SAYFA NO

KONU
STAJIN YAPILDII KURULUUN BLGLER KURULUTA UYGULANAN RETM TEK. KURULUUN RETM NTEL MAK. VE KM. END. KURUMUNUN TAR. ASKER FAB. ANADOLUYA NAKL KURTULU SAVAI SIRASINDA ASKER FAB. KURUMUN HUKUK YAPISI MKENN HEDEF ELEKTRK L ALETLER L ALETLERNN BALANTILAARI BAST ELEKTRK DEVRELER DEVRENN BLMLER DORU AKIM DEVRELER DORU AKIM DEVRELER SER PARALEL DEVRE KARMAIK DEVRELER ELEKTRKL EV ARALARININ TOP. TESSE SAYA BALANTISI FREN MOTORU VE DZENEKLER BALATALI FRENLEME BALATALI FRENLEME DNAMK FRENLEME DNAMK FRENLEME AN DURDURMA TRANSFORMATRLER TRANS. YAPIMI RLELER KONTAKTRLER

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16.17.18.19 20 21 22

SAYFA
23

KONU
AIRI AKIM RLELER MAN. AIRI AKIM RLES AKIM RLES TERMK AIRI AKIM RLES ZAMAN RLELER PSTONLU ZAMAN RLELER MOTORLU ZAMAN RLELER TERMK ZAMAN RLELER DO. AKIM ZAMAN RLELER TER. ZAMAN RLELER ELEKTRONK ZAMAN RLELER PROGRAM RLELER ANAH. RELKTANS MOTORLARI ARM DE ENERJ DN. PRENSBLER YZYZE KONUM ORTALANMI KONUM ROTORUN ANA KONUMLARI KOMPANZSYON HESABI SENK. MOT. V/E ER. BELRLENMES AKIM YER ERS KUL. TEP GC AYARI WATMETRE METODU K WATMETRE METODU-ARON MONTAJI EKLER

24 25 26

27

28 29 30 31 32 32.33.34.35.36 37 38 39 40

ELEKTRKLE YAPILAN LERDE ALINMASI GEREKEN NLEMLER , 1995- 1996 YILI ELEK. RETM SONULARI.

STAJIN YAPILDII KURULUUN BLGLER

Kuruluun Ad: MAKSAM Kuruluun yeri: Celal Bayar bulvar No: 159 Tandoan/ ANKARA Kuruluta alan mhendis says: 35 Kuruluun asl alma konusu: eitli makine imalat, makine paralar, galvanizli tel rnleri ve elik konstrksiyon imalat.

Kuruluta Uygulanan retim Teknikleri

Kuruluta talal retim, pres ve kaynaklk ilemleri mevcuttur. Bunlarn yannda galvanizli tel ilemleri de yaplmaktadr. ounlukla talal retim tesislerinde mhimmat, askeri gereler ve eitli makine paralarnn retim almalar gereklemektedir. elik konstrksiyon ksmnda ise baz para birletirmeleri ve mhimmat saklama kutular gibi rnler ilemlerden geirilmektedir. Ayn zamanda pres atlyesinde mhimmat kutular retim admlar gerekleirken baz sac kesme ve bkme ilemleri de yaplmaktadr. Tm bu atlyelerde talebe bal olarak baz zel paralarda retilmektedir.

Kuruluta retimin Nitelii: Maksamda genel olarak seri retim yaplmaktadr. Bunlarn yannda da kendi bnyesinde ve zel olarak para retimi de yaplmaktadr.

MAKNA VE KMYA ENDSTRS KURUMUNUN TARHES

Makine ve kimya endstrisi kurumunun tarihi incelenecek olursa grlecektir ki bu kurulu zaferler dolu tarihimizin dnyaca n ve isim yapm silah gc kaynaklarmz olan top dkmhanelerinden domutur. Bunlarn ilki ve en nemlisi fetihten sonra stanbulda Galata ile Sal pazar arasnda bugn hala Tophane olarak anlan yerde Fatih Sultan Mehmet tarafndan kurulan ve 2. Beyazt zamannda daha da gelitirilen byk top dkmhanesidir. Osmanl ordusunun, donanmasnn ve kalelerin ihtiyac olan btn toplarn dkld bu tophane; o zamanki ismi ile Top asistanesi zamanla imparatorluunun harp sanayi merkezi haline gelmi ve faaliyetlerini imparatorluun son ylarna kadar srdrmtr. Tophanede dklen toplarda kullanlacak glleler ise, Haskyde Piri Paa denilen yerde kurulan bir dkmhanede yaplrd. Osmanl imparatorluu Hudutlar iinde 2. Beyazt devrine kadar orduya lzumlu barutlar muhtelif ehirlerdeki barutular tarafndan el havanlarnda imal edilir ve hkmete satlr. 2. Beyazt devrinde stanbulda ilk baruthane Kathanede kurulmutur. Bunun arkasndan Tophanede, Ayasofya'daki Cebahane iinde, Unkapannda, ehreminin de, Azatl ve Selimiye klas mahzenlerinde baz baruthaneler almtr. XVIII. yzyl balarnda yetersiz bir halde grlen bu bruthaneler ksmen kapatlm, Bakrkyde Baruthane-i Amire ad ile byk bir barur fafrikas kurulmutur. Ayrca

stnbul dnda Gelibolu ve Selanikte de ufak apta yeni barrut fabrikas kurulmutur. Ayrca stanbul dnda Gelibolu ve Selanikte de ufak apta yei barurhaneler bir nezaret altnda toplanm ve bylece Baruthaneler Nazrl ihdas edilmitir. Ahap tapa imal eden ilk imalathane 3. Selim tarafndan Hlite Karaaa denilen yerde yaplmtr. lk tfek fabrikas, yani Tfekhane stanbul da Kurueme de tesis edilmi, sonra Dolmabahe semtinde bir binaya, oradan Cibaliye ve daha sonra da Zeytinburnuna getirilmitir. Bu fabrika 1873 ylnda tekrar Tophane ye nakledilmi ve Haliden tezgahlar burada yivli tfk imalatna balanmtr.

ASKER FABRKALARIN ANADOLUYA NAKL

stanbul da toplanm bulunan ve Osmanl ordusuna yzyllarca hizmet etmi bulunan askeri fabrikalarn Balkan savandan (1913) sonra imparatorluun iinde bulunduu zor koullar dikkate alnarak ilgililerce Anadoluya nakli fikri ortaya atlm fakat 1. Dnya savann balamas sonucu (1914) bu konuda teebbse geilmesine mani olmutur. 1.Dnya savandan yenik olarak kan Osmanl hkmeti galip devletlerle Mondros (1918) ve Sevr (1920) antlamalarn imzalamak zorunda kalnca antlamann getirdii ar ykmler sonucu memleketteki btn askeri fabrikalar kapatlm, Bakrky, Zeytinburnu ve Karaaa fabrikalr gibi askeri fabrikal ticari imalata balamtr.

KURTULU SAVAINDA ASKER FABRKALAR

Anadoluda askeri fabrikalarn kuruluu Atatrkn Anadoluya gemesi (1919) ve Milli mcadeleye giriilmesiyle balamtr. Atatrkn Milli mcadelenin baarlmas iin silah tamiri ile cephane ve harp malzemesi imali ilerinin Anadoluda yaplmas gerektiini belirtmesi zerine igal

altndaki istanbulda askeri fabrikalardan karlan makine ve ustalarla 1920 ylnda ncelikle dou cephesinde Erzurumda sonrada silah tamirhanesi getirilecek olan bir i oca, daha sonra Garp cephesi Eskiehirde bir top tamirhanesi ile Ankarada istasyon civarnda bir tfek tamirhanesi kurulmutur. Ayrca sakarya sava srasnda gerekli grlmesi zerine Keskinde bir fiek imalathanesi ve ordunun silah tamiri yapmas iin Konyada bir silah tamirhanesi kurulmutur. 1921 yl ocak ay iinde Ankarada Askeri Fabrikalar Umum Mdrl kurulmu ve askeri imalat yapan btn fabrikalar bu umum mdrlk tarafndan yeniden tekilatlandrlmtr. Bylece Milli Mcadele dneminde Eskiehir, Ankara Keskin ve Konyada kurulan tamirhaneler ile Ankarada Askeri Fabrikalar Umum Mdrlnn kurulmas, harp sanayimizin nakli hususundaki dnceleri gerekletirilmitir

KURUMUN HUKUK YAPISI

Sermayesinin tamam Devlet tarafndan denmesi suretiyle 8 mart 1950 tarihinde 5591 sayl kanunla kurulan ve 1 nisan 1950 tarihinde faaliyete geen Makine ve Kimya Endstrisi Kurumu iktisadi devlet teekklleri ile messeseleri ve itirakleri hakkndaki 440 sayl kanuna tabi, tzel kiilii haiz bir teekkldr. Sanayi ve Teknoloji Bakanl na bal bir kurulu olarak faaliyet gstermektedir.

Makina ve Kimya Endstrisi Kurumu' nun Hedefi

Tm kaynaklarn verimli kullanm ile; Savunma Sanayii rnlerinde uzmanlam, Mhimmat ve silah sistemlerindeki deiim ve gelimeleri izleyebilen, Kalite , Mhendislik ,Arge ve Organizasyon faaliyetlerinde younlam ,

yeni rnler yaratan, Gnn teknolojisine uygun ekilde modernize olmu deien teknolojiyi izleyebilen ve deien koullara uyabilen, lke sanayii ile entegre olmu , Bylece T.S.K ihtiyalarn byk lde karlayabilen , Uluslararas piyasada daha etkin

ELEKTRK L ALETLER
Elektrik enerjisinin, tesislere ve kullananlara zararl isteimize uygun ve ekonomik olarak kullanlabilmesi iin elektrik deerleri kesin olarak bilinmelidir. Bu amala elektrik devrelerine L ALETLER balanr. Bu balantlar yapacak olan teknisyenlerin de bu konuda yetitirilmeleri gerekmektedir. lc aletleri; elektriki deerleri, kendi deerleri ve birimleri ile karlatran,gs teren, yazan veya sayan aralardr. lmeler, l aletlerinin devreye direkt veya yardmc aralda birlikte balanmas ile salanr. zellikle bir ok l aletlerinde, yardmc aralar kullanaak ayn l aleti ile D.A ve A.A enerjileride llebilir.

L ALETLERNN BALANTILARI

Doru ye Alternatif akm enerjilerinde kullanlan l aletlerinin devreye balanlar direkt veya yardmc aralarla salanr.

n ve nt diren, Akm ve Gerilim Transformatrleri, Komitator, Sigorta, Topraklama balantlarna dikkat edilmesi gerekir. AMPERMETRE: Devreye SER balanr. VOLTMETRE: Devreye PARALEL balanr. FREKANSMETRE: Devreye PARALEL balanr. COS F METRE: Devreye, akm bobini SER, gerilim bobini PARALEL balanr. WATTMETRE: Devreye, akm bobini SER gerilim bobini PARALEL balanr, SAYA: Devreye, akm bobini SER, gerilim bobini PARALEL olarak balanr. AKIM TRANSFORMATR : Devreye SER balanr. GERLM TRANSFORMATR : Devreye PARALEL balanr.

BAST ELEKTRK DEVRELER

Bir elektrik donanmn oluturan balantlar ve bileenleri topluca belirten terim. Elektrik devresi elektrik akmna (elektrik ykl akna) yol salamak iin biri birine balanm bileenlerden oluur. Elektrik ou kez k, ses ya da s gibi farkl bir enerji tr retmekte kullanlr.

DEVRENN BLMLER
Elektrik devrelerinin ounda drt ana blm vardr; (1) kimyasal pil, rete ya da gne pili gibi bir elektrik enerjisi kayna; (2) lamba, motor ya da hoparlr gibi bir yk (yada kt aygt); (3) elektrik enerjisi kaynaktan yke tamak iin bakr yada alminyum tel gibi iletkenler ;(4) enerjinin yke akn denetlemek iin rle,anahtar ya da termostat gibi denetim aygt. A B

11/2 V pil

3 V ampul 11/2 V pil

Basit bir elektrik devresi,elektriksel bileenlerin izimlerini kapsayan resimsel bir ekille (A) ya da elektrikilerin belirli bileenleri tanmlamakta kullandklar balantl standart simgelerden oluan bir izimle (B) gsterilebilir. Gerek DA (yn deimeyen doru akm),gerek AA (yn periyodik olarak terselen dalgal akm yada alternatif akm) olabilen kaynak, devreye bir elektromotor kuvvet (emk) uygular. Bu emk ,volt(V) olarak llr ve basnca benzer; belli bir devreden geecek (amper olarak llen ) akm miktarn belirler. Dnyann eitli lkelerinde kullanlan normal voltajlar genellikle, 50 60 hertz frekansta 110 ya da 220 V dur. Devreler,seri,paralel,seri-paralel ve karmak olarak drt genel tipe ayrlabilir. Bunlarn tm DA, ya da AA bir kaynaktan beslenebilir. 2A + + 12V 2A 2V Ylba aac ampulleri gibi seri balanm bir doru akm devresinde, btn direnler ya da klar (ampuller) ardk olarak balanr .Her kta oluan voltaj dmesi, elektrik akna gsterdii dirence baldr. Ayn akm btn klardan getii iin, klardan biri snerse, br klara akm geii kesilir 1 + 2A 2 4V + 3 6V 2A

DORU AKIM DEVRELER

Seri devre. Seri devrede akmn gidebilecei yalnzca bir yol vardr;akm kaynan bir ucundan kar,ykten (ktdan) geerek kaynan br ucuna dner. Metal iletkenli bir devrede bu akm kaynan negatif kutbundan pozitif kutbuna doru ok yava elektron akndan oluur. Baz yar iletkenli aygtlarda rnein transistrlerde ve yar iletken diotlarda art yklerde kart ynde hareket eder. Bu geleneksel diye adlandrlan ve artda eksiye doru akt varsaylan akmla akr. En basit doru akm devrelerinden biri olan el feneri seri devreye rnek verilebilir. Byle bir anlatmak iin devre bileenlerinin fiziksel grnlerini benzer izimlerin yer ald resimsel bir ekil kullanlabilir. Elektrikilerin ve teknisyenlerin yeledikleri bir yntemde balantl simgelerden oluan bir izim kullanmaktr;byle bir izimde, her simge, bir elektriksel bileeni temsil eder. El fenerinde elektrik kayna, her birinin emks 1,5 Volt olan ve devreye 3 Volt salayan seri balanm iki kuru pildir.3 Voltluk bir ampul devrenin ktsn oluturur ve kaynak ile kt (yk) arasna srgl bir anahtar balanr. Bu durumda iine kuru pillerin konulduu tp biimindeki metal gvde iletim yolunu oluturur. Anahtar akken,akm gemedii iin ampul yanmaz. Ancak anahtar kapal iken devre tamamlanr ve devreden akm geerek ampul yakar. Akm ampuln flamann starak akkor haline getirir;bu durumda ampul snn yan sra kta yayar. Byle bir devreden geen akm,ampulle seri balanm bir ampermetre ile llrse kzgn flamann direnci om yasas ile hesaplanabilir. Bu yasa doru akm elektrik devresindeki nicelik arasnda bant kuran bir denklemdir. Bu denklemde voltaj(gerilim) V ile,akm iddeti I ile diren R ile gsterilirse buna gre Om yasas birbiri ile e deerli olan 3 biimde yazlabilir: V=I*R R=V/I I=V/R rnein el fenerinin 3Vluk kaynakktan ald akm 0.1 A ise ampuln R direnci 30 olur. Voltaj iki pile balanm bir voltmetre ile llebilir. Ampuln direnci ampule bir ohmmetre balanarak anahtar akken llebilir.Souk diren denilen bu deer 30 mun ok altnda bulunur. nk flaman yksek bir scakla ulatnda diren nemli lde artar. Sk rastlanan bir baka seri devre rneide ylba aalarn sslemede kullanlan kk ampuller balanan k telidir. Byle dzenlemenin sakncas bir

ampul snerse elektriksel yolun kopmas ve btn klarn snmesidir.Daha iyi bir dzenleme snd zaman ksa devre oluturan yani akma direnci sfr olan ampuller kullanlmasdr. Bu ampullerden biri snerse dieri yanmay srdrr. Kirchhoff yasas nedeniyle kalan ampullerin tmnde daha ok voltaj vardr ve devreden daha ok akm geer. nk Kirchhoff yasasna gre tamamlanm bir devredeki voltaj dlerinin toplam uygulanan emk ya eit olmak zorundadr. Seri balanm bir devreye Ohm yasas uygulandnda btn seri direnlerin toplam direnci R dir. Byle bir devrede tketilen toplam g ampullerin her birinde harcanan ayr ayr glerin toplamdr. Paralel devre. Paralel balanm bir devrenin ayrc zellii,btn ktlarn (ya da yklerin) kaynakla ayn voltajda ve birbirinden bamsz olarak almasdr. Yani ktlarn biri devreden karlrsa brleri bundan etkilenmez. Otomobillerde kullanlan elektrik sistemi,DA Paralel devresine rnek verilebilir; bu sistemde aknn salad 12 Vluk voltaj ayn anda ateleme sistemine farlara park lambalarna radyoya ve klimaya elektrik enerjisi salar. Paralel bir sisteme baka bir yk (kt) eklenirse akm iin yeni bir yol oluturur. Ve bu nedenle kaynaktan gelen toplam akm artar. Bu Kirchhoffun akm yasasnn bir uygulamasdr; sz konusu yasaya gre herhangi bir noktadan devreye giren akmlarn toplam o noktadan kan akmlarn toplamna eittir. Baka bir diren Paralel balandnda paralel devrenin birleik direnci belirgin biimde azalr. Seri devrede olduu gibi paralel devrede de toplam g ayr ayr glerin toplamndan oluur. 15A 5A

+ 12 10A 12 2A 60 3A 40

15 A

5A

Otomobilin elektrik sistemi gibi doru akml bir Paralel devrede, btn rezistrler ya da ykler, parelel dallarla ortak bir g kaynana balanr. Her yk ayn voltajdadr; ama direncine bal olarak farkl miktarda akm eker. Seri-Paralel Devre. Seri-paralel devreler, baz bileenlerin birbirleriyle paralel baland, paralel birleimlerinse baak bileenlerle seri halde bulunduu devreler olarak tanmlanabilir. Kaynaa seri balanm bir anahtar ve bir sigorta ya da devre kesici ile paralel balanm bir ok bileen byle bir devre oluturur. Karmak Devreler. Yalnzca seri ya da sadece paralel bileimlerden oluan blmlere ayrlabilen bir devreye Karmak Devre denir. Bir direncin llmesinde kullanlan Wheatstone kprs adndaki devre buna iyi bir rnektir. Bu devre, temel olarak bir karenin drt kenarn oluturan, birbirine balanm drt rezistrden oluur. apraz kelerin ikisine bir voltaj kayna br ikisine ise belli bir direnci olduu bilinen bir galvanometre balanr. Ancak kpr devresi dengede olduunda galvanometreden hi akm gemediinde devre seri paralel bileimidir. Toplam direnci bulmak amacyla byle bir devreyi zmlemek iin zel teknikler gereklidir. Otomobilin ateleme sisteminde ya da fotoraf makinesinin fotoflanda olduu gibi doru akm devrelerine indkleler ve kondansatr balanabilir. Byle uygulamalarda nemli olan geici tepkidir; nk doru akm bakmndan bir kondansatr (srekli durum koullarnda) ak devre demektir ve bir indkle iinden geen akm deiken olmadka hibir etki gstermez. Ama indktans ve kapasitansn etkileri dalgal akm devrelerinde ok daha nemlidir. nk dalgal akmda voltaj ve akm srekli deimektedir.

ELEKTRKL EV ARALARININ TOPRAKLANMASI

Elektrikli ev aralarnn kullanlmasnda gvenli alma nemli bir unsurdur. Bu nedenle topraklama iletkenleri kullanlr. Topraklama iletkenleri, tesis iletkenleri ile ayn boru ierisinden plak (yaltkansz) olarak ekilir. Bu iletkenler datm

tablosu saya altl ve tesisteki metal gvdelere de balandktan sonra topraklama levhasna balanp, "topraklama levhas da topraa gmlr. Boru ierisinde ekilen iletkenin kesiti boru ierisinden geen iletkenin kesitinde olmaldr. Topraa gmlme srasnda ise kesiti en az 16 mm karelik bakr iletken kullanlr. Topraklama levhas bakr ise en az 0,5 metre kare, galvanizli sa ise l metre kare olmaldr. Topraklama levhas olmad durumlarda su borular da topraklama levhas olarak kullanlabilir. Toprak iletkenlerinin bulunmad durumlarda, toprakl prizlerin toprak iletkeni balant ucu ile ntr iletkeni balant ucu birbirleri ile birletirilmektedir. Bylece bir topraklama yapld sanlmaktadr. Bu ise enerji ularnn deitirilmesi durumunda alclarn zerinde enerji bulunacandan alclara dokunanlarn arplmalarna hatta lmle sonulanmalarna sebep olabilir. Byle bir balant yaplmamas gerekir.

TESSE SAYA BALANTISI

Yaplan br tesise saya balantsnda, en nemli unsur yaplm tesis gcnn bilinmesidir. Gnmzde en ok bir fazl 10 Amperlik sayalar kullanlmaktadr. Bu sa-yalar 35 A yk akmna kadar gvenle alabilmektedir. Sayalarn balant emalar, balant klemens kutusu ierisinde Verilmektedir. Genellikle birinci balant ucu faz, nc balant ucu ntr iletkenleri giri ulardr, ikinci balant ucu faz, drdnc balant ucu ntr iletkeni olarak yaplan tesise enerji verecek ularn baland ulardr.

FREN MOTORU VE DZENEKLER

Giri

Fren motorlarnn balca grevi tahrik sistemini hzl, gvenli bir ekilde daha ksa srede durdurmak, belli bir konumda tutmak ve gvenli frenlemeyi salamaktr. Fren dzeneklerinin iletmelerde kullanlmasnn gereklilii artk tartlmaz hale gelmitir. Hzl durdurma yntemiyle tahrik dzeninin bota alma ve l zaman blgelerinin azaltlmas ile sistem verimi daha da arttrlr.

Frenleme yaplan ve yaplmayan sistemlere ilikin grafikler

Fren motorlarnn kumanda devrelerinde

1. Balatal frenleme, 2. Dinamik frenleme, 3. Ani durdurma, olmak zere eit frenleme dzenei mevcuttur. 1. Balatal Frenleme Bu eit frenlemede motorun kasna bir yay araclyla iki balata tarafndan sklr. Balatal frende bulunan bir elektromknats enerjilendiinde balatalar aarak motor kasnan serbest brakr. Balatal frenin ( A ) bobini frenleyecei motorun ularna balanr. Motor almaya baladnda elektromknatsn bobini enerjilenir.

Balatalar motor kasnandan ayrlr. Bu anda motor henz ebekeye balandndan, yol alarak normal almasna balar. Durdurulmak istendiinde motor elektriksel olarak ebekeden ayrlr. Ayn anda (A) fren bobininin de enerjisi kesilmi olur. ekil 2 'de grld gibi (Y) yaynn etkisiyle balatalar motor kasnan skarlar. Motor kasna ile balatalar arasndaki mekanik srtnme, kuvveti motoru ok ksa bir zaman iinde durdurur. Balatal frenler asansr ve vin benzeri dzeneklerde kullanlan motorlarn frenlenmesinde ska kullanlrlar.

Elektromknats ile alan balatal bir fren dzenei Fren motorlar yardmyla i makinalarnn zorlanmadan ve snmadan frenlemesi salanr. Fren motorlarndan beklenen balca zellikleri sralayacak olursak : Fren balatasnn az anmas ve az bakm gerektirmesi, Kk yer tutmas, Basit olmas, Korozyona dayankl olmas, Yksek iletme gvenlii salamas, Byk savurma ktlelerini frenleyebilmesi, Durma esnasnda fren kuvvetini srekli koruyabilmeli, Minimum grlt ile almal, Fren kuvveti mekanik olarak veya elektriksel olarak kolayca ayarlanabilmeli, ok sk devreye girip kabilmelidir. Genellikle fren motorlarnda bir asenkron motor ve bir fren donanm ile birletirilerek kullanlr.

Tepsi rotorlu fren motoru Stator ve rotor normal bir asenkron makinadaki gibi yaplr. Ancak mekanik bir frenleme dzenei ilave edilir. ebekeden beslenen bir frenleme bobini ile alan bu frenleme dzeni motordan ayrdr. Bu tr motorlar genelde d yzeyden soutmaldr. fazl asenkron motorlar standart paralardan yaprlar. Kuru tipte alan bir fren dzeni elektromagnetik bir aygttr. Bobinden akm geince oluan manyetik alann ekim kuvveti yay kuvvetini yener ve fren braklr ve fren dzeni havalandrcnn bulunduu arka kapak ksmna yerletirilir. Sabit ksm fren yanndaki motor kapan hareketli ksm ise motor miline sabitlenir. Frenleme tepsisinin iki tarafnda balata bulunur. Balatalar motorun anmaya dayankl ekilde yaplan motor yatak kapaklarna srtnerek frenleme yaplr. Sabit ksmda bulunan ekim tepsisi civatalar zerinden kapaa balanr. Snrl eksenel hareket yapabilir. Ayrca dnemez ve arasnda elektromknatsn boyuna gre 0,2 ~ 0,5 mm mesafe bulunur. Motor akm kesildiinde elektromknats bobininden de akm gemez. Bask yaylar ekim tepsisi zerinden frenleme tepsisini yatak kapa zerine bastrr. Bylelikle bir fren momenti oluur ve mil frenlenir. Sistemde elektromknatsn akm ayarlanarak bask balatasnn ve tepsinin birbirine kar uyguladklar kuvvet ayarlanarak fren momenti de ayarlanabilir. Fren bobini genellikle doru akmla beslenir. Bunun sebebi ise alternatif akmdaki sfr gei anlarndaki momentin de o anlarda sfr olmasdr. Bu ise istenen ayar fren momentinin de darbeli ve vuruntulu almasna sebep verir. Eer fren momenti ayarlanmayacak ve sadece ama kapama yaptrlacaksa elektromknats bobini istenirse alternatif akmla da yaplabilir. Fakat yine de denilebilir ki ama kapama

yaptrlacak olsa bile elektriksel bakmda iyi bir frenleme alternatif akmla yaplamaz. Zira alternatif akmda ama kapama sresi doru akma nazaran kat artar. Frenleme momenti akmsz durumda ve yay kuvvetiyle salandndan tepsi fren ayn zamanda bir gvenlik frenidir. Zira motor alrken ebekeden elektrik enerjisi kesilse bile fren kendi kedini kilitler ve dzenek durur. Fren momenti motor momentinin yaklak iki katdr. My=2.Mn 2. Dinamik Frenleme Dinamik frenleme olarak adlandrlan bu tip frenleme, elektriksel frenleme olarak da adlandrlr. Elektriksel frenlemede maksat, motorun milinden gelen momenti kullanarak makinay generatr olarak altrarak rettii gc, yine motor durumunda alrken bal olduu ebekeye geri vermesidir. Burada dikkat edilmesi gereken bir husus, motorun beslendii ebekenin bu ters gc kabul edebilecek dzenekte olmasdr. Eer ki ebekeye verdii bu gc karlayacak yani tketecek bir baka yk yoksa frenlenmek istenen motor frenlenemeyecek ve dolaysyla ilem baarszlkla sonulanm olacaktr. ayet bal bulunduu ebekede bylesi bir durumla karlalma sz konusu olabilecekse bu durumda elektriksel olarak frenlenen ve artk generatr olarak alan bu sistemin rettii elektriksel g, bir diren zerinde tketilir. Fakat eer ki bu dzenekte kullanlan ve normal almasnda motor, frenleme anlarnda generatr olarak altrlacak olan makine bir senkron makine ve ayrca enterkonnekte sistemden beslenmekteyse bu durumdan endielenmemek gerekir. nk frenleme anlarnda retilen bu elektriksel gc tketecek yk illa ki ebekede mevcut bulunacaktr. Burada endie edilecek bir konu aranrsa o da u olabilir; motor olarak alrken ebeke ile motor arasna konulan eitli datm kademelerindeki koruma cihazlarnn, herhangi bir arza durumunda, frenleme esnasnda generatr olarak alan dzenekten yk de ayracandan, bu duruma kar da ayrca nlem alnmas gerekmektedir.

Bir D.A. nt motorun dinamik frenlemesine ait kumanda ve g devresi. Buradaki stop ncelikli kumanda devresinde frenleme direncine seri olan normalde kapal (M) konta aar ve endvi devresine seri olan (M) konta kapanr. nt sarg devreye devaml bal olduundan endvinin devreye girmesiyle motor dnmeye balar. Stop butonuna baslnca kontaktrn akm kesilir. (M) kontaklar normal hallerine geri dnerler. Dikkat edilirse stop butonuna baslmasyla beraber endvinin enerjisi kesilmekle beraber nt sarg hala devrede olduundan stop anndan sonra rotor ve i makinas tarafndan gelen ataletiyle dnmeye devam eden makine generatr olarak almaya balar ve endvisi ularnda bir gerilim indkler. ndklenen bu gerilim normalde kapal (M) konta zerinden frenleme direnci iinden bir akm dolatrr. Bu akm generatr olarak alan makineyi ykler ve frenler. Burada kullanlan fren direnci ayarlanal bir reosta olarak dnlrse fren akm ayarlanarak fren zaman da uzatlp ksaltlabilecektir. Milden gelen gcn kayna devaml deilse dzenein ataletiyle makine ok ksa bir sre iinde durur. Burada bahsi geen milden gelen gcn devamll konusuna ise yle aklk getirilebilir : Eer bu motor bir vin motoru olarak kullanlyor ise bu durumda yk, yerekimiyle devaml olarak aaya doru ineceinden makine devaml olarak generatr olarak alr ve belirli zaman sonra durmaz tam aksine yk herhangi bir ekilde durana kadar generatr alma devam eder.

 fazl bir asenkron motorun g ve kumanda devresi ekil 5. 'de fazl bir asenkron motorun altrlmas ve dinamik frenlemeyle durdurulmasna ait bir g balant emas gsterilmitir. Bu balantda start butonuna basldnda (M) kontaktr enerjilenir ve motor almaya balar. Normal almas esnasnda kumanda devresinden stop butonuna basldnda ise (DF) kontaktr enerjilenir ve (M) kontaktrnn enerjisi kesilir. (DF) kontaktrnn kontaklar kapannca transformatr ebekeye, kpr diyot klar da motor ularna balanr. Stator sarglarnda dolaan doru akm bir manyetik alan yaratr. Bu manyetik alan kesen rotor ubuklarnda bir gerilim indklenir.eer ki motor sincap kafesli rotorlu bir motor ise indklenen bu gerilim ksa devre olan rotor ubuklarndan akm dolar. Dinamik frenlemenin temel maksad olan motorun milinden gelen atalet momentiyle generatr olarak altrlmas ve retilen gcn bir diren vastasyla harcanmas dncesindeki olayndaki direnler bu devrede rotorun ksa devre ubuklardr. Eer bu devrede kullanlan motor bir bilezikli asenkron motor ise demek oluyor ki yol almada ve devir ayarnda kullanlan bilezie bal direnlerin ayar sayesinde dinamik frenleme srasnda bu direnlerin ayar da sz konusu olacaktr ve fren zaman da ayarlanabilecektir. (M) ve (DF) kontaktrlerinin ok ksa bir sre bile beraber kapal kalmas demek, A.A. ve D.A. 'mn akmas ve buna bal ksa devreye ve birok arzaya sebep olaca aikardr. (M) ve (DF) kontaktrlerinin ayn anda kapal kalmalarn nlemek iin bu kontaktrlere elektriksel kilitleme yaplr. 3. Ani Durdurma

Ani durdurma ynteminin mant, motorun var olan dndrme momentini ters ynde evirerek motorun miline ters dndrme momenti uygulamaktr. Motorun eidine gre A.A. veya D.A. , senkron veya asenkron, relktans veya step motoru olmasna gre bu durum zel olarak her bir tip iin ayrca incelenebilir. Ancak temel olan mantk, dner alan ters ynde evirmektir. Frenleme zamann en ksa srede beceren yntem ani frenleme yntemidir. Ani durdurma sistemi glkle yol alan motorlarda ve byk gteki motorlarda uygulanmaz. Aksi takdirde motor ebekeden ar akm eker ve dndrd ykde sakncal deerlerde mekanik gerilimler doar. Elbette ki beraberinde birok sorunlar da getirmektedir. Bunlarn banda mekanik problemler oluturmaktadr. Her eyden nce milin veya bu mile bal dier hareketli paralarn bu ani fren karsnda bir burulmas gz nne alnmaldr. Motor yere iyice tesbit edilmi olmaldr, yoksa bu ani fren karsnda motoru yere sabitlemek iin kullandmz civatalarn kopmas sonucunda statorun dnmesi bile sz konusu olabilecektir. Bir dier mekanik sorun da motorun bal olduu sistem, bu ani frenlemeye msaade eder olmaldr. Eer bir bant sisteminde kullanlan bir motor ise ve ani durdurma sonucunda bu bant zerindeki malzemeyi zerinden frlatp atacaksa burada ani frenleme sakncaldr. Ayrca alnmas gereken dier bir nlem ise elektriksel nlemlerdir. Durdurma iin motora ters dndrme momenti uygulandndan motor durma anndan sonra ters ynde dnmek isteyecektir. Eer herhangi bir mdahelede bulunulmazsa motor durduktan sonra ters dnmeye balar. Burada baz alglayclarla bu an tespit ederek durma annda motorun enerjisi kesilmelidir ve eer gerekiyorsa durma annda mekanik bir kilitleme sistemiyle milin dnmesi engellenmelidir. Ani durdurulacak motor ilk nce ebekeden ayrlr. Daha sonra ters ynde dnecek ekilde tekrar ebekeye balanr. Bu durumda motorda ters ynde bir dndrme momenti meydana gelir. Devir says sratle der ve belirli bir zaman sonra da motor tamamen durur. Bu andan sonra motorun ters ynde dnmesine olanak verilmez ve hemen motor devreden karlr.

nt motorun ani frenlenmesine ait g ve kumanda devresi.

Bir nt motora ait yol verme ve ani frenleme devresi ekil 6.'de verilmitir. Bu devrede kullanlan ani durdurma anahtar durdurmay gerekletirir. Ani durdurma srasnda devreden iki kat bir g ekileceinden akm snrlamak iin ani durdurma direnci kullanlr. Bu direncin deeri devre parametrelerine gre seilir. Ani durdurma akm yol alma akmnn yaklak iki katna eit olacandan ani durdurma direnci wattl diren olarak tabir edilen bir diren olmaldr. Baka bir deyile bu ani durdurma akmn iinden sorunsuzca aktabilecek bir diren olmaldr. Start butonuna basldnda normalde kapal (G) konta zerinden m kontaktr enerjilenir ve motorun endvisi ebekeye g devresindeki (M) kontaklar vastasyla balanr. nt sarg devreye devaml olarak bal olduundan motor ileri ynde dnmeye balar. Motor ileri ynde dnd srece kapal olabilecek bir dzenekle motorun miline tespit edilmi olan ani durdurma anahtar motor ileri ynde dnd srece kapal kalacaktr. Motor alrken stop butonuna baslnca (M) kontaktrnn enerjisi kesilir ve tm kontaklar normal konumlarna geri dnerler. Bu anda ani durdurma anahtarna seri olan (G) kontaktr enerjilenir. Bu kontaktrn

enerjilenmesiyle beraber g devresindeki (G) kontaklar da kapanr ve ileri ynde dnmekte olan motorun endvisi, ters ynde kutuplayacak ekilde tekrar ebekeye balanr. Endviden geen akmn yn deiir. Motor bu ters dndrme momentinin etkisiyle ksa srede durur. Durduktan sonra, motorun ileri ynde dnesi halinde kapal kalabilen ani durdurma anahtar kendiliinden alr. Bu durumda (G) kontaktrnn enerjisi de kesilir ve motor tamamen ebekeden ayrlm olur. Bylece motor geri ynde dnmesine msaade edilmeden, ok ksa bir srede durdurulmu olur.

Yol vermesiz, tek ynl fazl bir asenkron motorun ani durdurulmasna ait kumanda ve g devresi.

fazl bir asenkron motorun altrlmas ve ani durdurulmas ekil 7. 'daki devrede gsterilmitir. alma durumunda stop butonuna baslmas durumunda iki fazn yerinin deitirilerek tekrar ebekeye balanmas yntemiyle motorda oluturulan ters dndrme momenti, rotorun devir saysn sratle drr. Devir says sfr olduunda ani durdurma anahtar alr ve artk motorun balants ebekeden tamamen ayrlm olur. Bylece motor ters dnmeden ani olarak durdurulmu olur.

Transformatrler

Elektrik enerjisinden yararlanma, hizmet aygtlarnn deiik alanlarda kullanma artlarna, gerilim ve akm deerlerinin uygun olmasna baldr. Aygtlarn gerilim ve akmna uyan deerler, elektrik makinalarndan transformatrlerce salanr. Transformatr ler elektrik enerjisinin belirli gcnde gerilim ve akm deerlerinde deiiklik yapan makinalardr. ebeke gerilimlerini, aygtlarn alma gerilimine eit deere drmekte veya ykseltmektedir. Bu deiimi yaparken, devresi kapal alternatif manyetik alan gvdesi ile bu alann etkilendii iki sarg elemanndan yararlanlmaktadr. Manyetik alan gvdesi, kapal bir erceve eklinde, birbirinden yaltlm ince elik salardan meyana gelir. Birbirinden ayr olan sarg makaralar bu erevenin iki kolu zerine geirilmitir. eliksa paketi paral olarak hazrlandndan, kollar zerine makaralar geirildikden sonra, st birletirme kolu yerletirilir. Sarg makaralarnn biri ebekeye, dieride alc aygta balanr. ebekeye balanan sargya birinci devre (primer) makaras dierinide ikinci devre (sekonder) makaras denir. Birinci ve ikinci devre bobinleri arasnda hi bir balant sz konusu deildir. Ancak, burada bir manyetik balant sz konusudur. Bu balant, birinci devre sargsna uygulanan alternatif manyetik alann getii kapal manyetik gvde ile yaplmdr.

Transformatrlerin yapm

Transformatr birinci devresine uygulanan alternatif gerilim, buradan kk deerde mknatslama akm geirir. Bu akm alternatif zellii olan sins erisine gre deer almaktadr. Birinci devre sargsnda ortaya konan manyetik alanda ayn zellikde alternatif manyetik alan olur. Bu alan, manyetik gvde erevesi iinde devresini kapamakda ve deeri ebeke frekansna uyan bir deiim yapmaktadr. Endkleme prensiplerine gre: deeri deien manyetik alanlar tarafndan etkilenen sarglarda endksiyon gerilimleri olumaktadr. Burada indklenen ikinci devre sargs, herhangi bir alcya balanrsa bunu altracak akm verecei tabiidir.

Transformatrlerin yapmnda 1. Transformatrn gc (VA olarak), 2. Birinci ve ikinci devre gerilimleri ve spir saylar, 3. Manyetik gvde iin kullanlacak elik san manyetik endksiyonu, 4. Devre sarglarnn zerine geirilecei manyetik kolun kesit hesab, 5. Manyetik gvdenin dzenlenii, 6. Sarg makaralarnn hazrlan ve sarm ilemi konular takip edilmektedir.

RLELER

Ufak gdeki elektromanyetik anahtarlara rle adn verilir. Rleler elektromknats, palet ve kontaklardan oluur. Elektromknats bir demir nve ve zerine sarlm bir bobinden meydana gelir. Rle bobini doru akmla alacaksa demir nve bir paradan yaplr. Artk mknatisiyetten tr paletin demir nveye yapk kalmas,

nvenin n yzeyine konmul kk bir plastik parayla nlenir. Alternatif akmda alan rlelerin demir nvesi sa pakatinden yaplr. Rlenin titreim yapmas demir nvenin n yzne konmu bakr halkayla nlenir. Dmir nve zerinde bulunan bobin bir veya birka sargdan meydana gelir. Rle bobininde birka sargnn bulunmas, rlenin deiik gerilimlerde kullanlmasn salar. Rlenin paleti kontaklarn alp kapanmasn temin eder. Palet bir yay vastasyla veya yer ekimim kuvveti nedeniyle demir nveden uzakda bulunur. Rlelerde ak ve kapal olmak zere genellikle iki tip kontak bulunur. Rle kontaklarnn yapmnda gm, tungsten, palladyum, cva metalleri ve tungsten-gm, palladyum-gm, platinrutenyum alamlar kullanlr.

Kontaktrler
Byk gdeki elektromanyetik anahtarlara kontaktr ad verilir. Kontaktrler elektromknats, palet ve kontaklar olmak zere 3 ksmdan oluurlar. Elktromknats eklinde bir demir nve zerine sarlm bir bobinden meydana gelir. Kontaktr bobinleri doru ve alternatif akmla alrlar. Kontaktr bobininin alma gerilimi, grilimin ekli ve frekans ekseriya bobin zerinde bulunan bantta yazldr. Kontaktr bobini doru akmla alacaksa, demir nve bir para olarak yumuak demirden yaplr. Yumuak demirde artk mknatisiyet ok kk olur. Bu kk mknatisiyet bobin akmnn kesilmesi halinde, paletin demir nveye yapk kalmasna neden olabilir. Bu nedenle demir nvenin ortadaki bacann n yzne plastik ve antimanyetik bir pul konur. Bu pul paletin artk mknatisiytten tr demir nveye yapk almasna engel olur. Bobini alternatif akmda alacak olan kontaktrlerin, E eklinde demir nveleri silisli saclardan yaplr. Bylece demir nvenin kayplar en kk deer indirilmi olur. Alternatif gerilime balanm bi bobinden alternatif akm geer. Bobin akm bobin geriliminden yaklak olarak 90 derece geridedir. Bobin akm ayn fazda alternatif bir manyetik alan yaratr. Manyetik alan maksimum olduunda palet ekilir, sfr

olduunda palet braklr. Bu nedenle palet titreim yapar., kontaklar alp kapanr ve kontaktr ok grltl olarak alr. Bu sakncay gidermek iin demir nvenin d bacaklarnn n yzlerinde alan oyuklara, kaln bakr halkalar taklr. Bir taransformatrn sekonder sargs gibi alan bu bakr halkalarda gerilim doar. Doan gerilim demir nvedeki manyetik alandan 90 derece geridedir. Bakr halka ksa devre edilmi bir sarg olduundan, endiksiyon gerilimi halka iinden akm dolatrr. Dolaan bu akm gerilimle ayn fazdadr. Bu nedenle bakr halkadan geen akmn yarataca manyetik alan, esas manytik alandan 90 derece geride olmu olur. Bobnin yaratt manyetik alan sfr olduunda, bakr halkann yaratto manyetik alan maksimum olur. Bu nedenle bobin manyetik alannn sfr olduu anlarda da, paletin ekik kalmas salanm olur. Doru akm kontaktrlerinde palet yumuak demirden bir para olarak yaplr. Alternatif akm kontktrleri nde ise palet silisli saclarn paketlenmsiyle meydana gelir. Palet kontaklarn alp kapanmasn salar. Yer ekimi kuvvetiyle veya bir yay aracal ile palet demir nveden uzakda bulunur. Elektromknats enerjilendiinde, palet demir nve tarafndan ekilir ve kontaklar durum deitirir. Kontaktrlerde ak ve kapal olmak zere iki eit kontak vardr. Kontaktr kontaklarnn yapmnda gmn bakr, nikel kadmiyum, demir, karbon, tungsten ve molibden yaplm alamlar kullanlr. Bu alamlarda gmn sertlii arttrlm, srtnme ve arkdan dolay meydana gelecek anmalar azzaltlmtr. Kontaktrlerde ana ve yardmc kontak olmak zere iki eit kontak bulunur. Ana kontaklar yk akmn, yardmc yardmc kontaklar kumanda devresinin akmn tarlar. Kontaklara uygulanabilecek gerilimin ve kontaklardan geirebilecek akmn deeri, genelikle kontaktr zerine konmu etiktte yazldr. Bu etikette ayrca grilimin veya akmn cinsi de bulunur. Etiketteki grilim deeri ile bobin zerindeki grilim deerini, birbirine kartrmamaya dikkat etmek gerekir.

Ar akm rleleri

Elektrik motorlarn ar akmlardan korumak iin kullanlan elamanlara ar akm rlesi ad verilir. Sigortalar elektrik devrelerinde hatlar korumak iin kullanlrlar. Motorlarn ar akmlardan korunmalar sigortalarla yaplmaz. Buonlu sigortalarn normal ve geikmeli olarak alan iki eidi vardr. Gecikmeli alan sigortalar, motor devrelerindeki iletkenlerin korunmasnda kullanlrlar. Normal sigortalar ise motor ve baka tip alc devrelerinde iletkenleri korurlar. Eer sigortann bal olduu devreden 3 kat fazla akm geerse normal sigorta 1 saniyede, geikmeli sigorta 5 saniyede devreyi aar. Ar akm rlelerinin termik ve magnetik olmak zere iki eidi vardr.

Manyetik ar akm rlesi

Akm rlesi Bu rle motor akmnn manyetik etkisi ile alr. Manyetik ar akm rlesi bobin, demir nve ve kontak olmak zere 3 ksmdan oluur. Normalde kapal olan kontak kumanda devresine konur. Rlenin bobini motor akmn tar. Ar akm rlesinin bobininden normal deerinin zerinde bir bobin geerse, demir nve yukarya doru ekilir. Demir nvenin yukarya dogru haraketi, kapal kontan almasna sebep olur. Baz ev tipi cihazlarda rnein buz dolaplarnda kullanlan ar akm rleleri, mbelirli bir srenin sonunda otomatik olarak kurulurlar, Ar akm rlelerini yapan baz firmalar, rle zerine bir vida koyarlar. Rle bu vidayla ya elle veya otomatik kurulacak ekilde ayarlanr.

Akmn ksa aralklarla normal deerinin zerine kd durumlarda ar akm rlelerinin kullanld devrenin almamas gerekir. nk bu durum geicidir ve motor iin tehlikeli deildir. Motor iin asl tehlikeyi, motordan srekli olarak geecek ar akm yaratr. Ar akm motorun scaklk derecesini ykseltir ve yanmasna sebeb olur.

Termik Ar akm rlesi

Bu slenin bi metalli ve ergiyici alaml olmak zere iki eidi vardr. Bimetalli ar akm rleleri de direkt ve endirekt stmal olmak zere iki ekilde yaplrlar. Bu tip ar akm rlesinde bi metalin zerinde bulunan stc, motor akmn tar. Motor iin tehlike yaratacak deerde bir akm srekli olarak stcdan gectiinde,meydana gelen s bimetali saa doru bker. Bimetal kapal olan konta acarak,kontaktrn bobin akmn keser. G devresindeki kontaklar alr ve motor sebekeden ayrlr. Akm ksa bir sre iin normal deerinin zerine karsa, stc bimetali stacak imkan bulamaz. Motor iin tehlikeli olmayan bu gibi durumlarda s transferindeki gecikme,rlenin almasn nler.Bu yzden yal zaman gecikme nitesini bu tip rlede kullanmak gerekmez.Termeik asr akm rleleri elle veya otomatik olarak kurulacak sekilde imal edilirler.Baz termik asr akm rlelerinin zerinde bulunan bir vida ile rlenin elle veya otomatik kurulmas salanr. fazl sistemlerde termik asr akm rlelerini genellikle her fazn zerinde, nadiren de iki fazn zerine konur.Bu rleler ya bir kapal konta mterek olarak kumanda ederler veya her biri kendisine ait konta aarak motoru korumu olur.Termik ar akm rleleri eitli akm deerleri iin yaplrlar.Her termik ar akm rlesi belirli iki akm deeri arasnda alsr.Rle zerinde bulunan bir ayar vidasyla, rlenin arzulanan motor akmna ayarlanmas salanr.Baz termik ar akm rlelerinde ht direnler kullanlr.Bu direnler bir ar akm rlesinin deiik akmlarda kullanlmasn salar.

Termik ar akm rlesinin akm deeri bydke, stc telin ve bimetalin lleride byr.Hatta ok bykakm deerlerinde stcnn ve bimetalin yapm imkansz hale gelir.Bu gibi durumlarda bir akm trafosu ile kullanlacak kk deerli bir termikasr akm rlesi,byk gl bir motoru ar akmlardan korur. Ayrca firmalar byk akmlar iin ar akm rlelerini direkt stmal olarak yaparlar.Direkt stmal termik ar akm rlelerinde stc eleman bulunmaz.Direkt stmal ar akm rlelerinde, motor akm bimetal zerinden geer. Bimetalin bklmesine ve kontan almasna sebeb olacak olan s bimetal iinde doar. ZAMAN RLELER Kumanda devrelerinde ilk haraketten sonra, zaman gecikmesiyle baz ilerin yapm istenebilir. Byle devrelertde zaman rleleri kullanlr. Zaman rlelerinin biri dz zaman rlesi, dieri ters zaman rlesi olmak zere iki eidi vardr. Dz zaman rleleri, rle bobini enerjilendikden sonra gecikme yaparlar. Yani rle bobini enerjilendikden sonra, rlede bulunan kapal bir kontak alr, ak olan kontakda kapanr. Dz zaman rlelerinde bobinin enerjisi kesildikden sonra, kapanm olan kontaklar ani olarak alr. Alm olan kontaklar ise ani olarak kapanr. Byle bir zaman rlesinde, bir kontaktrde veya rlede rastlanan normalde ak veya normalde kapal kontaklarda bulunabilir. Zaman rlesinin bobini enerjilendiinde bu kontaklar ani olarak alr ve ani olarak kapanrlar. Bobinin enerjisi kesildiinde, kapanm kontaklar ani olarak alr. Alm olan kontaklarda ani olarak kapanr. Ters zaman rleleri, rle bobininin enerjisi kesildikden sonra gecikme yaparlar. Yani rle bobininin enerjisinin kesilmesinden sonra, evvelce kapanm olan kontaklar gecikme ile alrlar. Evvelce alm olan kontaklar ise gecikme ile kapanrlar. Ters zaman rlelerininin bobinleri enerjilendiinde kapal olan kontaklar hemen alrlar., ak olan kontaklar ise hemen kapanrla. Ters zaman rlelerinde de bir rlede veya kontaktrde rastlanan tipde normalde ak ve normalde kapal kontaklar bulunabilir. Zaman rlesinin bobini enerjilendiinde, bu kontaklar ani olarak alrlar ve ani

olarak kapanrlar. Bobinin enerjisi kesildiinde, kapanm olan kontakalr gene ani olarak alrlar, alm olan kontaklar ani olarak kapanrlar.

Pistonlu zaman rleleri

Pistonlu zaman rlelerinin dz ve ters alan iki eidi vardr. Dz zaman rlesinde bobin enerjilendiinde, demir palet yukarya doru ekilir. Palete bal olan yay da pistonu yukarya eker. Yalnz pistonun yukarya doru olan haraketi oldukca yava olur. Baz firmalarn yapm olduu zaman rleleri, hem ters hemde dz zaman rlesi olarak kullanlabilir. Zaman rlesinin dz veya ters alr duruma getirilmesi, her firmann imalatnda deiik olur. Bir tip zaman rlesini dier tip zaman rlesine evirme, kullanlan zaman rlesinin prospektsnde vrilen talimata gre yaplr. Bu nedenle zaman rlelerinmin kontaklar byk akmalr tayamazlar. Baka bir deyile zaman rleleriyle g devrelerinin kumandas yaplamaz.

Motorlu zaman rleleri

Baz firmalar zaman rlelerinde, bobin yerine senkron motor kullanrlar. Bu tip bir rlede motorun devir says bir sra dili ile uygun bir deere drlr. Dk devirle dnen dili ise, rlenin kontaklarn kumanda eder.

Termik zaman rleleri

Zaman gecikmesi ile kapal bir kontan almas veya ak bir kontan kapanmas, bu rlelerde s ile salanr. Termik zaman rleleri kontak bimetal ve stc olmak zere 3 ksmdan meydana gelmitir. Bimetal seramikden yaplm tp iinde bulunur. Bimetal, uzaman katsaylar farkl iki madeni eridin birletirilmesinden meydana gelir. Istc eleman dereye balandnda, scakl derecesi ykselmeye balar. Seramik tpte doan s bimetale geer. Bimetalin scaklk derecesi ykseldike, saa doru eilmek ister. Mikro anahtarlardaki gibi mekaniki bir tertibat bimetalin yava hareketine mani olur. Bimetalde doan eilme kuvveti uygun bir deere ykseldiinde, bimetal ani olarak saa doru hare ket eder. Normalde kapal kontak alr ve normalde ak kontak kapanr. Bylece balama anna gre, kontaklar zaman gecikmesiyle durum deitirmi olurlar.

Doru akm zaman rleleri

Doru akm zaman rleleri dier tip zaman rlelerinden yap bakmndan daha basit, fiyat bakmnda daha ucuzdurlar. Yalnz kullanlan yardmc elamanlarda, rlenin almalarnda gecikme temin edilmektedir. Doru akm zaman rlelerinin bakr halkal ve kontaktrl olmak zere 3 eidi vardr.

Termistrl zaman rleleri

Bu tip zaman rlelerinde, bir termitr bir rle ile seri olarak balanr. Bylece normal bir rle, zaman rlesine evrilmi olur. Bakr, aliminyum ve demir gibi madenlerin scaklk katsaylar pozitiftir. Bu madanlerin scaklk dereceleri ykseldikce direnleri artar.

Elektronik zaman rleleri

Diyot, transistr gibi yar iletken elemanlarn kullanlmalar yaygnlatkca, elektronik zaman rleleride mekanil tipdeki zaman rlelerinin yerlerini almaya balad. rnein mekanik yapdaki merdiven otomatikleri yava yava uygulamadan kalkmakda, onlrn yerine elektronik veya transistrl merdiven otomatikleri almaktadr.

Program rleleri
Program rlesi bir eit motorlu zaman rlesidir. Motorlu zaman rlelerinde genellikle zamanla alan bir normalde ak, birde normalde kapal kontak bulunur. Halbuki program rlelerinde zamanla alan normalde ak ve normalde kapal birok kontak vardr. Bu kontaklar arzuya gre istenilen srada ve zamanda altrlabilirler. Program rleleri, motorlu zaman rlelerinde kullanlan sembolle gsterilir. Program rlelerinde kontaklar ap kapatacak olan ve zerlerinde kamlar tayan mil bir senkron motorla dndrlr. Bylece kontaklarn hep ayn zamanda altrlmas salanm olur. Bu tip rlelerde kendi kendine yol alan bir senkron motor kullanlr. Motor almaya baladnda mil ve dolaysyla zerindeki kamlar dnmeye balar. Kamlarda kontaklar ap kapatrlar. Senkron motorun akm kesildiinde, kamlrn dn durur. Motor tekrar enerjilendiinde, kamlar kaldkalr yerden itibaren tekrar dnmeye devam ederler. Motor devrede kaldkca 360 derece lik bir dnden sonra program rlesi almaya devam eder. Program rleleri ani temasl butonlarla alabilecek ekilde de yaplurlar. rnein bir balatma butonuna bir kere basp brakmakla, program rlesi almaya balar. 360 derece lik bir dnden sonra rle kendi kendine durur. Bu rleyi bir kere daha altrmak gerektiinde, balatma butonuna bir kere daha baslr. Bu tip bir program rlesinin enerjisi kesildiinde, mil ve zerindeki kamlar tekrar normal konumuna dner.

Program rleleri 10 saniye ile 3 saat arasnda gecikme salarlar. Devir saysn drme gayesiyle kullanlan dilileri deitirmekle, bu rlelerin zaman ayar yaplr. Program rlelerinde her kamn karsna bir mikro anahtar yerletirilir. Mikro anahtarlarda normalde ak ve normalde kapal birer kontak bulunur. Mikro anahtarn zerinde bulunan makarakann zerindeki bir oyua girince veya bir kntnn zerine gelince kontaklar durum deitirir. ANAHTARLAMALI RELKTANS MOTORLARI Anahtarlamal relktans makinas (Switched Reluctance Machine, SRM) ilk kez skoyada 1838 ylnda Dawidson tarafndan bir lokomotifi hareket ettirmek iin kullanlmtr. 1920' lerde ise C.L.Walker tarafndan bu gnk ARM' lerin zelliklerini tayan bir adm motoru icad edilmitir. 1971 ve 1972 de Bedford ve Hoft rotor konumuna e zamanl olarak stator sarg akmlarn anahtarlayarak bu gnk modern ARM'lerin ekillenmesini salamlardr. Ayrca rotor ve stator kutup geometrileri ve g elektronii evirici yaplar zerine de aratrmalarda bulunmulardr. Avrupa'da anahtarlamal relktans motorlarnn ticari bir nem kazanmas Byrne ve Lawrenson tarafndan salanmtr. Ayrca SRDL (Switched Reluctance Drives Ltd.) tarafndan yaplan eitli almalar 80'lerin banda bu makineye olan ilgiyi arttrmtr. SRDL'nin ilk lisansl reticilerinden olan Tasc Drives (bu gn Oulton Drives adn almtr), endstriyel uygulamalar iin gc 4kW ile 80kW arasnda ARM tahrik sistemleri gerekletirmitir. Gnmzde imalatnn basit ve ucuz olmas ve evirici g elektronii devresinde dier kollektrsz makinalara oranla daha az anahtarlama elemanna ihtiya duyulmas gibi stnlkleri sayesinde deiken hzl tahrik sistemi uygulamalarnda pay sahibi olmaya balamtr. 1 ARM de Enerj Dnmnn Prenspler ekil 1 de 6/4 kutuplu bir ARM kesiti gsterilmitir. Motor fazldr ve her fazda karlkl stator kutuplarna sarlm, aklar birbirini destekleyecek ynde balanm iki bobin bulunmaktadr (bir faza ait sarglar gsterilmitir). Bu balant seri veya paralel olarak yaplabilir. ARM'de baz rotor konumlarnn zel tanmlar vardr. Aada bu temel konumlar ve gerekli aklamalar bulunmaktadr

Kutuplu ARM'nin kesiti

1.1 Yzyze (Aligned) Konum Rotor kutuplarndan birisi stator kutuplarndan bir tanesiyle tam olarak kar karya geldiinde bu durum ilgili faz iin yzyze (aligned) konum olarak tanmlanr.(ekil 2). Rotor bu konumdayken yzyze bulunduu stator kutup sarglarndan akm aktlmas halinde bir moment retilmez.

Rotorun yzyze konumu

Rotor'un yzyze konumda bulunduu stator kutbunun sarglarndan akm aktlken rotor dndrlerek yzyze konumdan uzaklatrlrsa (ekil 3), tekrar bu konuma dndrc ynde bir moment meydana gelecektir. Yzyze konumda magnetik relktansn en kk deerinde olmas nedeniyle relktans ile ters orantl olan faz endktans en byk deerini alr. Dk ak seviyelerinde relktansn nerede ise tamam hava aralnda ortaya kar. Ancak karlkl iki kutbu birbirine balayan stator boyunduruunun oluturduu uzun magnetik yolda da nemli lde magnetomotor kuvvet tketilir bu da yzyze konumdaki endktans azaltc bir etki yapar.

Rotorun yzyze konumdan uzaklatrlmas 1.2 Ortalanm (Unaligned) Konum Bir stator kutbu ile ardarda dizilmi iki rotor kutbunun radyal eksenlerinin aortaylarnn akt ekil 4 de gsterilen konuma ortalanm (unaligned) konum ad verilir. Rotorun bu konumunda da moment retilmez. Eer rotor ortalanm konumdan bir miktar uzaklatrlsa rotoru yzyze konuma getirmek zere bir moment meydana gelecektir. Ortalanm konum, rotorun kararsz bir durumudur. Bu konumda faz endktans en kk deerini almaktadr. Bunun sebebi rotor ve stator arasndaki byk hava aralndan dolay relktansn en byk deerinde olmasdr. Hava aralnn relktans, elik malzemeninkine gre ok byktr.

Rotorun ortalanm konumu Ortalanm konumdaki mknatslanma erisinde yzyze konumdakinin aksine belirgin bir doyma etkisi grlmez. Bunun sebebi ortalanm konumda byk miktarda kaak aklarn meydana kmasdr. ortalanm ve yzyze konumlara ait mknatslanma erileri yksek ak seviyelerinde birbirlerine yaknsarlar ancak asla kesimezler.

1.3 Rotorun Ara Konumlar Rotor'un ortalanm ve yzyze konumlar arasndaki konumlar iin ortaya kan mknatslanma erileri yzyze ve ortalanm konumlarn mknatslanma erilerinin arasnda yer alr. Mknatslanma erileri ARM'nin momentinin hesaplanmasnda, sarg ve sa paketlerinin boyutlandrlmasnda kullanlan nemli bir parametredir. Faz endktansnn deeri rotor konumu ve faz akmna bal olarak byk miktarda deiim gstermektedir. Anahtarlamal relktans motorunun teorisinde yer alan en anlaml iki endktans deeri, doymasz durumda yzyze konumdaki faz endktans deeri (La0) ve yine doymasz halde ortalanm konumdaki faz endktans (Lu0) deeridir.

KOMPANZASYON HESABI
GR: yi bir kompanzasyon yapabilmenin iki nemli koulu gereken kondansatr gcnn dikkatli saptanmas ve kondansatr admlar ile akm trafosunun doru seimidir. Aada bu deerlerin doru seimi iin pratik bir yntem bir rnek ile aklanmtr. Uygulamada ise ENTES R-G 5A Kompanzasyon Rlesi kullanlmtr. GEREKL KONDANSATR GCNN SEM: Gerekli kondansatr gcnn tayini iin tesisin Cos sinin ve kurulu aktif gcnn bilinmesi gerekmektedir. Tesisin Cos si pratik olarak faturalardan bulunur. O dnemde harcana aktif ve reaktif enerji bilindiine gre tan = harcana reaktif enerji/aktif enerji buradan Cos bulunur. Tesisin kurulu aktif gc ise , tesisteki tm alclarn (motorlar,aydnlatma elemanlar,frn rezistanslar vb ) etiketleri zerindeki gler toplanarak belirlenir. rnek olarak : Tesisimizin aktif gc 60 KW Cos = 0.68 olsun Hedefimiz Cos yi 0.95 kartmaktr bunun iin aadaki Tablo 1 den yararlanarak K deerini bulup aktif gle arparak Kvar olarak kullanlacak kondansatr deerini buluruz. Bu ifadeyi formle dkersek; Qc=P.K Tablodan K deeri 0.75 bulunur. Qc=60.0,75=45 Kvar bulunur.

imdiki Cos 0.50 0.80 0.98

Ulalmak stenen Cos 0.85 0.90 0.95 1.11 1.25 1.40

1 1.73

0.52 0.89 1.03 1.16 1.31 1.64 0.54 0.81 0.94 1.08 1.23 1.56 0.56 0.73 0.86 1.00 1.15 1.48 0.58 0.66 0.78 0.92 1.08 1.41 0.60 0.58 0.71 0.85 1.01 1.33 0.62 0.52 0.65 0.78 0.94 1.27 0.64 0.45 0.58 0.72 0.87 1.20 0.66 0.39 0.52 0.66 0.81 1.14 0.68 0.33 0.46 0.59 0.75 1.08 0.70 0.27 0.40 0.54 0.69 1.02 0.72 0.21 0.34 0.48 0.64 0.96 0.74 0.16 0.29 0.43 0.58 0.91 0.76 0.11 0.23 0.37 0.53 0.86 0.78 0.05 0.18 0.32 0.47 0.80 0.80 0.13 0.27 0.42 0.75 0.82 0.08 0.21 0.37 0.70 0.84 0.03 0.16 0.32 0.65 Kondansatr Admnn Tayini: Dikkat edilmesi gereken en nemli husus 1. Admda seilen kondansatr deeri dier admlardakilerden daha kk seilmelidir. Yukardaki rnekte 45 kvar lk kondansatr ile yaplacak kompanzasyon panosunda 5 kademeli rle kullanlmas durumunda admlar aadaki gibi olmaldr, 1. kademe 5 kvar 2. kademe 10 kvar 3. kademe 10 kvar 4. kademe 10 kvar 5. kademe 10 kvar Akm Trafosunun Tayini : Akm trafolarndan etiketlerinde yazl akm deerlerinin 0.1 katndan ok 1.2 katndan az akm getiinde hatasz alrlar. Bu nedenle akm trafolar ne ok byk ne de ok kk seilmelidir. rnek tesiste g 60 KW alma gerilimi 380 V ise iletmenin nominal akm I= P/1.73*U =60/1.73*220= 9.11 amperdir. Bu formlden elde edilen akm deerlerine en yakn bir st standart akm trafosu seilir. rnekte 100:5 lik trafo kullanmak yeterlidir. Reaktif Rlenin Balanmas:

1. Akm trafosunu ana alter kna veya ana giri sigortalarndan birinin ayana balaynz. En ok karlalan hata , akm trafosunun kompanzasyon panosundan sonra balanmasdr. Bu durumda rle almaz. Akm trafosu daima kondansatrlerden nce ve iletmenin ilk giriine balanmaldr. Ayrca akm trafosundan kan telleri en ksa yoldan (panonun demir aksamna ve dier kablolara sarmadan ) tercihen 2x1.5 TTR kablo kullanarak rlenin 1 ve 2 nolu ularna balaynz. 2. Akm trafosunun bal olduu faz R olsun. Rlenin 4 ve 5. Nolu klemenslerine mutlaka dier iki faz yani S ve T balaynz.

Balant emas aada gsterilmitir.

Reaktif Rlenin letmeye Alnmas : 1. % ayar dmesini 0.50 ye getiriniz. (TEK in n grd deerdir.) 2. rleyi otomatik konumuna alnz.

3. C/k ayar dmesini 0.05 e alnz. Devreye indktif bir yk (rnein motor) alnz. Rle zerindeki ind yanmaldr. Kap yanyorsa 4 ve 5 nolu ular ters eviriniz. 4. Bundan sonra geriye kalan tek ilem c/k ayarnn dzgn olarak yaplmasdr. Buradaki oranda c: 1. Admdaki kondansatr gcn k: akm trafosunun evirme orann gstermektedir. rneimizde bu oran ;
c 5 = = 0.25 k 100 / 5

Bulunur ve bu ayar 0.25 e getirilir.

Aadaki tabloda c/k ayar iin seim tablosu grnmektedir

Akm Trafosu 30/5 50/5 75/5 100/5 150/5 200/5 300/5 400/5 600/5 800/5 1000/5 1500/5 2000/5 5 0.83 0.50 0.33 0.25 0.17 0.13 0.08 0.06 10 1 0.67 0.50 0.33 0.25 0.17 0.13 0.08 0.06 0.05

1. kademedeki kondansatr gc 15 20 25 30 40

50

100

1 0.75 0.50 0.38 0.25 0.19 0.13 0.09 0.08 0.05

1 0.67 0.50 0.33 0.25 0.17 0.13 0.10 0.07 0.05

0.83 0.63 0.42 0.31 0.21 0.16 0.13 0.08 0.06

1 0.75 0.50 0.38 0.25 0.19 0.15 0.10 0.08

1 0.67 0.50 0.33 0.25 0.20 0.13 0.10

0.83 0.63 0.42 0.31 0.25 0.17 0.13

0.83 0.63 0.50 0.33 0.25

Olabilecek Sorunlar

Arza : Rle srekli kondansatr alyor. Cos metre kapasitif gsterdii halde karmyor. Sebepleri: 1. Kondansatr panosunu besleyen g kablosu akm trafosundan nce alnmtr. 2. Rlenin 4 ve 5 nolu klemenslerine akm trafosunun bal olmad dier iki faz yerine(S T) akm trafosunun bal bulunduu faz (R) balanmtr. Bu durumda ind veya kap ledlerinden biri srekli yanar ve rle devreye srekli kondansatr alr veya karr. Arza : Rle alyor. Kademelerin devreye girdii rle zerindeki klardan belli oluyor. Kontaktrler ekiyor fakat Cos ykselmiyor ve rle kondansatr almak istiyor. Sebepleri: 1. Kondansatr sigortalar atmtr. 2. Kontaktr kontaklar kirlenmitir. 3. Kondansatrler deer kaybetmitir. 4. Kurulu kondansatr gc , tesisin kompanzasyonuna yetmemitir. Kondansatr ilavesi gerekmektedir. Arza : Motorlar alyor. Devrede kondansatr olmad halde kap yanyor. Sebepler : 1. Rlenin 4 ve 5 nolu ularn deitiriniz. Arza : Ayn akm trafosundan hem rle hem de Cos metre besleniyor ancak her iki cihazda dzgn almyor. Sebepler : 1. Balant hatas vardr.(Rle ve Cos metre akm devreleri emadaki gibi SER balanmaldr. 2. Akm trafosu byk seilmitir. 3. Cos metre gerilim devresi balants R fazndan alnmtr. (Reaktif g kontrol rlesinin tersine Cos metrenin gerilim devresi, akm trafosu, ile ayn faza balanmaldr.

SENKRON MOTORDA V E ERLERNN BELRLENMES VE TEPKN GCN AYARLANMASI

Senkron motora asenkron yol verilirken uyarma sargs neden bir direnle ksa devre edilir? Senkron makinenin uyarma sargs ok sarmldr. Bu nedenle asenkron kalk sresince bu sargda yksek deerli bir gerilim endklenir ve bu gerilim de sargya zarar verebilir. Bu sorunu nlemek iin uyarma sargs kark sresince kendi direncinin 5 ile 10 kat arasnda bir deere sahip olan bir direnle ksa devre edilir. Senkron motora asenkron kalk anlatnz. Asenkron yol verme sndrm sargl ve/veya ktlesel kutuplu senkron motorlarda kullanlr. Motor sadece asenkron motor moment etkisi ile ivmelenir. Motor, uyarma sargs uyarlmadan dorudan ebekeye balanr ve asenkron motordaki gibi ksa devre sndrm sarglar zerinden yol alr. Senkronlanncaya kadar belli bir kayma deerinde asenkron motor olarak alr. kk kutuplu senkron motorlarda kalk sresince ktlesel kutup yzeylerinden akan girdap akmlarnn yaratt asenkron momentten de yararlanlr. Bylece kalk momenti attrlabilir veya motora yalnz bu momentle kalk yaptrlabilir. Girdap akmlarnn yaratt moment,motoru tek bana ivmelendirmek iin yeterli olmayabilir. Sonu olarak asenkron kalk iin nemli olan, rotorda sndrm etkisinin yaratlabilmesidir. Asenkron motorda kullanlan yol verme yntemleri senkron motorun asenkron kalknda da kullanlabilir. Bu yntemlerden en kullanls, dk kalk akm ile yksek kalk momentinin elde edildii transformatrle yol vermedir. Dier bir asenkron yol verme yntemi de, kk ve orta byklkteki dk hzl senkron motorlarda kullanlan ksmi sargl kalktr. Bu yntemde, kalkta stator sargsnn yalnz bir ksm kullanlr. Bylece kalktaki kaak reaktans, tm sarg kullanldndakine gre arttrlm olur ve kalk akm klr. Dndrme momenti ise, tm sarg kullanldndaki deerinin yaklak olarak %45 ..70i kadardr. kk kutuplu senkron makinelerde manyetik simetrisizlik nedeniyle, asenkron iletmede endvi akmnn genlii maksimum ve minimum deerleri arasnda salnr. Ayrca, uyarma sargs bir diren zerinden ksa devre edilmi btn senkron makinelerde, asenkron iletmede, uyarma sargsnn tek fazl oluu, yani

elektriksel simetrisizlii nedeniyle stator elektriksel byklklerinde (1-2s), dndrme momentinde ise 2f frekansnda salnan st titreimler vardr.

Akm yer erisini kulanarak senkron motorda tepkin g ayarI

rete yn sistemine gre yaplan incelemeye gre;

I1 = j Up U1 j Xd Xd

ve I 1 = I 1o + I k1

Endvi akm I1, bota alma akm I1o ile ksa devre akm Ik1in vektrel toplamna eittir. Senkron makinede tepkin g ayar uyarma akm ile yaplr. Senkron motorun YSye gre izilmi akm yer erisinde de grlebilecei gibi endvi akmnn geometrik yeri, akmn etkin bileeni sabit tutulmak kouluyla uyarma akmnn byklne bal olarak motor alma blgesinde herhangi bir yerde bulunabilir. Bylelikle uyarma akm azaltlp oaltlarak, yani endvi akmnn tepkin bileeninin bykl deitirilerek motorun ebekeden ald veya ebekeye verdii tepkin gcn bykl deitirilebilir.byk uyarma akm deerlerinde motor endktif yklenir ve ebekeye tepkin g verir. Azalan uyarma akm deerlerinde nce ebekeye verdii tepkin g azalr, sonra da ohmik almaya geer. Uyarma akm azaltlmaya devam edilirse, motor kapasitif yklenerek Up ebekeden tepkin g alr. U1

= 2
I1o

I1r I1 I1 Ik1=I1f I1r Q

Ik1=I1f

P Kapasitif Ykleme Endktif Ykleme

Senkron motorun YSye gre izilmi akm yer erisi ve tepkin g ayar

 fazl sistemlerde g ayr yntemle llebilir: 1. Bir vatmetre metodu 2. yapay sfr noktal bir vatmetre metodu 3. iki vatmetre metodu (Aron montaj) Bir vatmetre metodu: Bu en basit lm metodudur. Burasa sistemin sismetrik yklenmi olduu kabul edilir. Akm bobini fazdan birinde ve gerilim bobini de fazla ntr arasnda bulunur. Bu yntemle llen gcn 3 kat toplam gc verir. Yapay sfr noktal, bir vatmetre metodu: Sfr noktas dar kartlacak gibi deil ise, bu amala hazrlanm sfr noktas direnci ile yapay olarak bu nokta oluturulur. Vatmetrenin gerilim bobini aralarna diren sokulmasyla fazla birletirilir. Burada r ve s direnleri birbirine eit ve ayrca vatmetrenin gerilim bobini ile w direncinin toplamna eit olmaldrlar: r=s=v+w Bu balamada llen gcn kat toplam gc verir. Bu nedenle sadece simetrik yk durumunda kullanlr. ki vatmetre metodu Aron montaj:

ki vatmetrenin akm bobinleri herhangi iki faza seri olarak balanr ve gerilim bobinleri de akm bobinlerinin bulunduklar faz ile serbest kalan nc faz arasna balanr. Byle bir balamada sistemin toplam gc vatmetrelerin gsterdikleri sapmalarn isaretleri ile hesaplanmak suretiyle toplamna eittir. Toplam g=W1 +W2 G Faktrnn Hesaplanmas: fazl sistemlerde fazn akmlar ve faz kaymalar farkl olabilir. Bu ekilde her bir faz iin yaplacak llerle her fazn g faktr hesaplanr. Fakat nemli olan toplam sistemin g faktrnn hesaplanmasdr, ki bu da sistemin aktif gcnn grnr gcne olan oranndan hesaplanr.
cos = P = S P 3.U .I

ekildeki aron balantsnda akm ve gerilimlerin ortalamasndan gidilerek sistemin g faktr,

cos = W1 W2 3.U .I

olarak bulunur.

G faktr yalnzca vatmetrelerin sapmalarndan da elde edilebilir.

1 2 1 + 2 gstermektedir.
tg = 3

Burada 1 iki vatmetreye ait sapmalardan byk olan

Aron montaj

Senkron motorda asenkron kalk momenti sndrm sargsnn yapm malzemesine bal olarak nasl deitirilebilir?

Senkron makinaya yol vermek iin kutup ayaklarna amortisr ubuklar yerletirilir. Bunlar kutup tekerlei evresi boyunca her iki yanda ksa devre edilerek iki adet kapal ksa devre halkas oluturulur. Sa paketli kutup ayaklarnda kullanlan ksa devre ubuklar dikdrtgen veya yuvarlak kesitli olabilir ve kutup aya yzeyine yakn yerletirilirler. Manyetik doymay nlemek iin ise amortisr oluklarndan kutup yzeyine doru yarklar alr. Bakrdan yaplan bu ubuklar ksa devre eden yan halkalar bakr veya pirinten yaplr. Ksa sreli de olsa zaman zaman bu ubuklarn oluturduu amortisr sarhgs daha byk akmlarla yklenir. Bunun sonucu olarak sarg dzensiz bir snma zorlanmasna urar ve deiik paralarn scaklk dereceleri arasnda byk farklar olutuundan s gerilimleri meydana gelerek mekanik kuvvet etkilerine yol aar. Ksaca, kalk momentini arttrmak iin sndrm kafesinin pirin veya tun gibi bakrdan daha kuvvetli alamlarla yaplmaldr. Kalk momentinin dk olmasnn zararl olmayaca durumlarda ise sndrm kafesi bakrdan yaplabilir.

EKLER

DEVLET STATSTK ENSTTS BAKANLII 1995 - 1996 YILLARI ELEKTRK RETM VE DAITIMI ANKETNN GEC SONULARI
*1996 YILINDA 1995 YILINA GRE % 9.99 ORANINDA ELEKTRK ENERJS RETM ARTII SALANMITIR. *ELEKTRK ENERJSNN 1995 YILINDA % 82.2 'S, 1996 YILINDA DA % 72.9 'U TRKYE ELEKTRK RETM LETM A.. (TEA) TARAFINDAN RETLMTR.

* ELEKTRK ENERJSNN 1995 YILINDA % 51.36 'SI SANAYDE, % 20.26 'SI MESKENLERDE, 1996 YILINDA SE; % 53.09 'U SANAYDE, % 21.91 ' MESKENLERDE TKETLMTR. *ELEKTRK ENERJSNN 1995 YILINDA % 38.14 ' MARMARA, % 18.09 'U EGE BLGESNDE, 1996 YILINDA SE; % 38.87 'S MARMARA, % 17.29 'U EGE BLGESNDE TKETLMTR. *ELEKTRK ENERJSNN 1995 YILINDA %19.84 ', 1996 YILINDA DA % 20.71 ' STANBUL LNDE TKETLMTR. *K BAINA ELEKTRK TKETM 1995 YILINDA 1088 kWh, 1996 YILINDA 1160 kWh OLARAK GEREKLEMTR. Bu haber blteninde 1995- 1996 yllarna ait anket sonular verilmektedir. Devlet statistik Enstits elektrik enerjisi istatistikleri konusunda yllk ve er aylk dnemlerde veri derlemeye 1995 ylnda balamtr. Takip eden aylarda peryodik olarak dnemsel anket sonular da kamuoyuna duyurulacaktr. 1995 ylnda 86 247.4 Gwh, 1996 ylnda ise 94 861.5 Gwh elektrik enerjisi retimi gereklemitir. 1996 ylnda, 1995 ylna gre % 9.99 orannda elektrik enerjisi retim art olmutur. retilen elektriin 1995 ylnda 50 706.5 GWh ' termik, 35 540.9 GWh ' hidrolik iken, 1996 ylnda ise; 54 386.4 GWh ' termik, 40 475.1GWh ' hidrolik olarak gereklemitir. 1996 ylnda, 1995 ylna gre % 7.26 orannda termik elektrik enerjisi retim art salanm, bu oran hidrolik elektrik enerjisinde % 13.88 orannda gereklemitir.

1995 ylnda Corafi blgelere gre elektrik enerjisinin %38.14 Marmara, %18.09 Ege, %13.07 Akdeniz, %13.76 Anadolu, %8.85 Karadeniz, % 3.21 Dou Anadolu, %4.89 'u Gneydou Anadolu Blgesinde tketilirken; 1996 ylnda ise, %38.87 Marmara, %17.29 Ege, %12.98 Akdeniz, %14.15 Anadolu, % 8.55 Karadeniz, %3.23 Dou Anadolu, % 4.93 ' Gneydou Anadolu Blgesinde tketilmitir.

1995 ylnda retimin % 82.2 'si TEA, % 6.5 'i Otoprodktrler , % 2.7 'si Ayrcalkl irketler, % 0.1 'i retim irketleri ve % 8.4 ' zelletirme daresi bnyesindeki santrallarinde retilmiken; 1996 ylnda bu oranlar; % 72.9 'u TEA, % 6.4 ' Otoprodktrler, % 3.1 'i Ayrcalkl irketler, % 0.5 'i retim irketleri ve % 17.2 'si zelletirme daresi bnyesindeki santrallerde gereklemitir.

1995 ylnda kullanm yerlerine gre elektriin tketim oranlar; resmi daireler %5.95, sanayi %51.36, meskenler %20.26 , sokak aydnlatmas %3.67, antiyeler %0.92, tarmsal sulama %1.92, ticaret %6.72, dier sektrlerde de %9.20 orannda tketilmitir. 1996 ylnda kullanm yerlerine gre elektriin tketim oranlar; resmi daireler %4.40, sanayi %53.09, meskenler %21.91, sokak aydnlatmas %3.70, antiyeler %0.94, tarmsal sulama %1.97, ticaret %7.65, dier sektrlerde de %6.35 orannda tketilmitir.

1995 verileri itibaryle en ok elektrik enerjisi tketen il sras ile stanbul % 19.50, zmir % 11.64, Bursa % 5.27 olmuken, en az elektrik enerji tketen il srasyla Bayburt, Idr ve Tunceli olmutur. 1996 verileri itibaryle en ok elektrik enerjisi tketen il sras ile stanbul % 20.71 , zmir % 10.53, Bursa % 5.40 olarak gereklemiken, en az elektrik enerjisi tketen il srasyla Ardahan, Idr ve Bayburt, olmutur. AMA Elektrik sektr hakknda ayrntl bilgi derlemek, hkmetin alaca ekonomik tedbirlere k tutacak bilgileri elde etmek, milli gelir ve input- output almalar iin veri kayna oluturmak eitli aratrmalara hizmet edecek veri tabanlar hazrlamak, uluslararas tavsiyeleri gznnde bulundurarak uluslararas kyaslamalara imkan salayacak bilgileri derlemektir. ELEKTRK RETM STATSTKLER : 1995 ve 1996 ylnda faal olan termik ve hidrolik santrallerin tamam kapsanmtr. ELEKTRK DAITIM STATSTKLER : 1995 ve 1996 ylnda elektrik enerjisi satn alp bu enerjiyi tketim sektrlerine datan devlet yada zel btn iletmeler kapsanmtr.