18 Yuzyıl Turk Edebiyatı

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2459 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1431
XVIII. YZYIL TRK EDEBYATI

Yazarlar Prof.Dr. Osman HORATA (nite 1,6 ) Prof.Dr. Muhsin MACT (nite 2,3) Yrd.Do.Dr. Cafer MUM (nite 4,5) Prof.Dr. M. Fatih KKSAL (nite 7)
Editrler Prof.Dr. Muhsin MACT Prof.Dr. Osman HORATA
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr.Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Do.Dr. Cemil Ulukan Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. Dilek Polat Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi XVIII. Yzyl Trk Edebiyat ISBN 978-975-06-1128-5 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 43.000 adet baslmtr. ESKEHR, Nisan 2012
indekiler
iii
indekiler
nsz .................................................................................................................... vii
XVIII. Yzylda Sosyo-Kltrel ve Edeb Hayat ..........................

XVIII. YZYILDA SOSYO-KLTREL VE EDEB HAYAT............................... GR ............................................................................................................................ TARH VE SOSYO-KLTREL HAYAT ............................................................. Lale Devri ..................................................................................................................... Sosyal Hayat ................................................................................................................. Bilim ve Kltr Hayat ................................................................................................ XVIII. YZYIL DVAN R ................................................................................... Edeb Muhitler ............................................................................................................. XVIII. Yzyl Divan airlerinin Tasnifi ................................................................... XVIII. Yzyl Divan iirinin zellikleri ................................................................... zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ YararlanlanKaynaklar ................................................................................................ Bavurulabilecek Kaynaklar .......................................................................................
2
3 3 4 5 7 9 12 13 15 15 22 24 25 25 26 27
1. NTE
Mahall-Folklorik slup Temsilcileri-I ..................................... 28

XVIII. YZYILDA MAHALL-FOLKLORK SLUP .......................................... NEDMN HAYATI, ARL VE ESERLER ..................................................... airlii ........................................................................................................................... Eserleri .......................................................................................................................... NEDMN RLERNDEN RNEKLER .............................................................. zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan Kaynaklar ............................................................................................... Bavurulabilecek Kaynaklar ....................................................................................... 29 31 32 35 36 47 49 50 50 51 51
2. NTE
iv
3. NTE
indekiler
Mahall-Folklorik slup ve Temsilcileri-II.................................... 52

NEDMN RLERNDEN RNEKLER .............................................................. MAHALL-FOLKLORK SLUBUN DER TEMSLCLER ........................... ENDERUNLU FAZIL ................................................................................................ airlii ........................................................................................................................... Eserleri ......................................................................................................................... Mesnevileri ............................................................................................................. MVERRH SRUR ............................................................................................... airlii ........................................................................................................................... Eserleri .......................................................................................................................... zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Okuma Paras ............................................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan Kaynaklar ............................................................................................... Bavurulabilecek Kaynaklar ....................................................................................... 53 65 65 65 66 66 69 70 70 71 72 73 73 74 75 75
4. NTE
Hint slubunun Son Byk airi eyh Galip............................... 76

HNT SLUBUNUN SON BYK AR EYH GALP .................................. HAYATI ........................................................................................................................ ESERLER ..................................................................................................................... SLUP ZELLKLER ............................................................................................... iir Dili .......................................................................................................................... Lafz-Anlam likisi ..................................................................................................... Szn Ksal .............................................................................................................. Yeni Mazmunlar .......................................................................................................... Bercesteli Beyitler ........................................................................................................ Tasavvuf ve Hayal ........................................................................................................ Tezattan Uyumlu Birliktelie: Paradoksal majlar .................................................. Duyularn Uyumlu Birliktelii: oklu Duyulama .................................................. eyh Galipin Etkileri .................................................................................................. BR BAKA LGAT BR ZGE MACERA: HSN AK ................................. zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm .................................................................................................. Okuma Paras ............................................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ 77 77 79 79 80 82 82 83 83 84 85 86 86 87 94 96 97 98 98
indekiler
Yararlanlan Kaynaklar ............................................................................................... Bavurulabilecek Kaynaklar .......................................................................................
99 99
eyh Galipin iirlerinden rnekler............................................. 100

EYH GALPN RLERNDEN RNEKLER .................................................... 101 EYH GALP DVANINDAN RNEKLER ............................................................ 101 HSN AKTAN RNEKLER .............................................................................. 116 zet ............................................................................................................................... 122 Kendimizi Snayalm ................................................................................................... 123 Okuma Paras ............................................................................................................. 124 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ 125 Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ 125 Yararlanlan Kaynaklar ............................................................................................... 126 Bavurulabilecek Kaynaklar ....................................................................................... 126
5. NTE
XVIII. Yzylda Klasik ve Hikem slup . ....................................... 128

XVIII. YZYILDA KLASK SLUP VE TEMSLCLER .................................... 129 Klasik slupta Din-Tasavvufi Sylem ..................................................................... 131 Km .............................................................................................................................. 132 Nevres-i Kadm ............................................................................................................ 137 Esrar Dede ................................................................................................................... 138 XVIII. YZYILDA HKEM SLUP VE TEMSLCLER ................................... 140 Koca Ragp Paa .......................................................................................................... 141 Hanmefendi Hazretleri veya airler Kraliesi: Ftnat Hanm .............................. 144 zet ............................................................................................................................... 147 Kendimizi Snayalm ................................................................................................... 148 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ....................................................................... 149 Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ 149 Bavurulabilecek Kaynaklar ....................................................................................... 151 Yararlanlan Kaynaklar ............................................................................................... 151
6. NTE
XVIII. Yzylda Nesir...................................................................... 152

GR ............................................................................................................................ 153 XVIII. YZYILDA BALICA MENSUR TRLER ................................................ 155 Biyografiler ................................................................................................................... 155 Tarihler ......................................................................................................................... 157 Gazavatnameler ........................................................................................................... 158 Srnameler ................................................................................................................... 158 VEHB ......................................................................................................................... 159 Sefaretnameler ve Seyahatnameler ........................................................................... 161
7. NTE
vi
indekiler
Tasavvufi Eserler ve erhler ....................................................................................... 162 Mneat Mecmualar .................................................................................................. 162 KN (1712-1792) ...................................................................................................... 163 Eserleri .......................................................................................................................... 164 SONU ......................................................................................................................... 170 zet ............................................................................................................................... 171 Kendimizi Snayalm .................................................................................................. 172 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ 173 Sra Sizde Yant Anahtar .......................................................................................... 173 Yararlanlan Kaynaklar ............................................................................................... 174 Bavurulabilecek Kaynaklar ....................................................................................... 175
indekiler
vii
nsz
Sevgili renciler, XVIII. yzylda Trk kltr ve sanat hayatnda bir deiimin baladn biliyorsunuz. Sosyal ve kltrel hayatta kendisini gstermeye balayan zihniyet zlnn edebiyata yansmas daha uzun bir srece yaylmtr. Bu dnemde, mimari, resim ve edebiyat gibi sanat dallarnda klasik estetikteki zlmenin izlerine rastlanmakla birlikte, bunlar temel yapy deitirecek dzeyde deildir. Bu deiimin yeni bir sanat anlayn dourmas ancak XIX. asrn ikinci yarsnda gerekleir. Lale Devrinde ilk kprdanmalarn somut rnekleri grlr. Nedmin temsil ettii klasik anlay, mahall/folklorik slup zellikleriyle zenginleir. Sosyal ve kltrel hayattaki deiime paralel bir biimde hikem tarzda sylenen iirler oalr. Koca Ragp Paa, sosyal ve siyasal hayattaki saygnln hikem slupla syledii iirlerle pekitirir. Asrn sonunda eyh Galip, Mevlevi geleneinden ve Mesneviden szd birikimi, Hint slubuyla yeniden yorumlayarak zgn eserler verir. Divan iirinde slup dzeyinde grlen bu eitlilik, nesirde de trler dzeyinde yaanr. XVIII. yzyl Trk edebiyatnn belirgin zellikleri, an temsil etme kabiliyetine sahip air ve yazarlarn eserlerinden seilen rneklerle yanstlmaya alld. Yararl olmasn diliyoruz. Editrler Prof.Dr. Muhsin Macit Prof.Dr. Osman Horata
1
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; XVIII. yzyl Trk edebiyatnn tarih ve sosyo-kltrel balamn betimleyebilecek, XVIII. yzyl divan edebiyatnn genel zelliklerini aklayabilecek, XVIII. yzyl divan iirini nazm ekli, tr ve slup asndan deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
XVIII. Yzyl Divan iiri Lale Devri Klasik slup Hint slubu Mahall/folklorik slup Hikem slup
indekiler
XVIII. Yzyl Trk Edebiyat
XVIII. Yzylda Sosyo-Kltrel ve Edeb Hayat
XVIII. YZYILDA SOSYO-KLTREL VE EDEB HAYAT GR TARH VE SOSYO-KLTREL HAYAT XVIII. YZYIL DVAN R
XVIII. Yzylda Sosyo-Kltrel ve Edeb Hayat

XVIII. YZYILDA SOSYO-KLTREL VE EDEB HAYAT GR
Osmanllarda, Orta ada olduu gibi iir daha ok bir topluluk huzurunda okunmak zere kaleme alnm; bata saray olmak zere kk, konak, tekke, zellikle has bahe gibi yerler, hayatla sanatn yollarnn kesitii, yksek dzeyde ilm, edeb sohbetlerin yapld meknlar olmutur. Bata padiah olmak zere sarayn sekinleriyle air ve sanatkrlar bir araya getiren has bahe meclisleri ise iirle padiah yani saray, en st dzeyde buluturan meknlar olarak edebiyat tarihimizde farkl bir yere sahiptir. Bu nite, daha nce yaymladmz, Klasik Estetikte Hazan Rzgrlar: Son Klasik Dnem (1700-1800), (Trk Edebiyat Tarihi, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 2001, C.2, s. 437-542); Has Bahede Hazan Vakti, XVIII. Yzyl: Son Klasik Dnem Trk Edebiyat (Aka Yaynlar, Ankara 2009, s.13-43) balkl almalardan yararlanlarak hazrlanmtr. Yksek dzeyde bir estetik zevki temsil eden divan iiri de, Trk edebiyatnn has bahesidir. Has bahede geceli gndzl gnlerce devam eden meclisler, sultanlarn bezm (=iret, elence) hayatnn merkezi olmutur. Eski iirin en sekin temsilcileri padiahn nedimi ve musahibi (=padiahn arkada, srda, danman) olarak bu meclislerde iiri en yksek dzeyde temsil etmilerdir. Asl has bahe, Topkap Saraynda bulunmakla birlikte, sarayn dnda da padiaha mahsus bu adla anlan ok sayda bahe vardr (Atasoy 2002). Bunlarn says, en yksek seviyesine XVIII. yzylda ulam; stanbul, kklerdeki baheler ve her taraf saran lale lgnlyla, bu asrda deta bir has baheye dnmtr. Fakat bunlar, bir lalenin mr gibi gelip geici olmu; has bahede hazan rzgrlar esmeye, Lale Devriyle birlikte de Fransz Saraylarndan esintiler kendini gstermeye balamtr. Asrn sonlarna doru ise saraydaki klasik bahe mimarisi tarihe karmtr. Halil nalckn Has-baede ay u tarab-Nedimler, airler, Mutribler, adl kitabnda ayrntl bilgi bulabilirsiniz (Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2011). Edeb eserler, ncelikle estetik birer fenomen olmakla birlikte, tarih ve sosyo-kltrel boyutu sebebiyle de sosyal bir fenomendir. Toplumlarn ve alarn da bir fert gibi kendine has ruhu ve zel eilimleri vardr. Bu ruh, en gzel bir ekilde sanat eserlerinde ifade
Fenomen (=Grng): Felsefe, bilim ve sanatn konusunu oluturan olgulara fenomen denir. Felsefi olarak, bir nesne, olay veya srecin nesnel gerekliini vurgulayan bir kavramdr.
imkn bulur. XVIII. yzyln edeb corafyasn kefe kmadan, ncelikle bu corafyaya rengini veren an zel eilimlerini, edebiyat hayatnn tarih, sosyal ve fikr temellerini ana izgileriyle ortaya koymak gerekecektir. XVIII. yzyl, sosyal ve kltrel hayatta yeni bir deiimin balad III. Ahmet (17031730)in tahta k tarihinden, batllama srecinde nemli bir dnm noktas olan II. Mahmut (1808-1839) devrine kadar devam eden bir sreyi iine almaktadr. Asrn bandan itibaren, sosyal ve kltrel hayatta kendisini gstermeye balayan zihniyet zlnn edebiyata yansmas daha uzun bir srece yaylmtr. Bu dnemde, mimari, resim ve edebiyat gibi sanat dallarnda klasik estetikteki zlmenin izlerine rastlanmakla birlikte, bunlar temel yapy deitirmekten uzak motifler seviyesinde kalm; bu deiimin yeni bir sanat anlayn dourmas XIX. asrn ikinci yarsnda gereklemitir. Bu sebeple bu asr, mevcut estetik anlay iinde bahar dnemini yaayan klasik edebiyat iin, hazan rzgrlarnn esmeye balad bir dnemdir. Hazan vakti gibi bu dnemin de kendine zg gzellikleri vardr. Fakat, bu gzellikleri besleyen kaynaklar canlln kaybetmeye, yapraklar dklmeye yz tutmutur. Yaprak dkm ncelikle kaside, kane ve tarih mesnevilerde balar. Dnemin edebiyat hayat, mahall/folklorik slubun n plana kmasnn dnda nceki asrn bir devam olarak geliimini devam ettirmitir. Divan iirine derin bir nefes aldran eyh Galipten sonra ise, klasik edebiyat yeni bir hamle yapacak gten mahrum kalm ve zln kendini daha fazla hissettirdii bir sre balamtr. Galipin iiri, Trk edebiyatnn has bahesinde kuunun son arksdr.
TARH VE SOSYO-KLTREL HAYAT
Cebeci: Osmanl ordusunda zrhl birliklere bal asker.
Beylikten devlete, devletten imparatorlua gei srecini tamamlayarak gcnn zirvesine ulaan Osmanl mparatorluu, Kanuni Dneminin ortalarndan bilhassa III. Murattan itibaren XVIII. asrn sonuna kadar sren bir zlme srecine girmitir. Yerel hanlklarla varlklarn srdrmeye alan Orta Asya Trkleri iin de bu asr, adm adm Rus igaline doru giden bir srecin balangc olmutur. in, Dou Trkistana girmi, Hindistandaki Babrllerin taht kavgalar blgeye ngilizlerin hkim olmasyla sonulanmtr. Buna karlk Avrupa, Rnesanstan itibaren gerekletirilen yapsal deiiklikler, bilim ve dnce hayatndaki reformlar ile dnya dengesinde nemli bir g hline gelmeye balamtr. Bu asr, sanayi devrimini gerekletirme srecine giren Bat iin aydnlanma adr. lk dnemlerde byk bir imparatorluk olmann verdii gvenle Batdaki gelimeleri grmezlikten gelen Osmanl brokrasisi, devlet ve toplum dzeninde grlen bozulmann sebebini kanun- kadimden (eski kanunlardan/Kanuni Dneminden) uzaklamakta aram, areyi de Kanuni Dneminin grkemli gnlerine dnmekte bulmutur. Bu geleneki slahat dncesi, her dnemde taraftar bulmakla birlikte bilhassa XVIII. asra kadar etkili olmu, bu tarihten itibaren bata savunma alannda olmak zere bilim, kltr ve hayat tarznda batya yneli balamtr. Fakat, Osmanllarn Batdaki gelimelere, onlarn maddiyata dayal zihniyetine ayak uydurmalar kolay olmamtr (Tarih ve sosyo-kltrel arka plann verilmesinde u kaynaklardan yararlanlmtr: Uzunarl 1978; Uzunarl 1983; Shaw 1982; Kunt 1999; Emecen 1999; Beydilli 1999a). XVIII. yzyln banda Sadrazam Ram Mehmet Paa, bu ynde idari ve asker slahatlar yapmaya ve i bar temin etmeye alrken; kkleri olduka eskiye uzanan huzursuzluklar Edirne Vakas (21 Temmuz 1703) olarak bilinen sosyal bir patlamaya sebep olmutur. eyhlislam Feyzullah Efendinin yaknlarna salad ayrcalklar, padiah II. Mustafann Edirnede ikameti; savalardan ve maddi skntlardan bunalan stanbul halknn da sabrn tarmtr. Bir grup cebecinin Grcistan seferine kmadan nce maan alamadklar iin savaa kmay reddetmeleri sosyal patlamann kvlcmn ak-
1. nite - XVIII. Yzylda Sosyo-Kltrel ve Edeb Hayat
mtr. Yenierilerin de katlmasyla isyan daha da alevlenmi, Feyzullah Efendiyi ikyet iin Edirneye giden heyetin hapsedilmesi, II. Mustafann Rumelide asker toplamaya kalkmas, isyann faturasnn daha da bymesine sebep olmutur. syanclarn binlerce asker, tccar ve halkn katlmyla saray kolaylkla ele geirmeleri zerine Feyzullah Efendiyi Erzuruma srgne gndermek zorunda kalan II. Mustafa; maiyetindeki askerleriyle stanbula yrm, fakat Babaeski civarnda askerlerin isyanclarla anlaarak padiaha srt evirmesi zerine olay kan dklmeden kapanmtr. syan sonras, II. Mustafa tahttan indirilerek yerine III. Ahmet (1703- 1730) getirilmi; Feyzullah Efendi ve yandalar Edirnede devlete ve dine ihanet suuyla ldrlmtr. Bu olay sonrasnda, asiler tarafndan devletin Osmanl hanedan tarafndan idare edilmesi tartlmaya balanm, Osmanl tarihinde ilk defa Osmanl hanedanna (l-i Osmana) alternatif araylar iine girilmitir. mparatorluun, Krm hanlar hatta Sokullunun torunlar tarafndan ynetilmesi gibi, gndeme getirilmesi bile dnlmeyecek fikirlerin ileri srlmesi, devletin temel direi padiahlk makamnn urad erozyonu, sosyal patlamaya giden huzursuzluun boyutlarn gstermesi bakmndan olduka nemlidir. Edirne Vakasnn ardndan i huzurun salanmas 1718leri bulmutur. III. Ahmetin kontrol eline alp devlet ynetimini vezirlere brakarak kesine ekildii bir dnemde, sve Kral XII. Charles (Demirba arl)n Osmanllara snmak zorunda kalmas, devleti Ruslarla tekrar kar karya getirmitir. Etraflarnn evrilmesi zerine zor durumda kalan Ruslarn bar istei, Krm Han Devlet Girayn muhalefetine ramen Osmanllarca kabul edilmi (1711), sve kral arl da be yllk misafirlikten sonra 1714te lkesine gnderilmitir. Bu olayn verdii moralle Venediklilerin elindeki Morann byk bir ksmnn yeniden ele geirilmesi Habsburglar telalandrmtr. Onlarn Venediklilerin yannda savaa girmesiyle Osmanllarn ileri asker ss konumundaki Belgrad kaybedilmitir. Bu yenilgi, sava yanls glerin yklmas, Nevehirli Damat brahim Paann sadrazamla getirilmesiyle sonulanmtr (1717). brahim Paa, toprak kayplarna raz olup Pasarofa Antlamasyla, Viyanadan beri sregelen karkla son vermeye alm; Avrupallarn asker gleri ve diplomasisi hakknda bilgi edinmek zere ilk defa Osmanl elileri gndermitir. Yirmisekiz Mehmet elebi Parise, brahim Paa Viyanaya, Nili Mehmet Aa Moskovaya, Mustafa Efendi Viyanaya, Mehmet Efendi Lehistana gitmitir. Pasarofa Antlamasnn getirdii bar yllarnda, Avrupallara tepeden bakma braklarak sadece asker ve teknik alanda deil, sosyal ve kltrel hayatta da Batdan aktarmalar balamtr. XVIII. yzylda siyasi ve asker alandaki reform abalarn aratrarak, bu abalarn baarszlkla sonulanmasnn sebeplerini tartnz.
Lale Devri
1718-1730 arsndaki on iki yllk bar dneminde, III. Ahmet ve veziri Nevehirli Damat brahim Paann gayretleriyle Kthane merkez olmak zere stanbulun her tarafnda imar ve kltr faaliyetine giriilmitir. Sadrazamn gayretleriyle, iki ay gibi ksa bir srede Fransadaki Fortainebleau Saray rnek alnarak Kthane Deresinin yata geniletilir. ki taraf mermer rhtmlar iine alnarak derenin etrafnda kk kanallar, glckler, fskyeler ve alayanlar oluturulur. Nehrin kenarlarna stunlar dikilerek Kasr- Hmayun ina edilir. Baruthaneye kadar, yolun kenarlarna saray erkn iin kkler yaplarak, bunlara Kasr- Neat, eme-i Nur, Hurremabad, Cedvel-i Sim gibi isimler verilir. Yirmisekiz Mehmet elebinin sefaretnamesinde uzun uzun anlatlan Paristeki Versailles Saray ve baheleri rnek alnarak stanbul havuzlu baheler, emeler, ktphaneler, elence ve gezinti yerleriyle sslenir. smi bizzat brahim Paa tarafndan konulan Sadabad, 31 Temmuz 1722de III. Ahmetin katld muhteem bir trenle alr. Sadabad, bu tarih-
ten itibaren devlet erkn, airler, musikiinaslar, rakkaseler ve zevk erbabnn toplandklar bir elence mekn olur. lkbaharla birlikte balayan elenceler, geceleri helva sohbetleri ve era (=mum) elenceleriyle sabahlara kadar devam eder. Padiah, ilkbahar bu kkte geirerek, sk sk devlet byklerine, yabanc elilere ziyafetler verir. Halkn da bu elencelerden yararlanabilmesi iin krda adrlar kurulur. Devlet erkn giyim kuamda lks ve israf yarna girer. Batl ressamlara portrelerini izdirmek moda olur. Devlet erknnn evlerinde, alak divanlarn yerini koltuklar ve iskemleler almaya balar; pantolon gibi bat tarz giyim yaygnlar. teden beri Trkler arasnda nem verilen bir iek olan ve dneme adn veren lale, bu devirde hastalk derecesine varan bir tutkuya dnr. Baz farkl grler olmakla birlikte Orta Asya bozkrlarnda doduu kabul edilen lale, oradan Trkler araclyla ran ve Osmanllara gemi ve XVI. asrda Trkler arasnda olduka yaygnlam; bu yzyln ortalarndan itibaren lale soanlar batl tccarlar tarafndan gemilerle Avrupaya gtrlmeye balanmtr. Flemenk tccar Answer tarafndan 1563te Hollandaya gtrlen lale, bu lkede XVII. asrda akllara durgunluk veren bir ilgi grm ve lkenin en nemli ticaret mallar arasna girmi, lale soanlar ayn arlktaki altndan daha pahalya satlmaya balanmtr (Dash 1999; Mackay 1989: 35-39). Lale, Osmanllarda XVII. asrdan itibaren bizzat padiahlar tarafndan ithal edilmeye balam, XVIII. asrn balarnda Hollandadaki gibi bir lgnla (tulipomanie) dnmtr. Saray baheleri lalelerle doldurulmu, yeni bir lale yetitirenlere Meclis-i kfe tarafndan dller verilmi, nadir bir lale soan yzlerce altna kadar satlmaya balanmtr. Lale Devrinin ihtiam ve cokusu batl ressamlarn tuvallerine gereki bir ekilde aks eder. Bunlardan XVII. asrn sonlarnda Fransz elisinin desteiyle stanbula yerleen Jean B. Vanmour, III. Ahmetin saray trenlerini, stanbulun eitli semtlerini, gnlk hayattan kesitleri resmetmitir. Onun Peradaki atlyesi stanbuldaki aydnlarn ve diplomatlarn urak yeri olmutur (Altnay 1914; Vanmour 2003; Renda 2002: 103). Lalenin doudan batya yolculuu ve Bat lkelerindeki lale lgnlyla ilgili Mike Dashn, Lale lgnl (ev. zden Arkan, Sabah Kitaplar,: 1999) adl kitabna bakabilirsiniz. Lale Devri bilim, kltr ve sanat faaliyetleri bakmndan da nemli gelimelere sahne olmutur. Bu alandaki yeniliklerin en nemlisi brahim Mteferrika (1727-1745) tarafndan matbaann kurulmasdr. Bunun yannda, sadrazam brahim Paa tarafndan, Arapa ve Farsadan eviriler yapmak zere bir tercme heyeti oluturularak din, tarih eserlerin yannda felsefe ve astronomi ile ilgili eserler evrilmitir. Daha nce Osmanllarda farkl dillerde basm grlmekle birlikte, Trke ilk kitap bu dnemde baslmtr. Matbaada baslan ilk kitap Vankulu Lgatidir. Mteferrikann lmne kadar din, tarih-corafi eserlerle, szlklerden oluan on yedi eser yaymlanmtr. Binlerce hattatn isyan, baz din eserlerin oaltlmas ii onlara verilerek bastrlmaya allmtr. Mteferrikann lmnden sonra ise uzun yllar hi kitap yaymlanamamtr. Bu olumlu gelimelere karlk, Lale Devrindeki israf ve lks merak, sadrazam ve ekibine kar tepkileri krklemi ve bu dnem Patrona Halil isyanyla kanl bir ekilde sona ermi, devrin sembol hline gelen Sadabad yerle bir edilmitir. Baz israf ve arlklar bir kenara brakldnda, toplumdaki deiim arzusunun ulat boyutu gstermesi bakmndan olduka nemli olan Lale Devri, Hasan li Ycelin belirttii gibi Karlofadan sonra lkenin zerine bir kbus gibi ken ksuf (=Gne tutulmas) dneminde, bir lalenin mr kadar geen fecr-i kzip gibi kalmtr (1998: 220-221). III. Ahmetin, isyan karsnda taht brakp kesine ekilmek zorunda kalmasndan sonra yerine geen I. Mahmut (1730-1754), isyanclarn elebalarn temizledikten sonra, 1723ten beri devam eden ran savalarnn ikincisini balatm, bu savalar 1746 anlama-
s ile her iki tarafn Kasririn Antlamasndaki snrlara dnmesiyle sonulanmtr. Kuzeyde ve batda da varlklarn koruma mcadelesini devam ettiren Osmanllar, Avusturya ve Ruslar pskrterek Belgradn geri alnmasyla beklenmedik bir baar elde etmilerdir. Bu, Belgrad Antlamasndan Rus Savana (1739-1768) kadar srecek otuz yllk uzun bir bar ve rehavet dnemini getirmitir. Ruslar ve Avrupallarn kolaylkla ittifak yapmalar, ilk kez bu kadar uzun bir sre savatan uzak kalan Osmanllara, kuvvetler dengesinde diplomasinin nemini kavratmtr. I. Mahmut, bar yllarnda Lale Devrini hatrlatan boaz sefalar ve imar faaliyetlerini devam ettirmi, stanbulda ve dier illerde ktphaneler, Yalovada bir kt fabrikas kurmutur. Batl lkeler karsnda alnan malubiyetler, ordunun Avrupai tarzda talim ve tehizini zaruri klm; sonradan Humbaracba Ahmet Paa adn alan Fransz C. Alexandre Comte de Bonnevalin yardmyla, maal, yeni bir Humbarac Oca (Hendesehane) kurulmutur (1734). Fakat bu ocak, yenierilerin basks zerine bir sre sonra kapatlmtr. Osmanllar bu asrda nemli doal afetlerle karlamtr. stanbul, birok defa byk yangnlara sahne olmu; bilhassa 27-28 Eyll 1755de kan byk yangnda sokaklarn darl sebebiyle Bab- l tamamyla yanmtr. II. Osmann are olarak yollar geniletme abas halkn tepkisi zerine gerekleememitir. 1755 ylndaki sert k ise Halii dondurmu; 1754 ve 1766 yllarnda ise stanbul byk depremlerle sarslmtr. Asrlardr binlerce insann lmne sebep olan veba salgn, bu asrda da karantina uygulamasnn olmamas sebebiyle halk iin kbus olmaya devam etmi; bir gnde sadece Edirnekap mezarlna 999 kiinin defnedilmesi zerine, insanlar aresizlik iinde hastalktan kurtulmak iin camilerde dua etmeye koumutur (Dirimtekin 1958: 124-125).
Sosyal Hayat
Osmanl zihniyet dnyasnda XVIII. asrn balarndan itibaren kendisini daha fazla hissettirmeye balayan zlme, siyasi hayatn yannda sosyal yapda da nemli deiikliklere yol amtr. Yllardr biriken problemler, toprak kayplaryla gelen binlerce gmenin iskn, Celali isyanlar ve i karklklarn getirdii huzursuzluklar, konar gerlerin yerleik hayata zorlanmas, beraberinde isizlik, ekonomik sknt ve ahlaki knty getirmitir. Fakat, artan bu sefalete karlk bata devlet erknndan balamak zere sefahat da artm, israf ve lks merak herkesi sarmtr. Bu dnemde kaleme alnan layihalarda, devlet adamlar ve halktaki gsteri ve lks meraknn yaygnlamas, rvetin artmas sk sk eletiri konusu edilmitir. Bu asrda, Pariste Turquerie diye Trk giyim kuam tarz moda olurken, Osmanllarda da Bat taklit edilen prestij kltr hline gelmitir. (Altar 1981). Osmanldaki zihniyet deiiminde, batl lkelerle artan ilikilerin ve kurulan eliliklerin zel bir nemi vardr. Eliliklerde sekler bir anlayla kendisini yetitirmeye balayan Osmanl aydnlar, modernleme eilimini besleyen temel kaynak olmutur. Lale Devrinden sonra, stanbula gelen elilerin beraberinde getirdii bilginler ve sanatkrlarla eliliklerde yaplan toplantlar, Bat kltr ve yaam tarznn aktarlmasnda birinci derecede rol oynamtr. III. Ahmet dneminde, stanbula gelen sefirler, sk sk elenceler, balolar, tiyatrolar dzenlerler ve bunlara Trkleri de davet ederler (And 1959). Aslnda, Osmanl topraklarndaki bu tr toplantlarn tarihi XVI. asra kadar gitmektedir. Osmanly merak eden eitli seyyahlar ve gezgin kumpanyalarn stanbula gelerek kendi sanatlarn icra ettikleri bilinen bir husustur (And 1972: 43). Bunlar, batllama eilimini besleyen temel faktrler olmaktan ziyade, Trk ve Bat kltrnn karlkl temasn salayan hususlar olarak nem arz ederler. Ayn ekilde, Osmanl topraklarnda varlklarn srdren Levantenler, aznlklar ve mhtedi (slamiyeti sonradan kabul eden)lerin de benzer bir etkisi olmutur. Bunlar, Trklerden nce Avrupa ile mnasebet kurmular, giyim kuamlarn, yaam tarzlarn Franszlara benzetmeye almlardr. Bilhassa, batl mimari ge-
8
Barok: XVI ve XVII. yzyllarda mimaride kullanlmaya balayan ve resim, heykel, mzik ve edebiyata da geen bir slup, bir sanat akm. talyada ortaya kan bu slup, oradan Avrupaya yaylmtr. Mimaride, klasik slupla fantastik (hayal) elerin sentezini; edebiyatta ise abartl slubu ifade eder. Rokoko: Barok sluba tepki olarak XVII. yzyl ortalarna doru ortaya kan bir slup, bir akmdr. Baroka gre, daha ince ve daha zarif bir stildir.
lerin Osmanlya tanmasnda aznlklara mensup sanatkrlarn nemli bir rol olmutur. Bunlarn sonucu, ncelikle devlet erkn arasnda batl yaam tarzna kar bir merak balamtr. Esma Sultan, Avrupal kadn tanmak iin La Baronne de Tottu saraya davet etmitir (Dirimtekin 1958:131-132). III. Selimin kardei Hatice Sultan da, Danimarka maslahatgzar Baron de Hubsn Bykderede yaptrd kknden ve bahesinden ok etkilenmi; zellikle bahenin bir benzerine sahip olabilmek iin Danimarka kralnn yannda grev yapan Alman asll mimar ve ressam Antoine Ignace Melling (1763-1831)i stanbula getirtmitir (1782). Hatice Sultann hizmetine giren Mellingin ilk ii, Ortakydeki Neatabad Sarayndaki klasik tezyinat kazyp yerine barok ve rokoko sslemeler yapmak olmu, kkn bahesini de labirent eklinde yeniden dzenlemitir. Kaynaklarda, III. Selim ve Hatice Sultann bu labirentlerde ocuklar gibi oynayp en kahkahalar att anlatlr. Melling, stanbulun birok yerine Avrupai tarzda baheler yapm, ayn zamanda hayran kald stanbulun her tarafn tuvaline aktarmtr (Bu resimlerin tpkbasm iin bk. Melling 1969). Fakat onun bu faaliyetlerinden Haremaas rahatsz olmu ve kendisini srgne gndermitir (bk. Osmanl Ansiklopedisi 1995: C.5, s.12). Parise 1720/21de eli olarak gnderilen Yirmisekiz Mehmet elebinin Sefaretnamesi, zihniyet dnyasndaki deiimi/zl gstermesi bakmndan nemli bir dnm noktasdr. Bat kltr ve medeniyetine duyulan hayranlk bu eserde olduu kadar, daha nce hibir eserde ifade edilmemitir. Ynetim kesiminde kendisini hissettirmeye balayan batllama eilimi, ncelikle savunma alannda kendisini gstermi; bu eilim saray, ordu ve resm kurumlardan balayarak, bata mimari olmak zere, musiki, tezyinat, giyim kuam ve hayat tarzn da etkilemeye balamtr. Fakat bu etkileim, XIX. asra kadar daha ok teknik unsurlarla snrl kalm; XIX. asrdan bilhassa II. Mahmuttan itibaren eskinin ie dnk yaps terk edilerek da dnk bir yaam tarz olumaya balam; idare, kanunlar ve hatta detlerde Batdan iktibaslar balamtr. Bu deiim, daha ok ehir hayatnda ve bilhassa ynetim kesimi arasnda kendisini gstermitir. nk, ehirlerin byk bir ksm hl ba ve bahelerle evrili kasaba grnmnden kurtulamamtr. Bu sebeple, bilhassa stanbulda grlen deiime karlk, taradaki gndelik hayat eski hliyle, mistik tevekkl anlay iinde uzun yllar devam etmitir (Yediyldz 1999: 472, 510). Bu asrda, hayat daha ok medrese, cami, i ve ev arasnda geen Osmanl insannn hayatnda, artan yoksulluk ve isizlikle beraber ahlaki knt ve kltrel sapmalar kendini daha fazla gstermeye balamtr. Fakat ykseli alarnda kltrel aktarmalar herhangi bir problem oluturmazken, k dnemlerinde giyim kuam gibi kltrel kimlii yanstan aktarmalar reddetme eilimi artmtr (nalck 1993: 425-427). Bu sebeple, kadnlarn klk kyafette kefere avretlerini taklit etmeye balamalar, ziynet ve gzelliklerini gsteren kyafetler giymelerinin yaygnlamas bir fermanla yasaklanmtr. Osmanzade Taipin, Osmanlya snan sve kralna kaside yazan Ktibzade Sakp hakknda kaleme ald hicviyesinde; Bist- iret lt- tersy mheyydr / Fakat yannda noksn elp ile bir medir diyerek, yeme ime, deme ve kyafetlerdeki frenklemeyi eletirmesi, kltrel kimlikle ilgili aktarmalara duyulan fkeyi dile getirmektedir. Eskinin kitap okunan, iirler sylenen kraathane zelliindeki kahvehaneleri, bu asrda sazendesi, hanendesi ve kei ile yenierilerin ve isiz gsz takmnn topland, isyan hazrlklarnn yapld fesat merkezleri hline gelmitir. Bu sebeple kahvehanelerin hepsi birka defa yktrlm, fakat ksa bir srede yeniden oalmtr. mparatorluktaki iktisadi knty ve gerileme srecini hzlandran sebeplerden biri de, XVI. yzyln balarndan itibaren dnya ticaret yollarnn deimesidir. XVII. asrn balarndan itibaren ngiliz ve Hollandallarn Gney ve Gney-Dou Asyada egemenlikler kurmaya balamas, dnya ticaret yollarnn ak denizlere gemesi; Dou-Bat ticaret yollarnda bulunan bir lke olarak byk bir yarar salayan Osmanllar, dnya ti-
caretinin nemli bir ksmndan mahrum brakmtr. XVIII. asrdan itibaren, mparatorlukta Avrupa devletlerinin, elilik, para ve istihdam imknlaryla varl, Osmanl ekonomisinin Batlarla ilikisini sklatrmtr. Ticaretteki Dou-Bat dengesi Bat lehine bozulmakla birlikte ekonomide ksmi bir rahatlamaya yol amtr. Fakat bu rahatlama, uzun sren Avusturya savalar, Celali isyanlar, ticaret yollarnn ekya tarafndan kesilmesi, tarm retiminde grlen nemli dler sebebiyle, 1760lardan sonra yerini uzun sreli bir bunalma brakmtr (Faroqhi 1999: 200-208).
Siyasi ve toplumsal hayattaki zlme olgusu karsnda, slahatname yazma gelenei bu asrda olduka yaygnlamtr. Nizam- Cedite kadar yazlan layihalarda zlmenin sebebi olarak idari yozlama, adaletin terki, zulm, rvet, iltimas ve ihmal gibi hususlar ileri srlm, are olarak kanun-i kadimi ihya etme gsterilmitir (z 1997: 98-111). Nizam- Ceditle birlikte, Batda meydana gelen deimelerden haberdar, i ve d gelimelere vakf slahat yazarlar grlmeye balamtr. Fakat, layiha yazarlarnn ruhen Batya ak olmakla birlikte, Bat kltr hakknda yeterli bilgi sahibi olmamalar; onlarn asker tedbirler dnda, hukuka balanma ve kanun- kadime dnme gibi nerileriyle geleneki nasihatiler izgisinde kalmalarna sebep olmutur. III. Selime, ikisi yabanc yirmi iki brokrat tarafndan sunulan layihalar da, byk lde asker tedbirler erevesinde kalan, sathi, ze inemeyen tespitlerden teye geememitir (pirli 1999: 219). brahim Mteferrika, Penah Efendi ve Ratip Efendinin layihalar ise, Batdaki gelimelerden bahsetmesi ve Osmanllarla karlatrmaya gidilmesi bakmndan dierlerinden ayrlmaktadr. brahim Mteferrika, Usull-Hikem fi-Nizamil-mem adl eserinde, devletin geri kalmas ve eitli devlet ynetim ekilleri (monari, aristokrasi ve demokrasi) hakknda bilgi vererek, modern devletlerin akla dayanan yntemlerle ynetildiini, bu ynetim eklinde din ve gelenekten ziyade bilgi ve bilimin nemli olduunu anlatm; devletin geri kal sebepleri konusunda dierlerinden farkl olarak d dnya hakkndaki bilgisizlii gstermitir. Bu asrda, Osmanllarla Avrupallar arasnda gereki karlatrmalar yapan bir dier eli-dnr, III. Selim dneminde Viyanaya giden Ebubekir Ratip Efendi olmutur. Ratip, sefaretnamesinde Avusturyallarn tarm, ekonomi, adalet ve salk kurumlar hakknda bilgi vermi, ayrca din ve devlet ilerinin birbirinden ayrlm olduuna temas etmitir. Bu asrn dier dnrlerinden Ahmet Resm Efendinin Hlasatl-tibar adl eseri ise Osmanl insannn byk ounluuyla deien dnyadan haberi olmadn gstermektedir. 1757 ylnda gnderildii ve drt ay kald Viyana eliliiyle ilgili izlenimlerini anlatt Sefaretnamesinde, Avusturyann ynetim biimi ve kendisine olduka ilgin gelen halkn hayat tarzyla ilgili bilgi vermi; kralienin ktlk zamannda pahal satmak zere elde ettii rnleri ambarlarnda sakladn, zenginlerinin kuluk vaktine kadar uyuduklarn, sonra er beer mesire yerlerine gittiklerini, geceleri de opera ve komedya tabir olunan hayalhanede vakit geirdiklerini, sabaha kadar sohbet edip sokaklarda gezdiklerini anlatmtr (Yurdaydn 1999: 300-306). Resmnin ak ve cesur bir dille kaleme ald layihalar ise, III. Selimin reform almalarnn ana konusunu tekil etmitir (Beydilli 1999b: 175). Osmanl bilim hayatnda da XVI. asrn sonlarndan itibaren kendisini gstermeye balayan tedrici bozulma, XVII. asrdan itibaren Osmanllarla Avrupallar arasndaki farkn daha da derinlemesine sebep olmutur. nceki asrda balayan slah almalar bu yzylda da devam etmi, III. Ahmet ve I. Mahmut dnemlerinde ilmiyenin slahyla ilgili fermanlar karlm, bilhassa III. Selim zamannda da bu konudaki almalara byk bir nem ve ncelik verilmitir (hsanolu 1999: 277). Bu konuda atlan admlardan en nemlisi, Avrupadan iki asr sonra matbaann kurulmasdr (1726). Bundan nce de Os-
Bilim ve Kltr Hayat
10
manllarda, aznlklar tarafndan kendi dillerinde kitap basan matbaalar kurulmakla birlikte bunlar uzun mrl olmamtr (Khya 1987: 491). Matbaann kurulmas Osmanl bilim hayatnn modernlemesinde nemli bir admdr. III. Ahmet, matbaann kurulmasnn yannda eviri faaliyetlerini de desteklemitir. Damat brahim Paann 1720 ylnda kurduu otuz kiiden oluan tercme heyeti, Osmanllarda devlet tarafndan kurulan ve maalarn hazineden alan ilk entelektel teebbs olmas sebebiyle ayr bir neme sahiptir (hsanolu 1999: 344). Avrupadan sadece ihtiya duyduklar teknolojik gelimeleri alan Osmanllar, XVIII. asrdan itibaren Bat biliminden selektif aktarmalar yapmaya, bilim geleneinde slam geleneinden Bat bilimine tedrici bir ekilde gemeye balamlardr. Fakat klasik gelenei takip eden ilim adamlar her dnemde olmutur (hsanolu 1999: 223). Yazlan eserlerde ve evirilerde ilk kez modern matematik ve fizikle ilgili bilgiler verilmitir. Fransa elisi Marqius de Villeuvenin stanbulda bulunduu srada (1728-1741), Reislkttap Mustafa Efendiden rica etmesi zerine yazlan Kevakib-i Seba adl eserde, Osmanlda uygulanan ilim ve retim usul hakknda bilgi verilmitir. Bu eserde, akaid, fkh, mantk, matematik, astronomi, anatomi ve tbbn faydal; felsefe ve astrolojinin zararl; iir ve edebiyatn ise ne zararl, ne de zararsz bilimler olarak saylmas, mspet ilimlerdeki gelimelerin ferd almalar dnda henz eitim hayatnda gerekli karl bulamadn gstermektedir. XVIII. asrn sonlarna doru ise modern bilimler, asker alandaki yenileme almalaryla eitim hayatna girme frsat bulmaya balamtr (Advar 1982: 176-180). Bu okullarda harp sanat, matematik gibi dersler yabanc uzmanlarca verilmi, Mhendishane-i Bahr-i Hmayunda eitim Franszca yaplmtr (Khya 1987: 493-494). Bilim hayatndaki bu gelimeler modernleme srecinde nemli kilometre talardr. Fakat, asker eitim veren bu tr kurumlarda batl anlamda yeni bir eitim anlay domaya balamakla birlikte; siyasi istikrarszlklar, yetimi eleman eksiklii, yabanc uzmanlarn Trke bilmemeleri, yenileme abalarndan beklenen sonucun alnmasn engellemitir. nk, bir kltr unsuru olarak modern ilim metotlarnn transferi de, uygun sosyo-psikolojik ve maddi artlar, bu metotlarn yerleip devamn salayabilecek belli bir sosyal-kltrel evrenin km olmasn gerektirir. Bunun olmamas, XVI. asrda kurulan modern rasathanenin yaayamamasna, bu asrdaki matbaa ve mhendishanenin srekli bir varlk ve gelime gsterememesine sebep olmutur (nalck 1993: 429). Osmanl devlet ve zihniyet yapsnda XVI. asrn sonlarnda balayan zlme, sanat hayatnda ncelikle retimin sayca azalmasnda kendisini gstermi; XVIII. asrdan itibaren Bat etkisi bata mimari olmak zere, mzik, resim, gibi btn sanat dallarn etkisi altna almtr. Bunlar iinde batl elerin en hzl uyguland sanat dal mimari olmutur (dekan 1999: 371). XVII. asrn mimarisi, geleneksel konu ve biimlerin kendi kurallar iinde yenilenmesi ve yeni ilikilerin aranmasyla oluan Klasik Sonras Dnemdir. XVIII. asrn bandan itibaren kendisini hissettirmeye balayan Bat medeniyetine hayranlk, Viyana ve Pariste kurulan eliliklerin iki kltr arasndaki alverii glendirmesinin etkisiyle bilhassa asrn ikinci yarsndan itibaren nitelik deiimini beraberinde getirmi, bu dnemden itibaren Bat sanat ve mimarisine tedrici bir alma balamtr. Nitelik deiiminin ekil dzeyinden ilke, teknik ve malzeme konusunu zorlayan boyutlara varmas ise XIX. yzylda gereklemitir (dekan 1999: 369). XVIII. yzyl Avrupas, talyan barokuna kar tepki olarak ortaya kan Fransz rokokosunun etkisi altndadr. XIV ve XV. yzyl Fransz saraynn beenisini oluturan rokoko bu asrda olduka yaygnlam, Avrupada Paris, Versailles ve Mary saraylarnn benzerleri oalmtr. Tasarm ilkeleri eri izgilere ve oval biimlere dayal akc, hareketli ve yumuak bir mekn mimarisi olan baroka karlk, Fransz rokokosu gemi klasik slubu korumutur. XVIII. asrn sonlarnda ise barok ve rokoko slubunun yerini Napol-
11
Ampir slup: mparatorluk slubu anlamna da gelen, Eski Yunan ve Roma klasik slubundan esinlenerek XVIII. yzyln ikinci yarsnda ortaya kan neo-klasik slup. Mimari bata olmak zere, resim, heykel ve tezyinatta etkili olmutur.
yon ynetimini simgeleyen ampir slup almtr. XIX. asrn ikinci yarsnda sanayi devriminin ardndan ise semeci slup egemen olmutur (dekan 1999:370). Lale Devri ile Batya almaya balayan Osmanl sanat ve mimarisi ise, nce rokoko, sonra da barok, ampir ve semeci sluplarn etkisi altnda kalarak yerel sluplarn oluturmutur. Baz sanat tarihileri, bu dnem mimarisi iin Osmanl baroku terimini kullanmakla birlikte, gerek anlamda bir barok sluptan sz edilemez. Osmanl mimarlar, hem barok hem de rokoko sluptan etkilenmiler ve bunlara ait motifleri geleneksel mimariye alamlardr (Renda 2002:104). Yirmisekiz elebi Mehmet dndkten sonra, Fransz saraylar, baheleri, fskiyeleri, caddeleri ve saray yaants Osmanl saray evresinde byk bir ilgi uyandrm ve III. Ahmet tarafndan Fransz saraylar rnek alnarak Sadabad saray yaptrlmtr. XVIII. asrda cami tasarmnda da nemli bir sapma grlmektedir. Rokoko ve barok sluplarn etkisiyle, klasik dnemin geometrik yaps ve ktle dengesini sarsc eler bu yzyl iinde Osmanl mimarisine szmaya balam; deysellik, hareketlilik, k-glge ve aydnlk gibi kavramlar XVII. yzylda klasik slubun snrlar iinde deerlendirilirken, bu asrda mimari biimin tanmlanmasnda birinci ncelikler olarak vurgulanmtr. I. Mahmut devrinde yapmna balanan Nuruosmaniye Camii (1755), temelinde Osmanl kimliini koruyan asrn en gl barok yaps olarak biimlenmitir. Bu eserde, kubbe kasna ykselmi, pencereler dikine genilemi, minareler incelmi ve uzam, sebiline de barok slubuna has bir hareketlilik verilmitir. I. Mahmutun, bu cami iin Avrupadan planlar getirttii fakat ulemann kar kmas sebebiyle setii plan tam olarak uygulayamad sylenmektedir. Bu slup, II. Mustafann tahta kt yl yapmna balanlan Ayazma Camisi (1757) ve Laleli Camisi (1763)nde de srdrlmtr (dekan 1999: 384-385). eme tasarmnda da bu asrda rokoko ve barok sluplarn etkisiyle ktle plastii, dzenleme ve bezemede zengin bir eitlilik grlmektedir. Bunlardan Sultan Ahmet emesi (1728), drt kk kubbeyle donatlm krma ats ve geni kvrml saayla, planlamas ve malzeme kullanm bakmndan klasik sluptan ayrlmtr. emenin cepheleri klasik slupta dzenlenmekle birlikte, stilize ve doal elerin ayn yapda birlikte kullanm dnemin elikili tutumunu gstermektedir. eme mimarisinde 1740a kadar bezeme ilkelerinde grlen zlmeden sonra, nce rokoko sonra da barok zellikler belirmeye balamtr. Kabata Mehmet Emin Aa emesi (1740), Karacaahmet Sadettin Efendi emesi (1741), deiimin ilk belirtilerini sergiler. Barok slup en etkili ekilde II. Osman emesinde (1756) kendini gstermitir (dekan 1999: 413). Bunlar, bu asrda klasik mimarinin temel zellikleriyle varln srdrdn, barok ve rokoko sluplarn etkisinin ise ayrntlarda kaldn gstermektedir. Resimde ise, mimariye gre batl resim anlayna gei daha uzun srmtr. Duvar resminde klasik gelenekten ilk kopmalar, XVIII. asrn ikinci yarsnda rokoko ve barok bezeme elerinin arasna manzara, sepet ve meyve tasvirlerinin girmesiyle balamtr. Figr betimlemesi ise XIX. asrn ikinci yarsnda ele alnmtr. Derinlik, uzaklk, glgeleme, tonlama, ktle, hareket, kiilik gibi bat resmine zg nitelikler birbirinden bamsz olarak uygulanm, ancak XIX. yzyln ikinci yarsnda tmyle ele alnm ve tuval zerine yal boya tekniiyle tablolar yaplmaya balanmtr (dekan 1999: 440,450). Tezhipte de dier sanat dallarna benzer gelimeler grlmtr. XVIII. asrda, bir taraftan klasik ssleme sluplar yeni bir ruhla canlandrlmaya allrken, bir taraftan da batdan gelen barok ve rokoko bezeme sluplarnn motifleri repertuara girmeye balamtr. Bu tr aktarmalarda, titiz bir seicilik gsterilmi, toplumun zevkine ve ihtiyalarna uygun olanlar tercih edilmeye allmtr (Atl 1999: 471-473). Dier sanat dallarnda grlen bat etkisi musikiye yansmamtr. Trk musikisinin gelime safhalar her zaman iktisadi ve siyasi gelime safhalaryla paralellik gstermemitir. En byk bestekrlar ve eserler kn ilerledii, belki de sefaletin artmasyla sefaha-
12
tin de artmasndan olsa gerek, XVIII ve XIX. asrlarda ortaya kmtr. Lale Devrinin yaama cokusunu iirde Nedim, musikide Mustafa avu temsil etmitir. Onun, devrin adal klasik eserler arasnda alm bir parantez niteliinde kalan hareketli, lirik, neeli arklar bugn bile zevkle alnp sylenmektedir. Osmanl hanedannn en nl bestekr, air, neyzen ve tanburi III. Selimin sanat evresi ise, Osmanl musikisinde son ihtiamn yaand bir yenilik sahnesi olmutur (Tanrkorur 1999 : 494-511). Karlofadan itibaren belirgin bir ekilde kendisini hissettirmeye balayan sosyal ve siyasi yapdaki zl, bilim, kltr ve sanat eserlerinde etkisini gstermeye balamakla birlikte; eskinin btn heybetiyle varln srdrd bir dnemde bunlar dank, birbirinden kopuk araylardan teye geememitir. nk devri peinden srkleyebilecek bir fikir akm veya bir ekol bu asrda henz ortada yoktur. Felsefi olmaktan ziyade pragmatik bir yapya sahip olan Osmanl dnce hayat, alt asr boyunca baz sapma teebbsleri dnda Arap ve Fars dnrlerine ait eski ilm ve fikr eserlerin yeniden yorumlanmasna ve gnlk hayatn pratik ihtiyalarna cevap vermeye dayal bir geliim gstermi, yeni bir yaratclk ve diriliten yoksun kalmtr (Ocak 1999: 161-181). Buna karlk, mimari, edebiyat gibi sanat dallarnda, dnce hayatnn pragmatik zelliinden olsa gerek, ortak medeniyet iinde zirvelere ulalmtr.
Son Klasik Dnem olarak da adlandrlan XVIII. asr, nceki asrlarda oluan zevk anlaylar dorultusunda bir gelime gstermekle birlikte, ok daha renkli, zengin, eklektik bir grnm arz etmektedir. Anlamdan ziyade sese nem veren, ak, tabii, zarif bir syleyie dayanan klasik slup; bu slup iinde kalmakla birlikte ses yerine anlam (fikri) n plana karan tebli (hikemi, didaktik) slup; anlamn n plana kt, girift ve yeni mazmunlarla ykl mulak, tasannulu syleyie dayanan bedi slup (Sebk-i Hind) ve konuma diline ait deyilerle ykl, klfetsiz, ak bir syleyie yaslanan mahall / folklorik slup, bu dnemin belirgin izgileri olur. Fakat, bu asrda airler daha ok Hint slubuyla zirveye kan klfetli, sanatkrane syleyie tepki olarak nesir slubuna doru alan, tasannudan uzak, ak, zarif ve klfetsiz bir syleyii tercih ederler. Nedimde zarif bir senteze ulaan bu slup, daha ok Sebk-i Hind ncesi, yani Bak, eyhlislam Yahya gibi airlerin elinde ifadesini bulan, airlerin kudema tarz dedii klasik sluptur. Bu, mevcut estetik anlay iinde btn imknlar zorlayan bir edebiyatn yeniden geriye dndr. Fars edebiyatnda da, benzer bir ekilde iraz, sfahan ve Horasan gibi merkezlerde oluan ksmi refah ve huzur ortamnda eski klasik airler yeniden rabet kazanm; XVIII. asrn balarndan XX. asra kadar Fars iirini Hint slubunun yol at ssl, kapal ve karmak mazmunlardan temizlemek amacyla Sebk-i Iraki ve Sebk-i Horasani airleri rnek alnmaya balanmtr. Bu, bir geriye dn hareketi olmas sebebiyle Bazget-i Edeb olarak anlmtr. Bu slubun en nemli temsilcileri Mtak- Isfahan, Nasruddin-i Isfahan ve ule-i Isfahandir. Bunlardan bazlar sosyal tenkit ve hicivleriyle n plana kmlardr (bk. Mir Sadk 1376: 30-31; emys 1378: 305-339). Bu dnemde yetien Trk airlerinin eserlerinde, bu airlerin isimlerine rastlanmamas iki edebiyatn ayn etmenlerle benzer bir yne gittiklerini dndrmektedir. Trk airleri, bu asrda kendi klasiklerinin yannda Fars edebiyatndan Saib-i Tebriz, Kelm-i Kan, Talib-i mul ve evket-i Buhar gibi Hint slubunun nemli temsilcilerini rnek almaya, kendilerini onlarla karlatrmaya devam etmilerdir. XVI. asrdan itibaren ifade edilmeye balanan Fars airlerine stnlk iddias bu asrda daha yksek tonla sylenmi, bu yaklam ikinci snf airlerde bile hkim olmutur. Fars etkisi, Arpaeminizade Sam ve Hoca Neetle birlikte yeniden canlanm, klasik imge sisteminden Sebk-i Hindnin imge sistemine gei en yksek ve youn bir ekilde asrn sonunda eyh Galiple gereklemitir. Klasik iir, Galipten son-
XVIII. YZYIL DVAN R
13
ra yeni bir hamle yapacak gten mahrum kalm, XVIII. asrdan itibaren ncelikle sosyal hayatta, mimari, resim, iir gibi sanat dallarnda kendini hissettirmeye balayan zihniyet deiiminin yeni bir edebiyat anlayn dourmas ise XIX. asrn ikinci yarsnda mmkn olabilmitir. nk siyasette ve kltr aktarmnda grlen keskin izgilerin edebiyata yansmas uzun bir srece yaylmaktadr. Siyasi ve sosyal hayatta belirgin bir ekilde kendini hissettirmeye balayan zevale karlk, bu dnemde edebiyat hayat nceki asrn devam olarak kemal dnemini yaamaya devam etmitir. Bunda devrin, uzun sren savalardan bkan Osmanl iin soluklanma ve bar zleminin hkim olduu bir dnem olmasnn etkisi byktr. Eski iir, nceki asrda hikmet ve hnerle ulamaya alt merhaleye, bu asrda gnlk hayat ve konuma dilinin kendine has lgatini iire tayarak varmaya almtr. Bu asr, air kadrosu bakmndan eski edebiyatn en zengin dnemidir. Bu sebeple XVIII. yzyl, kaynaklarda iir ve air asr olarak kabul edilmi; Sabitten itibaren her kaldrm tann altndan bir airin kmas sk sk eletiri konusu edilmitir. Snblzade Vehbnin, iirin ayaklar altna alnd bir dnemde kendine air demekten utandn sylemesi, nicelike arta karlk nitelike yozlamann ulat boyutu gstermesi bakmndan ilgintir. Bu tr ikyetlere nceki asrlarda da rastlanmaktadr. Fakat bu konuda, bu asrda grlen art, byk bir gelenein tekrarlana takrarlana bo bir ablona dnmeye baladn gstermektedir. stanbul ktphanelerinde, XVIII. asra ait divan olan airlerin says 168dir (stanbul Ktphaneleri TYDK 1967: 901-934). Safay, Salim, Beli, Ramiz, Silahdarzade Mehmet Emin, Safvet, Esadzade, Enderunlu Akif tezkirelerine gre ise, bu asrda yetien airlerin says 1322dir (eltik 1998: 49-85). Bunlar, klasik iiri besleyen kaynaklarn bu asrda eski gcnden fazla bir ey kaybetmediini gstermektedir.
Edeb Muhitler
Geleneksel toplumlarda olduu gibi, Osmanllarda da sanat ve kltr faaliyetleri genellikle arz-talep dengesinden ziyade patronaj sistemi (varlkl ve nfuz sahibi devlet adamlarnn himayesi) etrafnda gelimitir (nalck 1993: 430). Bu asrda Osmanllar, birka dnda sanatkrlar koruyan, onlar tevik eden air, musikiinas, yenilik yanls padiahlar tarafndan ynetilmi; artan i ve d sarsntlara karlk bata saray olmak zere dier devlet adamlar sanatkrlar tevik etmeye devam etmilerdir. III. Ahmet, Necip ve Ahmet; I. Mahmut, Sebkat; III. Mustafa Cihangir; III. Selim lham mahlasyla iirler sylemitir. III. Ahmet ve III. Selim ise divan tertip etmilerdir. I. Mahmut ve bilhassa III. Selim airliklerinin yannda iyi birer bestekrdr. III. Ahmet ve III. Selimin saltanat yllar sanatkrlar asndan en verimli dnemlerdir. Bu iki padiahn sanat ve kltr faaliyetlerine yakn ilgisi, asrn banda Nedim, sonunda ise eyh Galip gibi eski edebiyatn iki zirve isminin yetitirmesine imkn salamtr. Padiahlarn yannda, Damat brahim Paa ve Koca Ragp Paa gibi sadrazamlarn sanat ve kltr faaliyetlerine verdii nem, sosyal ve siyasi hayattaki olumsuzluklara karlk edebiyat hayatnn canlln korumasnda etkili olmutur. Fakat siyasi hayattaki istikrarszlklar etkisini gstermeye balam, devlet adamlarndan bekledikleri ilgiyi bulamamaktan kaynaklanan ikyetler bu asrda daha da artmtr. airlerin kaside yerine tarih yazmaya ynelmelerinde de bu durumun etkisi gz ard edilmemelidir. Klasik iir, her kesimden temsilcisi olmakla birlikte, kendi iin uygun yaama iklimini gelimi bir sosyal ve kltrel evrede bulmutur. Szl kltr ortamnn, insanlarn dnme ve yazma eylemine etkisi uzun sre devam etmi, XVIII. asrn sonlarna kadar edebiyat rnlerinin ou yazlm olsalar bile, dinleyici nnde okunmak zere kaleme alnmtr. Osmanllarda da yazlan iirler ve eserler, ncelikle saray, konak, meyhane gibi eitli meclislerde okuyucuyla bulumutur. Bu asrda edebiyat ve sanat hayatnn merkezi
14
yine stanbuldur. Edirne, Bursa, Yeniehir, Mora, Tokat, Erzurum, Antakya, Adana, Kerkk, Krm gibi merkezlerde doan devrin nemli isimleri, tahsil veya grevleri sebebiyle stanbula gelerek, kendilerini burada gsterme frsat bulmulardr. Bu, siyasi ve sosyal hayattaki zlmenin kendini iyice hissettirdii XVIII. asrda, stanbulun ekim merkezi olma zelliinden bir ey yitirmediini gstermektedir. Beli ise Bursada domu ve hayatn burada geirmitir. Hazk ve Enis, stanbulda eitim grmekle birlikte doduklar yerlere dnerek hayatlarnn nemli ksmn memleketlerinde geiren airlerdir. Fakat Hazk, iirlerinde stanbula duyduu zlemi dile getirerek, tekrar stanbula gitmek nasip olursa bir daha oradan ayrlmayacan syler. Kasmpaal Salik Efendi de, stanbuldan baka yerde oturamayacan belirtir. Kendilerinden ksaca bahsetmekle yetindiimiz, dnemin geri plandaki airlerinden olan Agh, Val ve Ham-i Amid ise Diyarbakrda domu ve hayatlarn orada geirmilerdir. Bu asrda, ilk kmelenmeler III. Ahmet ve onun mehur sadrazam Damat brahim Paann etrafnda olmutur. Sadrazam tarafndan kurulan ve devlet tarafndan maa denen ilk entelektel teebbs olan tercme heyetinde; Taib, Nedim, Sam, Rait, zzet Ali Paa, Seyyit Vehb, Nahif, akir, elebizade Asm gibi devrin nemli airleri de vardr. Koca Ragp Paa ve Hoca Neetin konaklar da devrin nemli edeb mahfilleri olarak dikkati ekerler. Tarikat ehli, edebiyat merakls insanlarla dolup taan Neetin Molla Granideki evinin medreseleri bile gpta ettirdii kaynaklarca belirtilmektedir. ou Divan- Hmayun kaleminde memur olan, Hanif, eyh Galip, Mtak Baba, Beyliki zzet, Pertev, Neyyir, Ferr gibi airler, onun evindeki derslerin mdavimlerindendir. Asrn nemli devlet adamlarndan ve airlerinden olan Koca Ragp Paann evi de airlerin urak yerlerindendir. Hamet ve eski edebiyatn mehur kadn airi Ftnat, Ragp Paa ile bu konakta geen latifeleriyle mehur olmulardr. stanbul dnda da baz airlerin etrafnda kk muhitler olumutur. Hametin srgn olarak gittii Bursada lim ve airlerden bir mahfil oluturduu kaynaklarca belirtilmektedir. Bu mahfilin mdavimlerinden biri de onun divann tertip eden mamzade Mehmet Saittir. Diyarbakrl Hamnin, klar ehirdeki kona, yazlar Dicle kenarndaki kk de Agh, Ham, Lebib, mmi gibi airlerin ve yrenin ilim ve sanat adamlarnn topland bir mahfil hline gelmitir. Bu toplantlara zaman zaman Nab de katlmtr. Nakibendi eyhi olan Aghn, Diyarbakr Ulu Camii yanndaki hcresi Vali Abdullah Paa, air Ham ve Lebib, Tezkireci Mucib gibi ilim ve sanat adamlarnn topland bir yerdir. Tezkirelerde, bunlarn dnda airlerin topland dkkn, konak ve mesire yeri gibi baka meknlardan da sz edilir (Ali Emir 1910). Bunlardan Recaizadelerin konanda yaplan toplantlarda okunan beyitler, Nevadirl-sar Fi-MutalaatilEar (Abdlkadirolu ve Sar 1998) adl eserde toplanmtr. Bunlarn yannda, 1721 ylnda randan stanbula gelen ran elisi Murtaza Kulu Han devrin edebiyat hayatna bir renk katmtr. Nam mahlasyla, Farsa ve Trke gzel iirleri olan Azer asll bu air, Damat brahim Paa tarafndan devrin airleriyle tantrlm, kendine Nedim, Km, Asm gibi airler tarafndan sadrazamn emriyle nazireler yazlmtr (Horata 2003: 253-259). Benzerleri arasnda n plana kan yukardaki kmelenmelerin dnda, asrlarn birikimine dayanan kkl bir gelenek, Osmanl corafyasnn her kesinde yzlerce air yetitirmitir. Bu asr, yukarda belirtildii gibi klasik edebiyatn iir ve air bakmndan en verimli adr. Fakat bunlar arasnda, nazmlktan airlie kabilenlerin says fazla deildir. Bu sebeple devrin edebiyat hayat, daha nceki asrlarda oluan edeb zevkler dorultusunda gelimesini devam ettirmitir. Mevcut estetik anlay iinde dilin imknlarn sonuna kadar zorlayan stat airlerden sonra, Nedim ve eyh Galip, stn yetenekleriyle eski iire derin bir nefes aldrmtr. Bunlarn dndaki airlere ise eskinin ve devrin stat airlerinin izinden gitmek kalmtr.
15
XVIII. Yzyl Divan airlerinin Tasnifi
XVI. yzyl tezkirecilerinden Latif, airleri el dememi dnceler ve kendine has hayallere sahip yaratc airler ve hrszlar olarak ikiye ayrr ve ikinci gruptaki airleri de kendi arasnda derecelendirir. Fakat, airlerin saysnn haddinden fazla olduu, zayf bir airin bile statlk iddiasnda bulunduu bir ortamda, onlar semenin ve sralamann gln de belirtir (Latif 1999: 32-35). Riyaz de airleri, manada yaratc olanlar; nceki manadan yeni bir mana karabilenler; nceki manay gzel bir ekilde yeniden syleyenler ve nceki manay taklit edenler olmak zere drde ayrarak; taklidin iyi yapldnda takdir grdn, eit seviyede olursa reddedilmediini syler (Akgz 1990: 11). Grld gibi tezkireciler, airlerin derecelerini ifade ederken daha ok mana ve mazmun kavramlarn temel almakta; manay ieriin tesinde slup ve hayali de iine alan bir kavram olarak kullanmaktadrlar. Bu dnemin ilk akla gelen isimleri, tezkirecilerin el dememi dnceler ve kendine has hayallere sahip, yaratc airler olarak vasflandrd, kendinden sonra birok takipi bulan slup sahibi airler olan Nedim ve eyh Galiptir . slup sahibi airlerin izinden gitmekle birlikte, stat airlerden aldklar manalardan yeni bir mana karmaya kadir; tezkirecilerce yaratc airler gibi makbul tutulan, yer yer zgn iirler yazan airler ise unlardr: Km, Sam, Seyyit Vehb, Nahif, Koca Ragp Paa. Bu grubu, iir ve inada mahareti olan, nazm ve nesri airler arasnda makbul tutulan ve devrinde hretin kaplarn aralamay baarm, adalar arasnda nadirl-akran (akranlarnn sekini) olarak vasflandrlan; doutan iyi air olmakla birlikte sanatlarn yeterince gelitirme frsat bulamam, eserleri gerekli titizlikten yoksun airler takip etmektedir: Osmanzade Taib, Nazm, Nevres-i Kadm, Kn, Hoca Neet, Esrar Dede, Enderunlu Fazl, Srur. Taklit ve tekit (=tekrarlama) seviyesinde kalmakla birlikte, yer yer mana ve hayali gzel tazmin ve iktibas edebilen, nazire airleri iinde, baz iirleri ve eitli zellikleriyle dikkati ekmeyi baarm airler ise unlardr: Hevay, zzet Ali Paa, Enis Dede, eyhlislam shak, Ftnat. Devri temsil zelliine sahip bu airlerin yannda, tezkirelerde vgyle bahsedilen, vezinli kafiyeli sz sylemeye kadir, heveskran- nazm (nazm heveskrlar) veya air-i na-puhtegftar (ham szl air) olarak nitelendirilen divan sahibi ok sayda baka isim de vardr. Edebiyat tarihlerinde ve dnemle ilgili almalarda, XVIII. yzyl divan airleriyle ilgili snflandrma konusunu aratrnz. Size gre airlerin snflandrlmasnda temel dnce ne olmaldr?
XVIII. Yzyl Divan iirinin zellikleri
Son Klasik Dnem daha ok bir nazire edebiyat grnm arz etmektedir. Bu asrda en ok tanzir edilen airlerin banda, gazelde Nab, kasidede ise Nef gelmektedir. Bak, Fuzul, eyhlislam Yahya, Sabit gibi airlere yazlan nazireler de nemli bir yer tutmaktadr. Asrn banda Nedimin, sonunda da eyh Galipin yetimesiyle, airlerin ilgisi yukardaki statlarn yannda onlara da ynelmitir. Salim gibi iirinden ziyade tezkiresiyle tannan bir airin gazeline, 150 kadar nazirenin yazlmas bu gelenein bu asrda ulat boyutu ve dt durumu gstermesi bakmndan olduka anlamldr. Bu, eski edebiyatn gelimesinde nemli bir fonksiyon ifa eden ve o iirin kendine has bir akademisi olma zelliini tayan (Tanpnar 1976: 22) nazire geleneinin, artk iinin boalmaya baladn, eitli meclislerde hoa vakit geirmeye yarayan alelade bir det durumuna dtn gstermektedir. Bu durum, her arlkta olduu gibi tepkilere yol am, nazirenin basit bir taklit, hatta sirkat (hrszlk) seviyesinde kalmas baz airlerce eletirilmitir. Be-
16
li ve Neyl, her iirin tanzir edilmeyeceini, nazirenin taklit ve tekit seviyesinde kalmamas gerektiini belirterek nazire yazmann kendi lisanlarna yakmayacan sylemiler ve iirde kudemann khne tarzn terk edip yeni olan bulmaya almlardr. nk, Beyliki zzetin belirttii gibi khne nazmn rnekleri, hem ezberde, hem de divanlarda fazlasyla vardr. nemli olan yeniyi bulmaktr. Divanlardaki nev-zemin, nev-ayin balkl iirler, airlerdeki deiim arzusunu gstermesi bakmndan son derece nemlidir. Buna karlk, eskinin kk istisnalar dnda hayat tarz ve edebiyat anlayyla btn heybetiyle devam etmesi, airleri kudema tarzndan kurtaramam, onlardaki yenilikler de yeni bir mazmun, allmadk bir kafiye ve rediften teye geememitir. airlerin yeni olandan anladklar da ak deildir. lgin, yeni bir imaj ve yeni bir redif tayan iir, divanlarda nev-zemin bal tamaktadr. Yeni, baz airlere gre Nedimin iiri, bazlarna gre evket, Saib ve Kelimin iiridir. Galipe gre ise Nab ve Nedim tarz khne vadilerdir. Ona gre yeni, mecazi anlatmyla evket-i Buharnin iiridir ve bu tarz da ilk defa kendi icat ederek iir zeminini tazelemitir. airlerdeki bu yenilik arzusu, gerek ekil, gerekse ierik bakmndan klasik estetiin kat kurallarnda zlmelere yol amtr. Eski iirin kadim konular; ak, tasavvuf, rintlik ve tabiat, nceki asrdan itibaren artmaya balayan mahall konular, bu asrda da devam etmekle birlikte, airlerin yz i ve d gereklie daha fazla dnm, sosyal hayatta ve zihniyet dnyasndaki deiimin yansmalar az da olsa iirde grlmeye balamtr. Tabiat tasvirleri, yaanan hayat, minyatr izgisinden kurtulup, modern bir tablo gibi gereki bir ekilde eserlere aksettirilmeye balamtr. Bu dnemde tasavvufi ak birka temsilci dnda pek grlmemitir. Kadim, her dem taze konu olan ak, geleneksel soyut kalplarndan kp Nedim, Enderunlu Fazl gibi airlerin elinde daha gereki, yer yer mstehcenlik ve bayalk boyutlarnda ifade edilmeye balamtr. Bu sebeple, mstehcen syleyiler, argo ve kfrl szler bu dnemde nceki asra gre kyaslanmayacak kadar artmtr. Sabit, bu tarzda ynlendirici bir isim olmutur. Hayatn iinden gelen gerek tiplere besledii sevgiyi teklifsiz bir eda ile ifade eden Nedim, bu yolda zarif bir senteze ularken bu tarz, Mehmet Emin Beli, Hatem, Hevay, Osmanzade Taib, Hamet, Kn, Srur gibi airlerin elinde incelik ve zarafetten yoksunlam, bayalamtr. Yerli konular, gerek mesnevilerde, gerekse kaside nesiblerinde baaryla sahnelenmi, yer yer modern hikyeleri andran rnekler ortaya konulmutur (Kortantamer 1993: 391412). Bunlarn yannda, yeni, orijinal benzetmeler, allmadk mazmunlar divanlardaki izgi d syleyilerin saysn ciddi bir ekilde arttrmtr. airler, mavi gzl ve sarn gzellere, kfir dilberlerine olan meyillerini ifade edip esmerden ikyet etmeye; sevgilinin her eyine raz olan klarn yerini cefal sevgili istemeyen klar almaya balamtr. Bunun dnda divanlarda, belagat, sarf, nahiv ve usul ilmine ait terimlerle rl kasideler ve musiki terimleriyle dolu iirlere yer verilmitir. Bunlar, eski iirin sz daarcndaki ve zevk anlayndaki deiimin / zln nemli llere ulatn, klasik estetiin kat kalplar iinde eskinin devam olmayan farkl bir durumun ortaya kmaya baladn gstermektedir. Bu, gelenein iinde ferdin douunu, yani klasik airlerin kendini ben olarak ortaya koymaya baladklarn iaret etmektedir. Fakat, divanlarn arasna serpitirilen bu izgi d syleyileri veya araylar bir dzene sokacak fikir akmnn olmamas, bunlar bir ekole dnmeden istisnai rnekler seviyesinde brakmtr. Bu tr yenilik araylarna karlk, bu asr edebiyatnn genellikle taklit seviyesinde kalmas, buna karlk ortaln air geinen insanlarla dolmas baz airleri edebiyat dnyasnn hakemliine soyundurmutur. Osmanzade Taib, resm fermanla reis-i airan ilan edilmesinden sonra Sultan Ahmet iin kaleme ald kasidesinde, airlik lkesinin kendine teslim edildiini syleyerek ada airleri deerlendirmi, airle mteairi (=air geinen) ayrmaya almtr. Daha sonra da bu grevi yerine getirmek zere Seyyit Vehbyi
17
Vekletname: Osmanl iir gelenei iinde reis-i airan seilen kiinin kendisinden sonra ayn grev iin nerisini ieren manzumelere denir.
vekil brakmtr. Vehb de yz yetmi beyitlik uzun vekletnamesinde, Sultan III. Ahmet devri airlerinin iir ve inalarn deerlendirmi, artk herkese statln kabul ettirecek bir airin kalmadn belirterek iir syleyenlerin derecelerini yazmak zere Nedimi grevlendirmi, onun da son hkm vermek iin Selim Efendiyi vekil brakmasn tavsiye etmitir. Fakat Nedimin zamansz lm bu grevini yerine getirmesini engellemitir. Selim ise edebiyat dnyasnda fazla bir varlk gsterememitir. Asrn sonunda sultanuuara seilen Snblzade Vehb ise, shan redifli kasidesinde ada airleri isim vermeden istihza yoluyla hicvetmitir. Vehb, hece vezniyle iir yazan airleri eletirerek iirin Gevher gftesine ve k mer mesleine dnmesinden yaknarak, ortaln ilimden ve derinlikten yoksun airlerle dolduu bir devirde air olduunu sylemeye ekindiini sylemitir. Seyyit Vehb de benzer ekilde trk, varsa ve mani tarz iir yazan klasik airleri eletirerek, airlik makamn r airlerinin tutmasndan yaknmtr. Devrin tannm simalar arasnda yer alamayan Salik (1717-1800 sonras) ise, terkip-bendinin kafiyesi sebebiyle devrin airlerinden bahseder. Fakat bunlar, methiyelerde grdmz sbjektif, soyut tasvirlerden teye gemez. Bu asrdaki yozlamay gsteren bir rnek de mterek gazel saysndaki arttr. Nabde bir rnekle snrl kalan bu tarz, bu asr airleri arasnda bilhassa bir muhit etrafnda toplanan airler arasnda olduka rabet grmtr. Beyliki zzet gibi baz ahsiyetlerde airlerin says drde kadar karlmtr. Btn bunlar nazire geleneinde olduu gibi mterek gazelde de lnn karldn gstermektedir. Bunlardan baka, incelik ve zarafetten yoksun mstehcen ve argo syleyilerin iiri okunmaz hle getirmesi, gnlk konuma diline ynelite lnn karlmas, makam ve mevki isteiyle dolu iirlerin oalmas, bu iirin temel esprisini oluturan kaynaklarn iinin boalmaya baladn gsteren dier hususlardr. Hayata hikmet ve tefekkr gzyle bakmas gereken ve devrinde Nabnin yegne vrisi olarak grlen Seyyit Vehbnin divannn, her frsatta padiah ve sadrazama yaklama isteini ifade eden iirlerle dolu olmas, yozlamay hibir yoruma meydan brakmayacak ekilde gstermektedir. Bu asrda, heceyle yazlan baz ark ve komalarn yannda klasik nazm ekilleri kullanlmaya devam etmitir. Fakat eski nazm ekilleri iinde allmadk, yeni konular daha fazla grlmeye balamtr. Nazm, Ftnat, Snblzade Vehb, Enderunlu Fazl gibi airler, baz mstezatlarnda gazelin yerine ktay tercih etmilerdir. Bunun dnda, Nazm mstezat eklinde naat, Hevay ise hezl yazmtr. Kaside, tarih, mesnevi, musammat ve gazeller arasnda ieriiyle dikkati eken orijinal iirlere rastlanmaktadr. Bu dnemde, nceki asra gre kaside ve mesnevi sahasnda ciddi bir azalma grlmektedir. Buna karlk, gazeller ve tarihler ile ark, tahmis, murabba, muhammes gibi musammatlarn saysnda art olmutur. Krml Rahmnin, beyit says 5-11 arasnda deien birka kasidesine karlk 117 tarih kaleme almas, kasidelerin yerini tarihlerin almaya baladn dndrmektedir. Sakp Mustafa ve Enis Dede gibi mutasavvf airler ise, kasideyi el etek pmeye benzeterek divanlarnda hi kasideye yer vermemi, iyi iirin muhakkak hak ettii deeri bulacan sylemilerdir. Snblzade Vehb ve Srur de caize iin kaside yazmay doru bulmamlardr. Kasidelerin rabetten dmesinde, airlerin III. Ahmet ve III. Selimin saltanat yllar dnda devlet adamlarndan bekledii ilgiyi bulamamalarnn etkisi gz ard edilmemelidir. Artan imar faaliyetleri, Nab ve Nedimin gazellerinin Nefyi geri plana drmesi, nceki asrdan itibaren iirde hner gstermenin daha da nem kazanmas, iirin gnlk hayata daha da almas, kasidenin rabetten dmesine tarih trnn ise airler iin daha cazip hle gelmesine sebep olmutur. Snblzadenin, Narh altmla erdi hele trhlerin / Pek ucuzland bu bzrda kl-y shan demesi, edebiyat hayatnn caize peinde koan airlerle dolmasnn da tarih saysnn artmasnda etkili olduunu gstermektedir. eyhlislam shakn, daha nce III. Ahmet ve Sadrazam brahim Paaya yazdklar kasidelerin isimlerini deitirerek I. Mahmuta sunmas, airlerin yasak savmak kabilinden kasideler yazdklarn gstermektedir.
Mterek gazel: ki veya daha ok airin msra ya da beyit beyit birlikte syledikleri gazellere denir
18
Bu olumsuzluklara karlk, kaside sahasnda bata Nedim ve Galip olmak zere nemli isimler yetimitir. Bu airler asl kudretlerini gazellerinde gstermekle birlikte, kaside eklinde de ilk akla gelen isimlerdir. Nedim ve Galipten sonra, kaside sahasnn ilk akla gelen ismi Mnif tir. Mnif in dnda Seyyit Vehb ve Snblzade Vehb anlmas gereken nemli kaside airleridir. Edirneli Km, Sam, Neyl, Kn, Yahya Nazm, Sakp Mustafa, Nevres, Hamet ve Enderunlu Fazl kasideleriyle de tannan airlerdir. Fazl, kt talihinden ikyetleri ve gnlk konuma diline alan slubu; Sakp, Kn ve Yahya Nazm naatlar; Mnif, Kn ve Sakp ise kasidelerinin uzunluuyla dikkati ekmilerdir. Dier airlerde ise kasidelerin beyit saysnda nceki asra gre bir ksalma gze arpmaktadr. Nevresin birden fazla kii hakknda kaleme ald methiyesi ve zzetin kaside eklinde yazd Sahilnamesi de trnn orijinal rneklerinden biridir. En ok kaside sunulan devlet adamlarnn banda Damat brahim Paa ve III. Ahmet gelmektedir. Lale Devrinde yaayan airler, dier kasidelerinde bile nce birka beyitle padiah ve sadrazamn vmlerdir. Bu, Lale Devrinin mimarlarna Osmanl devlet adamlar iinde farkl bir konum kazandrmtr. III. Ahmetin humma (stma) hastalna tutulmas, airleri derinden etkilemi ve Rait, Gmrkzade Hseyin, Cevr, Sam, Seyyit Vehb, shak- Di, Emin, Hamet, Edip, Nedim, Km, Sad gibi devrin airleri padiahn salna kavumas iin, kaside, nazm, kta eklinde shhatname kaleme almlardr. III. Ahmet iin yazlan bu iirler bir mecmuada toplanmtr (Arslan 2002: 777). III. Ahmetle birlikte byk bir art gsteren shhatnameler, dier devlet adamlar iin de yazlmtr. Bu iirlerin yannda, baz airler de mstakil manzum-mensur shhatnameler kaleme almlardr. Taibin mensur-manzum kark Shhatabad, Raitin manzum Shhatabad gibi. Bu eserler, padiahn hastalktan kurtulmas zerine kaleme alnmakla birlikte, Taibin eseri krk hadis erhi, Raitinki ise bir ak hikyesidir. Sebk-i Hind ile birlikte, sanatn hner gstermeye dnmesi tarih, muamma ve lgaz trnde arta sebep olmutur. Tarihler genellikle kta-i kebire (=uzun kta) eklinde yazlmtr. Nabnin, divannda 150nin zerinde ktaya yer vermesi takipilerini de kta yazmaya yneltmitir. Drr ve Srur, tarih trnn bu asrdaki en nemli isimleridir. Seyyit Vehb, Km, Krml Rahm, Nedim, akir, Rait ve Enderunlu Fazl divanlarnda ok sayda tarihe yer veren airlerdir. Drrinin Dvnnn nemli bir ksm tarihlerle doludur. Bu asrn ve klasik edebiyatn tarih drmedeki stad Srurdir. Gazel bu asrda da en ok rabet gren nazm ekli olmutur. Bata Nedim olmak zere, eyh Galip, Nahif, Km, Sam, Neyl, zzet Ali Paa, Mehmet Emin Beli, Hazk, Ftnat, Snblzade Vehb, Hamet, Esrar Dede, Pertev gazelleriyle tannan airlerdir. Asrn en fazla gazele yer veren airi olan Edip, says 2197yi bulan gazelleriyle Edirneli Nazm ve Muhibbden hemen sonra gelmektedir. Pertev de 500 civarndaki gazeliyle bu asrda Edipi takip etmektedir. Bu asrda, geleneksel rindane, kane ve din-tasavvufi neveyle kaleme alnan gazellerin yannda, Hevay ile birlikte hiciv ve hezl trnde yazlan gazeller de artmaya balamtr. Musammatlar, arknn grd rabet sebebiyle bu asrda divanlar iinde n plana kmtr. lk rneini, Ubeyd (. 1573) ve Nailde grdmz ark yazma eilimi XVIII. asrda daha da yaygnlam, Nazm, Nedim, Vahit, Galip, Enderunlu Fazl gibi airler ok sayda ark yazmlardr. Edebiyatmzda, kendine has zelliklere sahip bir nazm ekli olmaktan ziyade, bestelenen veya bestelenmek amacyla yazlan iirlerin ad olan ark genellikle murabba eklinde yazlmtr. Nedim, devrin elence hayatnn cokusundan, III. Ahmetin tra olmasna kadar her konuda yazd arklaryla trn klasik konularn geniletmitir. Vahit, yazd 101 arkyla (bestelenen 2 gazeliyle bu say 103e kmaktadr), sonraki asrda yaayan ve kendi gibi Enderunlu olan Vasf tan sonra edebiyatmzn en ok ark syleyen airi olmutur.
19
Pertev, gazellerinin yannda musammatlarnn okluuyla da tannan bir airdir. Divannda terbiden taire kadar 72 musammat vardr. Bunlar arasnda yer alan Nev-ayin balkl muaeri, Galip ve Nedimle karlkl konuma tarznda yazlan orijinal bir iirdir. Mehmet Emin Beliin mseddes eklinde kaleme ald Hammamname, Terziname, Berbername, Kefgernamesi folklorik zellikleriyle dikkati eken trnn orijinal rneklerindendir. Beliin, baz kaynaklarca yanllkla Bursal Belie ait gsterilen terkibbent eklinde yazlm bir Sakinamesi de vardr (Abdulkadirolu 1997: 136-150). Nevresin, srgn yllarndaki vatan zlemini dile getirdii terkibi, musammatlar arasnda lirik ve realist zelliiyle dikkati ekmektedir. Edip, 627 rubaisiyle de bu trn stad Haletyi bile geride brakmtr (Mum 2004: 153-154). Nahif de asrn en ok rubai syleyen airlerinden biridir. Esrar Dede ve Galip de divanlarnda ok sayda rubaiye yer vermitir. Neyl ise, fazla rubai sylememekle birlikte Hayyamla boy lebileceini iddia etmitir. Bu asr nceki yzyllara gre mesneviler bakmndan olduka fakirdir. ift kahramanl ak ve macera konulu mesneviler itibardan dm, din-tasavvufi mesnevilerde nceki dneme gre byk bir azalma olmutur. Buna karlk, realist, orijinal mesnevilerin says ise nceki dneme gre artmtr. Mesnevi sahasnn ilk akla gelen ismi Hsn Ak (Doan 2003) aheseri ile eyh Galiptir. Ref-i midnin Can u Canan mesnevisi Galipin kt bir taklididir (stner 2003) . smail Beli, Snblzade Vehb, Nahif ve Enderunlu Fazl, asrn dier nemli mesnevicileridir. evkengiz (Snblzade Vehb), Hubanname, Zenanname ve Defter-i Ak (Enderunlu Fazl), Sergzetname-i Fakr Be-Azimet-i Tokat, Bursa ehrengizi (smail Beli), Lalezar ve Yenice ehrengizi (Vahit) devrin realist-yerli mesnevilerin baarl rneklerindendir. Atay izinde yazd realist mesnevileriyle Feyz (Arslan 2008), Sahilname (Tansel 1976; ztoprak 2004: 134-139) adl orijinal mesnevisiyle Fenn de bu trde anlmas gereken dier isimlerdir. Fennden baka bu asrda, zzet ve Dervi Hilm tarafndan da sahilname yazlmtr. zzetin eseri kaside eklindedir (Baysun 1950; ztoprak 2004: 140-145). Ayrca yazar bilinmeyen Dastan- Medhiye-i stanbul adl 43 beyitlik kk bir sahilname vardr. Snblzade Vehbnin olu Ltfullaha tlerden oluan Lutfiyye (Beyzadeolu 1996)si, Nabnin Hayriyyesi rnek alnarak yazlan didaktik bir nasihatnamedir. Nahifnin devrinde olduka rabet gren manzum Mesnevi tercmesinin yannda, dier airlerce de kk hacimli din-ahlaki mesneviler kaleme alnmtr. Bunlar Miraciye (Nay Osman Dede), Bisetname (eyhlislam shak)dir. Bekaynin 6600 beyitlik din-destani halk hikyesi olan Battalnamesi (Paacolu 1993), Hasbin Silkl-Leal-i l-i Osman adl 18.000 beyitlik mesnevisi, Osmanl Devletinin kuruluundan Fatih Dneminin sonuna kadarki olaylar, sultanlara gre devirlere ayrarak anlatan manzum bir tarihtir. Her dnemde, sultanlarn ve tarih olaylarn yannda, ehzadeler, vezirler, meayih ve airlerden de bahsedilir. air, manzum bir tezkire zellii gsteren bu ksmda, byk lde Knhl-Ahbara bal kalr (Cokun 2002). Ak ve macera konulu mesneviler rabetten dmekle birlikte, Edhem Hma (Nat) (Ylmaz 2001), Leyla v Mecnun (rf Mehmet Aa), Yusuf u Zleyha (Kprlzade Esat Paa, Ahmed-i Mrid, Molla Hasan) gibi trnn nemsiz birka rneine rastlanmaktadr. Divanlarn sonunda yer alan kk mesnevilerde ise, Neylnin mesnevi eklinde manzum mektubu ve Hristiyan kzn Mslman gence akn anlatt mesnevileri gibi orijinal rneklere rastlanmaktadr. Asrn nemli zelliklerinden biri de, ykseli dnemlerinde sosyal aksaklklara yzn pek evirmeyen airlerin, sosyal ve siyasi hayatta grlmeye balayan zlmenin insanlarda yol at knt psikolojisinin etkisiyle olsa gerek, bu asrda sosyal tenkit ve hicve daha fazla arlk vermesidir. Hayatn daha ok olumsuz yzne dikkatini ynelten airler, grdkleri aksaklklar baz tiplerin ahsnda ar bir ekilde hicvetmilerdir. Halepli Edipin divannda sosyal tenkit nemli bir yer tutar. O, toplumdaki ahlaki knt-
20
y, ynetenlerin zaaflarn gzler nne sererken olduka ar, argo, mstehcen kelimeleri kullanmaktan ekinmez. Bu tr iirler, ierik itibariyle olduu kadar slubuyla da klasik estetikten ciddi bir sapmay gstermektedir. Fakat bu tr iirler, klasik edebiyatta faydasz hatta zararl abalar olarak grlm, baz airler tvbe ederek hiciv yazmay terk etmilerdir. Hoca Neetin, Perteve yazd mahlasnamesinde hicve ynelmemesini, Nef ve Fehimden ders almasn tavsiye etmesi, devrin bu tr iirlere bak asn gstermektedir. Bu asrda, zihniyet dnyasnda ve sosyal hayatta kendini hissettirmeye balayan deiim klasik estetikte de ciddi bir krlmaya yol am, daha canl ve konuma diline daha yakn bir slup airlerce byk bir rabet grmtr. Fakat bunlar, klasik mimariye canllk ve hareket kazandran barok figrleri gibi, klasik slup iinde birbirinden kopuk kk parantezler olmaktan teye geememi; klasik estetiin hayata daha ok hikmet ve hzn ufkundan bakan, insann ruh dnyasnn derinliklerine hitap eden geni soluklu, cansz, mutantan syleyii, asrn hkim izgisi olmaya devam etmitir. Sebk-i Hind airi olan Halepli Edip ise, eskilerin gayr-i munis olarak niteledii ok sayda Arapa, Farsa szck kullanarak, eskiden farkl yeni bir iir lgati oluturduunu iddia etmitir. iirleri Nabnin deyiiyle deta kamus nshas gibidir. XVIII. asrda, bir taraftan Sebk-i Hindnin etrefil slubu devam ederken, bir taraftan da mahall ve gnlk konuma diline almann nem kazanmas, airlerin daha ok tasannudan uzak klfetsiz bir syleyii tercih etmesi, hiciv ve hezl trnn yaygnlamasna paralel olarak Trke kelime ve deyimlerin artmas, dilde nceki asrlara gre bir sadelemeye yol am, iire daha yerli bir kimlik kazandrmtr. Gnlk konuma diliyle yazma baz airlerde bilinli bir abaya dnm, bilhassa Trke kelimelerden kafiye ve redif kullanma konusunda zel bir aba sarf edilmitir. eyh Galip, bu yneliin etkisiyle Trki-i basitle bir gazel ve hece vezniyle bir ark, Nedim ise heceyle iki koma yazmtr. eyh Galip, gazelin nsha-i kamus olmadn syleyerek Sebk-i Hindnin klfetli syleyiini eletiren Nabyi, Hayrabadndaki Farsay andran ve Trke iinde bir sklet oluturan beyitleri sebebiyle eletirmitir. Trke kelimelerden kafiye yapmaya dknlyle tannan Hatem, Biz Trke syleriz Acem dikkat eylesin diyerek Acem hayranlarna tarizde bulunmutur. Drrnin kardei Sadi elebi, iirin selis (=akc) ve ak olmas gerektiini belirttikten sonra, Benim Trk dilinde cmlenin malmudur irim / Ki lafz- n-endeyle mkedder etmem ihvn diyerek, iitilmemi kelimelerle okuyucularn ruhunu bulandrmak istemediini sylemitir. Bunlar, Sebk-i Hind ile birlikte daha da arlaan dile, Nabden itibaren balayan tepkinin bu asrda daha da arttn gstermektedir. Fakat bu konudaki zorlamalar, zevksiz, incelikten yoksun rneklerin ortaya kmasna sebep olmutur. Bilhassa bunlar ilgin kafiye ve redif araylarnda kendini gstermektedir. Nabde birka rnekle snrl kalan, kafiye olan kelimelerin eklerle geniletilmesi bu asrda olduka yaygnlamtr. Snblzade Vehb, deiik kafiye ve redif araylar, gnlk konuma diline ait tabirler kullanmay bir oyun vastas hline getiren airlerin banda gelmektedir. Rait, Rahm, eyhlislam Esat, Pertev, Kni gibi airler de, benek ek dnek rek mercimek; etekli- yelekli- bebekli- gbekli gibi gereksizliklerden kendilerini kurtaramamlardr. Kurulu dnemi airlerinin yenilik adna medet umduklar cinasl ve cinas- mkerrerli kafiyelerle rl gazeller, bu asrda yeniden yaygnlamaya balamtr (Horata 1998: 65-76). Halepli Edip ise daha nce hibir divan airinde karlamadmz younlukta cinasa yer vererek bu tr syleyii sanatnn asli gayesi hline getirmitir. Kimsenin gitmedii bir yolda gittiini syleyen air, gazellerinin tamamna yaknn, rubai ve ktalarnn ise byk ounluunu cinasl kafiyelerle yazmtr (Mum 2003: 51-70). Snblzade Vehb, shan redifli kasidesinde bu tr kafiye arayclarnn iiri k mer mesleine dndrdklerini syleyerek eletirmitir. Hiciv trndeki eserlerin ve gnlk konuma diline yneliin artmas klasik iirin lgatinde nemli bir deiime yol amtr. Bu asr, halk azna ait kelime ve deyimlerle,
21
mstehcen, argo, hatta kfrl szler bakmndan olduka zengindir. Musikiinas airlerin okluu, iir lgatine musikiyle ilgili birok kelime ve kavramn girmesine sebep olmutur. Beli, Drr, Esad, Nazm, Neyl devrin akla gelen ilk musikiinas airleridir (Erdemir 1999: XXVIII). nceki asrda olduu gibi, bu asrda da Nedim, eyh Galip ve Edirneli Km gibi airler tarafndan aatay Trkesiyle iir yazma gelenei devam ettirilmitir. Sabitte bir tutku hline gelen halk zevkinin dili ve hayat tarzyla iire tanmas, bu asrn birok temsilcisinin asl gayelerinden biri olmutur. Bu tarz Nedimde gl ve zarif bir senteze ulamtr. Bir taraftan nceki asra ait olan, bir taraftan da XVIII. asr mjdeleyen Sabit, gnlk konuma dilini, yer yer mstehcen ve argo boyutlara ulamakla birlikte, grlmedik bir ekilde iire sokarak bu asr airleri zerinde ynlendirici bir g olmutur. Nedimden sonra ise bu tarz incelik ve zarafetten yoksunlam, yer yer bayalk seviyesine drlmtr. Nedimin asl takipisi zzet Ali Paadr. Vahit, Neyl, smail Beli, elebizade Asm ve Seyyit Vehb, az da olsa Nedim tarznda iirler sylemilerdir. Snblzade Vehb ve Neyl ise Nab ve Nedim arasnda gidip gelen airlerdir. Bunlarn yannda mahalllemeyi daha ok Sabit izgisinde devam ettiren Taib (Yatman 1989), Hevay, Kni, Srur, M. Emin Beli ve Enderunlu Fazlda da folklorik slup nemli bir yer utmaktadr. Enderunlu Fazl, gnlk hayat, d dnyay incelik ve zarafetten yoksun sath bir slupla eserlerine aksettirmesiyle tannm, asl kudretini mesnevilerinde gstermitir. Folklorik slubun yzeyselliine ve Sebk-i Hindnin ar zihniliine tepki gsteren airler, bata da belirtildii gibi Bak ve eyhlislam Yahyada ifadesini bulan klasik estetie dnmeyi yelemilerdir. Anlamn yannda daha ziyade sese nem veren, tasannudan uzak, nkteli, ak ve zarif syleyi bu asr airlerinde byk bir rabet grmtr. Bu tarz syleyiin rneklerine gerek Nedim takipilerinde, gerekse Nab takipilerinde rastlanmaktadr. eyh Galip Divan da genellikle klasik estetik izgisinde yazlan iirlerle doludur. Sebk-i Hind ise btn zellikleriyle Hsn Akta kendisini gstermitir. eyhlislam Yahya ve Neatyi stat kabul eden Nazm Yahya, Enis ve Esrar Dede, Nahif gibi Mevlevi airler; Nevres-i Kadm, Krml Rahm, Pertev, ve Beyliki zzet, klasik estetik izgisinde kalmay yeleyen airlerdir. Dnemin en ok takipi bulan airlerin banda Nabnin gelmesi sebebiyle; bu asrda klasik sluptan duygu ve sesin yerine fikri ve manay ne karmas bakmndan ayrlan tebli slup (hikemi/didaktik), en verimli an yaamtr. Fakat Koca Ragb Paa dndaki dier airler Nabnin gl, akc slubuna eriememiler, kendilerini kurulua dmekten kurtaramamlardr. Hikemi iirin rabet grmesinde, Nabnin etkisinin yannda sosyal ve siyas hayattaki aksaklk ve huzursuzluklarn had safhaya kmasnn da nemli bir etkisi vardr. Hikmetli syleyiin en nemli isimleri, Rait, Seyyit Vehb ve Koca Ragp Paadr. Drr, Km, Ftnat, Hazk, eyhlislam Esat asrn dier Nab takipileridir. Snblzade Vehb ve Neyl ise hikemi iirlerinin yannda Nedim vadisinde de iirler syleyen airlerdir. Gerek klasik, gerekse folklorik sluptaki sathilik, zaman zaman tepkilere yol am, baz airler Sebk-i Hindnin sanatl, klfetli slubuna ynelmilerdir. Hint slubu veya airlerin ifadesiyle Acem tarz, asrn btn airleri zerinde etkisini gstermekle birlikte, Sami, Edip ve eyh Galip dnda nemli bir temsilci yetitirememitir. Galip, kendisinin de belirttii gibi evkette en gzel ifadesini bulan bu syleyii, Trk edebiyatnda en yksek dzeyde kullanan bir airdir. Asrlarca ilene ilene btn imknlar yoklanan bir dilin mevcut estetik anlay iinde bunun tesinde ulaabilecei bir merhale kalmamtr. Eskiden farkl yeni bir iir lgati oluturmak amacyla yola kan Halepli Edip ise (Mum 2004), eskilerin gayr-i munis (=allmam) olarak niteledii ok sayda Arapa, Farsa szck kullanarak divann Nabnin deyiiyle adeta kamus nshas hline getirmitir. Sonu olarak, XVIII. yzyl divan edebiyat nceki asrlarda atlan temeller zerinde son derece verimli bir dnem geirmekle birlikte, bu edebiyat besleyen kaynaklarn kurumaya yz tuttuu, has bahede yapraklarn sararmaya yer yer de dklmeye balad bir dnemdir.
22
zet
1
XVIII. yzyl divan iirinin tarih ve sosyo-kltrel balamn betimleyebilmek, Osmanl mparatorluu, Kanuni dneminin ortalarndan sonra, bilhassa III. Murattan itibaren XVIII. asrn sonuna kadar sren bir zlme srecine girer. Buna karlk Avrupa, Rnesanstan itibaren gerekletirilen yapsal deiikler, bilim ve dnce hayatndaki reformlar ile dnya dengesinde nemli bir g hline gelmeye balar. lk dnemlerde byk bir imparatorluk olmann verdii gvenle Batdaki gelimeleri grmezlikten gelen Osmanl brokrasisi, XVIII. asrdan itibaren bata savunma alannda olmak zere bilim, kltr ve hayat tarznda Batya ynelmeye balar. XVIII. asrda yaplan slah almalar genel olarak eskilerin yannda yeni messeselerin kurulmas eklinde gereklemi, bu ise klasik dzeni deitirmeye, ke doru giden imparatorlua hayat vermeye yetmemitir. Osmanl zihniyet dnyasnda kendisini daha fazla hissettirmeye balayan zlme, siyasi hayatn yannda sosyal yapda da nemli deiikliklere yol am; yllardr biriken problemler, toprak kayplaryla gelen binlerce gmenin iskn, Celali isyanlar, beraberinde isizlik, ekonomik sknt ve ahlaki knty getirmitir. Fakat, artan bu sefalete karlk bata devlet erknndan balamak zere sefahat da artm, israf ve lks merak herkesi sarmtr. Devlet ve zihniyet yapsndaki zl, sanat hayatnda ncelikle retimin sayca azalmasnda kendisini gstermi; XVIII. asrdan itibaren Bat etkisi bata mimari olmak zere, mzik, resim, gibi btn sanat dallarnda artmtr. Bunlar iinde batl elerin en hzl uyguland sanat dal ise mimari olmutur. XVIII. yzyl divan edebiyatnn genel zelliklerini aklayabilmek, Son Klasik Dnem olarak adlandrlan XVIII. asr divan iiri, nceki asrlarda oluan zevk anlaylar dorultusunda gelime gstermekle birlikte, ok daha renkli, zengin, eklektik bir grnm arz etmektedir. Anlamdan ziyade sese nem veren, ak, doal, zarif bir syleyie dayanan klasik slup; bu slup iinde kalmakla birlikte ses yerine anlam (fikri) n plana karan tebli (hikemi, didaktik) slup; anlamn n plana kt, girift ve yeni mazmunlarla ykl mulak, tasannulu syleyie dayanan bedi slup (Sebk-i Hind) ve konuma diline ait deyilerle ykl, klfet-
siz, ak bir syleyie yaslanan mahall / folklorik slup, Son Klasik Dnemin belirgin izgileri olur, Fakat, bu asrda airler daha ok Hint slubuyla zirveye kan klfetli, sanatkrane syleyie tepki olarak nesir slubuna doru alan, tasannudan uzak, ak, zarif ve klfetsiz bir syleyii tercih ederler. Nedmde zarif bir senteze ulaan bu slup, daha ok Sebk-i Hind ncesi, yani Bak, eyhlislam Yahya gibi airlerin dilinde ifadesini bulan, eskilerin kudema tarz dedii klasik sluptur. Bu, mevcut estetik anlay iinde btn imknlar zorlayan bir edebiyatn yeniden geriye dndr. Bu sebeple devrin edebiyat hayat, daha nceki asrlarda oluan edeb zevkler dorultusunda gelimesini devam ettirmitir. Divanlardaki nev-zemin, nevayin balkl iirler, airlerdeki deiim arzusunu gstermesi bakmndan son derece nemlidir. Buna karlk, eskinin kk istisnalar dnda hayat tarz ve edebiyat anlayyla btn heybetiyle devam etmesi, airleri kudema tarzndan kurtaramam, onlardaki yenilikler de yeni bir mazmun, allmadk bir kafiye ve rediften teye geememitir. Nazm gibi nesir de bu asrda verimli bir dnem geirmitir. Biyografi, tarih ve bilhassa sefaretname trnde nemli eserler verilmitir. nceki asrn ar, bedi syleyii rabetten dmeye; nazmda olduu gibi mahall/folklorik slup yaygnlamaya balamtr. XVIII. yzyl divan iirini nazm ekli, tr ve slup asndan deerlendirebilmek, XVIII. yzylda, nceki asra gre kaside ve mesnevi sahasnda ciddi bir azalma grlmektedir. Buna karlk, gazeller ve tarihler ile ark, tahmis, murabba, muhammes gibi musammatlarn saysnda art olmutur. Divanlarda, klasik ekillerin yannda heceyle yazlan ark ve komalar ile kaside, tarih, mesnevi, musammat ve gazeller arasnda ieriiyle dikkati eken orijinal iirler grlmeye balamtr. Bu asrda, mterek gazel saysnda da nemli bir art olmutur. Kaside sahasnda bata Nedm ve Galip olmak zere nemli isimler yetimitir. Bu airler asl kudretlerini gazellerinde gstermekle birlikte, kaside eklinde de ilk akla gelen isimler olmutur. Nedm ve Galipten sonra, kaside sahasnn ilk akla gelen ismi Mnif tir. Mnif in dnda Seyyit Vehb ve Snblzade Vehb anlmas gereken nemli kaside airleridir. Edirneli Km, Sam, Kni, Yahya Nazm, Sakp Mustafa, Nevres, Hamet ve
23
Enderunlu Fazl kasideleriyle de tannan airlerdir. Dier airlerde ise kasidelerin beyit saysnda nceki asra gre bir ksalma gze arpmaktadr. Sebk-i Hind ile birlikte, sanatn hner gstermeye dnmesi tarih, muamma ve lgaz trnde arta sebep olmutur. Tarihler genellikle kta-i kebire eklinde yazlmtr. Srur, tarih drme sanatnn bu asrdaki en nemli ismidir. Seyyit Vehb, Km, Krml Rahm, Nedm, akir, Rait, Enderunlu Fazl Dvnlarnda ok sayda tarihe yer veren airlerdir. Bu asrn ve klasik edebiyatn tarih drmedeki stad Sruridir. Gazel, bu asrda da en ok rabet gren nazm ekli olmutur. Bata Nedm olmak zere, eyh Galip, Rait, Nahif, Km, Vahit Mahtum, Sam, Neyl, elebizade Asm, zzet Ali Paa, Mehmet Emin Beli, Hazk, Ftnat, Snblzade Vehb, Hamet, Esrar Dede, Pertev gazelleriyle tannan airlerdir. Asrn en ok gazel syleyen airi olan Edip, says 2197yi bulan gazelleriyle Edirneli Nazm ve Muhibbden hemen sonra gelmektedir. Bu asrda, geleneksel rindane, kane ve dintasavvufi neveyle kaleme alnan gazellerin yannda, Hevay ile birlikte hiciv ve hezl trnde yazlan gazeller de artmaya balamtr. Musammatlar, arknn grd rabet sebebiyle bu asrda divanlar iinde n plana kmtr. Nazm, Nedm, Vahit, Galip, Enderunlu Fazl gibi airler ok sayda ark yazmlardr. Pertev, gazellerinin yannda musammatlarnn okluuyla da tannan bir airdir. Rubaide Edip, 627 rubaisiyle de bu trn stad Haletyi bile geride brakmtr. Nahif de asrn en ok rubai syleyen airlerinden biridir. Bu asr, nceki yzyllara gre mesneviler bakmndan olduka fakirdir. ift kahramanl ak ve macera konulu mesneviler itibardan dm, din-tasavvufi mesnevilerde nceki dneme gre byk bir azalma olmutur. Buna karlk, realist, orijinal mesnevilerin says nceki dneme gre artmtr. Mesnevi sahasnn ilk akla gelen ismi Hsn Ak mesnevisiyle eyh Galiptir. smail Beli, Snblzade Vehb, Nahif ve Enderunlu Fazl, asrn dier nemli mesnevicileridir. Divan iirinin kadim konular, ak, tasavvuf, rintlik ve tabiat, nceki asrdan itibaren artmaya balayan mahall konular, bu asrda da devam etmekle birlikte, airlerin yz i ve d gereklie daha fazla dnmtr. Bu dnemde tasavvufi ak birka temsilci dnda pek grlmemitir. Kadim, her dem taze konu
olan ak, geleneksel soyut kalplarndan kp Nedm ve, Enderunlu Fazl gibi airlerin elinde daha gereki, yer yer mstehcenlik ve bayalk boyutlarnda ifade edilmeye balamtr. Yerli konular, gerek mesnevilerde, gerekse kaside nesiblerinde baaryla sahnelenmi, yer yer modern hikyeleri andran rnekler ortaya konulmutur. Bunlarn yannda, yeni, orijinal benzetmeler, allmadk mazmunlar divanlardaki izgi d syleyilerin saysn ciddi bir ekilde artrmtr. Bu asrda, canl ve konuma diline daha yakn bir slup airlerce byk bir rabet grmtr. Fakat bunlar, klasik slup iinde birbirinden kopuk kk parantezler olmaktan teye geememi; klasik estetiin geni soluklu, gsterili syleyii, asrn hkim izgisi olmaya devam etmitir. XVIII. asrda, bir taraftan Sebk-i Hindnin etrefil slubu devam ederken, bir taraftan da mahall ve gnlk konuma diline almann nem kazanmas, Trke kelime ve deyimlerin artmas, dilde nceki asrlara gre bir sadelemeye yol amtr. Bu asr, halk azna ait kelime ve deyimlerle, mstehcen, argo, hatta kfrl szler bakmndan olduka zengindir. Halk zevkinin dili ve hayat tarzyla iire tanmas, Nedmde gl ve zarif bir senteze ulam; fakat ondan sonra bu tarz incelik ve zarafetten yoksunlam, yer yer bayalk seviyesine drlmtr. Folklorik slubun yzeyselliine ve Sebk-i Hindnin ar zihniliine tepki gsteren airler ise, klasik estetie dnmeyi yelemilerdir. Klasik slup, bu asr airlerinde byk bir rabet grmtr. Dnemin en ok takipi bulan airlerinin banda Nabnin gelmesi sebebiyle; bu asrda hikem slup da , en verimli an yaamtr. Gerek klasik, gerekse folklorik sluptaki yzeysellik, zaman zaman tepkilere yol am, baz airler Sebk-i Hindnin sanatl, klfetli slubuna ynelmilerdir. Hint slubu, asrn btn airleri zerinde etkisini gstermekle birlikte, Sam, Edip ve eyh Galip dnda nemli bir temsilci yetitirememitir.
24
Kendimizi Snayalm
1. Divan iirine, Trk iirinin has bahesi denilmesinin sebebi aadakilerden hangisidir? a. Divan iirinde, bahe ve iek tasvirlerinin nemli bir yer tutmas b. Osmanl dneminde, has bahelerin devlet adamlaryla sanatkrlar bir araya getiren meknlar olmas c. Divan iirinin, has bahe gibi yksek dzeyde bir estetik zevki temsil etmesi d. Has bahelerin bezm hayatnn merkezi olmas e. airlerin iirlerini has bahede okumas 2. Aadakilerden hangisi, XVIII. yzyldaki reform abalarnn baarszlk sebeplerinden biri deildir? a. Yaplan dzenlemelerin yenierilerin tepkisine sebep olmas b. Bat kltrnn taklit edilen, prestij kltr hline gelmesi c. Halk sefalet iindeyken yneticilerin sefahat iinde yaamas d. Aydn ve halk kesiminde, reform konusunda zihniyet deiiminin gereklememesi e. Savalar ve ekonomik skntlardan bunalan insanlarn ynetim kesimine gveninin sarslmas 3. Lale Devrindeki aadaki faaliyetlerden hangisi, ilm ve kltrel gelimelerde en nemli rol oynamtr? a. Sadabad Saraynn inas b. Tiyatro ve resim sanatndaki gelimeler c. Sadabadn sanatkrlar buluturan bir mekn hline gelmesi d. Lalenin hastalk seviyesinde bir tutkuya dnmesi e. Matbaann kurulmas ve eviriler yapmak zere bir tercme heyetinin oluturulmas 4. XVIII. yzyl divan iirinin, slup asndan temel zellii aadakilerden hangisidir? a. Mahall slubun hkim olmas b. Klasik slubun hkim olmas c. Hint slubunun hkim olmas d. Eklektik (oulcu) slubun hkim olmas e. Hikem slubun hkim olmas 5.XVIII. yzyl divan iirinde, mahall/folklorik slubun temsilcisi olan air aadakilerden hangisidir? a. Galip b. Atay c. Enderunlu Fazl d. Bak e. Esrar Dede 6. XVIII. yzylda air saysnn artmas, nitelik asndan nasl bir sonuca yol amtr? a. Tertip edilen divan saysnn artmasna b. airlerin daha ok kaside yazmaya ynelmesine c. Kadn airlerin saysnn artmasna d. Edebiyatn bir nazire edebiyat hlini almasna e. airlerin iir tenkidine ynelmek zorunda kalmasna 7. Aadakilerden hangisi kaside ve mesnevi formunun rabetten dmesinin temel sebeplerinden biri deildir? a. Kaside ve mesnevinin beslendii toplumsal zeminin deimesi b. Tarih trne ilginin artmas c. Kaside ve mesnevi konularnn mensur eserlerde ilenmesi d. airlerin iirde yenilik araylar e. Kta ekline rabetin artmas 8. XVIII. yzyl divan edebiyatnda, aadaki mesnevi trlerinden hangisi tr nceki asrlara gre byk bir art gstermitir? a. Realist, mahall konular ele alan mesneviler b. kane mesneviler c. Tarih mesneviler d. eviri mesneviler e. Telif mesneviler 9. XVIII. yzylda, nev-zemin baln tayan iirlerin en nemli zellii aadakilerden hangisidir? a. Heceyle yazma b. airlerin kendi hllerinden bahsetmeleri c. Allmadk tebihler ve imajlar d. Bikr-i mazmunlar e. Sosyal tenkit ve hicivler 10. Aadakilerden hangisi, XVIII. yzylda tehzil ve hicivleriyle tannan airlerden biri deildir? a. Hevay b. Taip c. Kn d. Srur e. Nahif
25
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. b 3. e 4. d 5. c 6. d 7. c 8. a 9. c 10. e Yantnz yanl ise, Giri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Tarih ve Sosyo-Kltrel Hayat balkl blm tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Lale Devri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, XVIII. Yzyl Divan iiri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, XVIII. Yzyl Divan iiri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, XVIII. Yzyl Divan iiri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, XVIII. Yzyl Divan iiri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, XVIII. Yzyl Divan iiri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, XVIII. Yzyl Divan iiri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, XVIII. Yzyl Divan iiri konusunu yeniden gzden geiriniz. nesi kurulurken; bilim, sanat, ticaret alannda da Avrupadaki gelimelere ayak uydurulmaya allmtr. Fakat sorunlarn byk boyutlara ulamas, reform almalarn yrtebilecek yeterli elemann olmamas, slahat almalarndan beklenen sonucun alnmasn engellemitir. Asker eitim veren okullarda yeni bir eitim anlay domaya balamakla birlikte, bunlarn yerleip devamn salayabilecek belli bir sosyal-kltrel evrenin olmamas, bu abalardan beklenen sonucun alnmasn engellemitir. Ayrca Nizam- Cedit askerinde grlen, Avrupai ekil ve slup baz halk kitlelerini de rahatsz etmi; 1807de Boaz korumakla grevli muhafzlara Nizam- Cedit kyafetinin giydirilmek istenmesi Kabak Mustafa avuun nderliinde bir isyana sebep olmutur. III. Selim de, isyanclara kar koyamayarak Nizam- Cediti kaldrdn ilan etmi ve bylelikle reform hareketlerine set ekilmitir. Sra Sizde 2 Edebiyat tarihi; devirler, edeb eserler, ahslar ve akmlar temel alarak edebiyatn tarih geliimini ortaya koyan bir bilim daldr. Bu tr eserler, ilk olarak XVIII. yzyl sonlarna doru Batda yazlmaya balar. Daha ok izlenimci bir yaklam benimseyen ilk rneklerden sonra, edebiyat tarihiliinde tarihsosyolojik bir yaklam tercih edilmi ve bu anlay uzun sre etkili olmutur. XX. yzylda ise, gelien tenkit anlaylaryla birlikte edebiyat tarihilii anlay da deimi; edebiyat hayatnn ekillenmesinde etkili olan d faktrlerden ziyade edeb eserin kendisini esas alan bir anlay kabul grmtr. Edebiyat tarihinde, dnemlerin belirlenmesi, air ve yazarlarn tasnifi ve bunlara uygun isimlerin/etiketlerin bulunmas tartmaya ak konulardan biridir. Bunlar, esas alnan fikirlere/ltlere gre eserden esere farkllklar gsterebilmektedir. Esas olan, siyasi ve corafi kriterlerden ziyade dil ve edebiyatn kendi iinde geliimi ve deiimidir. Bir gelenek edebiyat olan klasik iirde ise, dnemlere ayrma ve air ve yazarlar tasnif, modern edebiyata gre daha zor bir alandr. Burada, birok eserde olduu gibi airleri ve yazarlar kronolojik olarak sralamak yerine, form, tr, slup ve tematik adan snflandrmak tercih edilen bir yaklamdr. Bu adan, aadaki edebiyat tarihini inceleyerek aradaki fark tartnz. Banarl, N.Sami (1977), Resimli Trk Edebiyat Tarihi, Ankara: Milli Eitim Bakanl Yaynlar. Kocatrk, Vasfi Mahir (1964), Byk Trk Edebiyat Tarihi, Ankara: Edebiyat Yaynevi. Trk Edebiyat Tarihi, [Editrler: T. S. Halman, O. Horata, Y. elik, M. Kalpakl, R. Korkmaz, M. cal Ouz] (2006), Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Osmanl mparatorluu, III. Murattan itibaren XVIII. asrn sonuna kadar sren bir zlme srecine girerken; Avrupa, Rnesanstan itibaren gerekletirilen yapsal deiikler, bilim ve dnce hayatndaki reformlar ile nemli bir g hline gelmeye balar. XVIII. asr, sanayi devrimini gerekletirme srecine giren Bat iin Aydnlanma adr. lk dnemlerde Batdaki gelimeleri grmezlikten gelen Osmanl brokrasisi ise devlet ve toplum dzeninde grlen bozulmann sebebini kanun- kadimden uzaklamakta aram, areyi de Kanuni dneminin grkemli gnlerine dnmekte bulmutur. Bu geleneki slahat dncesi XVIII. asra kadar etkili olmutur. Viyana bozgunundan (1683) sonra, Batnn asker-teknik stnln kabullenmeye mecbur kalan Osmanllar, bata savunma alannda olmak zere bilim, kltr ve hayat tarznda yzlerini Batya yneltmi ve btn devlet kurumlar iin yeniden yaplanma arayna girmitir. Bu sebeple, reform yanls bir devlet adam olan III. Selim, asker ve idari alanda Nizam- Cedit ad verilen slahat almalarna girimitir. Bunun iin, bata Fransa olmak zere ngiltere ve sveten uzmanlar getirmi, geici eliliklerin dnda Londra, Viyana, Berlin ve Paris gibi nemli merkezlerde ilk daim eliliklerin almasn salam; asker alanda da, modern Nizam- Cedit ordusunun kurulmasna karar vermitir. Ordunun ihtiyalar iin deniz mhendishanesinin yannda kara mhendisha-
26
YararlanlanKaynaklar
[Altnay], Ahmet Refik (1914). Lale Devri Ressamlar, kdam Gazetesi. 6071. Abdulkadirolu, Abdulkerim (1997). Kltrmzden Esintiler. Ankara: Anl Matbaas. Akgz, Namk (1990). Riyz Divanndan Semeler. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Advar, A. Adnan (1982). Osmanl Trklerinde lim. 4. basm, stanbul: Remzi Kitabevi. Ali Emir (1910). Tezkire-i uara-y Amid. stanbul. Altar, C. Memduh (1981). Onbeinci Yzyldan Bu Yana Trk ve Bat Kltrlerinin Karlkl Etkileme Gleri stnde Bir nceleme. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Altnay, Ahmet Refik (1973). Lale Devri. (hzl. H. Ali Diriz), Ankara. Altnay, Ahmet Refik (1930). Hicr Onikinci Asrda stanbul Hayat. stanbul: Devlet Matbaas. And, Metin (1959). Fransz Eliliinde Trklerin Katld Bir enlik, Forum Dergisi, 127. And, Metin (1972). Tanzimat ve stibdat Dneminde Trk Tiyatrosu 1839-1908. Ankara: Bankas Kltr Yaynlar. Arslan, Mehmet (2002). Shhatnameler, Trkler. Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, 11: 776-790. Atasoy, Nurhan (2002). Hasbahe: Osmanl Kltrnde Bahe ve icek. stanbul: Ko Yaynlar. Atl, Esin (1999). Sanat ve Mimari, Osmanl Medeniyeti Tarihi, II. stanbul: Feza Gazetecilik A..Yaynlar, s. 445-480. Ayverdi, E. Hakk (1950). XVIII. Asrda Lale. stanbul. Baysun, M. Cavid (1950). zzet Efendinin Shilnmesi. stanbul. Beydilli, Kemal (1999a). Osmanl Siyas Tarihi: Kurulutan Kk Kaynarcaya, Osmanl Devleti Tarihi, I. stanbul: Feza Gazetecilik A..Yaynlar., s. 5- 65. Beydilli, Kemal (1999b). Islahat (XVIII.Yzyldan Tanzimata Kadar). slam Ansiklopedisi. stanbul: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 19: 174- 184. Beyzadeolu, Sreyya A. (1996). Snblzde Vehb Ltfiyye. 2. bs, stanbul: Cihan Neriyat. Cokun, Menderes (2002). Manzum Bir airler Tezkiresi, Hasbin Silkl-Lel-i l-i Osmannndaki air Biyografileri. Ankara: Bizim Bro Basmevi. eltik, Halil (1998). XVIII. Yzyl Tezkirelerinde Divan airleri, JTS, 22: 49-85. etin, Nihat M. (1991). Arap Edebiyat, slam Ansiklopedisi. stanbul: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 3 : 286-309. Dash, Mike (1999). Lale lgnl. (ev. zden Arkan). stanbul: Sabah Kitaplar. Dirimtekin, Feridun (1958). Ecneb Seyyahlara Gre Onsekizinci Asrn kinci Yarsnda stanbul, stanbul Enstits Mecmuas. 4 : 93-134. Doan, M. Nur (2003). eyh Glib, Hsn Ak. stanbul. Erdemir, Avni (1999). Anadolu Sahas Musikiinas Divan airleri. Ankara: TUSAV Yaynlar. Faroqhi, Suraiya (1999). ktisat Tarihi (17. ve 18. Yzyllar), Trk (Osmanl Devleti) Tarihi III. stanbul: Milliyet Yaynlar, s. 191-218. Hanerliolu, Orhan (2010). Felsefe Szl. stanbul: Remzi Kitabevi. Horata, Osman (1997). Esrar Dedenin iirlerinde Tahkiye I, II, Trk Dili. S. 544: 593-599; S. 546: 423-433. Horata, Osman (1998). Ses Anlam Btnl ve Gazel-i Tecnisler, Dou Akdeniz. I (1): 65-76. Horata, Osman (2001). Klasik Estetikte Hazan Rzgrlar: Son Klasik Dnem (1700-1800), Trk Edebiyat Tarihi. Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. Ankara 2001, C.2, s. 437-542) Horata, Osman (2003). Lale Devrinde Bir Safev Elisi: Murtaza Kulu Han (Nam) ve Ona Yazlan Nazireler, Journal of Turkish Studies, In Memoriam Gnay Kut, Published at the Department of Near Eastern Languages and Civilizations Harvard University, vol: 27 / II: 253-259. Hma, Celalddin (1340). Tarih-i Edebiyyat- ran (EzKadimterin-i Asr- Tarihi ta Asr- Hazr). Cap-i Devvom, Tehran. hsanolu, Ekmeleddin (1999). Eitim ve Bilim, Osmanl Medeniyeti Tarihi, I. stanbul: Feza Gazetecilik A..Yaynlar, s. 221-361. nalck, Halil (1993). Osmanllarda Batdan Kltr Aktarmas zerine, Osmanl mparatorluu, Toplum ve Ekonomi. stanbul: Eren Yaynlar, s. 425-430. pirli, Mehmet (1999). Islahat, slam Ansiklopedisi. stanbul: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 19 :170-174. stanbul Armaan 4: Lale Devri (2000). (hzl. Mustafa Armaan). stanbul: Bykehir Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yaynlar. stanbul Ktphaneleri Trke Yazma Divanlar Katalogu (1967). C.III, stanbul, s. 553-934. Khya, Esin (1987). 18. ve 19. Yzyllarda Genel izgileriyle Bilim, Erdem. 3(8): 491-517. Kzltan, Mbeccel (1994). Divan Edebiyat zelliklerine Uyarak iir Yazan Kadn airler, Sombahar Dergisi. 2122: 104-169. Kortantamer, Tunca (1993). Nedmin Manzum Kk Hikyeleri, Eski Trk Edebiyat Makaleler. Ankara: Aka Yaynlar, s. 391-412. Kunt, Metin (1999). Siyasal Tarih (1000-1789), Trk (Osmanl Devleti) Tarihi III. stanbul: Milliyet Yaynlar, s. 19-76.
27
Latif Tezkiresi (1999). Hazrlayan: Mustafa sen, Ankara: Aka Yaynlar. Mackay, Charles (1989). Lale Delilii (Tulipomanie), (ev. F. kszolu). Tarih ve Toplum, 72: 35-39. Melling, M. (1969). Voyage pittoresque de Constantinople et des rives du Bosphore, (yyl. Trecittel-Wrtz ). (Paris 1819un tpk-basm). stanbul: YK Yaynlar. Mir-Sadk, Meymenet (1376). Vjename-i Hner-i air Ferheng-i Tafsil-yi Istlahat- Fenn-i ir Sebkh v Mektebh-y An. Cp- Devvom, Tehran. Mum, Cafer (2004). Halepli Edb Dvn (nceleme-Tenkitli Metin-Cinaslar Szl). Ankara: Hacettepe niversitesi, DT. Ocak, A.Yaar (1999). Din ve Dnce, Osmanl Medeniyeti Tarihi, I, stanbul: Feza Gazetecilik A..Yaynlar, s. 107-194. Osmanl Ansiklopedisi, Tarih (Medeniyet). Kltr (1995). C.5, stanbul: Aa Yaynlar. dekan, Ayla (1999). Mimarlk ve Sanat Tarihi (16001908), Trk (Osmanl Devleti) Tarihi III, stanbul: Milliyet Yaynlar, 369-456. z, Mehmet (1997). Osmanlda zlme ve Geleneki Yorumlar (XVI. Yzyldan XVIII. Yzyl Balarna). stanbul: Dergh Yaynlar. ztoprak, Nihat (2004). Fenn ve zzet Efendinin Shilnmeleri ve Bu Shilnmelerde stanbul, Trk Kltr ncelemeleri. 11: 111-148. Renda, Gnsel (2002). Yenileme Dneminde Kltr ve Sanat, Genel Trk Tarihi (ed. H.C. Gzel A. Birinci). Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, C.8, s.101-130. Shaw, Stanford (1982). Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, I, (ev. M. Harmanc), stanbul: E Yaynlar. emys, Srs (1378). Sebk-inas ir. Tehran. Tanpnar, A.Hamdi (1976). 19 uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi. stanbul: alayan Kitabevi. Tanrkorur, Cinuen (1999). Osmanl Musikisi, Osmanl Medeniyeti Tarihi, II. stanbul: Feza Gazetecilik A..Yaynlar., s. 493-530. Tansel, Fevziye A. (1976). Divan airlerimizden Fennnin Boazii Kylarn Canlandran Mesnevsi: Shilnme, Belleten. XL: 331-346. Uzunarl, .Hakk (1978). Osmanl Tarihi, IV, 1. Ksm. 3. bs., Ankara: TTK Yaynlar. Uzunarl, .Hakk (1983). Osmanl Tarihi, IV, 2. Ksm. 2. bs., Ankara: TTK Yaynlar. stner, Kaplan 2003). Ref, Cn u Cnn, nceleme-Metin. Ankara: MEB Yaynlar.
Vanmour, J. B. (2003). Lale Devrinin Bir Grg Tan JeanBaptiste Vanmour. stanbul: Kobank Yaynlar. Yatman, Mustafa (1989). Osmanzde Tib Divanndan Semeler. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Yediyldz, Bahaeddin (1999). Osmanl Toplumu, Osmanl Devleti Tarihi, II. stanbul: Feza Gazetecilik A..Yaynlar., s. 441-512. Ylmaz, Edhem (2001). Nat Mustafa, Edhem Hma. Konya. Yurdaydn, Hseyin G. (1999). Dnce ve Bilim Tarihi (1600-1839), Trk (Osmanl Devleti) Tarihi III. stanbul: Milliyet Yaynlar, 275- 344. Ycel, Hasan Ali (1998). Tarihimizde Bir Fecr-i Kzib ve Nedm, Pazartesi Konumalar. Ankara: 220-226.
Bavurulabilecek Kaynaklar
Arslan, Mehmet (2008). Subhizde Feyznin Hamsesi. stanbul: Kitabevi Yaynlar. Emecen, Feridun (1999). Osmanl Siyas Tarihi: Kk Kaynarcadan Ykla, Osmanl Devleti Tarihi, I. stanbul: Feza Gazetecilik A..Yaynlar., s. 66-138. Gibb, E.J.Wilkinson (1999). Osmanl iir Tarihi I-V, (ev. Ali avuolu). Ankara: Aka Yaynlar. Holbrook, Victoria (1996a). Alegorinin lm, Hsn Akn zgnl, Defter. 9 (27): 65-80. nalck, Halil (1993). Osmanllarda Batdan Kltr Aktarmas zerine, Osmanl mparatorluu, Toplum ve Ekonomi. stanbul: Eren Yaynlar., s. 425-430. pekten, Haluk vd. (1987). XVIII.Yzyl Divan Nazm, Byk Trk Klasikleri. stanbul: tken-St Yaynlar, C.6, s. 193-414. Kartal, Ahmet (1998). Klasik Trk iirinde Lale. Ankara: Aka Yaynlar. Kocatrk, V. Mahir (1964). Byk Trk Edebiyat Tarihi. Ankara. Mum, Cafer (2003). Halepli Edb Dvnna Gre XVIII. Yzyl Trkesinin Baz Fonolojik zellikleri, bilig / Trk Dnyas Sosyal Bilimler Dergisi, 27: 51-70. Paacolu, Burhan (1993). Battalname. Kayseri. entrk, A. Atilla- Kartal, Ahmet (2010). Eski Trk Edebiyat Tarihi. stanbul: Dergh Yaynlar. Ylmaz, Kaif (2001), III. Selm (lhm) Hayat, Edeb Kiilii ve Divann Tenkitli Metni, Edirne: Trakya niversitesi Yaynlar.
2
Amalarmz
XVIII.YZYIL TRK EDEBYATI
Bu niteyi tamamladktan sonra; Mahallemenin XVIII. yzyl divan iirine yansmalarn aklayabilecek, Nedmi ve eserlerini ayrt edebilecek, Nedmin kasidelerine ilikin deerlendirmeler yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Mahallleme Folklorik slup III. Ahmet stanbul Lale Devri Nedm Itr Levn Hevay III. Selim Hece
indekiler
XVIII. YZYILDA MAHALL-FOLKLORK SLUP NEDMN HAYATI, ARL VE ESERLER NEDMN RLERNDEN RNEKLER
Mahall-Folklorik slup ve Temsilcileri-I
Mahall-Folklorik slup Temsilcileri-I

XVIII. YZYILDA MAHALL-FOLKLORK SLUP
XVI. yzyldan itibaren divan iirinde grlen yerlilik arzusu; gnlk hayat sahnelerinin, konuma kalplarnn ve mahall konularn iire yansmas biiminde zetlenebilir. Bu eilim Necat, Zat, Bak, eyhlislam Yahya ve Sabit zerinden Nedime ulaan bir zincire eklemlenir. XVIII. yzylda mahallleme, Nedimin ad ile zdeleir. XVIII. yzyla gelene kadar her asrda ancak bir veya iki airle temsil edilen bu eilim, bu yzylda daha geni bir air kadrosu tarafndan benimsenir. XVIII. yzyldan nce gelenein snrlarn zorlayan denemeler, Fars iirine ynelik meydan okumalar sradanlar. Divan airlerinin saygyla adlarn andklar, gndermelerle iirlerine mitolojik arka plan oluturduklar ehname kahramanlar, iirdeki sekin konumlarn giderek kaybederler. Fars airleriyle rekabet hissi gelitirmeye balayan Osmanl airlerinin Nab ve Nedim ile birlikte bu rekabet hissini bilinli bir tercihe dntrdkleri sylenebilir. Nab gibi Nedim de ehname kahramanlarnn ok sk tekrarlanarak bysn kaybetmi masallarndan bkm durumdadr. Fars ve Arap edebiyatnn tarih ve mitolojik kahramanlarn sradanlatran Nedim, cmertliin simgesi olan Hatem-i Tay ile Cafer-i Bermekyi Damat brahim Paayla kyaslamaya bile deer bulmaz. brahim Paann cmertliinin yannda Hatemden sz edilemez. nk Hatem-i Tay kssas, aslnda airler arasnda anlatlan bir hikyeden ibarettir: Cihanda Htem-i Tay kssas tahkk budur kim Heman irlerin beyninde km bir hikyetdir Caferin cmertlii de bir hikyeden ibarettir. Bu hikye de ok sradan, flan sfatyla geitirilebilecek dzeydedir: Bir khne hikyedir ki derler Cafer kerem ehlidir flndr (Cafer cmertlik ehlidir, filandr diye eski bir hikye anlatlr.) Daha nce baka airlerin de yapt gibi methiyelerinde Acem kahramanlarn kolayca feda etmekten ekinmeyen Nedim, muhtemelen Safevi elisi Namnin stanbul ziyareti vesilesiyle yazd gazelinde Bu yeni gazel, ran toprana armaanmz olsun. stanbul diyarn Isfahana eritirsin. diyerek daha gereki temellendirmelerle Fars airlerine meydan okur:
30
ran-zemne tuhfemiz olsun bu nev gazel rgrsn Isfahana Sitanbul diyrn Fakat Nedimin bu yaklamndaki farkllk, stanbulu ark iirinin cazibe merkezi olarak Isfahann karsna koymasnda deildir sadece. O, yukardaki beytin hemen peinden gelen szlerinde karsndaki gcn adn dman koyarak bilinli bir rekabetin iinde bulunduunu da gsterir: Dmen ne denl saht ise d ol ki ey Nedim Seng zre gsterir zer-i kmil ayrn (Ey Nedim! Dman ne kadar sert olursa o kadar sevin. nk halis altn, ayarn ta zerinde gsterir.) Nedimin bu tutumunu destekleyici nitelikte bir takm siyasi ve edeb gelimeler de vardr. Hatrlayacanz gibi Sebk-i Hind, XVIII. yzylda randa revatan der. ou zaman hayal gcyle dahi yrmekte zorluk ekilen Hint yolundan klarak sade, cokun ve gereki bir ifade tarz benimsenir. randa mahall ve samimi bir slubun arlk kazanmas, Fars iirini daima dikkatle izleyen Trk divan airlerinin de yerlilik arzularn depretirmi olabilir. XVIII. yzylda mahalllemenin gstergelerinden biri de divan airlerinin hece lsne rabet etmeleridir. Daha nceki yzyllarda klasik gelenee bal birka air tarafndan ancak birka manzumede denenen hece vezni, mahalllemenin bu yzyldaki en belirgin gstergesi olur. Aslnda parmak hesab denen hece vezniyle iir yazm air says bu yzylda da iki elin parmaklarn gemez. Lale Devrinin reis-i uaras Seyyit Vehb, nl vekletnamesinde hece ile yazanlar kmseyedursun; saz airleri, kendisi de hece ile iir yazm bir air olan III. Ahmetin (Necip) huzuruna kadar kp mesleklerini icra etmektedirler. Dahas III. Ahmetin heceyle iir sylemesi hanedan iinde bir yenilik de deildir. Asrn sonunda torunu III. Selimin (lham) yapaca gibi o da atalarndan IV. Muratn (Murad) at yolda yrmektedir. Heceyle yazdklar iirleri III. Ahmet ve III. Selimin huzurunda okuyan klarsa, II. Mahmuttan itibaren bir lonca sahibi olacak ve sarayda resmen grevlendirileceklerdir. air padiahlar dnda da hece vezniyle iir syleyen Nahif ve Raz gibi airler vardr. Enderunda yetien airlerden Vahit Mahtum ise asrn heceyi en fazla kullanan airidir. Fakat hece ls, btn Osmanl alar boyunca en etkili kn Mahtumnin otuz iki iiriyle deil, Nedimin iki ve eyh Galipin bir iiriyle yapar. Nakka Levn ile klasik Trk mziinin nl ustalar Itr, Burnaz Hasan elebi ve Tanburi Mustafa avuun hece ile yazdklar gfteler pek kymetli olmakla birlikte Nedim ve eyh Galipin heceyle yazdklar iirler ilgi grr. eyh Galipin; Tura ekmi dest-i kudret kana Cef takm siyah perem bana Taze girmi on on drt yana Gl fidanm henz bulmu an irin esmer imdi bulmu an bendi ile balayan arks ve Nedimin iki komas, tesadfen yaplan denemelerden ok, halk iirine zg ses ve syleyi bakmndan usta ii rneklerdir. Bu yzylda yaayan hemen her tarz airin dilinde ve hayal dnyasnda belli llerde de olsa mahalllemenin izleri srlebilir. Atasz ve deyimlerle rl iir tarzn Necatyle zirveye tayan gelenek, etkisini bu yzylda daha da geniletir. Arapa kelimelerin daha evvel iirde yer bulamayan Trk telaffuzu biimleri yava yava aruza girer. Trk-
2. nite - Mahall-Folklorik slup ve Temsilcileri-I
31
enin aruza uydurulmaya alld uzun asrlardan sonra bunlar artc gelimelerdir. Seyyit Vehb, Hamet ve hatta Nedim gibi baz airler bezim (bezm), yevim (yevm), sadr (sadr), kadir (kadr) gibi kullanmlar syleyilerinin bir paras hline getirirler. Bu asra dek Trkeyi iirin daha ok, manasna ve manaya dayal inceliine katk salamak zere kullanan Osmanl airleri, iirin teknik yapsnda ve ses rgsnde de artk Trkeyi kefetmilerdir. Gelenein en nemli ahenk unsurlar olan kafiye ve redif, Trkeye kaplarn ardna kadar aar. olaldan ben bana, ne dersin szn nedir vb. Trke sz beklerinden oluan uzun redifler oalr. kilemelerin redif olarak kullanm yaygnlar, daha nce pek rastlanmayan alar arpar, alr kapanr ya da ister istemez gibi zarif rnekler grlr. Fakat iir sesinin yerlilemesi yolunda nemli bir adm olan bu gelime kimi airlerin sorumsuzca yenilik araylar yznden bazen zevksiz sonular dourur. Yukarda rnekleri sralanan gzel redifler, yerlerini hkr hkr, kr kr, fkr fkr, tkr tkr, kr kr benzeri bayalklara brakr; keklik, eteklik, bebeklik, nemeklik, zenbereklik, eeklik, ieklik trnden zorlama, zevksiz kafiyeler grlmeye balar (zgl 2006a: 191). XVIII. yzyl airi, yaad hayat ve evresini fark ettike yerlileir; yerliletike etrafna dikkati ve geree olan ilgisi artar. Gelenein daha ok hayal zemininde ykselttii iir, Nedimle birlikte hi olmad kadar gerek hayata ynelir. stanbulu semt semt iirletiren Nedim, klasik iirin her zaman ihtiya duyduu hayale de bsbtn srtn dnmez. Ne var ki air, hayal lkesinin madur ve mahkm tipi; sevgili de o lkenin yegne ak kblesi deildir artk. Aralarnda airin de bulunduu sokaktaki insan, gerek fiziksel zellikleri, megaleleri, meslekleri, hayata dair beklentileri ve en nemlisi de zaaflaryla iire tanr. Sadabad lalelerinin, helva sohbetlerinde iilen erbetlerin, giyilen kyafetlerin ve hatta uh dilberlerin gzlerinin rengi gibi hayat da gerek renkleriyle iirde akmaya balar. Nedimin incelikle baard bu dnm, onu takip eden pek ok airde krlmalara ve sapmalara urar. Hiciv, alay, baya nkteler ve mstehcen ifadelerle tannan airler yetiir. Btn bunlarla birlikte, mahallleme eilimlerinin btncl bir yap oluturduu sylenemez. Halk zevkinin klasik iir tarihindeki en nemli dnemelerinden biri olan Sabit, yazd hezellerle onu ok daha lszce takip eden Kuburizade Hevay ve onlardan sonra yetierek bu cereyan estetik zirvesine ulatran Nedim, XVIII. yzylda mahallleme eilimini belli llerde ynlendiren isimdir. Nedimin incelik ve cokusu, sanat deeri bakmndan kendisine yakr bir takipi yetitirememi olsa da dnemi airlerinden Vahid Mahtum ve zzet Ali Paada ana hatlaryla yaamaya devam eder. Hevay ve Sabitin sluplar ise i ie geerek Srur, Kn ve Enderunlu Fzl zerinde etkili olur. Ayrca mahalllemenin saylan isimlerle perinlenen dil ve syleyi zelliklerini, snrl sayda rnekle de olsa yzyln hemen tm airlerinde grmek mmkndr (Ceylan 2010: 77-134). Mahalllemenin XVIII. yzyl divan iirine yansyan zellikleri nelerdir?
Hezel: aka, latife ve alay ierikli iirlere denir.
NEDMN HAYATI, ARL VE ESERLER
Asl ad Ahmettir. stanbulludur. Evinin Beiktata olduuna dair iirlerinde kendisinin verdii bilgiyi belgeler de destekler (Ernsal 2009: 255-274). 1681 ylnda dnyaya geldii tahmin edilmektedir. Annesi Saliha Hatun, stanbulun fethinden itibaren devlet hizmetinde bulunan Karaelebizadeler ailesindendir. Babas Kad Mehmet Efendi ise Sultan brahim devri (1640-1648) kazaskerlerinden Merzifonlu Mustafa Muslihittin Efendinin oludur. Kazasker Muslihittin Efendi baz kt alkanlklarndan tr ulema ve halk tarafndan sevilmedii iin kendisine irkin lakaplar taklm, Mlakkap Mustafa Efendi diye tannmtr. Dedesine taklan lakaplardan tr Osmanzade Taip gibi baz airler Nedim den mlakkabzade diye bahsetmilerdir.
32
Muhallefat: len bir kimsenin ardnda kalan mal ve eya. len kiilerin sahip olduklar servetlerinin, bor ve alacaklarnn, miraslarnn bavurusu veya devletin gerekli grmesi durumunda tespiti sonunda hazrlanan belgelerin yer ald defterlere de muhallefat defteri veya tereke defteri denir.
Ahmet Nedim iyi bir eitim grm; dneminin klasik ilimlerini tahsil etmi, Arapa ve Farsay bu dillerde iir yazacak kadar renmitir. Tahsilini tamamladktan sonra eyhlislam Ebezade Abdullah Efendinin de bulunduu bir jri tarafndan yaplan snavda baarl olarak mderris olmutur. Sz konusu edilen snavn tarihi bilinmemekle beraber, Ebezade Abdullah Efendinin grevde bulunduu 1707-1713 yllar arasnda gerekletii kesindir (Yntem 1948: 173-184). Bu tarihler, ayn zamanda Sultan III. Ahmet dnemi (1703-1730) un balarna rastlamaktadr. Bu srada Ali Paa, III. Ahmetin on birinci sadrazam olarak greve getirilmitir(1713). Nedim ise 1702-1703 ylna tekabl eden tarih manzumesini dikkate alrsak artk raklk safhasn am bir airdir. Ali Paann Varadinde ehit dmesinden sonra yerine Halil Paa getirilir. Bu srada brahim Paann yldz parlamaktadr. brahim Paa, 1716 ylnda mirahurlua, ardndan rikab- hmayun kaimmakamlna atanr. Bu ikinci atamayla ilgili olarak Nedim bir tarih manzumesi yazar. brahim Paa, Ali Paann ehit edilmesinden sonra geride kalan nikhls Fatma Sultanla evlenerek padiaha damat olur. 1718 tarihinde de sadrazamlk makamna getirilir. Bu tarih, daha sonra Lale Devri (1718-1730) olarak adlandrlan dnemin balangcdr. Artk, Damat brahim Paann hemen her faaliyeti Nedimin dikkatini eker. air, kta ve kasideleriyle her frsatta hamisine balln ifade eder. brahim Paay takdir eden, ven tek air sadece Nedim deildir. Fakat Nedim, bu airlerin iinde en baarl olandr. Bir yandan brahim Paann faaliyetlerini iirleriyle verken dier yandan da Lale Devrinde teekkl ettirilen tercme heyetlerinde grev alarak hmisinin her hamlesine destek verir. Meslek hayatnda da abuk ilerler. Mderrislikten Mahmut Paa Mahkemesi naipliine getirilir. Daha sonra 1726da Molla Krm Medresesinde, 1728de Nianc Paa-y Atik Medresesinde grev yapan Nedim, 1729da Sahn Medreseleri mderrisliine ykselir. Sekban Ali Paa Medresesinde mderris iken Patrona Halil syan patlak verir (1730). syan srasnda Nedimin akbetinin ne olduu konusunda deiik iddialar ileri srlmtr. Kaynaklarda airin, sz konusu isyan takip eden gnlerde illet-i vehimeden veya ikiye dknl nedeniyle titreme hastalndan ldne dair bilgiler kaytldr. Gvenilir biyografi melliflerinden Sleyman Sadettin, Nedimin ihtilal esnasnda korkudan evinin damna ktn ve oradan derek ldn sylemektedir. Bu ac akbet, airin belki de son bir kurtulu midiyle evinin damna ktn veya lin edilerek ldrlen dedesi Mlakkab Mustafa Efendinin yaad tecrbenin tekrar edilmesine imkn vermemek iin lm tercih ettiini akla getirmektedir. Ancak kesin olan bir ey vardr; o da airin ihtilal srasnda lddr. Nedimin muhallefatna dair kaytlar 15 Rebilahir 1143/28 Ekim 1730 tarihinde dzenlendiine gre bu tarihten nce lmtr (Yntem 1948: 109-121; Ernsal 2009: 255-274). airin kabri skdar Karacaahmet Mezarlnn Miskinler ksmndadr. Mezar kitabesinde lmne drlm u tarih beyti yazldr: Rev ola derse fevtine ibu du trih Nedm ola nedm-i h- cey-i enbiy y Rab [1143] Nedimin muhallefatn dikkate alarak bu tr kaytlarn biyografi yazmndaki ilevini aratrnz.
airlii
XVIII. yzyln banda gazelde hikem tarzn byk temsilcisi Nbnin, kasidede Nef nin etkisinin revata olduu iir ortamna ilk admn atan Nedim, ok gemeden Nedimane denilen yeni bir tarz gelitirmitir. Bu tarzn esasn; syleyi mkemmellii, yerlilik arzusu ve Nedime zg ed oluturur. Kendisi de bir gazelinde; Malmdur benim shanm mahlas istemez / Fark eyler onu ehrimizin nkte-dnlar diyerek slup sahibi bir air olduunu ifade etmitir (Macit 1997: 355).
33
Nedim, iir lgati zengin olmayan airlerdendir. Bulduu bir imaj veya houna giden benzetme unsurlarn tekrar tekrar kullanr. Onun asl kudreti dili kullanmadaki ustalnda sakldr. Konuma dilinden gelen syleyileri kullanmadaki dehas ve ahengi salamadaki titiz iilii onu adalarndan ayrr. Kafiye, redif ve vezin kullanmndaki baars, iirlerinde ritmik akkanln salanmasnda etkili olmutur. Redif ve kafiye kullanmnda gelenee bal olan airin ara sra Trke kelime ve eklerle yapt kafiyelerdeki doallk, daha nceki airlerde az rastlanan bir zelliktir. Nedim aruzun musikisini yakalayan ve iirinde deta bir ahenk unsuru olarak kullanan divan airlerinden biridir. iirlerinin bestelenmeye elverili bir yaps vardr. Onun iin airin yaad dnemden balayarak musammatlar ve gazelleri bestelenmitir. Nedimane denilen tarzn nemli zelliklerinden bir dieri, yerlilik merakdr. Nedim, divan iirinde Necatyle belirginleen, Bak ve eyhlislam Yahya gibi airlerin eserlerinde mkemmelleen mahallleme deneyiminin XVIII. yzyldaki en byk temsilcisidir Onun, iirlerinde halk edebiyatna yaknlamas, stanbul hayatndan sahneler sunmas, gerek hayattan alnan unsurlar kullanmas, gnlk dilden gelen konuma kalplarna ve deyimlere yer vermesi yerlilik arzusunu gsteren unsurlar olarak grlmektedir. Bilindii gibi XVIII. yzylda halk ve divan iiri arasnda nispi bir yaknlk sz konusudur. Divanlarda heceyle yazlm iirler yer ald gibi, halk airlerinin de divan iirinin estetik ve hayal dnyasna yakn iirler syledikleri bilinmektedir. Nedimin, Sevdiim cemlin nkim gremem kmasn haylin dil-i eyddan Hk-i pye nki yzler sremem Alaym peymn bd- sabdan ve Tutasn cihn Sikender gibi evket ile dny dola hnkrm Kapna Ferdn bir ker gibi Her ne emredersen nola hnkrm drtlkleriyle balayan komalar, yerlilik arzusunun en somut gstergelerindendir. Nedimin yerlilik meraknn en dikkate deer taraf ise iirlerinde stanbul hayatndan sahneler sunmu olmasdr. XVIII. yzyln banda zellikle brahim Paann gayretleriyle oluturulan bar ve istikrar dneminde, imar faaliyetleriyle birlikte elence hayatyla ilgili meknlarn ve mesire yerlerinin de yeniden dzenlendii bilinmektedir. Dzenlenen helva gecelerine, Sadabad elencelerine devlet ricalinin yan sra airlerin de katld, eserlerinden anlalmaktadr. stanbulun elence ve mesire yerlerinin iirlere konu olmas XVIII. yzylda balamaz. Fakat Nedim devrald bir gelenei daha canl, deiik sahneler ve tipleri ne kararak devam ettirir. Ayrca Nedim, devrin dier airleri gibi, brahim Paann stanbul ve Nevehirde yaptrd eme ve sebillere, han ve kervansaraylara, hamamlara, kklere manzum tarihler drmtr (Kut 1993: 393-422). Nedim, Osmanl airleri arasnda devriyle birlikte anlan, hatta zdeleen mstesna airlerdendir. Lale Devrinde Nedimle ayn muhitte yaayan ve devrin havasn onunla birlikte teneffs eden pek ok air olmasna ramen devrinin ruhunu onun kadar eserine yanstan olmamtr. Damat brahim Paann Osmanl kltr ve sanat hayatnda gerekletirmeye alt hamleye Nedim iirleriyle, Itr besteleriyle, Levn mcessem naklaryla katkda bulunmutur (repolu 1999: 235-243). Nedim, her ynyle devrinin adamdr. Ne yazk ki Patrona syan ile sadece Lale Devri deil, Nedimin hayat da trajik bir biimde son bulmutur. airin mtebessim ehresini bu trajik olayn ruhumuza gerdii sisli perdenin arkasndan, ama sadece iirlerine yansd kadaryla grrz. Onun iirlerinde Trkenin nabz atlarn duyar, Osmanl zevk ve yaama slubunun nahif izgilerini buluruz. Nedimin iirlerinde nceki asrlarn air-
34
lerinde grlen tasavvufi derinlik ve zihn tasarruflara dayal ustalk merak yoktur. Sanki her ey kendiliinden olmu izlenimi verir. Bu durum, onun nazirelerinde, tahmis ve tatirlerinde daha ak biimde grlr. Nedim, bata Fuzul olmak zere pek ok usta aire nazire sylemitir. Nevynin bir gazelini tanzir etmi ve ayrca aatayca beyitli bir manzume sylemitir. Raz, Neat Dede ve Tflnin gazellerine tahmis; Nedim-i Kadm ile zzet Ali Paann iirlerine tatir yazm; Enver, brahim Paa ve Sultan Ahmetin msra ve beyitlerini tazmin etmitir. Ayrca, gibi redifli kasidesinde ran airlerine deta meydan okuyan Nedim, Trk airlerinden kasidede Nef yi; gazelde Bak ve Yahyay; mesnevi tarznda Atayyi ve rubaide ise Haletyi beendiini sylemitir (Macit 1997: 2). zellikle ilk kasidelerinde Nef etkisine sonuna kadar ak olan Nedim, gazelde de kendisini Baknin mirass sayar. Dneminin airlerinden Arif Efendi, zzet Ali Paa ve Raz gibi airlere birer beytinde yer verir. Devrin dier airleri ile birlikte Nedim de Nam mahlasyla iirler syleyen Safevi elisi Murtazakulu Hana nazireler syler (Horata 2003: 253-259). Divan edebiyat gelenei ierisinde belirginleen btn araylar, tecrbeler ve hatta kimi zaman tali bir duyarlk olarak kalp genellemeyen denemeler Nedimin dikkatini eker. O, btn bu tecrbelere ve divan iirinin kaynaklarna kaytsz kalmaz. Onun divan iirine getirdii yenilik, asrlarca sren dank tecrbelerin zaferidir (Tanpnar 1982: 83). Nedim, yaad dnemden itibaren etrafnda takipiler toplayabilen, etkisi birka nesle intikal eden mstesna ustalardandr. Bunda divan iirini yerli bir havaya sokmasnn etkisi vardr. O, tekke-tasavvuf muhitleri gibi nispeten kapal bir yap iinde eserini vererek zellikle szl gelenekte etkisini srdren Nesim, Yunus ve Niyaz-i Msr gibi kabul grm airler istisna edilirse soluu her dem taze airlerin banda gelir. Sadece yaad zaman itibariyle deil, eseriyle de bize dier divan airlerinden daha yakndr. Nedimin yeni sesi, edas daha hayattayken devrinin air ve tezkirecileri tarafndan fark edilmitir. Eserini 1134/1722de tamamlayan Salimin, Nedimi tze-zebn sfatyla nitelendirmesi dikkate deer bir husustur. Safayden balayarak Nedimin biyografisine yer veren btn kaynaklarda onun nde gelen airlerden biri olduu vurgulanr. Rait ve Asm gibi XVIII. yzyln iki vakanvis airi Nedimi takdir etmekle kalmayp iirlerini tanzir etmilerdir. XVIII. yzyl airlerinden Km, Neyl, Asm, Atf, Raid, zzet Ali Paa, Seyyid Vehb, Sam, Kelm ve Pertev gibi ahsiyetlerin de Nedime nazireleri vardr. Hatta eserini farkl bir mecrada veren, tasavvuf iklimine iirinin kaplarn sonuna kadar aan eyh Galip bile Nedimin iirlerini tanzir etmitir. Edebiyatmzn, yzn Batya evirmesiyle birlikte tevars ettii gelenei srdren airlerden modern iir tarzn oluturmaya alanlara kadar geni bir yelpazede Nedimin etkisi devam etmitir. XIX. yzyln ilk yarsnda Nedimin en byk takipisi Enderunlu Vasf tr. Tanzimat dnemi airlerini de etkileyen Leskofal Galip, Nedimin etkisinde kalan bir baka airdir. Tanzimat edebiyatnn nde gelen simalarndan Namk Kemal, Nedimi Trk dilinin en byk airi sayar (Yeti 1989: 19, 269, 276). Edebiyat- Cedide airlerinin benimsedikleri dil anlay, Nedimin syleyiine dikkat etmelerine engeldir. Bununla birlikte Aveng-i Tesavirde eski airlerin daha ok mizalaryla ilgili zelliklerini vurgulayan Tevfik Fikret, Nedimin mizacn, tavrn, dneminin iindeki yerini ayrntya inen izgilerle tespit eder (1984: 406). Geen asrn banda Nedim, adeta yeniden kefedilir. Birinci Cihan Harbinin, zellikle aydnlar arasnda yaratt ruhsal knt, bir bakma Nedimin iirleriyle telafi edilmeye allr. Byle bir ortamda air Nedim mecmuas yayn dnyasna girer (Altun 2000: 49-52). lk saysnn kt 16 Ocak 1919dan 29 Mays 1919 tarihine kadar 18 say karlan bu haftalk edeb dergide Nedimle ilgili yazlar, stanbul zerine denemeler, airin mehur iirlerine nazireler yaynlanr. iirleri tahmis edilir. Mill Mecmua, Nedim nshasn yaymlar. Yahya Kemal ve Mehmet Halitin Derghta Nedime dair yazlar kar. Bu dergilerdeki yazlarn ve iirlerin byk ounluunda Nedim; apkn, biraz pervasz, neeli ve yaama hazzyla dolu bir air olarak tantlr. Byle bir ortamda Yahya
35
Kemalin eski iirin rzgryla syledii iirlerindeki tarz, nesirleri ve sohbetlerinde ortaya koyduu grleri, Lale Devri ve Nedimin air kimliinin ne kmasnda nispeten etkili olur. Nedimin iirlerine yazd nazirelerle edebiyat dnyasna adm atan Halil Nihat (Macit 2002: 36-37), Nedim Divann nereder (1338-1340). Bu abas takdirle karlanr ve zellikle Ahmet Haim, Akamda yaymlanan Nedim Divannn Yeni Tab balkl yazsyla edebiyat ortamnda oluan popler Nedim imajn teleyerek airin gerek kimliine dair tespitlerde bulunur (Enginn 1991: 155). Modern Trk iirinin banda duran iki ustann; Ahmet Haim ve Yahya Kemalin yaklam biimleri Nedimin air kimliinin, dneminin havas iinde boulmasn erteler. Cumhuriyet dneminde Nedimin sanat kadar hayat da dikkati eker. Hayat, Halit Fahri Ozansoyun Nedim; Faik Ali Ozansoyun da Nedim ve Lale Devri oyunlarna konu olur. air Nedim mecmuasnn mdr-i edebsi olan Halit Fahri, Bugnk Sadabad iirinde Lale Devrini derin bir zleyile yd eder. Dier iirlerinde de Nedimi anmadan geemez. Musahipzade Celal, Lale Devri adl arkl tarih operetinde Nedimin iirlerine yer verir ve oyun sahnelenirken bu gfteler Suphi Ezgi tarafndan bestelenir. Dolaysyla Yahya Kemal ve Haimin vurgulad air kimlii gz ard edilerek Nedim, byk lde kurmaca bir yaama biiminin temsilcisi sfatyla sanat ve edebiyat dnyasnda tannr. Yahya Kemalin, Lale Devri ve stanbul zerine yazd iirlerinde benimsedii syleyi tarzndan ve sohbetlerinde ortaya koyduu grlerden etkilenen Ahmet Hamdi Tanpnarn Nedime dair makalesi tekrar dikkatlerin airin hayatndan ok eserine ynelmesinde etkili olur (Tanpnar 1977: 169-173). Modern Trk edebiyatnda eserinden ok, fantastik elerle sslenmi yaama biimiyle hatrlanan ve eletirilen divan airlerinin banda Nedim gelir. Popler tarihiliin ve ideolojik bak asyla gemii yeniden kurma abalarnn bir sonucu olarak Lale Devri ve Nedim genellikle bir ynyle ne karlr. Oysa ne Lale Devri sadece elenceden ibarettir ne de Nedimin iirleri. Nedimin eserlerinde Lale Devrinin btn zelliklerini bulmak mmkndr. Her ne kadar Nedim, modern Trk airlerince iirlerinden yaplan alntlar, gndermeler ve armlarla en ok hatrlanan divan airlerinden biri olsa da bu alglama biimi onun iiriyle tam olarak rtmez. Bu alglama biiminde Nedim, Lale Devrinin mstesna airidir. stanbullu ve hatta Beiktal oluu, bir elinde gl bir elinde cm (=kadeh) olmak zere dnyadan km almak iin Sadabad seyrine k, gzellerle senli benli konumas ve hayatn bin bir gzelliini tatmasna ramen bu dnyann ona da kalmay sz konusu edilir. Lale Devri ve Nedime dair oluan bu imaj, sanat ve edebiyat evrelerince de paylalr. Bu alglamann farkl yansmalarn Cahit Stk Taranc, Faruk Nafiz, mit Yaar Ouzcan, Ercment Behzad Lav, Metin Altok, Sezai Karako, Melih Cevdet Anday ve Attila lhann Nedime ayrdklar dizelerinde grrz. Nedimin iirinin balca zellikleri nelerdir?
Nedim Divan: Nedime asl hretini kazandran eseri, divandr. airin hayattayken divan tertip edip etmedii bilinmemektedir. Bak Elyazmalar Arivi No.11627de kaytl bulunan Nedim Divan nshasnn, mellif hatt olduuna dair iddialar da gerei yanstmamaktadr (Hoca 1960: 143-148). Nedim Divannn bilinen en eski tarihli nshas, 1149 ylnda istinsah edildii tahmin edilen ve Trk Tarih Kurumu Ktphanesi Y.13 numarada kaytl olan nshadr. Nedim Divannn yurt ii ve yurt dndaki ktphanelerde krk be kadar yazma nshas vardr. Eser, kez eski harflerle baslmtr: Divan- Nedim, Bulak Matbaas (tarihsiz), 107+59; Divan- Nedim, stanbul 1291, 140; Nedim Divan, haz. Halil Nihad, stanbul 13381340, 374. lk iki bask olduka eksiktir ve yanllarla doludur. Halil Nihat, Nedim Divann ha-
Eserleri
36
zrlarken matbu iki nshann yan sra eserin yirmi yedi yazma nshasn kullanmtr. Bu basknn Lgate ksmnda Nedim-i Kadm Divanesi de yer almaktadr (331-356). Halil Nihatn hazrlad bu eser uzun sre, Nedimin iirlerine ilgi duyanlarn ihtiyalarn karlamtr. Daha sonra Abdlbaki Glpnarl, Mevlana Mzesine balad bir nsha ile Halil Nihat nerini kullanarak Nedim Divann yeni harflerle yaymlamtr (stanbul 1951). kinci baskya Sleymaniye Ktphanesi Halet Efendi 763te kaytl mecmuadaki farkl beyitleri de ilave etmitir (stanbul 1972). Son olarak Muhsin Macit, eserin bilinen btn yazma nshalarn deerlendirmek suretiyle Nedim Divannn tenkitli metnini doktora tezi olarak hazrlam (1994), Aka Yaynevi bu metnin popler nerini yapmtr (1997). Nedim Divan kullanlan nazm ekilleri bakmndan klasik divan tertibine uymaktadr. Nedim Divannn bilinen btn nshalar deerlendirilerek hazrlanan son baskda; 44 kaside, 88 kta, 3 mesnevi, 1 terkib-bent, 1 terci-bent, 2 mtekerrir mseddes, 1 tardiyye, 5 tahmis, 1 muhammes, 33 murabba, 2 koma, 166 gazel, 2 mstezad, 11 rubai ve 23 mfred ve matla vardr. Ayrca Nedim Divannda 5 Arapa, 39 Farsa iir yer almaktadr. Sahaifl-Ahbar: Lale Devrinde (1718-1730) teekkl ettirilen tercme heyetlerinde grev alan Nedim, Mneccimba Ahmet k (.1702)nin Camid-Dvel adl Arapa eserini Trkeye evirerek Sahaifl-Ahbar adn vermitir. Nedimin on ylda tamamlayarak (1720-1730) brahim Paaya sunduu bu eviri, 1285 ylnda stanbulda baslmtr. Ayn Tarihi: Bedrettin Mahmut bin Ahmet (.1451) tarafndan yazlan Ikdul-Cman fi Tarihi Ehliz-Zaman adl yirmi drt ciltlik slam tarihi, Nedimin de iinde bulunduu tercme heyetince evrilmitir. Fakat Nedimin mtercimler arasnda yer ald bilindii hlde hangi blm veya ksmlar tercme ettii henz bilinmemektedir. Nedimin bunlardan baka, ehit Ali Paaya yazd bir dilekesi, zzet Ali Paann aka yollu mektubuna mensur cevab, Safay Tezkiresine Takriz i ve Mneat- Aziziyede yer alan ve kime yazld belli olmayan bir mektubu vardr.
NEDMN RLERNDEN RNEKLER
rnek 1 (Kaside) Nedim, bu kasidesinde ncelikle bahar mevsiminin kendi zerinde yaratt tesiri anlatr. Ardndan methiyeye geer. Methiyede hem padiah III. Ahmet hem de brahim Paa vlr. air, memduhlarn dorudan vmez. Bir sahne oluturarak kahramanlarn birbirlerine vdrr. Ayrca kavramlar konuturur; onlar padiah ve vezirini verler. Dua blmyle kaside sona erer.
Resim 2.1
2. nite - Mahall-Folklorik slup ve Temsilcileri-I Resim 2.2
37
TAZMN- KELML-MLK MLKL-KELM Mefln mefln mefln mefln 1 Gel ey fasl- bahrn mye-i rm u hbmsn Ens-i htrm km- dil-i pr-ztrbmsn kelm: sz; cmle; syleyi; Kuran mlk: hkmdarlar fasl: mevsim; ayrlma, kesme; blm mye: maya, asl; para, mal; iktidar; bilgi arm: durma; yerleme, karar klma hb: uyku, rya ens: dost, sevgili km: meram, arzu, emel, istek
38
Ey bahar mevsimi, gel! Dinlenme ve uykumun esassn. Zihnimin arkada, strap dolu gnlmn arzususun. Kaside bahar mevsimine seslenile balamaktadr. Szlklerde biri Farsa dieri Arapa olmak zere iki tane bahar kelimesi vardr. Mevsim anlamnda kullanlan Farsa, kokulu iekler anlamnda kullanlan ise Arapadr. Dolaysyla Nedimin burada hitap ettii, mevsim anlamnda kullanlan bahar kelimesinin ouludur. Kelimenin oulunu, vezin gerei yahut bahar mevsimine zlemini vurgulamak isteinden dolay tercih etmi olabilir. Bahar mevsimi tam manasyla bir sevgili yahut hasretle beklenen bir insan gibi tasavvur edilmitir. 2 Dehn- gonceyi bz et zebn- sseni ter kl ikest-i tevbeye dahl edene hzr-cevbmsn dehn : az bz : ama, ayrma ssen : ssleme; susam ter :ya, slak; taze ikest : krk, krma, krlma; yenilme dahl : girme, karma; niyet, fikir Goncann azn a, susamn dilini slat; tvbesini bozanlara karana hazr cevabmsn. Goncann azn amak, susamn dilini slatmak grevlerini yklenen ilkbaharn, aka sylenmedii hlde arap imeyi telkin ettii sezdirilmektedir (tehis). Goncann az alnca gl olur, susamn dili slatlnca yaprak aar. Susamn dili ifadesiyle anlatlmak istenen, susamn yapradr. Beyitte sz edilen tvbesini bozanlar; k mevsiminde araba tvbe edenlerdir. Yani klar, airler hlasa rintlerdir. Onlara sataan ancak zahit olabilir. Bu bakmdan zahide bahar mevsiminden daha iyi bir cevap olamaz. 3 Glistndan nmyan ol man-y blend ey serv Bu mevzn kadd ile hakk ki beyt-i intihbmsn nmyan : grnen, meydanda blend : yce, yksek mevzun : vezinli; biimli, gzel, uygun kadd : boy intihab : seme, seim; en gzel beyt : iirde iki msra; mesken, ev Ey servi! Yce, yksek anlam gibi glistandan grn. Dorusu bu dzgn boyunla en gzel beytimsin. Bahedeki selvi, dzgn boyundan tr yce anlama (man-y blend) sahip gzel bir beyte benzetilmektedir (tebih). Mana kelimesinin sfat olarak kullanlan blend (yce, yksek) selviyi; kaddin (boy) sfat olarak kullanlan mevzn (vezinli, dzgn) ise beyit kelimesini nitelemek maksadyla divan airlerince kullanlr. Nedim, gelenein sunduu bu arm imknn, kelimeleri ok iyi semek suretiyle bu beyitte kullanmtr (iham- tenasp). 4 Al ey fasl- dey sen glsitanlardan alsn gl Terennm eyle blbl mutrbm engim rebbmsn dey : k; gne ylnn onuncu ay mutrb : arkc, algc eng : kanuna benzeyen bir alg aleti rebb : Hindistan cevizinin kabuundan yaplm bir eit kemene Ey k mevsimi! Gl bahelerinden uzakla da gl alsn. Blbl, sen de terennm eyle. Sen benim algcm, engim, kemenemsin.
39
Beyitte air k mevsimine seslenerek gl bahelerinden uzaklamasn, yani baharn gelmesi iin zemin hazrlamasn istemektedir (tehis). Almak kelimesi farkl anlamlarda kullanlarak cinas yaplmtr. K alr, uzaklarsa bahar gelecek ve gl alacaktr. Blbl de bahede dem ekecektir. Blble, sen akmaya bala; benim algcm da algm da sensin diyen air, musiki ile ilgili kavramlar blbln ahsnda bir araya getirmektedir (tenasp). 5 Salndn yle kim ykdn beni ey arar- zd Seni grdkde sandm dil-ber-i l-cenbmsn arar : da servisi; dikenli ard zd : kurtulmu, serbest dilber : gnl alan gzel l-cenb : cmert; erefli, yce Ey uzun boylu ard! yle salndn ki, yktn beni. Seni grnce yce sevgilimsin sandm. Bahede da servisi denilen dikenli ard vardr. Ard, doal olarak rzgrn etkisiyle salnmakta ve bu salnyla aire sevgilisini hatrlatmaktadr. Hatta hatrlamaktan da te, air onu sevgilisi sanarak yklmtr. 6 Glm yle glm byle demekdir yra mutdm Seni ey gl sever cnm ki cnna hitbmsn mutd : det olunmu, allm Sevgiliye glm yle glm byle demeye alknm. Ey gl, sevgiliye hitabm olduun iin seni canm sever. Sevilen birisinin gle benzetilmesinden dolay, samimiyeti ve sevgiyi ifade etmek iin glm hitab bugn de gnlk konuma dilinde kullanlr. air gle, seni severim demek yerine seni canm sever diyerek konuma dilinin scakln hissettirir. Gl sevmesinin sebebi ise sevgilisine glm diye hitap ediyor olmasdr (hsn-i talil). 7 Mdm ey lle-i htr-g dr olma glenden Seninle nee tahsl eylerim cm- arbmsn mdm : srekli, devam eden; arap htr-g : gnl aan, gnl fetheden dr : uzak Ey gnl ac lale! Srekli glenden uzak olma. Seninle neelenirim; sen benim arap kadehimsin. Lale, rengi itbaryla araba, biim bakmdan kadehe benzetilir. Beyitte kastedilmeyen anlamndan tr arab hatrlatan mdam kelimesi ile biim benzerlii asndan lale ve cam kelimeleri birbirleriyle ilgilidir (mevve leff ner). arap nee kayna olarak kabul edildiinden bahede arap kadehine benzeyen laleyi gren air neelenir, gnl alr. airin laleye Glenden uzak olma! diyerek tembihte bulunmas onu kiiletirdiini gsterir (tehis). 8 Ne hletdir sana bakdka ey c mrm eksilmez Meger zencr-bend-i py-i mr-i pr-itbmsn hlet : hl, suret, keyfiyet, nitelik c : akarsu, rmak zencir-bend : zincire vurulmu py : ayak; kk, dip pr-itb : acele, srat Ey rmak! Bu ne hldir ki sana baktka mrm eksilmez. Herhlde sen abuk giden mrmn ayan balayan zincirsin.
40
Bahedeki iekler ve aalarla ilgili tasavvurlarndan sonra sra airin bahede akmakta olan suyla ilgili izlenimlerine gelir. Bir inana gre suya ok bakan insann mr ksalr. Nedim, bu inantan hareketle bahedeki akarsuyun (c) akn bir zincire benzetir (tebih). Hzl giden mr bu zincirle balanmtr. Pr-itb ve py kelimelerinden hareketle mrn hzl koan bir at eklinde tasavvur edildii tahmin edilebilir. 9 Bu gn glende grdm kim oturmu pdih- gl Durup hidmetde blbl der ki h- km-ybmsn km-yb : isteine erien, mutlu Bugn gl bahesinde gl padiahn oturmu, blbl de ayakta onun hizmetine hazr bir ekilde sen benim muradna ermi ahmsn derken grdm. Gl, ieklerin padiahdr (tebih-i beli). Gl bahesi onun tahtdr. Blbl ona hizmet etmekle grevli bir kiidir (tehis). Bu beyit, methiyeye geii salamak iin hazrlanm bir girizghtr. Gl bahesi-gl-blbl ls, Osmanl saray-III. Ahmet-brahim Paa lsn simgelemektedir. Bu temsil istiareyle air, methiyeye gei iin gzel bir zemin oluturur. Bundan sonra gelen drt beyitte sadrazamn padiah hakknda syledikleri yer alr. air, hkim bak asyla kurgulad bu ksmda anlatc konumundadr. 10 Zemn-bs eyleyp destr- ekrem izz devletle Der ol heneh-i z-na kim mlik-rikbmsn zemn-bs eyle- : sayg gsterisi iin yeri pmek destr : izin, msaade; kanun izz : deer; ycelik, ululuk, gllk z-n : n sahibi mlik : sahip rikb : esirler, kleler, cariyeler eref sahibi sadrazam an ve erefle yeri pp anl padiaha, ahlarn ahna kudretli padiahmsn der. Osmanl geleneinde destr- ekrem, sadrazam; mlik-rkb ise padiah niteleyen kalp ifadelerdir. Padiahn huzuruna giden sadrazam saygsn gstermek iin yere eilir, adeta zemn-bs eyler (kinye). Rkb kelimesi, rakabenin ouludur ve mecazi olarak sahiplik, maliklik ifade eder. 11 Senin ltfun senin feyzinledir hep cmle ikblim Ki ben bir zerreyim sen devlet ile ftbmsn feyz : bolluk, verimlilik, oalma cmle : btn, hep; sistem ikbl : birine doru dnme; baht; mutlu olma ftb : gne; gne ; gzel yz; arap Benim btn ikbalim senin feyzin, senin ltfunladr. Ben bir zerreyim, sen devlet ile gneimsin. Sadrazam, padiah kendi konumuna uygun bir slupla vmeye devam etmektedir. air, gazellerde sevgili ile n arasndaki konum belirleyici ilikiyi anlatmak iin kullanlan gne-zerre metaforunu, padiah ile sadrazam ilikisini anlatmak zere kullanmtr. 12 Nola kit-i mdim olsa rek-i hrmen-i pervn Ki ihsnnla sr-b eyledin an sehbmsn kit : ekin, tarla rek : kskanma, haset; kskanlm hrmen : harman pervn : lker yldz; sreyya ihsn : iyilik etme, balama sr-b : suya konmu, taze sehb : bulut; karanlk
41
mit tarlam lker yldznn harman kskansa ne olur! nk sen mit tarlam iyilikleriyle suya kandran bulutumsun. lker yldz boa ve ko burcunda kmelenen bir takmyldzdr. Gzelin yz gnee benzetildii zaman, benleri de pervine (lker yldz) benzetilir. Gne, yuvarlakl nedeniyle harmana benzetildiinde ise taneler pervin olur. lker yldz, okluu ve bereketi simgeler. Padiah, sadrazamn mit tarlasn (tebih) suya kandrd iin doal olarak mahsul, lker yldznn harmann (tebih) kskandracak kadar ok olacaktr. Sosyal pramidin zirvesinde bulunan padiahla, onun huzuruna yeri perek giren sadrazam arasndaki ilikiyi anlatmak iin airin gkle ilgili pervin, sehb gibi unsurlarla kit, hrmen gibi yerde bulunan unsurlar kulland grlr. 13 Cenb- Hn Ahmed kim anun tuna der nusret Ki t- hi-i b- du-y mstecbmsn t : tu nusret : yardm; Allahn yardm; zafer mstecb : kabul olunmu dilek Zafer, Han Ahmet hazretlerinin tuuna sen benim kabul olunmu dua bahemin aha layk tuusun der. Bundan nceki drt beyitte sadrazam araclyla padiah III. Ahmet vlrken bu beyitte zafer kiiletirilerek padiahla konuturulmaktadr. Zafer, padiahln simgesi olan tuu, kabul edilmi dualarn bahesini simgeleyen bir unsur olarak grmektedir. Bilindii gibi tu, Trklerde hanlk simgesidir. Tu, ucuna at kuyruu balanm, altn yaldzl top ile ssl bir eit mzraktr. Otan nne dikilir ve seferlerde tanrd. Sava esnasnda ordunun iinde kalrd. 14 Hitb edp anun eltfna fasl- bahrn der Veliyy-i nimetim sermye-bah- reng tbmsn eltf : iyilikler, okamalar veliyy-i nimet : nimet sahibi, besleyen sermye : ana mal, para; bilgi, ustalk reng : renk; hle; ekil, suret tb : g, kuvvet, takat Bahar mevsimi onun iyiliklerine hitap edip sen velinimetimsin; rengimin ve parlaklmn sermayesini balayansn der. Bahar mevsimi dorudan padiahn kendisine deil, dolayl olarak onun iyiliklerine hitap etmek suretiyle gzelliini bir bakma ona borlu olduunu syler (tehis). 15 Gil-i rhn alup syler ars- devlet ikbl Benim gslarm sen dil-ke eylersin hzbmsn gil : balk, suyla slanm toprak rh : yol, meslek rs : gelin gs : omuza dklen sa, rg; kakl dil-ke : gnl ekici hzb : boya, kna kbal ve saadet gelini onun yrd yolun baln eline alp sen benim kkllerimi gzelletirirsin, benim knamsn der. kbal ve devlet, bir geline benzetilmitir. Saa, zellikle de gelinlerin sana kna yakma deti gnmzde de dzenlenen kna gecelerinden bilinmektedir. kbal ve saadet gelini padiahn yrd yolun amurunu kna diye salarna yakar (tebih).
42
Gubr- pyini dah srp ruhsrna der kim Seni ben penbelerde saklarm kim mk-i nbmsn gubr : toz; bir yaz eidi penbe : pamuk; pembe nb : halis, saf, katksz Ayann tozunu da yzne srp seni ben pamuklar iinde saklarm, sen benim gzel, saf kokumsun der. Padiahn yolunun amuru kna olunca ayann tozunun da saf misk kokusu (=mk-i nb) olmas doaldr. Beyitten gzel kokularn pamuk iinde saklanmas eklinde bir detin olduu anlalmaktadr. 17 Tnb- syebnna iret eyleyp der hem Senin zrinde pinhndr ruhum bend-i nikbmsn tnb : kaza balanan adr ipi syebn : glgelik; byk adr zr : sazn ince teli zr : alt aa, tiz perde pinhn : gizli bend : ba, birini emrine alma; boum nikb : pee, yz rts adrnn ipini gsterip hem de der ki; yanaklarm senin altnda saklanr, yzmdeki rtnn basn. kbal ve devlet gelini konumaya devam etmektedir. Gelin, padiahn adrn kaza balayan ipler ile yzn rten peenin balarn zdeletirir. Bu kadar zarif adr ipi hi grlmemitir (mbalaa). 18 Grp eyym- izz chn der rh- Sikender Ki ben pr olmuumdur sen benim ahd-i ebbmsn eyym : gnler; zaman ch : itibar, makam, onur Sikender : skender pr : ihtiyar; bir tarikatn veya meslek ve sanatn kurucusu ahd : yemin; zaman, gn ebb : genlik, tazelik, civanlk skenderin ruhu senin yce ve itibarl gnlerini grp ben ihtiyarladm, sen benim genlik amsn der. Bu beyitte skenderin ruhu devreye girer. III. Ahmeti kendi genlik andaki hline benzetir. air pr kelimesini hem ebb (=genlik) kelimesiyle tezat oluturacak ekilde ihtiyar anlamnda hem de padiahlarn yetitiricisi, ustas anlamnda kullanr (tevriye). Kasidelerde bilhassa vlen kiinin bykln, hkimiyet alannn geniliini belirtmek iin dnyann pek ok yerini fethettii var saylan skenderin ad sk sk geer. 19 O sultn- keremver kim der brahm Pya Ki dmdm vezr-i azamm vl-cenbmsn vl: yce, yksek O cmert sultan da brahim Paaya der ki; damadm, yce mevkili sadrazammsn. Nedim, bu beyte kadar temsil kiileri padiah hakknda konuturup dolayl olarak III. Ahmeti verken bu beyitten itibaren yirmi nc beyte kadar padiahn rehberliinde sadrazam ver. brahim Paa, padiahn hem veziri hem damaddr. brahim Paayla ilgili vg kalplar, padiah da ayn dizgede konumlandracak biimde seilir.
16
43
Nizm- tze buldu memleket say-i belinle Trz- hametim zb-i der-i devlet-mebmsn say : almak; geinmek iin i ileme bel : dzgn sz syleyen trz : ipek ve srma ileme; ss; slup hamet : byklk, hiddet; nezaket zb : ss der : -de, iinde; kap meb : geri dnlecek, snlacak yer Gzel gayretinle memleket yeni bir dzen buldu; sen hametimin ss, devletli kapmn ziynetisin. brahim Paa, sadaret makamna gelince lkede greceli bir huzur ve skn ortam salanmtr. Devlet ilerini yoluna koymu, hzla imar ve ina faaliyetlerine girimitir. Bylece padiahn siyasal iktidar sosyal ve kltrel etkinliklerle daha belirgin hle gelmitir. Ancak bu grkemli hayat srekli olmamtr. 21 Cihn ire Melikhn Nizml-mlki var ise Benim de sen nizm- devlet-i nusret-mebmsn Dnyada Melikahn Nizamlmlk varsa sen de zaferlerin sna olan devletimin nizamsn. Divan edebiyatnda vezirler, genellikle tarih nclleri arasnda yer alan Sleyman peygamberin veziri saf a veya Seluklu hkmdar Melikahn veziri Nizamlmlke benzetilerek vlr. Bu beyitte de III. Ahmetin Melikahla, brahim Paann ise Nizamlmlkle kyasland grlmektedir (telmih). Bu kyaslama yaplrken brahim Paann da devletin dzenini salayan (=nizm- devlet) kii olduu vurgulanmtr. 22 Cil vermi ise yne-i skendere Risto Benim sen saykal- yne-i rey-i savbmsn cil : parlaklk Risto : Aristo saykal : cilac; cila aleti; cilal rey : gr, fikir Aristo skenderin aynasn nasl parlatmsa, sen de benim doru fikirlerimin aynasn cilalayansn. Aristo, fikirleriyle skenderin siyasal iktidarn pekitirmitir. III. Ahmete syletilen bu beyitte; padiah skendere, brahim Paa ise Aristoya ynetim arkndaki ilevleri bakmndan benzetilmitir. 23 O sadr- muhterem kim izz n ftba der Nola rif atda olsan hayme-i zerrin-tnbmsn sadr : gs; yrek; n, ba, ileri rif at : ycelik, ykseklik hayme : adr zerrin : altndan yaplm; parlak tnb : kaza balanan adr O muhterem sadrazamn ululuu ve an gnee der ki; O kadar yksekte olsan ne olur! Sonuta ipleri altndan yaplm adrmsn. Sadrazam brahim Paann ululuu ve an ylesine yksektir ki gnein bulunduu nokta bile onu artmaz (tehis). nk gne denilen varlk neticede ipleri altndan yaplm bir adrdr. Gne adr, nlar da ipleri olmaktadr (tebih).
20
44
Kef-i zer-p dest-i Cafere syler ve hak syler Ki ben sahr-y b-pyn- cdum sen serbmsn kef : kpk kef : el ayas zer-p : altn saan dest : el, fayda, zafer, mevk; kuvvet; tarz b-payn : sonsuz cd : cmertlik brahim Paann altn saan avucu, Caferin eline; ben cmertliin usuz bucaksz lym, sen serabmsn, der ve doru syler. Cafer-i Bermek gen yata lmesine ramen cmertlii ile tannmtr. brahim Paann avucu bir le, Caferin eli (mecaz) ise seraba benzetilmitir. l ne kadar gerekse serap o kadar yanlsamadr. Bu da Nedimin, gelenein nemsedii tarih ve mitolojik kahramanlar ne denli sradanlatrdn gsterir. 25 Edp her bendesin memnn el-hak zerreye der kim Seni yanmda tutmam mazhar- tard u itbmsn el-hak : hakikaten mazhr : nail olma; bir eyin grnd yer tard : kovma, srme, uzaklatrma itb : azarlama, tersleme Her klesini hakkyla memnun edip zerreye der ki; seni yanmda tutmamn sebebi kovmama ve azarlamama mazhar olmandr. Sadrazam btn klelerini hakkyla memnun eder. Fakat zerreyi srekli yannda tutar. Bu zerre, klelerden biri, yani Nedimdir (istiare). brahim Paa Nedimi srekli yannda tutmaktadr. nk o, brahim Paann fkesini ve azarn eref kabul etmektedir. 26 Der anun b- drvn- kasrna gl-i hurd Seni ben snem ire perveri kldm gl-bmsn kasr : kk, saray hurd : gne perveri : besleme; terbiye etme, yetitirme gl-b : gl suyu Gnein gl, onun kknn adrvanndaki suya seni ben koynumda besledim, sen benim gl suyumsun der. Kasr- adrvan tamlamasyla kastedilen, adrvandan akan su olmaldr (mecaz- mrsel). Gle benzetilen gne, adrvandaki suya seni ben koynumda byttm, demektedir. kinci dizedeki snem ire perveri kldm cmlesinden hareketle sylersek gl-i hurd, anneyi; gl-b ise ocuu simgeler (kapal istiare). 27 Hidv-i Baykara-meclis ki tr- zlf-i nhde Kemne mutrb der sen benim tr- rebbmsn hidv : vezir; imtiyazl Msr valisi tr : sa teli nhd : zhre, oban yldz, vens kemne : eksik; zavall mutrb : algc, arkc Baykara meclisli vezirin en deersiz algcs bile zhre yldznn sann teline sen benim rebabmdaki telsin der. Timurlulardan Hseyin Baykara, bata Abdurrahman Cam ve Ali ir Nevay olmak zere dneminin en mehur air, nakka, hattat, musikiinas ve bilginlerini saraynda bir araya getirerek grkemli bir kltr ve sanat muhiti oluturmu ve bu meclis, Baykara fas-
24
45
l, Baykara meclisi gibi nitelemelerle edeb eserlere konu olmutur. Bu tecrbe, Lale Devrinde brahim Paann gayretleriyle nispeten tekrar edilmitir. Onun iin Nedimin brahim Paann meclisini Baykara meclisine benzetmesi gereki grnmektedir. Bilindii gibi zhre yldz da felein sazendesidir. Bu yzden musikiden bahsedildiinde zhre yldz hatrlanr (telmih). Ayrca kiiletirilerek karlatrmalara vesile olur. brahim Paann meclisinin en deersiz algcs bile onun sann teline (mecaz) sen, ancak benim sazmn teli olabilirsin, diyerek meydan okur (mbalaa). 28 O destr- cihan dedike ol hkn- devrna Bu izz ch u ikble medr- iktisbmsn devrn : dnya; felek, zaman, talih ch : itibar, makam medr : bir eyin zerinde dnecei yer iktisb : kazan O cihana dzen veren sadrazam, zamann sultanna bu ycelii, makam ve erefi kazanmamn sebebi sensin dedike; Sadrazam, destr- cihn; padiah ise sultn- devrndr. Sadrazam ulat btn imknlar padiahn sayesinde elde ettiini sylemekte, fakat cmle burada bitmemektedir. Karlkl konuma devam etmektedir: 29 O heneh-i l-n dah der kim benim de sen Trz- ryet-i zer-peyker-i hurd-tbmsn trz : ipek ve srma ili ss rayet : sancak, bayrak zer-peyker : altn yzl, altn ehreli O anl ahlar ah da sen de benim gne gibi parlak altn ilemeli sancamn sssn der. Ryet (=sancak, bayrak), hkimiyeti simgeler. Sancak gne gibi altn ilemelidir (tebih). Bu kadar gzel bir sancan, egemenlik sembolnn ss ise brahim Paadr. 30 Yine sadr- mkerrem py- tahtn bs edp syler Efendimsin veliyy-i nimetim gerdn-cenbmsn mkerrem : muhterem, saygdeer gerdn : dnc, dnen; felek, dnya Yine cmert sadrazam, padiahn tahtn pp der ki; efendimsin, velinimetim, felek gibi yce sultanmsn. Sadrazamla padiah arasnda kurgulanan konuma, bu beyitte de devam eder. Sadrazam, padiahn vglerinden duyduu memnuniyeti, onun tahtnn ayan pmek suretiyle ifade eder ve padiahla ilgili dncelerini aklamay srdrr. 31 Cihan durduka dur ikbl ile taht- sadetde Senin ltfunla dil-dm her ite feth-i bbmsn dil-d : sevinmi feth : ama, alma; balama; kuatma feth-i bb : kapnn almas Cihan durduka mutluluk tahtnda ikbal ile dur. Senin ltfunla gnlm nee bulur, her ite bana kap aansn. brahim Paa, padiahn dnya durduka yaamas iin dua eder. nk onun sayesinde neelenir. Padiah btn kaplar onun nne aar. Padiahn kap amas, mecazi olarak imkn sunmas demektir. brahim Paaya syletilen bu beyitteki dua cmlesi airin duaya balamas iin bir zemin oluturur.
46
Hud ayrmasn biri birinden izz ile dim Duma sz-bah ol ey kalem em-i pr-bmsn sz-bah : yanma, ate; dert, ac; balayan pr-b : su dolu; slak Allah onlar birbirinden ayrmasn, ululukla daim olsunlar. Ey kalem! Sen benim ya dolu gzmsn, duama yakclk bala. Kasidenin dua blm bu beyitle balar. Birbirine uyumlu padiah ve vezir iin yaplan duann etkili olabilmesi iin air, kaleminden yardm istemektedir. Kalemin ya dolu gze benzetilmesinin sebebi, kalemin ucundaki mrekkeple kirpiklerin ucundan dklen gzya arasndaki biim benzerliinin yan sra gzya dkerek yaplan duann kabul edileceine dair inantr. 33 Gelp ikbl ile devlet desin derghna her gh Penhm melceim mmdghmsn mebmsn penh : snlacak yer melce : snlacak yer meb : snlacak, geri dnlecek yer kbal ile devlet her zaman senin huzuruna gelip dayanam, snam, umut kaynam, barnamsn desin. kbal ile devlete ulamay herkes arzu ettii hlde onlarn gelip padiahn yahut sadrazamn huzuruna snmak istemeleri, vlen kiilerin ne kadar yce makamlarda olduklarn gsterir. Bu beyitte ikbal ile devlet; dua eden, yakaran insan gibi hayal edilmitir (tehis). kinci msrada anlam bakmndan yakn olan ifade kalplarnn art arda sralanmas, dua atmosferinin olumasna katk salamak iin airin gerekletirdii szel bir dzenlemedir. 34 Zih devlet o sadr- muhterem derse eer bir kez Muammer ol Nedm ir-i muciz-hitbmsn zih : ne gzel, ne ho muammer : mr sren, yaayan O saygdeer sadrazam eer bir kez ey Nedim ok yaa, sen benim mucize syleyen airimsin derse ne mutlu bana! air, kendisini sadrazama yakn grmektedir. O sadrazam bir gn Nedimin airlik kudretini takdir eden ifadeler kullanrsa bu onun iin eriilmez bir mutluluk olacaktr. Dolayl da olsa air, kendisinin mucize gibi szler sylediini ima ederek yeteneinin farknda olduunu gstermektedir. Nedim, bu kasidesinde III. Ahmet ve Damat brahim Paann zelliklerini hangi tarih ve mitolojik kahramanlarla benzerlikler kurarak anlatmaktadr? Nedimin baz kaside ve ktalarnn modern bir bak asyla nasl ele alnabileceini grmek iin Tunca Kortantamerin Eski Trk Edebiyat Makaleler (Aka Yaynlar, 1993) adl kitabndaki Nedimin iirlerinde stanbul Hayatndan Sahneler (s.337-390) ve Nedimin Manzm Kk Hikyeleri (s. 391-412) balkl makalelerini okuyabilirsiniz.
32
47
zet
1
Mahallmenin XVIII. yzyl divan iirine yansmalarn aklayabilmek, Divan iirinde yerlilik araylarnn en nemli temsilcisi Necatdir. Necat, Zat, Bak, eyhlislam Yahya ve Sabit zerinden Nedme ulaan bir mahallleme eiliminin grnts; gnlk hayat sahnelerinin, konuma kalplarnn ve mahall konularn iire yansmas biiminde betimlenebilir. XVIII. yzyldan nce divan iirinde birka rnei grlen baz denemeler bu asrda yaygnlk kazanr. Fars iiriyle rekabet, Fars airlerine ynelik meydan okumalar sradanlar. Divan airlerinin saygyla adlarn andklar, gndermelerle iirlerine mitolojik arka plan oluturduklar ehname kahramanlar iirdeki sekin konumlarn giderek kaybederler. Osmanl airlerinin Nab ve Nedm ile birlikte bu rekabet hissini bilinli bir tercihe dntrdkleri sylenebilir. zellikle Nedmin, ada olan Fars airlerine ynelik tutumunu bir takm siyasi ve edeb gelimeler de destekleyici niteliktedir. yle ki Sebk-i Hind, XVIII. yzylda randa revatan der. ou zaman hayal gcyle dahi yrmekte zorluk ekilen Hint yolundan klarak sade, cokun ve gereki bir ifade tarz benimsenir. randa mahall ve samimi bir slubun arlk kazanmas, Fars iirini daima dikkatle izleyen Trk divan airlerinin de yerlilik arzularn depretirmi olabilir. XVIII. yzylda mahalllemenin gstergelerinden biri de divan airlerinin hece lsne rabet etmeleridir. Bata dnemin Necip mahlasl Sultan III. Ahmet ve lham mahlasl Sultan III. Selim gibi padiah airleri olmak zere heceye ilgi gsterenlerin says artar. k edebiyatnn temsilcileri de II. Mahmuttan itibaren bir lonca sahibi olacak ve sarayda resmen grevlendirilebilecek dzeyde saygnlk kazanrlar. air padiahlar dnda da hece vezniyle iir syleyen Nahif ve Raz gibi airler vardr. Enderunda yetien airlerden Vahit Mahtum ise asrn heceyi en fazla kullanan airidir. Fakat hece ls, en etkili kn Mahtumnin otuzun zerindeki iirleriyle deil, Nedmin iki ve eyh Galipin bir iiriyle yapar. Atasz ve deyimlerle rl iir tarzn Necatyle zirveye tayan gelenek, etkisini bu yzylda daha da geniletir. Arapa kelimelerin daha evvel iirde yer bulamayan Trke telaffuz biimleri yava yava aruza girer. Trkenin aruza uydurulmaya alld uzun asrlardan sonra bunlar artc gelimelerdir. Seyyit Vehb, Hamet ve hatta Nedm gibi baz airler be-
zim (bezm), yevim (yevm), sadr (sadr), kadir (kadr) gibi kullanmlar, syleyilerinin bir paras hline getirirler. Gelenein en nemli ahenk unsurlar olan kafiye ve redif, Trkeye kaplarn ardna kadar aar. XVIII. yzyl airi yaad hayat ve evresini fark ettike yerlileir. Gelenein daha ok hayal zemininde ykselttii iir, Nedmle birlikte hi olmad kadar gerek hayata ynelir. Nedmin incelikle baard bu dnm, onu takip eden pek ok airde krlmalara ve sapmalara urar. Hiciv, alay, baya nkteler ve mstehcen ifadelerle tannan airler yetiir. Btn bunlarla birlikte, mahallleme eilimlerinin btncl bir yap oluturduu da sylenemez. Halk zevkinin klasik iir tarihindeki en nemli dnemelerinden biri olan Sabit, yazd kaba hezellerle onu ok daha ftursuzca takip eden Kuburizade Hevay ve onlardan sonra yetierek bu cereyan estetik zirvesine ulatran Nedm, XVIII. yzyl mahallleme vadisini belli llerde ekillendiren isimdir.
2
Nedmi ve eserlerini ayrt edebilmek, Asl ad Ahmettir. stanbulludur. 1681 ylnda dnyaya geldii tahmin edilmektedir. Annesi Saliha Hatun, stanbulun fethinden itibaren devlet hizmetinde bulunan Karaelebizadeler ailesindendir. Babas Kad Mehmet Efendi ise Sultan brahim devri kazaskerlerinden Merzifonlu Mustafa Muslihittin Efendinin oludur. Nedm iyi bir eitim grm, dneminin klasik ilimlerini tahsiletmi, Arapa ve Farsay bu dillerde iir yazacak kadar renmitir. Tahsilini tamamladktan sonra eyhlislam Ebezade Abdullah Efendinin de bulunduu bir jri tarafndan yaplan snavda baarl olarak hari medresesi mderrisliini elde etmitir. Resm grevlerinin salad frsatlardan ok, airlik kabiliyetiyle elde ettii saygnlk sayesinde Damat brahim Paa dneminin en dikkate deer kiileri arasna girmitir. Lale Devrini iirinin dekoru yapmay baarmtr. Patrona Halil syan ile hem Lale Devri hem de Nedmin hayat sona ermitir. Nedm, dneminin nde gelen aydnlarndandr. Onun aydn kimlii ve yaama slubuna dair iirlerindeki ipularnn dnda ok nemli kantlar mevcuttur. lmnn ardndan kayda geen muhallefat arasnda bulunun kitaplar ve dier eyalar, onun hem mderris hem de mtercim olarak dneminin kltr hayatna ne lde katk saladn gsterir.
48
Damat brahim Paann oluturduu tercme heyetindeki grevi dolaysyla Sahaifl-Ahbar ve Ayn Tarihini tercme eden kurulda grev alan Nedm, Trk kltr ve sanatna en nemli katksn Nedimane bir slupla yazd iirleriyle yapmtr. iirleri bir divanda toplanmtr. iirlerinin balca zellikleri yle sralanabilir: Nedm, iir lgati zengin olmayan airlerdendir. Bulduu bir imaj veya houna giden benzetme unsurlarn tekrar tekrar kullanr. Onun asl kudreti dili kullanmadaki ustalnda sakldr. Konuma dilinden gelen syleyileri kullanmadaki dehas ve ahengi salamadaki titiz iilii onu adalarndan ayrr. Kafiye, redif ve vezin kullanmndaki baars, iirlerinde ritmik akkanln salanmasnda etkili olmutur. Nedm, aruzun musikisini yakalayan ve iirinde deta bir ahenk unsuru olarak kullanan divan airlerinden biridir. iirlerinin bestelenmeye elverili bir yaps vardr. Onun iin airin yaad dnemden balayarak musammatlar ve gazelleri bestelenmitir. Nedmane denilen tarzn nemli zelliklerinden bir dieri yerlilik merakdr. Hece lsyle iir sylemesi, stanbul hayatndan sahneler sunmas, gerek hayattan alnan unsurlar kullanmas, gnlk dilden gelen konuma kalplarna ve deyimlere yer vermesi yerlilik arzusunu gsteren unsurlar olarak grlmektedir. Nedm, Osmanl airleri arasnda devriyle birlikte anlan, hatta zdeleen airlerdendir. Nedmin eserlerinde Lale Devrinin btn olumlu zelliklerini ve gzelliklerini bulmak mmkndr. Lale Devrinde Nedmle ayn muhitte yaayan ve devrin havasn onunla birlikte teneffs eden pek ok air olmasna ramen devrinin ruhunu onun kadar eserine yanstan olmamtr. Damat brahim Paann Osmanl kltr ve sanat hayatnda gerekletirmeye alt hamleye Nedm iirleriyle, Itr besteleriyle, Levn mcessem naklaryla katkda bulunmutur. Nedim divan iirinin birikimini, btn araylarn deerlendirmi; Fuzul, Bak gibi ustalar bata olmak zere pek ok airden etkilenmitir. adalarn ve kendisinden sonra yetienleri etkilemitir. Modern Trk iirinin ustalar da divan airleri arasnda en ok Nedimi anarlar. iirlerinden alntlar yaplr, gndermeler ve armlarla hatras canl tutulur. Fakat modern airlerin Nedme yaklam biimleri ve alglamalar onun iiriyle tam olarak rtmez.
Nedmin kasidelerine ilikin deerlendirmeler yapabilmek, Nedm, kasidelerinden ok gazelleriyle ve arklaryla tannr. Nedm Divanndaki 44 kaside, onu dneminin kaside airleri arasnda ne geirecek niteliktedir. stanbulun gndelik hayatndan izler tayan kasidelerinde eitli anlatm biimlerini kullanr. Kimi zaman yklemeye bavurur; manzum hikyeler anlatr. Kimi zaman kasidelerinin kurgusal meknlarnda kahramanlarn bir gsterinin figrleri hline getirir. Kitabnzda okuduunuz Bahariye Kasidesinde ncelikle bahar mevsiminin kendi zerinde yaratt tesiri anlatr. Ardndan methiyeye geer. Methiyede hem padiah III. Ahmet hem de brahim Paa vlr. air, memduhlarn dorudan vmez. Bir sahne oluturarak kahramanlarn birbirine vdrr. Ayrca kavramlar konuturur; onlar padiah ve vezirini verler. Dua blmnde Nedimin sesi duyulur ve kaside biter.
49
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi, Nedmden nceki dnemlerde yerlilik araylarna girien airlerden biri deildir? a. Bak b. Necat c. Emr d. eyhlislam Yahya e. Sabit 2. Nedmden nce, ehname kahramanlarn sradanlatrarak gelenein snrlarn zorlayan air aadakilerden hangisidir? a. Nab b. Halet c. Nadir d. Zat e. Bak 3. Aadakilerden hangisi, XVIII. yzyl divan iirindeki mahallme eiliminin bir yansmas deildir? a. ehname kahramanlarnn sradanlatrlmas b. Divan airlerinin hece lsyle iirler sylemesi c. Gnlk konuma dilindeki ikilemelerin redif olarak kullanlmas d. stanbulun semt ve mahallelerinin, insanlarnn iire konu olmas e. Osmanzade Taibin reis-i uara olmas 4. stanbulun fethinden itibaren devlet hizmetinde bulunan sekin bir ailenin ocuu olan Nedimin, anne tarafndan bal olduu bu sekin ailenin unvan aadakilerden hangisidir? a. Ebussuudzadeler b. Mlakkabzadeler c. Meyyedzadeler d. Karaelebizadeler e. Arabzadeler 5. Nedm, bir gazelinin makta beytinde Malmdur benim shanm mahlas istemez/ Fark eyler onu ehrimizin nktednlar diyerek hangi zelliini vurgulamak istemitir? a. stanbulda nktedanlarn ok olduunu b. slup sahibi bir air olduunu c. Gelenee aykr tutum benimsediini d. Fark edilmeyi istediini e. Mahlas sylemeden de gazel yazabileceini 6. Nedmin kaside tarznda stat kabul ettii air aadakilerden hangisidir? a. Nef b. eyhlislam Yahya c. Necat d. Nab e. Nail 7. Nedmin gazel tarznda usta kabul ettii air aadakilerden hangisidir? a. Nef b. Halet c. Nadir d. Bak e. Nab 8. Aadakilerden hangisi Nedmin iirinin zelliklerinden biri deildir? a. Lale Devrinin btn gzel ynlerini yanstmas b. maj dnyasnn geni, sz varlnn zengin olmas c. Tasavvufi derinlik olmamas d. Her ey kendiliinden olmu izlenimi vermesi e. Osmanl zevk ve yaama slubunun izlerini tamas Al ey fasl- dey sen glsitanlardan alsn gl Terennm eyle blbl mutrbm engim rebbmsn 9. Nedmin yukardaki beyitte ey nlemiyle seslendii fasl- dey tamlamasnn anlam aadakilerden hangisidir? a. Gl mevsimi b. Yaz mevsimi c. lkbahar mevsimi d. Sonbahar mevsimi e. K mevsimi Hidv-i Baykara-meclis ki tr- zlf-i nhide Kemne mutrb der sen benim tr- rebbmsn 10. Nedimin yukardaki beytinde geen nhide szcnn anlam ve grevi aadakilerden hangisidir? a. Kadn ismi-Hseyin Baykarann ei b. oban yldz-iyi talih simgesi c. Zhre yldz-felein sazendesi d. Utarit yldz-felein ktibi e. Zhal yldz-felein bekisi
50

1. c 2. a 3. e 4. d 5. b 6. a 7. d 8. b 9. e 10. c Yantnz yanl ise XVIII. Yzylda Mahall-Folklorik slup konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVIII. Yzylda Mahall-Folklorik slup konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVIII. Yzylda Mahall-Folklorik slup konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nedmin Hayat, airlii ve Eserleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nedmin Hayat, airlii ve Eserleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nedmin Hayat, airlii ve Eserleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nedmin Hayat, airlii ve Eserleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nedmin Hayat, airlii ve Eserleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nedmin iirlerinden rneklerrnek 1 (Kaside) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nedmin iirlerinden rneklerrnek 1 (Kaside) konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 3 Nedmin iirinin balca zellikleri yle sralanabilir: Nedm, iir lgati zengin olmayan airlerdendir. Bulduu bir imaj veya houna giden benzetme unsurlarn tekrar tekrar kullanr. Onun asl kudreti dili kullanmadaki ustalnda sakldr. Konuma dilinden gelen syleyileri kullanmadaki dehas ve ahengi salamadaki titiz iilii onu adalarndan ayrr. Kafiye, redif ve vezin kullanmndaki baars, iirlerinde ritmik akkanln salanmasnda etkili olmutur. Nedm aruzun musikisini yakalayan ve iirinde deta bir ahenk unsuru olarak kullanan divan airlerinden biridir. iirlerinin bestelenmeye elverili bir yaps vardr. Nedmane denilen tarzn nemli zelliklerinden bir dieri yerlilik merakdr. Hece lsyle iir sylemesi, stanbul hayatndan sahneler sunmas, gerek hayattan alnan unsurlar kullanmas, gnlk dilden gelen konuma kalplarna ve deyimlere yer vermesi yerlilik arzusunu gsteren unsurlar olarak grlmektedir. Nedmin eserlerinde Lale Devrinin btn olumlu zelliklerini ve gzelliklerini bulmak mmkndr. Damat brahim Paann Osmanl kltr ve sanat hayatnda gerekletirmeye alt hamleye Nedm iirleriyle, Itr besteleriyle, Levn mcessem naklaryla katkda bulunmutur. Sra Sizde 4 Nedm, bu kasidesinde hem III. Ahmeti hem de Damat brahim Paay ver. Fakat bunu dorudan yapmaz. Bir sahne oluturarak kahramanlarn birbirine vdrr. Ayrca ikbal ve devlet kavramlarn konuturur; onlar padiah ve vezirini verler. Padiah ve vezirini verken tarih ve mitolojiden yararlanr. Divan edebiyatnda vezirler vlrken tarih nclleri arasnda yer alan Sleyman peygamberin veziri saf a veya Seluklu hkmdar Melikahn veziri Nizamlmlke benzetilir. Nedm de III. Ahmeti Melikahla, brahim Paay ise Nizamlmlkle kyaslar. Bilindii zere skenderin siyasal iktidarn Aristo, fikirleriyle pekitirmitir. Nedim, padiah skendere, brahim Paay da Aristoya benzetir. brahim Paann Lale Devrinde oluturduu muhitle Hseyin Baykarann Heratta oluturduu sanat evresi arasndaki benzerliklere iaret eder. Bunlarla da yetinmez, yldzlarn ve burlarn birbiriyle olan ilikisi zerine gelien mitolojik unsurlara da gndermelerde bulunur.

Sra Sizde 1 Mahalllemenin XVIII. yzyl divan iirine yansmalar; Fars iiriyle rekabetin sradanlamas, hece lsnn sk kullanm, Arapa ve Farsa kelimelerin Trk telaffuzuyla aruzla bulumas, gnlk hayat sahnelerinin, konuma kalplarnn kullanlmas ve mahall konularn ilenmesi biiminde zetlenebilir. Sra Sizde 2 len kiilerin sahip olduklar servetlerinin, bor ve alacaklarnn, miraslarnn bavurusu veya devletin gerekli grmesi durumunda tespiti sonunda hazrlanan belgelerin yer ald defterelere muhallefat veya tereke defteri denir. Bu tr belgelerde kiinin oturduu semt, mal varl, miraslar aka tespit edildiinden biyografi yazmnda muhallefat veya tereke kaytlarnn nemli yeri vardr. Nedmin muhallefatyla ilgili olarak nce Ali Canip Yntemin, daha sonra smail E. Ernsaln yaymladklar belgeler ve bu belgelere dayal olarak yaptklar yorumlar airin daha iyi tannmasna imkn salamtr.
51
Yararlanlan Kaynaklar
Altun, Il (2000). Bir Mtareke Dnemi Dergisi Daha: ir Nedm. Yedi klim. 121 (Nisan), 49-52. Ceylan, mr (2011). Byyen Glgeler Yzyl: 18. Asr Klasik Trk iiri. Ba Bozumu. stanbul: Kesit Yaynlar. Enginn, nci-Zeynep Kerman (1991). Ahmed Him Btn Eserleri, III. stanbul: Dergh Yaynlar. Ernsal, smail E. (2009). ir Nedimin Muhalleft. Journal of Turkish Studies- Trklk Bilgisi Aratrmalar (Prof. Dr. Cem Diline Armaan). 33/I, 255-274. Horata, Osman (2003). Lale Devrinde Bir Safev Elisi: Murtaza Kulu Han (Nam) ve Ona Yazlan Nazireler. Journal of Turkish Studies. 27/II, 253-259. repolu, Gl (1999). Lle Devrinin elebi Nakka: Levn. Sanat Dnyamz. 73, 235-243. Macit, Muhsin (1997). Nedm Divan. Ankara: Aka Yaynlar. Macit, Muhsin (1999). Mahallleme Cereyan ve Nedm. Osmanl 9. Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, 711-717. Macit, Muhsin (2010). Nedm Hayat, Eserleri ve Sanat. 4. Bask, Ankara: Aka Yaynlar. Mazolu, Hasibe (1992). Nedimin Divan iirine Getirdii Yenilik. Ankara: Aka Yaynlar. zgl, M. Kayahan (2006). Divan Yolundan Peraya Selametle. Ankara: Hece Yaynlar. Sleyman Sadettin (2002). Mecelletn-Nisab. Tpkbasm, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. Tanpnar, Ahmet Hamdi (1977). Edebiyat zerine Makaleler. stanbul: Dergh Yaynlar. Tanpnar, Ahmet Hamdi (1982). 19 uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi. stanbul: alayan Kitabevi. Tevfik Fikret (1984). Rbb- ikeste. Hazrlayan: Asm Bezirci, stanbul. Yeti, Kzm (1989). Nmk Kemalin Trk Dili ve Edebiyat zerine Grleri ve Yazlar. stanbul. Yntem, Ali Canip (1948). Nedmin Hayat ve adalarnn stndeki Tesirleri. III. Trk Tarih Kongresi (15-20 Kasm 1943), Kongreye Sunulan Tebliler. Ankara, 109-121.
Glpnarl, Abdlbaki (1951-1972). Nedm Divan. stanbul. Halil Nihat [Boztepe] (1338-40). Nedm Divan. stanbul. repolu, Gl (2003), Glgemi Braktm Lale Bahelerinde, stanbul: Doan Kitap. zgl, M. Kayahan (2006). Osmanlnn Hazannda Gazel Dkm: Modern Trk iirini Ararken. Ankara: Hece Yaynlar. Sevgi, Ahmet- M. zcan (1996). Ali Canip Yntemin Eski Trk Edebiyat zerine Makaleleri. stanbul. Slay, Kemal (1994). Nedm And The Poetics Of The Ottoman Court: Medieval Inheritance And The Need For Change. Bloomington.
3
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Nedmin murabba ve gazellerini zmleyebilecek, Divan iiri gelenei iinde Nedmin yerini belirleyebilecek, Mahall slubun dier temsilcilerinden Enderunlu Fazl ve Mverrih Srur hakknda deerlendirmeler yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Murabba ark Nedm Enderunlu Fazl Defter-i Ak Hubanname Zenanname Srur Neatengiz
indekiler
Mahall-Folklorik slup ve Temsilcileri-II
NEDMN RLERNDEN RNEKLER MAHALL-FOLKLORK SLUBUN DER TEMSLCLER ENDERUNLU FAZIL MVERRH SRUR
Mahall-Folklorik slup ve Temsilcileri-II

NEDMN RLERNDEN RNEKLER
rnek 1 (Murabba) Bilindii gibi III. Ahmet dneminde Kthane yeniden tanzim edilerek otuz stun stne kurulu bir kk; kkn nnde havuzlar, alayanlar, fskiyeler yaptrlmtr. Kthane deresinin mecras deitirilmi ve Cedvel-i Sim ad verilmitir. Sadabad, devrin airlerinin kaside ve ktalarna konu olmu, hatta Nedim musammatlarnda da Sadabad vmtr. Nedimin bentlerden oluan nazm biimleri (musammat) arasnda en ok tercih ettii biim, murabbadr. Murabbalarn ark formunda bestelenmesinden tr Nedim ark airi olarak da tannmtr. Aadaki murabba, Nedimin ok tannm iirlerindendir.
Resim 3.1
54
Mefln mefln mefln mefln I Yine oldum esri h bir h- sitemkrn Ki dil-ber sevmemi bilmez belsn k- zrn Ne kfirliklerin grdm ben ol zlf-i siyehkrn O ebrnun o zlim gamzenin ol em-i mekkrn esr : tutsak, kul, kle sitemkr : zulm ve hakszlk eden zr : alayan, inleyen siyehkr : gnahl, sulu ebr : ka mekkr : hileci, dzenbaz Ah! Yine bir zalim uar gzelin tutsa oldum; hi dilber sevmedii iin, alayan n hlini bilmez. Oysa ben o simsiyah salarn, o kalarn, o zalim gamzenin, o hilekr gzlerin ne kfirlikler ettiini grdm! Divan iirinde k, sevgilinin kuludur, tutsadr. Gzel, sevilir ama kendisi sevmez. Gzelin salar ve kalar siyah; gamzesi (=yan bak) kan dkc ve gzleri de a binbir hile dzenlemeye hazrdr. San sfat olarak kullanlan siyehkr, ayn zamanda hakszlk ve zulmeden anlamndadr (tevriye). Kfir, Nedimin dier iirlerinde de olduu gibi siyah, ktl simgeler. Bylece rengi ve k stndeki etkisi bakmndan kan ve gzn sfat olarak da kullanlr. II O tfl- nz grdm ryuna hurd eser etmi Haberdr olmamdm sonra bildim neylemi nitmi Meer zlim kaup tenhca Sadbda dek gitmi Tem eylemi lyn evketl hnkrn tfl : ocuk ry : yz, ehre hurd : gne eser : nian, iz; tesir evket : byklk, heybet hnkr : padiah, sultan O nazl yavruyu grdm; gne, yanaklarna tesir etmi, kzartm. Haberim olmamt, neler ettiini sonradan rendim. Meer zalim, kap tek bana Sadabada gitmi de heybetli sultann alay merasimini seyretmi. ocuk gibi nazlanan gzel, Sadabada tek bana gidip gneli havada hametli sultann alay trenini seyrettii iin ak havada yanaklar kzarm. air, gzelin yanaklarndaki gne izlerinden hareketle onun ne yaptna dair yorumlarda bulunmaktadr. III Gezermi kasrn etrfnda yer yer tze meh-rlar Mkahhal gzl rn szl leyl yzl hlar Heman alk sadsn andrrm alayan sular Ederlermi dusn pdih- madeletkrn kasr : kk, saray meh-r : ay yzl, gzel mkahhal : srmeli, srme ekilmi rn : tatl, sevimli; irin leyl : ok karanlk gece; Leyla madeletkr : adaletli, insafl
3. nite - Mahall Folklorik slup ve Temsilcileri
55
Kkn evresinde yer yer yeni yetme ay yzl, srmeli gzl, tatl dilli, Leyla yzl ceylanlar geziyormu. Alk sesini andran alayan sular, adaletli padiaha dua ederlermi. Sadabad kknn etrafnda gezintiye kan gzeller varm. Bu gzellerin zellikleri saylrken irin ve leyli kelimelerinin hem szlk anlamlar hem de ak mesnevilerinin kadn kahramanlar hatrlatlmtr (tevriye). Kanallarla kke getirilen sularn alamas, alk sedasn andrdndan benzerlik ilikisine dayal gzel yorum (hsn-i talil) yaplmtr. Alk kelimesi, eski metinlerde bugnk anlamyla deil, karg kelimesinin zt anlamls olarak hep bir azdan yaplan dua ve vg yerine kullanldndan bendin son dizesiyle uyum salanmtr. IV Gzelsin b-bedelsin hsun lftesin cn Sz olmaz hsnne gelmez nazrin leme hakk Senin her cevrine bin cn ile sabr eylerim amm Beni pek ldrr ey b-vef ellerle bzrn lfte : alk, alkan; iffetsiz kadn nazr : benzer, e hakk : dorusu cevr : hakszlk, eziyet, sitem bzr : pazar, ar; alveri Ey sevgili! Gzelsin, ein benzerin yok, uarsn, aftesin; gzelliine sz yok, benzerinin dnyaya gelmeyecei de bir gerektir. Senin her eziyetine bin can ile katlanrm ama ey vefasz, ellerle pazarlk etmen yok mu; ite bu beni ldryor. Bu bendin ilk dizesinde gzelin sfatlar arasnda saylan lftelik ve son dizedeki bzr kelimesi, burada sz edilen gzelin divan iirinde yceltilen sevgili olmadn sezdirmektedir. Sevgiliden gelen her trl eziyete, belaya sabretmeye raz olan n katlanamayaca tek ey, gzelin ellerle alveri iinde olmasdr. V Bugn bir mahrem-i esrr yr- nkte-prdan itdim kim sayup ukn ey h- simn-ten Nedm-i zra benzer km yokdur demisin sen Efendim ite vardr ben esrin ben giriftrn mahrem : gizli olan, herkese sylenmeyen; haram esrr : gizlenen ve bilinmeyen eyler nkte-pr : nkte ssleyen uk : klar smn-ten : gm tenli giriftr : tutulmu, tutsak. Ey gm tenli uar gzel! Bugn gizli srlar bilen, nkteli szleri ssleyerek anlatan bir dosttan iittim ki klarn bir bir saydktan sonra inleyen Nedime benzer am yoktur demisin. Efendim, ite vardr; ben esirinim, ben tutsanm! Nedimin iirlerinde sk bavurduu konuma slubu, daha dorusu dedikodu tarz bu bentte de grlmektedir. Tecrit sanatnn en gzel rneklerinden biriyle karlamaktayz. air, sevgiliye klarnn iinde Nedim gibisinin olmadn sylettikten sonra kendisinin tutkun, tutsak olduunu belirterek etkili bir syleyi tarz gelitirmitir. Nedimin bu murabbas bestelenerek ark formunda okunmutur. Nedim Divanndaki dier rnekleri dikkate alarak ark ve murabba kavramlarn deerlendiriniz.
56
rnek 2 (Gazel)
Resim 3.2
Filtn filtn filtn filn 1 Haddeden gemi nezket yl bl olmu sana Mey szlm eden ruhsr- l olmu sana nezket : naziklik, incelik, zarafet, terbiye hadde : erimi madenden tel ve srma ekmeye yarayan alet yl u bl : boy bos, boy bos dzgnl mey : arap, bade ruhsr : yanak, yz, ehre Nezaket haddeden gemi, sana boy bos olmu; arap ieden szlm sana krmz yanak olmu. Madenler haddeden geirilerek inceltilir. Nezaket soyut bir kavram ve davran biimi olduu hlde daha da incelmek iin haddeden geerek gzelin boyu bosu olmu. arap da szle szle gzelin yanana yakacak krmzlk dzeyine erimi. Fiillerin kullanmna baklrsa her iki ilem de kendiliinden olmu izlenimi vermektedir. Bu eit hayaller hi phesiz Hint slubunun rndr. 2 By- gl taktr olunmu nzn ilenmi ucu Biri olmu hoy birisi dest-ml olmu sana by : koku taktr : damla damla aktma; damtma hoy : ter dest-ml : mendil, elbezi Gln kokusu damtlm, nazn ucu ilenmi; biri sana ter, birisi de mendil olmu. Gln kokusunun damtlarak gzelin ter kokusunun yerini almas, ancak Hint slubu deneyiminden gemi iir anlaynda grlebilecek bir inceliktir. Gl suyunun damtlmas olaan bir eydir. Ama gln kokusunun damtlmas ancak sanatn dnyasnda mmkn olur. Teri bu denli gzel kokan birinin elinde ok narin bir mendil olmas gerekir. Nazn etraf ilenerek mendil olmu. Naz, kuman yerini alm (istiare). Anlam bakmndan birbirini artran by ile hoy, ilenmi ile dest-ml szckleri bu beyitte paralel bir biimde sralanarak mrettep leff ner sanat yaplmtr.
57
Sihr efsn ile dolmudur dernun ey kalem Zlfi Hrtun demek mmkin ki nl olmu sana sihr : by, gzbaclk; hner efsn : by, sihir, afsun nl : kam kalemin iindeki ince lif. Hart : Babil kuyusuna asl olan iki melekten biridir. Dieri Maruttur. By yapmakla mehurdur. Ey kalem! Senin iin sihir ve by ile dolmutur. Harutun zlf sana nl olmu demek mmkndr. air, ilk iki beyitte hayalleri kanatlandran bir syleyi biimi ve hayal inceliini yakaladnn farkndadr. Dolaysyla kalemine ynelerek ona seslenmek gerei duyar (tecrit). Kalemin ii sihir ve by ile dolmutur. Zaten iir de bir eit by deil midir? air, meramn ilk msrada syledikten sonra ikinci msrada telmih yoluyla ifadelerini somutlatrr. Byclerin ustas Harut hatrlatlmtr (telmih). Sihir ve by onun iidir. Kalemin iinde de nl denilen ince lifler vardr (mrettep leff ner). Sanki Harutun zlf bu kalemin iinde lif olmutur. Ktla mrekkebin bulumasn salayan kam kalemlerin iindeki liflerle, byclkte kullanlan sa telleri arasndaki benzerlik kalem-by ilikisine zemin oluturmutur. 4 yle gird olmu Firengistan birikmi bir yere Sonra gelmi ge-i ebrda hl olmu sana gird : yuvarlak; evre; deirmi ge : ke, bucak ebr : ka ge-i ebr: kan kesi, ka ucu hl : ben Firengistan yle toplanm bir yere birikmi, sonra gelmi kann kesinde sana ben olmu. Frengistan, kfirlerin lkesidir. Kfr, siyahl simgeler. Gzellik unsurlarndan saylan ben de siyahtr. Benin koyu renkli olan makbul saylr. Gzelin kann kenarnda simsiyah bir ben vardr. air, gzelin beninin ne kadar kara olduunu belirtmek iin btn Frenk lkesini bir ben hline getirmektedir (mbalaa). 5 Ol bt-i ters sana mey n eder misin demi El-amn ey dil ne mkilter sul olmu sana bt : put ters : Hristiyan n et- : imek mkilter: ok mkl, ok zor, etin Ey gnl! O Hristiyan gzeli sana arap ier misin demi, aman sana ne de zor soru sormu. air, gnlne seslenmektedir (tecrit). Gnl, meyhanede arap ien bir kimse gibi tasavvur edilmitir (tehis). Meyhanelerde sakilii, put gibi gzel olan Hristiyan genleri yapmaktadr (istiare). Bu saki gnle, arap ier misin? diye bir soru yneltmi. Sarholuun son kertesine vard byle bir durumda, hatr krlamayacak kadar gzel olan birinin, imeye devam etmek iin sunduu teklifi geri evirmek imknszdr. Bu bakmdan gnl, ok zor bir soruya muhatap olmutur. 6 Sen ne cmn mestisin billah kimin hayrnsn Kendin aldrdn gnl noldun ne hl olmu sana cm : sra, cam; kadeh mest : sarho billah : Allah iin hayrn : am, arm; afyon sarhou
58
Gnl! Sen nasl bir kadehin sarhousun, Allah iin (syle) kimin hayransn? Kendini aldrdn; noldun, sana ne hl olmu? Gnl kendini aldrm, yani k olmutur. Sarho gibidir. Fakat neden sarho olduu sorusuna muhatap olmaktadr (istifham). arap sarhouna mest, afyon gibi uyuturuculardan sarho olana hayran denir. Hayran kelimesi tevriyeli olarak kullanlmaktadr. Cm (=kadeh) kelimesi kullanlarak mecaz- mrsel yoluyla iindeki arap kastedilmektedir. 7 Leblerin mecrh olur dendn- sn-i bseden Lalin pdrmek bu hletle muhl olmu sana mecrh : yaralanm dendn : di bse : pck, p lal : krmz, al; deerli bir ta, yakut hlet : hl, suret, nitelik. muhl : mmkn olmayan, imknsz Bse (p) kelimesindeki sin harfinin dilerinden dudaklarn yaralanr. Bu suretle dudan ptrmek senin iin imknsz olmutur. Beyitte anlatlan gzel o kadar zariftir ki bse kelimesindeki sin harfinin dileri, dudaklarn yaralar. Dudaklar lal (=yakut) gibidir (istiare). Yaral duda ptrmek elbette imknszdr. Nedim, dudan ptrmeyen bir gzelin istinas karsnda kabahati bse kelimesindeki sin harfine yklemektedir (hsn-i talil). Bir baka sz ustas Necat de sevgilisinin ilgisizliini, selam kelimesinde bulunan sin harfinin inciticiliine balamaktadr: Anun in kimseye vermez selm ol nzenn Lebleri nzik durur zahmet verr dendn- sn ki air arasndaki zevk ayrl selm ve bse kelimelerinin arm dnyalarnda gizlidir. 8 Yok bu ehr ire senin vasf etdiin dilber Nedm Bir per-sret grnm bir hayl olmu sana dilber : gnl alc gzel per : cinlerin diilerine verilen ad; gzel ve alml bayan Senin anlattn gzel bu ehirde yok, Nedim! Sen bir hayal grmsn, sana peri yzl (bir gzel) grnm. Bu kadar zarif gzel, stanbulda da bulunmaz. yleyse air ya hayallere dalmtr yahut da peri yzl biri, bir an grnp sonra kayboluvermitir. rnek 3 (Gazel) Mefln mefln mefln mefln 1 Murdn anlarz ol gamzenin iznmz vardr Bel sz bilmezz amm biraz irfnmz vardr murd : arzu, istek; maksat, meram gamze : szgn bak, yan bak izn : anlay, kavray, akl; terbiye bel : evet irfn : sezgi, anlama; evrenin srlarn anlama kudreti O szgn bakn maksadn anlarz; anlaymz vardr. Evet, sz sylemeyi bilmeyiz ama biraz irfanmz vardr. Gamze, szlklerde szgn bak, yan bak ibareleriyle karlanmakla birlikte divan iirinde gamzeyle anlatlmak istenen, mimiklerle de btnleen etkileyici baktr. Gam-
59
ze bir savada bulunmas gereken acmaszlk, kan dkclk ve ldrclk gibi zelliklere sahiptir. Bu zellikler ayn zamanda gzelin k karsndaki gcn de simgeler. Mecazi olarak gamzeyle kastedilen, sevgilidir. k her zaman irfan sahibidir. airler de ariflii, limlie tercih ederler. Onun iin zaman zaman medreselilere satarlar. Nedim de bu beytinde medreseli tutumunu alaya almak iin onlarn azyla konuur, bel sz bilmezz ifadesini bu yzden kullanr. lim medresede, irfan tekkede renilir. rfan, sezgi yoluyla kazanlan terbiyedir. rfan sahibi olmak her divan airi iin arzu edilen bir zelliktir. 2 O hun sunduu peymneyi redd etmezz elbet Anunla bylece ahd etmiiz peymnmz vardr h : neeli, en, uar gzel peymne : byk kadeh, arap barda peymn : yemin, and O uar gzelin sunduu kadehi elbette geri evirmeyiz. Onunla bylece szlemiiz, yeminimiz vardr. Beyit peymane-peyman cinas zerine kurulmutur. Uar bir gzelin sunduu peymaneyi (kadeh) n reddetmesi mmkn deildir. Bu doal durumu air, bir szlemeye balayarak iirinin anlam katmanlarn zenginletirir (hsn-i talil). Verilen szden dnmemek gibi erdemli bir davrana vurgu yapan air, bulduu cinas etrafnda oluan birikimi deerlendirmek niyetindedir. Tasavvuf neesi tayan bir airin divannda byle bir beyitle karlasaydk pekl bezm-i ezelde (ezel meclisi) gerekleen akitlemeyi hatrlar ve beyti bu erevede aklardk. 3 Mnsibdir sana ey tfl- nzm hccetin al gel Beiktaa yakn bir hne-i vrnmz vardr tfl : kk ocuk nz : kendini beendirmek iin taknlan tutum hccet : senet; belge, izin Ey nazl yavru! Beiktaa yakn eski bir evimiz var. Sana uygundur, izin al da gel. Divan airleri, kabullendikleri estetik anlayn bir gerei olarak ahsi yaantlar, kendileriyle ilgili ayrntlar dorudan sylemezler. Dolayl bir aktarm tercih ederler. Bu beyitte Nedim Beiktaa yakn, eski, ykk dkk bir evinin olduunu sylemektedir. Bir murabbasnda da sevgilisine; efendim semtimizden geersen, yolun Beiktaa urarsa diyerek deta evinin adresini verir. Ancak, bu noktada kalr ve ayrntya inmez. airin biyografisiyle ilgili belgelerle buradaki ifadeler rtr. air, hccet kelimesinin farkl anlamlarn artracak bir biimde kullanmtr (iham). Evine davet ettii kk sevgilinin izin alp gelmesini sylemi olabilecei gibi gel bu evin tapusunu al, bu ev senin olsun da demi olabilir. 4 Elin koy sne-i billra rahm et ka zr Beyaz zre bizim de pene bir fermnmz vardr sne : gs, yrek billr : parlak ve saydam ta veya cam Elini billur gibi parlak gsne koy, a merhamet et. Zira bizim de beyaz zre peneli bir fermanmz vardr. Elini gsne koy ifadesi, insaf et anlamnda kinayeli kullanlmtr. Bu ifade aire beyaz kt stne konulan pene iaretini artrmtr. Beyaz kelimesiyle kt kastedilmitir (mecaz- mrsel). Sine-i billur beyaz kd, el ise peneyi hatrlatmaktadr (leff ner). Pene; vezir, beylerbeyi gibi yksek brokratlarn imza yerine kullandklar iarettir. Peneli fermanmz vardr, diyerek air, biz senin fermanl kleniz demek istemitir. n kendisini fermanl kle gibi grmesi yeni deildir; byle ifadelerle baka airlerin beyitlerinde de karlarz.
60
Gzel sevmekde zhid mkilin var ise benden sor Bizim ol fende ok tahkkimiz itknmz vardr zhid : ham sofu, kaba sofu fenn : nevi, eit, tabaka; ilim, sanat, hner tahkk : aratrma, ortaya karma itkn : salam klma, emin olma Zahit, gzel sevmekte mkln var ise benden sor. Bizim o dalda ok aratrmamz, salam bilgimiz vardr. Divan airleri kendilerini rind olarak takdim eder ve sk sk zahide satarlar. Nedim de zarife zahide satamaktadr. air, gzel sevmeyi bir fenn olarak deerlendirip zahidin sradanln ortaya koymaktadr. Fenn kelimesi ilim, sanat alanlarn tasnif etmek iin kullanlr. Eskiler, szgelimi, iirden sz ederken fenn-i iir ifadesini kullanrlar. 6 Kocup her eb miynn cnna can katmada yr Behey zlim sen insf et bizim de cnmz vardr eb : gece miyn : orta, ara; bel, kemer yr : yabanclar, bakalar Her gece bakalar belini kucaklayp canlarna can katmakta Behey zalim! Sen insaf et, bizim de canmz vardr. Divan iirinde belin (miyn) incesi makbul saylmaktadr. airler belin inceliini anlatrken m (=kl) ve yok gibi kelimeleri kullanrlar. Hatta hayal ve can gibi soyut kelimelerle tenasp veya iham- tenasp oluturacak tarzda ayn beyitte bir araya getirirler. Nedim de miyan ve kez yineledii can kelimesini bir arada kullanarak (iham- tenasp) dolayl bir biimde ayn anlay srdrr. 7 Sklma bezme gel bgne yok davetlimiz ancak Nedm bendeniz var bir dah sultnmz vardr bezm : ikili, elenceli meclis bgne : kaytsz, ilgisiz; yabanc bende : kul, kle, bal Sklma, meclise gel, yabanc yok. Davetlimiz olarak sadece Nedim, kulunuz, bir de sultanmz vardr. Meclise davet edilen mahcup sevgiliyi ikna etmeye alan Nedim, tecrit yoluyla davetlileri kiiymi gibi sunmakta ve ayrca bende (=kul, kle) ile sultan (=sevgili) arasndaki tezattan yararlanmaktadr. rnek 4 (Gazel) Mef l filt mefl filn 1 Esdike bd- subh pernsn ey gnl Benzer esr-i turra-i cnnsn ey gnl bd : yel, rzgr subh : sabah, sabah vakti turra : alna dklen sa llesi, kkl Ey gnl! Sevgilinin kklne tutsak olmua benziyorsun; sabah rzgr estike perian oluyorsun. Sabah rzgr, n beklentilerine uygun olarak sevgiliden bazen haber bazen de koku getirir. Bazen de sevgilinin salarn datarak n gnln perian eder. nk n gnl sevgilinin zlfnn telleriyle baldr. 2 Gl mevsiminde tevbe-i meyden benim gibi Zannm budur ki sen de pemnsn ey gnl tevbe : ilenmi bir gnah veya suun bir daha ilenmeyeceine dair verilen sz, tvbe. mey : arap, bde
61
Ey gnl! Gl mevsiminde benim gibi araba tvbe etmekten sanrm sen de pimansn. Divan iirinde baharn gstergelerinden biri de gldr. Gl mevsimi ise bahardr (mecaz- mrsel). Mevsimler iinde baharn ayr bir yeri vardr. Bahar mevsimi iret ve elence zamandr. arap imeye tvbe eden rintler, baharn geliiyle ettikleri tvbeden pimanlk duyarlar. air piman olduunu bir sohbet havas iinde anlatmaktadr. Sohbet ettii kii ise gnldr (tecrit). 3 Ekimde byle ule nedendir meger ki sen n sz u tb giryede pinhnsn ey gnl ek : gzya ule : alev, ate alevi, parlt sz : yanma, tutuma; ate, scaklk tb : g, kuvvet; k, parlaklk; hararet girye : alama, alay; gzya pinhan : gizli Gzyamda byle parltnn olmas nedendir? Ey gnl! Herhlde sen ate ve k gibi gzyanda gizlisin. Gzya dkmek kln belirtilerinden saylr. Gzya, grnts itibariyle su ve ayna gibi parlaktr. Ayrca belli bir dzeyde scakla sahiptir. Bu doal bir durumdur. air bu doal durumu bilmezlikten gelir (tecahl-i arif) ve gnlne seslenerek meerki ifadesiyle bir ihtimali belirtir. Bu da ate ve k gibi gnln de gzyann iinde gizli olmas ihtimalidir. air, dolayl olarak, gzyandaki parltnn gnldeki ateten kaynaklandn sezdirmektedir. 4 Ben sana bde ime gzel sevme mi dedim Benden nin bu gne girznsn ey gnl bde : arap, iki gne : trl, gidi, tarz, yol; sfat girzan : kac, kaan Ey gnl! Ben sana arap ime, gzel sevme mi dedim? Benden niin byle kayorsun? air gnlyle konumaya devam etmektedir ve iir boyunca bu konumay srdrecektir. Beyitte gnl araclyla insan davranlarna dair bir hususa iaret etmektedir. nsanlar kendilerine srekli t veren kiilere yakn olmak istemez ve hatta onlardan uzaklamay tercih ederler. air, tlerde bulunan bir insan olmadn istifhamla daha belirgin hle getirmektedir. Sz konusu tler tersinden okunduunda arap i, gzel sev eklinde anlalr. 5 Bgnedir mumeleniz akl h ile Gy dern- snede mihmnsn ey gnl bgne : kaytsz, ilgisiz; yabanc mumele : davran, davranma; yol, iz; alveri h : akl, fikir; uur dern : i, ieri; gnl, kalp sne : gs, yrek mihmn : konuk, misafir Ey gnl! Sanki gsn iinde misafirsin. Akl ve uurla ilikilerinizde yabanc gibisiniz. Gsn iindeki kalp, misafirhane; gnl ise bu evde bakalaryla pek ilgilenmeyen misafir gibi alglanmaktadr (tehis). Aslnda akl ve uurun kalpte yeri olmadna gre onlar misafir, gnl ise ev sahibi konumundadr. Ama ilikilerinde yabanc gibi davranmaktadrlar. 6 yne oldu bir nigeh-i hayretinle b Billah ne saht te-i sznsn ey gnl
62
yne : ayna nigeh : bak, bakma hayret : arma; ne yapacan bilememe b : su saht : kat, sert, etin, pek; kuvvetli, gl szan : yakan, yakc Ey gnl! Ayna, akn baknla suya dnd. Billahi sen ne kadar yakc bir atemisin! Kor halindeki ate, kat maddeleri eriterek sv hle getirir. Gnlde de yle harl ate vardr ki, gnln bak bile (tehis) aynay eritmektedir. Su, parlaklk bakmndan aynayla, drt unsurdan (anasr- erbaa) olmasyla da atele akrabadr. 7 Hac yollarnda meale-i krbn gibi Erbb- ak iinde nmynsn ey gnl meale : lamba, kandil krban : kervan erbb : ehil, muktedir, becerikli nmyan : grnen, meydanda Ey gnl! Hac yollarndaki kervan mealesi gibi klar arasnda grnmektesin. Hacca kervanlarla gidildii devirlerde kervann nnde meale tayan ve bylece yolu aydnlatan grevliler bulunurdu. Mealeci, kafilenin nnde yrrken elinde kandil yahut aydnlatc bir ate tad iin uzaktan bile olsa ilk bakta grlr. Mealeye benzetilen gnl de klar arasnda yle grnmektedir (tecrit). 8 Feyz iyn mihr-i hner cilveghsn Subh- bahr- evka girbansn ey gnl feyz : suyun tap akmas; bolluk, irfan iyn : yuva, mesken, ev mihr : gne cilve : tecelli, grnme; krtma cilvegh : cilve yeri, cilve edecek yer subh : sabah, sabah vakti evk : iddetli arzu; nee, sevin; k girban : elbise yakas Ey gnl! rfan yuvas ve hner gneinin doduu yersin. evk baharnn sabahna yakasn. Feyz; soyut, anlam dnyas zengin bir kavramdr. Yuvada yani bir meskende yaayan varlk gibi grlmektedir (tebih). Bu mesken gnldr. Ayrca gnl gnee benzetilen hnerin dou yeridir. evk, bahara benzetilmektedir (tebih). Beyit; feyz, hner ve evk kavramlar zerine kurulmutur. Bunlar gnl tanmlayan kavramlardr. 9 Peymne-i mahabbeti sundun Nedme n Lutf eyle alma cm biraz kansn ey gnl peymne : byk kadeh, arap barda cm : sra, cam; kadeh Ey gnl! Muhabbet kadehini mademki Nedime sundun; ltfen kadehi alma, biraz kansn. Gnl, muhabbet kadehini sunan saki gibi takdim edilmektedir. Cm (=kadeh) ile kastedilen araptr. Muhabbet kadehinde, muhabbet arab bulunur. Hemen kadehi elinden alma doya doya isin, diye gnle seslenerek Nedimi sanki nc bir ahs yerine koymaktadr (tecrit). lk sekiz beyitte Farsa kelimelerle yapt kafiyelerin sonuna ek fiille beraber gnl redifini ilave eden air son beyitte kk ve yap bakmndan deiik bir kelimeyi, Trke kan- fiilinin emir kipini kullanarak tekdzelii bozmaktadr.
63
rnek 5 (Gazel) Filtn filtn filtn filn 1 Mest-i nzm kim bytd byle b-perv seni Kim yetitirdi bu gne servden bl seni mest : sarho b-perv : pervsz, ekinmeksizin gne : trl, gidi, tarz, yol bl : yksek, yukar, yce; boy Naz sarhou sevgilim! Seni byle pervsz kim bytt? Seni kim bu ekilde selviden daha uzun yetitirdi. Sevgili nazdan sarho gibi olmutur. Bu bakmdan tutum ve davranlarnda olduka rahat, kurallara aldrmayan bir tavr sergilemektedir. Boyu selviden daha uzundur. lk dizede kim bytt, ikinci dizede kim yetitirdi sorularyla beenisini ifade etmekle birlikte ayn zamanda mest-i naz (=sevgili) bir ocuk gibi alglanmaktadr (kapal istiare). 2 Bydan ho rengden pkzedir nzk tenin Beslemi koynunda gy kim gl-i ran seni by : koku pkze : temiz, saf, lekesiz nzk : ince, zarif, gzel gl-i ran: gzel gl; d sar, ii krmz olan bir eit gl Nazik tenin gzel kokudan daha ho, renkten daha temizdir. Sanki gzel gl (gl-i ran ) seni koynunda beslemi. Nazl ve selviden uzun boylu olan sevgilinin teni de kokusu ve rengi itibariyle yle gzeldir ki sanki gl-i rannn koynunda bymtr. Gl-i ran, kokusu ve rengi ocuuna sinmi bir anneye benzetilmektedir (kapal istiare). 3 Gll db giydin amm korkarm zr eder Nazennim sye-i hr- gl-i db seni db : dokuma, ipek kuma nazenn : narin; cilveli, oynak sye : glge hr : diken Narin sevgilim! Gl desenli ipek kumatan elbise giydin ama korkarm ipekli kuman glndeki dikenin glgesi seni incitir. airin szn ettii gzel, gl desenli ipek kumatan yaplm elbise giymitir. Fakat bu gzel, giydii elbisenin desenindeki gln dikeninden deil, glgesinden bile incinecek kadar narindir (mbalaa). 4 Bir elinde gl bir elde cm geldin skiy Kangsn alsam gl yahud ki cm y seni cm : sra, cam; kadeh ski : su datan, iki sunan Ey saki! Bir elinde gl, bir elinde kadeh olduu hlde geldin. Hangisini alsam; gl m, kadehi mi, seni mi? air iin kadeh, gl ve saki arasnda bir tercih yapmak zordur. Aslnda air, hangisini alsam eklindeki bir soruyla n de almak istediini sezdirmektedir. Nedim, hangi kelimesinin yerine eski Trkedeki kang biimini tercih ederek slubuna ironi katmaktadr. 5 Sandm olmu ceste bir fevvre-i b- hayt Byle gsterdi bana ol kadd-i mstesn seni ceste : sram, frlam fevvre : fskiye
64
b- hayt: bengisu, lmszlk suyu kadd : boy, boy bos Bir bengisu fskiyesi sram sandm. O mstesna boyun seni bana byle gsterdi. Gzelin boyu fskiyeden srayan suya benzetilmitir. Lale Devrinde gerekletirilen imar ve iskn faaliyetleri arasnda bahe tanzimine nem verildii ve kk ve yallarn etrafnda dzenlenen bahelere mutlaka fskiye (fevvre) yerletirildii bilinmektedir. Gndelik hayatta nemli bir yer igal eden fevvre kelimesinin Nedim Divannda, sekiz beyitte tekrar edildii grlr. air, evresinde gzlemledii olaylar, mimari yaplarla ilgili kelime ve kavramlar deiik benzetme unsurlarna imkn verebilecek ekilde kullanr. 6 Sf iken yne-i endmdan snem dir Almadm bir kerrecik ga ser-t-p seni sf : temiz endm : vcut, beden; boy sne : gs, yrek dir : eyvah, yazk g : kucak ser-t-p: batan ayaa, batan aa Gsm endam aynasndan daha berrak olduu hlde yazk ki seni bir kerecik boylu boyunca kucama alamadm. Endam aynas insan batan aaya gsteren boy aynasdr ve dolaysyla air, aynann kendisine bakanlar kucakladn syler (tehis). Sonra sinesiyle aynay berraklk bakmndan kyaslayarak hayflanr. Sine kelimesinin gnl ve kalp anlamna geldii de hatrlanrsa aynayla yaplan mukayesenin sebebi ve airin ayn anlam erevesinde yer alan kelimeleri tercih edi nedeni daha iyi anlalr. 7 Ben dedike Nedmi byle kim kld n-tvn Gsterir engt ile meclisdeki mn seni n-tvn: zayf, kuvvetsiz engt : parmak mn : arap iesi Ben Nedimi kim byle gsz, takatsiz brakt? dedike meclisteki arap iesi parmayla seni gsterir. air, mahlasn kendinden soyutlayarak (tecrit) gsz, takatsiz olduunu sylemektedir. Nedimi bu hle dren, beyitte baka zelliklerinden sz edilmeyen sevgilidir. arap iesi sululuk psikolojisine kaplm bir ocuk gibi suu stnden atmak iin meclisteki gzeli gstermekte, onu iaret etmektedir (tehis).
Szlklerden yararlanarak Nedimin aadaki gazelinin dilii evirisini yapnz. rnek 6 (Gazel) 1 Bir sz dedi cnan ki kermet var iinde Dn geceye dir bir iret var iinde 2 3 Meyhne mukass grnr taradan amm Bir baka ferah baka letfet var iinde Eyvh o ifte kayk ald karrm ark okuyup gedi bir fet var iinde Olmakda dernunda hev te-i szn Nyn diyebilmem ki ne hlet var iinde
65
Ey h Nedim ile bir seyrin iitdik Tenhca varup Gksuya iret var iinde
MAHALL-FOLKLORK SLUBUN DER TEMSLCLER

XVIII. yzylda gndelik hayatn btn ayrntlar manzum eserlerde yer alr. Daha nceki yzyllarda genellikle yceltilen ak, sradanlar. Eserlere edeb deer katmak zere ara sra bavurulan hner gsterileri ve sz sanatlar baz eserlerin temel nitelii hline gelir. Nedimin iirlerinde grlen uarlk ve rahat syleyi, Enderunlu Fazl tarafndan bir adm tesine tanarak cinselliin farkl biimlerde anlatmna dnr. Klasik dnemde daha ok, nemli olaylara ve etkinliklere ebced hesabyla tarihler drlrken giderek gndelik hayatn her trl sradanl tarih manzumelerinin konusu olur. Adanal Srur tank olduu veya duyduu her konuyla ilgili tarih drr. Mahalllemenin Nedimden sonra daha da yaygnlat ve sradanlat bilinmektedir. Pek ok airde yansmalar grlen bu eilimin en karakteristik temsilcilerinden biri Enderunlu Fazl, dieri ise Mverrih Srurdir. Asl ad Hseyindir. Filistinin Akka kalesine bal Safed kasabasnda dnyaya geldi. Asi (=ldrlm) ve maktul Akka muhafz Tahir mer Beyin torunudur. Babas da dedesi ile ayn akbete uraynca Kaptanderya Cezayirli Gazi Hasan Paa tarafndan kardei Hasan Kmille birlikte stanbula getirildi. Enderuna verilerek eitim grmesi saland. Fakat ele avuca smayan Fazl, Enderundaki uygunsuz davranlar ve apknlklar sebebiyle buradan uzaklatrld. Yaklak on iki yl stanbul sokaklarnda perian bir ekilde dolat. Devrin ileri gelenlerine yazd kasideleriyle ektii skntlar dile getirdi. III. Selim dneminde affedilerek Rodos vakflaryla ilgili bir greve getirildi. Halep defterdarlnda memuriyet, Maden-i Hmayun emaneti, Erzurum ve yresini tefti gibi grevlerden sonra bir ikyet zerine Rodosa srld. Kendisiyle birlikte Rodosta srgn hayat sren Ebubekir Ratip Efendinin idam edilmesinden veya III. Selimin ldrlmesinden duyduu zntden tr uzun sre alad iin gzlerini kaybetti. Bunun zerine stanbula dnmesine izin verildi. 1225/1810 ylnda stanbulda vefat etti. lm iin Gdi Fzl Beg gice ahbb nln eyledi dizesi tarih drlmtr. Eypte Eyp Sultann kabristanna yakn Kzlmescit Mezarlna defnedilmitir.
ENDERUNLU FAZIL
airlii
Fazl Divannda, zellikle kasideler blmnde izleri srlebilen belirgin bir gereki yaklam hkimdir. air, hayatnn byk blmn srgn ve affedilme arasnda geirdii iin divannda dneminin yneticilerine yazlm doksan kadar kaside vardr. Bu kasideler, airin hayatna ve piskolojisine dair nemli veriler ierir. Fazl, klasik iirin temel zemininden ayrlmamaya zen gsterir; fakat ondan ok daha ileri boyutta bir ferdiyet hissi ile iirini hayata aar. Cokusunu Nedimden ve umarszln Sabitten gelen izgide dillendirmeye alan air, gemie dnk muhasebe ve pimanlk anlarnda ise Nabden dnledii bir slupla hikmetli szler sylemeye gayret eder. Ama btn hayat hikyesinin de zeti saylabilecek danklk ve lakaytlk, ou zaman onu basitlie sevk ederek, hem kafiye ve redif seiminde hem de benzetme ve ifadelerde iirine nitelik kaybettirir: Devlet in mchede cennet in du Demez bu renc zahmete dny v ahret
66
Gam karmak in bezm-i net-efzdan Dedi r-presi ol eng civnn k k Vasf- baldr ile shib-kademim ben Fzl Hi bu vdde ayaklanmad evvel deb Fazl, stanbul manzaralarn, sosyal olaylar ve gerek sevgili tipine ait gzellik unsurlarn kendine has bir yaklamla anlatr. Bu ynyle Nedimi artran bir edas vardr. zellikle arklarnda bu yaknlk daha fazla sezilir. Fakat onun iirinde kk yata girdii Enderunun izleri daha belirgindir. Divannda bata tarih ve corafya olmak zere eitli ilimlerden devirdii kavramlarla rlm iirler vardr. zellikle gelenein aksine felei vd bir kasidesi, Yahudilik ve Hristiyanlkla ilgili kavramlarn sklkla getii baz iirleri ve dorudan bir sevgili adna (iek, fet, Anton vb.) sylenmi arklar, onu Nedim izgisinden ayrr.
Eserleri
Fazln mrettep divanndan baka Defter-i Ak, Zenanname ve Hubanname adl mesnevileri, enginame adl drtlklerden oluan bir eseri vardr. Divan: Enderunlu Fazl, olduka hacimli bir divan sahibidir. Fazl Divannn farkl ktphanelerde yazma nshalar vardr. Bu nshalardan, airin salnda kendisi gibi enderunlu olan airlerden Vasf n istinsah ettii, Topkap Saray Hazine Kitapl 906 numarada kaytl nsha en eski tarihlidir. Fazl Divan, 1870-71de Bulakta baslmtr. Fazl Divannda kasideler nemli bir yekn tutar. Hemen tm mrn himaye ve ltuf araynda geiren rint airin, tahmin edilecei gibi ok sayda kasidesi vardr. Fazln Felek Methiyesi, gelenein sesine yaklama ve temadaki dnmler asndan iyi rnektir. Gazellerinde ise Nab ve Nedim tarznn izleri hemen sezilir. Baz iirleri Snblzade Vehb, Keecizade zzet Molla gibi usta airler tarafndan tanzir edilmitir. enginame: Rakkasname olarak da bilinir. Farkl milletlerden krk iki erkek kein tasvir edildii eser, murabba biimiyle yazlmtr.
Mesnevileri
Fazl, divan sahibi bir air olmasna karn asl hretini mesnevilerine borludur. Birka kez Snblzade Vehbnin evkengizi ile birlikte baslan ve ou zaman onunla beraber anlan Defter-i Ak, Hubanname ve Zenanname adl mesnevileri mstehcen ama cesur betimlemeleriyle olduka ilgi grmlerdir. Bu klliyatn 1837-1838deki beinci basks mstehcen bulunarak Mustafa Reit Paann emriyle toplatlmtr. Defter-i Ak: Aruzun feiltn feiltn feiln kalbyla yazlan bu eser, airin ak maceralarn anlatt 438 beyitten oluan bir mesnevidir. Eserine gzellik (hsn) ile ak arasndaki ilikinin znesi konumundaki n tanmyla balayan Fazl, Allahn sfatlarna ve Hz. Muhammede gndermelerde bulunarak gzellikle ak ilikisini temellendirir. Gelenee uygun bir giri yapar. Yine gelenee uyarak III. Selimi ver. Ardndan dinle ey nidasyla seslendii muhayyel ve muhtemel muhatabna bandan geen drt ak hikyesi anlatr (Kuru 2005: 476-506). Hubanname: ehrengiz geleneine eklemlenebilecek bu eser, aruzun feiltn feiltn feiln kalbyla yazlm 796 beyitten oluan bir mesnevidir. Bu mesnevi, sevgilinin Hangi memlekette gzel oktur? sorusuna cevap olmak zere yazlm ve Reislkttab Ebubekir Ratip Efendiye ithaf edilmitir. Eserin giri ksmnda gzellik konusu ele alnm, ardndan dnemine gre yeni saylabilecek eitli corafi bilgiler verilmitir. Hindistandan Yeni Dnya (=Amerika)ya kadar birok lkenin erkek gzelleri tasvir edilmitir. Bir ehrin gzellerini anlatan ehren-
67
gizlerden farkl olarak birok lkenin gzellerini konu edinmitir. Bat kltryle ilikisi de dikkate alnarak Franszcaya evrilmi, Franszca evirisi de Reit mrahor tarafndan Trkeye kazandrlmtr (2009). Zenanname: Fazl bu eserini Hubanname iin teekkr eden sevgilisinin istei zerine yazdn syler. Aruzun feiltn feiltn feiln kalbyla yazlan eser, 1101 beyitli bir mesnevidir (ztrk 2002: Bingle 2006). air, eserin giri ksmnda klsik iir adabna gre kadn gzelliinden sz etmenin abes olduunu kaydettikten sonra, eitli milletlere ait kadnlardan bahsetmitir. XVI. yzyl airlerinden Aziz, Nigarname adl mesnevisinde yirmi gzeli er beyitle betimleyerek kendisinden nce kimsenin cesaret edemedii bir konuyu ilemitir. Enderunlu Fazl ise, eserinde Anadolulu kadn gzellerin dnda eitli milletlere mensup kadn gzelleri de betimlemitir. Eser bu ynyle orijinal ve dikkat ekicidir. Fazl hem corafyaya bal maddi kltr unsurlarn artc bir biimde ilemesiyle hem de Hubanname ve Zenannamede resme yaklaan tasvirleriyle yeteneini sergilemitir. iirlerinden rnekler rnek 7 (ark) emsiyye tutmu el-amn Kaykda ol nr- siyh Uk- zrndan hemn Ruhsrn saklar o mh . emsiyyede ol mhve Gy bulut ire gne Fzl gibi hep nle-ke Eyler yolunda h vh rnek 8 (Defter-i Aktan) 1 Hsn bir mevhibe-i uzmdr Ak bir czibe-i Mevldr 2 3 4 5 6 7 8 8 Hsn bir h- hmyn-ahter Ak ana turfe ged-y kemter Hsn bir ule-i nms gibi Ak ol uleye fns gibi Hsn bir h-y vah-cndr Ak ana memen-i b-pyndr Hsn bir cra-i b- Kevser Ak ana kse-i te-peyker Reh-ber-i lem-i bldr ak Nerdbn- der-i Mevldr ak te-i akla hen zer olur Akla hk-i siyeh cevher olur Ak her gfili gh eyler Chili rif-i billah eyler Akdr perde-g-y tahkk Halvet-i hazrete bir mahf tark Gzellik byk bir batr Ak, Allah vergisi bir cazibedir Gzellik kutlu yldza sahip bir padiah Ak onun yeni yetme bir dilencisidir Gzellik bir namus alevi gibidir Ak ise o alevin fanusudur Gzellik yabani bir ceylandr Ak ona sonsuz bir snaktr Gzellik, kevser suyundan bir damladr Ak ise ona ate grnml bir ksedir Ak, en yce lemin klavuzu, Allahn kapsna kma merdivenidir Ak ateiyle demir altn olur Kara toprak, ak sayesinde maden olur Ak, her gafili kendine getirir Cahili, Allah bilen rif eder Gerekler perdesini aan aktr Allaha ulamaya gizli bir yoldur
68
Hsne meyl eylemeyen ndndr Dmeyen aka bel hayvndr
Gzellie ynelmeyen cahildir Aka dmeyense kukusuz hayvandr stanbulun Gzellerine Dair nsan akl, stanbulu alamaz Aklllar ucunu bucan kestiremez Yani her kesi bir maherdir Dahas her yresi bir lkedir Dnya sanki bir nshaya benzer stanbul da o nshann iindekiler ksm Dnyada stanbul, benzersiz bir incidir Yedi iklim onun istiridyesidir O mutluluk ehri beinci iklimdedir Burann havas ve suyu gayet hotur yle garipliklerle dolu bir ehir ki Allah tan topran altn etsin Gzelleri birbirine benzemez Renkleri hep ayr ayr grnr Tamam uh, aldatc ve alayc Naz ve niyaz oyununu iyi bilirler Bazen kann kenaryla syleir Bazen de hileli baklaryla Her birisi naz ve eziyet staddr. Tamamnn alkanl zorluk ve cefadr
rnek 9 (Hubannameden) Der-Beyn- Hbn- slmbol 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Hric ez-akl- beer stanbul remez gyetine ehl-i ukl Yani her gesidir bir maher Dah her nhiyesi bir kiver Sanki bir nsha gibidir dny Bu da fihrist-i kitb olmu ana Sanki lemde bu bir drr-i yetm Bir sadef olmu ana heft iklm Pencm iklmde ol ehr-i saf Bunda gyet ile ho b u hev yle bir ehr-i acyib-mehn Ta u topran ide Hak altun Benzemez birbirine hbn Mteaddid grnr elvn Cmlesi h u firb tannz Mahrem-i ubede-i nz u niyz Syleir ge-i ebrs ile Ghice gamze-i cds ile Her biri nz u sitem std Cmlenin cevr cef mutd
rnek 10 (Zenannameden) Der-Beyn- Zenn- erkes 1 2 3 4 5 6 erkesin kzlar meh-pre olur Anda k ne ki isterse bulur Nahl-i vl-y kadi muhkemdir Sanki meh yzine bir sllemdir Ana d py- nazarla klr Dde-i kalb ile amm baklr Leb ruh olmu iken meyhne Ddeler olsa nola mestne nki ykt yaratlm o duda Old aksi dil-i uka d d Mihr mehden teni olmu taktr Nice olsun o ten-i pke nazr
erkez Kadnlarn Beyan Eder erkezin kzlar ay parasdr Onda n her arad vardr Fidan gibi boyu yksek ve biimlidir Sanki ay gibi yzne bir merdivendir Ona, bakn iki ayayla klr Ama kalp gzyle baklr Duda ve yana sanki meyhane Gzlerin sarho olmasna alr m O dudak, yakuttan yaratld iin Yanss klarn gnlne iki yara at Bedeni ay ve gneten damtlm O temiz vcudun benzeri olabilir mi
69
7 8 9 10
Grcden geri ki bunlar zb Grcnn cezbesi okdur amm Cmlesi perde-nin-i ismet Pk-dmendir o yekt millet Pk olur m-hasal p pesi Sevb-i rznda bulunmaz lekesi Sanma bu millete bir benzer ola Bu cihn ire meger Grc ola
Bunlar Grclerden gzel olsa da Grcnn cazibesi daha oktur Tamam namus perdesinde oturur O benzersiz millet namusludur Ksacas n de arkas da temizdir Namus giysisinde leke bulunmaz Bu milletin bir benzeri olduunu sanma Bu dnyada olsa olsa Grcler
rnek 11 (enginameden) Mhiyyet-i engiyn (=engilerin zellikleri) Fzln ite yine cevheri var Yine bir cn yakan szleri var Cmle insf ile eyler takrr engiynn ne kadar dilberi var Fazln ite yine cevheri, can yakc szleri var; engilerden ne kadar dilber varsa tamamn insaf ederek anlatr. Evvel cmlenin Akbabas Khne gerdn krann davs hret-i kzibedir gavgs Bel yldz gibi klar var ncelikle tamamnn Akbabas, eski gerdan kranlarn meselesidir. abas yalanc bir hret iindir. Velhasl yldz kadar vardr. Enderunlu Fazln mesnevilerinin gelenek iindeki yerini aratrnz.
MVERRH SRUR
Tarih drme sanatndaki ustalndan tr mverrih sfatyla anlan Srurnin asl ad Osmandr. Adanaldr. airliinin ilk be ylnda Hzn mahlasn kullandktan sonra hamisi eyhlislam Yahya Tevfik Efendinin tavsiyesiyle Sruryi tercih eder. Hiciv ve hezel trndeki iirlerinde ise Hevay mahlasn kullanr. nce mlazm sonra da kad olarak Anadolunun farkl yerlerinde alan Srur, bir ara air Snblzade Vehbnin kethdaln alarak onunla birlikte Eski Zarada bulunmu, burada yaanan hadiseler her ikisinin de iirlerine yansmtr. stanbula dndkten sonra III. Selime bir kaside sunan air, bu kaside sayesinde atand grevle memuriyet hayatn noktalar. Srur, hayat boyunca evlilik yapm, nc evliliinden bir kz olmusa da doumundan ksa bir sre sonra vefat etmitir. Kznn lmnden alt yl sonra da kendisi lmtr (1229/1813). zzet Molla, stat kabul ettii Srurnin lmne tarih drmtr: Srr-i mverrih kim uyurken bulmasa trh Gamndan bir dahi varmazd asla lem-i hba Teessr eyleyp stdna zzet dedi trh Srrnin veft bis-i hzn oldu ahbba
70
airlii
zzet Mollann da yukardaki iirde belirttii gibi Mverrih Srur, uyurken drecei tarihi bulmasa gamndan bir daha asla uykuya varmazd. Tarih drme sanatna dknl, iirin hner tarafna ilgisi adalar arasnda bir konum edinmesine imkn salamtr. Osmanl tarih drme geleneinin en nl ismi olan Srur, bu zelliiyle hem asrnda hem de sonraki yzyllarda bir hayli hret kazanmtr. Kuburizade Hevayiyi rnek alarak Hevayi mahlasyla yazd hezelleri baya ve mstehcen syleyiler tasa da divanndaki manzumeleri ve tarihleri zekice nkteler zerine kurulmutur. Srur, bunlardaki ifade gcn, halk dilinin sadeliine ve akclna borludur. Yazd iki bin yze yakn tarih manzumesi, Osmanl toplumunun gereki, muzip, kvrak zekl ve hazr cevap bir air tarafndan karlm panoramas gibidir. Srur, hayatn en ac gerekleriyle alayc bak asn ustalkla birletirebilmi nadir kalemlerdendir. nemli, nemsiz, hatta ahit olduu ya da olmad her trl olay tarihletiren Srr, tm sanat kudretini bu tarih manzumelerine vakfetmitir. Noktal ya da noktasz harflerin hesaplanmasyla drlen tarihlerden ayn tarihi sekiz kere veren beyitlere kadar tarih sanatnn her trnde maharet gsterir. Sleyman Faik, tarih manzumelerinin duygudan syrlp iir vasfn kaybetmelerine ve bir zek gsterisi hline dnmelerine dair, mecmuasnda ilgin bir anekdot nakleder: Kapudan- derya Kk Hseyin Paann skenderiye seferi srasnda Srur, henz seferin sonucu alnmamken bir tarih msran air dostlaryla paylar: Srd yelken krek ady Kapudn Paa Seferin zaferle neticelenemeyebileceinin hatrlatlmas zerine ise hemen yeni msray yaptrverir: Srd yelken krek ad Kapudn Paay! (Ceylan 2011: 130-131). Doumlar, lmler, tayinler, snnetler, dnler, imar faaliyetleri gibi tarih manzumelerini hak eden hadiselerle beraber en sradan olaylar da Srurnin diliyle tarihleir. Fakat Srurnin duyan/okuyan herkese ister istemez tebessm ettiren msralar, tarihleen mevzudan ok Srurnin kendisini tarihe mal eder. Tabii bu arada 1786 knn ne denli sert getii, Erzuruma dnm slambol bu yl yaz gelmiyor ya da kahraman kedisinin 1789da ld onun bu esiz slubu sayesinde unutulmaz: Nie kendi gibi iri san Bir srmakla iki bldi kedi Kuyru dikdi didm trhin Frenn hasretinden ldi kedi 1213 (Batur 2010: 84)
Eserleri
Srurnin Neatengiz adn verdii divan (Batur, 2010) dnda Hezliyat (Ayan, 2002) ve eitli airlerden derledii tarih manzumelerini ihtiva eden bir Mecmuas vardr (BaturKarabuak 2010). Divanna zel bir isim veren air, Enderunlu Vasf ve Keecizade zzet Molla gibi kendisinden sonraki baz airlere rnek olmutur.
Adanal Srurnin, XVIII. yzylda yeni ve yerli bir anlayn gelimesinde rol nedir?
71
zet
1
Nedmin murabba ve gazellerini zmleyebilmek, Lale Devrinde, Damat brahim Paann giritii imar ve ina faaliyetleri, stanbulun elence ve mesire yerleri Nedmin sadece kaside ve ktalarnda deil, musammat ve gazellerinde de yer alr. zellikle Sadabad, devrin airlerinin kaside ve ktalarnn nemli konusu hline gelir. Nedm musammatlarnda da Sadabad ver. Bu iirlerine gnlk konuma slubunun scakln katar. Nedm, XVIII. yyla kadar divan iirinde yaanan btn tecrbelerden yararlanarak gazeller syler. Hint slubunun inceliini, haddeden gemi nezaketiyle birletirerek anlatt gzellerin stanbulda da bulunmadn fark ederek dlerinden uyanr. Bazen bir halk adam gibi konuur bazen de medreseli tutumunu alaya almak iin onlarn edasna brnr. Gelenein iinde tasavvufi ierik kazanan irfan, ahd, peyman gibi szckleri farkl balamlarda kullanr. Evinin bulunduu semtin tarifine kadar somut gstergelere yer verir. Beiktaa yakn evini, biyografisiyle ilgili belgeler de dorular. Btn bu zelliklerine ramen her zaman da dnk deildir. Kimi zaman gnlyle dertleir. Kimi zaman tecrit sanatndan yararlanarak kendi kendisiyle konuur. iirine ironi katmak iin bilmezlikten geldii ok olur. Divan iiri gelenei iinde Nedmin yerini belirleyebilmek, Nedmin gazellerinde Bakyle klasikleen anlayn izleri belirgin olmakla birlikte Hint slubunun, hikem tarzn zellikleri de grlr. Nazirelerine bile kiisel slubunu yanstan Nedm, ustalarndan devr ald mazmunlar, benzetme unsurlarn ve sz varln dntrerek Nedimane denilen bir tarz yaratmtr.
Mahall slubun dier temsilcilerinden Enderunlu Fazl ve Mverrih Srur hakknda deerlendirmeler yapabilmek, Nedm, mahall unsurlar iirlerinde estetik bir anlayla kullanr. Nedmden sonra gndelik hayatn btn ayrntlar olduu gibi iire yansr. Eserlere edeb deer katmak zere ara sra bavurulan hner gsterileri ve sz sanatlar sradanlaarak baz eserlerin temel nitelii hline gelir. Nedmin iirlerinde grlen uarlk ve rahat syleyi, Enderunlu Fazl tarafndan bir adm tesine tanarak cinselliin farkl biimlerde anlatmna dnr. Fazl, divan sahibi bir air olmasna karn asl hretini mesnevilerine borludur. Birka kez Snblzade Vehbnin evkengizi ile birlikte baslan ve ou zaman onunla beraber anlan Defter-i Akn yan sra Hubanname ve Zenanname adl mesnevileri mstehcen ama cesur betimlemeleriyle olduka ilgi grmlerdir. Fazl, Corafyaya bal maddi kltr unsurlarn artc bir beceriyle iire sokar. zellikle Hubanname ve Zenannamede kelimelerle resim izercesine gl bir tasvir yetenei ortaya koyar. Tarih drme sanatndaki ustalndan tr mverrih sfatyla anlan Srur ise tank olduu veya duyduu her konuyla ilgili tarihler drr. Klasik dnemde daha ok, nemli olaylara ve etkinliklere ebced hesabyla tarihler drlrken Srur, gndelik hayatn her trl sradanln tarih manzumelerinin konusu yapar. Bu zelliiyle hem asrnda hem de sonraki yzyllarda bir hayli hret kazanr. Kuburizade Hevayyi rnek alarak Hevay mahlasyla yazd hezelleri baya ve mstehcen syleyiler tasa da Neatengiz adn verdii divanndaki manzumeleri ve tarihleri, Osmanl iir gelenei iinde yer edinmesini salar.
72
Kendimizi Snayalm
1. Nedmin de ska kulland bentlerden oluan nazm biimlerine genel olarak ne ad verilir? a. Bendiyye b. Murabba c. Musammat d. ark e. Lgaz Elin koy sne-i billra rahm et ka zr Beyaz zre bizim de pene bir fermnmz vardr 2. Nedm, yukardaki beytinin ilk dizesinde hangi edeb sanat kullanlmtr? a. Kinaye b. Telmih c. Mecaz- mrsel d. Tebih e. Tecahl-i rifane Bydan ho rengden pkzedir nzk tenin Beslemi koynunda gy kim gl-i ran seni 3. Nedm, yukardaki beytinde alt izili tamlamayla hangi edeb sanat kullanmtr? a. Hsn-i talil b. Tebih c. Mecaz d. Telmih e. Kapal istiare Bydan ho rengden pkzedir nzk tenin Beslemi koynunda gy kim gl-i ran seni 4. Nedmin yukardaki beytinin dilii evirisi hangi seenekte doru verilmitir? a. Narin sevgilim! Gl desenli ipek kumatan elbise giydin ama korkarm ipekli kuman glndeki dikenin glgesi seni incitir. b. Narin sevgilim Gll! Giydiin ipekli elbisenin seni inciteceinden endie ediyorum. c. Narin sevgilim! Gl dikensiz olmaz. Dikenlerin seni yaralayacandan korkuyorum. d. Narin sevgilim! Gll elbiseler giydin ama korkarm ki elbisen ipekli kumatan yapld iin seni azarlarlar. e. Narin sevgilim! Gl desenli elbiseler giyip gln glgesinin dmedii yerlerde dolayorsun. Seni incitirler diye korkuyorum. Ben dedike Nedmi byle kim kld n-tvn Gsterir engt ile meclisdeki mn seni 5. Nedmin gazelinden alntlanan yukardaki beyitte alt izili szcklerin anlamlar, aadakilerin hangisinde srasyla doru olarak verilmitir? a. kalem-kadn b. parmak-arap iesi c. sopa-klhanbeyi d. el-sevgili e. kadeh-arap 6. Enderunlu Fazln ok sayda kaside sylemesinin balca nedeni aadakilerden hangisidir? a. Enderunda yetimi olmas b. Saray evresinde bulunmas c. Her konuda kaside yazabileceini gstermek istemesi d. Kaside tarzndaki ustalnn padiah tarafndan taktir edilmesi e. Sk sk srgn edildii iin af dilemek zorunda kalmas 7. Aadakilerden hangisi Enderunlu Fazln eserlerinden biri deildir? a. Defter-i Ak b. Zenanname c. Hubanname d. enginame e. evkengiz 8. Srurnin hiciv ve hezel tarzndaki iirlerinde kulland mahlas aadakilerden hangisidir? a. Srur b Hzn c. Hevay d. Hicv e. Fikr 9. Srur, hangi tarzdaki ustalyla edebiyat dnyasnda tannmtr? a. Tarih drmesiyle b. Muamma sylemesiyle c. Akrosti kullanmasyla d. Hicivciliiyle e. Methiyeleriyle 10. Srurnin divanna verdii ad aadakilerden hangisidir? a. evkengiz b. Neatengiz c. Rakkasname d. Surname e. Hazan- Efkr
73
Okuma Paras
SMBL ZAMANLARI Divan airi, sevdii gzelin benzerini iekler arasnda arar. Gzelin her uzvuyla iekler arasnda benzerlikler kurulur. Gelenein iinde kurallaan kabullere gre; mesela smbl, kokusu ve rengiyle gzelin salarnn hem yerini doldurur hem de hatrlatr. Gzelin salar smblle eletirilir. airler bazen benzerlik ilikisi kurmak yerine, benzerlii hatrlatacak kelimeler kullanmak yoluyla gelenein iinde kalarak nasl yenilik yaplabileceini de gsterirler. Biz de gelenee uyarak smbl zamanlarnn yaand bu demlerde ieklerden sz edeceiz. Beyt: Ol peremin nazrini hatrda m gnl Grm idin geen sene smbl zamanlar Nedmin bu beytinde tebih sanatndan yararland apak grlmektedir. Burada kullanlan szcklerin, bunlarn sralann belirleyen l fikri ve sze gzellik katt kabul edilen sanatlarn hibiri yeni deildir. Fakat perem-smbl benzerlii zerine kurulan beyitte slubu biimlendiren ykleme tarz, benzetme sanatnn sradanln ortadan kaldrmakta ve gnlk konuma dilinin scakln ve itenliini hissettirmektedir. Bunda seilen szlerin dizimi ve fiillerin zaman syleyie doallk katmaktadr. Divan airleri en doal syleyilerinde bile gelenee uyarlar. Szgelii sitem ederken felee, dertleirken gnle seslenirler. Nedm de bu beytinde gnlyle konuur. Birbirine anlam bakmndan yakn olan hatr-gnl ilikisi geen sene ibaresiyle birleince zihnimizi srekli megul eden hatralarmz artrr. Grnts kaybolmayan gereklerin ve alglamalarn gnl tarafndan hatrlanmasyla bugnle gemi arasnda balar kurulur. Beyitte smbl zamanlar ibaresi ile yaanmlk duygusu uyandrlr. Bu zaman anlay konuma slubuna ve halk diline aittir. Gnl-perem ilikisi mstakil bir divan oluturacak kadar beyitlerde ilenmitir. n gnl gzelin zlfne, sana, peremine tutkuyla balanr. Hafif bir esintinin bile depretirebilecei narinlikteki salar, n gnlne kement olur. Bu balln sebebi, biim, renk ve koku bakmndan gzel olana duyulan hayranlktr. Seher yelinin datt salarn n gnln perian etmesi bundandr. Bu anlay ifade eden beyitlerle herhangi bir divandan birka gazel okuyunca karlarz. Fakat divan airi iin nemli olan ilenmemi konular bulmak deil, gelenek iinde yeni syleyi tarz ortaya koymaktr. Nedmin bu beytinde smbl zamanlar ibaresi perem-gnl mnasebetine farkl bir hava katmaktadr. air iin nemli olan eserinde kendine mahsus bir hava oluturmasdr. sterseniz siz buna slup veya syleyi mkemmellii deyin. Her ne derseniz deyin ite bu hava, adalarnn Nedmane diye nitelendirdikleri iirsel bir zelliktir. Muhsin Macit, Krklar Divan, Kap Yaynlar, stanbul 2009, 78-79.

1. c 2. a 3. e 4. a 5. b 6. e 7. e 8. c 9. a 10. b Yantnz yanl ise, Nedm-rnek 1 konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise,Nedm-rnek 3 konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Nedm-rnek 5 konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Nedm-rnek 5 konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Nedm-rnek 5konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Enderunlu Fazl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Enderunlu Fazl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Mverrih Srur konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Mverrih Srur konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Mverrih Srur-Eserleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
74

Sra Sizde 1 Nedmin bentlerden oluan nazm biimleri (musammat) arasnda en ok tercih ettii murabbadr. Murabbalarn ark formunda bestelenmesinden tr Nedm ark airi olarak da tannmtr. Oysa murabba biimindeki arklarn yan sra gazel eklinde de ark sylediini bir gazelinin makta beytinde bizzat belirtir: Erm grdkde Nedm eyledi tahsn fka bu arkyla bir vze drdm Enderunlu Fazl, Enderunlu Vasf ve eref Hanmn da gazel eklinde arklar vardr. Zaten Nedm Divannn yazma nshalarnn byk ounluunda arklara ayr bir blm ayrlmam; bu iirleri gazeller iinde alfabetik sraya gre sralanmtr. Yalnz nshada; Sleymaniye Ktphanesi, Darlmesnevi No.415, Sleymaniye Ktphanesi Yazma Balar No. 2334, Ankara Mill Ktphane A.3478 kaytl nshalarda arklara mstakil blm ayrlmtr. Dier yazma nshalarda ise bu iirlerin bir ksm murabba baln tamaktadr. Bu durumda arky bir nazm ekli olarak kabul etmek zordur. Sra Sizde 2 1. Sevgili, iinde keramet olan bir sz dedi. O szde dn geceye dair bir iaret vard. 2. Meyhane dardan skc grnr ama iinde bir baka ferahlk, baka gzellik vardr. 3. Eyvah! O ifte krekli kayk kararm ald. inde ark okuyup geen bir afet vard. 4. Neyin iinde ne hllerin olup bittiini anlatamam. Hava (nefes), neyin iinde yakc ate olmaktadr. 5. Ey uar gzel! Nedm ile bir gezintini iittik; tenhaca Gksuya gidip elenmisiniz. Sra Sizde 3 Mesnevi gelenei iinde ehrengiz ve sergzetnamelerin varl bilinmektedir. Fazln Hubannamesi mesnevi gelenei iindeki ehrengizlere eklemlenebilir. Bir ehrin veya lkenin gzel kadnlarn mesnevi konusu olarak ileyen Aziznin Nigarname adl eseri gibi metinler gelenek iinde yaygnlk kazanmamtr. nceki dnemlerde yaplan baz denemelerin yaygnlk kazanarak belirginlemesi XVIII. yzyl divan edebiyatnn zelliklerindendir. Fazln Defter-i Ak adl mesnevisi ise gelenek iinde rnekleri bilinen sergzetname ve hasbihllerin yeni bir yorumu saylabilir. Biim bakmndan mesnevi geleneine btnyle bal olmakla birlikte, konularn ilenii, dil kullanmlar ve sluplar asndan Fazln mesnevileri farkllklar gsterir. Az taklitleri, farkl millet ve rklardan gzellerin betimlenmesi, sosyal konumu itibariyle merkezin dnda konumlanm insan tiplerinin ele alnmas, Osmanl modernlemesinin nclerinden Mustafa Reit Paann bile mstehcen bularak toplattraca kadar cinsellikle ilgili konulardaki aykrl Fazln eserlerinin gelenekten ayrlan ynleridir. Sra Sizde 4 Adanal Srurnin iire balarken kulland Hzn mahlasn daha sonra Srur ile deitirmesine, hezellerinde Hevay mahlasn kullanmasna baklrsa kiisel slup kaygsnn ar basmad sylenebilir. Nitekim iirlerini de syleyi mkemmellii ve hayal inceliine dayal bir anlayla deil, hner ve nkteyi esas alan bir yaklamla biimlendirir. Divan iiri gelenei iinde en ok tarih dren air olarak tannr. Bu bakmdan kaynaklarda mverrih sfatyla anlr. Tarihleri, hicivleri ve hezelleriyle adalarnn ilgisini ekmeyi baarr.
75
Ayan, Elif (2002). Srur ve Hezliyyt (nceleme-Tenkitli Metin-Szlk). Hacettepe . YLT. Batur, Atilla (2010). Mverrih Srur Klliyat-1: Divan. Ankara: Divan Kitap Yaynlar. Batur, Atilla-Karabuak, Kemal (2010). Mverrih Srur Klliyat-II/1: Tarihleri. Ankara: Divan Kitap Yaynlar. Ceylan, mr (2011). Byyen Glgeler Yzyl: 18. Asr Klasik Trk iiri. Ba Bozumu. stanbul: Kesit Yaynlar. en, Saliha (2001). Hbnnme ve Zennnmede MetinResim likisi. Hacettepe . YLT. Kuru, Selim S. (2005). Biimin Kskacnda Bir Trh-i Nevicad: Enderunlu Fazl Bey ve Defter-i Ak Adl Mesnevsi. inasi Tekinin Ansna, Uygurlardan Osmanlya. stanbul, s. 476-506. Kk, Sabahattin (1995). Enderunlu Fzl. slam Ansiklopedisi, XI. stanbul: TDV Yaynlar. Macit, Muhsin (2010). Nedm Hayat, Eserleri ve Sanat. 4. Bask, Ankara: Aka Yaynlar. ztrk, Nebiye (2002). Zennnme, Enderunlu Fzl. stanbul . YLT.
Bingle, Filiz (2006). Zenanname Kadnlar Kitab. Ankara: Altst Yaynlar. Enderunlu Fazl (2009). Hubanname (Gzel Olanlar Kitab). (eviren: Reit mrahor), stanbul: CinSel Yaynlar. Keskin, Neslihan Ko (2010). I. Abdlhamitin ehzadelerinin Bed-i Besmele Trenini Anlatan Enderunlu Fazln Surnme-i ehriyr zerine. Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi. 27 (Bahar), s. 149-186. zgl, M. Kayahan (2006). Divan Yolundan Peraya Selametle: Modern Trk iirine Doru. Ankara: Hece Yaynlar.
Amalarmz
4

eyh Galip Sebk-i Hind Hsn Ak Mevlevilik Tasavvuf
Bu niteyi tamamladktan sonra; eyh Galipi ve eserlerini tanyabilecek, Hint slubunun, eyh Galipin iirlerine yansyan zelliklerini saptayabilecek, Mesnevi gelenei iinde Hsn Akn yerini belirleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
maj oklu duyulama Allmam Tamlamalar Soyut Kavramlar
indekiler
Hint slubunun Son Byk airi eyh Galip
HNT SLUBUNUN SON BYK AR EYH GALP HAYATI ESERLER SLUP ZELLKLER BR BAKA LGAT BR ZGE MACERA: HSN AK
Hint slubunun Son Byk airi eyh Galip

HNT SLUBUNUN SON BYK AR EYH GALP
Bir nceki asrda Trk iirini derinden etkileyen ve ok nemli ahsiyetler tarafndan temsil edilen Sebk-i Hind, XVIII. asrda da Trk iirindeki etkisini srdrmtr. Hemen her air zerinde farkl dzeylerde ve farkl zellikleriyle etkili olan Hint slubu; eyh Galip, Arpaeminizade Sam ve Halepli Edip dnda nemli bir temsilci yetitirememitir. eyh Galip, Sebk-i Hindnin Trk iirindeki son byk temsilcisi olmann yan sra ayn zamanda bu slubu iirlerinde en iyi ve en fazla yanstan air olarak da kabul edilmektedir.
Asl ad Muhammet Esat olan eyh Galip, 1757 ylnda stanbulda Yenikap Mevlevihanesi civarndaki bir evde dnyaya gelmitir. Onun doumuna, eser-i ak terkibiyle tarih drlmtr. Tezkirelerin verdii bilgiye gre, Galipin babas Mustafa Reit Efendi, Melamilie bal bir Mevlevidir. Dedesi ise sz konusu mevlevihanenin on ikinci eyhi Kek Muhammet Dede olup, baz kaynaklarn belirttiine gre Krm aslldr. Galipe Muhammet Esat ad, airin doumundan yllar nce bizzat byk babas tarafndan verilmitir. Babasnn da iir yazd ve Galipin air olarak yetimesinde nemli roller stlendii bilinmektedir. Galip, Hsn Ak adl eserinde, babasndan uzun uzadya sz etmi ve iirde pr yani Mevlana tarzn ondan rendiini sylemitir: Bu gm-rehin old dest-gri retdi shanda tarz- Pri (Doan 2007: 52) (Yolunu kaybetmi bu adamn elinden tuttu: iirde Mevlana tarzn retti.) lk eitimini babasndan alan eyh Galip, ondan Tuhfe-i ahidyi okumu, baz hocalardan Arapa ve Farsa dersler almtr. Kaynaklarn verdii bilgilerden airin dzenli bir medrese eitiminden gemedii, ailesinden ve dnemin baz byk hocalarndan ald zel derslerle kendini gelitirdii anlalmaktadr. air, bir dizesinde, glzr- shanda gl-i hod-ry yani szn gl bahesinde kendiliinden yetien bir gl olduunu syleyerek ayn geree temas etmitir. Onun yetimesinde daha ok Galata Mevlevihanesi eyhlerinden Aba Hseyin Dedenin ve ileri dzeydeki Farsas ve Fars iirine dair bilgisiyle tannan devrin stat ahsiyetlerinden Hoca Neet tarafndan oluturulan edeb ortamn byk katks olmutur. zellikle Hoca Neet, ok gen yata iir sylemeye balayan Galiple yakndan ilgilenmi ve yazd bir mahlasname ile onun nceden beri kulland Esat mahlasn kutlamtr. Bir yandan Hoca Neetten Farsa, bir yandan da Ham-
HAYATI
Melamilik: Tarikat balsnn, kendi manevi gelimilik dzeyini gizlemek, bylece nefsini kibir ve gsteriten uzak tutmak amacyla gerek giyim kuam gerekse sz ve davranlaryla halkn ayplamasna neden olacak bir grnt vermesine Melamilik denir.
Tuhfe-i ahid: Mulal brahim ahid Dedenin yazd TrkeFarsa manzum bir szlk.
78
ile: Mevlevilerin manevi eitim srelerinden biridir. Tekkenin farkl yerlerinde hizmetle geirilen bu srecin toplam sresi 1001 gndr.
Asitane: Mevlevilerin 1001 gn sren ve adna ile dedikleri manevi eitim srelerini tamamladklar Mevlevihane. Harem: Mevlevihanelerdeki on blmden biri olup, eyhin evi olarak kullanlmaktadr.
Mesnevihan: Mesnevi okumak ve okutmak zere yetkilendirilmi kii.
Hazire: Cami, tekke ve trbe gibi meknlarn mezarlk olarak da kullanlan etraf duvar veya parmaklkla evrilmi bahe ksm.
di Efendiden Arapa dersleri alan air, devam ettii mevlevihanede eitli alanlarda ve bu arada edebiyat ve musikide de bilgisini gelitirme imkn bulmutur. Genlik yllarnda Neet, Pertev ve Nesip Dedeye; nceki devirlerde yaam byk ahsiyetlere nazireler yazan eyh Galip, bu dnemde Fuzul, Hayal, Nef, Nab ve Nedim gibi airlerin yolundadr. Ancak bu yolda kendi kiiliini bulamayacan grm ve Hoca Neetin de tavsiyesiyle Sebk-i Hindnin Fars iirindeki en nemli temsilcilerinden evket-i Buharyi okumaya balamtr. Bu dnem, onun sanat hayatnda byk krlmalarn olduu bir dnemdir. O, daha nce yazd iirleri beenmemeye balam, hatta onlardan kurtulmak veya ayn mahlas kullanan dier airlerle kartrlmamak iin, belki de kendisindeki bu byk deiimi gstersin diye mahlasn deitirme dncesi iine girmitir. Galip mahlasn benimsemesi de bu dnemde olmutur. Bir sre her iki mahlasn beraber kullanan air, daha sonra eski mahlasn terk etmi ve sadece Galip mahlasn kullanmtr. Ailesi de Mevlevi olan ve bylece bir Mevlevi muhitinde byyen eyh Galip, ayn tarikatn eyhlerinden dersler alarak yetimi ve sonunda bir Mevlevi dervii olmutur. air, 1784 ylnda ailesinden izin almadan ileye girmek iin Konyaya gitmitir. Fakat onun yokluuna dayanamayan babas, ilesini stanbulda tamamlayabilmesi iin bavuruda bulunmu ve gerekli izin alndktan sonra Galip, stanbula dnmtr. Galip, 10 Temmuz 1784te girdii 1001 gnlk ileyi 11 Temmuz 1787de doldurarak dede olmutur. Bu tarihten sonra o, artk Galip Dededir. Tarikat ierisindeki almalaryla Mevleviler arasnda, iirleriyle de edebiyat evrelerinde dikkatleri zerine eken Galip, saray tarafndan da tannan ve beenilen bir ahsiyet olmutur. 1791 ylnda eyh Galip, Konya asitanesi eyhi Mehmet Emin elebi tarafndan Galata Mevlevihanesine yirmi ikinci eyh olarak atanm; atanr atanmaz da padiaha bir kaside yazarak onu tekkenin bakmszlndan haberdar etmi ve onarlmas ricasnda bulunmutur. Bunun zerine padiah, emir vererek mevlevihanenin bir yl iinde onarlmasn salamtr. Galip, ayn dnemde evini de buraya tam ve mevlevihanenin harem ksmna yerlemitir. Hem Mevlevi muhitinde hem de edebiyat evrelerinde sevilen ve kabul gren airin saray ile ilikileri de ileri dzeydedir. Galip Dedenin sk sk saraya arlmas veya padiahn bizzat mevlevihaneye gelerek iirlerini dinlemesi, onu dllendirmesi, divann ve Hsn Ak mesnevisini yazdrmas, tezhip ettirmesi ve ciltletmesi sarayn kendisine verdii deeri gstermesi bakmndan anlamldr. Ayrca, mevlevihanede haftada iki gn Mesnevi dersleri veren Galip, bir sre sonra Sultan Selim tarafndan mesnevihan atama yetkisiyle yetkilendirilince, btn Mevlevi eyhlerinin stnde bir makama ykselmitir. Galip, daha nce ile iin gittii Konyaya tekrar giderek on be gn orada kalmtr. air, bundan birka yl sonra, 1794-1795te annesini, ondan bir yl sonra da ok sevdii yakn dostu Esrar Dedeyi kaybetmi; her iki kayp da kendisini derinden sarsmtr. Esrar Dedenin lm iin yazd Kan alasn bu dde-i drbrm alasn / Ansn benim o yr-i vefdrm alasn dizeleriyle balayan mersiyesi, onun yaad bu zntnn hangi boyutlarda olduunu gstermektedir. Esrar Dedenin lmnden bir yl sonra eyh Galip de hastalanarak yataa dm ve 3 Ocak 1799da vefat etmitir. airin ok gen saylabilecek bir yata, henz krk iki yandayken vefat etmesi, onu sevenleri derinden sarsm ve lm sebebiyle ilgili eitli rivayetler ortada dolamaya balamtr. airin lm sebebi olarak, onun deiik olaylara zlmesi ve bu znt neticesinde hastalanmas gsterilmitir. Galipin cenaze trenine byk bir katlm olmu ve grev yapt Galata Mevlevihanesi haziresine defnedilmitir. airin annesi ile babas da ayn hazirede medfundur.
4. nite - Hint slubunun Son Byk airi eyh Galip
79
ok gen saylabilecek bir yata iken vefat eden eyh Galipin hi evlenmedii ileri srlmse de evlendiini, biri kz olmak zere toplam ocuunun dnyaya geldiini, bu ocuklarn adlarnn Zbeyde, Ahmet ve Mehmet olduunu kaynaklardan, reniyoruz (Grer 1993: 54). Galipin hayatn anlatan almalarda, kiisel zellikleri zerinde durulmu; onun olduka hassas, ince ve nazik bir mizaca sahip olduu, neeli ve akac bir insan olarak bilindii belirtilmitir (eyh Galipin hayat yazlrken u kaynaklardan yararlanlmtr: Alparslan 1988; pekten 1991; Grer 2000). eyh Galipin yetitii evrenin genel zellikleri nelerdir?
Divan: lk defa, air henz 24 yanda iken, yakn arkada Pertev tarafndan 1195/1781 ylnda tertip edilmitir. Ancak bu tertip, divann son hli deildir. nk Galipin bu tarihten sonra yazd iirlerle divann hacmi genilemitir. eyh Galip Divannn Trkiyedeki ktphanelerde otuzdan fazla yazma nshas bulunmaktadr. Eser, ilk olarak 1252/1836 ylnda Kahire Bulak Matbaasnda eski harflerle baslmtr. Bu baskda, divann yan sra airin Hsn Ak mesnevisi de yer almaktadr. Ayrca 1336/1918 ylnda stanbulda eyh Galip, Divan ve Hsn Akndan Mntehab Paralar adyla eski harfli bir baka bask daha yaplmtr. Divan zerinde Muhsin Kalkm ve Abdulkadir Grer ayr ayr doktora almas yapm; eser, yeni harflerle 1993te Naci Oku ve 1994te Muhsin Kalkm tarafndan yaymlanmtr. Hsn Ak: eyh Galip, bu eserini 1782-1783 yllarna karlk gelen alt aylk bir srede yazmtr. Birok defa yeni harflerle de baslan eser, son olarak Muhammet Nur Doan tarafndan yaymlanmtr. lerleyen sayfalardaBir Baka Lgat Bir zge Macera: Hsn Ak bal altnda eser ayrntl biimde tantlacaktr. erh-i Cezire-i Mesnevi: Galipin bu eseri, Mevlevi dedelerinden Yusuf Sineakn Cezire-i Mesnevi adl eserinin erhidir. air, ad geen eserin her cildinden 100 beyit semi ve bu sekinin bana 99, sonuna da 5 beyit eklemek suretiyle 704 beyitlik bir eser oluturmutur. Eserde, Farsa bilmeyenler iin seilen baz kelimelerin Trke karlklar verilmi ve beyitler aklanmtr. es-Sohbets-Safiyye: Bu eser, Mevlevi eyhlerinden Kse Ahmet Dedenin er-RisaletlBahriyye f-Tarikatil-Mevleviyye adl Arapa eserine yazlm Arapa bir talikattr. eyh Galipin sanat hayatnn biimlenmesinde Mevlanann etkisi var mdr?
ESERLER
Talikat: Bir eserin kenar ksmlarna aklayc notlar dmek veya ayn amala ayr bir eser yazmaktr.
Her air gibi eyh Galipin de bata Mevlana olmak zere kendinden nceki byk airleri okuyarak yetitii, kendilerinden istifade ettii, hatta bazlarna nazireler yazd bilinmektedir. iirlerine nazire veya tahmis yazd ahsiyetler arasnda Fuzul, Hayal, Nef, Sabit, Nab, Nedim, Nahif ve Mnif gibi airler ne kmaktadr. iirlerinde Ruh-i Badad ile Nevizadeden bahsetmesi ve Koca Ragp Paann Mneatndan sz etmesi, onun bu airleri de okuduunu gstermektedir. Btn bu isimler ve onlarn kiisel sluplarndaki farkllklar, eyh Galipin slup zellikleri hakknda da fikir vermektedir. Fuzulnin kane, Baknin rindane, Nabnin hikem ve Nedimin mahall-folklorik syleyile ne kt bilinen bir gerektir. Bu gerekten hareketle Galipin btn bu farkl sluplardan beslenerek kendi kiisel slubunu oluturduunu, dolaysyla bu sluplardan izler tadn, Nefden balayarak XVII ve XVIII. asr airlerinin hemen hepsini farkl dzeylerde ve farkl ynleriyle etkileyen Sebk-i Hindyi ise onun en byk temsilcilerinden biri saylacak kadar ok yansttn rahatlkla syleyebiliriz. Divannda yer yer karla-
SLUP ZELLKLER
80
tmz slup bakmndan farkllklar gsteren iirleri, ondaki bu slup eitliliini, daha dorusu slubundaki zenginlii ortaya koymaktadr. Btn bunlar, eyh Galipin kendinden nceki divan iirini her eidiyle ve her rengiyle ok iyi zmsediini, devrald miras iirlerinde baarl bir terkibe dntrdn, fakat daha ok Sebk-i Hind ile btnleerek ahsiyet bulduunu gstermektedir (Bk. Alparslan 1988: 11; pekten 1991: 25). Balangta kendinden nceki byk divan airlerinin yolunda giden eyh Galip, daha sonra Hoca Neetin ynlendirmesiyle evket-i Buharyi okumaya balaynca onun slubunda edeb ahsiyetini bulmutur. Bu dnem, airin kendi ifadeleriyle syleyecek olursak kudema tavr yerine evketane tavr yani evket tarzn, khne zemin yerine taze zemini yerletirdii dnemdir. Onun evketane tavr, evket tarz veya taze zemin, nev-zemin olarak adlandrd ey, bugnden bakldnda tam olarak Sebk-i Hindye karlk gelmektedir. Muhl add eylemilerken gazelde irn- Rm Ben cd eyledim ol evketne tarz- er (Anadolu airlerinin gerekletirilmesi imknsz bir i olarak grdkleri evketane gazel tarzn ben icat ettim.)
iir Dili
Gerek kiisel gerekse dnemsel sluplarn tespitinde belirleyicilik zellii tayan slup elemanlar vardr. Bunlar edeb metinlerdeki dil, anlam ve sanat zellikleridir. Dil, sz konusu elemanlar iinde belirleyicilii en fazla olandr. nk gerek anlam gerekse sanat ancak dil araclyla ortaya konabilmektedir. eyh Galipin slubunu deerlendirirken ilk yaplmas gereken onun iir dilinin hangi zelliklere sahip olduunu belirlemektir. eyh Galip, iir ve air zerine dnen ve bu dncelerini eitli vesilelerle ifade eden bir airdir. Hem divannda hem de Hsn Ak mesnevisinde onun bu konulardaki dncelerini okuyabiliyoruz. O, ad geen mesnevisinde Nabyi eletirirken iir dilinin nasl olmas gerektiini de sylemitir. Buna gre Nabnin beyitleri Farsa bir manzume gibi olup zincirleme tamlamalarla doludur. Nesirde metni ssleyen ve ona deer katan bu tamlamalar, iirde kullanldklar zaman sz arlatrmakta, okuyucuya yk olmaktadr (Doan 2007: 56). airin bu deerlendirmesinden, kendisinin iirde sade bir dil kullanmaktan yana olduu anlalmaktadr. Ancak yazd metinlere bakldnda aslnda airin buna pek de riayet etmedii, dilde sadelii ok az saydaki iirlerinde gzettii ileri srlmtr. Nedimle karlatrldnda Galipin iir dili daha ar ve ssl bir dildir. Fakat XVIII. asrdaki dier Sebk-i Hind airleriyle karlatrldnda Galipin iir dilinin iddia edildii kadar da ar olmad grlmektedir. Buna ramen her Sebk-i Hind airi gibi o da yeni iir dilini kullanmaktadr ve bu dil birok bakmdan klasik slubunkinden farkl ve ardr. Sebk-i Hindnin iir dilini arlatran, aslnda kullanlan kelimeler deil, bu kelimelerin tad anlam ve sanat ykdr. Bu balamda, soyut-somut kelimeler arasnda yaplan ve daha ok zincirleme biimleriyle karmza kan tamlamalar, sz ksaltmak ve az szle ok ey anlatmak iin bavurulan birtakm sanat ve teknikleri zikredebiliriz. Sebk-i Hind airleri szden ziyade anlamn ve hayalin peinde olmulardr. Anlam ve hayalde de yenilii ve orijinallii gzettikleri iin dil konusunda daha fazla dikkatli davranmak, kelimelerin, tamlamalarn ve ifadelerin en uygun biimlerini bulup kullanmak zorunda kalmlardr. Ancak Galipin kulland kelimelerin iir dilinde daha nce de kullanlm, asrlar boyu kullanlarak bir incelik, bir zarafet kazanm kelimeler olduunu belirtmekte yarar vardr. Bilinen kelimelerle yeni anlam ve hayalleri anlatmannsa ne kadar g olduu aktr. Bu gl amann iki yolu vardr: air yeni anlam ve hayalleri anlatabilmek iin ya birtakm yeni kelimeler ve bu kelimelerin de iinde yer ald yeni tam-
81
lamalar bulacak ya da eski kelimelerin anlam erevelerini ayn kelimelerle yapt yeni tamlamalarla geniletecek, hatta deitirecektir. eyh Galip, Nail-i Kadme uyarak ikinci yolu tercih etmitir. Her iki yolu takip eden airler de, ister istemez kelime tercihinde zenli davranm ve bu konuda seici olmulardr. Her Sebk-i Hind airi gibi eyh Galip de yabanc kelimelere, zellikle de Farsa kelimelere arlk vermitir. Yabanc kelimelerin, yaln hlleriyle deil, daha ziyade birleik sfatlarn da iinde yer ald zincirleme tamlamalar biiminde kullanlmalar, metinlerin anlalmasn zorlatrmtr. Zincirleme tamlamalarn kolay anlalamamas da uzunluklarndan deil, ok farkl yaplarn ayn tamlamada yer almasndan kaynaklanmaktadr. Birleik isimlerin, birleik sfatlarn, soyut kavramlar somutlatran allmam badatrmalarn iinde yer ald tamlamalarda, anlam girift ve ulalmas g bir hl almtr. Sebk-i Hind airlerinin soyut kavramlara ynelmeleri ve soyut kavramlar anlatabilmek iin de onlar somutlatrmak zorunda kalmalar, bu tr tamlamalarn fazla kullanlmasna yol amtr. Soyut ve somut kelimeler arasnda yaplan tamlamalara izafet-i itibari (grece tamlama, allmam badatrma) denilmektedir. Sebk-i Hind airlerinin ok sevdii izafet-i itibariler ayn zamanda aire sz ksaltma olana da salamtr. Galipin em-i hb-lde-i baht- siyh tamlamasna, kara bahtn uykulu gz biiminde bir anlam verebiliriz. Tamlamada yer alan hb-lde szc birleik bir sfattr. Bu birleik sfat, em szc ile bir araya getirilerek sfat tamlamas yaplmtr. Baht- siyh da baka bir sfat tamlamasdr. Her iki sfat tamlamas bir araya gelerek zincirleme isim tamlamas oluturmutur. Kara baht soyut, uykulu gz ise somut kavramlardr. air soyut bir kavram olan kara bahta ait bir zellii anlatmak iin kendisine uykulu gz atfetmek suretiyle onu somutlatrmtr. Tamlamada kullanlan szckler, bilinen sz varlna ait olduu hlde, soyut-somut kavramlarn ayn tamlamada yer almas anlamn zihinde canlandrlmasn gletirmektedir. Kesret denizinin dalgasndaki iri inci biiminde anlam verebileceimiz drr-i yetm-i mevce-i dery-y kesret tamlamasnda da ayn zellik vardr. G- rzlar (arzularn kula), seyl-b- keder (keder seli), ikr- by- man (mana kokusunun av), tb- ule-i fikr (dnce alevinin harareti/parlakl) gibi tamlamalar da, soyut kavramlara somut zellikler vererek onlar anlatmak zere kurulmu izafet-i itibarilerdir. Fieng-i h (h fiei), mevc-i seyl-i nle (inleme selinin dalgas) gibi tamlamalar ise aralarndaki benzerlik ilikisinden yararlanarak bir kavram baka bir kavramn yardmyla insan zihninde canlandrmaktadr. Sz ksaltmaya da yarayan bu tamlamalar, eyh Galipin iirlerinde byk bir yekn tutmaktadr. Sz ksaltmak, dier Sebk-i Hind airleri gibi, eyh Galipin de bir slup zelliidir. Bu nedenle air, sz uzatan birtakm sz sanatlarndan uzak durmu, onun yerine tebih, istiare, kinaye, telmih, hsn-i talil ve mecaz- mrsel gibi sz ksaltma zellii bulunan anlam sanatlarna arlk vermitir. eyh Galip, iirlerinin genelinde ar ve ssl bir dil kulland hlde, baz iirlerinde, zellikle de arklarnda sade bir Trke kullanmtr. Ancak bu rnekler, onun slubu iin belirleyici olmaktan uzaktr. Bu rnekler, onun hece vezniyle bir iir, Trk-i Basit tarznda sade Trkeyle bir gazel, Ali ir Nevay dilinde yani aatay Trkesiyle baka bir gazel sylemesi gibi, divanna bir eni katma abas ya da devrald mirastaki slup eitliliinin kendisindeki doal yansmalar olarak kabul edilmelidir. Galipin iirinde, Trke deyimlerin okluu dikkati eker. Azdan aza gezmek, az sulanmak, bana almak, bo bulunmak, anna ot tkmak, buluttan nem kapmak, el ekmek, gz kulak olmak, gz yollarda kalmak, gn yz grmek, kan alamak gibi deyimler bunlardan sadece birkadr. Tut ki bir de , Ak olsun!, Ho geldin!, ki gzm!, Gzceizim, Bir iim su, Ay yenisi, Pou saa gibi ifadeler ise gnlk konuma dilinin ok daha ak yansmalar olarak karmza kar.
82
Daha nce Nab, Nedim ve Edip gibi birka airde grlen sevgilinin gzellik unsurlarndan mavi gz (em-i kebd), eyh Galip tarafndan da kullanlm, hatta bir gazeline redif olacak kadar iir dilinin asli unsuru hline gelmitir. Bu da yaanan gerekliin iir dilindeki bir yansmas olarak kabul edilebilir.
eyh Galipin iir dilinin bileenleri neler olabilir?
Lafz-Anlam likisi
Lafz-anlam ilikisi zerinde dnen eyh Galip, Lafzdan zr ki mandr garaz diyerek, iirde asl olann lafz deil, o lafzn tad anlam olduunu aka ifade etmitir. Anlam araba, lafz da kadehe benzeten air, arap ime eyleminde kadehin ara olmas gibi, anlatma ve anlama eylemlerinde de lafzn ancak bir ara olduunu ortaya koymutur. nk airin asl amac lafz deil, anlamdr. Anlamda da baz zellikler bulunmal; gzel, renkli ve ilk defa syleniyor olmaldr. Fakat manaya ncelik veren air, lafzn ihmal edilmesinden yana olmam, onda da baz zellikler aramtr. Galipin lafzda arad en nemli zellik ainalktr. nk o, gzel anlamn ancak aina (=tandk, bilinen) lafz ile kendini gstereceini dnmektedir. Galipe gre, rem bahesinde yabani otlara yer olmad gibi, iirde de bilinmeyen, ilk defa duyulan lafzlara yer yoktur: in lafz iledir cnb-i man-y latf Glsitn- reme sebze-i bgne abes (Gzel anlamn kendini gstermesi anlalr lafzla mmkn olur. rem banda yabani otun bulunmas abestir.) Galipe gre airler lafz, anlamn hizmetine vermelidir. Anlam muma, lafz da o mumun etrafnda dnen pervaneye benzeten Galip, lafz mana mumuna pervane yapmayan airleri eletirmekten geri durmamtr. Fakat bu, lafzn bsbtn ihmal edilmesini gerektirmez. eyh Galip, kendi lafznn, manann gzne cila parlts verdiini sylemitir. air, lafzn anlama muhta olduunu sylerken, anlamn da lafza muhta olduunu belirtme gerei duymutur. nk o, renkli anlamn lafz atelendireceine inanmaktadr.
Szn Ksal
Sebk-i Hind airleri, az szle ok ey anlatmaya nem verdikleri iin, iirde sz ksaltmlardr (Mum 2006: 386-387). Onlarn soyut kavramlara arlk vermeleri, anlamda yenilii ve orijinallii gzetmeleri de, szn ksalmasnda etkili olmutur. Soyut kavramlar, somutlatrlarak anlatlmtr. nceki balklarda ele aldmz izafet-i itibariler, bu tr yaplarn da iinde yer ald zincirleme tamlamalar, renkli ve bir o kadar ilgin imajlar, hep bu amaca hizmet etmitir. Anlamda yenilik ve orijinallik zelliklerinin aranmas iseairlerin hareket alanlarn iyice daraltm, ileyecekleri konular ve anlatacaklar kavramlar snrlam, hatta manzumelerin beyit saysnda bile azalmaya neden olmutur. eyh Galip, man-i bgne dedii pek fazla bilinmeyen anlamlar yznden kendi iirlerinin ksaldn sylemitir: Hcm- man-i bgneden teng oldu er Aceb Glib kelmn neyle dil-kelendirir bilmem (Tandk olmayan manann baskn nedeniyle Galipin iirleri ksald. Bilmiyorum, acaba kendisi szn neyle daha ekici hle getirecek?)
83
Bir baka yerde, hem be beyitlik hem de ksa aruz kalbyla yazd bir gazeli iin tengdir teng demesi, airin teng szcyle ksal ifade ettiini gstermektedir. Fakat Galipin iirlerinde ksalk, beyit saysnda deil, anlamn ifade edilmesinde kendini gsterir. Yoksa gazellerinin genelde uzun olduu, bazlarnn da kimi Mevlevi byklerinin vgsn konu alan zeyillerle uzatld grlmektedir. Anlam sanatlarnn fazla kullanlmas, dier Sebk-i Hind airlerinde olduu gibi, eyh Galipte de szn ksalmasnn hem sebebi hem de sonucudur. Ayrca o, sz uzatmann okuyucular usandracandan endie etmi; bu endiesini de aka belirtmitir.
Yeni Mazmunlar
Klasik slubun kulland mazmunlarn zamanla klieleerek sradanlamas, Sebk-i Hind airlerini yeni mazmunlar bulma arayna sokmutur. Bu airler, eski mazmunlarla yeni ve orijinal anlamlara ulaamayacaklarnn farkndaydlar. Onlar, dikkatlerini kendilerini evreleyen tabiata, sosyal hayata, ara gerelere, rf ve adetlere, herkes tarafndan kabul gren birtakm inanlara ve bilgilere evirmilerdir. Her biri ok iyi gzlemci olan Sebk-i Hind airleri, bulduklar mazmunlarla iirin arm dnyasn hem yenilemi hem de zenginletirmilerdir. Yeni mazmunlar onlarn yeni tebihler yapmasna, hatta yeni istiareler gelitirmelerine imkn salamtr. Bu, yeni ve orijinal manalar anlatmann yollarn am, ancak yeni mazmunlara aina olmayanlar iin manaya ulamann yollarn gletirmi, hatta bezen tkamtr bile (Mum 2006: 387). eyh Galip de dier Sebk-i Hind airleri gibi mazmuna nem vermi; kendisinin, mana semtine giden bir yolcu olduunu ve iir yolunda mazmunu rehber edindiini sylemitir: Glib hulsa rst-rev-i semt-i manyim Rh- shanda reh-ber-i mazmna uymuum (Ey Galip! Sonuta mana semtinin yolcusuyum. Ben iir yolunda mazmun klavuzuna uymuum.) Mana semtine giderken mazmunun klavuzluuna tabi olan Galip, Aldm tamm kiver-i mazmnu sz budur msrasnda, mazmun lkesini btnyle ele geirdiini syleyerek mazmunlara ne kadar hkim olduunu gstermek istemitir. Onun mazmun konusundaki duyarllk ve hkimiyeti, khne zemin olarak adlandrsa bile yine de eskilerin iirine ilgi duymasn salamtr. nk o, Var khne zemnde yine tohm- gl-i mazmn diyerek, eskilerin iirinde her eye ramen mazmun glnn tohumunun bulunduunu iddia etmitir. Onun iin Galipin iirinde hem eski hem de kendisinin tze mazmn dedii yeni mazmunlar yer almtr. Fakat onun mazmunlarn anlayabilmesi iin okuyucunun da donanm sahibi olmas lazm. Aksi takdirde okuyucu, onun iirlerini anlamakta zorlanacaktr. Bu zorluu airin kendisi de belirtme gerei duymutur: Ol ir-i kem-yb benim kim Glib Mazmnlarm anlamamak ayb olmaz (Ey Galip, o az bulunur air ben olduum iin benim mazmunlarm anlamamak ayp saylmaz.)
Bercesteli Beyitler
iirlerinde deyimler kullanan Galip, bunun yan sra rneklendirmeye dayal beyit yaps iinde berceste msra syleme tekniini de baaryla kullanmtr. Divan iirinde bandan beri varl bilinen, ancak XVII ve XVIII. asrlarda airler arasnda ok kullanlarak Sebk-i Hindnin nemli zelliklerinden biri hline gelen bercesteli beyit yaps iinde airler, veci-
84
ze gibi ilevsel msralar sylemilerdir (Mum 2006: 384-386). Aadaki beyitler onun divanna renk katan bercesteli beyitlerden sadece birkadr: Tebessm eder slh szi-i cigerim Nemek ziyde olunca olur kebb lezz (Sevgilinin tebessm etmesi benim cierimdeki yanmay iyiletirir. Nitekim tuzu fazla olunca kebap daha lezzetli olur.) Sana arz- mahabbet sevdigim ayn- mahabbetdir Shan-sz- cnnun dinlenir davs brhnsz (Sevdiim, sana sevgimi sylemem sevmenin bizzat kendisidir. k/deli kiinin iddias kanta gerek duyulmadan dinlenir.) em-i efsrdeye fnsdan olmaz behre D- cna nie bir br olacakdr bedenim (Snm muma fanusun yarar olmaz. Bedenim canma daha ne kadar yk olmaya devam edecek?)
Tasavvuf ve Hayal
Lafz-anlam ilikisinde anlama ncelik veren, anlamda da gzel, renkli ve ilk defa syleniyor olma gibi birtakm zellikler arayan eyh Galip, Hsn Akta btnyle, divannda ise byk oranda soyut kavramlara ynelmitir. nk o, sz ycelten eyin anlamdaki soyutluk olduuna inanmaktadr: Bl-rev olan ancak man-y mcerreddir Tasvri Meshnn bt-hnede kalmdr (Ykselen sadece soyut manadr. nk Hz. sann resmi/ikonu tapnakta kalmtr.) air, soyut kavramlar anlatabilmek iin hayal unsuruna arlk vermi ve sz konusu kavramlar hayal araclyla okuyucu zihninde canlandrmaya almtr. Bandan beri tasavvufla i ie bir hayat sren eyh Galip, iirlerinde tasavvufi konulara arlk vermitir. Onun Hsn Ak adl mesnevisi btnyle tasavvufu konu ald gibi, divannda da tasavvufi dnce iirin en nemli muhteva unsurlarndan biridir. air, gerek el dememi zgn anlamlar gerekse tasavvufi birtakm dnceleri anlatmak iin hayal unsurundan ziyadesiyle istifade etmitir. Bu nedenle onun iiri, imaj bakmndan olduka zengindir. zellikle paradoksal imajlar yaratmadaki baars, tartmaya yer brakmayacak kadar aktr: e-i elfzmz sahb-y tahkk istemez Bir per-zd- hayle cilvegehdir her biri (Szlerimizin iesi yani gerei arama (=tahkik) arabn istemez. Her bir szmz, hayalin peri kz iin kendini gsterme yeridir.) Yukardaki beyitte air, kendi szlerinin hayallerle, yani imajlarla dolu olduunu sylemektedir. Aadaki beyitte ise bir tapnaa benzettii kendi hayal dnyasnn eitli imajlar gstermesi durumunda, hi el dememi anlamlarn tpk bir din adam gibi secdeye kapanacan sylemi; bylece anlam ile hayal arasndaki ilikiyi gz nne sermitir: Olduka smnt- haylim suver-nm Ebkr- man secdeler eyler mugn gibi
85
(Hayal tapnam, eitli resimler/ikonlar gsterdike el dememi mana, bir din adam gibi onlarn karsnda secdeye kapanmaktadr.) Yukardaki beyitlerden de anlalaca zere imajlar, iirde daha nce ilenmemi yeni manalar/kavramlar anlatmada aire geni olanaklar salamaktadr. eyh Galipin hayal unsurunu ok nemsemesi, kendisinin byk deer verdii evket-i Buharnin hayal arlkl iir tarzyla da rten bir durumdur.
Tezat sanat, genellikle zt anlaml iki szcn ayn ifadede kullanlmas biiminde tanmlanmtr. Elbette ki ayn ifade iinde zt anlaml kelimeler kullanmak da, tpk e sesli (cinas) veya e anlaml szckler kullanmak gibi sanat deeri tamaktadr. Ancak tezat sanatnn Sebk-i Hind iirindeki biimi bu kadar basit deildir. nk burada asl olan zt anlaml szcklerin ayn ifade iinde kullanlmas deil, bu szcklerin ayn kavram zerinde birlemesidir. Bilinen biimleriyle her dnemin iirinde grlebilen tezat sanat, bu biimiyle Sebk-i Hind airleri tarafndan ok fazla kullanld iin dnemsel bir slup zellii olmutur (Mum 2006: 387-388). eyh Galip de bu sanattan ok fazla yararlanm ve paradoksal imajlar yaratmadaki baarsyla benzerleri arasnda ne kmtr. eyh Galipte tezat sanat, bazen zt anlaml szcklerin ayn tamlamada bir araya gelmesi bazen de paradoksal imajlar biiminde karmza kar. eme-i mihr, eme-i hurd, ser-eme-i hurd tamlamalarnda gne bir eme; kulzm-i ule, bahr- ulezr tamlamalarnda okyanus ve deniz bir alev yeri; mevc-i erre tamlamasnda ise kvlcmlarn birbiri ardna gelmesi bir dalga olarak dnlmtr. Gnein bir ate topu, alev ve kvlcmn da yine atee ait unsurlarla; eme, okyanus, deniz ve dalga kavramlarnn ise hep su ile ilgili olduu dnldnde, airin burada ate ve su arasndaki kartl deta yok sayarak onlar ayn kavramda birletirdii grlmektedir. Sk getir ol b ki te-hur ola Her bir habb kulzm-i dzah-be-d ola (Ey saki, ate coturan ve her bir kabarc cehennemi omuzlam bir okyanus olan o suyu getir.) airin burada bahsettii su araptr. arap, her sv gibi imaj dnyasnda suya karlk gelir. Onun krmz rengi ve hararet vericilii ise atee ait zelliklerdir. Ztlklar ok belirgin olan su ve ate unsurlar, airin zihnindeki arap kavramnda uyumlu birliktelie kavumu ve ok baarl bir paradoksal imaj ortaya karmtr. eyh Galip, ate ve suyu sadece arapta deil, kanl gzyanda da buluturur: Ek bir sahb-y tedir gzm peymnesi (Gzya bir ate arab, gzmse onun kadehidir.) Tezat sanatnn olanaklarndan yararlanan eyh Galipin paradoksal imajlar, sadece su-ate kartl ile snrl deildir: Ayva tylerinin altndaki siyah ben, sevgilinin yzne aydnlk vermitir. Blbln ahndan ykselen kvlcmlar, bulutlar sayesinde narieine dnmtr. Muhabbet srr suskun, ak remizleri ise dilsiz ve kulaksz sylenmitir. Nr- siyehten yani siyah nurdan b- hayt emesi grlmtr. Hibir talebi olmayanlarn talebinden sz edilmitir. Bunlar bile airin tezat sanatyla ne kadar baarl paradoksal imajlar oluturduunu gstermektedir.
Tezattan Uyumlu Birliktelie: Paradoksal majlar
86
Duyularn Uyumlu Birliktelii: oklu Duyulama
oklu duyulama, herhangi bir duyu organnn, kendi eyleminin yan sra, baka duyu eylemlerini de gerekletirebilmesi biiminde tanmlanabilir. Bu balamda airlerin, iki duyu organn ayn tamlamada birletirdikleri, birini dierinin bir alt organ olarak gsterdikleri bile grlmtr (Mum 2006: 388-389). Srr- ak olmaz o fettn- cihndan pinhn em-i gys bana syledi b-harf zebn (Akn srr o dnyay birbirine kartran gzelden gizli kalmaz. Onun konuan gzleri bana sessiz ve szsz olarak syledi.) eyh Galip, burada gze konuma zellii vermitir. Hlbuki konumak gze deil, dile ait bir zelliktir. Dil, ses ve sz araclyla konuur. Gzn konumasndan maksat, baklarn bir eyler anlatmasdr. Baklar bu anlatma iini ses ve sz olmadan yapar. G eylemiim gamze-i gammzdan Esad Derd-i dili sylenmeyecek rz sanrdm (Ey Esat, ben gnl derdini sylenmeyecek sr sanrdm ama onu gammazlk yapan gamzeden duymuum.) Bu beyitte de ayn zellik vardr. nceki msralarda konuan gzn sylemesi, bu beyitte ise gammazlk eden gamzeden iitmek eylemlerinden sz edilmektedir. em-i shan-g, gft-gy- nigeh, gft-gy- em, gamze-i gy, lisn- gamze, zebn- gamze-i celld- yr gibi tamlamalar hep gzlerin ve baklarn konuma, bir eyler anlatma zelliini gsteren ifadelerdir. Gzlerin ve baklarn konuma zelliinin yan sra susma zellii de vardr: Hamn- nazar, em-i ham tamlamalarnda bakn ve gzn susma zellii dile getirilmektedir. Galip, kulak araclyla duyulanan ses ve sz kavramlarna, baka duyu organlarn ilgilendiren zellikler vererek de oklu duyulamalar yapmtr. Souk szler, nigh- germ, nezzre-i germ, bir germ nigh etmek, kelm- telh, shan- telh, rn shan, ule-i sad, ule-i vz gibi ifadelerde szn scak veya souk, ac veya tatl olmasndan, hatta nkhet-i zlf-i shan tamlamasnda saa benzetilerek onun kokusundan sz edilmitir. By- telvn tamlamasnda ise renkli kokudan bahsedilmitir. Bunlarn her biri, ok baarl birer oklu duyulama rneidir.
eyh Galipin Etkileri
Galipin iirdeki baars ve gc birok airi derinden etkilemitir. Kendisi daha hayattayken bile, Esrar Dede ve Neyyir Dede gibi ahsiyetler, onun etkisinde kalarak iir sylemilerdir. Etkisi lmnden sonra da devam etmi; hatta Keecizade zzet Molla, Hsn Aktan ilham alarak Glen-i Ak adnda bir mesnevi yazmtr. Vakanvis Pertev, Ayntapl Ayn, Ziver Paa, Bosnal Fehm, eref Hanm, eyhlislam rif Hikmet, Enderunlu Rasih, Yeniehirli Avn, Bayburtlu Zihn gibi airler onu beenmi ve bunlardan bazlar ona nazireler yazmlardr. Modern Trk iirinde Ahmet Haim, Behet Necatigil, Asaf Halet elebi, Sezai Karako ve Hilmi Yavuz gibi ustalar eyh Galipin iirlerinden yararlanmlardr. yle ki gelenekten faydalanma sorununun gndeme geldii her ortamda eyh Galip, bakeye oturtulmutur. Hsn Ak kadar modern Trk edebiyatna kaynaklk etmi baka bir mesnevi yoktur. Ahmet Hamdi Tanpnar, Huzurda; Orhan Pamuk, Kara Kitap adl romannda eyh Galipe ve Hsn Aka gndermelerde bulunmutur. Fazl Hsn Dalarca, eyh Galipe iekler bal altnda Hsn Ak vezninde iirler sylemitir.
87
Hsn Akn dilii evirileri yaplmtr. air ve evirmen Ahmet Necdet, gen okuyucular bu ak hikyesinin gzellik ve zenginliiyle kar karya getirmek niyetiyle eserin dilii evirisini yapm, Hsn Ak/Gzellik ve Ak adyla yaymlamtr (Adam Yaynlar, stanbul 2003). Ayn ekilde Kenan Saraliolu, Ak ve Gzellik bal altnda Hsn Aktan yapt dilii evirileri kitaplatrmtr (Apollon Yaynclk, stanbul 2010). eyh Galip bata olmak zere divan airlerinin modern Trk air ve yazarlarnca nasl yorumlandna, eserlerinden nasl yararlanldna dair ayrntl bilgileri, Muhsin Macitin Gelenekten Gelecee-Modern Trk iirinde Gelenein zleri adl kitabnda bulabilirsiniz (Kap Yaynlar, stanbul 2011).
BR BAKA LGAT BR ZGE MACERA: HSN AK
Divan edebiyatnn son byk airi eyh Galip olduu gibi, mesnevi geleneinin de son byk halkas onun Hsn Ak adl eseridir. Bu eserin nemini, en gzel ve en zl biimde Ziya Paa, Gelmidir o ir-i yegne / Gy bu kitb in cihne msralaryla aklamtr. Galipin henz 26 yandayken yazd Hsn Ak mesnevisi, 2042 beyit ve her biri altar bent olan drt tardiyyeden oluan bir eserdir. Eserde aruzun mef l mefiln feln kalb kullanlmtr. Anlatm tekniklerinden tahkiye ve tasvirin kullanld eserde, klasik mesnevilerdeki mukaddime, hikye ve hatime blmlerine yer verilmitir (Akku 2009: 99). eyh Galip, eserinin mukaddime blmne Allaha hamd etmekle balam, ardndan Hz. Muhammetin vgsn, sfatlarn, miracn ve mucizelerini iine alan bir naat sylemi, sonra Mevlana ve kendi babas hakknda vgde bulunmutur. air, hikye blmne gemeden nce, bu eseri niin kaleme aldn Sebeb-i Telf bal altnda anlatm; burada Nabnin Hayrabad adl eseri hakknda edeb eletiride bulunmu, ayn zamanda kendi iir anlayn da aklamtr. Hsn Akta, z- Dstn- Ben Mahabbet balyla eserin hikye blm balatlmtr. Sonra Ben Muhabbet kabilesinin meclisleri, avlar ve baharlar srasyla tasvir edilmitir. Eserin konusu yledir:
Beni Muhabbet kabilesinde, biri kz dieri erkek iki ocuk dnyaya gelir. Kza Hsn, erkek ocua ise Ak ismi verilir. Kabilenin ileri gelenleri, ocuklar henz beikteyken onlarn nianlanmalarn uygun grrler ve daha sonra birlikte okumalarna karar verirler. Hsn ve Ak, Edeb adl bir okula devam edip, orada Molla-y Cnndan ders alrlar. Burada Hsn, Aka k olur ve zaman zaman bir araya gelerek grrler. ocuklar, havann gzelliine kaplarak Man adl bir mesire yerine giderler; orada Feyz havuzunu grp, sofracba Shan ile karlarlar. Shan, ocuklarla yakndan ilgilenir ve onlar kavuturmak iin aba sarf eder. Hayret adl kii ortaya karak kendilerini ayrmaya alrsa da, onlar Shan araclyla mektuplamalarn srdrrler. Daha sonra Hsnn dads smet ve Akn dads Gayret, olup bitenlerden haberdar olurlar. Bu arada Ak da Hsne k olmu; onun akndan mecnuna dnmtr. Ak, sevdii Hsn kabilesinden istemeye karar verir. Ancak kabile, bu istein yerine gelebilmesi iin, kendisinin birtakm skntlar gslemesi gerektiini syler. Diyar- Kalbe doru devlerle, kuyularla, tehlikelerle dolu bir yolculua kmas ve oradan bir kimyay getirmesini art koarlar. Yolda Ak, dads Gayret ile beraber Dv (dev) tarafndan esir alnr; Shann gelip kendilerine yardm etmesi sonucu kurtulurlar. Daha sonra gittikleri Gam harabesinde Cd ile karlarlar. Cd, Ak elde etmek iin byye bavurup, onlar asar. Ak, yine Shann yardmyla kurtulur; sonra dev, gulyabani ve vahi hayvanlarla savaarak in sahillerine ular. Ak, daha nce Shan tarafndan uyarld hlde, burada grd ve Hsne benzettii in hkmdarnn kz Hrbya k olur. Ak, hem Gayretin hem de Shann tm uyarlarna ramen Hrb ile birlikte Ztus-Suver kalesine gider. Daha sonra Ak, Shann ynlendirmesiyle ka-
88
XVIII. Yzyl Trk Edebiyat leyi yakar; kaleyle birlikte Hrb da dhil her ey yanar ve ortaya bir hazine kar. Bu hazinede, her eyin resmi olduu hlde Hsnn resmi bulunmamaktadr. Bunu gren Ak, byk bir hayal krkl yaar, perian olur ve btn gcn kaybeder. Bu defa Shan yal bir tabip klnda gelerek onu Kalb hisarna ynlendirir, dertlerini orann padiahna arz etmesini tavsiye eder. Ak ve Shan Kalb lkesine giderek Hsnn sarayna ularlar. Shan, orada Ak Hayrete teslim eder; Hayret de onu Visl haremine gtrr. Bylece Ak ile Hsn birbirine kavuur.
Hitmuhul-misk: Onun sonu misktir (Mutaffifn Suresi, 26. ayet). Bu ibarenin ebcet karl 1197 olup, miladi takvimde 17821783 yllarna denk gelmektedir.
Hikyenin ardndan eyh Galip, Fahriye-i airane bal altnda airliini vm, iir anlayndan sz etmi, sonra hatime blmyle mesnevisini bitirmitir. air, eserini tamamlamasna, Kuran- Kerimden yapt hitmuhul-misk alntsyla tarih drmtr: Galip bu cerde-i cefnn Trhi olur hitmuhul-misk (Doan 2007: 412). (Ey Galip, hitmuhul-misk (ibaresi), bu cefa ceridesinin tarihi olur.) eyh Galip, eserinin Sebeb-i Teilf balkl blmnde, gnn birinde bir dostlar meclisinde bulunduunu, oradaki airlerle yaad bir tartma neticesinde Hsn Ak yazmaya karar verdiini okuyucusuyla paylamtr: Katld mecliste yer alanlarn tamam, iirden anlayan ve iir zerine deerlendirmelerde bulunan gen airlerdir. Gndemlerinde iir, nesir ve musiki vardr. Orada bazen Nabnin Hayrabad adl mesnevisi okunmakta ve Nab hayrla anlmaktadr. Galip de bu mesnevinin ilgin ve airler arasnda itibarl bir eser olduunu, Nabnin onu yallk dneminde yazdn dnmektedir. Fakat meclistekilerden biri Hayrabadn vgsnde ok ileri gitmi, orada bulunanlar da, onunla ayn szleri tekrar etmilerdir. Onlara gre, Hayrabadn deeri o kadar yksektir ki, ona nazire yazlmas ihtimali yoktur. Yaplan deerlendirmelerle Galip, kendisinin snandn dnmeye balamtr. Bunun zerine eyh Galip, kendilerine sert bir slupla cevap vermitir: Ey iin aslndan haberdar olmayanlar! eyhin sznn stne sz sylemek Nabye der mi? Yoksa eyh Attar bu ii eksik mi brakm? O hikye, Attarn anlatt kadardr. Gerisiyse, sonu gelmeyen yalandan baka bir ey deildir. Beyitleri, Farsa manzume gibi zincirleme tamlamalarla doludur. Bu tamlamalar, ssl nesirde ss olarak kabul edilebilirse de, Trke iirde, yorgunluk ve bkknlk vermekten baka bir ie yaramaz. Az olsayd sorun olmazd; belki sanattan sayardk, ama yle deil. Ayca Nab, mbalaada ileri gitme (irak) konusunda alaktan uan bir ku gibidir. Peygamberin bindii Burak methetmek ve anlatmak ona m dt? nk bu konuda Nef, kendinden daha ndedir. Hem sonra kendisi, fani bir yal, an hret sahibi bir adamdr. Melek yaratll be padiah tarafndan airlii desteklenmi; dnya adl ardan km alm, iir sahasnda da nam salmtr. Buna ramen yine de engelik gstermi ve birok manay gzden karmtr (Doan 2007: 54-56). Ayn blmde Galip, Hayrabad ierik bakmndan da eletirmitir. aire gre Nab, mstehcen konulara girmi, yalnayak bir hrsz olan olunu hi hak etmedii hlde yceltmi, eserinde nasihate bavurmu, kolay anlalmay gzeterek anlamdan dn vermitir. Hlbuki yaplmas gereken, yeni bir yol amak ve derinlik sahibi insanlar bundan haberdar etmektir. iirden anlayan tek kiinin bile beendii renkli bir beyit, aslnda dnyalar kadar deerlidir. Yoksa kalem iin halkn beenisi afetten baka bir ey deildir. eyh Galipe gre, ak neesi daha tkenmemi, ak hikyesi henz sona ermemitir. Ayrca sz cevherini ak dnda bir ey iin harcamak da uygun deildir. Ak konusunun ok ilenmi olmas onun deerini azaltmaz. nk lem, btnyle ak ve lfetten ibaret; keder, elem ve uursuzluksa daimidir (Doan 2007: 56-62). eyh Galip, dostlar karsnda gelitirdii sylemlerle ykmllk altna girdiini dnm ve sylediklerinin kant olacak bir eser ortaya koymaya karar vermitir. Yazaca-
89
eserde eksikliklerinin olabileceini iin banda kabul eden air, kumaa iir anlam ykleyerek, rengi kt olmasna ramen Hint kumann Halep kumandan geri kalmayacan sylemitir: Noksnma vardr itirfm Bhde degil velk lfm Bed-reng ise de kum- Evren Kalmaz yine kle-i Halebden n kes ki zi ehr-i inyst Dned ki met- m kocyst Eksikliimi itiraf etmekten kanmam, fakat lafm bouna deil: Kt renkli olsa da Evreng (yani Hint) kuma Halep kumandan geri kalmaz. Ainalk ehrinden olan kii, bizim maln nereye ait olduunu bilir
Yukardaki beyitlerde sz edilen Halep kumann Nabnin tarzna, Hint kumann ise Galipin tarzna karlk geldii aktr. airin yaad dnemde, Sebk-i Hind terimi henz ortaya kmam; ancak, dnemin birok airi gibi, eyh Galip de, kendi slubunu ak biimde Hindistan ile ilikilendirmitir. Sebk-i Hindnin en nemli yaptlarndan biri olan Hsn Akn mesnevi geleneinde farkl bir yeri vardr. eyh Galip, bu farkll, kendinden nceki airleri aarak bir baka lgat (iir dili) kullandn ve bir zge macera (hikye) anlattn sylemek suretiyle ifade etmitir. Gerek Fars gerekse Trk edebiyatnda airler, mesnevide genellikle Nizam-i Gencevnin yolunda gitmilerdir. Eserinin Fahriyye-i airane balkl blmnde bu geree vurgu yapan ve Emir Hsrev-i Dihlev gibi bir airin bile onun yolunda gittiini anlatan eyh Galip, kendinden nceki mesnevi airlerine uymadn ve mesnevisinde yeni bir yol gzettiini sylemitir (Doan 2007: 402-406). air, gerek kulland iir dili gerekse anlatt hikye bakmndan ncekilerden farkl zellikler gsteren yeni ve zgn bir mesnevi yazmtr. air, daima yenilik ve orijinallik vurgusu yapm, hatta gelenei yer yer ar dille eletirmitir. Ama o, eletirse de iinden kp geldii gelenei gz ard etmemi, ondan en iyi biimde yararlanmasn bilmi, fakat onu tekrarlama yoluna gitmemitir. nk o, hyde ed yani bakalarnca kullanlm, baka azlarda sakz olmu bir tarz yerine tze ed gelitirme peinde olmutur. Eserinde, Fuzulnin Leyla v Mecnun ve Shhat Maraz adl eserleriyle benzerlikler grlr. Attarn Mantkut-Tayr, Shreverdnin Munisl-Uak ve Mevlanann Mesnevi adl eserlerinin de bu eser zerindeki etkileri gzle grlr dzeydedir. Galip, zellikle Mesnevi etkisini, Esrrn Mesnevden aldm / aldm vel mr mal aldm (Doan 2007: 406) szleriyle aklamtr. Eski masal unsurlarndan yararlanld da aktr. eyh Galip, btn bu etkileri kendi sanat kudretiyle birletirerek bir aheser ortaya koymutur. Hsn Akn konusu, tasavvuf ve ak, daha yerinde bir ifade ile tasavvufi aktr. Eserin Sebeb-i Telf balkl blmnde air, ok ak biimde, sz mcevherini ak dnda bir yere harcamann doru olmayacan ifade etmitir. Ak, eserin sadece konusu deil, ayn zamanda eserde anlatlan ak hikyesinin bakahramanlarndan birinin de addr. Hikyenin bakahramanlarndan biri Ak, dieri ise Hsndr. air, onlara ad verme olayn anlatrken, eserinin konusu hakknda da bizi bilgilendirmektedir: Hsn eylediler o duhtere ad / Ferzend-i gzne Ak- n-d Hsne dedi sonra kimi Leyl / rn dedi kimi kimi Azr Mecnn kod kimi Ak iin ad / Vmk dedi kimi kimi Ferhd Sonra o lgat olup dger-gn / Leyl dedi Aka Hsne Mecnn Her n bozup kaz tlsm / Bir gne degitirirdi ismi Bunlar dahi tfl- b-serencm / Gerdn dolar ki ede gm-nm Gm-nmlk ile bula hret / Gm-getelik ola sonra det (Doan 2007: 76-78).
90
Balangta kz ocua Hsn, olan ocua ise Ak ad verilmitir. Ancak daha sonra bazlar Hsn iin Leyla, irin ve Azra; Ak iin de Mecnun, Vamk ve Ferhad adlarn kullanmlardr. Bu szleriyle bize Leyla v Mecnun, Vamk u Azra, Ferhad u irin mesnevilerini hatrlatarak gelenee vurgu yapan eyh Galip, daha sonra gelenekte radikal bir deiiklie imza atar: Kaza tlsm, isimleri srekli deitirerek Aka Leyla, Hsne ise Mecnun ismini vermitir. Bylece ak hikyesinde bakahramanlarn rolleri deimi; k sevgilinin, sevgili de n yerini almtr. Felek bu deiiklikle onlarn adlarn ortadan kaldrmay istemitir. Onlar adsz olarak nlenince, adsz olmak insanlar arasnda det hline gelecektir. Bunun da, fenafillah olarak adlandrlan ve Tanr karsnda varlk iddiasnda bulunmamak, onun varl karsnda kendi varln yok saymak biiminde zetlenebilecek tasavvuf bir kavrama karlk geldii aktr. Hsn Ak mesnevisinde, k ile sevgili ilikisinde rollerin deitirilmesi sadece isimlerle snrl tutulmam, bakahramanlarn tutumlarna da yanstlmtr: Var bunda bir ikre man / Kim Hsn idi Aka k amm Seyrine gece ederdi rabet / Etmidi niyza nz sebkat Hsn, gelenee gre daima sevgili, nazl ve arzulanan konumunda olmas gerekirken, Galipin hikyesinde Aka k olmakta, niyaz naznn nne gemekte ve grmeyi arzulamaktadr. Hatta hikyede, ilk k olan kii k konumunda olmas gereken Ak deil, sevgili konumunda olmas gereken Hsndr: Ber-hkm-i kaz-y n-muvfk Hsn old ceml-i Aka k Bin cn ile Hsn-i lem-r n old o Ysuf a Zleyh Mak olacakken old k Azr olacakken old Vmk Arzuland gibi olmayan kaderin hkmyle Hsn, Akn cemaline k oldu. lemin ss Hsn, ok iten duygularla Yusuf a Zleyha olunca, Sevgili olacakken k, Azra olacakken Vamk oldu.
Hsn Akta karlatmz bu rol deiiklii, divan iirindeki k-sevgili ilikisi balamnda radikal bir deiikliktir. Nitekim air de, bakahramanlarn rollerinde yapt deiikliin gelenekle attn ifade etmitir: Billh bu m resm-i ak-bz Dildr ede ve-i niyz Allah iin syle, klk gelenei bu mudur? Sevgili niyaz yolunu tutmu.
Gerek isim gerekse naz-niyaz ilikisi balamnda k ile sevgilinin yer deitirmesi, aradaki ikilii kaldrmak ve birlie ulamak iindir. Bu da tasavvufun en nemli konusu olan vahdet-i vcut (=varln birlii) felsefesini gndeme getirmektedir. nk bu felsefe, grnen lemdeki kesretin (=okluun) arkasnda grnmeyen bir vahdetin (=birliin) bulunduunu kabul etmekte ve onu aa karmay hedeflemektedir. Galipin de yapt budur. Hsn ile Ak, hikyenin iki ayr kahraman olduklar hlde, bazen birbirinin yerini alabiliyorlar. air, ikisi arasndaki birlie bu yolla vurgu yapt gibi, onlarn okulda tanp kaynamalarn anlatrken de ayn birlii aa karma abas iindedir: Bir kra girip d maz- bdm / Bir mektebe vardlar Edeb-nm Bir beyt olup iki tfl- msra / Man-y latfe old matla Hme gibi d-zebn yek-dil / Bir bahsi olurlar idi nkil Yek nr olup iki em-i kfr / Kld orasn sary- billr Mekteb olup arada heyl / Bir srete girdi iki man (Doan 2007: 86-88).
91
Hsn ile Ak, Edeb adl bir okula gitmi ve orada ayn kabuk iinde yer alan iki badem ekirdei gibi olmulardr. Sanki iki msra bir araya gelmi de bir beyit oluturmutur. Bir tek mrekkep haznesi bulunan kam kalemin ucunda yer alan iki dilin ayn eyi yazmalar veya iki mumun tek kta buluup bulunduklar ortam camdan bir saraya evirmeleri gibidir onlarn durumu. Mektep aradan kalkm ve iki mana bir surete girmitir. Vahdet-i vcut felsefesi, Hsn Aktaki paradoksal imajlarda da kendini gsterir: eyh Galip, Mumdan gemi alt bahr- te (Doan 2007: 256) msranda ate denizinin zerinde mumdan gemileri yrtm,b- huk old te-i ter (Doan 2007: 282) msranda kuru suyu slak atee dntrmtr. Deycr ile berf edince lfet / Bir klebe girdi nr u zulmet (Doan 2007: 270) beytinde ise air, gece karanl ile kar kavramlarn bir araya getirerek karanlkla aydnl ayn kalba sokmutur. Bu rneklerden de anlalaca zere Galip, mum-ate, su-ate ve karanlk-aydnlk kavramlar arasnda gerek lemde var olan ztl hayal leminde ortadan kaldrarak onlar uyumlu birliktelie kavuturmaktadr. Ztlar bile uyumlu birliktelie kavuabildiine gre, varlklar lemindeki her trl kesretin arkasnda yatan vahdet gereini grmenin nndeki engeller kendiliinden ortadan kalkm oluyor. eyh Galip, asl konusu ak ve tasavvuf olan Hsn Ak mesnevisinde, ak yolcusunun yolculuk srelerini temsil/alegorik bir dille anlatmtr. Hikyenin ahs kadrosunu oluturan btn kiiler, aslnda birtakm soyut kavramlarn ve eitli tasavvufi terimlerin tehis sanatyla somutlam biimleri olarak yorumlanabilir. yle ki, bu mesnevide Ak, ileye giren mridi; Hsn, mutlak gzeli; Ben Muhabbet, mridin iinde yer ald Mevlevi cemaatini; Mekteb-i Edeb, Mevlevi tekkesini; Moll-y Cnn, Mevlevi eyhini; Shan, Mevlanay veya onun Mesnevi-i Manev adl eserini; Nzhetgh- Man, mridin iinde yaad ortamn onun ruhundaki yansmalarn; Havz- Feyz, ilah nurlarn mridin ruhundaki tecellilerini; Hisr- Kalb, mridin gnln temsil etmektedir. Mridin manevi yolculuunda karlaaca zorluklar ve yaayaca ruh hlleri ise Kuyu, Cd, Dv, Ate Denizi, K, Karanlk, Horb, Zts-Suver Kalesi gibi semboller araclyla anlatlmtr (Doan 2004: 89). eyh Galipin Hsn Akta birtakm tasavvuf sembolleri kullandna dair ipularndan biri de, onun yakn dostu Pertev tarafndan Hsn Akn Galipin kendi seyr slknden hareketle yazlm bir eser olduu konusunun zellikle vurgulanm olmasdr (Grer 2000: 213). Buna gre Ak, airin bizzat kendisi olup, onun ahsnda Mevlevi dervilerin manevi yolculuklar hikye edilmitir. Nitekim hikyede, Akn zellikleri anlatlrken, Rh- shan ki cn-fezdr. (Doan 2007: 118) yani (Sznn cana can katan ruhu...) denilmek suretiyle onun air ynne de vurgu yaplmtr. Daha nce de ifade edildii zere Hsn Akn konusu, ak ve tasavvuftur. Ak ve tasavvuf kelimeleri etrafnda saysz soyut kavramn bir araya geldii bilinen bir gerektir. Her Sebk-i Hind airi gibi, eyh Galip de soyut kavramlara arlk vermitir. Salikin, manevi yolculuunda geecei yollar, karlaaca zorluklar ve kolaylklar, kendi iinde yaayaca ruh hlleri, yolculuunun nihayetinde varaca menziller hep soyut nitelikte kavramlardr. Galip, bu soyut kavramlar anlatabilmek iin her birini birer sembole dntrm; kimini hikyenin ahs kadrosunda, kimini onun mekn kurgusunda grevlendirmitir. Soyut kavramlar okuyucu zihninde bylece somutlatrlm; daha kolay anlalmalar salanmtr. air, bu ii yaparken, hep hayal unsurundan yararlanm; okuyucu zihninde ok renkli, canl ve orijinal tablolarn/imajlarn olumasn salamtr:
92
yne-i sne bahr- sm-b Ikd-i gher olmu anda girdb Pr-nr u beyz o sne-i sf Benzerdi amd- subha b-lf
Gs aynas bir cva denizi, mcevher gerdanl ise o denizdeki girdap O parlak ve beyaz gs, sabah aydnl gibiydi phesiz.
Gerden leb-i cda serv-i sm-b Gerdan, su kenarnda cvadan bir selvi gibiydi. Gy ki Bogaziinde mehtb Onu Boaziinde mehtap sanrdn. Ak ac ac bakp o merde Ak, o adama ac ac bakt, Zehr ekdi nigehle d- derde bakyla onun dert yarasna zehir dkt. iirde hayal, btn Sebk-i Hind airleri iin nemli bir unsur olmakla birlikte, eyh Galip sz konusu olunca onun nemi bir kat daha artar. nk Galip, muhal grlen evketane tarz, Trk airleri arasnda kendisinin icat ettiini dnm; gerek divannda gerekse mesnevisinde, evket adn genellikle hayal szcyle beraber anarak onun hayal ynn ne karmtr: Hep andaki hurde-kr sret / Brk idi n hayl-i evket (Doan 2007: 348). air, Ztus-Suver kalesinin zelliklerini anlatrken, oradaki ince iilik rn resimleri evketin ince hayallerine benzetmitir. Gerek Galipin gerekse dier Sebk-i Hind airlerinin hayal unsuruna bu kadar ok nem vermeleri, hayalin manay anlatmada aire kolaylk salayan bir ara olmas sebebiyledir. eyh Galip, gerek kiilerin gerekse meknlarn zelliklerini anlatrken, mbalaa sanatnn salad imknlar sonuna kadar kullanmtr. Bu sanatn ok kullanlmas, Sebk-i Hindnin onun slubundaki yansmalarndan biridir. Aadaki beyitlerde, onun irk dzeyine varan mbalaal syleyiine ahit oluyoruz: Giydikleri fitb- temmz dikleri ule-i cihn-sz // Ekdikleri dne-i irre Bidikleri kalb-i pre pre Giydikleri, temmuz gneiydi. tikleri, dnyay yakan alevdi. Ektikleri, kvlcm tohumuydu. Bitikleri, parampara olmu gnld.
Mbalaa, eyh Galipin yine Sebk-i Hind etkisiyle eserinde ok fazla yer verdii strabn anlatlmasnda da kendini gsterir: Bed eyledi Ak p tba Bend old kmt- zdrba Yapdrd sipihr-i pr-felket Tbtdan ana mehd-i rhat Ak, hareket etmeye balaynca strap kundana sarld. Her yan bela olan felek, ona tabuttan bir lm beii yaptrd.
Tasavvuf ve ak etrafnda bir araya gelen ok sayda soyut kavram hayal zerinden anlatan Hsn Ak, masal unsurlarna da yer vermitir. Bu balamda rnek olarak dev, cad, peri, gulyabani, ate denizi, mumdan gemi, vahi hayvanlar; Shann blbl, papaan ve sln klnda grnmesi gibi unsurlar sayabiliriz. Bu unsurlar, eyh Galipin masal ve halk hikyesi gibi halk anlatlarndan da istifade ettiini gstermektedir. Hsn Ak mesnevisi, sadece tasavvufi bir ak hikyesi deildir. O, ayn zamanda bir edeb tenkit, bir poetika kitabdr. Gerek Sebeb-i Telf balkl blmde Nabye gerekse Mebhis-i Diger ve Zmre-i har balkl blmlerde farkl iir anlaylarna ve farkl zmrelerden airlere ynelttii eletiriler, zgn ve baarl edeb tenkit rnekleridir. Hem bu balklarda hem de Fahriye-i airane bal altnda ve
93
daha baka balamlarda kendi iir felsefesini, kendi air anlayn ok ak ve ayrntl bir biimde ortaya koymutur. eyh Galip, mesnevisinde bir baka lgati kullandn ve yeni bir tarz gzettiini; fakat ilk defa kendisinin ortaya koyduu bir eyi yine kendisinin tkettiini sylemitir. Bylece, eserinin ne kadar farkl ve orijinal olduunu vurgulamtr: Zannetme ki yle byle bir sz Gel sen dahi syle byle bir sz // Gencnede resm-i nev gzetdim Ben adm o genci ben tketdim Bunun yle byle bir sz olduunu zannetme. yle zannediyorsan sen de byle bir iir syle. Hazinede yeni bir tarz gzettim. O hazineyi ben atm ve onu ben tkettim.
Galipin meydan okumalarna ramen, kendinden baka hi kimse bu yeni yolda ilerleyememi, bu yeni tarzda baar gsterememitir. Geri Refi-i Amid, Can u Canan ve zzet Molla, Glen-i Ak adl eserleriyle Galipin Hsn Akna birer nazire yazmlar ama onun seviyesine yaklamay baaramamlardr.
94
zet
1
eyh Galipi ve eserlerini tanyabilmek. eyh Galip, 1757 ylnda stanbulda Yenikap Mevlevihanesi civarndaki bir evde dnyaya gelmitir. Asl ad Muhammet Esattr. Mevleviliin etkin olduu bir aile evresinde bymtr. lk eitimini babasndan alan Galip, baz hocalardan Arapa ve Farsa renmitir. Yetimesinde daha ok Galata Mevlevihanesi eyhlerinden Aba Hseyin Dedenin ve Hoca Neet tarafndan oluturulan edeb ortamlarn katks olmutur. Genlik yllarnda Fuzul, Hayal, Nef, Nab ve Nedm gibi airlere nazireler yazmtr. Daha sonra Sebk-i Hindnin Fars iirindeki en nemli temsilcilerinden evket-i Buharye ynelmitir. Bu dnem, onun sanat hayatnda byk krlmalarn olduu bir dnemdir. Bata Esat mahlasn kullanan air, bu dnemde Galip mahlasn benimsemi; bir sre her iki mahlasn beraber kullandktan sonra eski mahlasn terk etmitir. eyh Galip edebiyat dnyasndaki hretini divanndaki iirleri ve Hsn Ak mesnevisiyle elde etmitir. Bu eserleri hem eski hem de yeni harflerle yaymlanmtr. Bunlardan baka, Yusuf Sineakn Cezire-i Mesnevi adl eserine erh-i Cezire-i Mesnevi adl bir erhi ve Kse Ahmet Dedenin er-Risaletl-Bahriyye f-Tarikatil-Mevleviyye adl Arapa eserine yazd esSohbets-Safiyye adl bir talikat vardr. Hint slubunun, eyh Galipin iirlerine yansyan zelliklerini saptayabilmek. Galip de dier Sebk-i Hind airleri gibi szn ksa olmasndan yanadr. iirde soyut kavramlara ynelmek, bu kavramlar somutlatrabilmek iin allmam tamlamalara arlk vermek; anlamda yenilik ve orijinallik zelliklerini gzetmek; yeni ve orijinal anlamlara ulaabilmek iin hayal unsurunun salad olanaklardan yararlanmak gibi zellikler sz ksaltmtr. Anlam sanatlarnn fazla kullanlmas da, eyh Galipte szn ksalmasnn hem sebebi hem de sonucudur. eyh Galip mazmuna nem vermi, mana semtine yapt yolculukta rehberinin mazmun olduunu sylemitir. Galipin iirinde hem eski hem de kendisinin tze mazmn dedii yeni mazmunlar yer almtr. Fakat onun mazmunlarn anlayabilmek iin donanm sahibi olmak lazm. Aksi takdirde okuyucu onun iirlerini anlamakta zorlanacaktr. air, bu zorluu, Benim mazmunlarm anlamamak ayp saylmaz. diyerek belirtme gerei duymutur.
eyh Galip, rneklendirmeye dayal bercesteli beyit yaps iinde, atasz gibi ilevsel msralar sylemitir. Bu zellik, Saib-i Tebriz, Nab, Edip, Rait gibi Sebk-i Hind airleri iin ayrt edici bir slup zelliidir. eyh Galip, byk oranda soyut kavramlara ynelmitir. nk o, sz ycelten eyin anlamdaki soyutluk olduuna inanmaktadr. air, soyut kavramlar anlatabilmek iin hayal unsuruna arlk vermi ve o kavramlar hayal araclyla okuyucu zihninde canlandrmaya almtr. Galipin iirlerinde tasavvuf da nemli bir yer igal etmitir. Onun Hsn Ak adl mesnevisi btnyle tasavvufu konu ald gibi, divannda da tasavvuf dnceler iirin en nemli muhteva unsurlarndan biridir. eyh Galip, tezat sanatndan ok fazla yararlanmtr. Onun iirlerinde tezat sanat, bazen zt anlaml szckleri ayn tamlamada bir araya getirmek bazen de paradoksal imajlar biiminde karmza kar. eyh Galip, son derece orijinal ve bir o kadar da baarl paradoksal imajlaryla verili dnyadaki ztlklar, imajlar dnyasnda uyumlu birliktelie kavuturarak kesretin arkasnda yatan vahdeti aa karm; tasavvuf dncesindeki vahdet-i vcudu hi zorlanmadan anlatmann yolunu gstermitir. Baz Sebk-i Hind airlerinde ayrt edici bir slup zellii olan oklu duyulamalar da eyh Galipte grlr. O, gze konuma ve susma, gamzeye gammazlk zellikleri vermi; ayrca szn scak veya souk, ac veya tatl olmasndan, hatta sz saa benzeterek onun kokusundan, bir baka yerde ise renkli kokudan sz etmitir. Bunlarn her biri birer oklu duyulamadr.
95
Mesnevi gelenei iinde Hsn Akn yerini belirleyebilmek. Sebk-i Hindnin en nemli yaptlarndan biri olan Hsn Akn mesnevi geleneinde farkl bir yeri vardr. eyh Galip, bu farkll, kendinden nceki airleri aarak bir baka lgat (iir dili) kullandn ve bir zge macera (hikye) anlattn sylemek suretiyle ifade etmitir. Galip, kendinden nceki mesnevi airlerine uymadn ve mesnevisinde yeni bir yol gzettiini sylemitir. air, gerek kulland iir dili gerekse anlatt hikye bakmndan ncekilerden farkl zellikler gsteren yeni ve zgn bir mesnevi yazmtr. air, gerek divannda gerekse mesnevisinde daima yenilik ve orijinallik vurgusu yapm, hatta gelenei yer yer eletirmitir. Ama o, eletirse de iinden kp geldii gelenei gz ard etmemi, ondan en iyi biimde yararlanmasn bilmi, fakat onu tekrarlama yoluna gitmemitir. nk o, hyde ed yani bakalarnca kullanlm, baka azlarda sakz olmu bir tarz yerine tze ed gelitirme peinde olmutur. Eserinde, Fuzulnin Leyla v Mecnun ve Shhat Maraz adl eserleriyle benzerlikler grlr. Attarn MantkutTayr, Shreverdnin Munisl-Uak ve Mevlanann Mesnevi adl eserlerinin de bu eser zerindeki etkileri gzle grlr dzeydedir. eyh Galip, btn bu etkileri kendi sanat kudretiyle birletirerek bir aheser ortaya koymutur.
96
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi eyh Galipin slup zelliklerinden biri deildir? a. iirde tasavvufa yer vermek b. Hayal unsuruna arlk vermek c. Sz ksaltan anlam sanatlarn ok kullanmak d. iirde hikmete yer vermek e. Bercesteli beyitler sylemek 2. eyh Galip, aadaki tarikatlardan hangisine mensuptur? a. Bektailik b. Kadirilik c. Mevlevilik d. Nakbendilik e. Halvetilik 3. eyh Galipin en ok beendii ve onun tarzn srdrmekle vnd Fars airi aadakilerden hangisidir? a. evket-i Buhar b. Hafz- iraz c. rf-i iraz d. Bidil-i Dihlev e. Talib-i Amul 4. Nabnin Hayrabad gibi bir mesnevinin bir daha yazlamayaca iddias zerine, eyh Galipin yazmaya karar verdii eseri aadakilerden hangisidir? a. Munisl-Uak b. Leyla v Mecnun c. Es-Sohbets-Safiyye d. Hsn Ak e. erh-i Cezire-i Mesnevi 5. Aadakilerden hangisi, Galipin iir diline ait zelliklerden biri deildir? a. iirlerinin genelinde ok sade ve kolay anlalr bir dil kullanmas b. inde soyut ve somut kavramlarn beraber yer ald zincirleme tamlamalar ok kullanmas c. Az szle ok ey anlatabilmek iin ifadeyi uzatan sz sanatlarndan uzak durmmas d. Deyimlerden ve gnlk konuma dilinin imknlarndan yararlanmas e. Daha nce iirde pek yer almam yabanc kelime kullanmaktan uzak durmas 6. eyh Galipin Lafzdan zr ki mandr garaz szyle asl anlatmak istedii aadakilerden hangisidir? a. Lafz anlamdan daha nemlidir. b. Anlam lafzdan daha nemlidir. c. Lafz ve anlam ayn deerdedir. d. Lafz ve anlam ayn deerde deildir. e. Lafz da anlam da nemli deildir. 7. eyh Galipin eme-i mihr, kulzm-i ule, mevc-i erre gibi tamlamalarnda kulland edeb sanat aadakilerden hangisidir? a. Tenasp b. Tevriye c. Tezat d. ham e. Hsn-i talil 8. Aadaki msralarn hangisinde paradoksal imaj bulunmaktadr? a. Ek bir sahb-y tedir gzm peymnesi b. Shan-sz- cnnun dinlenir davs brhnsz c. Nemek ziyde olunca olur kebb lezz d. D- cna nie bir br olacakdr bedenim e. aldm vel mr mal aldm 9. Bir duyu organnn bir dier duyu organnn eylemini de gerekletirmesi veya farkl duyu organlarn ilgilendiren kavramlarn ayn ifadede birletirilmesi olarak tanmlanan ve eyh Galipin iirlerinde de grlen Sebk-i Hind zellii aadakilerden hangisidir? a. Paradoksal imaj b. oklu duyulama c. Man-i bgne d. Hayal e. Tasavvuf 10. Aadaki airlerden hangisi eyh Galipin iirlerine nazire yazmamtr? a. eyhlislam rif Hikmet b. Ayntapl Ayn c. Yeniehirli Avn d. Nedm e. Pertev
97
Okuma Paras
GALPN ROMANINI YAZMAK Man gibi bir beytte gncdeyiz amm Gezmekde azdan aza derbederiz biz [] eyh Galipin hayat etrafnda bir roman yazmay ilk dnen Muallim Nacidir. Ahmet Hamdi Tanpnarn byk roman Huzurda da, Mmtaz, eyh Galipi konu ald bir roman zerinde almaktadr. Hsn Ak airinin, III. Selimin kzkardei Beyhan Sultana duyduu iddia edilen akla kendi ak arasnda paralellikler kuran Mmtaz, sevgilisi Nuran sk sk Beyhan Sultann ehresiyle grr: nc Selim devrinin bu i roman kendisine ait bir ey olacakt. Mmtaz, Hatice Sultanla Beyhan Sultann portrelerini Nuran dnerek izmiti. Roman boyunca deta iki farkl zaman iie yaayan Mmtazn Tevfik Beyin evinde Dedenin Ferahfeza yini geirilirken aklndan geenler de ilgintir: Byle bir yin esnasnda Yenikap Mevlevihanesinin sultan hanmlara ayrlm ksmnda, kafesler arkasnda Beyhan Sultann tpk Nuran gibi ve be asrlk bir kudretin ikrarn sadece omuzlarnda tayarak eyh Galipi szm olmas ihtimalini dnr. Mmtaz nc Selamda, yinden o kadar etkilenmitir ki, deta sonsuzluu kendi iinde bulur, ii kinat kadar geniler. Drdnc Selamda ise artk zaman ve mekn deimi gibidir: eyh Galib imdi neredeyse abasnn gsne yakn bir yerini tutarak yine katlacakt. Onun da ems-i Tebriznin gneinde, ebed ak ocanda bir an iin kl olmas lzmd. Son lklarda Nuran, Mmtaz omuzlarndan yakalayarak Beraber lelim diye yalvard. Mmtazn yazmakta olduu romanla ilikisi, Nuranla ilikisine paralel bir seyir takip etmektedir. Aralarnn iyi olduu gnlerde romana da byk bir hrsla sarlr ve yepyeni bir plan yapar. O gne kadar yazdklarn yrtp atacak ve yeni batan ie giriecektir. Nurana kitab artk vazh olarak grdn syler. Ancak aralarndaki balar kopunca romandan da kopacaktr. Bir gn hsan, eyh Galipin akbetini sorunca verdii cevap Mmtazn psikolojisini btn aklyla yanstmaktadr: O da baka dert! Btn fsun snm. haftadr urayorum, bir sahife bile yazamadm! Galiba yazamayacam! eyh Galipin iiri hakkndaki dncelerini, [] Avize gibi renk ve k dolu iir balkl yazsnda anlatan Ahmet Hamdi Tanpnarn, kahraman mmtaz gibi, eyh Galibin hayatn konu alan bir romann hayalini kurduu dnlebilir. Nitekim onun III. Selim devriyle ok yakndan ilgilendiini ve malzeme topladn biliyoruz. Yeri gelmiken Halide Edipin Dner Ayna romanndan da ksaca sz etmeliyiz. Romanda Trk mistikleri hakknda bir doktora tezi hazrlayan Fatma, eyh Galipin Hsn Akna saplanmtr. Bu eserdeki tabiatst manzara ve karakteri Coleridgein Eski Denizcisiyle karlatrr. Bu tartmlarda sz geen ate denizi, mumdan gemiler ve ilerindeki devler, zaman zaman Hanifenin ryasna bile girmektedir. Emine Insu, Kafdann Ardnda, Orhan Pamuk da Kara Kitap adl romanlarnda Hsn Aktan geni lde faydalanmlardr. Kara Kitapta Celal Salik, Galip, Rya ve ehrikalp Apartman adlar ilk ipularn hemen verir. Romann kahramanlar Galip ile Rya Hsn Ak okurken birbirlerine k olmulardr. Galipin stanbulda kaybolan sevgilisini ve Celal Saliki aramasyla Hsn Akta Akn kimyay aramas arasnda bir paralellik olduu grlyor. Romanda blmn banda Hsn Aktan beyitler epigraf olrak kullanlmtr. Kara Kitap/Hsn Ak ilikisi eitli eletirmenler tarafndan ak bir biimde gsterildii iin zerinde daha fazla durmay gereksiz gryoruz. eyh Galip ve Hsn Ak iki de oyuna konu olmutur. Turan Oflazolu, Gzellik ve Ak adl oyununu byk lde Hsn Aka sadk kalarak yazmtr. Kenan Ikn Ak Hastas adl oyunu da eyh Galipin hayat ve Hsn Ak etrafnda ekillenir. Galipin baz iirleri, III. Selim, Dede Efendi, Hac rif Bey, Hac Faik Bey, Saadettin Kaynak ve Cinuen Tanrkorur tarafndan bestelenmitir. Yaln Turann da bir eyh Galip Kantat bulunmaktadr. Beir Ayvazolu, Kuunun Son arks, tken Neriyat, stanbul, 1999, s. 98-100.
98

1. d 2. c 3. a 4. d 5. a 6. b 7. c 8. a 9. b 10. d Yantnz yanl ise slup zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hayat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise slup zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bir Baka Lgat Bir zge Macera: Hsn Ak konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise iir Dili konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Lafz-Anlam likisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tezattan Uyumlu Birliktelie: Paradoksal majlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tezattan Uyumlu Birliktelie: Paradoksal majlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Duyularn Uyumlu Birliktelii: oklu Duyulama konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise eyh Galipin Etkileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 eyh Galipin sanat anlaynn ve hayatnn biimlenmesinde Mevlana ve onun lmsz eseri Mesnevinin etkisi byktr. Hsn Ak adl eserindeMrid-i Rm diye sz ettii Mevlanadan feyiz aldn, ondan ald bu feyizle tanndn ve onun Mesnevi adl eserinden ok dersler aldn ifade etmitir. eyh Galip, sanatndaki Mesnevi etkisini, Esrrn Mesnevden aldm / aldm vel mr mal aldm szleriyle ok ak biimde itiraf etmitir. Sra Sizde 3 eyh Galip, iir ve air zerine dnen ve bu dncelerini eitli vesilelerle ifade eden bir airdir. O, Hsn Ak adl eserinde Nabyi eletirirken aslnda iir dilinin nasl olmas gerektiini de aklamtr. iirde sade bir dil kullanmaktan yana olduunu sezdirse de kendisinin buna pek de riayet etmedii, dilde sadelii ok az saydaki iirlerinde gzettii grlr. Bununla birlikte dier Sebk-i Hind airleriyle karlatrldnda Galipin iir dilinin ok ar olmad grlmektedir. eyh Galip, szden ziyade anlamn ve anlama gtren hayalin peindedir. O, anlam ve hayalde yenilii ve orijinallii gzettii iin dil konusunda da dikkatli davranm; en uygun kelimeleri, en uygun tamlamalar ve en uygun ifadeleri bulup kullanmak abas iinde olmutur. Nail-i Kadm gibi Galip de eski kelimelerin anlam erevelerini yeni tamlamalarla geniletmitir. Galip, bir Sebk-i Hind airi olarak soyut kavramlara ynelmi ve bu soyut kavramlar anlatabilmek iin de onlar somutlatrmak zorunda kalmtr. Bu nedenle air, sz uzatan birtakm sz sanatlarndan uzak durmu, onun yerine tebih, istiare, kinaye, telmih, hsn-i talil ve mecaz- mrsel gibi sz ksaltma zellii bulunan anlam sanatlarna arlk vermitir. Szn ksalmas, kelimelerin anlam ykn artrm; bu da, iirlerin anlalmasn zorlatrmtr. eyh Galip, iirlerinin genelinde ar ve ssl bir dil kulland hlde, baz iirlerinde, zellikle de arklarnda sade bir Trke kullanmtr. Galipin iirlerindeki Trke deyimler, gnlk konuma diline ait birtakm kalp ifadeler ve stanbuldaki kimi yer adlar da onun iir dilinin dikkat eken bir zelliidir. Ancak bu rneklerin oran, onun slubunu belirleyecek dzeyde deildir.

Sra Sizde 1 eyh Galip, Mevlevi bir evrede dnyaya gelmitir. Byk babas Kek Muhammet Dede de Yenikap Mevlevihanesinin onikinci eyhidir. Babasnn iirler yazd bilinmektedir. Galip, Hsn Ak adl eserinde, babasndan uzun uzadya sz etmi ve iirde Pr yani Mevlana tarzn ondan rendiini sylemitir. Onun yetimesinde daha ok Galata Mevlevihanesi eyhlerinden Aba Hseyin Dedenin ve ileri dzeydeki Farsas ve Fars iirine dair bilgisiyle tannan devrin stat ahsiyetlerinden Hoca Neet tarafndan oluturulan edeb ortamlarn byk katks olmutur. zellikle Hoca Neet ok gen yata iir sylemeye balayan Galiple yakndan ilgilenmi ve yazd bir mahlasname ile onun nceden beri kulland Esat mahlasn kutlamtr. Bir yandan Hoca Neetten Farsa, bir yandan da Arapa bilgisiyle nl Hamdi Efendiden Arapa dersleri alan air, devam ettii mevlevihanede eitli alanlarda ve bu arada edebiyat ve musikide de bilgisini gelitirme imkn bulmutur.
99
Akku, Metin (2009). eyh Galibin Anlam Dnyas: Hsn Akta Edeb Trler ve Tarzlar, Turkish Studies (Klasik Trk Edebiyatnda Mesnev-Prof. Dr. Halk pekten Ansna). vol. 4/7 (Fall 2009), s. 97-112. Alparslan, Ali (1988). eyh Galip. Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. Ayvazolu, Beir (1999). Kuunun Son arks. stanbul: tken Neriyat. Doan, Ahmet (2004). Hsn Akta Sembolik Anlatm, Frat niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi. S. 9/1, s. 87-98. Doan, Muhammet Nur (2007). eyh Galip Hsn Ak. 4. Basm, stanbul: Yelkenli Kitabevi. Grer, Abdlkadir (1993). eyh Galip Divan (ncelemeMetin). Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi. Grer, Abdlkadir (2000). eyh Galip Hakknda Yeni Bilgiler, DTCF Trkoloji Dergisi. C. XIII, S. 1, s. 203-226. Horata, Osman (2009). Has Bahede Hazan Vakti XVIII. Yzyl: Son Klasik Dnem Trk Edebiyat. Ankara: Aka Yaynlar. pekten, Haluk (1991). eyh Galip. Erzurum: Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Yaynlar. Kalkm, M. Muhsin (1992). eyh Galip Divan, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi. Kalkm, Muhsin (1994). eyh Galip Divan. Ankara: Aka Yaynlar. Mum, Cafer (2006) Sebk-i Hind, Trk Edebiyat Tarihi. (Editrler: Talat Sait Halman, vd.), C. 2, stanbul: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, s. 369-392. Mum, Cafer (2011). Divan iirinde Bercesteli Beyitler. Malatya: Mengceli Yaynlar. Okay, Orhan (2011). Edebiyat ve Edeb Eser zerine. stanbul: Dergh Yaynlar.
Demirel, ener (2005). Hsn Akta Atele lgili Tebih Unsurlar, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. C. 15, S. 2 (Temmuz), s. 81-105. Doan, Ahmet (2006). Hsn Akta mgeler, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. C. 16, S. 1, s. 109-119. Erdoan, Mustafa (2003). Trk Edebiyatnda Bilinmeyen lgin Bir Eser: Manzum Hsn Ak Tiyatrosu, Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi. S. 28 (K), s. 247-258. Grer, Abdulkadir (2000). eyh Galipin iirlerinde Bir Anlatm zellii, DTCF Trkoloji Dergisi. C. XIII, S. 1, s. 99-108. Holbrook, Victoria R. (1998). Akn Okunmaz Kylar: Trk Modernitesi ve Mistik Romans. (ev. E. Krolu-E. Kl), stanbul: letiim Yaynlar. Horata, Osman (1999). Mevlana ve Divan airleri, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi (Osmanlnn Kuruluunun 700. Yl zel Says). s. 43-56. smail Ankarav (1996). Minhcul-Fukara Fakirlerin Yolu, (haz. S. Ekici), stanbul: nsan Yaynlar. Kaplan, Mahmut (2007). eyh Galipin iir Anlay, Turkish Studies (Tunca Kortantamer zel Says-II). vol. 2/4 (Fall 2007), s. 455-465. Oku, Naci (1993). eyh Galip: Hayat, Edeb Kiilii, Eserleri, iirlerinin Umm Tahlili ve Divnn Tenkidli Metni. C. I-II, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Sazyek, Hakan (1998). saf Halet elebi-Btn Yazlar. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Yksel, Sedit (1980). eyh Galip, Eserlerinin Dil ve Sanat Deeri. Ankara: Bankas Yaynlar.
5
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; eyh Galip Divanndan ve Hsn Aktan seilen metinleri aklayabilecek, eyh Galipin bestelenmi iirlerini tanyabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
eyh Galip Hsn Ak Mevlana Tasavvuf Murabba Terci-bent Tardiyye Bahr- tavil Ak Ate
indekiler
EYH GALPN RLERNDEN RNEKLER EYH GALP DVANINDAN RNEKLER HSN AKTAN RNEKLER
XIII. Yzyl Trk Edebiyat
eyh Galipin iirlerinden rnekler
eyh Galipin iirlerinden rnekler

EYH GALPN RLERNDEN RNEKLER
eyh Galip, divan iiri gelenei iinde sk kullanlan biim ve kalplarn yan sra ok fazla tercih edilmeyenlerle de gzel rnler veren bir airdir. Gazellerinde olduu kadar musammat biimlerde yazd iirlerde de baarldr. Nitekim tardiyye ve bahr- tavil gibi ender rastlanan biimlerde yazlm en gzel iirler onundur. Aruzun sadece mef l mefiln feln kalbyla yazlabilen tardiyye nazm biimi hakknda ayrntl bilgi edinmek iin Eski Trk Edebiyatna Giri kitabnzdaki be msral bentlerden oluan nazm biimlerini gzden geiriniz.
EYH GALP DVANINDAN RNEKLER

rnek 1 (Gazel)
Bahr- tavil: Aruzun feiltn, mefln, mstefiln czlerinden her birinin istenildii kadar tekraryla yazlan iirdir. eyh Galipin bahr- tavili, aruzun feilatn (filtn) kalbna uygun biimde yazlmtr.
102

Mefln mefln mefln mefln 1. Gl te gl-bn te glen te cybr te Semender-tynetn- aka besdir llezr te Gl ate, glfidan ate, gl bahesi atetir. Akarsu atetir. Akn semender yaratlllar iin ate olarak lale bahesi yeterlidir. Semender, atete yaad ve oradan knca ld kabul edilen efsanevi bir hayvan trdr. k da, tpk semender gibi, kendisini sarp sarmalayan ak ateinde yaamaktadr. Bu nedenle o, her eye akn gzyle bakmaktadr. Ak ate olarak dnldnden, onun gznde her ey kanlmaz olarak atee dnmektedir. Gl, krmz rengi nedeniyle ate unsuru ile zaten elemektedir. Fakat air, glfidannn sadece krmz ieini deil, onun yeil dallarn ve yapraklarn da ate olarak grmektedir. air, ate olarak grmeye glle balam, ardndan glfidann, onun ardndan btn gl bahesini ate olarak grmtr. Hatta bir adm teye geerek aralarnda tam bir ztlk bulunmasna ramen akarsuyu bile ate olarak grmtr. air, atei paradan btne doru tedrici olarak yaymtr. Gln bahedeki hkmdar konumundan hareketle, hkmdar ate olunca onun btn hkimiyet alanlarnn kendiliinden atee dntn de syleyebiliriz. Dier Sebk-i Hind airleri gibi, eyh Galip de grnen gerekliin gerisinde duran bir baka gereklii aa karmak iin burada paradoksal imajlar oluturmutur. Bylece verili dnyamzdaki ztlar, imajlar dnyasnda uyumlu bir birliktelie kavuturulmutur. Beyitte gl, glbn, glen, cuybar ve lalezar szckleri bir araya getirilerek bahe ile ilgili bir tenasp sanat yaplmtr. Dier bir tenasp de ate ile atete yaad dnlen semender szckleri arasnda vardr. Beyitte yer alan baheye ait unsurlar atee benzetilmek suretiyle tebihler yaplmtr. Bu tebihler, benzetme yn ve edatnn olmamas nedeniyle tebih-i beli olarak adlandrlrlar. Semender-tynetn (semender yaratlllar) ifadesinde ise k insanlar semendere benzetilmi, ancak benzeyen unsur zikredilmeyerek ak istiare yaplmtr. Gl, glbn, glen ve lalezarn ate olmas, bu unsurlarn her biri ile ate arasnda renk bakmndan benzerlik bulunmasndandr. Cuybarn ate olmas ise su-ate kartl nedeniyle ok daha net ve ak bir tezad ortaya koymaktadr. Buradaki btn tebih-i beliler ve tezatlar, airin ak anlatrken mbalaa sanatna gulv derecesinde bavurduunu da gstermektedir. 2. Hemn ey sk bir sgar tutudur dest-i dildra Gazabla bezme geldi em-i meclis-ve yanar te Ey saki, sevgilinin eline hemen bir kadeh tututuruver. nk o, meclisin mumu gibi gazap ateiyle tutumu bir hlde toplantya geldi.
5. nite - eyh Galipin iirlerinden rnekler
103
air, bir iki meclisini tasvir etmektedir. Orada iki sunan saki ve yanan ateiyle meclisi aydnlatan mum vardr. Sonra sevgilinin kzgn bir hlde ieriye girii anlatlyor. Onun yz fke ateiyle kpkrmz olmu ve yanaklarn hararet basmtr. Bunlar ise atee ait zelliklerdir. arapta da krmz renk ve hararet verici zellik vardr. Sevgilinin fke ateinin sndrlmesi iin kendisine hemen arap verilmesi istenmektedir. nk verili dnyamzda ate daha ok su ile sndrlr. arabn da z zaten sudur. Ancak imajlar dnyasnda, zellikle de eyh Galipin imajlarnda arap, ate ile suyun bir terkibi olarak dnlmektedir. Bylece fke atei arabn ateiyle bastrlmak, ate yine atele sndrlmek istenmektedir. Beyitte saki, sagar, bezm szckleri bir araya getirilerek iki meclisi ile ilgili bir tenasp sanat yaplmtr. em (mum) ve ate szckleri de bir baka tenasb oluturmaktadr. Tututurmak fiilinin burada kasdedilmeyen bir anlam var: O da yakmaktr. Kasdedilmeyen bu anlam ile em ve ate szckleri arasnda iham- tenasp sanat vardr. Beyitte, fkeli sevgili yanan muma benzetilmi, dolaysyla tebih sanat yaplmtr. 3. Nesm te kard gonca-i em-i mdimden Brakd glen-i mlime berk-i bahr te Sabah esintisi, umut gzmn goncasndan ate kard. Baharn imei emellerimin gl bahesine ate brakt. air, soyut birer kavram olan umudu gzle, emelleri ise glenle somutlatrmtr. Bu yolla tehis sanat yaplmtr. Gz, kanl olarak dnld iin goncaya tebih edilmitir. Goncay aan, dolaysyla onun krmz rengini aa karan ise sabah esintisidir. Ate de flenerek tututurulur. Sabah esintisinin umudun gz goncasndan ate karmas, n umutlarnn gereklemeye baladna iarettir. Kendi beklentilerini bir gl bahesine benzeten air, bahar imeinin bu baheye ate braktn sylemektedir. Tasavvufta berk yani imek, manevi yolculukta velilik makamnn balangcndaki ilk nurun aa kmasn ifade eder. Bahar imei denilmesi de bu balangca iaret iindir. nk bahar mevsiminde her ey henz ok yeni ve tazedir. Velilik makamnn ilk zamanlarnda tecelli eden, yani aa kan ilah nurlar, n emellerinin gl bahesine ate brakmtr. Bu da emel gllerinin almasn, daha bir krmz olmalarn anlatr. 4. Hayl-i hasret-i hlinle h etdike ukn eb-i frkatda her dem ahtern eyler nisr te Senin klarn, beninin zleminin hayaliyle ah ettike ayrlk gecesinde yldzlar durmadan ate saar. k yerine onun oulu uk szcnn kullanlmas, sevgili bir tane olduu hlde klarnn ok olmas nedeniyledir. Bu da sevgilinin nemini artrmaktadr. klar sevgilinin yzndeki beni dnmektedir. airin baka bir gazelinde, ayva tylerinin altndaki benin sevgilinin yzne aydnlk vermesi zelliinden sz edilmitir. Ayva tyleri kesret olduuna gre ben vahdeti temsil etmektedir. Bu durumda klarn hayal ettii ey vahdet, yani vuslat olmaktadr. Vuslatn bir trl gereklememesi ise n kederlenip h etmesine neden olmutur. majlar dnyasnda h bir duman olarak dnlr ve dumann iinde kvlcmlar vardr. Duman ayn zamanda karanlktr. n gecesi gibi gndz de bu duman nedeniyle kararmtr. Geceleyin yldzlar k saarak biraz da olsa havay aydnlatrlar. Hlbuki ayrlk gecesinde n hnn dumanyla beraber ykselen kvlcmlar yldzlarn yerini almakta ve k yerine ate samaktadr. air bylece manevi yolculuunun uzamasndan, ulamak istedii hedeflerinin bir trl gereklememesinden ikyet etmektedir.
104
Beyitte, yldzlarn ate samasndan sz edilmitir. Hlbuki yldzlar ate deil, k saarlar. Ik ise atee ait bir zellik olup ayn zamanda onun bir rndr. Ate-k arasnda btn-para veya sebep-sonu ilikisi vardr. Ate sylenip k kast edildii iin burada mecaz- mrsel sanat ortaya kmaktadr. Yldzlarn geceleyin k samas, normal bir tabiat hadisesi olduu hlde, air tarafndan klarn h etmesine balanm; bylece hsn-i talil sanat yaplmtr. 5. Bana dzahdan ey meh dem urur glzrlar sensiz Diraht te nihl-i dil-ke te berg br te Ey ay yzl! Sensiz olunca gl baheleri bana cehennemi anlatrlar; aalar ate, gnl eken fidanlar ate, yapraklar ve meyveler atetir. Beyitteki mehten kast sevgilidir (ak istiare). nk divan iirinde sevgilinin yz hem yuvarlakl hem de parlakl ve gzelliiyle dolunaya tebih edilmitir. Geceyi gzelletiren dolunay olduu gibi gl bahesini de anlaml klan ay yzl sevgilinin orada bulunmasdr. Sevgilinin bulunmad bir gl bahesinin k iin cehennemden fark yoktur. Orada bulunan her ey n gzne cehennem atei olarak grnr ve ona cehennemi hatrlatr. Beyitte meh ve dzah kelimeleri bilinli kullanlmtr. nk cehennem, cenneti dndrecektir. Cennette ise inananlarn, Allahn gzelliini bulutsuz bir gecede dolunay grdkleri gibi aka grecekleri hadislerde bildirilmitir (zarslan 2001: 287). Cennet kelimesinin bahe anlam da gz nne alnnca, buradaki mazmunun ryetullah olduu sylenebilir. Beyitte yer alan diraht, nihal, berg br gibi baheye ait unsurlar bir araya getirilerek tenasp; bu unsurlar atee benzetilmek suretiyle de tebih sanat yaplmtr. Bu tebihte benzetme yn ve edat yer almad iin tebih-i beli sanat ortaya kmaktadr. Duzah (cehennem) ile ate ve glzrlar ile diraht, nihal, berg br szckleri arasnda da leff ner sanat vardr. 6. Mrekkebdir vcdu t ezel yek-pre sziden Ansrdan meer uka olmudur dr te klarn vcutlar ta ezelden beri yanmaktan tek para haline gelmitir. Sanki drt unsurdan klara sadece ate dmtr. Eski kabullere gre evrende drt ana element vardr: Hava, su, toprak ve ate. Btn varlklar bunlarn farkl terkiplerinden olumutur. klarn vcudu da drt unsurdan meydana geldii hlde, bandan beri ak ateinde yand iin dier unsurlar yitirmiesine btnyle atee dnmtr. Nitekim yanan nesneler bir sre sonra tamamen atee dnr, kor hline gelirler. Her ey drt unsurdan olutuu iin air, ak ateinde yanarak kor hline gelen klara drt unsurdan sadece atein dtn gndeme getirerek kendi akn mbalaal bir dille anlatmaktadr. klarn ak atei iinde ok fazla yanmalar, onlarn payna drt unsurdan sadece atein dmesi gibi hayal bir sebebe balanm, sonra meer edatyla buna phe kartrlm; bylece ibh-i hsn-i talil sanat yaplmtr 7. er- bezm-i hecri olduum yapm yakdrm Gnl pervnesine vuslat te intizr te Sevgili, ayrlk meclisinin lambas olmam uygun grm. Oysaki gnl pervanesi iin kavumak da beklemek de atetir. Ayrlk bezminden maksat dnya hayatdr. Meclisin lambas ise insandr. nk Allah, insan yaratlmlarn en ereflisi olarak nitelemitir. Kuranda, Biz insan en gzel su-
Ryetullh: Hz. Muhammetin Kukusuz siz, on drdnde (dolunay halinde) ay grdnz gibi, Rabbinizi greceksiniz. sznn kaynaklk ettii cennette Allah grme olay.
105
rette yarattk(Tin Suresi, 4. Ayet) denilmitir. nsan sevgiliden ayrlm ve dnyaya gelmitir. Sevgilisinden uzak denler ona tekrar kavuma arzusu ile yanp tutuurlar. Bu durumda beklemenin ate olduu aktr. Nitekim airin her bakmdan mrit olarak kabul ettii Mevlanann Mesnevi adl eserinin banda, insanolunun bu ayrlk serveni ney sembol ile anlatlm; ney ise hem iinin atele dalanmas hem de kard sesin yank ve yakclyla atele yakn bir anlam ilikisi iindedir. n gnl bir pervane olarak dnldne gre, pervanenin kavumas, onun atete yok olmas, dolaysyla bizzat ate olmasdr. n da arzusu ayndr: Fenafillah, yani Tanrda/sevgilide yok olmak. Yoksa sevgili karsnda varlk iddiasnda bulunmak uygun bir hareket deildir. Cennetten kovulup dnyaya gnderilen insan, er- bezm-i hecre yani ayrlk gecesinin lambasna benzetilmi; benzeyen unsur gizlenerek ak istiare yaplmtr. Gnl pervanesi tamlamasnda, vuslat ve intizar ile ate arasnda ise tebih-i beli sanat yaplmtr. 8. Beyn- szi eyler herkes istidd- ftratdan Eder berceste k msra- rengn enr te Herkes yaratltan sahip olduu yeteneine gre kendi yann anlatr. k renkli msra syler, nar aac da ate karr. Evrende bulunan her ey vahdet-i vct dncesine gre znde birdir. nk her biri ayn zn farkl birer tecellisidir. Vahdet leminden kesret lemine dmlerdir. Hepsi de ayrlktan ikyetidir ve kavuma gnnn hasretiyle yanp tutumutur. Mevlana, bu yzden insanla ney arasnda paralellik kurmu ve insann ayrlk servenini ney zerinden anlatmtr. Her varlk, ayrlk ateindeki yann kendi lisannca anlatmtr: k air renkli msralarla, nar da ate kararak. Galip, Hsn Akta da nar aacn konuturmu ve onun, iinde ate bulunan bir sz sylediini ifade etmitir: Kaldrd elin enr- ser-ke / Bir sz dedi var iinde te (Doan 2007: 144). Divan airleri nar aacnn kendi kendine tutuup iten ie yandna inanrlard. Bu yzden nar, divan iirinde sessiz ve derinden yanp yaklan n simgesi olmutur. Edhemnin Yrin yolunda yanmay ren nrdan msrasndaki tavsiyesi, Nabnin aadaki rubaisinde narn gnlnde gizli ate grdnse arma diye gnlne seslenii bundandr. nk Nabnin dediine gre sinesinde gzellerin adlar resmedilen kiide gnl yangn eksik olmaz. k da nar rnek alp onun gibi iin iin yanmaldr: Olma mteaccib ey dil-i ndire-dn Grdnse dil-i nrda sz- pinhn Sz- dili eksik mi olur anun kim Mersm ola snesinde nm- hbn 9. Meer kilk-i sebk-cevlnn olmu germ-rev Glib Zemn te zamn te btn nak u nigr te Galip! Meer senin hzl hareket eden kalemin de koucu olmu; zemin ate, zaman ate, btn grnmler ate olmu. eyh Galip, tecrit sanatyla kendine seslenerek, senin hzl hareket eden kalemin de snm, diyor. Cisimlerin srtnmeyle sndklar, hatta yaps elveriliyse tututuu bilinen bir gerektir. Dokuz beyitlik bu uzun gazel, hzl hareket eden, renkli ve hareketli tablolar izen kalemin de snmasna sebep olmutur. iirde farkl meknlar, deiik zamanlar tasvir edilmiti. Hepsinde ortak payda ate olduu iin, hep ateten sz eden, ateli zeminlerde dolaan ve koan kalem de kanlmaz olarak snmtr. Bu durumda kalem de kendiliinden ate oluyor. Zemin, zaman ve btn grnmler ate olmutur. Hem yatay
106
hem de dikey olarak varl ate sarm oluyor. Zemin kelimesinin, iir terminolojisinde szn konusu, balam ve erevesi anlamnda kullanld dnldnde, iirin konusunun ate, dolaysyla ak olduu da ayn vesileyle sylenmi oluyor. Divan iirinde ak ile ate sembol arasnda nasl bir iliki kurulduunu aratrnz. rnek 2 (Gazel)

Filtn filtn filtn filn 1. Ak bir em-i ilhdir benim pervnesi evk bir zencrdir gnlm anun dvnesi Ak, bir ilah mumdur; bense onun etrafnda dnen bir pervaneyim. evk ve arzu bir zincirdir; gnlmse o zincire vurulmu bir delidir. Beyitte air ak kavramn em-i ilahiye, kendini onun etrafnda dnen bir pervaneye; evk kavramn zincire, gnln o zincire vurulan bir deliye benzetmitir. Benzetme edat ve yn bulunmad iin burada yaplan benzetme, tebih-i belidir. em ile pervane, zencir ile divane arasnda ayr ayr tenasp vardr. 2. Mahrem-i rz olal gamzenle oldu htrm innn in bgnenin bgnesi Hatrm senin yan baknla srda olduundan beri seni tanyanla tan, sana yabanc olana da yabancdr.
107
Beyitte hem gamze hem de hatr, srra mahrem ve aina ile aina bigne ile bigne olmak gibi insani zelliklerle kiiletirilerek tehis sanat yaplmtr. Tehis sanatnn bulunduu yerde doal olarak istiare de gndeme gelir. Gamze ve hatr insanlara benzetilmi, kendisine benzetilen unsur aka sylenmedii iin kapal istiare yaplmtr. Aina ve bigne szckleri, aralarnda anlam kartl bulunduu ve hatrm ortak kavramnda birletikleri iin tezat sanatn olutururlar. 3. Zhd-i huku bezm-i n--ndan fark eylemez Byledir erbb- hlin mereb-i rindnesi Hl ehlinin rindane tarz byledir: Ham sofuluk ile daima iilen meclisi birbirinden ayrt etmez, ikisini bir grr. Ham sofuluk ile daima iki iilen meclis arasnda anlam kartl bulunmasna ramen, bunlar ayrt etmemek, ikisini bir grmek tezat sanatn ortaya karr. Rint ile bezm-i n--n kavramlar arasnda da tenasp sanat vardr. 4. lem-i bn sevd- hki hep pr-feyz olur eme-i hrd-i hikmetdir hum- mey-hnesi ki meclisinin toprann karas feyizle dopdoludur. Meyhanesinin kp de, hikmetin yani bilgece bakn gne emesidir. arap suya benzetilmi, benzeyen unsur zikredilmeyerek ak istiare yaplmtr. lem sylenmi ama onun iinde ok kk bir para olan arap meclisi veya arabn iildii her trl ortam kast edilmi, bylece mecaz- mrsel sanatndan yararlanlmtr. Meyhane kp, hikmet gneinin pnarna benzetilmi; benzetme yn ve edat kullanlmayarak tebih-i beli sanatnn ortaya kmas salanmtr. Soyut bir kavram olan hikmet yine tebih-i beli yoluyla gnee benzetilerek somutlatrlm; daha sonra buna eme gibi kart anlaml bir zellik verilerek tezat sanat yaplmtr. b (su) ile hk (toprak) szckleri arasnda da drt unsurla ilgili bir tenasp vardr. 5. Ol nigh- em-i zehr-lddan mey-n- nz Ben humr- nergis-i ehlsnn mestnesi O, zehirli gzn bakndan sarhotur. Bense onun nergise benzeyen ehla gzndeki sarholuun sarhouyum. Beyitte hem nigah, em, nergis ve ehl hem de mey-nu, humar ve mestne szckleri arasnda ayr ayr tenasp sanat vardr. Beytin ilk msra ile ikinci msra arasnda leff ner-i mrettep sanat yaplmtr: Ol ile ben, nigh- em-i zehr-ld ile humr- nergis-i ehl, mey-n-i nz ile mestne arasnda ilgi ve paralellik kurulmutur. 6. El-hazer gfil bulunma haner-i hbdeden Gft-gy- katldir dim anun efsnesi Knnda uyuyan hanerden gafil olma, sakn! nk onun anlatt hikyeler daima ldrmek zerinedir. Beyitte hanere uyumak gibi insani bir zellik verilerek tehis, konuma zellii verilerek de intak sanatlar yaplmtr. Kendisine benzetilen unsur konumundaki insan burada zikredilmeyerek kapal istiare sanatnn ortaya kmas salanmtr.
108
7. Mahrem-i halvet-sary- zevk ol Glibde gr Bakadr rez duhterinin mereb-i ferznesi lah nurlarn ilk tecellisi olan zevkle ili dl olmay Galipte gr. Asmann kz olan arabn krpe tarz bir bakadr! Beyitte hem rez (asma) hem de ondan elde edilen arap insana benzetilerek kiiletirilmi (tehis); rezde kendisine benzetilen gizlendii iin kapal istiare, arapta ise benzeyen unsur zikredilmedii iin ak istiare sanatlar yaplmtr. Duhter ve ferzne szckleri arasnda tenasp, rez duhteri (arap) ile halvet-sary- zevk arasnda baka bir tenasp, bu son iki kavramla mereb kelimesinin burada kasdedilmeyen ime yeri anlam arasnda da iham- tenasp vardr. air, Galipten bahsederken sanki kendi deilmi gibi davranarak tecrit sanatna bavurmutur. rnek 3 (Gazel) Bu gazel, eyh Galipin bestelenmi iirlerinden biridir. Eser, Hac Faik Bey tarafndan Acem-Aksaksemai, Yavuz Tektay tarafndan ise Acemairan-Curcuna tarznda bestelenmitir (Oter vd. 2010: 218).
109

Mefln mefln mefln mefln 1. Efendimsin cihnda itibrm varsa sendendir Miyn- knda itihrm varsa sendendir (Ey Hazret-i Mevlana!) Sen efendimsin. Dnyada bir itibarm varsa sendendir. klar arasnda bir hretim varsa o da senin sayendedir. 2. Benim feyz-i haytm hsl rh- revnmsn Eer ser-mye-i mrmde krm varsa sendendir Hayatmn feyiz kaynasn, ksacas sen benim canmsn. Eer mr sermayemde bir krm varsa sendendir. 3. Veren bu sret-i mevhma revnk reng-i hsnndr Glistn- haylim nev-bahrm varsa sendendir Bu belirsiz grntye parlaklk veren senin gzelliinin rengidir. Hayal glistanm, ilkbaharm varsa sendendir. 4. Felekden zerre mikdr olmadm devrinde rencde Ger ey mihr-i mnevver h u zrm varsa sendendir Ey parlak gne, zamannda felekten biraz olsun incinmedim. Alayp szlanmam varsa o da sendendir. 5. Senin pervne-i hicrnnm sen em-i vuslatsn Be-her eb hhi-i bs u kenrm varsa sendendir Sen kavuma mumusun, bense ayrln pervanesiyim. Her gece kavuma isteim varsa sendendir. 6. ehd-i akn oldum llezr- ddr snem er- trbetim em-i mezrm varsa sendendir Aknn ehidi oldum. Gsm yaralarla dolu, lale bahesini andryor. Trbemin lambas, mezarmn mumu varsa sendendir. 7. Gren ser-getelikde gird-bd- det zann eyler Fen-ender-fenym her ne varm varsa sendendir Beni ba dnm bir hlde grenler, ldeki bir hortum olduumu zannederler. Tam bir yokluk iindeyim; herhangi bir eyim varsa sendendir.
110
8. Nin vre kldn gevher-i galtnn olmuken Gnl ynesinde bir gubrm varsa sendendir Ben senin yerde yuvarlanan bir cevherin olduum hlde beni neden kendi bama braktn? Gnl aynasnda bir tozum varsa o da sendendir (senin yolunun tozudur). 9. afak-tb eyledin peymnemi hn-b ile sk Sabh- sohbet-i meyden humrm varsa sendendir Ey saki, kadehimi kanl su ile afak gibi kpkzl ettin. arap sohbetinin sabahndan kalma sarholuum varsa sendendir. 10. Sanadr iltics Glibin y Hazret-i Monl Bamda bir klh- iftihrm varsa sendendir Ey Hazret-i Mevlana! Galipin ilticas (snmas) sanadr. Bamda bir vn klahm varsa sendendir. eyh Galipin hangi iirleri bestelenmitir? Aratrnz.
rnek 4 (Gazel) Dkd omuzdan pou saan Ad gnller deli bayran Ay yenisi gkde ne lker satar Demeyecek kesdii trnan Gzceizim boyamak ister benim Al boyayp kan ile dudan Sald gnl illerine akn Kurdu gz rmana otan Nice tabur datr ol yosmann Sa datp emesi kalpan ip iip kendi elinden anun Duramayp pmm ayan ok srnp gzlemiim zleyip Ayann izini topran Vermedi bir kimseye Glib geit Kanda evirdiyse sz rman Hazret-i Monly bilenler bilir Bilmeyenin kim eke kulan eyh Galipin konuma diline yaklaan bir Trkeyle yazd iirlerin, onun kulland iir dilinin genel zellikleri iindeki yeri nedir?
111
rnek 5 (Terci-bent) Feiltn feiltn feiltn feiln (Filtn) (fln) I Ey dil ey dil niye bu rtbede pr-gamsn sen Geri vrne isen genc-i mutalsamsn sen Secde-ferm-y melek zt- mkerremsin sen Bildiin gibi deil cmleden akdemsin sen Rhsun nefha-i Cibrl ile tevemsin sen Srr- Haksn mesel-i s-i Meryemsin sen Hoa bak ztna kim zbde-i lemsin sen Merdm-i dde-i ekvn olan demsin sen Ey gnl, ey gnl! Sen niye bu kadar gamlsn? Harabeysen de tlsml bir definesin. Meleklerin secde etmekle emrolunduu saygn bir zatsn. Bildiin gibi deil, sen hepsinden ndesin. Ruhsun, Cebrailin nefesiyle ikizsin. Tanrnn srrsn, sen Meryemin olu sa gibisin. Kendine iyi bir biimde bak. nk sen, lemin zsn, varlklarn gzbebei olan insansn. airin burada seslendii gnl, n gnl olup ileri dzeyde gamla doludur. Sevgiliden grd muamele neticesinde gnl harabeye dnmtr. Harabe ise, dardan bakldnda deersizlii, terk edilmilii temsil eder. Ancak baka bir adan bakldnda oras, definelerin gml olduu deerli bir yerdir. Hazinelerin harabelerde gmld ve ylanlar tarafndan korunduklar kabul edilir. n gnl de bir harabe olmakla beraber iinde byk deerler saklamaktadr. Yukardaki bentte, meleklerin deme secde etmekle emr olunmalar, insann en gzel surette ve btn varlklardan daha stn bir konumda yaratlmas, Cebrailin Meryeme gelerek Hz. sann babasz olarak dnyaya geleceini mjdelemesi olaylarna da deinilmitir. Hz. sann babasz olarak domas gibi, insan trnn atas olan Hz. dem de babasz olarak yaratlmtr. Btn bunlar, insann ne kadar stn bir varlk olduunun kantlar olarak sralanmtr. Galip, terci-bendin bandan sonuna kadar sen zamirine seslenmekte ve onunla konumaktadr. lk bentte redif olarak kullanlan sen zamiri, her bendin sonunda tekrar edilen vasta beyti araclyla btn bentlere yaylmakta; bylece, iirin tamamnda ona seslenilmektedir. Balangta Ey gnl! hitab kullanlmsa da, sen zamiriyle kasdedilen gnln kendisi deil, ona sahip olan insandr. Vasta beytindeki demsin sen ifadesi bunun ak kantdr. dem, insan trnn ilk atasnn ad olduu gibi, ayn zamanda trn de ad olup, insan demektir. Baz deerlendirmelerde, zt szcndeki saygnlk ifade eden anlam armlarndan hareketle buradaki insann insan- kmil olduu, airin insan- kmile seslendii ileri srlmtr. Byle bir yaklam, iirin hem muhatap kitlesini daraltacak hem de deerini azaltacaktr. nk tasavvuf eserlerde anlatld biimiyle insan- kmil, neredeyse peygamberlerle e deerdedir. Bu zellikte insan, hem sayca azdr hem de yle birinin bu kadar hatrlatmaya ihtiyac yoktur. iirin btn gz nnde tutulduunda, kendi varl zerinde dnmeye, tefekkr etmeye arlan sen zamirinin, bizzat insan trnn her bir tekine karlk geldii anlalmaktadr. Terci-bent: Bentlerle kurulan uzun nazm biimidir. Her bendin son iki dizesi, bendiye veya vasta beyti olarak adlandrlr. Vasta beyti her bendin sonunda deiiyorsa terkib-bent, deimeden tekrarlanyorsa terci-bent adn alr. Eski Trk Edebiyatna Giri adl kitabnzda daha ayrntl bilgi bulabilirsiniz.
112
II Merteben ayn- msemmdadr esm sanma Merciin hlk- eydadr ey sanma Grdn emr-i muhakkaklar ry sanma Bakasn kendini sretle heyl sanma Kef ile sbit olan man yi dav sanma Hakkna sylenen evsf mdr sanma Hoa bak ztna kim zbde-i lemsin sen Merdm-i dde-i ekvn olan demsin sen Mertebeni isimlerde zannetme; merteben isimlendirilmilerin gzndedir. Dn yerinin eya olduunu zannetme; dnecein yer eyay yaratandadr. Grdn gerek ileri rya zannetme. Sen bakasn; kendini ekil ve heyula zannetme. Doruluu keif yoluyla ispat edilmi dnceyi (doruluu ispatlanmam) iddia zannetme. Hakknda sylenen zellikleri yaranma amal szler zannetme. Kendine iyi bir biimde bak. nk sen, lemin zsn, varlklarn gzbebei olan insansn. nsann mertebesi, isimler deil, isimlendirilmi varlklarn gzdr. Bu dnce, vasta beyitindeki varlklarn gzbebei ifadesi ile rtmektedir. nsann dnecei yer ise, eya deil, eyann yaratcs olan Tanrdr. Burada, Bakara Suresinin 156. ayetine de iaret vardr: Dorusu biz Allaha aidiz ve ona dneceiz. Galip, insann deeri hakknda gerek Kuranda gerekse Mesnevide ve baka kaynaklarda sylenenlerin gerei ifade ettiini hatrlatmaktadr. Galipin vasta beyitte dile getirdii dnceler, Mevlanann Mesnevisinin drdnc kitabndaki u beyitlerle birebir rtmektedir: Grnte o yldzlar, bizim varlmza, salmza sebeptir ama hakikatte bizim batnmz, bizim i yzmz, gkyznn durmasna, varlna sebeptir. Hkema, insan kk lemdir derler, fakat Tanr hakmleri insan byk lemdir demilerdir. nk hkemann bilgisi, insann suretine aittir, bu hakmlerin bilgisiyse hakikatte insann hakikatine ulamtr. Surette sen kk bir lemsin ama hakikatte en byk lem sensin. Grnte dal, meyvenin asldr; fakat hakikatte dal, meyve iin var olmutur. Meyve elde etmeye bir meyli, meyve elde etmeye bir midi olmasayd hi bahvan, aa diker miydi? u halde meyve, grnte aatan domutur ama hakikatte aa, meyveden vcut bulmutur (Bkz. Mevlana-Mesnevi, Beyit No: 520-524). III nleyip srrn f eyleme ayra sakn Dme bilmezlik ile varta-i inkra sakn Demesin ellerin kkl-i dildra sakn Sonra Mansr gibi kman olur dra sakn Arz- acz itmeyesin yreden ol yra sakn Bulduun gevher-i lleri b-re sakn Hoa bak ztna kim zbde-i lemsin sen Merdm-i dde-i ekvn olan demsin sen nleyerek srrn ayara (seni sevgiliden ayr drmek isteyenlere) aklamaktan sakn. Bilmeden inkr ukuruna dmekten sakn. Ettiin hlarn sevgilinin kklne demesinden sakn. Sonra Mansur gibi daraacna ekilirsin, bundan sakn. Yara nedeniyle o yre aczini aklamaktan sakn. Ey aresiz, bulduun deerli mcevheri koru. Kendine iyi bir biimde bak. nk sen, lemin zsn, varlklarn gzbebei olan insansn.
113
Divan iiri geleneinde ayr, k ile sevgili arasnda bozgunluk karmaya alan kiilere karlk gelir. k, ektii aclar gizlemesini bilmeli, dmanlarn sevindirmemelidir. Sevgili kendisini imtihan etmektedir. nleyerek acsn aa vurmas, ak derdinden ikyet etmesi, sabr gstermemesi, dolaysyla imtihann kaybetmesi anlamna gelecektir. O, sevgilinin salarna el dedirmemelidir; nk onun salar kesreti temsil etmektedir. k, sevgilinin yzne, yani vahdete ulama abas iindedir. Kesreti temsil eden salar ise vahdeti temsil eden yze giden yol zerindeki engellerdir. Vahdete ulamak iin kesrete taklmamak lazm. Hallac- Mansura gelince, o, srrn aa vurduu iin daraacn boylamtr. Galip, onun gibi olmamay tlemektedir. k olan kii, ak yaralarna dayanamadn sevgilisine sylememelidir. nk o yaralarn her biri ok kymetli bir mcevher hkmndedir. k, sahip olduu bu deerlerin kymetini bilmeli ve onlar zenle korumaldr. IV Sendedir mahzen-i esrr- mahabbet sende Sendedir maden-i envr- ftvvet sende Gizli gizli dah vardr nie hlet sende Marifet sende hner sende hakkat sende Nazar etsen yer gk dzah u cennet sende Ar u krsiyy melek sendedir elbet sende Hoa bak ztna kim zbde-i lemsin sen Merdm-i dde-i ekvn olan demsin sen Muhabbet srlarnn sakl olduu yer sendedir, sende. Ftvvet nurlarnn kayna sendedir, sende. Sende daha nice gizli hller vardr: Marifet sende, hner sende, hakikat sende. Baksan grrsn ki, yeryzyle gkyz, cennetle cehennem sendedir. Ar, krs, melek sendedir, elbet sende. Kendine iyi bir biimde bak. nk sen, lemin zsn, varlklarn gzbebei olan insansn. Bu bentte anlatlanlar, vasta beyittekilerin birer aklamas gibidir. Galip, somut ve soyut btn varlklarn, btn deerlerin, btn hnerlerin, btn hakikatlerin insanda toplandn, dikkatle baksa bunu greceini anlatyor. V Hayfdr h iken lemde ged olmayasn Keder-lde-i mmd rec olmayasn Vd-i yese dp h heb olmayasn Yanlp reh-rev-i sahr-y hev olmayasn deme muttasl ol t ki cd olmayasn Secdeler eyle ki merdd- Hud olmayasn Hoa bak ztna kim zbde-i lemsin sen Merdm-i dde-i ekvn olan demsin sen Yazk olur; lemde padiah iken yoksul olmayasn, umut ve beklenti nedeniyle zlmeyesin, umutsuzluk vadisine dp heba olmayasn, yanlp nefis lne giden yolcu olmayasn, deme smsk yap ki ayr dmeyesin. Secdeler et ki Tanrnn reddettiklerinden olmayasn. Kendine iyi bir biimde bak. nk sen, lemin zsn, varlklarn gzbebei olan insansn.
114
Kuranda Tin Suresinin 4-5. ayetlerinde, Biz, gerekten insan en gzel bir biimde yarattk. Sonra onu aalarn aasna indirdik. denilmektedir. nsan yaratl itibaryla ahsenitakvim (en gzel biim) zere yaratlmtr. O, bu zelliini korumakla ykmldr. Aksi takdirde esfelesafilin (aalarn aas) konumuna decektir. nk o, en gzel biimde yaratlmsa da, kendisini ktle gtrecek eytan ve nefis (heva) gibi unsurlara uyarak bu konumunu kaybetme iradesine de sahiptir. Bunun iin de dem ile eytan arasnda yaanan mcadelede, demden yana tavr almaldr. Bu msralar, Galipin seslendii kiinin, insan- kmil deil, ahsenitakvim zere yaratlan insan teki olduunu gstermektedir. VI Berk- htif gibi bu kayd- sivdan gzer et Erien hr u hsa te-i ak siper et Dmenin tutmaya sr- alyk hazer et ems-ve hhi-i Monlyile azm-i sefer et Sf kl yneni kbil-i aks-i suver et Hele bir cem-i havs eyle de Glib nazar et Hoa bak ztna kim zbde-i lemsin sen Merdm-i dde-i ekvn olan demsin sen Seni Tanrdan uzaklatran eylerin kaydn ekmekten gaybn imei gibi uzakla. zerine gelen dikenlere ve erpe kar ak ateini kendine siper et. lgilerin etkileri eteini tutmasn, kendini koru. Tpk ems-i Tebriz gibi, Mevlana arzusuyla yola k. Aynan temizle ki, grntleri yanstmaya elverili hle gelsin. Duyularn yle bir toparla da bir bak. Kendine iyi bir biimde bak. nk sen, lemin zsn, varlklarn gzbebei olan insansn. Bu bentte eyh Galip, insan, aalarn aas konumuna drecek ilerden uzak durma konusunda uyaryor. nsan, kendisini skntya sokacak ve Tanrdan uzaklatracak eylerden korunmaldr. Bunlar ise takva kavramn gndeme getirmektedir. Diken, erp, eteini tutma gibi kavramlar, takva ile ilgili almalarda aktarlan ve sahabeden iki kii arasnda geen u diyalou hatrlatmaktadr: Hz. mer, Ubey b. Kaba Takva nedir? diye sorar. Ubey, Dikenli yolda hi yrmedin mi? eklinde cevap verir. Hz. mer, Yrdm. deyince O zaman ne yaptn? der. Hz. mer, Paalarm svayp ayama diken batmasn diye dikkatli yrdm. deyince Ubey, te takva odur. diye karlk verir (Gezgin 2010: 139). Bu bent, iirin son bendidir. air, vasta beytini son defa tekrar etmeden nce, muhatabndan gnl aynasn silip temizlemesini, grntleri net biimde yanstacak hle getirmesini; ayrca, gerei karmamas iin duyularn derleyip toparlamasn istiyor. Galipin, nazar etmek iin duyularn toparlanmasn istemesi de ilgintir. nk nazar etmek sadece grme duyusuna ait bir eylemdir. Hlbuki air, nazar etmek iin dier duyularn da devreye sokulmasn istiyor. Bylece grme duyusu dndaki duyulara da bakma ve grme zellii verilerek oklu duyulama yaplmtr. eyh Galipin terci-bendinde vasta beyti olarak tekrarlanan Hoa bak ztna kim zbde-i lemsin sen / Merdm-i dde-i ekvn olan demsin sen beytinde dillendirilen insan-lem ilikisi hakknda eski dnrlerin grleri nelerdir?
115
rnek 6 (Murabba) Bu murabba, eyh Galipin bestelenmi iirlerindendir. Saadettin Kaynak tarafndan Isfahan-Dyek, Cemal Calan tarafndan ise Tahirbuselik-Araksak tarznda bestelenmitir (Oter vd. 2010: 219). Filtn filtn filtn filn I Fri olmam eylesen yz bin cef sevdim seni Byle yazm alnma kilk-i kaz sevdim seni Ben bu szden dnmezem devr eyledike nh felek hid olsun akma arz u sem sevdim seni Seni sevdim; yz bin cefada bulunsan da bundan vazgemem. Seni sevdim; kaza ve kader kalemi alnma byle yazm. Sevdim seni; yeryz ve gkyz akma ahit olsun. Dokuz felek dnmeye devam ettike ben verdiim bu szden dnmem. II Bend-i peyvend-i dilim ebr-y gaddrndadr Rite-i cemiyyetim zlf-i siyeh-krndadr Hastaym mmd-i shhat em-i bmrndadr Bir devsz derde oldum mbtel sevdim seni Gnl bamn ipi senin gaddar kandadr. Bir aradalmn ipi senin karanl meslek edinmi sandadr. Ben hastaym; iyileme midim senin hasta gzndedir. Sevdim seni; tedavisi bulunmayan bir derde dtm ben. III Ey hill-ebr dilin meyli sanadr dorusu Sy- mihrba nighm kec-eddr dorusu R kandan inhirf etsem riydr dorusu Y savb olmu vey olmu hat sevdim seni Ey hill kal! Dorusu gnlmn meyli sanadr. Bakm mihraptan yana eri duruludur. Senin ( ) ra harfi gibi olan kandan uzaklasam dorusu bu riyadr. Doru da olsa yanl da olsa sevdim seni.
IV B-gubrm hasret-i hattnla hk olsam yine Shhatim rh- lebindendir helk olsam yine T- gamzenden kesilmem k k olsam yine Hsl b-hde cevr etme bana sevdim seni Ayva tylerinin hasretiyle topraa bulansam yine de (gnlme) bir toz bulamaz. Helk olsam yine de salm senin dudann ruhundadr. Gamzenin klcndan yara bere iinde kalsam yine de (senden) kesilmem/ayrlmam. Sonuta sen bana bouna eziyet etme, sevdim seni. V Glib-i dvneyim Ferhd u Mecnna sal Yz evirmem olsa dny bir yana ben bir yana emine pervneyim perv ne lzmdr bana Anlasn bgne bilsin in sevdim seni Ben k Galipim. Ferhat ve Mecnunun ld ilan edilsin. Dnya bir yanda ben bir yanda olsam yine de senden yz evirmem. Mumuna pervane olmuum, ekinmeme gerek yok. Yabanc olan anlasn, tandk olan bilsin ki seni sevdim.
116
HSN AKTAN RNEKLER

)rnek 1 (Hsn Aktan
117

vhten-i Cd Ak-r (Cadnn Ak Asmas) Mef l mefiln feln Cd an grdi bu belda Yes eyledi hmn ziyde Cad onu sknt iinde grnce znts kzgnln artrd. Bir sihr ile ekdi rmha Hem kld nine t sha Bir byyle onu armha ast; kllara ve ilere hedef yapt. Ol tee karu Ak u Gayret Salb old ki ala bundan ibret bret alsnlar diye Ak ve Gayreti bir atein karsnda ast.
118
Nemrdluk eyleyip kemh Salb eyledi sihr ile o h Nemrutluk edip tpk onun gibi o gzeli byyle ast. n grm idi eh-i amk Seyr etdi bu yolda mancnk Ak, daha nce derin kuyuyu grmt; bylece mancn da grm oldu. Kandl gibi o gonca-i ter Aslma frn etdi ber-ter Kandil gibi, aslma o krpe goncann parlakln artrd. nkim sever idi Ak Cd Tahvfini kasd eder fakat bu Cad, aslnda Ak seviyordu. Fakat bu yolla onu korkutmak istiyordu. Ald boazn vehm-nk ncinmedi hi cn- pki Kayglanma ve endielenme, (Akn) boazn sard; fakat onun tertemiz can bu iten hi incinmedi. Ol drda n hatb-i minber Kald nie hafta ol semen-ber O yasemin bedenli gzel minberdeki hatip gibi asld yerde haftalarca kald. Eylerdi hezr-gne efgn Sanrd gren hezr- nln Blbl gibi alayp inliyordu. Grenler onu alayp inleyen blbl sanrd. Gh etdi sipihre arz- b-dd Gh eyledi Hsne h u feryd Kimi zaman felekten ikyeti oldu, kimi zaman Hsn iin alayp szland Gh eyledi bahtna hitb Tz eyledi nvek-i itb Kimi zaman da azar okunu bileyip bahtna seslendi. Ey baht nedir bu b-veflk Hi yok m seninle nlk Ey baht! Bu vefaszlk neyin nesidir? Seninle hi mi tanklmz yok? Cnn dutalm ki b-vefdr Hem detidir ve hem sezdr Bir an sevgilinin vefasz biri olduunu kabul edelim: Bu onun detidir; kendisine yakan da budur.
119
kda gam u bel gerekdir Dildr ise b-vef gerekdir kta gam ve bela, sevgilide vefaszlk olmaldr. Sen bri o ve-kra uyma Gel ve-i rzgra uyma Bari sen o iveliye uyma. Gel, felein tarzna tbi olma. Ne anda ne bunda buld tesr Fehm etdi ki cmle kr- takdr Onda da bunda da bir etkisi olmadn grd. Anlad ki, her ey takdir ii. Geldi yine bana ur Yd eyledi rahmet-i Gafr Yine akl bana geldi ve gnahlar balayan Tanrnn rahmetini dnd. Ey hlik-i ins cn rahm et Yok bende tvn amn rahm et Ey insanlarn ve cinlerin yaratcs olan Tanr! Merhamette bulun. Bende g kalmad; ne olursun, merhamette bulun. Takdr yok ise vasl- yre Al cnm ver o ve-kre Kaderimde sevgiliye kavuma yoksa canm al ve o iveliye ver. Bin fikr ile sylenip pern Mabdna kld h u efgn Binbir dnce iinde perian bir hlde sylenip durdu; kendisine kul olduu Tanrya alayp szland. rnek 2 (Tardiye) Mef l mefiln feln I
Ho geldin ey berd-i cnn Bah et bana bir nvd-i cnn Cn ola fed-y d-i cnn B-sd ola m md-i cnn Yrin bize bir selm yok mu cnn: sevgili / berd: haberci, posta. / nvd: mjde, gzel haber. / b-sd: faydasz, yararsz.
120
II

Ey Hzr- ftdegn syle Bu srr edip yn syle Ol sen bana tercemn syle Ketm etme yegn yegn syle Gam defterinin tamam yok mu ftdegn: dkn, aresiz, k olanlar. / yn: ayan beyan, ak seik. /tercemn: tercman. / ketm et-: gizlemek, saklamak. / yegn yegn: bir bir, teker teker.

Y Rabbi ne intizrdr bu Gemez nie rzgrdr bu Hep gussa v hrhrdr bu Duysam ki ne ve-krdr bu Vuslat gibi bir merm yok mu intizr: bekleme, bekleyi. / rzgr: zaman, felek. / gussa: znt, keder. / hrhr: bitmeyen arzu. / vekr: iveli, nazl. / vuslat: kavuma. IV
III

kdm ser-i dra hem Mansr vzm ez-n nefha-i Sr Gam kld glm h mansr Oldum sipeh-i belya mahsr Ol pdehin peym yok mu ser-i dr: daraacnn ba, aacn st. / Mansr: enel-hak szyle tannan allac- Mansr. / hem: gibi. / ez-n nefha-i sr: israfilin fleyecei surun sesinden. / gl: boaz. / mansr: bir ney eidi ve hengi. / sipeh: ordu, asker. / mahsr: kuatlm, tutsak. / peym: haber, mesaj.
121

Km ald bu arhdan gedlar Ferdlara kald nlar Durmaz m o ahdler veflar Gemez mi bu etdiim dular Hl-i dilin intizm yok mu km: arzu, zevk. / ged: yoksul, dilenci. / arh: felek. / n: in, tandk. / ahd: sz, ahit. / dil: gnl. / intizm: dzen, tertip. VI

Dil hayret-i gamla ll kald Glib gibi b-mecl kald Gnderdiim arz- hl kald Eln bir ihtiml kald nsfn o yerde nm yok mu dil: gnl veya dil. / ll: konuamayan, dilsiz. / b-mecl: mecalsiz, takatsiz. / arz- hl: arzuhal, dileke. / eln: imdi. / nm: ad, isim. Galipin tardiyyesini, bent sonlarnda verilen szlk yardmyla anlamaya alnz. Anlamakta zorlandnz ksmlarn dilii evirisi iin Muhammet Nur Donan eyh Galip Hsn Ak adl eserinden yararlanabilirsiniz (Yelkenli Kitabevi, stanbul 2007, s. 294-297)
122
zet
1
eyh Galip Divanndan ve Hsn Aktan seilen metinleri aklayabilmek. eyh Galipin en nemli eserleri; Divan ile Hsn Ak adl mesnevisidir. Bu nitede divandan drt gazel seildi. Akn, ate sembolyle anlatld te redifli gazel akland. Ak bir em-i ilhdir benim pervnesi dizesiyle balayan gazel ile Galipin Mevlanaya duyduu sevgiyi ve ona balln ifade eden varsa sendendir redifli gazelin dilii evirileri verildi. Son gazel ise Hazret-i Monla ibaresi dnda tamamen Trke kelimelerle yazlm iirdir. Divandan seilen ve aklamalaryla birlikte verilen dier iirler ise, Hoa bak ztna kim zbde-i lemsin sen / Merdm-i dde-i ekvn olan demsin sen vasta beytiyle mehur olan terci-bendidir. airin sevdim seni redifli bestelenmi murabbasnn dilii evirisi verildi. Hsn Aktan da vhten-i Cd Ak-r balkl blm dilii evirisiyle verildi. Galipin tardiyeleri arasnda en mehur olan alntland ve cmle yapsndaki kolaylk dikkate alnarak, okuyucu tarafndan bilinmeyecei tahmin edilen kelimelerin anlamlarnn verilmesiyle yetinildi. Seilen baz metinlerin eski harfli biimleri de verilerek, kelimelerin orijinal yazllaryla karlatrmalar yapmanz hedeflendi.
eyh Galipin bestelemi iirlerini tanyabilmek. eyh Galipin bestelenmi iirleri, Trk mziine ilgi duyanlar tarafndan bilinmektedir. Bu konuda yaplan aratrmalar, Galipin yirmi yedi iirinin bestelendiini, hatta bazlarnn birden fazla kii tarafndan farkl tarzlarda/usullerde okunduunu ortaya koymutur. Onun iirlerinin bu kadar fazla bestelenmi olmas, sz konusu iirlerin hem dil hem de anlam bakmndan ok beenildiklerini gsterdii gibi, usul-vezin uyumu bakmndan da ok baarl grldklerini gstermektedir. Bunlarn bazsn internet ortamnda da bulup dinleyebilirsiniz.
123
Kendimizi Snayalm
1. Atete yaad ve oradan knca ld kabul edilen efsanevi canl aadakilerden hangisidir? a. Simurg b. Kakns c. Semender d. Anka e. Htht 2. Divan iirinin mazmunlarndan biri olup, inananlarn cennette Allah grmelerini konu alan kavram aadakilerden hangisidir? a. Fenafillah b. Bekabillah c. Beytullah d. nayetullah e. Ryetullah 3. Mevlana, Mesnevi adl eserinin giri blmnde, insann ayrlk servenini hangi sembolle anlatmtr? a. Gl b. Pervane c. Blbl d. Ney e. em Mahrem-i halvet-sary- zevk ol Glibde gr Bakadr rez duhterinin mereb-i ferznesi 4. Yukardaki beyitte alt izili ibareyle aadakilerden hangisi ifade edilmitir? a. Meyhaneci b. arap c. Meyhanecinin kz d. Saki e. Kadeh 5. eyh Galipin, Efendimsin cihnda itibrm varsa sendendir / Miyn- knda itihrm varsa sendendir matlal gazelinde Efendimsin dedii kimdir? a. evket-i Buhar b. Mevlana c. ems-i Tebriz d. Esrar Dede e. Hz. Muhammet 6. Terci-bentlerde ilk bent sonundaki iki msra dier bent sonlarnda aynen tekrar edilir. Bu iki msraya ne ad verilir? a. Vasta Beyti b. Makta Beyti c. ah-beyt d. Bercesteli Beyit e. Mfret Beyit 7. eyh Galipin, srrn saklamayp ifa ettii iin daraacn boyladn syledii sfi aadakilerden hangisidir? a. Bayezid-i Bistam b. Muhyiddin-i Arab c. Hallac- Mansur d. Rabiatl-Adeviye e. ems-i Tebriz 8. eyh Galipin Hele bir cem-i havs eyle de Glib nazar et msranda, Sebk-i Hindnin hangi zellii bulunmaktadr? a. Yeni Mazmun b. Tezat/Paradoksal maj c. Szn Ksal d. oklu Duyulama e. Mbalaa 9. Divan iirinde sevgilinin ka, biimce Arap harflerinden hangisine benzetilir? a. ( b. c. d. e.
) y harfi ( ) ayn harfi ( ) vav harfi ( ) dal harfi ( ) r harfi
10. Tardiyyeler aruzun hangi kalbyla yazlmaktadr? a. feiltn feiltn feiltn feiln b. mef l mefiln feln c. filtn filtn filtn filn d. mef l mefl fel e. mef l filtn mef l filtn
124
Okuma Paras
Aadaki iir, eyh Galip Divannda bulunan Bahr- Tavilden Kenan Saraliolu tarafndan yaplan bir uyarlamadr. UZUN DENZ Birinci Dalga Ey gzellik bahesinin esiz gl Bytmler seni kze buza demeden. Bulut olmu yzne afan tl, arap ve glsuyu yam yamur yerine, rzgr isteyince sann soluu esmi Eitmiler seni trl inceliklerle Yznde yz baharn rengi var, glen goncalar gibi kokuyor tenin, zenip bezemi seni Ezel Nakka, ne cihana ne hayle gelir benzerin Ey gzelim, yazk deil mi gzelliine, yakr m sana hi klarn bylesine zmek! Ak lkesinde bu mudur kanun, sevgi yolu bu mudur? Tutalm ki byle, yasa budur Uygulamak art da deildir ya, birka gn ara versek, uymasak bu yasaya, ne olur ki? Akam gneinde meclisi kursak, otursak tm dostlarla birlikte, gkmavisi kadehleri tokutursak, tanburlarla, neylerle rpnsa yreklerimiz, aclar unutsak, unuttursak kinci Dalga Cennet bahesidir dnya topra Meneke, gl, gonca ve lle, renk renk alm gzlerimiz nnde Sen de grnsen yle, alp salarak, binbir ed ile naz ile, gelip salsan elini boynuma. Alsan beni, alsak krlara, bakp glsek nazl yaseminlere h, olacak ey deil, ama, belki budur gzelim Gzellerin en ho yan, gnl alma, okama Glgemizden ve tanbur sesinden baka yanmzda kimse olmasn, bir sen doldur kadehi, bir de ben Ak hastas alamasn! Sen sarn bir gl gibi glerken ldrp diriltmek iin beni Rhuma taze bir can flesen, hem iyilik hem ktlk olacak, ama olsun Yeter ki bir daha beni terk etmesen nc Dalga Gel, ey ay yzlm, gece salm, gl azlm! Gecenin kalbine saklanalm, denizde yzen mehtap ile yzelim, ay ve yldz glgelensin yznn yla, dnsn l bir zevk meclisine Dnde bile grmemitir byle bir nurlu geceyi, byle bir lt denizini dnyann karanlk yatak odas iekler gibi titriyor suda kabarcklar Burgalar dnyor sevdal bam gibi Gkyz st dolu billr bir kse, Sarslp dklm inci gibi yldzlar Akyor sonsuz bir k seliyle Grenlerin gzlerinde bayram var Drdnc Dalga Sevenlere zulmetme gzelim, sakn ha! ncitme ayrlk hastalarn, gn gelir sen de sevdalanrsn, tutulursun zlfne senden beter bir kn Yanp yaklrsn feryat ile, h ile lem lgna dner yznn alevinden syleyecek szn kalmaz kimseye Sen de hi bakmadn sevenlerine derler, kimseye vef gstermedin zerre kadar, imdi sen yakalandn sevda ana, sonu budur sevenlere acmayann Kkrtrlar gzelliine vurulduun feti! Azarlayp paylarlar seni durmadan Bugn lgn yerine koyduun Galip Bunlar sylediydi dersin o zaman!.. Kenan Saraliolu, eyh Galip-Uzun Deniz, Kagar, 25 (Ocak-ubat 2005), s. 25-28.
125

1. c 2. e 3. d 4. c 5. b Yantnz yanl ise eyh Galip Divanndan rnekler/ rnek 1 (Gazel) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise eyh Galip Divanndan rnekler/ rnek 1 (Gazel) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise eyh Galip Divanndan rnekler/ rnek 1 (Gazel) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise eyh Galip Divanndan rnekler/ rnek 2 (Gazel) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise eyh Galip Divanndan rnekler/rnek 5 (Terci-bent) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise eyh Galip Divanndan rnekler/rnek 5 (Terci-bent) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise eyh Galip Divanndan rnekler/rnek 5 (Terci-bent) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise eyh Galip Divanndan rnekler/rnek 6 (Murabba) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hsn Aktan rnekler/rnek 2 (Tardiyye) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hsn Aktan rnekler/rnek 2 (Tardiyye) konusunu yeniden gzden geiriniz. da olduu iin her eyi akn gzyle ve ak olarak grmektedir. Fuzul de ayn gerei Ak imi her ne var lemde diyerek ifade etmitir. n gznde btn varlk aktan ibaret olup, ak da ate sembolyle anlatldnda, onun etrafndaki btn varlk kendiliinden ate olmakta veya ate olarak grlmektedir. Sra Sizde 2 eyh Galipin birok iiri bestelenmitir. Bu konuda yaplan bir aratrma, Galipin 27 iirinin bestelendiini, hatta bazlarnn birden fazla kii tarafndan farkl tarzlarda/usullerde bestelendiini ortaya koymutur (Bkz. Oter vd. 2010: 217220). Onun iirlerinin bu kadar fazla bestelenmi olmas, sz konusu iirlerin hem dil hem de anlam bakmndan ok beenildiklerini gsterdii gibi, usul-vezin uyumu bakmndan da ok baarl bulunduklarngstermektedir. Sra Sizde 3 eyh Galip, iirlerinin genelinde ar ve ssl bir dil kulland hlde, baz iirlerinde, zellikle de arklarnda sade bir Trke kullanmtr. Ancak bu rnekler, onun slubunda belirleyici olmaktan uzaktr. Bu rnekler, onun hece vezniyle bir ark, Trk-i Basit tarznda sade Trkeyle bir gazel, Ali ir Nevay dilinde yani aatay Trkesiyle baka bir gazel sylemesi, divanna bir eni katma abas ya da devrald mirastaki slup eitliliinin kendisindeki doal yansmas olarak kabul edilmelidir. Sra Sizde 4 ok eski zamanlardan beri, insan ile evren (lem) arasnda benzerlikler kurularak evrenin byk insan, insann ise kk evren olduu yolunda grler ileri srlmtr. Hz. Ali, Sen kendini kk bir cisim sanrsn ama en byk lem sende gizlidir.; Farab, lem byk insandr, insan kk lemdir.; Mevlana ise, Hkema, insan kk lemdir derler, fakat Tanr hakmleri insan byk lemdir demilerdir. nk hkemann bilgisi, insann suretine aittir, bu hakmlerin bilgisiyse hakikatte insann hakikatine ulamtr. Surette sen kk bir lemsin ama hakikatte en byk lem sensin. demitir.
6. a
7. c
8. d
9. e 10. b

Sra Sizde 1 Divan iiri geleneinde ak, genellikle ate sembolyle anlatlmtr. Bu anlayn olumasnda Mevlana byk oranda etkili olmutur. Mevlanann ise eyh Galip zerinde ne kadar etkili olduu, hem divannda hem de Hsn Aknda ok net biimde grlebilir. Mevlana, Mesnevi-i Manev adl eserinin giri blmnde, insan servenini ney sembol zerinden anlatm ve Bu neyin sesi, hava deil, atetir; her kimde bu ate yoksa yok olsun! Ak atei neyin iine dmtr; ak cokunluu da arabn iine. diyerek, ak ate olarak sembolletirmitir. Gnlk konuma dilinde de ate bacay sarmak ve kalbi snmak gibi pekok deyimle hep ak ve sevgi anlatlmtr. eyh Galip de, te redifli gazelinde ak ate sembolyle anlatt iin her eyi ate olarak gstermitir. nk ak, Arapada sarmak anlamnda da kullanlm; tpk bir sarmak gibi insan ruhunu ve bedenini sarp etki altna ald iin sevginin ilerlemi biimi ak olarak adlandrlmtr. Bu durumda k, btnyle akn etkisi altn-
126
Alparslan, Ali (1988). eyh Galip. Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. Demirel, ener (2000). Ate Redifli ki Matla Beytinin Karlatrmal Tahlili, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. C. 10, S. 2 (Temmuz), s. 65-88. Dilin, Cem (1995). rneklerle Trk iir Bilgisi. 3. Bask, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Doan, Muhammet Nur (2007). eyh Galib Hsn Ak. 4. Basm, stanbul: Yelkenli Kitabevi. Gezgin, Ali Galip (2010). Takv, Tefsir. Anadolu niversitesi lhiyat nlisans Program (Ders Kitab), Eskiehir, s. 132-157. pekten, Haluk (1991). eyh Galip. Erzurum: Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Yaynlar. smail Ankarav (1996). Minhcul-Fukara Fakirlerin Yolu. (haz. S. Ekici), stanbul: nsan Yaynlar. Kalkm, Muhsin (1994). eyh Galip Divan. Ankara: Aka Yaynlar. Mum, Cafer (2006) Sebk-i Hind, Trk Edebiyat Tarihi. (Editrler: Talat Sait Halman vd.), C. 2, stanbul: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, s. 369-392. Oter, Serda Trkel-Yldrm, Ali (2010). eyh Galipin Bestelenmi iirlerinde Usl-Vezin likisi, Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Trkiyat Aratrmalar Dergisi. S. 27 (Bahar), s. 211-247. zarslan, Selim (2001). Allahn Grlebilmesi/Ryetllah Sorunu ve Dirilile likisi, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi. Cilt: 11, S. 1 (Ocak), s. 275-293. Sara, M. A. Yekta (2001). Klsik Edebiyat Bilgisi Belgat. Geniletilmi 2. Bask, stanbul: Bilimevi Basn Yayn. Saraliolu, Kenan (2005). eyh Galip-Uzun Deniz, Kagar. S. 25 (Ocak-ubat), s. 25-28.
Ayvazolu, Beir (1999). Kuunun Son arks. stabul: tken Neriyat. Demirel, ener (2005). Hsn Akta Atele lgili Tebih Unsurlar, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. C. 15, S. 2 (Temmuz), s. 81-105. Doan, Ahmet (2006). Hsn Akta mgeler, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. C. 16, S. 1, s. 109-119. Doan, Ahmet, (2004). Hsn Akta Sembolik Anlatm, Frat niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi. S. 9/1, s. 8798. Eren, Abdullah (2005). Ate Gazeli: eyh Galipin Bir Gazelinin erhi, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi. C. 6, S. 2, s. 97-103. Grer, Abdulkadir (2000). eyh Galipin iirlerinde Bir Anlatm zellii, DTCF Trkoloji Dergisi. C. XIII, S. 1, s. 99-108. Grer, Abdlkadir (1993). eyh Galib Divan (ncelemeMetin). Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi. Holbrook, Victoria R. (1998). Akn Okunmaz Kylar: Trk Modernitesi ve Mistik Romans. (ev. E. Krolu-E. Kl), stanbul: letiim Yaynlar. Horata, Osman (2009). Has Bahede Hazan Vakti XVIII. Yzyl: Son Klasik Dnem Trk Edebiyat. Ankara: Aka Yaynlar. Oku, Naci (1993). eyh Galib: Hayat, Edeb Kiilii, Eserleri, iirlerinin Umumi Tahlili ve Divann Tenkidli Metni. C. I-II, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Yavuz, Hilmi (1995). Hoa Bak Ztna ya da Epimelesthai Seautou: Bir Arkeoloji Denemesi, eyh Galip Kitab. stanbul: stanbul Bykehir Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yaynlar.
Amalarmz
6

Bu niteyi tamamladktan sonra; XVIII. yzyl divan iirinde klasik slubun temsilcilerini ayrt edebilecek, XVIII. yzyl divan iirinde Nabinin etkisinin ne lde devam ettiini deerlendirebilecek, XVIII. yzyl divan iirinde klasik ve hikem slubu devam ettiren airlerin iirlerini aklayabilecek ve dnem hakknda deerlendirmeler yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
XVIII. Yzyl Klasik slup Kmi Nevres-i Kadm Esrar Dede Din-tasavvufi sylem Nahif Hikem slup Nabi Koca Ragp Paa Ftnat Hanm
indekiler
XVIII. Yzylda Klasik ve Hikem slup
XVIII. YZYILDA KLASK SLUP VE TEMSLCLER XVIII. YZYILDA HKEM SLUP VE TEMSLCLER
XVIII. Yzylda Klasik ve Hikem slup

XVIII. YZYILDA KLASK SLUP VE TEMSLCLER
Klasik slup, XVIII. asrda da byk bir rabet grm ve nceki asrdan itibaren hikem, bedi (Sebk-i Hind) ve mahall (folklorik) sluptan da beslenerek, bu yzylda daha renkli bir grnm kazanmtr. Anlamdan ziyade sese nem veren, sanat kaygsndan uzak, nkteli, ak ve zarif bir syleyie yaslanan klasik slup, bu asrda kadim zevki temsil eder. Gnlk konuma diline ait unsurlarn youn bir ekilde kullanld mahall slup, yeni olmakla birlikte klasik estetiin derinlik ve zarafetinden yoksundur. Klasik estetikte, bu tr iirler basit bulunmutur. Mahall slubun yzeyselliine ve Sebk-i Hindnin ar zihnliine tepki gsteren airler ise, Bak ve eyhlislam Yahyada en gzel ifadesini bulan klasik sluba dnmeyi yelemilerdir. Bu tarz syleyiin rneklerine gerek Nedim takipilerinde, gerekse Nab takipilerinde rastlanmaktadr. Perteve gre bu tarz syleyi tarz- hasen yani gzel, gnle ve kulaa ho gelen bir tarzdr. Bu tarz iirler, bir girdaba benzeyen mazmun ykl iirlerden farkl olarak su gibi akc, ak ve zarif bir syleyie sahiptir. Klasik estetik izgisinde kalan airlerden Seyyit Vehb ve Snblzade Vehb de, iirlerinde heceyle iir yazma ve sadelemeye kar karak iir makamn r airlerinin almasndan yaknmlardr. Rait ise, zihn iiri eletirerek iirde nktenin de nemli olduunu, nktesiz iirin pejmrde kyafetli bir gzelden farksz olduunu sylemitir. eyhlislam Yahya ve Neatyi stat kabul eden Nazm Yahya, Enis ve Esrar Dede, Nahif gibi Mevlevi airler ile Nevres-i Kadim, Pertev, Beyliki zzet bu asrda klasik slup izgisinde kalan airlerdir. Sizce akc, duygusal iirler mi yoksa derin anlam ve imgelerle ykl iirler mi gzeldir? Bir baka ifadeyle iir kalbe mi yoksa zihne mi hitap etmelidir? XVIII. yzyldaki deerlendirmeler nda tartnz. Klasik slubun bu asrdaki en nemli temsilcileri Km ve Nahifdir. Fakat Nahif, Nazm ve Enis Dede ile birlikte, din-tasavvufi duyarllkla kaleme ald iirleriyle bu slup ierisinde farkl bir ynelii temsil ederler. Km (.1136/1724), Nab (.1712)den sonra onun boluunu dolduracak airlerden biri olarak grlm ve devrinde olduka mehur olmu bir airdir ( Km). Beli (1079/1668-1142/1729), asrn daha ok mesnevileri, olgunluk dneminde kaleme ald biyografik eserleri ve tarihleriyle dikkati eken airlerinden biridir. Kaynaklarda, nktedan, zarif, her makama uygun bir manzume yazmaya muktedir iyi bir musikiinas olarak tantlmtr. airin kk hacimli mesnevileri, genlik dnemine ait trnn
130
Mahlasname: Klasik iirde, mahlas olmayan bir aire, sevip sayd ustas konumundaki bir airin mahlas vermek zere kaleme ald iirler. Mahlas vermek zere yazld gibi mahlas deitirmek amacyla da yazlr. Trk edebiyatnda en ok mahlasname yazan air Hoca Neettir.
sradan rneklerindendir. Divan ise elimizde yoktur. Tarihleri ve mecmualardaki gazelleri, onun klasik estetiin inceliklerine vkf bir air olduunu gstermektedir. iirlerinde, mahall syleyiler bakmndan zengin, klfetsiz bir syleyii vardr. Mahlasta Osman Nevresten ayrmak iin Kadim unvanyla anlan Nevres (Abdrrezzak) (. 1175 / 1761-62), yaad zorluklar ve sla hasretini dile getirdii lirik iirleriyle tannan bir airdir ( Nevres-i Kadm). Hoca Neet (1148/17351222/1807), airliinden ziyade birok nemli ahsiyetin yetimesine katkda bulunmas ve yazd mahlasnameleri ile byk bir hrete kavuan, devrin renkli ahsiyetlerinden biridir. air, hayatn Mesnevi okutmaya ve genlere Farsa retmeye adamtr. Aksaraydaki evi, iir ve edebiyat merakls genler, tarikat ehli insanlarla dolup tamtr. Bu sebeple, devrinde airliinden ziyade verdii dersler ve yetitirdii talebelerle tannmtr. eyh Galip, Pertev, Arif, Beyliki zzet, Ali Efendi, Arif Mehmet, hsan, Neyyir, Ferr, Niyaz gibi bazlar devrinin tannm isimleri, onun meclisine devam eden airlerdendir. Neet, etrafnda toplanan airleri, Hint slubunun nemli temsilcileri Saib ve evket gibi airlere ynlendirmi ve birounun mahlasn da kendi vermitir. Neet, asrn nde gelen isimleri arasnda yer almamakla birlikte yazd iirleriyle de dikkati ekmitir. Din-tasavvufi ierikli birok mensur eseri olan airin en nemli eseri, hayatta iken 1785-86da talebesi Pertev tarafndan tertip edilen Divandr (Gen 1998). Tasavvufi bir muhit iinde yetien Neet, iirlerinde daha ok kadim zevkin peinde komutur. Neet kuvvetli bir air olmamakla birlikte, birok nemli ahsiyetin yetimesine yapt katklar, mahlasnameleri, renkli kiiliiyle asrn ihmal edilmemesi gereken bir ismidir. Hoca Neet meclisinde yetien airlerin Galipten sonraki en nemli ismi Pertevdir (1159-1222/1807-08). Muvakkitzade ve Vakanvis olarak anlan Pertevin Divan (Grol 1994), Beyliki zzet tarafndan tertip edilmitir. Divannda 500n zerindeki gazele karlk hibir kasidesi yoktur. Pertev, Nyab iin yazd mahlasnamesinde, renkli, sanatl, derin anlamlar ve mazmunlarla ykl, girdaba benzeyen iirlerin hayal ve anlam rteceini; iirin akan su gibi okuyucuyu yormayan, akc bir slupla yazlmas gerektiini sylemitir. Ona gre sadece zevk ve sefa, iir iin yeterli deildir. Onda insan etkileyen, yakc, hassas duygular da olmaldr. nk iir kalbe ait bir maceradr. Pertev, bu sebeple kendini kadim zevkin kucana brakmtr. iirlerinde, Baki ve eyhlislam Yahyay hatrlatan klasik sluba uygun, klfetten uzak, lirik, canl, zenli bir slubu vardr. Pertev, bu slubuyla gzel bir tarz (tarz- hasen) icat ettiini sylemekle birlikte, bu tarzda iyi bir takipi olmann tesine geememitir. air, mecazi akn dedikodusunu bile etmeyi gereksiz grdn sylemekle birlikte, yer yer Nedim gibi beer ak iirleri de sylemitir. Onun da gnl sarn bir gzeldedir; esmerlii bazen ikyet konusu bile eder. Gnln ho etmeyen, cefal sevgili istemez. Bu tr imajlar, klasik estetikte balayan zlmenin gstergeleridir. Daha ok Mevlevi airlerle ilgili tezkiresiyle tannan Esrar Dede (. 1211/1796), eyh Galibin edebiyat dnyasna kazandrd, klasik iirin ilgin simalarndan biridir ( Esrar Dede). Lale Devri airlerinden olan eyhlislam shak Efendi (. 1147/1734), lale dknlnn dnda devrin cokusuna ilgi gstermeyen airlerden biridir. Devrinde, btni izgilerden uzak bir tasavvuf anlayna sahip, byk bir bilgin olarak tannmtr. Damad brahim Paann etrafndaki lim ve airler arasnda yer alan air, asl hretini I. Mahmud dneminde kazanmtr. Divann da onun adna tertip etmitir. shak, din-tasavvufi bir neve ile kaleme ald gazelleriyle tannmtr. shakn, Divan (Doan 1997) dnda din ierikli bir mesnevisi ve mensur eserleri vardr. Mesnevi sahasnda verdii eserleriyle dikkati eken Feyz (. 1152/1739), klfetsiz, lirik bir slupla kaleme ald gazelleri ve mfret sylemedeki maharetiyle de ihmal edil-
6. nite - XVIII. Yzylda Klasik ve Hikem slup
131
memesi gereken bir airdir. Divannda (Arslan 1999) kasideler nemli bir yer tutmazken, tarih ve mfretlerin fazlal dikkati ekmektedir. Gerek gazelleri ve gerekse kaside ve ktalarnda yer yer gzel iirlere rastlanmakla birlikte, bunlar bu devirde oka rneini grdmz alelade rneklerden teye gememektedir. airin kendi ifadesine gre iki ay gibi ksa bir srede tamamlanan mesnevileri de, mahall renkler bakmndan zenginliiyle dikkati eken, edeb deerden yoksun rneklerdir. Neetin Molla Grani mahallesindeki evinin mdavimlerinden olan Beyliki zzet Bey de (. 1809), Pertev gibi hocasnn gzde airlerinden biridir. Divan- Hmayuna ktip olarak giren zzet, padiahla tars dmesi sebebiyle gen yanda ldrlmtr. Kaynaklarda, ldrlme sebebi olarak kendine verilen grevlerle ilgili cretkar, alay yollu konumalar gsterilmektedir. Divan (en 1995), gen yanda ldrlmesi sebebiyle lmnden sonra Seyyid Resai tarafndan tertip edilmi, S. Mehmed Nail tarafndan da biyografisi eklenerek bastrlmtr (stanbul 1258). iiri hoa vakit geirmeye yarayan iyi bir arkada olarak grdn syleyen zzetin iirleri derinlikten yoksun, lirik syleyilerden ibarettir. Dnemin air padiahlar iinde anlmaya deer tek isim, lham (1761-1223 / 1808) mahlasyla iirler syleyen ve imirlik kasrndaki kafes hayatn ve saltanat yllarnda yaad straplar itenlikle dile getirdii hasbihl tr iirleriyle dikkati eken III. Selimdir. lhami, iirlerini dostlarnn tavsiyesiyle bir Divanede toplamtr (bk. Elgin 1959). Sz- dil-r makamnn mucidi olan lham, sanata ve sanatkra verdii nemle tannm; reformist, hassas ruhlu bir padiahtr. Kaynaklarda, bestekrlnn airliinden stn olduu sylenmektedir. Ayn zamanda iyi bir Mevlevi olan padiah, eyh Galiple yakn bir dostluk kurmutur. air, hikem ve kane iirlerinden ok kafes ardnda geen veliahtlk gnlerinde yaad strab, kasveti, saltanat yllarnda yaad buhranlar lirik bir dille ifade ettii iirleriyle dikkati ekmitir XVIII. yzyl airleriyle ilgili ayrntl deerlendirme iin, Osman Horatann, Hasbahede Hazan Vakti, XVIII. Yzyl: Son Klasik Dnem Trk Edebiyat (Aka Yaynlar, Ankara 2009, s.152-181) adl kitabna bakabilirsiniz.
Klasik slupta Din-Tasavvufi Sylem
Nahif, Nazim, Enis Dede ve Sakp Dede din-tasavvufi duyarllkla kaleme aldklar iirleriyle klasik slup ierisinde farkl bir ynelii temsil ederler. Bunlar iinde air olarak en gls Nahifdir. Onun ardndan Nazim gelmektedir. Enis ve Sakp Dede ise, taklit seviyesinde kalan, nazire airlerindendir. Lale Devri airlerinden olan Nahif (. 1115/1738?), din-tasavvufi bir neve ile yazd lirik iirleri ve bilhassa Mesnevi tercmesi ile byk bir hrete kavumu, devrin en verimli airlerinden biridir. ok zayf olmas sebebiyle Nahif (baz iirlerinde Nahif olarak geer) mahlasn ald tahmin edilen air, kk yatan itibaren grd din terbiye sebebiyle naat sylemeye balamtr. Nahif, din-tasavvufi duygularn lirik bir dille ifade eden, kendine has bir syleyie sahip stat airlerden biridir. Onun taze-gy yani yeni soluklu bir air olarak nitelendirilmesi, daha ok bestelenen ve Yunus tarznda syledii iirlerinden kaynaklanmaktadr. Gerek devrindeki gerekse sonraki kaynaklarda, eyh Galip ve Nedimden sonra gelen asrn en nemli airi olarak kabul edilmitir. Nahif iki Divan (Aypay 1992) tertip etmitir. Bunlardan biri, sadece din iirlerden meydana gelmektedir. Onun asl baarl olduu iirler gazel ve rubaileridir. Hletden sonra edebiyatmzn en ok rubai syleyen airi olan Nahifi, kendini zamann Hayyam olarak nitelendirmitir. Ayn ekilde, gazelleriyle de ok gazel syleyen airler arasnda
132
yer almtr. iirlerinde, gerek Sebk-i Hind, gerekse Nab ve Nedim tarzna rabet etmemitir. Divan ve Mesnevi tercmesi dndaki eserleri, kk hacimli mesnevilerle din-tasavvufi risale ve erhlerden meydana gelmektedir. Mesnev tercmesiyle edebiyatmzn mehur isimleri arasna giren Nahif, sanat ve mazmun kaygsndan uzak, manevi zevklerini zarif ve gl bir dille ifade ettii iirleriyle de asrn nde gelen airleri arasna girmeyi hak etmi bir airdir. Edebiyatmzda naat airi ve byk bir bestekr olarak tannan Nazm (. 1139 / 1727), Enderunda yetien airlerden biridir. Nazim, 5 ayr Divan tertip etmitir. air, bestekrlnn yannda ayn zamanda iyi bir icracdr. Fakat 500e yakn bestesinden gnmze sadece 6s ulaabilmitir. Bunlar da, makamlarnn en gzel rnekleri arasnda yer almaktadr. Nazmin en nemli zellii edebiyatmzn en ok naat syleyen airi olmasdr. O, sanatn peygambere kar besledii derin sevgiyi anlatmaya adayan bir airdir. kinci ve nc divanlar sadece naatlardan meydana gelmektedir. Naatlar, anlam ve hayal derinliinden yoksun olmakla birlikte, samimi, lirik ve canl slubuyla dikkati ekmektedirler. Bunlarn da ou naattr. Gazelleri genellikle rindane ve kanedir. Din ve tasavvuf gazellerinin says olduka azdr. Tannm bir Mevlevi eyhi olan Enis Dede (. 1146 / 1733), devrin mehur mutasavvflarndan biri olmakla birlikte, gerek ekil ve slup, gerekse hayal bakmndan klasik iir anlayn benimseyen bir airdir. Kk yatan itibaren tasavvuf muhitlerinde yetien Enis, yaklak elli yl sreyle Edirne Mevlevihanesinin eyhlik makamnda kalmtr. mrn Mevlana ve Mesneviyi okumaya ve okutmaya adayan air, sanatn da Mevleviliin hizmetine vererek Peygambere besledii samimi sevgisini, lah ak, hakikat leminin srlarn dile getirmeye almtr. Tek eseri olan kk hacimli Divannn (Ceyhan 1990; Gntan 1990), te ikilik bir ksm kaside eklinde yazlan naatlardan meydana gelmektedir. Mevlevilikle ilgili biyografik eseriyle tannan Sakp Dede (. 1148 / 1735), sanatn tamamyla Mevleviliin deerini anlatmaya adad didaktik iirleriyle dikkati eken bir airdir. Mevlevi eyhleri ve tannm dervilerin biyografilerinden oluan ciltlik Sefne-i Nefse-i Mevleviyn adl eseriyle Mevleviler arasnda olduka mehur olan Sakb (Mustafa), hayata tamamyla Mevlevihane penceresinden bakan bir airdir. iirleri, Mevlevilik asndan nemli olmakla birlikte, edeb bakmndan ayn eyleri sylemek mmkn deildir. Yetime yllarnda Kadzadelilerin her trl bidat haram sayarak, tekke ve tarikat mensuplarna kar balattklar saldrlar, airi Mevleviliin deerini, Mevlanaya olan sevgisini anlatmaya yneltmitir. Onda Mevlevilik bir neve olmaktan km, bir ama hline gelmitir. Divan (Ar 2003) Mevlevilii anlatmaya dnk, batan sona Mevlana ve Mevlevilikle ilgili iirlerle dolu didaktik bir risale hviyetindedir. Divannda, devlet adamlarna yazlan bir methiyeye rastlanmamaktadr. Sakb, bu zellikleriyle tam bir mutasavvf air olmakla birlikte, kulland dil ve slup itibariyle onlardan ayrlmaktadr. iirleri, batan sona hikmetli szler, nasihatlar, din-tasavufi tlerle doludur. Mevlanann Trk edebiyatndaki yeri ve etkisi konusunda, Osman Horatann, Trk Edebiyatnda Mevlana, (Mevlana, Kltr ve Turizm Bak. Yay., Ankara 2007, s.107-120) balkl makalesine bakabilirsiniz.
Km
Asl ad Mehmed olan, fakat daha ok Edirneli Efendi, Edirnev elebi lkabyla tannan air Edirnede domutur. stanbuldaki eitli medreselerde mderrislik, Badat, Msr ve Galatada kadlk grevlerinde bulunan Km, humma (stma) hastalndan stanbulda lmtr.En nemli eseri Divandr (Yldrm 1994). Eserin 15 yazma nshas bilinmektedir. Manzum, mensur bir ok eser kaleme alan airin, Tuhfetz-Zevra, Behetl-Feyha,
133
Firuz-name adl kk hacimli manzum mesnevileri ile mensur Mehaml-Fukaha adl Hanef fakhlerle ilgili Arapa eseri ve yine fkhla ilgili Farsadan tercme ettii Nefisetl- Uhreviyyesi vardr. Km, Glen eyhlerinden brahim Glennin olu olmas sebebiyle kk yalardan itibaren tasavvuf potasnda yorulmu, air ve nasirliinin yannda fkh ilmindeki bilgisiyle tannan bir airdir. Edirne Mevlevhanesi eyhi Neatden de Farsa renen air, devrinde Nabden sonraki stat airlerden biri olarak kabul edilmitir. Km, ltife ve hiciv sylemenin olduka rabet grd bir dnemde, iiri ciddiye alan, klsik estetiin srlarna vkf bir airdir. Ona gre birka beyit sylemekle air olunamaz. nemli olan sz vadisinin byl gzelini bulmaktr. Km, bir gazel airi olmakla birlikte divannda kaside, tarih, lgaz ve matlalar nemli bir yer tutmaktadr. Kasidelerinde Nef etkisi bariz bir ekilde kendisini hissettirmektedir. Devrinin imar faaliyetleri, eitli dn ve lmler sebebiyle yazd ok sayda tarihi vardr. Bunlar arasnda kz, ei ve babasnn ardndan yazdklar lirik tarihler ok beenilmitir. air, asl kudretini kaside ve ktalardan ziyade gazellerinde gstermitir. Divannda her harften gazele yer veren dnemin nadir airlerinden biridir. Gazelleri genellikle kanedir. iirlerinde tasavvuf n planda deildir. O, Lle Devri elencelerine, folklorik ve hikem iire ilgi gstermemi, klasik slba bal kane iirler yazmtr. Mesnevileri ise kk hacimli, trnn basit rneklerindendir. Bunlardan ikisi Badattaki kadlk yllarnda yazlmtr. Tuhfetz-Zevrada, Badatta gml bulunan mehur ahsiyetler; Kamnin Badat kadl srasnda kaleme ald Behcetl-Feyha (Yldrm 1995: 285-301)da ise, Badat valisi Hasan Paann asi Arap airetleriyle mcadeleleri anlatlr. Yer yer yrenin gzelliklerinin de tasvir edildii mesnevide, yresel szck ve benzetmelerle sslenmi, sanat kaygsndan uzak bir slp kullanlmtr. Firuzname (Ercan 2002) ise, bir padiahla azat ettii klesinin kars Glruh arasnda geen yasak ak anlatan orijinal bir ak mesnevsidir. Kmnin gazellerinde, Trke kelime ve deyimler ve zarif hayallerle ssl bir slup hkimdir. Kasidelerinde ise daha klfetli ve ar bir dil kullanlmtr. Km, Lale Devriyle birlikte Nedimin kazand hret sebebiyle geri plana dmekle birlikte, zarif, nkteli iirleriyle dnemin stat airleri arasna girmeyi baarmtr. rnek 1 (Kta)

Trh-i Bery- Veft- Ciger-ge-i Hod Filtn filtn filtn filn 1 2 Bir ciger-gem elimden kapd hin-i ecel Mrvetn grmek myesser olmad v-firkat h Ci-i hn-be-i hasretle trihin dedim iem olsun Adin glzr sana haclegh
134
slamiyete gre, Cennet arn sa tarafndadr ve Cennet, Huld, Meva, Naim, liye, Adn, Firdevs, Darsselam olmak zere sekiz Cennet vardr. Sekiz Cennet birbirinden farkldr ve Cennete girecek olanlar, derece bakmndan kendilerine uygun olan yere girerler.
ciger-ge : evlat, sevgili v : vah, yazk adn : Cennet, sekiz cennetten biri haclegh : gelin odas, gerdek odas Ecel, bir ahin gibi evladm elimden ald. Onun mrvvetini grmek nasip olmad. Ah ayrlk ah! Onun hasretiyle kanl gzyalar dkerek lm tarihini yle syledim: Ayem, Cennet bahesi senin gelin odan olsun! Kta, airin kendi kznn lmne tarih drmek amacyla yazlmtr. air, henz mrvvetini bile grmek nasip olmadan, biricik evladn kaybetmenin acsyla gz yalar dkerken, drd tarih msrasnda kz Aye iin Adn Cennetinin bahesinin gelin odas olmasn diler. Ebcet hesabna gre, Ayiem olsun Adin glzar sana haclegh msrasndaki harflerin toplam H.1129 yapmaktadr. Kta nazm ekli ve tarih drme konusunda Eski Trk Edebiyatna Giri kitabnzda ayrntl bilgi bulabilirsiniz. Ktada ecel, ahine benzetilmitir (tebih-i beli). V-firkat, h kelimelerinde nida; cier-ge, mrvet, yie, haclegh kelimeleri arasnda tenasp sanat vardr. rnek 2 (Gazel) Mefln mefln mefln mefln Olurd nokta kondurmak o mihre belki hl-s Grnseydi felekde ayda bir bri hill-s hl : ben -s : gibi O gne gibi gzel sevgili, ayda bir bile hilal gibi gkyznde grnseydi, belki ona bir ben gibi bir nokta kondurmak mmkn olurdu. Beyitte, gne gibi l l, gz alc bir gzellie sahip olan sevgiliyi grebilmenin imknszl anlatlmaktadr. Gnee de sebebiyle bakmak gtr. Ay her gece grnmez. Eskiden, takvimdeki ay ba hilalinin grnmesiyle bilinirdi. Dolaysyla ramazanlar ve bayramlar da hilalin grnmesiyle balard. Hilal veya yeni ay, ayda bir gkyznde grnrken, sevgili iin bu bile imknszdr. Ayn zerinde kara lekeler, sevgilinin yzndeki benlere benzetilmektedir (tebih). Sevgili ayda bir de olsa grnse, ona bir kez olsun ona bakabilmek yani bir nokta kondurmak mmkn olacaktr. 2 Kemer bendin ederdim m-miynn rte-i cndan Kadem-rencede klsa gnlme girse hayl-s kemer bend : kemer ba m-miyn : kl gibi ince belli rte : ip, ince iplik kadem-rence : tenezzl, ltfen kabul hayl-as : hayal gibi (O sevgili), tenezzl edip hayal gibi gnlme girse, kl gibi ince belli gzelin kemerini can ipliinden yapardm. k iin sevgiliye ulamak gtr. Sevgili, ltfedip bir defa ona grnse, hayal gibi onun gnlne girse; ince belli gzelin kemerini can ipliinden yapacan yani cann verebileceini sylemektedir. air, can ipe benzetmekte (tebih-i beli) ve canndan kemer yapacan syleyerek cann verebileceini sylemektedir (mecaz- mrsel). 1
135
Gl-i dgun karanfil gibi snem zre beslerken ikest itme dil-i mecrhum cn sifl-s d : yara; ikeste itme: krma mecrh : yaral sifl : topraktan yaplan testi, saks, anak mlek -s : gibi Ey sevgili! Senin atn yarann gln bir karanfil gibi gsmn stnde beslerken; yaral gnlm testi gibi krma! Ak acsyla n gnlnde alan yara bir gle, zerinde kabuk balayan ksm ise karanfile, gnl ise testiye benzetilmektedir. Gnl de testi gibi abuk krlr. Alan yara, nce gle, kabuk baladnda da karanfile benzer. k, henz alan yaralar iyilememiken, gnl testisinin krlmamasn istemektedir. Gl, karanfil; dil, ikeste, sifl arasnda tenasp vardr. Gnl krma deyiminde, mecaz- mrsel vardr. 4 eh ol gamze-i b-dda ruhsat verme emnden Hezr nev-resteler mek-i nigh itsn gazl-s b-dd : adaletsiz, zalim hezr : bin, blbl, pek ok nev-reste : yeni yetme, taze, krpe mek : alma, altrma, renmek iin yaplan alma gazl : ceylan, geyik, gzel gz Ey sevgili! O zalim gamzeye gzlerinden ruhsat verme. Binlerce yeni yetme (gzel) ceylan gibi bakmay rensinler. Sevgilinin yan baklar, bir oka ve klca benzetilir. Bir bakta klar yerle bir eder. Bu sebeple, zalim, kahraman birisine benzetilir. Sevgilinin gzleri gzellii sebebiyle de ceylann gzne benzer. air, dier gzellerin sevgilinin gzleri gibi bakabilmeyi renebilmeleri iin, onun acmasz, sert bir ekilde bakmamasn istemektedir. eh kelimesinde nida ve ak lkesinin ah sevgili kastetmesi sebebiyle de ak istiare vardr. Gamze ise kiiletirilmekte, yeni yetme gzeller ise gzlerinin gzellii sebebiyle ceylana benzetilmektedir (tebih). Gamze, em, mek-i nigh ve gazl kelimeleri arasnda tenasp vardr. 5 Sana cism-i nizr- ddrn arz idp Km Yine revnak-dih-i glzr- ak old nihls nizr : zayf, ark ddr : yara sahibi, yaral revnak-dih : parlaklk, gzellik veren nihl : fidan Km, sana yaral, zayf vcudunu arz edip yine bir fidan gibi ak bahesine gzellik katt. Km, ak derdiyle zayf, perian dm vcudunu bir fidana, ak de bir baheye benzeterek, onun bu hliyle ak bahesine bir gzellik kattn sylemektedir. Bahe ancak fidanlarla gzelleir. Ak bahesi de ksz olmaz. n zayflayan vcudunun bir fidana benzetilmesi ise divan iirinde yaygn olmayan bir imajdr. n vcudundaki yaralar ize, fidanlarn aan ieklerine benzetilmektedir. Ak-glzr arasnda tebih-i bel, cism-i nizr- ddar ve nihl arasnda ise tebih vardr. Gazelde, bir konu btnl yoktur. Sevgilinin gzellii, ona ulamann gl, sevgiliye duyulan zlem, klarn ak yolunda ektii cefalar gazelin konusunu oluturmaktadr.
136
rnek 3 (Gazel) Feiltn feiltn feiltn feiln Doknup goncay heste uyandurd sab Andelbi yine k ile dolandurd sab heste : yava, ar sab : gn dousundan esen hafif ve latif rzgr andelb : blbl Saba rzgr, goncay usulca dokunup uyandrd. Blbl de yine ak ile (gl bahesinde) dolandrd. Gonca, sabahla birlikte gn dousundan hafif hafif esmeye balayan saba rzgaryla zerindeki rty yrtar ve alr. Blbl de, ak sebebiyle gln peinde dolanmaya balar. air, saba rzgr, gonca ve gl kiiletirerek, goncann almasn saba rzgrnn goncay uyandrmasna, blbln gl bahesinde dolamaya balamasn da yine saba rzgarnn glleri atrmasna balamaktadr (hsn-i talil). Dolandrd kelimesinin, dolamak anlam dnd, aldatt anlam da vardr. Saba rzgrnn gl kokusuyla, blbl aldatt dnlebilirse de, ilk anlam beyte daha uygundur. 2 Gl-zemn-i emeni ebr-i bahra suladup Clar mevce-i rek ile bulandurd sab ebr : bulut c : akarsu, rmak mevce : dalga rek : kskanma Sabah rzgr, imenliin gllerle dolu zeminini bahar bulutlarna sulatp; rmaklar kskanlk dalgalaryla bulandrd. Aniden bastran iddetli yalar bahar mevsiminin tipik zelliklerindendir. Bahe ise, rengarenk aan gller ve ieklerle doludur. Zemin gllerden dklen yapraklarla rtldr. iddetli yamurlar, sele yol aar ve yapraklar rmaklara, derelere doldurur. Irmaklar da yala birlikte coar. air bunu, rmaklarn bahar yamurlarn kskanmasna ve fkeden kabarmasna balar (hsn-i talil) . Kskanlk ise bir dalgaya benzetilmektedir (tebih-i beli). 3 Blbln nle v ferydn g itmedgin Yzine urd gl-i li utandurd sab g et- : dinlemek al : al, krmz Saba, blbln inlemelerini, feryatlarn dinlememesini yzne vurup krmz gl utandrd. Gl, esen sabah rzgryla kpkrmz aar. Utanan kiinin de yz kzarr. air, bunu sabah rzgrn kiiletirerek, sabah rzgrnn gln blbln feryatlarna kulak vermemesini yzne vurmas sebebine balar (hsn-i talil). Yzne vurmak, sylemek, hatrlatmak anlamnda kullanlmaktadr (mecaz- mrsel). 4 Gsterp gonce-i nekfteyi seng-i berd-vr Vdi-i glene brn boandurd sab n-kfte : almam seng-i berd : yada ta, yamur ta; Trk mitolojisinde yamur yadrd na, kar, frtna kardna inanlan, yumruk byklndeki kutsal ta, yamur ta -vr : gibi brn : yamur Saba rzgr, almam goncay yada ta gibi gsterip gl bahesi vadisine yamur yadrd. 1
137
Gonca, ekil olarak yada tana benzetilmektedir (tebih). air, yada veya yamur tann yamur yadrmas inancna telmih yaparak, baharla birlikte bardaktan boanrcasna yaan yamurlarn sebebini, saba rzgrnn goncay yada ta gibi gstermesine balamaktadr (hsn-i talil). Beyitte gonce - glen; brn boandurd kelimeleri arasnda tenasp vardr. 5 Bascak cey-i Habe gibi benefe emeni Ssene tgi levendne kuandurd sab cey : asker benefe : meneke levandne : leventesine, sratle ssen : susam iei, zambak Saba, menekeler Habe askerleri gibi imenlii basnca, zambaa levendane bir ekilde klc kuandrd. air menekeleri, mor rengi sebebiyle Habe askerlerine, zambak ieinin de klca benzetmektedir. Menekeler, baharla birlikte imenlii Habe askerleri gibi igal edince; sabah rzgar da, baheyi korumak iin sivri yapraklar ve gz alc iekleriyle zambak ieklerini atrr. air bahede menekelerin ve zambaklarn amasn buna balamaktadr (hsn-i talil). Benefe-emen, susen; tg-cey-levandane arasnda tenasp sanat vardr. 6 Zlf-i dildra doknmam diyerek gerekden Dil-i v-beste-i Kmyi inandurd sab v-beste : -e bal Saba, sevgilinin sana dokunmam diyerek Kmnin (sevgiliye) bal gnln inandrd. Sabah rzgr, estike sevgilinin salarn datr ve ondan yaylan kokular etrafa yayar ve bu kokular vastasyla sevgili ile k arasnda bir kpr grevi grr. Sabah rzgr, gl bahesine yamur sularyla harap ederken, sevgilinin sana hi dokunmam diyerek k kandrr. Saba rzgr estike, sevgilinin salarn datr. n gnl ise daima sevgilide, onun salarna asldr. O dalgalandka kn ak derdi daha da artar. Sabah rzgr kiiletirilmektedir (tehis). Gazel, sab redifi etrafnda, sabah rzgarnn tabiat ve klardaki etkisini, subjektif ve soyut bir ekilde, klasik tebih ve mecazlarla tasvir eden, yek-ahenk bir iirdir.
Nevres-i Kadm
Mahlasta Osman Nevresten ayrmak iin Kadim unvanyla anlan Nevres (Abdrrezzak) (. 1175 / 1761-62), yaad zorluklar ve sla hasretini dile getirdii lirik iirleriyle tannan bir airdir. airliinin yannda ayn zamanda birok mensur eseri olan iyi bir mni ve hattat olan Nevres, kk yalarda stanbula gelmi ve hayatnn nemli bir ksmn Hekimolu Ali Paann maiyetinde ktiplik yapmakla geirmitir. Koca Ragb Paa, Seyyid Vehbi, Raid gibi ada stat airlerin izinde yazd iirleriyle de kendini gsterme frsat bulmutur. Trke ve Farsa Divanlar ile Bedir savan anlatan Gazve-i Bedir adl manzum bir mesnevisi ile Mneat, Tarihe-i Nevres, Vekayi-i Tebriz, Mebaligul-Hikem, Terceme-i Tarih-i Cihangir ah adl mensur eserleri vardr. Trke Divan (Akkaya 1996) ile bu divan iinde bulunan Farsa Divan vardr. Miza itibariyle iten, dilini saknmayan ak szl bir insandr. Bu sebeple atand grevlerden duyduu memnuniyetsizlii, insanlarn riyakrln eletirmekten ekinmemitir. Fakat bu tavr, I. Mahmud devrinde air Hametle birlikte srgne gnderilmesine sebep olmutur. Skntl bir hayat sren air, ikinci defa srld Bursada lmtr. Nevres, pek renkli olmasa da kelamnn yeni olduunu, hi kimseden mazmun almadn iddia eder. Fakat iirlerinin birou gerekli itinadan yoksundur. Srgn yllarnda kaleme
138
ald hasret ykl, lirik manzumeleri, onu devrinde kendine zg olmay baarm airler arasna dhil etmitir. Tezkirelerde de, kendine has tarz olan, devrinin ho edal, gzide simalarndan biri olduu sylenmekle birlikte, srgne gnderilen dier airler gibi dneminde hak ettii yeri alamamtr. Dil ii evirileri verilen Nevres ve Esrara ait gazelleri, yukardaki rnekler gibi sizler de zmlemeye ve sanatlarn bulmaya alnz. Anlamn bilemediiniz kelimeleri szlkten aratrnz ve aklamalarnzn, klasik iirin anlam ve hayal dnyasna uygun olmasna dikkat ediniz. rnek 4 (Gazel) Feiltn feiltn feiltn feiln 1 Gm-reh ol kimse ki gm-geteyi gm-rh bilir Mest-i n-gehi gh olan gh bilir Doru yoldan ayrlanlar, yolunu aranlar doru yoldan km olarak bilir. Kendinde, akl banda olan, kendinde olmayan sarhou ayk zanneder. 2 Ky- cnn arar tfl- dil ey Hzr yeti Nev-hevesdir dah ne menzil ne rh bilir
Ey Hzr yeti! Gnl ocuu (ocuk gnll, yeni yetme k) sevgilinin yerini arar. Yeni yetmedir, daha ne yol ne yordam bilir. 3 eb-i hicrnda ekdiklerimi hi sorma An bir ben bilirim bir dah Allah bilir Ayrlk gecesinde ektiklerimi hi sorma. Onu bir ben bir de Allah bilir. 4 tdirir kevkebimi mihr ile bir gn hem-ser Resm rh- felegi h- seher-gh bilir (Felek, talih), yldzm bir gn gne (sevgili) ile arkada ettirir. Felein detini, usuln, seher vakti hlar bilir. 5 rif zurde-i ftdeg olmaz Nevres Kar- h meh-i Kenn rasad- ch bilir Nevres, arif olan dknlk acs ekmez. Kuyunun dibini, Kenan lkesinin ay (Hz. Yusuf) grlecek bir makam olarak grr.
Daha ok Mevlevi airlerle ilgili tezkiresiyle tannan Esrar Dede (. 1211/1796), eyh Galibin edebiyat dnyasna kazandrd, klasik iirin ilgin simalarndan biridir. airlik yetenei Mevlevilie intisabndan sonra gn yzne kan Esrar (Mehmed), yl gibi ksack bir sreye birok eser sdrmay baarm, benzerine ender rastlanabilecek bir airdir. Arapa ve Farsann yannda, Latin, talyan ve Rum dillerini de bilen airin, Lgat-i Talyan (Horata 2000: 73-80) adl yarm kalm kk bir szlk tercmesi vardr. Esrarn, birok dil bilmesi ve iirlerindeki Hristiyanlkla ilgili motiflerin fazlal onun mhtedi (din deitiren)lerden olabileceini akla getirmekle birlikte, bu konuda yeterli bir bilgi yoktur. Esrar Dedenin, derbeder bir ekilde geen yllardan sonra Galata Mevlevihanesinde
Esrar Dede
139
eyh Galib gibi byk bir airle karlamas hayatnda bir dnm noktas olmutur. Esrar, Galib yolunda eserler vermeye alm; fakat Sebk-i Hind tarz iirlerden ziyade lirik ve klfetsiz bir dille yazd gazelleriyle kendini gsterme frsat bulmutur. Bu sebeple Galibin etkisi, daha ok onun fikr yaps zerinde kendini gstermitir. Esrar, daha ok Tezkire-i uar-y Mevleviyyesiyle tannmakla birlikte, sanat hayat bakmndan en nemli eseri Divandr (Horata 1998). Bir gazel airi olan Esrar Dedenin, divannda kasideler fazla bir yer tutmaz. Gazellerin ou kanedir. Rindane ve tabiat konulu gazeller fazla deildir. Sevgilisinin ardndan dkt gz yalarn ve ak yolunda ektii cefalar anlatt iirler divann en gzel ksmlarn oluturmaktadr. Konuma diline yaklaan bu canl nazm sentaks, bilhassa hznn hkim olduu iirlerde daha da incelik ve zarafet kazanmtr. Zaman zaman Galibin etkisiyle yazd iirlerde ise, kendini kolay ele vermeyen, anlalmas g bir air olarak karmza kar. rnek 5 (Gazel) Mef l mefl mefl feln 1 Azm-i sefer etdin dil-i n-r unutma Gitdin gzel amm bu dil-efgr unutma Ey sevgili! Sefere kmaya (ayrlmaya) karar verdin ama bu aresiz gnl unutma. Gittin, iyi, gzel ama bu yaral gnl unutma. 2 Ghce uyandka ebistn- safda ol gice olan sohbet-i hemvr unutma Bazen mutluluk yatanda uyandka, o gece olan gzel sohbeti unutma. 3 Vardka eker-hba girip bister-i nza Ne zehr ier dde-i bdr unutma Naz yatana girip tatl uykuya daldka, bu uykusuz gz ne zehirler ier unutma. 4 N eyledigin demler efendim mey-i gl-reng Bu mest-i zehir-n- elem-hr unutma Efendim, gl renkli arab itiin zamanlar, zehir ien, dertli sarhounu unutma. 5 Kkllerini neye ekdike seherler Ydna getir kalb-i giriftr unutma Seher vakti salarn taradka, ona tutkun gnl aklna getir, unutma. 6 ynede grdke kaan haste nighn Lutf eyle tabb men-i bmr unutma Ey (ak derdinin) tabibi (sevgili)! Yorgun (mahmur) baklarn ne zaman aynada grsen, bir ltufta bulun da hasta olan beni unutma. 7 Ahvlimi yazdm btn evrk- dilimde Destindeki mecma-i n-r unutma Gnlmn yapraklarna btn ahvalimi yazdm. Senin elindeki bu aresiz mecmuay unutma.
140
Ben sabr edeyim derd gam- hecrine amm Sen de gzelim etdigin ikrr unutma Ben ayrln derdine ve cefasna sabr edeyim; ama sen de gzelim verdiini sz unutma.
Aglatmayacakdn yola bakdrmayacakdn Ol vade-i tekrr-be-tekrr unutma Alatmayacaktn, yola baktrmayacaktn. Tekrar tekrar verdiin sz unutma.
10
Hicrnn ile ekdigimi sen de bilirsin Her vech ile ddra sezvr unutma Ayrlnla ne tr skntlar ektiimi sen de bilirsin. Her bakmdan seni grmeye layk olan (bu ) unutma.
11
Yok tkat hicrnna lutf eyle efendim Dil-haste-i akn olan Esrr unutma Efendim, senin ayrlna takati kalmad, lutfet. Aknla gnl hasta den Esrar unutma.
Dnemin en ok takipi bulan airlerinin banda Nabnin gelmesi sebebiyle, bu asrda klasik sluptan duygu ve sesin yerine, fikri ve manay ne karmas bakmndan ayrlan hikem (tebli, didaktik) slup, en verimli an yaamtr. Fakat bunlar iinde Koca Ragp Paa dnda dier airler Nabnin gl, akc slubuna erien air kmamtr. Hikemi iirin rabet grmesinde, Nabnin etkisinin yannda sosyal ve siyasi hayattaki aksaklk ve huzursuzluklarn had safhaya kmasnn da nemli bir etkisi vardr. Fakat bir taraftan sefalet artarken, bir taraftan da sefahat yaygnlam; Neylnin dedii gibi zevk ve sefann rabet grd bir devirde airler dnce ve hikmet deryasna aina bir insan bulmakta zorlanmlardr. Hikem iiri tercih eden airler Nabye olan hayranlklarn her frsatta dile getirmilerdir. Bunlardan Hazk kendini Nab-i sani olarak nitelendirmitir. Hikmetli syleyiin en nemli isimleri, Rait, Seyyit Vehb, Mnif ve Koca Ragp Paadr. Snblzade Vehb ve Neyl ise hikem iirlerinin yannda Nedim vadisinde de iirler syleyen airlerdir. Bu slubun dier temsilcileri ise, Drr, tf, Asm, Hazk, Nait, Salim, Rahm, Ftnat, eyhlislam Esat, Ratip, Hamet ve Ftnattr. Asrn nemli tarihilerinden biri olan Rait (1148 / 1735), reis-i airan Taipin Seyyit Vehb ile birlikte iir lkesinin padiah olmaya layk grd isimlerden biridir. Lale Devrinde de Damat brahim Paann en yaknndaki isimlerden biri olan air, Patrona syan sonrasnda bir sre srgn hayat yaamtr. Rait, dnemin Nab takipileri iinde en gl airlerden biridir. iirinin asli unsuru fikirdir. Ona gre, iire ruh veren fikir / anlam olmakla birlikte nkte de ihmal edilmemelidir. nk, sadece fikirden ibaret nkteden yoksun iir, pejmrde kyafetli bir gzelden farkszdr. Rait, fikrin yannda nkteyi de ihmal etmemeye alan bir airdir. Birok iiri, hikemi iirin stad olan Nabye nazire olarak yazlmtr. Bazen Nedim vadisinde ve Sebk-i Hind tarznda iirler sylemekle birlikte, bunlarda hikem iirlerindeki seviyeyi yakalayamamtr. Rait Divanndaki (Biltekin 1993) en gzel iirler gazellerdir. air, devrine uyarak ok sayda tarih yazan air musammatlara ise rabet etmemitir. Lale Devrinin cokusunu en yakndan yaayan airlerden biri olmakla birlikte, bu dnemle ilgili olarak birka tarih dnda baka bir iir yazmamtr. Rait, dier Nab taklitilerine gre, taklit seviyesinde kalmayarak iirine kendi zelliklerini aksettirebilen, kusursuz bir syleyie sahip gl bir airdir.
XVIII. YZYILDA HKEM SLUP VE TEMSLCLER
141
Lale Devrinin stat airlerinden olan Seyyit Vehbi de (. 1149 / 1736), dnemin Nab takipilerinden biridir. Devrinde Nabnin yegne varisi olarak grlen air, hakimne tavrna tezat olarak zeks ve sanatn her frsatta padiah ve sadrazama yaklamaya bir ara olarak kullanmaya almtr. Vehb, ok kolay yazabilen gl bir air olmakla birlikte iiri yeterince ciddiye almamtr. Vehb, kasidede Nefi, gazelde ise Nabyi rnek almtr. Fakat Nedimin ortaya kmasyla onun yolunda da gazeller yazmtr. Vehb, asl Nab vadisinde dolam, kendini Nabnin hayrul-halef i saymtr. Vehb, edebiyatmzn en ok kaside syleyen airlerinden biridir. Kasideleri arasnda yer alan, Osmanzade Taipin vasiyeti ve sadrazam brahim Paann emri zerine kaleme ald 170 beyitlik vekaletnamesinde; Sultan III. Ahmet devri air ve mnilerini deerlendirmi, artk herkese statl kabul edilen bir airin kalmadn belirterek airle mteairi ayrmak iin Nedimi vekil brakmtr. Onun da son hkm vermek iin defterini Selim Efendiye vermesini vasiyet etmitir. Vehbnin, Divan (Dikmen 1991) dndaki eserlerinin en nemlisi, III. Ahmetin ocuklarnn snnet dn ile Sultan Mustafann kz Aye Emetullah Sultann evlenme merasimlerini gn gnne anlatt, yer yer manzum paralar da ieren mensur Surnamesidir. Bu eser, stanbulun mahall hususiyetleri, rf ve detlerini yanstan bir vesika niteliindedir. Baz aratrmaclar Lale Devrini bu dn ile balatmlardr. Devrinde Rait ve tf gibi airlerin dostluunu kazanan, onlarn desteiyle meslek hayatnda ykselen Mnif (. 1156 / 1743), dervi merep, ho sohbet, hazr cevap bir kimsedir. Ayrca, Trk, Acem, Irak ve Arap makamlarna vkf iyi bir musikiinas ve iyi bir icracdr. lk iirlerinde Hezar mahlasn kullanm, stanbula geldikten sonra Raitin tesiriyle Mnif mahlasn tercih etmitir. Meslek hayatnda olduu gibi, sanat hayatnda da tf ve Raitin nemli etkisi olmutur. Genlik yllarnda Hezar mahlasyla genellikle kane iirler yazan air, am, Badat ve Halepte bulunduu sralarda Nab ve Rait gibi airlerle karlama frsat bulmu ve onlarn etkisiyle hikem iir tarzna ynelmitir. Mnif, Divan (Kk 1999) nshalarnn okluundan da anlalaca zere ok okunan, asrn nde gelen airlerinden biridir. Mnif, Nab-Saib yolunda yazd iirlerinde byk baar gstermi, baz iirleriyle taklidin tesine gemeyi baarm gl bir airdir. Fakat sanatnn en olgun dneminde erken yata hayattan ayrlmas, edebiyatmzda hak ettii yeri almasn engellemitir. Divannda bir mnacat dnda din iirler yoktur. Asl hretini kasideleriyle salamtr. Bunlar arasnda, Ziya Paann Harabatna alnan kaside-i nuniyye ve devlet redifli iirleri beenilmitir. iirlerinin asli unsuru fikirdir. Bu, zaman zaman klfetli, ar bir syleyie sebep olmutur. Antakyada doan ve eitimini de burada tamamladktan sonra Lale Devrinde stanbula gelerek kalemiye snfna katlan air, yzn devrin zevk ve sefa hayatna deil, hayatn dier yzne evirmitir. Az saydaki gazellerinde, kasidelerindeki baary gsterememitir. iirlerinde tasavvuf nemli bir yer tutmamaktadr. Mesnevileri ise trnn basit rneklerindendir. Bu asrn Nedim ve eyh Galipten sonra akla gelen ilk isimlerden biri Koca Ragp Paa (1699 - 1176 / 1763)dr (Koca Ragp Paa). Klasik edebiyattaki kadn airlerin en mehuru Ftnat Hanm (. 1194 / 1780) ise tam bir nazire airidir ( Ftnat Hanm).
Koca Ragp Paa
Bu asrn Nedim ve eyh Galipten sonra akla gelen ilk isimlerden biri olan Koca Ragp Paa (1699 - 1176 / 1763), ayn zamanda devrin byk devlet adamlarndan ve bilge ahsiyetlerinden biridir. Devrinde Koca sfatyla anlan air, stanbulda domu ve babasnn alt defterhane kaleminde kk bir memur olarak balad meslek haya-
142
tnda, yetenei ve kiiliiyle hzla ilerleyerek; ulaabilecei en yksek makam olan sadrazamla kadar ykselmitir. Devrin kaynaklarnda, vaktini okumak ve ilm konularla uramakla geiren, yksek ahlakl, latif szl bir zat olarak anlatlan air, devletin gcnden ok ey yitirdii bir devirde, aklc politikalaryla devlete itibar kazandrmaya alm ve bu yolda da nemli baarlar salamtr. Bu sebeple devri itidal ve hikmet devri olarak kabul edilmitir. Devlet adaml ve airliinin yannda, ilim, kltr ve imar faaliyetlerine verdii nemle tannmtr. Kendi adna Lalelide bir ktphane yaptrm ve btn eserlerini buraya vakfetmitir. Evini de, Ftnat Hanm, elebizade Asm ve Hamet gibi birok nemli air ve ahsiyetin topland bir meclis hline getirmitir. Ragp Paa, az iir yazmakla birlikte yazd az saydaki iiriyle sadece devrinin deil, eski iirimizin de nemli isimleri arasna girmeyi baarm bir airdir. Vakarl, olgun kiiliini sanatna da yanstm, mahall sluptan ziyade klasik estetie bal kalarak hikemi iirleriyle Nabyi takip etmitir. Olaylara hikmet gzyle bakm, bunlar tasannudan uzak gl, ak bir dille ifade etmeye almtr. iirleri, olgun kiiliinden ve engin hayat tecrbesinden szlp gelen hikmet ykl beyitlerle doludur. Bu beyit ve msralardan bir ksm, bugn bile hl dillerde dolamaktadr. ecat arz ederken merd-i kbt sirkatin syler, Ehl-i feyzin eseri kalmasa da nm kalr, Pes rif atlere ziynet ile rif at gelmez gibi... Ragp Paa, hikemi iirin bu asrdaki en byk temsilcisidir. Gazellerinde Nab ve Sib (. 1671) tesiri son derece belirgindir. Birok gazeli Nabye nazire olarak yazlmtr. Nab etkisinde yazan dier airlerden farkl olarak, basit bir takliti olarak kalmam, kendi kiiliini eserlerine baaryla aksettirmitir. Ragp Paa, hayattayken divann tertip etmemi ve iirleri daha sonra Mstakimzadenin himmetiyle toplanmtr. Divannn (Ragp 1253) ok sayda nshas vardr. ok sayda eseri olmakla birlikte, edeb bakmdan Divanndan sonraki en nemli eseri Mecmuasdr. Burada yer alan iirlerin birou divanda yoktur. Ragp asl baarsn gazellerinde gstermitir. Mecmuadakiler bir tarafa brakldnda, divannda 174 gazele karlk, kaside eklinde yazlan sadece iki iir vardr. Ragp, gl, przsz ve ak bir syleyie sahiptir. Ragpta, Nabdeki ok ynllk ve derinlik yoktur. Ataszleri ve deyimler bakmndan iirinin zenginlii anlatmn daha da glendirmitir. Bir giden bir dahi gelmez aceb ne hikmetdir, Syle derd-i dilini her ne karsa ksmet gibi msralar onun slubunda nemli bir yer tutmaktadr. Fakat, bu gl ve veciz syleyie karlk iirleri yeterli incelikten ve cokudan yoksundur. Birok yeri grme frsat bulan, ok nemli grevler stlenen air, gnlk dilden alnan szlerin yannda, bizzat bandan geenleri ve yaad hayatla ilgili gzlemlerini de iirlerine aksettirmitir. Zaman zaman Nedimi hatrlatan gazeller sylemitir. Fakat bunlar onun iirlerinde fazla bir yer tutmamaktadr. Ragp, devrinde birok aire statlk etmi ve kendinden sonra nemli takipiler bulmutur. Hamet ve Ftnat, onun meclisinin mdavimlerinden ilk akla gelen airlerdir. Ftnat Hanmla karlkl latife ve nazireleri devrinde epeyce mehur olmutur.
XVIII. Yzyl divan iirinde, Nabnin en nemli takipisi kimdir? Niin? rnek 6 (Gazel/Ragp) Mefln mefln mefln mefln 1 Harabt grenler her biri bir hletin syler Safsn nakl eder rindn u zhid skletin syler harbat : harap, virane yerler, meyhaneler
143
: hl, keyfiyet : kalender, halkn sylediklerine aldrmadan gnlnce hareket eden;dinin eklinde kalmayp zne nfuz eden mutasavvf zhid : dnyaya rabet etmeyen,kendini btnyle ahrete adayan; dinin znden habersiz ekilci kii, olgunlamam, ham sofu sklet : arlk, sknt, ac, strap Meyhaneyi grenlerin her biri bir zelliinden bahseder. Rintler, onun safasn, zahitler ise skntlarn anlatr. Gazelin konusu, insanlarn d dnyay mizalarna gre farkl ekillerde alglamasdr. air, bu farkllktan ortaya kan tezadn hikmeti zerinde durmaktadr. Harbt, arabn yasak olmas sebebiyle virane yerlerde iilmesi sebebiyle meyhane anlamnda kullanlr. Tasavvufi olarak ise, tekke ve gnl anlamna gelir. Meyhane, z ve sz bir olan rintler iin sefa, iin eklinde kalan zne vkf olamayan zahitler iinse sknt kaynadr. Harbtn, hem sklet hem de sefa kayna olmasnda tezat sanat vardr. 2 Ser-gz eyledike bahse blbl revnak- glden Bezmde kulkul-i mn mlin keyfiyetin syler ser-gz : balama, balang revnak : gzellik, ekicilik,z arafet kulkul : lakrd, bir eyin hareketinden kan ses mn : arap iesi, billur cam, ie ml : arap, krmz arap Blbl, gln tazeliinden sz etmeye balaynca, arap iesinin lakrds da mecliste arabn zelliklerini anlatr. Blbl tmeye balaynca, aslnda o gln gzelliklerinden, gle olan akndan bahseder. arap iesinin kard lakrd ise, arabn zelliklerinden, aktan bahseder. Gl de arap da ayn renktedir ve ikisi de akn semboldr. Her iki imajda hsn-i talil ve tehis vardr. 3 Tecell neesin ehl-i ikem idrka kbil mi Behit andka zhid ekl rbn lezzetin syler tecelli : grnme, lah srrn varlklar zerinde grnmesi, Allahn ltfuna erme ikem : karn ekl rb : yeme ime Tecell neesini midesine dknlerin anlamas mmkn m? Zahit, Cenneti andka yeme ve imenin lezzetini dnr. Bu beyitte de zahit eletirisi devam etmektedir. Zahitlerin Cennete kavuma arzularnn ardnda, oradaki nimetlere kavuma dncesi yatmaktadr. Dnyevi zevklere dkn bu insanlarn, Cennetin lah gzellie kavuma yeri olduunu anlamalar mmkn deildir. 4 Ne zabt- hkim-i akl ne hkm-i zbit-i er Cnn iklimini seyr eyleyenler rhatn syler cnn : delirme, akla kendinden geme Ne akli hkimin karar ne de eriat zabitinin hkm Akla kendinden geenlerin yaad iklimi seyredenler sadece orann verdii huzurdan bahsederler. Cnn, kelime olarak delilik anlamna gelmektedir. Tasavvufi olarak ise, lah akla kendinden geme, Haktan bakasn dnmeme hlidir. Zahitler ne derlerse desin, bu makama ulaan klar iin oras rahatlk ve huzur mekndr. 5 Miyn- gft gda bed-meni hm eder kubhun ecat arz ederken merd-i kbt sirkatin syler
hlet rind
144
gft g : dedikodu bed-meni : kt huylu ecat : yiitlik, yreklilik kbt : Kpt kavmine ait, ingene sirkat : arma, hrszlk Dedikodu arasnda kt huylular kabahatlerini ortaya karrlar. ingenenin, kahramanln anlatrken hrszln sylemesi gibi Kt huylu insanlar, konumalar srasnda i dnyasn yani yaptklar ktlkleri anlatrlar. ingene de, kahramanln anlatrken elinde olmadan yapt hrszlklar anlatr. Bu airin anlatmak istedii mesaj en gl bir ekilde veren belittir. Beytin ikinci msras, veciz ifadesi ve dolgun anlamyla atasz gibi halkn diline yerlemi, berceste bir msradr. 6 Muvfkdr yine elbet mzca ve-i hikmet Tabbin olsa da kizbi marzin shhati syler kizb : yalan marz : hasta, hastalkl Hikmetli sz elbette mizaca uygundur. Tabibin yalan sylese de, , o hastann shhatli olduunu sylemekten ibarettir. Hikmetli sz, mizaca uygun olmaldr. Hekim ise, i dnyasnn sesine deil, hastaya kulak verir ve hasta kiiye yine onun saln dnerek salkl olduunu sylemektir. Bu da hastann moral gc asndan yararl bir yalandr. 7 Pern htrmda nkte-i ser-besteve kald Ne kimse hikmetin anlar ne Rgb illetin syler htr : hatr, gnl, kalp ser-besteve : rtl, gizli, ba bal (Dnyann bu hli) perian gnlmde, dmlenmi bir nkte olarak kald. Ne kimse hikmetini anlar ne de Rgp sebebini syler? airin gnlnde, bu tezatlar, aklanamam, dmlenmi bir nktedir. Bu nktenin hikmetini anlayan da yoktur. air de bunun sebebini syleyememitir. Fakat lah Kudret byle takdir etmitir.
Divan iirinde mehur berceste msralar ve beyitleri aratrnz ve beendiklerinizi ezberleyiniz.
Hanmefendi Hazretleri veya airler Kraliesi: Ftnat Hanm
Tanzimat yazarlarnca Hanmefendi Hazretleri ve airler Kraliesi gibi lakaplarla anlan Ftnat Hanm (. 1194 / 1780) , klasik edebiyattaki kadn airlerin en mehurudur. Dier kadn airler gibi, kltrl, sekin bir aileden gelen Ftnat (erife Zbeyde), kendini iyi bir ekilde yetitirmi, nktedan, ak szl bir airdir. Babas, eyhlislam, ayn zamanda air ve musikiinas olan Mehmet Esat Efendidir. Annesi de kendi gibi eyhlislam bir babann ocuudur. Ftnatn Koca Ragp Paann konandaki edeb meclislere katlmas, hatta sylentilere gre aralarnda hiss bir yaknln olumas, Paa ve Hametle arasnda getii rivayet edilen kaba ve mstehcen latifeler, onun devrin geleneksel kalplarn zorlayan bir kadn olduunu dndrmektedir. Fakat, bunlarla ilgili bilgilerin herhangi bir vesikaya dayanmas, bu konuda ihtiyatl olmay gerektirmektedir. Sonraki asrn airelerinden Fatma liye Hanm ise, Ftnatn byle meclislere itirak etmeye, karlkl olarak tartmalara katlabilmeye imkn veren sosyal bir evreden yetitiini belirterek, bunlarn yadrganmamas gerektiini ileri srer. airin, kendinden tamamyla zt bir mizaca sahip olan Rumeli kazaskeri Dervi Mehmetle evlilii de, zzet Molla ve Namk Kemal gibi airlerce aknlkla karlanmtr. Onunla, Koca Ragp Paa ve Hamet arasnda geen mstehcen latifelerin ise uydurma olduu tahmin edilmektedir (Yksel 1977: 23-33).
145
Divannn (Azakl 1998; een 2008) 31 yazma ve 4 matbu nshasnn olmas, devrin ok okunan airlerinden biri olduunu gstermektedir. Nabi ve Ragp yolunda yazd iirleriyle duygularn baaryla dile getiren Ftnat, Ragp Paann sadrazamla getirilmesinden sonra gerek hakkndaki rivayetler, gerekse iirleriyle olduka mehur olmutur. Divanndaki 59 gazelden birka hari, hepsi bata babas Esat Efendi olmak zere, . Asm, Ragp Paa, Hamet, Nab, Rait, Nedim ve kardei M. erif Efendiye nazire olarak yazlmtr. Fakat o, basit bir takliti olarak kalmam, kendi duygularn zarif bir ekilde ifade ederek yer yer rnek ald airlerin seviyesine kmay baarmtr. iirleri, kendi kadn hassasiyetini yanstmaktan uzak hikem ve kane syleyilerden ibarettir. Kanaatkr olmak, dnya mal ve mevkilerine nem vermemek, felekten ikyet iirlerinin balca konusudur. Onun, klfetsiz, akc, zarif bir syleyii vardr. Fakat, kudretli bir air olmamas sebebiyle iirleri duygu ve hayal derinliinden yoksundur. Bazen, Nedim tarznda gazeller de sylemitir. Ftnat az yazan titiz bir airdir. Daha ok gazellerinde baarl olmutur. Divannda sadece 4 kaside vardr. Divannda, dier airler gibi tarihler nemli bir yer tutmaktadr. Ftnat, devrinde fkralar ve airliiyle olduka mehur olmu, iirleri elden ele dolam bir airdir. Baz gazelleri bestelenmitir (Akn 1995: 45). Ftnat, renkli kiiliiyle olduu kadar, kk divanyla da sonraki asrda da unutulmam, klasik iirin en gl kadn airi olarak kabul edilmitir. Ftnata gelinceye kadar, edebiyatmzda yetien kadn airlerin says Zeynep Hatun, Mihr Hatun, Aye Hubba Hatun gibi birka isimle snrlyken ondan sonra kadn airlerin saysnda byk bir art olmutur. Bunda, sosyal hayattaki ve zihniyet dnyasndaki deiim kadar onun edebiyat dnyasnda ulat byk hretin de etkisi gz ard edilmemelidir. Dil ii evirisi verilen Ftnata ait aadaki gazeli, sizler de zmlemeye ve sanatlarn bulmaya alnz. Ayrca, dilii eviriyi, lk Tamerin sadeletirmesiyle karlatrarak farkllklar ve sebeplerini tartnz. rnek 7 (Gazel/Ftnat) Yok nazri mlk-i hsn ire ceml-i yr bir Kim olur lemde zr mihr-i pr-envr bir Gzellik lkesinde sevgilinin gzellii gibi bir gzellik yok. nk k dolu gne dnyada sadece bir tanedir. 2 Tek ferm etme htrdan hemn eyle cef k- kstha cn lutf ile zr bir Ey sevgili! Tek gnlden karma da cefa et. Kstah a ltuf da azar da birdir. 3 Dedi dilber eylemezdim bse-i lalim dir Kand ile beslerdim olsayd eger cerrr bir Sevgili, dudamdan pc esirgemezdim,dedi. Eer onu isteyen bir kii olsayd ekerle beslerdim. 4 G ederdi nle-i uk ol gl neylesin B- kyunda deildir andelb-i zr bir Gl, klarn feryatlarn dinlerdi; fakat evinin bahesinde inleyen blbl bir tane deildir.
146
Geri ok dvneler cn Kays ile Ferhd-ve Vd-i ak ire amm Ftnat- gam-hr bir Ey sevgili! Kays ve Ferhat gibi deli divane klar ok. Fakat ak vadisinde gam eken Ftnat sadece bir tane. Ftnat Hanm-Gazel (Sadeletirme) u gzellik lkesinde sevgilinin ei yok Dnyann da k veren bir baka gnei yok Sen hatrdan karma da istersen ac ektir Nasl olsa sevdaldan daha ilekei yok Tek olaydn pc esirgemezdim dedi Sanr msn ak dilenen senden baka kii yok Gl duyamaz ln klarn, sanma ki At yakan blbllerin baka gnldei yok Divaneler deliler ok Kays ile Ferhad gibi Ama sevda vadisinde Ftnattan dervii yok lk Tamer, Ftnat Hanm-Gazeller, Kitap-lk, 33 (Yaz 1998), 26-27.
147
zet
1
XVIII. yzyl divan iirinde klasik slubun temsilcilerini ayrt edebilmek, XVIII. asrda, anlamdan ziyade sese nem veren, ak, tabii, zarif bir syleyie dayanan klasik slup, birok airin tercih ettii slup olmutur. Tarz- hasen yani gzel, gnle ve kulaa ho gelen bu slup, bir girdaba benzetilen mazmun ykl iirlerden farkl olarak, su gibi akc, ak ve zarif bir syleyie sahiptir. Klasik slup izgisinde kalan airler, zihn iiri eletirerek iirde nktenin de nemli olduunu, nktesiz iirin pejmrde kyafetli bir gzelden farksz olduunu sylemilerdir. Bu sebeple, Hint slubuyla zirveye kan klfetli, sanatkrane syleyie tepki duyan airler, klasik sluba bal kalmay tercih etmilerdir. Nedmde zarif bir senteze ulaan bu slup, daha ok Sebk-i Hind ncesi, yani Bak (.1600), eyhlislm Yahya (.1643) gibi airlerin elinde ifadesini bulan, airlerin kudema tarz dedii bir sluptur. Bu, mevcut estetik anlay iinde btn imknlar zorlayan bir edebiyatn yeniden geriye dndr. Bu tarz syleyiin rneklerine gerek Nedm takipilerinde, gerekse Nab takipilerinde de rastlanmaktadr. eyh Galibin Dvn da klasik estetik izgisinde yazlan iirler asndan zengindir. Klasik slubun bu asrdaki en nemli temsilcileri, Km ve Nahifdir. eyhlislam Yahya ve Neatyi stat kabul eden Nazm Yahya, Enis ve Esrar Dede, Nahif, Sakb Dede gibi Mevlev airler ile Beli, Nevres-i Kadim, Hoca Neet, Vakanvis Pertev, eyhlislam shak, Beyliki zzet, lham, klasik slubun temsilcileridir. Nahifi ise, Nazm ve Enis Dede ile birlikte, din-tasavvufi duyarllkla kaleme ald iirleriyle bu slup ierisinde farkl bir ynelii temsil eder.
XVIII. yzyl divan iirinde Nabnin etkisinin ne lde devam ettiini deerlendirebilmek, Nab, divan iirinde, slup sahibi, r aan airlerden biridir. Kendisinden sonra yetien pek ok airin stat kabul ettii, benimsedii bir iir tarz gelitirmitir. Bunda onun yetenei kadar, Osmanl Devletindeki zln de pay vardr. zlme dnemlerinde hikmet ve felsefenin ilgi ektii bilinen bir olgudur. XVIII. yzylda Koca Ragp Paa, brokrat ve aydn kimliiyle Nabnin tarzn en iyi anlayan ve yorumlayan airdir. Koca Ragp Paa dndaki airler, Nabnin gl, akc slbuna eriememiler, kendilerini kurulua dmekten kurtaramamlardr. Hikem iiri tercih eden airler Nabye olan hayranlklarn her frsatta dile getirmilerdir. Bunlardan Hazk kendisini Nab-i san olarak nitelendirmitir. Hikmetli syleyiin en nemli isimleri, Rait, Seyyit Vehb, Mnf ve Koca Ragp Paadr. Snblzade Vehb ve Neyl ise hikem iirlerinin yannda Nedm tarznda da iirler syleyen airlerdir. XVIII. yzyl divan iirinde klasik ve hikem slubu devam ettiren airlerin iirlerini aklayabilecek ve dnem hakknda deerlendirmeler yapabilmek, XVIII. yzylda klasik tarz srdren Km, Nevres-i Kadim ve Esrar Dede ile hikem slubu devam ettiren Koca Ragp Paa ve Ftnat Hanmdan seilmi metinleri okudunuz. Klasik estetik iinde, farkl ynelileri temsil eden bu airler arasnda farkllklar, ortaklklara gre daha snrldr. nk bu edebiyat bir gelenek edebiyatdr ve air o gelenek iinde eser vermek zorundadr. Klasik slubu devam ettiren airlerin gazelleri, daha ok Bak ve eyhlislam Yahyann; hikem slubu devam ettiren airlerin gazelleri ise Nabnin gazelleriyle benzerlikler gsterir. XVII. yzyldan itibaren belirginleen Sebk-i Hindnin yansmalarn, yer yer bu tarzn temsilcileri arasnda da grlr. Bunlar, her airde farkl terkiplere ular.
148
Kendimizi Snayalm
1. Divan iirindeki klasik slubu, dier sluplardan ayran temel farkllk aadakilerden hangisidir? a. Ses sanatlarndan ziyade anlam sanatlarna yer verilmesi b. Anlalmas g, girift hayallerle ykl olmas c. Ak ve zarif bir syleyie yaslanmas d. Duygu ve hayalden ziyade fikrin n planda olmas e. Gnlk konuma diline ait unsurlarn youn ekilde kullanlmas 2. Aadakilerden hangisi, 18. yzylda klasik slubu srdren airlerden biri deildir? a. Nahif b. Hayret c. Esrar Dede d. Nevres e. Sakp 3. airlerin, 18. asrda Hint slubu ve mahall slup yerine, tarz- hasen (gzel tarz) olarak nitelendirdikleri klasik slubu srdrmelerinin veya dnmelerinin sebebi aadakilerden hangisidir? a. Nedmin iirlerinin grd ilgi b. eyh Galibin iirleriyle divan iirinde zirveyi temsil etmesi c. Bakinin lirizmin doruklarna kmas d. iirdeki yzeysellemeye ve ar zihnlemesine duyulan tepki e. Km ve Nahifnin dnem airleri zerindeki etkisi 4. 18. asrda, klasik slup iinde din-tasavvufi duyarll sanatlarnn asli amac hline getiren airler aadakilerden hangisinde birlikte verilmitir? a. Km, Nahif b. Nazm, Enis Dede c. Esrar Dede, Galip d. Hevay, Salim e. Vehb, Sakp Dede 5. 18. yzylda klasik sevgili imajndan sapmalarn temel sebebi nedir? a. Klasik estetikte yenilik araylar b. Srekli cefa veren sevgiliye olan tepki c. Hint slubunun etkisi d. Mahalllemenin etkisi e. Nedimin etkisi 6. Yada ta aadakilerden hangisini ifade eder? a. Mihenk tan b. Sevgililerin cefasn lmeyi c. Yamur tan d. Krmz renkli ta e. Gktan 7. Hikem slubun XVIII. yzylda en verimli an yaamasnn temel sebebi aadakilerden hangisidir? a. nsanlarn hikmete duyduu hasret b. Hikem tarzn gzellii c. Mahalllemeye olan tepki d. Nabnin etkisinin bykl e. Yneticilerin ynlendirmesi 8. XVIII. yzylda Nab-i Sani (kinci Nab) olarak tannan air kimdir? a. Km b. Nm c. Sam d. l e. Hzk 9. Aadakilerden hangisi, Koca Ragp Paann sanatnn zelliklerinden biri deildir? a. Devrinde Koca sfatyla tannmas b. Az yazan titiz bir air olmas c. Fikre nem vermesi d. iirlerinin engin tecrbesinden szlp gelmesi e. Anlamn dolgun ve ifadesinin veciz olmas 10. XIX. Yzylda kadn airlerin saysnn artmasnn temel sebebi nedir? a. Kadn airlerin iir meclislerine girebilmesine izin verilmesi b. Kadn airlerin tevik edilmesi c. Sosyal ve kltrel hayattaki deiim d. Ftnata olan hayranlk e. Nedimane syleyie olan rabet
149

1. c Yantnz yanl ise XVIII. Yzyl Divan iirinde Klasik slup ve Temsilcileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVIII. Yzyl Divan iirinde Klasik slup ve Temsilcileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVIII. Yzyl Divan iirinde Klasik slup ve Temsilcileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVIII. Yzyl Divan iirinde Klasik slup ve Temsilcileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVIII. Yzyl Divan iirinde Klasik slup ve Temsilcileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVIII. Yzyl Divan iirinde Klasik slup ve Temsilcileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVIII. Yzyl Divan iirinde Hikem slup ve Temsilcileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVIII. Yzyl Divan iirinde Hikem slup ve Temsilcileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVIII. Yzyl Divan iirinde Hikem slup ve Temsilcileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVIII. Yzyl Divan iirinde Hikem slup ve Temsilcileri konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Edebiyat dnyasnda, genellikle nesiller ve akmlar etki-tepki eklinde gelimitir. Klasik belagatte, sz gzel bir kza benzetilerek onun gzellii zt (asli ) ve araz (sonradan gelen ) olmak zere ikiye ayrlrd. Bu dilberin doutan gelen gzellii, endam, zerafeti, zt; giyinip kuandklar ise araz gzellik olarak kabul edilirdi. Onlara gre zt gzellikten yoksun araz gzelliin hi bir nemi yoktu. Bu, ar bir ekilde sslenmi bir irkine benzetilirdi. Gzel ise sslenmese de gzeldir. Makbul olan ise olan ikisinin de bir arada olmasdr. iirde ise , zat gzellik manaya (mean ve beyan ); araz gzellik de sz gzelletiren sanatlara (bed ) tekabl eder. Her devrin gzellik anlay, giyim-kuam tarz iir gibi farkllklar gstermekle birlikte; bu iki unsur arasndaki uyum ve btnlk her zaman geerliliini koruyan bir prensip olmutur. Gzel olan sslenmese de gzel olduuna gre, airler iir gzelini niin sslemek gereini duymulardr? nk, tabiattaki varlklar ne kadar gzel olursa olsun onlar grndkleri ekilde tasvir etmek, bir gzelin sadece rtnmesi gereken yerlerini rtmesine benzer. Sanatkr ise, grdklerine daha farkl bir gzle bakmay tercih eder. Kendi duygu ve dncelerini en iyi bir ekilde aksettirebilecek imajlar yakalayan air; okuyucularn estetik zevkine hitap edebilmek amacyla ses ve sz tekniklerinden yararlanarak kelimelere yeniden can vermeye alr. Doutan gelen gzelliini ll naz, eda, giyim kuamla btnletiren gzel gibi; iirde de gzel bir anlamn ll bir sesle iirin gzelliini daha da arttrd kabul edilmitir. Divan iirinde de, en gzel iirler, konuma dili yalnlnda fakat anlam bakmndan dolgun iirler kabul edilmi ve bunlar saf (halis) iir olarak kabul edilmitir. Klasik slubun en gzel rneklerinin verildii XVI. yzyldan sonra, airlerin bir ksm, yenilii klasik iirin duyguya yaslanan, akc ve zarif bir syleyie dayanan iir yerine, hayali yani zihni esas alan, anlalmas g, girift hayallerle ykl syleyiinde; bir ksm da mahall syleyie almakta bulmutur. Mahall syleyiin yzeysel olduunu, zihn ve fikr iirin gnle ho gelmediini dnen airler ise, yeniden klasik sluba dnmeyi yelemilerdir.
2. b
3. d
4. b
5. a
6. c
7. d
8. e
9. a
10. c
150
Sra Sizde 2 Nab, dnemin en ok takipi bulan airlerinin banda gelmektedir. Bu sebeple, XVIII. yzylda hikem (tebli, didaktik) slup, en verimli an yaamtr. Fakat bunlar iinde Koca Ragp Paa dnda Nabnin gl, akc slubuna erien air kmamtr. Vakarl ve olgun kiiliini sanatna da yanstan Ragp, az iir yazmakla birlikte, sadece devrinin deil, eski iirimizin de nemli isimleri arasna girmeyi baarmtr. Olaylara hikmet gzyle bakm, bunlar tasannudan uzak gl, ak bir dille ifade etmeye almtr. Bu beyit ve msralardan bir ksm, bugn bile hl dillerde dolamaktadr. Gazellerinde Nab ve Saib tesiri son derece belirgindir. Birok gazeli Nabye nazire olarak yazlmtr. Fakat o, Nab etkisinde yazan dier airler gibi, basit bir takliti olarak kalmam, kendi kiiliini eserlerine baaryla aksettirmitir. Sra Sizde 3 Divan iirinde, ses ve anlam gzelliiyle halkn diline yerleen, veciz ve dolgun anlaml msralara msra- berceste msra demilerdir. Bu zelliklere sahip olan beytin btn ise, beyt-i berceste, iirin btn ise gazel-i berceste demilerdir. airler,berceste msra sylemeye ok nem vermilerdir. Hatta Koca Ragp Paa, Eer maksd eserse msra- berceste kfidir diyerek, eser vermek yani divan sahibi olmak iin bir berceste msrann yeterli olacan sylemitir. Recaizade Ahmed Cevdet, airlerden setii 1067 berceste msray Zinetl-Mecalis adyla bir araya getirmitir. Hikmetin ve hayata ibret gzyle bakmann ok nemli olduu klasik iirde, airlerin engin tecrbelerinden szlp gelen binlerce berceste msra vardr. Modern iirde ise, eski nemini yitirmekle birlikte ok az da olsa rneklerine rastlanmaktadr. Aadaki birka msra, ok tannan berceste msralardandr: O mhler ki dery iredir deryy bilmezler (Hayal), Sitem hep inalardan gelir bignelerden gelmez (Nab), Pest ftratlara ziynet ile rif at gelmez (Koca Ragp Paa), nsan lemde hayal ettii mddete yaar (Yahya Kemal).
Sra Sizde 4 Yaplan dilii eviride, metne bal kalnrken; lk Tamerin sadeletirmesi ise dilii eviri kokusu tamakla birlikte, manzum olarak anlam verebilme kaygs sadeletirmeyi bir nazire hline getirmitir. Bunda temel belirleyicilerden biri, rediftir. Ftnat Hanmda bir redifi, cinasl kullanmlaryla iirin anlam dnyasn zenginletirirken, dier iirde airin imaj dnyasn yok redifi ynlendirmitir (2 ve 3. Beyitler gibi). Tamer, iirinde aruzu kullanmamakla birlikte her msrann 15 heceden olmasna dikkat etmitir. Ftnatn gazeli ise aruzla yazlmtr ve veznin hece says da 15tir. iiri gfteden karp besteye doru yaklatran unsurlardan biri olan kafiye ve redif, gerek halk gerekse divan iirimizin ok nemli bir tarafn tekil eder. Trk edebiyatnda, ilk olarak Uygur iirinde eklerin tekrar olarak grlmeye balayan redifler, divan iirinin temelini oluturan unsurlardan biridir. Bunu, Trkenin yapsndan kaynaklanan bir zaruret olarak gren Yahya Kemal, Trkn manzumeleri deta rediften doar; Trk redifi buldu mu asl zn sylemi demektir. der. Bu sebeple, her iki metinde redifin farkl olmas, dier farllklarn da kapsn aralayan temel etmen olmutur.
151
Akkaya, Hseyin (1996). Nevres-i Kadm and His Turkish Divan, Textual Analysis, Critical Edition, Facsimile, 2 C., Published Harvard University, Cambridge. Akn, . Faruk (1995a). Ftnat Hanm, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi. 13 : 39-46. Ar, Ahmet (2003). Mevlevlikte Bir Hnednlk Kurucusu: Skb Dede ve Dvn. Ankara: Aka Yay. Arslan, Mehmet (1999). Subhizde Feyz: Hamse, Sivas. Aypay, rfan (1992). Nahif Sleyman Efendi (Hayat, Eserleri, Edeb Kiilii ve Divannn Tenkitli Metni. Konya: S, DT. Azakl, mran (1998). Zbeyde Ftnat Hanmn Hayat, Edeb Kiilii ve Divannn Tenkitli Metni.Krkkale: Krkkale ., YLT. Biltekin, Halit (1993). Rid Divan. Ankara: A, YLT. Ceyhan, Adem (1990). Enis Receb Dede, Hayat, Edeb ahsiyeti, Eserleri ve Divan. stanbul: M, Yksek Lisans Tezi. een, Halil (2008). Ftnat Hanm-Hayat, Sanat ve Divan. Ankara: Bizim Bro Basmevi. Dikmen, Hamit (1991).Seyyid Vehb ve Divannn Karlatrmal Metni. Ankara: A, DT, 2 C. Dikmen, Hamit (1998). Seyyid Vehbnin Hayat, Eserleri, Edeb Kiilii ve airliinin Deerlendirilmesi, JTS. 22: 87-101. Doan, M.Nur (1997). Lle Devri airi eyhlislam shak ve Divan. Ankara: MEB Yay. Elgin, Necati (1959). Selim III (lham). Konya: Yldz Basmevi. Ercan, zlem (2002). Km Mehmed Efendi ve Frznme, Bursa: U, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyal Bilimler Dergisi. 3: 115-136. Gen, lhan ( 1998). Hoca Neet, Hayat, Edeb Kiilii ve Divannn Tenkitli Metni. zmir. Gntan, Halil (1990). Receb Enis Dede, Hayat, Edeb Kiilii ve Divannn Tenkitli Metni. Konya: S, Yksek Lisans Tezi. Grol, Aye (1994). Vakanvis Mehmed Pertev Efendi ve Divan (nceleme- Tenkidli Metin). 2 C., stanbul: , Yksek Lisans Tezi. Horata, Osman (1998). Esrar Dede, Hayat, Eserleri, iir Dnyas ve Divan. Ankara: KB Yay. Horata, Osman (2000). Esrar Dedenin Lgat-i Talyan Tercmesi, Trkbilig, Trkoloji Aratrmalar. 1: 73-80. Horata, Osman (2009). Has Bahede Hazan Vakti, XVIII. Yzyl: Son Klasik Dnem Trk Edebiyat. Ankara: Aka Yay., 294 s. Kk, Sabahattin (1999). Antakyal Mnf Divan. Ankara: KB Yay. zylmaz, Kezban (1994). Km, Hayat, Eserleri, Edeb Kiilii ve Dvannn Tenkidli Metni. Konya: S, Yksek Lisans Tezi. Rgb (Mehmed Paa) (1252). Divan- Sultnu-uar ve eyhlvzer Merhum u Mafur Rgb Mehmed Paa. Bulak. en, Fatma Mediha (1995). Beyliki zzet Bey Dvan (nceleme-Metin). , Yksek Lisans Tezi. Yldrm, Ali (1995). Kmnin Behcetl-Feyh Adl Mesnevisi, Elaz: F, Kmnin Behcetl-Feyh Adl Mesnevsi. 7 (1-2): 285-301. Yksel, Sedit (1977). Koca Rgb Paann Sanatnda ve Yaantsnda Hametin ve Ftnatn yeri, Trkoloji Dergisi. 7: 23-34.
Bekta, Ekrem (2007). Muvakkitzade Pertev Divan. Malatya: z Serhat Yaynclk. Dikmen, Hamit (1998). Seyyid Vehbnin Hayat, Eserleri, Edeb Kiilii ve airliinin Deerlendirilmesi, JTS. 22: 87-101. Erdemir, Avni (1999). Anadolu Sahas Musikiinas Divan airleri. Ankara:TSAV Yay. Erien Yazc, Glgun (1998). Edirneli Km ve Dvnnn Tenkitli Metni. Ankara: Ankara niversitesi SBE Doktora Tezi. Gibb, E.J.Wilkinson (1999). Osmanl iir Tarihi I-V, (ev. Ali avuolu). Ankara: Aka Yay. Horata, Osman (2001). Klasik Estetikte Hazan Rzgrlar: Son Klasik Dnem (1700-1800), Trk Edebiyat Tarihi. KTB Yay. Ankara 2001, C.2, s. 437-542. Horata, Osman (2007). Trk Edebiyatnda Mevlana, Mevlana. (Ed. O. Horata A. Karaismailolu), Kltr ve Turizm Bakanl Yay., s. 107-120.
7
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Osmanl nesrinin XVIII. yzyldaki tarihsel geliimini aklayabilecek, XVIII. yzyl nesir trlerini ve yazarlarn ayrt edebilecek, XVIII. yzyl nesri zerine deerlendirmeler yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Giritli Aziz Efendi Muhayyelat Biyografi Hafz Hseyin Ayvansaray Tarih Gazavatname Srname Vehb Sefaretname Seyahatname Mneat Kn
indekiler
GR XVIII. YZYILDA BALICA MENSUR TRLER VEHB KN SONU
XVIII. Yzyl Trk edebiyat
XVIII. Yzylda Nesir
XVIII. Yzylda Nesir

GR
XVIII. yzyln nesir dili, ana hatlar itibaryla bir nceki asrn devam niteliindendir. Bu dnem nesir yazarlar, artk Trk nesrinde geleneksellemi olan, seleflerin (ncekilerin) eserlerine zeyl yazma geleneini devam ettirmiler, eserlerinde dil ve slup bakmndan da onlar izlemilerdir. Estetik nesirde nceki yzyln statlar Veys ve Nergisnin tarz takip edilmi ve bu tarz, asra byk oranda damgasn vurmutur. Naima, Rait, zz, efik gibi yazarlar tarih kitaplarnda; Koca Ragp Paa, Osmanzade Taip, elebizade sm, Kn, Rait, Nevres-i Kadm, tf, Beyliki zzet ve Nahif gibi air ve mniler mneat mecmualarnda; Safay, Salim ve Ramiz gibi tezkireciler ise tezkirelerinde bu tarz benimsemilerdir. lerleyen ksmlarda tantlacak olan hemen btn erhler ve sefaretnamelerde de Veys ve Nergis tarznn benimsendii bilinmektedir. Ancak bu yzylda birok yazarn benimsedii bu slubun ssl nesirle (slub- mzeyyen) adal nesir (slub- l) arasnda gidip gelen deiken bir yap arz ettiini, hatta ayn mellifin farkl eserlerinde farkl sluplar kullanabildiini, dahas ayn eserin muhtelif blmlerinde dahi slubun ierie gre deikenlik gsterdiini nemle belirtmek gerekir. Bu yzyln nesir dnyasndaki hkim slubu byle olmakla beraber dnemdeki btn mensur eserlerin ssl nesir veya adal nesirle yazldn sylemek doru deildir. Bu yzyl, gerek karln XIX. yzylda bulacak olan araylar devrinin ilk tohumlarnn atlmaya baland bir dnem olarak nitelemek yanl olmaz. iirde bu dnemde nasl bir yandan klasik tarz devam ettirilirken dier taraftan Sebk-i Hind ayr bir eilim olarak arln hissettirmi, ban Nedimin ektii mahall syleyi ayr bir ilgi hlesi oluturmusa nesirde de benzeri bir durum karmza kmaktadr. Szgelimi Fndkll Silahdar Mehmet Aann Silahdar Tarihinde, Erzurumlu brahim Hakknn Marifetnamesinde ve Yirmisekiz Mehmet elebinin Sefaretnamesinde, zellikle yklemeye dayal blmlerde Evliya elebiyi hatrlatan akc ve nkteli bir anlatm tarznn benimsendii, sade nesir rnei kabul edilebilecek metinlerin yer ald grlmektedir. Bu farkl slup tercihlerini tek bir sebebe balamak mmkn deildir. Veys ve Nergis gibi yazarlarn tarzn srdrenler, sanatl, adal, mutantan gibi sfatlarla nitelendirilen, Arapa Farsa kelime ve tamlamalarla ykl, secinin nemli bir ahenk unsuru olarak kullanld bir anlatm tarzn benimsemilerdir. Bir nceki asrdan devraldklar gelenei devam ettirmeyi yelemilerdir. Bu yzylda daha sade bir slubu tercih edenler ise ya brahim Hakk (Marifetname) rneinde olduu gibi topluma verecei bir mesaj olan melliflerdir ya da iirdeki mahallileme eiliminin nesir alanndaki temsilcileridir. Tarih-i Silahdardan alnan u ksa paragraf, bir tarih kitabnn dahi halka yaklaan bir dille nasl yazldna gzel bir rnektir:
154
Vlide sultn nmna tamr olunan hamm Hazret-i Meryem Manastr olup ol kadar rendir ki vasf olunmaz. Dnyya ne denl gzel geldiyse cmlesinin sretin bunda izhr ve marifetin beyn itmiler. Yigirmi yedi penceresinde gzel sretle yazlm ki birbirine Pencereden bakalum Elma turunc atalum diyp gy nz u ive iderler. ner su alur rmakdan lik grinr parmakdan ldm sana yalvarmakdan Gel seninle baralum diyp mahbb gl sml kzlar soyunup hamma girerler. Edeb olaylar, edeb gelime ve oluumlar devrin siyasal, tarihsel ve toplumsal ortamndan, daha genel tanmyla evresel artlardan soyutlamak mmkn deildir. Btn bu araylar arasnda bu yzylda adeta XIX. yzyln Tanzimat dilinin habercisi niteliinde ilgin bir eserden bahsetmeden gememek gerekir. Giritli Ali Aziz Efendinin bu yzyl sonlarnda yazmasna ramen 1852 ylnda baslan Muhayyelat- Aziz Efendi adl eseri, Binbir Gece ve Binbir Gndz Hikyelerinden ilham alnarak yazlan bir hikyeler klliyatdr. Eser, muhtevann deikenliine gre kimi blmlerinde mellifin derviler dili dedii konuma diline olduka yaklaan bir dille, kimi blmlerinde mniyane bir edayla kaleme alnmtr. Halk hikyeleri, masal, hikmet ve roman karm bir eser olan Muhayyelat farkl ve orijinal klan da bu zelliidir. Muhayyelat, Bat romanyla ancak yarm yzyl sonra ciddi olarak karlaacak olan Trk edebiyatnda olduka etkin olmu bir eserdir. Tanzimat ve hatta Cumhuriyet ediplerine kadar sren bir etki alan oluturan eser, Ahmet Midhat Efendiden Namk Kemale Muallim Naciden Behet Necatigile kadar pek ok yazara ilham kayna olmutur. Bununla birlikte zellikle Tanzimat yazarlar tarafndan kmsenen Muhayyelatn Batl anlamdaki romann bizdeki ilk rn deilse de habercisi olduuna kuku yoktur. Hem eski hem de yeni harflerle birka kere yaymlanm, hakknda almalar yaplmtr (Uysal 2006). Edeb olaylarn dnem artlaryla birlikte gelitiini sylemitik. Ali Aziz Efendiye modern romanla masal veya halk hikyesi arasnda bir yerde duran bu eseri yazdran da yazarn ahs tecrbeleridir. Geleneksel terbiye ve kltrn yan sra Baty da tanyan yazar, sefir olarak Berlinde bulunmu ve orada lmtr. Dolaysyla Bat edebiyatn tand, eserini de o dnemde tamamen yabancs olduumuz roman trnden etkilenerek kaleme ald aktr. Vasfi Mahir Kocatrk, bu eseri dil ve slup bakmndan divan nesriyle Tanzimat sonrasndaki uurlu sadelik arasnda bir kpr olarak deerlendirmitir. Muhayyelat- Aziz Efendiyi devrinin dier mensur eserlerinden farkl klan zellikler nelerdir? XVIII. yzyl klasik Trk nesri denince, zellikle edebiyat tarihi ve air biyografileri bakmndan deeri tartlmaz eserler olan air tezkireleri akla gelir. Trk tezkirecilik geleneinin ilgin bir ekilde, dnem dnem zikzaklar izen bir seyir gsterdiini biliyoruz. XVII. yzyl tezkirecilerinin btnyle olmasa da arlkl olarak airler hakknda biyografik bilgiden ziyade iirlerinden alnan rnek metinlerin esere tand bir tarz tercih etmeleri, tezkireleri, iir severlerin beenisine sunulan birer iir mecmuasna veya antolojiye dntrmtr. Bu durum, mensur blmleri ok snrl tutulan bu eserlerin nesir tarznn birer rn olarak deerlendirilmesini de gletirmitir. Bata Salim ve Safay
7. nite - XVIII. Yzylda Nesir
155
olmak zere XVIII. yzyl tezkirecileri ounlukla, XVI. yzyldaki seleflerinin yoluna geri dnerek tezkireleri yine Trk nesir edebiyatnn en nemli eserleri arasna dhil etmilerdir. Bununla birlikte bu yzylda antoloji tipi tezkirecilik gelenei de Bursal Belin Zbdetl-Eara ve Silahdarzadenin Bele yazd zeyillerle sregelmitir. XVIII. yzyl tezkireciliinin ilgin bir rnei de Ahmet Lutf adl bir mahkeme ktibi tarafndan yazlan Tezkire-i uaradr. 1708-1740 tarihleri arasnda Tekirdada yetien yirmi airin biyografilerini ieren Tezkire-i uara, sadece belli bir ehirde yetien airleri kapsamas asndan ilgintir. Bu yzyl nesir edebiyatnn en belirgin zelliklerinden biri de yeni ve yerli diyebileceimiz trlerin ortaya kmas ve yaygnlamasdr. Bir nceki yzylda bir tek rnei grlen sefaretnamelere bu asrda pek ok yeni rnek eklenmesi, XVI. yzyldan beri grlmekle birlikte srname yazclnn bu dnemde zengin bir edebiyat vcuda getirmesi ve gazavatname yazclnn artarak devam etmesi dikkat ekicidir. XVIII. yzyl, biyografi gelenei erevesinde dnldnde de retken bir devirdir. akayk zeyillerinin en nemlilerinden olan eyhnin Vakayiul-Fuzalas ve dier zeyillerle birlikte zmre biyografileri, yani belirli meslek sahiplerine dair biyografik eserler de bu asrda youn bir ekilde kaleme alnmtr.
XVIII. YZYILDA BALICA MENSUR TRLER Biyografiler

Takprzadenin nl eseri akayka zeyil ve tercme yazma gelenei bu asrda da devam etmitir. Uakizade Seyyid brahim Hasibin, Nevizade Ataynin brakt yerden devam ederek yazd Zeyl-i akaykta, 1633-1703 arasndaki olaylar anlatlr. Tarihsel olarak IV. Murat, brahim, IV. Mehmet, II. Sleyman ve II. Ahmet dnemlerini kapsayan eserde, her blmn sonunda o dnemde yetien bilgin, kad, vezir, eyh ve airler tantlmtr. Eserin yazlmasn tevik eden eyhlislam Feyzullah Efendinin Edirne Vakasnda (1703) ldrlmesiyle eser yarm kalmtr. akayk zeyillerinden zellikle edebiyat aratrmalar iin en nemlisi olan Vakayiul-Fuzala da bu yzylda eyh Mehmet Efendi tarafndan kaleme alnmtr. Hasibin eseri gibi Atayye zeyil olarak yazlan eser, cilt olup dier zeyiller gibi bu da padiahlarn dnemlerine gre tabakalar hlinde tertip edilmi ve eserde her padiahn dneminin sonunda, o devirde yetien vezirler, bilginler ve eyhlerin biyografilerine yer verilmitir. Vakayiul-Fuzalann ok nemli bir zellii her padiah dneminin sonunda airlerin ayr bir blm hlinde ve klasik bir airler tezkiresi tarznda takdim edilmi olmasdr. Bu ynyle lnin Knhl-Ahbar adl tarihindeki sistemin aynsn uygulayan eyh Mehmet Efendinin zeylini bu yzylda yazlm uara tezkireleri arasnda saymak dahi mmkndr. Bizzat eyh tarafndan yazlp tamamlanan ilk iki cilt Damat brahim Paaya; mellifin lm zerine eksik kalan nc cilt, olu tarafndan temize ekilip I. Mahmuta sunulmutur. Salim Tezkiresi gibi olduka nemli bir air tezkiresine kaynaklk etmi olan Vakayiul-Fuzala, bir el yazmas nshann tpkbasm hlinde yaymlanmtr (eyh Mehmet Efendi, akayk- Numaniyye ve Zeyilleri, Vakayil-Fuzala, Hazrlayan: Abdlkadir zcan, stanbul 1989). Bu yzyl, biyografi yazclnn zirveye ulat bir dnem olarak adlandrmak yanl olmaz. XVIII. yzylda vakanvis denilen resm tarih yazclar tarafndan trl devlet erknnn biyografilerinin makam ve rtbelerine gre aktarld eserler de kaleme alnmtr. Osmanzade Ahmet Taipin Damat brahim Paaya sunduu Hadikatl-Mlk adl eserinde Osman Gaziden II. Mustafaya kadar tahta kan Osmanl padiahlarnn hayat ve hayratlar anlatlmaktadr. Osmanzade Taipin en tannm biyografik eseri olan Hadikatl-Vzeras Osmanl vezirlerinin hayatnn toplu olarak yer ald ilk eserdir.
156
Yz sekiz vezirin biyografisine yer verilmitir Eserin 1854te stanbulda baslan nshas daha sonra D. Robischon tarafndan tpkbasm hlinde yeniden baslmtr [HadikatlVzera (Der Garten der Wesire), Freiburg 1969]. Bu esere ayn yzylda Dilaver Aazade mer Vahit ve ehrizade Mehmet Sait ve Cavit Ahmet adl mellifler zeyiller yazmlardr. Ahmet Resm de Sefinetr-Resa adyla tannan eserinde altm drt reislkttabn biyografisine yer vermitir.
2
Darssaade Aas: Sarayn harem dairesinde bulunan harem aas.
eyhnin Vakayiul-Fuzala adl eserinin Trk edebiyat tarihi asndan nemi nedir? Ahmet Resm de Hamiletl-Kbera adl eserinde otuz yedi darssaade aasnn biyografilerini anlatmtr (Turan 2000). Bu dnemde yazlan nemli biyografik kaynaklardan biri de Mstakimzade Sleyman Sadettinin, eyhlislamlarn hayatlarna yer verdii DevhatlMeayih adl eseridir. Suyolcuzade Mehmet Necipin Devhatl-Kttab ve Mstakimzade Sleyman Sadettinin Tuhfe-i Hattatin adl eserleri ise sadece hattatlarn biyografilerinin yer ald kitaplardr (Msakimzade Sleyman Sadettin, Tuhfe-i Hattatin, stanbul, 1928). eyhlislam Esat Efendinin Tezkire-i Hanendegn diye de bilinen Atrabl-sar fi Tezkireti Urefail-Edvar adn verdii ve Damat brahim Paaya sunduu eserinde XVII. yzyldan XVIII. yzyln balarna kadar yetien doksan yedi musikiinas tantlm ve eserlerinden rnekler verilmitir (Behar 2010). Vefeyatnameler, vefat etmi nl kimselerin, bata lm tarihleri olmak zere, meslek hayatlarnn kimi safhalarnn ve bazlarnda da tamamyla biyografilerinin verildii eserlerdir. Naki eyhlerinden Seyyit Hasib-i skdarnin Vefeyat- Ekbir-i slamiyye adl eseri, Kocamustafapaa ve skdarda bulunan Hday tekkelerindeki eyhler, slam tarihine ait byk kiiler, Osmanl devlet ve ilim adamlar, bunlarn greve atanma ve lm tarihlerinin cetvel hlinde verildii bir eserdir. Eserin biyografik nemi olmakla birlikte nesir sahas bakmndan bir deeri yoktur. XVIII. yzylda ehir vefeyatnameleri de kaleme alnmtr. Tezkire sahibi smail Belin, tam ad Gldeste-i Riyaz- rfan ve Vefeyat- Daniveran- Nadiredan olan eseri de bu yzylda kaleme alnan kayda deer biyografi kitaplarndandr. 1722 ylnda tamamlanp Damat brahim Paaya sunulan Gldeste, sanatl nesrin gzel rneklerindendir. Bursada yetien padiahlar ve ehzadeler; eyhler, bilginler, musikiinas, hattat, nakka, meddah, tabip gibi trl meslek sahiplerinin biyografilerinden olumaktadr. Bu meslek gruplarnn her birinin, glbn ad verilen be tabaka ile verildii eserde toplam 291 kiinin biyografisine yer verilmitir. Eserin Arap harfleriyle yaplan basks, Abdulkerim Abdulkadirolu tarafndan bir nszle dizin eklenerek tpkbasm hlinde yaymlanmtr (Ankara, 1998). Zamannda ok takdir edilen bu esere Erefzade eyh Ahmet Ziyaettin tarafndan Glzar- Suleha ve Vefeyat- Urefa adyla bir zeyil yazlmtr. Belin tertip eklinin aynen izlendii eserde, 1723-1782 yllar arasnda Bursada vefat eden muhtelif ilim, devlet ve sanat adamlarndan 261 kiinin hayat hakknda bilgi verilmektedir. Bu tr eserlerden biri de yzyln en retken mellifi denilebilecek nl biyografi ustas Hafz Hseyin Ayvansaraynin yazm olduu Vefeyat- Selatin ve Meahir-i Ricaldir. Ayvansaray, bu eserini drt blm hlinde dzenlemitir. lk blmde Osman Gaziden I. Abdlhamite kadar gelen yirmi yedi Osmanl padiahnn doum, clus ve vefatlarna drlen tarihler; ikinci blmde stanbul ve havalisinde gml devlet adamlarnn biyografileri; nc blmde stanbulda hayr eserleri ve mezar bulunan devlet adamlar, son blmde ise hayrat ve mezar stanbul dnda olan zatlarn ksa biyografileri ve zellikle lm tarihleri kaydedilmitir (Derin 1978). Hafz Hseyin Ayvansaraynin biyografiye dair bir baka eseri Mecmua-i Tevarihtir. Mevcut ekliyle bir msvedde (karalama) olduu tahmin edilen eserde airler, devlet
157
adamlar, limler, eyhler gibi pek ok nl kimsenin biyografilerinin yan sra zellikle onlarn lmleri iin drlen tarih manzumelerinin kaydedildii grlmektedir. Eser, mellifin stanbuldaki seyahatleri esnasnda tespit ettii tarih manzumelerini ve biyografileri iermesiyle deil, ayn zamanda kahve ve muz gibi rnlerin tketimiyle ilgili tespit ve gzlemlere de yer vermesinden tr bir tr seyahatname olarak da kabul edilebilir (Derin-abuk 1985). Hafz Hseyin Ayvansaraynin, biyografi ve ehir kltr asndan nemli olan bir baka eseri ise stanbuldaki camileri adlarna gre alfabetik olarak sralayp bilgi verdii Hadikatl-Cevamidir. Eser, bir gezi rehberi de saylabilir. Mellif, devrin bir baka nemli bibliyografi yazar olan Sleyman Sadettin Efendinin tevikiyle kaleme ald eserini hazrlarken stanbul, Eyp, Galata ve skdarda bulunan cami, mescit, tekke ve zaviyeleri gezmi, hepsinde birer vakit namaz klm, bu yerler hakkndaki gzlemlerini titizlikle kaydetmitir. Eser ayrca bu binalarn kitabeleri, cami ve mescitleri yaptranlarla tekke ve zaviyelerin eyhlerini de tantmas bakmndan biyografik malzeme olarak da zengin bir ierie sahiptir. ki cilt hlinde baslmtr (stanbul 1865).
Tarihler, belli bir zaman dilimindeki tarih olaylar anlatan, kuru bilgi aktarmna dayal eserler deildir. Osmanl devrinde, balangtan beri eser veren hemen hemen btn tarihiler, eserlerini ayn zamanda gzel birer edeb metin olarak kaleme almaya almlardr. Bu yzylda, tarih yazclnn bata vakanvisler olmak zere mverrihler tarafndan devam ettirildii grlmektedir. Dnemin belli bal vakanvisleri Rait, elebizade sm, Mustafa efik, akir, Subh, Sam ve Sleyman zzdir. Bunlarn her biri kendi dnemlerinde gelien olaylar kaydedip kitap hlinde yazmlardr. kinci Osmanl vakanvisi Masrafzade Mehmet efikin 1703de vuku bulan Edirne Vakasn kaleme ald efiknamesinin yan sra 1693-1694 yllar arasnda geen olaylar anlatt baslmam bir de Osmanl Tarihi vardr. Anadolu kazaskerlii gibi en yksek rtbelerden birine ulama imkn bulan Rait Mehmet Paa da vakanvislik yapm olup Naima Tarihinin brakt yerden 1722 ylna kadar gerekleen olaylar Tarih-i Rait isimli eserinde anlatmtr. Raitin dili sanatl nesrin tam bir rnei olmamakla beraber genellikle ar ve zentilidir. Allmayan Arapa ve Farsa kelimelerin ska kullanld eserde, yer yer cinas ve seciye de bavurulmutur. ann en nemli tarihlerinden biri olan eser, 1864-1865 yllarnda be cilt hlinde baslmtr. Raitten sonra vakanvislie getirilen ve sonradan eyhlislamlk makamna ykselecek olan Kk elebizade smail sm ise Tarih-i sm adl eserinde, vakanvislik yapt 1722-1729 yllar arasnda vuku bulan olaylar yazmtr. Sonra srasyla vakanvislie getirilen Arpaeminizade Mustafa Sam, Hseyin akir ve Mehmet Subhinin tarihleri Tarih-i Sam, akir ve Subh ad ile bir arada baslmtr (stanbul 1783). zz Sleyman Efendinin 1744-1752 arasndaki olaylar anlatt tarihi iki cilt hlinde baslmtr (stanbul 1784). zzden sonraki vakanvis olan Seyyit Hkim Mehmet Efendinin, zznin brakt yerden 1766ya kadar gelien olaylar anlatt tarihi msvedde hlinde kalmtr. emizade Mustafa Reitin 1768e kadar olan olaylar yazd ve Vasf Tarihinin en nemli kayna olan tarihi yaymlanmtr (Bekir Ktkolu, emizade Tarihi, stanbul 1959). Bu yzylda Enver Sadullah, Behcet Hasan Efendi ve merzade Sleymann vakanvisliklerinden sonra bu greve getirilen Vsf Ahmet Efendinin iki cilt hlinde tertip edilen Mehasinl-sar ve Hakaykul-Ahbar adl eseri yaymlanmtr (lgrel 1978). emdanizade Sleyman Efendinin, Hkim Mehmet Efendinin msveddelerinden yararlanarak yazd Mrit-Tevarh adl eseri, Ktip elebinin Takvimt-Te varihine zeyldir. zellikle Ktip elebinin yazdklarna dt erhler bakmndan Osmanl tarihlerinin tahlil ve deerlendirme bakmndan en zengini saylr.
Tarihler
158
Gazavatnameler
Hatrlayacanz gibi fetihname veya zafername gibi adlarla da anlan gazavatnameler, sadece bir kumandann yapt savalar veya yalnz bir sava, sefer veya zaferi anlatan eserlerdir. Tarihlerden temel farkll, tarihler daha genel eserler iken bunlarn bir tek sava zerine younlam olmasdr. Bu dnemde gerek manzum gerekse mensur ok sayda gazavatname yazlmtr. yle ki sadece Mora adasnn fethiyle ilgili olarak drt adet mensur gazavatname veya fetihname yazldn belirtirsek ne kadar eser verildii tahmin edilebilir. Elbette hepsi edeb deer tamamakla birlikte zellikle ilerinde vakanvisler ve airlerin de bulunduu mnler tarafndan kaleme alnan eserler azmsanmayacak saydadr. XVIII. yzylda yazlm belli bal gazavatnameler unlardr: Tarihi Raitin Fetihname-i Cezire-i Moras, Vahid Mahtumnin Mora Seferi, Damat Ali Paann Ravzatl-lsi Sadrazam Silahdar ehid Ali Paann 1715deki Mora adasn fethetmesinin anlatld eserlerdir. Seyyit Vehbnin Avusturyallarla yaplan sava ve barlar anlatt Risale-i Sulhiyyesi, Abdurrezzak Nevresin Tebriziyye-i Hekimolu Ali Paa adl eseri, Antakyal Mnf in Zafername veya Fetihname-i Belgrad adlaryla bilinen eseri Ziyy mahlasyla iirleri bulunan smail Ziyaettinin, babas Hekimolu Ali Paay anlatt Tarih-i Ali Paas bu yzylda yazlm belli bal gazavatnamelerdir. Gazavatnamelerle tarihleri ierikleri bakmndan karlatrnca aralarnda hangi temel farkll gryorsunuz?
Bu yzyl nesir edebiyatnn en belirgin zelliklerinden birinin, yeni ve yerli diyebileceimiz trlerin ortaya kmas ve yaygnlamas olduu yukarda ifade edilmiti. Bu trlerin banda, ilk rnekleri bu yzyldan nce grlmse de bu dnemde yaygnlaan srnameler ve sefaretnameler gelmektedir. Padiahlarn ocuklarnn snnetleri ve kzlarnn evlenmeleri vesilesiyle yaplan dnlerin anlatld eserlere srname denildiini biliyoruz. Hem nazm hem de nesir diliyle rnekler veren srname yazcl, XVIII. yzylda byk bir srama yapmtr. XVI. yzylda ntizamnin, XVII. yzylda da Abdnin birer mensur srname yazdklar bilinmektedir. Bu yzylda ise Vehb, Hafz Mehmet, Hamet ve Melek brahimin srnamelerinden baka mellifi tespit edilemeyen mensur srname kaleme alnmtr. Bunlar arasnda dil ve slup bakmndan en sanatls ve zerinde durulmas gerekeni kukusuz Vehbnin Srnamesidir. XVIII. yzylda yazlan ikinci srname, sr emini Hafz Mehmet Efendi tarafndan kaleme alnd halde baz kaynaklara yanllkla Hazin Srnamesi olarak gemitir. Eserde, Vehbnin Srnamesi gibi III. Ahmetin ehzadelerinin snnet dnleri ile kzlar Aye Sultan ve Emetullah Sultann evlilik trenleri anlatlmaktadr. Bilinen tek nshas 167 varak tutarnda hacimli bir eser olan bu srnamede eitli manzumelere de yer verilmitir (Arslan 2011: 295-447). Ancak eserin dil ve slubu Vehbnin eseriyle kyas kabul etmeyecek dzeydedir. Devrin nde gelen airlerinden Hametin Viladetname-i Hmayun olarak da bilinen Srnamesi, III. Mustafann kz Hibetullah Sultann doumu zerine yaplan enlikleri konu edinmektedir. Dn gnlerinin akna gre deil de yaplan elencelerin trne gre tertip edilen eser bu ynyle dier srnamelerden ayrlr. Eserde esnaf alaylarna, elencelere ve baz kyafetlerin tarifine arlk verilmitir. Hametin eseri, divannn da iinde bulunduu bir klliyat hlinde yeni harflerle yaymlanmtr (Arslan-Aksoyak 1994: 426-54). Bu yzylda yazlan viladetname konulu bir baka srname Melek brahim adl mehul bir yazara aittir. Viladetname-i Hatice Sultan adl eserde I. Abdlhamitin 12 Ocak
Srnameler
159
1776 gn doan kz Hatice Sultann on gn sren doum enlikleri anlatlr. Otuz varaktan ibaret olan bu srname, zamann terifat (protokol) kurallar, elence hayat ve yemekleri hakknda bilgiler verdii iin kltr tarihimiz asndan nemlidir. XVIII. yzylda yazlan srnamelerin en nls olan Vehb Srnamesi ve mellifini yakndan tanyalm.
VEHB
XVIII. yzyln divan sahibi airlerindendir. 1674 ylnda stanbulun Kabata semtinde dnyaya geldi. Asl ad Hseyindir. Kethda Hac Ahmet Efendinin oludur. Atalar ehl-i beyte dayand iin Seyyid Vehb olarak anlmtr. lk genlik yllarnda Hsam olan mahlasn hocas air Mirzazade Ahmet Neylnin tavsiyesi zerine Vehb olarak deitirmitir. yi bir renim gren Vehbnin, zamannn nl bilginlerinden Mirzazade eyh Mehmet Efendiden ders grd, Kazasker Abdulbaki Efendiden hsn-i hat (=gzel yaz) sanatn rendii ve Hocazade Seyyid Osman Efendiden mlazm olarak 1696 ylnda mderrislie ykseldii bilinmektedir. 1711de gerekleen Rus seferi iin yazd kaside ve tarihleriyle III. Ahmetin takdirini kazand. 1720de Srnamesini kaleme alnca hreti bsbtn artt. 1725 ylnda Tebrizin ikinci kez fethi zerine oraya kad olarak atand. Daha sonra Kayseri, Manisa ve Halep kadl grevlerinde bulundu. Halep kadlnn bitiminde 1735 ylnda hacca gitti. Hac dn yakaland hastalk sonras 1736da Aksaraydaki (stanbul) evinde vefat etti. Cerrah Mehmet Paa Camii civarndaki Canbaziye Mescidinde medfundur (Tulum 2008). Gerek padiah III. Ahmet, gerekse devrin kudretli sadrazam Damat brahim Paa tarafndan srekli himaye edilen Vehb, bu devrin en nemli airleri arasnda saylr. iirde nceleri Nabnin hikem iir tarzn rnek alm, daha sonra Nedimin yolunu benimsemi, onun birok iirine tahmisler yazmtr. Kasidede ise sadece ann deil, Trk edebiyatnn en byk kaside stad olan Nefyi kendisine usta olarak semitir. Onun sanatndan devrin en nemli iki tezkirecisi; Salim ve Safay vgyle bahsederler. Ayrca dnemin reis-i airan Osmanzade Taip de ondan mana lkesinin sultan diye sz etmitir. Seyyid Vehbnin, yirmi civarnda el yazmas nshas olan Trke divan, manzum Hadis-i Erbain Tercmesi, Pasarofa Antlamas hakknda bilgi veren Sulhiyye adl kk bir risalesi vardr. Vehbyi Trk nesir edebiyatnda nemli klan ve onun sanatnn orijinal tarafn ortaya koyan en nemli eseri ise kukusuz ki Srnamesidir. Srname-i Vehb: III. Ahmetin ehzadeleri Sultan Sleyman, Mustafa, Mehmet ve Bayezitin snnet dnleri ile kzlar Aye Sultan ve Emetullah Sultann evlenme merasimlerini anlatan bir eserdir. Bu eserin dier srnameler arasnda zel bir yeri ve benzerlerinden ayr bir nemi vardr. Eser, o devirdeki kyafetler, gsteriler, esnaf alaylar, elenceler ve hediyeleri anlatmas asndan devrin saray ve toplum hayatnn canl bir aynas gibidir. Eserin ne kadar ilgi grd sadece stanbul ktphanelerinde yirmiden fazla el yazmas nshasnn bulunmasndan anlalmaktadr. Vehb Srnamesi, mensur olmakla birlikte yer yer air, kendi manzumeleriyle eserini sslemitir. Eser, bizzat Sadrazam Nevehirli Damat Paann teklifi zerine yazlmtr. Eserde on be gn on be gece sren ve Osmanl tarihinde Lale Devrinin balangc olarak kabul edilen bu dn, gn gn btn ayrntlaryla aktarlmaktadr. Srnameler iinde dili en ssl ve estetik nesrin yer yer btn zelliklerini aksettireni de budur (Arslan 2009). Eseri ilk defa nereden Mertol Tulum onu tantrken Vehbnin eserdeki dil ve slubunun hem devletin, hem de dnn ihtiamna yaratn ifade etmekte ve ieriini yle betimlemektedir: Bir byk devlet dzeni, bu dzeni yneten insanlar, pek ok ilgi ekici ynyle gnlk hayat, bizim insanmzn meydana getirdii bir ehir kltrnn olanca zenginlii, bugn
160
yalnzca vn duyulabilecek bir stnl yanstan btn sesler, renkler ve grntler ve daha neleriyle yaanm bir tarih dnemi, ihtiam ve bu ihtiama yarar bir devlet ve dn leni (Tulum 2008: 11-16).
rnek 1 (Srname-i Vehbden) Ve zr-bzn- mezkreden biri dahi dibi tablal bir karg mzran nevk-i ser-tzini bandaki arakiyyeye mms idp b-havf u hirs cilve-i b-kys eylediginden sonra mzragn ucn miyn- ebruvnna vaz idp yemn yesra temyl ihtizz iderek reftr iderken dn tahrk itdike mzrak frfr ule-i cevvl gibi dner ve Arap mzrakdan tefkk-i nazar itmeyp meydnda cevln eyler idi. Mzran frlak gibi srat-i devrn grldke nevk-i ser-tzi sh-i bryn gibi ser--p vcduna gzr itmek mlhazas nze-i mjgn- temyiyn hlide-i sha- hayret itmekle, sadrazam- skbul-r nze-i Arab huzrna getrp hem-ninleri olan devlet-i erkn hiddet-i nazarla imn u dikkat eylediklerinde bu abd- fakr dahi ckerde-i saffun-nil-i br-gh- saf bulunmagla, Gel sen de nazar- tedkk eyle tahrr idecek hrikada bhen var ise tahkk eyle buyurmalar ile tehz-i nazar- imn ve nevk-i yelmnna mess-i benn itdigimde, almallh yelmn emr-i tb-drdan tz ve nevki szen-i mjgn- hbndan brk nebtz olup, idre sretinde olan hiddet-i gzriinden kat- nazar, cebn-i insn degl siper-i nh-ty- eflke nihde olunsa, emr-i berk-misl bir cnibinden bir cnibine gzer itmemek muhl mertebesinde buldum. Ve yine bir mzran amurl tarafna bir tabla gerp, etrfna alt meal ve miynna bir hum sitde ve nevk-i sinn bana nihde eyleyp, germ-i cevln- bz-knn olup badeh hum yerine dvzdeh-sle iki kirdini icls eyleyp, anlar tabl alar iken kendi bat v ser hrm eyledi. Gh dahi kirdini bir stn- mevzna mr- pde gibi sarup ve boynna bir tabl vze eyleyp ol tabl alar, kendi stnun ucn bana ve kana koyup istedii gibi oynar idi. Mehmet Arslan, Osmanl Saray Dnleri ve enlikleri 3: Vehbi Srnmesi, stanbul 2009, s. 209. Dilii eviri Ve ad geen zorbazlardan biri de dibi dzlenmi bir kam mzran keskin ucunu bandaki klaha temas ettirip korkusuz bir ekilde gsteri yaptktan sonra, mzran ucunu kalarnn ortasna koyup sa ve sol tarafa eilerek giderken omzunu oynattka mzrak frfr, hareketli bir ate topu gibi dner ve Arap, mzraktan gzlerini ayrmayp meydanda dolard. Mzran, frldak gibi dnnn srati grlnce keskin ucunu kebap ii gibi batan ayaa vcuduna geirme dncesi, seyredenlerin kirpiklerinin mzran hayretle meydana saplamaktayd. Parlak fikirli sadrazam, Arapn mzran huzuruna getirip sohbet arkadalarndan olan devletin ileri gelenleri dikkatli baklarla baktklarnda, bu fakir kul da sadrazam derghnn en aasnda yer edinmi bulunmaktaydm. Sadrazamn Gel sen de dikkatle bak, yazlacak harika eyden phen varsa incele diye emretmeleriyle dikkatle baklarm younlatrp, ucunun sivriliine parmaklarm dokundurduumda Allah bilir ki ucunun kvrm kltan keskin, gzellerin kirpiklerinin inesinden ince ve narin olup geiinin hiddetinden bak karmay, insann alnna deil, feleklerin dokuz kat siperine konulmu olsa, imekten kl gibi bir tarafndan bir tarafna gememeyi imknsz bir ey derecesinde buldum. Ve yine bir mzran amurluu tarafna bir hedef geirip, etrafna alt meale ve ortasna bir kp koydu ve mzran ucunu bana dayayp oyun yaparak hzlca dolat. Ondan sonra kp yerine on iki senelik iki rencisini oturtup onlar davul alarken kendi bir yava ve bir hzl yrd. Bazen de rencisini dzgn bir diree, kvrlm ylan gibi sarp rencisinin boynuna bir davul asar, rencisi de o davulu alard. Kendisi de direin ucunu bana ve kana koyup istedii gibi oynard.
161
Trk edeb nesrinin sekin rneklerinden olan srnameler kltr tarihi ve folklor aratrmalar iin de kaynak olabilir mi? Nasl?
Srnameler gibi hem manzum hem mensur rnekleri grlen sefaretnameler de bu yzylda yaygnlaan trlerdendir. Osmanl Devleti, XVIII. yzyln sonlarna kadar yabanc lkelere daimi eli grevlendirmemi, eliler gerek grldke ve geici olarak gnderilmitir. Yabanc lkelere gnderilen elilerin gittikleri yerlerde grdklerini ve yaadklarn, oradaki siyas gelimeleri ve yaptklar almalarla ilgili sunduklar bir tr rapor da kabul edilebilecek sefaretnameler, kimi sefirlerin kaleminde bir rapor hviyetinden ileri giderek bir esere dnm, bir edeb tr zellii kazanmtr. Sefaretnameler, elilerin gittikleri yerlerdeki siyas hadiselerin dnda, oralarn tarih, corafi ve mimari yapsnn yan sra toplumsal ve kltrel zellikleri hakknda da yer yer bilgi vermesi bakmndan bir eit seyahatname de kabul edilebilir. Baz raporlar, ylece birer tarih belge olarak kalm, bazlar muhtelif tarih kitaplarnn iine blm olarak nakledilmi, baz sefirlerin takrirleri ise yakn olan kalem erbab baka kimseler tarafndan kitap hline getirilmitir. Osmanl sefaretnamelerinin edeb ve tarih bakmdan en nls bu yzylda yazlan Yirmisekiz Mehmet elebinin Fransa Sefaretnamesidir. Mehmet elebi, III. Ahmet ile Sadrazam Damat brahim Paaya sunulan eserinde stanbuldan ayrld gnden Ekim 1721deki dnne kadar olan btn hatra ve gzlemlerini zarif ve orijinal bir slupla anlatmtr. Eserde sefirin Pariste karlanndan gezip grd opera, hayvanat baheleri, hastane ve eczaneler, ald ve verdii hediyelere varana kadar btn tespitleri nakledilir. Paris ve btn Fransa hakknda verdii bilgiler III. Ahmetin ilgisini ekmitir. Matbaann Trkiyede kuruluunda Yirmisekiz Mehmet elebinin eserinin nemli rol olmutur. Muhtelif yazma nshalar olan eser 1757de Franszcaya evrilmitir. ki kere Arap harfleriyle baslan eser yeni harflerle de yaymlanmtr (Akyaav 1993). Osmanl Devleti, bata Fransa ve Almanya olmak zere baz Bat lkelerinin yan sra ran, Hindistan, Buhara, Fas gibi lkelere de eitli sebeplerle eli gndermitir. rana eli olarak gnderilen Vanl Ahmet Drr, Seyyit Mehmet Ref ve Yasincizade Seyyit Abdulvehhab Efendi de randa grp tespit ettiklerini yazya dkmlerdir. Ahmet Drr Efendinin 1721de yazm olduu ran Sefaretnamesi, yazarnn elinden km orijinal nshas elde olan ilk sefaretnamedir. Eser, Fransada Arap harfleriyle baslm, ayrca 1810da Franszcaya evrilmitir. Sivas valisi Hac Ahmet Paann eli olarak gnderildii randaki izlenimleri, vakanvis Krml Rahm tarafndan kaleme alnarak (1747) ran Sefaretnamesi adyla kitap hline getirilmitir (Aktepe 1974). Reislkttaplarn hayatlarn anlatan Sefinetr-Resa, darssaade aalarnn hayatlarn anlatan Hamiletl-Kbera adl eserlerin de mellifi olan Ahmet Resmnin, Viyana ve civarnn o gnk durumu ve Viyana soylularnn gnlk hayat hakknda nemli bilgiler ieren Viyana Sefaretnamesi Arap harfleriyle baslmtr (1886). Ayn mellifin Prusya Sefaretnamesi de Sefaretname-i Ahmet Resm adyla stanbulda yaymlanmtr (1886). Eserde Lehistan ehirleri, Baltk Denizindeki limanlar, Prusya ve Berlin hakknda bilgiler verilmi, ayrca Berlin tiyatrosundaki temsiller ve elinin katld balolar tasvir edilmitir. Her iki sefaretname birlikte sadeletirilerek yaymlanmtr (Atsz 1980). III. Osmann clusunu duyurmak iin Rusyaya eli olarak gnderilen ehd Osman Efendinin, ok maceral ve mcadelelerle dolu seyahatini kaleme ald Rusya Sefaretnamesi de bir dizi makale hlinde yaymlanmtr (Unat 1941-42).
Sefaretnameler ve Seyahatnameler
Takrr: Resm nitelii olan yaz, rapor.
162
Bu yzylda yazlan son sefaretnamelerden biri de Vasf Efendinin spanya Sefaretnamesidir. Devrinin tannm, bilgin, mni ve vakanvisi olan Vasf Efendi, 1787 ylnda stanbuldan gemi yoluyla kt seyahatinde ilk indii Barselon ehrini, Kral tarafndan karlann, Madrit ve Kartaca ehirlerini, Eskoryaldaki bir manastrn ktphanesindeki be bin civarndaki slam eserini gzden geirdiini anlatmaktadr. XVIII. yzylda yirmi civarnda sefaretname yazlmtr. Ayrca bir kitap hline getirilmemi ama ktphanelerde ve arivlerde mektup veya takrir hlinde bulunan ama muhteva olarak sefaretname saylabilecek pek ok metin bulunmaktadr. Bu yzylda seyahat edebiyatnn da gzel rnekleri verilmitir. XVII. yzylda Nabnin Tuhfetl-Harameyni kaleme almas, yeni hac seyahatnameleri yazmnda etkili olmutur. brahim Hanif in, Hasl- Hacc- erif li-Menazilil-Harameyni, Mehmet Edibin, Behcetl-Menazili bu tr eserlerdendir. Sefaretnamelerin bir tr olarak seyahatname ve tarih kitaplarna yaklaan ynleri hakknda neler syleyebilirsiniz? Bu dnemde yazlan eserlerden bir grubu da din-tasavvuf ve ahlak kitaplar oluturur. Sanat endiesinden ziyade didaktik gayeyle kaleme alnan bu eserlerin en nlleri, Erzurumlu brahim Hakknn Marifetnamesiyle, yine nl mutasavvf olan Bursal smail Hakknn Ruhul-Beyan adl tefsiridir. XVIII. yzyl nesir edebiyatnda tasavvuf byklerinin eserlerine yaplan erhler de nemli bir yekn tutmaktadr. Yusuf- Sinekn Mesnevden setii 366 beyitle oluturduu Cezire-i Mesnevisi, eyh Galip tarafndan sanatkrane bir slupla, erh-i Cezire-i Mesnevi adyla erh edilmitir (Karabey vd. 1996). XVI. yzyl airlerinden ahidnin manzum Farsa-Trke szl Tuhfe-i ahidye bu asrda on be kadar erh yazlmtr. Bu erhlerin bazlar ahidnin eseri gibi manzum, bazlar manzum-mensur kark, bazlar ise ahidye ait beyitler dnda mensurdur. Bunlar arasnda Atf Ahmed-i Bosnevnin erh-i Tuhfesi, Pir Paazade Cemal Mehmetin Tuhfe-i Miri, ahinzade eyh Ali Maranin Tuhfetl-Vzeras saylabilir (z 1999). Bursal smail Hakknn, Mesnevi erhi olarak kaleme ald Ruhul-Mesnevisi ile Yazcolunun Muhammediyyesinin erhi olan Ferahur-Ruh bu yzylda yazlan belli bal erhler arasndadr. Tasavvuf, ahlak kitaplar ve erhleri bir grup; srnameler, sefaretnameler, seyahatnameler ve gazavatnameleri ikinci bir grup olarak dnrsek muhtevalar bakmndan bunlar ayran en nemli zellik ne olabilir?
Tasavvuf Eserler ve erhler
Mneat Mecmualar
Sanatkrane nesrin, bata mektuplar olmak zere trl yazma rneklerinin bir arada topland eserler olan mneat mecmualarn sadece birer edeb eser olarak grmek yetersiz olur. zel adlar olmayp Mneat veya Mecmua-i Mneat genel adlaryla anlan bu eserleri dier nesir trlerinden pek ok bakmdan ayran hususlar vardr. Bir kere, uara tezkireleri ve tarihler de dhil olmak zere dier trler sadece nesre zg trler deildir. Btn dier trlerle manzum olarak da eser yazlabilirken sadece mneat mecmualar dorudan ve sadece nesre zg bir trdr. Mneat mecmualarn oluturanlar ya btnyle kendi yazdklar mektuplar, ya kendi mektuplaryla birlikte bakalarnnda mektuplarn ya da sadece bakalarnn yazd mektup rneklerini bir araya toplarlar. Mellifi bilinen mehur mecmualarn yan sra ktphanelerimizde kim tarafndan topland bilinmeyen ok sayda mneat mecmuas da mevcuttur. Kimi mecmua derleyici-
163
leri de btnyle bakalar tarafndan kaleme alnan seme mektup veya yazma rneklerini bir araya getirmilerdir. Nasl olursa olsun btn mneat mecmualarnn ortak taraf; trnn en sekin, en latf, en zarif,rneklerinin bir araya topland eserler olmasdr. Bu ynyle mneat mecmualar, hem eser sahipleri ile trdeleri arasnda gizli in yarna sahne oluyor hem de bu sekin rnekleri gren, okuyan heveskrlar iin bir talim alan, bir tr atlye veya mektep vazifesi gryordu. te bylesine orijinal ilevlere sahip mneatlar bu yzylda Koca Ragp Paa, Osmanzade Taib, elebizade sm, Tokatl Kn, Rait, Nevres-i Kadm, tf Efendi, Beyliki zzet, Nahif ve Nesb gibi melliflerin kalemiyle ortaya konmutur. Koca Ragp Paann reislkttap iken hazrlad telhislerden oluan Telhisat adl eseri, mneat mecmualarnn en nlleri arasndadr. Telhisatta gnlk hayatn hemen her safhasna ait resm ve husus hayat konular ile ilgili trnn en baarl rnekleri olarak kabul edilmi birok mektup bulunmaktadr. Tokatl Ebubekir Knnin Mneat da kendi trnn nemli rneklerindendir. Osmanzade Taibin elliye yakn mektubundan oluan Mneat da bu trn kayda deer rneklerindendir. Eser ihtiva ettii mektuplara gre drt blmden olumaktadr. Birinci blmde alt makamda bulunanlarn st makamdakilere, ikinci blmde ayn seviyede bulunanlarn birbirlerine yazdklar yazma rneklerini vermitir. Drdnc blmde tebrik, teekkr ve teselli mektubu trnden rneklere yer verilmitir. eyhlislam Karaelebizade sm Efendinin de 234 yazsndan oluan Mneat Ltfullah Efendi tarafndan tertip edilerek baslmtr (stanbul 1851). Rait Efendinin kaleme ald iki Mneattan biri Halep kadsyken yazd altm yazdan, dieri ran elisiyken yazd mektuplardan olumaktadr. Nevres-i Kadmin srgn yllarnda yazd Mneat ise elli dokuz mektubundan olumaktadr. imdi XVIII. yzyln en nde gelen ahsiyetlerinden Tokatl Knyi, bir mektubundan hareketle onun ve temsil ettii sanat grnn nesir anlayn tanmaya alalm.
Telhis: Sadrazamn padiaha sunulacak bir metni veya herhangi bir sorunu zetleyerek hazrlad yaz.
KN (1712-1792)
1712 ylnda Tokatta dodu. Asl ad Ebubekirdir. renimini memleketi Tokatta yapan Kn ilk genlik yllarndan itibaren evresinde gerek nazm, gerekse nesir sahasnda yazdklaryla ve zellikle nkteli slubuyla tannd. lk genlik yllarnda derbeder bir hayat sren Kn, Mevlevilik tarikatna girmi ve uzun yllar boyunca Tokat Mevlevihanesinde bulunmutur. 1755 ylnda Trabzon valisi Sadrazam Hekimolu Ali Paa nc kere sadaret makamna tayin edilince Tokata urayarak bir kasidesini ok beendii Knyi de beraberinde stanbula gtrd. stanbulda Divan Kalemine giren Ebubekir Kn, Ali Paann bir yl sonra sadrazamlktan ayrlmasyla Silistre valisine divan ktiplii yapt. Uzun sre bu greve devam etti. zel ktip olarak bir sre de Ulah beylerinin hizmetinde bulundu. Sadrazam Yeen Mehmet Paann ars zerine 1782 ylnda stanbula dnd. Saray adap ve terifatna aykr davranlarda bulunduu ve baz devlet srlarn ifa ettii iddiasyla Limni adasna srgn edildi. Kn Efendi, burada pek ok sknt ve mahrumiyet iinde uzun yllar yaad. Affedilerek stanbula dnmesinden ksa bir mddet sonra, 1792 yl ubat aynda vefat etti. Srur, airin lm iin Her szi maden-i cevher idi gitdi Kn msrasn tarih dmtr. Kabri Eypte Feridun Paa trbesinin bitiiindedir. Nktedan, kibar ve hosohbet, hemen her sznde nkte bulunan ve evresinde ok sevilen Kn, bir mizah ustas olarak tannmtr. Bkrete bulunduu srada sevdii bir kzn kendisinden Hristiyan olmasn istemesi zerine syledii, Krk yllk Kn olur mu Yani sz bugn dahi kullanlan bir vecize hline gelmitir. Kn bir divan oluturacak miktarda iir sylemi olmakla beraber asl nn nesir alannda yapmtr. Sanatkrl, hibir kural ve kayda bal olmakszn iinden geldii gibi yazd mektuplarnda ne kar. Secilerle ssledii mektuplar ince nkte ve hicivlerle doludur. Halk deyimlerinden byk lde yararlanan Knnin Mneat estetik nesrin nemli rnekleri arasndadr.
164
Hz. Peygamber iin yazd naatlar dnda hemen btn eserlerinde farkl dzeylerde de olsa nkte, hiciv ve hezl izlerine rastlanr.
Eserleri
Divan: stanbul ktphanelerinde baz yazma nshalar bulunan divan Arap harfleriyle yaymlanm ve eser tenkitli metin hlinde yksek lisans tezi olarak hazrlanmtr (Eliak 1992). Mneat: Letaif ve Hezliyyat adlaryla da anlan ve 120 civarnda mektuptan meydana gelen eser, dneminin ifade zenginlii ve slup zelliklerini yanstan zarif nkteler ve hiciv rnekleriyle doludur. Daha sonraki alarda baz ina kitaplaryla antolojilere de girmi olan bu rnekler belli bir dzen anlayndan uzak mniyane metinler olup XVIII. yzyla ait baka kaynaklarda rastlanmayan ayrntlar iermektedir. an rfleri, anlay tarz ve sosyal hayatndan izler tayan mektuplar arasnda zellikle tanesi olduka mehurdur. Bunlardan Hirrename adyla bilinen metin bir kedinin azndan sahibine hitaben yazlm ho bir mizah rneidir. Knnin uykuya dkn bir dostuna yazd ve bala ilgili ataszleri ve tabirlerle sslenmi dier mektubu da nldr. Yeen Mehmet Paaya hitaben kaleme ald mektubunda ise dneminin edebiyat ve sanat evrelerini eletiren nemli grleri ve kendi hayat tecrbeleri yer alr. Mneatn deiik hacimlerdeki el yazma nshalar eitli ktphanelerde mevcuttur. Eser hakknda bir doktora tezi hazrlanmtr (Batislam1997). rnek 2 (Mnet- Knden) Knnin, aada okuyacanz mektubu, estetik nesrin rneklerindendir. Hem nesir dilinin zelliklerini grmek hem de metni anlamak iin aamal bir okuma biimini deneyelim. Birinci Aama: Knnin mektubunun yeni Trk alfabesine aktarlm orijinal metnini herhangi bir Osmanl Trkesi Szln kullanarak okuyunuz.
Resim 7.1
Mektup, sol taraftaki sayfann 8. satrndan balamaktadr.
7. nite - XVIII. Yzylda Nesir Resim 7.2
165
Resim 7.3
166
XVIII. Yzyl Trk Edebiyat () Hazretleri hemvre esb-i zerrn-licm- devlet ikblleri meydn- devr-i pyn- kmrnde sebk-i akrn ile mmtz u ser-efrz ve tevsen-i abk-inn- baht- ferhnde-flleri sermenzil-i sadet-i cvidnde mde-i cnbi-i tek tz olmak davt arza-i arsa-i icbet klnd siykda edhem-i siyeh-zn-y kilk-i serl-cereyn bu vaz- dil-firb zre kat- mesfe-i beyn ider ki bundan akdem merbt- tavle-i temellkleri olan huyl- kehliyys-savlden kse-sm [] tvus-dm bir esb-i dil-rm u nzk-endmu zrdn- abd-i mstehmlarnda hrmna dir sebk iden vad-i kirmleri der-akab incz buyurulmak memlinde iken rite-i tl-i emel gibi dr u drz tehrin yan esb-i mevdun bu na gelince stabl- llerinde bir hatve harekete mezn olmamasnn asl ne ola diy mzmr- endede hayli pyn u revn olup eger at[] alan gedi meseli ile amel buyurulmu ise gemedigini ilm in end rz mukaddem marz- pgh- sadetleri klnan tezkire-i latfe-mzimle ol ihtiml ber-taraf olmu idi. Bundan sonra zr-i lenge yer kalmad diyerek tesliyyet-i dil-i n-kma gz eyledigim esnda mrhrlar aa kullaryla vrd egeri pene-i saht-gr-i yes hrmndan tahls-i girbn ve hsl olan dadaa v tevi derndan atvirmekle (at virmekle: tevriye) cb- nee-i cvidn itmi idi. Lkin esb-i merkmu ser--p-y endm- ho-nmsna imle-i nazar- dikkat olundukda my- musaykal- ule-fmndan nezzre-i diynem kayup el-hsl azsnda trnak ilidirecek ve mehsininde parmak basacak bir mddeye dest-res mmkin olmamala bahi atu diine baklmaz diy zn-i kabl ile pt cenbine znet virilicek anda erbb- basretden biri aksar- ibrtla ayanda olan zaf- basar bu bendelerine iret ve sllem-i itibrdan el-hlet hzihi kendde bir basamak ancak kalmala ok ok kabara[ya] muhtcdr diy syledi. Bendeleri dah firfte-i endm- tasvr-gnesi oldm ecilden kabl ve ideden birine cesret idemeyp imdilik mihmn-hne-i stabl- fakrnede rmna cevz virildi. Taraf- devletlerinden kide-i nimel-bedel birle idesine ruhsat virildikde ol zafl-basar stabl- llerinde olan rfek-y kadmesine mlktla karrl-ayn olur. Kald ki sinn-i erfleri tashhine dir baz suli cevb mrhr aa kullarn takrr-i shhatsemrine ihle olundukda nev-i beere mahss olan mr-i tabyi birka kerre tekml idp cenib-i mevkib-i Timr Hna p-heng ve Burusa muhrebesinde isbet-i dne-i tfeng ile py- bd-peyms leng oldun ifdeden sonra sebeb-i tehrinden sul olundukda devletl aa efendimiz hengm- vadde hrdan ihrcn emr buyurmular idi. Lkin esb-i merkmu hatve-endz olma yle tursun hareket-i mezbhneye dahi liykati olmamala hademe-i hr ile bil-ittifk ihrcna say- mevfr iderek bu tarafa gc ile imrr idebildik. Eger at kay olmasa gurre-i muharreme dek ancak cenbnza vsl olur idi. Zir esb-i mezkrun terkb-i az ve tertb-i eczsna irde-i ezeliyye taalluk itdkde bir aya Neme ba tercemn Topal Desteden ve bir aya dahi divn- hmyn kalemi ktiblerinden (..) Efendi dimekle marf bir zt- p-ikesteden ve inhitt- dest-i n-drsti hl vezr mfettii (..) Efendini omuz- bed-mzndan istire olunmu idi diy hatm-i kelm, Ve kalem nc resd u ser ikest msrayla temhr-i ukka-i merm itdigi malm- lleri buyuruldukda kabl ve ideden her kangs muvfk- rey-i reznleri ise fermn efendmdr. Hanife Dilek Batislm, Tokatl Ebubekir Knnin Bir Mektubu, ukurova niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, C. 15, S. 1 (2006), s. 69-76.
Yazarn Farsa dizede kulland ser ikest tabiri, kalemin ucu krld; yazacak bir ey kalmad eklinde anlalaca gibi kalem, at talebini bu kadar uzatt iin utand anlamna da gelir.
Seci hakknda Eski Trk Edebiyatna Giri kitabnzda bilgi verilmiti. Ayrca XVI. Yzyl Trk Edebiyat ile XVII. Yzyl Trk Edebiyat derslerinde rnek metinler okumu olmalsnz. Hatrlayacanz gibi ksaca nesirdeki kafiye diye tanmlanabilecek olan seci, kelime gruplar, cmlecik ve cmlelerin sonundaki kelimelerde yaplan ses benzemesidir. Cmledeki yer ve grevlerine, yaplarna ve redif alp almadklarna gre farkl trleri olan seci, sade nesirden estetik nesir rneklerine kadar btn nesir tarzlarnda en nemli ahenk unsuru olarak kullanlmtr. Bu hatrlatmalar nda metindeki secileri tespit etmeye alnz.
167
kinci Aama: Okuduunuz metinde ok uzun ve sz sanatlaryla sslenmi cmleler dikkatinizi ekmi olmal. ncelikle bu cmleleri numaralandralm. Dilii evirisini kolaylatrmak iin uzun cmleleri birden ok cmleye dntrebilir, gerektiinde anlama etki etmeyecek baz ksaltmalar yapabiliriz. Anlalmas zor gndermelerin ve kapal ifadelerin anlalmas iin gerektiinde szlklerden yararlanarak ayra iinde aklayc notlar ilave edebiliriz. Dilii eviri (1) () Hazretleri daima mutluluk ve ikballerinin altn gemli at mutluluun son snrnda dolat meydanda; akranlarndan stn ve sekin, kutlu talihlerinin evik dizginli at, ebed mutluluk durann banda komaya hazr olmak davetleri, icabet arsasna arz edildiinde hzl hareket eden kalemin siyah dizli karayaz at, bu gnl aldatc durum zerine beyan (sz, ifade) mesafelerini kat eder. (2) Bundan nce uzun bir sre sahip olduklar srmeli gzleriyle saldran atlardan kse trnakl ve tavus kuyruklu, gnl dinlendiren ve gzel vcutlu bir atn, bu akn kulunun sahipliinde salnmasna dair vaki olan cmert vaatleri (vard). (3) (Bu szn) hemen gerekletirilmesini emretmek isterken uzun emellerin ipi gibi uzak (bir zamana) ertelenmesinin, yani vaat edilen atn bu ana kadar yce ahrlarnda bir adm hareket etmeye izinli olmamasnn asl nedir diye dnce meydannda hayli dnp dola(tm). (4) Eer At alan (skdar) geti szyle hareket edildiyse de (atn henz) gemediini bildirmek iin birka gn nce saadetli huzurlarna arz edilen latifeyle kark mektubumla o ihtimal giderilmiti. (5) Bundan sonra dayanaksz bir bahaneye yer kalmad diyerek muradn alamam gnlme teselli vermeye baladm srada mrahur aann (sarayn atla ilgili ilerini yrtmekle grevli kii) adamlaryla gelmesi, mitsizlik ve elemin sert penesinden yakay kurtarmak ve ortaya kan tela ve karkl gnlden atvermekle sonsuz bir neeye yol amt. (6) Fakat bahsedilen atn gzel grnml duruuna batan ayaa dikkatle baknca duac baklarm, kvlcm renkli parlak tylerinden kayd ve btn organlarnda (vcudunda) trnak ilitirecek ve gzelliinde parmak basacak bir maddeye ulamak mmkn olmad. (7) (yle olduu) hlde Bahi atn diine baklmaz diye kabul eyeri ile arkasna ve yanlarna ssler konulaca anda basiret sahibi biri ksack cmlelerle atn ayanda olan gz hastaln (atn n ayandaki aksamay yazarn mizah bir yaklamla miyopluk olarak niteledii anlalmaktadr) bu kullarna (bana) gsterdi ve itibar basamandan imdiki hlde kendinde bir basamak ancak kald iin ok sayda kabaraya muhta olduunu syledi. (8) Ben kleleri de (atn) grnne aldanm olduum sebebiyle kabul veya retten birine cesaret edemeyip imdilik fakirane ahrn misafirhanesinde dinlenmesine izin verildi. (9) Tarafnzdan gzel bir karlk kuralyla iadesine izin verildiinde, o miyop hayvann, yce ahrlarnda olan eski arkadalarna kavumasyla gz aydnlanr. (10) Kald ki (o atn) erefli yalarnn belirlenmesine dair baz sorularn cevab mirahur aann kullarnn samimi kanaatlerine havale edildiinde, insana mahsus olan doal mr birka kere tamamlayp Timur Han kafilesinin yedek bineklerine nder ve Bursa muharebesinde tfek mermisine hedef olup rzgr len (hzl) ayann topal olduunu ifade (etmilerdi). (11) (Ondan) sonra geciktirilmesinin sebebi sorulduunda devletli aa efendimiz (atn) sz verilen zamanda ahrdan karlmasn emretmilerdi. (12) Lakin bahsedilen atn adm atmas yle dursun kprdamaya bile gc olmadndan ahr alanlaryla beraberce karlmasna ok aba harcayarak bu tarafa glkle ulatrabildik. (13) Eer at kay olmasa Muharrem aynn ilk gnne kadar ancak yannza ulard. (14) Zira ezel irade (Allah), bahsedilen atn btn organlarn yarattnda bir ayan Avusturya ba tercman Topal Desteden, bir ayan divan- hmyn kale-
168
mi ktiplerinden (..) Efendi adyla bilinen bir aya krk adamdan ve eri n ayann iniini de (sekmesini), hlen vezir mfettii olan (..) Efendinin ktlk reten omzundan dn alnmt. (15) Sz byle bitirip; Ve kalem buraya yetiti ve ucu krld (utand) msrasyla meramm anlattm (bu) kt parasna mhr(m) basarak yce makamlarnzn bilgilerine sundum. (16) (Bu at) kabul etmek veya iade etmekten hangisi salam grlerinize uygun ise ferman efendimindir (sizindir). Metnin anlalabilmesi iin cmleler numaralandrlm, orijinalinde kullanlmad hlde noktalama iaretleri konulmutur. Metinde () Efendi olarak ifade edilen iki kiinin kimler olduu yazlmayarak isim olmas gereken yerler bo braklmtr. Noktalama iaretlerinin XIX. yzyln ikinci yarsndan sonra, inasinin air Evlenmesi adl eserinde kullanlmaya balandn biliyorsunuz. Yukarda Knnin bir mektubunu ve dilii evirisini okudunuz. Metnin orijinaline bal kalnarak yaplan dilii evrisinin de yeterince anlalr olmadn grdnz. Mektupta anlatlmak istenen konunun son derece sanatl, ssl cmlelerle ifade edildii dikkatinizi ekmitir. Metni anlamakta zorluk ekmemizin nedenleri yle sralanabilir: a. Cmleler olduka uzundur. rnein, ilk cmlede 139 kelime var. Dolaysyla bu kelime younluu, bugnk dille ifade edilse bile sz younluu meramn anlalrlna engel oluturmaktadr. b. Metnin szdiziminde Farsann tesiri aka grlmektedir. Yani ksmen de olsa bugnden farkl gramer yaps bu anlalmay daha da gletirmektedir. c. Mektup pek ok tebih ve mecazlarla sslenmitir. Bu tebihlerde soyut kavramlarn somut nesnelerle nitelenmesi ayr bir zorluk nedenidir. Mesela esb-i zerrn-licm- devlet ikblleri ibaresinin mutluluk ve ikballerinin altn gemli at eklinde sadeletirilmesi, yazarn ne demek istediinin anlalmasna fazla bir katk salamamaktadr. leri bir tarihe ertelemenin rite-i tl-i emele, yani uzak emel ipine benzetilmesi de dnemi iin anlalr olmakla birlikte, bu tamlamann gnmz insannn kelime ve kavram dnyasnda bir karl yoktur. d. Mektupta at ve atla dair pek ok terim yer almaktadr. yle ki tevsen-i bk-inn- baht- ferhnde-flleri tamlamasndaki bk-inn hzl / evik dizginli demektir ama hzl / evik dizgin anlaml olur mu? Burada dizginlerin atn hzna uygun bir biimde hareket etmesi, atn ataklna iaret etmekte, bir tr mecaz- mrsel yaplmaktadr. Hepsi de at demek olan tevsen, esb ve edhem kelimelerinin ayn cmlede kullanlmas sadeletirilmi ifadenin de zorunlu olarak karmak olmasna yol amaktadr. nc Aama: Dilii evirideki cmle srasn izleyerek metinde ne anlatlmak istendiini zet hlinde betimleyelim. Bu durumda manann daha belirginleeceini greceiz. Yazar, kim olduu metinde belirtilmeyen Hazretleri diye ifade ettii kiiye vgyle mektubuna balyor (1). Metnin hemen bandaki atlk terimleriyle yaplan tebihlerle vlen memduh, ikinci cmleden anlaldna gre sahip olduu gzel atlardan srmeli gzl, kse trnakl ve tavus kuyruklu olan yazara vermeyi taahht etmitir (2). Ancak verilen bu sz bir trl yerine getirilmemektedir. Bunun zerine Kn, kendisine at vereceini vaat eden kiiye [muhtemelen sadrazam vb. bir devlet adam] daha nce bunu hatrlatan latifeli bir mektup daha yazdn hatrlatmaktadr (3 ve 4). Mirahur aann adamlaryla beraber geldiini grnce atn getirecekleri iin gnl sevinle dolar (5). Fakat gelen at ilk bakta gzel grnmesine ramen hi de yle deildir (6). Buna ramen Bah-
169
i atn diine baklmaz. diyerek at kabul eder ama bu ilerden anlayan biri her taraf sslenmi atn itibar basamaklarnn sonuna geldiini, onun ne kadar sslense de gzelleemeyeceini [ok ok kabara ibaresiyle anlatlan atn sslenmesinde kullanlan ivi ba eklinde pullardr] syler (7). Grnne aldand ve geici olarak ahrnda konaklayan atn (8), iade edilerek eski ahr arkadalarnn yanna gitmesi hlinde miyop gz parlayacaktr [gz aydn olmak deyimine gnderme yapmaktadr. Aslnda anlaldna gre iade edildii takdirde attan ok Knnin gz aydn olacaktr.] (9). Mektubun buradan sonraki ksmnda Knnin mizah, kendi ifadesiyle latfe-mz slubu daha belirgin ekilde karmza kar. Bu erefli (!) atn yan ahr alanlarna sorduunda atn ne kadar yal olduu, birka insan mr kadar mr srd, hatta Timur Hann yedek atlarnn nclerinden olan atn Bursa savanda tfekle vurularak topal kald tarznda mbalaalarla anlatlr (10). Atn veriliinin neden geciktirdiini sorduu ahr aas atn zaman gelince ahrdan karlmasn emreder (11) ama atn deil ahrdan kmak, kprdamaya bile mecali olmadndan ahr alanlar hep beraber glkle karrlar ve ancak at kay [atlar tamaya mahsus bir tr sedye olmal] vastasyla gtrebilirler (12, 13). 14. cmlede Kn bir yandan atn sakatln ve zaaflarn anlatrken Allahn bu at yaratrken atn (arka) ayaklarn Avusturya ba tercman Topal Deste ve (.) Efendi adyla tannan bir ktipten, n ayan ise vezir mfettii olan () Efendinin omzundan istiare ettiini (dn aldn) kaydeder. Kn byle yaparak bir yandan atn sakatln tasvir ederken bir yandan da herhlde tavr ve icraatlarndan holanmad bu kiiyi de ustaca yermektedir. Mektubunu Kalem buraya eriti ve ucu krld (utand) anlamna gelen Farsa bir msrayla tamamladn belirten Kn (15), mektubunun en sonunda bu at kabul etmesi veya iade etmesi konusundaki karar at balayan devletli zata braktn syler (16). Son Aama: Bu mektubu bugn biz yazacak olsak ksaca ne derdik? Knnin asl isteinin mektubun sonunda arz ettii kabul veya iade seeneklerinden biri olmayp topal, yal ve zayf olduu anlalan bu atn yerine mektubun banda nitelenen gzelliklere sahip bir at olduunu anlamak zor deildir. Bunu aka sylemek yerine memduhunun anlayna havale eden yazarn bu uzun ve anlamak iin epey aba gerektiren estetik mektubunda anlatmak istediini bugn biz herhlde zetle yle ifade edebiliriz: Bana sz verdiiniz atn teslim edilmesi ok geciktirilmiti ve ben bu durumu size akayla kark bir mektupla anlatmtm. Atn teslimi geciktii gibi sz verilen gen ve gzel at yerine yal, sakat ve zayf bir at verildi. Bu at iade etmek veya kabul etmek konusunda sizin vereceiniz karara sayglym. Bu mektup, estetik nesir temsilcilerinin, iledikleri konunun ieriine gre kelimeleri zenle setiklerini, trl sz oyunlarna ve edeb sanatlara bavurarak metinlerini nasl sslediklerini gsteren tipik bir rnektir. Mektubun ana konusu at olunca Kn de mektubunu at ve atlkla ilgili kelime, deyim ve ataszleriyle bezemi, dilin btn imknlarn at hatrlatr mahiyette kullanmay da ihmal etmemitir. yle ki ilk bakta dikkat ekmeyecek tarzda atvermek fiilini at vermek anlamnn da alglanmasn salayacak tarzda kullanmasna kadar neredeyse metnin tamamn bir at istiaresi zerine ina etmitir. Hemen aklnza u soru gelebilir: Meramn ak seik anlatmak varken, Kn neden byle uzun, dolambal ve kendi zamannda dahi anlalmas g bir yolu tercih etmitir? Bu sorunun cevab basittir: Knnin istedii at deildir, at isteme bahanesiyle ne denli usta bir nesir yazar olduunu gstermektir. Nesirde ustalk gsterisinin yolu budur. zellikle XVII ve XVIII. yzyl Osmanl yazarlarnn nesir anlayna gre; edeb sanatlar, seciler, sz oyunlar, trl nkte ve mbalaa unsurlaryla sslenmi metinler yazabilmek ustaln gstergesiydi. Dolaysyla bu anlaya bal olan Kn iin gen, gzel ve salkl bir at kadar belki ondan da nemli olan o at isteyi tarz ve slubudur.
170
SONU
XVIII. yzylda Osmanl nesrinin gelenekselleen btn trlerinde eserler verilmi olmakla birlikte yerli ve gndelik hayata ilikin konularda yazlan metinlerin nicelik ve nitelik asndan artt grlr. Osmanl yazma usullerinin anlatld, rnek metinlerle bir tr sanatkrlk gsterisine dntrld mneatlardan tarih ve biyografi kitaplarna, hatta sefaretnamelere kadar hemen her mensur trde Veys ve Nergisnin dil ve slup anlay etkili olmutur. Knnin mektubunda tipik rneini grdmz bu klfetli ifade tarz, bu yolu benimsemi yazarlar iin deta bir hayat biimiydi. Aldklar ok st dzey medrese eitimine, Arapa ve Farsaya hkimiyetleri de eklenince oluan birikim, yazarlarn rnlerini de yksek bir slupla vermeleri sonucunu douruyordu. Yani bu insanlardan byle bir slup ortaya kmas ok yadrganacak durum deildir. Genel durum byle olmasna ramen bu slubu benimseyen baz yazarlarn sanat gsterisi yaparken btnyle anlalmaz eserler ortaya koyduu da gz ard edilmemelidir. Toplum iin sanat kaygsnn henz ekillenmedii Osmanl toplumunda, devletin resm yazma dilini de sarm olan slub- mzeyyen (ssl nesir) ve slub- l (adal nesir) merak ancak bir sonraki yzyln ikinci yarsnda ciddi eletirilere hedef olacaktr. XIX. yzyln ikinci yarsnda Batyla pek ok ynden tanan Osmanl aydnnn eski nesir (ve nazm) tarzn eletirmesi nasl sosyal ve tarih olaylarn doal bir sonucuysa XVII ve XVIII. yzyl Osmanl mnilerinin ar ve adal bir nesir diline ynelmelerini de ayn sosyal gerekliklerle aklamak mmkndr. Elbette sadece Arape ve Farsa tamlamalar ve satrlarca sren cmleleri pe pee dizmekle slub- l ortaya konulmu olmuyordu. Nasl aruz lsn ve nazm ekillerini iyi bilmekle gzel iir yazlamyorsa bunlar yapmakla da mni olunamyor, ancak nasir kalnabiliyordu. Tpk her manzume yazann air olamamas gibi. te tam bu noktada ahsiyet devreye girer ki bu da mellifin sanat kudretidir. Sanatkr, bir ksm kesb (allmakla kazanlan) ise de byk oranda vehb (Allah vergisi) olan bu kudreti nispetinde melliflikten veya nasirlikten mnilie ykselirdi.
171
zet
1
Osmanl nesrinin XVIII. yzyldaki tarihsel geliimini aklayabilmek, Bir nceki yzylda trler bakmndan olduka eitlilik gsteren klasik Trk nesri, bu niteliini XVIII. yzylda artrarak devam ettirmitir. Eski Trk edebiyatnn en nemli kaynaklar arasnda yer alan air tezkireleri, hi kukusuz Trk nesir edebiyatnn da en nde gelen eserlerindendir. XVIII. asr tezkire yazarlar bir nceki yzyln antoloji tipi tezkire yazmndan byk oranda eski tarza, yani XVI. yzyldaki seleflerinin yoluna dnmlerdir. Bu tercih, edebiyat merakllar ve aratrmaclarnn hizmetine daha zengin bir malzeme sunulmasnn yannda bu yazarlarn tezkirelerini bal bana bir edeb eser olarak da daha deerli klmalarn salamtr. Bu dnem nesrinde biyografik eserlerin, tezkirelerin yan sra akayk zeyillerinin ama zellikle de trl meslek erbabnn biyografilerinin bir arada bulunduu trden eserlerin younluk kazanmas dikkatleri eker. XVIII. yzyl nesir trlerini ve yazarlarn ayrt edebilmek, XVIII. yzyl klasik Trk nesrinin en belirgin taraf yeni ve yerli trlerin ortaya kmas veya daha da zenginlemesidir. XVIII. yzylda sefaretnameler, srnameler, seyahatnameler gibi konusunu bizzat yaanan olaylardan alan yerli ve yeni trlerde verilen eserlerin says artmtr. Trk edebiyatnda yazlan sefaretnamelerin en nls Yirmisekiz Mehmet elebinin Fransa Sefaretnamesi ve en ok okunan srname olarak bilinen Seyyit Vehbnin Srnamesi de bu yzylda kaleme alnmtr. Sefaretname ve srnamelerin yan sra tarih, gazavatname ve siyasetname tarznda yazlan eserler bakmndan da XVIII. yzyl zengin bir birikime sahiptir. Sanatl nesrin en estetik rneklerini ieren mneat mecmualarnn nemini vurgulamak gerekir. ou, dnemlerinin edebiyat dnyasnda olduu gibi siyas ve idari grvelerde bulunan ve ayn zamanda air olan Koca Ragp Paa, Osmanzade Taib, elebizade sm, Tokatl Kn, Rait, Nevres-i Kadm, tf Efendi, Beyliki zzet, Nahif ve Nesb gibi isimlerin mneatlar ilgiyle okunmutur. Bu eserler, kendilerini gelitirmek isteyen gen sanatkrlar ve mni adaylar kadar brokratlar iin de an anlayna gre yazma usullerini reten birer klavuz niteliindedir.
XVIII. yzyl nesri zerine deerlendirmeler yapabilmek, XVIII. yzyln nesir edebiyatnda hkim slubun, ssl ve adal nesir olduu bir gerektir. Ana ak byle olmakla birlikte, farkl edeb anlaylardaki mellifler, bir rman sonuta ayn denize dklecek kollar gibi kendi anlaylar erevesinde gelitirdikleri syleyi biimleriyle kendilerini ifade ediyorlard. Bir yandan, tasavvufi amal veya benzeri sosyal amalar gden yazarlar eserlerini nispeten daha sade dille kaleme alyorlar, bir baka taraftan da iirdeki mahallleme cereyanna paralel bir seyir takip eden nasirler, retici bir ama gtmeseler de yine secili ama halk diline daha yakn bir dil ve slubu tercih ediyorlard. Bu itibarla XVIII. yzyl, bir sonraki asrn edeb durumuna adn verecek olan araylar devrinin balang evresi olarak tanmlayabiliriz. Edeb gelimelerin, devirlerinin siyas ve sosyal artlaryla belli oranda ilikili olmas kanlmazdr. Devrin yeniliki padiahlarnn sosyal ve idar hayatta bir takm yenileme ve slahat araylarna paralel olarak edebiyatta da ok somut olmasa da fark edilen bu aray, altn izerek vurgulamak gerekir. Sz konusu aray, Berlin elisi Ali Aziz Efendinin modern romanla masal ve halk hikyesi arasnda bir yerde duran Muhayyelatnda daha somut olarak karmza kar.
172
Kendimizi Snayalm
1. Bir yazarn, ayn eser iinde farkl sluplar kullanp kullanmayacana ilikin aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Kullanamaz, nk bir eserin tamamnda ayn slupla yazmak nesrin bir kuraldr. b. Kullanabilir, nk eski nesirde belirgin bir slup yoktu, yazarlar o anda aklna ne gelirse kda istedikleri ekilde dkyorlard. c. Kullanabilir, nk bir eserin farkl blmlerinde muhtevann arlna gre slup da arlaabilir veya bunun tersi de mmkndr. d. Kullanamaz, nk nesir yazarlarna klavuzluk eden eserlerden mneat mecmualarnda byle bir deikenlik yoktur. e. Kullanamaz, nk klasik nesir geleneine gre bir nsir ancak deiik eserlerinde farkl slup araylarna girebilir. 2. Aadakilerden hangisi, XVIII. yzyl zmre biyografisi olarak ifade edilen ve belli meslek sahiplerinin biyografilerini anlatan eserlerden biri deildir? a. Hafz Hseyin Ayvansaray-Hadikatl-Cevami b. eyhlislam Esad Efendi-Atrabul-sar f Tezkireti Urefail-Edvar c. Osmanzade Taib-Hadikatl-Vzera d. Ahmet Resm-Hamiletl-Kbera e. Sleyman Sadettin-Devhatl-Meayih 3. Aadaki birbiriyle ilgili veya birbirine yakn mensur trler eletirmelerinden hangisi yanltr? a. Tarihler-Gazavatnameler b. Mneat Mecmualar-Mektuplar c. Seyahatnameler-Sefaretnameler d. erhler-Srnameler e. air Tezkireleri akayk ve Zeyilleri 4. Aadakilerin hangisi mellifin (yazarn) bizzat grp yaadklarn anlatt bir tr saylamaz? a. Srnameler b. Seyahatnameler c. Gazavatnameler d. Sefaretnameler e. Nasihatnameler 5. Vehbnin Srname adl eserinin beenildii ve trdeleri arasnda ne kt, yazma nshalarnn okluundan anlalmaktadr. Eserin bylesine ilgi ve rabet grmesinin sebebi aadakilerden hangisi olabilir? a. Damat brahim Paann istei zerine yazlm olmas b. Dier srnamelerden daha hacimli olmas c. Lale Devrinin balangc kabul edilen bir dn anlatmas d. Dnemin en nemli tezkire yazarlarnn Vehbden vgyle bahsetmesi e. Eserde, devletin ve dnn grkemine yaraan bir dil ve slup kullanlmas 6. En tannm Osmanl sefaretnamesinin yazar aadakilerden hangisidir? a. Ahmet Drr Efendi b. Yirmisekiz Mehmet elebi c. Damad brahim Paa c. Krml Rahm d. Ahmet Resm Efendi 7. Mehmet Edibin Behcetl-Menazili, iledii konu bakmndan aadaki eserlerin hangisiyle benzer zellikler tar? a. Tazarruname b. Gldeste-yi Riyaz- rfan c. Viladetname-yi Hmayun d. Tuhfe-i ahid e. Tuhfetl-Harameyn 8. Mneat mecmualaryla ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Mneat mecmualarnn her birinin ayr zel ad vardr. b. Ssl nesre ve yazma slubuna merakl olanlar iin klavuz eserlerdir. c. Yazar belli olanlarn yannda kim tarafndan dzenlendii bilinmeyenler de vardr. d. Mneat mecmualar, trl mektuplarn bir araya getirildii toplamalardr. e. Mneatlarda derleyenin kendi mektuplarndan baka mektuplar veya resm yazma rnekleri de bulunabilir.
173

Hazretleri hemvre esb-i zerrn-licm- devlet ikblleri meydn- devr-i pyn- km-rnde sebk-i akrn ile mmtz u ser-efrz ve tevsen-i abk-inn- baht- ferhnde-flleri ser-menzil-i sadet-i cvidnde mde-i cnbi-i tek tz olmak davt arza-i arsa-i icbet klnd siykda edhem-i siyeh-zn-y kilk-i serl-cereyn bu vaz- dil-firb zre kat- mesfe-i beyn ider. 9. Knnin mektubundan alntlanan yukardaki metinde geen kelimelerden, hangileri arasnda seci sanat olamaz? a. ikblleri flleri b. km-rnde- cvidnde c. arza - arsa d. serl-cereyn beyn e. Ser-efrz tek tz 10. Aadakilerden hangisi, zellikle bedi/estetik slupla yazlan metinlerin anlalmasn zorlatran sebepler arasnda saylamaz? a. Yabanc kelime ve tamlamalarn fazlal b. Yazarlarn genellikle resmii devlet grevlileri olmas c. E anlaml kelimelerden oluan ok uzun cmleler d. Eserin yazld dnemle gnmz arasndaki kltrel farkllklar e. Youn edeb sanatlar ve sz oyunlar 1. c 2. a 3. d 4. e 5. e 6. b 7. e 8. a 9. c 10. b Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Biyografiler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVIII. Yzylda Balca Mensur Trler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVIII. Yzylda Balca Mensur Trler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Vehbnin Srnamesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sefaretnameler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Seyahatnameler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mneat Mecmualar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Knnin Mektubu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Knnin Mektubu konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Muhayyelat- Aziz Efendi, edebiyatmzda ilk defa Batl roman trnn etkisiyle yazlm ve adeta klasik nesirle Tanzimat nesri arasnda bir kpr ilevi stlenmitir. Bu zelliiyle edebiyatmzda farkll olan bir eserdir. Sra Sizde 2 Salim Tezkiresi gibi nemli bir tezkirenin temel kaynaklarndan olan Vakayil-Fuzala, dier akayk zeyilleri gibi devlet adamlar, eyhler ve bilim adamlarnn biyografilerinden oluan bir eserdir. Ama her padiah dneminin sonunda, o dnemde yetien airlerin biyografilerinin ayr bir blm hlinde ve tpk uara tezkiresi tarznda verilmi olmas eseri deta bu yzylda yazlm bir baka uar tezkiresi konumuna sokmaktadr. Eser bu ynyle de bu dnemde yetien airlerin aratrlmasnda kayda deer bir kaynak konumundadr.
174
Sra Sizde 3 Gazavatnamelerin ou, yazarnn bizzat katld tek bir sefer veya savataki tespit ve gzlemlerini naklettii, yani yazarnn bizzat tank olduu olaylar kaleme ald eserlerken daha genel eserler olan tarihlerde kapsad dnem iindeki btn siyas ve sosyal olaylar kaydedilir. Yani gazavatnameler belli bir bir olay, tarihler uzun bir devreyi kapsarlar. Sra Sizde 4 Srnamelerde, saray dnleri bizzat yaayan yazarlar tarafndan anlatld iin yazld an saray terifatn, gndelik hayata ilikin pek ok ayrnty bulabiliriz. Srnamaler, geit resmine katlan alaylardaki insanlarn giyim kuamlar; dnemin esnaf ve zanaat erbab, meslekleri; devrin oyunlar, oyunbazlar ve trl elenceleri, mzii, yemekleri gibi pek ok konuda etnografyadan ekonomiye, folklordan mzik tarihine kadar kltr tarihimizin pek ok alt alan iin dikkatle deerlendirilmesi gereken nemli kaynaklardandr. Sra Sizde 5 Sefaretnameler, ierikleri itibariyle seyahatname zellii de tayan metinlerdir. Ancak seyahatname yazar sivil ve serbest iken sefaretname mellifi devletin resm elisidir ve seyahatlarnn snr grevli olduu yerlerle belirlenmitir. Sefaretnamelerde de seyahatnameler gibi gezilip grlen yerlerin tarihi, corafyas, halkn dili, dini, detleri, giyim kuam gibi her trl yaants ifade edilebilir. Sefaretname yazar devletin sefiri (elisi) olarak ayn zamanda tarihi yaayan bir kimsedir. Gittii lkenin hkmdar ve devlet adamlaryla grmeleri, konumalar, varsa yaplan anlamalar kaydetmesi bakmndan da deta vakanvis gibidir. Eseri de tarihe k tutar. u hlde sefaretnameleri hem tarihlerden hem de seyahatnamelerden unsurlar barndran bir tr olarak addedebiliriz. Sra Sizde 6 lk grupta tasnif edilen trler (siyasetnameler, nasihatnameler, tasavvuf, ahlk kitaplar ve erhler), yazarn bilgi, gr ve dncelerinin kaynaklara dayal olarak anlatld, baka bir deyile yazarn eserinin dnda olduu trlerdir. Hlbuki srnameler, sefaretnameler, seyahatnameler ve gazavatnameler yazarn bizzat yaadklarn da ierdii iin mellifin eserin ayrlmaz bir unsuru, bir paras olmas bakmndan bunlardan ayrlr. Akbayar, Nuri (1982). Kn Ebubekir Efendi. Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi-5. stanbul: Dergh Yaynlar Arslan Mehmet (2009). Osmanl Saray Dnleri ve enlikleri 3: Vehb Srnamesi (Srname-i Hmyn). stanbul: Sarayburnu Kitapl Aynur, Hatice vd. (2010). Nesrin ns: Dzyazda Dil, slup ve Trler Eski Trk Edebiyat almalar V. Hazrlayan: Hatice Aynur vd., stanbul: Turkuaz Yaynlar. Babinger, Franz (1992). Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri. eviren: Cokun ok, Mersin: Kltr Bakanl Yaynlar. Batislam, H. Dilek (1997). Knnin Mensur Letifnmesi ve Hezliyat. Adana: ukurova . DT. Batislm, Hanife Dilek (2006), Tokatl Ebubekir Knnin Bir Mektubu, ukurova niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, C. 15, S. 1, s. 69-76. Cokun, Menderes (2006), Estetik Nesir, Trk Edebiyat Tarihi, 2. stanbul: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. Kabakl, Ahmet (1986). Muhayyelat, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, 6. stanbul: Dergh Yaynlar. Kayaalp, sa (2001). Kn. slm Ansiklopedisi, 24. stanbul: TDV Yaynlar. Kocatrk, Vasfi Mahir (1970). Byk Trk Edebiyat Tarihi. Ankara: Edebiyat Yaynevi. Ktkolu, Bekir (1994). Vekayinvis Makaleler. stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti Yaynlar. Levend, Agh Srr (1956). Gazavt-nmeler ve Mihalolu Ali Beyin Gazavt-nmesi. Ankara: TTK Yaynlar. Levend, Agh Srr (1963). Siyasetnmeler. TDAY Belleten 1962. s. 167-194. Mengi, Mine (2007). Eski Trk Edebiyatnda Nesir: Geliimi ve Kaynakas. Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi. C. 5, (10), s. 43-76. z, Yusuf (1999). Tuhfe-i hid erhleri. Konya: Alagz Ltd. irketi. entrk, Ahmet Attila, Ahmet Kartal (2004). niversiteler in Eski Trk Edebiyat Tarihi. stanbul: Dergh Yaynlar. Tulum, Mertol (2008). Srnme-Sultan Ahmetin Dn Kitab. stanbul: Kabalc Yaynlar. Unat, Faik Reit (1992). Osmanl Sefirleri ve Sefaretnmeleri. Ankara: TTK Yaynlar. Woodhead, Christine (2006). Estetik Nesir, eviren: Yurdanur Salman, Trk Edebiyat Tarihi, 2. stanbul: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar.
175
Ahmet, Kabakl, (1973). Muhayyelat- Aziz Efendi. stanbul: MEB Yaynlar. Aktepe, Mnir (1974).Mehmet Emn Paann Rusya Sefareti ve Sefaretnamesi. Ankara. Akyava, Beynun (1993). Yirmisekiz elebi Mehmed Efendinin Fransa Sefaretnamesi. Ankara: TKAE Yaynlar. Arslan, Mehmet (1999). Trk Edebiyatnda Manzum Surnameler (Osmanl Saray Dnleri ve enlikleri). Ankara: AKM Yaynlar. Arslan, Mehmet - . Hakk, Aksoyak, (1994). Hamet Klliyat. Sivas: Dilek Matbaas. Atsz, Bedriye (1980). Ahmet Resm Efendinin Viyana ve Berlin Seyahatnameleri. stanbul: Behar, Cem (2010). eyhlislamn Mzii (18. Yzylda Osmanl-Trk Muskisi ve eyhlislam Esad Efendinin Atrabl-Asar). stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Derin, Fahri . (1978). Hfz Hseyin Ayvansary, Vefeyt- Seltn ve Mehr-i Ricl. stanbul. Derin, Fahri .-abuk, Vahid (1985). Hafz Hseyin Ayvansaray, Mecmua-i Tevrh. stanbul. Duymaz, Recep (1999). Muhayyelat zerine Bir nceleme. stanbul: Arma Yaynlar. Eliak, Muhittin (1992). Tokatl Kani Divannn Tenkitli Metni: Hayat, Kiilii, Vazifeleri, Eserleri, Dili, Sanat ve slubu. stanbul: stanbul . YLT. Girid Ali Aziz Efendi (1999). Muhayyelat, Hazrlayan: Hseyin Alacatl, Ankara: Aka Yaynlar. lgrel, Mcteba (1994). Ahmet Vasf Efendi, Mehasinl-sar ve Hakaikul-Ahbar, stanbul: TTK Yaynlar. z, Fahir (1964). Eski Trk Edebiyatnda Nesir. stanbul: Osman Yaln Matbaas. Okuyucu, Cihan, Ahmet Kartal, M. Fatih Kksal (2011). Klasik Dnem Osmanl Nesri. stanbul: Kesit Yaynlar. Turan, Ahmet Nezihi (2000). Ahmet Resmi Efendi, HamiletlKbera, stanbul: Unat, Faik Reit (1941-42). XVIII. Asr Vesikalarndan ehd Osman Efendi Sefaretnamesi. Tarih Vesikalar. (1), 6680; (2), 156-159; (3), 232-240; (4), 303-320; (5), 390-400.

18 Yuzyıl Turk Edebiyatı

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

18 Yuzyıl Turk Edebiyatı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

XVIII. YZYIL TRK EDEBYATI

Editrler Prof.Dr. Muhsin MACT Prof.Dr. Osman HORATA

XVIII. Yzylda Sosyo-Kltrel ve Edeb Hayat ..........................

Mahall-Folklorik slup Temsilcileri-I ..................................... 28

Mahall-Folklorik slup ve Temsilcileri-II.................................... 52

Hint slubunun Son Byk airi eyh Galip............................... 76

Yararlanlan Kaynaklar ............................................................................................... Bavurulabilecek Kaynaklar .......................................................................................

eyh Galipin iirlerinden rnekler............................................. 100

XVIII. Yzylda Klasik ve Hikem slup . ....................................... 128

XVIII. Yzylda Nesir...................................................................... 152

XVIII. YZYIL TRK EDEBYATI

XVIII. Yzyl Trk Edebiyat

XVIII. Yzylda Sosyo-Kltrel ve Edeb Hayat

XVIII. Yzylda Sosyo-Kltrel ve Edeb Hayat

XVIII. Yzyl Trk Edebiyat

TARH VE SOSYO-KLTREL HAYAT

Cebeci: Osmanl ordusunda zrhl birliklere bal asker.

1. nite - XVIII. Yzylda Sosyo-Kltrel ve Edeb Hayat

XVIII. Yzyl Trk Edebiyat

1. nite - XVIII. Yzylda Sosyo-Kltrel ve Edeb Hayat

XVIII. Yzyl Trk Edebiyat

1. nite - XVIII. Yzylda Sosyo-Kltrel ve Edeb Hayat

Bilim ve Kltr Hayat

XVIII. Yzyl Trk Edebiyat

1. nite - XVIII. Yzylda Sosyo-Kltrel ve Edeb Hayat

XVIII. Yzyl Trk Edebiyat

XVIII. YZYIL DVAN R

1. nite - XVIII. Yzylda Sosyo-Kltrel ve Edeb Hayat

XVIII. Yzyl Trk Edebiyat

1. nite - XVIII. Yzylda Sosyo-Kltrel ve Edeb Hayat

XVIII. Yzyl Divan airlerinin Tasnifi

XVIII. Yzyl Divan iirinin zellikleri

XVIII. Yzyl Trk Edebiyat

1. nite - XVIII. Yzylda Sosyo-Kltrel ve Edeb Hayat

XVIII. Yzyl Trk Edebiyat

1. nite - XVIII. Yzylda Sosyo-Kltrel ve Edeb Hayat

XVIII. Yzyl Trk Edebiyat

1. nite - XVIII. Yzylda Sosyo-Kltrel ve Edeb Hayat

XVIII. Yzyl Trk Edebiyat

1. nite - XVIII. Yzylda Sosyo-Kltrel ve Edeb Hayat

XVIII. Yzyl Trk Edebiyat

1. nite - XVIII. Yzylda Sosyo-Kltrel ve Edeb Hayat

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

XVIII. Yzyl Trk Edebiyat

1. nite - XVIII. Yzylda Sosyo-Kltrel ve Edeb Hayat

XVIII.YZYIL TRK EDEBYATI

XVIII. Yzyl Trk Edebiyat

Mahall-Folklorik slup ve Temsilcileri-I

Mahall-Folklorik slup Temsilcileri-I

XVIII. Yzyl Trk Edebiyat

2. nite - Mahall-Folklorik slup ve Temsilcileri-I

Hezel: aka, latife ve alay ierikli iirlere denir.

NEDMN HAYATI, ARL VE ESERLER

XVIII. Yzyl Trk Edebiyat

2. nite - Mahall-Folklorik slup ve Temsilcileri-I

XVIII. Yzyl Trk Edebiyat

2. nite - Mahall-Folklorik slup ve Temsilcileri-I

XVIII. Yzyl Trk Edebiyat

NEDMN RLERNDEN RNEKLER

2. nite - Mahall-Folklorik slup ve Temsilcileri-I Resim 2.2

XVIII. Yzyl Trk Edebiyat