Kemalzmin Fikir Kaynaklar

Atilla Yargc

Kapak Kapak Bask

Dizgi

Mizanpaj

Baslo Cilt

Bxslt Tarihi

Dinamik Tantm Ltd. zgn Ofset Ajans mit Ajans mit (Nvsret zcan ) zgn Ofset G ven Mcellit VIays 1993

Ittihad Yaynclk
T icareth an e Sokak 4 1 /3 5 Tevfik KupIu Han (Babakanbli Arivi Kai'.si) Sultanahm et /stanl^l Tel: 5 2 0 51 4 7 - 51 2 53 39

NDEKLER
Fikret kitaplarda yanl tantlyor ......................... Atatrk'n hayran olduu kimse ................... ...... Babama svse affederdim ...................................... izofreniye meyilli ..................................................... Fikret'in Osmanli kini manla ilgili szleri Kuduz Dinsizlii*........................................................ eytan ve Melein varln in k r...... ;................... Hristiyan Halk .......................................................... Devlet sahip kyor ................................................. Ateizmin Bayraktan A. Cevdet .............................. Damzlk Meselesi ...................................................... nkilplarn fikir b ab as........ .................................... Resmi ideolojinin paras ......................................... Gstermelik pimanlk ............................................. Ziya Gkalp Duyulmam glilmemi ey Beynindeki kurun .................................................... Cehennem hayat ...... ................................................ Ver elini Selanik .... .................................................... Osmanly ykmak ...................................................... Harab- harabati ......................................................... 9 13 15 17 24 28 36 42 43 49 51 58 63 66 68 71 73 76 78 80 85

Trk milleti ierisinde meydana getiri len o dehetli hadis tn i yzn, tafsilat n, istikblin hakikatperest tarihilerine, ve bunlar imdi Demokrat idaredeki serbestiyetle neretmekte olan slm-Trk m uhar rirlerine havale ediyoruz."
"

Bedizzaman Said Nurs Trihe-i Hayat S. I4 l.

t a k d im

Tevfik Fikret, Abdullah Cevdet ve Ziya Gkalp Ke malizm'in fikir kaynaklar olarak biliniyor. "Tek Parti deolojisi" veya "Atatrklk" diye de bi linen Resm deoloji'nin oka tartld gnmzde -bu ahsiyet hakknda ayr blmde meselenin esasna temas etmek istedik. Atilla Yargc tarafndan ortaya konulan "Kemalizmin Fikir Kaynaklar" enterasan benzerlikleri ortaya koyuyor. Tevfik Fikret'in byk mitler balad ve millete rnek evlt diye takdime alt Haluk, gide gide so nunda Papaz olup "ha" kard. Abdullah Cevdet'in kavga- grlt kaldrld cenazesinde vasta bulunma d iin Fener Rum Patrikhanesinden "hal" bir cenaze arabas arld ve mezarla ylece gtrld. Ziya Gkalp de Fransz Hastanesinde can verdikten sonra morgda banda bir "ha" ve ayak ucunda Hristiyanlara ait kutsal bir mum yanan ta zerinde yatmt. Sonlar birbirine benzeyen bu "fikir babas"nm ksa gemilerini takdim ederken, yakn tarihimize k tutmay hedef alm bulunuyomz. Cenab- Allah'n rahmeti zerinize olsun. TTHAD

Fikret kitaplarda yanl tantlyor

Se-vet-i Fnun irlerinden olan Tevfik Fikret'i nor mal lise taKsili yapan herkes; Sabah olursa, Flalk'un Bayram, Rbabm Cevab, Promete, Balklar, Zelzele gibi iirlerinden dolay az da olsa tanr. Edebiyatla uzak tan yakndan alkas bulunan kimseler de bu isim ze rinde geni aratrmalar yapm olmasalar bile, en azn dan onu duymulardr. Fakat Mill Eitim Bakanlna bal liselerde okutu lan edebiyat kitaplarnda veya dier kitaplarda bir ahs bir hdise, bir vak'a olduu gibi, btn ynleriyle anla tlmak yerine, blk prk anlatlmak yolu tercih edi lir. Kitaplarda verilen bu bilgiler de ou zaman kastl dr. Yani Zihinlerde tarih gereklerle pek telif edilme yen imajlar uyandrma hedefi esas alnr.

TEVFIK FKRET

Hatt yle ki, resm kitaplarda anlatlan nice vak'alar, hdiseler veya ahslar, olduklarnn^ grn dklerinin tam tersi bir tarzda nazarlara verilmek istenir. Ama meselelere objektif olarak bakan eserlerde, durum her ynyle anlatldndan, o hususlar hakknda daha salam, doru ve doyurucu bilgiler elde etmek mm kndr. te, 1867-1915 yllan arasnda yaayan ve anknl Mutasarrf Hseyin Efendi'nin olu olan, Mehmet Tevfik veya tannm adyla Tevfik Fikret dq resm kitaplarda yalnzca belli ynleri verilen ve belli ynleri rtlmeye allan edeb ahsiyetlerden birisidir.

Vatan iri maj

Mesel Lise, II. snflar iin Nihad Sami Banarl tara fndan hazrlanan "Metinlerle Trk ve Bat Edebiyat"nda. Tevfik Fikret'in Balklar gibi, yalnzca sosyal muhteval, bir iiri yer alrken, ayn ahsn Lise III. snf lar iin hazrlad "Metinlerle Trk ve Bat Edebiyat" kitabnda irin "Vatan" iirine yer verilerek, bir' vatan iri olduu imaj verilmek istenmitir. Kitabn 109- sahifesinde "Rbabn Cevb" isimli iirinin bir ksmna yer verildikten sonra u aklamalarda bulunuluyor: "Rbbn Cevb, aslnda uzun ve mstakil bir man zumedir. (stanbul, 1912) Fikret'in birinci iir kitabnn ad. Rbb ikeste idi. 'Krk Saz' demektir. Rbb ikeste'nin ikinci, nc basklarnda airin mill ve sos yal straplarmz dile getiren iirleri vard. Bylelikle Fikret, kendi iirini, eitli duygular, bu arada mill st raplar terennm eden bir saza benzetiyordu. 1912'de Fikret, bir mddet kede kaldn, tozlanp pas tuttu unu uyuduunu syledii bu saza, nce bir serzenite bulunur. Yllarca bu kasvetli mahbes'in (hapishaneye benzettii memleketin) atlak sar duvarlarnn ferya dyla inleten sazn, imdi niin oklarndan ayr den
10

KEMAUZMIN FIKIR KAYNAKLARI

yay kadar hazin' v sessiz, bir kede tozlandn sorar. Susmaya sebeb yoktur. Vatan yine .mustariptir. Fikret bu strab, ayn iirde, Bak alyor vatan yine bak, anne alyor/ferydyla ifde eder. Nice sitemlerden sonra, birden bire saznn yeniden canlandn, tekrar dile gel diini duyar. Fikret'in rbab, imdi btn yeni straplar karsnda, bu straplar ve vatana yaplan fenalklar sa ya saya insan iinden rperterek haykrmaya balar," (A.g.e., s. 109-110) Ayn kitabn 111. sahifesinde ise genlii tevik iir lerinden biri olan "Promete"ye yer verilmitir. Promete de ne diyeceksiniz. Onun ne olduunu biraz ileride aklamak zere imdilik, bu iirin orjinaline bir gz atalm: "Kalbinde her dakika u ulv tahassrn/ Minkr teini duy, dima dn:/ Onlar niin semda, niin ber ukurdaym?/ Glsn neden cihan bana, ben yalnz alayaym?/ Ykselmek smne ve glmek, ne tatl ey./ Bir gn u hastalkl vatan canlanrsa... Ey/ Mtak feyz nr olan ti milletin/ Mehul elektriki si, aktan fikretin/ Yklen, getir- ne varsa- biraz meskenetfiken,/ Bir para rhu, benlii idrki besleyen/ Esman bnye-hzini; bo durmasn elin/ Gr dim nnde Esatiri Evvelin/ Gkten dehy nr alan kah ramann/ Varsn bulunmasn bilecek nm nn." Bu iiri daha anlalr bir hle getirecek olursak, u mn kar: "Kalbinde her dakika u pek yce zleyiin ateli gagasn hisset ve dima dn;/ Onlar niin gkte, ben niin ukurdaym?/ Niin cihan bana byle glsn d e ,. ben yalnz alayaym?.../ Ykselmek gklere ve gl mek, ne tatl ey.../ Bir gn u hastalkl vatan canlanr sa.../ Ey nura ve feyze can atan, milletin istikbaldeki mehul elektrikisi,/ Btn fikir sahalarnn, nesi varsa yklen getir/ biraz miskinlii ezen bir para rhu, benli i, anlay besleyen/ Ve onlar canlandran mateyalleri11

TEVFK FKRET

ni; bo durmasn elin./ Gr daima nnde ew el zaman masalallannn gkten ate hrikasn yere indiren kahra manm.../ Varsn, bulunmasn bilecek adn, sann." Burada grld gibi. Fikret, genlere rnek olarak Yunan mitolojisindeki "gkten ate hrikasn yere indi ren" kahramann gsteriyor. Halbuki bizim genlie misak olarak takdim edecek, saysz kahramanlarmz yok mu? Ayn kitabn ayn sahifesinde "Promete" iirinin altn da Promete ile alakl bilgilere de yer veriliyor: "Promete (Prometheus) eski Yunan mitolojisindeki yan tanrlardan biridir. Yunan inanna gre, insanlar henz ate yakmay bilmez ve souktan titreirken, ate ve ate yakmak, yalnz gkyzndeki tanrlarn, insanla r byle bir nimetten mahrum brakmalarn dom bul mad ve gkyznden ate alp, insanlara verdi. Tanr lar, Yunan kahramannn bu hareketini kstahlk sayd lar. Yunan tanrilannm en by Zeus, Promete'yi Kaf kas dalarnda bir kayaya balatt. Ona korkun bir ce za tertipledi. Her sabah bir kartal gelip, gagasyla Promete'nin gsn deliyor, cierlerinin yiyordu. Promete'nin cierleri her gece yeniden btnleniyor ve zlim ikence, uzayp gidiyordu, ihayet mehur Yunan kahra man Herakles, yani Herkl, Promete'yi bulmak iin Kaflcaslara kotu. Onun cierlerini yiyen kartal ldrd. Bylelikle, medeniyete ate ve k veren Yunan tanrs ikenceden kurtulmu oldu. Promete'nin insanlk ve medeniyet uruna yapt bu fedkrlk. Bat sanatnn resim, heykel ve edebiyat kollarnda birok eserlerine konu olmutur. Onun iin bideler, heykeller, tablolar yaplm, eski Yunandan beri bir ksm Bat irleri Pro mete iin iirler sylemilerdir." Lise edebiyat ders kitaplarnda bir vatan iri gibi ve genlere bir nder gibi gsterilmek istenen Tevfik Fik ret gerekten nasl biriydi? Bazlarmn iddi ettikleri gibi vatan iri miydi faziletli miydi, inanl myd? Yoksa
12

KEMALIZMIN FIKIR KAYNAKLARI

tam tersine imanszlk karanlklarnda kaybolan, tezatlar ierisin de'yzen bir mizaca m sahipti? Onun Mustafa Kemal'le olan mnsebeti nasld? Daha dorusu Musta fa Kemal'in Tevfik Fikret'e bak asrnasld? "Azerbeycan niversitesi Felsefe Krss Bakam Ord. Prof. Dr. Refik Zeka Handan, babaannesinin atlas zerine elle iledii ir Tevfik Fikret'in ipek portresini, iyan Mzesi"ne balad. "Babaannesinden babasna, ondan da kendisine ge en vasiyeti yllar sonra yerine getiren Ord. Prof. Han dan, Trkiye'ye getirdii portre ile Tevfik Fikret iin kendisinin yazd iiri, Fikret'in mze haline getiren evi, iyan Mzesi'nde sergilenmek zere, zamann s tanbul Bykehir Belediye Bakan Bedrettin Dalan'a verdi. "Ord. Prof, Dr. Handan, Tevfik Fikret'in, Atatrk ta rafndan desteklenen bir ir olduunu ve Atatrk'n de, Tevfik'in iirlerini ezbere bildiini syledi. Prof, Dr. Handan, Tevfik Fikret'in 'Millet yoludur, hale yoludur, tuttuumuz yol, Ey hak yaa, ey sevgili millet, yaa var ol' eklindeki msray okuduktan sonra, 'Tevfik Fikret'i sevmeyenler Atatrk' sevmeyenler, Trk' sevmeyen lerdir' eklinde konutu.

Atatrk'n Hayran olduu kimse

phesiz ki, AzerbaycanlI Prof. Dr. Handan'n son cmlesine katlmak veya katlmamak kiilerin dnce ve fikriyaaryla alkaldr. Prof. Dr. Handan'n burada zerinde duracmz en mhim sz, Fikret'in Atatrk tarafndan desteklendiini sylemesi ve Atatrk'n Fik ret'in iirlerini ezbere bilmesidir. 25 Aralk 1985 tarihli Cumhuriyet'te yazar Mustafa Ekmeki, Tevfik Fikret'le alkal olarak kaleme ald
13

TEWK FKRET

yazsnda. Mehmet Akif'in, apka giymemek iin Msr'a gittiinin ileri srldn belirttikten sonra, stikll Mar bestekr Zeki Gngr'n Mustafa Kemal'i brak madn, yllarca onun emrinde vazife yaptm syl yor ve sz Tevfik Fikret'e getirerek, unlar kaydedi yor: "Tevfik Fikret'e gelince, Atatrk'n lnceye dek hayran olduu kii, Recep Peker bir ansini yle anla tr: " Bir gn ankaya'da sofrann belli mdavimleri toplanmt. Atatrk o akam ok dalgn grn yordu. Gruplar kendi aralarnda konuuyorlard, bunlardan birinde Fikret zerinde bahsediliyordu. Ben hem en dikkat kesildim, iim den, ite imdi parlayacak, dedim.' '" Nitekim birdenbire grledi: '" Susunuz, susunuz...' Hepsi sustular; Ata'nn kalar atlmt. Du daklarndan u szler dkld': '"Siz Fikret'i konuacak adam lar deilsiniz. O kimdir biliyor musunuz? Onu iyi tanyanlar, onu iyi tanyacaklar, benim bugn yapmak istediihi kavrayacak kimselerdir.

Devrimlerin Kayna
Mustafa Ekmeki, Mehmet Bayrak'n "Tevfik Fikret" isimli kitabndan daha sonra neler olduunu aktaryor ve unlar sylyor; "Fikret'in rencilerinden Vecdi Bingl anlat yor: "..,.Bu hususi toplantda Trk mziinden, ede biyattan konuuldu. Bu arada Atatrk, benim Fik ret'in talebesi olduumu renince memnun oldu. Saraya birka defa gittim. Hi unutmam, birgn
14

KEMAJLI2MIN FIKIR KAYNAKLAKI

gzlerim in iine bakarak ve derinden gelen bir sesle dedi ki: '"Tevfik Fikretin o Tarihi Kadim i yok mu, ite o dnyada yaplm as gereken btn devrim lerin kaynadr!" Bu ifadelerden Atatrk'n Tevfik Fikret'i nasl be nimsedii, neden benimsedii ve onun iirleriie destek verdii hemen anlalyor. Atatrk'n " Dnyada yapl mas gereken btn devrimlerin kayna" olarak gster dii Tevfik Fikret'in "Tarih-i Kadim" iirinin mhiyetini daha ileride anlatmak zere, burada imdilik kk bir iaretle ktifa edelim. Bu iir, daha ileride de genie ele alnaca gibi Mehmet kif-Tevfik Fikret kavgasna sebeb olacaktr, kif, Tarih-i Kadim adl iirin yaynlanmasndan sonra Fikret'ten nefret etmi, ona dman kesilmitir:

Babama svse affederdim

"Ahlk krssnden haykran bir adamn ister inansn ister inanmasn halkn mesnedi olan varla uluorta svmesi... te bu, akllarn kabul edemiyecei bir ey.. Bu adara Peygamberime svd. Babama svse affederdim. Fakat Peygamberime (a.s.m.) svmek... Bu nu liTim de hazmetmem,.," Tevfik Fikret'in bu iiri kif in "Hi utanmaz, Protestanlara zangoluk eder" msrasn yazmasna sebeb ol mutur. Kendilerini Atatrklk perdesi arkasna gizleyen baz kimseler, Atatrk Tevfik Fikret'i vd diye onu gklere karma gayreti iine girmilerdir. Bunlar Fik ret'i kurtarmak iin Atatrk'n adn da sk sk kullan yorlar, Tercman yazar Ahmet Kabakl, bu tartmalarn oald bir zamanda bu hususta unlar kaydetmiti: "Yani Atatrk sevmese, benimsemese idi Tevfik Fik-

15

TEVFIK FKRET

ret ir saylmayacak myd? Yoksa, kendisinin Fikret hakkndaki vgleri mesnetsiz mi kalacakt? Yani Ata trk bahsetmedii iin, Ahmet Haim, Mehmed kif, Yahya Keml, ir deiller midirler? "Atatrk bir iir tenkitisi deil, bir devlet adamdr ve komutandr. O halde, Fikret'i kurtarmak iin ille de onun adn kullanmak, bylece hayali Fikret dmanla rn biraz daha ezebileceini zannetmek, okumu ada ma yakr m?

dleri Kopanlar
Bizde yar aydnlar bukalemun gibi bir klktan bir kla giren kimselerdir. Menfaat grdkleri kimselere veya eylere yaclk yapmak, bir mevkie kmak iin her trl hokkabazl denemek de onlarn silinmez va sflardr. Hele de bunlardan bir grup da vardr ki, Ata trk lfn azlarndan hi drmezler. Byle kimsele rin okluu sebebiyle, nice szler uydurulmu ve Ata trk'e ml edilmitir. Bu iki yzl aydnlar, dinine, rfe ve detlerine ba l olan Mslman milletimiz holanmasa da, hatt nefret etse de, Atatrk'n el stnde tuttuu kimseleri, el s tnde tutmay bir mrifet bilirler, onun vd kirriseleri veya eyleri vmeyi zerlerine vazife bilirler. Fakat her ne hikmetse bunlarn sahip ktklar ve ve ve gklere kardklarn dndkleri iin, yaptklar hare ketin , kon u tu k lar k elim elerin , b a h settik leri mevzularn, ahlakla kendi aralarnda derin uurumlar meydana getirdiine, kendilerini halktan souttuuna da pek bakmazlar. Halbuki, merhum Cemil Meri'in de dedii gibi, iin de yaad, ekmeini yiyip, suyunu itii cemiyete "an gaje" olamayan aydnlar, bu memlekete ye bu millete ne fayda verirler? inde yaadklar cemiyete bir fener gibi yol gstermeyen, kendilerini aayamayan, balarna
16

KEMALIZMIN F Iia R KAYNAKLAKI

bir ey gelecek de, ilei'indej olacaldar diye dleri ko panlarn bu millete bir ey vermesi mmkn m? Aslnda gen cumhuriyeti bu hle getiren ve lkeyi ya tek parti sultas altnda, ya da ihtillcilerin diktatd altnda inleten insanlar da hep bu akllan bakalar nn cebinde olanlar deil mi? Atatrk'n vd, iiderini ezbere bildii, baz yan aydnlarn da salip kt Tevfik Fikret kimdir? Hayat nasl bir vasatta gemitir? iirlerinde hkim olan hava nedir? Nasl bir ahsiyete ve ruh haletine sahiptir? Fikret, baba tarafndan, ankr'nn erke kynden gelme bir ailenin oludur. Dedesi Ahmet Aa, babas.da Mutasarrf Hseyin Efendi'clir. Dedesi, Ahmet Aa, e raftand. Ahmed Aa'nn en mhim hususiyeti, kynde, kalmayarak, stanbul'a g etmi olmasdr, Bu sebeble Fikret, 24 Aralk 1867'de stanbul'da domutur. Bir kitapta, Fikret'in ana taraf u ekilde anlatlyor: "Ana tarafna gelince Fikret'in annesi Hatice Refia Hanm., annesi ve babas ihtida etmi bir Sakzl Rum ai lesinden gelir. Fikret'in anne annesi Saliha Hanm ile annesinin babas Hsrev Efendi, .1822 Yunan isyan sra snda yetim kalmlar, ihtiap aas Hseyin bey tarafn dan bytlmler ve evlendirilmilerdir. Hatice Rafia Hanm, days Nuri Bey ve kz ile beraber hacca gitmi, orda koleradan vefat etmitir. On iki yanda yetim ka lan Fikret, anneannesinin yannda bymtr. Fikret'in anneannesinin ve anne babasnn mhtedi olmas, an nesinin ar dindarl, irin hayatnn ilk yansnda ok dindar, daha sonra dinsiz oluu, olu FFalk'un din de itirerek, Hristinyanla dn, psikolojik bakmdan dikkate deer vak'alardr." (Prof. Mehmet Kaplan. Tev fik Fikret. stanbul, 1971., s.44)

izofreniye Meyilli
Fikret'in olu Halk'un din deitirmesini Iiiraz daha ileride ele alacaz,
17

TEVFIK FKRET

1895'ten, 1897 yllarna kadar ok iyimser olan ir, bu tarihten sonra birdenbire ktmser hle gelir. Dn yay baka trl grmee balar. Bu deimeyi dindar ile evresine atfetmek imknn bulamyoruz. nk Fikret bu yllarda madd ve manev bakmdan tatmin edici artlar iinde grnyor. Mehmet Kaplan, Fikret'in beden yapsnn piknie yakn atletik olduunu kaydettikten sonra, bu beden yapsna tekabl eden ruh karakterin ne olduunu aklyor: "Bu sahada yaplan aratrmalardan kan neticelere gre, atletik tipler bir muvazenesizlik bagsterdii za man izofreniye doru meyletmektedirler. Bunlarn nor mal mizalar izotimdir. Fikret'te bu beden yapsna tekabl eden normal miza vasflarndan balcalann buluyoruz. Bu vasflar unlardr: 1. Haddinden fazla hassasiyet, insandan kama, ekingenlik, ciddiyet, garbet; 2 Mahcupluk, rkeklik, ince hissilik, tabiat ve kitap sevgisi. Daha briz olarak bu mizacn vasflar iki kategori altnda toplanyor: 1. An duyarlk; 2. Otizm (iine kapanma), "leride ok zerinde durulacak olan bu karakter izgileri Fikret'te aka grlyor, "Devaml hastalklarla karekter ve miza arasnda s k mnsebetler olmas vakas da Fikret'i aydnlatacak mhiyettedir, "ok ge tehis olmamasna ramen, btn mrn ce, Fikret, romatizma ve eker hastalna mbtel idi. eker hastalnn ruh zerindeki tesiri hakknda yle denilmektedir: 'Bu hastalk, kendisine musap olanlar, ar ar ykar ve onlara, gittike artan bir iktidarszlk hissi ile cesaretsizlik, bezginlik ve bazen apati hisleri telkin eder. Fikret, genliinde bir verem de atlatmtr. D grn bakmndan salam bir yapya sahip ol makla beraber, bu hastalklarn Fikret'in mizac zerinde
18

KEMALIZMIN FIKIR K A Y N A K I^ I

kuvvetle messir olduunu tahmin ediyorum." (A.g.e. s.45,46) Fikret'in ocukluundan tibaren, ok hassas olduu nu gsteren vak'alar da vardr. Ne derece dorudur bi linmez ama smail Hikmet'in anlattna gre Fikret, da ha louuk yandayken bir kumu kzna k olmu tur. ocukken Fikret'te grlen temfiyllerden i:>iri de Fke, saldrma ve paralama hislendir. Tabi ki insandaki bu hisler, onun ileri hayatnda yapt ilere de aksede cektir. Fikret ir olacandan, onun iirlerinde de tarihi mize, mukaddes mefhirimize saldrd grlecektir. s mail Hikmet irin azndan, onun kklnde nasl saldrgan olduunu anlattn sylyor: "ocukluumda pek haar ve yaramazdm. Mele I:)ir vakitler askerlie heves etmitim. Bana bir paa elbisesi, kl, kalpak aldlar. Askerlik ak bende o kadar ileriye gitti ki,bir aralk bydm zaman kl tlimlerine kalktm. Kimseye grnmeden harem tarafndaki misafir odasna gider, kanepelerin rtlerini kaldrr, klcmla stlerine hcum ederdim. Paraladm minder, ldrme diim kanepe kalmamt. Kimsenin bu kahramanln dan haberi yoktu. Bir gn evde temizlik yaplyordu. Misafir odasn boalttlar; ite o zaman her ey meyda na kt. Lime lime kumalar yn yn ktklar yerlere yayld. Bu fcidan sonra askerlikten vazgetim."

Cemiyetten ikyet ediyordu

Tevfik Fikret, iire balamadan nce resim de yap mt. iire, Galatasaray Sultnsinde iken, 15-16 yala rnda balamtr. 21-24 ya arasnda, hayatnn en lareketli, en canl, hatt denilebilir ki, en mesut zamann geirir. Fikret, btn hayat boyunca, pek az para sknls ekmitir. Bu sebeble, alt i yerlerinde sebatlcfir ol

19

TEVFIK FKRET

mamtr. Ama her ne hikmetse, refah iinde bulunduu halde, hayatndan, cemiyetten ikyet etmesi, izah lzm gelen bir noktadr. Fikret, 30-40 yalar arasnda, 2. Abdlhamid'e yap lan suikast tas^'ir eden bir iir yazar. Bu iirin ne zaman yazld bir ansiklopedide yle anlatlr: "Btn zaman Robert Kolejde geirmeye balad. I9 0 rd e 'inziva' dncesini gerekletirmek aiTiacyla Rumelihisar'nda Robert Kolejin yamacnda, plnlarn kendi izdii iyan adl evi yaptrmaya balad. Bugn Tevfik Fikret Mzesi olan iyan 1905'te tamamland. Fikret, ei. ve olu Halk'la birlikte buraya yerleti. ok az insanla gryor, toplumcu bir tavrla kavga iirleri yazyor, bunlar stanbul'da elden ele dolayordu. 'Sis', 'Sabh Olursa' 'Bir Lahza-i Taahhur' bu dnemin rn leridir." (Trk ve Dnya nlleri Ansiklopedisi c. 10. sh. 5274.)

Erm eni Komitecilerin ii

Fikret'in Abdlhamid'e byk bir kin ve dmanlkla yazd bu "Bir Lhza-i Taahhur" iirine sebeb olan hdise ise bir tarihi tarafndan u ekilde anlatlyor; "21 Temmuz 1905'te II. Abcllhamid'e suikast, Me rutiyete takddm eden senelerdeki en mhim olaylar dan biridir. Bu srada Padiah, 63 yana erimiti. 29 yldan beri tahtta idi. Henz kendisine cidd bir suikast yaplmamt. Avrupa ve Amerika devlet bakanlar iin de suikasta uramayanlar ise, pek azd; hatt bazlar bu yolda can vermilerdir. Avrupa'ya 'anarizm' denen bir akm yaylm. Hi bir inanlar olmamakla nen anaristler messes ni zam ykmak iin faaliyete gemilerdi ve hareket alan olarak Trkiye ve Rusya kadar Fransa ve Birleik Amerikada kendi gayeleri iin ayn uygunlukta telkki olunu yordu.
20

ICEMALIZMIN FIKIR KAYNAKIARI

'"Bomba Hdisesi' diye tarihe geen olay gerekte Erm eni kom itecilerin in iidir. Fakat hareketin pnlanmasmda ve tatbikinde, geni lde beynelmilel anaristlerden faydalanlmtr. II. Abdlhamid'in me hur hfiyeleri, bu olay vukuundan nce laber alama mlardr. Bu srada bdlhamid Han, l:)irka yl nce yendii Yunanistan, dolaysiyle Rum aznlk, Dou /Ana dolu'da bir Ermenistan kurmad iin Ermeni aznlk ta rafndan nefret edilen, mudalca drlmesi icap eden bir devlet bakan hviyetindeydi. Yahudiler bile ayn fikirdeydiler. nk Dnya Siyonist Tekilt, Pdiha milyonlarca altn rvet teklif ettii halde, Filistin'e bir miktar Yahudinin gmesi msaadesini alamamt. An cak Mslman aznlklarla Padiahn aras ok iyiydi. "Araplar, Arnavutlar, Krder, erkezler, Abazalar, II. Abdlhamid'i ok seviyorlard. Ermeni komitecilerinin bu defaki plnlar ok umull idi ve mutkka byk devletlerin mdhalesini celbedeceklerine inanmlard. Pdih ldrttkten sonra, Karaky kprsn, Tne li, yabanc banka ve messeseleri bombalarla tahrip et meye karar vermilerdi. Pln, Avrupa'da hazrlanmt. Ermeni komiteciler, bu gibi ilerde Avrupa'da ok bagsteren anariserin kendilerinde daha mahredi oldu una inandklar iin, Belikal mehur anarist Jorris'le anlamlard. Jorris, bizzat stanbul'a geldi. Sultan Hamid'in selmlk trenleri dikkatle tkip edildi. ITer Cu ma gn Pdiah'n Yldz Cmiinde ktktan sonra, 1 dakika 42 saniyede arabasna bindii, bu mddetin hi amad tesbit edildi. Viyana'da husus bir araba yapt rld. Bu araba paralar haline getirilip, stanbul'da mon te edildi. 80 kilo patlayc ve 20 kilo maden (paralay c) ioadde tayan ok dakik bir saadi bomba, bu araba ya yerletirildi. Komiteciler, dikkati ekmemek iin ile rine kadn da alarak Avrupal seyirci klnda bu araba ya biridiler ve selmlk trenine gittiler. Pdih, Yldz Cmiinde iken arabay terkedip ekildiler. indeki
21

TEVFIK FKRET

bomba II. Abdlhamid, cmi ile saltanat arabas arasn daki yolu yrrken patlayacak ve hkmdar mutlaka ldrecekti.

Abdlhamid istifini bozmad

"Mutat d bir ka saniye gecikme, Tevfik Fikret'in tbiriyle 'Bir lahza-i taahhur', II. Abdlhamid'in hayatn kLiriard. Camiin kapsnda eyhlislm Cemleddin Efendi, Pdihn yolunu keserek l?ir ey arzetti. Abdl hamid Han, eyhlislmiyle bir ka cmle konutu. Sz bitip camiin merdivenlerinden .adm atmaya balarken I:)omba patlad. Hassa alaylarnn atlar kt iin, s varileri birbirlerine girdi. Btn nazrlar ve paalar, he yecan iinde kamaya baladlar. Bu mddet bu man zaray geriye ve ileriye doru bir tek adm atmadan sey reden II. Abdlhamid, elini kaldrarak korkulup tel edilmemesi, herkesin yerinde kalmas iin yksek sesle emir verdi. Bir ok mhidin hatralarnda ittifakla be lirtilen husus, o gn bulunduu yerden ayrlmayan tek ahsn II. Abdlhamid olduudur. Ve en kk bir jest ve tek mimik deiiklii yapmamtr. Arabasna bi nen, deti olduu zere arabay kendi kullanarak, mutad arlyla, halkn, bilhassa Avrupahlarn alklar arasnda Yldz'a giren II. Abdlhamid, bykeliler ta rafndan burada da alkland. Programn bozmayarak bykelilerle 20 dakika kadar grtkten sonra, din lenmek ve olaylarn tafsiltn renmek zere Harem-i Hmyun'a gitti.

Jo rris Affedildi
"Buna benzer bir olay, ayn yllarda, Dolmabahe Saraynda bir muyede (bayramlama) treninde olmu, pdih tebrikleri kabul ederken zelzele balam ve
22

KEMALIZMIN FKR KAYNAKLARI

muyede salonunun dnyann en byk avizelet'inden biri olan 4.5 tonluk avizesinden byk billur paralan dmt. Pdihn huzurunda olmalarna ramen, mirler ve vezirler kamaya balam II. Abdlhamid altn tahtndan kmldamam ve herkesi sknete dvet etmiti. "Btn devlet bakanlar II. Abdlhamid'e gemi .ol sun telgraflar gnderdiler. Komitecilerin bir ksm yaka land. Jorris idma mahkm olduysa da, II. Abdlhamid bu adam affetti ve kendisiyle anlaarak Avrupa'daki ko mite ve anari meseleleri zerinde gizli bilgi vermek artyla kendisine 500 altn ihsan etti. Baktip Tahsin Paa'ya gre, Jorris, Avrupa'dan 11. Abdlhamid'e pek deerli raporlar gndermitir. "Tevfik Fikret'in 'Bir Lhza-i Taahhur adl nl man zumesi bu veisileyle yazlmtr ve II. Abdlhamid lme dii iin irin teessrlerini ve hncn terennm eder; "Ey anl avc, dmn bihude kurmadn,/ '"Attn fakat yazk ki, yazklar ki vurmadn.' eklindeki Ermeni komi tecilerinin ann tebcil eder ve bu komitecileri; Her yer de "Hiss-i hakk u halsn muharriki" msra ile ulular. Dou Anadolu'yu Ermenilere vermedii iin bana bu haller gelen II. Abdlhamid'e kfrler eder." (Ylmaz ztuna, Trkiye Tarihi C. 1 2 , s. 13 v.d.)

Gecikme Fikret'i ldrtt!

Ermeni komitecilerinin bu alakln "Darbe-i mbeccele" olarak gren ve Mslmanlarn halifesine de "den" diyen, bu irin,, ne kadar alaka bir ruh hleti iinde olduu, iirin tamamn okuyunca daha iyi anla lr. Fakat, Fikret'in bu kin dolu iirinin bugnk nesiller kolay kolay anlayamaz. Bu sebeble, onu bugnk Trke'ye evirerek vermekte fayda gryoruz: Bir patlay... Bir duman... Ve bir dn alayn an dran/ Zavall btn bir seyirci alayn, kaba ve kudur23

TEYFK FKRET

mu/ Trnaklaryla kahredici bir el didik didik etti./ Ve havaya bacak, kelle, kan kemik frlad./ Ey sayn patla y, ey intikamc duman,/ Kimsin, nesin?.. Bu saldra seni yollayan kim, sebeb ne?/ Arkanda binlerce gzetle yen varken sen ortada yoksun;/ Sen grnmeyen, fakat kurtarc bir eli andryorsun,/ Sesin kinin mthi yld rmlar vardr ki,/ Her yerde hak ve kurtulma hislerini harekete getirir./ Patlamanla zorbaln kahredici ayak lar titrer;/ En gururlu ve muhteem talar sen yaklan ca sarslr./ Dehetle, asrlarn sakat grenek ve btl an'anelerini/ Silkerek milletleri en etin uykularndan uyandrrsn./ Ey anl avc, tuzan beyhde kurma dn;/ Attn, fakat yazk ki, yazklar ki vurmadn./ Bitevi ye yryen zaman bir dakikack dursayd,/ Yahut o durmasayd, o aalk ta,'/ imdi bir ok l ile bir cinayete benzeyen bu i/ Bir hayr olurdu o zaman ki, ei asrlarca grlmemi./ Ama tesadf bu ... Ah o zor balarn yardmcs, cizlerin,/ cizlerin, zavallnn her vakit ki dman;/ Bu grlmemi pln yok etmek iin birden yetiti;/ Ve bu parlak midi bir nefeste sndr d./ "imdi kr talih bir alay olsun, diye zlm trihine/ Yeni bir vnme balangc yazm bulunuyor./ Kurtul du ya, imdi intikam almak onun hakkdr;/ Ama alk nasipli trih unu unutmasn ki,/ Bir milleti inemekle bugn elenen alak,/ Bu keyfini biraz gecikme nna borludur.

Fikret'in Osmanl kini

Abdlhamid'e "alak" diyebilecek kadar alalan bu adamda, ok ktmser ve karamsar bir ruh haleti var dr. Ve Osmanlya kar iinde mthi bir kin beslemek tedir. Hatt Osmanl pahiyah olan stanbul'a bile tahmml yoktur. Fikret, Sis iirinde, stanbul'u yal ve ahlksz biv kadna, onun oturduu yere; sis ise irkin hdiseleri rten bir perdeye benzetmitir. stanbul'u g24

KEMALIZMIN FIKIR KAYNAKLARI

zel, fakat ahlksz bir' kadna benzeten hayl, 13 msra devam eder. stanbul, dounun "ezel" hakim e-i czibedr"dr. Fikret stanbul'u byle bir kadna benzet mekle nefretini en iddetli ekilde ifde etmitir. Fikret'in izmi olduu stanbul manzaras, eski k m, zavall bir ehir intibn uyandrr. Ahlkszlk, tantana, fakirlik ve. seflet... Fikret, II. Abdlhamid devri stanbul'unu ite byle gtrr. Fikret'in Osmanl tarihine dmanln ve slmiyete cephe aldm gsteren iirlerinin banda, Atatrk'n "devrimlerin kayna" olarak gsterdii Tarih-i Kadm i iri gelir. Bu iir Mehmed kifi de galeyana getirmitir. Baz yazarlar Tarih-i Kadim'i tavsif ederlerken, "Burada tam bir sosyalist sezgisi var" tehisini koymulardr. Peki, Atatrk'n ve ve gklere kard, Mehmed kif in ate pskrd bu iir neyin nesidir? Tevfik Fikret'in mzi, mefhir, din ve iman gibi b tn kkl ve esasl fazilet kaynaklarna hcum ettii Ta rih-i Kadim iirini, o devirden bugne kadar, inanszlk taraflar bir kfr beyannamesi gibi elden ele dolatra rak iman dmanl yapmlardr. Tarih-i Kadim nasl bir fikir sapknlnn ve imanszlk dalletinin eseridir? Bunu en iyi gsteren kendisidir. Fikret, iirin ilk msralarnda, tarihi insanlarn eski ve karanlk gemiinden masallar uydurarak onlar uyutan, ba belirsiz gemite, aya ne olaca bilinmeyen bir gelecekte srnen, kuru bir heykele benzetiyor. Daha sonra "O biraz filozof, biraz srtlan ve btn kabal ile bir hortlaktr" ifadelerini kullanyor. Fikret'e gre tarihin sylendikleri hep felket ve elem yntlarym. Fikret. "Ne zaman bir anl ordu gese, dima kan saan bir bulut yolunu glgeler, bata kanl bir bayrak ve kanl bir ta, sonra yine kana bulan m tahrip vastalar" derken, Mslmanlarn fetih anla yndan ne kadar uzak bir fikir yapsna sahip olduu nu ortaya koyuyor. nk bayra "kanl" olarak gster

TEVFIK FKRET

mek, mazlumlarn ve masumlann kanlanna bulanm bir bez paras derekesine drmektir. Onu bir zulm iareti olarak grmek' ve gstermektir.

Materyalist anlay
slmiyette bir. prensip vardr. Buna gre her nerede olursa olsun, hak kuwette deil, kuv\^et raktadr. Yani hakl olanlar kuvvedidirler. Kuvvetli olanlar, ayet hak szlarsa, ne kadar gl olurlarsa olsunlar, hak dvasnda bulunamazlar. Fikret'in bu iirinde, biraz sadeletirilmi ekliyle "Doruluk gnlde yok, yalnz dudaklarda kalm, hayr ayaklarda ve er kucaklarda. Hak kuvA^etlinindir. Ezmiyen ezilir. Her eref yapma, her saadet pi; her eyin ba ve sonu hi. Din ehit ister, gk kurban; her zaman her tarafta kan kan kan..." msralarnda, tamamen ma teryalistlerin tarih anlaylarna uygun grler hkimdir. Fikret'in yukardaki ifdelerinden kan netice lerden biri de, onun erefli bir maziyi btnyle inkr etmesi ve din uruna ehit dmeyle alay etmesidir. ir, inanszln ve materyalist dncenin bir neti cesi olarak hereye bedbin bir nazarla bakar, her yerde kan grr. Bitki, hayvan ve insan ls arasndaki harikulade uyumay, intizam anlamak, lemdeki de vaml deiikliin, yenilenmenin dou ve l devr-i daimsinin salad canll, hareketi, hikmeti, sezmek, elbette ki, imanszln fasit dairesinde dnp dolaan bir kimseye nasip olmayacaktr. nk hereyi madde de arayanlarn akl gzndedir, gz ise mneviyatta krdr. Fikret, inanszln da u msralarnda dile getirir: "Bu byk yaratl inklbn kim, hangi kuvvet ze rine alacak? Kinatn shibi... Evet, doru.. Kinatn shibi olan o byk varlk, o yanna yanalmaz susmu ehre, o ceberut. Fakat hep bu kavgalarm asl o deil
26

KEMALIZMIN FIKIR KAYNAKLARI

mi? Ey gk, ey asrlar selinin ....birbirine arpan Yelvele riyle inleyen bo kubbe. Syle... Syle... Sen seday yanstansn, syle...

manla ilgili szleri tam bir herze

Arzu ettii inklb kimin gerekletireceini bileme yen, Allahtan da beklemeyen Fikret, Allah' btn mcdele ve meakkatlerin sebebi olarak grr. Zra aklnca, O, hibir ackl feyad, h, dinlememi ve yi ne hibir duy kabul etmemitir. Ban mitsizlik a murlarna batrm bir vaziyette olan byle bir insan; zahiren ackl grnen hdiselerin altnda ok tatl hik metler bulunduunu, Cenb Hakkn her duaya cevap verecei, fakat mutlaka aynyla kabul etmeyeceini, zra insan bu hatasz aklyla ou zaman kendi hakknda kt olabilecek eyleri bile isteyebileceini baz dualarn ise, Fikret'in inanmad hirette fazlasyla ka bul greceini anlatmann lzumsuzluu meydandadr. Fikret'in herzelerini sabrederek dinlemeye devam edelim; "Ey gn Allah' Seni, dinin babas olanlardan din ledim; 'Benzeri ve noksan yok, yaar, lmszdr, ka dir ve uludur, nzklan o verir, emelleri o balar, ister se kahreder, alr, her eyi bilir, hereyden haberdar dr, gizli ak her eyi grr ve duyar, yalvaranlara yar dm eder, her yerde hzr ve nazrdr' diye vasflanchryorlar seni. En parlak tarifin 'Baka bir ortan bulun mamas' iken u bataklkta ka ortan var bak. Hepsi yaar ve lmszdr, hepsi kadir ve kahredicidir, hepsiin sfat 'l erike leh'dir.. Flepsinin bir sayn peygambe ri, hurileri var. Hepsi de halkndan kahrla iki bklm olacak derecede sabr ve itaat istiyor..." phesiz ki, Allah'a inanmayan bir kimse, I,cinatta saysz ilhlar kabul etmek zorunda kalacaktr. Zira kinatta meydana gelen hdiselerde, eyann, maddele27

TEVFIK FKRET

rin zerrelerin glerini aan fonksiyonlar vardr. O za man her bir zerrenin her eyi muhit bir ilmi, her eyi grr bir gz, her eyi ihta eder bir akl olmas gere kir. Bir tek Allah' btn bu ve buna benzer vasflaryla kabul etmeye yanamayan bir kimse, eer ayn vasflara sahip saysz illar kabul ediyorsa, onun aklndan p he etmek gerekmez mi? ir Fikret'in bu yndeki psiko lojik tahlilini daha ileride ele alacaz. Fikret, devam ediyor; "phe, bir nura doru komaktr. Kimbilir, belki hiret de vardr. Fakat insan sonsuz bir yapcnn eseri olmakla, niin bin derdin eseri olsun? Belki aslm top raktr; fakat onun mesama kanla, yala dolu muztarib bir amur yapmak hangi tesadfn iidir? Hem onu yoktan var edip sonra tekrar yok olmasna ehliyet ver mek'niin? Bir yaratc bunu yaprriaz. Yaratc olan, ha rap etmez. Ey yaratc, seni ulu katnda boan en zorlu hasmn, bize vaktiyle kzgnlnn zehrinden verdiin bir yudumdur. Bu ylan odur; phe... En zlim, en kuvvetli dman budur. Bize ayartrcasna musallat etti in yahut en gafilne yanltman budur. te bu dman imdi seni mlknden uzaklatryor ve sen, btn kud retinle felce uram bir halde kyorsun. Ne burla rnda bir knt, ne yldrmlar, ne kkreme tanecikle ri, ne de Cehennemlerinde bir kaynama var. Sen ar nal ve ferinle gyorsun da tabiatta bir iniliti bile yok Aksine herkes glp eleniyor. nk yalan olan eyle re riyakrlarla ahmaklar alar." ir, inanszlndan dolay, insann var edilip, son ra tekrar ldrlmesine kar kyor. Zira ona gre, len insan yok olmaktadr. Halbuki slm inancna g re, kaniatta hibir ey yok olmaz. Yalnzca, Bedizzaman Said Nurs'nin ifadesiyle "lem-i ahadetten, lem-i gayb"a gider. nsanlar da, ldkten sonra yok olup git mezler. hirete, Allah'n huzuruna hesap vermeye gi derler. ir kendince doru istikmette szler sarfetmi28

KEMALIZMIN FIKIR KAYNAKLARI

tir. Halbuki o bile insanm yok olmamasn istemektedir. ir eer slm, inancn benimseseydi, o takdirde, insa nn ldkten sonra yok olmadn ve ebed bir ekavet veya saadet iinde hiret leminde yaadn bilecekti. Ama heyht.! "phe bir nura doru komakr" cliyen Fikret, p he etmesini bilemedii iindir ki, zulmetin t ortasna dm, hpeyi imana giden bir vsta olarak alaca yerde, onu imana rakip bir inan hline getirmi, mr boyunca tereddt ve bocalamadan kurtulamamtr. nansz bir insanm bile irenecei kokmu ruhu, ara hrlayan azndan Genb- Hakka kar-h yzbin de fa h-"hin" sfatn kullanmtr.. Allah'a inanan btn insanla hatt Akif'in diliyle, "Zangoluunu ettii Protestalara" bile haraket ifde eden bu iiri bayraklatrmaya alanlarn hangi idealin hizmetinde olduklar an lalmyor mu? Daha nce de iaret ettiimiz gibi. Tevfik FikretMehmet kif kavgasna sebep olan iir, Fikret'in bu "mlhidne" olan Tarih-i Kadim'idir. Bu ve benzeri iirleride tarihimize, mukaddes bildiimiz eylere hcum etmekten geri kalmayan Fikret'e Mslman ve mill ir kif, onun azgn inkrna kar, ok sert hicivler, cevap lar yazm, imanna yaplan hcumlar katiy^^en hazmetmemitir, susmamtr. Akif'in Fikret'in inkarc iirlerine kar verdi e^>/apla ilgili bir kitapta unlar kaydediliyor: "Fikret'in mukkedesat- slmiyeyi inkr ettii iirine verdi cevap, yphesiz ki Mill irimizin dine ballk derecesini gsteren en kuvvetli vesikadr. Zira Akif ile Fikret'in ahlak, hususlardaki gr ve inan farklarn dan ibarettir. slmrt: 'Allah rzas iin seviniz, ve yine Onun rzas iin buzediniz' esasna... Peygaml)er-i Zan'n A.S.M.: 'Bir ktlk grdnz zaman onu eli nizle, gcnz yetmezse dilinizle dzeltiniz. Buna da muktedir deilseniz, kalbinizle buzediniz ki, bu imann
29

TEVFIK FKRET

en zayf derecesidir' ladis-i erifine uygun hareket ede bilme cehd ve gayretinden baka bir ey ifde etmeyen Akif'in bu cevab iirini gayr ahlk grenler; mukad desattan ve slm ahlktan habersiz olanlardr. Zira kif, dorudan doruya mukaddesatna saldrmayan, ilk plnda ahsn hedef alp, kendisine hakaret eden kim selere kar gayet yumuak ve ikn edici bir dille hitap etmektedir. Nitekim, kendisini kr gzl ve sar beyin li olarak taA^sif eden bir devrim yol^azna kar yle ce vap veriyor:

man Heyecan ve ahlan

"Ne yapsam, neye kurtarsam u yatm inleyen hal k,/ Deyip ezberden olsun gezdiin vki midir ark?/ Benim beynim sar, yahut gzm krm peki lkin, / Senin grgn yolundaym da, keskinmi de idrkin, Ne grdn, syle evldm, ne duydun ltfen izah et,/Hayr, hacet de yok izaha, pek meydanda mhi-j^-et... / O mhi^T'et fakat iren,o mhiyet fakat irkin./ Niin? dersen, sklmak hissi nsansi yok ilkin, Evet benim beynim sardr, kinatm nk hep feryd./ itmem baka bir ses, milletim eylerken istimdd/ Gzm grmez, evet, zira muhitim kapkaran lktr./ Fakat sinemde imanm mebbed fecri sdktr. Kr olmaz alayan gzler, sarlamaz tutumu be yin;/ Yaarmaz gzler yanmaz beyni hilkat addeder bir eyin./ Geilmez kahkahadan her taraf, yangn iindey ken./Yanan bir sineden lkin ne istersin, nedir flcen? Beraber alamazsn, sonra 'kr dersin, sar' dersin;/ Bu halsizlikten insanlk hem irensin, hem rpersin./ Ne ibret... Yok mu bir bilsen kzarmak bilmeyen eh ren?/ Brak tahisili evldm, sen ilkin bir hay ren... ' "Demek oluyor ki, Akif'in ilk bakta ar grnen sert hiciv ve hcumlar aslnda bir iman heyecan ve
30

KEMALIZMIN FIKIR KAYNAKLARI

ahlandr. Hiss ve ind fikirleri deildir. Manev de erleri ile har neir bym, imann tadn ve ibade tin lezzetini hissede hissede yetimi bir Mslman ir; inkarc Fikret'in Cenb- Hakk'n vahdaniyetini irk a muru ile lekelemek isteyen: Sfatn l erike leh'ken bak,/ u bataklkta ka erikin var; / Hepsi Kayyum kadir kahhar/ Hepsinin lerike leh sfat.../ msralar n ve kudurgan hal zihniyetinin yahut gnmzn sosyalist maskeli imansz komnistlerin kfl kafalarna yakan sarho herzelerinin temsilciliini yaparcasna Kur'an- Kerim'e Yrtlr ey kitab- khne yarn/ Maktel-i fikr olan sahifelerin / diyen beytini duyar da nasl sessiz ve alkasz kalabilir. Nasl haykrmaz ve bu imansz az gnla kar kmaz.? Ve daha garibi nasl, bu samimi iman ahlan ho karlanmaz? Hatta edebe "muhalif addelibilir? "Mesele kif- Fikret dvas deil, iman-kfr at masdr, nsanlar yaratldktan sonra balayan bu mcahede, ancak kyametle sona erecektir, 'Evet, kinatta dinsizlik ie dindarlk, Hz,dem zamanndan beri cere yan edip geliyor ve kyamate kadar gidecektir,'"" (Meh met kif, Vehbi Vakkasolu, stanbul, 1976, 2, bask, s, 39- 40)

Aln ak parlak bykler

Fikret, itikadn sarst iin dini ayakta tutanlara da kzmi ve saldrmtr. Bir zamanlar daha ok Avrupal lam mnevverlerimizce hissedilen istibdada kzarak, stanbul'a, lnet yadran b.ir iir yazmt: Sis... Bu iirin bir yerinde yine stanbul'a, "Milyonla barndrdn ecdd arasndan / Ka nasiye vardr kacak pak dirahan... " diye haykrmt. Biz fi^elenmeden ve salim bir kafayla dnd mzde, bu vatann topraklarna gml ecddmzn ak alnla yaam ve yle lm olduklarn gmrz. Hatt
31

TEVFK FKRET

stanbul, bir bakma, Bursa gibi, yahut btn Anadolu gibi evliyalar yata bir yurt parasdr. Milyonla barndrd ecdd arasnda kimi Ftih gibi byk hkmdar, kimi Ulubatl Haan gibi erefli kah raman asker, fakat hepsi de aln ak ve parlak bykler oktur. Halbuki Mslman ir kif, "Kim bu cennet vatann uruna olmaz ki feda?/ hed fkracak topra sksan hed" msralarn sylerken, vatann her kar topra nda aln pk olarak yatan ve vatan gecelerini kandil kandil yanan temiz ruhlaryla aydnlatan ecddmzr d nyordu. Onlarn alnlar pak- drahan' mdr, diye phelenmek yle dursun, bu vatan ve millet ancak veya en ok onlarn ihlslan ve n.haniyerieri ile ayakta dr ve ayakta kalacaktr diye inanyordu. Bu gryle Mehmet kif Fikret'in isyanna isyan etmi olmas itibariyle, airlii kadar din vazifesini de yapmtr.

100 Msra
Aratrmac Vehbi Vakkasolu, Mehmet kif isimli eserinde, kif'in Safahat'na almad cevab iirinden bahsediyor ve unlar sylyor: "Mehmet kif'in Fikret'e cevap olarak yazp Berlin Htralar'nn ilk nerinde dokunmad ve fakat daha sonra Safahat'a almad 100 msra vardr ki, kif- Fikret kavgasnn sebeblerini aydnlatmas bakmndan, zerin de durmakta fayda gryoruz. Bu yz msradan nce, edepsizlii ve ahlkszl edebiyat zanneden ahlksz ediplerden; 'Nasl olsa bir azarlama tkrnden baka ey sonunda yoktur' diye, 'Ayakta kalmas lzm gelen ne varsa hepsini ykan be haya zrd edip; ahlk, n, namusu bitirmek istedi' eklinde dertlenir. Mehmed Rauf'un 'Hayay fuhu kudurtan' 'Zambaklar'
32

KEMALIZMIN FIKIR KAYNAKIARI

adl kitabnn sat zehirlerden ikyet eder ve sonra da Fikret'e dner: "Fakat bu rzn dellala vermi alaklar/ Muhiti levse henz bulamaynca mde; / Siyasetin edeb ekli sk myor sde;/ Bir yle felsefe lzm ki; Susturup halk./ Birer birer krversin kuyud-u ahlk./ Mukaddesatn millet brakmyor hl;./Fezay khne bir (Allah)dr et mi istil. / O indirilielidir Ar- kibriyasndan. / Ki biz de kuitulalm unlarn riysndan. / Ne istersen yapa mazsn, elin kolun bal, / Tassubun rol hl ne mt hi anlamal./ Mahalle halk evimden gelir yabanc koar; / O ne; hayat- hususiyemin de khyas var. / Ka rm dekolte karm gelenlerin yanna.... / Penbe gs verirken tabiatn keremi... / Acep ne fikr ile gizlesin di ye mi?/ Kadn sevilmek iindir, bu felsefi dstur, / Taammum ettii gn kalmaz ortalkta ftur, / Yegne mili zira, bugnk meskenetin, / udur ki; sosyete yok bir yerinde memleketin / O olmadka da insan bu inkilba gler.'" (A.'g.e., s. 50- 51) Mehmed kif'in Tevfik Fikret'e verdii cevab iiuni daha da sadeletirirsek, yle ifle edebiliriz: Irz ve namusunu satla karm olan alaklar, ev renin henz byle alaklklara hazr bulunmadn g rnce; ebed (!) faaliyetlerini bu i iin yeter bir alma grmemiler ve halk susturujD, ahlak balarn birer bi rer kracak bir felsefe lzmdr demiler. Cemiyetin o za manlar reddettii ahlakszlklar kabul ettirebilmenin yo lu, millete mukaddesatn braktrmak. Allah inancndan uzaklatrmak yani imann msbet bir tesi i g lemeyecek kadar onu zayflatmaktr denilir. T ki, her trl ilfetsizlii, edebsizlii, namussuzluu rahata yapabilsin, aile hayatn, 'husus hayatimdir. Kimse karamaz' diye rek dejenere etsin. Kars namusunu dejenere edecek kadar serbest hareket etsin, en mahrem yerlerine kadar gstersin. Her yabanc evine normal girip kabilsin.. Deil midir ki.kadn sevilmek iindir (!). te bu felsef
.33

TEWIK FKRET

dstr yaylp umumletii gn, ortada fturdan eser kalmaz. nk, bugnk meskenetin, tembellik ve uyu ukluun tek sebebi: memleketin hi bir yerinde sosye te olmamasdr. O olmadka insan yaplan inkilplara gler, nk onsuz inkilp faydaszdr."

Balosu liyor
kif, bu yz msrahk iirin, sadeletirilmi eklinde grld gibi^, baz ksmlarda, Tevfik Fikret ve onun gibi dnenlerin fikirleriyle alay ediyor. kif, iirin devamnda bakn neler diyor: "Hayat- aka henz mbted giren erkek, / Muvaffa kiyet midiyle ok ey rencek;/ (Komilfo) olmay bir kere nceden kuracak: /Zeks incelencek, azmi arta cak, duracak. Giyinmek renecek bir zaman olup, belki.../ Gi yinmek i mi desin onda (skre) 1er var ki; / Bu incelik leri idrke ykselince ebab, / Zuhura balayacak orta yerde istirkb. On onbe erkei birden esir kadn/ (Dezarme) et meye herkes olanca san'atn, / Olanca nakdini arzetmek ihtiyacyla /Aman deyip koacak, elde yoksa tahsi le. Nedir o seveti Garb'n ya bankalar dolusu? / Tabia*^ tiyle olur; nk iliyor balosu./Kadn sefliate vurduka erkein sa'yi./ oalmyor mu?....Bu dstur-u ktisadyi Kabul edeydik, eer biz de byle kalmazdk./ Btn bu eyleri ka kere syledik, yazdk(!)/ Fakat kim anla yacak? CBorn) grdn kafalar. /Geni dnmenin imkn yok, hemen patlar. Birinci szleri Allah, ikinci ileri din, /nc ham lede A^cdana, Hakka, er'a yemin,/ Devirmedike bu evham fikrimiz yaamaz." iirin bu kmnda da kif, inansz, sefahete dalm
34

KEMALI2MIN FKR KAYNAKLARI

insanlarn, terakkiyi nasl grdklerini onlarn lisanyla anlatrken, dalgac slubundan vazgemiyor: "Erkei altrmak, tahsile koturabilmek, kltr ^'e grgsn aittrabilmek; kadnn sefahete, lgn elen ce lemlerine dalmasyla mmkndr. nk, byle bir lemde, onbe erkein birden elde etme istei ortaya knca kendisini tercih ettirmek isteyen erkek alacak, para kazanacak,tahsil yapmaya, daha marifetli olmaya gayret gsterecektir. lerleme (!) dediin byle olur, an ma, kime anlatacaksn? Geni dnmenin imkn yok, hemen patlar. Birinci szleri Allah, ikinci ileri din, nc hamlede vicdana, eriat yemin eder. Btn bunlar devirmeden fikrimiz yaamaz," u var ki, ykmak iin (Riske) etmenin yolu yok: /Hkmetin (liberal) tavr daima (Ekiyok)./ Muhiti (Entoleran) grmesiyle, mevkiini/ Halas iin tutacaktr (vertoman) dini. Ya hapse kalkacak artk, ya srmek isteyecek... / O halde diplomatik bir tarik alp yrsek./ Robert Kolej'deki dahi-i san'atn kalemi, / Vumr bu darbeyi ister se; nk haddine mi, Hkmetin ona kalkp da itiraz etmek?/ Herifte bandralar ifte, tek de olsa direk./ Ya nazlanrSfi;evet, nazlarsa yalvarrz.. /Niyaza pek yz yoktur, hemen kanar, yalnz. Dehalarn ou (Egzantrik) denir ya hani./ Bu (persanaj) da da var bir cnun klkl (mani)..../ Nedir mi; arzedeyim,-glmeyin fakat, namus./ Sakn bu ifte humadan kan seda-i abus. Ki bo beyinleri bulduka ttrr n n/ Sevimli iri gstermesin bize hrn/ Onun sarld henk lfzadr, yoksa/ Sar im ftrat azad kay- namusa? Fransa halkn var ya tasviri Bismark'n; / Bunun da hali o tarifle benzemek mi bakn;/ Grlmemi bu he rifler kadar garip unsur; / (Liberte) anladk amma, bu yaptn ne ,demez. Sonunda hepsini dk, imse itiraz edemez. /Bizim
35

TEVFIK FKRET

edibe de bir grledin, deminki sesi. / 'Kadedir size artk harimi ailesi.. Deyip de zangoca bavurdular; o mecnun da/ Mu kaddesatna halkm, ibada, mabuda/ Savurdu, pencere den havruz uratrcasna, / Gelip gelip tkanan levsi pis karihasna. Boand yerlere kfrn bir yle murdar/ Ki balayp edebiyat ipiyle asar/ Sprge yapsalar imkn yok temizleyemez./ Btn Cihan dola, Garb' ark', her yeri gez. Grr msn bakalm byle bir kuduz ilhaci?/ Ki feri ineyerek ara hrlasn heyhat! / Cinayetin bu e naat kadar mlevvesini, / itmek istemez, insan, deil ki grmesini..."

Kuduz Dinsizlii
kif, iirinin bu ksmnda, Fikret'e kar tavrn ak a ortaya koyuyor ve onun mukaddesata saldrdn Fikret'e lyk tebihlerle anlatyor: "Asrlarn millet sinesine yerletirdii, mukaddesat ykmak iin tehkileyi gze almann yolu yoktur. nk hkmetin libaral tavr dima phe ve kararsz, muhi ti msait grmezse, mevkiini kurtarmak iin dini tuta caktr. Bylece hapis, ya da si'gn garanti... O halde diplomatik bir yol alp yrmek gereklidir. Robert Kolej'deki dahi (!) san'atkrn kalemi, isterse, bu darbeyi vurur, hkmetin ona itiraz etmek haddine midir?Herifte direk tek de olsa .bandralar iftedir. Nazlanrsa, yal varrz, zaten hemen kanar, dayanamaz. Bu ite de , cnun klkl bir mani var: O da namus'tur. Ki bu seday abus ancak bo beyinleri n n ttrr. Sevimli iri bize hrn gstermesin bu durum, nk onun sarld henk yalnz namus kelimesinedir, szedir, yoksa, ba bo ftrat namus kaydna ve bana sacak gibi deil dir diyerek ZANGOC'a bavurdular. O mecnun da, ge
36

KEMLIZMIN FIKIR KAYNAKLARI

lip gelip pis kailhasna- (fikrine) tkanan levsi, pencere den havruz (lzmlk) uratrca sna, halkn mukaddesat na, Allah'a savurdu. ibir sprgenin temizleyemeyecei bir kfr murdar yerlere boand. Btn cihan gezisen, byle bir kuduz dinsizlii gremezsin. Feii i neyerek ara hrlayan byle bir cinayetin enaaat kadar mlewesini insan grmek deil, iitmek hile istemez." "Sizin ocuklarnz dini belliyor ilkin-, ,/ Esas- terbi yeniz mahv adeta irkin/ Bizim ocuklar iin, imdi, ilm-i hl oldu, /Gmp de hufrey-i maziye Hayy- Mbudu, / Ne var ne yoksa, mukaddes, onunla bitti de mek." kif iirin bu son ksmlarnda, Fikret dncesinde ki' kimselerin, ocuklara ne retmek istediklerini akl yor: "ocuklara ilk plnda retilen dindi... Terbiyemizin esas ise tevhid inancna dayal olduundan, irki mah vediyor. Bu edip geinenlerin, ocuklarna ilm-i hl olarak okuttuklar ise, mazinin derin derelerine 'Hayy- Mbud'u' gmp, mukaddes adna ne varsa onunla be raber bitirmekten ibarettir." Akif, iirinin son msralarnda, Allah' inkr eden Fikrat gibileri "beyinsiz inek"e benzetiyor. " 'ebaba hak veririm, nk beyinsiz inek/ Ya zp datt o mel'un berat- isyan:/ Sabilerin yrein den kopard iman/Okuttu sonra da 'san'at mukayyet ol mayacak' Deyip hayadan, edepten btn btn mutlak/ Paavralar ki nigh rperir temasndan.' " kif, bunca bozguncu fikirlerle, deta Allah'a isyan berat datan beyinsiz inein yazip genlere datt mel'un yazlarla zehirlenen genlie hak veriyor. nk bunlar, sabilerin yreinden iman kopard ve sonra da ^san'at mukayyet (kaytlarna alnm) olmaya cak' deyip haydan, edepten,bsbtn uzak paavralar okuttular ki, bunlara bakmaktan gz rperir.'" (Mehmet kif, s. 52- 56)
37

TEVFIK FKRET

Mehmet kif'in Safahat'nm ikinci cildinde Sleymaniye Krssndeki vaize Trk edebiyatn tenkid ettirir ken Fikret'i kastederek, "imdi Allah'a ser... Sonra bi raz bol para ver; / Hi utanmaz, protestanlara zango luk eder" diye konuturmas Fikret'i ok kzdrmtr. Bunun zerine Fikret, Tarih -i K adim 'e Zeyl manzmesini yazmak mecbriyetinde kald. Tarih-i Kadim'e Zeyl'de Fikret, kitaba dayanan din inanlar reddeder. Buna karlk tabiat dinine slik ol duunu .belirtir. Bu yeni iir, Fikret'in kfrde inad ettiini apak gsteriyor. iirinin ba ksmnda ir, eskiden kendisinin de dini btn bir Mslman olduunu, cami cami do latn, Cennet ve Cehennem'e inandn, ezan sesine kotuunu "tesbih dua, savm salt, hepsini hepsini yaptn" telkinlere aldanm olduunu sylerken iman dan imanszla geiini anlatr.

"Telkinlere Aldandm"
I

Fikret'in Tarih-i Kadim'e Zeyl'ini bugnk dile evir meden anlamak fevkalde zordur.' Bu sebeble iiri, sa deletirerek ve nesre evirerek takdim ediyomz; "Ben ki, be pulu tercih ederek protestanlara zan goluk eden irmiim... Levh-i Mahfuzla ait gerekleri gayet iyi bilen, hakikat dinin mtehit iri Molla Srat Hazretlerine sonsuz sayglarm sunarak tereddt etme den diyorum ki; Zangoluk vasfna ltfen layk grldk;lkin stadm, sakn aldanma, ben de Allah'ri birli ine bir para inanm kimseyim. Bu gzel dini bana anlatma. Senin bildiklerin ben de bilirim. Ben o Allah Kitabn okudum. Ben de Allah'n azarlamalarn dinle dim. Ben de sizler gibi cmi cmi dolap Yaratc'ya rk ettim. Hayalim Cennet arzusu ile dolu, yreim Cehennem korkusu ile elemli, ulu Tuba aacna trman dm; meleklerin ve peygamberlerin toplu bulunduklar
38

KEMALIZMIN FIKIR KAYNAKIARI

yksek yere ben de ktm; ezan namesine ben de ktm; o Allah sesine yle koardm ki! Ben de tebih ektim, dua ettim, oru tuttum, namaz kldm. Heyhat! Hepsini hepsini'yaptm. nk telkinlere aldanmtm, senin kandn eylere kanmtm. Bilmeden,-grmeden iman ettim ve nefsimi dinime kurban ettim. Allah' da Peygamber'i de sevdim. Fakat imdi o olay hep geride kald. nk gerein baka olduunu, Allah'a baka yoldan varlacan anladm. Senin o saydn harikalar, mucizeler birer zek bysdr ki, insan akl imdi durmadan onun srlarn aklamaktadr. O mucizeleri yapanlar, bugnlerin geleceini dnmemiler. O sa, Musa dediin kimseler aldatlm ve aldatmlar. Asa imdi eskimi bir tlmsml yalandr. nsanolunun byle sapklklar vardr. Putunu kendi yapar, kendi tapar. Git kiliseyi ara, Kabe'yi gez, tehlil dinle, an sesini duy, g receksin ki btn boluktur. Umduun, beklediin ey yoktur Allah' gibi eytan' da dzmedir. Buda's, Ehremen'i, Yezdan' da yle; topunun yaratc.s korkak bir vehimdir. Glgeler.. Glgeler.. Onlarda derin bir karan lk sezerek dndm. Ac bir darbe yedim ve ykldm. imdi Cennet ve Cehennem'e ilgisiz olarak, yaratlm hayran hayran seviyorum. Ben ne ibdet edileni, ne ibdet edeni tanrm, kendimi yaratla kul olmu bili rim. Gkte binlerce mescitler grdm.Vicdanm o mes citlerde secde etmektedir. te ibdetim bu secdelerdir, saatlerim bu ibdetle geer; bu ibdede iftihar duyarm, sevinirim ve kendimi bir kayadan ayrt etm-em. Bir mi nik kula aramda fark yok. Ben de kelime-i ehadet ge tiririm, shak kuu da. Doruluk, sevgi, vefkrlk, alak gnlllk, merhamet hayr ve hamiyet, insafllk,sonra da bir ire zango dememek, ite vicdanma yol veren bunlardr. "Benim ayinim, dnp ilemektir. Benim dinim, yaamak dinidir. nanyorum, varla imanm var; her kanat bana bir melein variin syler. Peygamberele
O

39

T E V F K FT1s :R E T

htiya duymadan yaarm. Bir rmcek bile beni Hak ka gtrmeye yeter. Kitabm, tabiat sahnesinin kitabdr. Hayr ile errin sebebleri bendedir. Mezarn kapsna ka dar-bylece varrm. br, dnyaya ve ldkten sonra dirilmeye pek lzum grmem. nsanln akn ve elemlerini de, lgnca sevgilerle dolu, kalbimde tarm. Bu gn hak din, bence hayatn dinidir; ey Molla Srat, buna sen ne dersin?"

vre Kalmsn
Fikret, bu fikirleriyle, Avrupal dinsiz ediplerin, o de virlere modas gemeye balayan inkr hastahma yaka lanm ve bundan kurtulamam olduunu aka gste riyor. Tevhid inancn brakp, kendisine aslsz mabutlar icat eden Fikret, en kt sfatlarla hcum ettii Al lah'mz, Peygamberimizi ve zaten kabul bunlara bal olan dier iman esaslarn- melekleri, kitaplar, hiretikzl bir ilhadla inkr ediyor. Byle bir inkrn iinde, -btn iman esaslarna balananlara hakaret bulunduu nu anlayamayacak kadar kaba bir kfrn klesi olan Fikret, kendisine cevap vererek, milyonlarca m'minin arzularna tercman olan kif i nezketsizlikle sulamak istiyor... Bir kitapta, Fikret'in azgn inkrna sadece Akif'in deil, o devrin baka Mslman irlerinin de, bu feri ineyip, ara hrlayan sese, cevab iirler kaleme aldk lar belirtilerek, bunlardan birinin Abdullah tf olduu kaydediliyor ve yle deniyor: "Abdullah tf da: Sahibinden ayrlp vre kalmsn yazk/ Av'avenden anladm ey kelb-i nbin. Seni/ Bel ki her eyde phen var eb mmnde de/ phelen dirdin beni, kimdir eden peyda seni./ kt'asyla Fikret'e cevap vermiti. '"Fikret hakknda fikir beyan eden edebiyatlarn ekseriyeti, onun byk .san'atkr olmadna mttefikti40

KEMALIZMIN FIKIR KAYNAKIARI

1er. Mesel, 'Celaleddin Ezine, 3 ubat 1943 tarihli Tasvir-i Efkr gazetesinde Fikret'i kopyac bir ir olarak vasflandrm ve yle demitir: Fkret'in terkiplerinde maziye hasret tarznda levanten alafrangalnn.Edebiyat- Cedide'den kalma tatl su frengi ahengi sezilmektedir.,' '" Fikret, byk muhayyileli bir ir deildir. Kanaatlan ancak Copee gibi basit bir Fransz irinin muhayyi lesinden rneini almtr,' " mer Rza da 15 Ekim 1939 tarihinde Yeni Sabaha yazd bir makalede Fikret hakkndaki kanaatini u e kilde aklamt: '"Onun fikirlerini nesre tahvil ettiimiz zaman, b yk bir fikirle, derin ve engin bir duygu ile karlaamayz-,' "Mehmet Ali Ayn de 'Reybilik, Bedbinlik, Lilhilik' isimli aratrmasnda Fikret iin yle demitir: "'Fikret bedbindir. Pek eski olan bir mezhebe slik olmakla her eyi fen grmtr, Fikret kzl bir lilhilik gstermitir.' '"Bugnk sosyalistlerin kafa yaps da byle.. Bu millete 'Kahraman, byk adam, byk air' diye yuttu rulmak istenen herifin fotokopisi de byle..." "Mehur mrtedlerden Nurullah (haa smme haa) nursuz Ata da 1939 ylnda Vakit gazetesinde yazch bir yazda yolda Fikret iin aynen yle demiti: Tevfik Fikret hi phesiz dinsizdi., Tevfik Fikret'i bir ok sebeplerden severim. Dinzizlii de bu sebepler den biridir.'" (Mehmed kif. s. 60- 6 l) Bir iirinde beer takdise mstehak olarak gsteren Fikret, Halk'un Aments'nde bu "yeni insan"n inan d kymetleri dstur hline getimiitir. On iki beyitlik bu iirin sadeletirilmi ekli yledir: "Btn varlklar yaratan bir kudret var ki, uludur, / Mukaddes ve ycedir, ona vicdanla inandm./ Yeyz vatanm, beer cinsi milletimdir.. nsan ancak byle d41

TEVFK FKRET

nrse insan olacana inandm./ eytan da biziz cin de, ne eytan, ne melek var;/ dnya dnecek cennete insanla, inandm./ Yaratlta tekml prensibi ezelden beridir; / Bu hle Tevrat ile ncil ile Kur'an'la inandm,/ nsan eti yenmez; bu teselliyi iimden -/ bir n iin de delerimi unutmakla- inandm. / Kan kudurganl, ku durganlk, kan besler; bu advet/ Kan ateidir ki ne ka dar kan dklse snmeyeceine inandm./ Elbette u mezar hayatn parlak ve mutlu bir netice/ Tkip ede cektir, buna imanla inandm./ Akln, o koca bycnn alacak harekeden nnde/ Samalklarn yerlere ge ip yok olacana inandm./ Karanlklar snecek, bir volkann paay gibi / Hak nrunun birdenbire patla yacana inandm./ Mazlumlarn' kollar ve boyunlar zlp zlimlerin/ Yummklar, o angrtl zincirlerle ba lanacak, inandm./ Fen bir gn u kara topra altn ya pacak; / rfan kudretiyle hereyin olacana inandm./"

eytan veMelein Varln nkr

Halk'un ments ila alkal, Prof.Dr. Mehmet Kaplan u deerlendirmeyi yapyor-. "Fikret'in din inanlarnn byk sarsnt geirdiini ve Tarih-i Kadim'de Tanr'y inkra kadar gittiini gr mtk. Fikret'in burada 'kuds ve muall', ulv ve m nezzeh kudret-i klliyeye inanmas, onun dindar oldu una, bilhassa slmiyet'e bal kaldna dellet etmez. slmiyet, insann dnda, cin, eytan ve melein varl n kabul eder. Fikret bunlar aka inkr ediyor. "Elbette u mezar mrn bir har-i ziyhiz/ Ta'kib edecektir, buna manla inandm' beytinde bahis konusu olan 'har', yeryznde insann akl ve fen vastasyla kuraca cennettir: Ftratta tekml ezeldir; bu kerrile/ Tevrat ile, ncil ile, Kur'an'la inandm, /beytinde Kur'an'a, Tevrat ve ncil'den daha stn bir yer verir gi42,

KEMALIZMIN FIKIR KAYNAKLARI

bi gzkyor. Fakat tekml fikri Kur'an'n da alaca n tazammun eder. Halk'un ments, esas ' itibariyle 'din' deil, 'dnyev' inanlar ifde eder. Fikret ona 'ment' adn vermekle, iki eyi yapmak istemitir: 1. Btn Msl manlarn. ezbere bildikleri 'ment'y deitirmek. 2. Yeni fikirlere din bir ktsallk kazandrmak." (Mehmet Kaplan. Tevfik Fikret.s. 145) Tevfik Fikret, Halk'un ments dnda "Flalk" ismini tayan daha bir ok iir yazmtr. Bunlarn ba nda "Halk'a, Halk iin, Flalk'un Bayram, Halk'un Defteri, Halk'un Sesi /Halk'un Ved" gibi iirleri ge lir. Pekiyi Fikret'in adna iirler yazd bu Flalk kim dir?

Hristiyan Halk
Halk, Fikret'in 1894 ylnda doan ocuudur. Fik ret, bunu yalnz ocuu olarak deil, inansz yapmaya alt genliin de bir sembol olarak grr, fakat onun istedii genlik, dinden imandan bhaber, tariliine ve mill kltrne yabanc olmaldr. O buna muvaffak olmaya alr. Fikret, Mslman Trk genliini dinsiz yapamamtr. Baz yar aydnlar onu byltmeye al salar ve ona sahip km olsalar bile, millet Fikret'i ka bul etmemi ve benimsememitir. Fakat Fikret, dinsiz olnasn bekledii Flalk'un Flristiyan olmasna da mni olamamtr. Halk, babas gibi dinsiz .olmak yeri ne, hi olmazsa tahrif edilmi bir dine inanarak, iinde ki inanma ihtiyacn-gidermeye almtr. Yllar Boyu Tarih dergisinde, Halk'la ilgili unlar kaydediliyor: "nl 'Sis' manzumesinde stanbul ve stanbullular iin; Koynunda birer ceset gibi milyonlar barndryor sun, fakat bu milyonlar iinde yz ak, aln ak ka ki i karabilirsin?' sulamasna giriecek kadar kin, nefret
43

TEVFIK FKRET

ve nanszlkla dolu bulunan Fikret'in, acaba hayatta en kk inanc, onu hayata balayacak tek bir ba yok muydu? Bu soruya 'hayr yoktu' demak zordur. Gerek udur ki ir hayata balayan tek bir ba ve tek bir inan vard. Bu ban ve bu inancn ad Halk'tur. " Halk, Tevfik Fikret'in btn emellerini kendisine adad tek ocuudur. 1894 yllda,. ir daha yirmi yedi yandayken domutu. O yl iddedi bir zelzele stan bul'u-sarst iin, babas olunun doumu dolasyyla yazd bir iirde. 'Hayat bir zelzeledir, senin hayatn da zelzeleler iinde geecektir' yollu szler sylemiti. Fik ret'in olu hakkndaki bu keh net doru km ad. Halk- babasnn btn mit ve isteklerini tersine kar d. ok sakin ve rahat bir hayattan sonra yine sessiz se dasz ld. '"Babasnn birok mit ve isteklerini tersine kard gibi' dedik. Bunda byk gerek pay vardr yle ki: "Tevfik Fikret bu ok gzel ve ok zek ocuunun, mkem m elbir ilim, adam olarak, lkesine b yk,hiz m etlerde bulunmasn amalyordu., Halk, mkemmel bir ilim adam oldu, ama lkesine en kk bir hizmet te bulunmad. Bir zamanlar babasnn belki flceyle sy ledii, 'irfann tebdil-i tbiiyet etmitir' szn fiilen ger ekletirdi." (Yllarboyu, Austos 1978, s. 26-27)

Hristiyan Papaz Olarak...

Tevfik Fikret, Halk'u Trk genliinin bir "ideal r nei ve sembol" olarak gryordu. Tevfik Fikret, dinin ve Allah inancnn insanlara faydadan ok, zarar verdii grndeydi. Bu grn pek ok manzumelerinde hi ekinm eden dile getirmiti. Halk dine de, Allah'a da inanm ve balanm bir kimse olarak- bir kilise pa paz olarak- mmn tamamlad. Evet, Mslman olarak deil, Hristiyan ve papaz olarak; "Evet Tevfik Fikret, 1894'te doan olunu bir saksda
44

KEMALIZMIN FIKIR KAYNAICLARI

yetitirircesine zen ve sonsuz bir sevgiyle bytt. Se kiz on yalarndayken bir gn ocuunun bir msvedde defterini grd. Kk. Halk, deftere, acem i ellerle de olsa, bir Trk bayra izmi ve altna da: 'lm ek ve yaatmak seni' szlerini yazmt. ster gerek olsun, is ter efl-catli babann hayal rn olsun, bu olay TevFik Fikret'i mutluluklara, bodu. Ancak gerek uydu ki ka ramsarl arttka milletine de ksen irin bu kskn l ya da ilgisizlii, erginlik-alarnda olunu etkiledi. Robert Kolej'in alkan ve gzde rencisi,Halk, oku lun orta ksmn bitirince skoya'ya gnderildi. Yol -\ 'e oradaki okul giderleri hep Robert K olej'ce karlana cakt. "Bir gn gen ve sevgili olunu Sirkeci'den trene bindirip ngiltere'ye yolcu eden Fikret hem ok zgn hem ok mutluydu. Oturup nl ' H alk'un Vedai' manzumesini yazcl. Bu manzumede ileride elektrik m'heidisi olacak oluna: 'Bir kimse karanlkta evresini gremedii iin der; bunun iin sen bizlere bol bol k kucakla getir... ' diyor; m em leketine yapaca b yk hizmetler karsnda bir gn vatannn daonun aln na scak bir pck konduracan bildiriyordu. Halk gerekten iyi bir elektrik mhendisi, deerli bir teknis yen ve ilim adam olacak, ne var ki babasn bekledii kucak kucak klan hi bir zaman getirmeyecekti. G e tirmek yle dursun, bir daha kendisi de baba yurduna dnmeyecekti. (A.g.d. s. 27) Halk'un liseyi bitirdii yl, babas daha saken, sla iin ksa bir mddet lkeye geldii ifade edilmektedir. O zaman artk on sekiz yirmi yalarndadr. Bu ksa sla mddeti iinde birgn anne ve bal:>a,sna,din deitirdi ini ve ve Hristiyanlk inanlarna balandn sz arasnda aklar. Annesi Nazime Hanm baygnlk gei rir. Fakat Fikret me\^zuyla hi ilgilenmez. Onun nazarn da din de, Mslmanlk da, Hristiyanlk da ya hi m him deil, ya da btnyle ahsn kendine has grle ridir... 45

TEVFIK FKRET

Halk'un zerindeki Hristiyanlk tesirinin, belki da ha stanbul'da ve Robet Kolej'de iken balad ihtimali akla gelmektedir. skoya'da bu tesir sadece tamamlan m ve neticeye ulatrlmtr. Halk'un bu ilk ve son slaya dnnden sonraki hayat izgisi de u ekilde anlatlyor.; "skoya'ya dndkten ksa bir sre sonra Ameri ka'ya geti. ni\^ersite renimini parlak bir ekilde ta mamlad, elektrik yksek mhendisi oldu. ndiana ve Michigan niversitelerinde krs sahibi olarak, profe srlk etti. Bu arada babas lm, Trkiye Birinci Dn ya Sava'na ve hem en bunun ardndan Kurtulu Sava na girmi, lm kalm didinmesine koyulmutu, "Bu yllarda idi. nl 'tihad' dergisinde Ali Kmi Beyin - Peyami Safa'nn amcas- Halk hakknda bir ya zs kt. Ali Kmi Bey, ngiltere ve Amerika'da grev yapmakta olan bu gen bilginimizin Trkiye ve Kurtu lu Savamz konusunda, bulunduu lkelerde 'iyi ni yet elisi' olarak altn eitli yerlerde verdii kon feranslarla aleyhimizdeki kamuoyunu lehimize evirme ye abaladn yazyordu. Halk'u uzun boylu ven yazar, m akalesinde zellikle yle diyordu: 'Fikret bu gn m em lekete bir adam yetitirdi. Elverir ki m emleket o adam da babas gibi 'tebdil-i irfan ve tbiiyete m ec bur etmesin... ' "Ali Kmi Beyin geni vgleri bir yana, kehnet ni teliindeki ikinci tahmini gerekleti. Halk Fikret Bey, cumhuriyetten ksa bir sre sonra Amerikan uyruuna geti. Hristiyanl zaten daha nceden gereklem i, bir Amerikal kzla evlenmi, doan ocuklarn isimleri ve izimleri ile bir Amerikal olarak yetitirmeye ynel miti. Btn bunlar onun lkesinden tamamen kopm asm gerektirir miydi? " (Yllarboyu, Austos 1978,s. 28)
46

KEMALIZMIN FIKIR KAYNAKLARI

Trke Konumak stemiyor

Zaman ierisinde bu Amerikal ilim adam yaA'a ya va madd ilimden zlm eye balar. nceleri sradan bir Hristiyan ikeri, bu din ba yreinde giderek artar. niversiteyi ve konforlu hayat bir tarafa iterek kilise inzivasna ekilir. 1950'lerde Amerika'ya giden Trk gazeteciler VIr. Halk'un adresini bulup, onunla grmek isterler. Mr. Halk bu istei nezketle, fakat iddetle geri evirir. Trkiye ile bir mnsebeti bulunmadn da ekler. Ga zetecilerin srar zerine. "Bana Trke konumay teklif etmemeniz artyla grebiliriz' cevbn yollar. Bu cevaptan gnlleri kr lan gazeteciler, kendisiyle grm ek isteinden vazge erler. Aratrmac Yazar emsettin Kudu, Halk'un l mnden yl nce, onunla alkal bir hatrsn anlatr ken unlar sylyor; "1962 ylnda - Mr. Halk'un lmnden yl ncebir eitim heyeti ile birlikte Amerika'daydk. Grubum u zun mihmndr ve tercmn uzun yllar nce Trki ye'den ayrlm bir Ermeni aydnyd. O zamanlar ya altm akn bulunan bu zat Osmanl terbiyesiyle yeti miti. Dolaysyla Osmanllktan pek kopmamt. Trk edebiyatna ve zellikle Tevfik Fikret'in iirlerine hay rand, Birgn Fikret zerine konuurken, kendisine, yu kardaki gazeteciler konusunu hatrlattktan sonra: "Fikret'in olu Flalk Beyin burada olduunu bili yorsunuzdur. Hi karlatnz mi?' diye sordum. "Belli belirsiz yzn buruturarak u karl verdi: "'Epeyce bir sre nceydi. Bulunduu ehirdeki ad resini bulup kendisine bir mektup yazdm. Benim de bir Trkiye'li,bir Trk olduumu,, bu sebeple kendisiyle
47

TEVFIK FKRET

grmek, ya da haberlemek istediimi ifde ettim. Ses kmad. Bir ikinci mektup daha yolladm. Bu seferkine yle bir cevap aldm; 'Siz Trk veya Trkiyeli olabilirsi niz; bu beni ilgilendirmez. Ben Amerikalym. Amerikan vatandaym. Trkiye ile iyi kt hi bir ilikim yoktur' diyordu. Bunun zerine a,rtk bir daha arayp sormak gereini duymadm.' "F.vet Mr. lialk gnmzden on yl nce (imdi yirmi sekiz yl oldu) yetmi bir yetmi iki yalarnda, Florida'nn kk ve sakin bir kasabasnda kk bir kilisenin bapapaz olarak hayata- gzlerini yumdu, ora da gmld. Payatnda hibir eye inanmayan babas Tevfik Fikret, sadece ona inanmt. Ancak bahtsz ve karamsar babann bu tek inanc da boa ckt." (A.g.d.. s. 28)

Akl Hastas
Bu yazmn banda, kendisi mukaddesatmza sald ran, tarihimizi inkr eden, olu da Hristiyan bir papaz olarak len Fikret'e vatan iri diyenlerin bulunduunu sylemitik. Gerekten de bundan bir sre ev^^el, Fikret radyo ve T V den vatan iri olarak tantlyordu, te o zamanlar, bir toplantda konum a yapan psikolog Ay han Songar, kendisine sorulan bir soru zerine bununla alkal olarak u ifdeleri kullanyordu; "'Tevfik Fikret irdir. Vatan iri olduunu kim se sylemiyor. Fikret'e m anidepresif psikoz denebilir. B u gn yaayp kendisi .bana gelseydi, akl ha.stas tehisi koyardm. Zaten perian ve akl hastas olarak lm tr,"' (Cumhuriyet gazetesi, 8 Aralk 1985) 22 Aralk 1985 tarihli Tercman 'da ise Songar, vatan iri olmadm syledii Fikret'i tam bir psikolojik tah lile tabi tutuyor \ ^ e onun daha nce de belirttiimiz gibi"piknik" denilen bir beden' yapsna sahip olduunu kaydediyor \e tipin hususiyetlerini anlatyor:
48

KEMALIZMIN FIKIR KAYNAKLARI

"Bu biyolojik yap, belirli bi takm psikolojik zellik leri de beraberinde tar. Bunlar kederden ne'eye a buk geen, sevgi ve nefret arasnda dalgalanan, sebatsz mizal kim selerdir.Buna psikiyatride 'siklotim miza' denir ki, sz konusu dalgalanmalar daha ileri giderse'siklofreni' denen ruh hastal ortaya kar, "Galatasaray Lisesini birincilikle l:)itiren Fikret, al kan, giyiminden el. yazsna kadar ok dikkat eden bir talebedir. Ancak, edebiyat tarihileri da l<aydetmilerdir ki, pek 'okuyup yazmay' sevmez. Hdiselerin daima yzeyinde kalr, Halid Ziya Uaklgil onun iin 'Fikret pek az, azn btn mns ile pek az okur bir irdir' demiti. "Fikret'in mr kederle nee arasnda anornal dal galanmalarla gemi,hayatnn son demlerinde, birden bire zayflayarak bedenen de perian bir hle dm ve ylece bu dnyaya ved etmitir. "Fikret'e, 'vatan airi' demek, onun iin mmkn de ildir, Bu, kitabnda dneklik nedir bulunmayan, lgatndan bu kelimeyi karp atm ve, 'Felek her trl esbab cefsn toplasn gelsin/ Dnersem kahpeyim mil let yolunda bir azmetten/ diyebilmi Namk Keml'e hakaret olmaz m idi? Byle bir yaktrmaya tarih, ede biyat, akl selim, saduyu, hibir ey raz olmaz."

Devlet Sahip kyor

Tevfik Fikret yazsna u paragraflarla nokta koya lm:

Tevfk Fikret, dinsizlik kokan Tarihri Kadim ii rinden dolay Atatrk tarafndan vlmesine, baz yar aydnlar tarafndan vatan iri olarak lanse edilmesine ram en milli ve manev deerlerine son derece bal olan millitemizi tarafndan kabul
49

TEVFIK FKRET

grm eyen bir kimsedir. Ama ne yazk ki, vatann seven Mehmet kif gibi irlere devlet sahip k m azken, Fikret gibi "irfn tebdil i tbiiyet" eden kimseleri batac etmitir.
Hatta Akif'e vefat ettiinde devlet merasimi bile ya plmamtr. Buna bir misl olmas bakmndan, 26 Ara lk 1985 tarihli Y eni Nesil'de, Prof. Dr. Abdlkadir Karahan'n, arjcadamz Burhan Bozgeyik'e, M ehmed l^if'in cenaze merasiminde bana gelenleri anlatrken syle diklerini aktaralm: "Cenazede konuma yaptm iin Emniyet Mdr lne arlmtm. ube Mdr bana hayli kt. 'Sen kim oluyorsun ki ikf'in mezar banda konuu yorsun?' gibi lflar etti. Ben de cevaben, 'Ben inandn mdfaa eden bir insanm. Bir millete stikll Mar yaz m, stikll Harbi esnasnda orduda iirleri okunmu, vaazlar dinlenmi, ehit olaCa k insanlar heyecan ver mi olan insann mezal banda konum ayacam da kim in mezarnda konuacam ' dedim. Bana bundan sonra fazla bir ey syleyemedi. Akif'in cenaze merasi minde, hi resm vazifeli yoktu. Ben kimseyi grmedim. Devlet adna bir valinin orada olduunu, bir yksek g revlinin olduunu grmedim. Belki polis vard aramz da, ama stikll Marn yazm bir kii iin resm bir t ren yapldn grmedim."

Karahan, Bozgeyik'e, Atatrk'le gili bir hatra sn anlatren de, Atatrk'n kendisine, "Genler Fikret'i rnekl almak" dediini sylyordu...
Ama, yllarca m ukaddesattan ve m anev duygular dan uzaklatrlmak iin her trl yol denenen genler, Fikret'i deil, kendisine vefatnda devlet merasimi bile yaplmayan Mslman ir Mehmed Akif'i rnek alm lard ve Trkiye'de Halk'lar deil, Asm'lar bir gibi byyordu...

50

Atei?min Bayraktar
1 9 . Asrda Batda, Hristiyanln insan ruhunu tat min etmemesi ve ilimle bir ok hususda tenakuza d mesi neticesinde mantar biter gibi ortaya kan ve oa lan dirisizlik cereyanlar, yalnzca ktklar yerde kalma d. Dinsizlii ve ilmi, dinin yerine ikme etmeye, hi bir kayt tanmayan cem iyetler meydana getirmeye alan Batl fikir adamlarnn takipileri bizim iimizde .de zu hur etti. Mslman mahallelerinde salyangz satmaya uraan bu gibi zehirli fikirlere sahip kimseler, ne acdr ki Cumhuriyet'in ilk yllarnda byk zannedilen baz devlet adamlarnn zerlerinde de kuvvetli tesir icra etti. Hatt bizi biz yapan mukaddeslerimize dman olan bu Bat
51

ABDULLAH CEVDET

perestlerin cemiyette yaymaya altklar dini inan, rf ve detlerim ize aykr olan fikirleri, yaplan bir ser inkilba da yol gsterici oldu. zerinden b kadar sene gem esine ramen yzde 99'u dinine bal Mslman millemiz zerinde fazla te siri olamayan ve halk tarafndan istenildii lde b e nimsenmeyen bu icraatlarn fikir babalarndan birisi ir Tevfik Fikret ise, dieri de ir ve yazar Abdullah Cev det'tir, Mustafa Kemal, iirlerinde dinsizlik kokan Tevfik Fikret'in "Tarih-i Kalim" iiri iin, "Dnyada yaplacak btn devrimlerin kayna" ifdesini kullanmt. Acaba T kiye'de dinsizlik cereyannn' dier bir temsilcisi olan Abdullah Cevdet hakknda nasl bir. kanaate sahipti? Fik ret gibi onu da benimsiyor muydu? Dorusunu sylem ek gerekirse, Mustafa Kemal'in Abdullah Cevdet ile alkal olarak ne syleyip ne syle mediine elimizdeki kaynaklarda rastlayamadk. Ancak bu belirsizliin yannda "belirli" olan bir husus vardr. O da, Abdullah Cevdet'in Cumhuriyet iln edilmeden yllar nce savuna geldii bizim bin yllk mill ve m anev kltrmze uymayan fikir ve dncelerinin, Mustafa Kemal'in yapt inklplarla hedefine ulam olmasdr.

Atatrk Cevdet'i Tutuyordu

Yani Abdullah Cevdet'le alkal szler yerine, yap lan 'icraatlar ve iler bir Abdullah Cevdet hayranln ve takipiliini ortay karmaktadr; Dilerseniz nce, bir Abdullah Cevdet hayran olan Vedat Gnyol'un, Dr. Adan Advar'dan dinlediklerine bir gz atalm; "Dr. Adnan Advar bence dnyann en saygn adam olan y\dnan Advar onun iin bana yle demiti bir zel konuma srasnda: 'Mustafa Kemal nceleri onu tutmutu, dinsiz diye. Sonra damzlk olay ortaya
52

KEMALIZMIN FIKIR KAYNAKLARI

knca, atn u keretay demi, kovmutu m eclisinden. Mebus yapmayn onu, demiti.'" (Milliyet .Sanat, Mays 1980, s. 767)

Grld gibi, Iviustafa Kemal, Tevfik Fikret'i vd ayn "dinsizlik" gerekesiyle, Abdullah Cev det'i de tutmutu. Peki, Atatrk' bile "szde" Ab dullah, Cevdet'ten soutan bu "damzlk" meselesi neydi? Abdullah Cevdet'in, Atatrk'n yapt inkilplara tesiri nasl olmutu? Bu Abdullah Cev det neyin nesi, kimin fesi idi?
sterseniz nce, Abdullah Cevdet'in hayatna bir gzatalm; 9 Eyll 189'da Arapkir'de doan Abdullah Cevdet, 1932'de stanbul'da ld. Tabu ktibi mer Vasfi Efendi'nin olu olan Cevdet, Elz Asker Rdiyesinden sonra stanbul'da Asker Tbbiye ddsini ve Asker Tbbyeyi bitirdi. Snf arkadalar arasnda Hseyinzde Ali, Doktor Nazm, Bahaeddin kir gibi ttihat ve Terakk Cemiyeti kurucular da vard. Tbbyedeki ders lerin ve retmenlerin tesiriyle "biyolojik materyalizm" grn benim sem eye balad. Gz hastalklar ihtisa sm yaparken siysi hdiselere kart iin tevkif ve Trablus Hastanesine m ecbur almaya srgn edildi. (1892). Oradan Avrupa'ya kat (1897). Austos 1897'de Paris'e giderek buradaki J n Trklerin liderlerinden Ah met Rza ile mnsebet kurdu. Eyll 1897'de Cenevre'ye geerek shak Sukut ve Tunal Hilmi ile birlikte J n Trklerin merkez yayn organ olan Osmanl gazetesini kard. Burada Osmanl halkn, Abdlhamid idaresine kar ayaklanmaya aran yazlar yazd. kinci Abdlhamid'in kendisini Viyana sefaret doktorluuna tayiniizerinde muhalefetten vazgeti. 1900 ylnda yine Padiah tenkid eden yazlan y znden gyaben mahkm edildi. Eyll 1904'te Mahmud Celleddin Paann da yardmyla lnceye kadar yayn53

ABDULLAH CEVDET

iayaca"tihad" dergisini kudu. tihad, halk Bat kl tr ynnde eitmeyi hedef alyordu.

Dini nsafszca Tenkid Ediyordu

Abdullah Cevdet, 1905 balarnda Kahire'ye gitti. Aralk 1905'te tihad' Msr'da karmaya,balad. kinci Merutiyetin ilnndan sonra da yurda dnm e yen Abdullah Cevdet, bu srad Dr. Dozy'den evirdii "Tarihi slmiyet" kitabyla byk tartmalara sebeb ol du. ubat 1909'dc! brahim Tem o liderliinde kurulan Osmanl Dem okrat Frkasn destekledi. Aralk 1910'da stanbul'a dnerek, "tihad Evi" isimli bir yaynevi kur du. tihad dergisinin yamsra "Ktphne-i tihad" is mi altnda bir ser kitap neretti. te bu devrede dine kar ynelttii insafsz tenkidler byk reaksiyonlara sebeb oldu. Bu sebeb le k sk kapatlan tihad', thad, had, Cehd, Alemi Sanayi ve Ticaret adlaryla kard. Bir mddet Hak ve kdam gazetelerinde baya-' zarlk yapan Cevdet, buradaki yazlarnda zel teebb sn gerekliliini ve Anglo - Sakson eitiminin faydalar n mdafaa etti. Mtreke yllarnda "tihad" adyla ya ynlad gazetede. Fransz ve ngiliz yanls bir siyset tkip etti. ngiliz m andasn savundu. ngiliz Muhibler Cemiyeti'nin kuruluunda messir bir rol oynad. Bata Ittihad ve Terakk'nin bir devam olarak yo rumlad Anadolu hareketine kar akn Cevdet,. Kur tulu Savnn baarya ulamas zerine. Kasm 1922'de yeni idareyi m etheden yazlar kalem e ald. M treke devresinin sonlarnda, bir dnya dini olarak kabul edil mesini istedii "Bahalik" mevznda bir eser yazs, din evrelerin tepkilerine yol at. Ve takibata urad. Cum huriyet idrei Abdullah Cevdet'e, mtreke devresinde ki davranlar sebebiyle devlet vazfesi verilm em esini kararlatrd. Hayatnn bundan sonraki ksmn yaync54

KEMAUZMIN FIKIR KAYNAKLARI

lkla geirdi. Cumhuriyetten nce yaynlad dergi, din inan, rf ve dedere uygun yayn yapmad iin bir ok defa kapatlmasna ramen, Cumhuriyet idaresi bu dergiyi bir defa bile olsun kapatfnamt. nk, Cum huriyet idaresinin banda bulunanlarn yapmak istedileri ile, tihad dergisinin yaymaya alt fikirler arasn da bir farklhk yoktu, aksine byk benzerlikler vard. Gelelim Abdullah Cevdet'e ansiklopedilerin bak asna. Evvel, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisine kulak verelim: "Jn Trklerle ve ttihat olmad halde ttihatlarla alm olan Abdullah Cevdet, gerek orijinal ahsiyeti, gerekse felsef, siyas ve tima dnce ve kanaatle riyle, basn ve fikir tarihimizin nevi ahsna mnhasr bir yazardr. Muhafazakr, hatta din adamlar yetitiren bir aileden gelen A. Cevdet'in ilk iir ve yazlar slama b a l bir karakter gsterirse de, daha sonraki eserleri bil hassa Dozy'den evirdii Tarihi slmiyet'le din inanla ra aykr bir tavr ald grlr. Ona, materyalist, hm a nist ve Bat medeniyeti hayran olarak Beir Fuad'la ba layp Baha Tevfik ve Tevfik Fikret'e kadar uzanan ateist dnce izgisinde mhim bir yer vermek gerekir. Hayyam, Mevlna, Shakespeare, Schiler, Guyau, bilhas sa Gustave Lebon'dan yapt tercmeler, bu Doulu ve Batl sanatkrlarn m em leketim izde tannmasnda rol oynamtr.; "lk iir kitaplarnda deilse bile; hayatnn son ylla rnda nerettii Karlda'dan Ses ve Dnen Musiki ki taplaryla olduka baarl bir irdir. Bu iirlerdeki din inan yerine insan irdesini koyan hrriyeti, m edeni y eti ve insaniyeti bir dnya gr hakim dir." (A.g.e.C. I. s. 12) Abdullah Cevdet bir dier ansiklopedide de yle ta ntlyor; "Batllama hareketinin nclerinden olan Abdullah Cevdet, toplumsal gelimenin temel koulu olarak Ang55

ABDULLAH CEVDET

lo-Sakson eitim inin Trk toplum una uyjrlanm asn savunuyordu. Zor okunan Arap alfabesinin yerine Ltin harflerinin kabul edilmesinin okur yazarl artracak bir etken olacan ileri sryordu. Kadnlarn, gelecek ku aklara ik eitimileri veren analar olarak, toplumsal gei,imde ok ilevsel bir konumlar olduunu, bu neden le kadn haklar sorununun ivedilikle zlm esini ve Trk kadnnn ada 'olanaklara kavuturulmasn ne riyordu. Din konusunda ise, Mslmanlk'n toplumsal ieriinden yararlanmay dnen J n Trkler'e gre daha kktenci grler tayordu. O na gre, bilimsel gelim elere ayak uyduramayan M slmanlk'tan ara olarak bile yararlanlamazd. Doal bir evrim sonucu di nin yerini biyolojik materyalizmin almas kanlmazd. Abdullah Gevelet, rk aekm eseri dnda psikoloji, sos yoloji, eitim ve tarih alannda eviriler yapmtr." (Trk ve Dnya nlleri Ansiklopedisi, c. I. s. 34) Meydan Larousse ise, Abdullah Cevdet'i anlatrken, onun Avrupa kltrnn ateli savunuculannan oldu unu ve "harf devriininden ok nce ltin harflerinin kabuln savunduu"nu kaydediyor. Ansiklopedilerdeki bilgilere bakld zaman Abdul lah Cevdet'in, yalnzca Bat hayran bir kimse olarak kalmayp ayn zamanda "ateist" olduu, Ltin harflerinin kabul edilmesini daha nceden mdafaa ettii, bihassa Dozy'den tercm ettii "Tarihi slmiyet" gibi eserleriyle dine kar tavr ald aka grlmektedir. Abdullah Cevdet'in telif ve tercme 70'e yakn eseri vardr. Bunlarn iinde dine ve bir Allah inancna en fazla kar klan tercmelerin banda "Akl Selim" ge lir. Bu kitabn Osmanlca tercmesi, Beyazt Ktphenisi Nadide Eserler Blm nde 197/72 numarada kaytl dr. Kitabn Cumhuriyetin ilnndan evvel kmas mm kn deildi. Bu sebeb le kitp olarak Cumhuriyetten sonra baslmtr. Orjinal ismi "Le Bon Sens" olan kitaba
56

KEMALIZMN FIiaR KAW A K IA R I

Abdullah Cevdet bir de nsz yazm. Bu kitabn 1928'de birinci basky yaptn, bizzat Abdullah Cev det'in yazd nszdeki ifadelerden anlyoruz. nszn sonunda Abdullah Cevdet, Akl Selim'i ta ntrken u ifdeleri kullanyor. '"Akl Selim' kuds bir isyandr ve bunu gnllerde gezdirmek aknn tei hibir zaman sndrlmeyecektir. "Prom ethee, Kaflcas Dalarnda deil,' gnl dalarndadr ve zincirlerini krmtr. Mabudumuz fazilettir. mali fazilet ise hrriyetsiz mmkn deildir. Hrriyet lerin akdem ve akdesi fikir ve vicdan hrriyetidir. Bu tercmenin mevzuu bir ubdiyet ve ibdettir; Hrriyet ilhna bir ubdiyet ve ibdettir." Tevfik Fikret'iri de genlere rnek olarak gsterdi Promethee'nin, Kafkas Dalarnda deil, gnllerde Ol duunu belirten Abdullah Cevdet'in, ."hrriyet ilhna bir ubudiyet ve ibdet" olarak tavsif ettii bu "Akl Selim"de, resmen Allah' inkr fikri ilenmektedir. Ne ac dr ki, bu kitaplar basld yllarda ve daha sonraki tek parti iktidar devrelerinde serbest olarak piyasada dola rken, Bedizzaman Said Nurs yzlerce defa m ahke meye karlyordu. Buna sebeb de, Bedizzaman'n Ba tdan gelen ve iiiTLzde de temsilciler bulan dinsizlik ce reyanlarna kar slmiyet! mdafaa eden ve iman esas larn akl ve mntik delillerle ispat eden eserleriydi. O zamanlar din ve vicdan hrriyeti yalnzca dinsizlerin ki taplarna serbestiyt hakk tanrken, dindarlara ve onla rn eserlerine mthi baski yaplyordu. Bedizzam an da "Dr. Abdullah Cevdet gibi. Dr. Dozyu ve ir zndk larn " eserlerini tercme edenlerin eserlerinin ve kendi lerini serbeste dolamalarn, kendisinin ise hapishane hapishne dolatrlmasn din ve vicdan hrriyetine ve liklie aykr buluyordu. Dinsizlere msamaha gsteril dii gibi, dindarlara da serbestiyet verilmesini istiyordu.

57

ABDULLAH CEVDET

"Akl Selim" nkr Kokuyor

ite o zamanlar, ortalkta dolaan "Akl Selim" isimli kitapta Allah'n varl hakknda insanlar pheye d rlmeye allm ve inansz olmalar istenmitir. Sizlerin kafalanz fazla kartrmadan, yalnzca fikri niz olsun diye, bu kitapdan aldmz baz "mebhas"larn balklarn takdim edelim: Drdnc Mebhasta, "Bir Allah'a inanmak lbd de ildir ve en ma'kl onu hi dnmemektir" denirken. Beinci Mebhasta da "dinin safdillilik zere meses ol duu" belirtilmektedir. Dokuzuncu Mebhasta, btn dinlerin meneinin "ca hillik ve korku" olduu iddia edilirkenp; On Birinci M ebhasta da dinin cahileri m u'cize ile ifal ettii ileri srlr, bir dier mebhata, Allah'n mevcdiyeti bakn da kanaat hsl etm enin mmkn olmad belirtilir. 35M ebhasa baktmzzaman da ,orad, cihann yaratlma m olduunun ve maddenin kendi kendine hareket et tiinin anlatldn grrz. Her tarafnda inkr kokan bu eserden fazla bahsede rek, "saf zihinleri idll etmek" istemiyoruz. Abdullah Cevdet, her ne kadar Tarihi slmiyet ve Akl Selim gibi eserleriyle Mslmanlar uyandrmay esas aldn ileri srse de, fikirleri ve tatbikatian bunun tam tersi bir an laya sahip olduunu gsterir. Dr. Abdullah Cevdet'in nasl "inkilplarn fikir baba lm" yaptn sonra anlatmak zere imdi onun "da mzlk" fikrine bakalm.

"Damzlk Meselesi
n c e , yazar Vedat Gnyol'un mevzu ile alkah u paragraflarna kulak verelim: "Bense-, Abdullah Cevdet'e oktan gnl balam,
58

KEMALIZMIN FIKIR KAYNAKLARI

babam n kitaplnda bulduum dank eski Trke "tihad' dergilerindeki yazlarn iime sindirerek oku mutum. O gn bugn, Abdullah Cevdet girmiti iime, dnceme. stanbul niversitesi kitaplnda. Belediye .Ktphanesinde bulduum 'tihad' dergilerini bir bir tarar olmutum, seve sevine. "Bir raslant Abdullah Cevdet'in kz Gl Hanm'n olu ile karlatrmt beni bir ortaokul retmenliim de. Orta boylu, yeil gzl, gler yzl, sevimlinin se vimlisi bir gencecik, incecik bir insand bu Saint Benoit Fransz okulunda geen ksa bir renim den kopup gelmiti retmeni olduum ortaokula. nceleri Fran szca retm enliim e sayg duyup akll davranrken sonradan yan izmeye balamt derslere, " 27 Mays Devriminde, ortaokuldan ayrlp liseye gemitim. Birka yl sonra, gazetelerde grecektim de likanlnn kollan bacaklar ftkl ikinliklerle, Trkiye ve Avrupa erkek gzeli seildiini belgeleyen resimleri. "Ne garip, ne tuhaf rastlantyd bu, Trk soyunu glendirme, grbzletirme yolunda yabanc lkeler den (Macaristan'dan, vb.) damzlk getirmeyi nerdii ileri srlen Abdullah Cevdet'in torunu dnyaya mey dan okuyan bir erkek gzellii ile kyordu karmza." , (Milliyet Sanat, Mays 1980, s. 76)

Rey deil, Selm bile verilmez

Yukardaki ifdelerde bulunan, Abdullah Cevdet'in erkek gzeli tomnu mevz itibariyle bizi hi ilgilendir m iyor.'Burada mhim olan, Abdullah Cevdet'in, M aca ristan gibi yabanc lkelerden damzlk erkek getirtmeyi teklif sahibi olmas, Trk siyas hayatnda aktif bir rol almasna da mni olmutur. 12 Knunu sni [Ocak] 1340 tarihli Tevhidi Efl<r ga zetesi de, Abdullah Cevdet'in bu damzlk insan getirt59

ABDULLAH CEVDET

me fikrine kar, "Avrupa'dan damzlk adam celbini is teyen de var" demi ve u yorumu yapmt; "Mintarafieytan milletin akaidi diniye ve millyesini bozmaa memur olan Abdullah Cevdet Bey'in bu szle rini iittikten sonra Elaz'da bu adama rey deil, selm bile verecek Trk ve Mslman kmayacana phe etmiyoruz. Bu beynelm ilel adam acaba dnyann nere sinde milletlerin byle hayvanlar gibi kitle halinde tesalp ettiklerini grm. Akaidi diniye ve milliyetin nazarnda hi ehemmiyeti olmadn bilirdik. Fakat'damzlk Alman ve talyan he rifleri getrp Trk kadnlaryla izdiva ettirmek ve on larn kann kanmza kartrmak isteyebileceini doru su hatrmza bile getirmezdik... Liberallik ve lkilik yapacam diye hergn hezeyan kusan bu adam Millet M eclisine sokm ak deil, Topta'na tkmak lzm gelir..." Hkimiyeti Milliye gazetesinin 6 Aralk 1932 tarihli nshasnda ise, Abdullah Cevdet'in bu husustaki fikirleri "hafiflik" olarak deerlendiriliyor ve unlar syleniyor: "Avrupa'da passifizm moda ise, bizde ilk passifist, mutlaka kendisi ( Abdullah Cevdet) olmutur. lk panavrupac, mutlaka kendisi olmutur. Ve tesalp nazariyesini, kaybolur diye Trkiye'ye yalnz brakm ainak iin, onun ihtiyatsz bir mihmandarln ederek, Trki ye 'mill kurtulu' uruna en iddetli rpermelerin geir dii bir anda oraya damzlk insanlar-istem ekle, ancak , bir kozmopolitin decei hafiflii gstermitir." phesiz Abdullah Cevdet, bu "damzlk" fikrini ken di kafasndan karacak deildir. Abdullah Cevdet bir ok hususta, dine' aykr olan fikirlerinde olduu gibi, bunda da eserlerini tercme ettii Avrupah yazarlarn te s ir in d e - k a lm tr. D a m z lk e r k e k g e tirtm e mevzundaki fikir babas da bizim dncelerimize zt olan birok eserlerini Osmanlcya tercme ettii Gustava Le Bon'clur.
60

KEMALIZMIN FKR KAYNAKLARI

Merhum Cemil Meri, Abdullah Cevdet'i "LeBon'perest" olarak tavsif ettii "Bu lke" isimli eserinde, onun iin unlan kaydetrriektedif: "Vatannda pek az tanman Le Bon, Osmanl lkesin de yaman bir mrid bulur; Abdullah Cevdet, Bu inalin uzun bir mazisi var. Paris'te 'Osmanl' gazete sinin yaz ilerini deruhte eden gen politikac halk ruhiyatnnn yabancsdr. Bi.icher'den Le Bon'a, yan fiz yolojiden sosyoljiye atlar. Ve 'bir kavmin tabiili uzviyeti akvamn terhini, fizyolocyasn' gstermek iin 'les Lois Psychologigues de 'Evolotieon des Pupeples' terc meye koyulur. Zira bu kitaptaki 'nss ve kavanni itimyeye muttali olmakszn slah mlk millete' kal km ak 'terih ve fizy olocy a bilm eksizin tab iblik dvasnda bulunmak kadar abes ve tflnedir.' "Gen doktomn Le Bon hayranl, ana yurtta da de vam eder'. A. Cevdet, O zek feyyaz'n Trkiye byk elisidir sanki. 'Yn Psikolojisi' mi evrilmi? Nevzuhur mtercimlere yldrmlar-yadrr ve kollar svayp kita b kazandrr Trke'ye.

Melezleme teorisi
"Zavall A. Cevdet. Paris'e her gidiinde o 'byk ve slmn muhibbi hkim'inin ikametghn tavaf edermi. 'Akl Selim' mtercimi ateizmin bayraktar olarak tan yanlar 'slmn muhibbi' tabirini tuhaf bulacaklardr. Acele etmesinler; bu 'reaksiyoner, sosyalizm ve cumhu riyet aleyhtar, fakat hrendi fikir adam (!) medeniyet ler, yalnz yeni bir din hlini alan sosyalizm ve kom nizme deil, slmiyet'e kar da sava amak, zorunda drlar, diyecek kadar 'slm iyet m uhibbi', Lozan'da Trklere fazla mlayim davranan tilaf Devletlerini kna yacak kadr da Trk dostudur. Ah l:)u intelijansiyamzn gafleti... " (Bu lke, s. 126)
6l

ABDULLAH CEVDET

Abdullah Cevdet'in, damzlk erkeklerle Trkleri me lezletirm e teresinin esas m enba da ite bu Fransz yazar Gustave Le Bon'dur. Bir baka esede, Cevdet'in, bu hususta Le Bon'un te-, irinde kal da u ekilde anlatlmaktadr: "Le Bon'a gre orjinal olan cemaat veya cumhur de il ferttir, Cemaat, deerin dmesini, bayalama ve standartl temsil eder. Bu bakmdan o tamamen sos yolojik grn karsndadr. Nitekim Abdullah Cevdet de 'Itihad'taki yazlarnd,an ounda bu .fikri Trki ye'nin o gnk m eselelerine tatbik etm ee almakta dr. Fakat burada onu daha ok srkleyen ikinci ve Le Bon'un daha eski kitab olmu, ona olan hayranl ken disini tima m eselelerin aklanm asnda iddetli k tmserlie gtrmtr. Burada Le Bon, bir sosyal psi kologdan ziyde rk gibi konumaktadr}. Irk anlay Fransz antropolojik grne balanmaktadr. Bu nok tada o adet Almanya'da yaylan 'stn rk' teorisinin Fransa'daki savunucusu roln oynuyor. Fakat bu ka ranlk iinde A. Cevdet'e k gibi grnen nokta G. Le Bon'un 'm elezlem e' teorisidir: Madem ki rklarn do masna imkn verebilir; yleyse A. Cevdet'e gre rkl n izdii tarih kader , snrn amaya ve gelecekten mitlenmeye imkn vardr. Bu da Trk rknn stn bir rkla karmas ve melezlemesidir. Irk hakkndaki pein bir hkm e saplanm ve zerinde hibir tartma yap madan onu kabul etmi olan Abdullah Cevdet, fikirleri nin sonularnda ne kadar sapk bir noktaya ulatnn farknda deildi. Eer Gustave Le Bon zerinde bir in celem e ve tenkit yaplm olsayd, oradaki doru ve yanl taraflar ayrr, onu zamann baka sosyal psiko loglar ile karlanr ve daha salam bir ynde ilerle yebilirdi. Yazlarnn hcuma uraynda bu kusurlar nn nem li bir pay vardr." (Hilmi Ziya lken, Trki ye'de ada Dnce Tarihi, s. 404.)

62

KEMAI2MN FKR KAYNAKLARI

nkilplarn Fikir babas

Fransz mateyalist yazar Gustave Le Bon'un "melez lem e terosini" tatbik ederek, lkeye "damzlk erkek" getirtme fikrini savunan Abdullah Cevdet'in bu dn cesi, o zamanki basn yayn organlar tarafndan byk tenkide uramtr. Hatta Atatrk bile, kendisini rk dncelere sahip olduundan A. Cevdet'in "damzlk" fikrine kar km bu sebeble Meclise alnmamasn is temitir. Zten Abdullah Cevdet'in "damzlk erkek" ge tirtme dncesinin karsnda yer alrken, onu dinsizli i de dahi], dier fikirlerini benimsemitir. Hatta, mille tin bir yllk kltrne yabanc olan, onu deitirmeyi hedefleyen inkilplarn esas fikir babaln da Abdullah Cevdet yapmtr. Bu nasl olmutur? Abdullah Cevdet'le Mustafa Kemal, kafa kafaya verip, bu lkede u u u inkilplar yapalm diye dnmler ve karar m ver milerdir? Yoksa Mustafa Kemal, Abdullah Cevdet'in bu hususta aratrma yapmasn m istemitir? Yoksa, Ab dullah Cevdet'in daha Mustafa Kemal piyasada yokken savunageldii bir takm fikirler, Mustafa Kemal tarafn dan benim senip de, tatbikat safhasna m konulmutu? Galiba bu sonuncusu dikkate deerdir. 6 Aralk 1932 tarihli Hkimiyeti Milliye gazetesinde Burhan Asaf imzasyla yaynlanan bir yazda, "Abdullah

Cevdet'in, inkilbn en byk fikir babalarndan biri olduu" belirtilmektedir. Hilmi Yceba'n hazrla
d ve 1960 ylnda baslan "Yedi irden Hatralar" isimli kitapta ise, nkilplarla, A. Cevdet'in fikirleri aras daki benzerliine u eklide iret etmektedir;

"Doktor Abdullah Cevdet, radikal olarak Trki ye'de AviTipallama hareketinin uurlu, kltrl ve program l ilk bayran am adamdr. eyrek yzyd iinde ara verm eden kard 'tihad' der gisinde, Mertiyetin ilk gnlerinden beri bugnk Trk devriminin temellerini atmaya almtr. 63

ABDULIAH CEVDET

tihad'm Trkiye'de Cumhuriyetin ilnndan on yl nce kan 5557'inci saylarnda Abdullah Cevdet Garplla m ann program n da yaynlam, 'birer tembellik yuvas olan btn tekkelerin' kapainmasn, btn m edreselerin ilgasn, sark sarm ann ve cbbe giymenin yalnz din adam larna m nha sr olmasn, evliyaya nezirler adamnn yasak edil mesini, okuycularn, frklerin, stma balay clarn ortadan kldrdmasn, btn yabanc ir ketlerin Trklere gemesini, er' mahkemelerin il gasn, Arap harfleri yerine ltin harflerinin aln masn ve Avrupa kanunu medensinin alnmasn istemi, Merutiye yllarnda bu fikirlerini aydn efkra kabul ettirm ek iin ylmadan mcadele et mitir." (A.g.e., s. 17)

Feministli de vard
6 ve 20 Malt 1913 tarihlerinde yaynlanan tihad ga zetesinde de, A. Cevdet, yukardaki fikirleri tekrar et m ekle beraber, kadnlarn diledikleri gibi giyinmelerinin serbest hle getirilmesini, kzlarla erkeklerin evlemeden nce "edbne gmme]eri"ni yani, "flrt etmeleri"ni de istemitir. Abdullah Cevdet ayn zamanda kendisini "feminist" olarak takdim eder. Evli, dul veya/bekr kadnlanrl an cak ekonom i istikllerine kavumakla tam hr olabile ceklerin ileri srmesinin yan sra, "din ile devletin tefri kinin de elzem olduiunu" belirtir. Cuma gnleri cami lerde hutbelerin Arapa yerine Trke okunmasn ilk isteyenlerden biri de yine Abdullah Cevdet'tir. te Abdullah Cevdet'in bu ve benzeri fikirleri, Cum huriyetin ilnndan sonra kendisine byk, bir tatbikat bulmutur; Mustafa Kemal. Abdullah Cevdet'in fecirlerinin, Trkiye Cumhuriyeti
64

KEMALIZMIN FIKIR KAYNAKLARI

nin resm ideolojisi ile paralellik arzettii de , bir kitapta yle nazarlara verilmektedir; "Sonu olarak Abdullah Cevdet, Mertiyet sonrasn da slm dinine bata toplumsal ilerleme asndan ol mak zere eitli ynlerden iddetli eletiriler yneltti. Ancak, dinin Osmanl toplumunda oynad rol hereye karn Abdullah Cevdet'i, snrl da olsa slm dininin olumlu toplumsal ieriinden yararlanmaya gtryor du. Bu ierik yardmyla yaratlmaya allan ise aslnda yeni bir 'ethic'ten baka, birey deildir. Bu 'ethic'in oluturulmas asndan din kurmunun oynayaca rol lerin, biyolojik mateyalizm ..tarafndan ifasn arzulamak la beraber belirttiim iz n ed en Abdullah Cevdet'i slmiyet yerine Bahalik gibi aamalar nerm eye zorla maktayd. Dinin arka plna getii bir Trk toplumu dncesi Abdullah Cevdet'in 'utopia'snn nem li par alarndan birisidir. Ve greceimiz Batllama tezleriy le birlikte bu 'utopia' 1923 sonras Trkiye Cumhuriyetinir resm ideolojisi ile byk bir benzerlik gsterm ekte dir." (kr Haniolu, Doktor Abdullah Cevdet ve D nemi, s. 341) Ayn kitabn 394 ve 395- sayfalarnda da u ifdeler yer almaktadr: "Hayatnn son senelerinde kendisini tam amen bir ka yz say satabilen dergisini kartma ve Gustave Le Bon'un dncelerini Trk kamuoyuna tantmaya ada yan Abdullah Cevdet 29 Kasm 1932 tarihinde geirdii bir kalp krizi sonucu stanbul'da ld. Cenazesi bile olaylara neden olan, Trk dn yaamnn son zaman lardaki bu nemli dnr Cumhuriyet dnenii sre since din kurumuna kar ynelttii eletiriler ve Batl lama konularndaki tezleriyle zayf dnce temellerine dayanmasna ramen halk dzeyinde olduka etkili ol du. Ancak Abdullah Cevdet'in nemi Cumhuriyet dne mindeki bu tezleinden cok bizzat bu hareketi gerek65

ABDULLAH CEVDET

letirenlerin arzuladklar ve yarattklar ideolojik yap nn oluturulmasnda olan byk etkisindedir." Abdullah Cevdet'in kard "tihad" dergisinin savunageldii fikirlerin, Halk Frkas hkmeti tarafndan benimsendiini bizzat Cevdet'in kendisi de belirtm ekte dir. tihad'n, 1 Temmuz 1925 tarihli nshasnda, A. Cev'det bakn meseleyi nasl aklyor;

"... imdiye kadar hibir frka siyasiyeye ml olmam olduumu sylemekde haklsn. Prensip leri itibariyle olsun kendisine mal olabileceim herhangi bir frka imdiye kadar grdn m? Bi zim mdr fikirlerimiz ite meydandadr...te ba byk me'alemiz olan Halk Frkasnn ' umdeleri, ite 'tihad'n mdr fikirleri. Bunlarn ne kadar karda ve emelda olduklar meydanda. tihad ve saloibi, Halk Frkas yek dierlerinin m ah olmalar bir neticei tabiiye ve mantkiye deil mi?... Halk Frkas hkmeti lakal otuz seneden beri geceli gndzl grdmz ryalarn ounu aynyla vaki' klan tek hkmettir... "
Zten, bu benzerlikten dolay, A. Cevdet, Cumhuri yet devresinde btn dncelerini serbeste belirtebil mi, tihad dergisi de Mertiyet dneminde olduu gi bi yasaklarla, kapanmayla yz yze gelmemitir.

Resm deolojinin Paras

kr Haniolu, deiik bir adan, Atatrk Cevdet benzerliini de u iki paragrafta yle ifde ediyor: "Mertiyet sonrasnda grlen dier bir durum ise git gide dncelerinin iinde siyasal boyutun arlk kazanm asdr. rnein Abdullah Cevdet O sm anl hnednnn gereksizliine Ribot'nun de jeneriklik ko nusundaki almalarnn nda karar vermiti. Ata trk'n ise hnednn egem enliini sona erdirirken, 'Osmanoullannm Trk Milleti'nin haklarn gasp ettii
66

KEMALZMIN FIKIR KAYNAKLARI

ve bunu alt yz yldr srdrdn' belirtmesi bu si yasallamay gstermektedir. "Mertiyet sonrasnda bu zellikleri gsteren d nce ortam iinde Abdullah Cevdet ve, arkadalarnn gelitirdikleri Batllama modelinin yeni Trkiye Cum huriyetinin resm ideolojisinin zellikle 1908 sonras oluan dnce ortam uin bir rn olduu gz nnde tutulursa iinde Abdullah Cevdet eve arkadala rnn gelitirdikleri tezlerin ne denli etkili olduu kolay lkla tahmin edilebilir. Siyasal nedenlerle herhangi bir greve getirilmeyen Abdullah Cevdet istisna tutuldu unda bata Klzde Hakk Bey ve Cell Nuri olmak zere nde gelen Batllama yanllarnn yeni devletle nemli grevlere getirilmeleri bu gzlemi dorulamak tadr. Abdullah Cevdet'in bir 'tefevvuk' olarak grd Bat medeniyeti ile Atatrk'n ulalmas gereken hedef olarak ele ald 'muasr medeniyet' kavramlar aslnda birbirlerine fazlasyla benzeyen olgular ifde etm ekte dir." (. Haniolu, Abdullah Cevdet ve Dnemi, s. 404405) Btn bu naklettiklerimizden, Mustafa Kemal'in, y\bdullah Cevdet'in kard tihad'n "mdr" fikirlerini aynen benim sediini ve bu fikirlerin onun yapt inklplarda byk pay olduunu karmak mmkn dr.

Dinin Nfuzunu krmak stiyordu

A. Cevdet'in inklplarn hepsinden az veya ok pay olduu malm. En fazla pay bulunann da "Hari nklb" olduu bilinmektedir. Abdullah Cevdet, Arap harfleri yerine, Ltin harflerinin kabul edilmesin ok is temitir. Zekeriya Sertel, "Hatrladklarm" isimli kitabnn 68 ve 69'ncu sayfalarnda Abdullah Cevdet'ten bahseder ken, unlar kaydetmektedir:
67

ABDULLAH CEVDET

"Hakknda fena szler iitmi olmama bakmayarak Abdullah Cevdet'e kar sayg besliyordum. Ne de olsa belirli bir eye inanan ve inand ey iin savaan bir insand. Abdullah Cevdet ateist (dinsiz) idi. Halk arasn da dinin nfzLinu krmak gerektiine inanyordu. Ayn zamanda Trkenin Ltin-harfleriyle yazlmas dvasn ilk ortaya atan ve savunan o oldu. Bu iki dvas y znden Msr'a srgn edilmiti. Orada bile kk bir dergi kararak, bu dvasn savunmaya devam etmiti." Merhum Ceniil Meri de, "Harf devrimi faydal m,zararl m olmutur?" eklindeki soruya verdii cevpta, Abdullah Cevdet'in Ltin harflerinin "mrevvilernden" olduunu ileri srmektedir: "nce bu devrimin mazideki mrevvilerine bir gzatahm. slm harflerinin terakkimize mani olduunu ileri srenler, Avrupa'nn bizi yok etm eye karar_yermi yazarlaryd. Bir V olney, bir Baron de Tott, v.s. slmiyet'e dmandlar. Balca hedefleri bizi tarihimiz den, irfanmzdan, bir kelim eyle slm iyet'ten kopar makt. Bu bedbaht telkinler nce birok drst Trk mnevverini de byler gibi oldu. Sonra m eselenin vehmetini kavramakta gecikmediler. "Yakn alarda Abdullah Cevdet gibi Avrupa irfa nyla sermest m new erler, elbise deitirir gibi harf de itirmemizi teklife yeltendiler.Batllam entelijansyamz bu teklif can kula ile dinledi." (Cemil Meri, Kl trden rfana, s. 391)

Gstermelik Pimanlk
Ne gariptir ki, Avrupa irfanyle sermest olan mnevverleden birisi olan A. Cevdet, bir taraftan Ltin harfleri kabul edildikten sonra bile hem kendisi el yazlarn Arap harfleriyle yazmaktan vazgememi, hem de yan aka yar cidd Ltin harflerinin kabul edilmesi iin e itli relere mi'acaat etmekten piman olduunu kay detmitir.
68

KEMALIZMIN FIKIR KAYNAKLARI

Bu hususta, merhum tarihi brahim Hakk Konv'a' l'nn Burhan Bozgeyik'e anlattklarna kulak verelim: "Ltin harflerinin hararetli'teviilerintien birisi de tihad m ecm uasnn sahibi Dr, Abdullah Cevdet'ti. Mecmuasnn rakamlarn ve bz yazlarn Garb'taki ra kamlarla ve Ltin harfleriyle yazar, Ltin harflerinin kabuln tavsiye ederdi. M ecm uasn satmak iin her sapkl yapar, Trk rknn slah iin Macaristan'dan Damzlk Hristiyan erkek getirmeyi tavsiye edecek ksthlk gsterirdi. "Ben, Yerebatan'daki Son Posta gazetisinde alrdilil. Abdullah Cevdet'in eski zaptiye binasnn karsn daki tihad Evi vard. Matbaas, idarehanesi ve evi hl ayakta duran bu binayd. Ticarethane sokanda oturdu um iin hem matbaa, hem~ev komusu idik. Bir gn beni dvet etti. Ltin harflerinin kabulnden sonra, mecmuasnn sat sfra dmt. Bana 'brahim Bey, ben Ltin harflerinin kabul iin eitli arelere bavu rurken, byk gnah ilemitim. Nasuh tevbesiyle tevbe ettim' dedi. Ltin harflerinin hararetli mrevvilerinden olan bu adam, lnceye kadar, btn yazlarn eski ya zyla yazmt. Gazetelerde eski yaz bilen mrettipler onun yazlarn yeni harflere evirerek clizerlerdi. Eski yaz bilen muharrirlerin hepsi, lnceye kadar byle yazdlar. Ben de byle yazarm. Notlarm eski yazyla tutarm." (12 ubat 1984, Yeni Nesil.)

Mustafa Kemal'in, dinsizliinden dolay benim sedii, bizi biz yapan mill ve m anev deerlerimi ze zt inklplar gerekletirirken fikirlerini kay nak olarak kulland Abdullah Cevdet ayn zam an da da bir "ngiliz ajan" idi. "Trkiye'de Sol Hare ketler" isimli kitabn 44. sahifesinde "Abdullah Cevdet'in bir ngiliz Ajan olduunun bilindii" de belirtilmektedir. Zekeriya Sertel, "Hatrladklarm" isimli kitabnn 69- sayfasnda, Abdullah Cevdet'in
69

ABDULLAH CEVDET

ngilizler tarafndan himaye edildiini belirtmekte dir.

Abdullah Cevdet'in Trkiye'de dine lakayt kalan in sanlarn yetimesindeki gnah byktr. Bu adam hem dinsizlii yaym aya,hem dam zlk H ristiyan erkek ithlini g erek le tirm ey e alr, m illetin rf ve detleriyle alay eder de, millet ona sahip kar m? k maz \'e kmamtr da.. Millet bu adamdan o kadar nefret etmitir ki, ldnde cenaze namazm kimse kldrmam ve klmamtr. Merhum Tarihi brahim Hakk Konyah'hn onun cen aze m erasim ine kim senin gelm ediini belirten ifdeleriyle yazmza nokta koyalm; " Abdullah Cevdet Allah'a inanmadn sylyordu. slm harflerinin iddetle aleyhinde bulunuyordu. Din deerlerin ouna kar olduunu yazp sylyordu. te bu adam lnce cenazesi Ayasofya Camiine^ getirildi. Fakat hi kimse cenze namazn klmaya, gitmedi. y lece musalla tanda duruyordu. Hocalar da namazn kldrmaya yanamyorlard. Bunun zerine cenze b e lediyenin bir arabasna konularak gtrld." (15 Kasm 1983. Yeni Nesil) Evet, Abdullah Cevdet'in tabutunu tayacak vasta; belediyenin Rum Kilisesine tahsis ettii bir cenaze arabasyd.

70

Duyulmam , grlmemi ey
Ziya Gkalp, Fransz Hastanesinde, sabaha kadar ka fasn duvarlara arparak lmt. lp giderken de en galiz kelimelerle Allah'a svmt. Yazdklar, syledikleri slm dman olduunu gsteriyordu ama, lmne ahit olan bir kadnn anlat tklar bir "sahte kahram an"n gerek yzn ortaya koymas bakmndan ayr bir deer tayordu. Necip Fazl Ksakrek "Sahte Kahramanlar" isimli eserinde, Abdlhak Hamid'in evinde tant bir han mefendiden dinlediklerini nakletmiti. Bu hanmefendi, mrn Avrupa'da geirmiti. Ne Trkiye ile ne de Trk Edebiyat ile bir alkas yoktu. Hatta biraz da "zpjDe" idi. Necip Fazl, Abdlhak Hamid'e, Ziya Gkalp'in dinsizliinden bahsederken bu hanmefendi bir71

ZIYA GOKALP

den doruldu ve ahit olduu vak'ay anlatmaya bala d: "stanbul'a gelilerim den birinde hastalandm. Ve Fransz hastanesinde yattm. Bitiiimdeki odadan garip sesler geliyordu. Kim olduunu, bu sesleri karan has tann ne olduunu sordum. Mehur Ziya Gkalp, dediler. Mebusmu, profesrm.... smini bile'yeni duyuyordum. ld gece ban duvarlara arparak, sabaha ka dar Allah'a en galiz kelimelerle svd. O kadar fena ol dum ki, bu hal karsnd.a, odamdan .kp baka bir ye re sndm. rendiime gre Allah'a inanmazm... Hem Allah'a inanma, hem O'na sv! Duyulmam, grlmemi ey... (Sahte Kahramanlar /74/75)

Ha ve mum.
Ziya G kalp'in lm haberi zerine sadk talebesi Enver Behnan apolyo hastaneye komutur. rendi ine gre, Gkalp'in son anlarnda dili tutulmu, gzleri grmez olmu, ayaklan basmaz hale gelmitir. Grdk leri ise rendiinden daha "feci" bir manzara arzetm ektedir. Bir doktor, llerin -konulduu yerde Ziya Gkalp'in cesedine gtrmtr apolyo'yu: "Her yer mermer deli ve bembeyazd. Ortada yk seke bir yere oturtulmu tabut biiminde mermerden bir mezar st vard. Baucunda bir (ha), ha'n altnda bir Meryem ana kandili... Kandil, donuk yla hafif hafif titreiyordu. Kandilin glgesinde yatan Ziya Gkalp'ti, beyaz kefen lere brnmt. Bir armha, bir de Meryem ana kandiline baktm. Sonra, basam ak ilerleyerek kefene.-paklatk. Doktor yavaa ba tarafn at. Doktor, eliyle Ziya Gkalp'in kendini ldrmek iste72

KEMALIZMIN FIKIR KAYNAKLARI

elii zamandan kalma alnmdaki ize pavmayla dokuna rak: . - te kurunu burad: n girmiti, diyordu. Alnmdan .girdii kurunun brakt drdi.i iaret, sanki baucunda duran ha'n glgesiydi. Birlikte l:> u ize dokunduk, sonra da ellerimizi kavuturup byk Trk dnrnn nnde gzya dktk. Bizi kendimize getiren, hastanenin Fransz bekisi oldu. Beki, Fran*^:/ Bykelisinin gnderdii elengi getirdi. Gkalp'in ayak ucuna konm ak istenen bu e lengi, baucuna braktrdm. Sonra da onun bann ucunda duran istavrozun stne elengi sararak, bu kutsal drtly kapattm. Cenazenin yanndan a^a'ilrken "de yanan mumu sn drmekten^ kendimi alamadm. Bu, Hristiyan geleneiy le yatrlan bir Mslman cenazesine kar, yerine geti rilmesi kanlm az bir vazifeydi... (apolyo/Ziya Gkalp/ 231)

Beynindeki kurun ve..

Ziya Gkalp, lmese idi Avmpa'da tedavi ettirilecek ti. Ama Kemal Paa'nn telgraf "mit" verm esine ra men, beynindeki kurun yrm ve Gkalp'in rpna rpna can vermesine sebep olmutu. 1924 sonbahannda youn bir alma ierisindeyken hastalanmt. Arlanca da Beyolu'ndaki Fransz Has tanesine yatrlmt. Doktorlarn yasaklamasna ramen Cumhuriyet'te yazlar yazmaya devam ecliyordu. G elen mektup ve telgraflarlarla teselli bulmaya alyordu. s met Paa'nn mektubuna ok sevinmiti, Kemal paa'nn telgraf ise gzn am, kollarn hareketlendirmiti; "Beyolu Fransz Hastanesinde Trk mtefekkiri Sa yn Ziya Gkalp Beyefendiye, Rahatszlnz, byk zntyle rendim.
73

ZIYAGOKALP

Bir an nce salnza kavumanz iin Avrupa'da tedaviniz gerekiyorsa, hem en hereyi zerime alyorum. 21 Ekim 1924 Cumhurreisi Gazi Mustafa Kemal"

Genliinin banda geirdii "manev" bir kriz srasnda kafasna skt kurunun, "yrmesi" ile len Ziya Gkalp'i Keml Paa Avrupa'da tedavi et tirecekti elbette. Zira, Ziya Halk Partisi'nin "alt oku"unun fikir babasyd. Lik'liin temelini atm t. Halkevleri'nin laruluunda nemli rol oynam t, yani tavsiyeleri tutulmutu. Halk Partisini kurm a fikri Kemal Paa'nn kafa snda iken Ziya Gkalp ile gizli bir grme yap m ve bundan sonra bir risale yaynlanmt. Bu risalede H-lk Partisi'nin "dokuz prensibini" akl yordu. Dokuz "umde" yani dokuz ok, daha sonra altya inecek ve CHP'nin amblemi olacak ve gn mze kadar gelecekti. (Vehbi Vakkasolu/ Ziya G kalp/ 71- 72) Gkalp'i tanmadan.. Halk Partisi'nin ideolou olan Ziya Gkalp'i ta nmadan, halen yaadmz hayatn zemin ve art larm anlam ak kolay deildir. Zira, Ziya Gkalp, Kemalizmin zeminini hazrlam ada ok byk bir hisseye sahip bulunmaktadr. Prof. Hikmet Tanyu bu husus ak bir ekde dile getirmektedir: "Gkalp, Trk inkilbnn fikir ncln ya pan bir insandr. Onu Trk inkilbnn unutulmaz ah slar arasn da h e r zam an anm ak gerekir. nkilbmzn Gkalp'siz izah edilemeyeceinde, onu ve nkilb bilenler birlemektedir. " (Hikmet Tanyu/ Yeni Trkiye'nin Hedefleri/ 26) Kemal Paa Ankara Garndaki Hususi Kalem Bi nasnda 40 kiilik bir heyet toplamt. Devrimci mebuslardan meydana gelen bu heyetin en itibarl
74

KEMALIZMIN FIKIR KAYNAKLARI

yesi Ziya Gkalp idi. Kemal Paa, Osmanh Devle tinden kalan btn tekilatlar kaldrmak ve yepye ni bir Trkiye kurmak istiyordu. Bu yeni devletin hi bir devlete benzememesini istiyordu. te G kalp, bu dnemde byk gayretler harcad ve ok sk bir mesai sarfetti. Devletin temeline, hem iste dii, hem de kendisinden istenen harc att. (Vakkasolu, age. /7 0 )

Halbuki...
Ziya, ana yp baba tarafndan mft olan Diyarbakrl bir ailenin evldyd. 23 Mart 1876'da dnyaya gelmiti. Yeni doan ocua Mehmet Ziya ad verildi, ancak Mehmet Ziya, bir sre sonra Mehmet'i atacak, Gkalp'i adnn sonuna ekleyecekti. Dinder bir aileden ve dindar bir muhitten gelen Ziya Gkalp'teki bu'isim deitirme Cumhuriyet devri aydn larndan ok sk grlecekti. Amcas Hasip Efendi kendisine din bilgiler vermeye almaktayd. Arapa ve Farsa'y o k iyi bilen amcas slmi eserler okutuyordu. Hasip Efendi son olarak Gazal'nin "El- Munkizu mine'd-delal" eserini vermiti. Bu eser, sapklktan ve imanszlktan kurtuluu anlat yordu. Ne var ki, Ziya'y mektepte baka bir hava bekli yordu. Askeri okula giden Ziya Gkalp, baz hocalarn ders lerde syledikleri ile ilk sarsnty geirmeye balayacak t, Abdlhamid Han devaml ktleniyordu. "ttihad- slm" fikrine kar bir atmosfer yaylyordu. E -5u okullar Abdlhamid yaptrmt, gayesi slm bir eitim sala makt. Fakat, hocalar Avrupa'da uyanm olan milliyeti lik cereyannn tesiri altnda idi. Osmanl'ya yeni bir ehre vermek istiyorlard. Daha sonra gittii Diyarbakr Mlkiye Rtiyesi'nde
75

ZIYA GOKALP

kafas iyice karacakt. fikir cereyan beyninde ar pmaktadr. 1) Okulda akl batc, ve felsefi bilgiler 2) Yasaklanmasna ramen, el altndan yaylan hrri yet fikirleri 3) Amcasnn okuttuu ark ve slm esederi... aknlk 'ierisindeki Ziya bir gn Abdullah Cevdet ile karlacak ve dnyas alt-st olacaktr. mansz fikir leriyle ksa zamanda tepki toplayan Doktor Abdullah Cevdet ksa zamanda Ziya'y kendine ekecektir. Ziya ise, sonunda kafasna dayad tabancann tetiini k en dini ldrmek iin ekecektir. Ziya'y dinleyelim, neler olmu neler bitmi; 1894 se nesinde: ".... Zaman getike miderim snyor; hayatn ruh deeri gzmden dyordu... Bu durum yle bir biim ald ki, artk hayvan gibi yalnz yem ek im ek iin yaamaktansa, lm stn tutmak dncesini benim sem ek zorunda kaldm. Bu sebeple kendimi ldrmek istedim. " (apolyo/Gkalp/ 43)

Cehennem hayat
Ziya Gkalp'in madd bir hastal yoktu ama hasta lanmt bir kere; ".... Lise son snflarnda iken geirdiim fikir buhra nnn iddetini hatrladka adeta rperiyordum. ocuk luumda, yreimde uyandrlm idealler snmeye ba lamt. Milletim iin birey yapamaz hale geldiimi sa nyordum. Alem, bana insan iradesi dnda dnp gi den bir dolap gibi geliyordu. nsanlar bu dolabn basit bir ark halinde gryordum. Aklmn beni sevkettii kanaatle, gnlmn istekleri arasndaki takat beni' o ce hennem hayatna srkledi.
76

KEMALIZMIN FIKIR KAYNAKLARI

.... Sabaha kadar uyumadn gnler ok oldu. O kadar zayflamtm ki, beni grenler'4asta sanrd. Ben de kendi kendimi hasta sanyordum. Gerekte ise hi bir hastalm yoktu. Hatt madd bir skntm da yoktu. Bu buhran felsefesi, dnten ileri geliyordu. .....Tasavvufa dnmenin verdii alkanlkla, "hakikat- kbra" dediim l)eni tatmin edecek hakikati bulabilseydim, hi bir derdim kalmayacakt. O srada Doktor Abdullah Cevdet, Diyarbakr'a gel di... Ksa zamajda doktorun dinsizlii Diyarbakr'da ya yld iin, amcam onunla sk fk grmemi stemedi. Buna ramen bu doktordan bir eyler renm eye alr dururdum. Bir gn bana doktor "Allah'n nkr" adl bir kitap verdi. Onu okuyunca bsbtn sarsldm. Kalbim deki btn insanlarn boaldn hissediyordum. Yine uykusuz kaldm bir gnde, arkadamn birinin verdii silh ektim. Kurun alnmn kemiine sapland." (Emin E'iirgil/Ziya Gkalp) Ziya Gkalp, intiharn zaman.zaman izah etmek ih tiyac hissedecekr; "Ekseriyetle ideallerin sarslmas, genlik buhran de nen i atmasnn balangc olur. En sonra, bu elem lerden kurtulmak iin intihara bile m ecbur olur. Btn bu hallerin sebebi, ocuklukta alnan uursuzca idealle rin sarslmasdr..." (H. Ziya lken/Trkiye'nin ada Dnce Tarihi/ 357) Abdullah Cevdet bir Rus operatrle Ziya'y ameliyeta alr, kurunu karmaya alrlar. Nafile kurun, l^eyni zedelememitir ama, dar da kmaz. Ameliyat morfinS2 yaplmtr. Rus doktor hayretle sorar: "Ameliyat srasnda hi bir ar duymadnz m?" Ziya, iindeki boluun dayanlmaz strabn itiraf ederken cevab verir-, "imdeki ac, bamdaki yaradan daha glyd... " Bu nasl bir acyd? Mukaddeslerinden koparlan ru hun devasz acsndan bakta bir ey miydi?
77

ZIYA GOKALP

Ar- a'la ile bal hakikatlerden koparak bir anda kendini bolukta hissetm enin oku elbette dayanlmaz olacakt,. (Vakkasolu /Ziya Gkalp/ 22)>

Ver elini Selnik

1909da ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Selnik Mer kezi Ziya Gkalp'i genel toplantya delege olarak ar d, Ziya aradn Selanik'te bulmutu. D iyarbakr'da ttihad ve Terakki'nin ubesinden, M erkez'e gidii Gkalp'in ayn zamanda "Krtlk"ten "Trkle" dnmesi demekti. Halil Hayal isimli bir ahsla Krte gramer, iml ve lgat almalar yapm olan Ziya Gkalp'in "Krt Ai retleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler" adl eseri ve Krtlk konusunda baz makaleleri bulunmaktayd. An cak Selanik'te bunlarn hepsini bir kenara atacak ve "Krt.kavminin olmadna" karar verecekti. Yakn arkada Tekin Alp'e gre Selanik'te "Bir Trk , Turanc, lkc bir Trk bilgini ve sosyologu olacak"t. Celal Nuri 2 ubat 1919'da "ti" gazetesinde bu du rumu aka belirtmekteydi: "ttihad ve Terakki'nin Selnik Kongresine kadar s nk bir kii olan sayn Bay Ziya'ya, birdenbire bir nc lk gelmitir. Artk Gkalp takma adn alan, ismi geen kii, Krtlkten caym, Trk, Trk, Turanc, Bakrt, zbeki, Harzemci ve benzerieri olmutur. imdi ye kadar gelip gemi devleterin .tarihinde, hi bir za man byle bulac bir lgnlk rneine rastlanmam tr." Ziya G kalp'in Krtlkten Trkle dnm esi eitli tepkilere yol aacak, o da bunlarn bazlarna g lp geecek, bazlarna da sert tepki gsterecektir. Peyam- Sabah gazetesinde "Bu adam Krt'tr" diye yazan
78

KEMAUZMIN FIKIR KAYNAKIARI

Ali Kemal'a bir manzum eyle cevap verirken itidalini kaybedecektir; "Trklk, hem mefkrem hem kanimdir, Srtmdan alnmaz, nk krk .deil; Trklk hadimine Trk deil diyen. Soyca Trk olsa da pitir, Trk deil... "

Hem hoca hem talebe

Her ey bir yana Selanik'te Ziya iin yeni bir devir almt. Bunu aka ortaya koymak bakmndan adn da deitirti. Artk M ehmed Ziya, Mehmed'i isminden atyor, Gkalp'i alyordu. Ziya Gkalp'i douran ve yo uran zemin Selanik'tir. ttihad ve Terakki de aradn Gkalp'te bulmlu ol mal ki, onu bir daha brakmad. Ve fikir babas olarak sinesine bast. Ziya artk bu partinin Genel Merkez ye si olmutur. Fikir ve kltrce de Genel Bakan, Hoca s... Parti'nin genel gidiini ve siyasetini Ziya'dan ayr dnmek mmkn deildir. Ziya, Selanik'te, hem hoca dr heY talebe... ttihad ve Terakki'nin hocas; Avru pa'nn da talebesi.. Bir, yandan Avrupa'dan yeni getirttii kitaplar oku yup deerlendirirken, bir yandan da bilhasa "G en Knlemler" mecmuasnda fikirlerini nerediyor, rendikle riyle yol gsteriyordu. "Gen Kalemler"de lisan Trkl savunarak l:)alad ie... Trkl yaymak iin isabetli bir balang yapmt kendine gre.. nk o zamanlar bir ksm muhafazakar evre de aydn zmrenin Arapa ve Fars a'dan, uydurmak ve deitirmek suretiyle, yeni kelime ler ortaya atmalarna kzmaktaydlar. Kendilerinin bile anlamad "acaip" kelimeler uydurmann ve bylece dili orbaya evirmenin moda olduu l:)ir devirde dili anlalr hale getirmek, genel bir tasvip grebilirdi. Nite kim ksa zamanda bu fikirler tutulmaya baland.
79

ZIYA GOKALP

Oysa ki, lisanda sadeletirmenin altnda baka eyler de kacakt. Ziya'nn savunduu Trklk sadece lisan'da kalmyor, baka yerlere uzanyordu. Birtakm ilm klflar iinde sunulan ve grnte umumi bir alkaya nazhar olan fikirler, genleri Ziya'nn etrafnda toplayverdi. "Selanik aydnlar"nn ku tup yldz olan Ziya, artk ttihad ve Terakki'nin de en mmtaz ve nfzl yesi idi. Bu hzl sivriliin altnda, ttihatlarn gerek devlet idaresine ve gerekse devlete benim setm ek istedikleri kltr politikasna ok hazrlksz olmalar bulunmakta dr. Bu boluk Ziya'y birden bire, ttihatlarn itibarl "ideologu" haline getiriverdi. Hrriyet, eitlik, adalet lklar her taraf sarmt ama, bunlarn nasl izah edilip, uygulanaca:n kimse bilmiyordu. Bunlan belli bir felsef sistere uydurarak izaha alan Ziya, gnn gzdesiydi ve ylece de kala cakt, Siyas ve ilm hayatnn Trklk olarak ekillendi ini ve ismiyle birlikte yepyeni bir ahsiyet olarak dev letin kaderine el koyduu Selanik gnlerinde Ziya, ilk defa "sosyoloji"yi ders olarak okullara soktu... Bu basit bir hadise deildi. (Vehbi Vakkasolu/Ziya Gkalp/ 3435)

OsmanlIy ykmak
Felsef gr ve sosyolojiyi "ilm -i itima" adyla okullarda okutmann altnda yatan neydi? Zekeriya Sertel Selnik'in o gnlerini ok gzel aksettirmektedir: "Ziya Gkalp, Osmanl zihniyetinin ve Osmanl gele neklerinin yklmasn istiyordu. Onun, o vakit ileri sr d fikirler ylece zetlenebilir.: Onca, Osmanllk Trk'e ok zarar vermiti. Dilini Arap ve Acem kaideleri brm, Trk, z dilini unut mutu ,
80

KEMAJLIZMIN FIKJR KAYNAKLARI

mparatorluu tekil eden milletler kendi mill uur larna erimekte olduklar halde', Trkler, kendi benlik lerini kaybetm ilerdi. Osmanl mparatorluu iinde Arap, Arapln, Rum Rumluunu, Yahudi Yahudiliini korumutu. Fakat, Trk Trkln inkr edecek kadar benliinden uzaklamt. ,u halde ilk yaplacak i, Trk dilini yabanc kural lardan, yani Arap ve Acem etkisinden kurtarmak, Trk dilini halka indirerek zbenliine kavuturmakt. Bunun iin de Arap ve Acem kurallarn atarak Trk diline ken di gramerini hakim klmakt. Dil sadeletirilmeli, halkn konutuu dil kullanlmaldr." (Zekeriya Sertel/Hatrladklanm/ 12) Zekeriya Sertel Ziya'nn tesiriyle Selanik'te "Yeni Fel sefe" adyla bir dergi karm ve ayn ynde yayn yap mt. Kendi azndan dinleyelim:

"Geleneklere atyorduk"
"... Biz de Ziya Gkalp'ten aldmz ilhamla "Yeni Felsefe" 'adnda kk bir dergi kardk. Bu dergide Osmanllktan kalm kt miras ykmaya alyorciuk. ( .....) zellikle banazca gelenekler ve nyarglar bal ca hedefimizdi. O vakitler banazlk kafalar zincirlemi, ruhumuzu bomutu. - Kadn, kle hayat yayordu.' (.....) timai gelenekler ayamzda ar bir zincir gibiy di. ' Bu gemii ykmak, halk gemiin kt gelenekle rinden kurtarmak gerekti. Fler gen gibi biz de atalar mz beenm iyor, yeni bir ufuk amak, yeni bir alem meydana getirmek istiyorduk. Dergimize "Yeni Felsefe" adn veriimizin sebebi buydu. Biz memlekete yeni bir gr getirdiimizi iddia edi yorduk. Hadiseleri yeni bir adan gryor, Dou'nun zincirlerini krmaya alyorduk. Bunun iin de yeni bifelsefi gre ihtiya vard,

81

ZYA GKALP

.... Bir taraftan "Gen Kalemler"in bir taraftan "Yeni Felsefe"nin at yayln atei, fikir ve sanat hayatnda bir bom ba gibi patlamt." (Zekeriya Serte!/ Hatrladk larm/ 15)

Profesrle heyeti
Ziya'mn Selanik'teki tesiri sr'atle genilem ekte ve M. Zekeriyya'nn Y^eni Felsefe'sine ek olarak, "Trk Yur du, "slm JVIecmuas", "Yeni Mecmua", "ocuk Dnyas" gibi neriyat organlarna ilham veriyordu. Ayrca, Selnik'te eitim retim hizm etinlerine el atarak da ideolojisini yaymaya almas dikkati eker. Felsefe ve sosyoloji ile alakal derslerin okutulduu husus bir retmen okulunun almas teebbs baa rsz kalrsa da Selanik ttihat Terakki dadisi'nin progra mna psikoloji ve sosyoloji derslerini koydurur. Bu ders leri verecek kimse olmad iin kendisi okutur. Selnik'te Gkalp'in mhim bir itigal mevzuu da. G enlik Brosu eflii'dir. ttihat Terakki'nij m erkez azalan arasnda yaplan i blm nde bu vazife d mt ona. Burada, gz nnde tuttuu en mhim un sur, Trk olmak ve Trklk idealiyle yetimek olmu tur. Byle olan genlerir, tekilt olanlarn ttihat Terakki'nin bana, aratrmaya meyilli olanlarn da profe srle hazrl amaktayd. . Bylece Ziya, yeni devir genlerinin yeni bir anlay ta fikir babalan olduu gibi, madd istikbllerini de sa lam oluyordu. "Yeni Mecmua" etrafnda toplad gen yazarlar, "Mill Tetebbular Mecmuas" etrafnda km elenenler ise, stanbul niversitesi profesrlerini meydana getirdiler. te bu hadise, o devir yazar ve profesrlerini Trk le sk skya balad. Devrin hakim siyas gc ttihad Terakki ise, ona
82

KEMALI2MIN FIKIR KYNAKIARI

tam manasyla teslim olmular ve kontrol etmeyi, akllanndan bile geirmemilerdi. Mademki, eitim ve kltr sahasmda her ey onun dedii ve yapt gi3i olmakta idi; yleyse neden genlik ona tabi elmasnd.. (Vakkasolu/Ziya Gkalp/4l) Selanik'te Beyaz Kuleyi kulp haline getiren, m ek tepler ap, ilk defa oralarda dersler icad eden, mecmu alar etrafnda yeni kadrolar meydana getiren ve Genlik Brosunda yetitirdii genleri uygun grd yerlei'e yerletiren Ziya, devre damgasn vurmutu. Btn bu faaliyetleri byk bir enerjiyle devam etti ren Ziya, yaplmas gerekeni ve dolaysyla de yaptlclarn yle aklyor: "Biz, siyas inkilb yaptktan sonra, ikinci bir vazife nin nnde kaldk: tima inkilb hazrlamak! Siyas inkilp, merutiyet mekanizmasnn hkmete uygulanmas demek olduu iin elde edilmesi pek ko layd, Ama iftimai inkilp mihaniki bir hareketle deil, organik bir gelimeyle meydana gelecei iin, ok g tr. ... tima inkilp nedir? Eski hayat beenm eyerek yeni bir hayat meydana getirmektir. Bu kelimede ekonom i, aile, estetik, felsefe, ahlk, hukuk, politikayla ilgili btn hayatlar da sakl dr. Yeni hayat demek; yeni ekonomi, yeni aile, yeni g zellikler, yeni felsefe, yeni ahlk, yeni hukuk, yeni poli tika demektir. Biz, yeni bir medeniyet hayat kuracaz. Gerek deerleri arayacak ve bulacaz. ... Yeni hayat, btn genlerin anas olan Trklkten doacaktr. (apolyo/Ziya Gkalp/110)

Selanik'ten stanbul'a
Balkan Sava patlak verince Ziya Gkalp ttihad ve Terakki'nin stanbul'a danmasyla, Payitaht'a gelmiti. Artk hkmetin tek akl hocas idi.
83

ZYA GOKALP

Ziya 1913'teki Babiali Basknnda da yer almt. s mail Hami Danmend, o an yle anlatyor; "... O srada cmle kapsnn sa tarafnda grdm Ziya Gkalp'e yaklatm; daha evvelden tanm oldu um Talat Paa da bir ara yanmza geldi. Vak'ann ne reden ktn sordum. Ziya Bey. Edirne'yi dmana veren kabineyi millet devirdi; dedi ve kendilerinin de inanmad bu sze ikisi de gl d. Talat Bey (Paa) o srada birdenbire ortadan kaybol du ve bir mddet sonra gelip, btn vilayetlere "Dahili Nazr Vekili" imzasyla bir telgraf ektiini Ziya G kalp'e haber Verdi. Sahte nazr vekili, bu tamimde, Ka mil Paa kabinesinin, Edirne ile Adalar dmana verdi i iin millet tarafndan iskaat edilmi olduundan bah setm iti. T abii bu nlarn h ep si yaland .'" (D an imend/zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi/4. Cilt/400) . Ziya, stanbul'da Trk Oca'nn devaml yesi ve Trk Yurdu mecm uasnn da srekli yazan oldu. Yeni M ecmua ile G en Kalemler'de yaptm devam ettirdi. Geni selhiyetleri ve istedii kadar olan denekleriyle bir ok mecmua kard. Tamamen hrd, dilediini d nr ve yazard. stanbul Darlfununun'da kendine gre yenilikler yapt. Dersler koydu, tedris usl icat etti. ,ok meftun olduu sosyolojiyi niversitemize ilk defa ders olarak koyup, retmek de onun iidir (1915)Mill Tetebbular mecmuasnda inclemesi km b tn genleri, retim yesi yardmclna getirdi. Sonra dan bunlar niversitenin profesrleri oldular. B y lece, niversite Yahya Kem al'in tbiriyle "bir alay Trk retim yesi" ile doldurulmutu. (apolyo/Ziya G kalp/l4l) Btn sohbetlerinde, sosyolojinin bir m eselesini ele alp; ona bina ettii grlerini aklamaktan byk bir

84

KEMALIZMIN FKR KAYNAKIARI

zevk alyor, bu sohbetleri saatlerce sryordu. Hatt dinleyenleri uyutunca veya karncaya kadar. Oysa ki bu sosyoloji denen nesne Avurap'da da h e nz yeniydi. Sorbon Universitesi'ne de Ziya'nn stad Durkheim'le girdi. Profesr Durkheim'in Sorbon'a so k tuu sosyoloji, olduka hzl bir tem po ile stanbul Darlfununu'na girdirilmiti. Sorbon'daki stadn tilmizi eliyle.. "Gkalp, niversitede Fransz' sosyolojisini izledi. Birok filozofun dncelerini in celem ek le birlikte, Durkheim sosyolojisini benimsedi ..... Derslerini, Durkheim'in fikirlerini aynen deil de, Eski-Yunan ve yeni filozoflarn grlerini katarak veriyordu." (opolyo/Ziya Gkalp/154).

"Harabi-Harabati"
Ziya Gkalp, stanbul'da arzulad "modern" hayat Bykada'da yaam aya balam t. Yahya Kemal ile dostluklar burada balad. kisi de Bykada'da oturu yordu. Bykada ve Yat Kulb deiik bir hayat sunu yordu. Bir mddet sonra Ziya, ayn muhite dier ideal arkadalarn da getirerek evresini Ada'ya tam oldu. Artk durmadan konuuyor ve anlatyordu. Aalar al tnda sosyoloji anlatyordu, hem de bktrmcaya kadar. Yahya Kemal "Sokrat'n m etodu sormakm. Ziya Bey'in ki, tersine sormadan sylemekti" diyecekti. Ziya konumaktan vakit bulduka iecekti; ierken de konu acakt. Yahya Kemal anlatyor: "Kendi aramzda, ara sra onun evinde, ara sra Ada'nn Yorgolu, Dil, Viranba, Hiristos gezinti yerlerin deki rak ve yemek dzenleyerek im eye balarken co ar ve sofraya otururken u eski beyti sylerdi. "elim ielim arap ielim Nice bir gv (kz) gib b (su) ielim." Bir keresinde Yahya Kemal ile karlkl atmlardi;
85

ZIYA GOKALP

Ziya Gkalp "Ha)-abisin harabati deilsin/ Gzn mazi dedir/ati deilsin" eklinde tarizde bulunmu, "Ne harabi, ne harabatiyim/ Kk maizde olan atiyim" cevabm almt. (Hilmi Yceba/Yahya Kemal/2l6)

Malta Srgn ve ...

Birinci Dnya Sava malubiyetle bitince Ziya G kalp da ngilizler tarafndan Malta'ya sm lenler arasnda yer ald. 1921 Maysnda dier srgnlerle beraber ser best braklnca Diyarbakr'a gitmek zorunda kald. Akl Ankara'da ve Kemal Paa'da idi. Ama nceleri arad alkay bulamayacakt. Diyarbakr'da bo durmamt, Matbuat Umum M dr Aaolu Ahmed'in resmi desteiyle "Kk M ec mua "y karacak ve dikkatleri yeniden zerine eke'cekti. Bir yl sonra Ankara'ya davet edilecek ve "Telif ve Tercme Eserleri Komisyonu Bakan" olarak tayin edi lecekti. Lozan anlamasndan, sonra Diyarbakr m e

busu olacak ve inkilaplara dncesini katm aya balayacakt. Bu sebeple Kemal Paa kendisinden "fildr babam" diye bahsedecekti.
Kemal Paa Ziya'nn "Hakimiyet-i Milliye" gazetesin de yaz yazmasn isteyecekti. Bu gazete sonradan Ulus adn alacak ve sahibi Kemal Paa idi. nce Meclis'in resmi neir organ iken sonradan Halk Partisi'nin sesi olmutu. Dindar bir aileden gelm esine ram en Diyarbakr Mlkiye idadisinde talebe iken Biyoloji retm eni Dr. Yogi tarafndan ilk felsefe dersini alan ve Yunan filozof larn tanyarak inan krizleriyle tanan Ziya Gkalp, Abdullah Cevdet'in ak ve saldrgan imanszlndan nasibini alacak v^ kafasna kurun skacak. Ancak kurun beyninde kalacak manev hayat gibi madd ha yatn da zehir edecekti.
86

KEMALI2MN FKR KAYNAKLARI

Bu bahsi Gemil Meric'in Maaradakiler isimli eserin den aldmz bir blmle bitiriyoruz: "Tanzimattan bu yana Trk aydnn aln yazs iki ke limede dmleni 'ordu: Aldanmak ve aldatmak... Se naryoyu bakalar- hazrlamt. Biz sadece birer oyun cuyduk.,"