A. .

Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi [TAED] 48, ERZURUM

2012, 17-40

GSTEREN VE GSTERLEN BOYUTLARIYLA TRKEDE GZELLK KAVRAMI ZERNE On Concept of Niceness in Turkish with Its Sginifier and Signified Aspects Serkan AKMAK
Z Bir dilin gerek kendine ait gerekse dnleme ile edindii leksik birimleri, kavramsallama srecinde, o dilin ait olduu milletin kltryle ilenir. Bu nedenle bir milletin herhangi bir kavrama ilikin dn ve alglay, sz konusu kavramn dildeki gstergesinin/gstergelerinin belirlenmesinde nemli rol oynamaktadr. Bundan hareketle rnein, ayn dilin iki farkl lehesinde bir kavram iaretleyen dil gstergeleri, ortak kltrden beslendii ve kolektif uurla ilendii iin, lehenin birinde bu kavrama birinci dereceden iaret eden gstergenin dier lehede yine birinci veya ikinci dereceden ayn kavram iaretledii grlecektir. Bu balamda Trk kltrnden beslenen Trkenin lehelerinde, bir kavram iaretleyen gstergelerin gsteren ve gsterilen boyutlarndaki benzerlik, iaretlenen kavramn Trk kltrnde ve uurunda nasl deerlendirildiine dair bilgiler sunacaktr. Bu almada Trkede gzellik kavramna iaret etmek zere seilen gstergeler, Trk kltrndeki gzellik algs asndan deerlendirilmi ve Trkenin farkl lehel erinde gzellik kavramna iaret eden gstergeler karlatrlmtr. Bunun iin ncelikle standart Trkiye Trkesindeki gzel gstergesinin anlam dnyas ortaya konulmu sonra Trkiye Trkesinden hareketle dier lehelerin gzellik kavramyla ilgili gstergeleri, milli kltr ve alglay gz nnde bulundurularak deerlendirmeye alnmtr. Anahtar Szckler: Trke, gzellik, kavram, gsterge, milli kltr.

ABSTRACT Lexical units of any language that both own and acquired by loaning are shaped by culture of nation speaking this language at conceptualization process. Therefore, a nation's consciousness and perception relating to any notion plays a significant role on detection about sign/signs of this notion. Based on this, for instance, linguistic signs in two distinct dialects of any language referring to same concept, for emanated from common culture and are treated by collective conscious, it is seen that first sign in one dialect that refere this concept is same first and second sign in another dialect. In this context, resemblance on aspects of signifier and signified of a sign that refers to any concept in dialects of Turkish, originating from Turkic culture, presents informations about the signified concept how is considered by Turkic consciousness and culture. In this paper, selected signs in order to refer to "niceness" concept in Turkish were considered in terms of perception for niceness in Turkic culture and signs relating to concept of niceness in distinctive dialects of Turkish were compared. For this case, firstly semantic scope of "gzel" sign in standart Turkish of Turkey was presented. Then, signs relating to beautiful concept in other Turkish dialects were dealt with by taking into consideration national culture and perception . Key Words: Turkish, niceness, concept, sign,

Aratrma Grevlisi Atatrk niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm. (serkancakmak@msn.com)

18* TAED 48
national culture

Serkan AKMAK

Giri Trkiye Trkesinde /gzel/ szcyle ile iaret edilen gzellik kavram, sz konusu szcn hem cmle iindeki farkl grevleri nedeniyle edindii yeni anlam deerleri hem paralar st sesbirimlerin ona katt anlamlar hem de kalplam yaplar ierisinde stlendii baka anlam deerleriyle gsterilen boyutunu olduka zenginletirmitir. te taraftan gzel kavramna Trkede yalnzca /g..z.e.l/ gstereniyle iaret edilmemi gerek tarih gerekse ada Trk lehelerinde gzellik kavramn ifade eden birok gsterge kullanlmtr. Bu kullanmlar sayesinde gzellik kavramnn gsteren boyutu da en az gsterilen boyutunda olduu kadar zenginlemitir. Gzellik kavramnn bu iki zengin boyutu beraber deerlendiinde, Trkedeki bilhassa bu almann mihrak noktasn oluturan Trkiye Trkesindeki ikincil gsterenlerle gzellik kavramna iaret etmek zere seilen birincil gsterenler arasndaki anlamsal yaknlk gze arpacaktr. Birincil ve ikincil gsterenler arasndaki bu yaknlk, Trkenin baka lehelerinde dahi olsa ortak bir kltrden neet etmeleriyle izah edilebilir. Yani farkl lehelerde gzellik iin tercih edilen birincil gsterenler, kltrel arka plann ortak oluu nedeniyle gerek tarih lehelerde gerekse Trkiye Trkesinde sz gelimi deyimlerde - gzellik kavramn bildiren ikincil gsterenlerle anlam ilikisine sahiptir. Bu almada ncelikle /g..z.e.l/ gstereninin kavramsal erevesi btn ynleriyle izah edilmi, akabinde tarih ve ada Trk lehelerinde gzellik kavramna iaret eden gsterenlerden birkann kltrel arka plan ve bu kltrel arka plann tarih leheler ve Trkiye Trkesindeki yansmalarna ait rnekler deerlendirilmitir. 1. Trkiye Trkesindeki Gzel Gstereni in Kavramsal Bir ereve Felsefe tarihi boyunca trl tanmlar yaplp trl kavramlarla ilikilendirilen, (iyi, doru, yararl, drstlk, ahlaksal dorular vb.) gzellik kavram iin felsefi bir hkm beyan etmek ve sanat asndan gzelin anlamn izah etmek bu almann snrlarn aacaktr.

Gsteren ve Gsterilen Boyutlaryla Trkede Gzellik Kavram zerine

TAED

48*19

Soyut ve olduka izafi bir kavram olarak gzellik iin mahdut bir tanm yapmak ve onun anlam snrn tayin etmek pek de mmkn deildir. Bu nedenle ncelikle gzel szcnn szlklerdeki karlklarndan hareketle bu kavramn ana hatlar saptanmal sonra bu genel anlamlandrmalardan istifade edilerek kavramn arm dnyas belirlenmelidir. Gzel szc iin kavramasal bir ereve belirlenecekse bunun iin ncelikle, dil gstergelerini birbirinden ayrc ilev yerine getiren en kk anlam esine ya da zelliine (Kran, 2010: 248) baka bir ifadeyle her szlksel birimin anlam belirleyicilerine (Aksan 2009: 48), gzelin anlambirimciklerinin belirlenmesine ihtiya vardr. Buradan hareketle bir tablo vastasyla standart Trkiye Trkesindeki gzel szcnn dz anlamna ait anlambirimciklerinin neler olduu, bu szcn yakn ve zt anlamls olan birka kelime ile karlatrlarak gsterilecek olursa:1 Szcksel Birimler / Dilsel Gstergeler Belirleyiciler Hoa gitme Kadna dair Davransal Fiziksel ve manevi zelliklere zelliklere ve d dair grne dair + + + Erkee dair

Gzel irkin Yakkl yi Kt

+ + + -

+ + + +

+ + + +

Yukardaki tabloda gzel szcn gzel szcne yakn ve zt anlaml dier szck birimlerden ayran anlamsal paracklar tespit edilmeye allmtr. Bu tabloda, en soldaki satrlarda verilen dil gstergelerinin stten 2. stunlarda yer alan anlam paracklarndan hangisini tayp tamad gsterilmitir. Sz gelimi ayet (x) szck birimi (y) anlam paracn tayorsa (x) satr ile (y) stunun kesitii hcreye (+) iareti ile ayet tamyorsa (-) ile gsterilmitir.

Gzel szcnn anlam belirleyicilerinin tespit edildii bu tablodaki ileme benzer uygulam alar iin baknz: (Aksan 2009: 48; Kran 2010: 248, 249)

20* TAED 48

Serkan AKMAK

Bu bilgiler dorultusunda gzel kelimesi, tabloya gre deerlendirildiinde rnein yakkl kelimesinden erkee dair olma anlamn ihtiva etmiyor oluu ynyle ayrlmaktadr. Tabloda verilen bilgilere dayanarak gzel szcnn (+) iaretine sahip olduu anlam belirleyiciler yan yana yazlrsa gzel iin: Bir kadna dair ve fiziki zelliklerine ait hoa giden vasf, demek gerekir. Gzel gstergesinin balam ierisinde ve zamanla dzanlamyla balantl olarak kazand yananlamlar mevcuttur. Bu yananlamlarla birlikte tebarz eden gzel gstergesinin anlam alan Trkiye Trkesinin szlklerinden istifade ile u ekilde belirlenebilir:

Gzel kavram iin Trk Dil Kurumunun Trke Szlnde rnekleriyle birlikte aadaki anlamlar verilmitir: gzel sf. 1. Gze ve kulaa ho gelen, hayranlk uyandran, irkin kart: Gzel kz. Gzel iek. Yalnn en gzel odas bizimdi. 2. yi, ho: Gzel ey canm milletvekili olmak! . Altan. 3. Beklenene uygun den ve hayranlk dncesi uyandran: Gzel bir frsat. 4. Soyluluk ve ahlaki stnlk dncesi uyandran: Gzel duygular. Gzel hareketler 5. Grg kuralarna uygun olan. 6. Sakin ho (hava): Gzel bir gece. 7. Okayc, aldatc, kandrc: Gzel vaatler. 8. Pek iyi, doru: Gzel amma! 9. is. Gzel kz veya kadn. 10. is. Gzellik kraliesi. 11. zf. Hoa giden, beenilen, iyi, doru biimde: Gzel konutu. (TDK 2005:
818) Kurum szlnn gzel szc iin ifade ettii bu anlamlara mukabil, dier Trke szlklerde verilen karlklar da hemen hemen ayndr. lnl Trkiye Trkesinin sz varlnn yer ald birka byk Trke szlkte gzel szc iin unlar sylenmitir:

gzel s 1 biimindeki uyum ve llerindeki dengeyle hoa giderek hayranlk uyandran. 2 her ynyle ho olan. r. Gzel bir gn geirdik. 3 istenilen beenilen nitelikleri tayan, beenilecek biimde olan, iyi. r. Gzel bir i yaptn. 4 beklenene uygun den ve baar dncesi uyandran. r. Gzel bir i yaptn. 5 incelik, soyluluk ve ahlak ynnden stnlk dncesi uyandran. r. Bu gzel davran alklarz. 6 grg kurallarna uygun olan. r. Yere tkrmek gzel de-

Gsteren ve Gsterilen Boyutlaryla Trkede Gzellik Kavram zerine

TAED

48*21

ildir. 7 okayc aldatc hoa giderek kandrc. r. Gzel szlere aldandk. 8 (hava iin) ho sakin. r. Bu gzel gn krda geirelim. 9. insanda ho duygular uyandran. r. Gzel bir grnme bakarken insan rahatlar. 10 skntsz ve rahat. r. Gzel bir yolculuk yaptk. 11 her bakmdan verimli ve bol. r. Ekinler bu yl ok gzel olacak. 12 be. doru bir biimde, hoa giden beenilen r. Gzel konumak yetenek iidir. 13 nl. pek iyi doru. r. Gzel gzel ama iyi olmayan yan da var. 14 a. gzel kz ya da kadn 15 a. gzellik kraliesi. r. Trkiye gzeli seilecek. (Pskllolu 1994: 467) gzel. [s.] 1. Estetik his uyandran, sevgi ve hayranlk uyandran; cemil, melih, hub. Gevher der benim yrim gzeldir / Gzel az, gzel gzl gzeldir - Gevher 2. yi, uygun, ho hasna: Gzel! saat onda geliyorum. 3. Doru, kusursuz: Gzel bir davran. 4. Kandrc, aldatc: Gzel vaadler. 5. Ltif, sabih. 6. ll, ahenkli, mtenasip. lden, ahenkten daha gzeller - Fzl 7. Kadn, sevgili, dilber: Gzel ne gzel olmusun / Grlmeyi grlmeyi Karacaolan (Doan 2001: 503-504)

gzel, [eT.kz (gz) > gz-e-l > gzel] sf. 1. biimindeki uyum ve llerindeki denge ve grnndeki holuk ile insanda beeni uyandran. 2. Grsel ya da iitsel estetik zevk veren; iyi; ho. 3. Beklenene uygun; baar dncesi uyandran. 4. stnlyle hayranlk uyandran. 5. (Zihin ve karakter iin) dnceleri bakmndan stn nitelikte grlen. 6. Ahlaka stnlk ve soyluluk duygusu veren. 7. Grg kurallarna uygun olan. 8. (Hava iin) sakin ve insann houna giden. 9. nsann duygularn etkileyen; okayc; aldatc; kandrc. 10. Pekiyi; doru. 11. is. Gzel kadn veya kz. 12. Gzellik yarmalarnda birinci olan; gzellik kraliesi. 13. sf. Gzel olan eyin nitelii; doas. 14. zf. Hoa giden; beenilen; iyi, ho ve doru bulunan. 15. nl. Peki; doru; tamam; kabul.
(abayr 2007: 1817)

Gzel sf. (< gzel < gz+el) 1. Gze ve kulaa ho gelen, grlmesi, duyulmas insana zevk veren. Kart: RKN: Gzel yz. Gzel vcut. Gzel manzara. Gzel kalarnn arasnda incecik bir izgi belirmiti. (Tark Bura). 2. Tad stn nitelikler veya istee uygun olmas sebebiyle insanda iyi

22* TAED 48

Serkan AKMAK

etki brakan, takdir uyandran: Gzel huy. Gzel fikir. Gzel haber. Gzel duygu. Gzel yolculuk. Gzel gr. Sflerden biri, Allahn emrettii ey gzel yasaklad ey irkindir demitir (Tarruf Terc.). imde dalgal tekbiri en gzel dnin (Yahy Kemal). 3. (Hava iin) Ak, sakin, ho: Bugn hava gzel (Chit S. Taranc). i. 4. ekici, czip kimse [zellikle gen kz ve kadnlar hakknda kullanlr]: Gzelsiz yaylaya konup glmez (Karacaolan). Bir gzel sevdas serimde tter (Pir Sultan Abdal). Grdn her bir cemli hsn-i Ysuf sanma kim / ok gzeller vardr amma hsn-i Kenan bir olur (Nreddin Kalkandelen). 5. nsanda hoa giden ve estetik bir duygu uyandran eyin nitelii: Bu nokta insanolunun iyiye gzele olan kabiliyetlerinden baka ne olabilir? (Ahmet H. Tanpnar). 6. (sim tamlamasnn ikinci esi olarak) Belli bir evre iinden aranlan niteliklere en uygun olarak seilen kimse: Trkiye gzeli. Plaj gzeli. Tekirdada her sene karpuz gzeli seilir. 7. zf. yi, ho l: Hi ummadn yerde / Ngh alr perde / Derman eriir derde / Mevl grelim neyler / Neylerse gzel eyler (Erzurumlu brhim Hakkdan). Bitmi ya da tam diyebileceimiz hibir eser bu topran mcersn bu kadar gzel hulsa edemez (Ahmet Hamdi Tanpnar). Hiciv ve methiye kark bu beyitlerde Trk ruhunun neesi o kadar gzel gzkyordu ki!... (Ren E. naydn). 8. nl. Pekiyi, pekl, doru: Kaa aldn? -10 milyon.- Gzel! Bileti aldn, gzel gzel ama ya otelde yer bulamazsak. (Ayverdi 2005: 1124)
Yukarda sfat, zarf, isim ve nlem trlerine ayrlarak anlam karlklar ifade edilen gzel szcnn yine yukardaki karlklar gz nne alnarak ortak nitelikleri ve yananlamlarnn anlambirimcikleri (sem) u ekilde tespit edilebilir: 1. Sfat olarak gzelin yananlamlarnn anlambirimcikleri A: Hayranlk uyandran B: Cazip C: Beklenene uygun D: yi E: Estetik zevk veren F: Sakin (hava iin) G: Aldatc

Gsteren ve Gsterilen Boyutlaryla Trkede Gzellik Kavram zerine

TAED

48*23

H: Huzurlu I: Verimli J: Doru 2. Zarf olarak gzelin yananlamlarnn anlambirimcikleri A: yi B: Ho C: Doru biimde 3. sim olarak gzelin yananlamlarnn anlambirimcikleri A: Kz/kadn B: Gzellik kraliesi C: Sevgili 4. nlem olarak gzelin yananlamlarnn anlambirimcikleri A: Pekiyi B: Tamam Tespit edilen bu anlambirimcikler kavramn ekirdeini oluturan anlam paracklardr. Gzel szc zikredildiinde btn bu anlam paracklar akla gelmekle beraber bu szck balam iinde kullanldnda sz konusu anlambirimciklerden yalnzca bir ksmna iaret edilmekte yani tikel bir gstergeye dnmektedir. (Akerson 2005: 122-123) 2.1. Gzel Szcyle Kurulan Birleik Yaplar ve Bu Yaplar erisinde Gzel Gstergesinin Anlam Deerleri Buraya kadar gzel szcnn yalnz olarak kullanmnda kazand anlamlardan bahsedildi. Bir de gzel szcnn bir anlam esiyle birleerek oluturduu kalc kavram iaretleri veya kalplam ifadeler - birleik fiil, birleik isim, deyim, atasz vardr. Szcn bu birleik yaplar ierisindeki ilevi ve konumu dikkate alnarak her birleik/kalplam yap ierisinde kazand anlam deerleri yle zikredilebilir:2 A. Birleik fiil oluturduu szckler ve bunlarn yaps: 1. (/gzel/+/yardmc fiil/): gzel ol2. (/gzel/+/mecazi asl fiil/)3: gzel d- (yak-, yara-: Tarama ) 3. (/gzel/+/ek fiil/): gzel (i-)

Burada gzel szcyle oluturulan btn birleik yaplarn oluma ekilleri gsterilmek sur etiyle, gzel szcnn bu yaplar ierisindeki konumu ve ilevi zikredilerek konum ve ilev deiikliinin anlam zerine tesiri gsterilmek istenmitir. 3 Bu ekilde meydana gelen birleik fiillerle ilgi olarak baknz: (Delice 2007: 27)

24* TAED 48

Serkan AKMAK

Birleik fiil tekil ettii yukardaki rneklerde gzel szc ol- ve d- yardmc fiilleriyle kullanmnda yakk ve uygun anlamlarn ihtiva eder. B. Birleik isim oluturduu szckler ve bunlarn yaps: 1. Sfat grevinde kullanld szcklerin yaps: a. (/gzel/ + /isim/): gzel adlandrma, gzel duyu, gzel duyuculuk, gzel duyusal, gzel sanatlar. b. ((/gzel/+/isim/)+(/isim/+Tnn))4: gzel yaz sanat, gzelavrat otu,

gzelhatun iei
2. sim tamlamas bnyesinde tamlanan e olduu szckler ve bunlarn yaps: a. (/isim/ + (/gzel/+Tnn)): camgzeli, ayrgzeli, denizgzeli, dnya

gzeli, saksgzeli
Birleik isim tekil ettii yukardaki rneklerde gzel szcnn ounlukla iek isimlerinde kullanlmas gzelin ikincil gstergelerinden birinin iek olmasyla ilikili olmaldr. C. Kalplama yoluyla oluturduu birleik ekiller ve bunlarn yaps: 1. Kelime dzeyinde olanlar: a. (((/geli/+Tnn) + /gzel/) + [/ol-/]5): gelii gzel [ol-]6 Bu kalplam ifade, sfat ve zarf grevinin yan sra cmle iinde ol- fiiliyle ve ek fiille birlikte kullanmnda yklem olma grevini de stlenmektedir. rnein: Yalnz, bu sa-

vunma ok geliigzel oldu.

geliigzel: sf. (gelii'gzel) 1. Herhangi bir, batan savma, rastgele, lalettayin: Anayasay rafa kaldrarak keyf, geliigzel

snrlar izmeye kalkmak, bu yaygaralar koparanlarn balca zelliidir. -N. Cumal. 2. zf. stnkr: Eski danslar mektepte, yenilerini de bir iki arkadann evinde geliigzel rendiini anlatt. -P. Safa. (TDK 2005: 743)
Gzel szc kalplam bir yap oluturduu yukardaki kelimede mcerret kullanmlarnda anlam dnyasna dhil olmayan baka anlamlar batan savma, stnkr- kazanmtr.
4

Buradaki yap gsterme metodunda: ki ayra arasndaki ksm ( ) grev esiyle anlam es inin ya da anlam esiyle anlam esinin birlemesinden meydana gelen yapy, iki taksim iareti arasndaki ksm (//) anlam esini gstermektedir. 5 Burada ve daha sonraki rneklerde keli parantez ([]) iinde yazlan e eksiltilmitir. 6 Bu kalplam kullanm, kalplama aamasnda (.+n geli+i gzel+ -+) eklindeki gibi zne-yklem ilikisi iinde oluturulmu bir cmleden gelimi olmaldr.

Gsteren ve Gsterilen Boyutlaryla Trkede Gzellik Kavram zerine

TAED

48*25

D. Deyim dzeyinde olanlar: a. (((([/biri/+Tyn]) + (/kafa/+Tnn)) + /gzel/) + [/ol-/]): [birinin] kafas g-

zel [ol-]7
b. ((((([/biri/+Tyn]) + ((/gzel/ + /hatr/)+Tnn)) + /iin/) + [/bir ey/]) + [yap-]): [birinin] gzel hatr iin [bir ey yap-] Gzel szc deyim bnyesinde yer ald yukardaki rneklerin birinde anlam kaymasna urayarak bilincin yerinde olmay, sarholuk gibi anlamlar kazanrken dierinde kymetli ve nem arz eden anlamlarn kazanmtr. E. Cmle dzeyinde olanlar:8 a. Bamsz yargl cmleler: (() + (Y)) kuruluunda olanlar: 1. ((kusursuz gzel) + (olmaz)) 2. ((Her gzelin bir kusuru) / (vardr)) 3. ((gzellerin talihi) + (irkin olur)) 4. ((rabet) + (gzel ile zenginedir)) ((N) + () + (Y)) kuruluunda olanlar: (gzeli) + (herkes) + (sever) ((KrT)9 + () + (Y)) kuruluunda olanlar: (gzele) + (ne) + (yakmaz / yaramaz) ((VrT)1 + ()1 + (Y)1) + ((VrT)2 + ()2 + (Y)2) kuruluunda olanlar: ((aa ucuna) + (yel) + (deer)) + ((gzel kiiye) + (sz) + (deer)) (()1 + (Y)1) + (()2 + (Y)2) kuruluunda olanlar: ((gzel) + (brnr)) + ((irkin) + (grnr)) ((lT)1 + (lT)1 + (Y)1) + ((lT)2 + (lT)2 + (Y)2) kuruluunda olanlar: ((gzele) + (krk gnde) + (doyulur)) + ((iyi huyluya) + (krk ylda) + (doyulmaz)) (((1) + (Y1)) + ((Y2) + (2))) + (((3) + (Y3)) + ((Y4) + (4))) kuruluunda olanlar: (((Anan) + (gzelidi)) + ((hani) + (yeri))) + (((baban) + (gzelidi)) + ((hani) + (evi))) b. Baml yargl cmleler: 10 b.1. Bnyesinde yapca baml yan cmle bulunduranlar:

Bu ifade de kalplama srecinde geliigzel ifadesinde olduu gibi, bir cmleden gelimi olmaldr. 8 Cmle dzeyinde kalplama gsteren rneklerin hemen hemen hepsi atasz mahiyetindedir ve bu rneklerin yaps cmle elerini gstermek suretiyle sunulacaktr. Bu ksmdaki cmleler baml ve bamsz yargl cmleler olarak iki balk altnda ele alnmtr. 9 Karlkllk tmlecine ilikin baknz: (Dademir, 2000: 190) 10 Yapca baml, yapca bamsz, yapca bamsz grnl yan cmlelere ilikin baknz: (Dademir, 2007: 135 - 143 )

26* TAED 48

Serkan AKMAK

sim yan cmlesinin zne grevinde olduu, (() + (Y)) kuruluunda t esis edilen cmleler: ((gzele bakmak) + (sevaptr)) Sfat yan cmlesinin zne grevinde olduu, (() + (Y)) kuruluunda tesis edilen cmleler: (yz gzel olann huyu da) + (gzel olur) b. 2. Bnyesinde yapca bamsz grnl yan cmle bulunanlar: Aklama yan cmlesinin yklem aklaycs olduu, ((AT) + () + (Y)) kuruluunda olanlar: (gnl kimi severse) + (gzel) + (odur) Yukarda zikredilen cmle dzeyindeki kalplam dil birimleri -ataszleriierisinde gzel szc, iki atasz dnda hep bir sfat tamlamasnn tamlanan ksmnn eksiltilmesi ve grevi ile anlamn tamlayan eye devretmesi sonucunda, ((gzel) + (kz, kii, insan, adam vb.)) eklinde bir sfat tamlamasnn anlamn kazanmtr. Sz konusu iki atasznde ise birincil anlamn muhafaza ederek sfat ve birleik fiilin asl unsuru grevlerinde kullanlmtr. 3. Gzel Kelimesinin Gsteren ve Gsterilen Boyutlarnn Art ve E Zamanl Deerlendirmesi Dil almalarnda genellikle iki trl yntem izlenir: 1. ezamanl (synchronic) 2. artzamanl (diachronic) yntem. (Aksan 2007: 37) Bu yntemlerle dil biriminin ya gsteren ya da gsterilen yn deerlendirilir. /G..z.e.l/ seslerinden meydana gelen ses bileiminin Trkenin tarih seyri iinde geirdii fonetik deiim gzel szcnn gsteren ynnn artzamanl deerlendirmesi sz konusu szcn tarih sre iinde kazand veya yitirdii anlamlar ve arm alanndaki daralma veya genilemeler gsterilen ynnn artzamanl deerlendirmesi olarak sunulacaktr. Bugn lnl Trkiye Trkesinde gzel eklinde telaffuz ettiimiz szck, ilk nsz tonsuz bir olarak (k/zel) ilk kez 10. yzylda tercme edildii dnlen Altun Yaruk adl eserde u ekilde tespit edilmitir: kamag tnl()glarg kzel edg klnda. (Kaya 1994: 73) btn canllar gzel, iyi yaratlta Bilinen en eski kaydnda sfat greviyle kullanlan szck burada iyi, uygun, doru, beenilen anlamnda kullanlmtr. u halde gzel szcnn Trkede bilinen ilk gstereni (k../.z.e.l) seslerinin oluturduu fonetik dizge olduu gibi bu dil gstereninin iaret ettii

Gsteren ve Gsterilen Boyutlaryla Trkede Gzellik Kavram zerine

TAED

48*27

ilk gsterilen de iyi, uygun, doru ve beenilen anlamlarn muhtevi olan kavram erevesidir. Gzel szcnn ilk kaydedilmi eklinden hareketle Trkenin bu kelimeyi kavramlatrma, gzellik kavramn adlandrma srecinden de bahsedilebilir. Her dil kendine mahsus bir anlayla doadaki deiik nesne, durum, devinim ve olaylarn adlandrlmas srasnda birtakm ses birleimlerinden yararl anr. Kimi zaman dil yine kendine mahsus kk ve eklerle tretmelere bavurur; kimi zaman szckle ilgisi olan baka kavramlara dayanarak onlardan yapt aktarmalarla kavramlarn oluturur, gstergelerini yaratr. rnein: Eski Tr kede gnei gsteren kn ses bileimi daha sonralar anlam erevesini genileterek gnein douuyla bat arasndaki zaman dilimine de iaret eden bir kavram olmutur (Aksan 2009: 30-31). Gzellik kavramnn oluum srecini de bu ekilde deerlendirmek mmkndr. /G..z.e.l/ ses birleiminin duygulara hitap eden bir kavram iin gsterge olmasnda Trkenin yeni kavramlar tretmede byk ounlukla tercihi olan eklere bal bir tretme mi yoksa anlam deime, gelime ya da daralmas m etkili olmutur? Bu sorunun yantn verebilmek iin kelimenin etimolojik incelemesi yaplmaldr. Kelimeye ilikin olarak kken bildiren szlklerde, gzel szcne kken olarak gz ismi gsterilmitir. Gz ya da Eski Trkedeki ekliyle kz ismine isimden sfat yapan bir /+el/ ekinin11 getirilmesiyle meydana gelen (kz+el) bir szck olduu ifade edilmitir. (Nianyan 2004: 185; Glensoy 2007: 401; Ayverdi 2005: 1124; abayr 2007: 1817)12

11

Nianyan /+el/ ekinin buradaki ilevinin ak olmadn ifade etmektedir. (Nianyan 2004: 185) Kzel kelimesinin treyi zeminin kz olarak gsterilmesi anlamsal olarak, gzelin gze ho gelen anlamna balanmas noktasndan, isabetli bir tesp it olmakla beraber morfolojik olarak izaha muhtatr. Nitekim Trkenin tarih ve ada iveleri ierisinde uvaa dnda /+Al/, isimden sfat yapm eki olarak kullanlmamtr. Yalnzca uvaada: ay+al alt, aa, dip < ay aa, dip, hal son, arka < h k, arka, tipel n, ndeki, birinci < tip dip, aa, kk (Ersoy 2007: 1295) vb. gibi birka rnekte grlmesi kzel szcnn morfolojik izahnn baka ekilde yaplmas gerektiini dndryor. Buna bal olarak kz isminin eklemlenme srecini, Trk lehelerinin hemen hemen hepsinde kullanlmayan bir isimden sfat yapan /+Al/ ekiyle izah etmek yerine, Eski Trkeden beri ilek olarak kullanlm bir isimden isim yapm eki olan /-l/ (Haceminolu 2008: 22) ile izah etmek daha uygun gibi grlmektedir. (Korkmaz 1995: 133-138) Nitekim /-l/ ekinin fiilden sfat yapt u rnekler: tke- btn ol- < tke-l btn(Gabain 1979: 93), yasa- yap-, kur-, dzenle-yasa-l dizi, dzen, sra (Eckmann 2009: 53), epie- hafifle-, ucuzla- epel ucuz (Kiriiolu 2007: 1245), usa- bk-, tembellik et- usa-l tembel, gamsz, ihmalkr (Paacolu 2006: 616) kze/kse-/ kse-: iste-, arzula- bekle- (Caferolu 1993: 80; DLT IV 2006: 366; Gabain 2007: 285)
12

28* TAED 48

Serkan AKMAK

fiillerinden istenen arzu edilen anlamlarnda kzel/*ksel/*ksel sfatlarnn tretilmesinin hem fonolojik hem morfolojik hem de semantik adan hibir sakncas olmadn gsteriyor. Gzel kelimesinin treyi zemini olarak zikredilen yukardaki fiillerin, kze-/kse-/ kse, meneine ilikin iki eklemlenme sreci olanakl grnmektedir: 1. Bu fiiller, gz anlamna sahip kz, ks ve ya *ks isim kklerinden isimden fiil yapan bir /+A -/ eki ile tretilmi olabilir. Bu ekin, tarihi Trk ivelerinin hemen hepsinde tpk kze-/kse-/kse fiillerinde olduu gibi insan uzvu isimlerinden geili ve etken atl fiiller trettii rnekler olduka fazladr: boyuna- <

boyun+a- dik bal ol- gururlan- elge- < elig+e- ele-, elden geir- tile- < til+e- dile- men{gze- < men{giz+e- benze- (Haceminolu 1984: 145, 168) Bununla beraber zikri geen rnekler arasnda
kze- fiilinin kz gz isminden trediini /+A-/ isimden fiil yapm ekine ilikin verdii rnekler ierisinde zaten ifade edilmitir: kze- < kz+e- gzle-, arzu et- (Haceminolu 1984: 146, 168). Bahsi geen rneklerin tretilmesi ile kse-, kze- ve kse- fillerinin treyii, bir insan uzvundan ayn ekle fiiller tretilmesi, arasndaki benzerlik ve isim gvdesi ile tretilen fiil arasndaki anlam ilikisi gz nne alndnda kze- ve kse- fiillerinin kz ve ks isimlerinden tremesi ku vvetle muhtemeldir. Bu ihtimal zerinden hareket edecek olursak kzel szcne kken olarak, kz ve ks isim gvdelerinin kk olarak dnlen ve Trkenin yazl metinlerinde rastlanlmayan, *k - fiili gsterilebilir. Bu muhtemel fiil kknn kr- fiili ile kz ismi arasndaki anlamsal yaknlk nedeniyle her iki szcn de meneinde yer aldna dair dnceler kaynaklarda zikredilmitir: T'here is obviously a very old etymological connection with kr- (Clauson 1972: 756); kr- < k-r- grmek

Eski Trkede bir k- fiilinin bulunduu kz- < k-z- gz isminin mevcut oluundan anlalmaktadr. O taktirde de -r- dnl tekil eden bir ek durumundadr. (Haceminolu, 1984: 31); ster gster-, isterse grset- biimiyle dnelim, bu fiillerin k- balamak fiiline dayanan ettirgen ve geili birer fiil gvdesi olduklar aktr. Nitekim, kz (< k -z gz, yani fiili gerekletiren organ) ismi ile kr- (< k-r- grmek, yani nesne ile ba kurmak) fiili tretilmitir. (Gnen 2005:
134). Kz isminin tretiliinde, Trkede baz szcklerin tretilmesinde kullanlan: baz baml, tabi ba- bala- (Tekin, 2000: 94) rneinde grlen fiilden isim treten /-z+/ eki kullanlmtr. Birka szckte kz szcnde olduu gibi fiil kknden bir insan uzvu ismi tretmek iin kullanlmtr: ag- konumak, sylemek agz < ag-z konuma organ bog- boumlamak boguz < bog-u-z boaz (Haceminolu 2008: 27) 2. Sz konusu edilen fiiller, bekle-, gzet- , gt- anlamlarna sahip ve ses hadiseleri sonucu ayn kkten gelien: ks- (Arat 2006: 68) < kz- (Borovkov 2002: 186) k- (DLT III 2006: 441) < kd- (Paacolu 2006: 382) fillerinden fiilden fiil yapan bir /-A-/ ekiyle tremi olabilir. Bu ek Eski Trkeden beri btn ivelerde fiil kk ve gvdelerine gelerek tabandaki manay kuvvetlendiren ve nadir olarak kullanlan bir pekitirme ekidir. (Haceminolu 1984: 42, 97) kam-a- kama- < kam- kama-; sor-a- sor-, st ste sor- < sor- sor-; on{g-a- uygun gr-, been- < on{g- iyile-, kurtul- ; tk-a- tka-, kapat- < tk- tk- (Haceminolu 1984: 42, 88, 98) /-A-/ fiilden fiil yapm ekinin bu rneklerde stlendii ilev ve eklemlenme sonrasnda szcklerin anlamnda meydana getirdii deiim, kse- fiilinin morflojik geliim srecinde de grlebilir: ks-: beklemek-, gzet- < ks-e-: arzu et-, isteO hlde kse- fiilinin ks-fiilinden trediini sylemek de mmkndr. Ayn anlam haiz bulunan k-s- < k-z- < k-- < k-d- fiillerinin, Eski Trkede de kullanlan k- muhafaza etmek, saklamak, korumak (Caferolu 1993: 81) ya da *k- fiilinden tretildiini sylemek de ihtimal dairesi iindedir. (Mansurolu 1954: 220)

Gsteren ve Gsterilen Boyutlaryla Trkede Gzellik Kavram zerine

TAED

48*29

Kz gz szc veya bu szcn kk olarak dnlen k- gr- fiilinin gzellik kavramnn gstereni iin hareket noktas olarak seilmesi, Trkn gzellik anlay ve Trk dilinin kavramlarn olutururken hangi kayna ve vastay kulland hakknda bilgi sunmaktadr. Zira Trk dilinin, kavramlatrma srasnda doadaki nesnelere dayanmas, doadaki nesneler, biimler, renklerden yararlanarak bir eyi canlandrarak anlatmas (Aksan 2009: 97) en nemli zelliklerinden biridir. Trk dili ayn yntemi soyut kavramlarn gstergelerini belirlerken de tercih eder. eitli dillerde soyut kavramlarn somutlardan yararlanlarak, eitli

aktarmalara bavurularak anlatlabildii de grlr. Trke bu adan zengin rneklere sahiptir. Bu niteliiyle somut anlatm dili saylabilir. (Aksan 2009: 98)
Bir somut anlatm dili olan Trkenin kullanclar soyut kavramlarnn birounu somut dnyadan almakla beraber somut dnya ile aralarndaki ba salayan be temel duyularn da kavram oluturmann ilk merhalesi olarak baz szcklerde kullanmlardr. te gzellik kavramn gsteren bata /gzel/ szc olmak zere Trkenin tarih ivelerinin ounda bu kavram iin seilen gsterenlerin: krk >

krk > krg > grg, krtle > krkle > krgle, krklg > krglg > grkl, [krk+ek+] > gkek , kzel > gzel > gzel hepsinin gz ismi veya gr- fiili
ile ilikileri daha dorusu *k- gr- fiilinin btn bu gsterenlerin kkeninde yer almas gzellik kavramndan Trkn ne anladna dair bilgi vermektedir. Kadim Trk zihniyetinin iptidai anlamlandrma dnyasnda gze ho gelen grnts hoa giden nesnelere bu sfatn verildii anlalyor.Grmenin

hkimiyeti alarnda, btn fikir ve his ifadesi iin kullanlan iaretler, hep gze mteveccih olmu, hep bu uzvun faaliyeti ve anlama kabiliyeti nispetinde (Caferolu 2000: 126) kavramlatrma ve anlamlandrma gerekletirilmitir. Grmek/gz ile gzel arasndaki anlamsal iliki gzelin ikincil gsterge lerinden birini de belirlemektedir. Gzeli gzne ho gelen olarak anlamlandran Trk zihniyeti gzn grebilmesi iin gerekli olan en temel unsuru yani k ve
Nitekim bu sz konusu fiilleri, sz konusu fiilden tretebilecek fiilden fiil yapm ekleri Trkenin muhtelif dnemlerinde kullanlmtr. Kkn ifade ettii manay kuvvetlendiren bu ekler, / -(I)d-/, /-(I)z-/ ekleridir: - gnder- sevk et- d- < -d- gnder-, sevk et-, brak-; ko- koy- kod- < ko-d-

koy-; t- alkoy- td- < t-d- alkoy-, mani ol-; tut-tut-, yakala- tutuz- < tut-u-z- tuttur-; udtakip et- uduz- < ud-u-z takip ettir-; em- em- emiz- < em-i-z emzir-, emdir- (Haceminolu
1984: 23, 39, 67)

30* TAED 48

Serkan AKMAK

kla ilikili objeleri de gzelin ikincil gstergelerinden biri hline getirmitir. Zaten birok kltrde en gzel olan Tanr kla zdeletirilmitir: Sami Tanrs

Baal, Msr Tanrs Ra ve Pers Tanrs Ahura Mazda gnei ya da n yararl etkisini temsil ederler; bu zdeleme doal olarak Platonda dncelerin gnei anlamnda iyi kavramn gelitirmi, bu grntler yeniplatonculuk tarafndan da Hristiyan geleneiyle buluturulmutur. (Eco 2006: 102)
Trk kltrnde k ve ona ilikin objelerin gzele delalet ettii nice rnek mevcuttur: Deyimlerde artran unsurlarn gzellie iaret ettii grlr: gz kamatrmak (almak) 1) kuvvetli k veya parlaklk, ksa bir zaman iin gr bulandrmak; 2) mec. bir niteliiyle hayran brakmak: O sralar Avrupa'da bir byk piyano ustas gzleri kamatryordu. -N. Nadi. (TDK 2005: 787). Bu deyimin ska kullanld u rnekte gzellik, gz ve kama- arasndaki anlamsal iliki daha net biimde grlmektedir: Gz kamatrc bir gzellik Trk destanlarnda gzel ile k beraber zikredilir. rnein, Ouz Kaa n Destannda Ouzun gk meneli ve son derece gzel olarak tasvir edilen kars bir k huzmesi ierisinde Ouz Kaana grnr: kk-dn bir kk yaruk d-

di. kn-dn ay ay-dn koulu-lu-rak irdi. ouz kaan yrdi, krdi, kim: ubu yaruk-nung ara-snda bir kz bar irdi, yaluz oldurur irdi. yak krk-lg bir kz irdi. (Arat 1987: 615). Bu ifadelerde de grlecei gibi k ve a ilikin unsurlarla gzele ilikin unsurlar bir arada zikredilmitir. Divan ve halk edebiyat rnlerinde sklkla sevgilinin gzelliini anlatmak iin birer k kayna olan gne, ay ve yldzlara bavurulur: Kuya yan{gl

yzn{ge min durur min vlih ayrn / Yan{g ay dik an{ga min durur min u myil (Ycel, 1995: 162), sin anemni krgeli blar krnmes kzme/ kim alardur yulduz u siz fitb- ver (Karaaa 1997: 244), Gl yzlm gneim nemden incindin/ Araya sz katar eldir efendim/ Ben kulunum hk-i pyna geldim / Aradan noktay da kaldr efendim (zbek 2009: 223).

Sonu olarak Trk kltrnde n ve a dair kavramlarn, gzeli artrmas, Trk anlaynda gzellik ile k ve parlaklk arasnda kurulan korelsyonla alakalandrlmaldr. Bunun yan sra doann ve k memba objelerin gzellik kavramyla ilikilendirilmesi, yalnzca Trk kltrne hasredilecek bir durum deildir. Nitekim Bat dnyasnda soylulara gre daha sert ve acmasz doal bir evrede yaamak

Gsteren ve Gsterilen Boyutlaryla Trkede Gzellik Kavram zerine

TAED

48*31

zorunda olan yoksullarn tek elencesi doann, gkyznn, gne ve ay nn ve ieklerin gsterisini izlemekten ibaretti. Bu yzden yoksullarn igdsel gzellik kavramnn doann sunduu renk eitliliiyle sk skya bal olmas gayet tabiidir. (Eco 2006: 107)
u halde bu meselenin banda sorulan sorunun cevab olarak, Trkenin

gzel szcn bir kkten (*k-) tretmesinde ve yeni anlamlar retmesinde

hem eklerin hem de anlam genilemelerinin etkili olduunu syleyebiliriz. Trkenin modern lehelerinde gzellik kavram iin kullanlan dier gstergelere bakldnda da Trkenin anlamlandrmada baka neleri esas edindii hakknda bilgi sahibi olunabilir. rnein Trkenin dier lehelerinde gzellik kavram iin kullanlan gsterenlerin demi (Kazaka), suluu (Krgzca), matur (Tatarca), owadan (Trkmence), chirayliq (Uygurca), chiroyli (zbeke)13 (ztopu vd. 1999: 15) hangi anlamlandrma srelerinden getiklerini bilmek Trkn gzeli alglayn anlayabilmek asndan nemli ipular sunmaktadr. Kazakada gzellik kavramna iaret etmek zere kullanlan demi szc, gnmz Trkiye Trkesinde de ahs ismi olarak kullanlan (dem) zel isminin yan sra cins isim olarak birey/kii anlamnda kullanlan (adam) szcnn meneinde yer alan ve Trkeye Arapadan giren dem14 kknden nispet bildiren ekiyle tretilmitir. nsana mensup ve mteallik, beeri (. Sami 2010: 28) anlamlarn muhtevi olan dem szcnn Kazak Trkesinde gzel anlamna iaret etmek zere seilmi olmas, Trk kltrnde insana verilen deerle ilikilidir.

13

Burada zikredilen gstergeler dnda sz konusu lehelerde baka szckler de gzellik ka vramna iaret etmek zere kullanlmtr fakat bunlar zikri geen gstergelerle ayn kkten tr edii iin buraya alnmamtr.

dem kelimesinin mene ve itikak tartmaldr. Kelimenin Smer dilindeki adamu (babam), sur-Bbil dilindeki adamu (yaplm, meydana getirilmi, ortaya konmu; ocuk gen) veya Sbi dilindeki adam (kul) kelimesinden geldii ileri srlmtr. Bazlar, dem krmz topraktan (adamah) yaratld iin ona. krmz manasna gelen Adam adnn verildiini ileri srmlerse de bu gr ilgi grmemitir. Dier taraftan, Tekvndeki (2/7) Yerin torand an (adamah) insan (adam) yaratt ifadesinden dolay, adem kelimesinin toprakla balants olduu sylenmitir. Adam, brncede insan tr iin kullanlan mterek bir isimdir. Ahd -i Atkte bu kelime, insan ve insan tr anlamnda 500den ok yerde, nadiren de zel isim olarak ilk insan iin kullanlmtr. Tekvnin ilk be babnda kelime hem zel isim olarak hem de insan tr ve ilk insan manalarnda kullanlmtr. (Bolay 1988: 358)
14

32* TAED 48

Serkan AKMAK

Mitoloji her eye antropomorizm asndan bakar. (ztrk 2001: 13) Yaratcnn insan suretine brndrlmesi birok kltrde grlr. rnein: Tev-

ratta ilk insann yaratl ekli ve zaman iki ayr hikyede farkl biimlerde na kledilmektedir. Ruhban Metni ad verilen birinci hikyeye gre insan, yaratln altnc gnnde, dier btn varlklardan sonra Tanrya benzer bir surette, ilk defa erkek ve dii olarak yaratlmtr. (Bolay 1988: 358)
Trk kozmogonisinde de insann Tanrya benzetildiini grmek mmkndr. Altay yaratl mitinde Tanr Karahan her eyden nce kendisine benzer bir mahlk, Kii, yaratr. (Kprl 2003: 71) Trk kltrnde insana verilen nemi, bilhassa Mslman Trklerin insan anlayn en gzel bir surette hlasa eden eyh Galipin u beyiti: Hoa bak ztna kim zbde-i lemsin sen15 / Merdm-i dde-i ekvn olan demsin sen ile anlamak mmkndr. nsan kinatn gz bebeine yerletiren Trk-slam mefkresi onun kymetini, kinat ierisinde ve kozmik leme kyasla tespit etmitir. Tpk kavim dnemi Trk dncesinde insana ve onun evrendeki yeriyle deerine niversalizm asndan bakt gibi (ztrk 2001: 50) nsann gzellik gstergesi olarak Bat sanatnda kullanlmas, bilhassa fizik/beden ynyle kullanlmas oka rastlanlan bir durumdur. Hatta SaintVictorlu Hugh vcudun ve ruhun Tanrsal Gzellii yansttn belirtmitir. (Eco 2006: 80) Trk kltrnde insann gzellik gstergesi olarak kullanlmasna gelince, ncelikle slam medeniyeti dairesine giren Trkler iin, inanlar gerei, insan yaratl itibaryla en gzel varlktr.16 Bu nedenle olsa gerek ki insana uygun grlen hal, hareket ve ekil hep en gzeli olmaldr. nsana yakan davran ve durumun en gzel ve en iyi olmas gerektii u deyimde gayet rahat grlebilir: adam gibi 1) terbiyeli, akll uslu. 2) Adamla efendilie yarar yolda. Bu deyim Yanmda stanbul sz etmeyin. Adam gibi oturup imek tatl tatl sylemek varken deil mi ama? (Saraba ve Minnetolu, 2002: 30) cmlesinde gzelce zarfnn yerine kullanlmtr.

15

Bu beyitte insann kinatn z olarak ele alnmas belki Ali Bin Ebu Talibin Sen kendini kk bir cisim sanrsn. Hlbuki byk lem sende gizlidir. ifadesine dayandrlabilir. Lakin efsanev ve destan kavrayn insan mikrokozmos biiminde anlad (ztrk 2001: 13) da gzden karlmamaldr. 16 Biz insan en gzel bir surette yarattk. (94. Tn: 4)

Gsteren ve Gsterilen Boyutlaryla Trkede Gzellik Kavram zerine

TAED

48*33

Kazakann balangta demi szcn ilk anlamyla kulland daha sonra anlam genilemesi yoluyla gzellik kavramna iaret eden bir gsterene evirdii, gnmz Kazakasnda da hala daha insan, beer anlamnda adamiy (Ko vd. 2003: 26) szcnn kullanlmasndan anlalmaktadr.

Burada belirtilmesi gereken bir nokta, dillerin zaman iinde gerekleen ve toplum yaamyla sk skya balantl olan deimeleri srasnda bir gndergenin gstergeyle olan ilikisinde deimeler olabilecei, birtakm anlam ayrml arnn ortaya kabileceidir. (Aksan 2009: 51)
Krgzcada gzel iin kullanlan suluu gstereni sulu eklinde ve gzel, taze anlamlaryla Eski Anadolu Trkesi dneminde de kullanlmaktadr. Bu kelimenin, Krgzcadaki ok heceli szcklerin sonundaki // ve /u/ ses gruplarnn uzun /u/ya, /ig/ ve /g/ ses gruplarnn da uzun //ye deimesi (Tekin ve lmez 2003: 95) hadisesinden yola karak Trkenin tarihi lehelerinde de kullanlan ve temiz, gzel, deerli anlamlarn haiz bulunan sl (Arat 2006: 69; Kaya 1994: 209; Ata 1997: 557) szcnden geldii rahatlkla sylenebilir. Bu szcn de Eski Trkedeki sl-:sil-, temizle- (Caferolu 1993: 133) fiiline eklenen fiilden isim yapma eki /-(I)G/ ile tretildii aikrdr. Ayrca Bakurt Trkesindeki hlw: gzel, alml (Agiev vd. 1996: 750) szcnn de genel Trkede kelime bandaki btn /s/ lerin Bakurt Trkesinde /h/ olmas (Ersoy 2007: 760) ve szck sonundaki /- / sesinin /-w/ sesine dnmesi neticesinde sl szcnden gelitii grlr. u halde Trke suluu / hlw gsterenlerini gzellik kavramna iaret etmek zere seerken ncelikle gzel olann temiz olma zelliine vurgu yapmtr. Bu da Trk kltrnde temizlie verilen nemle ilikilidir denebilir. Trklerin temizlie verdii neme bir delil olarak beden temizlikleri iin gsterdikleri ihtimam zikredilebilir. Nitekim in kaynaklarnda, bir Hun boyunun (Ye-pan) fertlerinin gnde kez ykandklar ve bir nevi kola kullanarak sal arn temiz ve parlak tuttuklar ifade edilmitir. (Kafesolu 2010: 310) ncelikle unu da ifade etmek gerekir ki Trk kltrnde hem kirli hem de gzel olan herhangi bir unsur mevcut deildir. Temizlik iin en gerekli materyal olan su, Trk kltrnde zellikle arlna dikkat edilen unsur olmutur. Bu arlk yalnzca d temizlie mahsus deildir. Ruh temizlii de bu arlk szcnn iinde yer alr. Bu anlay slamiyetten nce de Trk kltrnde mevcuttur. Arg szg, arg silik, arg turug gibi kullanmlar bu anlay yanstan gzel rneklerdir. (gel 1995: 336)

34* TAED 48

Serkan AKMAK

Trk kltrnde safln, temizliin sembol olan su belki de temizleyici olmas ynyle ayn zamanda gzellik kavramnn da ikincil gstergelerinden biridir. Nitekim Trk kltrnde suyun zikredildii birok yerde gzellikle de karlamas ve suyun gzel olana iaret etmesi suyun gzellik kavram iin bir gsterge olduunu teyit eder niteliktedir. Sz gelimi, Ouz Kaan Destannda Ouzun hanmlarndan birini gl yani su ortasndaki bir aacn kovuunda bulmas ve bu kzn son derece gzel olmas (Arat 1987: 617) yani gzelin su ile sunulmas, su ile gzel arasndaki ilikiyi gsterir niteliktedir. Suyun gzel olana gndermede bulunduu en iyi rneklerden birka da Trkiye Trkesinde deyimlerde yaamaktadr. rnein: bir iim su deyiminin ok gzel kadn anlamn bildirmesi (Saraba ve Minnetolu 2002: 152) gibi. Trkenin yalnz iki lehesinde, Kazan Tatarcas ve Bakurta, gzellik kavramna iaret etmek zere kullanlan matur szc bu lehelere yakn komular ve Ural meneli bir dil olan Udmurtadan gemitir. Kaynak dilde motor () eklinde telaffuz edilen bu kelime gzel, zarif anlamlarn muhtevidir (Dyenkova vd. 2008: 438). Trkmencede gzellik kavramna iaret eden ovadan: gzel, ho (Tekin vd. 1995: 495) szc birtakm ses hadiselerini [Trkmencede Trke kkenli kelimelerle Arapa ve Farsadan alnan kelimelerin ortasnda bulunan -b-ler v-ye evrilir (Kara 2007: 243). Ancak bu /v/ sesi Trkiye Trkesinden farkl olarak iki dudak hafife bzlerek telaffuz edilir (Buran ve Alkaya, 2007: 124). Sz konusu /v/ sesinin yuvarlaklatrc etkisiyle sz bandaki /a/ sesi de yuvarlaklaarak /o/ sesine dnr.] geirerek Farsa bdn: bayndr, mamur (Kanar 2008: 13) szcnden gelimitir. Ayn zamanda bir dilden baka bir dile giren bir szck kimi zaman girdii dilde yeni anlam kazanabildii (Aksan 2009: 93) iin anlam deimesine de uramtr. Gzellik kavramna gsteren olarak seilen bu kelime Trk zihniyetinin gzellik algsyla ilgili ipucu da vermektedir. Nitekim kken itibaryla yabanc olan ve bayndr, mamur anlamlarnda kullanlan bu kelimenin gzel iin gsteren olarak seilmesi ve ona yeni bir anlam yklenmesi Trk mefkresinin dier kavramlara ait gstergelerde olduu gibi gzellik kavramna ilikin gstergelerde de doadan ve evreden hareket etmesiyle ilgilidir.

Gsteren ve Gsterilen Boyutlaryla Trkede Gzellik Kavram zerine

TAED

48*35

Trkler iin ikamet edilen yerin bayndr hale getirilmesi yeni bir durum deildir.17 Gebe hayat tarznn idame ettirildii gnlerde dahi Eski Trkler, yaz

aylar iin zaruri olan yaylak hayat dnda, kn barnmak zere evler ina ediyorlard. Asya Hunlarnn kurban sunmak zere binalar da yaptklarn kaydeden in kaynaklarna gre, Gk-Trk hakanlarnn salam meskenlerden kurulu merkezleri vard (Kafesolu 2010: 308). Trkler iin ikamet edilen meknn mamur
edilmesi Avrupa Hun Devleti gibi eski bir Trk hakanlnda dahi o dereceye ulamtr ki Attilann Orta Macaristandaki bakenti, kk ve byk saraylar,

halka ait evler, askeri garnizonlar, silah ve erzak depolar ile batan baa ahap yaplardan ibaretti (Kafesolu 2010: 310).
Bugn Trkiye Trkesinde mkemmel, kusursuz anlamlaryla kullandmz drt ba mamur deyiminde yer alan mamur kelimesi bayndrlk ile gzellik arasnda kurulan ilikiye rnek olarak gsterilebilir. Nitekim Mademki

yledir, unlar bir akam bir araya toplayp da drt ba mamur bir lem yapsak. Osman Cemal Kaygl 39. (Saraba ve Minnetolu 2002: 246).
Ayrca klasik Trk iirinde mamur ve ssl ehirlerin birer gzellik se mbol olarak zikredilmelerinde de bayndrlk ile gzellik arasndaki ilikiyi grmek mmkndr. Szgelimi sfahan ok ssl ve mamur olduu iin ehir gzelliini temsil eder. Bu sebeple sfahn nsf- cihn olarak anlr. (Yeniterzi, 2010: 316) zetle syleyecek olursak Trkenin anlamlandrma mant, mamur ve bayndr meknlarda bulduu cazibeyi gze, dile, kulaa ve fikre ilikin dier sahalara da temil etmek suretiyle Farsa bdn szcn gzele gsteren olarak kulland bir kelimeye (ovadan) kaynak olarak semitir. Gzellik kavram iin Uygurcada kullanlan irayli: gzel (Necip 2008: 82) ile zbekede kullanlan iroyli: gzel Moolca ayn kkten [iray: yz, ray, bet, beniz, ehre; d grn, cilt.] (Lessing 2003: 305) isimden isim yapan /+liK/ ve /+li/ (Buran ve Alkaya 2007: 178, 220) ekleriyle tretilmilerdir. Her iki lehede gzellik kavramna iaret eden gstergelerin kkeninde yz, ehre, surat anlamna gelen Moolca iray szcnn yer almas, Trkenin sz konusu lehelerini kullanan Trk uruklarnn gzellik anlaynda yze/ehreye mteallik bir beeninin ncelikli olduunu gstermektedir. Ayrca zbekede gzel iin kullanlan dier gsterenlerde yz anlamna gelen kelime17

Anav Hynde yaplan kazda M.. 7000 tarihinde Trk kylerinin kurulduunu grmek mmkn olduu gibi bu kylerde yaayan insanlarn da stn bir ky kltr ve medeniyet seviyesine ykselmi olduunu Anavda karlan eserlerde sylemek mmkndr. (nsal 1974: 27)

36* TAED 48

Serkan AKMAK

lerle oluturulmu sfat tamlamalarnn [xury < o+ry (Yusuf ve Tulum 2004: 170); glexra < gl+ehre (Akobrov vd. 1981: 197)] kullanlmas manidardr. Yalnzca zikri geen uruklarda deil, ayn zamanda gemiten bugne Trkn genel olarak mefkresinde, gzel denilince aklda kadnn yzne dair bir tenasp ve cazibenin canlanmas, gzelin ikincil gstergelerinin arasna kadn ve yz de ilave ettirmektedir. Trk Dilinin nadide yadigrlarndan olan Divan Lgatit-Trkte: Bulnar mini ulas kz / Kara mengiz kzl yz / Andn tamar tkel tz / Bulnap yana ol kaar (DLT I 2006: 60) ve Kutadgu Biligde: Kii krki yz ol bu yz krki kz (Arat 2008: 132) gzellik ile yz arasndaki ilikiyi gsteren rnekler yer almaktadr. Standart Trkiye Trkesinde gzel szc nitelendirme sfat olarak kadn, kz ve ocuklar iin kullanlr. Erkei nitelendirmek iin bir sfat arandnda yakkl szcn kullanmak doru olur. Gzel erkek sfat tamlamas geleneklerimiz iinde erkeimizin holanabilecei bir nitelendirme deildir. K adns bir gzellii olan erkek anlamn dourur. (Eker 2003: 40) Gzel sfatnn kadna mahsus Hz. Yusuf rnei hariolmas, kz gibi: ok gzel, yepyeni. (Saraba ve Minnetolu 2002: 470) deyiminde olduu gibi kz szcnn gzel sfat yerine kolaylkla kullanlabilmesi gsteriyor ki kadn gzelin ikincil gstergelerinden biridir. Ouz Kaan Destan bata olmak zere Trk kltrnde kadnn gzelliinden bahsedilirken yzyle alakal cazibedar elerden sz edilmitir. Szgelimi, Ouzun iki gzel karsndan bahsedilirken: anung banda ada-lu yaruk-

lu bir meng-i bar irdi, aldun kasuk deg irdi anung ks kk-dn kk-rek irdi. anung sa- mren osu deg, anung dii n deg irdi. (Arat 1987: 615, 617)
ifadelerine yer verilmesi yani sz konusu kadnlarn yzlerindeki elere vurgu yaplmas ve divan edebiyatnda arzu edilen mcerret gzelin gzelliini tasvir etmek iin kullanlan unsurlarn hemen hemen hepsinin yzdeki elerden: gz, ka, gamze, zlf, hat, hl (ben), az, dudak, di, kirpik, yanak, ene ukuru (Levend 1984: 493-503) seilmesi yzn gzellik kavramnn ikincil gstergelerinden biri olmasyla ilikilidir. 4. Gzellik Kavram in Trk Dilinde Kullanlan Dier Gstergeler Tarih ve ada Trk lehelerinde, yukardaki gsterenler dnda Trkiye Trkesindeki gzel szcnn anlam dairesine dhil ettii armlara iaret

Gsteren ve Gsterilen Boyutlaryla Trkede Gzellik Kavram zerine

TAED

48*37

etmek zere kullanlan dier szckler unlardr: Yeni Uygurca obdan, omak, kusursiz (Tzgen 312); Trkmence yag, gzel, grmegey (Tekin vd. 1995: 296, 302, 670); Krgzca krkt (Yudahin 1994: 508); Kazaka sm,krkem, suluw, jaks (Bayniyazov ve Bayniyazova, 2009: 337), krikti, ajarl (Ko vd. 2003: 27, 250); aatayca Trk (Karaaa 1997: 681; Ycel 1995: 433; Eraslan 1999: 590), raylk, ireylik (Kara 2011: 324) Ayrca slamiyetle birlikte Trk dilinde kullanlmaya balayan ve divan edebiyat geleneiyle yaygnlk kazanan gzel anlamn haiz Arapa ve Farsa meneli birok kelime de burada zikredilebilir: ceml, hasen, zib, rin, ub, melh, vech Yukardaki kelimelerin yan sra gnl manasna gelen Farsa dil szcyle yaplm birok birleik sfat, dilber, dilr, dildr, dilpesend, dilrb, dilikr, dilfruz, dilfirb, dilnin, dilnevz, eitli gzellerin anlatmnda byk ustalk ve incelikle kullanlmtr (Banarl 1987: 160). Zikri geen dil: gnl szc ile kurulmu Farsa tamlamalarn Trkede gzel anlamn ifade edecek ekilde kullanlmas, Trke de gzellik kavramnn balangta, nceden izah edildii gibi, gze ho gelen anlamndan daha sonra gnle ho gelen anlamn kazanarak anlam genilemesine uradn gst erir. Bir dilde bir mefhumu ifade iin kullanlan kelime says ne kadar kabarksa o dili konuan milletin o mevzuda o kadar byk bir hayat var demektir. (Banarl 1987: 157) Ayn ekilde yukarda gzellik kavram iin Trkede kullanlan gstergelerin fazlal bu dili kullanan milletin gzelden anlamas, hem ok iyi anlamas demektir (Banarl 1987: 158). Sonu Trkiye Trkesinde gzellik kavramn gstermek iin kullanlan birincil gsteren /gzel/ sfat kalplam ve birleik yaplar ierisinde kullanldnda yaln kullanmyla kazand anlamlar dnda anlamlar da kazanmtr. Kazanlan anlamlar ve oluturulan kavram gstergeleri ile gzel szcnn szdizimsel adan bahsedilen yaplar ierisindeki yeri arasnda birleik szcklerde nispeten bir iliki gzlenirken (birleik fiillerde yakk, uygun anlamn kazanmas, sfat grevinde kullanld birleik szcklerde ya estetik ve sanata dair kavram isimleri ya da iek isimleri oluturmas, isim tamlamalarnn tamlanan ksmn oluturduu durumlarda da yalnzca iek isimleri oluturma-

38* TAED 48

Serkan AKMAK

s18) kalplam yaplarda ataszleri ve deyimler szdiziminde ki yerinin anlamla bir ilikisi olmad gzlenmitir. Bata Trkiye Trkesinde olmak zere dier tarihi ve ada Trk lehelerinde gzellik kavramna iaret etmek zere seilen szcklerden hareketle Trkenin gzellik kavramn, gr- fiiliyle, k (ve kla ilikili unsurlar: gne, ay vb.), temizlik (ve onunla ilikili olarak su), mamurluk, insan (bilhassa kadn ve yz), kavramlaryla ilikilendirdii grlm. Trkenin gzellik kavramna iaret etmek zere setii gsterenlerin, kavramsallama srelerinde bahsi geen ka vramlar ve fiilden yola klarak retildii tespit edilmitir. Ayrca Trkenin gzellik kavram iin kulland szcklere temel oluturan sz konusu kavramlarla ilikili baka kavramlar da Trkede gzellik gste rgesi olarak kullanlmtr. Bu almada, zellikle Trkiye Trkesiyle dier Trk leheleri arasnda yaplan karlatrma neticesinde gzlemlenmitir ki: Herhangi bir lehede gzellik kavramna iaret eden bir genel bir gsterge bir baka lehede de bilhassa Trkiye Trkesinde- gzellik kavramn gstermek zere kullanlmaktadr. Buradan hareketle sylenebilir ki ortak kltrden beslenen Trkenin leheleri gstergelerini anlamlandrrken ortak bilinten hareket etmitir. KAYNAKA
AGEV, .M ve dier. Bakortsa Russa Hzlek. Moskava: Nereti Digora Russkiy Yazk, 1996. AKERSON, Fatma Erkman. Gsterge Bilime Giri. stanbul: Multilingual Yaynlar, 2005. AKOBIROV, S. F ve dier. zbek Tilinin{g zahl Lugat. Moskva: zdatelstvo Russkiy Yazk, 1981. AKSAN, Doan. Her Ynyle Dil Ana izgileriyle Dilbilim. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 2007. _________, Anlambilim Konular ve Trkenin Anlambilimi. Ankara: Engin Yaynevi, 2009. ARAT, Reit Rahmeti. Makaleler Cilt I. Ankara: Trk Kltrn Aratrmalar Enstits Yaynlar, 1987. _________, Kutadgu Bilig stanbul: Kabalc Yaynevi, 2008. ATA, Aysu. Nasrd-din Bin Burhand-din Rabguzi Ksasl-Enbiya (Peygamber Kssalar) II Dizin. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 1997. ATALAY, Besim. Divan Lugat-it-Turk III. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 2006. _________, Divan Lugat-it-Turk IV. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 2006. AYVERD hsan. Asrlar Boyu Tarih Seyri inde Misalli Byk Trke Szlk 1. stanbul: Kubbealt ktisadi letmesi, 2005.
18

Bunun nedeni sz konusu kavram iaretleyicilerinin yabanc dillerden birebir eviri yolu ile Trkeye kazandrlm olmasdr. rnein: gzelavrat otu Latince atropa belladonann (abayr, 2007: 1817) Trkeye birebir aktarmdr.

Gsteren ve Gsterilen Boyutlaryla Trkede Gzellik Kavram zerine

TAED

48*39

BANARLI, Nihat Sami Trkenin Srlar. stanbul: Kubbealt Neriyat, 1987. BAYNYAZOV, Ayabek ve Janar Bayniyazova. Trkiye Trkesi Kazak Trkesi Szl. (Ed. Kenan Ko) stanbul: IQ Kltr Sanat Yaynclk, 2009. BOLAY, Sleyman Hayri. dem. slam Ansiklopedisi. (I, 358-363). stanbul: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1988. BOROVKOV, Aleksandr Konstantinovi. Orta Asyada Bulunmu Bir Kuran Tefsirinin Sz Varl (XII.-XIII. Yzyllar). (ev. Halil brahim Usta ve Eblfez Amanolu) Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 2002. BURAN, Ahmet ve Ercan Alkaya. ada Trk Leheleri. Ankara: Aka Yaynlar, 2007. CAFEROLU, Ahmet. Eski Uygur Trkesi Szl. stanbul: Enderun Kitabevi, 1993. _________, Trk Dili Tarihi. stanbul: Enderun Kitabevi, 2000. CLAUSON, Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. London: Oxford University Press, 1972. ABAYIR Yaar. Orhun Yaztlarndan Gnmze Trkiye Trkesinin Sz Varl tken Trke Szlk. stanbul: tken Neriyat, 2007. DADEMR, Muharrem. Dedem Korkut Kitabnn Sz Dizimi. (Baslmam Doktora Tezi) Erzurum: Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2000, _________, Yapca Bamsz Cmlelerden Olumu Yan Cmleler . [Bildiri] (ss. 135-144) Uluslar aras Trk Dili ve Edebiyat Kongresi 27-28 Austos 2007. (Ed. Hayati Develi) stanbul: Kltr niversitesi Yaynlar, 2007, DOAN, Mehmet Doan Byk Trke Szlk. Ankara: Vadi Yaynlar, 2001. DYENKOVA, T. P. ve dier. Udmurtsko Russkiy Slovar Okla 50 000 Slov. jevsk: Udmurtskiy nstitut storiya Yazka Literatur, 2008. ECKMANN, Janos. aatayca El Kitab. (ev. Karaaa) stanbul: Kesit Yaynlar, 2009. ECO, Umberto. Gzelliin Tarihi. (ev. Ali Cevat Akkoyunlu) stanbul: Doan Kitaplk, 2006. EKER, Ser. ada Trk Dili. Ankara: Grafiker Yaynlar, 2003. ERASLAN, Kemal. Mevlana Sekk k Divan. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 1999. ERSOY, Feyzi. uva Trkesi. (ss. 1285 1340) Trk Leheleri Grameri (Ed. Ahmet B. Ercilasun) Ankara: Aka Yaynlar, 2007. ERSOY, Habibe Yazc Bakurt Trkesi. (ss. 749- 810) Trk Leheleri Grameri (Ed. Ahmet B. Ercilasun). Ankara: Aka Yaynlar, 2007. GABAN, Annemarie von. Codex Cumanicusun Dili. (ss. 73 - 118) Tarihi Trk iveleri. (Ed. Mehmet Akaln) Ankara: Atatrk niversitesi Yaynlar, GABAN, Annemarie von. Eski Trkenin Grameri. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 2007. GLENSOY, Tuncer. Trkiye Trkesindeki Trke Szcklerin Kken Bilgisi Szl. An kara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 2007. GNEN, Ahmet. Gster- ve Grset-/ rset Fiillerinin Yaps zerine Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten, (2005): 125-139. HACIEMNOLU, Necmettin. Yap Bakmndan Trk Dilinde Fiiller. [y.y.]: Cnk Yaynlar, 1984. _________, Karahanl Trkesi Grameri. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 2008. KAFESOLU, brahim. Trk Milli Kltr. stanbul: tken Neriyat A.. Yaynlar, 2010. KARA, Funda. Zeb n- Trk (Klr-n me) nceleme Metin Dizin. Erzurum: Fenomen Yaynclk, 2011. KARA, Mehmet. Trkmen Trkesi. (ss. 231 - 290) Trk Leheleri Grameri. (Ed. Ahmet Bican Ercilasun) Ankara: Aka Yaynlar, 2007. KARAAA, Gnay. Lutf Divan Giri Metin Dizin - Tpkbasm. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 1997.

40* TAED 48

Serkan AKMAK

KAYA, Ceval. Uygurca Altun Yaruk Giri, Metin ve Dizin. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. 1994. KIRAN, Zeynel ve Aye Kran. Dilbilime Giri. Ankara: Sekin Yaynclk San. ve Tic. A.., 2010. KROLU, M. Fatih. Saha Trkesi. (ss. 1229 - 1284) Trk Leheleri Grameri. (Ed. Ahmet Bican Ercilasun). Ankara: Aka Yaynlar, 2007. KO, Kenan ve dier. Kazak Trkesi Trkiye Trkesi Szl. Ankara: Aka Yaynlar, 2003. KORKMAZ, Zeynep. Trk Dili zerine Aratrmalar Birinci Cilt. Ankara: Trk Dil Kurumu Yay nlar, 1995. KPRL, Mehmet Fuat. Trk Edebiyat Tarihi. Ankara: Aka Yaynlar, 2003. LESSNG, Ferdinand Diedrich. Moolca-Trke Szlk. (ev. Gnay Karaaa) Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 2003. MANSUROLU, Mecdut. Mevlna Celleddin Rumde Trke Beyit ve bareler Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten, (1954): 207-220. NECP, Emir Necipovi. Yeni Uygur Trkesi Szl. (ev. klil Kurban) Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 2008. NANYAN, Sevan. Szlerin Soyaac ada Trkenin Etimolojik Szl. Ankara, Adam Yaynlar, 2004. GEL, Bahaeddin. Trk Mitolojisi (Kaynaklar ve Aklamalar ile Destanlar) II . Cilt. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1995. ZBEK, Mehmet. Trklerin Dili. stanbul: tken Neriyat A.. Yaynlar, 2009. ZTOPU, Kurtulu ve dier. Dictionary of The Turkic Languages English: Azerbaijani, Kazakh, Kyrgyz, Tatar, Turkish, Turkmen, Uighur, Uzbek. London and New York: Routledge, 1999. ZTRK, Nurettin. Trk Edebiyatnda nsan. Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, 2001. ZNL, nsal. Edebiyatta Dil Kullanmlar. stanbul: Multilingual Yaynlar, 2001. PAACIOLU, Burhan. VIII-XVI. Yzyllar Arasnda Trkenin Szck Daarc. Ankara: Bizim Bro Basmevi, 2006. PSKLLOLU, Ali. Arkada Trke Szlk Ankara: Arkada Yaynevi, 1994. SARABAI, M. Erturul ve brahim Minnetolu. rnekli ve Aklamal Trke Deyimler Szl. stanbul: Bilge Sanat Yapm Yaynlar. 2002. EMSETTN Sami. Kamus- Trk. (Ed. Paa Yavuzarslan) Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 2010. TEKN, Talat ve dier. Trkmence Trke Szlk. Ankara: Simurg Kitaplk ve Yaynclk Limitet irketi, 1995. _________, Orhon Trkesi Grameri. Ankara: Sanat Kitabevi, 2000. TUNALI, smail. Estetik. stanbul: Cem Yaynevi, 1979. TZGEN, Mmin Abdulla. Trke - Uygure Lugat. Pekin: Milletler Neriyat, ty. NAL, Tahsin. Eski Trklerde ehir ve ehircilik. Trk Kltr, 135 (1974): 27-34. YENTERZ, Emine. Klasik Trk iirinde lke ve ehirlerin Mehur zellikleri. Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, 15 (2010): 301-334. YUDAHN, K.K. Krgz Szl. (ev. Abdullah Taymas). Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 1994. YUSUF, Berdak ve Mehmet Mahur Tulum. Szlk zbekistan Trkesi Trkiye Trkesi Trkiye Trkesi zbekistan Trkesi. stanbul: Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar, 1994. YCEL, Bilal. Babr Divan. Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, 1995.