historique-historique-17.html http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/europe/corsefra.htm Hutchinson, John, Smith, Anthony D. (ed.) Ethnicity. New York: Oxford University Press, 1996. na, Hsamettin. ABye Entegrasyon Srecinde Trkiyenin Kimlik Problemleri. Ankara: Adres Yaynlar, 2005. nsel, Ahmet. Korsika Sorununda Yeni Aama, Radikal, 04.08.2002. nsel, Ahmet. Korsika Yasas ve Jakoben Cumhuriyet, Birikim 142-143 (2001): 151-157. Kalayc, Hseyin. Etnisite ve Ulus Karlatrmas, Dou Bat 11 44 (2008): 91-113. Kuruba, Erol. Etnik Sorunlar: Ulus-Devlet ve Etnik Gruplar Arasndaki Varolusal liki, Dou Bat 11 44 (2008): 11-41. Le Monde, Lidentit nationale: la Corse a son propre site, 23.12.2009.
379
Lecalot, Grgoire. Les Tribulations du Dbat sur lidentit Nationale en Corse, France Info, 24.11.2009, http://www.franceinfo.fr/france-politique-2009-12-24-les-tribulationsdu-debat-sur-l-identite-nationale-en-corse-384944-9-10.html Leclerc, Jean Marc. Corse: les Armes Prolifrent, LEtat Renforce les Contrles Le Figaro, 27.01.2009, http://www.lefigaro.fr/actualite-france/2009/01/27/0101620090127ARTFIG00003-corse-les-armes-proliferent-l-etat-renforceles-controles-.php Lefevre, Marianne. Langue, Terre et Territoire en Corse, Hrodote 105 (Fvrier 2002): 38-59. Lindberg, Leon. Political Integration, Definition and Hypotheses, iinde The European Union: Readings on the Theory and Practice of European Integration. 99-123, ed. Brent F. Nelsen, Alexander C-G. Strubb. Colorado: Lynne Rienner Publishers, 1994. Mack, John E. nsz, iinde Kbrs: Sava ve Uyum (atan ki Etnik Grubun Psikanalitik Tarihi). ix-xxii, Vamk D. Volkan, ev. Berna Klner, (stanbul: Everest Yaynlar, 2008). Martinetti, Joseph. Les Tourments du Tourisme sur lle de Beaut, Hrodote 127 4 (2007): 29-46. Meydan Larousse, Cilt 7, stanbul: Meydan Yaynevi, 1972. Montesquieu. De LEsprit des Lois. Tome Premier, Paris: Ernest Flammarion, tarihsiz. New Catholic Encyclopedia, Vol. 4, Palatine: Jack Heraty & Associates, 1981.
380
zkan, Trkan Haner. Korsika: niter Fransann Ba Ars, iinde Dnya atmalar: atma Blgeleri ve Konular. 809-819. Cilt 1, ed. Kemal nat, Burhanettin Duran, Muhittin Ataman, Ankara: Nobel Yaynlar, 2010. Perry, P. J. Economy, Landscape and Society in La Castagniccia (Corsica) Since the Late Eighteenth Century, Transactions of the Institute of British Geographers 41 (1967): 209-222. Range, Peter Ross. Fransann Amazlar Adas Korsika, National Geographic Trkiye, (Nisan 2003): 64-83. Robertson, Roland. Time-Space and Homogeneity, iinde Global Modernities. 25-44. ed. Mike Featherstone, Scott Lash, Roland Robertson, London: Sage Publications, 1995. Smith, Anthony D. Kreselleme anda Milliyetilik. ev. Derya Kmrc, stanbul: Everest Yaynlar, 2002. Smith, Anthony D. Milli Kimlik. ev. Bahadr Sina ener, stanbul: letiim Yaynlar, 1994. Smith, Anthony D. Uluslarn Etnik Kkeni. ev. Sonay Bayramolu, Hlya Kendir, Ankara: Dost Kitabevi, 2002. Teber, Serol. Politik Psikoloji Notlar. stanbul: Ara Yaynclk, 1990. Thompson, Ian B. Settlement and Conflict in Corsica, Transactions of the Institute of British Geographers, New Series: Settlement and Conflict in the Mediterranean World, 3 3 (1978): 259-273. Tok, Nafiz. Kltr, Kimlik ve Siyaset. stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2003.
381
Ulu, Gliz. Medya ve Oryantalizm. stanbul: Anahtar Kitaplar Yaynevi, 2009. Volkan, Vamk D. Kanba: Etnik Gururdan Etnik Terre. stanbul: Balam Yaynlar, 1999. Volkan, Vamk D. Kbrs: Sava ve Uyum (atan ki Etnik Grubun Psikanalitik Tarihi). ev. Berna Klner, stanbul: Everest Yaynlar, 2008. Volkan, Vamk D. Kr Krne nan. ev. zgr Karaam, stanbul: Okuyan Us Yaynlar, 2005. Volkan, Vamk D., Itzkowitz, Norman. Trkler ve Yunanllar: atan Komular. ev. Banu Bykkal, stanbul: Balam Yaynlar, 2002. Ylmaz, Aytekin. Etnik Ayrmclk. Ankara: Vadi Yaynlar, 1994. Yurdusev, A. Nuri. Avrupa Kimliinin Oluumu ve Trk Kimlii, iinde Trkiye ve Avrupa: Batllama, Kalknma, Demokrasi, 17-85, ed. Atila Eralp, Ankara: mge Kitabevi, 1997. Yrkel, Sefa M. Bat Tarihinde nsanlk Sular. stanbul: Marmara Grubu Stratejik ve Sosyal Aratrmalar Vakf, tarihsiz.
382
atma zm ve Trkiyede Krt Meselesi
ATIMA ZM VE TRKYEDE KRT MESELES
Atilla SANDIKLI
Erdem KAYA
383
384
ATIMA ZM VE TRKYEDE KRT MESELES atma zm disiplini; bar almalarndan temelini alarak II. Dnya Sava sonras srete uluslararas ilikiler sahasnn bir alt dal olarak ortaya kmtr. Uluslararas ilikilerin savan nedenlerinin tespiti dorultusunda gelien epistemolojisi atma zmn besleyecek zemini hazrlamtr. Souk Sava dneminde, bloklar aras uyumazlk ve muhtemel bir nkleer savan hesap edilen sonularnn atma zm almalarna hz kazandrd ifade edilebilir. Souk Sava sonras dnemde ise says artan bar giriimleri ve anlamalaryla ortaya kan zm sreleri, disipline daha fazla gzlemlenebilir veri salamtr. Psikoloji, sosyoloji ve antropoloji alanlarndan istifade ederek disiplinler aras nitelik kazanan atma zm, silahl atmalarn sona erdirilmesi ve kalc barn tesisine ynelik belirli aamalardan oluan yaklamlar gelitirmitir. 1919da Galler Aberystwyth niversitesinde alan ilk uluslararas ilikiler krss savan sebeplerinin anlalmas amacyla tekil edilmiti. I. Dnya Sava sonrasndaki sava kart iklimin bu dnemde gelimekte olan uluslararas ilikiler akademisinin ilgi alan zerindeki tesiri olduka belirgindir. 1920-1945 yllar arasnda Britanya, Avrupa ve Kuzey Amerikada yaygnlaan uluslararas ilikiler enstitleri kalc barn salanabilecei artlarn tespitine ynelik bilimsel almalar gerekletirmeye balamtr. Milletler Cemiyetinin kuruluuyla; uluslararas barn srdrlebilecei ynnde oluan iyimser hava, iki
385
dnya sava arasndaki dnemde bar almalarna odaklanan akademik kurumlarn tesisine imkn tanmtr. 1930 ylnda kurulan Alman Bar Akademisi ve 1931de Fransada Lyon niversitesinde alan Uluslararas Tekilatlar ve Bar almalar bilim dal mezkr oluumlara rnek gsterilebilir.1 Bar aratrmalar ile birlikte atma zm disiplinine temel tekil eden akademik almalarn bu dnemde ortaya kt gzlemlenmektedir. Mary P. Folletn iletme ynetimi alannda kulland ortak kazan kavram ve David Mitranynin gelitirdii Fonksiyonalist bak as, atma zm modellerinin esas kabul edecei kazan-kazan yaklamnn k noktas niteliindedir. Mitranynin Fonksiyonalist yaklam devletleraras dzeyde ortak menfaatlere hizmet eden bir ibirlii srecinin mmkn olabileceini ortaya koymutur. Fonksiyonalizm, bu dnemde uluslararas ilikiler disiplinine etki eden Realist bak asnn rekabet odakl kazan-kaybet tezine kar farkl bir seenek arz etmitir. Daha sonraki dnemlerde ise Ernest B. Haas ve Karl W. Deutsch, Mitranynin Fonksiyonalist yaklamn gelitirmi, devletlerin btnlemi topluluklar meydana getirerek bar salayabileceini ileri srmtr.2 Ayn dnemde atma zm disiplinine katk salayacak, savan sebeplerine ilikin istatistik verilere dayal akademik almalar ortaya kmaya balamtr. Pitirim A. Sorokin, Quincy Wright ve Lewis F. Richardsonn almalar bu niteliktedir. Quincy Wright savalarn engellenebilmesi iin nce anlalmas gerektiini belirterek savalara yol aan sebepleri analiz etmi, barn hangi artlarda gerekleebileceini aklamtr. 3 ngiliz fiziki ve matematiki Richardson silahlanma ile sava arasndaki ilikiyi matematiksel bir model ile aklamaya
Oliver Ramsbotham, Tom Woodhouse ve Hugh Miall, Contemporary Conflict Resolution: The Prevention, Management and Transformation of Deadly Conflicts, (Cambridge: Polity Press, 2007), 34-36 2 Ramsbotham, Woodhouse ve Miall, Contemporary Conflict Resolution, 36-38. 3 Quincy Wright, A Study of War, (Chicago: Chicago University Press, 1942).
386
almtr. 4 Sorokin, Wright ve Richardsonn almalar daha sonra Melvin Small ve J. David Singern balatt savalar hakknda bilimsel veri derleme projesine (Correlates of War Project-COW) 5 esin kayna olmutur. Milletler Cemiyeti tecrbesinden sonra II. Dnya Savan mteakip kurulan Birlemi Milletler, bar almalarna olan ilgiyi artrmtr. Nitekim bar almalarnn nemli bir blm, dnya barnn temini iin devletlerin otoritesini kabul ettii etkili bir uluslararas aktre iaret etmitir. Kalevi J. Holsti, 1648-1989 dneminde geni apl savalar sonras imzalanan bar antlamalarnn tesis ettii uluslararas sistemleri incelemi, barn srdrlebilmesinin sekiz temel arta bal olduunu belirtmitir. Holsti atma zm mekanizmasn tespit ettii bu sekiz art arasna dhil etmitir. Uluslararas sistemde kalc barn salanmas ve savalarn engellenebilmesi iin ileyen bir atma zm mekanizmasnn bulunmas gerekmektedir. Somut zm mekanizmalarnn yannda devletleri bu mekanizmalara tevik edecek normlarn varl ve tesiri nemlidir. Holsti, uluslararas sistemin barn korunabilmesi iin gelecekte meydana gelebilecek atmalarn zm iin de yeni kurulular ve kurallar tayin etmesi gerektiini ne srmektedir. 6 atma zm disiplini zelinde akademik kurumlarn ve yaynlarn ortaya k 1945-1965 dneminde gereklemitir. Kenneth Bouldingin giriimiyle 1957de yayna balayan Journal of Conflict Resolution ve Michigan niversitesinde 1959da kurulan atma zm
4
Lewis F. Richardson, Arms and Insecurity, der. Nicholas Rashevsky ve Ernesto Trucco (Chicago: Quadrangle Books, 1960). 5 COW Projesi Michigan niversitesinde 1963te balatlmtr. Proje, 1816dan bugne yaplan savalara ilikin verilerin sistematik biimde toplanmas amacn tamakta ve srekli gncellenmektedir. lk etapta sadece devletleraras savalar zerine verilerin topland projeye daha sonra i savalar da dhil edilmitir. Sre iinde niversiteler aras bir nitelik kazanan projenin merkezi bugn Pennsylvania Devlet niversitesindedir. Bkz. http://www.correlatesofwar.org/ 6 Kalevi J. Holsti, Peace and War: Armed Conflicts and International Order, 1648-1989 (Cambridge: Cambridge University Press, 1991), 345-348.
387
Aratrmalar Merkezi (Center for Research on Conflict Resolution) ilk somut admlar olarak deerlendirilebilir. Kenneth Bouldingin almalar, bar alanndaki nceki aratrmalar gibi savalarn hangi artlar altnda nlenebilecei sorusuna odaklanmtr. Boulding, barn uluslararas tekilatlarn daha etkili hale getirilmesiyle salanabileceini ileri srmtr. atmalarn sebeplerinin aratrlmasyla derlenecek veriler ise gelecekte meydana gelebilecek savalarn engellenmesi srecinde ilerlik kazanabilecektir. Uluslararas tekilatlar, atma zm alannda toplanacak veriler dorultusunda hangi artlarn scak atmaya yol aabileceini tespit ederek savaa giden srece mdahale edebilecektir. 7 atma zm disiplininin gelimesine katkda bulunan akademik almalarn nemli bir blm skandinavyadaki bar enstitlerince gerekletirilmitir. 1960ta Oslo niversitesi bnyesinde Uluslararas Bar Aratrmalar Enstits (PRIO), 1966da Stockholm Uluslararas Bar Aratrmalar Enstits (SIPRI) ve 1969da Finlandiyada Tampere Bar Aratrmalar Enstits kurulmutur. Journal of Peace Research Uluslararas Bar Aratrmalar Enstits tarafndan 1964 ylnda yaynlanmaya balamtr. skandinavya blgesinden zellikle Johan Galtungun almalar ne kmaktadr. Galtungun iddet ve bar kavramlar iin gelitirdii farkl tanmlar, bar almalar ve atma zm disiplininde bavurulan temel kavramlar halini almtr. Galtung, savan nlenmesi iin gerekli artlar tespit etmekle snrl kalmam, atan taraflarn barl bir iliki biimine terfi etmesine imkn tanyabilecek yaklamlar gelitirmitir.8 Galtunga gre atma ortamnn bar haline dntrlmesi iin taraflarn tek tarafl hedeflerin tesine geerek birlikte var olma ve gelime amac dorultusunda hareket etmesi gerekmektedir. Bar, atmaya taraf olan aktrlerin tek yanl hedeflerinin tesinde akn bir vizyon kazanmasyla gerekleebilir. Taraflarn birlikte varlk gsterme ve gelime kaydetmesine imkn
7 8
Ramsbotham, Woodhouse ve Miall, Contemporary Conflict Resolution, 40-41. Ramsbotham, Woodhouse ve Miall, Contemporary Conflict Resolution, 41-42.
388
tanyan Avrupa Birlii gibi oluumlar bu vizyonun uygulamaya konmu rneidir. 9 Kenneth Boulding ve John Galtungun ardndan disiplinin nc kurucusu olarak deerlendirilen John Burton, atma zm sahasnda eitli akademik kurulularn ihdas edilmesinde nemli katklarda bulunmutur. 1966da Londra niversitesi bnyesinde atma Analizi Merkezinin kuruluuna nclk eden Burton, Edward Azar ile birlikte 1980lerde Maryland niversitesinde Uluslararas Kalknma ve atma Ynetimi Merkezini tesis etmitir. John Burton, almalaryla atma zmne sistem, oyun ve ihtiya teorilerini uyarlamtr. Burton, ihtiyalar teorisi kapsamnda atmann son bulmas iin ihtiya kavramn kar kavramndan ayr tutmu, karlarn mzakere edilebileceini ancak ihtiyalarn pazarlk konusu yaplamayacan ileri srmtr. Burton; gvenlik, kimlik ve tannma ihtiyac gibi baz temel ihtiyalar olduunu ifade etmi, bu ihtiyalarn karlanmas ile uyumazln kalc bir zme kavuturulabileceini ne srmtr. Dolaysyla zm sreci, ancak atan taraflarn temel ihtiyalarnn tespiti ve bu ihtiyalarn karlanmas ile netice verebilir. John Burton, belirli aamalardan oluan atma zm modellerinin tesinde gelecekte zuhur edebilecek atmalar nlemeye ynelik proaktif bir problem-zm yaklam (provention) gelitirmitir.10 1965-1985 dneminde atma zm alannda teorik almalar eitlenmi, daha zel amalar istikametinde yaklamlar gelitirilmitir. Bu srete, nkleer savan engellenmesi ve uluslararas sistemdeki eitsizliklerin giderilmesi gibi hedeflere ilikin almalar gerekletirilmi, problem-zm yaklam gerek atmalara uyarlanmaya balamtr. Problem-zm yaklamnn gerek atmalara uygulanmasnda Harvard Ekolnn katks kayda deerdir. Herbert C. Kelmann teebbsyle Harvard niversitesinde kurulan
9 Johan Galtung, Peace by Peaceful Conflict Transformation-the Transcend Approach, Handbook of Peace and Conflict Studies iinde, der. Charles Webel ve Johan Galtung (Oxon: Routledge, 2007), 14-15. 10 Ramsbotham, Woodhouse ve Miall, Contemporary Conflict Resolution, 43-47.
389
Uluslararas atma Analizi ve zm Program (PICAR) 11 sraillilerle Filistinliler arasnda dorudan grmelere dayal problem-zm altaylar dzenlemi, iki topluluun birbirini tanmas iin gerekli etkileim zeminini temin etmitir. Kelmann srail-Filistin ihtilaf kapsamnda yrtt problem-zm altaylar atan topluluklara mensup resmi sfat olmayan kiiler arasndaki grmelerin ilevini ortaya koymutur. Katlmclarn birbirini dinlemeye tevik edildii, karlkl ihtiya, kayg ve bak alarnn paylald oturumlar, atan taraflarn birbirini zm srecinin muhatab olarak grmeye balamasn salamtr. 12 Herbert Kelmann Nadim N. Rouhana ile birlikte 19901993 yllar arasnda dzenledii benzer altaylar iki-devletli zm nerisini glendirmi, Oslo Antlamalarna giden srece hizmet etmitir. Harvard Ekolnn disipline salad katk uluslararas atmalarda mzakere yntemi zerine yaplan almalarda da n plana kmaktadr. 1979da kurulan Harvard Mzakere Program (HNP) ve 1985te yayna balayan Negotiation Journal mzakere yntemlerine ilikin disiplinler aras bir literatr meydana getirmitir. Roger Fisher ve William L. Urynin gelitirdii ilkeli mzakere teorisi, atan taraflarn zme ynelik yrtecei grmelerde kazan-kazan felsefesine dayal bir yaklam sunmutur. lkeli mzakere teorisi, taraflarn aralarndaki ilikiyi uyumazlk konusundan ayr deerlendirmesi gerektiini ileri srmektedir. ncelikle ortak menfaatler dorultusunda zm seenekleri tespit edilmelidir. lkeli mzakere teorisinde uyumazla neden olan konumlar deil, birlikte hareket esastr. Konumlar zerinden srdrlecek pazarlk srecinde zme dnk atlabilecek admlar taviz verme eklinde deerlendirilebilmektedir. Bu nedenle taraflar uyumazla yol aan konumlarn ne karmadan birlikte kazanma amacyla mzakereye girmelidir. Mzakerenin salkl bir ekilde ilerleyebilmesi iin de objektif kstaslar belirlenmeli ve bu kstaslar eliinde mzakere srdrlmelidir.13
Program, 1 Austos 2003 tarihinde sona ermitir. Ramsbotham, Woodhouse ve Miall, Contemporary Conflict Resolution, 48-49. 13 Roger Fisher, William Ury ve Bruce Patton, Getting to Yes Negotiating Agreement without Giving In, (New York: Houghton Mifflin Company, 1991).
11 12
390
nc tarafn uyumazlk srecine mdahalesini inceleyen arabuluculuk almalar atma zm sahasnn nemli bir blmn oluturmaktadr. nc tarafn arabulucu sfatyla mdahil olduu atma zm sreleri M..ye kadar uzansa da, mevzu ile alakal bilimsel aratrmalar 1960larda balamtr. Oran Young, Adam Curle, Kenneth Kressel, Dean G. Pruitt, Jacop Bercovitch ve I. William Zartmann almalar uluslararas atmalardan i savalara arabuluculuun genel teorik erevesini ortaya koymu, farkl arabuluculuk stratejileri gelitirmitir. Bercovitch arabuluculuu; atan taraflarn talebi veya nc tarafn teklifi zerine balatlan, arabulucu tarafn taraflar arasndaki uyumazl ve dmanlk algsn silahl kuvvet kullanmakszn deitirmeye alt bir sre olarak tanmlamaktadr. 14 Adam Curlee gre arabuluculuk srecinin drt ana unsuru vardr. Birinci unsur arabulucu tarafn atan taraflar arasnda irtibat tesis etmesi, gelitirmesi ve srdrmesidir. kincisi, atan taraflar arasndaki dzenli bilgi al-veriini salamasdr. nc unsur olarak, arabulucu tarafn atmaya taraf olan aktrlerle dostane ilikilere sahip olmas belirtilmektedir. Drdnc unsur ise arabulucu aktrn atan taraflar zm dorultusunda ibirliine ve mzakereye girmeye ikna etmesidir. 15 Disiplinin Tanm, Nitelikleri ve Kazan-Kazan Felsefesi Silahl atmann sonlandrlmas, uyumazln yeni bir scak temasa yol amayacak ekilde adil bir zme kavuturulmas ve taraflarn gvenliinin salanmas atma zm yaklamlarnn temel amacdr. Peter Wallensteen atma zmn; atan taraflarn temel anlamazlklar zen bir anlamaya vard, taraflarn birbirinin varln kabul ettii ve karlkl tm saldrlarn sona erdii bir sre olarak tanmlamaktadr.16 Dolaysyla atma zm, silahl atmay
Jacop Bercovitch, Theory and Practice of International Mediation Selected Essays, (Oxon: Routledge, 2011), 19. 15 Ramsbotham, Woodhouse ve Miall, Contemporary Conflict Resolution, 52. 16 Peter Wallensteen, Understanding Conflict Resolution (Londra: SAGE Puplications, 2007), 8.
14
391
sonlandran ve uyumazlklar zme kavuturan bir anlamaya baldr. Taraflar balayc nitelii bulunan byle bir anlamann karara balanmas ve geerliliini korumas ise karlkl gveni gerektirmektedir. Karlkl gvenin salanmad zm sreleri muvakkaten etkili olsa da uzun vadede krlgandr. atan taraflar kendi varln teminat altnda grd ve birbirine gven duyduu nispette zm kalc niteliini yitirmeyecektir. Sanson ve Brethertona gre atma zm yaklamlarnn drt zellii ne kmaktadr. Birinci zellik; taraflarn zm srecinde ibirlii dorultusunda birlikte aba sarf etmesidir. birlii, atmay ortak kazan temin edilen bir dinamie dntrebilir. Sfr toplaml menfaat telakkisiyle srdrlen rekabet ise bu dnm engellemektedir. 17 atma zm yaklamlarnn ikinci zellii srecin kapsayc olmasdr. Kapsayc zm sreci tm taraflarn menfaat ve ihtiyalarna hitap etmekte, atan taraflarn birlikte kazand bir netice vermektedir. nc zellik, zm srecinin taraflarn birbirinin temel karlarna anlay gsterdii menfaat odakl bir yaklamla ynetilmesidir. Taraflardan birinin dierine kendi karlarn dayatmas ile salanan zm srdrlebilir bar imknsz klmaktadr. Taraflar atmaya sevk eden ilk konumlarn muhafaza edildii ve taraflarn bu konumlar zerinden pazarla girdii sreler de ou zaman baarsz olmaktadr. Uyumazlklar gideren zmler bu nedenle genelde karlkl kayg ve karlarn idrak edildii, taraflarn ilk konumlarn gzden geirdii srelerle salanabilmitir. Drdnc zelik, zm sreci ve sonucun barl olmasdr. atmann dnm iddetli olmamaldr. atma halinin silahl g tatbikiyle bara dntrlmesi, gelecekte tekrar silahl gce bavurmann gerekesini oluturabilir. 18
17 Ann Sanson ve Di Bretherton, Conflict Resolution: Theoretical and Practical Issues, Peace, Conflict, and Violence: Peace Psychology for the 21st Century iinde, der. D. J. Christie, R. V. Wagner & A. D. Winter (New Jersey: Prentice Hall, 2001), 193-196. 18 Sanson ve Bretherton, Conflict Resolution: Theoretical and Practical Issues, 194-200.
392
Bu drt zellie temel tekil eden kaide taraflarn ortak hareket ederek birlikte menfaat elde ettii kazan-kazan anlaydr. Davidson ve Woodun atma zm Modeli-Avustralya (CRM-A) kazan-kazan felsefesini esas alan modellerden biridir. Kazan-kazan yaklam taraflardan birinin kazanrken dierinin kaybettii, rekabete dayal zm seeneklerinden farkl olarak ibirliini n plana karmaktadr. birlii ile karlkl kazanlar en uygun dengeye yerlemekte; taraflar, uyumazl zme kavutururken azami menfaat elde etmektedir. Davidson & Wood modelinin drt temel safhas vardr: kazan-kazan zm midinin oluturulmas, taraflarn kayg ve karlarnn tanmlanmas, zm seeneklerinin tespiti, tespit edilen seeneklerin kazan-kazan zmne tatbiki. 19 Kazan-kazan zm midinin olumas zm srecinin balamas iin gereklidir. nk ou zaman atma zmnn taraflardan biri kazanrken dierinin kaybettii bir netice verecei ynnde yaygn bir kanaat vardr. Bu nedenle ilk aamada taraflar, uyumazln izalesinden ortak kazan salanaca hususunda ikna olmaldr. Srecin ikinci safhasnda taraflarn kayglar ve karlar ortaya konmaldr. Taraflarn anlamazla ilikin sre iinde belirledii farkl duru ve yaklamlarn vurgulanmas zme hizmet etmemektedir. Karlkl hak iddialarna yol aabilecek farkl yaklamlardan ziyade muhtemel bir zm srecindeki kayg ve karlar n planda tutulmaldr. zm sreci taraflarn kendi kayg ve karlarnn dikkate alndna kanaat getirmesi ile yrtlebilir. birlii ikliminin muhafazas iin de taraflarn zm srecini akamete uratabilecek sulama ve tehditlerden uzak durmas nemlidir.20 nc safhada iki tarafn da kayg ve karlarn dikkate alan zm seenekleri zerine istikafi grmeler gerekletirilmelidir. Bu aamada daha fazla alternatif retilmesi genelde daha nitelikli zm seeneklerinin ortaya kmasna imkn salar. Drdnc safhada ise
19
John Davidson ve Christine Wood, A Conflict Resolution Model, Theory Into Practice Vol 34 No 1 (2004): 7. 20 Davidson ve Wood, A Conflict Resolution Model, 7.
393
gelitirilmi seenekler birlikte deerlendirilerek kazan-kazan zmne en uygun nihai seenek tespit edilir. En uygun seenein tespit srecinde; toplam kaynaklarn artrm ve uzlamann dn veren taraf zerindeki maliyetinin drlmesi gibi stratejilere bavurulur. Bu nihai seenek, taraflarn kayg ve karlarna en iyi ekilde hitap edebilecek gl bir zm nerisi olmaldr. Eer taraflarn zerinde anlat byle bir neri gelitirilemezse, anlamazln kilitlendii noktalar yeniden tanmlanr ve drt aamal sre tekrarlanr.21 atma zm ve Yeni Savalar atma zm disiplininde gelitirilen zm aralar ilk etapta devlet-merkezli bak asyla biimlenmitir. Devletlerin otoritesine itibar ettii Birlemi Milletler gibi uluslararas aktrler, devletleraras dzeyde diplomasi, mzakere ve arabuluculuk seenekleri bu nitelikteki aralar arasna dhil edilebilir. Uluslararas ilikilerdeki devlet merkezli yaklamn zayflamasyla atma zm alannda da yerel, blgesel ve uluslararas aktrlerin mdahil olduu daha farkl zm modelleri gelitirilmitir. atan taraflara mensup vatandalarn ve sivil toplumun atma zm srelerinde rol zerine pek ok alma yapld gzlemlenmektedir. Mesela, Harold H. Saundersin etnik atmalarn zm iin gelitirdii kamu bar sreci resmi sfat olmayan vatandalarn bar srecinde etkili olduu bir model mahiyetindedir. Saundersa gre atan taraflara mensup vatandalar arasnda salanacak srekli diyalog ve etkileim iddet douran iliki biimini dntrebilecek bir dinamiktir. Srekli diyalog, taraflarn pazarlk yapt veya birbirini ikna etmeye alt bir sre deil, taraflarn birbirini dinledii ve birbirinden rendii bir etkileimdir. Saundersa gre vatandalar arasnda tesis edilecek srekli diyalog atmac iliki biimini dntrebilecek ve zm srecini balatabilecek psikolojik etkiyi ortaya karabilir. 22
21 22
Davidson ve Wood, A Conflict Resolution Model, 7. Harold H. Saunders, A Public Peace Process: Sustained Dialog to Transform Racial and Ethnic Conflicts, (New York: St. Martins Press, 1999), 81-85.
394
atma zm srelerinde sivil toplumun ilevine nazaran devletd silahl aktrlerin yeri ise ayn lde incelenmemitir. Souk Sava sonras dnemde devletd silahl rgtler merkezi hkimiyetin zayf olduu blgelerde glenmi, kresellemenin salad imknlarla daha etkili aktrlere dnmtr. Bylece silahl rgtlerin taraf olduu atmalar artm, devletlerin silahl kuvvet tekelini tehdit eden bir aktr kategorisi ortaya kmtr. Mary Kaldorn Yeni Savalar adn verdii bu atmalarda, atmaya taraf olan aktrlerden birisi ulustesi dzeyde faaliyet gsterebilen devletd aktrlerdir.23 Gayrinizam nitelikte srdrlen bu yeni savalarn devletd aktrleri ou zaman terr rgtleri, deniz haydutlar ve ulustesi su rgtleridir. Yeni savalarda konvansiyonel devletleraras atmalarn yerini taraflardan birinin devletd aktrler olduu atma sreleri almaktadr. sve merkezli Uppsala atma Veri Toplama Programnn derledii Silahl atma Verileri bu trendin zellikle Souk Sava sonras dnemde belirginletiini gstermektedir. Silahl atma Verilerine gre; 1989-2008 yllar arasnda meydana gelen veya srmekte olan 128 silahl atma arasndan sadece 8i devletler arasnda gerekleirken, 120 atmada taraflardan birisini devletd aktrler oluturmutur. 24 En az bir tarafn devletd silahl gruplarn oluturduu bu atmalar, atma zm disiplininde silahl devletd aktrle mcadele aamasna ynelik teorik yaklam ihtiyacn ortaya koymaktadr. zellikle, belirli bir etnik topluluu temsil iddiasyla ortaya kan terr rgtleriyle mcadele safhasnn atma zm srecindeki ilevi zerine teorik alma eksii gze arpmaktadr. Bu alma, Trkiyedeki Krt meselesinin zm srecinde PKK terr rgtne kar yrtlen silahl mcadelenin ilevini analiz ederek sz konusu eksiklii gidermeyi amalamaktadr. alma; atma
Mary Kaldor, Old Wars, Cold Wars, New Wars, and the War on Terror, Londra Ekonomi Okulunda 2 ubat 2005 tarihinde verdii dersin notlar, http://www.ewspa.edu.pl/doc_pdf/int/M_Kaldor.pdf adresinden temin edilmitir. 24 Lotta Harbom ve Peter Wallensteen, Armed Conflicts, 1946-2008, Journal of Peace Research Vol 46 No 4 (2009): 578.
23
395
zm srelerinde, etnik ayrlkl hedefleyen terr rgtleriyle silahl mcadelenin teorik ereveye yerletirilmesine katk salama amacn tamaktadr. Etnik Ayrlkla Dayal Terr Souk Sava sonras dnemde Sovyetler Birlii ve Yugoslavyann dalmas ile siyasi dzeni deien blgelerde ortaya kan etnik atmalar, sosyal bilimler akademisinin bu mevzuya eilmesini salamtr. Bu sre, kendi geleceini tayin hakkn elde etmeye alan unsurlarn eilimlerine farkl aklamalar getiren teorik yaklamlarn gelitirilmesine imkn tanmtr. Neticede; etnik atmalara ilikin nemli bir ampirik ve teorik literatr meydana gelmitir. Ancak daha erken dnemlerde ortaya kna ramen etnik ayrlkla dayal terrizm ise ayn dzeyde akademik ilgiye mazhar olmam, birka alma 25 dnda etnik terrizm konusu byk lde gz ard edilmitir. Etnik ayrlkla dayal terrizm, Souk Sava dneminde daha ok rnei grlen ideolojik terrizmden belirgin zelliklerle ayrlmaktadr. Etnik terr rgtleri, ideolojik terr rgtlerine gre daha dar kapsaml amalar dorultusunda hareket etmektedir. deolojik terr rgtleri bir lkede veya blgede siyasi dzenin topyekn deimesini hedeflerken, etnik terr rgtleri belirli bir etnik unsura ynelik zel hedefler tayin etmektedir. Etnik ayrlklk ekseninde faaliyet gsteren terr rgtlerinin bavurduu iddetin, dier terr rgtlerinin eylemlerine gre daha ok ilevi vardr. Etnik terr rgt iddet eylemleri gerekletirdike ayn etnik toplulua mensup mutedil aktrlerin bar giriimleri baarsz olmakta, sosyal kutuplama derinlemektedir. Etnik terr rgtleri Souk Sava sonras dnemde ideolojik terr rgtlerine nazaran daha kolay d destek temin edebilir konuma
25
Bkz. Daniel Byman. The Logic of Ethnic Terrorism, Studies in Conflict and Terrorism Vol 21 No 2 (1998): 149-169., Stphane Lefebvre, Perspectives on EthnoNationalist/Separatist Terrorism, (United Kingdom: Camberley, 2003).
396
gelmitir. Bir etnik unsuru temsil iddias ve zgrlk mcadelesi ad altnda yrtt propagandayla ayrlk terr rgtleri zellikle Batl lkelerde belirli lde kamuoyu destei salayabilmitir. Komu lkeler ve uluslararas lekte gl aktrler etnik ayrlkla dayal atma srelerini kendi menfaatleri dorultusunda ynlendirebilmektedir. Bu ynlendirme ou zaman, terr rgtnn hedef ald devlet zerinde siyasi nfuz tesis etmeye ynelik yrtlmekte, hedef alnan devletle srdrlen ilikilerin gidiatna gre farkl biimlere girmekte veya son bulmaktadr. Devletleraras husumetin ve rekabetin sz konusu olduu durumlarda ise etnik ayrlkl hedefleyen terr rgtleri daha belirgin d destekler alabilmektedir. Dman ve rakip devletler etnik ayrlk tevik etmekte, merkezi ynetimle atma halindeki terr rgtlerine dorudan destek salayabilmektedir. Etnik terr rgtlerine salanan d destek ideolojik terr rgtlerine verilen destee gre daha uzun soluklu ve istikrarldr. Ayn etnik gruba ait nfusun komu lkelerde ve diaspora statsnde gl devletlerde bulunduu durumlarda, etnik ayrlkl amalayan terr rgtne istikrarl bir d destein tedarik edildii gzlemlenmektedir. Etnik terre salanan bu destein kesilmesi ise genellikle ilgili devletlerle yrtlecek youn diplomatik sreler neticesinde gereklemektedir. Dolaysyla, etnik ayrlkla dayal terrle mcadelenin uluslararas boyutunun daha problemli bir zemini vardr. zellikle, terr rgtnn diasporann bulunduu lke kamuoyunda propaganda yapt rneklerde rgte salanan destein durmas zorlu bir sre gerektirmektedir. Etnik terr rgtlerine ait bu zellikler, etnik terrizm ihtiva eden atmalarda terrle mcadele biimini ve atma zm srecinin niteliini farkl bir izgiye tamaktadr. Ayrlklk hedefiyle silahlanan grup ou zaman etnik topluluun genel taleplerinden daha fazlas iin iddet eylemlerine devam etmektedir. Etnik ayrlk terr rgtnn merkezi devleti hedef ald atma sreleri bu nedenle topluluklar arasnda ortaya kan etnik atmalardan ayrlmaktadr. Etnik atmalarda ou zaman etnik milliyetilik saikiyle iki veya daha fazla saydaki topluluk farkl hedefler dorultusunda birbiriyle atmaya
397
girmektedir. Etnik atmalar topluluklar dzeyinde karlkl bir sretir. ki topluluk iinden de terr eylemleri gerekletiren yasad silahl hizipler ortaya kabilir. Trkiyedeki Krt meselesinde ise Trk ve Krt kkenli topluluklar aras yatay bir atma biimi mevcut deildir. Silahl atmann taraflar etnik ayrlklk hedefiyle faaliyet gsteren PKK terr rgt ve Trkiye Cumhuriyeti devletidir. Trkiye, Krt kkenli sivilleri de hedef alan terr rgtne kar vatandalarnn gvenliini salamak iin mcadele etmektedir. Trk ve Krt unsurlar arasnda hafzalarda yer etmi bir travma veya dmanln varlndan bahsedilemez. Aksine iki topluluk arasnda yzyllarca sregelmi siyasi ve sosyo-kltrel bir birliktelik ve beraberlik vardr. Anadolu insan mefhumu arlkl olarak Trkler ve Krtlerin birlikte yaatt ortak deerlerin ifadesidir. ki topluluk Anadoluda yzyllardr ayn topraklarda ayn kaderi paylam, birbiriyle akraba olmu ve kk darda olan mahfillerin tahriklerine ramen kardeliini muhafaza etmeyi baarmtr. Yakn zamana kadar Krt kkenli vatandalarn kimliine kar yrtlm inkr politikasnn toplumlar aras uyumazlktan veya atmadan ileri geldiini ileri srmek de mmkn deildir. Trkiyedeki Krt kimliinin reddi politikas siyasi erke egemen olan elitler tarafndan tercih edilmi ve uygulanmtr. Trkiyedeki Krt meselesi ve ayrlk terr sorunu bu ayrm gz nnde bulundurularak incelenmelidir. Trkiyedeki Krt meselesi etnik atmalar kategorisinde deerlendirilemez. Dolaysyla, Bonak-Srp, srail-Filistin ve Azeri-Ermeni gibi atma kategorileri iin gelitirilebilecek atma zm yaklamlarnn Trkiyedeki Krt meselesine tatbik edilmesinin mmkn olmad ifade edilmelidir. Trkiyede Trk ve Krt kkenli unsurlar arasnda Bonak-Srp, srailFilistin ve Azeri-Ermeni atmalarnda olduu gibi karlkl bir mcadele sz konusu deildir. Krt meselesi; Trkiyede yaayan Krt kkenli vatandalarn siyasi, sosyo-ekonomik ve kltrel haklaryla ilgili Cumhuriyet tarihiyle yat bir meseledir. PKK terr rgt ise Krt meselesiyle balantl olmakla birlikte etnik ayrlkla dayal gelien
398
bir terr sorunudur. PKK terr rgt kurulduu dnemden bu yana Krt meselesi iinde ayr bir problem haline gelmitir. Krt meselesi, PKK terr rgtnn ortaya k ve varln srdrmesinde temel sebep olsa da yegne faktr deildir. Terr rgtnn ortaya k srecinde kresel ve blgesel dinamiklerin etkisi olduka belirgindir. Souk Sava dnemindeki ideolojik akmlarn tesiri, rgtn kurulu felsefesini ve tercihlerini dorudan etkilemitir. PKK, Marksist-Leninist izgide radikal sol eilimli bir terr rgt olarak ortaya km, ilk etapta Dou blou lkelerinden nemli destek almtr. rgtn varln srdrebilmesi de byk lde bu ayrlk eilimi Trkiye aleyhine kullanmaya alan aktrlerin iradesiyle mmkn olmutur. Gneydouda terrn belirli lde sosyal destek bulmasnda yerel artlar kadar d aktrlerin ideolojik olgunlatrma ve tahrik stratejileri rol oynamtr. Dolaysyla terr rgtn var eden uluslararas dinamiklerin ilevi gz ard edilemez. calann mahkeme dosyasndaki veriler rgte uluslararas lekte salanan himaye ve somut destei ortaya koymaktadr. Bu nedenlerden tr, Trkiyedeki PKK kaynakl terrizmin etnik atmadan ziyade etnik ayrlkla dayal bir terr sorunu olduu vurgulanmaldr. atma zm Sreci ve Terrle Mcadele atma zm srelerinin yukarda sraland ekilde drt temel zellii vardr. Birincisi taraflar, rekabetten ziyade ibirliine odaklanmal ve ortak aba sergilemelidir. kinci olarak zm sreci tm taraflarn menfaat ve ihtiyalarn kazan-kazan anlay erevesinde dikkate alan kapsayc bir nitelik tamaldr. nc nitelik srecin taraflarn birbirinin temel karlarn idrak ettii ve menfaatleri n plana karan bir kvamda yrtlmesi gerektiidir. Drdnc zellik ise zm sreci ve sonu barl olmaldr. Bu zellikler atma zm srecinin terrle mcadele srecinden farkl bir sre olduunu gstermektedir. Silahl g tatbikiyle srdrlen terrle mcadele atma zm srecinin gvenlik boyutunu oluturmaktadr.
399
iddet eylemlerini srdren ve silahl kuvvetini muhafaza eden bir terr rgtnn taraf olduu bir atma zm srecinin salkl bir ekilde ilemesi olduka zordur. Terr rgtnn silahl gc ayn etnik grubun iinden lml aktrlerin kmasn engellemekte, zm srecinin ilerlemesine mani olmaktadr. Terr rgtleri ou zaman konjonktrel menfaatleri gerei belirli dnemlerde atekes ilan etmekte veya atekesi bozabilmektedir. Bu keyfi tutumu zm srelerinde terr rgtn gvenilir taraf olmaktan karmaktadr. Terr rgtleri genellikle silah brakmay kabul etmemekte, varln deiik yaplar vastasyla srdrme seeneine ynelebilmektedir. Bu eilim, rgtn zellikle kendi varln idame ettirebildii artlarn mevcut olduu dnemlerde, rgt zm srecinin nndeki en byk engel haline getirmektedir. atma zm sreci atmaya taraf olan aktrlerin birlikte hareket ettii ve uzlamak iin aba sarf ettii barl bir sretir. Etnik ayrlkl hedefleyen terr rgt ile merkezi devlet arasnda zm istikametinde ibirlii ve ortak aba ancak rgtn iddet eylemlerini sonlandrmas ile balayabilir. Terr rgt mensuplarnn silah brakaca takvimin tespiti ve bu takvime riayet ise srecin ilerlemesi iin gereklidir. atma zm, taraflarn menfaatlerinin kazan-kazan anlay erevesinde ele alnmas ile gerekleebilir. Ancak terr rgtleri genellikle temsil ettiini iddia ettii etnik grup yerine rgtn menfaatini mdafaa etmeye ynelmektedir. rgtn menfaati ise ou zaman silahl kuvvetinin korunmas ve bu kuvveti idame ettirmek iin srdrd yasad faaliyetleri srdrmesi ile badamaktadr. Son olarak ise sre ve sonu barl olmaldr. Silahl kuvvetini muhafaza etmeye alan ve iddet eylemleri gerekletirmeye devam eden rgt ile devlet arasnda barl bir sre mmkn deildir. Bu sebeplerden tr terr rgtleri atma zm srecinin taraf olamaz. Terr rgtleri aksine iddet eylemleriyle zm srecine engel tekil eder. Etnik terr rgtleri, temsil ettiini iddia ettii unsur iindeki desteini yitirmeye balaynca daha fazla terrist saldr gerekletirmektedir. Mesela, spanyada merkezi devletin Franco rejimi sonras srete demokratikleme istikametinde att admlarla ETA terr
400
rgtne verilen toplumsal destek azalm, rgt iddet eylemlerini artrmaya balamtr. spanya, 1978 Anayasas ile halkn talepleri dorultusunda Bask blgesine zerklik salam, bu dnemde ETAnn blgedeki terr eylemleri olaanst derecede art gstermitir.26 ETA rneinde olduu gibi terr rgtleri genellikle terrle mcadele srecinde silahl atmann taraf olarak kalmaktadr. Etnik sorunlarda zm srecinin taraflar, merkezi devlet otoritesi ve terr rgtnn temsil ettiini iddia ettii etnik topluluktur. atma zm sreci, terrle mcadele safhasna nazaran daha geni kapsaml ve uzun dnemlidir. Terrle mcadele aamas ise atma zm sreci iinde bu srecin gvenlik boyutu mahiyetinde srdrlmelidir. Terr rgtnn silahl g kabiliyetinin bertaraf edilmesi, atma zm srecinde mesafe alnabilmesi iin nemli bir merhaledir. Terrizmin meydana getirdii artlar zm iin atlmas gereken admlara imkn tanyabilecek iklimi yok etmektedir. Charles Webel, barn antitezinin sava veya iddet olmadn, tarihte pek ok kez silahl atma ve snrl iddetin barn tesisine dolayl ekilde hizmet ettiini ifade etmektedir. Terrizm ise sivillerin hedef alnd, korku ve panik ortamnn amaland bir yldrma abasdr. Terrizm dorudan veya dolayl biimde barn tesisine ve zm srecine katk salayabilecek bir dinamik olamaz. Webel bu nedenle barn antitezinin sava ya da snrl iddet deil terrizm olduunu belirtmektedir. 27 Nitekim terrizm, bar srecine hizmet edebilecek mspet admlar etkisiz klmakta, taraflarn atmac iliki biimini dntrmesini salayacak psikolojik ortama engel tekil etmektedir. Terrizmin muhtemel zm sreci zerindeki olumsuz etkisi etnik ayrlka dayal terrn sz konusu olduu durumlarda daha belirgindir. Etnik ayrlkl hedefleyen terr rgtnn gerekletirdii terrist saldrlar,
mer Ylmaz, spanya Terrle Mcadele Tecrbesi Medeniyetler ttifak Olabilir mi?, Terrizm: Terr, Terrizm ve Kresel Terrle Mcadelede Ulusal ve Blgesel Deneyimler iinde, der. hsan Bal (Ankara: USAK Yaynlar, 2006), 127. 27 Charles Webel, Introduction: towards a philosophy and metapsychology of peace, Handbook of Peace and Conflict Studies iinde, der. Charles Webel ve Johan Galtung (New York: Routledge, 2007), 8-10.
26
401
zm yanls iradenin ortaya kabilecei sosyal zemini tahrip etmektedir. Etnik milliyeti terrizm toplumda kutuplamaya neden olmakta, farkl etnik kimliklerin birlikteliini zedelemektedir. Etnik terrizmin bulunduu atmalarda, terr rgtlerinin zm srecine taraf statsyle katlmas temsil konusu asndan da problem dourabilmektedir. Terrizm, genellikle geni halk kitlelerinin tasvip etmedii bir mcadele biimidir. Terrist saldrlarla sivilleri hedef alan bir rgtn gl bir sosyal taban ina etme projesi ou zaman baarsz olmaktadr. Dier taraftan terr rgt, temsil ettiini iddia ettii etnik grubun temsilciliini silahl kuvvetini kullanarak tekelinde tutma eilimi gstermektedir. Terr rgt bu nedenle sivil giriimler tayin etmekte, bu giriimlerin rgtn talimatlar dorultusunda siyasi temsil nitelii kazanmasna abalamaktadr. Ayn etnik grup iinde farkl izgide faaliyet gsterebilecek sivil toplum kurulularnn gelimesi ise bask ve tehdit ile engellenmektedir. Bylece rgtn kendi menfaatleri dorultusunda ynlendirdii sivil grnml bir sre ortaya kmaktadr. Neticede terr rgt, i ve d kamuoyuna kendi ama ve hedeflerini sz konusu etnik unsurun talepleri gibi takdim etmekte, varlna meruiyet kazandrmaya almaktadr. Terr rgtnn temsilci konumunu imknsz klan dier bir dinamik de rgtn yasad zeminde varln srdrme ve etkinliini artrma abasnn doal sonularndan kaynaklanmaktadr. rgt ilk etapta belirli bir etnik unsurun haklarnn gelitirilmesi iin ortaya kmsa da, varln srdrmek iin yneldii balantlar ve faaliyetler nedeniyle sre iinde farkl maksatlarla eylem yapabilmektedir. Bylece, terr rgt temsil ettiini ileri srd etnik unsurun taleplerinden farkl olarak kendisini destekleyen aktrlerin hedefleri istikametinde hareket etmeye balamaktadr. Ayrlk terr rgt hedef ald merkezi devlete kar dmanlk paydasnda bulutuu dier devletlerin stratejileri dorultusunda iddet eylemleri gerekletirebilmektedir. Terr rgtlerinin destek temin gayesiyle girdii bu nitelikteki asimetrik ibirlii sreleri ise rgtn belirli dnemlerde belirli devletlerin karlarna hizmet eden taeron nitelikli bir aktre dnmesine yol
402
amaktadr. Dolaysyla ayrlk terr rgt, temsil ettiini ne srd etnik unsurun menfaatlerinden ziyade beka kaygsn n planda tutarak hareket etme eilimi gstermektedir. Bu eilim, ayrlk terr rgtlerinin temsil nitelii kazanmasn engellemektedir. spanya ve ngilterenin atma zm Deneyimleri spanyann Bask meselesi ve ngilterenin Kuzey rlanda meselesindeki tecrbesi terr rgtlerinin faal olduu etnik ayrlklk sorunlarnn zm srelerine rnek tekil etmektedir. spanya ve ngilterenin deneyimleri zm srecinin terrle mcadele boyutunu da ieren ok boyutlu bir ekilde yrtlmesi gerektiini gstermektedir. ki rnekte de terr rgtyle mcadele, atma zm srecinin bir paras olarak srdrlm, rgtn etkisiz hale getirilmesinde bu ok boyutlu sre belirleyici olmutur. spanya ve ngiltere rnekleri sadece demokratik hak ve zgrlklerin artrlmas ve sosyo-ekonomik kalknma programlar ile atma zmnn ilerlemediini, terr rgtlerinin silahl kuvvet kabiliyetinin bertaraf edilmesine ynelik uzun soluklu tedbirler gerektiini gstermektedir. Nitekim ETA (Bask Vatan ve zgrlk) ve IRA (rlanda Cumhuriyeti Ordusu) atma zm srecinin taraf olarak grlmemi, bilakis bu rgtlerin atma zm srelerini zorlatrd fark edilmitir. Terr rgtlerinin siyasi kanad niteliinde faaliyet gsteren partiler ise iddeti knad nispette meruiyet kazanm ve zm srecine itirak edebilmitir. ETA terrn knayarak rgtle arasna mesafe koymayan Batasuna zm srecinde devre d kalrken, IRAnn baz iddet eylemlerine tepki vererek rgtn silah brakmas iin irade gsteren Sinn Fein Kuzey rlandada barn yerlemesine belirli lde katk salamtr. spanyay Bask meselesinin zmnde baarl klan faktr, Madridin gvenlik boyutunu da kapsayan ok boyutlu bir atma zm yrtm olmasdr. spanya, Franco rejiminin son bulduu 1975 ylnn ardndan demokratikleme dorultusunda bir dizi adm atmtr. Bask blgesinin Franco rejimi tarafndan kaldrlan zerklik stats iade edilmi, blgenin kendi parlamentosunu ve polis tekilatn kurmasna
403
olanak tannmtr. Ayn dnemde, ETAnn siyasi kanad niteliinde faaliyet gsteren Herri Batasuna partisi yasal statye kavuturulmutur. Bask blgesindeki vatandalarn demokratik zgrlklerinin ve sosyoekonomik artlarnn gelitirilmesi, ETA terr rgtne kar srdrlen silahl mcadele ile birlikte devam etmitir. spanya, 1980ler ve 1990larda sosyo-ekonomik iyiletirme admlarn ve ETAya kar gvenlik tedbirlerini ezamanl yrtm, bu stratejiye ynelik hazrlad Zen Plan erevesinde hareket etmitir. rgt mensuplarnn topluma kazandrlmas amacyla balatlan programlar, terr rgtne kar gvenlik nlemleri ile birlikte srdrlmtr.28 spanya, Bask meselesinin zm srecinde ETA terr rgtne kar silahl mcadeleyi kararllkla srdrmtr. 1978 Anayasas ile gvenlik glerinin terrle mcadeledeki yetkileri artrlmtr. Terrle Mcadele Merkezi Komitesi, Polis zel Harekt Birimi, Jandarmaya bal olarak Terrle Mcadele zel Birimleri bu srete kurulmutur. spanyann ald bu tedbirlerin ardndan ETA terr rgtnn nemli gelir kaynaklarndan olan adam karma ve fidye temin etme gibi vakalarda belirgin bir azalma gzlemlenmitir. spanya, ETAnn silah brakma karar aldn ilan ettii 2011 ylna kadar, rgtn liderlerini yakalamaya veya etkisiz hale getirmeye devam etmitir. ETA ile mcadelenin uluslararas boyutunda ise spanyann Avrupa Birliine ye olduu 1986 yl dnm noktas olmutur. spanya, 1990l yllarda ETA terr rgtne kar Fransa ile yakn ibirlii gelitirmi, Fransann ETA mensuplarnn barnabilecei bir lke olmaktan kmasn salamtr. Fransz polisinin Madrid-Paris ibirlii neticesinde gerekletirdii harektlarla gneybat Fransada ETAnn st dzey pek ok ismi yakalanmtr. Madrid, ayn zamanda Latin Amerika lkeleri ve ngiltere ile de terr mcadele alannda ibirlii tesis ederek ETAy byk lde zayflatmtr. spanyann ETAya kar uluslararas
28
Ylmaz imek, spanyann Terrle Mcadelesinde ETA rnei, Dnyadan rneklerle Terrle Mcadele iinde, der. hsan Bal ve Sleyman zeren (Ankara: USAK Yaynlar, 2010), 332-335.
404
lekte srdrd bu mcadele ile rgtn finansal kaynaklar byk lde azalmtr.29 Bask meselesinin zm srecine ETAnn siyasi kanad Herri Batasuna (HB-Halkn Birlii Partisi) ise katk salayamam, terr rgtnn yasal dzlemdeki temsilcisi niteliinde varlk gstermitir. 1978de ETA tarafndan kurulan ve 1998-2001 yllar arasnda Euskal Herritarrok (EH) ad ile faaliyet gsteren parti, 1979 ylndan itibaren seimlere katlmtr. Bask blgesinde hibir zaman ounluun desteini kazanamayan Batasuna 2003e kadar itirak ettii seimlerde blgedeki oylarn ortalama %15ini almtr. Batasuna ETAnn iddet eylemlerini knamam, rgt mensuplar iin Bask lkesinin askerleri sfatn kullanarak rgtn silahl faaliyetlerini desteklediini srekli beyan etmitir. ETAnn gdmnde hareket eden Batasuna, rgtn paras olmak ve rgte finansal destek temin etmek suundan 2003te spanyada yasaklanmtr. Yargtayn partiyi yasaklama karar Anayasa Mahkemesi tarafndan da onaylanm, ardndan spanya meclisi partinin sresiz olarak kapatlmas ynnde karar almtr. Bu kararlar ile brolar kapatlan ve yayn organlar susturulan partinin yelerine de siyaset yasa konmutur. Parti mensuplarnn farkl isimler altnda yerinden rgtlenmesi yasaklanmtr. 2004te Batasuna, kapatma kararn Avrupa nsan Haklar Mahkemesine (AHM) gtrm, mahkeme partinin kapatlarak faaliyetlerinin yasaklanmas kararna onay vermitir. spanyann giriimiyle Batasuna ABnin terrist rgtler listesine de dhil edilmitir. spanya devleti ETA ile organik ba bulunduu tespit edilen Batasunann siyasi faaliyetlerine getirdii yasa titizlikle uygulam, parti mensuplarnn bnyesinde bir araya geldii tm oluumlar yasaklamtr. Kapatlan Batasuna partisinin mensuplar Herritarren Zerrenda (HZ-Halkn Listesi) ad altnda sunduu liste ile 2004teki Avrupa Parlamentosu seimlerine girmeyi denemi, ancak liste spanya seim kurulu tarafndan reddedilmitir. Parti temsilcileri 2005 ylnda
29
imek, spanyann Terrle Mcadelesinde ETA rnei, 335.
405
Bask blgesinde yaplan seimlere Aukera Guztiak adl oluumla girmeye alm, ancak bu parti de Batasunann devam olarak deerlendirildii iin seim listesi dnda braklmtr. Batasuna yeleri 2007 ylndaki seimlere Bask Halknn Komnist Partisi (EHAK) ve Bask Milliyeti Hareketi (ANV) araclyla girmeye alm, destekilerine bu partilere oy kullanmalar ynnde arda bulunmutur. EHAK ve ANV 2008 ylnda Batasuna ile irtibatl olduklar gerekesiyle kapatlmtr. 2007 ylnda ise siyasi ierikli bir toplantda bir araya gelen Batasunann st dzey 23 yesi tutuklanmtr. spanya, Bask meselesinin zm srecinde demokratikleme ve sosyo-ekonomik tedbirler alrken, ETA terr rgt ve rgtn siyasi uzantlaryla da mcadele etmitir. ETAnn yasal zeminde tayin ettii siyasi partileri yasaklam, rgtle balants bulunan ve rgtn iddet eylemlerini destekleyen oluumlarn faaliyetlerini engellemitir. Madrid, ETAya salad destekten tr Batasunay yalnzlatrrken, Bask halkn temsil eden dier partilerle diyalogunu gelitirmitir. spanyann 1988 ylnda Bask blgesindeki siyasi partilerle imzalad Ajura Enea Pakt, Batasunann darda kald bir uzla modeli mahiyetindedir. Neticede, ETA terr rgt Bask blgesinde ve uluslararas seviyede tecrit edilmi, silahl mcadeleden vazgemek zorunda kalmtr. Batasuna ise rgtten bamsz siyasi irade gsterememi, zayf da olsa Bask toplumunda sahip olduu tabann temsilen bara hizmet edememitir. ETAnn terr eylemlerine tm spanyollar gibi Baskllar da kar kmaya balam, rgtn ulustesi alandaki varl byk lde tkenmitir. ETA terr rgt, 2011 ylnda kalc atekes ilan etmi ve silahl mcadeleyi brakma karar aldn duyurmutur. ngilterenin Kuzey rlanda meselesindeki tecrbesi de gvenlik boyutunun ihmal edilmedii ok boyutlu bir zm srecinin tesirini gstermektedir. ngiltere, Kuzey rlanda meselesinin zmne ynelik 1980lerde balatt siyasi ve ekonomik giriimlerini IRAya kar silahl mcadele ile egdml yrtmtr. Londrann meselenin zme kavuturulmas iin sarf ettii aba, 1998de ngiltere ve rlanda arasnda imzalanan Belfast Anlamas (Hayrl Cuma Anlamas) ile kapsaml bir
406
zm srecine terfi etmitir. Bu srele birlikte IRA, iddet eylemlerine son vermi ve oluturulan bamsz uluslararas komisyonun denetiminde silahszlanmtr. Silahszlandrma komisyonu, 2005te rgtn tm silahlarn braktn beyan etmitir. Bylece 1969dan beri ngiltereye kar terrist saldrlar gerekletiren IRA nihai tasfiye srecine girmi, iddet sarmal sona ermitir. IRA terrnn bitmesi ile rgtn siyasi kanad Sinn Fein Kuzey rlandada meruiyet kazanm, parti Katolikleri temsilen blgesel ynetimde sz sahibi olmutur.30 IRAnn ortaya kna zemin hazrlayan Kuzey rlanda meselesi, ngilterenin 17. yzyln balarnda rlandann kuzeyindeki Ulster blgesine yerleim birimleri ina etmesine kadar geri gtrlebilir. ngilizlerin 16. yzylda Katolik kilisesinden ayrlarak ngiltere kilisesini kurmu olmas, Kuzey rlandada hem etnik hem de mezhep bakmndan iki farkl topluluun varlk gsterdii bir devri balatmtr. Bylece, adann kuzeyinde bulunan ngiliz Protestan nfus ile Katolik rlandallar arasndaki atma bugne kadar gelmitir. ngiltere, rlandann tamamn 1800 ylnda ilhak etmi, 1922de ise rlanda bamszln kazanrken Londra adann kuzeyi zerindeki hkimiyetini srdrmeye devam etmitir. rlandann bamszlnda nemli rol oynayan IRA, Kuzey rlanda zerindeki ngiliz hkimiyetini sona erdirmek hedefiyle 1969da yeninden ortaya kmtr. ngiltere, Kuzey rlandann rlanda ile birlemesi iin terr eylemlerine bavuran IRAya kar ilk etapta sadece gvenlik odakl hareket etmitir. Protestanlar ile rlandal Katolikler arasndaki sosyoekonomik dengesizlik gz ard edilmi, Kuzey rlanda meselesinin siyasi yn yok saylmtr. Bu dnemde ngiliz ordusunun baat rol oynad terrle mcadelede, IRAya taraftar kazandran gstericilere ate ama, sresiz gzalt ve ikence gibi hatalar ilenmitir. Tecrbeler
Sleyman zeren ve Sleyman Demirci, ngilterenin Ayrlk IRA ve Dine Kar Terrle Mcadele Politikas, Dnyadan rneklerle Terrle Mcadele iinde, der. hsan Bal ve Sleyman zeren (Ankara: USAK Yaynlar, 2010), 265.
30
407
dorultusunda terrle mcadele biimini gelitiren ngiltere, 1980lerde Kuzey rlanda meselesinin zmne dnk siyasi ve ekonomik giriimlerde bulunmaya balamtr. ngiltere bu giriimleri gvenlik tedbirlerini ihmal etmeden srdrm, IRA terr rgtne kar silahl mcadeleye devam etmitir. 1985 ylnda imzalanan ngiltere-rlanda Anlamas ile Londra, Dublinle Kuzey rlanda meselesinin zmne dnk yakn ibirliine girmitir. Anlama ile Kuzey rlandadaki ekonomik artlarn iyiletirilmesine dnk tedbirler alnmtr. ngiltere, rlanda ile birlikte 1993te beyan ettii Downing Soka Bildirgesi ile barl zme vurgu yaparken, mzakere srecine itiraki iddeti terk etme artna balamtr. Londra, Dublinle temas halinde bar giriimlerinde bulunurken IRAnn askeri ve psikolojik adan ypranmas iin mcadelenin gvenlik boyutunu kararllkla yrtmtr. 1985 ylndan sonra Ulsterdeki ngiliz askeri varl nemli lde azaltlm, polisin n plana kt daha etkin bir terrle mcadele hedeflenmitir. ngiltere, 1980ler ve 1990larda yasal dzenlemelerle gvenlik glerinin yetki alann geniletmi, IRA terr rgtne kar silahl mcadeleyi kesintisiz olarak srdrmtr. Londra, bu dnemde baarl bir istihbarat koordinasyonuyla ok sayda IRA militann etkisiz hale getirmi, nemli rgt mensuplarna ynelik nokta harektlar gerekletirmitir. rgtn fiziki hareket kabiliyetini byk lde bertaraf eden ngiliz devleti, siyasi zm srecinin planland dneme IRAnn olduka zayf girmesini salamtr. Nitekim ngiltere, bar grmelerini IRAnn silah brakmak zere atekes yapmas artna balayarak Belfast Anlamasna giden sreci belirlemitir. 1998de balayan bar srecinin ilerlemesi ise 2000 ylnda IRAnn iddete bavurmama taahhdnde bulunmas ve 2005te silahl faaliyetlerine son verdiini ilan etmesi ile mmkn olmutur. 1998de ngiltere-rlanda arasnda imzalanan Belfast Atlamas ile Londrann ok boyutlu zm srecini uygulamaya koyduu ifade edilebilir. ngiltere, Kuzey rlandada Katolik nfusun refahnn artrlmas ve Katoliklerin blge ynetiminde sz sahibi olmasnn
408
zme hizmet edeceini tespit etmi ve sreci bu istikamette yrtmtr. 1998 sonrasnda olgunlaan ok boyutlu zm srecinde Londra, gvenlik boyutunu gz ard etmemi, IRA terr rgtnn tasfiyesi konusundaki kararlln srdrmtr. Nitekim Belfast Anlamas; IRAnn silah brakmas ile Kuzey rlandada demokratikleme ve sosyal btnlemenin salanmasna ynelik tasarlanmtr. Anlama ile ngilterenin egemenliinde kalmaya devam edecek Kuzey rlandada Protestan ve Katolik unsurlar arasnda eit siyasi temsil olana salanm, sosyo-ekonomik dengenin tesisine ve mezhep ayrmclnn kaldrlmasna ynelik admlar atlmtr. Anlama ile Katoliklerin blgenin i gvenliini salayan kolluk kuvvetlerinde Protestanlar dzeyinde varlk gstermesi salanmtr. Neticede ngiltere bu sre iinde 1972den beri Londradan idare ettii Kuzey rlandann yerel ynetimini blgedeki ynetici erke devredebilmitir. 31 Bask meselesindeki Batasuna partisinin ilevinden farkl olarak IRA terr rgtnn siyasi kanad Sinn Fein, Kuzey rlanda sorununun zm srecine belirli lde hizmet etmitir. 1998 sonras dnemde Sinn Fein, terrist saldrlar gerekletiren silahl bir rgtle irtibat olduu srece Kuzey rlanda siyasetinde meruiyet kazanamayacan fark etmi, IRAnn silah brakmay kabul etmesinde rol oynamtr. Kuzey rlanda meselesinde IRA silah brakma admn srncemede braknca, Belfast Anlamasn takip eden bar sreci inili kl bir seyir izlemitir. Bu nedenle Londra, srecin tamamen kmesini engellemek amacyla belirli dnemlerde Kuzey rlanda hkmetini askya alm, Sinn Feinin blgedeki Protestan partilerle uzlamasna zemin hazrlamaya almtr. Nitekim ngilterenin Kuzey rlanda Meclisine yerel ynetim yetkilerini devrettikten sonra srecin salkl ileyebilmesi blgede kurulan hkmetlerin istikrarna balyd. Temmuz 2001de Kuzey rlanda Babakan David Trimble, IRAnn hala silah brakmadn ve silahl faaliyetlerine devam eden bir terr
Sleyman zeren ve Sleyman Demirci, ngilterenin Ayrlk IRA ve Dine Kar Terrle Mcadele Politikas, 262-263.
31
409
rgtyle balantl siyasilerle iktidar paylamaya devam edemeyeceini beyan ederek istifa etmitir. Ayn zamanda Protestan Ulster Birlik Partisinin (UUP) lideri olan Trimblen istifas ve 11 Eyll saldrlar sonras uluslararas lekte terrizme ykselen tepki zerine Sinn Fein, IRAya silah brakma arsnda bulunmaya balamtr. Sinn Fein, rgtn silah brakma artna uymamas durumunda Kuzey rlanda siyasetinde tecrit edileceini ve ABDyi karsna alabileceini grm, bar srecine ynelik daha mspet bir tutum gelitirmitir. Ayn dnemde IRA terr rgt ise tasfiye srecine girdii ynndeki aklamalarna ramen iddet eylemlerine devam etmitir. rgtn devam eden eylemlerine Katolik toplumdan da ykselmeye balayan tepkiler Sinn Feinin IRAnn silahszlanmas ve tasfiye olmas konusundaki kararlln glendirmitir. Nisan 2005te Sinn Fein lideri Gerry Adams, IRAya iddet eylemlerini terk ederek silah brakmas ve sivil siyaseti yegne mcadele yntemi olarak benimsemesi arsnda bulunmutur. Adamsn arsn dikkate alan IRA terr rgt, Temmuz 2005te silahl faaliyetlerini sona erdirdiini ve silahlarn brakacan ilan etmitir. Bamsz uluslararas komisyon ayn yl iinde IRAnn btn silahlarn braktn duyurmutur. IRAnn silah brakmasnn ardndan blgede faaliyet gsteren silahl Protestan grup LVF (Sadk Gnll Genler) iddet eylemlerine son verdiini ve silah brakacan aklamtr. IRAnn silah brakmas Kuzey rlanda siyasetinin doal seyrine kavumasn salam, bata Sinn Fein olmak zere blgedeki Katolikleri temsil eden siyasi partilerin nn amtr. Sinn Fein, 2007 genel seimlerinin ardndan Protestanlarn destekledii Demokratik Birlik Partisi (DUP) ile iktidar paylam esasyla hkmet kurmu, yerel ynetimde sz sahibi olmutur. Parti, yarg alanndaki ve IRA terr rgtnn hedef ald polis tekilat zerindeki yetkilerin Belfasta devri konusunda da Protestan partilerle uzlamay baarm, Kuzey rlanda meselesinin zm srecine katk salamtr. spanya ve ngiltere devletlerinin tecrbeleri, etnik ayrlk terr rgtlerine kar silahl mcadelenin ok boyutlu bir zm sreci
410
dhilinde yrtlmesi gerektiini gstermektedir. Bu rnekler sadece demokratik hak ve zgrlklerin ve sosyo-ekonomik artlarn gelitirilmesinin yeterli olmad gibi silahl mcadelenin de tek bana kfi olmayacan ortaya koymutur. Srecin ilerlemesi iin demokratikleme sreci, sosyo-kltrel ve sosyo-ekonomik admlarla egdm halinde rgt askeri ve psikolojik adan yldracak silahl mcadeleye devam edilmesi gerekmektedir. ok boyutlu zm sreci karsnda terr rgt bir taraftan kamuoyu desteini kaybetmekte dier taraftan da hedef ald devletin gvenlik gleriyle mcadelenin nafile olduunu idrak etmektedir. Toplum desteini yitiren ve iddete bavurarak mesafe alamadn fark eden terr rgtnn d desteinin de kesilmesi durumunda, rgt silah brakma seeneine ynelebilmektedir. Trkiyede Krt Meselesi ve PKK Terr rgt Trkiyenin PKK terr rgtyle mcadele sreci nitelikleri bakmndan nemli farkllklar arz eden dneme ayrlmaktadr. Birinci dnemde, terrle mcadele sadece terriste kar yrtlen silahl mcadele olarak tasarlanm ve gvenlik merkezli zm seenekleri gelitirilmitir. kinci dnemde, yar-askeri bak asyla terrn nlenmesine ynelik tedbirler uygulanm, terr rgtnn propaganda malzemesi yapabilecei daha az hata ilenmitir. kinci dnem ayn zamanda PKK terrnn uzun vadede nasl bitirilebileceine ilikin yaklamlarn dnld bir zihniyet dnmne iaret etmektedir. 2000li yllarda Trkiyenin terrle mcadelede girdii nc dnem ise ok boyutlu bir mcadele anlaynn yerlemeye balad bir dnemdir. Bu dnemde, PKK terr rgt meselesinin sadece gvenlik glerine havale edilmemesi gerektii kanaati dorultusunda nemli admlar atlmtr.32 Trkiyenin uygulamaya balad ok boyutlu terrle mcadele anlay, demokratikleme alannda kaydettii ilerleme ve
hsan Bal, Trkiyede Terrle Mcadele: PKK rnei, Dnyadan rneklerle Terrle Mcadele iinde, der. hsan Bal ve Sleyman zeren (Ankara: USAK Yaynlar, 2010), 40-41.
32
411
blgeye yapt yatrmlar, Krt meselesinin zmne ynelik daha kapsaml bir atma zm ortamnn olgunlamasna imkn salamtr. calannn yakalanmasn takiben toparlanma maksadyla eylemsizlik dnemine giren terr rgt ise 2004 ylnda iddet eylemlerini artrm, silahl varlyla birlikte siyasallamaya almtr. 2000li yllardan itibaren ilerleyen demokratikleme sreci, blgeye gerekletirilen yatrmlar ve 2009da balatlan demokratik alma terr rgtnn verdii tepki PKKnn zm srecinin taraf olamayacan gstermektedir. Krdistan Topluluklar Birlii (KCK) yaplanmas ise rgtn alternatif bir devlet kurmaya altn, silahl varln farkl yaplar zerinden ehirlere tamay hedeflediini ortaya koymutur. 33 rgtn 2004 sonrasnda tekrar youn iddet eylemlerine ynelmesi Trkiyenin demokratikleme ve ekonomik kalknma dorultusunda ald mesafe ile ilgilidir. Trkiyenin demokratikleme istikametinde kaydettii ilerleme ve Dou ve Gneydou illerinde yrtlen kalknma program ile terr rgt, Krt kkenli vatandalar zerindeki propaganda malzemesini kaybetmeye balamtr. PKK terr rgt bu nedenle youn iddet eylemlerine tevessl ederek Krt sorununun zmne ynelik filizlenen gidiat mecrasndan karmaya almtr. rgt bu nedenle Krt kkenli vatandalarn youn olduu blgelerde halk zerinde siyasi basky silahl saldrlar vastasyla artrma yoluna gitmitir. Bu sre PKK terr rgtnn Krt sorununun zm konusunda elikili bir tutum sergilediini netletirmitir. Terr rgt, blgedeki ekonomik geri kalml ve kamu hizmetlerinin yetersizliini eylemlerine gereke gstermektedir. Fakat ayn rgt, kamu binalarna,
Atilla Sandkl, KCK Terr rgtnn Yaps ve Faaliyetleri, BLGESAM, 7 Ekim 2011. http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=1147:kckteroer-oerguetuenuen-yaps-ve-faaliyetleri-&catid=122:analizler-guvenlik&Itemid=147
33
412
kamu hizmetinde bulunan grevlilere, i antiyelerine ve maden ocaklarna saldrlar dzenlemekte esnaf belirli dnemlerde kepenk kapatmaya zorlamaktadr. rgt ayn ekilde blgedeki eitim yatrmlarn engellemeye teebbs etmekte, eitim yatrmlarna destek olan blge halkn da sindirmeye almaktadr. PKK terr rgt, 2010 ve 2011 yllarnda yatl blge okullarna saldrlar dzenlemeye balamtr. Son iki yl iinde rgtn iddet eylemleri Hakkri, rnak, Mardin ve Erzurumda sekiz yatl blge ilkretim okulunu hedef almtr. Demokratik Alm Sreci: atma zm Denemesi 2000li yllarla balayan demokratikleme sreci, Dou ve Gneydou illerinde sosyo-ekonomik kalknma kapsamnda gerekletirilen projeler atma zm srecinin uygulanabilecei elverili artlarn ortaya kmasn salamtr. Bu dnemde Avrupa Birliine yelik srecinin demokratikleme dorultusunda gerekletirilen reformlarda etkili olduu belirtilmelidir. 2002-2004 yllar arasnda Trkiye Byk Millet Meclisinden geirilen ABye uyum paketleri, Trkiyeyi acl demokrasiler seviyesine yaklatrmtr. Neticede, Trkiye genelinde hak ve zgrlklerin kanuni dzenlemelerle geniletildii bu dnemin zellikle Krt sorununun zmne ynelik balatlan demokratik alm sreci iin gerekli artlar hazrlad ifade edilebilir. 2000li yllarda Trkiyede ikence ve kt muamelenin tanm geniletilerek bu sulara verilen cezalar artrlm ve cezalarn tecili veya paraya evrilme olana kaldrlmtr. 5253 sayl Dernek Kanununda dernek kurma hakk zerindeki kstlamalar giderilmi, tekilatlanma hrriyeti Avrupa nsan Haklar Szlemesi uyarnca geniletilmitir. 2911 sayl Toplant ve Gsteri yryleri kanununda yaplan deiikliklerle toplant ve yry dzenleme hakknn kullanm daha demokratik bir temele dayandrlmtr. Anayasa Mahkemesinin siyasi partileri kapatabilmesi iin alaca karara bete ounluk art getirilmitir. Kamu hizmetlerine aklk getirilmesi ve effaf ynetim ilkesinin uygulanabilmesi amacyla 4982 sayl Bilgi Edinme Kanunu karlmtr.
413
1978den 1987ye skynetim, 1987den itibaren de OHAL (olaanst hal) olarak blgede uygulanan olaanst ynetim 2002de yrrlkten kaldrlmtr. 2004 ylnda da Trkiyede yakn gemiteki ilevi nedeniyle demokrasinin yerlemesine engel tekil eden Devlet Gvenlik Mahkemeleri kaldrlmtr. 34 5233 sayl Terr ve Terrle Mcadeleden Doan Zararlarn Karlanmas Hakkndaki Kanun (Tazminat Kanunu) 2004 ylnda karlm ve uygulanmaya balamtr. Kanun kapsamnda, PKK terr rgtnn eylemlerinden ve terrle mcadele faaliyetlerinden zarar gren kiilerin ve kamu grevlilerinin maddi zararlarnn yarg yoluna gitmelerine gerek kalmadan karlanmas hedeflenmitir. l merkezlerinde valilikler bnyesine oluturulan zarar tespit komisyonlar araclyla tazminatlarn denmesini ngren 5233 sayl kanun, Krt sorununun zm srecinde nemli bir admdr. 35 Gvenlik nedeniyle kylerini terk etmek zorunda kalm kiilerin kylerine dnebilmesi iin yrtlen Kye Dn ve Rehabilitasyon Projesi (KDRP) 36 2000, 2005 ve 2009 yllarnda karlan ileri Bakanl genelgeleri ve 17 Austos 2005 tarihli Bakanlar Kurulu Prensip Karar ile daha etkili bir ekilde uygulanmaya balamtr. Proje kapsamnda gnlllk esasna dayal olarak geri dnler kolaylatrlm, Dou ve Gneydou Anadolu Blgelerinde 14 ilde geri dnlen kylerin sosyo-ekonomik altyapsnn slahna ynelik yatrmlar gerekletirilmitir. Proje dorultusunda illere 1999-2011 yllar arasnda takriben toplam 125 milyon TL denek salanmtr. KDRP kapsamndaki 14 ilde terr nedeniyle kylerini terk eden kiilerin yaklak yars geri dnmtr.
Salih Akyrek, Demokratik Alm ve Toplumsal Alglar, Bilge Adamlar Kurulu Raporu-Rapor No:30 (stanbul: BLGESAM Yaynlar, 2011), 17-18. 35 Cemil Kaya, Avrupa Konseyindeki Gelimeler Inda 5233 Sayl Terr ve Terrle Mcadeleden Doan Zararlarn Karlanmas Hakkna Kanun, Uluslararas Hukuk ve Politika, Cilt: 3 No: 10 (2007): 31-32, 41-42. 36 Kye Dn ve Rehabilitasyon Projesi, 1994-1999 yllar arasnda Ky Hizmetleri Genel Mdrl tarafndan balatlm, gvenlii salanm ve geri dne msait kylerin alt yap almalaryla ile ilgili faaliyetler yrtlmtr.
34
414
Krsal kalknma hedefi dorultusunda 2005te Ky Alt Yapsnn Desteklenmesi Projesi (KYDES) ve 2007de Belediyelerin Altyapsnn Desteklenmesi Projesi (BELDES) hayata geirilmitir. Trkiye genelinde uygulanan KYDES ve BELDES projelerinin Dou ve Gneydou Blgelerindeki sosyo-ekonomik altyapnn tesisine nemli katk salad ifade edilmelidir. 2008de balatlan GAP Eylem Plan ile Gneydou Anadolu Projesinin (GAP) 5 yl iinde (2012 sonuna kadar) byk lde tamamlanmas ve gerekletirilen projelerin hizmete sunulmas hedeflenmitir. Plan kapsamnda 4 gelime ekseni 37 belirlenmi, bu eksenler altnda eitim, salk, altyap, turizm ve tarm alannda pek ok proje hzlandrlmtr. Sosyal Gelimenin Salanmas ekseni altnda oluturulan Sosyal Destek Program (SODES), Krt sorununun zm adna nemli bir uygulamadr. Dou ve Gneydou illerinde uygulamaya konan SODES kapsamnda blgede nitelikli igc oluturulmas, kltr, sanat ve spor faaliyetlerinin gelitirilmesine dnk pek ok proje gerekletirilmitir. Temmuz 2009 tarihinde Trkiye, lkede birlik ve beraberliin glendirilerek srdrlmesi ve Krt sorununun zm maksadyla demokratik alm bal altnda yeni bir reform sreci balatmtr. Almn genel anlamda Krt kkenli vatandalar arasnda memnuniyet hsl ettii gzlemlenmitir. Demokratik alm ile ilk etapta Trkiye genelinde temel hak ve zgrlklerin daha iyi korunmas, Gneydoudaki gnlk hayatn doal mecrasna yerlemesi ve Krt kkenli vatandalarn kltrel hak ve zgrlerinin gelitirilmesi amalanmaktadr. Demokratik alm kapsamnda; insan haklar ihlalleriyle mcadele amacyla drtl mekanizma ad altnda kurumsal ve yasal dzenlemeler gerekletirilmesi planlanmtr. Bavuru zerine kendiliinden harekete geebilecek ekilde tasarlanan drt farkl kurum ile Trkiyede temel hak ve zgrlklerin korunmas hedeflenmektedir.
37
1-Ekonomik Kalknmann Gerekletirilmesi, 2-Sosyal Gelimenin Salanmas, 3Altyapnn Gelitirilmesi, 4-Kurumsal Kapasitenin Gelitirilmesi, Bkz. http://www.gapep.gov.tr/
415
Birinci mekanizmann, insan haklar alannda almalar olan kiilerden oluturulacak Trkiye nsan Haklar Kurumu olaca aklanmtr. Bu kurumun her trl hak ihlallerini inceleyip sonulandrmas ve toplumda hak arama bilincini gelitirmeye ynelik faaliyetler dzenlemesi planlanmaktadr. Trkiye nsan Haklar Kurumunun kurulmasna ilikin yasa tasars 2011 ylnda TBMM Anayasa Komisyonunda kabul edilmitir. Anayasa Komisyonunda kabul edilen kanun taslana gre kurumun karar organ olarak tespit edilen Trkiye nsan Haklar Kurulunun 11 yeli olmas ve 4 yl sre ile Bakanlar Kurulu tarafndan seilmesi belirlenmitir. Kurumun bnyesinde hlal ddialarn nceleme ve kence ve Kt Muameleyle Mcadele bata olmak zere belirli grev ve yetkileri olan zel hizmet birimlerinin yer almas kararlatrlmtr. Trkiyenin taraf olduu uluslararas insan haklar szlemelerinin uygulanmasn izleyecek kuruma insan haklar ihlaline maruz kaldn ne sren kiiler dorudan bavurabilecektir. 38 kinci mekanizmann, Trkiyenin taraf olduu antlamalarla ya da kanunlarla yasaklanm her trl ayrmcln nlenmesi noktasnda grev yapacak Ayrmclkla Mcadele ve Eitlik Kurulu olaca beyan edilmitir. Tazminat cezas verme yetkisine sahip olmas planlanan bu kurulun kararlarnn btn devlet organlar, gerek ve tzel kiiler zerinde balayc olmas ve mahkemeler tarafndan bilirkii raporu olarak kabul edilmesi ngrlmektedir. ileri Bakanlnca hazrlanm mevcut kanun tasar taslana gre 12 yeden olumas planlanan Ayrmclkla Mcadele ve Eitlik Kurulunun rk, din, dil, etnik kken, medeni hal, sosyal stat, zrllk ve felsefi ve siyasi gr temelli ayrmclklara kar yasal gvence salamas beklenmektedir. Mevcut tasar taslana gre ayrmclk iddiasnda bulunan kiiler; yazl dileke, elektronik posta veya cretsiz telefon hatt ile kurula bavurabilecektir. Tasar taslana gre kurul, ayrmclktan haberdar olmas veya
Trkiye nsan Haklar Kurumu Kanunu Tasarsnn takibi iin bkz. http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/tasari_teklif_gd.onerge_bilgileri?kanunlar_sira_no =80776
38
416
ayrmclk phesinin bulunmas durumunda kendiliinden harekete geebilecektir.39 nc mekanizmann Bamsz Kolluk Gzetim Komisyonu olaca bildirilmitir. Bamsz Kolluk Gzetim Komisyonunun kolluk kuvvetlerinin grevi esnasna iledii ileri srlen ihlalleri soruturmas ve sonulandrmas planlanmaktadr. Komisyonda insan haklar kurullarndan, niversitelerden, kamu kurumlarndan ve Barolar Birliinden temsilcilerin yer almas tasarlanmtr. Komisyonun kurulmasna ilikin kanun tasars 2010 ylnda Meclis Bakanlna intikal etmi bulunmaktadr. Hlihazrda Meclisin gndeminde olan kanun tasarsna gre Bamsz Kolluk Gzetim Komisyonunun ileri Bakanl bnyesinde srekli bir kurul olarak tesis edilmesi kararlatrlmtr. 40 Drdnc mekanizmann ise Ulusal nleme Mekanizmas adl kurum olaca belirtilmitir. Bu mekanizmann, kenceye Kar BM Szlemesinin htiyari Protokolnn Onaylanmasnn Uygun Bulunduuna Dair Kanunun Mecliste onaylanmasn mteakip bir yl iinde oluturulmas planlanmtr. Kanun, 2011 ylnda TBMMde kabul edilmi ve yrrle girmitir. Kurulmas beklenen Ulusal nleme Mekanizmas ile Trkiyede ikence ve kt muamele zerindeki denetimin uluslararas boyutunun glenecei deerlendirilmektedir. nsan haklar ihlalleriyle mcadeleye ynelik tasarlanan mekanizmalar yannda, terrle mcadeleyi aksatmayacak ekilde vatandalarn gnlk hayatnn normallemesine ynelik somut admlar atlmtr. ileri Bakanl, blgedeki yol denetimlerinin nemli lde azaltlmas ve yayla yasaklarnn asgariye indirilmesine dnk genelge yaynlamtr. Adalet Bakanl tarafndan Hkml ve Tutuklularn Ziyaret Edilmeleri Hakkndaki Ynetmelikte yaplan deiiklikle cezaevlerindeki tutuklu ve
ileri Bakanl tarafndan hazrlanan ve Babakanla sunulan kanun tasar tasla iin bkz. http://www.icisleri.gov.tr/default.icisleri_2.aspx?id=5692 40 Kanun tasarsnn metni ve tasarnn takibi iin bkz. http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/ab_komisyonu_web.onerge_bilgileri_ab2?kanunlar _sira_no=85702
39
417
hkmllerin akrabalaryla ana dilde grmesine imkn tannmtr. Trke bilmeyen vatandalarn kamu kurumlarnda karlatklar zorluklarn giderilmesi ve yardm grmesi gayesiyle Valilikler tarafndan idari tedbirler alnmtr. Farkl dil ve lehelerin renilmesi iin zel kurslar alabilmesinin nndeki engeller kaldrlm, tam zamanl Krte yayn yapan TRT e yayn hayatna balamtr. Radyo Televizyon st Kurulu, zel radyo ve televizyon kurulularnn da farkl dil ve lehelerde yayn yapmasn mmkn klan ynetmelii karmtr. 41 Demokratik alm srecinde eitli niversitelerde farkl dil ve lehelerin retilebilecei akademik birimler ve blmlerin almas salanmtr. Mardin Artuklu niversitesinde Krte, Arapa ve Sryanice dillerinde lisansst eitim verecek Trkiyede Yaayan Diller Enstits tesis edilmi, 4 yllk lisans eitimi verecek Krt Dili ve Edebiyat Blm almtr. Diyarbakr Dicle niversitesinde Krte, Zazaca, Sryanice, Ermenice ve Arapa dillerinde semeli derslerin okutulabilecei, bu dillerde rencilere ve halka kurslar alabilecei Yaayan Diller Merkezi kurulmutur. Mu Alparslan niversitesinde lisans dzeyinde eitim verecek Krt Dili ve Edebiyat Blm, Bingl niversitesi bnyesinde ise Zazaca Enstits ihdas edilmitir.42 2000li yllarda demokratikleme istikametinde srdrlen reformlarn ve Krt sorununun zm maksadyla uygulamaya konan projelerin, ok boyutlu bir atma zmnn uygulanabilecei ortam hazrlad gzlemlenmitir. Nitekim Trkiyenin 2009 ylnda balatt demokratik alm srecinin bir atma zm denemesi olduu ifade edilebilir. Ancak demokratik alm srecinin Krt kkenli vatandalarn aidiyet duygularnn glenmesi noktasnda tesir meydana getirse de, hedeflenen bar ortamn salayamad belirtilmelidir. Sreci kesintiye uratan temel sebebin PKK terr rgtnn zmn taraf statsyle n plana kma giriimi ve iddet eylemlerine devam etmesi olarak kaydedilebilir.
41 42
Akyrek, Demokratik Alm ve Toplumsal Alglar, 18. Akyrek, Demokratik Alm ve Toplumsal Alglar, 19.
418
rgt, 2000li yllardan itibaren demokratikleme dorultusunda atlan admlara karlk terr saldrlarna yneldii gibi alm srecinde de bu hareket tarzn deitirmemitir. Demokratik almn balatld 2009 ylndan bu yana geen srete terr rgtnn zm srecini engelleyen aktr olduu iyice belirginlemitir. rgt, demokratikleme abalarna iddet eylemleri ile karlk vermitir. Neticede zm srecinin daha hzl ilerleyebilecei mspet havann olumas engellenmitir. PKKnn siyasi kanad niteliinde faaliyet gsteren Demokratik Toplum Partisi (DTP) ve Bar ve Demokrasi Partisi (BDP) de terr rgtnn tayin ettii sylemlerin dnda zme dnk bir giriim gelitirememitir. PKK Terr rgt Neden Taraf Olamaz? Trkiyede 2000li yllarla balayan ve demokratik almla hz kazanan demokratikleme dnemi, PKK terr rgtnn Krt meselesinin zm srecinde taraf olabilecek bir aktre dnemeyeceini gstermektedir. Terr rgtnn Krt meselesinin zmnde taraf olmasn engelleyen sebepler balk altnda toplanabilir. Birincisi PKK terr rgt iddet eylemlerine devam etmekte, silah brakmaya meyletmemekte ve halk silahlandrmaya almaktadr. kinci temel sebep, terr rgtnn Trkiyedeki Krt kkenli vatandalar temsil etmemesidir. nc sebep ise demokratik alm sonras dnemde anlald zere rgtn zmn taraf statsyle ne kma giriiminin srece zarar vermesidir. Silahl bir terr rgtnn atma zm srecine dhil olmas iddet eylemlerine son verip, silah brakma karar almasna baldr. Ancak terr rgt 2004 sonras dnemde Trkiyenin her yerinde sivillere ve gvenlik glerine kar pek ok iddet eylemi gerekletirmitir. 2005 ylndaki Kuadas saldrlar, 2006da Diyarbakrda 7si ocuk 10 kiinin hayatn kaybettii bombal saldr ve Marmaristeki 21 kiinin yaraland patlamalar, 2007de rnaka bal Beaa kynde bir minibse yaplan saldr ve Ankarada Anafartalar
419
Caddesinde 7 kiinin ld ve 60dan fazla kiinin yaraland intihar saldrs 43 dorudan sivilleri hedef alan eylemlerdir. PKK terr rgt, 2008de stanbul Gngrende 10 dakika arayla gerekletirdii iki bombal saldr ile 17 kiiyi ldrm 150 kiiyi yaralamtr. rgt yine 2008de Hatayn aal ky yaknlarndaki maden ocan basm, bir iiyi ldrm bir iiyi de karmtr. Terr rgt, 2010 ylnda Hakkrinin Geitli kynde bir minibsn geii esnasnda yola dedii uzaktan kumandal mayn patlatarak 9 sivil vatanda ldrmtr. rgt, 1990l yllarda olduu gibi bu dnemde de din grevlilerini ldrmeye devam etmitir. PKK terr rgt, 23 Austos 2010da Hakkride, 5 Eyll 2010da rnakn dil ilesinde iki imam ldrmtr. 2011 ylnda rgtn Kocaeli genlik yaplanmasndan sorumlu bir militan tarafndan karlan deniz otobs vakasnda ise terristin etkisiz hale getirilmesi ile faciann eiinden dnlmtr. 44 Bu eylemleri dnda PKK terr rgtnn son yllarda bykehirlerde kalabalk meknlar iin planlad onlarca canl bomba eyleminin de engellendii belirtilmelidir. 2007de Dalca baskn ve Plmr saldrs, 2008de Akttn Karakoluna gerekletirilen saldr, 2009da Tokatn Readiye ilesine bal Sazak ky yaknlarnda 7 askerin ehit olduu saldr, 2010da Gediktepe, Hantepe ve skenderun basknlar, 2011de Diyarbakrn Silvan ilesinde ve ukurcada gerekletirilen saldrlar ve bu nitelikte benzer pek ok saldr ile PKK terr rgt gvenlik glerini hedef almtr. 11 Eyll 2011de terr rgt emdinlide bir dndeki sivilleri kalkan olarak kullanarak gvenlik glerine saldrm, blgedeki camiyi roketlerle tahrip etmitir. rgt, dn alanndan le Emniyet Mdrlne roketatarlarla saldrm, e zamanl olarak emdinli Polis Noktas, le Jandarma Komutanl ve emdinli 3. Taktik Tugay Komutanln da hedef almtr. 2004ten bu yana blgedeki
PKK terr rgt bu saldry taeron niteliinde kulland TAKa (Krdistan zgrlk ahinleri) isnat ederek, kamuoyunda oluan tepkiden syrlmaya almtr. 44 Kocaeli Bykehir Belediyesine ait zmit-Glck arasnda sefer yapan, iinde 23 kiinin bulunduu Kartepe isimli deniz otobsn karan PKK terr rgt mensubunun yannda 3 fnye ve 450 gram A4 patlayc olduu tespit edilmitir.
43
420
demiryollarna ve karayollarna denen maynlarla muhtelif mevkilerde gerekletirilen onlarca saldr ile de gvenlik gleri hedef alnmtr. Yollara denen maynlar ayn zamanda aralarnda ocuklarn da bulunduu birok sivilin lmesine yol am, yollardan geerken maynlara basan evcil ve yabani hayvanlar telef olmutur. Mesela, 30 Temmuz 2006da Bingln Gen ilesi krsalnda mayn patlamas sonucu hayvan otlatan ocuklardan birisi hayatn kaybetmi ocuk da yaralanmtr. Terr rgt iddet eylemlerine devam ettii gibi silah brakmaya da yanamamaktadr. Krdistan Topluluklar Birlii (KCK) yaplanmas, rgtn silahl varln sona erdirmek gibi bir ama gtmediinin emaresidir. KCK sistemi; szde yasama, yrtme, yarg erkleri ve ordusu olan, Krt kkenli vatandalarn hayatnn her alann denetim altna almaya matuf totaliter zellikleri ar basan alternatif bir devlet projesidir. Terr rgt, KCK sistemi ile Trkiye Cumhuriyeti devletinin salad imknlar kendi menfaati dorultusunda kullanarak ilk etapta devlet iinde asalak nitelikli bir i devlet konumuna gelmeyi hedeflemektedir. KCK yaplanmasnda temel maksat; nce Trkiye, ran, Irak ve Suriyede demokratik zerklik kazanmak, uzun vadede ise demokratik konfederalizm ad altnda blgede 4 paral konfederal bamsz bir Krdistan kurmaktr. Terr rgt, KCK sistemi kapsamnda mevcut silahl kuvvetini korumaya ve yeni birimlerle ehirlerde silahl faaliyet gsterebilecek kabiliyeti edinmeye abalamaktadr. KCK yaplanmasnda Halk Savunma Alan Merkezi altnda tesis edilen HPG (Hzn Parastina Gele-Halk Savunma Gleri), sistemin silahl kanadn oluturmaktadr.45 HPG; genel komutanlk, ana karargh komutanl, komuta konseyi ve bu komuta kademesine bal
Atilla Sandkl, KCK Terr rgtnn Yaps ve Faaliyetleri, BLGESAM, 7 Ekim 2011. http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=1147:kckteroer-oerguetuenuen-yaps-ve-faaliyetleri-&catid=122:analizler-guvenlik&Itemid=147
45
421
hareket eden kol komutanlklarndan rgtlenmeye sahiptir. 46
mteekkil
hiyerarik
bir
PKK terr rgt, kendi hedefleri dorultusunda devletle Krt kkenli vatandalar kar karya getirmeye almaktadr. rgt, Krt nfusun youn olduu blgelerde genleri ve ocuklar serhildan eylemlerine ynlendirerek il ve ile merkezlerinde kargaa ortamna yol amaya gayret etmektedir. 2006 ylnda Diyarbakrdaki hadiselerde ocuklarn, yallarn ve kadnlarn kamu grevlileriyle kar karya getirilmeye allmas rgtn maksadn gstermesi asndan olduka nemlidir. PKK terr rgt, 2010 ylndan itibaren blgeye yurtdndan byk miktarda silah ve mhimmat sokarak halk silahlandrmaya abalamtr. rgt, Hakkriden balayarak blgede silah datmaya balam, her haneye silah projesiyle blgedeki evleri cephanelie dntrmeye almtr. Terr rgtnn bu dnemde blgede konulu militan saysn da hzl bir ekilde artrmaya balad tespit edilmitir. rgt, silahlandrmaya alt blge halknn topyekn biimde devlete kar ayaklanmasn hedeflemektedir. PKK terr rgt, intifada benzeri bir kalkma ile d kamuoyuna Krt bahar izlenimi vermenin yollarn aramaktadr. Ancak, gvenlik glerinin tedbirleri, rgtn halk silahlandrma plannn byk lde akim kalmasn salamtr. Nitekim 2011 yl sonlarnda blgede balatlan geni apl askeri harekt ile terr rgtnn Trkiye snrlar iindeki k yaplanmasnn byk lde tahrip edildii gzlemlenmitir. Terr rgtnn Krt sorununun zm srecinde yer almasna engel tekil eden ikinci sebep, temsil meselesi ile ilgilidir. zm srecindeki grmeleri yrtecek veya Krt nfusu temsilen devletten talepte bulunacak kadronun Krt kkenli vatandalar temsil niteliini haiz
HPGye bal szde kol komutanlklarnn faaliyet gsterdii blgeler kuzey ve gney olmak zere iki alan altnda dzenlenmitir. Kuzey alan, kuzeyde Dou Karadeniz blgesini de iine alan Trkiyenin dousunu byk lde kapsamakta, gney alan ise Suriyenin kuzeydou blgesi, Hakkri ve evresi, Kandil blgesi, Kuzey Irak ve rann kuzeybat blgesini kapsayacak ekilde belirlenmitir.
46
422
olmas gerekmektedir. PKK terr rgtnn, Krtleri temsil keyfiyeti sz konusu deildir. Terr rgtnn siyasi hedefleri Trkiyedeki Krt kkenli vatandalarn talepleriyle rtmemektedir. rgtn, gerek savunduu kltrel ve ideolojik deerler gerekse terrizmi ara olarak kullanma tercihi Krt nfus arasnda kabul grmemitir. PKK terr rgt bu konudaki amazn gidermek iin Krt kkenli nfusa bask yapmaktadr. Son yllarda ise terr rgtnn halkn parasn ve desteini almak iin slamiyeti vasta olarak kullanmaya balad, Krt kkenli vatandalarn dini duyarlln istismar etmeye alt grlmektedir. PKK terr rgtnn KCK vastasyla mesafe almaya alt siyasi hedefleri ile blge halknn talep ve beklentileri olduka farkldr. rgt, KCK yaplanmas ile nce zerklik daha sonra da tam bamszl hedeflemektedir. Trkiyedeki Krt kkenli vatandalar ise demokratik ve mreffeh bir lkede Trklerle ortak gelecekten yanadr. Bilge Adamlar Stratejik Aratrmalar Merkezinin (BLGESAM) Dou ve Gneydou Anadoluda 17 il ile stanbul ve Mersinde gle oluan semtlerde 8607 kiilik bir rneklemle gerekletirdii anketin sonular konu ile alakal arpc bulgular sunmaktadr. 2008-2009 dneminde yz yze grmelerle gerekletirilen anket, Krt nfusun talep ve beklentileri ile PKK terr rgt ve siyasi kanadnn sylemleri arasndaki byk farka iaret etmektedir. Anket sonular Krt kkenli vatandalarn; Trk Bayra, stiklal Mar, Trkiye Cumhuriyeti vatandal gibi ortak deerlere tevecch ettiini, Trklerle ortak gelecee ynelik inancnn olduka kuvvetli olduunu, PKK terr rgtnn savunageldii bamszlk ve federasyon sylemlerine ise scak bakmadn gstermektedir. Krtlere Federatif Haklarn Verilmesi Krt Sorunu in Kalc zm Salar m? sorusuna ankete katlan Krt kkenli vatandalarn %92,7si hayr cevab vermitir. Trkiyedeki Krtlere Bamszlk Verilmesi Krt Sorunu in Bir zm mdr? sorusuna ise ankete katlan Krt kkenli vatandalarn %90,1i hayr cevab vermitir. 47 Trkiyedeki Krt kkenli vatandalar bamszlk ve
Salih Akyrek, Krtler ve Zazalar Ne Dnyor? Ortak Deer ve Sembollere Bak, BLGESAM Raporu No: 26, (stanbul: BLGESAM Yaynlar, 2011), 37-38.
47
423
federasyon taleplerinin Krtleri totaliter bir rejim altnda refah asndan daha geri bir konuma itebilecek sonular douracana inanmakta, bu taleplere destek vermemektedir. 48 Terr rgt, Krt Demokratik Toplum Koordinasyonuna bal Krdistan slam Topluluu adl yap ile Avrupada mtedeyyin Krtlere ynelik hac ve umre organizasyonlar yapmaya balamtr. rgt, bu faaliyetlerden elde ettii geliri Roj TV ve Kandile tahsis etmektedir. Avrupadan Suudi Arabistana hac ve umre iin getirilen Krt kkenli vatandalar kutsal topraklarda rgtn szde bayra altnda gezdirilmektedir. PKK terr rgt Roj TVden szde fetvalar yaynlatarak terrle mcadele eden gvenlik glerini dini sylemlerle lanetlemekte, Trkiye Cumhuriyeti devleti yetkililerini tekfir etmektedir. Son zamanlarda terr rgt, ldrlen terristlerin arkasndan parti binalarnda mevlitler dzenleyerek halka rgt yanls mesajlar vermi, fitre ve zektn rgte vermesi iin halka dini telkinlerde bulunmutur. rgt, blgede imam hatip lisesi mezunu isiz genleri propaganda gayesiyle imam yapmaya alm, blgede grev yapan Krt olmayan imamlar blgeden ayrlmalar iin tehdit etmitir. Terr rgt, blge halkn kendi propagandasn yapan imamlarn bulunduu belirli camilere ynlendirmektedir. Ancak rgtn slamiyeti kullanarak Krt kkenli vatandalara tesir etme gayretlerinin sonusuz kald anlalmaktadr. Krte ezan okutan, din grevlilerini bask altna almaya alan, isteklerine boyun emeyen imamlar katleden, Krtlerin asl dininin Zerdtlk olduunu ileri sren ve kamptaki eitimlerde slami deerleri aalayan terr rgtne blge halk itibar etmemektedir. Terr rgtnn zm srecinde taraf olamayaca, demokratik alm sreci ile daha net bir ekilde ortaya kmtr. Alm sonras cereyan eden gelimeler ve PKK terr rgtnn demokratik alm istismar etme teebbs, rgtn zm srecini olumsuz etkilediini
48
Akyrek, Demokratik Alm ve Toplumsal Alglar, 15.
424
gzler nne sermitir. Ekim 2009da terr rgtne ait bir grup militann demokratik alma destek amacyla Iraktan Trkiyeye giri yaparak teslim olaca duyurulmu, bu admn terr rgtnn silahszlanmasna doru ilerleyebilecek ilk aama olduu izlenimi ortaya kmtr. Ancak 34 terr rgt mensubunun Habur Snr Kapsndan girmesiyle balayan hadiseler srecin beklenildii gibi ilerlemeyeceini gstermitir. DTPnin kalabalk bir taraftar kitlesi ile gelen militanlar karlamas ve bu noktaya gelinmesinin calann baars olduu ynnde verdii siyasi demeler mit edilen iyimser havann olumasn nlemitir. rgtn ve DTPnin abalar ile Habur girii PKKnn zafer gsterisine dntrlmek istenmitir. 49 Bu hadiseye lke kamuoyunda ykselen tepki zerine hkmet yetkilileri Avrupadan gelmesi beklenen rgt mensuplarnn gelmemeleri gerektiini beyan etmitir. PKK terr rgt Krt kkenli vatandalara tannan demokratik hak ve zgrlkleri sahiplenmeye alm ve zm srecinin zoraki taraf olarak n plana kmaya abalamtr. Nitekim terr rgt ve siyasi kanad alm srecinin tek muhatabnn calan olduunu ne srmtr. Neticede Habur girii, PKK terr rgtnn n planda olduu bir atma zm srecinin baarl bir ekilde ilerleyemeyeceini teyit etmitir. Drt Boyutlu atma zm nerisi 50 Demokratik almn ileyen bir atma zm srecine terfi etmesi ok boyutlu bir biimde srdrlmesine baldr. atma zmnn hedefi Krt sorununun halledilmesidir. Krt sorununun halli, taraflarn Trkiye Cumhuriyeti devleti ve Krt kkenli vatandalarn oluturduu geni kapsaml ve uzun dnemli bir zm srecini gerektirmektedir. PKK terr rgt ise bu zm sreci ile birlikte yrtlmesi gereken
Ersel Aydnl ve Nihat Ali zcan. The Conflict Resolution and Counterterrorism Dilemma: Turkey Faces its Kurdish Question, Terrorism and Political Violence, Vol 23 No 3 (2011): 445. 50 Drt boyutlu zm nerisi BLGESAMn Trkiyenin Krt meselesi ile ilgili gerekletirdii alan aratrmalarndan istifade edilerek gelitirilmi ve daha nce Terrle Mcadele Stratejisi balkl almada daha teferruatl olarak yaynlanmtr. Terrle Mcadele Stratejisi kitabnn hazrlk srecinde byk emei bulunan Dr. M. Sadi Bilgie, ekibine ve dier BLGESAM alanlarna teekkr ederiz.
49
425
terrle mcadele sahfasnn tarafdr. Dolaysyla, Krt sorununun zm iin gvenlik boyutunun ihmal edilmedii bir sre gerekmektedir. spanya ve ngilterenin tecrbeleri atma zm sreci ile terristle silahl mcadele aamasnn birlikte icra edilmesinin lzumunu gstermitir. Bu rnekler zm srecinde, terr rgtnn silahl kuvvetinin bertaraf edilmesine ynelik terrle mcadele aamasnn kararllkla srdrlmesi gerektiini ortaya koymutur. Trkiyedeki Krt sorunu balamnda, almla balayan dnemin baarl bir atma zm sreci ilevi grmesi iin drt boyutlu bir yaklam gerekmektedir: demokratikleme boyutu, sosyo-kltrel ve sosyoekonomik boyut, gvenlik boyutu ve uluslararas ilikiler boyutu.51 Demokratikleme Boyutu Demokratikleme boyutunda; zgrlkler temelinde demokratik deerlerin gelitirilmesi ve yerlemesine dnk kaydedilen ilerleme muhafaza edilmeli ve devam ettirilmelidir. Demokratikleme alanndaki nlemler Krt kkenli vatandalardaki ayrmclk algsnn giderilmesi ve aidiyet duygusunun glendirilmesine hizmet edebilmelidir. Bu balamda yeni anayasa hazrlk sreci nemli bir frsat niteliindedir. Demokratik ve zgrlk bir anlayla hazrlanacak yeni anayasa ile Krt sorununun zmnde kritik eik alabilir.52 ncelikle, yerel ynetimlerin verimliliini artracak bir yerel ynetimler reformu ihtiyac sz konusudur. Avrupa Yerel Ynetimler zerklik art uyarnca ve Fransa modeli dikkate alnarak yeni bir dzenlemeye gidilebilir. 53 Siyasi Partiler
Atilla Sandkl, Terrle Mcadele Stratejisi, (stanbul: BLGESAM Yaynlar, 2011), 4. Ancak bu noktada Krt nfus adna konuan kiilerin ne srd zerklik, bamszlk ve devlet okullarnda anadilde eitim gibi ideolojik taleplerle, Krt kkenli vatandalarn gerek talepleri arasndaki farka dikkat edilmesi gerekmektedir. Krt nfusun kahir ekseriyeti, Trkiyedeki Krt kkenli vatandalar temsil iddiasyla zerklik ve bamszlk yanls beyanlarda bulunan siyasilerin sylemlerini tasvip etmemektedir. Krt kkenli vatandalarn byk ounluu Trklerle ortak gelecee inanmakta, federatif bir yap altnda salanacak zerk statye veya bamszla scak bakmamaktadr. Bkz. 39. dipnot. 53 Emine Akada, Avrupa Yerel Ynetimler zerklik art ve Trkiye, BLGESAM, 24 Haziran 2011,
51 52
426
Yasasnda seim barajnn drlmesi iin deiiklik fikri ciddiyetle deerlendirilmelidir. Bu deiiklikte, temsilde adaleti gelitirecek ve ynetimde istikrar zedelemeyecek lnn yakalanmas nem tekil etmektedir. Krt kkenli vatandalarn anadilini renebilmesi iin Krtenin okullarda semeli ders olarak okutulmasna ynelik almalar yaplabilir. Halkn blgedeki yer adlar konusundaki beklentisinin tespiti amacyla oylamalar yaplarak, deitirilmesi istenen yer adlarnn iadesi gerekletirilebilir. Dier taraftan, blgedeki kamu hizmeti kalitesinin, kamu grevlilerinin yetkinlii konusunda gerekli tedbirleri alarak srekli yksek tutulmas olduka nemlidir. zellikle blge halkyla dorudan muhatap olan kamu grevlilerinin yeterince nitelikli ve mtebessim ehreli olmasna dikkat edilmelidir.54 Sosyo-kltrel ve Sosyo-ekonomik Boyut Sosyo-kltrel ve sosyo-ekonomik boyutta terr besleyen artlarn izale edilmesi ve halk desteinin kazanlmas iin mevcut projeler srdrlmeli, yeni projeler gelitirilmelidir. Sosyo-kltrel alanda; eitim, sosyal, iletiim ve medya kapsamnda stratejiler, sosyo-ekonomik alanda ise tarm ve hayvanclk, ticaret, sanayi, turizm ve salk stratejilerine ihtiya olduu gzlemlenmektedir. Eitim alannda; ilk etapta blgedeki okullarn fiziki artlarnn ve donanmnn iyiletirilmesi, derslik ve okul saysnn artrlmasna ihtiya vardr. retmenlerin sosyal ve maddi imknlarnn gelitirilerek, blgede retmenliin cazip bir meslek haline dntrlmesi gerekmektedir. Krt kkenli vatandalarn aidiyet duygusunun glendirilmesi iin mfredatta deiiklikler yaplmaldr. Ders kitaplarnda ar milliyeti vurgularn deitirilmesi, yerel deerlerin kitaplara yanstlmas ve ortak tarih bilincinin gelitirilmesi nem arz etmektedir. Blgede eitimin yaygnlatrlmas iin gerekli admlarn
http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=1075:yerel -yoenetimler-oezerklik-art-ve-tuerkiye&catid=70:ab-analizler&Itemid=134 54 Atilla Sandkl, Terrle Mcadele Stratejisi, (stanbul: BLGESAM Yaynlar, 2011), 40-47.
427
atlmas ve kz ocuklarnn eitiminin teviki iin blgede kz okullarnn almas elzemdir. Blgedeki eitim sisteminin; dnemlerin tarm mevsimine gre dzenlenerek blge artlarna uyumunun salanmas da eitimin yaygnlamasna hizmet edecektir. Terr rgtnn ise okullardaki etkisinin krlmas iin gerekli tedbirlerin alnmas ve rgtle ibirlii iinde olan idareci ve retmenlerin meslekten karlmas arttr. 55 Sosyal alanda gerekletirilen projelerde sivil toplum kurulularnn ne kmasnn faydal olduu deerlendirilmektedir. Blge halkna devlet eliyle gerekletirilen yardm faaliyetleri rgtn propagandalar neticesinde istenen etkiyi oluturamamaktadr. Bu nedenle blgede toplum yararna hizmet eden sivil toplum kurulularnn n plana karlmas ve desteklenmesi halka yaplan yardmn tesirini artrabilir. Blgenin lkedeki dier blgelerle kaynamas iin karde il projesi niteliinde uygulamalara gidilebilir. Doudan batya ve batdan douya geni kapsaml gezi programlar dzenlenebilir. Blge halkna yaplan sosyal yardmlar adil datm kaygs gz nnde bulundurularak srdrlmelidir. Yardmn muhta aileye ulamas konusunda gerekli tedbirlerin alnmas olduka nemlidir. Kadnlara ynelik sosyal merkezlerin saysnn ve etkinliinin artrlmas, bu merkezlerin kadnlara sahip olduklar haklar ve ocuk eitimi konusunda bilgi salamas sosyal yapnn uzun dnemli slah iin dikkate alnmaldr. zellikle sportif faaliyetler kapsamnda ise genlerin rehabilitasyonuna dnk projeler retilmelidir. Blgede alacak spor okullar, sanat ve eitim merkezleri genlerin rehabilitasyonunda nemli rol oynayabilir. 56 Sosyo-kltrel alanda gelitirilecek slah projeleri ile terr rgtnn dini propagandalarnn nne geilmeli, Krte ve Zazacann kullanmnn kolaylatrlmas salanmaldr. Terr rgtnn devletin dinsiz olduu ynnde yapt propagandann etkisiz klnmas iin Diyanet leri Bakanlnn blgedeki tekilatndan istifade edilmelidir.
55 56
Sandkl, Terrle Mcadele Stratejisi, 50-62. Sandkl, Terrle Mcadele Stratejisi, 64-68.
428
rgtn din grevlilerini tehdit yoluyla bask altna almasn engellemeye ynelik gerekli tedbirler alnmal, blgede PKKnn uzants niteliinde faaliyet gsteren Diyanet ve Vakf Emekileri Sendikasnn (DVES) faaliyetleri sk sk denetlenmelidir. Blgede hutbe ve vaazlarn ierii halkn anlayabilecei seviyede hazrlanmal ve Krte verilebilmelidir. Anadilin kullanlmas alannda da, blgede Krtenin lehelerinin ve Zazacann gnlk hayatta kullanmnn nnde engeller varsa kaldrlmal ve anadilin kullanm kolaylatrlmaldr. 57 letiim ve medya alannda; blgede yaplan hizmetlerin ve yardmlarn halka dzenli olarak anlatlmas ve ayrlk propagandann nne geilmesi iin projeler hazrlanmaldr. Blgede en ok seyredilen ve dinlenen televizyon ve radyo kanallar tespit edilmeli, bu kanallar zerinden halkn doru bilgilendirilmesi salanmaldr. Bu kanallardan terr rgtnn halka uygulad iddet ve basknn yanstlmas, ortak deerleri vurgulayan film, dizi ve belgesellerin yaynlanmas olduka nemlidir. Terr eylemlerinin ise rgte destek salayacak ekilde yaynlanmasnn engellenmesi iin bir Medya zdenetim Merkezi kurulmaldr. Kk bir grubun dar bir alanda yapt eylemlerin tm kente yayld ynnde oluabilen algnn nne geilmesi iin belirli yayn kurallar gelitirilmelidir. Terre hizmet eden internet sitelerinin tespit edilmesi ve yaynnn filtrelenmesi iin gerekli teknik nlemler alnmal, rgtn propagandasn yapan blgedeki korsan radyo yaynlar engellenmelidir.58 Sosyo-ekonomik boyutta; blge ekonomisinin ve blgedeki refah dzeyinin gelitirilmesi ve istihdamn artrlmas adna tarm ve hayvanclk, ticaret, sanayi, turizm ve salk alanlarnda stratejiler tasarlanmaldr. Tarm ve hayvanclk alannda ilk etapta il tarm tekilatlar slah edilerek, bu tekilatlarn blgedeki verimlilii artracak ve zel sektrle birlikte alabilecek yetkinlie kavumas temin edilmelidir. Blgedeki tarm rnleri pazarnda arz/talep dengesinin
57 58
429
bozulduu durumlarda piyasaya iftiyi koruyacak ekilde mdahale edilmelidir. Blgede topran verimli olarak kullanlmas iin almalar yaplmaldr. Farkl toprak zellikleri ve iklim artlar dikkate alnarak blgedeki havzalarda yetiebilecek en uygun rnler tespit edilmeli, gerekli eitim salanarak iftiler bu rnleri retmeye tevik edilmelidir. Blgede tasarruflu sulamaya gei iin damla sulama sistemi yaygnlatrlmaldr. Sertifikal tohumluk retimi ve bu yerli tohumlarn kullanm desteklenmelidir.59 Blgede enerji bitkilerinin (msr, kanola, soya gibi) ve tbbi bitkilerin (kebere ve zahter gibi) retimi konusunda altyap almalar gerekletirilmeli, bu rnlerin fiyat ve alm garantisi verilerek yetitirilmesi salanmaldr. Blgede ayrca organik tarmn gelitirilmesini mmkn klacak yeni bir tevik sistemine ve kapsaml bir projeye ihtiya vardr. Suriye snr boyunca uzanan ve maynlardan temizlenmesi planlanan kuaktaki havzalar byk lde organik tarma msait durumdadr. Organik tarm mevzuunda iftinin eitimini, ileri biyoteknoloji uygulamalarn ve tketicinin bilinlenmesini hedefleyen projeler tasarlanabilir. Hayvanclk sahasnda; Diyarbakrda balatlan Organize Hayvanclk Blgesi (OHB) projesi, hayvanclk potansiyeli yksek olan dier illere de yaygnlatrlmaldr. Blgede, hayvancln canlanmas iin yasakl yaylalarn gvenlik birimleriyle koordineli olarak almas ve kylnn hayvan almasna olanak tanyacak mikro krediler verilmesi gerekmektedir St srnn ve besi hayvanclnn slahnda ise embriyo transferi yntemi (MOET) desteklenmeli ve 60 yaygnlatrlmaldr. Ticaret ve sanayi alannda hedef; blgedeki sermayenin yatrma dnmesi, blgeye batdan sermaye ekilmesi ve blgenin madencilik potansiyelinin deerlendirilmesi suretiyle ekonominin canlandrlmasdr. Bylece kentlerde yeni istihdam imknlar salanabilecek, isizliin asgariye drlmesi mmkn olabilecektir. Blge ekonomisinin
59 60
430
kalknmasna dnk GAP Eylem Plan kapsamnda hzlandrlan projeler tamamlanmaldr. Komu lkelerle ticari mnasebetlerin gelitirilerek srdrlmesi blge ekonomisi iin nem arz etmektedir. Komu lkelere ihra edilebilecek rn eitleri gz nnde bulundurularak blgedeki sanayi altyapsnn, yatrmlarn ve teviklerin bu rnlerin retimine dnk dzenlenmesi ve ynlendirilmesi gerekmektedir. Blgeyi komu lkelere balayan snr kaplarnda ticareti artracak ekilde brokrasinin azaltlmas, blge ekonomisinin komu lkelere almasna imkn tanyacak menfezler tespit edilerek yeni snr kaplarnn almas faydal olabilir. Nitekim Habur snr kaps yaknlarnda almas kararlatrlan Trkiye ve Irak demiryolu ve karayolu ile balayacak iki yeni gmrk kapsnn blge ekonomisine ciddi katk salayaca ngrlmektedir. Blge ekonomisinin normallemesi iin yasal snr ticaretine getirilecek kolaylklar ile kaakln engellenmesi zaruridir. Turizmin gelitirilmesi amacyla; k turizmi, yayla turizmi ve inan turizmine ncelik verilerek blgedeki turizm olanaklar drt mevsim canl kalacak ekilde iletilmelidir. Turizmin gelitirilmesi iin turistik meknlardaki altyap ihtiyalarna ynelik projeler ve uluslararas tantm faaliyetleri gerekletirilmelidir. Turistik meknlarn istikrarl bir ekilde ziyareti ekebilmesi ise byk lde blgedeki gvenliin salanmasna baldr. 61 Salk alannda bugne kadar gerekletirilen reformlar devam ettirilmeli, blge halkna daha kaliteli salk hizmeti sunulmasna ynelik stratejiler zerinde durulmaldr. Salk personelinin blgeye gidiini ve blgede daha uzun sreli kalmasn tevik edecek tedbirler alnmaldr. Blgede daha nitelikli ve tecrbeli personelin grev yapmasna ynelik yeni uygulamalar gelitirilmeli, zellikle acil servislerde mesleki ynden yeterli hekimlerin bulundurulmasna dikkat edilmelidir. Blge halknn uzun mesafeli yolculuklar yapmadan hizmet almasn salamak iin blgedeki merkezi hastaneler btn dallarda yeterli hale getirilmelidir. Blgedeki yeil kart uygulamas, kart sahibi olma aamasnda grlebilen adaletsizlikler giderilerek gelitirilmeli ve devam ettirilmelidir. Hasta61
Sandkl, Terrle Mcadele Stratejisi, 105-107, 117.
431
hekim iletiiminin iyiletirilmesi amacyla blgede hizmet eden doktorlara temel Krte cmleler retilmeli, gerekli durumlarda hastadoktor diyalogunu salayacak yardmc personel grevlendirilmelidir. Doktorlara ve dier salk personeline ve salk ocaklarndaki grevlilere blge halkyla mnasebet konusunda eitim verilerek hizmet esnasnda fedakr ve efkatli olmalar salanmaldr. Nitekim kadirinas blge halk samimiyetle verilen hizmete mspet karlk vermekte, doktorlara ve dier salk grevlilerine minnettar kalmaktadr. Dier taraftan halkn da hasta-doktor ilikileri ve salk konularnda eitilmesine ynelik projeler gelitirilmelidir. Blge halknn koruyucu salk konusunda bilinlendirilmesi, koruyucu salk hizmetlerinin artrlarak srdrlmesi ve yerel ynetimlerin bu alana katk yapmas salanmaldr. Blgedeki salk hizmetlerinin halka anlatlmas ve TRT 6daki salk programlarnn eitici nitelikte hazrlanmas gereklidir. 62 Gvenlik Boyutu Krt sorununun zm srecinin istikrarl bir ekilde ileyebilmesi, demokratikleme boyutunda, sosyo-kltrel ve sosyo-ekonomik boyutta gelitirilen projelerin uygulanabilmesi gvenlik boyutunda alnan mesafeye baldr. Blge halknn demokratik hak ve zgrlklerini kullanabilmesi ve refah dzeyinin ykselerek istikrar kazanmas PKK terr rgtnn etkisiz hale getirilmesiyle salanabilecektir. Terr rgtnn blgede varlk gstermesi, blgede balatlan rehabilitasyon srecinin ilerlemesini engellemektedir. Dolaysyla, zm srecinin gvenlik boyutunda, terr rgtnn datlmasna ynelik silahl mcadele kararllkla yrtlmelidir. Trkiyenin terrle mcadele tecrbesinde ilk dnemlerde askeri g n plana km, ancak bu yaklamn zararl etkileri fark edilince tam tersi bir srece girilmitir. Sadece demokratikleme, sosyo-kltrel ve sosyo-ekonomik alanda almalarn yrtld, rgtle silahl mcadelenin tali plana drld bu dnemde terr rgt blgede
62
Sandkl, Terrle Mcadele Stratejisi, 119-129.
432
tekrar glenmeye balamtr. zm srecini sadece gvenlik-merkezli ve fazla g kullanarak ynetmek uzun vadede terr rgtne hizmet ederken, srecin hi kuvvet kullanmadan yrtlmesi rgtn blgede fiili hkimiyet kurmasna yol aabilmektedir. Bu nedenle zm sreci gvenlik boyutunun ihmal edilmedii ok boyutlu bir biimde srdrlmeli, PKK terr rgtnn silahl kuvvet kabiliyeti mutlak surette etkisiz hale getirilmelidir. zm srecinin gvenlik boyutunda i ve d dinamikler kullanlarak PKK terr rgtnn silah brakmas iin aba sarf edilmelidir. Yurtiinde rgtn KCK yaplanmasna ynelik balatlan operasyonlar kararllkla srdrlmelidir. Trkiyenin kendi snrlar iinde paralel bir devlet yaplanmasna msaade etmesi mmkn deildir. rgtn devletleme aamasna gemek maksad ile tesis ettii KCK sisteminin datlmas terrle mcadele aamasnn ilerlemesi iin elzemdir. Cezaevlerinde PKK terr rgt mensuplarnn rahat hareket etmesinin nne geilmelidir. Bu meknlarn rgtn eitim alan olmaktan karlmas olduka nemlidir. llerin ihtiyalar dorultusunda yeterli sayda gvenlik personeli atanmaldr. l ve ile merkezlerindeki kalabalk yerlerde alnan gvenlik tedbirleri teknolojik imknlarla desteklenmelidir. Bu merkezlerde MOBESE kamera sistemi yaygnlatrlmal ve sokak aydnlatmas geniletilerek karanlk alan braklmamaldr.63 rgtn eylemlerini srdrmek iin tedarik ettii finansal kaynaklarn kesilmesine ynelik gerekli tedbirler alnmaldr. Terr rgtnn en byk finans kayna uyuturucu ticaretidir. rgt byk lde Afganistan-ran-Pakistan geninden lkeye sokulan ham veya ilenmi uyuturucunun Trkiyeye girii ve ilenmesi, Avrupaya nakli ve Avrupa lkelerindeki datmn tekeline alm durumdadr. PKK terr rgt yurtiinde ekimden ileme aamasna kadar esrar ve eroin retimi de gerekletirmektedir. rgt blgedeki dalk arazilerdeki tarlalarda kenevir ve afyon ekimi yaptrmakta, bu ekimlerden elde ettii
63
433
hammaddeden yine blgedeki uyuturucu imalat merkezlerlerinde esrar, morfin ve eroin retmektedir. Kokain alannda ise terr rgt Gney Amerikada retilen kokainin Trkiye zerinden Avrupaya naklinde kuryelik yapmaktadr. 64 Terr rgtnn uyuturucu ticaretine ynelik gerekletirilen baarl operasyonlar srdrlmeli, rgtn blgedeki ekim ve imalat merkezleri temizlenmelidir. rgtn son yllarda sigara kaaklndan da gelir elde etmeye balad bilinmektedir. Sigara kaaklyla mcadele PKK terr rgtnn finans kaynaklarnn kurutulmas iin kararllkla devam ettirilmelidir. Dier taraftan, KCKnn Demokratik Toplum Kongresi yeleri, milletvekilleri, belediye bakanlar ve parti yelerinin maalarndan ve blgedeki belediyelerden salad gelirin de nne geilmelidir. KCKnn Mavi Kampanya ad altnda iadamlarndan Kumbara Kampanyas ad altnda ise esnaftan zorla para toplamas engellenmelidir. Terrle mcadelede krsal istihbaratn ve kent istihbaratnn tek merkezde toplanmas ve ilgili mercilere sratle ulatrlmas gereklidir. Trkiyede istihbarat edinen kurulular arasnda salanacak srekli ibirlii ve bu ibirlii dhilinde hazrlanacak dzenli raporlar terristle mcadelede etkinlii artracaktr. Snrtesi istihbarat alannda ise mevcut ibirlikleri kymetli olmakla birlikte, Trkiye uzaydan kendine ait gzlem ve keif uydu ayla istihbarat temin etmeye almaldr. Yerli imknlarla yrtlen mevcut uydu projeleri kararllkla srdrlmelidir. Yerli teknolojiyle frlatma rampas retimi ise mutlaka deerlendirilmeli, Trkiye kendi casus uydusunu kendi imknlaryla yrngeye yerletirebilmelidir. Terristle mcadelede krsal ve kent btnln salamak amacyla farkl gvenlik birimleri arasnda koordinasyon en st dzeye karlmaldr. Mcadelede silahl g gerektiinde ve yeteri kadar kullanlmal, halkn rahatsz olmasna meydan vermeden istihbarata
64 PKK terr rgt uzun yllar uyuturucu kaakl yapmadn ileri srerek kendini temize karmaya almtr. Ancak rgtn uyuturucu ticareti alannda yrtt faaliyetler; OECD Mali Eylem Grev Gcnn 2007de hazrlad rapor, BM Uyuturucu ve Organize Sularla Mcadele Dairesinin (UNODC) 2008 ylnda yaynlad rapor ve Avrupa Polis Tekilatnn (EUROPOL) 2009, 2010 ve 2011 raporlar ile teyit edilmitir.
434
dayal nokta harektlar icra edilmelidir. Terr rgtnn organizasyon yeteneinin ve psikolojisinin tahrip edilmesi iin rgtn lider kadrosunun etkisiz hale getirilmesi veya yakalanmas arttr. Bu hedefe dnk yrtlmekte olan ve planlanan harektlar olduka isabetlidir.65 Terrle mcadelede nemli bir yeri olan koruculuk sistemi slah edilmeli ve rgt silah brakncaya kadar bu sistem etkin bir ekilde yrtlmelidir. Sistemi kendi menfaatleri dorultusunda istismar eden, devletin gcn yakn evresine bask kurmada kullanan ve kaaklk gibi adi sulara bulaan korucularn ilk etapta kazanlmasna allmaldr. Islah olmadklar takdirde ise bu korucularn sistemden karlmas gerekmektedir. Devletin yannda grnerek rgtle ibirlii yapan korucular ise dorudan sistemden karlmaldr.66 Snr gvenliinin salanmas iin kapsaml tedbirler alnmaldr. ncelikle snr gvenlii iin planlanan profesyonel birimin hazrl hzlandrlmaldr. Snrlarda, terr rgt tarafndan youn olarak kullanlan gei gzerghlarnda geii zorlatracak fiziki engeller ina edilmelidir. Komu devletlerle anlamalar yaparak snr hattnn daha kolay denetlenebilecek yerlerden gemesi salanmaldr. Snrlarn korunmas iin tm teknolojik imknlar seferber edilmelidir. Snr boylarna, mayn denemeyecek ekilde asfaltlanacak yeni yollar ina edilmeli, kameral ve sensrl gzlem sistemi yaygnlatrlmaldr. Snr birliklerinin binalar dayankl ekilde ve savunulmas kolay biimde yeniden ina edilmelidir.67 TOKnin yakn zamanda ina etmeye balad, projeleri Trk Silahl Kuvvetleri tarafndan hazrlanan yksek gvenlikli karakollar ve karakollarn evre emniyeti iin konulandrlan yerli robot aralar (zci) gelitirilerek yaygnlatrlmaldr. Snr gvenlii iin zellikle Trkiyede retilen insansz hava aralarndan (HA) istifade edilmelidir. Terr rgtnn snrlardan szma
Sandkl, Terrle Mcadele Stratejisi, 134-135. Sandkl, Terrle Mcadele Stratejisi, 136. 67 Sandkl, Terrle Mcadele Stratejisi, 138.
65 66
435
giriimlerine ezamanl karlk verebilmek iin de silahl HAlarn yerli imknlarla gelitirilmesi gerekmektedir. rgtle mzakere edilerek zm dorultusunda mesafe alnamayaca gz nnde bulundurulmaldr. Ancak barl bir yaklamla PKK ile rgtn silah brakmasna ynelik grmeler yaplabilir. Bu srete de terr rgtne itimat edilememesi ve gvenlik tedbirlerinin kesintisiz srdrlmesi elzemdir. rgtn silah brakmaya yanamas durumunda af seeneinin stratejik bir adm olarak deerlendirilmesinde fayda vardr. rgt mensuplarnn topluma kazandrlmas aamasnn salkl ileyebilmesi iin lider ekibin baka lkelerde ikamete zorlanmas gerekmektedir. Af kapsamna alnan rgt mensuplarna bir sre psikolojik rehabilitasyon destei salayabilecek bir merkez tesis edilmelidir. rgt silah braksa bile kontrol edilemeyen baz gruplarn silahl mcadeleye devam edebilecei ngrlmeli ve gerekli gvenlik tedbirleri devam ettirilmelidir.68 Uluslararas likiler Boyutu Uluslararas boyutta hedef, her trl imkn ve vastann kullanlarak PKK terr rgtnn ulustesi lekteki varlnn ve faaliyetlerinin bitirilmesi ve yurtd desteinin tamamen kesilmesidir. Bu srete Trkiye, bilgilendirme kampanyalarndan diplomatik baskya, ekonomik yaptrmlardan askeri harektlara kadar tm aralar lkenin bekasn tehlikeye sokmayacak ekilde kullanmaldr. Terr rgtne kar komu lkelerle yrtlen gvenlik ibirlii almalar glendirilerek srdrlmelidir. Trkiye, ABD ve Irak arasnda tesis edilen l mekanizmadan etkili ekilde istifade edilmelidir. Terr rgtnn Ortadouda nemli bir gvenlik problemi olduu, sadece Trkiyenin deil ran, Irak ve Suriyenin de gvenliini ve toprak btnln tehdit ettii srarla telaffuz edilmelidir. Terr rgtnn gemite ve bugn Ortadoudaki istikrarszl artrd,
68
436
blge lkeleri arasndaki ibirlii srelerini sekteye uratt ve bylece blge ekonomisine zarar verdii her vesile ile vurgulanmaldr. rgte kar uluslararas ibirlii hedefiyle slam birlii Tekilatnn (T) terrle mcadele konusunda daha etkin klnmasna dnk giriimlerde bulunulabilir. T yesi lkelerin Trkiyenin PKK terr rgtne kar mcadelesine destek vermesi iin somut neriler gelitirilebilir. 69 Snr dndaki zellikle Kuzey Iraktaki terristlerin takip edilmesi, lkeye giriinin nlenmesi ve etkisiz hale getirilmesine ynelik harekt kabiliyetinin hazr tutulmas gerekmektedir. Silahl HAlar milli imknlarla retilerek Irak snrnda, Kuzey Irakta ve Kandil blgesinde hedeflerin etkisiz hale getirilmesinde kullanlmaldr. Kuzey Iraka hava ve kara sahasn kullanmak suretiyle askeri harekt gerekletirme imkn ve kabiliyeti srekli muhafaza edilmelidir. Komu lkelerle ibirlii ortamn koruyarak snrtesi harekta elverili artlar ve zemin her an hazr tutulmaldr. Kuzey Irak terr rgtnn barnamayaca bir blge haline getirme hedefiyle byk apl harektlar yerine rgt kamplarna kk birliklerle nokta harektlar gerekletirilmelidir. Silahl HAlarla Kandil blgesi srekli denetim altnda tutulmal, terr rgtnn blgedeki hareket kabiliyeti ortadan kaldrlmaldr.70 Uluslararas alanda, terr rgtnn ideolojisi ve yasad faaliyetleri anlatlarak rgtn yalnzlatrlmas salanmaldr. Dileri mensuplar tarafndan uluslararas kamuoyunda PKK terr rgtnn Trkiye kart propagandalarna kar ilgili lkeler nezdinde doru bilgilendirme yaplmaldr. Avrupada Trkiyenin baskc bir devlet, PKKnn ise zgrlk bir rgt olduu ynnde oluturulan algnn izalesi kapsaml bir yayn projesini gerektirmektedir. Avrupa kamuoylarna Trkiyedeki demokratikleme sreci, bu srete Krt sorununun zm dorultusunda atlan admlar ve Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde srdrlen yatrmlar ve projeler anlatlmaldr. Terr rgtnn ise zellikle sivillere ynelik gerekletirdii kanl eylemleri,
69 70
437
gerek Avrupadaki gerekse Trkiyedeki Krt kkenli vatandalar zerindeki siyasi ve ekonomik basks vurgulanmaldr. zellikle Roj TVnin Trkiyenin terrle mcadelesiyle ilgili yapt gerek d yaynlara cevaben kar bilgilendirme faaliyetlerinin koordine edilmesi nem arz etmektedir. Dolaysyla, Avrupa toplumlarna ulaabilen Avrupa dillerinde televizyon ve radyo yaynlarna ihtiya olduu gzlemlenmektedir. TRT ngilizce projesinin bu istikamette nemli bir adm olduu belirtilmelidir. Uluslararas alanda rgtn propagandasn yapan basn kurulularnn yasaklanmas PKKnn propaganda yeteneinin bertaraf edilmesi iin arttr. Terr rgt, KCK yaplanmas ile birlikte sahibi olduu yayn kurulularn tek merkezden ynlendirmek iin ayn at altnda toplamtr. rgtn yayn kurulular, KCKnn szde yrtme erkine bal deolojik Alan Merkezi altnda faaliyet gsteren Basn Komitesinin talimatlar dorultusunda hareket etmektedir. KCK Basn Komitesi terr rgtnn yayn kurulularn Trkiye, Avrupa, ran, Irak, Suriye, RusyaErmenistan ve krsal alan olmak zere 7 blge kapsamnda koordine etmektedir. Terr rgt bu yayn kurulular ile rgte katlm, finansal destek ve calan propagandas yapmakta, dadaki yaam zendirmeye almakta, Trkiye ile ilgili ve terrle mcadele eden gvenlik gleri hakknda yanl bilgilendirme kampanyas yrtmekte, KCK gndemini rgt kadrolarna aktarmakta ve rgt sempatizanlarn sokak eylemlerine ynlendirmektedir. Bu nedenle yurtiinde KCKnn medya ayana ynelik balatlan operasyonlar kesintisiz srdrlmelidir. Yurtdnda ise ilk etapta zellikle Avrupada ve Kuzey Irakta PKK terr rgtnn propagandasn yapan televizyon, radyo, gazete ve dergilerin yaynnn durdurulmas zaruridir. Danimarkadaki stdyolardan Fransz irket Eutelsata ait uydular araclyla yayn yapan Roj TVnin mahkeme karar ile terr rgtnn kanal olduunun tescillenmesi bu adan nemli bir gelimedir. Kanaln yaynnn tamamen kesilmesi iin balatlan giriimler kararllkla srdrlmelidir. Uluslararas arenada PKKnn terr rgt olarak kabul edilmesi ve faaliyetlerinin yasaklanmas iin mevcut almalar artrlarak
438
srdrlmelidir. PKK hlihazrda ABD, Kanada, ngiltere, Almanya, Fransa ve Hollanda bata olmak zere pek ok Batl lke ve Trkiyenin komular ran, Irak ve Suriye tarafndan terr rgt olarak kabul edilmitir. rgt ayn zamanda Birlemi Milletler, NATO ve Avrupa Birliinin terr rgtleri listesinde yer almaktadr. Buna ramen PKK terr rgt zellikle Avrupa lkelerinde varlk gsterebilmektedir. rgtn mevcut ekonomisi arlkl olarak Avrupa merkezlidir. Terr rgt, Avrupa genelinde uyuturucu ve insan kaakln kontrol etmekte, kara para aklamakta, Avrupa lkelerindeki Krt nfustan bask ve tehditle ba ad altnda hara toplamaktadr. rgt ayrca Avrupada propaganda amal yaynlad gazete ve dergilerin mecburi satlarndan ve dzenledii sosyo-kltrel faaliyetlere katlm biletlerinden nemli miktarda finansal destek temin etmektedir. Avrupa lkelerinin ise rgte kar mcadelede olduka isteksiz hareket ettii aikrdr. 2010 ylnda Almanya, talya, Fransa ve Belikada PKK terr rgtne ynelik yaplan operasyonlar byk lde ABDnin telkini ile icra edilmitir. PKK terr rgt Avrupada zellikle Almanya, Avusturya, Fransa, ngiltere, talya, sve, Danimarka, Hollanda, Belika ve Yunanistanda finansman tedarik noktasnda ve siyasi adan olduka serbest faaliyet gstermektedir. Alman i istihbarat servisi Federal Anayasa Koruma Tekilatnn (Bundesverfassungsschutz) Temmuz 2011de yaynlad gvenlik raporu, PKKnn Almanyadaki varln tekrar gzler nnde sermitir. Rapor, terr rgtnn lkenin kuzey, orta ve gney blmlerindeki merkez zerinden 28 blgede varlk gsterdiini, rgte mzahir Almanya Krt Dernekleri Federasyonu (YEK-KOM) ad altnda faal 44 dernek bulunduunu ortaya koymutur. PKK, Almanya tarafndan 1993 ylnda terr rgtleri listesine dhil edilmitir. Bu tarihten itibaren terr rgtnn Almanyadaki tm faaliyetleri yasaklanmm durumdadr. Ancak rgt, dier Avrupa lkelerinde olduu gibi bu lkede de farkl isimler altnda ve yasal statdeki dernekler araclyla lobi almalar yrtmekte, propaganda yapmakta ve para toplamaktadr. rgtn, AB iinde salanan serbest dolam imknyla da Avrupa leinde hareket kabiliyeti artmtr.
439
Trkiye, uluslararas dzeyde terrle mcadele konusunda balatlan tm giriimleri desteklemi, 1970lerden bu yana kabul edilen BM kararlarn ve szlemelerini kabul eden ve uygulayan ilk lkelerden olmutur. 71 Ankara ayn hassasiyeti dier lkelerin de gstermesi gerektii konusundaki diplomatik tepkisini devam ettirmelidir. Emniyet Genel Mdrlnde bu tepkiyi uluslararas zeminde uygulamaya dntrecek ve yurtdndaki mcadeleyi koordine edecek bir Takip Birimi oluturulabilir. zellikle Avrupa lkelerinin, BM Gvenlik Konseyinin 11 Eyll saldrlar sonras dnemde terrizmle mcadele ile ilgili ald 1373 sayl karara riayeti dikkatle takip edilmelidir. Trkiyede terrist faaliyetlerde bulunup baka lkelere snmaya alan rgt mensuplarnn yarglanmas veya iade edilmesi salanmaldr. PKK terr rgtnn eylemlerine katlan, rgte mali destek salayan ve rgt mensuplarna yataklk yapanlara snma imknnn tannmamas ynnde giriimlerde bulunulmaldr.72 Trkiye, uluslararas dzeyde kara para aklama ve terr finansmannn engellenmesi hedefiyle 1989da tekil edilen Mali Eylem Grev Gc (FATF) yesidir. Terr rgtnn etkin olduu Avrupa lkelerinin Almanya, Avusturya, Fransa, ngiltere, talya, sve, Danimarka, Hollanda, Belika ve Yunanistan- tm FATF yesidir. Avrupa birlii ve Kalknma Tekilat (OECD) bnyesinde faaliyet gsteren FATFn bugne kadar ald 40 tavsiye ve 9 zel tavsiye kararna bu lkelerin uyum salamas konusu gndemde tutulmaldr. Terr rgtnn Avrupa lkelerindeki faaliyetlerinin yasaklanmas iin lkeler nezdinde ayr teebbsler dnlebilir. Bu lkelere menfi tepki vererek mesafe koymak yerine siyasi ve ekonomik ilikiler glendirilerek lke kamuoylarnda rgte kar tavr alnmas salanmaldr. lke kamuoylarnda ortaya kabilecek bu olumsuz tavr rgtn Avrupadaki finansman desteinin kesilmesine dnk mesafe alnmasn salayabilecektir. Terr rgtnn faal olduu Avrupa
71
Necati Alkan, Sz Bitmeden Terrle Mcadelede nleme Stratejileri, (Ankara: USAK Yaynlar, 2009), 151. 72 Sandkl, Terrle Mcadele Stratejisi, 141.
440
lkelerindeki toplumlara; rgtn uyuturucu ticareti, kadn ticareti, organ ticareti, insan kaakl, kara para aklama ve hara almak gibi yasad faaliyetleri ve bu faaliyetlerin lke gvenliine ve ekonomisine verdii zarar anlatlmaldr. zellikle rgtn Asya lkelerinden Avrupaya gerekletirdii insan kaakl tm ayrntlaryla akla kavuturulmaldr. Terr rgtnn gmenlere sahte pasaport tedarik ettii, gmenleri Avrupa lkelerine snr kaplar dndan kaak yollarla soktuu ve gmenlerin bu lkelerde yasad olarak kalmasn salad Avrupa kamuoylarnda srekli gndeme getirilmelidir. PKK terr rgtnn Avrupa lkelerinde Krt kkenli vatandalar yararna ve Krt kltrne katk kisvesiyle toplad parann nihai adresi vurgulanmaldr. Mesela, 2011 ylnda terr rgtnn Krt Kzlay ad altnda Vandaki depremzedelere yardm vaadiyle toplad balarn Kandile gnderildii bilinmemektedir. Bu nitelikteki dolandrclk faaliyetlerinin Avrupa kamuoyuna duyurulmas rgte duyulan sempatinin krlmasna hizmet edecektir. rgt mensuplarnn terr suundan ziyade Avrupada yrtt yasad faaliyetlerin sorumlusu olarak yakalanmas iin aba harcamak daha kolay netice verebilir. rgtn her lkedeki yasad faaliyetleri zerine ayrntl raporlar hazrlanmal, bu raporlar ilgili lkenin yetkililerine st dzey temaslarla sunulmaldr. Sadece terristlerin ve terr rgtne bal derneklerin varln ortaya koyan raporlarn Avrupa lkeleri tarafndan beklenen alakay grmedii aktr. Avrupal devletlere rgtn uyuturucu ticareti, insan kaakl, kara para aklama ve hara almak gibi yasad eylemlerini n planda tutan ibirlii yntemleri teklif edilmelidir. Bu sular ne srlerek terristlerin snd lkelerdeki polis tekilatlar ile ortak harektlar tasarlanmal, nemli isimlerin yakalanmas iin gayret sarf edilmelidir. ABDnin 2008 ylnda PKK terr rgtn Birinci Derecede nemli Uyuturucu Madde Kaaks rgt olarak ilan etmesi bu istikamette kayda deer
441
bir baardr. Ayn ekilde PKK liderlerinin73 ABDnin Yabanc Narkotik Elebalar Belirleme Yasasna dhil edilmesi olduka nemli bir admdr. Bylece, yasaya dhil edilen PKK yneticilerinin ABDdeki tm mal varlklarnn dondurulmas kararlatrlm ve Amerikan vatandalarnn tm dnyada bu kiilerle ticari ilikiye girmesi yasaklanmtr. Bu netice byk lde Kaaklk ve Organize Sularla Mcadele Daire Bakanl (KOM) ile ABD Hazine Bakanl ve Uyuturucuyla Mcadele Tekilat (DEA) arasnda gelitirilen ibirliinin semeresidir. Benzer ibirlii sreleri Avrupal lkelerdeki muadil kurulularla da gelitirilebilmelidir.
73
Eleba (Kingpin) Yasas olarak da bilinen bu yasaya 2009 ylnda Rza Altun, Murat Karaylan, Zbeyir Aydar, 2011 ylnda ise Remzi Kartal, Cemil Bayk, Duran Kalkan, Sabri Ok ve Adem Uzun dahil edilmitir.
442
KAYNAKA Akada, Emine. Avrupa Yerel Ynetimler zerklik art ve Trkiye. BLGESAM, 24 Haziran 2011. 24 Aralk 2011 tarihinde temin edilmitir. http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=art icle&id=1075:yerel-yoenetimler-oezerklik-art-vetuerkiye&catid=70:ab-analizler&Itemid=134 Akyrek, Salih. Krtler ve Zazalar Ne Dnyor? Ortak Deer ve Sembollere Bak. BLGESAM Raporu No: 26, stanbul: BLGESAM Yaynlar, 2011. Akyrek, Salih. Demokratik Alm ve Toplumsal Alglar. Bilge Adamlar Kurulu Raporu-Rapor No:30, stanbul: BLGESAM Yaynlar, 2011. Alkan, Necati. Sz Bitmeden Terrle Mcadelede nleme Stratejileri. Ankara: USAK Yaynlar, 2009. Aydnl, Ersel., ve Nihat Ali zcan. The Conflict Resolution and Counterterrorism Dilemma: Turkey Faces its Kurdish Question. Terrorism and Political Violence, Vol 23 No 3 (2011): 438-457. Bahariek, Abdulkadir. Etnik Terr ve Etnik Terrle Mcadele Sorunu. Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt 10 Say 1 (200): 11-27. Bal, hsan. Trkiyede Terrle Mcadele: PKK rnei. Dnyadan rneklerle Terrle Mcadele iinde, der. hsan Bal ve Sleyman zeren, 17-77. Ankara: USAK Yaynlar, 2010. Bercovitch, Jacob. International Mediation: A Study of the Incidence, Strategies, and Conditions of Successful Outcomes. Cooperation and Conflict Vol. 21 (1986): 155-168.
443
Bercovitch, Jacop. Theory and Practice of International Mediation Selected Essays. Oxon: Routledge, 2011. Bilgi, M. Sadi. Terr ve Terrle Mcadele, Trkiyenin Vizyonu Temel Sorunlar ve zm nerileri iinde, der. Atilla Sandkl, 91-121. stanbul: BLGESAM Yaynlar, 2008. Bilgi, M. Sadi., ve Salih Akyrek. Trkiyede Krtler ve Toplumsal Alglar. stanbul: BLGESAM Yaynlar, 2012. Curle, Adam. In the Middle: Non-official Mediation in Violent Situations. New York: St Martins Press, 1986. Davidson, John., ve Christine Wood. A Conflict Resolution Model. Theory Into Practice Vol 43 No 1 (2004): 6-13. Deutsch, Karl W. The Analysis of International Relations. New Jersey: Prentice-Hall Inc., 1978. Fisher, Roger., William Ury ve Bruce Patton, Getting to Yes Negotiating Agreement without Giving In. New York: Houghton Mifflin Company, 1991. Galtung, Johan. Peace by Peaceful Conflict Transformation-the Transcend Approach, Handbook of Peace and Conflict Studies iinde, der. Charles Webel ve Johan Galtung, 14-32. Oxon: Routledge, 2007. Grses, Emin. Ayrlk Terrn Anatomisi IRA-ETA-PKK. stanbul: Balam Yaynlar, 2003. Gvineria, Gaga. How Does Terrorism End? Social Science for Counterterrorism Putting the Pieces Together iinde, der. Paul K. Davis ve Kim Cragin, 257-298. Pittsburgh: RAND Corporation, 2009.
444
Haas, Ernst B. Beyond the Nation-state: Functionalism and International Organization. Stanford: Stanford University Press, 1964. Harbom, Lotta., ve Peter Wallensteen. Armed Conflicts, 1946-2008, Journal of Peace Research Vol 46 No 4 (2009): 577-587. Holsti, Kalevi J. Peace and War: Armed Conflicts and International Order, 1648-1989. Cambridge: Cambridge University Press, 1991. Kaldor, Mary. Old Wars, Cold Wars, New Wars, and the War on Terror, Londra Ekonomi Okulunda 2 ubat 2005 tarihinde verdii dersin notlar, http://www.ewspa.edu.pl/doc_pdf/int/M_Kaldor.pdf adresinden temin edilmitir. Kaya, Cemil. Avrupa Konseyindeki Gelimeler Inda 5233 Sayl Terr ve Terrle Mcadeleden Doan Zararlarn Karlanmas Hakkna Kanun, Uluslararas Hukuk ve Politika, Cilt 3 No 10 (2007): 25-42. Kk, Havva. atma zm Yollar ve Demokratik Alm, Rportaj: Gamze Cokun, USAK Gndem, 4 Ocak 2010. 12 Aralk 2011 tarihinde temin edilmitir. http://www.usak.org.tr/makale.asp?id=1260 Kressel, Kenneth., ve Dean G. Pruitt. Mediation Research: The Process and Effectiveness of Third-party Intervention. San Francisco: Jossey Bass, 1989. Lefebvre, Stphane. Perspectives on Ethno-Nationalist/Separatist Terrorism. United Kingdom: Camberley, 2003. Mitrany, David. A Working Peace System: An Argument for Functional Development of International Organization. Londra: Oxford University Press, 1943.
445
zeren, Sleyman., ve Sleyman Demirci. ngilterenin Ayrlk IRA ve Dine Kar Terrle Mcadele Politikas, Dnyadan rneklerle Terrle Mcadele iinde, der. hsan Bal ve Sleyman zeren, 237304. Ankara: USAK Yaynlar, 2010. Ramsbotham, Oliver., Tom Woodhouse ve Hugh Miall (der). Contemporary Conflict Resolution: The Prevention, Management and Transformation of Deadly Conflicts. Cambridge: Polity Press, 2005. Richardson, Lewis F. Arms and Insecurity. der. Nicholas Rashevsky ve Ernesto Trucco. Chicago: Quadrangle Books, 1960. Sandkl, Atilla. Trkiyenin PKK Terr rgtyle Mcadelesinde Dnm Noktas. Rportaj, BLGESAM, 26 ubat 2008. 23 Aralk 2011 tarihinde temin edilmitir. http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=art icle&id=85:tuerkiyenin-pkk-teroer-oerguetueyle-muecadelesindedoenuem-noktas&catid=122:analizler-guvenlik&Itemid=147 Sandkl, Atilla. Terrle Mcadele Stratejisi Nasl Olmaldr?, BLGESAM, 23 Haziran 2010. 23 Aralk 2011 tarihinde temin edilmitir. http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=art icle&id=717:teroerle-muecadele-stratejisi-naslolmaldr&catid=122:analizler-guvenlik&Itemid=147 Sandkl, Atilla. KCK Terr rgtnn Yaps ve Faaliyetleri. BLGESAM, 7 Ekim 2011. 23 Aralk 2011 tarihinde temin edilmitir. http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=art icle&id=1147:kck-teroer-oerguetuenuen-yaps-ve-faaliyetleri&catid=122:analizler-guvenlik&Itemid=147 Sandkl, Atilla. Terrle Mcadele Stratejisi. stanbul: BLGESAM Yaynlar, 2011.
446
Sanson, Ann., ve Di Bretherton. Conflict Resolution: Theoretical and Practical Issues, Peace, Conflict, and Violence: Peace Psychology for the 21st Century iinde, der. D. J. Christie, R. V. Wagner & A. D. Winter, 193-209. New Jersey: Prentice Hall, 2001. Saunders, Harold H. A Public Peace Process: Sustained Dialog to Transform Racial and Ethnic Conflicts. New York: St. Martins Press, 1999. imek, Ylmaz. spanyann Terrle Mcadelesinde ETA rnei, Dnyadan rneklerle Terrle Mcadele iinde, der. hsan Bal ve Sleyman zeren, 305-346. Ankara: USAK Yaynlar, 2010. Wallensteen, Peter., ve Karin Axell. Conflict Resolution and the End of the Cold War, 1989-93. Journal of Peace Research Vol 31 No 3 (1994): 333-349. Wallensteen, Peter. Understanding Conflict Resolution. Londra: SAGE Publications Ltd., 2007. Webel, Charles. Introduction: towards a philosophy and metapsychology of peace, Handbook of Peace and Conflict Studies iinde, der. Charles Webel ve Johan Galtung, 3-13. New York: Routledge, 2007. Wright, Quincy. A Study of War. Chicago: Chicago University Press, 1942. Ylmaz, mer. spanya Terrle Mcadele Tecrbesi Medeniyetler ttifak Olabilir mi? Terrizm: Terr, Terrizm ve Kresel Terrle Mcadelede Ulusal ve Blgesel Deneyimler iinde, der. hsan Bal, 119-167. Ankara: USAK Yaynlar, 2006. Young, Oran. The Intermediaries: Third Parties in International Crises. New Jersey: Princeton University Press, 1967.
447
Ek
EK ULUSLARARASI BARI VE GVENLN SALANMASINDA BRLEM MLLETLERN ROL Birlemi Milletlerin ana kurulu amalarndan biri uluslararas barn salanmasdr. Son yllarda edinilen deneyimler Birlemi Milletler'in daha nce olmad kadar youn bir ekilde barn inasna yani bar ortamn glendirecek ve pekitirecek altyapy oluturma abalarna odaklanmasna neden olmutur. Edinilen tecrbe, kalc barn ancak sosyal adaleti, insan haklarna saygy, iyi ynetim ve demokratik sre ile lkelerin ekonomik olarak kalknmalarna yardmc olarak elde edilebileceini gstermektedir. Hibir kurum sz konusu amaca ulalmas iin gerekli olan uluslararas deneyim, ehliyet, egdm salama yetenei ve tarafsz tutuma Birlemi Milletlerden daha fazla sahip deildir. Birlemi Milletler, Dou Timor ve Kosovada yapt gibi bar ina etme grevlerinin yannda; Orta Afrika Cumhuriyeti, Gine Bissau, Liberya ve Tacikistanda bar inasna destek ofisleri kurmutur. Gvenlik Konseyi, Genel Kurul ve Genel Sekreterlik bar ve gvenliin salanmasnda tamamlayc rol oynar. Birlemi Milletler faaliyetleri atmalar nleme, arabuluculuk yapma, bar koruma, uygulama ve barn inas gibi balca alanlar kapsar. Bu tr taahhtlerin etkili olabilmesi iin almalarn ezamanl yaplmas ve birbiriyle rtmesi gerekir. Gvenlik Konseyi Uluslararas bir anlama nitelii tayan Birlemi Milletler Antlamas, ye devletleri sorunlarn uluslararas bar ve gvenlii tehlikeye
Bu metin, 2008 ylna ait bilgilere dayal olarak hazrlanm olup BM Enformasyon Merkezinin (http://www.unicankara.org.tr/today/2.html) internet sayfasnda Uluslararas Bar ve Gvenlik balyla yaynlanan blmden aynen alnmtr. Metin, Birlemi Milletlerin Ankaradaki Enformasyon Merkezinden izin alnarak yaynlanmtr.
449
sokmayacak ekilde barl bir yolla zmekle ykml klar. Bu devletler baka devletlere kar tehdit oluturmaktan ve g kullanmaktan kanmaldr. Devletlerin sorunlar Gvenlik Konseyine getirme haklar vardr. Gvenlik Konseyi, Birlemi Milletlerin bar ve gvenliin salanmasndan sorumlu en yetkili organdr. Antlama uyarnca, ye devletler, Konseyin kararlarn kabul etmek ve uygulamak zorundadr. Dier Birlemi Milletler organlarnn verdii tavsiyelerin, Konseyin kararlar gibi balayc bir nitelii yoktur; fakat uluslararas toplumun grn dile getirerek durumu etkileyebilir. Anlamazlklar Konseyin nne getirildiinde, Konsey, genelde taraflar bu anlamazlklar barl yollarla zmeleri konusunda uyarr. Konsey, barl bir zme varlmas iin tavsiyelerde bulunabilir; zel temsilciler atayabilir; Genel Sekreterden iyi niyet grevini stlenmesini talep edebilir; inceleme balatabilir ve arabuluculuk yapabilir. Anlamazlk atma boyutuna gelirse Konsey en ksa zamanda buna bir son vermeye alr. Konsey ou kez daha byk dmanlklarn olumasn nlemek iin atekes talimat verir. Konsey, bar srecini desteklemek amacyla ihtilaf blgesine gzlemci ya da bar gc gnderebilir. Antlamann VII. Blm Konseye, kararlarn yrrle sokmak iin gerekli nlemleri alma yetkisi verir. Emirlerinin yerine getirildiinden emin olmak iin ambargo ve yaptrm uygulayabilir ya da bar gcn devreye sokabilir. VII. Blm uyarnca Konsey, tm yollarn tkanmas, bara kar bir tehdit olduu kansna varlmas, barn ihlal edilmesi ya da saldrgan tutumun devam etmesi hallerinde, ye devletlerin, blgesel rgtlerin ya da yaplanmalarn ortak askeri g kullanmasna izin verebilir.
450
Ek
Yine VII. Blm uyarnca, Konsey soykrm da dhil olmak zere uluslararas insan haklarn ciddi ekilde ihlal etmekle sulanan insanlar yarglamak zere uluslararas mahkemeler kurabilir. Genel Kurul Birlemi Milletler Antlamas (Madde 11) Genel Kurula uluslararas bar ve gvenliin korunmas iin yaplacak ibirliinin genel ilkelerini inceleme ve bu ilkeler dorultusunda hem ye devletlere hem de Gvenlik Konseyine tavsiyede bulunma yetkisi verir. Kurul, etin konularda gr birliine varlmasn salayan, sorunlarn zm iin taraflar bir araya getiren bir forum zellii tar. Bu balamda, barn muhafaza edilmesini desteklemek iin silahszlanma, Filistin ve Afganistan gibi konularda zel ve olaanst oturumlar yapmtr. Genel Kurul bar ve gvenlik konularn Birinci (Silahszlanma ve Uluslararas Gvenlik) Komitesinde ve Drdnc (Siyasi ve Smrgecilie Son Verilmesi) Komitesinde grr. Kurul yllar iinde bar deklarasyonlar yaynlayarak milletler arasndaki barl ilikileri korumaya, anlamazlklarn barl bir ekilde zlmesine ve uluslararas ibirlii yaplmasna yardm etmitir. Kurul, 1980 ylnda San Josde (Kosta Rika), barla ilgili konularda almalar ve aratrmalar yapmak, bilgi vermek zere uluslararas bir kurum olan Bar niversitesinin kurulmasn onaylamtr. Kurul, her yl 21 Eyll Dnya Bar Gn olarak ilan etmitir. atmalarn nlenmesi Anlamazlklarn atma boyutuna gelmesini ve atmalarn yeniden alevlenmesini nlemedeki ana stratejiler, koruyucu diplomasi, koruyucu askeri konulanma ve koruyucu silahszlandrmadr.
451
Koruyucu diplomasi, anlamazlklarn trmanmasn engellemek iin nlem almak, atmaya dnmeden zmek ya da atma ktnda yaylmasn engellemek demektir. Arabuluculuk, uzlatrma ya da mzakere yoluyla olabilir. Erken uyar, nlemenin nemli bir parasdr ve Birlemi Milletler uluslararas bar ve gvenlie kar tehdit oluturan unsurlar tespit etmek iin dnyadaki siyasi ve dier gelimeleri yakndan izlemektedir ve bu surette Gvenlik Konseyi ve Genel Sekreterin koruyucu eylemler yrtmesine olanak salanmaktadr. Delegeler ve Genel Sekreterin zel temsilcileri tm dnyada arabuluculuk ve koruyucu diplomasi almalar yrtmektedir. Baz skntl blgelerde iinin ehli bir zel temsilcinin varl gerilimin trmanmasn nleyebilir. Bu grev ounlukla blgesel rgtlerle ibirlii iinde yrtlr. Koruyucu diplomasiyi tamamlayan unsurlar koruyucu askeri g konulandrmas ve koruyucu silahszlandrmadr. Koruyucu askeri g konulandrmas - bar glerinin olas atmalar nlemek iin konulanmas - gerilimli blgelerde gven ina ederek atmalar nleyecek ince bir hat oluturmay amalar. Bu konudaki rnekler Birlemi Milletlerin, EYC Makedonya ve Orta Afrikadaki grevleridir. Koruyucu askeri g konulandrmas dier atmalarda da dikkate alnmtr ve nemli bir seenektir. Koruyucu silahszlandrma, atmaya elverili blgelerde hafif silahlarn saysn azaltmaya yneliktir. Bu dorultuda El Salvador ve Mozambikte genel bir bar anlamasnn paras olarak muharip gler terhis edilmi, silahlar toplanarak imha edilmitir. Gemiin silahlarnn imha edilmesi bunlarn gelecekteki savalarda kullanlmasn nler. Barn Salanmas Barn Salanmas, ihtilafl taraflarn aralarndaki husumete son vermelerinin salanmas ve anlamazla barl bir zm bulunmas iin diplomatik yollarn kullanlmas anlamna gelir. Birlemi Milletler
452
Ek
ihtilaflar kontrol altna alabilecek, zebilecek ve kklerini irdeleyebilecek eitli yntemler gelitirmitir. Gvenlik Konseyi anlamazl zmek iin birka yol tavsiye edebilir ya da Genel Sekreterden arabuluculuk yapmasn isteyebilir. Genel Sekreter, mzakere srecini desteklemek ve srecin hzla devam etmesini salamak iin baz diplomatik giriimlerde bulunabilir. Genel Sekreter hem kiisel olarak hem temsilcileri ve aratrma komisyonlar sayesinde nemli bir role sahiptir. Antlama uyarnca, Genel Sekreter uluslararas bar ve gvenliin muhafaza edilmesini tehdit edebilecek her konuyu Gvenlik Konseyinin dikkatine sunabilir. Genel Sekreter, anlamazlklarn zmne yardm etmek iin arabuluculuk yaparak iyi niyet grevini hayata geirebilir ya da koruyucu diplomasi yolunu izleyebilir. Genel Sekreterin tarafszl Birlemi Milletlerin en byk deerlerinden biridir. Genel Sekreter birok rnekte tehditleri bara evirmede ve bar anlamasnn temininde etkili olmutur. Genel Sekreterin 1988 ylnda; ran ve Irak arasnda 1980 ylnda patlak veren savan sonunda, nderlik ettii eylem buna bir rnektir. Genel Sekreterin ve temsilcisinin Afganistanda yapt arabuluculuk Sovyet birliklerinin lkeden geri ekilmesiyle sonulanan 1988 yl anlamalarna zemin hazrlamtr. Kamboya, Orta Amerika, Ortadou, Mozambik ve Namibya Genel Sekreterin eitli yollarla nasl arabulucu rol stlendiini gzler nne sermektedir. Barn Korunmas Altm yl nce 29 Maysta, Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi ilk bargc harektn balatt. Aradan geen 60 yl ierisinde Mavi Bereliler diye de anlan bargc, BMnin en ok tannan faaliyetlerinden biri haline geldi. Gnmzde, yaklak 120 lkeden 110 bin erkek ve kadn personel dnyann atma yaanan eitli blgelerinde grev yapyor. Bu saylar bize BMye olan inancn ve
453
talebin ulat noktay gsteriyor. Bargcnde grev yapan personel byk-kk, zengin-yoksul, hatta atma ortamndan daha yeni kurtulmu birok lkeden geliyor. Bar korumak iin biraraya gelen bu kiiler beraberlerinde farkl kltrleri ve tecrbeleri de tayorlar. Bargcnn bir ksmn askeri personel oluturuyor, bir ksmn ise siviller. Grevleri gitgide gzlemciliin tesine geiyor, insanlar iin umut oluyorlar. Trkiyenin Rol Trkiye, BMnin bargc harektlarna, hem askeri hem de sivil personel asndan nemli oranda destek veren lkelerden biridir. Hlihazrda 10un zerinde BM bargc ve barn inas harektna destek veren Trkiye daha nce de birok bar harektnda yer ald. Trkiyenin katks sadece blgesi ile de snrl kalmamakta, Liberyadan Haitiye kadar birok blgede bargcne katkda bulunmaya devam etmektedir. Trkiye, ayrca, bargc ve barn inas harektlarna en fazla polis gc veren ilk 15 lke arasnda yer almaktadr. Bargc banda Bargc polisleri eitiyor; atan taraflar silahszlandryor; seimlere destek veriyor; kamu kurumlarnn oluturulmasna katkda bulunuyor. Ayrca, kprler ina ediyor; okullar onaryor; afetzedelere yardm ediyor; kadnlarn cinsel iddete maruz kalmasn nlyor; insan haklarn koruyor; kadn-erkek eitliini tevik ediyor. Bargc sayesinde insani yardmlar ihtiya sahiplerine ulatrlabiliyor, ekonomik kalknma iin ilk admlar atlabiliyor. Birok bargc harekt 2007 yln baaryla tamamlayarak insanlar iin umut olmaya devam etti: Liberyada UNMIL gvenlik ve istikrarn salanmasna katkda bulundu; Haitide BM bargc Haiti Ulusal Polisi ile birlikte alarak bir zamanlar etelerin kontrolnde olan ehirlerde gvenliin salanmasna yardmc oldu; Timor-Lestede (Dou Timor) UNMIT bakanlk ve parlamento seimlerinin baaryla icra edilmesini
454
Ek
salad; UNIFILin yeniden yaplandrlmas sayesinde Gney Lbnan nispeten daha sakin bir yl geirdi; Kosovada geici BM ynetimi dokuzuncu yln doldurdu. Ayrca, bunlara ilave olarak birok olumlu gelimeye daha imza atld. Genel Sekreter Ban Ki-moon da kresel bar iin abalarn aralksz srdryor. Son olarak Darfurdaki insanlk trajedisine zm iin arln koydu. Gney Sudan ziyaret ederek lke genelinde barn hkim klnabilmesi iin tm uluslararas topluluun tam olarak destek vermesi gerektiini vurgulad. Tm bu abalar sonucu Afrika Birlii ile BM ilk karma bargcn Darfura konulandrmaya balad. Bu gelimeler narin barn yaama tutunabilmesi iin BM ile blgesel tekilatlar arasndaki ibirliinin nemini bir kez daha ortaya koydu. Ne var ki btn bu gelimeler iin nemli bir bedel de deniyor. 60 yl ierisinde 2 bin 400den fazla erkek ve kadn bar koruma adna yaamlarn feda etti. Sadece getiimiz yl yaamn yitiren bargc personeli says 87yi buldu. Bargcnn 60. yldnmn kutlarken, hayatlar pahasna bar koruyan BM personelini de saygyla anyoruz. ye lkelerin Destei art Son yllarda bargcne duyulan ihtiya, bargc harektlarnn ehresini, yapsn ve politikalarn kkten deitirecek bir nitelik kazand. Genel Sekreter Ban Ki-moonun himayelerinde balatlan yeniden yaplanma almalar erevesinde hem Genel Merkez'deki ilgili birimler hem de bargc harektlarnn yrtld blgelerdeki faaliyetler ihtilaflara zamannda ve etkin mdaheleye imkn tanyacak ekilde yeniden yaplandrlyor. BM faaliyetleri artk ihtilaflarn bir insanlk trajedisine dnmeden bertaraf edilebilmesi zerinde younlayor.
455
Bu hedefe ulaabilmemiz iin, BMnin nleyici diplomasi, barn salanmas, barn korunmas ve barn inas alanlarndaki roln eksiksiz oynayabilmesini salamalyz. BMnin nleyici diplomasi ve srdrlebilir barn inasna ynelik kapasitesinin artrlmas sayesinde uluslararas topluluk ihtilaflara daha etkin bir ekilde mdahale etme ve uzun vadeli zmler bulma imknna kavuacaktr. Bu nedenle BMye ye lkelerin destei arttr. Uluslararas topluluk BM Bargcnn 60. yldnmnde canlar pahasna bar koruyan bu cesur insanlara olan vefa borcunu demeye devam etmeli, BMnin bar abalarna verdii destei kesintisiz srdrmelidir. Ancak, bu sayede BM antlamasnda ngrlen gvenli, kalknm ve insan haklarna saygl bir dnyaya doru adm atabiliriz. Gnmzdeki ihtilaflar olduka karmak bir yap gstermektedir. Kkleri esas olarak i sebeplere dayanabilir. Ancak, eitli nedenlerle baka devletlerin snr tesi mdahaleleri ile sonulanabilir. Afrikada silah satn almak iin elmas gibi doal kaynaklarn yasa d ticaretinin ne kadar korkun sonular ortaya kard gzler nne serilmitir. Ayrca atmalar, yasa d silah ticareti, terrizm, uyuturucu kaakl, mlteci akn ve evrenin bozulmas gibi nedenlerle hzla uluslararas bir boyut kazanabilmektedir. Birlemi Milletler harektlar sahip olduklar evrensel nitelikleri sayesinde ihtilaflarn zmnde benzersiz avantajlar sunmaktadr. Bu evrensel nitelikler harektlarn meruiyetlerine katkda bulunur ve ev sahibi lkenin egemenlii asndan olumsuz sonularn domasn engeller. atmann dnda yer alan bar gc birlikleri, ortak bar abalar iin aksi takdirde kapal kalacak kaplar aarak kresel dikkati yerel meselelere ekerken savaan taraflarn arasndaki mzakereleri de tevik eder. Harektn baarya ulamas iin taraflarn farkllklarn barl bir ekilde zmeyi samimiyetle istemesi, bargcnn grev ve yetkilerinin net olarak belirlenmesi, uluslararas toplumun gl siyasi destei ve
456
Ek
harektn hedefine ulamas iin gerekli olan mali ve insan kaynann temin edilmesi gerekmektedir. Bu destek, devlet harici unsurlarn taahhtlerini de gerektirebilir. Son zamanlarda Afrikada yaanmakta olan atmalar i kargaann maddi kazan uruna nasl smrldn gstermitir. Yine ayn zamanda, zel sermaye girdisi bar salamak amacyla uluslararas abalarla koordine edilirse atma sonras ekonominin iyilemesine nemli katk salayabilir. Uluslararas toplum gemi harektlardan dersler karmtr ve birok alanda Birlemi Milletlerin bar koruma kapasitesini glendirmeye almaktadr. 2000 ylnda rapor olarak baslan teferruatl bir reform tasars Bykeli Lakhdar Brahiminin bakanlk ettii Genel Sekreterlik Bar Harekt Panelinde sunulmutur. Gvenlik Konseyi ve dier kurulular, acil yardm imknlarnn glendirilmesi, asker konulandrma hznn artrlmas, bargcnn caydrclk gcnn kuvvetlendirilmesi ve ye devletlerden tam siyasi ve mali destek salanmas gibi acil konulara ncelik verir. Harektlar farkl ekillerde yrtlebiliyor. Gelien artlar nda srekli olarak yenilikler uygulamaya sokuluyor. Bar harektlarnn yllar iinde yerine getirdii grevlerin arasnda unlar vardr:
Atekes ve atan glerin birbirlerinden ayrlmas: Dar kapsaml bir harekt dahi taraflara nefes alma zaman tanyacandan grmelerin balatlmas iin bir frsat salayabilir. nleyici askeri g konulandrma: atma patlak vermeden konulanan bargc gven tazeler ve siyasi ilerlemeye katkda bulunan effafl salar. nsani yardm harektlarna koruma salanmas: Birok atmada, sivil nfus siyasi sonu elde etmek iin bilinli olarak hedef seilmitir. Bu tr durumlarda, bar gcnden insan
457
yardm harektlarn korumalar ve desteklemeleri talep edilmitir; fakat bu tr grevler bargcn siyaseten zor bir konuma sokabilir ve gvenliklerine kar tehdit oluturabilir. Kapsaml bar anlamalarnn uygulanmas: Kapsaml bar anlamalarnn uygulamaya geirilmesi amacyla insani yardm harekt, insan haklar izleme birimi oluturulmas, seimlerde gzetmenlik yaplmas ve ekonomik yeniden yaplanma alanlarnda BM ilgili lkelere destek verir.
Bu konularda karlalan sorunlar her zaman deitii ve yeni bir kimlik kazandndan, nemli olan uluslararas topluluun inancn korumas ve kaynaklarn en iyi ekilde kullanarak bar iin isabetli zmler bulabilmesidir. Blgesel Tekilatlarla birlii Birlemi Milletler, Antlamann 7. Blmnn verdii yetkiyle Birlemi Milletler bar aray sresinde blgesel rgtler ve dier unsur ve mekanizmalarla artan oranda ibirlii yapmaktadr. Eski Yugoslavyada Avrupa Birlii ile, Libya ve Sierra Leoneda Bat Afrika Devletleri Ekonomik Topluluuyla ve Bat Saharada, Byk Gller Blgesinde, Sierra Leoneda, Etiyopya-Eritrede ve Darfur Sudanda Afrika Birliiyle (AU) birlikte almtr. Birlemi Milletler askeri gzlemcileri Libya, Sierra Leone, Grcistan ve Tacikistandaki blgesel rgtlerin bar gleriyle ibirlii yapmtr. Birlemi Milletler, eski Yugoslavyada insan haklar, genel seim destei, bar iin arabuluculuk ve ekonomik kalknma alanlarnda Avrupa Konseyi ve Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilatyla (OSCE) birlikte alt. Kosovadaki karma grev Birlemi Milletler, Avrupa Birlii ve OSCEyi bir araya getirdi.
458
Ek
cra nlemleri Antlamann 7. Blm uyarnca Gvenlik Konseyi, uluslararas bar ve gvenlii korumak ve iyiletirmek iin icra nlemleri alabilir. Bu nlemler ekonomik yaptrmlardan uluslararas askeri harektlara kadar geni bir yelpazeyi kapsar. Yaptrmlar Konsey, barn tehdit altnda olduu ve diplomatik abalarn baarsz olduu durumlarda icra arac olarak zorunlu yaptrmlara bavurmaktadr. Son on ylda, Irak, eski Yugoslavya, Libya, Haiti, Liberya, Ruanda, Somali, Angoladaki UNITA kuvvetleri, Sudan, Sierra Leone, Eski Yugoslavya Federal Cumhuriyeti (Kosova da dhil olmak zere), Afganistan, Etiyopya ve Eritreye yaptrm uygulanmtr. Yaptrmlar, kapsaml ekonomik ve ticari yaptrmlar ya da silah ambargosu, seyahat yasa, mali veya diplomatik kstlamalar gibi belli alanlarda uygulanmtr. Yaptrmlarn amac bir devlet ya da bir oluum zerinde bask oluturularak g kullanmaya gerek kalmakszn Gvenlik Konseyince belirlenen bar hedefine ulalmasn salamaktr. Bu yzden yaptrmlar Konsey iin kararlarn icra etmede nemli bir aratr. Birlemi Milletlerin evrensel yaps, bu tekilat yaptrm koymas ve uygulamas iin zellikle uygun bir organ haline getirmektedir. Bu arada birok devlet ve insani yardm kuruluu, yaptrmlarn sivil toplum, yallar, engelliler, mlteciler ve ocuklu anneler gibi toplumun en savunmasz kesimlerinde douraca muhtemel olumsuz yan etkilerinden duyduklar endieleri dile getirmektedir. Ekonomik, sosyal hatta siyasi etkilere yol aan yaptrmlarn, yaptrm uygulanan devletle ticari ve ekonomik ilikileri kesilen dier devletleri de ekonomik adan olumsuz etkileyecei belirtilmektedir.
459
Bu balamda, giderek yaygnlaan kanya gre yaptrm planlar ve uygulamalarnda yeni yntemler gelitirilmelidir. Yaptrmlarn olumsuz etkileri ya insani konulardaki istisnalarn dorudan Gvenlik Konseyi kararlarnda belirtilmesi ya da yaptrmlarn hedeflerinin daha iyi belirlenmesiyle azaltlabilir. Halk yerine iktidardaki glere bask yapmay amalayan ve bylelikle insani bedeli azaltan akll yaptrmlar artk daha fazla destek grmeye balamtr. Akll yaptrmlar, rnein, mali varln dondurulmas ve sekinlerin veya kanun d davranlar nedeniyle yaptrmlar tetikleyen ahslarn mali ilem yapmalarnn engellenmesi eklinde olabilmektedir. Askeri Harekt Yetkisi Verme Anlamann VII. Blm uyarnca, arabuluculuk almalarnn baarszlkla sonulanmas durumunda ye devletlere daha gl eylem yapma yetkisi verilmitir. Gvenlik Konseyi, Irakn Kuveyti igalinden Kuveytin egemenliini korumak (1991); Somalide insani yardm almalar iin daha gvenli bir ortam hazrlamak (1992); Ruandadaki sivillerin korunmasna katkda bulunmak (1994); Haitide demokratik bir seimle baa gelen hkmeti korumak (1994); Arnavutluktaki insani yardm almalarn korumak (1997); ve Dou Timorda bar ve gvenlii korumak iin yapt gibi ye devletlerden oluan koalisyon glerine atmalara son vermek zere, askeri eylemler de dhil olmak zere, gerekli tm yollar kullanma yetkisini verebilmektedir. Bu harektlar, Gvenlik Konseyi tarafndan kabul edilse de tamamyla katlmc devletlerin kontrol altndayd. Gvenlik Konseyinin onayyla Genel Sekreter tarafndan ynetilen Birlemi Milletler bar harektlar deildi. Barn nas Birlemi Milletler iin barn inas, lkelerin ve blgelerin sava halinden bar haline geilerini destekleyecek ve glendirecek eylemler ve programlar kapsayan abalar ifade eder. Barn inas sreci
460
Ek
normalde daha nce sava halinde olan taraflarn bar anlamas imzalamasyla ve Birlemi Milletlerin uygulamay kolaylatrmak iin stlendii rolle balar. Bu, zorluklarn stesinden gelmek iin silahl kuvvete bavurmak yerine karlkl mzakerelere bavurulmasn temin etmek iin BMnin srekli bir diplomatik rol stlenmesini de ierir. Ayn zamanda askeri glerin bar gc olarak tayin edilmesi, mltecilerin lkelerine geri gnderilmeleri ve toplumla yeniden btnletirilmesi, seimlere gidilmesi, silahszlandrma, askerlerin terhis edilmesi ya da yeniden topluma kazandrlmas gibi ok farkl trde konuda verilen destei ifade eder. Barn inas anlaynn temelinde anlamazlklar barl bir ekilde zme kapasitesi olan, sivilleri koruyan ve temel insan haklarna sayg gsteren yeni ve yasal bir devlet kurma abas vardr. Barn inas, Dnya Bankas, blgesel ekonomik ve dier tekilatlar, sivil toplum kurulular (STK) ve yerel vatanda gruplar olmak zere Birlemi Milletler sisteminin birok tekilatnn eylemidir. Barn inas Birlemi Milletlerin Kosova, Timor-Leste (eski adyla Dou Timor), Kamboya, El Salvador, Guatemala, Mozambik, Liberya, Bosna-Hersek ve Sierra Leonedaki harektlarnda ne kmtr. Birlemi Milletlerin devletleraras barn inas almalarna en son rnek BM Etiyopya ve Eritre Grevidir. Seim Destei Birlemi Milletler 1989 ylnda Namibyann bamszlna kavumasyla sonulanan seim srecini denetleyerek bir ilke imza att. O gnden sonra Birlemi Milletler, hkmetlerin talebi zerine, Nikaragua ve Haitideki (1990), Angoladaki (1992), Kamboyadaki (1993), El Salvador, Gney Afrika ve Mozambikteki (1994), Dou Slovenya (Hrvatistan) ve Liberyadaki (1997) ve Orta Afrika Cumhuriyetindeki (1998 ve 1999) seimlere destek verdi. Ayrca 1993 ylnda Eritrede yaplan referandumda gzetmenlik yapt, 1999 ylnda Dou Timorda yaplan halk oylamasn ve Dou Timorun Timor Leste
461
olarak bamszln ilan etmesiyle sonulanan 2001 ve 2002 seimlerini organize etti ve yrtt. Birlemi Milletlerin mdahale derecesi ve tr hkmetlerin talebine, bar anlamalarnn gereklerine, ya da Genel Kurul ve Gvenlik Konseyi emirlerine gre deiiklik gsterir. Birlemi Milletler, teknik destekten seim srecinin fiili idaresine kadar eitli roller stlenmitir. Birlemi Milletler birok rnekte olduu gibi genelde uluslararas gzlemcilerin almalarn koordine eder. Bu gzlemciler semen ktklerini, seim kampanyasn ve sandk dzenlemelerini takip eder. Siyasi ler Blmnn Seim Destek Dairesi 1992 ylndan bu yana, BM sistemi ierisindeki seim destek koordinatrl roln stlenerek 85i akn lkeye danmanlk hizmeti, lojistik, eitim, yurttalk bilgisi, bilgisayar kullanm ve ksa dnem gzlemcilik gibi eitli trlerde seim destei vermitir. Son yllarda, Seim Destek Dairesine BM araclyla yaplan bar grmelerinin bir paras olarak seim srecine rehberlik etmesi ars yaplmaktadr. Birlemi Milletler Kalknma Program (UNDP) seim srecine teknik destek verir, lkelerin seim konusunda kurumsallamasna yardm eder ve ounlukla BM seim destek almalarn koordine eder. Birlemi Milletler nsan Haklar Yksek Komiserlii Brosu seim grevlilerinin eitimine yardm eder, seim yasalarnn taslann hazrlanmasna rehberlik eder ve insan haklar ve seimler hakknda bilgilendirici faaliyetler yrtr. Birlemi Milletlerin EYC Makedonyadaki almas baarl bir koruyucu asker konulandrma rneini tekil etmitir. Yugoslavyadaki ihtilafn iine ekilmekten endie duyan sz konusu lke BMden gzlemci atamasn talep etmitir. Gvenlik Konseyi talebi kabul etmi ve lkenin Arnavutluk snrna bar gc sevk etmitir. Birlemi Milletlerin atmalarn nlenmesi iin oluturduu 1,100 kiilik bar gc (UNPREDEP) lkenin gvenliini tehdit edebilecek veya istikrarn bozacak gelimeleri izlemek zere snr blgelerinde konulanmt. lke tekrar tekrar grevin uzatlmasn talep etmitir. 1999 ylna kadar devam eden grev, koruyucu askeri konulandrmaya rnek tekil etmektedir.
462
Ek
Afrika Birlii Tekilat (OAU), 1963 ylnda ilk olarak yeni bamsz Afrika Devletleri arasnda birlik, dayanma ve uluslararas ibirliini salamak amacyla kuruldu; 10 Temmuz 2002 ylnda Afrika Birlii (AU) adn alarak yeniden yapland. Merkezi Etiyopyada bulunan Birliin 53 yesi vardr ve kuruluunda Avrupa Birlii (AB) modeli esas alnmtr. Kalknma Yoluyla Barn nas Birlemi Milletlerin bar pekitirmek iin bavurduu en nemli yntem kalknmay desteklemektir. UNDP, Birlemi Milletler ocuklara Yardm Fonu (UNICEF), Dnya Gda Program (WFP) ve Birlemi Milletler Mlteciler Yksek Komiserliinin (UNHCR) de aralarnda bulunduu birok tekilat, yerlerinden edilmi insanlara yardm ve ulusal ve yerel kurumlara kar yeniden gven olumasn salamak amacyla nemli roller stlenir. Birlemi Milletler, mltecilerin yurtlarna geri dnmesine, kara maynlarnn temizlenmesine, alt-yapnn onarlmasna, kaynaklarn seferber edilmesine ve ekonomik canlanmann tetiklenmesine yardm eder. Kalknmann en byk dman savaken, atmalar nlemenin en iyi biimi salkl ve dengeli bir kalknmadr. Birlemi Milletler Bar Giriimleri Afrika Gney Afrika Birlemi Milletler 1980lerin sonunda Souk Savan bitmesiyle, Gney Afrikann bana bela olan savalara bir son vermek iin gsterdii abalarn meyvelerini toplamaya balad. Komu devletleri etkileyen, Angoladaki ve Mozambikteki muhalif gleri destekleyen Gney Afrikadaki apartheid rejimin sona erdirilmesi bu abalar tetikleyen en nemli gelimeydi.
463
1988 ylnda Gney Afrika, Namibyann bamszln gvence altna almak iin Genel Sekreterle ibirlii yapmay kabul etti. 1992 ylnda Mozambik Hkmeti ve Mozambik Ulusal Direni rgt (RENAMO) uzun ve ypratc i savaa son vermek iin bar anlamas imzalad. Anlamann bir paras olarak, Mozambikte konulanan Birlemi Milletler bargc, 1993 ylnda atekesi ve direniilerin datlmasn salad; 1994 ylnda lkenin ilk ok partili seimlerinin baaryla dzenlenmesine imkn tand. Angola: Angolada, hkmet ve Angolann Tam Bamszl iin Ulusal Birlik (UNITA) isimli rgt arasnda aralklarla devam eden ve byk ykma yol aan i sava Portekizden ayrlarak bamszln ilan ettii 1975 ylndan itibaren lkenin en byk sorunu oldu. Genel Sekreter ve temsilcilerinin arabuluculuk yapmas, bar grmelerinin organize edilmesi, Gvenlik Konseyinin UNITA aleyhine silah ve petrol ambargosu koymas, seyahat kstlamalar getirmesi ve ulusal seimlere gzlemcilik yapmas gibi abalarla atmalarn sona ermesinde BM nemli rol oynad. Gvenlik Konseyi, Angolada birbiri ardna bar koruma grevleri ve siyasi amal grevler stlendi. lk olarak 1989 ylnda hkmet taraftar Kba birliklerinin lkeden geri ekiliini gzlemledi. Sonra 1991den balayarak atekesi gzlemledi, savalarn terhis ediliini tetkik etti ve 1992 ylndaki seimleri gzlemledi. Fakat UNITAnn seim sonularn reddetmesiyle lke yeniden savaa srklendi. Genel Sekreterin zel temsilcisinin arabuluculuu sonucunda 1994 ylnda Lusaka Protokol imzaland ve zayf da olsa bir bar ortam oluturuldu. Bu anlama ile atekesin ilan edilmesi ve UNITAnn hkmet ve silahl glerle birlemesi teminat veriliyordu. nc grev, anlamay desteklemek ve taraflarn bar ve uzlamaya varmasna yardm etmek iin uyguland. (Yllar sonra, 1998 yl Haziran aynda zel temsilci bar grevindeyken uak kazas sonucunda hayatn kaybetti).
464
Ek
Dnemin Genel Sekreteri, 1997 Nisan aynda resmen greve balayan ulusal birlik ve bar hkmetinin kuruluunu ve salanan bar desteklemek iin Angolay ziyaret etti. Ayrca 1997 ylnda, barn korunmasna ve lkede yaanan gei dnemine yardm etmek iin Birlemi Milletler Angola Gzlem Grevi (MONUA) kuruldu. Fakat drt yllk nispi bartan sonra 1998 yl Aralk aynda sivil nfusa byk bir darbe indiren atmalar yeniden alevlendi. Gvenlik Konseyi, Lusaka Bar Anlamasnda belirlenen ykmllklerini yerine getirmedii iin UNITAya kar uygulad yaptrmlar arlatrd. Bir BM uann 1998 yl Aralk aynda askeri harekt blgesine dt kazada 14 kii ld. Bir ay sonra, baka bir BM ua ayn blgede ate hattna dt ve uakta bulunan 9 kii ld. Gvenlik Konseyi bar srecinin bozulmasndaki tm sorumluluun UNITAya ait olduunu tekrar etti. 1999 yl ubat aynda, Gvenlik Konseyi MONUAnin grevini sona erdirdi. Bununla birlikte Ekim aynda Birlemi Milletler Angola Brosunu (UNOA) kurdu ve bar muhafaza etmek iin gereken nlemleri belirlemek ve kalknmaya, insani yardmlara ve insan haklarnn tevik edilmesine yardm etmek zere bir Genel Sekreter temsilcisi atad. Angolada uzayan sava; UNITA kurucusu ve lideri Jonas Savimbinin 22 ubat 2002 ylnda hkmet gleriyle girdii atmada ldrlmesiyle hzl bir ekilde son buldu. UNITA ve hkmet gleri Mart ve Nisan aylar iin atekes yapmaya karar verdi ve Lusaka Protokolnn geri kalan artlarn tamamlamay amalayan Anlamay imzaladlar. Bunun sonucu olarak lkede bar ve istikrarn kalc olarak yeermesi iin BM Angoladaki varln artrd. Gvenlik Konseyi 2002 yl Aralk ayna gelindiinde, 9 yldr UNITAya uygulad yaptrmlar kaldrd. 2003 yl balarnda Lusaka Anlamasnn geriye kalan maddeleri uygulamaya kondu.
465
Orta Afrika Ruanda: Ruanda ve Ugandann Ruanda Vatansever Cephesinin (RPF) blgeyi askeri amal kullanmasn nlemek iin ortak snrlar boyunca askeri gzlemcilerin konulanmasn talep etmesi zerine Birlemi Milletler 1993 ylnda Ruandada greve balad. Gvenlik Konseyi talebe karlk Birlemi Milletler Uganda-Ruanda Gzlemci Grevini balatt (UNOMUR). Hutu Hkmeti ve Ugandada faaliyet gsteren Tutsi nclndeki RPF arasnda 1990 ylnda Ruandada atma patlak verdi. 1993 ylndaki bar anlamas gei hkmeti ve seimlere vesile oldu. Taraflarn talebi zerine Gvenlik Konseyi, anlamann uygulanmasna yardm etmek iin Birlemi Milletler Ruanda Destek Grevini (UNAMIR) balatt. Fakat daha sonra aa kt zere Hutu ounluu arasndaki ar unsurlar Tutsiler ve lml Hutular kkrtma kampanyas planlamaktayd. 1994 Nisan aynda, Ruanda ve Burundi Bakanlarnn, roket saldrs sonucu uaklarnn dmesi ile hayatlarn kaybetmeleri zerine haftalar boyu sren youn ve sistemli katliam dalgas balad. Tutsiler ve lml Hutular hedef alan katliamlar, Hutulardan oluan askerler ve militanlar tarafndan yrtld. UNAMIR, atekes imzalanmas iin nafile aba harcad ve personeli saldrya urad. Baz lkelerin destek glerini tek tarafl ekmeleri sonucunda Gvenlik Konseyi, Nisan aynda UNAMIR glerini 2,548den 270e indirdi. Yine de UNAMIR binlerce Ruandaly korumay baard. Mays aynda Konsey, Ruandaya silah ambargosu uygulad ve UNAMIR glerinin saysn 5,500e ykselti; fakat ye devletlerin asker sevkiyat yaklak 6 ay ald. Temmuz aynda RPF gleri Ruandann kontroln ele geirdi; bylece i sava bitti ve geni tabanl bir hkmet kuruldu. Yaklak 7.9 milyon nfusun 800.000i hayatn kaybetti, yaklak 2 milyon insan baka lkelere g etti ve 2 milyon kadar da lke iinde evlerinden oldu. Birlemi Milletler bu byk insani sorunla mcadele
466
Ek
etmek iin 762 milyon dolarlk bir insani yardm paketi oluturdu ve Gvenlik Konseyinin talebiyle kurulan Uzmanlar Komisyonu, Hutu unsurlarnn Tutsi gruplarna kar soykrm ilediini kantlaryla tespit etti. Konsey 1994 yl Kasm aynda, soykrm ve sava sularndan sorumlu olanlar yarglamak iin Uluslararas Ruanda Su Mahkemesini (ICTR) kurdu. Ruandal mlteciler kitleler halinde lkeye dnerken, soykrma karm olan ok sayda Ruandal Hutu, dou Zairede mlteci olarak kald. Soykrmclar buradan bat Ruandaya saldr dzenlemeye baladlar. Konsey, Ruandann zerine talebi 1996 ylnda UNAMIRin grevine son verdi. BM tekilatlar insani yardm yapmaya ve mltecilerin geri dnmesine yardm etmeye devam etti. Genel Sekreter tarafndan yrtlen bamsz soruturma sonucunda 1999 ylnda soykrm durdurmada yaanlan baarszln sorumluluunun BM Sekreterlii, Gvenlik Konseyi ve ye devletlere ait olduu kararna varld. Genel Sekreter, BMnin soykrm durdurmada gsterdii baarszlktan derin znt duyduunu aklad ve rgtn toplu bir katliam durdurma konusunda bir daha asla byle bir baarszlk sergilemeyeceini taahht etti. Soykrm ardndan kurulan geici hkmet atlan nemli admlar tamamlayabilmek iin 1999 ylnda gei srecini drt yl daha uzatma karar ald. Atlacak admlar arasnda yetkinin yerel ynetimlere devri, demokrasiye gei, yeni bir Anayasa, uzlamann tevik edilmesi ve yarg sisteminde yeniden yaplanmay ieriyordu. Yarg sistemindeki yeniden yaplanma kapsamnda, soykrmla sulananlarn bir nevi ky mahkemelerinde yerel halk tarafndan yarglanas anlamna gelen Gacaca (imenlik) mahkemeleri de kuruldu. 2003 yl Haziran ayna gelindiinde soykrmla ilgili sulardan gzaltnda tutulanlarn says 110.000di ve olduka kt koullarda hapiste tutuluyorlard.
467
Ruandann eski Babakan Jean Kambandann ve dier birok sann ICTR tarafndan mr boyu hapis cezasna mahkm edilmesine ramen yeterli grg tan bulunamamas ve hkmetin beklenen seviyede ibirlii yapmamas sonucu ICTRnin almalar zarar grd. Bunun zerine Gvenlik Konseyi 18 geici (ksa dnem) yargtan oluan bir havuz kurmaya ve gerektiinde bu havuzdan ayn anda en fazla dokuz yargcn ICTR tarafndan grevlendirilmesine karar verdi. ICTR almalar bu dzenleme sonrasnda hz kazand. BM, 2003 ylnda yaplan seimler iin, Ruandann kendi ulusal seim komisyonunun talebi zerine ihtiyalarn tedarik edilmesi iin alma balatt. 2003 Mays aynda yaplan halk oylamasyla yeni Anayasa kabul edildi. Austos aynda Paul Kagame bakanlk seimlerinde ezici bir zafer elde etti. Bir ay sonra RPF partisi bamszln ilan ettii 1962 ylndan sonraki ilk ok partili meclis seimlerinde byk ounluu kazand. Ruanda soykrmnn 10. yldnm ansna, Genel Kurul 7 Nisan 2004 tarihini 1994 Ruanda Soykrm Anma Gn ilan etti. Blgesel dzeyde, Uganda ve Ruanda, 1994teki soykrmdan sorumlu olan Hutu militanlarndan (Interhamwe) ve Ruanda Silahl Kuvvetlerinden (eski FAR) arda kalanlara verilen snma hakkndan duyduklar gvenlik endiesi nedeniyle yeni adyla Demokratik Kongo Cumhuriyetine (DKC) mdahale etti. 1999 yl Temmuz aynda, BMnin, OAUnun ve blgedeki tekilatlarn sarf ettii youn diplomatik abalardan sonra, DKC ile Lusaka Atekes anlamas imzaland. Bunun akabinde Gvenlik Konseyi, Birlemi Milletler Demokratik Kongo Cumhuriyeti Grevini (MONUC) kurdu. Bakan Kagame ve Kabila 2002 yl Austos aynda, Byk Gller Blgesinde bar ve istikrar asndan byk bir dnm noktas olan Ruanda birliklerinin DKCden geri ekilmesi ve eski FAR ile Interhamwen tasfiye edilmesine karar verdiler. Ruanda birliklerini geri ekme sreci 7 Ekimde tamamland. MONUC gnll olarak yaklak 900 savann ve emrindekilerin 2003 yl sonuna kadar lkeye dnmelerini salad.
468
Ek
Burundi: Birlemi Milletler Burundi Brosu, ilk kez demokratik seimle baa gelen Hutu kkenli bakann ve alt bakann lmyle sonulanan atmalar sonucu 1993 ylnda meydana gelen darbe nedeniyle lkede patlak veren krizi zmeye yardm etmek iin uluslararas almalara katld. Bu darbe sonrasndaki 3 yl iinde yaanan atmalarda en az 150.000 insan hayatn yitirdi. Hutu ounluu ve Tutsi aznl arasnda yaplan 1994 bar anlamasna gre greve balayan hkmet, Tutsi nclndeki askeri darbe ile 1996 ylnda alaa edildi. Gvenlik Konseyi, darbeyi knad ve askeri liderleri anayasal dzeni korumalar konusunda uyard. Komu lkeler ambargo uygulamaya balad. Byk Tutsi ordusu ve Hutu asileri arasndaki atmann iddetlenmesiyle yaklak 500,000 insan zorla toplama kamplarna gnderildi ve 300,000 kii de Tanzanyaya kat. Eski Tanzanya Bakan Julius Nyerere daha sonra 1998 ylnda Hutular ve Tutsiler arasnda siyasi ibirliine dayanan yeni gei dnemi anayasasnn kabul edilmesini, ulusal gei meclisinin resmen almasn ve atmadaki taraflarn arasnda atekes anlamas imzalanmasn salayan arabuluculuk almalar yapmaya balad. 1999 ylnda komu devletler yaptrmlar askya ald. 2000 ylnda Nyererenin lmnn ardndan eski Gney Afrika Bakan Nelson Mandela, bar srecinin kolaylatrcs grevini stlendi. abalar sonucunda Austos aynda Tanzanyann Arua ehrinde, Bar ve Uzlama Anlamas imzaland. Anlamay memnuniyetle karlayan Gvenlik Konseyi, bar sreci dnda kalan taraflar anlamaya tam olarak katlmalar konusunda uyard. 2001 yl Kasm aynda geici meclisi ve senatoyu takiben geici hkmet kuruldu. Gney Afrika, Gabon ve Tanzanyann yardm ve Birlemi Milletler ile Afrika Birliinin desteini alan hkmet tam atekes yaplmas ynndeki abalarn younlatrd. 2003 yl balarna gelindiinde byk blc grupla atekes anlamas imzalanmt. 2003 yl Nisan aynda Afrika Birlii, 120si askeri gzlemci toplam 3,500 kiilik bir askeri gc Afrika Burundi Grevi erevesinde
469
grevlendirdi. 30 Nisan'da, birinci aama sonunda, Hutu Bakan ve Tutsi Bakan Yardmcs, yrtme yetkisinin Tutsi aznlktan Hutu ounlua devredilmesi zerinde anlat. Fakat Haziran ay sonunda, Burundinin bakenti Bujumburaya dzenlenen saldrlarn ardndan drt meclis yesi Demokrasinin Korunmas iin Demokratik Gleri Koruma Ulusal Konseyinin (CNDD/FDD) asi kesimi tarafndan karld. Hkmet gleri ve Palipehutu zgrlk Gleri (Palipehutu-FNL) arasnda da atmalar yaand. Burundinin 17 ilinin 16snda atmalar, yamalar ve silahl yamalama devam etti. BM, saysz insann ldrld ve binlercesinin evlerinden edildii Bujumburadan ikincil derecedeki personelini geri ekti. Gney Afrika Bakan Thabo Mbekinin ve blgedeki liderlerin srekli abalar sonucunda gei hkmeti ve CNDD/FDD arasnda siyasi, savunma ve gvenlik glerinin paylalmas konularna (Pretorya Protokol) dikkat eken ve 16 Kasm 2003 Kresel Atekes Anlamasna nclk eden protokol imzaland. Sonu olarak, CNDD/FDD gei kurumlarna katld. Uzun sren bekleyiten sonra 250.000-300.000 insann hayatn kaybettii i savan sona ermesiyle birlikte demokratik Burundinin tekrar domas ynnde gerekten umut vard. AMIBin varl, gven ortamnn oluturulmasnda ve silahszlanma srecinin baaryla sonulanmasnda byk rol oynad. Fakat mali destek salayan devletlerin gnlllk esasna dayal olarak oluturduu fon ve verdii lojistik destein ciddi lde azalmas grev gcnn ykmlln yerine tam olarak getirememesine neden oldu. Bu durum 31 Ekim 2004 tarihinden nce yaplmas planlanan ulusal meclis seimleri iin kayg verici bir durumdu. Afrika Birlii, AMIBin Birlemi Milletlere devredilmesini talep etti. Gvenlik Konseyi Birlemi Milletler Anlamas hkmleri uyarnca 21 Mays 2004 tarihinde ald karar ile 1 Haziran 2004 tarihinde,
470
Ek
balangta AMIB glerinden oluan Birlemi Milletler Burundi Grevini (ONUB) kurdu. Gvenlik Konseyi, ONUBu atekes anlamalarna sayg gsterilmesini temin etmek, silahszlanma srecini ve almalarn hzlandrlmasn devam ettirmek ve ulusal snrlardan yasad silah akn engellemek iin gerekli tm yollara bavurmas konusunda yetkilendirdi. ONUB ayrca, insani yardmn salanmas iin gerekli olan gvenlik artlarn salamak, mltecilerin ve yurtlarndan edilen insanlarn gnll olarak lkelerine dnn kolaylatrmak ve zgr, effaf ve barl bir seim yaplmas iin gerekli olan gven ortamn oluturarak seim srecinin barl bir ekilde tamamlanmasna destek vermekle ykmlyd. 1 Haziranda 2004 tarihinde, 2000in zerindeki AMIB askeri Birlemi Milletler gc niformasn giydi. Demokratik Kongo Cumhuriyeti: 1994 Ruanda soykrmnn ve Ruandada yeni bir hkmetin kurulmasnn ardndan soykrmda yer alan unsurlarn da dhil olduu yaklak 1.2 milyon Ruandal Hutu, Tutsiler ve dier etnik gruplarn yaad bir blge olan Zairenin dousundaki Kivu eyaletlerine kat. 1996 ylnda Laurent Dsir Kabila nderliindeki asi gler Bakan Mobutu Sese Seko ordusuna kar sz konusu blgede bir ayaklanma balatt. Ruanda ve Ugandann destekledii Kabila gleri, 1997 ylnda bakent Kinasay ele geirdi ve lkenin adn Demokratik Kongo Cumhuriyeti (DRC) olarak deitirdi. sava, 450.000den fazla kiinin mlteci konumuna dmesine ve insanlarn evlerinden edilmesine sebep oldu. 1998 ylnda, Kabila hkmetine kar Kivusta ayaklanma balad ve birka hafta iinde isyan lkenin byk bir blmne yayld. Angola, ad, Namibya ve Zimbabwe; Bakan Kalibaya askeri destek vermeye sz verdi ama asiler dou blgelerindeki hkimiyetlerini korudu. Ruanda ve Uganda asi hareketi olan Demokrasi iin Kongo Rallisini (RCD) destekledi. Gvenlik Konseyi, atekes ve yabanc glerin geri ekilmesi arsnda bulundu ve devletleri lkenin i ilerine karmamalar konusunda uyard. 1999 yl Mays aynda RCD iki gruba ayrld.
471
BM Genel Sekreteri, OAU ve Gney Afrika Kalknma Topluluunun (SADC) diplomatik abalar sonucunda 1999 yl Temmuz aynda Lusaka Atekes Anlamas imzaland. DKC, Angola, Namibya, Ruanda, Uganda ve Zimbabwenin imzalad anlama husumetlerin son bulmasna ve Kongolu hasm gruplar arasnda diyalogun salanmasna vesile oldu. RCD ve Kongo zgrlk Hareketi anlamay Austos aynda imzalad. Anlama hkmlerinin yerine getirilmesine destek olmak amacyla Gvenlik Konseyi, 90 Birlemi Milletler askeri irtibat subayn lkedeki stratejik blgelere ve anlamay imzalayan devletlerin bakentlerine atad. Kasm aynda, taraflar arasnda irtibat salamak, anlama hkmlerinin hayata geirilmesine yardm etmek ve gvenlik artlarn izlemek iin Birlemi Milletler Demokratik Kongo Cumhuriyeti Grevini (MONUC) kurdu. Bakan Kabila 16 Ocak 2001 tarihinde Kinasadaki saraynda ldrld ve ardndan yerine olu Joseph Kabila geti. Gvenlik Konseyi tarafndan 2001 yl Nisan aynda kurulan uzman paneli, DKCde meydana gelen atmalarn asl nedeninin yabanc ordularn lkenin zengin maden kaynaklarna girmesi olduunu rapor etti. Sz konusu rapora gre zellikle yabanc lke ordular silah alabilmek iin Kongodaki be ana madeni - elmas, bakr, kobalt, altn ve kotlan (cep telefonlar ve dizst bilgisayarlardaki elektronik iplerde kullanlan bir tr maden) ele geirmeye alyor, yabanc irketler bu madenlere ulaabilmek iin sz konusu ordulara silah salyor ya da bu ordularn silah almalarna yardmc oluyordu. DRCnin ayrca kymetli ta, kereste ve uranyum rezervleri bulunuyor. Mays aynda Bakan Joseph Kabila, DRCdeki siyasi partiler zerindeki yasaklar kaldrdn aklad. Fakat Ruanda ve Burundiden silahl gruplarn ve askerlerin, Mayi-Mayi olarak bilinen Kongolu yerel militanlarn ve RCDnin katlmyla doudaki atmalar iddetlenmeye devam etti. Ekim aynda Gvenlik Konseyi, BM askerlerini ve askeri gzlemcileri bu blgeye atad ve Kongolu etnik gruplar arasnda uzun sredir beklenen diyalog sreci Addis Abbabada balad.
472
Ek
DKC ve Ruanda hkmetleri arasnda 2002 yl Temmuz aynda, Ruanda askerlerinin lkeden geri ekilmesi eski FAR ve Interhamwe glerinin tasfiye edilmesi konusunda anlama imzaland. Eyll aynda buna benzer bir anlama DKC ve Uganda arasnda da imzaland. Fakat Ekim aynda, lkenin dousunda, tm lkeyi istikrarsz bir ortama srklenme tehlikesiyle kar karya brakan atmalar yeniden balad. Kongolu etnik gruplar arasndaki diyaloglar desteklemek iin diplomatik abalar devam etti ve 2002 yl Aralk aynda ihtilaf halindeki taraflar, BM ve Gney Afrikann arabuluculuunda ve iki yllk gei dnemi sonunda effaf ve demokratik seimlere gitme umuduyla bir gei dnemi hkmeti kurma konusunda anlatlar. Gvenlik Konseyi, silahszlandrma ile milis glerin datlmas aamasnda gvenlii salamak, silah ve cephanenin yok edilmesine yardm etmek iin MONUCun askeri personel saysn 8.700e kard ve varln douya doru geniletti. Maalesef, Gney Kivuda, ksa sre sonra 8.500den fazla Kongolu mltecinin komu Burundiye gitmesine sebep olan yeni bir atma patlak verdi. 2003 yl Ocak ay sonunda Dnya Gda Program (WFP), Dou eyaletinin kaynak ynnden zengin olan turi blgesinin bakenti olan Bunyadaki atmalar yznden evlerinden zorla karlan yaklak 115.000 a insana 892 tonluk gda yardm yapmak iin acil hava harekt balatt. Mart aynda, BM araclyla turide yerel dzeyde atekes anlamas imzaland. Fakat Uganda ordusunun geri ekilmesine ramen blgenin kontrol iin savaan Hema ve Lendu gruplarnn yznden Bunyadaki iddet devam etti. Nihayet 2003 yl Mays aynda taraflar turi blgesinde atekes anlamas imzalad. Blgede nispeten devam eden lman ortam ile MONUC, etnik gerilimleri yumuatmak ve bir hafta ncesinde Bunyann dousunda katledilen iki BM askeri gzlemcisinin cesetlerinin bulunmasna ramen, korkuya kaplm yerel nfusa gven vermek iin Bunyadaki devriye grevine devam etti. Etnik gler arasndaki iddetli mcadele 400den fazla kiinin hayatna kastetti ve psikolojik ikence
473
biimi olarak sistemli tecavz, cinayet ve yamyamlk yapld. Gvenlik Konseyi 30 Maysta ald karar ile durumun dengelenmesine yardmc olmak zere okuluslu Geici Acil Gc (IEMF) 1 Eylle kadar grev yapmas amacyla Bunyaya sevk etti. Avrupa Birlii tarafndan, ilk defa Avrupa dnda byle bir grev stlenildi. Sz konusu gce Fransa komuta etti. RCD ve Kongo zgrlk Hareketinin (MLC) de dhil olduu hkmet ve lkenin ana kart taraflar 29 Haziranda askeri ve gvenlik dzenlemeleri konusunda bir anlama imzalad. Drt yardmc bakann, 17 Temmuzda Kinasada Bakan Kabila bakanlndaki DRCnin yeni g paylamna dayanan gei hkmetinde grev yapmaya yemin etmesiyle ulusal birlik ve gei dnemi hkmeti kuruldu. Gvenlik Konseyi, MONUCun grev sresini uzatt ve askeri gcn artrd. BM Antlamasnn 7. Blm uyarnca, Konsey kurulduundan bu yana ilk defa turi ve Gney Kuvi eyaletlerindeki grevlerini yerine getirmesi iin kuvvet de dhil olmak zere tm gerekli yollara ayn anda bavurdu. Ayrca lkenin dousundaki tm yabanc ve Kongolu silahl gruplara silah ambargosu uygulad. MONUCa, iddet tehdidi altndaki sivilleri ve insani yardm alanlarn, BM personelini ve tesislerini korumak, MONUC personelinin zgrce hareket etmesini temin etmek ve insani yardm iin gerekli olan gvenlik artlarn ykseltmek iin gereken tm nlemleri almas konusunda tam yetki verildi. Sorumluluun 5 Eyll 2003 tarihinde IEMFden MONUCa devredilmesinden sonra, yaklak 2.500 BM bargc askeri Bunyaya yerleti. Sonraki alt ayda, MONUC turi Tugaynn says 4.500e karld ve varl Bunya dndaki yedi noktaya geniletildi. Bu istikrarl varla ramen, turideki iddet devam etti. 2004 yl ubat aynda MONUC konvoyunun milis gler tarafndan pusuya drlmesiyle bir BM askeri gzlemcisi hayatn kaybetti. 28 Ekimde, DRCnin doal kaynaklarna yaplan talan soruturan BM paneli, bu yasad talann atmay devam ettiren gruplarn ana finansman kayna olduunu rapor etti. Gvenlik Konseyi bu uygulamay knad.
474
Ek
Orta Afrika Cumhuriyeti: Orta Afrika Cumhuriyetindeki atmalar, askerlerin 1990larn ortalarnda bir dizi ayaklanma giriimiyle balad. Eski smrge gc olan Fransz askerlerinin ve daha sonra Afrika okuluslu Gcnn (MISAB) mdahalesini takiben 1998 ylnda BM, bakent Banguinin gvenliinin artrlmasna yardm etmek amacyla Birlemi Milletler Orta Afrika Cumhuriyeti Grevi (MINURCA) ad altnda bir bargc oluturdu. Birlemi Milletler ayrca bir yl sonra yaplan seimler iin destek verdi. 2000 yl ubat aynda MINURCAnn geri ekilmesini takiben Birlemi Milletler Orta Afrika Cumhuriyeti Barn nas Brosu kuruldu. Fakat kargaa devam etti. 2001 yl Mays ayndaki askeri darbe giriimi engellendi. ki yl sonra, 2003 yl Mays aynda, General Franois Boziz askeri darbe yaparak Bakan Ange Flix Patassyi grevden indirdi ve iktidar ele geirdi. Gvenlik Konseyi, Bangui yetkililerinin mmkn olan en ksa zamanda seime gitmeleri iin takvim belirlemek de dhil olmak zere ulusal bir diyalog oluturmak iin plan yapmalar gerektiini vurgulayarak darbeyi knad. Haziran ay sonunda BM Genel Sekreteri, lkedeki yeni ynetimin ulusal diyalog srecini balattn ve bunu anayasa referandumu ve daha sonra da 2005 yl Ocak aynda anayasal dzene geile sonulanacak olan 2004 yl genel seimlerinin takip edeceini rapor etti. Hkmet, tm siyasi kesimleri ve sivil toplumu gei srecine dhil etmeye karar verdi ve ulusal uzlama diyalogu balam oldu. 2003 yl Ekim aynda Genel Sekreter, grmelere hkim olan bu ak, balayc ve anlayl ruhu memnuniyetle karlad. Bu srada BONUCAnn grev sresi; hkmetin ulusal diyalog vastasyla anayasal dzeni koruma abalarna destek vermek ve genel seimlere ortam hazrlayan gei dneminde hukukun stnlnn salanmas iin ulusal kalknmann glendirilmesine yardm etmek iin uzatld.
475
Bat Afrika Genel Sekreter Bat Afrika zel Temsilcilii: Birlemi Milletler yetkilileri 2001 yl Mart aynda Bat Afrikada 11 lkeyi ziyaret etti. Bat Afrika lkelerinin kar karya kald ar ve birbirine bal siyasi, ekonomik ve sosyal sorunlarn, ancak Birlemi Milletler ve ortaklarnn da yer ald blgesel stratejinin oluturulmas sayesinde zlebilecei sonucuna varld. 2001 yl Kasm aynda Genel Sekreter bu tr bir birleme yaklamn desteklemek iin Bat Afrika zel Temsilciliini kurmaya karar verdi. Merkezi Dakarda bulunan bro 2002 yl Eyll aynda faaliyet gstermeye balad. Temsilcilik, blgesel tekilatlarla irtibata gemek suretiyle ve Birlemi Milletlere blgenin kalknmasnda byk neme sahip olan unsurlar rapor ederek Bat Afrika lkelerinde iyi niyet grevini srdrmektedir. zel temsilci, ayn zamanda Nijerya ve Kamerun Bakanlarnn talebi zerine Genel Sekreter tarafndan iki lke arasndaki snrlar hakknda Uluslararas Adalet Divannn verdii kararlarn tm ynleriyle uygulann izlemek zere kurulan Kamerun-Nijerya Karma Komisyonunun bakandr. Kamerun ve Nijerya arasndaki ilikiler, ad Glnden Bakassi Yarmadasna kadar uzanan 1600 kilometrelik kara snr ve Gine Krfezinden geen deniz snr ile ilgili ihtilaflardan dolay bir sredir gergindi. Petrol bakmndan zengin olan topraklar, deniz rezervleri zerindeki haklar ve yerel nfus ile ilgili konular gerginliin bir parasyd. 1993 ylnda Nijerya askerlerinin 1000 kilometre karelik Bakassi Yarmadasnda konulanmas zerine gerilim askeri ihtilafa dnt. 1994 ylnda Kamerun, snr anlamazln Uluslararas Adalet Divanna tad. Mahkeme, kararn 10 Ekim 2002 tarihinde verdi ve Karma Komisyon ilk toplantsn Aralk aynda gerekletirdi. stikrarl bir ilerleme ortam salayan toplantlar Yaound (Kamerun) ve Abuja (Nijerya) arasnda
476
Ek
srayla iki ayda bir yapld. 2004 yl Nisan aynda Ortak Komisyon, kara snr zerindeki hkimiyetin Kameruna devredilmesinin 15 Haziran ve 15 Temmuz tarihleri arasnda gereklemesine karar verdi. Bakassi Yarmadasndan geri ekilme ve yetkinin Kameruna devredilmesi ise 15 Temmuz-15 Eyll arasnda gerekleti. Fildii Sahilleri: 1999 yl Aralk aynda, General Robert Guei nderliindeki bir grup subay ve asker 1993 yl Aralk aynda iktidara gelen Bakan Konan Bedinin ynettii Fildii Sahillerinin anayasal hkmetini devirdi. Yeni bakanlk seimleri 2000 yl Ekim aynda yapld. Seimlerde, Fildii Halk Cephesi lideri Laurent Gbagbo karsnda yenildiini fark eden Guei, seim sonularnn aksi ynde olmasna ramen 23 Ekimde zafer ilan etti. Cumhuriyeti Demokrat Parti lideri Alassane Ouattarann, alt ay nce kabul edilen yeni ve tartmal Anayasa maddeleri gereince seimlere katlmas engellendi. Binlerce insann Guieya kar protesto gsterisi yapmas zerine, Gbagbo kendini bakan ilan etti ve Guei lkeden kat. Bakent sokaklarnda Gbagbo ve Ouattara destekileri ve gvenlik gleri arasndaki iddetli atmalar birbirini izledi. Yzlerce insan ld. Genel Sekreter tarafndan kurulan bamsz soruturma komisyonu, daha sonra gvenlik glerinin protestolar zor kullanarak bastrd ve lme yol at kararna vard. Bakan Gbagbo 2002 yl Austos aynda yeni ve geni tabanl bir hkmet kurdu. Eski Babakan Seydou Diarra bakanlnda 2001 yl Ekim aynda balatlan uzlama srecine ramen gerginlikler devam etti. 19 Eyll 2002 tarihinde bir grup kskn asker darbe giriiminde bulundu ve lkenin kuzey blmn igal etti. 29 Eyllde Akrada toplanan Bat Afrika Devletleri Ekonomik topluluu Zirvesi (ECOWAS), Fildii sahillerindeki krize dikkat ekmek iin bar gc ve alt yeli irtibat grubu kurmaya karar verdi. Asi Fildii Sahilleri Vatansever Hareketi ve hkmet 17 Ekimde atekes anlamas imzalad ve ECOWAS gleri gzlem yapmak zere blgeye sevk edildi.
477
Darbe giriimi sonucu hkmetin lkenin gneyini; MPCIn kuzey ve kuzey dousunu; 2002 yl Kasm aynda ortaya kan Byk Bat Halk Hareketi ve Bar ve Adalet Hareketi adndaki dier iki asi grubun bat blgelerini kontrol altna almasyla, lke fiilen blnm oldu. atmalar, insanlarn kitleler halinde lke iinde yerlerinden olmalarna ve komu lkelere kamalarna yol at. ECOWASn nderliinde 2002 yl sonlarnda balayan grmelerin kmaza girmesinin ardndan, hkmet ve asi gler 15-23 Aralk 2003 tarihleri arasnda Fransann Linas-Markosis ehrinde bir araya geldi. atmaya yol aan konular iaret eden ve ulusal uzlama neticesinde bir hkmetin kurulmasna vesile olan bir bar anlamas imzaland. 11 Ocakta MPIGO ve MJP, hkmet ile atekes anlamas imzalad. Gvenlik Konseyi, 4 ubatta, Fildii Glerini bir an nce LinasMarkosis Anlamasn uygulamaya aran 1464 (2003) sayl karar ald. Konsey ayrca ECOWAS glerine ve bu gleri destekleyen Fransz glerine, gvenliklerini ve hareket zgrlklerini temin etmeleri ve harekt blgelerindeki sivilleri korumalar iin BM Anlamasnn VII. Blm uyarnca yetki verdi. Genel Sekreter, 7 ubatta Albert Tevoedjreyi Fildii Sahili zel temsilcisi olarak atad. Bakan Gbagbo, Linas-Markosus anlamasnn dna kmadan 13 Martta Seydou Diarrann Babakanlnda geniletilmi yetkileri olan ulusal bir uzla hkmeti kurdu. Savunma ve Ulusal Gvenlik Bakanlna atamalar olduka hassas bir konuydu ve atanacak kiiler ulusal gvenlik konseyi tarafndan belirlendiler. Fildii sahilleri Ulusal Silahl Gleri (FANCI) ve MPCI, MJP ve MPIGOdan oluan Gen Gler tm lkeyi kapsayan, Fransz ve ECOWAS glerinin blgede gvenlii salamak iin batya sevk edilmesine izin veren atekes anlamasn imzaladlar. Gvenlik Konseyi, 13 Mays 2003 tarihinde ald 1479 sayl karar ile Linas-Markosus Anlamasnn hayata geirilmesini kolaylatrma grevini stlenen 76 askeri irtibat brosu, bir sivil unsurdan oluan
478
Ek
Birlemi Milletler Fildii Sahilleri Grevini (MINUCI) kurdu; fakat Kasm ayna gelindiinde bar srecinin ciddi zorluklarla kar karya olduu grld. Geici hkmeti, greve gelmesinin hemen ardndan Linas- Markosus Anlamas kapsamnda balatt savunma ve gvenlik birimlerinin yeniden yaplandrlmas almalarnda baarsz oldu. Eyll aynda, kuzey eyaletlerinde kontrol ele geiren Gen Kuvvetler, Bakan Gbagbonun gvenlik ve savunma bakanlarn tanmadklarn akladlar. Gen Gler atekes anlamasna imza atan dier 6 tarafla birlikte, Bakan Gbagboyu ulusal uzla hkmetine yeterli yetkiyi vermemekle suladlar. Mevcut bunalm ncesinde Fildii Sahilleri, Bat Afrikann nde gelen ekonomisi ve hogr olarak anlmaktayd. Fakat 2003 yl Kasm aynda Gvenlik Konseyi, bar srecinin askya alnmasndan duyduu ciddi rahatszl dile getirdi. Konsey ayrca Ekim aynda muhaliflerin kontrolndeki blgede BM personeline dzenlenen saldrlar, Fransz bir gazetecinin hkmetin kontrolndeki Abidjanda ldrlmesini knad. Ylsonunda, Birlemi Milletler Acil Yardm Koordinatr, lkedeki ykselen gerilim ve yeni olas bir atmann siviller zerinde meydana getirecei etki hakkndaki endielerini dile getirdi. Bu duruma cevaben Gvenlik Konseyi, Genel Sekretere 4 Nisandan itibaren geerli olmak zere Birlemi Milletler Fildii Sahilleri Harektnn (UNOCI) kurulmas ve MINUCI ve ECOWASn yetkilerinin UNOCIye devredilmesi talimatn verdi. Ayrca Fransz glerine, 6,240 askeri personel kapasitesi bulunan UNOCIye destek vermek iin gerekli tm yollar kullanma yetkisi verdi. UNOCI, Fransz gleriyle egdm iinde alarak 2003 Mays aynda salanan atekesin uygulann ve silahl gruplarn hareketlerini gzlemlemek ve izlemek, silahszlandrma, atan gruplarn datlmas, topluma kazandrlmas, mltecilerin lkelerine geri dnmesinin salanmas ve yerletirilmesine yardm etmek, BM personelini, kurumlar
479
ve sivilleri korumak, insani yardm almalarna ve bar srecine destek salamak, kamuoyunu bilgilendirmek, hukuk ve yasalara destek vermekle grevlendirildi. Liberya: Sekiz yllk i savan ardndan 1997 ylnda Liberyada demokratik yolla seilmi bir hkmet ve Birlemi Milletler Liberya Barn nas Destek Brosu (UNOL) kuruldu. Fakat siyasi istikrarszlk ve gvensizlik devam etti ve 1999 ylnda hkmet gleri ve asi Uzlama ve Demokrasi iin Birlemi Liberyallar (LURD) grubu arasnda atma balad. atma 2003 yl balarnda, bat blgesinde Liberyada Demokratik Hareket (MODEL) adl yeni silahl bir grubun ortaya kmasyla yayld ve iddetlendi. 2003 yl Mays aynda, asi gler lkenin yzde 60n kontrol altna ald. Binlerce insann evlerinden olmasyla insani durum ok vahim bir hal ald. Liberya devlet bakan Charles Taylor 2003 yl Nisan aynda Liberya Uluslararas rtibat Grubunun iki yardmc bakann, hkmetin asi glerle artsz olarak atekes masasna oturaca konusunda bilgilendirdi. 4 Haziranda taraflarn Ganann bakenti Akrada ECOWAS sponsorluundaki bar grmeleri iin toplanmasyla, BM destekli Sierra Leone zel Mahkemesi, Bakan Taylor Sierra Leonede on yl sren i savata sava suundan sulu bulduunu aklad ve tutuklanmas iin uluslararas emir kard. Bakan Taylor, konferans iaret ederek, eer bar srecini kolaylatracaksa konferanstan ayrlabileceini syledi. Ancak iki hafta sonra, grmelere katlan Liberya hkmeti temsilcileri, LURD ve MODEL; 30 gn iinde kapsaml bir bar anlamasna varmak iin grmelerin bir an nce balamasna vesile olan ve Bakan Taylorn olmad bir gei hkmeti kurma ars yapan atekes anlamasn imzalad. Liberyann bakenti Monroviyann sokaklar haberlerin duyulmas ardndan vatandalarn sevin gsterilerine sahne oldu. Birka gn sonra svire, zel Mahkemenin talebi zerine Bakann birok kiisel ve irket hesaplarn dondurduunu aklad.
480
Ek
Anlamalara ramen Monroviyadaki atmalar devam etti ve yzlerce masum sivil hayatn kaybetti. Genel Sekreter, 28 Haziran Gvenlik Konseyi'ni olas bir toplu felaketin yaanabilecei konusunda uyard ve blgeye ok uluslu g sevk edilmesini istedi. 7 Temmuzda, Akrada devam eden grmelerde Bakan Taylor, grevinden istifa etme ve Liberyay terk etme niyetini aklad. Birka gn iinde Genel Sekreter, BM Bosna Hersek Grevinin eski bakan Jacques Paul Klein Liberya zel temsilcisi olarak atad. Diplomatik ve siyasi almalar younlat. 23 Temmuzda, Monroviyay ate altnda brakan havan atlaryla yzlerce a ve korkmu mlteci, gvende olmak iin BM binalarna snmaya alt. ECOWAS, 1000 askerlik nc kuvvetini 1,500e kararak blgeye sevk etmeye karar verdi. Varlaryla birlikte, Bakan Taylor lkeyi terk edecek, ABD ve dier lkelerden BM grevi iin takviye birlik gelecekti. Bakan Taylor 11 Austosta grevinden istifa etti ve Nijeryaya srgne gnderildi. Yerine geici hkmetin bakan olarak, Bakan yardmcs Moses Blah geti. Birka gn sonra, Genel Sekreter zel temsilcisi Akra grmelerinde taraflar arasnda, kontrolleri altndaki btn blgelere insani yardmn zgrce ve sorunsuz geiini ve uluslararas yardm alanlarnn gvenliini temin eden bar anlamasnn imzalanmasn garanti altna ald. Hkmet, LURD ve MODEL ayrca ECOWAS, Afrika Birlii ve Birlemi Milletlerden Jacques Paul Kleinin tanklk ettii kapsaml bir bar anlamas imzalad. 19 Eyllde Gvenlik Konseyi, 1 Ekimde ECOWASdan grevi devralacak 15.000 askeri personel ve 1.000in zerinde sivilin alt Birlemi Milletler Liberya Grevini (UNMIL) kurdu. Atekesin gzlemlenmesi, tm silahl taraflarn silahlarn brakmalarna, terhis edilmelerine, yerlerinden edilenlerin yeniden birleme ve yurda geri dnmesine yardm edilmesi, kilit hkmet kurumlar ve hayati neme sahip alt-yap alanlarnda gvenliin tesis edilmesi; BM personelinin, tesislerinin ve sivillerin korunmas, mlteciler ve yerlerinden edilen insanlara yardm edilmesi gibi hassas konular UNMILin grev alanna
481
giriyordu. UMNIL 2005 yl Ekim aynda zgr ve adil seim yapma fikriyle kurumlarn glendirmek iin gei hkmetinin strateji gelitirmesine yardm etmekle grevlendirildi. 3,500 ECOWAS askeri mavi kask takarak BM komutas altna girdi. 15.000 askerin ilk blm UNMIL tarafndan sevk edildi. ki haftadan ksa bir sre iinde, hkmet ve asi liderler, Monroviyay silahtan arndrlm blge ilan etti. 14 Ekim'de, Liberya ulusal gei hkmeti kuruldu ve Bakan Gyude Bryant tarafndan ynetilmeye baland. 17 Ekimde eski Bakan Blah, ok saydaki silah daha fazla silah istemiyoruz diyerek BM bar gcne devretti. Genel Sekreter zel temsilcisi 7 Kasmda, UNMIL altyap projesinin bir paras olarak Monroviya iin 220.000 dolarlk yol yapm projesini balatt. 13 Kasmda UNMIL, Gine ve Fildii Sahillerindeki snr blgelerinde yaanan atekes ihlallerine hava ve kara devriyesini artrarak karlk verdi. 17 Kasmda UNMIL, resmen 1 Aralkta balayan silahszlandrma, milislerin datlmas ve yeniden topluma kazandrlmas program (DDR) hakknda youn bir bilgilendirme kampanyasna balad. 8.000den fazla eski sava, baz ayarlamalar iin srecin geici olarak askya alnd 14 Aralka kadar silahlarn brakt. UNHCRye gre 40.000 dolaynda eski sava terhis edilmek ve 14 yllk savatan sonra yeniden sivil hayata entegre edilmek iin bekliyordu. UNMIL, lkede byk lde istikrarn salandn ve tahmini olarak 53.000 eski savann yzde 70inin oktan silahlarn braktn belirterek bar srecinin tamamen yolunda gittiini rapor etti. Gine-Bissau: Ulusal birlik hkmeti Gine Bissaudaki atmalar takiben ubat 1999da resmen kuruldu. Mart aynda Birlemi Milletler, bar, demokrasiyi, hukukun stnln korumak ve pekitirmek iin uygun ortam hazrlamaya yardm etmek, seimlerin zgr ve effaf bir ekilde yaplmasn kolaylatrmak iin Birlemi Milletler Gine-Bissau Bar Destek Brosunu (UNOGBIS) kurdu. Bro, ulusal uzlamann
482
Ek
salanmasna ve demokratik kurumlarn glenmesine yardm etti. Fakat Mays aynda bar anlamas bozuldu; atmalar kald yerden devam etti ve asi birlikler Bakan Joao Bernardo Vieiray devirdi. Kasm 1999da ve Ocak 2000deki meclis ve bakanlk seimlerini takiben gei hkmeti ynetimi yeni Bakan Koumba Yala bakanlndaki sivil hkmete devretti. Birlemi Milletler Destek Brosunun gei dneminde yeni hkmete yardm etmeye devam etmesine ramen barn ve ekonomik canlln salamlatrlmas lke iindeki siyasi istikrarszlk nedeniyle zarar grd; bu da mali katk salayan lkelerin verdikleri destei snrlamalarna neden oldu. Kt ekonomik durum toplumsal gerginliin artmasna neden oldu. 2002 yl Kasm ay sonlarnda Bakan Yala, yeni bir muhafz hkmeti atayarak Ulusal Meclis'i feshetti. 2003 yl Mays ay olarak planlanan meclis seimleri art arda ertelendi. Bakan Yala, 14 Eyll 2003 tarihinde kansz bir darbe ile devrildi. Yeni Bakan 18 Kasmda hkmetinin memurlara borland maalarn denmesine yardm etmesi iin Gvenlik Konseyine bavurdu. nceki hkmet maalar deyememi; retmenlerin, salk alanlarnn ve dier hkmet grevlerinin dalga dalga greve gitmesine ve 14 Eyll darbesine neden olmutu. Konsey 19 Aralkta Guinea Bissauya acil yardm yaplmasn kabul etti. Hkmete sosyal hizmetlerine kald yerden devam etmesi iin UNDP idaresinde acil fon verildi. Sierra Leone: Birlemi Milletler, Sierra Leone ile ilgilenmeye 1995 ylnda Genel Sekreterin buraya i savata arabuluculuk yapmak zere zel bir temsilci atamasyla balad. Birlemi Devrim Cephesi (RUF) 1991 ylnda hkmeti devirmek iin lkenin dousunda atma balatt. Nijerya ve Gine birliklerinin desteiyle Sierra Leone ordusu hkmeti blgeyi korumaya alt, fakat 1992 ylnda ordunun kendisi darbe yaparak hkmeti devirdi. ktidarn deimesine ramen RUF saldrlarna devam etti.
483
OAU ve Bat Afrika Devletleri Ekonomik Topluluu (ECOWAS) ile ibirlii iinde alan zel temsilci, uzlamaya varlmas ve yeniden sivil ynetime dnlmesi konusunda anlamay tesis etti. Seimler 1996 ylnda yapld ve ordu, ynetimi seimleri kazanan Ahmad Tejan Kabbaha verdi. Fakat RUF seimlere katlmad ve saldrlara devam etti. zel temsilci, hkmet ve RUF arasnda 1996 Abidjan Bar Anlamas yaplmasna yardm etti; fakat bu giriim askelerin RUF ile birlikte darbe yaparak cunta hkmeti kurmasyla son buldu. Bakan Kabbah ve hkmeti, Gineye srgne gnderildi. Gvenlik Konseyi, petrol ve silah ambargosu uygulad ve ECOWAS, ECOMOG izleme birliklerini kullanarak ambargonun uygulanmasn temin etmekle yetkilendirdi. ECOMOG, 1998 ylnda cunta taraftarlarnn saldrlarna karlk cunta ynetiminin yklmasyla sonulanan askeri bir saldr balatt. Bakan Kabbah greve dnd ve Gvenlik Konseyi ambargoyu kaldrd. Konsey Haziran aynda gvenlik durumunu ve savalarn silahszlandrlmas ile gvenlik glerinin yeniden yaplandrlmas abalarn izleyen Birlemi Milletler Sierra Leone Gzlemci Grevini balatt. ECOMOG korumasndaki silahsz UNOMSIL ekibi sivillere kar ilenen insan haklar sularn belgeledi. Asi ittifakn lkenin yarsndan ounu kontrol altna almasyla atma devam etti. ttifak, 1999 yl Ocak aynda Bakent Freetownu geri almak iin yapt saldrda ehrin byk bir blmn istila etti. Tm UNOMSIL personeli tahliye edildi; fakat zel temsilci ve ba askeri gzlemci taraflarla irtibat halinde kalarak ve gelimeleri izleyerek grevlerine devam etti. Ayn ayn sonunda ECOMOG birlikleri Freetownu geri ald ve sivil hkmeti yeniden kurdu. Sava yaklak 700.000 insann lke iinde evlerinden ayrlmasna ve 450.000 kiinin mlteci olarak komu lkelere g etmesine neden oldu. zel temsilci Bat Devletlerine danarak asilerle grme kaplarn amak iin diplomatik abalara balad. Hkmet ve asiler arasndaki grmelerden sonra savaa son vermek ve ulusal birlik hkmeti kurmak iin Temmuz aynda Lom Bar Anlamas imzaland.
484
Ek
Gvenlik Konseyi ocak aynda UNOMSILi, taraflarn anlamay yrrle koymasna, silahszlandrmaya, yaklak 45.000 savann terhis edilmesine ve topluma yeniden entegrasyonuna yardm etmek iin Birlemi Milletler Sierra Leone Grevini (UNAMSIL) kurdu. ubat 2000de ECOMOG birliklerinin geri ekilebileceinin aklanmasndan sonra UNAMSILin gc 11.000 askere karld. Fakat Nisan aynda, eski savalarn silahlarn brakmaya raz olmasndan sonra RUF yeleri BM glerine saldrd. 4 bar gc askeri ldrld ve yeniden balayan atma ortasnda yaklak 500 BM personeli RUF glerince rehin alnd. Sierra Leone hkmeti ile ikili anlama erevesinde hizmet veren ngiliz Birlikleri Mays aynda bakent ve hava alannda gvenlii salad. Ayrca polise RUF lideri Foday Sankohun yakalanmasnda yardm etti. O ayn sonunda, BM rehinelerinin yarsna yakn serbest brakld. Gvenlik Konseyi, bar korumas iin UNAMSILin gcn 13.000 askere kard. Temmuz aynda UNAMSIL, geri kalan rehineleri kurtarmak iin harekt dzenledi. Gvenlik Konseyi, Austos aynda sava sularndan sorumlu olanlar yarglamak iin zel bir mahkeme kurma hazrlna balad. Birlemi Milletler, 2001 ylndan beri Sierra Leonedaki bar koruma grevinde istikrarl bir ekilde ilerleme kaydetti. UNAMSIL, Kasm aynda tm lkede konulanmay tamamlad ve Ocak 2002de silahszlanma sreci tamamland. Tm taraflardan toplam 57.000 sava bakanlk ve meclis seimlerinin nn aarak silahlarn brakt ve terhis edildi. UNAMSIL 2002 yl Mays ayndaki seimlerin ardndan lke iindeki devlet hakimiyetinin artmasn kolaylatrarak barn pekimesine, eski savalarn topluma yeniden entegrasyonunun salanmasna -2003 yl Haziran ayna kadar 46.900 eski sava ksa dnem entegrasyon projelerinden yararland- ve lke iinde evlerinden ayrlmaya zorlananlarn ve geri dnenlerin yeniden iskanna yardm etmeye balad. lke iinde yerlerinden olan insanlarn ikamet ilemi 2002 yl Aralk aynda tamamland. Sierra Leone mltecilerinin geri dn daha uzun
485
zaman ald. Gven ve Uzlama Komisyonu ve Sierra Leone zel Mahkemesi 2002 ortalarnda greve balad. Etiyopya-Eritre: Etiyopyada 1991 ylnda askeri hkmetin yklmasyla birlikte Eritre Halk Kurtulu Cephesi (EPLF), geici bir hkmet kurulmas ve Eritre halknn Etiyopyadaki statsn gz nnde bulundurarak kendi geleceini tayin iin bir halk oylamas yaplmasn istedi. 1992 ylnda referandum komisyonu bakan, Birlemi Milletleri oylama srecini izlemeye davet etti. Genel Kurul, 1993 halk oylamasnn organize edilmesi ve yaplmasn gzlemleyen Birlemi Milletler Eritre Referandum Kontrol Gzlem Grevini (UNOVER) kurdu. Semenlerin yzde 90nn bamszlk lehine oy vermesinden ksa sre sonra Eritre bamszln ilan etti ve Birlemi Milletlere katld. Etiyopya ve Eritre arasnda 1998 yl Mays aynda snr anlamazl kt. Gvenlik Konseyi, dmanla bir son verilmesini istedi ve snrn izilmesinde teknik destek vermeyi teklif etti. Genel Sekreter, ABD ve Ruandann arabuluculuk abalarna bir ans vermek iin atmaya son verilmesi arsnda bulundu. Sonunda OAU arabuluculuun nderliini yapt. 2000 yl Mays aynda Gvenlik Konseyi iki lkeye ambargo uygulamaya balad. OAU nezaretindeki dolayl grmelerden sonra Haziran aynda, Cezayirde atmalar sona erdiren bir anlama yapld. Gvenlik Konseyi sz konusu anlamann uygulamaya konmasna yardm etmek iin, Temmuz aynda her iki bakente irtibat subaylar ve snra askeri gzlemci gndererek Birlemi Milletler Etiyopya-Eritre Grevini (UNMEE) kurdu. Gvenlik Konseyi, Eyll aynda dmanln kesilmesini izlemek ve iki tarafn zerinde anlat gvenlik taahhtlerini gzlemlemek zere 4.200 askeri personel gnderilmesine karar verdi.
486
Ek
Bar glerinin geliiyle Etiyopya ve Eritre gleri yeniden konuland ve geici gvenlik blgesi (TSZ) oluturuldu. UNMEE, bu blgede devriye gezmek ve izlemekle grevlendirildi. UNMEE ayrca, Askeri Egdm Komisyonuna bakanlk etme, TSZ ve evredeki mayn temizleme almalarna teknik destek verme ve bunlar koordine etme ve BM ile dier tekilatlarn insani yardm ve insan haklar abalarn koordine etmekle yetkilendirildi. Taraflar, Cezayirin yardmyla farkllklarn mzakere etmeye devam etti ve 2000 yl Aralk aynda askeri dmanla kalc zm getiren ve sava mahkmlarnn serbest braklmasn salayan bir bar anlamas imzaland. 2002 yl Nisan aynda, be yeli Tarafsz Snr Komisyonu, snrn izilmesi konusunda nihai ve balayc bir karar verdi. Gvenlik Konseyi, bu kararn uygulanna yardm etmek iin UNMEEnin grevini yeniden dzenledi. Askeri durum 2003 ylnda genelde istikrarlyd; fakat Etiyopyann Snr Komisyonunun tavsiyelerini reddetmesi yznden bar sreci kritik bir dneme girdi. Taraflar genel olarak geici gvenlik blgesinin btnlne sayg gsterdi; ilk basamak snr izme srecini balatt; fakat baz saldrlar rapor edildi. Olaylar Eritreli bir milisin lmyle sonulanan atmaya kadar uzand. Yl boyunca iki lke arasnda dorudan diplomatik irtibatn bulunmamas her bar sreci iin hayati neme sahip olan normal ikili ilikilerin kurulmasn engelledi. Genel Sekreter ve zel temsilcisi iki lkeyi diplomatik diyalog balatmalar konusunda uyard. Eyll aynda Gvenlik Konseyi taraflara snrn belirlenmesi hususunda ilerleme kaydedilebilmesi iin gerekli artlar oluturma ars yapt. Snr anlamazl zmnde bir ilerleme kaydedilmemesinden endie duyan Genel Sekreter, 30 Ocak 2004 tarihinde her iki tarafa iyi niyetini sundu ve Kanada eski Dileri Bakan Lloyd Axworthyi Etiyopya-Eritre zel elisi olarak atad.
487
Amerika Birlemi Milletler, en zor ve baarl bar abalarn verdii Orta Amerika blgesine bar getirmede etkili olmutur. Kosta Rika, El Salvador, Honduras ve Nikaraguadaki sorunlar zmek, bu lkelerde demokratik seimleri yapabilmek, demokratikleme ve diyalogu balatabilmek iin yapt ar zerine BM 1989 ylnda blgede almalara balamtr. Gvenlik Konseyi, milis ve asi glere yardmn kesilmesi ile ilgili taahhtlere uyulup uyulmadn kontrol etmek ve hibir lkenin blgenin baka bir lkeye saldrlar iin kullanmasna izin vermemesi iin Birlemi Milletler Orta Amerika Gzlem Grubunu (ONUCA) kurdu. Nikaragua: Sz konusu lkeler Nikaraguadaki direni hareketinin datlmas hususunda anlat ve ayrca Nikaragua hkmeti, uluslararas ve Birlemi Milletler gzetiminde seimlere gideceini aklad. Birlemi Milletler Nikaragua Seim Gzlem Grubu (ONUVEN), bamsz bir lkede BM adna ilk kez seimlerde gzlemcilik yapm oldu. ONUVENin baars kontralarn gnll olarak 1990 ylnda ONUCAnn denetiminde silah brakmasna ortam salad. El Salvador: El Salvadorda Genel Sekreter ve zel temsilcisinin yrtt mzakereler sayesinde, 12 yl iinde 75.000 kiinin hayatn mal olan atmalarn bitmesini salayan bar anlamas 1992 ylnda imzaland. Birlemi Milletler El Salvador Gzlem Grevi (ONUSAL), eski savalarn terhis edilmesini, taraflarn insan haklar konusunda verdikleri taahhtlere uyumunu ve bar anlamasn izledi. ONUSAL ayrca, i savaa neden olan unsurlarla baa kmak iin adli reformlar ve yeni sivil polis gcnn kurulmas gibi gerekli olan reformlarn yaplmasna yardm etti. Guatemala: Hkmet ve Guatemala Ulusal Devrim Birlii (URNG)nin istei zerine Birlemi Milletler, 1991 ylndan balayarak 30 yl sren ve yaklak 200.000 insann lm ve kaybolmasyla sonulanan i
488
Ek
sava bitirme amacyla yaplan grmelere destek vermeye balad. Taraflar, 1994 ylnda Birlemi Milletlere, varlan tm anlamalar denetleme ve insan haklar grevi balatma imkn tanyan bar anlamasn imzalama karar ald. Genel Kurul, Birlemi Milletler Guatemala nsan Haklar Denetleme Grevini (MINUGUA) kurdu. Atekes 1996 ylnda yapld ve Orta Amerikann son ve en uzun atmasna son veren bar anlamas imzaland. 36 yl sonra ilk kez blgede bar saland. Birlemi Milletler tekilatlar, blgedeki atmann sosyal ve ekonomik kklerine dikkat ekerken MINUGUA da anlamalara uyumu denetlemek iin lkede kald. Haiti: mr Boyu Bakan Jean-Claude Duvalier ve bir dizi ksa mrl hkmetin ayrln takiben 1990 ylnda Haiti geici hkmeti, Birlemi Milletlerden o yl seimlerinde gzlemcilik yapmasn istedi. Birlemi Milletler Haiti Seimlerinin Denetlenmesi iin Gzlem Grubu (ONUVEH), Jean-Bertrand Aristidein bakan olarak seildii seimlerin hazrln ve yapln gzlemledi. Fakat 1991 ylndaki askeri darbe demokratik dzene son verdi ve Bakan srgne gnderildi. Genel Kurulun istei zerine Genel Sekreter, ayn zamanda OAS (Amerika Devletleri Tekilat) tarafndan zel bir eliyi Haitiye atad. Gittike ktleen duruma karlk olarak ortak bir Birlemi Milletler/OAS grevi olan Uluslararas Haiti Sivil Grevi (MICIVIH) insan haklarnn durumunu izlemek ve ihlalleri soruturmak zere 1993 ylnda lkeye sevk edildi. Gvenlik Konseyi, anayasal dzenin yeniden tesis edilmesini tevik etmek iin 1993 ylnda petrol ve silah; 1994 ylnda da ticaret ambargosu uygulad. Daha sonra da, demokratik dzene geii kolaylatrmak iin ok uluslu g kurulmasna karar verdi. Bu gcn mdahale etmesinden ksa bir sre nce ABD ve askeri yneticiler, daha fazla iddeti nleyen bir bar anlamas imzalad ve ABD nclndeki ok uluslu g lkede bar iinde konuland. Bakan Aristide dnd ve ambargo kaldrld. BM bar gc 1995 ylnda, hkmetin gvenlik ve istikrar
489
korumasna ve ilk ulusal sivil polis gcn kurmasna yardm etmek iin ok uluslu gten yetkiyi devrald. Geri planda devam eden siyasi krize kar Genel Kurul, 2000 ylnda nceki bar grevlerini ve MICIVIHin yetkilerini devralan Uluslararas Haiti Sivil Destek Grevi (MICAH) adnda yeni bir bar grev gc oluturdu. Bu gcn grevi, insan haklar, adalet ve kamusal gvenlii dikkate alarak demokratik kurumlarn oluturulmasnda hkmete yardm etmekti. Birlemi Milletlerin, UNDP ve dier tekilatlar araclyla Haitideki faaliyetlerinin devam etmesine ramen bu grevin yetkisi 2001 yl ubat aynda bitti. Haitinin 200. yl dnmn kutlad 1 Ocak 2004 tarihinde kan ciddi siyasi kriz lkenin istikrarn tehdit etmeye balad. Genel Sekreter, 1 Ocak 1804 ylnda Haiti Cumhuriyetinin Amerikadaki esaretin sonunun gelmesini balatan bamszlk ilann iaret ederek, Haitililerin gndemdeki sorunu barl bir ekilde zebileceini umduunu ifade etti. Takip eden haftalarda, hkmet taraftar ve aleyhtar milis kuvvetleri arasndaki lmcl atmalar lkede iddetin giderek artmasna yol at. Bakan Aristede, grevinden istifa ettii ynnde kan sylentiler arasnda 29 ubatta lkeyi terk etti. stifa mektubu Gvenlik Konseyine ulatrld. Saatler sonra yemin eden Bakan Boniface Alexandren Haitinin anayasal siyasi srecini desteklemek iin uluslararas yardm arsn takiben Konsey, 1529 sayl kararla bir an nce ok Uluslu Geici Gcn (MIF) konulanmas emrini verdi. ABD nderliindeki g vakit kaybetmeden Haitide konulanmaya balad. Gvenlik Konseyi, 30 Nisanda 1542 sayl kararla daha nce ngrd gibi siyasi anayasal srecin bar iinde devam etmesine ve gvenli ve istikrarl bir ortam salanmasna yardm etmek iin Birlemi Miletler Haiti stikrar Grevini (MINUSTAH) kurdu. MINUSTAH, 1 Haziranda resmen greve balad ve 25 Haziranda da MIFten sorumluluu devrald.
490
Ek
Kolombiya: Genel Sekreter, zel danman araclyla 1999 yl Aralk ayndan bu yana Kolombiyada iyi niyet grevini yrtmektedir. zel danman; hkmet, gerilla gruplar, sivil toplum ve uluslararas toplumla yrtt dzenli irtibatlar araclyla bar abalarna destek vermeye devam etti. zel danman 10 yardmc lke ve Katolik Kilisesiyle birlikte, 2002 yl Ocak aynda hkmet ve Kolombiya Silahl Devrim Birlikleri (FARC) arasndaki bar grmelerinin aksamasn engelledi. Buna benzer abalar ubat aynda grmelerin kesilmesini engelleyemedi. Btn bu zorluklara ramen Birlemi Milletler, Kolombiyadaki atmann barl bir ekilde zlmesini salamak iin destek vermeye devam etmektedir. Asya ve Pasifik Orta Dou Birlemi Milletler, Orta Dou sorunuyla daha ilk ba gsterdii gnlerden bu yana ilgilenmektedir. BM, barl bir zm iin ilkeler belirlemi; ok sayda bargc harekt dzenlemi ve varln srdren siyasi sorunlara adil, kalc ve kapsaml bir zm getirmek iin verilen abalar desteklemitir. Sorunun kkleri Filistinin stat sorununa uzanmaktadr. Filistin, Milletler Cemiyetinden kalma bir karar dorultusunda 1947 ylnda ngiltere ynetiminde bulunuyordu. Nfusunun te ikisi Araplardan, te biri Yahudilerden oluan 2 milyonluk bir blgeydi. 1947 ylnda Genel Kurul, Birlemi Milletler Filistin zel Komitesinin blgenin blnmesi yolunda hazrlad plan onaylad. Kudsn uluslararas bir statye oturtulduu Arap ve Yahudi devleti kurulmasn salad. Plan, Filistinli Araplar, Arap Devletleri ve dier devletler tarafndan reddedildi. ngilterenin 14 Mays 1948 tarihinde blge ynetimini brakmasn takiben srail Devleti ilan edildi. Bir sonraki gn Arap devletlerinin
491
destekledii Filistinli Araplar yeni devlete kar honutsuzluklarn sergilemeye balad. Bunun sonucu ortaya kan atmalar, Gvenlik Konseyinin talep ettii ve Genel Kurul tarafndan atanan bir arabulucunun denetledii ve Birlemi Milletlerin ilk gzlem grevi olan BM Mtareke Gzlem rgtnden (UNTSO) bir grup askeri gzlemcinin destekledii bir atekesle noktaland. atmalar sonucunda 750.000 Filistinli Arap evlerini, yurtlarn kaybetti ve mlteci durumuna dt. Genel Kurul, bu insanlara yardm etmek iin 1949 ylnda, hala blgenin en byk destekisi ve istikrar gc olan Birlemi Milletler Filistin Mltecilerine Yardm Kuruluunu (UNRWA) oluturdu. atmalara zm bulunamad. 1956, 1967 ve 1973 yllarnda tekrar eden Arap-srail savalarna son vermesi iin Birlemi Milletlere arabuluculuk yapma ve bar grevi stlenme arsnda bulunuldu. 1956 ylndaki atma sonrasnda bar ve istikrara katk salayan ilk tam kapasiteli bargc Birlemi Milletler Acil Durum Gc 1 (UNEF I) ad altnda grev ald. srailin Dou Kuds ve Suriyenin Golan Tepelerinin bir blmn, Sina Yarmadasn, Gazze eridini, rdn Nehri kysndaki Bat eriay igal ettii 1967 sava, srail ile Msr, rdn, Suriye ls arasnda oldu. Gvenlik Konseyi, atekes ars yapt ve akabinde Msrsrail kesimindeki atekesi denetlemek zere gzlemci gnderdi. Konsey, 242 (1967) sayl kararla adil ve kalc barn ilkelerini: srail silahl glerinin son atmada igal ettikleri blgelerden geri ekilmesi ve Taraflar arasnda btn iddialarn ve atmac tutumun sonra erdirilmesi, blgedeki her devletin egemenlik, toprak btnl ve siyasal bamszlyla, gven ve bar iinde yaama hakknn kabul, blgedeki her devletin tehdit ve kuvvet kullanmndan korunarak, kar tarafa tannm snrlarna sayg duyulmas ve bu durumun taraflarca onaylanmas olarak tanmlad. Kararda ayrca mlteci sorununa adil bir zm gerektii beyan edildi.
492
Ek
1973 ylnda srail, Msr ve Suriye arasndaki savatan sonra Gvenlik Konseyi, 242 sayl kararn ilkelerini onaylayan ve adil ve srekli bar salanmasn amalayan mzakere ars yapan 338 (1973) sayl karar kabul etti. Bu kararlar, Orta Dou bar iin temel oluturdu. Gvenlik Konseyi, 1973 atekesini izlemek zere iki bar gc kurdu. Bunlardan birincisi srail ve Suriye arasnda imzalanan anlamay denetlemek zere oluturulan Birlemi Milletler Gzlem Gc (UNDOF) hala Suriye Golan Tepelerinde grev yapmaktadr. Dier g ise Sinada grev yapm olan UNEF IIdir. Sonraki yllarda Genel Kurul, Birlemi Milletler nezaretinde Orta Dou Bar Konferans dzenlenmesi arsnda bulundu. Kurul, 1974 ylnda Filistin Kurtulu rgtn almalarna gzlemci olarak katlmas iin davet etti. Genel Kurul 1975 ylnda, Filistinlilerin haklarnn savunulmas ve Filistin sorununa barl bir zm bulunmas amacyla Filistin Halknn Devredilemez Haklar Komitesini kurdu. Komite, Filistin sorununa bar bir zm bulunmas ve Filistin halknn haklarnn korunmas iin almalarn srdrmeye devam etmektedir. Amerika Birleik Devletlerinin arabuluculuk yapt Msr-srail ikili grmeleri 1978 ylnda imzalanan Camp David ve 1979 ylnda imzalanan Msr-srail bar anlamalarnn yolunu at. srail, Msra geri verilen Sinadan ekildi. srail ve rdn 1994 ylnda bar anlamas imzalad. BM gnmzde de Orta Dou drtls (ABD, Avrupa Birlii, Rusya ve BMden olumaktadr) iinde soruna zm retmek iin aktif olarak almalarn srdrmektedir. Lbnan: srail ile Filistinliler arasnda atmalarn yaand dnemde, gney Lbnan da, Filistinli gruplar ile srail'i destekleyen yerel unsurlar arasndaki arpmalara sahne oluyordu. srail glerinin 1978 ylnda, sraildeki Filistinli komando basknn takiben gney Lbnan igal etmesinden sonra Gvenlik Konseyi, sraile geri ekilme arsnda
493
bulunan ve Birlemi Milletler Geici Lbnan Gcn (UNFIL) kuran 425 ve 426 sayl kararlar kabul etti. G, srailin geri ekilmesini teyit etmek, uluslararas bar ve gvenlii salamak ve Lbnann blgedeki otoritesini yeniden kurmasna destek vermek zere oluturuldu. Gney Lbnan ve srail-Lbnan snr boyunca 1982 ylnda yaanan youn silahl atmalardan sonra, srail gleri Lbnana girerek Beyruta kadar ilerledi ve Beyrutu kuatt. srail, 1985 ylnda lkenin byk bir blmnden geri ekildi; fakat gney Lbnanda srail gleri ve yerel takviye Lbnan gleri kald ve UNIFILin grev alanna giren dar bir arazinin kontroln elinde tuttu. atmalar ise devam etti. Genel Sekreter, sraili gvenli blgeyi terk etmesi iin ikna etmeye alrken Gvenlik Konseyi, Lbnann btnl, egemenlii ve bamszl ynnde verdii taahht tuttu. srail, blgedeki varlnn gvenlik endielerinden kaynaklandn ve geici bir sre iin oluturulduunda srar etti. UNIFIL atmalar kontrol altna almaya ve halk korumaya alt. srail, 2000 yl Mays aynda, 1978 Gvenlik Konseyi kararlarna uygun olarak ve Birlemi Milletler'le ibirlii iinde geri ekildi. srail blgeyi terk edince Gvenlik Konseyi, Genel Sekreterin Lbnann yeniden otoritesini salamasna yardm edecek plann onaylad. Konsey, taraflar, durumu dengeleme abalarnda Birlemi Milletler'le ibirlii yapmaya ard. UNIFILin grev sresini 2003 ylndaki iki kararla uzatan Konsey, Lbnandan da ald nlemler nedeniyle vgyle bahsetti. UNIFILde Trk askerleri de grev yapmaktadr. Orta Dou Bar Sreci: 1987 ylnda Bat eria ve Gazze eridindeki blgelerde Filistinin bamszl ve Filistin devletinin kurulmas arsyla Filistinliler intifada hareketini balattlar. Filistin Ulusal Konseyi, 1988 ylnda Filistin Devletini ilan etti. Genel Kurul, bu karar
494
Ek
onaylad ve Filistin Kurtulu rgtne Filistin ad altnda gzlemci stats verildi. Madriddeki grmeler ve akabinde Norvein arabuluculuunda yrtlen mzakereler sonucunda srail ve Filistin Kurtulu rgt 10 Eyll 1993 tarihinde birbirlerini karlkl olarak tanmay kabul etti. 3 gn sonra, srail ve Filistin Kurtulu rgt, Washingtonda Geici zerk dare Dzenlemeleri lkeleri Beyannamesini imzalad. Anlama, geici zerk Filistin Devletinin kurulmasna ve srailin igal altndaki Filistin topraklarndan aamal olarak geri ekilmesine kapy at. Anlamay memnuniyetle karlayan Genel Sekreter, Birlemi Milletler tekilatlarnn ve programlarnn destek vereceini taahht etti. BM, Gazze ve Erihann sosyal ve ekonomik kalknmas iin grev gc oluturdu ve BM yardmlarn koordine etmesi iin zel bir koordinatr atad. zel koordinatrn grev sresi iyi niyet desteini Orta Dou bar srecine dhil etmek iin 1999 ylna kadar uzatld. Gazze eridi ve Erihadaki gcn srailden Filistin Hkmetine geii 1994 ylnda balad. srail ve Filistin Kurtulu rgt, 1995 ylnda srail birliklerinin geri ekilmesini ve sivil otoritenin seilmi Filistin Konseyine verilmesini salayan ve Filistinin Bat eriada zerk ynetim kurmasn ngren bir anlama imzalad. Konsey ve Filistin Hkmet seimleri 1996 ylnda yapld. Filistin Kurtulu rgt cra Komitesi bakan Yasser Arafat, hkmet bakan seildi. srail birliklerinin Bat eriadan ekilmesini hzlandran, tutuklular iin anlama yaplmasna, Bat eria ve Gazze arasnda gvenli bir geit almasna ve daimi stat konularnda yeniden mzakerelerin balatlmasna yol aan 1999 geici anlamas ile Bar Sreci, yeniden canland. nemli sorunlar masaya yatrmak iin 2000 yl Temmuz aynda Amerika Birleik Devletlerinin arabuluculuuyla st dzey bar grmeleri yapld; fakat grmeler sonusuz kald. Kudsn stats, Filistinli mlteciler sorunu, gvenlik, snrlar ve Yahudi yerleim yerleri konularnda ilerleme salanamad.
495
gal altndaki Filistin blgesinde 2000 yl Eyll ay sonunda yeni bir protesto ve iddet dalgas balad. iddet olaylar, nemli lde can kayb ve ykm, Filistinlilerin yaad merkezlerin yeniden igali, Bat eria ve Gazze eridinde insani krizin artmas sz konusu dneme damgasn vurdu. Gvenlik Konseyi, blgede iki devletin, srail ve Filistinin gvenli ve tannm snrlar iinde yan yana yaayabileceini beyan ettii 1397 (2002) sayl karar ile tekrar iddetin sona erdirilmesi arsnda bulundu. Durumu yattrmak ve taraflar yeniden mzakere masasna oturtmak iin verilen uluslararas abalar Ortadou Drtls diye adlandrlan ve Amerika Birleik Devletleri, Birlemi Milletler, Avrupa Birlii ve Rusya Federasyonundan oluan mekanizmas araclyla yrtlmeye baland. Orta Dou Drtls 30 Haziran 2003 tarihinde, taraflara iki daimi devletli zm ngren bir Yol Haritas sundu. Farkl evrelerden ve hedeflerden oluan performansa dayal plan, iki tarafn siyasi, gvenlik, ekonomik, insani ve kurumsal alanlarda, Orta Dou Drtlsnn nezaretinde, 2005 ylna kadar ihtilafn zmn salayacak paralel ve karlkl admlar atmasn ngryordu. Gvenlik Konseyi, Yol Haritasn 1515 (2003) sayl kararyla onaylad. Her iki tarafn Yol Haritasn kabul etmesine ramen, 2003 ylnn son yarsnda iddetin hzla trmanmas youn bir misilleme ve intikam dngsne yol at. Eyll aynda, BM Orta Dou Bar Sreci zel Koordinatr ve Genel Sekreterin Filistin Kurtulu rgt ve Filistin Hkmeti zel temsilcisi her iki tarafn da birbirlerinin endielerine (srail iin, gvenlik ve terrist saldrlarn son bulmas; Filistin iin, 1967 sava ncesindeki snrlar iinde yaayabilir ve zgr bir devlet kurulmas) etkin bir ekilde eilmediklerini syledi, fakat srail, Bat eriada ayrma duvar ina edilmesi konusunda bastrrken Filistin intihar bombaclar da eylemlerine devam etti. (Genel Kurulun duvarn yasall hakknda hukuki kanaatini talep etmesi zerine Uluslararas Adalet Divan 2004 yl ubat aynda gn sren ak oturumlar sonras kararn 9 Temmuzda aklad. 14e 1 oyla,
496
Ek
duvarn yapmnn uluslararas hukuka aykr olduuna, srailin yapm durdurmasna, yapt kadarn derhal skmesine ve yapm srasnda neden olduu tm hasar gidermesine karar verdi. Divann hukuki kanaatleri balayc deildir.) nde gelen srail ve Filistin gruplar, 2003 yl sonlarna doru bamsz bir abayla, srail-Filistin sorununun zmne detayl bir k tutan Cenevre Anlamasn hazrlad. Genel Sekreter, sorunu zme giriimlerini memnuniyetle karlad. Bu tr zel giriimlerin resmi diplomatik mzakerelerin yerini almamasna ramen, Yol Haritasyla uyumluluk gsteren bu anlamann olumlu bir tartma ortam saladn syledi. Yol Haritas, Gvenlik Konseyinin 242 (1967), 338 (1973) ve 1397 (2002) sayl kararlarna, 1991 Madrid Bar Konferansna, bar iin toprak ilkesine, taraflar tarafndan varlan btn anlamalara ve 2002 yl Mart aynda Arap Birlii Beyrut Zirvesinde onaylanan bar giriimine dayanan Orta Dou Sorunu iin Suriye-srail ve Lbnan-srail geitlerini de ieren kapsaml bir zm ngrmekte idi. Birlemi Milletler 2007 Kasm aynda Annapolis konferans ile balayan srece tam destek vermi, ancak siyasi sre 27 Aralk 2008 tarihinde roket saldrlarna kar srail tarafndan balatlan Gazze harekt nedeniyle sekteye uramtr. BM, bata Orta Dou Drtls balamnda olmak zere, srail-Filistin sorununa zm bulmak iin aktif olarak almalarna devam etmektedir. Afganistan: Birlemi Milletlerin, Afganistan sayfasnn almas Afganistan i savanda Talibann lkenin byk bir blmn ele geirdii ve bakent Kabili ald 1995 yl Eyll ayna uzanr. Bakan Burhannudin Rabbani kuzeydeki blgeyi elinde tutan Kuzey ttifakna katlarak lkeden kaar. Gvenlik Konseyi ve Genel Kurul, Afganistann eski bakan Nacibullah ve kardeinin drt yl nce snd Kabildeki
497
BM binasndan karlmasn ve barbarca idam edilmelerini 1996 Ekim aynda knar. Gvenlik Konseyi, tekrar tekrar Afgan ihtilafnn terr ve uyuturucu kaakl iin verimli bir zemin hazrlamasndan duyduu endieyi dile getirir. atma devam edince, Genel Sekreter 1997 ylnda Cezayir eski Dileri Bakan Lakhdar Brahimiyi Afganistan zel elisi olarak atar. Ekim aynda Brahimi, Siyasi ilikiler Genel Sekreter Yardmcs ile birlikte Afganistana snr olan lkeler (in, ran, Pakistan, Tacikistan, Trkmenistan ve zbekistan) ve Amerika Birleik Devletleri ve Rusyann oluturduu Alt art ki grubunun katld bir dizi gayri resmi toplant dzenler. Kenyann bakenti Nairobi ve Tanzanyann bakenti Darsselamdaki Amerika Birleik Devletleri bykeliliklerine 7 Austos 1998 tarihinde dzenlenen bombal terrist saldrlar yzlerce insann hayatna mal olur. Konsey, ald 1193 sayl kararla Afganistanda devam eden terrist varlndan duyduu endieyi tekrarlar. Konsey, 8 Aralkta ald 1214 sayl kararla, Talibandan uluslararas terristleri ve rgtlerini barndrmamasn, bu kii ve rgtlere eitim vermemesini ve tm Afgan gruplarn sulu terristleri adalete teslim etmek iin ibirlii yapmasn ister. Talibann sz konusu arlara karlk vermemesi sonucu Afganistana yaptrm uygulamaya balanr. Konsey 22 Ekimde, aralarnda 14 yan altnda ocuklarn da bulunduu Afgan olmayan binlerce insann atmalarda Taliban safhalarnda yer almasyla ilgili raporlardan derin znt duyduunu aklar. Konsey, sivil nfusun zorla yerinden edilmesi, toplu infazlar, kt muameleler ve sivillerin keyfi olarak alkoyulmas, kadn ve kzlara kar uygulanan iddet ve geliigzel bombalama eylemlerinden derin endie duyduunu bildirir. Talibann Mezar- erifte ran Bakonsolosunu karmasna ve ranl diplomatlar ve bir gazeteciyi ldrmesine de deinilir. BM, zellikle Talibann kontrol altndaki blgelerde nemli lde artan uyuturucu madde retilen bitkilerin ekimi, bu maddelerin retimi ve
498
Ek
kaaklndan son derece rahatsz olduunu aklar ve bu tr yasa d eylemlere son verilmesini ister. Talibann dini hogrszl de byk lde knanr. 2001 yl Mart aynda Taliban, Bambiyan Vadisinde bulunan ve biri dnyann en byk Budha heykeli olan kumtandan oyulmu yaklak 1300 yandaki iki Budha heykelini havaya uurur. nsani yardm personeli asl olmayan ahlaksz davran sularndan tacize ve kt muameleye maruz kalr. Mays aynda, Hintli kadnlarn Mslman hem cinsleri gibi pee ile kapanmalarn isteyen bir ferman yaynlanr ve tm gayrimslimlere kimliklerini belirten etiketler takmalar sylenir. Austos aynda sekiz uluslararas yardm alan tutuklanr ve sonrasnda Hristiyanlk Propagandas yaptklar iddiasyla mahkemeye karlr. Ayn dnemde, yani 11 Eyll 2001 tarihinde Bin Ladinin lideri olduu El Kaide rgt yelerinin Amerika Birleik Devletlerinde kard drt yolcu uandan ikisi New Yorktaki Dnya Ticaret Merkezine, biri bakenteki Pentagona ve drdncs de yolcularn terristleri durdurmaya almas zerine Pensilvanyada bo bir araziye der. Terrist saldrda yaklak 3000 kii yaamn yitirir. Saldrlar takip eden gnlerde, ABD ynetimi Talibana, Bin Ladini teslim etmesi ve Afganistandaki terrist faaliyetlerini durdurmasn, aksi takdirde youn bir askeri harekt dzenleyeceini belirten bir ultimatom verir. Taliban, ABDnin taleplerini reddeder. Askeri harekt: 7 Ekimde ABD ve ngiltere, Talibann askeri hedeflerine ve Bin Ladinin Afganistandaki eitim kamplarna roket saldrs dzenlemeye balad. 2 hafta sren bombardmandan sonra ABD Kara Kuvvetleri blgeye sevk edildi. Aralk aynda, Afgan Milis Askerleri, Amerikann bombardman desteiyle Usame bin Ladin ve El Kaide glerinin Dou Afganistanda Pakistan snrnda bulunan Tora Borada saklandklarndan phelendikleri blgede iddetli saldrlar dzenlemeye balad.
499
Gvenlik Konseyi 11 Eyll takip eden haftalarda, lkenin bir terr ss gibi kullanlmasna izin verdii ve Usame Bin Ladine gvenli bir liman salad iin yeniden knad Taliban rejimini ykma abalarnda Afgan Halkna destek verdiini aklad. Genel Sekreter, Genel Kurulun Ekim aynda terrizm hakknda dzenledii bir haftalk zel oturumu iaret ederek: Herkesi terrizme kar sava kazanmak iin gerekli olan irade ve kaynaklar seferber etmeye arrken terr kurbanlarn da gz ard etmemeliyiz. dedi ve uluslararas toplumdan 7,5 milyon kadar Afganl sivilin insani ihtiyalarn karlamak zere 584 milyon dolar temin etmesini istedi. BM, ayrca geni tabanl ve kapsaml bir hkmet kurulmas amacyla Afganl taraflar arasnda diyalog kurma almalarna devam etti. ye devletler, BMnin Afganistandaki ve komu devletlerde kurulan mlteci kamplarndaki insani yardm almalarna destek vermeyi taahht etti. 27 Kasmda UNDPnin, Dnya Bankasnn ve Asya Kalknma Bankasnn desteinde slamabadda Afganistan yeniden ina etme konferans balad. Acil ve uzun vadeli ihtiyalara odaklanan sonraki bir konferans da Aralk ay balarnda Berlinde dzenlendi. Geici Dzenlemeler: Bu srada Kuzey ttifak; Mezar- erif, Herat ve Kabile girerek Talibann yenilgisini kesinletirdi. BM, Kasm ay sonlarnda Bonnda Afganl siyasi liderlerin bulutuu bir toplant dzenledi. Toplantnn son gn olan 5 Aralkta, Kuzey ttifaknn da iinde bulunduu drt ayr grup, hkmetin kurulmasna kadar geecek sreyi kapsayacak geici dzenlemeler konusunda anlat. lk adm olarak Geici Afgan Hkmeti kuruldu. Gvenlik Konseyi 20 Aralk 2001 tarihinde 1386 sayl kararla Hkmetin Kabil ve evresinde gvenlii salamasna yardm etmek zere Uluslararas Gvenlik Yardm Gcnn (ISAF) kurulmasn onaylad. 22 Aralkta, uluslararas kamuoyunca tannm olan Bakan Rabbani Ynetimi iktidar Bonnda kurulan Bakan Hamid Karzai nderliindeki yeni Geici Afgan Hkmetine devretti. Brahmi, yeni
500
Ek
Afgan hkmetini desteklemek iin Kabile gitti ve ilk ISAF birlikleri lkeye sevk edildi. atmalarn yatmasyla birlikte Dnya Gda Program (WFP), Aralk aynda blgeye iki ay boyunca 6 milyon kiinin yiyecek ihtiyacn karlayacak 114.000 tonluk bir gda yardm yapt. Ancak 20 Aralka kadar BM yardm almalar iin talep edilen yaklak 662 milyon ABD dolarnn ancak 358 milyon dolarlk blm toplanabildi. Ocak aynda Tokyoda Afganistann Yeniden na Edilmesine Destek Uluslararas Konferans dzenlendi. Genel Sekreter, sz konusu konferansta 21 Aralk 2002 tarihinde yapt konumada, ilk etapta yeniden yaplanma amacyla kullanlmak zere acilen 1,3 milyar ABD dolarna ihtiya duyulduunu, uygulamaya hazr projelerin hayata geirilmesi iin ilave 376 milyon ABD dolarnn temin edilmesi gerektiini ve nihai olarak 10 yl ierisinde tamamlanmas ngrlen yeniden yaplanma abalarnn eksiksiz tamamlanabilmesi iin toplam 10 milyar ABD dolarnn ilgili kurumlara aktarlmasnn art olduunu aklad. Mali katk bekleyen projeler arasnda 1,5 milyon Afganl ocuun iki ay iinde okula dnmelerinin salanmas bulunuyordu. 4,5 milyar ABD dolar stnde yardm taahhdnn verildii Tokyo Konferans olduka baar kaydetti. lkede yeniden ina edilmeyi bekleyen ok fazla alan bulunuyordu. Dnya Bankas, UNDP ve Asya Kalknma Bankas ilk deerlendirmede yeniden yaplanma almalar olarak; anne ve ocuk lmn azaltmak iin temel salk hizmetlerinin salanmasna, bir milyonun zerinde kz ve erkek ocuunun okula yazdrlmasna, gda retiminde hzl bir art gerekletirilmesine, temiz su teminine, ulusal kentsel idare kapasitesinin yeniden kurulmas ve gelitirilmesine, var olan enerji sistemini muhafaza ederken acil enerji destei salanmasna, kentsel ve krsal istihdamn canlandrlmasna, yerel dzeyde yeniden yaplanmay ve mltecilerin dnmesini salayacak sosyo-ekonomik ortamn tesisine karar verdi.
501
Bonn Anlamasnn ilk kilometre ta, ayn gn airet liderlerinin meseleleri karara balamak iin bir araya geldikleri geleneksel bir forum olan Olaanst Loya Jirga (Putu dilinde Byk Konsey), toplanmas iin zel Bamsz Komisyonun kurulmas oldu. Olaanst Loya Jirga, gei ynetiminin ban seecek ve ynetimin yaps ve kilit noktalardaki personeli iin teklifleri onaylayacakt. Bonn Anlamas uyarnca, Loja Jirgann kurulmasndan sonraki iki yl iinde zgr ve adil seimler yaplacakt. Aralk 2002de Gvenlik Konseyi, bakanlk bildirisi araclyla Afganistanda Taliban rejiminin yklmasndan sonra meydana gelen olumlu deiikliklerden duyduu memnuniyeti aklad. El Kaide ve destekilerini hedef alan yaptrmlar yeni gereklere gre yeniden dzenlemeye karar verdi. Konsey, Genel Sekreterin tavsiyesi zerine 28 Martta Bonn Anlamas erevesinde insan haklar, hukukun stnl ve cinsiyet eitlii gibi alanlarda BMye den sorumluluklar yerine getirmek iin Birlemi Milletler Afganistan Destek Grevini (UNAMA) kurdu. Genel Sekreter zel temsilcisi tarafndan ynetilen grev, Afganistanda Geici Hkmet ve bu hkmetin halefleri ile e gdm iinde BMnin tm insani almalarn dzenlerken ayrca ulusal bar da tevik ediyordu. Olaanst Loya Jirga yeleri seimi 2002 yl Nisan aynda balad. Afgan halk, Mays ayndan itibaren 1500 yenin seilecei bir havuz oluturmak iin 300 blgeden potansiyel yeler seecekti. Kadnlarn Loya Jirgaya katlmas konusunda zel bir hkm kondu. Dokuz gnlk konsey, lkeyi ynetmesi iin Hamid Karzaiyi aday gsteren Afganistann eski kral Zahir ah tarafndan 11 Haziranda ald. Hamid Karzai 13 Haziranda, lkeyi iki yl boyunca ynetecek olan gei hkmetinin bakan seildi. Bir yl sonra 26 Nisan 2003 tarihinde, 35 yeli anayasal tefti komisyonu kuruldu. Afgan halknn grlerini tespit etmek iin Afganistanda ve yurt dnda halk istiareleri yapt. Sonuta hazrlanan anayasa tasla,
502
Ek
bireysel hak ve zgrlkler, hkmet biimi, merkezi hkmet ve yerel kurumlarn ayr yetkileri, tm Afgan vatandalar arasnda eitliin salanmas, slamn rol ve dil ve dini mezheplerin stats gibi konular ieriyordu. Komisyon, Ekim aynda tasla Loya Jirgaya sundu. Taslak Kasm aynda basld ve datld. Loya Jirga, 5 hafta iinde toplanma karar verdi. 2004 yl meclis ve bakanlk genel seimleri ncesinde 2003 yl Aralk aynda Afganistandaki sekiz ehirde semen kaytlar balad. 29 Aralk 2003 tarihinde anayasa tasla Loya Jirga genel kurulunda elden ele dolatrld. Loya Jirga uzlama komitesinin daha nce uygun bulduu deiiklikleri ieren metin, nemli yetkilere sahip bakanln ve asgari sayda temin edilen kadn yelerden oluan iki yasama kuruluundan oluan meclisin kurulmasn salad. Ayrca; temel insan haklarn tedvin etti ve ulusal kanunlarn slami ilkelerle badamas arsn yapt. Loya Jirga 4 Ocak 2004 tarihinde taslak zerinde anlamaya vard. 26 Ocakta, Dari Putu dillerindeki versiyonunun tamamen rtmesinden sonra Bakan Hamid Karzainin imzasyla Afganistan anayasas resmen kabul edildi. Silahszlandrma: Gei dneminde, UNAMAnn desteiyle srete ortaya kan birok engele ve srecin zaman zaman askya alnmasna ramen silahszlandrma almalar devam etti. 18 Temmuz 2002 tarihinde Mezar- erif yaknndaki Afgan grubu BM gzetimi altnda - Afganistanda dzenlenen bu nitelikteki ilk gnll almadr - silah brakmaya balad. 24 Ekim 2003 tarihinde UNAMA, Kunduzun kuzey eyaletinde silahszlandrma, milislerin datlmas ve yeniden topluma kazandrlmas programn resmen balatt. Uyuturucu Kontrol: 1990larn sonuna doru Afganistan, dnya genelinde eroin yapmnda kullanlan afyonun yzde 80ine sahip olmakla n yapmt. Toplam ekilebilir arazinin yaklak yzde 1i, yani
503
640 kilometre karesi, haha yetitirmeye tahsis edilmiti. 2003 yl Ekim aynda, BM Uyuturucu ve Sula Mcadele Ofisi (UNODC) yaynlad raporda Afganistann dnyadaki afyonun yaklak drtte n karladn belirtti. Yaklak 1,7 milyon Afganl -nfusun yaklak yzde 7si - bu sektrde alyordu ve haha ekilen arazi bir nceki yla gre yzde 8 artmt. 2003 yl Aralk aynda Afganistan Dileri Bakan, UNODC ile uyuturucu kontrol almalar konusunu grmek iin Viyanada bir araya geldi. Uluslararas Narkotik Kontrol Kurulunun (INCB) 2008 raporunda Afganistandaki uyuturucu sorununun daha da ktye gittii grlmektedir. Afganistanda afyon ekim alanlarnda gerekleen daralmaya ramen, dnya geneline dalan yaa d eroinin yzde 90 bu lkeden kmaktadr. INCB raporunda, Afganistandaki gvenlik sorunu nedeniyle uyuturucu ile mcadelede ciddi sorunlar yaand belirtilmektedir. Raporda, uyuturucu ile mcadele alannda faaliyet gsteren kesimlerin giderek daha fazla tehlikeye girdikleri ifade edilmektedir. 2007/2008 hasat dneminde, afyon imha ekiplerinde alrken hayatn kaybedenlerin says eskiye oranla alt kat artarak 78e ulamtr. mha edilmesi hedeflenen afyon tarlalarnn sadece yzde 10u imha edilebildi. Salanan yava ilerlemeye ramen afyon retimi yzde 19 azald. Toplam ekim alannn daralmasna ramen, INCB uyuturucu ticaretinin tm lkeyi ve nfusun byk blmn etkisi altna aldn belirtmektedir. Nfusun yzde 1,4nn afyon trevi uyuturucular kulland Afganistanda uyuturucu bamll ciddi bir sorun olarak karmza kmaya balyor. Afyon kaaklnn hacminin bykl hem sz konusu lkede hem de komu lkelerde organize su gruplarnn yaygnlamasndan yolsuzlua kadar birok toplumsal olumsuzlua da yol ayor. Bu sonulardan biri de randa son dnemde afyon trevi uyuturucu bamllarnn saysnda grlen arttr. Son bir ka yldr ran dnyada afyon tr uyuturucularn en fazla kullanld lkedir.
504
Ek
Ancak, afyon retimi tek sorun deildir. Salad kr oranlarnn artmasyla birlikte hint keneviri ekimi ve retiminde de art grlmektedir. INCB, Afganistan hkmetini bu durumu sona erdirecek ve iftilerin geimlerini yasal yollardan salayacaklar yeni uygulamalar hayata geirmeye aryor. Afganistan ve uluslararas topluluun eroin yapmnda kullanlan asit anhidrat maddesinin yasa d amalarla kullanlmasn engellemede elde ettii baar INCB tarafndan memnuniyetle karlanrken, eroin retiminde ve eroin retimi iin kullanlan yan maddelerin kaaklnda grlen art endieye yol amaktadr. INCB yrrlkteki kontrol mekanizmalarnn etkisiz kaldn ifade etmektedir. INCB raporunda Afganistan hkmetinden, eroin yapmnda kullanlan kimyasal maddelerin kaakl ile mcadelenin sklatrlmas istenmektedir. INCB, Gvenlik Konseyi tarafndan 2008 Haziran aynda alnan 1817 sayl kararn tam olarak uygulanmasn talep etmektedir. Kararda, Afganistan ve uyuturucu kaaklarnn genellikle transit olarak kullandklar lkelerden, eroin yapmnda kullanlan yan maddelerin kaakl ile mcadeleye hz vermeleri istenmektedir. INCB Afgan hkmetine uyuturucu sorununa kalc bir zm bulmas iin arda bulunmakta ve sz konusu hkmet ile 1961 tarihli Uyuturucu Maddelere Dair Birlemi Milletler Tekli Szlemesinin 14. maddesi erevesinde grmelere devam etmektedir. Sz konusu madde anlan szlemenin srekli ihlal edilmesi durumunda uygulamaya konabiliyor. INCB, ibirlii yapmayan veya gerekli nlemleri almayan hkmete kar 14. madde erevesinde, BMden ekonomik yaptrmlar uygulamasn isteyebiliyor. Islah, Yeniden na ve nsani Yardm: 2002 yl Aralk aynda Genel Sekreter 815 milyon dolarlk insani yardm, yeniden yaplanma ve kalknma yardm kampanyas balatt. UNESCO, lkedeki byk Buda heykellerinden geriye kalanlar da dhil olmak zere Afganistann kltrel mirasn korumaya alt. Bir yl sonra UNICEFin Talibann
505
dmesinden sonra 16 milyon ocuun kzamk ve ocuk felcine kar alandn aklad. 700.000den fazla kadn tetanoz as oldu; yaklak 50,000 ilkokul retmeni yetitirildi; ve 1,2 milyon kz da dhil olmak zere 4 milyon ocuk okula dnd. UNHCR, 2,5 milyondan fazla Afganl mltecinin ran ve Pakistandan evlerine dnmesini salad ve lke iinde evlerinden olan yarm milyondan fazla insana yardm etti. FAO, yeni tarm sezonundan nce yaklak 60.000 ifti Afgan ailesine ki yarm milyondan fazla insan anlamna gelmektedir - yksek kalitede tohum ve gbre datt. 2003 yl sonlarna doru Dnya Bankas, yeniden ina iin 95 milyon dolar faizsiz kredi vermeyi onaylad. Ayrca, snr geilerindeki, gmrk noktalarndaki, transit denetim noktalarndaki ve Kabil havaalanndaki gmrk ve haberleme alt yaplarn kurmak iin 31 milyon dolarlk faizsiz kredi yannda, lkenin be nehir havzasndaki sulama sistemini yeniden ina etmek iin 40 milyon dolarlk faizsiz kredi vermeyi onaylad. Gvenlik: Taliban sonras dnemdeki baar izgisinin zayf noktas politik ve fiziki alt yapnn olumasn tehdit eden gvenlik koullaryd. 2002 ylnn ilk yarsnda birok devlet memuru ldrld ve Bakan Karzaiye suikast giriimi yapld. Gittike BM ve dier yardm alanlar, zellikle bu tekilatlarda alan Afganllar hedef olmaya balad. Genel Sekreter, 2002 yl Temmuz aynda Talibann byk lde zayflamasna ramen tamamen pes etmediini aklad. Dier birok silahl grup da istikrarszln kaynayd. Ulusal polis gleri ve ordu eitilirken uluslararas toplumun gvenlii salamas son derece nem arz ediyordu. Talibann dnden nce Afganistan, BM Mayn Temizleme Programnca, 9,7 milyon kara maynyla dnyann en ok mayn denmi lkesi olarak tanmland. 2003 yl Mays ayna gelindiinde 8000 mayn temizleyici lkede alyordu. Ancak BM Mayn Temizleme Eylemi Merkezi gvenlik sebebiyle Kabil ve Kandahar balayan
506
Ek
yollarda mayn temizleme almalarn bir sre askya ald. Mayn temizlenmesi almalarnn elle yaplmasn azaltan yeni bir teknoloji sayesinde kald yerden devam etti. Gvenlik Konseyi, 13 Ekimde Genel Sekreterin ISAF Kabilin ilerisine sevk etme nerisini onaylad. Bu srada BM, 2004 ylnda Mezar- erif, Kunduz, Bamiyan, Celalabad ve Heratda da almas planlanan polis akademilerinden birinin Kasm aynda Gardezde alacan aklad. Daha nce hi eitim almam ya da ok az alm polisleri eitmeyi hedefleyen kurslar; polisliin demokratik ilkelerini, insan haklar ve temel hukuk kurallarn, tutuklama gibi baz polis tekniklerini kapsyordu. 80den fazla Afganl polis memuru, kalpazanlklar nasl tespit edeceklerini, DNA ve kan testlerini nasl yapacaklarn renecekleri yllk teknik programlarna balad. Irak: Siyasi likiler Dairesi, Genel Sekreter ve BM sisteminin abalarn desteklemede ve Gvenlik Konseyinin 2 Austos 1990 tarihinde ald 660 sayl karardan 16 Ekim 2003 tarihinde ald 1511 sayl karara kadar Irak hakknda ald tm kararlarn uygulanmasnda kilit rol oynad. 1990larda BM ve Irak: Genel Sekreter, 1990lar boyunca ve sonrasnda Saddam Hseyin Hkmeti ile Gvenlik Konseyi arasnda ortaya kan krdm zmek iin Genel Sekreter ve temsilcileri, Irak liderleri ve blgedeki dier lkelerin liderleriyle durumun daha da ktye gitmesini engellemek ve sorunlu blgedeki bar ve gvenlii salamak iin birok defa bir araya geldi. Irakn 2 Austos 1990 tarihinde Kuveyti igal etmesi zerine Birlemi Milletlerin verdii karlk BM tekilatnn uluslararas bar ve gvenlii salama araylarnda kulland farkl yntemleri gsterir. 660 ve 661 sayl kararlarda Gvenlik Konseyi, igali derhal knam; Irakn
507
geri ekilmesini istemi; ticaret ve petrol ambargosu da olmak zere Iraka kar kapsaml yaptrmlar uygulamt. Bu yaptrmlarn kaldrlmas Irakn 660 sayl kararda yer alan Irakn derhal Kuveytten geri ekilmesini talep eden ykmllkleri yerine getirmesi artna balanmt. Genel Kurulun 1990 ylndaki oturumunda, yelerin byk bir ksm Gvenlik Konseyinin Irakn eylemini knamas konusunda birleti. Gvenlik Konseyi 29 Kasm 1990 tarihinde 678 sayl kararla Irakn 660 sayl karardaki hkmleri yerine getirmesi iin 15 Ocak 1991i son tarih olarak belirledi ve BM Antlamasnn VII. Blm uyarnca ye devletlere blgedeki uluslararas bar ve gvenlii yeniden salamak iin gereken tm yollar kullanma yetkisi verildi. 16 Ocak 1991 tarihinde ok uluslu gler Kuveytin egemenliini yeniden salamak iin birleerek Iraka mdahale etti. Bu gler Gvenlik Konseyinin emirlerine uygun olarak, fakat BM ynetimi ya da kontrol altna girmeden hareket etti. atmalar 1991 yl ubat aynda Irakn Kuveytten kmasn takiben askya alnd. Gvenlik Konseyi, 8 Nisan 1991 tarihinde ald 687 sayl kararla atekes artlarn belirledi; Irak ve Kuveytten snrlarn dokunulmazlna sayg gstermelerini istedi; BM gzlemcilerini blgeye ard; savan verdii zarar telafi etmek iin faaliyetlere balad, kimyasal ve biyolojik silahlar dhil Irakn tm kitle imha silahlarnn (WMD) yok edilmesine karar verdi. Konsey, Irakn silahszlandrlmasn kontrol etmek iin izinsiz soruturma yapma yetkisiyle donatlan Birlemi Milletler zel Komisyonunu (UNSCOM) kurdu. Uluslararas Atom Enerjisi Kurumuna da UNSCOM desteiyle blgede benzer ekilde nkleer silah kontrol yapma yetkisi verildi. Ayrca 687 sayl karar ile Irak-Kuveyt snrnda silahlardan arndrlm blge oluturuldu. Blgeyi izlemek zere de 689 sayl kararla Birlemi Milletler, Irak-Kuveyt Gzlem Grevini (UNIKOM) balatt.
508
Ek
Konsey daha sonra Iraktan ve Kuveytten birer temsilci ile Genel Sekreterin atad uzmandan oluan Irak-Kuveyt Snr izme Komisyonunu kurdu. Irak, 1992 ylnda komisyonun almalarna katlmay brakt. Irak 1994 ylnda Genel Sekretere Kuveytin egemenliine, toprak btnlne, 1931 ve 1963 yllar arasnda iki lke arasnda yaplan anlamalara gre Komisyon tarafndan izilen uluslararas snrlar tandn bildirdi. Konsey ayrca 1991 ylnda hasar gidermek ve hkmetlerin, uluslarn ve kurumlarn Irakn Kuveyti igal etmesi ile uradklar kayp ve zararlar Irak petrolnn satndan elde edilen gelirden alnan yzdeyle telafi etmek iin Birlemi Milletler Tazmin Komisyonunu kurdu. 2003 yl sonuna kadar Irakn yaklak 48 milyar dolar tazminat demesine karar verdi. UNSCOM ve Uluslararas Atom Enerjisi Kurumu (IAEA) yaptklar soruturma srasnda Irakn byk miktarlarda nkleer, kimyasal ve biyolojik alanda yasaklanm silah programn ve kapasitesi olduunu ortaya kard ve yok etti. Tm bu baarlarna ramen UNSCOM ve IAEA, Irakn Gvenlik Konseyinin ald 661, 678 ve 687 sayl kararlarda kabul ettii ykmllkleri yerine getirdiine karar veremedi. Genel Sekreter 1998 ylnda, Irakla petrol ambargosunun kaldrlmas konusundaki anlamazln zmnde arabuluculuk yapt. UNSCOMun Irakn 687 sayl karara tam olarak uyduunu gsteren bir kant bulamadn ileri srmesine ramen Irak, lkede daha fazla yasaklanm silah olmadn aklad. Irak, Ekim aynda Gvenlik Konseyine yine petrol ambargosunu kaldrma ars yaparak UNSCOMla yapt ibirliini askya ald. UNSCOM son grevini 1998 yl Aralk aynda yapt. Ayn ay, Amerika Birleik Devletleri ve ngiltere, Iraka hava saldrs balatt. Gvenlik Konseyi, 17 Aralk 1999 tarihinde ald 1284 sayl kararla UNSCOMun yerine yeni bir silahszlandrma izleme organ kurdu:
509
Birlemi Milletler zleme, Kontrol ve Soruturma Komisyonu (UNMOVIC). Irak, Birlemi Milletler silah aratrma ekibiyle tam ibirlii yapmak ve bu ekibe snrsz giri izni ve bilgi temin etmek zorundayd. Gvenlik Konseyi, Irakn UNMOVIC ve IAEA ile ibirlii yapmasna bal olarak (her 120 gnde bir gzden geirilmek kaydyla) ekonomik yaptrmlar kaldrabileceini aklad. Genel Sekreter 2000 yl ubat aynda Eli Yuli Vorontsovu kaybolan insanlarn ve arivlerin Iraktan Kuveyte iade edilmesinden sorumlu koordinatr olarak atad. Yaptrmlar ve petrole karlk gda program: Gvenlik Konseyi 17 Aralk 1995 ylnda ald 986 sayl kararla, ekonomik yaptrmlarn insanlar zerinde dourduu ar etkiyi hedef alan ve Irakllara bir derece yardm salayacak olan petrole karlk gda programn oluturdu. Program, Irakn gda ve insani erzak almak iin yapt petrol satn gzlemledi ve gda maddelerinin lke iindeki datmn dzenledi. Sz konusu program, tahminen 27 milyonluk Irak halknn yzde 60 iin tek gda kaynayd. Silahszlandrma aratrmalar ve askeri harekt: Gvenlik Konseyi, 19 Mart 2003 tarihinde Amerika Birleik Devletleri liderliindeki koalisyon glerince askeri harekt balatlmasndan nce Irak 8 Kasm 2002 tarih ve 1441 sayl kararn uygulanmasna ikna etmek amacyla ok sayda toplant dzenledi. 1441 sayl kararla Irakdan UNMOVICe ve IAEAya silah programlarn soruturmak iin derhal, artsz ve snrsz izin vermesi talep edildi. 27 Kasm 2002 tarihinde BM mfettileri Iraka dnd. UNMOVIC cra Kurulu Bakan Hans Blix ve IAEA Genel Mdr Muhammed El Baradey, Gvenlik Konseyine sk sk bu konuda bilgi verdi. Fakat Konsey, Irakn uluslararas ykmllklerini tam olarak yerine getirdiinin nasl tespit edilecei konusunda ikiye ayrld. Mzakerelerin ortasnda ABD, ngiltere ve spanya; Irakn tamamen silahlarn brakmas iin 17 Mart 2003 tarihine kadar zaman verdi. Genel Sekreter, eli kulanda bir askeri harekt ihtimali ile kar karya
510
Ek
olunmasnn zerine 17 Martta tm uluslararas Birlemi Milletler personelinin Iraktan ekilmesini, petrole karlk gda program da dhil olmak zere tm faaliyetlerin askya alnmasn emretti. Amerika Birleik Devletleri ve ngiltere liderliindeki koalisyon gn sonra askeri harekta balad. Gvenlik Konseyi, Saddam Hseyin rejiminin yklmasn takiben 22 Mays 2003 tarihinde ald 1483 sayl kararda Irak halknn kendi siyasi geleceine zgrce kendi karar verme hakk bulunduunu vurgulad. Ayrca, Amerika Birleik Devletleri ve ngilterenin otoritelerini, sorumluluklar ve ykmllklerini uluslararas tannan bir hkmet yemin edene kadar igal gleri (Hkmet) olarak tand. Konsey, ayn kararla alt aylk gei dneminde gda ve tbbi yardm datm yaplmasn emrederek petrole karlk gda programn yeniden dzenledi. Birlemi Milletler zel tekilatlar da acil yardm salad. Birlemi Milletler Yardm Grevi: Gvenlik Konseyi, 1483 sayl kararla ayrca uluslararas yaptrmlar kaldrd ve BMnin Irakta faaliyetlerine devam etmesi iin kanuni dayanak oluturdu. Konsey, BMnin insani yardm, Irakn yeniden inas, temsili hkmet kurumlarnn restorasyonu ve kurulmasnda nemli rol oynamas gerektiine karar verdi. Genel Sekreter, 27 Maysta Sergio Vieira de Melloyu Irak zel temsilcisi olarak atad. Gvenlik Konseyi, 14 Austos 2003 tarihinde ald 1500 sayl kararla 12 aylk balang sresi iin Birlemi Milletler Irak Yardm Grevini (UNAMI) balatt. UNAMI, insani yardm ve yeniden yaplanma yardmlarnn e gdmn salamak, uluslararas dzeyde tannan egemen Irak hkmetinin kurulmasna imkn verecek siyasi srece destek olmak ile grevlendirildi. Konsey, ayrca Irakl temsilcilerden Temmuz aynda oluturulan, egemen ve temsili bir hkmetin kurulmasna ynelik nemli bir adm olarak deerlendirdii Irak Ynetim Konseyinin kurulmasn memnuniyetle karlad.
511
Gnler sonra 19 Austos 2003 tarihinde Badatdaki Birlemi Milletler Merkezi 22 kiinin lmyle ve 150 kiinin yaralanmasyla sonulanan terrist saldrlarn hedefi oldu. lenlerden 15 kii Birlemi Milletler personeliydi. Bunlarn arasnda BM grevinin bakan ve Genel Sekreterin zel temsilcisi olan Sergio Vieira de Mello da vard. Saldrlarn ardndan Genel Sekreter, yalnzca gerekli insani yardm salayacak kk bir ekibi brakarak Badatta bulunan birok Birlemi Milletler personelini geri ekti. Birlemi Milletler hem Irakn iinde hem de dnda gda datm, lkedeki su ve salk bakm da dhil olmak zere yardm almalarna devam etti. Genel Sekreter Fin Devlet eski Bakan ve BM Genel Sekreter Eski yardmcs Martti Ahtisaari bakanlnda gvenlik nlemlerinin incelemesi ve Iraktaki Birlemi Milletler personeli iin gvenliin artrmas ve benzer yksek risk tayan alanlar hakknda tavsiyelerde bulunmas iin bamsz bir uzmanlar paneli tayin etti. Panelin hazrlad raporda BM gvenlik sisteminde reformlar yaplmas gerektii sonucuna varld. Genel Sekreter 2003 yl Aralk aynda Ross Mountain Irak zel temsilcisi ve UNAMI bakan olarak geici bir sre Kbrs, rdn ve Kuveytte konulanan ekirdek ekiple almak zere atad. Ekip, Birlemi Milletler yardmlarn, yeniden ina eylemlerini koordine etmeye, uygulamaya ve Iraka yaplacak nihai sevkiyatn planlamasn yapmaya odakland. Siyasi gelimeler ve BMnin rol: Gvenlik Konseyi 16 Ekim 2003 tarihinde ald kararla ortak komuta altndaki ok uluslu gc, UNAMInin, Irak Ynetim Konseyinin ve Geici Irak Ynetiminin dier kurumlarnn gvenliine destek vermenin yan sra Irakta gvenlii ve istikrar salamak iin gerekli tm nlemleri almakla yetkilendirdi. 15 Kasmda Irak Ynetim Konseyi ve Geici Koalisyon Hkmeti, 30 Haziran 2004 tarihinde egemenliin iade edilmesi, anayasa
512
Ek
taslann hazrlanmas ve seimlerin yaplmas konusunda anlamaya vard. Genel Sekreter, 15 Ocak 2004 tarihinde kdemli Afganistan temsilcisi Lakhdar Brahimiyi Irak zel temsilciliine atad. Irak Ynetim Konseyi ve Geici Koalisyon Hkmeti bakan L. Paul Bremerin, egemenlie gei ve gelecek ulusal seimler iin BMnin yardmn talep etmesi zerine Genel Sekreter, Carina Perelli idaresinde bir seim destek ekibini 31 Aralk 2005 tarihinde Iraka gnderdi. Ayrca Lakhdar Brahmi ve yardmclarndan Iraka dnmelerini ve siyasi gei dneminde Irakllarla birlikte almalarn istedi. zel Temsilci, 4 Nisanda Iraka gitti ve Irak Ynetim Konseyi, Irak sivil toplum kurulular, insan haklar savunucular, akademisyenler, sendika temsilcileri, retmen ve ifti gruplarnn kdemli temsilcileri, entelekteller, renciler ve Irak kadn hareketi liderlerini de ieren ok geni bir kesimle istiareler yapmaya balad. Ayrca Geici Koalisyon Hkmet yeleriyle de istiarelerde bulundu. Lakhdar Brahmi, 27 Nisanda Gvenlik Konseyine bilgi vermek iin New Yorka dnnde, Birlemi Milletler liderliindeki Geici Koalisyon Hkmetinin yerine gemesi iin Mays ay sonuna kadar geici bir hkmetin kurulmasn karara balamak zere Irakllarla mzakerelere devam etmek niyetinde olduunu syledi. Ynetim Konseyi Bakan zzettin Salimin 17 Maysta ldrlmesine ramen mzakereler devam etti ve 28 Maysta Konsey, Iyad Allaviyi Irak Babakan olarak tayin etmeye karar verdi. zel temsilci 1 Haziranda, Ynetim Konseyinin yeni bakan Gazi El Yaverin ay sonunda grevi devralmas planlanan geici hkmetin bakan olabileceini aklad. Gvenlik Konseyi 8 Haziranda yeni geici hkmetin kurulmasn onaylayan 1546 sayl karar oybirlii ile kabul etti. Konsey ayrca, Amerika Birleik Devletleri liderliindeki ok uluslu koalisyon gcnn (MNF) Irak hkmetinin talebi dorultusunda ya da 1546 sayl kararn kabulnden sonra 12 ay iinde yeniden
513
incelenebileceine ve grev sresinin mmkn olursa 31 Aralka, ulusal seimlere kadar; fakat 31 Ocak 2005i gememek kaydyla uzatlabileceine karar verdi. 28 Haziran 2004 tarihinde, aklanan tarihten iki gn nce, egemenlik resmi olarak CPAdan yeni Irak geici hkmetine devredildi. Irakta genel seimler Birlemi Milletlerin de katksyla 2009 Ocak aynda yapld. Hindistan-Pakistan: Birlemi Milletler, Hindistan ve Pakistan arasnda Kemir konusunda yllardr sre gelen anlamazlkla yakndan ilgilenmeye devam etmektedir. Sorun 1940l yllara, Hindistann 1947 bamszlk akti ve blnme plan erevesinde Jammu ve Kemir eyaletlerinin Hindistan veya Pakistana katlmaya hak kazand dneme uzanmaktadr. ounluu Mslman olan Jammu-Kemir eyaleti Mihracesi, eyaletin 1947 ylnda Hindistana iltihakn salayan belgeyi imzalad. Gvenlik Konseyi, sorunu ilk olarak Hindistann airet yeleri ve dier gruplarn Pakistann desteiyle ve katlmyla Jammu-Kemir eyaletine saldrdn ve atma yaandn ikyet etmesi zerine 1948 ylnda masaya yatrd. Pakistan sulamalar reddetti ve Jammu-Kemirin Hindistana iltihaknn yasa d olduunu ilan etti. Konsey, atmalarn durmas iin Birlemi Milletler askeri gzlemcilerinin sevkiyatn da ieren nlemler nerdi. Atekes ilan edilmesi ve askerlerin geri ekilmesi iin teklifler gtren ve sorunun halk oylamas ile karara balanmasn teklif eden Birlemi Milletler, Hindistan ve Pakistan Komisyonunu kurdu. Her iki taraf da teklifi kabul etti; fakat halk oylamasnn ekli zerinde anlamaya varlamad. Karaide Hindistan ve Pakistan arasnda imzalanan atekes anlamas erevesinde Birlemi Milletler Hindistan ve Pakistan Askeri Gzlemci Grubu (UNMOGIP) 1949 ylndan bu yana Jammu-Kemir atekes hattnda grev yapmaktadr.
514
Ek
1972 ylnda taraflar aralarnda imzaladklar anlamadan sonra farkllklar barl yollarla zmeyi taahht ettiler; fakat gerilim yllar iinde dmedi. Hindistan Babakan ve Pakistan Devlet Bakan'nn tansiyonu drmek ve ikili ilikileri glendirmek amacyla 2003 yl Nisan aynda karlkl adm atmalar sonucu krdmn zlecei umudu belirdi. Sre ilerledike Genel Sekreter, her iki tarafn gven artrc nlemler almasnn yannda diplomatik ilikilerin normallemesi, demiryolu, karayolu ve hava balantlarnn onarmnn srekli diyaloun kurulmasna imkn vereceini mit ettiini aklad. Kasm aynda Pakistan, Jammu Kemir Kontrol Hatt'nda eker Bayramnn balangc olan 25 Kasmdan itibaren yrrle girecek atekes yaplmasn teklif etti. Hindistann cevab olumlu oldu. Genel Sekreter her iki lkeden sabr ve azimle abalarn srdrmelerini istedi. Bu nlemler nihayetinde 4-5 Ocakta slamabadda Hindistan Babakan Atal Bihari Vajpayee ve Pakistan Devlet Bakan Pervez Merref ile Babakan Zaferullah Han Jamali arasnda zirve toplants yaplmasyla sonuland. Genel Sekreter, iki lken arasnda gelien ilikilerin tm Gney Asya blgesi iin sadece siyasi tansiyonu drmesi asndan deil, ayn zamanda ekonomik ve sosyal adan da ok ey ifade ettiini ekleyerek her iki lideri de kutlad. Bu zirve toplantsnn srekli ve ciddi diyaloglara hz vereceini umduunu belirterek her iki lkeye abalarn srdrmeleri konusunda srar etti. Tacikistan: Tacikistan, Sovyetler Birliinin yklmasnn ardndan 1991 ylnda bamszln kazand. Tacikistan, ksa sre sonra, lkeyi i savaa srkleyen sosyal ve ekonomik krizlere, blgesel ve siyasi gerilimlere, laikler ve slami gelenek yanllar arasnda fikir ayrlklaryla karlat. 1994 ylnda Genel Sekreter zel temsilcisi gzetiminde yrtlen mzakereler atekes anlamasnn yaplmasn salad. Gvenlik Konseyi, atekesi gzlemlemek iin Birlemi Milletler Tacikistan Gzlem Grevini (UNMOT) balatt.
515
BM desteiyle 1997 ylnda yrtlen mzakereler bar anlamasnn yolunu at. UNMOT, Bamsz Devletler Topluluu bar gc ve Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat (AGT) grevi ile yakn i birlii iinde bu anlamann uygulanmasna destek verdi. lkedeki ilk ok partili meclis seimleri 2000 yl ubat aynda yapld. UNMOT, Mays aynda geri ekildi ve Birlemi Milletler bar pekitirmek ve demokrasiyi kuvvetlendirmek iin bar brosu kurdu. Kamboya: Birlemi Milletler araclyla yaplan 1991 Paris Bar Anlamalarnn uygulanmasndan nce Kamboya derin bir i atma iindeydi ve dnyadan tecrit olmu durumdayd. lke 1950lerde Fransadan bamszln ald ancak sorunlar henz balyordu. 1960 ve 1970lerde Vietnam Sava'ndan etkilendi. sava ve Pol Pot ynetimi lkeye byk zarar verdi. 1975ten 1979a kadar sren Kzl Kmerler (Khemer Rouge) rejimi srasnda yaklak 22 milyon insan cinayet, hastalk ve alk yznden yaamn yitirdi. Birlemi Milletler Kamboya Geici Ynetiminin (UNTAC) katklaryla 1993 ylnda Kamboyada ilk demokratik seimler yapld. Birlemi Milletler Kamboya hkmetini uzlama ve kalknma iin alma konusunda destekledi. Ayn zamanda Genel Sekreter zel temsilcisi Kamboyadaki insan haklar almalarna da destek veren nsan Haklar Yksek Komiserlii Brosu, Kamboya hkmetine ve halkna kalknmann temeli olan hukukun stnl ve insan haklarnn gelitirilmesi ve korunmas iin yardm etmeye devam etmektedir. Kamboya Hkmeti ve Birlemi Milletler arasnda 2003 ylnda be yl sren mzakereler sonucu, BMye Kzl Kmerler rejimi dneminde ilenen sular yarglamak iin zel bir mahkeme kurulma imkn tanyan bir anlamaya varld. Anlama, Genel Kurul tarafndan onaylanarak 6 Haziran 2003 tarihinde imzaland. Anlama, Kamboya Millet Meclisi tarafndan 2004 ylnda onayland. Mahkemede en son dava 2007 Kasm aynda grlmeye baland.
516
Ek
Buganvil/Papua Yeni Gine: Buganvil Adasnda on yl sren atmann ardndan 1998 yl banda Papua Yeni Gine Hkmeti ve Buganvil Liderleri bar srecini balatmak amacyla Lincoln Anlamasn imzalad. Anlama uyarnca Avustralya, Yeni Zelanda, Fiji ve Vanuatudan gzlemcilerden oluan blgesel atekes gzlem ekibi Bar Gzlem Grubuna dntrld. Lincoln Anlamasna uygun olarak, Papua Yeni Gine Hkmeti, kk bir BM gzlem grev gc tayin edilmesinin yan sra Gvenlik Konseyinin Anlama hakknda onayn talep etti ve ald. BMnin Gney Pasifikteki ilk siyasi grevi olan Birlemi Milletler Buganvil Siyasi likiler Brosu (UNPOB), 1 Austos 1998 tarihinde faaliyete balad. UNPOB, anlamann uygulanmasn takip etmek iin Bar Gzlem Grubu ile birlikte alacak, atekesin tm ynleri ile uygulanmas konusunda Bar Sreci Danma Komitesine bakanlk edecekti. Komite, atmaya taraf olan gruplarn temsilcilerinden, UNPOB ve Bar Gzlem Grubu yelerinden oluuyordu. UNPOBn yardmc olduu ve bakanlk ettii iki yl aan mzakere sreci sonucu 30 Austos 2001 tarihinde taraflar silahlarn braklmas, zerk ynetim kurulmas ve referanduma olanak salayan Buganvil Bar anlamasn imzalad. UNPOB, silahlarn braklmas plannn denetimini stlendi. UNPOBun plann ikinci evresinin tamamlandn tasdik etmesinin ardndan, zerk Buganvil Hkmeti seimleri iin kap ald. 2003 ylnn sonunda nce zerk yapya doru gidildike adadaki istikrar artt. 1 Ocak 2004 tarihinde BM, adada artan istikrara karlk olarak UNPOBu daha kk bir grev gc olan Birlemi Milletler Buganvil Gzlemci Grevi (UNOMB) ile deitirdi. Avrupa Kbrs: Birlemi Milletler Kbrs Bar Gc (UNFICYP), Kbrsl Rumlar ve Trkler arasndaki atmann tekrarlanmasn nlemek, hukuk
517
ve dzenin yeniden salanmas ve korunmasna, normal artlara dnlmesine katkda bulunmak iin 1964 ylnda kuruldu. Kbrsl Rumlarn ve Yunan unsurlarnn lkenin Yunanistan ile birlemesi amacyla 1974 ylnda yapt askeri darbe Trkiyenin askeri mdahalesi ve adann fiilen blnmesiyle sonuland. 1974 ylndan bu yana UNFICYP, 16 Austos 1974 ylnda yrrle giren ve Kbrs Ulusal Muhafzlar ile Trk ve Kbrs Trk Glerinin arasnda tarafsz blge oluturan fiili atekesi denetlemektedir. Siyasi bir zme varlamad iin UNFICYPnin adadaki varl devam etmektedir. Genel Sekreter, kapsaml bir zm salamak iin 1999 ve 2000 yllarnda iki lider arasnda mzakerelere ev sahiplii yaparak iyi niyet almalar yrtt ve 2002 ylnda Ocak aynda grmelerin daha youn bir ekilde devamna vesile oldu. Kasm aynda taraflar arasndaki boluu doldurmak amacyla kapsaml bir teklif sundu. Fakat bu giriim Kbrsn birlemi olarak Avrupa Birliine girmesini salayamad. Kbrsl Rumlar 16 Nisan 2002de ABye yelik anlamasn imzaladlar. Mzakereler, 2003 ylnda askya alnd. Nisan aynda, Kbrsl Trk yetkililer, yaklak 30 yl sonra ilk kez Rumlarn kuzeye ve Kbrsl Trklerin gneye gemesi iin snr noktalar amaya balad. BM istihkm birlikleri yol almalarna katkda bulundu. Gvenlik Konseyi insanlarn ve aralarn gvenli ve dzenli bir ekilde geiini temin etmek iin UNFICYPnin sivil polis unsurlarn artrma emri verdi. 2 Kasma kadar, yaklak 2 milyon gei oldu. Genel Sekreter yeni giriimi memnuniyetle karlad; ama bunun kapsaml bir zmn yerini alamayacan vurgulad. 10 ubat 2004 tarihinde Kbrs Rum Lideri ve Trk Lideri, garantr devletlerle birlikte (Yunanistan, Trkiye ve ngiltere) New Yorkta Genel Sekreterin detayl teklifleri esasna dayanarak mzakerelere kald yerden balad. Ama, Kbrsl Rumlarn ABye girecei 1 Mays ncesinde aday birletirecek bir halk oylamasnn yaplabilmesiydi.
518
Ek
Alt haftalk mzakereler sonucu Genel Sekreter, Kbrsl Rum ve Trk taraflarn federal bir yap altnda bir araya getirecek Birleik Kbrsn oluturulmasn amalayan plan aklad. Genel Sekreterin adyla anlan Annan Plan 24 Nisanda yaplan halk oylamasnda, Kbrs Rum semenlerinin yzde 76snn hayr, Kbrs Trk semenlerinin yzde 65inin evet oyunu ald. Plann her iki toplum tarafndan kabul edilmesi gerektii iin ada 1 Maysta blnm bir ada olarak Avrupa Birliine girdi. Buna ramen mzakerelerde olduka baar salanm oldu. Genel Sekreter Kbrs zel danman Alvaro de Soto, 8 Haziran 2004 tarihinde Gvenlik Konseyine Kbrs Rum kesiminin plan reddetme gerekesinin iyi bir ekilde anlalmas gerektiini vurgulad: Ve Kbrs Rum kesiminin gelecee nasl baktn bilmeliyiz dedi. Genel Sekreterin iyi niyet grevi ise askya alnd. Genel Sekreter Ban Ki-moonun da desteiyle Kbrs grmeleri 2008 ylnda BM Gzetiminde yeniden balad ve halen devam etmektedir. Grcistan: Abazalar ve Grcler arasndaki ilikiler yllarca gergin olmutur. Abaza blgesinin yerel yetkililerinin (Grcistann kuzeybat blgesi) 1991 ylnda bamszlk kazanan cumhuriyetten ayrlmak iin nce 1990 sonra 1992 ylnda yaptklar giriimler iddet olaylarna dnt. Yzlerce kii ld ve yaklak 3000 kii Rusya Federasyonuna kat. 1993 ylnda atanan bir Genel Sekreter temsilcisi taraflar arasnda arabuluculuk yapmaya balad ve o yln sonlarnda atekes anlamas imzaland. Gvenlik Konseyi, atekese uyulup uyulmadn kontrol etmek iin Birlemi Milletler Grcistan Gzlemci Grevini (UNOMIG) balatt; fakat atma devam etti ve i savaa dnt. Taraflar 1994 ylnda Moskovada buluarak Bamsz Devletler Topluluuna bal bar gleri tarafndan gzlemlenecek yeni bir atekes anlamas yaptlar. UNOMIG, anlamann uygulanmasn izleyecek ve kuvvet harektn gzlemleyecekti.
519
Yllar iinde, birbiri ardna gelen Genel Sekreter temsilcileri mzakereleri yrtt ve Gvenlik Konseyi kapsaml bir zme ihtiya olduunu vurgulad; fakat Abazann Grcistan iinde gelecekteki stats gibi esas siyasi konular zme kavuturulamad. BM ve ilgili devletler taraflar arasndaki mzakereleri ilerletmek iin altlar. Blgede nispeten elde edilen bar ortam, 2008 Austos aynda Grcistann Gney Osetyaya askeri mdahale balatmas ve Rusya Federasyonunun buna sert ekilde karlk vermesi zerine bozuldu. Ortaya kan insani duruma BM hemen mdahale etti ve 115 bine yakn evlerinden edilen sivile yardm elini uzatt. BM Genel Sekreteri Ban Kimoon taraflar sorunlar barl yollardan zmeye ard ve Grcistann toprak btnlne sayg gsterilmesini istedi. Balkanlar Eski Yugoslavya: Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti Birlemi Milletlerin kurucu yesiydi. 1991 ylnda federasyonun iki cumhuriyeti; Slovenya ve Hrvatistan bamszlklarn ilan etti. Ulusal ordunun destekledii Srplar buna kar kt ve Srbistan ile Hrvatistan arasnda sava patlak verdi. Buna karlk Gvenlik Konseyi, Yugoslavyaya silah ambargosu uygulad ve Genel Sekreter, Avrupa Birliinin bar abalarna destek vermesi iin kiisel bir eli atad. Gvenlik Konseyi, zm iin gerekli artlar oluturmak amacyla balangta Hrvatistanda 1992 ylnda Birlemi Milletler Koruma Gcn (UNPROFOR) kurdu. Fakat sava bamszln ilan etmi olan Bosna-Herseke srad. Srp ve Hrvat ordular savaa mdahale etti; Konsey, o zaman Srbistan ve Karadadan oluan Yugoslavya Federal Cumhuriyetine ekonomik yaptrm uygulamaya balad. Sava, kinci Dnya Savandan bu yana Avrupadaki en byk mlteci krizini dourdu. Etnik temizlik hakknda ok fazla raporla karlaan Gvenlik Konseyi 1993 ylnda ilk kez sava sularn yarglamak zere
520
Ek
uluslararas bir mahkeme kurdu. Ayrca baz yerleri savatan tecrit etme giriimi ile gvenli blge ilan etti. UNPROFOR, dier gvenli blgelerin yannda Bosnaya yaplan insani yardm datmn ve bakenti Saraybosnay korumaya alt. Bargc komuta kademesi 35.000 ilave asker talep etmesine karlk Gvenlik Konseyi, sadece 7.600 asker gnderilmesine karar verdi. Saraybosnaya kar devam eden saldrlar durdurmak iin NATO 1994 ylnda Genel Sekreterin talebi zerine hava saldrlar yaplmasn emretti. Bosnal Srp kuvvetleri yaklak 400 UNPROFOR gzlemcisini tutuklayarak bir ksmn rehin ald. atma 1995 ylnda younlat. Hrvatistan, Srp nfusun youn olduu blgeye byk saldrlar balatt. NATO, Bosnal Srplarn Saraybosnay kuatmalarna youn hava saldrlaryla karlk verdi. Bosnal Srp kuvvetleri, Srbistan ve Zepann gvenli blgelerini ele geirdi. Avrupada kinci Dnya Savandan sonra yaanan en byk katliamda Srebrenitsa kentinde yaklak 7000 silahsz erkek ve ocuk ldrld. 1999 ylndaki raporda Genel Sekreter, Srebrenitsada meydana gelen etnik temizlik kampanyasna karlk vermede BM ve ye devletlerin hatalarn kabul etti. Trajedinin sonsuza kadar hafzalardan silinmeyeceini syledi. ABDnin Ohio eyaleti Dayton ehrinde 1995 ylnda yaplan grmelerde Bosna-Hersek, Hrvatistan ve Yugoslavya arasnda 230 BM personelinin ld 42 aylk savaa son veren anlama imzaland. Anlamaya uyulduundan emin olmak iin Gvenlik Konseyi, NATO liderliinde 60.000 kiilik ok uluslu Bar Uygulama Gcnn kurulmasn emretti. Gvenlik Konseyi, daha sonra Birlemi Milletler Bosna-Hersek Grevinin paras olacak olan BM Uluslararas Polis Gcn kurdu. Grev, mltecilerin ve yerlerinden olan insanlarn dnlerine yardmc oldu, bar ve gvenlii tevik etti ve devlet kurumlarnn ina edilmesine yardm etti. Ayrca 1996 ylnda Konsey, Yugoslavyann almak iin
521
urat Hrvatistandaki stratejik bir blge olan Prevlaka yarmadasnn askerden arndrlmasn gzlemlemek zere Birlemi Milletler Prevlaka Gzlem Grevini (UNMOP) balatt. UNMIBH ve UNMOP grevlerini 2002 yl sonunda tamamlad. Kosova: Kosoval Arnavutlar 1980lerde blgenin zerk yapdan, Yugoslavyadan ayrlma hakkna sahip olacak bir cumhuriyete dnmesi iin arda bulunmaya baladlar. Srbistann eski devlet bakan Slobodan Milosevic 1989 ylnda Kosovann zerk yapsna son verdi. 1997 ylnda Kosova Kurtulu Ordusu (KLA) Srp polis ve sivillerine kar silahl saldrlar gerekletirmeye balad. Ayn yln Mart aynda Kosoval Arnavutlar arasnda silahl bir ayaklanmaya olan destek giderek artmaya balad. Srp/Yugoslav gvenlik kuvvetleri de 1998 sonlarna doru bu gelimelere ciddi ekilde karlk vermeye balad. Uluslararas topluluun ihtilaf zme abalarnn bir paras olarak 1999 ubat aynda Rambouilletde balayan mzakerelerden bir sonu alnamamasnn ardndan Srbistan/Yugoslavyaya ynelik olarak 1999 Mart aynda balatlan NATO hava harekt ayn yln Haziran ayna kadar devam etti. Gvenlik Konseyi, 10 Haziran 1999 tarihinde ald 1244 sayl karar ile Kosovada bir uluslararas gvenlik ve sivil varlk oluturulmasn ve BMden de blgede geici bir ynetim kurmasn istedi. Bylece blgenin kendi kendini ynetebilmesi iin gerekli kurumlar ve Kosovann nihai statsnn belirlenmesini salayacak siyasi sre de balatlm oldu. Bu ekilde Kosova halk da nihai stat belirlenene kadar kapsaml bir zerklik elde edecekti. Bu gelimeler sonucunda Kosovada BMye o zamana kadarki en kapsaml ve en karmak yapya sahip grev verilmi oldu. Gvenlik Konseyi tarafndan balatlan sz konusu bar harekt ncelikle dier ok uluslu tekilatlar BM emsiyesi altnda biraraya getirmeyi ngryordu. BM Mlteciler Yksek Komiserlii (UNHCR), Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat (AGT) ve Avrupa Birlii (AB) BM ile birlikte BM Genel Sekreterinin zel Temsilcisinin koordinasyonunda
522
Ek
drtl bir yap oluturdu. Ayn zamanda NATO da Kosovada KFOR diye adlandrlan bir gvenlik gc varl oluturdu. BM zaman ierisinde ynetimle ilgili sorumluluklar blgesel kurumlara devretmekle birlikte, Kosovann ynetimindeki genel yetki ve sorumluluu elinde tutmaya devam etti. Gvenlik Konseyi tarafndan grevlendirilen dier bar harektlarnn aksine UNMIKin yenilenebilen sreler iin deil; Gvenlik Konseyinin aksine bir karar alncaya kadar grevini srdrmesi kararlatrld. Genel Sekretere, Gvenlik Konseyi'nin 10 Haziran 1999 tarihinde ald 1244 sayl karar ile savan harabeye evirdii Kosovada halkn kapsaml bir zerklie sahip olabilmesi iin BM nderliinde geici bir sivil idare oluturma grevi verildi. Bu sivil yap, BM bargc, UNHCR, AGT ve AByi drt temel hedef iin ayn at altnda toplad: insani yardm; sivil ynetim, insan haklar, demokratikleme, yeniden yaplanma ve ekonomik kalknma. Sz konusu karar, Kosova Kurtulu Ordusunun (KLA) silahszlandrlmas, atmalarn yeniden balamasnn nlenmesi, mltecilerin gvenli bir ekilde evlerine geri dnmelerinin salanmas, maynlarn imhas ve snrn kontrol dhil gvenliin NATO nderliindeki Kosova Bar Gc (KFOR) tarafndan salanmasn ngryordu. UNMIK, Kosovadaki liderlik ve halk ile yakn bir alma ortam kurmas sonucu salk ve eitim, adalet, bankaclk, finans, posta, telekomnikasyon ve gvenliin salanmasna kadar geni bir yelpazede temel idari grevleri yerine getirdi. Zaman ierisinde yetkilerinin bir ksm Kosova kurumlarna devredilmi olsa da UNMIK Kosovay yurtdnda temsil ederek ve gvenlik ilerini yrterek genel idari yetkiyi elinde bulundurdu. UNMIK ve KFOR sayesinde 1999 ylndaki atmalar nedeniyle evlerini terk etmek zorunda kalan yzbinlerce Kosoval evlerine geri dnebildi. UNMIK konutlarn yeniden inasnn salanmas, temel hizmetlerin verilmesi ve mayn temizleme konularnda faaliyette bulundu. Geici
523
Ynetim en son 2007 Kasm-Aralk dneminde olmak zere bir dizi yerel seimin yaplmasn salad. BM tarafndan eitilen ve birok etnik grubun temsilcilerini bnyesinde barndran polis gc, grevi BM polis gcnden devralmakta ve her geen gn daha professonel bir yapya kavumaktadr. Yeniden yaplanma ve kalknma projelerinin artmasna ramen Kosova ekonomisi krlganln srdrmektedir. sizlik hala yksek dzeydedir. Yerlerinden edilen Kosoval Srplar evlerine geri dnmeye acele etmemektedir. Kosovada yaayan Srplarn ise siyasi srece ve merkezi kurumlara katlmlar ok dk seviyededir. Ancak, BM Genel Sekreteri Gvenlik Konseyine sunduu 28 Eyll 2007 tarihli raporunda UNMIKin 1244 sayl karar erevesinde kendisine verilen grevi byk oranda yerine getirdiini, Kosovann nihai stat srecinin belirsizliinin srdrmesinin BMnin 1999 ylndan bu yana Kosovada elde ettii ilerlemeleri riske atacan syledi. UNMIKte hali hazrda 4,600 personel grev yapyor. Bunlarn 2,000i uluslararas polis gcnde yer alyor, 475ini uluslararas memurlar, 135i BM gnllleri ve 2,000ini de yerel personel oluturuyor. Genel Sekreterin Kosova zel Temsilcilii grevini ise Alman vatanda Joachim Rcker yrtyor. KFOR: NATO nderliindeki KFOR Kosovada genel gvenlii salamaktadr. Bir dnem 50 bin askeri bnyesinde barndran KFORda hlihazrda 16,500 asker grev yapmaktadr. NATO dileri bakanlarnn 7 Aralkta Brkselde yaptklar toplantda 1244 sayl BM Gvelik Konseyi karar erevesinde KFORun Kosovadaki grevini, Gvenlik Konseyi aksine bir karar almadka srdrecei belirtildi. Nihai Stat Grmeleri: UNMIK, 2004 ylnda Kosova zynetim Kurumlar (PISG) ile ibirlii yaparak standartlar srecini oluturdu. Buna gre, nihai stat srecinin balatlabilmesi iin PISGnin temel insan haklar ve demokratik standartlar oluturmas ngrlyordu. 2004
524
Ek
Mart aynda yaanan iddet olaylar sonrasnda Genel Sekreter Kai Eidei durumu deerlendirmesi ve atlacak admlar belirlemesi iin zel Temsilcisi olarak atad. zel Temsilci Eide, 2005 ylnda Kosovann nihai statsn belirlemek zere siyasi srecin balatlmasn nerdi. Dnemin Genel Sekreteri Kofi Annan, Kosovada BM ynetiminin kurulduu tarihten alt yl akn bir sre sonra Kosovann nihai statsn belirleyecek siyasi srecin banda bulunmak zere Norvein eski Cumhurbakan ve daha nce de BM iin zorlu grevleri stlenmi olan Martti Ahtisaariyi zel Temsilcisi olarak atad. Ahtisaari ve ekibi 2005-2006 dneminde Belgrad ve Pritina ile kapsaml grmeler yapt, uluslararas toplulukla istiaralerde bulundu. Uzun sren kapsaml grmelere ramen taraflar yetkinin yerel ynetimlere aktarlmas (Kosovada yeni Srp belediyelerinin oluturulmas), kltrel miras (koruma blgeleri oluturulmak suretiyle Srp Ortodoks Kilisesine ait meknlarn muhafaza edilmesi), aznlk haklar ve ekonomi gibi ana konularda ilerleme salayamad. zel Temsilci Ahtisaari bu gelimeler neticesinde mzakerelerin devam ettirilmesinden bir sonu alnamayaca kararna vard. Ahtisaari, 2007 Ocak aynda Kosovann nihai stats ile ilgili nerisini Viyanada yaplan bir toplantda ABD, Almanya, Fransa, ngiltere, talya ve Rusyadan oluan Temas Grubuna sundu. Ahtisaari sz konusu raporu ubat aynda da taraflara verdi. Ahtisaari son tur grmeleri takiben Kosovann Nihai Statsne zm nerisini ve Raporunu Genel Sekretere de iletti. Sz konusu neri ve raporda uluslararas gzetim altnda bamszlk tavsiye ediliyordu. Bu da AB nderliinde oluturulacak yap sayesinde salanacakt. neri erevesinde UNMIK yetkilerini AB nderliinde oluturulacak uluslararas oluuma devredecek ve daha sonra da blgeden ekilecekti. Genel Sekreter 26 Mart 2007 tarihinde raporu kabul etti ve Gvenlik Konseyi'ne sevk etti.
525
Ahtisaarinin nerisi zerinde gr birliine varamayan Gvenlik Konseyi, 4 Nisan 2007 tarihinde bir aklama yaparak taraflarla yeni grmeler gerekletirmek zere Belgrad ve Pritinaya bir heyet gndereceini duyurdu. Genel Sekreter 5 Temmuz 2007 tarihinde Gvenlik Konseyi'ne sunduu raporda, ekonomik ve siyasi gelimelerin olumlu ynde ilerlemesine ramen, blgenin nihai statsnn belirlenememesi halinde bu kazanmlarn kaybedilebilecei uyarsnda bulundu. Gvenlik Konseyindeki grmelerin 1 Austos 2007 tarihinde kmaza girmesi sonucu Kosova Temas Grubu AB, ABD ve Rusyadan oluan bir troyka oluturulmas ve nihai statye ilikin grmelerin bu yap ierisinde srdrlmesine karar verdi. Temas Grubu, 10 Aralka kadar Belgrad ve Pritina arasndaki grmelerin sonucu hakknda Genel Sekretere bilgi verilmesini istedi. Troykann raporu Genel Sekretere 7 Aralk 2007 tarihinde ulat. Raporda taraflarn tam bamszlk, gzetim altnda bamszlk, toprak paylam, kapsaml zerklik ve konfederal bir anlama dhil konular derinlemesine tarttklar, ancak taraflarn Kosovann nihai stats konusunda bir karara varamadklar bildirildi. Her iki taraf da Kosovann egemenlii konusundaki duruundan vazgemek istemedi: Srbistan Kosovann bamszln reddetti, Kosova ise bamszlk istedi. Genel Sekreter troyka raporunu 10 Aralkta Gvenlik Konseyine havale etti. Kosova 2008 ubat aynda bamszln ilan etti. Silahszlanma (http://disarmament.un.org:8080) Birlemi Milletler, kuruluundan bu yana ok tarafl silahszlanma ve silahlarn kstlanmas, uluslararas bar ve gvenliin korumas abalarnn merkezinde yer almtr. Tekilatn en byk ncelii,
526
Ek
insanoluna en byk tehdidi tekil eden nkleer silahlar azaltmak ve nihayetinde yok etmek, kimyasal silahlar imha etmek ve biyolojik silahlara kar uygulanan yasaklamalar artrmaktr. Bu hedeflerin yllar iinde hibir deiiklie uramadan aynen kalmasna ramen deien siyasi gerekler ve uluslararas duruma paralel olarak mzakerelerin kapsam deimektedir. Uluslararas toplum artk kk ve hafif silahlarn ar ve istikrarsz oalmasyla yakndan ilgilenmekte ve toplumlarn ekonomik ve sosyal yaplarn tehdit eden ve ounluu kadn ve ocuk olmak zere ok sayda sivilin lmne ve sakat kalmasna neden olan kara maynlarnn toplu halde yaylmasna kar mcadele etmek iin harekete gemektedir. Ayrca balistik fze teknolojisinin yaylmasna, savatan kalan patlamam mhimmatn insanlara zarar vermesine engel olmaya almaktadr. Amerika Birleik Devletlerinde 11 Eyll 2001 tarihinde meydana gelen trajik olaylar terristlerin eline geen kitle imha silahlarnn potansiyel bir tehlike arz ettiinin altn izmitir. Terristler kimyasal, biyolojik ya da nkleer silah edinip kullanabilseydi saldrnn sonular daha da ykc olabilirdi. Bu endieler dorultusunda Genel Kurul 2002 ylndaki 57. Oturumunda ilk defa terristlerin kitle imha silah edinmelerini ve bu silahlarn datmn nlemeye ynelik karar ald ve ye devletlere sonuna kadar uluslararas abalara destek verme ars yapt. Fiili silahszlanmadaki rolne ilaveten Birlemi Milletler, ye devletlere yeni normlar getirmeleri, var olan anlamalar glendirmeleri ve birletirmelerine yardm ederek ok tarafl silahszlanmann salanmasnda nemli rol oynamtr. Genel Kurul kitle imha silahlarnn terristlerce kullanlmasn ve terristlerin bu silahlara sahip olmalarnn engellenmesini salamak zere ye lkelerden uluslararas ibirliine gitmelerini istemitir.
527
Silahszlanma Mekanizmas Birlemi Milletler Antlamas, Genel Kurula uluslararas bar ve gvenliin salanmas iin silahszlanma ve silahlarla ilgili ilkelerin belirlenmesi grevini vermektedir (Madde 11). Kurulun silahszlanma konular ile ilgilenen iki yardmc organ vardr: Birincisi; Kurulun dzenli oturumlarnda toplanan ve gndemindeki tm silahszlanma konularn gren Birinci Komite (Silahszlanma ve Uluslararas Gvenlik) ve ylda kere toplanan ve belirli konular zerinde younlaan zel bir danma kurulu olan Silahszlanma Komisyonu. Silahszlanma Konferans, uluslararas toplumun, silahszlanma anlamalarn grtkleri yegne ok tarafl forumdur. Konferans, Kimyasal Silah Konvansiyonunu ve Nkleer Denemelerin Kapsaml Yasaklanmas Anlamas'n baaryla mzakere etmitir. Devletlerin ulusal gvenlik karlarna deinmesi nedeniyle almalar kesinlikle gr birliine dayanarak yrtlr. 66 devletten oluan snrl bir yelii ve Genel Kurul ile emsalsiz bir ilikisi vardr. Konferans, kendi kurallarn belirlerken ve kendi gndemini olutururken Genel Kurulun tavsiyelerini gz nnde bulundurur ve Kurula yllk rapor verir. Konferans 1997 ylndan beri yelerin arasnda silahszlanma ncelikleri konusunda gr birliinin salanamamas nedeniyle srekli bir program zerinde anlaamamtr. BM Genel Sekreterlii bnyesindeki Silahszlanma leri Dairesi, Genel Kurulun silahszlanma konularnda ald kararlar uygular. Birlemi Milletler Silahszlanma Aratrmalar Kurumu (UNIDIR) silahszlanma ve ilgili konularda zellikle uluslararas gvenlii ilgilendiren konularda bamsz aratrmalar yapar. Silahszlanma Meseleleri Danma Kurulu, Genel Sekretere silah kstlamas ve silahszlanma konularnda tavsiyede bulunur ve UNIDIR Vekil Kurulu olarak hizmet eder. Ayrca Birlemi Milletler Silahszlanma Bilgi Programnn uygulanmas hususunda da tavsiye verir.
528
Ek
Kitle mha Silahlar (WMD) Nkleer Silahlar: Srekli abalar sayesinde uluslararas toplum, nkleer silahlarn azaltlmas, belli blge ve evrelerde (uzay ve okyanus taban gibi) mevzilenmesine izin verilmemesi, kstlanmas ve denenmesinin durdurulmas amacn gden ok tarafl anlamalara imza att. Tm bu baarlara ramen, nkleer silahlar ve bu silahlarn oalmas bar iin byk tehdit ve uluslararas toplum iin byk bir engel tekil etmeye devam etmektedir. Bu alanda ele alnan konular zellikle nkleer silahlarn azaltlmasnn gerekliliini, nkleer silahlarn oalmasn snrlayan rejimleri desteklemeyi ve balistik fze ve fze savunma sistemlerinin gelitirilmesi ve oalmasnn nlenmesini ierir. Nkleer Silahlar Konusunda kili Anlamalar: Nkleer silahlar kontrol etmek iin farkl forumlarda uluslararas almalar devam ederken, nkleer silaha sahip glerin istikrarl bir uluslararas gvenlik ortam salamada zel bir sorumluluk tadklar anlald. Souk sava srasnda ve sonrasnda iki sper g nkleer sava tehdidini nemli lde azaltan anlamalar yapt. Nkleer Silahlar ve Yaylmalarnn Yasaklanmas Konusunda ok Tarafl Anlamalar: Tm ok tarafl silahszlanma anlamalar arasnda en evrensel nitelie sahip olan Nkleer Silahlarn Yaylmasnn Yasaklanmas Anlamas (NPT) ilk olarak 1968 ylnda imzaya ald ve 1970 ylnda yrrle girdi. NPT, kresel nkleer silah yaylmasn snrlayan rejimin temel tadr ve nkleer silahszlanma abalar iin nemli bir zemin oluturur. NPTye taraf olan lkeler 2002 Gzden Geirme Konferansnda, nkleer silaha sahip lkelerin nkleer cephanenin tamamen yok edilmesini aka taahht eder beyanlarn ieren nihai bir belge kabul edilmitir. Konferansta nkleer silah kapasitelerinin effaflatrlmas ve savunma politikalarndaki rolnn azaltlmas gerektiine karar verilmitir.
529
NPT uyarnca stlenilen ykmllkleri denetlemek iin ye devletler Uluslararas Atom Enerjisi Kurumu (IAEA) yetkililerini kabul etmek zorundadr. 2003 ylnda 140 devletin (ve Tayvan) yer ald NPTye uygun 136 kapsaml koruma anlamas da dhil olmak zere 225 koruma anlamas bulunuyordu. NPTye ilaveten Tltelolco, Rarotonga, Bankok ve Pelindaba anlamalar nkleer silaha sahip olmayan devletlere IAEA korumalarna uyma zorunluluu getirdi. 1996 ylnda Genel Kurul yelerinin ezici bir ounluu herhangi bir yerde nkleer deneme yaplmasn yasaklamak iin Kapsaml Nkleer Silah Denemesinin Yasaklanmas Anlamasn (CTBT) kabul etti. lk olarak 1954 ylnda ne srlen ve 1963 ksmi deneme anlamasn tm evreye yayan anlamann kabul edilmesi krk yl ald. 1996 ylnda imzaya alan CTBT hala yrrle girmedi. Anlamann yrrle girmesi iin onay gerekli olan 44 devletten 12si anlamay imzalamad ve kabul etmedi. Anlamann emanetisi olma sfat ile Genel Sekreter, 1991, 2001 ve 2003 yllarnda srayla CTBTnin yrrle girmesini kolaylatracak konferans dzenledi. Nkleer Denemelerin Yasaklamas Anlamas iin Viyanada dzenlenen Hazrlk Komisyonuna katlan yaklak 170 imzac devlet ile anlama yrrle girene kadar uluslararas gzlemleme sisteminin alabilir hale gelmesini temin etmek zere 1997 ylnda kurulan Geici Teknik Sekreterlik almalarna devam etmektedir. Birlemi Milletler ve Nkleer Denemeleri Kapsaml Yasaklama Anlamas Hazrlk Komisyonu arasndaki likileri Dzenleme Anlamas 2000 ylnda imzaland. 2003 yl Eyll aynda CTBTnin Yrrle Girmesini Kolaylatrma Konferans Viyanada yapld ve nkleer silahszlanma ve silahlarn oalmasnn nlenmesi iin byk bir ara olan evrensel ve etkili bir anlamann nemini vurgulayan bir bildiri yaynland.
530
Ek
Nkleer Silahtan Arndrlm Blgeler: Blgesel silah kontrolnde yeni hareketlerin habercisi olan 1967 Nkleer Silahlarn Latin Amerika ve Karayiplerde Yasaklanmas Anlamasnn imzalanmasyla dnyada ilk kez insan nfusu bulunan bir alanda nkleer silahtan arndrlm blge kuruldu. Kbann da 2002 ylnda anlamay onaylamasyla Latin Amerika ve Karayiplerde kurulan nkleer silahtan arndrlm blge, blgedeki tm devletleri iine alacak ekilde geniletildi. Bundan sonra, Gney Pasifikte (1985 Rarotonga Anlamas), Gneydou Asyada (1995 Bankok Anlamas) ve Afrikada (1996 Pelindaba Anlamas) olmak zere arndrlm blge kuruldu. Bu anlamalar sayesinde tm gney yarmkre nkleer silahtan arndrlm blge stats kazand. 2002 yl Eyll aynda be Orta Asya Devleti (Kazakistan, Krgzistan, Tacikistan, Trkmenistan ve zbekistan) Orta Asya nkleer silahtan arndrlm blge kurulmas anlamasnn taslak metninde geici olarak anlatlar. Ortadouda kitle imha silahlarndan arndrlm bir blge kurma nerisine ek olarak Orta Avrupa ve Gney Asyada nkleer silahlardan arndrlm blge kurmak iin de neriler yapld. Bir lkenin bal bana nkleer silahtan arndrlm blge olmas kavram, Genel Kurulun Moolistann nkleer silahtan arndrlm blge statsn ilan etmesini kabul ettii 1998 ylnda uluslararas toplum tarafndan onayland. Nkleer Silahlarn oalmasn nleme: Uluslararas Atom Enerjisi Kurumu (IAEA) nkleer silahlarn oalmasnn engellenmesi konusunda nkleer koruma uygulamalar yrtrek ve sivil nkleer programlar tefti ederek nemli rol oynamaktadr. Devletlerle varlan anlamalar kapsamnda IAEA mfettileri nkleer maddelerin bulunduu yerler hakkndaki kaytlar kontrol etmek, IAEAnn kurduu aralar kontrol etmek ve denetlemek ve nkleer madde tespitlerini dorulamak iin nkleer tesislerde incelemelerde bulunmaktadr. Bu nlemler dier koruma nlemleri ile birlikte uygulandnda devletlerin nkleer enerjiyi barl amalar iin kullanma
531
ynndeki taahhtlerinin bamsz ve uluslararas denetimi mmkn olmaktadr. u anda 145 lkede (ve Tayvanda) yrrlkte olan 229 koruma anlamasnn uygulann kontrol etmek iin 250 IAEA mfettii dnyann drt bir yannda yllk olarak toplam yaklak 240 bulan, gnlk teftiler yapmaktadr. Amalar 70 lkede 900 tesiste bulunan nkleer maddelerin yasal, barl amacn dnda askeri amal olarak kullanlmasn nlemektir. Bylelikle IAEA, uluslararas gvenlie katkda bulunmakta ve silahlarn yaylmasn durdurmak ve nkleer silahlarn olmad bir dnya oluturmak iin verilen abalar glendirmektedir. IAEA ile lkeler farkl tiplerde koruma anlamalar yapabilirler. Tlatelolco Anlamas, Pelindaba ve Rarotonga Anlamalarnn yannda NPT ve var olan Koruma Anlamalarna Ek Model Protokol ile balants bulunan anlamalar nkleer silahlar olmayan lkelerin tm nkleer yakt dngs eylemlerini IAEA makamlarna sunma art koar.
1997 ylnda Kimyasal Silahlar Szlemesinin (CWC) yrrle girmesi ile birlikte 1925 ylnda Cenevre Protokol'nde zehirli gaz kullanmnn yasaklanmasn takiben balayan sre tamamlanm oldu. Szleme, uluslararas silah denetimi tarihinde ilk defa Szlemeye taraf olan devletlerin anlamann ykmllklerini yerine getirmelerini kontrol etmek iin kimyasal tesisler ve allagelmi kresel teftilerden toplanan bilgileri de ieren sk bir uluslararas denetim rejimi gelitirdi. Bu amala Hollandann Lahey ehrinde kurulan Kimyasal Silahlarn Yasaklanmas Tekilat (OPCW), 2003 yl Austos ayna kadar 56 taraf devlette yaklak 1500 tefti grevi yrtt. Taraf Devletlerin Kimyasal Silah Szlemesi ile ilgili almalarnn Gzden Geirilmesi Konferansnn lk zel Oturumu 2003 ylnda yapld. Birlemi Milletler ve OPCW ilikileri ile ilgili anlama 2000 ylnda imzaland.
532
Ek
1975 ylnda yrrle giren 1972 tarihli Biyolojik Silah Szlemesi (BWC), CWCden farkl olarak kontrol mekanizmas salamaz; fakat taraf devletler gven ina etmenin bir paras olarak her yl yksek riskli biyolojik aratrma tesisleri hakknda ayrntl bilgi dei tokuu yapmaktadr. Biyolojik Silah Szlemesine Taraf Devletlerin beinci Gzden Geirme Szlemesi, 2006 ylndaki bir sonraki gzden geirme konferansna kadarki yllk srede taraf devlet toplantlar ve uzman toplantlarnn yllk yaplmas ynnde karar alarak 2002 ylnda oturumunu kapatt. Bu toplantlarn amac BWCyi uygulamak, biyolojik silahlarn kullanld iddialarna uluslararas cevap vermek ve bunlar soruturmak, bulac hastalklara kar teftiin ve bilim adamlarnn uygulad yasalarn teftiini gelitirmek iin alnan ulusal nlemlerle ilgili konularn yaygn olarak anlalmas ve bu konularda etkili eylemler yaplmasn tevik etmek ve tartmaktr. CWC gibi BWCnin de evrensellemesi ve tam olarak uygulanmas, biyolojik ve kimyasal silahlarn oalmasnn nlenmesi, uluslararas toplumun en byk grevidir. Balistik fzelerin oalmas ve fze savunma alanndaki gelimeler birok lke iin endie kayna olmaya devam etmektedir. 2002 ylnda Genel Sekreter tarafndan oluturulan hkmet uzmanlar paneli bu konuyla ilk kez uluslararas dzeyde almaya balad. Konu ile ilgili tm yaklamlarn ulusal, ikili, blgesel ve ok tarafl dzeylerde daha ok aratrlmas gerektii sonucuna varld. Konvansiyonel Silahlar, Gvenin nas ve effaflk Kk ve hafif silahlar ve uygulanabilir silahszlanma: Souk Savan bitmesinden sonra uluslararas toplum dnyann birok yerinde patlak veren kk ve hafif silahlarn tercih edildii devletleraras atmalarla kar karya kald. atmalarn kaynan oluturmasa da bu silahlar iddeti daha da artrd; ocuk savalarn kullanlmasn kolaylatrd; insani yardm engelledi ve atma sonras yaplanmay ve kalknmay geciktirdi. Dnya hafif silah ticaretinin tahminen yzde 40533
60 ya yasa ddr veya yasa d hale gelmektedir. Yasa d silahlarn oalmasnn kontrol edilmesi bu yzden hafif silahlar konusunda uluslararas, blgesel ya da ulusal denetim salanmasna ynelik nemli bir admdr. ye devletler bu silahlarn ar bir ekilde ylmasn ve kontrolszce transferini nlemek iin 1997 ve 1999 yllarnda konu zerine younlaan uzman destekli almalar balatt. Bu almalarn sonucu olarak, ilk kez Tm Ynleriyle Kk ve Hafif Silahlarn Yasa d Ticareti Konferans 2001 ylnda Birlemi Milletlerde yapld. BM Konferans, ulusal, blgesel ve kresel dzeyde eylemler hakknda tavsiyeler veren eylem program hazrlad. ye devletlerin programn nasl uygulandn deerlendirmek iin yaptklar toplantlar 2003 ylnda eylem programnn etkisini gstermeye balad sonucunu gsterdi. Ayrca, mzakerelerin 2004 ylnda devletlerin kk ve hafif yasa d silahlar zamannda ve gvenilir bir biimde belirlemesi ve takip etmesini salamak iin uluslararas dzeyde almalarn balamas karar alnd. 1996 ylnda Genel Kurul, ilgili devletleri atma sonras problemlerle kar karya kalan devletlere yardm etmek iin bir grup kurmaya davet etti. Akabinde zellikle etkilenen devletler tarafndan hazrlanan ve balatlan uygulanabilir silahszlanma projelerini incelemek ve desteklemek zere bir grup kuruldu. Genel Sekreter, 1998 ylnda sivil nfusun toplumsal kalknma tevikleri karlnda gnll olarak silahlarn braktklar Arnavutluktaki gibi projeleri destekleyen bir vakf fonu kurdu. Yasa d kk silahlarn kontrolszce yaylmas ocuklardan, sala, mltecilere ve kalknmaya kadar tm Birlemi Milletler almalarn olumsuz ynde etkiledii iin 1998 ylnda BM sisteminin egdm erevesinde, kk silah kontrolnn tm ynleriyle ele alndn garanti etmek zere Kk Silahlara Kar almalarn Egdm olarak adlandrlan bir mekanizma kuruldu. Aratrma, egdml ulusal almalarn tevik edilmesi ve silah ticareti stnde uluslararas bir szleme salamak iin yaplan lobi faaliyetleri araclyla sivil toplum
534
Ek
tarafndan da kk silah ticaretini hedef alan kapsaml kresel abalar balatld ve srdrld. Antipersonal maynlar: Dnyada kara maynlarnn oalmas ve geliigzel kullanm tm dikkatlerin merkezi olmutur. Bu konuda ilk uluslararas adm 1995 ylnda atlm, 1998 ylnda ise ilk protokol hazrlanmtr. Sz konusu admlarn ciddi insani krize yol aan maynlara kar yetersiz kaldn dnen bir grup devlet, antipersonal kara maynlarnn tamamen yasaklanmas ile ilgili "Antipersonal Maynlarnn Kullanmnn, Depolanmasnn, retiminin ve Transferinin Yasaklanmas Szlemesi" adnda 1997de imzaya alan ve 1 Mart 1999da yrrle giren bir szleme yapt. 2003 yl Aralk ayna kadar 134 devlet bu szlemeye taraf oldu. Trkiye de bu lkelerden biridir. Her iki anlamann baarl bir ekilde uygulanmas depolarn yok edilmesini, etkilenen lkelerdeki maynlarn temizlenmesini ve daha az kurban verilmesini salad. u anda yaklak 93 lkede mayn bulunmad resmen aklanmtr ve 55 retici devletten 41i bu silahlarn retimini durdurmutur. Her iki anlamaya taraf olmayan lkeler de kara maynlarnn kullanm ve transferi konusunda tek tarafl moratoryum ilan etti. Trkiye de gney snrndaki maynlarn temizlenmesi almalarn 2008 ylnda balatmtr. Antipersonel Kara Maynlar Dndaki Patlamam Mhimmat ve Maynlar (MOTAPM): Antipersonel kara maynlarna dikkat ekmek iin nemli admlar atlmasna ramen ok sayda sivil, dier sava mhimmatlar yznden lmekte ya da sakat kalmaktadr. zellikle tehlikenin tam olarak kavranmad yerlerde kastsz temas ve bilinli tahrif nedeniyle insanlar iin byk tehlike arz etmektedir. MOTAMP az miktarda olsa bile stratejik noktalara yerletirildii takdirde ciddi tahribata yol aar; tek bir mayn tm yollarn kapanmasna ve normal hayatn fel olmasna neden olabilir.
535
MOTAMPn uzaktan kumandal ve asgari metal ierikli olmas gibi dier olas zellikleri birletirildiinde insanlar zerindeki etkileri olduka ciddi olabilir. Konvansiyonel Silahlarn Kayt Altna Alnmas: Devletlerarasnda gven ina etmek ve gvenlii salamak iin Genel Kurul, 1992 ylnda Birlemi Milletler Konvansiyonel Silahlar Kayt Sistemini kurmutur. Bu gnll raporlama, katlmc devletlerin, yedi byk konvansiyonel silah snfndaki (denizaltlar da dhil olmak zere sava gemileri, tanklar, zrhl aralar, sava uaklar, saldr helikopterleri, yksek menzilli toplar, ksa menzilli hava savunma sistemlerinin de dhil olduu roketler ve roket atarlar) silahlarla ilgili ihracat ve ithalat faaliyetleri hakknda bilgi vermesini salar. Bu tr veriler BM tarafndan toplanr ve Birlemi Milletler web sitesinden ulalabilecei gibi kamunun da edinebilecei yasal belgeler eklinde yllk olarak baslr. imdiye kadar 160n stnde devlet bir ya da birka kez bu konuda rapor vermitir. Askeri konularda effafl tevik etmek zere tasarlanan dier bir mekanizma ise 1980 ylnda balatlan Birlemi Milletler askeri harcamalarn standartlam raporlanmas sistemidir. Bu gnll raporlama sistemi askeri personele, harektlara, bakm, ikmal, aratrma ve gelitirmeye yaplan ulusal harcamalar kapsar. imdiye kadar 110un stnde devlet bu sisteme en az bir kere rapor vermitir. Uzayda Silah Yarnn nlenmesi: Uzayla ilgili konular uluslararas forumlarda iki ayr izgide ele alnr: uzay teknolojisinin barl uygulamalar ile ilgili olan ksm ve uzayda silah yarlarnn nlenmesi ksm. Bu konular; Genel Kurulda, Uzayn Barl Amalar in Kullanlmas Komitesinde, yardmc organlarnda ve Silahszlanma Konferansnda tartld. Bu tartmalar uzayn hem barl hem de askeri alardan kullanm ile ilgili ok sayda uluslararas anlama yaplmasn salad. Uzayn askeriletirilmesinin nlenmesini vurgulamak zere, Genel Kurulun ilk silahszlanma zel oturumunda (1978) bu konu zerinde
536
Ek
uluslararas grmeler yaplmas arsnda bulunuldu. 1982 ylndan beri Silahszlanma Konferans Uzayda Silahlanma Yarlarnn Yasaklanmas balkl maddeyi gndemine ald; fakat yeler arasndaki alglama farkllklar yznden ok tarafl anlama grmeleri yaplmas iin tarih konmas konusunda ok az bir ilerleme kaydedildi. Silahszlanma ve Kalknma Arasndaki liki: zellikle az gelimi toplumlarda etkili uluslararas kontrol sitemi ile salanan genel silahszlanma araclyla ortaya kan kaynaklar kullanarak ekonomik ve sosyal kalknmann tevik edilmesi konusu uzun zamandr ye devletlerce tartlmaktadr. Bunun soncu olarak 1987 ylnda silahszlanma ve kalknma arasndaki iliki hususunda uluslararas bir konferans dzenlendi. O zamandan beri, uluslararas durumda meydana gelen deiiklikler nda, bir grup hkmet uzman, bu ilikinin yeniden deerlendirilmesi iin 2003-2004 ylnda topland. Silahszlanma Konusunda Blgesel Yaklamlar: Birlemi Milletler, blge devletleri arasnda gvenlik ve gven ina edici nlemleri tevik ederek blgesel ve yresel dzeyde silahszlanmaya kar yaplan giriimleri desteklemektedir. 1993 ylnda Silahszlanma Komisyonunun kabul ettii blgesel silahszlandrma yaklamlar iin yol gsterir ve tavsiyelerde bulunur. BM, blgesel silahlanmay tevik etmek iin uluslararas, blgesel, yerel sivil toplum kurulularnn yan sra kamu kurumlar ve Afrika Birlii, Avrupa Birlii, Avrupa-Atlantik Ortaklk Konseyi, Arap Birlii, Amerika Devletleri rgt, slam Konferans rgt, Avrupa Gvenlik ve birlii rgt, Gneydou Avrupa stikrar Antant gibi oluumlarla birlikte almaktadr. Silahszlanma Bilgilendirmesi ve Eitim Faaliyetleri: Bir grup uzmann, silahszlanma ve bar eitiminin her vatandan sivil hayata hazrlanmasnn ayrlmaz bir paras olduunu savunduu silahszlanma ve silahlarn oalmasnn snrlanmas eitimi hakknda sunduu rapor 2002 ylnda Genel Kurul tarafndan kabul edildi. 2003 ve 2004 yllarnda Birlemi Milletler, Lahey Bar ars ortaklnda drt lkede (Arnavutluk, Kamboya, Nijerya ve Peru) ocuklara ve genlere ynelik
537
bar ve kk silah eitimi projeleri yrtt. Bu drt lkedeki yneticiler, retmenler ve renciler akademik becerilerini ve okuldaki ilgi ve dikkati artrmak, su ve iddeti azaltmak iin yasa d silah konusu ve bunlarn oluturduu tehditler ile mcadele ediyor. Birlemi Milletler, Silahszlandrma Bilgilendirme program erevesinde yaynlar, zel etkinlikler, toplantlar, seminerler, paneller, sergiler ve silahszlanma konusunda kapsaml bir web site (disarmament.un.org) araclyla ok tarafl silahszlanma konularnda bilgilendirme ve eitim almalar yapmaktadr. 1978 ylnda Genel Kurul tarafndan balatlan Birlemi Milletler Silahszlandrma Bursu Program, yaklak 150 lkeden, birou u anda kendi hkmetlerinde silahszlandrma alanndan sorumlu olan 500 kamu grevlisine eitim verdi. Silahszlanmada Kadn-Erkek Eitlii: Kadnlarn ve kz ocuklarnn hem kurban hem de fail olarak atmalardan etkilenmesi ile son yllarda savan yz deiti. BM, silahszlanmann, yani silahlarn toplanmas ve imha edilmesi, maynlarn temizlenmesi, soruturma grevi yrtlmesi, karar verme ve bar srecine katlm gibi tm aamalarnda kadn-erkek eitliinin anlalmasnn nemini vurgulamaktadr. rnein, cinsiyet konusu, kk silahlarn yaylmasnn, zellikle kadnlar nasl etkilediini ve bunun iin neler yaplabileceini dikkate alr. Uzayn Barl Amalarla Kullanm: Birlemi Milletler uzayn barl amalarla kullanlmasn ve uzayda gerekletirilen faaliyetlerden btn uluslarn eit bir ekilde faydalanmasn salamak iin alr. Uzayn barl amalarla kullanlmasyla ilgili bu kayg, ilk insan yapm uydu olan Sputnik uydusunun 1957 ylnda Sovyetler Birlii tarafndan uzaya frlatlmasyla balad ve uzay teknolojisi alanndaki ilerlemelerle devam etti. Birlemi Milletler, uluslararas uzay hukukunu gelitirip uzay bilimi ve teknolojisi alanlarnda uluslararas ibirliini glendirerek bu konuda nemli bir rol oynamtr.
538
Ek
Bu alandaki en nemli hkmetleraras organ BM Uzayn Bar Amalarla Kullanm Komitesidir. Bu komite, uzayn barl kullanm konusunda uluslararas ibirliinin kapsamn gzden geirir, bu konuda deiik programlar tasarlar, BMyi teknik ibirlii konusunda ynlendirir, aratrmalar ve bilgi yaylmasn tevik eder ve uluslararas uzay hukukunun gelitirilmesine katkda bulunur. BM Genel Kurulu tarafndan 1959 ylnda kurulan bu komitede 65 ye devlet bulunur. Komite iki tane alt komiteden oluur:

Bilimsel ve Teknik Alt Komite uzay teknolojisi ve aratrmalar alanndaki uluslararas ibirliinin odak noktasdr. Yasal Alt Komite uzay faaliyetlerindeki hzl teknolojik gelimelere uyum gsterebilecek yasal bir erevenin gelitirilmesini salamak iin alr.
Komite ve alt komiteler Genel Kurulun sunduu sorunlar, kendilerine teslim edilen raporlar ve ye devletlerin gndeme getirdii konular grmek iin ylda bir kez toplanr. Oybirlii esasna gre alan komite ald kararlarla Genel Kurula tavsiyelerde bulunur. Yasal Belgeler: Komitenin ve Yasal Alt Komitenin almalar sonucu Genel Kurul halen yrrlkte olan be yasal belgeyi onaylamtr:
1966 ylnda imzalanan Ay ve Dier Gk Cisimleri Dhil Uzayn Keif ve Kullanlmasnda Devletlerin Faaliyetlerini Yneten lkeler Antlamas (D Uzay Antlamas) uzay keif faaliyetlerinin kalknma seviyeleri ne olursa olsun btn lkelerin menfaatine uygun ekilde yrtlmesini ngrr. Bu antlama ayrca uzay btn insanla ait olan, herhangi bir ulusun egemenlik iddialarna tahsis edilemeyecek, tm devletlerin sadece barl amalarla keif ve kullanmna ak bir yer haline getirmeyi hedeflemektedir. 1967 tarihli Astronotlarn Kurtarlmas, Astronotlarn ve Uzaya Frlatlm Olan Aralarn Geri Verilmeleri Antlamas
539
(Kurtarma Antlamas) kaza veya zorunlu ini halinde uzay arac mrettebatna her trl yardm salanmasn ve arac frlatan makamn kendi topraklar dna ini yapan uzay aracnn frlatan makama iade edilmesi iin gerekli ilemlerin yaplmasn ngrr. 1971 tarihli Uzay Cisimlerinin Verdii Zarardan Dolay Uluslararas Sorumluluk Hakknda Szlemesine (Sorumluluk Szlemesi) gre uzay cismi frlatan devlet kendi uzay cisminin yeryzne, uu halindeki uaklara, baka bir devletin uzay cismine ya da uu halindeki bu tr uzay aralarnda bulunan mallara ve insanlara verdii zarardan sorumlu olacaktr. 1974 tarihli Uzaya Frlatlan Cisimlerin Tescili Szlemesi (Tescil Szlemesi) frlatan devletlerin frlattklar uzay cisimlerinin kaytlarn tutmalarn ngrr ve frlatlan cisimler hakknda Birlemi Milletlere bilgi verir. Bu szlemeye gre, Birlemi Milletler Uzay leri Ofisi uzaya frlatlan cisimlerin BM bnyesinde kaydn tutar. Bugne kadar uzaya cisim frlatm btn devletler ve kurulular bu bilgiyi vermilerdir. Uzaya frlatlan cisimlerle ilgili bilgiler BM Uzay leri Ofisinin www.oosa.unvienna.org adresli internet sitesinden temin edilebilir. 1979 ylnda imzalanan Ay ve Dier Gk Cisimleri zerinde Devletlerin Faaliyetlerini Dzenleyen Antlama (Ay Antlamas) 1966 ylnda imzalanan antlamayla belirlenen gk cisimleri ve ay ile ilgili ilkeleri belirtir ve bu gk cisimlerinde bulunan doal kaynaklarla ilgili ileride yaplacak olan keifleri ve bu kaynaklarn kullanmn dzenleyen temelleri ortaya koyar.
Komitenin ve ona bal Yasal Alt Komitenin almalarna dayanarak, Genel Kurul uzay faaliyetlerinin yrtlmesine ilikin olarak aadaki ilkeleri benimsemitir:
Devletlerin Dorudan Uluslararas Televizyon Yaynclnda Yapay Uydular Kullanmasn Dzenleyen Esaslar (1982) byle bir kullanmn uluslararas alanda siyasi, ekonomi, toplumsal ve
540
Ek
kltrel baz etkileri olduunu kabul eder. Bu tr faaliyetler, bilgi ve haberin deiimini ve yaylmasn artrmal, kalknmay tevik etmeli ve baka devletlerin i ilerine karmama ilkesi de dhil olmak zere devletlerin egemenlik haklarna sayg gstermelidir. Dnyann Uydular Araclyla Uzaktan Alglanmasna likin Esaslar (1986) bu tr faaliyetlerin btn lkelerin menfaatine, lkelerin ve halklarn sahip olduklar doal kaynaklar zerindeki egemenliine ve dier lkelerin haklarna ve karlarna uygun bir ekilde yrtlmesi gerektiini belirtir. Uzaktan Alglama yntemi evreyi korumak ve doal felaketlerin etkisini azaltmak iin kullanlr. D Uzayda Nkleer G Kaynaklar Kullanmnn Esaslar (1992) bu tr g kaynaklarnn baz uzay faaliyetleri iin son derece nemli olduunu kabul etmekle beraber bunlarn kullanmnn eksiksiz bir gvenlik deerlendirmesine bal olmas gerektiinin altn izer. Bu esaslar nkleer g kaynaklarnn gvenilir ekilde kullanlmas ve radyoaktif bir maddenin dnyaya geri dn riskinin sz konusu olduu uzay cisminin bozulduu durumlarda yaplacaklar konusunda yol gsterici niteliktedir. Uzayn Bata Kalknmakta Olan lkeler Olmak zere Btn lkelerin karna ve Yararna Kullanlmas ve Kefi Konusunda Uluslararas birlii Beyannamesine (1996) gre devletler eit ve karlkl kabul edilen temeller dhilinde uluslararas uzay ibirlii konusuna katlmlarnn btn ynlerini kendileri tayin etmekte serbesttir ve byle bir ibirlii ilgili devletlerin en etkili ve uygun bulduu yollarla srdrlmelidir.
BM Uzay leri Ofisi (www.oosa.unvienna.org) Viyana merkezli BM Uzay leri Ofisi, uzayn barl amalarla kullanlmas komitesine kar sekreterya grevi yrtr ve gelimekte olan lkelerin kalknmak iin uzay teknolojisinden faydalanmasn salar.
541
UNISPACE KONFERANSLARI BM uzayn barl amalarla kullanlmas ve kefi konusunda tm Viyanada yaplan byk konferans dzenlemitir. 1968 ylnda gerekletirilen ilk konferansta uzay aratrmalarndan ve uzayn kefinden salanabilecek pratik yararlar ve bu yararlardan zellikle gelimekte olan ve uzayla ilgili almalarda bulunmayan lkelerin ne derece faydalanabilecei konular ele alnmtr. kinci konferans (UNISPACE82) uzay faaliyetlerine tm lkelerin artan bir ekilde katldn gstermitir. Bu konferansta ayrca uzay biliminin ve teknolojilerinin durumu incelenmi, uzay teknolojilerinin kalknmaya ynelik uygulamalar deerlendirilmi ve uluslararas alanda uzay konusundaki ibirlii tartlmtr. 1999da yaplan nc konferans (UNISPACE III); kresel evreyi koruma ve doal kaynaklar idareli kullanma, insanlarn gvenlii, kalknma ve refah iin uzay uygulamalar kullanmnn artrlmas, uzaydaki evrenin korunmas, gelimi lkelerin giderek artan ekilde uzay bilimine ulaabilmeleri ve bunun faydalar, zellikle genler iin staj ve eitim frsatlarnn artrlmas konularn ele almtr. UNISPACE III konferans ayn zamanda doal felaketlerin azaltlmas, nlenmesi ve bu felaketler sonras yardmlarn salanmas, eitim programlarnn gelitirilmesi, okuryazarl artrmak iin uydu balantl alt yap olanaklarnn hazrlanmas ve dnyann yaknnda bulunan uzay cisimleriyle ilgili srdrlen faaliyetler konusunda uluslararas ibirliinin kurulmas iin kresel bir sistem oluturulmas arsnda bulunmutur. Gen meslektalar ve renciler tarafndan dzenlenen Uzay Nesli Forumu konferanstan kan sonulara katkda bulunmutur. Konferans; hkmetleri, hkmetleraras kurulular, sivil toplumu ve zel sektr ilk kez bir araya getirmitir. 1999 ylnda Genel Kurul, her sene insanlarn koullarnn iyiletirilmesi konusuna uzay bilimi ve teknolojisinin yapt katklar kutlamak amacyla 4-10 Ekim haftasn Dnya Uzay Haftas olarak ilan etmitir.
542
Ek
2004 ylnda, Genel Kurul UNISPACE III konferansndan kan tavsiyelerin uygulanmas sonucu elde edilen ilerlemelerle ilgili 5 yllk bir gzden geirme raporu yaynlamtr. Bu ofis sahip olduu Uluslararas Uzay Haber Sistemi sayesinde uzayla ilgili tm bilgileri ye lkelere nerederek gnderir. BM Uzay Uygulamalar Program sayesinde ofis, pilot projeler yrtmede, ye lkelere teknik danmanlk hizmetleri verir; uzaktan alglama, uydu iletiimi, uydu meteorolojisi, uydudan yn bulma, temel uzay bilimi ve uzay hukuku gibi konularda eitim ve burs programlar dzenler. Ofis, ayrca, felaketlere doru tepki vermek iin uydu grntleri taleb eden BM rgtleri ile Uluslararas Uzay ve Byk Felaketler Dernei arasnda ibirliini salayan bir kurumdur. Bu ofis ayrca uzay bilimi ve teknolojisi eitimiyle ilgilenen blgesel merkezlere ve bu konudaki alara ve BMye bal ortadou ve gneydou Avrupadaki aratrma kurumlarna teknik yardm salar. Bu organlar srdrlebilir kalknmaya katkda bulunabilecek bilim adamlar ve aratrmaclarn uzay bilimi ve teknolojisiyle ilgili yetenek ve bilgilerini gelitirmesine yardmc olur. Asya ve Pasifikteki merkez 1996da Hindistanda, Fas ve Nijeryadaki merkezler ise 1999da faaliyete geti. 2003 ylnda ise Meksika ve Brezilyada bulunan Latin Amerika ve Karayip merkezleri ald. Ofis, rdn hkmetine de Bat Asyada bir merkez kurulmas hazrlklarnda teknik yardm salamaktadr. Ofis, Avrupa Uzay Ajans (ESA), Uluslararas Astronotik Federasyonu (IAF), Dnya Gzlem Uydular Komitesi (CEOS) ve Uzay Aratrmalar Komitesi (COSPAR) gibi birok uluslararas tekilatla yakn ibirlii ierisinde alr. Ayrca, uzay iletiimi, uydu meteorolojisi, uzay bilimi ve uzaktan alglama gibi konularda etkin olarak alan baka BM tekilatlar da vardr. Birlemi Millletlerin uzayla ilgili almalar arasnda egdm
543
salamak iin, bu kurumlar arasnda uzayla ilgili almalar ele almak amacyla her yl bir toplant dzenlenir. Son Gelimeler Bu tr bir yaynda, Sudann Darfur blgesinde ve bu blgenin evresinde olan olaylarda da olduu gibi siyaset ve gvenlik alanlarnda meydana gelen hzl deiimlerle tamamen ayn gndemi yakalamak imknszdr. BMnin mdahil olduu bu trden olaylarla ilgili son gelimeler iin ltfen BMin internet sitesine (www.un.org) ya da zellikle bu sitedeki haberler blmne (www.un.org/News) baknz.
544

Teorilerisiginda

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Teorilerisiginda

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TEORLER IIINDA

GVENLK, SAVA, BARI ve ATIMA ZMLER

Editr Atilla SANDIKLI

ISBN: 978-605-89672-4-3 Kapak ve Dizgi: Kaan Tucuolu ve Eren Okur

analiz, yorum ve vurgulanmaktadr.

Gvenlik Yaklamlarnda Deiim ve Dnm

GVENLK YAKLAIMLARINDA DEM VE DNM

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

Gvenlik Yaklamlarnda Deiim ve Dnm

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

Gvenlik Yaklamlarnda Deiim ve Dnm

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

Gvenlik Yaklamlarnda Deiim ve Dnm

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

Gvenlik Yaklamlarnda Deiim ve Dnm

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

Gvenlik Yaklamlarnda Deiim ve Dnm

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

Gvenlik Yaklamlarnda Deiim ve Dnm

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

Gvenlik Yaklamlarnda Deiim ve Dnm

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

Gvenlik Yaklamlarnda Deiim ve Dnm

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

Gvenlik Yaklamlarnda Deiim ve Dnm

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

Gvenlik Yaklamlarnda Deiim ve Dnm

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

Gvenlik Yaklamlarnda Deiim ve Dnm

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

Gvenlik Yaklamlarnda Deiim ve Dnm

Immanuel Wallerstein, Liberalizmden Sonra, (stanbul: Metis Yaynlar, 1995), 41.

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

Gvenlik Yaklamlarnda Deiim ve Dnm

Cinsiyet likileri, Yerli Halk, Aznlklar

Eitlik, Kimlik, Dayanma

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

Gvenlik Yaklamlarnda Deiim ve Dnm

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

Gvenlik Yaklamlarnda Deiim ve Dnm

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

Gvenlik Yaklamlarnda Deiim ve Dnm

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

Gvenlik Yaklamlarnda Deiim ve Dnm

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

Gvenlik Yaklamlarnda Deiim ve Dnm

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

Gvenlik Yaklamlarnda Deiim ve Dnm

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

Gvenlik Yaklamlarnda Deiim ve Dnm

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

Gvenlik Yaklamlarnda Deiim ve Dnm

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

Gvenlik Yaklamlarnda Deiim ve Dnm

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

Gvenlik Yaklamlarnda Deiim ve Dnm

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

Gvenlik Yaklamlarnda Deiim ve Dnm

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

Gvenlik Yaklamlarnda Deiim ve Dnm

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

Gvenlik Yaklamlarnda Deiim ve Dnm

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri