MEY VE NEY: AKIN BRL

te-i "kest ki ender ney ftd Ce-i "kest ki ender mey ftd Sufi gelenekte ilh ak manzum dil-lendirenler arasnda Sultnu"l-kn bn"lfrz ve Sultnu"l-rifn Hz. Hdvendigr Mevlna Celleddin Rm en nemli iki timsldir. Bu iki timsalin Osmanl"daki balca mmessilleri Hamriyye (meynme) kasidesi erhiyle Abdullah Salh Uk (v. 1197/1782) ve Mesnev (neynme) erhiyle smail Rsh Ankarav (v. 1041/1631)"dir. Uk ve Rsh, erhlerini bn Arab irfnyla kleme alp, ak hazinesinin kilidini, marifet mifthyla erh etmilerdir. Zira arifler kalblerinden dillerine, dillerinden klemlerine sereyn eden kelimeleri tekrar O"na dndrmekle me"mr olduklarndan, erh ve kitbet arifler indinde bir mircdr. Nst mertebesinden lht mertebesine urcda muhabbet ve ak marifetin sonu, nst mertebesine nzlda marifet muhabbet ve akn nihyeti ise, ak ve marifet kavsinde erh ve kitbet devern etmelidir. A-Ak kelimedeki "ayn harfinin kesre okunmasyla ("k),ar muhabbet anlamna gelir ki, ztn sfta meylinden kalbde zuhr edip, tm damarlarda akp, btn organ ve melekelerde cereyn eden hakkattir. ncizb derecelerinin ilki muhabbet ise, ak sonudur. Muhabbet mertebelerinin sonu olmas itibariyle de ak, muhabbettin btndr. Keyfiyyetindeki ziydelik ve zuhrundaki iddet hasebiyle btn olmutur. Lkin ak ve muhabbetin ikisi de ayn hakkattir. Muhabbetin zuhru artsa, ak denilir. Ak muhabbetten teferru" eder. Zhir btna rci olduu gibi, btn zhirin asldr. Zhir ve btn, evvel ve hir, asl ve fer hakkatte bir manadr. -Ak iki"dir: Meczi ve hakk ak. ayet mecz ak, iffetli olursa, kalbin btn olan srrn latifletirilmesine sebep, hakk aka vesile ve bahane olur. Bu sretle himmetler tek bir himmette toplanr. Bylece maka hizmet tatllar, maka itaat ve emrine imtislde yorgunluk ve meakkat brakmaz. Zira isneyniyyet (ikilik) mertebesindeki teklifin srr ak zerine mebndir ki, insandan baka bir kimse aka tahamml edememitir. Dolaysyla te-i ak azb- ekber ve uzbet-i kbrdr. Zira her insann kr deildir. bir byk da delip boynuna takmak gibidir her kii k olurdu eer sn olsa. (Olanlar eyhi brahim Efendi, Sohbetnme) K- k ile mak arasndaki irtibtn ad olan ak, sfl-ulv seyrinde be mertebe kaydeder: hayvn, tabii, rh, akl ve ilh ak. Hayvn (behm) ak, nefs-i emmrenin

eseri, heva ve hevesin tesirinde ve ancak ehvet ve nefsin arzularnn tatmin edildii aktr. Tabii ak, lemde bulunan unsurlar arasndaki letfetten ortaya kan cismn ak olup, rhn aka kpr olduu takdirde deerlidir. Rhn ak ise havas ehlinde bulunan, hem cismn hem de rhn gzelliklere yneliktir. ayet bu akta nefsin her hangi bir tesiri olmazsa, rhn k ilh aka ulap arifler derecesine ykselebilir. Zira rhn ak melekt lemine ykselmek iin bir merdiven vazifesi grr. Melekt leminde tecell eden gzellikleri mhededen zuhr eden ak ise akl aktr. Akl aktan ilh aka geilir ve ilh ak aklarn en ycesidir. I. N edip ydn yrin olmuuz mest-i mdm Bulmadan bu b- lem tk-i engrla nizm Abdullah Salh Uk (Hamriyye kasidesi I. Beyit tercmesi) Ak, Hakk"n sfatdr (muhib). Hakkn sfatlar ise mukayyed olmayp, Zt"na delalet etmesi asndan mutlak, kadim ve sonsuzdur. Muhabbet ve ak, Hakk"n dndaki varlklar iin kullanldnda bir nisbet olarak mecaz, Hakk"n bir sfat olmas itibari yle de hakkattir. Hakkatte ak ve muhabbet Hakk"ndr. Ak Hak-tr. Kuds hadiste Gizli bir hazine idim. Bilinmeyi istedim (muhabbet ettim). buyurulur. Hakkn bilinmesi yaratltaki (zuhr) gayedir. Gayenin tahakkuk etmesi iin, bilinmenin kayna olan Hakkn istei (mrid) yani sevgisinin (muhib) zuhr etmesi gerekir. Nitekim ayette O onlar sever. Onlar da O"nu sever. (Maide 45) buyurulmutur. O"nun onlar sevmesi, onlarn O"nu sevmesini nceler. nce olan asl olandr. Asl olan hakk olandr. Hakk muhabbet ve ak, Hakk"n kullarna ynelik ncellikli muhabbetidir ki, bu muhabbet olmasa kullar Hakk" asla sevemezler. Kullarn Hakk" sevmesi, Hakk"n kullar sevmesine baldr. Hak kullar sevdike, kullar Hakk" severler. Kullar Hakk" sevdike, Hak da kullar daha fazla sever. Ta ki kul sevgisiyle Hak"ta fn olur (fen). Kulun sevgisinin Hakk"n sevgisinde fn olmas, meczn hakkatte, mukayyedin mutlakta fn olmasdr. Bu sretle tek bir ak kalr ki, o da ilh aktr ve hakiki olandr. Bizler ilh akla Allah" sevdiimiz gibi, Allah da bizleri ayn- akla sevmektedir. Ancak Allah ncellikle kendi Zt"n, sonra bizleri sever. Allah Zt"n Zt" iin Zt"nda sever. Bizleri Zt"ndan ve Zt"n sevmesinden dolay sever. Zira hakkatlerimiz varlk kazanp zuhr etmeden nce mutlak gayb olan Zt"ta sbit ayn"lar olarak mevcd olduundan, Allah"n Zt"n sevmesi ayn zamanda bizleri sevmesi demektir. Bylece bizler ezelde ilh muhabbete konu olmuuzdur. Bizler Allah"n bize olan muhabbeti yle mkellef kullar olarak tecell suretiyle klar halinde zuhr etmiizdir. yleyse ak emanetini

tekellf eden klar, emaneti sahibine tevdi etmelidirler. Zira gerekte k-ak-mak O"dur. Yaratlmz, Hakkn Zt"nn, Zt"na ayna mesabesinde ol an leme ve lemin z olan bizlere isimleri ve sfatlar vastasyla tecell etmesiyle gerekleir. Tecell ise iki trldr: Birincisi Hakkn gayb olan ilminin tecellsi ki, Hakkn Varl"nn ilminde mndemi olan ayn- sbitemiz, kabiliyetlerimiz ve istiddlarmz vastasyla yine Hakk"n kendine zuhrundan ibaret tecelldir. Bu tecellde ayn- sabite denilen hakkatlerimiz, henz varlk kisvesine brnp bu lemde grnmemi, ancak kokusunu alm ya da tatmtr. Bu adan marifet, ak ve muhabbet benzeri kemlt kendi hakkatlerinde pinhndr. kinci tecell ise istidd ve kabiliyetlerimiz dahilinde bizlerin nce ruh, sonra da misl ve hiss suret kazanarak bu lemde Grc"ye (basr) kmamzla gerekleir. Bu tecellde Hakk"n Varl mertebeler halinde zuhr eder. lk tecellde mnderi olan istidd ve kabiliyet oranndaki hakkatlerimizdeki ilim ve ak kemlleri, bu lemde ikinci tecellye mecl olur. Bizler en sevgilinin mey(l)ini yd ederken, mest meyyl olanlarz. Bizler mdde-i mey halk olunmadan mahlk- sekrn olanlarz. bn Frz-Salh Uk kavlince bizler ilh ak meyini n ettik. Zira a"yn- sbite mertebesindeki istidd ve kabiliyetlerimiz ilh ak kabul etti. Mey ile mest sekrn olduk. Zira ilh aktan sarho olmaya istidadmz vard. Yri yd ettik. Zira bizler Hakkn ilm tecellsine mazhar olduk. Bizler lem bandaki zm salkm daha yaratlmadan mest olduk. Zira ilm tecellye mazhar olmamz, mevcdtn yaratlmasndan nceydi. Hsl bizler Hakkn ayn- sabitemize ilk tecellsinde Hakkn kendisinden kendisiyle kendisine olan ilh akndan ve ak arabndan tadp sarho olmuuzdur (sekr). Sarholuumuz bu lemdeki zmn yaratlmasndan ncedir. Sarholuumuz varlk kisvesine brnmeden ncedir. Sonra ikinci tecell ile varlk kisvesine brndk ve ayldk (sahv). Akta fendan akta bekya, akta sekrden akta sahva dndk. Bylece Varlk ve ak dairesi tamamland. A-k insan- kmildir. mecaz hakkate ulatran kprdr anlaynca, aka dair tm mecazlar ilh ak hakk manasyla nazmetmeye tevcih eden Mevln"ya ak nedir? diye sorduklarnda, benim gibi olursan, bilirsin diyerek tariften saknr ve ardndan u ilaveyi yapar ak u muhabbet b hisbest (ak ve muhabbet hesaba gelmez ve nihyetsizdir). Ak Zt mertebesine taalluk eder. Ak leminde ikilik olmaz ve k ile makun arasna muyeret smaz. Nitekim ahadiyyet ahadiyyesinde bilinmeyi sevdim diyen ve arz- muhabbet klan O mak nihn idi. klar katnda hlen durum kem kn"dr ve o an bu an ve bu n o ndr.

- klar, hakk makun sretinde tecell ettiler ve akn manalar insan- kmilde cem olundu. Hakk mak klarla kendini perdeledi. Perde kalktnda maktan bakas nmyn olmad. yleyse her ey maktan ibretti. Asl-nda k grnen, maktu. Seven kii ayn zamanda sevgiliydi. Seven kii bir bakmdan k ise, bir bakmdan maktu. kn "aynen mukta intivs, mukun kta hkmen inzivsndan sonra Vahdetin galebesiyle indirc tahakkuk etti. I-Ak, akn bir itibr, mauk bir dieri idi. Ak her ne kadar mukluk itibariyle daima kendi kendini mhade etmekte ise de, kn aynasnda mukun ceml ve kemlini grmeyi sevdi. kn aynasna baknca kendi sretine k oldu. O onlar sever, Onlar onu sever. Ayetinin zemzemesi cihana salnd. k kendi zatnn aynasna bakt, maukuyla hem renk olduunu bildi, hayretlere gark olup bi-hod kald. K-Madem ki insan- kmil kdr ve k aka rehberdir, hm olmann vaktidir. Madem ki, o esrrdan dem vuracak, kulaktan ibaret olmann vaktidir. Madem ki o, hakkat namelerini terennm edecek, ak ve marifet devranna girmenin vaktidir. II. te-i aktr ki dt bu neye Ce-i aktr ki dt bu meye Sleyman Hayri Bey (Mesnev I-X. Beyit Tercmesi) Ak ateiyle yanm insan- kmili temsil eden ney, barnda ilh akn atei tutuan sazdr. lh ak meyinden iebilmi olanlar insan- kamillerdir. Onlar btnlarndaki ak arabn gn olur sz kadehlerine koyar ve bu araptan imeye kabiliyetli olan aka k olanlara sunarlar. Evliyann dernunda olan ate aktr ki, mak ve bk olandan bakasn onlarda brakmaz. Ak atei vcud kpndeki meye dtnde, feyezan ederek zevk ve nevelendirir. stidadlarmzdaki neveler, ak ateinin yalmndan aldmz hisse kadardr. Ak bir"dir ama hissedarlar muhtelif. Velhsl ak atei hakikatte neye dt. Zira kn dil-i onu iitmekle yand. Ak feyezan etti, hakikatte meye dt. Zira onu n eden zdrb- azm buldu. Ney insan- kmilin suretine, mey suretin batnndaki zevke mbih oldu. Mey ve Ney, mana ve surete iaret oldu. Kelam kavsini tamamlad. ka klinden dolay ta"n olunmaz.

Bibliyografya: 1.Abdullah Salh Uk, erh-i Kasde-i Hamriyye, Sleymaniye Ktp. Hac Mahmut Ef. Nr. 3734, 2a-4b. 2.smail Ankarav, erh-i Kasde-i hamriyye, Sleymaniye Ktp. Hlet Ef. Nr. 796, 2a-3b. 3.smail Ankarav, Mecmat"l-letif ve Matmrat"l-marif, stanbul 1289, s. 37. 4.smail Hakk Bursev, Rhu"l-mesnev, stanbul 1287, s. 37-39. 5.Kenan Rif, erhli Mesnev-i erf, stanbul 1973, s. 6-7.

Yazar: Semih Ceyhan http://akademik.semazen.net/ sitesinden 02.12.2011 tarihinde yazdrlmtr.