You are on page 1of 91

HALK EDEBYATININ GENEL ZELLKLER

Dil, halkn konutuu dildir. Halk deyimlerine ve syleyileri kullanlr. airler, iirlerini saz eliinde, belli bir ezgi ile syler. Nazm birimi drtlktr. Hece ls kullanlmtr. Bu lnn daha ok 7li, 8li ve 11li kalplar yelenmitir. Yarm kafiye kullanlmtr. Rediften yararlanlmtr. Az da olsa benzetmelerden faydalanlmtr: Boy serviye, yz aya, ka kaleme, di inciye, yanak gle Ak, tabiat, ayrlk, hasret, lm, yiitlik, toplum, din, zamandan ikayet sk sk ilenen konulardr. iirlerin bal yoktur; iirler nazm ekilleri ile adlandrlmtr.

TRK HALK EDEBYATI


ANONM HALK AIK TARZI HALK DN- TASAVVUF EDEBYATI EDEBYATI HALK EDEBYATI

A) ANONM HALK EDEBYATI GENEL ZELLKLER

Kim tarafndan sylendii bilinmeyen, halkn ortak mal saylan rnlerden oluur. Szl gelenee dayanr. Halk diliyle sylenir. Bu rnlerde lm, ak, hasret, yiitlik gibi tm insanl ilgilendiren konular ilenir.

A N O N M
M A N Z U M E S E R L E R

H A L K

E D E B Y A T I
M E N S U R E S E R L E R
M A S A L

M A N

T R K

A T A S Z

N N N

D E Y M

T E K E R L E M E

F I K R A

B L M E C E

H A L K H K A Y E L E R
H A L K T Y A T R O S U

D E S T A N

A I T

1. MAN Ak, sevgi, yiitlik, tabiat, vg, yergi, evlat sevgisi, toplum olaylar ve lm gibi temalar ilenir. Hecenin 7li kalb ile sylenir. lk iki msra doldurmadr; konuya giri iin sylenir. Asl sylenmek istenen son iki msrada verilir. Tek drtlkten oluur; drt dizeden fazla olanlar da vardr. Kafiye rgs a a x a eklindedir. Dz mani, ayakl (cinasl, kesik) mani gibi iki tr vardr. Dou Anadolu'da mani yerine bayat sz de kullanlmaktadr. Divan edebiyatndaki tuyug ve rubaye benzer.

MAN

Yzmde ifte benler Hayran oldu grenler Bilmem nasl vazgee Sana gnl verenler

Ba bana Bahe sana ba bana Deme zincir kr etmez Zlfn teli ba bana Alarm alar gibi Derdim var dalar gibi Cierden yaralym Glerim alar gibi Her gelen bir gl ister Sahipsiz balar gibi

A benim bahtiyarm Gnlde taht yrim Yznde gz izi var Sana kim bakt yrim

TRK

Kendine zg bir ezgisi vardr. 8li ve 11li hece kalbyla sylenir. Bent ve kavutak olmak zere iki blmden oluur: Trknn asl szlerinin bulunduu blm bent; her bendin sonunda tekrarlanan nakarat blmlerine de kavutak denir. Bentler ve kavutaklar kendi aralarnda kafiyelidir. zel durumlarda ya da ezginin, szlerin eitlemesine gre ninni, at, deyi, hava adlar da kullanlmaktadr. adan aa ve yreden yreye ierik ve ekil olarak deiiklikler gsterebilir. Ak, doa, gzellik, gurbet, hasret, kahramanlk vb. sosyal konular ilenir. Trkler ayn zamanda ak edebiyat nazm eklidir. Yani syleyeni belli trkler de bir nazm biimidir. Trkler ezgilerine gre divan, usulsz, bozlak, Barak, koma, hoyrat, kayaba, ukurova gibi eitlere ayrlr.

ACEM KIZI
Krehir-eki Ali-Osman zdenki

rpnp da an ovaya knca Elen an ovada gal acem gz. Urun ga altndan baknca Can telef ediyor gl acem gz. Seni seven olan neylesin mal, Yumduka gznden dker mercan. Burun fndk az gahve fincan, eker mi, erbet mi bal acem gz.

Yarim stanbul'u mesken mi tuttun aman Grdn gzelleri ben unuttun aman Beni evinize kle mi tuttun aman
Gayri dayanacak zm kalmad aman Mektuba yazacak szm kalmad aman Yarim sen gideli yedi yil oldu aman Diktigin fidanlar meyveye dnd aman Seninle gidenler silaci oldu aman

Gayri dayanacak zm kalmad aman Mektuba yazacak szm kalmad aman

NNN

Anneler, ocuklarn uyutmak iin syler. Anne ocuuna ilikin isteklerini, iyi dileklerini, kendi sevincini, zntlerini anlatr. Belli bir ezgi ile sylenir. Hece ls ile sylenir: 7li, 8li ve 9lu. Ninni genelde kadnlar tarafndan sylenilir. Hazr ninni kalplar kullanld gibi, doalamalar da sylenebilir.. Trk eitlerinden biridir. Sade bir dille sylenir. Drtlklerden ve nakarat blmlerinden oluur.

Dandini dandini dastana Danalar girmi bostana Kov bostanc danay Yemesin lahanay Lahanay yemez kkn yer Benim olum lokum ekeri yer Uyusun da bysn ninni Tp tp yrsn ninni

TEKERLEME

Vezin, kafiye, seci veya aliterasyonlardan istifa edilerek sylenir.


Abartma, tuhaflk, ztlk, benzetme, gldr, ksa tanm ya da armlar yoluyla masaln uygun yerlerinde kullanlr.

Tekerlemeler akl ilkelerine ters der. Ak atmalarnda iir biiminde de yazlm tekerlemeler vardr.

Bir berber bir berbere bre berber gel beraber bir berber dkkan aalm demi. Hakk Hakknn hakkn yemi. Hakk Hakkdan hakkn istemi. Hakk Hakkya hakkn vermeyince Hakk da Hakknn hakkndan gelmi.

Evvel zaman iinde, kalbur saman iinde pire berber iken, deve tellal iken ben ninemin beiini tngr mngr sallar iken az gittim, uz gittim, dere tepe dz gittim bir buzann dalna bindim elimde mor saksaan antamda gagasz aakakan yollar beni ald uzaklara att bir kuyudan kt boa peim sra kovalad masal masal iinde ben masaln iinde anlattm anlattm dilimde ty bitti o gece ninniye dalp kayboldum Nazgl ile bulutum kanatlandm gkyzne karga karga gak dedi k u dala bak dedi beyaz beyaz bulutlar birbirini kovalar iim dm masal oldu yand bitti kl oldu

BLMECE:

Bir eyi st rtl szcklerle betimleyerek, dinleyeni ne olduunu bilmeye davet eden kk iirdir. Bilmecelerin bir blm manzumdur; beyit, mani gibi biimlerde olabilir. Kolay sylenmesi, hatrda tutulmas iin manzum olmayan bilmecelerde de baz biimsel anlatma tekniklerine, i uyaklara, ses yinelemelerine bavurulduu grlr.

1. Denizde gider, duman tter. 2. Hangi hayvann soyu tkense bile bu hayvan yine reyebilir? 3. Kardan baktm bir kara ta, yanna vardm drt ayak bir ba. 4 . Eri nar, yerden alr, gkte yer. 5. On ay yatar, iki ay kalkar, feneri yakar, etrafa bakar. 6. En ok ac eken da hangisidir ? 7. Kitap deftere ne demi ? 8. Bilmece, bildirmece; dil stnde, kaydrmaca 9. Ba yeil emir deil st kara kmr deil i beyaz peynir deil Kuyruu uzun fare deil

CEVAPLAR:

DESTAN:
safhada oluur: a) Dou safhas: nemli tarih ve sosyal olaylarn ve kahramanlarn grlmesi b) Yaylma safhas: Szl gelenek yoluyla yaylp nesilden nesle gemesi c) Derleme safhas: Gl bir airin derleyip yazya geirmesi Destan eitleri: a) Doal destan: Toplumun ortak maldr ve birtakm olaylar sonucunda oluur. b) Yapma destan: Bir airin, toplumu etkileyen herhangi bir olay doal destanlara benzeterek sylemesiyle oluur. Destanlarn genel zellikleri: 1- Anonimdirler. 2- Genellikle manzumdurlar. Nazm-nesir kark olan destanlar da vardr. 3- Olaan ve olaanst olaylar i iedir. 4- Destan kahramanlar olaanst zelliklere sahiptir. 5- Destanlar, tarih ve sosyal olaylardan doar. 6- Yiitlik, ak, dostluk, lm ve yurt sevgisi gibi temalar ilenir. 7- Destan; zamanla asl anlamn yitirmi, k edebiyatnda savalar, nl kiileri, gln olaylar anlatan eserlere de destan denilmitir. slmiyet ncesi Trk destanlar: 1. Yaradl Destan 2. Alp Er Tonga Destan 3. u Destan 4. Ouz Kaan Destan 5. Bozkurt Destan 6. Ergenekon Destan 7. Treyi Destan 8. G Destan Not: Krgzlarn Manas Destan XI.-XII. yzyllarda yazlm en uzun destandr.

AIT:

lm, hastalk, hasret, esaret, deprem, sel, yangn vb. ac olaylar sonrasnda oluur. Kafiye ve msra dzeni koma ve destanlara benzer. teki halk iiri trlerine gre biraz daha zgrce uyaklanr; ilk syleyeni zamanla unutulur. Ata . . Trk Edebiyatnda "sagu", Divan Edebiyatnda "Mersiye" denilmektedir. At hem Anonim hem de Ak Tarz Halk Edebiyat koma nazm ekliyle yazlan bir trdr. Daha ok Orta ve Gney Anadoluda Avar ve Trkmen kkenli toplumlarda, belli geleneksel eylemlere uyularak, lnn banda ya da gmldkten sonra, genellikle kadnlar tarafndan sylenir.

AIT
VRAN ERZNCAN Sana dedik cansn can, Enkaz altnda nice taze kan, Szlar yara akar, damarda kan, Viran oldu o gzel canm Erzincan... Gzmde yalar oluk, oluk, Dkld sokaa hep oluk, ocuk. lklar ac, hava ok souk, Titreme dik dur koca Erzincan... Frat hznl, blbller suskun, On Mart doksan ikide krld arkn. Sendeleyen sarhotan kalmad farkn, Deli olma kendine gel glm Erzincan... Dertli Kemal syler, syler alarm, Gzel canlara ate olur yanarm. Elbet aar gazel dken balarm, Olmad baharn mutlu Erzincan, Kara bayramlarn kutlu Erzincan...

MASAL:

Masal dzyaz biiminde sylenir. Genellikle halkn rn, azdan aza kuaktan kuaa srp gelir. Olaan d olaylar anlatan hikayedir. Genelde ocuklara anlatlr.
1. Hayvan Masallar: Kurt, aslan, tilki 2- Olaanst Masallar: Cin, peri, dev 3- Gereki Masallar: Padiah, Kelolan..

ATASZ:

Halk iinden kan, bir d, bir gereklii ya da bir tecrbeyi dile getirir. Halkn ortak kullanmna giren ksa zl szlerdir. Kalplam olduklar iin deitirilemez. Bir yarg bildirir. Syleyeni belli deildir; uzun zaman ierisinde oluur. Akl yiide sermayedir. Al maln iyisini ekme kaygsn. Altn kl demir kapy aar. At lr, meydan kalr; yiit lr, an kalr.

DEYM:

Asl anlamlarndan uzaklaarak yeni kavramlar meydana getiren kalplam szlerdir. ki veya daha ok kelimeden oluur. Duygu ve dncelerimizi dikkati ekecek biimde anlatmay salar.

Ar Dandan kar balamak. (Idr - Kars) Ban byk taa vurmak. (Tunceli) Kalbura su komak. (Hakkari) Cieri azna gele.(Elaz) Hazra vezir. (Samsun)

FIKRA:

Hikaye, latife, nkte, kssa da denir. Konularn gln yaam olaylar, insan-toplum ilikilerindeki atmalar ve elikiler oluturur. Gerek olaylardan yola karak dz yaz dilinde, balang, gelime ve sonu blmleriyle anlatlr. Gazetelerde herhangi bir olay bir gr ya da bir dnceye balayarak, ciddi ya da elenceli ksa yaz biimine de fkra denilir. eitli fkra kahramanlar vardr: Nasrettin Hoca, ncili avu, Bekri Mustafa, Temel

HALK HKAYELER:

Halk edebiyatnda, hikayeci klar tarafndan kahvelerde, ky odalarnda, dn vb. toplantlarnda sylenir. Kitab-Dede Korkut'taki hikayeler bunun ilk rnekleri saylabilir.

Kerem le Asldaki gibi ak; Kroludaki gibi kahramanlk konular ilenebilir.

HALK TYATROSU

1. Hacivat ile Karagz 2. Orta Oyunu 3. Meddah 4. Ky Seyirlik Oyunlar

1. HACVAT LE KARAGZ (GLGE OYUNU)

Bir glge oyunudur. Ses taklitlerinden yararlanlr. Hacivat, ukala (ok bilmi) tipleri temsil eder. Karagz, saf ve zeki halk adamdr. Yardmc tipler de vardr: elebi, Tuzsuz Deli Bekir, Frenk, Zenne Kastamonulu, Bolulu, Trabzonlu gibi stanbula yerlemi tiplerle beraber Yahudi, Arap, Arnavut, Ermeni gibi uluslar temsil eden tipler de vardr. Giri, muhavere, fasl ve biti blmlerinden oluur. Oyuna kalplam szlerle balanr ve son verilir.
Hikaye: Orhan Han Bursaya bir cami yaptrmak ister. Hacivat ile Karagzn espri ve konumalar ile iileri gldrdn ve inaatn bitmesini geciktirdiini renir. Bir anlk sinirle bu iki zatin balarn vurdurur. Buna piman olur; ok zlr ve hastalanr . Hekimler, gelir padiah bir trl iyiletiremezler. (Trkmenistann Kster ehrinden olan ) eyh Ksteri hazretleri padiahn huzuruna kp bir perde ap arkasna bir mum yakarak Karagz ile Hacivat tasvirlerini padiah huzurunda oynatr . Padiah ok sevinir, bir hayal aleminde de olsa onlarn yaadna kanaat eder ve eyh Ksteri hazretlerine iki kese altn verir ve der ki Bu gzel sanat btn Osmanl ahalisine gsteresin, gsteresin ki Karagz ile Hacivat unutulmaya.

2. ORTA OYUNU:

Yazl metne balanmadan oynanr. Kol oyunu, meydan oyunu adlaryla da bilinir. Mzik, raks, ark taklit ve muhavereden oluur. Usta oyuncular tarafndan oynanr. Yaamdan seilmi ekonomik, siyasi ve sosyal hayattaki olaylara gln ve eletirel bir yaklam sergilenir. Seyirciler etkileyen olay deil; sluptaki ustalktr. Cinaslara, tekerlemelere ve sz oyunlarna yer verilebilir. ive ve karakter taklitleri yaplr. Tipler: Piekr, Kavuklu, Frenk, Zenne, Rum 1. Giri: Piekarn izleyiciyi selamlamas 2. Muhavere a) Arzbar: Kavuklu ile Piekrn sz dellosu b) Tekerleme: Olayn rya olduunun anlalmas 3. Fasl: belli bir olayn temsil edildii 4. Biti: Piekarn izleyiciden zr dileyip, gelecek oyunun ad ve yerini bildirerek oyunu kapatmas

3. MEDDAH

Meddah iin tek kiilik ortaoyunu da denilebilir. Meddah oyuncusu, ortaoyunundaki btn tipleri, klktan kla girerek, sesini deitirerek, kk aksesuarlarn da yardm ile sahnede canlandrr. Meddahn makyaj, zel bir kyafeti ve sergileme yeri yoktur. Kalplam szlerle konumaya balanr. Elinde bir baston (pastav), omzunda bir mendil bulunur; mendili ses taklidi ve baz tipleri balatmak iin kullanr. Bastonu ise oyunu balatmak, dikkat ekmek, taklit yapmak iin kullanr. Meddahlk iin her eyden nce tipleri, insanlar, hayvanlar ok iyi taklit edebilme yeteneine sahip olma arttr.

4. KY SEYRLK OYUNLARI

Dier oyunlardan daha eskidir; szl tiyatro geleneimizin ilk basamadr. Ky gereini ileyen bir oyundur. Doa taklitlerine bavurulabilir. Uzun k gecelerinde, dnlerde, bayramlarda kylleri elendirmek amacn gder. Oyunlar ak ve kapal yerlerde oynanabilir. Gerektiinde basit dekorlardan yararlanlabilir. Yerine gre kostm ve makyaja bavurulur. Kz karma, lp dirilme, husumetler, bereket Blgelere gre eitlemeleri olabilir: Arap oyunu, eytan k Oyunu, Kse ile Gelin, Koyun Gtme

B) AIK TARZI HALK EDEBYATI


Ak ad verilen halk airleri tarafndan oluturulmutur; yani syleyeni bellidir. Aklar genellikle okuryazar deillerdir. Aklar; asker ocaklarnda, ky, kasaba ve ehirlerde yetiir. Aklar eserlerini saz eliinde verirler. Sz ve mzik birbirini tamamlayan iki unsurdur. Bir Pirin elinden bade ierek veya elma yiyerek ak olurlar. air, son drtlkte mahlsn syler. Genellikle yaln ve yapmacksz bir dil kullanlr. Ak iirinde yinelemeler, bo tekerlemeler, l ve uyak tutturmada kolaylk salayan yaktrmalar bulunur. 16.yy: (balama) Krolu, ksz Dede, Kul Mehmet... 17. yy: (altn a) Ak mer, Karacaolan, Gevheri, Kayk Kul Mustafa, Erili Emrah... 18. yy: (snk) Ressam Levni, Ak Vartan 19.yy: (ikinci Bahar) Erzurumlu Emrah, Dertli, Bayburtlu Zihni Seyrani, Dadalolu, Ruhsati, Smmani 20.yy: (gelenek) Ak Ali zzet, Ak Veysel, Murat obanolu, eref Talova, Mahzuni erif

AIK TARZI HALK EDEBYATI

1. KOMA
a.GZELLEME c.TALAMA 2. DESTAN b. KOAKLAMA d. AIT

3. SEMA 4.VARSAI

1. KOMA rnek al

k edebiyatnda en ok sevilen ve kullanlan nazm eklidir. Drt dizeli bentlerden oluur. Drtlk says 3-5 arasndadr; en az 3 en fazla 12. 11li hece lsyle yazlr/sylenir. (6+5 , 4+4+3) air son drtlkte mahlsn syler. Uyak dzeni: abab, cccb, dddb... Genelde, ak, gzellik, tabiat, sevgi vb lirik konular ilenir. Karlkl konuma (dedim-dedi) biiminde olan komalar da vardr. nemli koma airleri Krolu, Pir Sultan Abdal, Karacaolan, Gevher, Erzurumlu Emrah, k mer Konularna gre gzelleme, koaklama, talama, at gibi nazm trlerine ayrlr.

2. SEMA

Hece lsnn 8li kalbyla sylenir. (Koma 11li heceyle) Koma gibi kafiyelenir: abab, cccb, dddb... Drtlk says 3 ile 5 arasndadr. Kendine zg bir ezgi vardr. Koma gibi sevgi, gzellik, ayrlk ve doa konular ilenir. Sevgi ve gzellik konular semade, daha gzel ve etkileyici ilenebilir. Aruzla ve heceyle yazlan olmak zere iki trl semai vardr. Karacaolan ve Erzurumlu Emrah bu alanda mehurdur. KOMA LE SEMA ARASINDAK FARK: a. Bestesi b. ls (koma 11li, semai 8li) c. drtlk says (Koma daha uzun olabilir.) KOMA LE SEMA ARASINDAK BENZERLK: a. konusu b. kafiye emas c. nazm birimi

SEMA
Yeil bal gvel rdek, uar gider gle kar. Ericesin tel tel etmi, dker gider yare kar. ...
Telli turnam skn gelir, nci mercan ykn gelir, Elvan elvan kokun gelir; Yar oturmu yele kar. Karacaolan

Gnl gurbet ele varma Ya gelinir ya gelinmez Her dilbere meyil verme Ya sevilir ya sevilmez ...
Emrah der ki dtm dile Blbl figan eyler gle Gzel sevmek bir sarp kale Ya alnr ya alnmaz. Erzurumlu Emrah

3. VARSAI

Toroslardaki Varsak (Avar) boyunun zel bir ezgiyle syledii trklerden gelitirilmi bir nazm biimidir. Hecenin 8li kalbyla yazlr. Kendine zg bir bestesi vardr. Drtlk says 3-5 arasndadr. Kafiyelenii komayla ayndr: abab, cccb, dddb... Sert, yiite bir syleyii olan epik iirlerdir. Genellikle bre, bre hey, hey, be hey gibi nlem szcklerine yer verilir. Hayattan ve talihten ikyet gibi konular da ilenir. Dadalolu ve Karacaolan varsalaryla nl iki airdir.

3. VARSAI Bre aalar bre beyler lmeden bir dem srelim Gzmze kara toprak Dolmadan bir dem srelim Aman hey, Allahm aman Ne aman bilir ne zaman stmzde ayr emen Bitmeden bir dem srelim Bana felek derler felek Ne aman bilir ne dilek hir mrmze helk Etmeden bir dem srelim Karacaolan der cnn Gzelim szme inan Bu ayrlk bize heman Ermeden bir dem srelim

Karacaolan

4. DESTAN

Savalar, kahramanlklar, ayaklanmalar, ktlklar, doal afetler, salgn hastalklar, ekya ve nl kiilerin servenleri, gln olaylar, toplumsal talama ve eletiri, ataszleri, hayvanlar destanlara konu olur. Anonim destanlardan farkldr. k irinin en uzun nazm biimidir; bazen 100 geer. Destan koma gibi kafiyelenir: abab, cccb, dddb... Hecenin daha ok 11li bazen de 8li kalbyla sylenir. Kendine zg bir ezgisi vardr. air son drtlkte mahlsn syler. Seyran, k mer ve Kayk Kul Mustafa bu alanda nldr.

4. DESTAN
Esnaf Destan Kkten ktm gurbet ellere Hakikat rahna dtm gezerken Eski szdr gelir yazlan sere Ak atna bindim yayan giderken ... Nalbant oldum krdm naln ounu Bir katr nalladm dinle oyunu Meer acemiymi bilmem huyunu enemi teptirdim naln skerken ... Manav oldum elma armut tez rr Cambaz oldum ip stnde kim yrr Kasap oldum her gn gzm kan grr Yreim bayld kana bakarken ... Ben bu sanatlar bir bir dolatm Tekrar gelip airlie bulatm Kmil mridin eline dtm Tekke-i ak ire ile ekerken. Kmil Gen Osman Destan ptid Badata sefer olanda Atlad hendei geti Gen Osman Vuruldu sancaktar, kapt sanca letti, hendee dikti Gen Osman

Eerleyin kr atmn ikisin Fethedeyim dmanlarn hepisin Sabah namaznda Badat kapsn Allah Allah deyip at Gen Osman
Sultan Murad eydr gelsin greyim Nice kahramandr ben de bileyim Vezirlik isterse tu vereyim Klcndan al kan sat Gen Osman Kul Mustafa karakolda gezerken Glle kurun yamur gibi yaarken Yklas Badat seni derken ehitlere serdar oldu Gen Osman Kayk Kul Mustafa

C. IK EDEBYATI NAZIM TRLER

1. Gzelleme 2. Koaklama 3. Talama 4. At

1. GZELLEME

nsan, tabiat, ak, sevgi sevgilinin gzelliklerinden bahseden iirlerdir. Koma nazm ekliyle yazlr. Bazen semai nazm ekliyle de yazlabilir. Lirik iirlerdir. En nemli airi Karacaolandr.

Ala gzlerini sevdiim dilber Ben gzel grmedim senden ziyade Bilmem huri misin gklerden iner Bugn gzelliin dnden ziyade Doan aylar gibi doar grnr Yeiller giyip de kar salnr Ah ettike kara barm delinir Saylmaz benlerin, binden ziyade Karacaolan der ki: bu szm haktr lemi seyrettim, akrann yoktur Sineme vurduun bir kanl oktur Daha cevrin var m bundan ziyade (Karacaolan)

2. KOAKLAMA

Cokun ve yiite bir slpla sylenir. Epik iirlerdir; yiitlik, kahramanlk ve sava konularn iler. Koma eklinde sylenir. Krolu ve Dadalolu koaklama airi olarak tannr.
Kalkt g eyledi Avar elleri, Ar ar giden eller bizimdir. Arap atlar yakin eder ra, Yce dadan asan yollar bizimdir.
Belimizde klcmz Kirmani, Tas deler mzramn temreni. Hakkmzda devlet etmi ferman, Ferman padiahin, dalar bizimdir. Dadalolu yarn kavga kurulur, ter tfek davlumbazlar vurulur. Nice Koyiitler yere serilir, len olur, kalan salar bizimdir. Dadalolu

Benden selm olsun Bolu Beyine kp u dalara yaslanmaldr At kinemesinden karg sesinden Dalar seda verip seslenmelidir Dman geldi tabur tabur dizildi Alnmza kara yaz yazld Tfek icad oldu mertlik bozuldu Eri kl knda paslanmaldr Krolu

3. TALAMA

Bir kiiyi ya da toplumun bozuk ynlerini eletirmek iin yazlan iirlerdir. Koma nazm ekliyle yazlr. Divan edebiyatnda hicviye, Bat edebiyatnda satirik, Yeni Trk edebiyatnda yergi adn alr. Ak Dertli, Bayburtlu Zihni, Kazak Abdal, Ruhsati ve Develili Seyrani nemli talama airleridir. Ormanda byyen adam azgn arda pazarda insan beenmez Medrese kakn softa bozgunu Selam vermek iin insan beenmez ... Elin kapsnda karava olan Burnu smkl gz ya olan Bayramdan bayrama bir tra olan Berbere gelir de dkkan beenmez. ... Kazak Abdal syler bu trl sz Yourt ayran ile hallolmu z Kyden ehre gelse bir Trk'n kz nci yakut ister mercan beenmez

4. AIT

Sevilen bir kiinin lmnden duyulan znty dile getirmek amacyla ve koma ve trk nazm ekliyle yazlr/sylenir. slamiyet ncesinde sagu, Divan edebiyatnda mersiye olarak bilinir. Anonim Halk edebiyatnda da atlar olmakla birlikte atlar Ak Tarz Trk edebiyatna aittir. Doal afetler, lm, hastalk vb. aresizlikler karsnda korku, heyecan, znt, isyan gibi duygular ifade eden ezgili rnlerdir. At syleme iine at yakma, at syleyenlere ise at denilmektedir.

4. AIT
HACI BEY AITI: Ayvalktan indim yayan Dayan hey dizlerim dayan demiten gelin geldi Uyan Hac Beyim uyan Evlerinin n kavak Kavaktan dklr yaprak Uyan Hac Beyim uyan Elim kna, bam duvak Hizarna hizarna Kular konmu mezarna Hac Beyin kr atn ekin sultan pazarna

Anam alar bam diye Gelin alar am diye Kk kzlar pek alyor Meclisi gzel kardeim diye

B) AIK HALK EDEBYATI

16.yy: (balama) Krolu, ksz Dede, Kul Mehmet... 17. yy: (altn a) Ak mer, Karacaolan, Gevheri, Kayk Kul Mustafa, Erili Emrah... 18. yy: (snk) Ressam Levni, Ak Vartan... 19.yy: (ikinci Bahar) Erzurumlu Emrah, Dertli, Bayburtlu Zihni, Seyrani, Dadalolu, Ruhsati, Smmani.. 20.yy: (gelenek) Ak Ali zzet, Ak Veysel, Murat obanolu, eref Talova, Mahzun erif...

KROLU (16. yy)


Evliya elebinin Seyahatnamesine gre iki Krolu vardr: Yenieri Ocanda Yetien Krolu 1. 16 ve 17'nci yyda yaayan Yenieri ocandan yetien bir airdir. 1578-1590 arasndaki Osmanl-ran savalarna katlm bir ordu-asker airidir. Burada zdemirolu Osman Paann yiitliini anlatt destan nldr. Yenieri a Krolu'nun iirleri dil ve anlatm bakmndan yk kahraman Krolu adna sylenen iirlerden ok farkldr. Yenieri A Krolunun yiite, cokun bir seslenile sylenmi koaklamalar ve destan nazm biiminde yazd iirleri nemlidir. Ak, tabiat gibi konularn iledii iirleri de vardr. Dalara kp Yol Kesen Krolu. 2. Halk yksndeki kahraman Kroludur. Asl ad Ruen olan air Bolu Gerede evresinde yaad. Devlete kar ayaklanp Sivas-Tokat yolu zerindeki amlbel'e yerleip ekyalk yapt. Bir baka sylentiye gre de, Bolu Beyi'nin seyisi Yusuf'un olu Ruen Ali, asl Krolu'dur. Bolu Beyi, babas Yusuf'un gzlerine mil ektirdi. Ruen Ali, babasn saaltmak iin Aras Irma'na gtrd. Ama ila olacak kpkleri kendisi iip yiitlik ve airlik gc kazand. amlbel'e yerleip babasnn intikamn almak zere Bolu Beyi'ne sava at. Krolu hikayesi, Azerbaycan, ran, Trkmenistan, zbekistan, Kazakistan ve Balkanlar'da da bilinmektedir. Eitlii, adaleti, ezilenlerden yana destans bir kiiliktedir. Halk hikayesi iindeki koaklama ve trkler nemlidir.

AIK MER 17 yy. (1651- 1707)


Konya'nn Hadim ilesinin Gzleve kynde 1651de domutur. stanbul'da ld. Orduya girmi, snr kalelerinde bulunmu, baz savalara katlmtr. iirlerinden stanbul, Bursa, Yama, Sakz, Sinop ve Badat gibi yerleri dolat anlalmaktadr. Balangta divan airlerini taklit edip Adl mahlasn kullanm, mer mahlasn daha sonra benimsemitir. Dneminin ve Trk saz iirinin nde gelen isimlerindendir. Kendisinden sonra gelen klar etkilemi, iirleri bestelenmi, eitli meclislerde alnp okunmutur. kne ve sfyne mahiyetteki baz manzumeleri ise bir tr ilahi gibi uzun zaman tekke ve zaviyelerde terennm edilmitir. Asker ocanda bulunmas dolaysyla hem serhat boylarnn biraz serbest ve maceral hayatn yaayarak dile getirmi, hem de klasik iirin mecaz, vezin, kafiye ve edebi sanatlarn, hatta biraz da dilini kullanarak o evrelerin havasn yanstmtr. Klasik Trk edebiyatndan byk lde etkilenmi; aruz vezniyle yazd divan'larda divan iirinin kalplam mazmun ve hayal dnyasna byk lde yer vermitir. Daha salnda stat kabul edildii iin kendisinden sonraki airler arasnda onun gibi yazmak bir moda haline gelmitir. Onun am olduu Divan iirini taklit cereyan yznden saz iirinin eski safl ve dili fark edilir ekilde bozulmutur. Geriye brakm olduu 2000'den fazla iirle Trk edebiyatnn en ok yazan airlerinden biri olarak tannd. Hece vezniyle syledii iirlerde daha baarldr.

KARACAOLAN 17 yy.

(1606?-1697)

iirinin kaynan, gebe toplumunun gelenekleri ve iinde yaad, yurt edindii doa oluturur: Gneydou Anadolu (Mara, Gaziantep) ukurova, Toroslar ve Gavurdalar... Kozanoullar ile arasnn almas sonucu gen yata gurbete kt. Halk iirinde kendine zg bir iir evreni kurmutur. Btn halk airlerini ve Cumhuriyet dneminin baz airlerini etkilemitir. Ak ve tabiat airi olan ak; gzele, sevgiliye ve doaya tutkundur. Gzelleri, yiitleri ver, dert orta bildii dalara seslenir. Duygulanlarn gereki biimde dile getirmitir. Somut sevgililere gnl veren sanat iirlerinde; (ilk olarak) sevgililerinin adn vermitir: Elif, Ana, Zeynep, Hr, Dnd... iirlerinde tasavvufa ve dini konulara yer vermemitir. Ak, anlalr bir biimde; iten ve zl bir syleyi birlii kurmutur. Dil ve l bakmndan Divan Edebiyat'nn etkisinden uzak kalmtr. 500n zerinde iiri tespit edilmitir.

KARACAOLANDAN

Karacaolann yolu bir eme bana der. Su doldurmakta olan kyl kzlaryla karlar. lerinden biri airin kara oluuyla alay edince Karacaolan u iiri okur:
Bana kara diyen dilber Gzlerin kara deil mi Yzn sevdiren gelin Kalarn kara deil mi Beni kara diye yerme Mevlam yaratm hor grme Ala gze siyah srme ekilir kara deil mi Karacolan der maallah Bir gn grrm inallah Kara donludur Beytullah rts kara deil midir

ki rnek:
Vara vara vardm ol kara taa Hasret ettin beni kavim kardaa Sebep ne gzden akan kanl yaa Bir ayrlk bir yoksulluk bir lm Nice sultanlar tahttan indirdi Nicesinin gl benzini soldurdu Nicelerin gelmez yola gnderdi Bir ayrlk bir yoksulluk bir lm Karac'olan der ki kondum glmez Acdr ecel erbeti iilmez derdim var birbirinden seilmez Bir ayrlk bir yoksulluk bir lm (Karacaolan) ryan geldim gene ryan giderim lmemeye elde fermanm m var Azrail gelmi de can talep eyler Benim can vermeye dermanm m var Dirilirler dirilirler gelirler Huzur- maherde divan dururlar Harami var diye korku verirler Benim ipek ykl kervanm m var Er isen erliin meydana getir Kadir Mevl'm noksanm sen yetir Bana derler gam ykn sen gtr Benim yk gtrr dermanm m var Karac'olan der ki ismim erler A oldu yediimiz ekerler Gzel sever diye isnad ederler Benim Hakk'dan zge sevdiim mi var (Karacaolan)

KAYIKI KUL MUSTAFA 17 yy.


(?- 1658) bar mano gen osman trks

Genliinde Murat Reisin levendi olarak Cezayirde bulunduu iin Kayk lakabyla anlmtr. Yenieri airlerindendir. II. Osmann ehit edilii, IV. Muratn Badat Seferi gibi tarihi olaylar ileyen airin Badat Seferinde ehit den Gen Osman iin syledii destan mehurdur. iirleri yllarca serhat kalelerinde, kahvehanelerde sylendi. iirlerinde sade bir dil kullanmtr. Divan iirinin etkisinden uzak kalmay barmtr.

GEVHER 17 yy.

(?-1720?)

Ad Mehmed'dir. Krml veya stanbullu olduu sanlyor. Osmanl devletinin birok ilini gezdi. Anadolu, am, Arabistan, Rumeli... Az ok okumu, bir paann yannda katiplik yapm bir ozandr. Divan iirinden etkilenmi; heceyle yazd iirlerde (semai ve koma) yabanc kelimelere ve divan iiri mazmunlarna yer vermitir. Heceyle yazd iirleri aruzla yazdklarna gre daha baarldr. Aydnlarca da bilinen air Halk iirinin nclerindendir. Musiki ile de ilgilenmi olan Gevheri'nin kendi adn tayan bir de hava vardr. Aruz ile yazd iirlerinde bata Fuzuli olmak zere klasik airlerimizin tesiri grlr. Yzyln balca adlarndan biri olmasnda, belki de, aruz veznini hece vezni kadar baarl bir ekilde kullanan ender airlerden biri olmasnn da rol vardr. Usta bir ak olmas, onun sevilip rnek alnmasna vesile olmutur. iirleri arasnda eitli tarihi olaylara yer verenler de vardr. Avusturya'ya kar alan 1663 ve 1689 seferleri

ERCL EMRAH

17. YY

Yaam ile ilgi kesin bilgiler yok. Vann Erci ilesinde doduu ve 17nci yzylda yaad biliniyor. Ar bir Trke kulland. ten ve halk zevkine yakn bir syleyii vardr. Yurt sevgisi, ak, doa gzellii, zlem gibi konular iledii ve hayatn anlatt Emrah ile Selvihan adl halk yksyle n kazand. Bu yk Dou Anadolunun yan sra Azerbaycan, Trkmenistan ve Ermenistanda da deiik isimlerle tannr ve sevilir. Ercili Emrahn en ansz yan Erzurumlu Emrah ile kartrlmasdr. Fakat Erzurumludan nce yaad ve ona gre daha sade bir dil kulland. Baz iirleri Erzurumlu Emraha mal edilmitir. Halk yks: Emrah ile Selvihan

DADALOLU 19. yy. (1785?- 1868?)


Toroslardaki gebe Trkmenlerin Avar boyundan Ak Musa'nn olu olan sanatnn asl ad Veli'dir. Sk sk resmi otoriteye kar km bu ynde iirler sylemitir. Eitimini szl kltrden ve destans bilgilerden ald. iirlerinde, gebe yaamn, orta Anadolu'da hkm sren airet kavgalar ve airetlerin Osmanl'ya ayaklanmalarn yanstt. Trkmenleri isyana ve mcadeleye tevik etti. Dervi Paa tarafndan isyan bastrlnca airetiyle Sivasa yerleti. iirlerinde yiite bir sesleni ve ili syleyi de vardr. ehir yaamndan uzak kald iin Divan iirinden hi etkilenmedi. Koma, semai, destan ve varsa trnden eser veren k; daha ok trk trnde baarldr. slup ynyle Karacaolan ve Krolunu artrr. Dili Trkmenlerin kulland halk Trkesidir. Bilinen 100 kadar iiri vardr.

BAYBURTLU ZHN 19 yy. (1802- 1859)


Erzurum ve Trabzonda medrese eitimi ald; stanbulda Divan Katiplii yapt. stanbul'dan yurduna dnd. Bayburtun Ruslar tarafndan igalinin (1828) btn aclarn yaad; igalden sonra Bayburt'tan ayrld; igal kaldrlnca yurduna dnd. Hacc'a, oradan da Msr'a gitti. Yalannca Trabzon'a geldi ve burada hastaland. Bayburt'a doru yola kt; Trabzon yaknlarnda ld. (1859). Gittii her yerde talanacak birini buluyordu: kaymakam, kad, aa v.b... Bu yzden de yerden yere vuruluyordu. Daha ok divan airi olmak kaygs gderdi; ancak adn yine saylar az olan, hece ile sylemi komalar ile destanlar yaatmaktadr. Divannda gazel, kaside, tahmis gibi Divan iiri nazm biimleri vardr. Asl hretini divanna dahi almad talama trndeki (halk iiri) iirleriyle kazand. Talamalarnda (hiciv), ak sak ve kaba kfrlere de bavurdu. Divan: (Divan iiri biiminde yazd iirlerden oluur.) Sergzet-Name: (bandan geen olaylar anlatt mesnevi)

ERZURUMLU EMRAH 19. yy. (?- 1860)

Erzurumun kylerinden birinde domutur. Medrese eitimi ald, Nakibendi tarikatnn Halidiye koluna baland; sonra medreseden ayrlarak kyne dnd. Saz airleri arasnda Divan iirini en iyi bilenlerdendir. Arapa ve Farsa szckleri kullanmaktan ekinmedi. Divan tarznda gazel, rubai, muhammesler de yazan air, asl baarsn hece ls ile yazd koma ve semailerde gstermitir.

SEYRAN

(1807-1866)

XIX. yzyl halk iirinin byk ustasdr. Asl ad Mehmet'tir. Kayserinin Develi kasabasnda domutur. Medresede birka yl okuduktan sonra ayrlp stanbul'a gitmitir; ancak devrin byklerini hicvettii iin, memleketine dnmek zorunda kalmtr. Yaam aclarla, yoksulluklarla gemiti; mrnn son ylllarnda deli gmleini de giymitir. Divan geleneine uymaya alp aruzla ve adal bir dille iirler yazd; ancak asl hretini hece lsyle yazd iirlerde gsterdi. Ham sofular ve kt yneticileri yerdii hicivleriyle ve gzellemeleriyle tannr. iirlerinin ounu bugn de gncelliini yitirmemitir.

DERTL 19 yy. (1772-1845)

ehirde yetien ve Divan iirine zenen aklardandr. Bolu yaknnda Geredeye bal bir kyde dodu. Okumularn da ilgisini eken iirler yazd. (Erzurumlu Emrah ve Seyrani gibi) Divan, Tekke ve Halk iirini iyi bilen air; Divan iiri trnde de eser verdi. Fakat asl baarsn heceyle yazd iirlerde gsterdi. Hem aruz hem de hece veznini kulland. Tasavvufi bir derinlii ve lirizmi yoktur; kuvvetli bir yergisi vardr.

AIK VEYSEL (1894-1973)

Cumhuriyet devri saz airlerinden olan sanat; Cumhuriyetin 10. yl trenlerine katld. Cumhuriyet ve Atatrk zerine yazd iirlerle mehur oldu. A. Veyseli sanat dnyasna A. Kutsi Tecer tantt. 7 yandayken geirdii iek hastal yznden gzlerini kaybetti; babasnn oyalanmas iin verdii krk bir sazla alp sylemeye balad. Mehur olana dek, yaam ac ve yoksulluklarla geti;ky enstitlerinde retmenlik yapt. Yurdun deiik kelerini dolaan air; insan, yurt, toprak sevgisini sade bir dille mkemmel bir ekilde iledi. Halk iirinin son byk ustas olarak bilinir. iir: Dostlar Beni Hatrlasn, Sazmdan Sesler, Deyiler

MURAT OBANOLU

(1940- 2004)

Kars doumlu olan air ilk okul mezunudur. Aklk geleneinin (gnmz saz airlerinin) nde gelenlerindendir. iirlerinde nasihat etme, ahlak tler verme amacndadr. Ulusal konular ve z deerleri ileyen iirleri de vardr. iirleri Kars Eli, Pnar, Hisar, Trk Edebiyat gibi dergilerde yaymlad. Aklar yarmasnda dereceler kazand.

Eser: Manzum ykler ve iirler yazd.

C)TEKKE / TASAVVUF HALK EDEBYATI

Dini tasavvufi dnceyi yaymak dncesiyle geliti. Allah ak ve Vahdet-i Vcud dncesi konu edilir. Dili halkn anlayabilecei bir dildir. Hem divan hem de halk edebiyat nazm ekilleri kullanlmtr. Hem aruz hem de hece vezni kullanlmtr. Nazm birimi drtlktr; gazel biimde ilahiler de vardr. Dzyaz biimini ise evliya menkbeleri, efsaneler, masallar ve tarikat byklerinin hayatlarn konu alan yaptlar oluturur. 12. yzylda Ahmed Yesevi ile balad; Anadoludaki ilk ve en byk airi Yunus Emredir. Bu edebiyat geleneinin srmesinde en nemli rol AleviBektai ve Melami-Hamzav airler oynamtr. Tekke iirinin genel ad, zel bestelerle okunan ve tarikatlara gre deiik isimlerle anlan ilahilerdir.

TEKKE/DN-TASAVVUF
HALK EDEBYATI

MANZUM ESERLER 1. LAH 2. NEFES

MENSUR ESERLER 1. FTVVETNAME 2. GAZAVATNAME

3. NUTUK
4. DEME 4. DEVRYE 5. ATHYE

3. MENAKIBNAME
4. BATTALNAME

1. LH

Allah akn konu edinen, Allah vmek, ona yalvarmak iin yazlr. zel bir ezgiyle okunur. Drtlk says 3-7 arasndadr. Kafiye dzeni komaya benzer: abab cccb dddb... lh, 7li, 8li ve 11li hece lsyle yazlr. lhleriyle en ok Yunus Emre (XIII. yy.) nlenmitir. lhler tarikatlara gre trl adlar alr: Mevlevlerde yin, Bektalerde nefes, Alevilerde deme (deyi, deme), dier tarikatlerde de cumhur ya da ilh denir.

2. NEFES

Bekta airlerinin yazdklar tasavvuf iirlerdir. Nefeslerde genellikle tasavvuftaki vahdet-i vcut (Allahn varl ve birlii) kavram anlatlr. Hz. Muhammet ve Hz. Aliyi vmek iin de sylenir. Nefeslerde kalenderne ve alayc bir slp grlr. Pir Sultan Abdal nefesleriyle nldr.

3. NUTUK

Pirlerin ve mritlerin, tarikata yeni giren dervilere sylenir. Tarikat derecelerini ve tarikat adabn retmek iin sylenir. Didaktik (retici) iirlerdir.

4. DEVRYE

Ezelden beri var olan insan ruhunun Allahtan gelip tekrar Allaha dnmesi dncesini ileyen iirlerdir. lhye benzer.

5. ATHYE (ATHYT-I SOFYNE)


Dinin ilkelerinden, inanlardan teklifsizce ve alayc bir dille sz ediyormu gibi sylenir. Grnte sama sanlan bu iirler aslnda toplumun ve insanlarn eletirisini yapmakta ve tasavvuf kavramlarn anlatmaktadr. Genellikle Bekta airleri tarafndan sylenir. Ergenenin kprs Suszluktan kurumu Edirne minaresi Eilmi su imee
Kaygusuzun szleri Hindistann kozlar Sen de bu yalan ile Gidem dersin umaa (Kaygusuz Abdal)

ARUZ LSYLE YAZILAN HALK R NAZIM BMLER VE TRLER

Bunlar Divan edebiyatnn etkisiyle olumutur. Aruz vezniyle yazlan Halk edebiyat nazm biimleridir.
SEMA DVAN KALENDER SATRAN VEZN- HAR SELS

MENSUR (DZYAZI) ESERLER

FTVVETNAME: Ftvvetlerin ilkelerini, tarihini, niteliklerini, trelerini konu edinir. GAZAVETNAME: Din dmanlar zerine gazilerin dzenledikleri akn ve savalar ve gsterilen kahramanlklar anlatlr. Bir yerin alnmasn anlatanlara "fetihname", dmann yenilgisini anlatanlara "zafername" denmise de sonradan bunlarn hepsine birden "gazavetname" denilmitir. MENAKIBNAME: Kahramanlarn, din ve tarikat byklerinin yaamlar, gsterdikleri kerametler anlatlr. Kahramanlar olaanst nitelikler tar, olaanst iler yapar. BATTALNAME: Battal Gazi'nin menkbev hayat zerine kurulmu destansal halk hikayesidir.

YUNUS EMRE (1240-1320)


Nerede doup byd kesin olmamakla beraber Eskiehirde doup ld sylentisi ar basar. ok gl bir din bilgisi ve tasavvuf kltr vardr. Tapduk Emrenin dergahnda eitim ald, nefsini terbiye etti. Arapa ve Farsa bildii, medrese eitimi ald eserlerinden anlalr. Tekke edebiyatnn Anadoludaki kurucusu ve en nemli temsilcisidir. 13. yyda Anadolu, am ve Azerbaycan gezerek Mool istilasyla sarslan insanlar; din, dil, rk ayrm gzetmeksizin hogr ve sevgiyle kucaklamtr. Unesco tarafndan 1992 yl Y. Emre Sevgi Yl Az szle, ayrntl dnceleri, duygular syledi. (sehl-i mmteni) Sade, samimi bir dille yazd ilahileri yzyllarca dilden dile sylendi, okundu. Anadolu Trkesinin olumasnda nclk etmitir. Trk edebiyatnn nemli cokun ve lirik bir airdir. iirlerinde hem aruz hem de hece vezni kullanlmtr. Divan: Hece ve aruzla yazd iirlerinin derlendii kitap Risaletn Nushiyye: Aruz lsyle yazlm mesnevi nazm biiminde nasihat kitabdr. Anasr- erbaa (su, toprak, hava, ate) ve cann birlemesini anlatan eser 563 beyitten oluur.

NASREDDN HOCA (1208?- 1237)


Eskiehirin Sivrihisar ilesi Hortu kynde doduu sanlmakta, Akehir'de ld bilinmektedir. nce Sivrihisar'da medrese renimi grd, babasnn lm zerine Hortu'ya dnerek ky imam oldu. 1237'de Akehir'e yerleerek, Seyyid Mahmud Hayrani ve Seyyid Hac brahim'in derslerini dinledi, slam diniyle ilgili almalarn srdrd. Bir sylentiye gre medresede ders okuttu, kadlk grevinde bulundu. Bu grevlerinden dolay kendisine Nasuriddin Hce ad verilmitir. Hayatyla ilgili bilgiler, halkn kendisine olan ar sevgisi yznden, sylentilerle karm, yer yer olaanst nitelikler kazanmtr. Nasreddin Hoca'nn deeri, yaad olaylarla deil, gerek kendisinin, gerek halkn onun azndan syledii glmecelerdeki anlam, yergi ve alay elerinin inceliiyle llr. Onun olduu ileri srlen glmecelerin incelenmesinden, bunlarda geen kelimelerin aklanndan anlaldna gre o, belli bir dnemin deil Anadolu halknn yaama biimini, gldr esini, alay ve elenme trn, vg ve yergi becerisini dile getirmitir. Onunla ilgili glmeceleri oluturan elerin oda sevgi, yergi, vg, alaya alma, gln duruma drme, kendi kendiyle elikiye srkleme, dinin temel kabulleriyle elimeden ok ince bir syleyile hogry yelemedir. zellikle karsndakinin durumuyla eliki iinde bulunma, glmecelerinin genel zelliidir. Hocann nefis, gldrc olduu kadar dndrc de olan ve bir ders alma nitelii tayan fkralar yalnz Trkiyede deil bir ok lkede de sevilmitir. Nasrettin Hocaya ait olduu zannedilen birok fkra aslnda sonradan onun adna uydurulmu fkralardr.

EREFOLU RUM (?-1409)

Asl ad Abdullah olan air "Kadiri Tarikat"nn "Erefiye" kolunun kurucusudur. Msr'dan g edip znik'e yerleen bir ailenin ocuudur; znikte ld, kendi tekkesine gmld. Medrese eitimi ald. Erefolu Rumi, Emir Sultan'n hizmetinde bulunmu, daha sonra Ankara'ya giderek Hac Bayram Veli'nin dervii, sonra da damad olmutur. Erefolu Rumi iirlerini hem aruz, hem hece lleriyle yazmtr. Erefolu Rumi de Yunus Emre'nin yolundan, izinden giden ozanlardandr.
iir: "Erefolu Divan" adl yaptta toplanmtr. Dzyaz: Mzekki'n-Nfus (nefsi terbiye etme yollar)

HACI BEKTA-I VEL (1209-1270)


13.yyda yaamtr,Trkistann Niabur ehrinde domutur. yi bir eitim grd. A.Yesevinin isteiyle Anadoluya (Krehir civarnda imdiki ad Bekta olan Sulucakarahyke gelmitir. Anadolunun Trklemesinde ve slamlamasnda nemli rol oynad; renciler yetitirdi. Makalat: Bilinen tek eseridir. Sohbetler, szler anlamna gelir. Tasavvuf konular blmler halinde ilenir. A. Yesevinin Fakirnamesinin aklamas niteliinde bu eserde; drt kap, krk makam, Hz. Adem (as.) yaratl, eytan ve ileri, eytandan korunma yollar, Allah inanc ve sevgisi gibi konular iler.

HACI BAYRAM VEL

(1325- 1429)

Asl ad Numan olan mutasavvufumuz; eyhi Somuncu Babaya bir bayram gn baland iin bu adla anlmtr. Bayramiyye Tarikatnn kurucusudur. Ankara'nn ubuk civarnda bir kyde domu; 1429te Ankara'da lmtr. Medrese eitimi grmtr. Kayser, Aksaray, am ve Hicazda bulundu. lgin bir yaam olduu bilinmektedir. iir: Aruzla 2, heceyle 3 iiri Mektup: Trke yazlm bir mektubu vardr.

PR SULTAN ABDAL (?-1560)


16.yyda yaam Alevi-Bekta bir airdir. Hakknda fazla bilgi yoktur; asl ad Haydardr. Sivasn Banaz kynde domutur. ran yanls mezhep olaylarna kart. Sivas Beylerbeyi Hzr Paa, onu astrd. i-Batn inanlar gl bir lirizmle dile getirdi. Aratrmalarda 6 ayr Pir Sultan kimliine deinilir. Tekke ve tasavvufun kalplarn ap geni bir halk kesimine seslendi. Ak, tasavvuf (yzeysel olsa da) ve kavga, tabiat konularn iledi. Medrese renimi grmedii iin, Divan Edebiyat'ndan hi etkilemedi. iirlerinde duru ve yaln bir kulland.

ERZURUMLU BRAHM HAKKI

(1703-1772)

air, bilgin ve mutasavvuf olarak bilinen air; din, edebiyat, psikoloji, matematik ve astronomi gibi deiik alanlarda eser verdi. Tilloda gzlem evi kurdu; gnmzde doruluu ispatlanan astronomik incelemeler yapt. Erzurumun Hasankale (Pasinler) ilesinde dodu. stanbul, Msr ve Hicazda bulundu; sonra Siirtin Tillo ilesine yerleti ve orada ld. Allah akn ileyen iirleri (ilahileri) mehurdur.
iir: Divan Dzyaz: Marifetname ( eitli bilgilerden bahseder)

NYAZ- MISR 17 yy.


(1617-1694)

Asl ad Mehmet emseddindir. Malatyada dodu, Msrda eitim ald. eyh Sinan mmden tasavvuf eitimi ald. Dnyann birok yerini (Anadolu, Arabistan) gezdi; irat ve lebli vazifesinde bulundu; srnler yaad, Limmi adasnda srgndeyken ld. iirlerini aruz ve hece lsyle yazd; asl hretini heceyle yazd ilahilerde yakalad. Aruzla yazd iirlerde Fuzul ve Nesimnin, heceyle yazd iirlerde de Yunus Emrenin etkisi grlmektedir. Eser: erh-i Nutk- Yunus Emre lahileri ve tasavvufi eserlerinin yan sra tefsirleri de vardr.

ABDAL MUSA SULTAN (14 yy.)

Abdal Musa Sultan, nl bir ozan ve dnrdr. Aslen Horasan'l dr. Osmanllarn Bursa'y fethi yllarnda Orhan Bey'in askerleriyle savalara katld ve byk yararlklar gsterdii sylenir. Hac Bekta Veli'nin nde gelen halifelerindendir. Payesi sultanlk, mertebesi "Abdallk". Elmal, Tekke kyndeki dergah, ilk Bektailerin drt byk "Asitane-i Bektaiyan" dan biridir. Abdal Musa Sultan, Elmal yresinde kurduu tekkesinde saysz kiiler irad etmi (uyarm) ve bunlar arasnda byk ozanlar yetimitir. AleviBektai airlerden Kaygusuz Abdal'dr.

KAYGUSUZ ABDAL (15. yy)


Doum tarihi ve yeri ile lm tarihi ve yeri kesin olarak bilinmemektedir. Asl adnn Aleddin Gayb olduu sylenir. yi bir eitim grm ve Bektai eyhi Abdal Musann dergahna girmitir. Mekke ve Msra gittii, Hac dn ld ve bir maaraya gmld sylenir. Bir baka sylentiye gre de Antalya Elmalda gmldr. eyhi Abdal Musa gibi o da Bektai-Alevi edebiyatnn kurucularndan saylr. Yunus Emrenin takipilerindendir. Hem aruz hem de hece lsyle iirler yazd. iirlerinde, tasavvuf ve tarikat adabn nkteli bir dille anlatt. iirlerinde hiciv ve mizah elerini de kullanarak ham sofularla alay etti. Hece lsyle yazd iirlerinin ou "athiye"dir. Yaln bir dili ve kvrak syleyii vardr.
Manzum:Divan Gevhernme, Glistan Mensur: : Sarynme, Minbernme, Dilgs, Budalanme, Mesnevi, Mugltanme, Esrr-i Hurf, Vcdnme..

2. Bir halk edebiyat rn olan mani

3. Aadakilerden hangisi karagz, meddah, ortaoyunu gibi seyirlik halk oyunlarnn ortak zelliklerinden biri deildir? A) Gze ve kulaa seslenmeleri B) Gldr esine yer vermeleri C) ive taklitlerinden yararlanmalar D) Tek kiilik gsteri olmalar E) Szl tiyatro rnei olmalar

4. Sen sana ne sanrsan Ayrua da onu san diyerek daha XIII. yzylda hmanizmann mjdecisi olan, bu ynnden tr de lmnn 650. yldnmnde UNESCOca btn dnyada ve yurdumuzda anlan Trk airi kimdir? A) Mevlana B) Ahmet Yesevi C) Hac Bayram Veli D) Yunus Emre E) Sultan Veled

(1974)

5. Aadaki szck dizilerinden hangisi, tmyle halk edebiyat rnlerinin adlardr?

A) at - ark - mani - masal tuyu B) trk - mesnevi - koma - mersiye - atasz C) destan - mani - rubai masal - ark D) ark - trk - rubai - koaklama - mani E) koaklama - trk - mani - masal at (1980)

6.

Ak, Trk Halk edebiyatnda XV. Yzyln balarndan bu yana beliren bir sanat tipidir. Bir ynyle eski destan (epope) geleneini srdren, ama baka bir ynyle, adnn belirttii gibi sevda iirleri syleyen bir sanatdr. Gnmzde, yukardaki parada belirtilen sanat tipinin btn zelliklerini tayan kiilere rastlanmamaktadr. Bunun nedeni aadakilerden hangisi olabilir?

A) kln g bir ura olmas B) Gnmz insannn iire nem vermemesi C) Aydn sanatlarn, klarn grevini yklenmi olmas D) klarn iledii konularn halk ilgilendirmemesi E) Toplumsal yaamn byk lde deimesi (1981- YS)

8.

Yzyllar boyunca Tekke iirinin nderi saylm, iirleriyle kafalara ve gnllere Trke ile seslenmitir. Tasavvuf akmn, takn ve gr lirizmi ile halka yanstmtr. Aruzla da iirler yazmakla birlikte, genellikle heceyi kullanmtr. Bu iirlerde kullanlan ana tema, Tanr ak ve insan sevgisidir. Yukarda zellikleri belirtilen air kimdir? A) Yunus Emre B) Yusuf Has Hacip C) Mevlana D) Sultan Velet E) Hac Bayram Veli (1987- YS)

9. Aadakilerden hangisi halk airlerimizin ortak zellikleri arasnda yer almaz? A) Nazm birimi olarak drtl kullanmalar B) Aruzla yazanlar bulunmakla birlikte kullandklar asl lnn hece olmas C) iirlerini, halk arasnda kullanlan konuma diliyle sylemeleri D) iirlerinde genellikle yarm kafiye kullanmalar E) Eserlerinde dini, mistik konularn yan sra devrin baz sosyal olaylarn ele almalar (1988- YS)

10. Aadakilerden hangisi anonim halk edebiyat rnlerinden deildir? A) Mani B) Koma D) At E) Trk (1988- YS) C) Ninni

11. Aadakilerden hangisi, halk edebiyatnn zelliklerinden biri deildir? A)Mnacat,naat,mesnevi,mersiye gibi ortak tr ve konularn kullanlmas B)slamiyetten nceki Trk edebiyat geleneini srdren szl bir edebiyat olmas C)iirde hece ls ve yarm kafiye kullanlmas D)iirlerin saz airi ya da ak denen airlerce,balama ad verilen bir sazla sylenmesi E)Dnce ve duygularn drder dizelik bentler biiminde anlatlmas (1989- YS)

12.Halk iirimizin gl soluklu bir airidir. Kendini yedi yandan itibaren saza, sze, iire ve trkye vererek d dnyasnn karanln, gnl dnyas ile aydnlatmtr. Gnl gzyle yazd iirlerinde birlik, beraberlik, yurt sevgisi, gzellik, gurbet, ayrlk duygularn dile getirmitir. Bu parada tantlan air aadakilerden hangisidir? A) Yunus Emre B) Pir Sultan Abdal C) Karacaolan D) Ak Veysel E) Dadalolu (1991- YS)

13. Aadaki dizelerden hangisi bir talamadan alnm olabilir? A) Ayna alm perem dzer, Zlfn taray taray B) Krk ana yok ayran iecek Kahveye gelir d e fincan beenmez C) Eil dalar eil stnden aam Yeni talim gelmi varam alam D) Gzel gitti diye pnar alad Acd yreim yand pnara E) Avclardan kam ceylan misali, Gemi dadan daa yoktur dura (1992- YS)

14.Bahelerde gl gerek Gllere blbl gerek Senin gibi gzele Bencileyin kul gerek Bu drtln nazm biimi aadakilerden hangisidir?

A) Varsa B) Divan C) Destan D) Koma E) Mani


(1994- YS)

15.Dzenleyicisi bilinmez, halkn szl geleneinden oluur. adan aa, yerden yere ieriinde olsun, biiminde olsun deiikliklere urayabilir. Her zaman bir ezgiyle sylenir. Bu parada, aadakilerin hangisinden sz edilmektedir?

A)Trk B)ark D) Mesnevi

C)Gazel E)Koma
(1995- YS)

16. Onu halk airi saymak bir bakma yanltr. Ama o, halka, halkn diliyle seslenerek halkn airi olabilmitir. Zaten baarsnn srlarndan biri de budur. Hece ile syledii iirlerinden baka, aruzla yazlm iirleri de vardr. Yaam zerine kesin bilgiler yoktur. Risalet'n Nushiyye adl mesnevisinin yazl tarihinden yola klarak XIII. yzylda yaad konusunda birlenilmitir. Bu parada sz edilen air aadakilerden hangisidir? A) Pir Sultan Abdal B) Hac Bayram Veli C) Yunus Emre D) Mevlna Celaleddin Rmi E) Ahmet Haim (1996- YS)

17. Halk hikayeleriyle ilgili olarak aadaki yarglardan hangisi yanltr? A) Sevgi ve kahramanlk konular ilenir. B) Kiiler gerek yaamdakilere yakndr; olaanstlkler olduka snrldr. C) Olutuklar adaki sosyal yapy ve i mcadeleleri yanstr. D) Anlatm tmyle nesre dayaldr. E) Anlatclar okur yazar, az ok kltrl kiilerdir.

19?? YS

Baar Dileklerimle.

You might also like