erif Mardin _ Jn Trkler'in Siyasi Fikirleri (1895-1908) Kitaplar, uygarla yol gsteren klardr. UYARI: www.kitapsevenler.

com Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz sitemizdeki tm e-kitaplar, 5846 Sayl Kanun'un ilgili maddesine istinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacyla ekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran vebenzeri yardmc aralara, uyumluolacak ekilde, "TXT","DOC" ve "HTML" gibi formatlarda, tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grmeengelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar, "Engelli-engelsiz elele"dncesiyle, hibir ticari ama gzetilmeksizin, tamamen gnlllk esasna dayal olarak, engelli-engelsiz Yardmsever arkadalarmzn youn emei sayesinde, grme engelli kitap sevenlerin istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibirekilde ticari amala veya kanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek tmyasalsorumluluklar kullanana aittir. Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir. www.kitapsevenler.com web sitesinin amac grme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir. Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine inanyoruz. Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitap okuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar katklardan tr teekkr ediyoruz. Bilgi paylamakla oalr. LGL KANUN: 5846 Sayl Kanun'un "altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE 11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar amagdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur." bu e-kitap Grme engelliler iin dzenlenmitir. Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir grme engellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduu sevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu paylaabilmek iin bir kitabnz tarayp, kitapsevenler@gmail.com Adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz.

Bu Kitaplar size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek ltfen bu aklamalar silmeyiniz. Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz... Teekkrler. Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara. Tarayan: Mslim Domu ve bir arkada. erif Mardin _ Jn Trkler'in Siyasi Fikirleri (1895-1908) ERF MARDN Jn Trklerin siyas fikirleri 1895-1908 NDEKLER nsz 7 LBlmSI Giri: Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti 21 Fikirlerinin Tr 22 Mannheim ve Max Weber 24 Modernleme 26 Fikir Akmlarn Deerlendirme 27 II. Blm 29 1876-1895 Yllan Arasnda Trkiye'de Beliren Hrriyeti Akmlann Sosyal ve Fikr Kkleri 29 Yeni Osmanllar ve Fikirlerinin Yanklan 31 Scalieri Komiteleri 33 Georgiades 36 Selim Faris 39 Halil Ganem 41 Yeni Osmanllann Faaliyetlerinin Osmanl mparatorlu'nun Dndaki Yanklan 44 Bulgaristan ve Balkanlar 45 Bir Fikir Merkezi Olarak Mlkiye Mektebi 48 1880'lerde stanbul'da Basn ve Etkileri 53 Beir Fuat 55 lk Trklk Hareketleri 62 Bakent Dndaki Merkezlerin Gelimesi 63 ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Kuruluu Zamannda Bab Etkiler 65 Jn Trklerin Sosyal Kkleri 66 Sultan Abdlhamit, Osmanllk ve Panislmizm 72 Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Londra ve Paris Jn Trkleriyle likileri 73 IH. Blm 77 Mizanc Murat Bey ve Siyas Fikirleri 77 Murat Bey'in Siyas Fikirleri 109 Sosyal Mukavele 119 Devlet Ynetimi 124 5 IV. Blm 137 Osmanl Gazetesi 137 Osmanl'da Siyas Fikirler 143 Osmanl'nn Yayn Hayatnda 1899-1904 Devresi 166 V. Blm 173 Ahmet Rza Bey ve Meveret 173 Ahmet Rza Bey'in Siyas Fikirleri 180 Trke Meveret'te Siyas Fikirler 188

Meverefin Franszca Eki 200 Sonu 218 VI. Blm 221 Abdullah Cevdet ve tihad 221 Fnun ve Felsefe 222 Maneviyat ve Eitim 238 Tesantlk 244 Saltanat Aleyhtarl 248 VII. Blm 251 ura-y mmet 251 Program 251 Osmanllk deolojisi 261 Tarz- Siyaset 275 VIII. Blm 287 Prens Sabahattin ve Jn Trkler 287 "Memur'un Osmanl Toplumundaki Rol 292 Sabahattin Bey'in Dncesinin nemi 298 IX. Blm 300 Sonu 300 Bibliyografya 309 Genel Eserler 309 Jn Trklerin Eserleri 310 Konu ile Yakndan lgili Mehazlar 318 A- Kitaplar 318 B- Makaleler 326 Grlebilen Jn Trk Dergileri ve Tarihleri 330 NSZ 1964'te ilk basks yaplan Jn Trklerin Siyasi Fikirleri'rcj bir dizinin paras olarak grmek, yaptn anlamn en iyi deerlendirecek yaklamdr, sanrm. Aadaki aklamada bu dizinin nasl olutuunu anlatmaya altm. 1950'lerin banda, Stanford niversitesi'nde lisansst programna devam ettiim srada, bir soruyu cevaplandrmaya alyordum. "Fikir rnlerinin siyasal yapnn ekillenmesindeki rol nedir?" diye zetleyebileceimiz bu sorunun bir de, tez konusu semekte olduum o srada, tez yazmaya elverili bir yan vard. O da yle ifade edilebilirdi: "Gnmzde Bat sosyal ve siyasal dncesinin Bat dnda gelien lkelerin siyasi akmlarnda yansmas nasl deerlendirilebilir?" II. Dnya Sava sonrasnda, nc Dnya olarak nitelendirilen lkelerin bamszlk istemleriyle ortaya kmaya baladklar bir srada, bu lkelerin bandaki nderlerin baz nemli Batl siyasal dnrlerin etkisi altnda kaldklar anlalyordu. lkelerindeki siyasal dzenin kazand zelliklerde bu nderlerin ahs etkisi olduu da 7 akt. Bu etkinin bir yn de nderlerin etkilendikleri dnrlerin ve kuramlarn lkede ekillenen toplumsal ve siyasal programlar stnde grlmeye balanan izleriydi. Kukusuz, Kemal Atatrk' ve Trkiye'ye getirdii yenilikleri kronolojik olarak bu tr nderlerin ve programlarn en banda saymak gerekiyordu. Tez olarak bu konuyu semitim. Ancak TBMM Hkmeti zerinde yaptm ksa bir inceleme, orada hkim olan fikirlerin etkisini anlayabilmek iin daha nce balam bir diyalogun kkenlerini aramak gerektiini ortaya karmt. Bundan dolay konuya zaman iinde daha gerilere giderek yaklamaya karar vermitim. Marksist sosyolojinin dnce rnlerinin ekillenmesin-

de "maddi" etkenlere ncelik tandn biliyordum. Bu yaklam, bana "idealist" olarak nitelendirilebilecek kuramlardan daha derli toplu ve akla uygun geliyordu. ABD'de tutucu kmelerin g kazand bu dnemde, benim gittiim niversitede, Marx yanls -bazen de dolayl Marksist- yaklamlar yara almamt. Bu sayede Paul Baran gibi Marksist bir iktisaty, Bertram Wolfve Mary Wright gibi, abartmasz bir tarihi materyalizm'den esinlenmi tarihileri dinlemek frsatn bulmutum. ABD'de gelimeye balayan in ve Sovyet devrimleri aratrmalar seminerlerine katlm, "Dou" kavramnn Marksistlerce nasl deerlendirildiini renmitim. Bu yaklamlarn aklayc nitelii insan zerinde arpc bir etki brakyordu. Ancak hepsinin sonunda, bir "aklanmayan" yan kalyordu: Her eye ramen, fikir sistemleri sanki kendi balarna, zerk olarak tarihte bir iz brakyorlard ki bunun da o zaman geerli olan Marksizmde izah yoktu. Marksizmin yansra, siyasal yaplarn ileyiinde fikirlerin roln inceleyen ikinci ve oturmu bir gelenek daha vard. Bu da "Siyasal Fikirler Tarihi" disipliniydi. Bu yaklamn kat erevesi iinde, siyaset hakknda ileri srlebilecek tm dncelerin, be aa be yukar, daha nce Platon ya da Aristoteles tarafndan ifade edildii ileri srlyordu. Felsefenin i-sistematiine byk ncelik veren bu yaklama gre, ada siyasi fikirleri de bir tr Platonculuk ya da Aristotelesilik olarak tanmlamak mmknd. Geri, yeni zamanlarda bu iki akma dikkate deer katklar yapldn teslim edenler de vard: Hegel siyasi fikirler tarihinde ciddiye alman "modern" fikirlerin bir rneini tekil ediyordu. Bundan dolay da ayn gelenekten kaynaklanan daha yumuak bir yaklamda bu yenilik tannyor, yeni dnrlerin felsefesinden yola karak bir inceleme yaplmas kabul edilebiliyordu. Fakat esas ge burada da deimiyordu: nemli olan ortaya karlan siyasal dncenin i-sistematiiydi: Klasik Siyasal Fikirler Tarihi yaklamna gre, belirli bir retinin siyasal sistemler iinde belirecek pratik sonularn bu retinin i mantndan karmak mmknd. Bylesine "biimsel" bir yaklamn zamanmzda da devam ettiini belirtmek gerek. rnein, Elie Kedourie'nin 1960'ta kan Nationalism (Milliyetilik) adl kitab, Avrupa'da milliyetiliin ortaya kn hemen hemen tmyle Alman filozofu Fichte'ye ve Avrupa'daki etkisine maletmitir. Bu yaklamn etkinliinin nedenlerini aklamak mmkndr. "Byk" Batl dnrlerin kendi kltr tarihlerindeki merkez yerleri dolaysyla, "byk felsefi akmlar" Bat'daki gelimeleri aklayan bir gce sahiptir. Alman kltr tarihinde Goethe'nin ve Hegel'in silinmez bir yeri olduu inkr edilemez. Fakat, bu arlk o dnrlerin neminden olduu kadar bizzat felsefenin o lkelerin kltrndeki arlndan kaynaklanmaktadr. Bu nokta zerinde ilerde, daha ayrntl olarak durmak istiyorum. imdilik zetle aklayaym: Bir felsefi speklasyon gelenei bulunmayan lkeler iin "byk dnrler" zerine bina edilen bir anlatm, aklayc gcn yitirir. 1950'lerde, bunu, bugnk kadar ak grdm syleyemem. Bundan dolay da, Yeni Osmanllar hakknda yazdm

8 9

_ J* ilk almam "Siyasal Fikirler Tarihi" gelenei iinde bir ereveye yerletirmitim. Daha akas, Yeni Osmanllarn ncln yapan Namk Kemal, Ziya Paa ve Ali Suavi gibi kimselerin dnceleri incelendii takdirde, I. Merutiyet'e varan siyasal akmlarn fikirlerden nasl etkilendiini anlatabileceime gveniyordum. Kullandm yaklam bir bakma baarl oldu. Birinci Merutiyet'in fikir ierii, bir lde, ortaya kt. Fakat, dier bir adan, konunun setiim disipline smad anlalyordu: Namk Kemal ve Ziya Paa'nn, hele Ali Suavi'nin dncelerinin Platoncu bir billrlukla ortaya ktn sylemek mmkn deildi. kinci yanlm bir kavramlatrma eksiinden kaynaklanyordu. Fikir rnlerinin etkisi incelenirken zorunlu bir ayrm yapmak gerekiyordu: Fikirlerin "program" ksmn (deiiklik isteyen ve bunun nasl yaplacan anlatan ynn) fikirlerin ekillenme srecinden ayr incelemek gerekiyordu. Aratrmada bu dorultuda bir blmleme mevcuttu. nce Yeni Osmanllar'n fikirlerinin nasl ortaya ktn, sonra da programlarn incelemitim. Fakat "ekillenme" konusunun anlayabildiimden ok daha karmak bir sre olduunu o zamanlar ancak belli belirsiz hissediyordum. Gerekte, "ekillenme" adn verdiim sre, antropologlarn "kltr" adn verdikleri sembolik mekanizmann deiimiyle ilgiliydi ve bu alan sosyolojinin ve sosyal antropolojinin belki en zor konularn ieriyordu. Daha sonraki yllarda, bu konuyu zmleme zorunluluunu gittike daha kesin olarak duydum. O zamanlar, ele aldm konunun grnenden ok daha derin olduunu gsteren tek iaret "ekillenme"yi incelediim zaman beliren baz ipularyd. Geri, Yeni Osmanllar baz siyasal "klasik'lerden etkilenmilerdi. Rousseau ve Montesquieu'yu -dorudan doruya ya da ikincil kaynaklardan faydalanarak- okumulard. Fakat bunun yannda, birok farkl etkenler de dncelerini etkilemiti. Eski bir Osmanl hkmranlk gelenei ve bu gelenei aktaran yazarlar, adalet kavram, eriat'm topluluktaki zel yeri ve ilevi, Yenieriler gibi Osmanl ynetim yapsna zg baz unsurlarn toplumsal ilevi, tasavvuf gibi belirgin geleneklerin dnceyi ekillendirici etkisi, Ali Suavi'deyse, anlalmas zor fakat inkr edilemeyecek bir "halk'ln izlerine rastlanyordu. Yeni Osmanllarn siyasi "program"n oluturan yazlardaki yzeysellik, insan, daha derinlerde yatan, fakat, belki de edindikleri Bat fikirlerini bile yourmu olan bu "arka plan" unsurlarn aratrmaya itiyordu. Jn Trklerin Siyasi Fikirleri, Yeni Osmanllar zerindeki almamn bende yaratt bir eksiklik duygusunu kapatmak iin giritiim bir alma olmutu. Planladm aratrmada almaya Jn Trklerin "program'n ortaya karmakla balayacaktm. Bundan sonra da "arka plan" olarak tanmladm unsurlar incelemeye gemek istiyordum. Ancak, tarihimizin daha yakn sayfalarndan gelmelerine ramen, Jn Trkler'in "program'larn anlaml bir btn iinde ortaya karmann ok zor bir i olduu belirdi. Yeni Osmanllarn fikirleri, hi olmazsa, "tabii hukuk" gibi, Bat'dan aldklar fakat eriat'le uygunluk halinde ortaya koyduklar, bir temel ereveye oturtulmutu. Din kltr kalntlar dncelerine bir derinlik veriyordu. Jn Trkler'in program, kendilerinden nceki kuaa oranla ok daha az teorik-

speklatif ierikliydi. Bylece, Yeni Osmanllar hakkndaki ilk aratrmamda incelediim fikirlerin "krkambar" niteliinden gelen bir hayal krkl, Jn Trklerle ilgili aratrmada daha da kesin bir biim ald. Belki Osmanl mparatorluumun paralanma tehlikesi bu yeni kua daha pratik, daha hzl sonular elde etmeye itmiti. zetle, Jn Trkler'in dncelerini bir "btn" iine yerletirmek, fikir danklklar dolaysyla sandmdan uzun srd ve "ekillenme" srecini istediim gibi yine inceleyemedim. Bu konuyu

10 11 ancak daha sonra yaptm aratrmalarda ele alabildim. 1980'de Strasbourg'da toplanan Osmanl ktisadi ve Sosyal Tarih toplantsnda bunun ilk sonularn sundum. Bu konuda ikinci bir denemem, Atatrk as the Founder of A Nation adyla UNESCO tarafndan karlan bir derlemede 1981'de yaymland. Bugn, yukardaki sayfalarda "kltr" olarak tanmladm "arka plan" ekillendiricisinin ortaya koyduu sorunlar arasnda nemli bir yeri olan "din" esi zerinde alyorum. Jn Trklerin Siyasi Fikirlerimi hazrlarken iki engelle karlamtm: bunlardan biri konu hakkndaki birikimin clzl, ikincisi toplanm bilgilerin sistemsizliiydi. Konuyu bir "siyasal tarih" gelimesi olarak inceleyen birka kitapta, ayrntlara inilmesine ramen bu ayrntlardan nasl bir sonu kartld anlalmyordu. Bu artlar altnda Jn Trkler'in tarihisi rolne girmek gerekiyordu. Jn Trkler'in Trkiye dnda kardklar gazete ve dergileri ve Avrupa'da bulunduklar srada Fransa, ngiltere ve Almanya'da kan gazeteleri tarayarak hi olmazsa bir geliim izgisi elde etmeye altm. Topladm bilgiler o zamana kadar Jn Trkler hakknda yazlan eserlerin niin sistemden yoksun olduunu aa vuruyordu: Olduka idealist gayelerle ortaya kan bir hareket, az zamanda inanlmaz derecede youn bir entrika, karlkl itham ve dedikodu havasna brnmt. Kiisel uralar Jn Trkler arasnda ylesine youndu ki, sanki birbirlerini tkezletme stratejisi siyasi fikirlerinin gerek ieriini oluturuyor, teorik program ise bu gerek amacn kamuflaj, paravanas ve maskesi olarak ortaya kyordu. Bunun bir istisnas Ahmet Rza Bey'di, fakat Ahmet Rza Bey de maalesef byk bir siyasal dnr saylmazd. Bunun yannda Dr. Abdullah Cevdet'te de bir "fikr-i takip" yetenei grlyordu, fakat doktorun da oyunbazlkta acemi olduunu sylemek mmkn deildi. Ahmet Rza Bey'in babasndan gelen Bat kltr eleri, Dr. Abdullah Cevdet'in de ailesindeki din eilimler, bu iki adn ne kmasnn pek de rastlant eseri olmadn dndryordu. Ahmet Rza Bey'in devaml, ak fakat yalnkat ve tkz dncesinin brakt iz dnda, Jn Trkler'in Avrupa yllarn, traji-komik taraflar ar basan bir macera olarak tanmlamak gerekiyordu. Sanki baz sosyal yap unsurlar Jn Trkler'i belirli baz eilimleri ifade etmeye itiyor, fakat bu eilimler Bat dncesi iine skt vakit Bat frasnn izini tayan birer sakat yaratk olarak ortaya kyordu. Geri, bir yerden sonra bu sakatln ve yzeyselliin bile teorik bir an-

lam tad, kendi zbenliimizin anlalmasna yarayacak bir iaret olduu da anlalabiliyordu. Bunu yle aklayabiliriz. Osmanllarda din dnce dndaki felsefenin gemlendii, ksr kald birok yazar tarafndan ifade edilmitir. Fakat bunun mantk sonucu felsefe gelenei olmayan bir lke olarak Bat'dan aldmz fikirlerin kullanmnda da ayn yzeyselliin grlecei -bize ar geldii iin- hemen hi kimse tarafndan ifade edilmemitir. Bunun bir istisnas, felsefesizliimizin kkeni konusunu ayrntl olarak incelememi olmakla birlikte durumu ok iyi kavrayan Ata'tr. Ata'agre: "Bizim bugnk edebiyatmzn, yalnz edebiyatmzn deil, btn fikir hayatmzn en byk kusuru dnce eksiklii, dnme eksikliidir. Biz dnmyoruz... gerekten dnmyoruz, dndmz sanyoruz, dndmz dnyoruz, "cogito cogitare" ite o kadar. Yoksa bir nesneyi bir konuyu alp da onu incelemiyoruz, onun zerinde dnmyoruz. Bunun iindir ki, nereden, neden alrsa alsn, biz hemen bir takm parlak, "gzel" szler sylemeye kalkyoruz, bununla

12 13 yetiniyoruz. Karmzdakini yle oturakl, dokunakl bir szle susturmay dnyoruz. te bu dnmek deildir dnmemenin ta kendisidir..." Bir iki istisna dnda Jn Trkler iin daha geerli bir yarg bulmak zordur. Jn Trkler kendi tarihlerinde bir laikfelsefl speklasyon ortam bulamadklar iin byle bir dncenin nasl yrtleceini bilmiyorlard; daha dorusu bu gibi dnce trleriyle ilgilenmiyorlard. Amalar ve en byk kaygular, dncelerinin balangc ve sonu, "devleti kurtarmak"t (Tunaya). Bu da Bat'nn pek zevkine varamad bir kavramd. Bundan dolay bu iki fikir leminin bulumas beklenemezdi. Ancak bu noktada hakl olarak sorabileceimiz bir soru beliriyor. Sanrm, verdiim aklamalardan Jn Trkler'in yalnkatlnn kendi iradeleri dnda alan baz tarihselyapsal unsurlarn rn olduu aka ortaya kmaya balamtr. ok yaygn bir kanya gre, Osmanl mparatorluumda felsefeyi ulema gemlemitir. Fakat felsefesizlik, aslnda, Osmanl devlet yapsna ve ilevlerine, brokratik dnya grne, ngilizce deyimiyle, "bir eldiven gibi" uyan bir zellik deil miydi? Ortaya kan sorunlar "devletin kar" asndan deerlendirmek de, Ulema'nn basks kadar felsefeyi mahkm eden bir unsur olmam mdr? Bu sorunun cevabnn "Evet" olduunda phe yoktur. yleyse, birden ok felsefesizlik kkeni olduuna gre, felsefeyi boan "gerek sulu"yu aramak da anlamsz oluyor. Ne var ki Osmanl toplumunun Bat'da belirli bir tarihte ortaya kan speklatif tarzdaki dnceye yer vermemekle birlikte, belki Bat'daki kadar etkin fakat konulara bambaka bir adan bakan bir dnce sistemine sahip olduu da gvenle ileri srlebilir. Bu dncenin belirgin zelliklerinden biri, ksa vadeli, pratik, "devlet iin geerli" zm yollar aramasdr. Bu zel-

lik, etkinliini bugn de devam ettirmektedir. Halkmz arasndaki mantk da bundan farkl deildir. "e yarayan adam", pratik hal areleri neren kiidir. Bylece, Trkiye'de "felsefesizlik", ada zamanlarda yalnkat bir pragmatizm eklinde gelimitir. ktisadi hayatn zamanmzdaki engin kapsaycl bu pragmatizmi ksa vadeli kalknma amalar ynne iterek, kendimize gre bir ksa grl iktisadi rasyonalizm gelitirerek, daha da kuvvetlendirmitir. Plan-pilav tartmasnda somutlaan ikilemi, hkim semboller sisteminin komik ya da ac, fakat esas dnce kkenine sadk bir ifadesi olarak grmek mmkndr. lkemizde, 1920'lerde baz edeb-felsefi dergilerimizde yapld gibi, speklatif bir laik-idealist dnce ortaya karlmaya alld zaman, bu da inanlmaz bir arapsa, bir fikir orbas olmaktan ileriye gidememitir. Gene de idealizmin bizde, greceli olarak en baarl tr, bir eit derinletirilmi milliyetilik olmutur (Taha Parla'nn ...Columbia, 1979... Gkalp zerindeki doktora tezi -Taha Parla, Ziya Gkalp, Kemalizm ve Trkiye'de Korporatizm, letiim Yaynlar, stanbul 1989- bunu aka gsteriyor). Dncemizdeki "ksa kar" ekirdeinin etkisi burada bitmiyor. Denebilir ki Trk Marksist dncesinin nemli snrlamalarndan biri de, zerinde durduum geleneksel "pragmatik" anlayn aamamas olmutur. Bundan dolay, Marx'n derine giden btn speklatif yaptlar bizde yeterince itibar grmemitir. "Sivil toplum" kavramnn etrafndaki tartmalarn gecikmesi bunun bir dier kantdr. Manc'n son derece ince dokunmu "praxis" kavramnn lkemizdeki deerlendirili ekli de yine pragmatiklikten kaynaklanan bir "basitleme" olarak tanmlanabilir. Bu artlar altnda zerinde durulacak bir paradoks, din dncesinin -tasavvufi biimiyle- ada Trkiye'de speklatif dnceye gene de en el-

14 15 verili ereve olarak ortaya kmasdr. Dn hayatmzn bu zelliklerinin ilerde ortaya nasl sonular karacan imdiden kestirmek mmkn deildir. Fakat dnrlerimizin sz konusu ettiim pragtnatik dnce dorultusundaki genel eiliminin, kendine zg -biraz boucu- bir medeniyet anlayna varaca dnlebilir. zetlemem gerekirse, 19. yzyl dnce tarihimiz zerindeki incelemelerimin bana rettikleri unlardr: 19. yzyl Trk dnce tarihinden bahsetmek mmkn deildir. Ancak bir 19. yzyl "dnce sosyolojisinden bahsedebiliriz. Bu sosyoloji de bana "Batl" ve "Batc" olmann bata hi de kestiremediimiz zorluklar bulunduunu anlatmaktadr. Bu zorluklarn stesinden gelemeyeceimizi sylemek istemem, fakat konunun herhalde daha youn bir ekilde aratrlmas aydnlarmzn ilk hedeflerinden biri olmaldr. Kitabmn basld gnden bu yana Jn Trkler'in yetitikleri yllarda Osmanl mparatorluu'nu etkilemi olan dn akmlarn inceleyen nemli eserler yazld. Bunlara bakldnda, 1960'larda vardm yarglarn olduka geerli olduu sanrm grlecektir. Ancak, ayrntlara inebilmek asndan, kitab yazdm srada imdi toplanm olan bilgi-

lerden yararlanabilmeyi isterdim. Yeni kan kaynaklarn listesini aaya kardm.* Dorudan doruya Jn Trkleri (') Niyazi Berkes, Trkiye'de adalama, (istanbul, 1978) Mustafa Cezar, Sanatta Bat'ya Al ve Osman Hamd. (stanbul, Baha Matbas, 1971) Gler Gven, Sami Paazade Sezai ve Eserleri. Hacettepe Sosyal ve dar Bilimler Fak. Tezi. (Ankara, 1970) Birol Hamdi, Mizanc Murad Bey: Hayat ve Eserleri, (istanbul, Edebiyat Fakltesi Basmevi, 1979) Franois Georgeon, Aux Origines du Nationalisme Turc: Yusuf Akura (18761935). (Paris, Editions ADPF, 1980) M. kr Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Dr. Abdullah Cevdet ve Dnemi (stanbul, dal, 1981) Enver Ziya Karal, Osmanl TarihiC. V. (Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1970) ilgilendiren kitaplar arasnda zellikle Dr. M. kr Haniolu'nun Bir Siyasal Dnr Olarak Dr. Abdullah Cevdet ve Dnemi'ree zel bir yer ayrmak gerekir (stanbul, dal Yaynevi, 1982). Bu aratrma, Jn Trkler arasnda fikir izgisi en belirgin bir ekilde ortaya kabilmi bir ahs incelemektedir. Dr. Abdullah Cevdet'in fikirleri incelendiinde, "materyalist-organisist-Darvinist" Bat dncesinin dnrlerimizi nasl etkiledii daha ak olarak grlmektedir. Eser bununla kalmayp, ayn zamanda olduka zor bir konu olan Jn Trk eylemlerinin tarihesini bize vermekte ve Saray'la Jn Trkler arasndaki ilikileri saptamaya yarayan zengin bir belge dizisi sunmaktadr. Jn Trk hareketinin oluumunu yakndan izlemi olan Dr. Sabri'nin bir dncesi Haniolu'nun kitabnda zikrediliyor ve gerekten de zerinde durulmaya deer bir konu ayor. Jn Trkler'i harekete geiren aslnda neydi? Dr. Sabri'nin syledii, bunun kkn -teden beri Tbbiye'de grnen- Materyalizm'de aramann doru olmayacadr. Ben de 1890'larda Jn Trkler'i harekete geiren etkenleri ok daha derinde yatan unsurlarda bulacamz sanyorum. Bunlardan biri, tasavvur edebildikleri "ideal" toplulukla II. Abdlhamit dnemi topluluu arasndaki deer uyumazlyd. Bu "deer uyumazlnn temelindeyse toplumsal balarn kiilere balanarak kurulduu bir toplulukla, toplumsal balarn soyut ilkelerin peinden giderek kurulduu bir topluluk arasndaki fark bulunuyordu. Diyebiliriz ki Avrupa'nn Aydnlanma a fikirlerinin etkisi, Trkiye'ye, bu an byk Do. Dr. Orhan Okay, Bat Medeniyeti Karsnda Ahmed Midhat Efendi. (Ankara, 1975) Orhan Okay, Beir Fuad, ilk Trk Natralist ve Pozitivist. (stanbul, Halk Matbaas, 1969) Y. A. Petrosyan, Sovyet Gzyle Jn Trkler. (Ankara, 1974) Hilmi Ziya lken, Trkiye'de ada Dnce Tarihi. 2 Cilt. (Konya, 1966)

16 17 mmmmMsM m^mm^^^^Mm^^MK

dnrleri yoluyla deil, fakat Bat'dan alnan yeni messeselerin zorunlu olarak getirdii yeni "yaam deerleri" yoluyla olmutur. Bunu, yukarda deindiim iki makalemde gstermeye altm. Jn Trkler'de grlen yeni milliyetilikncesi dncenin de etkisini buna benzer bir kanalda aramak gerekir. Bu dnce, ancak mparatorluk'taki yeni, "tmc" ynetim dzenlemeleri ve vilyet idaresi rgt yoluyla, bunlarn salad iletiim ortamnda geliebilirdi. Bylece, grlyor ki, bir bakma, Jn Trkler'de grnen milliyetilik-ncesi bir milliyetilik (proto-nationalism), yeni bir iletiim yapsnn sonucu olarak ekillenmitir. Burada da derin etken, Mazzini veya Fichte deil, yap deiikliidir. Materyalist-Darvinist dncenin ayrntlarna dnersek, eldeki bilgilerin en kabaca muhasebesini yaptmz zaman aklmza yle bir deerlendirme geliyor. Jn Trkler'den Tbbiye kl olanlarnn dnce kalbn anlamak, bir bakma kolay. Doktor olarak yetitikleri iin bunlar, "hayat" adn verdiimiz sreci kimyasal, fiziksel, biyolojik deimelere, "maddi" etmenlere balyorlard. Fakat bunun yannda insann aklna daha soyut bir baka aklama geliyor. Jn Trkler'in yetitikleri kltr evresi Osmanl mparatorluuydu. Byle bir evre iinde -Haniolu'nun zerinde durduu fakat daha derinlemesine ilenmeye elverili bir tez olarak- Devlet adam-Devlet ilikilerinin Doktor-hasta ilikisine brnd dnlebilir. Devlet "hasta"ysa, devlet adam hastay iyiletirecektir. Jn Trkler, bu adan, "itima tabip" rolne kolayca oturabiliyorlard. Ancak, devlet adam devlet ilikisini byle bir ereve iinde grmenin beraberinde getirdii ok nemli bir sonu vardr: Bu ereve, tarih geliim srecine yer vermemektedir. Devlet bazen hastalanr, ama o hastaln tarih bir boyutu yoktur. Hastalklar farkl olabilir, fakat bir zaman-tarih izgisi boyunda ekillenmez. Bu yaklamda tarih katlarnn aa kmas (the unfolding of history) eklinde bir gr as eksiktir. Demek oluyor ki "itima tabip" rol aslnda statik, "katl" sosyal evrim grcne yer vermeyen bir yaklamdr. Jn Trkler'in btn Bat kltrlerine ramen, tarih bilinlerindeki yzeysellik, devleti bir bnyeye benzeten imgenin ar basm olmasna balanabilir. Bylece, Jn Trklerin "felsefesizlik'lerine birde "tarihsizlik" eklendii sylenebilir. Bu iki eksiin de birbirini pekitirdii ak: tarihin "kendini aa karmas" fikrini bilmeyen daha da "felsefesiz" olacaktr: felsefesiz olann da (Vico'dan beri, tarihiliinin Bat'da ald anlama gre) bsbtn gdk bir tarih gr olacaktr. Bundan dolaydr ki tarihiliimiz, yakn zamanlarda bile "vme-yerme" yaklamndan arnamam, aklayc-zmleyici yntemler gelitirememitir. Marksistlerimiz de farkl deildir: Onlar da Trkiye tarihini incelerken "tarihin kendini aa karmas" gibi bir kavram iermediklerinden, Marksist kalplar Osmanl tarihine ancak mekanik bir ekilde uygulamlardr. Osmanl tarihinin kendine zg zel elerle ekillenen -belki de Marksist kalplara uygun- bir aklamas olabileceini dnmemilerdir. Fikir tarihimizin btn bu eksikliklerinden sz ederken amacm yalnz eletirmek deildi. Amacm kendi dnce tarihimizin baz zelliklerini ortaya karmann nemini vurgulamakt. Sanrm bir iki tartma balatabilecek baz noktalara deindim, fakat daha tartmann ok banda olduumuzdan phe etmiyorum. , erif Mardin

16.2.1983

18 19 I. BLM GR Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti Trk fikir tarihinin yazlmas bakmndan son zamanlarda memleketimizde byk gelimeler kaydedilmitir.1 Buna ramen Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin ileri gelenlerinin fikr yaptlarn ve bu itibarla partinin dayand fikr temelleri incelemeye alm olan eserlere hemen hemen rastlanmamaktadr.2 Burada hemen akla gelen bir soru, ttiBu eserler hemen hemen yalnzca Prof. Tark Z. Tunaya'nn almalar rndr. Bunlar iin bak. Tark Z. Tunaya, "mme Hukukumuz Bakmndan kinci Merutiyetin Siyasi Tefekkrnde 'Garplk' Cereyan," istanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, XIV (1948), s. 586-630; "mme Hukukumuz Bakmndan kinci Merutiyetin Siyasi Tefekkrnde 'islamclk' Cereyan," stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, XIX (1954), s. 630-670; "Trkiye'nin Siyasi Seyri inde ikinci 'Jn Trk' Hareketinin Fikr Esaslar," Prof. Tahir Taner'e Armaan (istanbul, 1956), s. 167-188; "Jn Trk ve Sosyal nklap Lideri Prens Sabahattin," Sosyal Hukuk ve ktisat Mecmuas (Kasm, 1948), s. 119-126; Hrriyetin lan (istanbul, 1959); Trkiye'nin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri (stanbul, 1960). Bir istisna iin bak. Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, Cilt II Ksm IV (An21 hat ve Terakki Partisi'nin bnyesinde kaynatrd deiik ve zt akm ve kiilikler bakmndan byle bir aratrmann yaplmasna imkn verip vermediidir. Gerekten uyarl, "monist" bir "ttihat ve Terakki" siyas veya sosyal dncesi olduunu iddia etmek zordur. Ancak, partinin 1908'den sonraki davranlaryla, yelerinin daha nce, partinin "yeralt" bir rgt olarak faaliyet gsterdii zamanlarda, benimsedikleri baz fikirler arasnda bir balant kurmak mmkndr. Bu monografimiz Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne katlanlarn 1895-1908 yllar arasnda kardklar gazete, periyodik ve risalelerde ve Cemiyetle yakn balar kurmu olan dier istibdat aleyhtar kurullarn yayn organlarnda beliren, toplum ve siyaset konularyla ilgili fikr yaptlarn incelenmesine ayrlmtr. Fikirlerinin Tr unu hemen ifade edelim ki, 1895-1908 yllar arasnda sz konusu mcadeleyi yapm olan kimselerin, bugn zerimizde silik birer hayalet etkisi brakmalarnn sebebini bizzat fikirlerinin yalnkatlmda aramak gerekir. Jn Trklerin hibiri derin bir teori, zgn bir siyas forml veya zihinleri devaml olarak uratrm bir ideoloji ortaya koymamtr.3 Jn Trkler siyas fikir boluklarn iki ekilde kapatmaya almlardr. Bir yandan kendi devirlerinde Avrupa'da tartlmakta olan fikirlerin "poplarize" edilmi ekillerinin etkisi altnda kalmlar ve byk teorisyenlerle halk arasnkara, 1952). Tunaya siyasi fikirleri baka kategoriler iinde incelemektedir. ttihat ve Terakki'nin 1908'den sonraki yaptlarn aratrmaya alm olan eserlerden

biri de Ahmet Emin Yalman'n Turkey in the WorldWaf\r. (New Haven, 1930), s. 63-78, 114-116-200. Sina Aksin Robert Kolej'de bu, srada byle bir almann esaslarn hazrlamaktadr. 3 Burta daha nce Tunaya, Prof. Tahir Taner'e Armaan, s. 185'te iaret etmiti. 22 da arac roln oynayan ikinci derecede dnrlerin grlerini kendi fikirlerine intikal ettirmilerdir. Tarde gibi byk bir sosyolog gz nnde tutulduu zaman, Le Bon'un fikirlerinin Jn Trk dncesindeki yeri bu davrann karakteristik bir rneini oluturur. te yandan, Jn Trkler uzun zaman fikirsizlikten kendileri de ikyet ettikten sonra Abdlhamit devrinde ihtilalci evrelerin dnda gelitirilmi baz siyas ve sosyal dnya grlerini kabul etmek zorunda kalmlardr. Jn Trklerde rastladmz Trklk balanglar bunun tipik bir rneim verir. Jn Trklerin fikriyatna bu ynden baktmz zaman, incelememizde bir siyas fikirler tarihisinin deyimiyle, siyas teorinin "yce"leriyle4 uramayacamz belli olur. Ancak, gene ayn siyas teorinin ifadesiyle, siyas teori yalnz Platon gibi teori "yce"lerinin fikirlerinin tahliliyle deil, eitli toplumlarda sosyal deimelerin beraberlerinde ne gibi siyas fikirler getirdiklerinin ayrtrlmasyla da urar. Bu bakmdan, Jn Trklerin fikr zaaf, zerinde durulmaya deer bir siyas ve sosyolojik belirti niteliini kazanmaktadr. Osmanl mparatorluu gibi modernleme sreci5 aydnlanmam olan bir siyas birimde geleneksel temel zerinde kurulu dzen, siyas ve sosyal geliim ve yeni dnceler arasndaki nedensellik balantlarnn ortaya karlmas nemli bir konudur. Ve bize kendi kendimizi anlatmakta nemli ipular salamaktadr. Bu balantlarn ortaya karlmasnn imknszl sabit olsa dahi fikr deiimde rol olan baz bamsz deikenlerin neler olabileceinin aratrlmas imkn dahilindedir. 4 Andrew Hacker, "Capital and Carbuncies 'The Great Books' reappraised", American Political Science Review (1954), s. 775-786. s "Modernleme'nin tarifi iin bak. James S. Coleman, "The Political Systems of the Developing Areas," in The Politics of the Developing Areas (Yay. Gabriel A. Almond an James S. Coleman, Princeton, 1960, s. 532). 23 .IIIB^^ |M*H|WP#H*.|

Mannheim ve Max Weber Siyas fikirler tarihinin eskiden beri aratrclara rehber olmu olan bu6 eit ilikilerin ortaya serilmesi yntemi 1930'lardan beri gelien yeni bir ideoloji tahlil ynteminin ortaya kmasndan sonra zellikle nem kazanmaya balamtr. Bu yeni deerlendirme ekli ilk defa olarak Kari Mannheim tarafndan sistematik bir teori haline sokulmutur.7 Mannheim'in ana fikirlerini ortaya kard Ideology and Utopia 8 ngilizce ilk defa olarak 1936 ylnda baslmtr. Eser, yazarn daha nce Almanca olarak yaymlad eitli almalarndan meydana gelmiti. Fikr yaptlarn tahliline Mannheim'in getirdii yenilik Marx'm daha nce genel hatlarn ortaya att bir yntemi deerlendirmesi ve bu suretle Manc'n, ihtilalci "praxis"e yardmc olarak hazrlad bir teoriyi bambaka, bilimsel bir mecraya sokmasndan ileri geliyordu. Marx, insan dncesinin ald "ekli", insann bir par-

as olduu sosyal snfn etkisine balamt. Ona gre, dnceyi meydana getiren, bamsz bir kiinin fikr melekeleri deil, o bireyin dncesini belirli bir kalba sokan sosyal snfyd. Mannheim bu dnceye yeni bir boyut vererek fik* r rnn sosyal snfn sonucu deil, toplumun bir tm olarak sosyal yapsnn toplam olduu fikrini ortaya srmtr. Bu monografinin amalarndan biri Mannhem'in ana ka6 Bu yntem iin bak. M. A. Dnning, A History of Political Theories (New York, 1902-1920), III Cilt. 7 Mannheim'in fikirleri iin bak. "Kari Mannheim 1893-1947" American Journal of Sociology 52 (1947), s. 471-474; R. K. Merton, Social Theory and Social Structure (Glencoe, III., 1957), s. 456-508; P. Kahn, "deologie et Sociologie de la Connaissance dans l'Ouvre de Kari Mannheim," Cahiers lnternationaux de Sociologie 8 (1950), s. 147-168; Don Martindale, The Nature and Types ofSociological Theory (London, 1961), s. 414-418. 8 Son Alman basks deologie und Utopie (3. bas. Frankfurt, 1952), ngilizce basks Ideology and Utopia (London, 1960). 24 tegorilerinin yeter derecede evrensel olmadn ve Batl toplumlardan bakasna ancak ksmen uygulanabileceini gstermektir. Mannheim'in yan banda fikr tahlile yeni bir canllk veren (ve Mannheim'in dayand) bir ikinci dnr de Max Weber olmutur.9 Max Weber, Mannheim'in Batl endstriyel toplum bakmndan inceledii sorunu Hint ve in gibi Bat medeniyetinin dnda kalan toplumlar bakmndan ele alarak (toplum) - (siyas ve sosyal fikir) ilikilerinin tahlili iin yeni, evrensel, kltrlerst bir eksen salamtr. 1930'lardan bu yana bir ynn Mannheim'in etkilerinin, bir ynn de Weber'in grlerinin oluturduu fikr rnleri deerlendirme ekli, niceliksel yntemlere kadar giden bir aratrma dal halini almtr.10 Bu arada, "geleneksel kltrlerden11 hareket eden memleketlerin modernlemesi srasnda ne gibi karakteristik fikir rnlerine rastlandn aratran eserler de son yllarda yaymlanmaya balanmtr. Bunlardan Levenson'un12 in'in modernlemesi srasnda beliren fikr yap tiplerini inceleyen eseri, Safran'n13 Msr'da modern siyas dnce hakkndaki monografisi ve Shils'in14 gelimekte olan memleketlerdeki aydnlar hakkndaki kitab siyas bilim evrelerinin ilgisini ekmitir. 9 Max VVeber'in fikirleri iin bak. Reinhard Bendix, Max VVeber: An Intellectual Portrait(H&N York, 1960) ve hl nemini yitirmeyen Raymond Aron, La Sociologie Allemande Contemporaine (Paris, 1950). 10 Bu niceliksel yntemler iin bak. Bernard Berelson, Content Analysis in Communications Research (Glencoe, III, 1952). Genel olarak bu alanda 1940'tan beri yaplan almalar iin bak. Norman Birnbaum, The Sociological Study of Ideology (1940-1960), (London, 1960). 11 "Geleneksel Kltr" deyimi iin bak. Daniel Lerner, The Passihg of Traditional Society:Modernizing the Middle East (Glencoe, III., 1958). 12 J. R. Levenson, Contucian China and its Modern Fate: The Problem Intellectual continuity (Berkeley and Los Angeles, 1958). 13 Nadav Safran, Egypt in Search of Political Community (Cambridge, Mass., 1962).

14 Edvvard Shils, The Intellectual between Tradition and Modernity. Supplement I to Comparative Studies in Society and History (La Haye, 1961). 25 iiyttiiM^ Modernleme Levenson'un eserinden gelimemi memleketlerin modernleme sreci iinde "romantizm"in temel bir fikr "kategori" oluturduu anlalmtr.15 Bu keif Trkiye'nin siyas fikir gelimesinin de bir zelliini hatra getiriyor. te yandan Safran'n eseri modernleme sreci iinde, "kendi kendini bulma" abasnn gene modernlemede dikkate alnmas gereken ikinci bir temel davran olduunu gstermitir. Btn bu almalara ramen, sz konusu "modernleme"nin siyas fikir alanndaki belirtileri konusunda imdiye kadar kan monografilerde genel bir teori belirmemitir. Her monografi bir konunun ancak bir kesini aydnlatmaktadr. Kendi monografimizde de ilerde Trkiye'nin siyasi fikir gelimesini aydnlatmaya yarayacak baz esaslarn ortaya karlm olduunu umuyoruz. Ancak, Jn Trklerin siyasi fikirleri konusunda betimleyici bir eserin bulunmay monografinin ana arln tahlilden ok, betimlemeye vermemize neden olmutur. Baka bir ifadeyle Jn Trklerin fikirlerinin genel modernleme sreci asndan ne gibi zellikler gsterdiklerini aratran ksmlar bu denemede geni bir yer tutmamaktadr. Monografi daha ok, Jn Trklerin 1889-1908 yllar iinde kardklar dergi ve risalelerin ieriini tespitle ilgilidir. Bu bakmdan, "19. yzyl sonu Osmanl mparatorluu'nun yapsyla aydnlarmz tarafndan ortaya konan fikirler arasndaki ba neydi?", "ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Askeri Tbbiye'de kurulmasnn ve Askeri Tbbiye'den kan fikirlerin uzun vadede, sivil evrelerde kan fikirlere oranla daha byk bir canllk gstermelerinin sebebi 15 Kendi memleketimizin de ilk modern siyasi dncesinde bu izleri grmek mmkndr. Bak. erif Mardin, The Genesis of Young Ottoman Thought (Prineeton, 1962), s. 247, 248, 305, 327, 335, 337. Fakat bunu ilk defa baka bir adan Tunaya ele almtr. Bak. "Romantik Milletler" Vatan, 10 Haziran 1948, s. 2. 26 neydi?" veya "Yllarca Avrupa'da bulunmu olan ttihat ve Terakki yelerinin Avrupa'da bulunduklar dnemlerde geni bir tartma konusu olan Marksizm'e kar uzak kalm olmalar bir rastlant sonucu mudur, yoksa bunu toplumsalyapsal elerde aklamak mmkn mdr?" gibi sorulara burada ancak baz "cevap balanglar" salanm bulunmaktadr. Monografimizin arkasndan gelecek olan bir dier almamzda sz konusu sorunlar yalnzca analitik olarak ele almak amacndayz. Mannheim ve Max Weber'in gr alar almamza ekil verdii ve temel metodolojik gr amza dahil olduu iin giri blmnde metodolojik ilkeler hakknda ksa bir aklamada bulunmay zorunlu grdk, fakat monografinin byk bir blmnde egemen olan yntem, klasik fikirler tarihi yntemidir ve ele aldmz materyallerde ortaya kan ana tema'lkr tespitten ibarettir. Bunlar tespit edilirken olgularn, deeryarglarnm ve bir fikri ileri srenlerin erimek istedikleri amalarn birbirinden ayrt edilmesi herhangi bir fikr yaptn ak seikliini salamak bakmndan zorunlu saylmtr.16 Temel deerlendirme tekniine dahil olan bir dier ilem Jn Trk yaynlarnda ortaya

kan Berna'larla Avrupa'da 1890'larda ok yaygn olan siyas ve sosyal grler arasnda bir ba kurma abas olmutur. Fikir Akmlarn Deerlendirme Monografi daha ok, Jn Trklerin Avrupa'da kardklar yaynlar zerine ina edilmitir. Fakat Jn Trk evrelerinde kan btn yaynlar gzden geirilememitir. zellikle Bulgaristan Trk basnnda, Filibe'de Muvazene ve ada gibi gazetelerde mahalli Jn Trkln ne gibi ekiller aldn 16 Bu yntem iin bak. George H. Sabine, "What is Political Theory", Journal of Po/ff/cs I (1939), s. 1-16. 27 L .HUdiMlM , : , :.:-..-.-..

incelemi olmak baz ilgin noktalar aydnlatabilirdi. Bu yaynlar elde edilememitir. Kullandmz Jn Trk yaynlan, British Museum, Bibliotheque Nationale, Bibliotheque Publique et Universitaire (Geneve), Hoover Library (Stanford University), Widener Library (Harvard University), TBMM Ktphanesi, Milli Ktphane, DTC Fakltesi Trkoloji Enstits, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trkoloji Enstits, stanbul Belediye Ktphanesi ve Robert Kolej'de Kingsley Birge koleksiyonlarndan yararlanarak incelenmitir. Dergilerde kan eitli yazlarn karmza kard bir bibliyografik engel, bir ksm yazlarn imzasz oluudur. Belirli bir yazara atfediemeyen yazlar, iinde yaymladklar derginin bir "profil"ini izmek iin kullanlmtr. Byle bir profili meydana getirmenin niceliksel yntemleri vardr. Burada, ierik17 istatistik yntemlerle ilenmemi, yaynlarn inceden inceye irdejenmesiyle tespit edilmitir. Bu sayede, Jn Trklerin kendilerinin de ikyet ettikleri fikir basitliinin altnda saklanan, ilk bakta grlmesi g etkileri, ynleri ve fikr gelime srelerini ortaya karabildiimizi sanyoruz. 17 Bak. not 10. II. BLM 1876-1895 YlLLARI ARASINDA TRKYE'DE BELREN HRRYET AKIMLARIN SOSYAL VE FKR KKLER Trk tarihinin aydnlanmam evrelerini bulmak iin fazla geriye gitmeye ihtiya yoktur. Bu devirlerden en youn bir karanla gmlm olanlardan biri de II. Abdlhamit'in tahtta bulunduu yllara rastlamaktadr. Bunun iindir ki, 1889'da birdenbire karmza kan Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin1 oluu, "Devr-i Hamidf'nin bize ulaan yzeysel ve grnte olaysz betimlemelerinin arkasnda sakldr.2 1 ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin bu ismi Ahmet Rza Bey'in tevikiyle 1895'e doru ald bilinmektedir. Ancak Cemiyet'in balangtaki ismi zerinde anlamazlk vardr. Ahmet Rza Bey'e gre konmak istenen isim "ittihad- slam" idi. Bak. Ahmed Rza, "Hatrat" Cumhuriyet (26 Ocak 1950), s. 2, ve karlatr Ahmet Bedevi Kuran, Osmanl mparatorluu'nda nklap Hareketleri ve Milli Mcadele, (istanbul, 1956), s. 135. Kuran'a gre rgtn ilk ad "ittihad- Osman'dir. 2 Var olan kaynaklarn en nemlileri arasnda bak. bnlemin Mahmut Kemal inal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar (stanbul, 1940-1953), Yusuf Hikmet Bayur,

Trk nklab Tarihi, Cilt: I, Giri: Berlin Muahedesinden Trablusgarp Savana Kadar (istanbul, 1940); Said Paa, Hatrat (stanbul, 1328), Tahsin Paa, Abdlhamit ve Yldz Hatralar (istanbul, 1931), Mehmet Memduh, Esvat- Sudur (z-

28 29 Mevcut puslu havay datmaya alanlarn rastladklar engeller arasnda Abdlhamit'in keyf ynetiminin ve jurnalcilik sisteminin stanbul'da aydnlar arasnda yaratt kolektif nevroz bata gelmektedir. Gvenilir bir ballk lt bulunmadndan, o zamanlar toplumda bir mevki edinmi, hemen herkes daha jurnal edilmeden kendini sulu hissediyordu. Bunun iin aydnlar, mmkn olduu derecede "yeralt"nda yaamaya almlardr. Sonuta o yllarn nemli entelektel ve siyas gelimelerini yzeyin stne karmak bazen, Asur'un siyas fikriyatn ortaya karmaktan daha zor bir hale gelmitir. Mevcut "hava'ya Osmanl hayat tarznn bir zelliini oluturan, olaylar rtbas etme, "fincanc katrlarn rktmeme" zelliklerini katarsak, Abdlhamit devrini anlatan tarih tablolarn, burada ele alacamz konu bakmndan niin bu kadar dz ve olaysz gzktklerini anlarz. Abdlhamit devrinde siyas srele ilgili entelektel akmlarn bylesine ruh ve ateten mahrum olmalar bizzat Jn Trklerin -uzun yllar fikirsizlik iinde bocaladklar halde- fikr eksiklerini neden anlayamadklarn izah eder. Bunun iin Jn Trk hareketinin fikr temellerinin incelenmesine girimenin en doru yolu, stnde durulacak olan olay silsilesini Abdlhamit devrinde deil, fakat Abdlhamit'in glgesinin kaynaklar bulandrmaya balad yllardan nce gelen devirden balatmaktr. mir, 1328), Mir'at- uunat (izmir, 1328), inal, "Abdlhamid-i Saninin Notlar," Trk Tarih Encmeni Mecmuas, VIII s. 60-68, 89-95, 151-159, smail Mtak Mayakon, Yldz'da Neler Grdm? (istanbul, 1940), Osman Nuri, AbdlhamidiSani ve Devr-i Saltanat: Hayat- Hususiye ve Siyasiyesi (stanbul, 1327), Abdurrahman eref - Ahmet Refik (Altnay), Sultan Abdlhamid-i Saniye Dair (istanbul, 1918), AhmedSaib, Abdlhamid'in Evail-i Saltanat (Kahire, 1326), The Memoirs of smail Kemal Bey (Yaymlayan, Somerville Story, Londra, 1920), Einli Said Paa, "Hatrat", Trklk, I (1939), 262-269, 400, 403, 472-476, (1940), 138-139. 30 I. Yeni Osmanllar ve Fikirlerinin Yanklar Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti, Osmanl mparatorluunda "istihdafa kar ynelen ilk siyas rgt olmamtr. Bu cemiyetin tarih iindeki kkleri Yeni Osmanllar hareketine dayanyordu. ki grup arasndaki iliki yalnz amalarnn birlemesinden deil, fakat ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Yeni Osmanllar hareketine dahil olmu kimselerden yararlanmas, sosyal desteini bir kuak nce belirmi sosyal kprdanmalardan almas ve 1860'larda retilmi bir ideolojiyi kendine iar edinmesinden douyordu.3 Yeni Osmanllarn amac Osmanl mparatorluumdan bir "meclis-i meveretin kurulmasn salayarak siyasi iktidarn paylalmasn kurumlatrmak, bir kuvvetler ayrm salamakt. Kuvvetlerin dengesi, yrtmeyi kurulacak olan meclis'e kar sorumlu tutmakla elde edilecekti. Yeni Osmanllar, "yrtme"den padiah deil, Abdlaziz devrinde

devlet idaresini fiilen ele alm olan Babli st brokrasisini kastediyorlard.4 Yeni Osmanllarn bu fikirlerini uygulamaya koymasn salayan grupsa devlet adamlarndan, askeri liderlerden ve ulemadan oluan bir cunta olmutu.5 Bylece, Yeni Osmanllardan bazlar, tasarladklar reformlar gerekletirmek, anayasay -Mithat Paa'nm da zendirmesiyle3 Bu balantlar zamanla zayflam i ve ttihat ve Terakki kiiliini bulabilmitir. Monografimiz bir dereceye kadar bu "kendi kendini bulma"nn tahlilidir, * Osmanllar iin bak. Edouard Engelhard, La Turquie et le Tanzimat (Paris, 18801882), 2 Cilt; erif Mardin, The Genesis of Young Ottoman Thought, (Princeton, 1962); Y. A. Petrosyan, "Novii Osmanii", I Borba za Konstitutsiyu 1876 g. v Turtsii (Moskova, 1958). 5 Bu siyasi-askeri-'ilm" ittifak iin bak. Sleyman, Hiss-i nklab yahut Sultan Abdlaziz'in Hal'i ile Sultan Murad- Hmis'in Culsu (stanbul, 1326); Sir Henry G. Elliott, "The Death of Abdul Aziz and of Turkish Reform," The Nineteenth Century, XXIII (1888), s. 276-296; Comte E. de Keratry, Mourad V Prince, Sultan, Prisonnier d'Etat (1840-1878) (Paris, 1878), Ahmet Saib, Vak'ay Sultan Abdlaziz (Kahire, 1320). 31 '^***,,. uiillliill^^ hazrlama faaliyetlerine katlmak frsatn elde etmilerdi.6 Yeni Osmanllar 1877'den sonra Abdlhamit tarafndan datldlar. Fakat srgne gnderildikleri tarihte bile faaliyetlerini ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne balayacak olan olaylar kyor, daha sonra Jn Trkler arasnda hret yapacak olan baz kiilerin isimleri iitilmeye balyordu. Bunlarn arasnda smail Kemal Bey,7 sonradan, Jn Trk dergisi r-y mmet'in bayazarln yapan Samipaazade Sezai Bey ve daha bir sre glgede kalacak olan ilk Jn Trk nderi Murat Bey vard. Sezai Bey Yeni Osmanllarn kullandklar balklara e balklarla8 gazetelere yaz gnderdii yl, daha sonra Paris Sefiri olarak Jn Trkleri izleme grevini alacak olan Salih Mnir Bey de Yeni Osmanllarn kurmak zere olduklar milis rgtne kaydoluyordu.9 Grnte, Yeni Osmanllarn eitli ynlere daldklar 1877 ylyla 1889 yl arasnda hrriyeti davrann bir devam saylacak bir tek nemli olaya rastlarz: Yeni Osmanllarn "ideal" padiah olan V. Murat' tekrar tahta getirmeyi ama edinen Ali Suavi vak'as.10 Fakat, gerekte, nispeten hafif izler brakan bir seri "yeralt" hrriyeti hareket Yeni Osmanllarn geleneini devam ettiriyordu. Bunlardan birincisi Cleanthi Scalieri-Aziz Bey Komitesi giriimidir. Tpk Ali Suavi'nin denemesi gibi, bu hareket de aa karlm ve Scalieri Komitesi'nin banda bulunan kimseler kam, ikinci planda yer alan baz yeler yakalanm ve eitli cezalara arptrlmt. 6 Bak. Mithat Cemal Kuntay, Namk Kemal: Devrinin nsanlar ve Olaylar Arasnda (stanbul, 1944-1957), Cilt II, s. 2, 56, 75-85. 7 Kuntay, Namk Kemal, II, 2 (1957), s. 234. 8 Fevziye Abdullah Tansel, "Sami Paazade Sezai", Trkiyat Mecmuas, XIII (1958), s. 1-30. Yeni Osmanllarla olan ilgisi iin gene bak. Kuntay, Namk Kemal s. 187, 195.

9 l'bid. II, 2, s. 204. 10 smail Hakk Uzunarl, "Ali Suavi ve raan Saray Vak'as," Belleten, VIII (1944), s. 71-111. Scalieri Komiteleri Scalieri hareketi Jn Trkler bakmndan olduka nemlidir.11 Bir kere Jn Trkler arasnda zellikle 1906'dan sonra rastlamaya baladmz "siyasi masonluk" Berna's ilk kez olarak ak bir ekilde burada karmza kyor. Scalieri stanf bul'daki Prodos Locas'nn statlarndand. Sultan Murat'n | da mason olduu, uluslararas masonluun hareketinin hazr! lanmasnda nemli bir rol oynad ileri srlmtr.12 kincil si, Scalieri Komitesi'nin nemli yelerinden Ali efkati Bey | hem Namk Kemal'in bir arkadayd ve hem de Avrupa'da ilk ! Jn Trk yaynlarn karacakt. Ali efkati Bey'in stikbal'i 1895 ylnda nc kez ktnda ttihat ve Terakki Cemiyeti ile dorudan doruya balan olan bir dergi olacakt.* ! Scalieri Komitesi datldktan sonra Ali efkati Avrupa'ya kat. 1879 yllaryla 1881 yllar arasnda stikbal Napoli 11 Bak. smail Hakk Uzunarl, "V. Murat' Tekrar Padiah Yapmak steyen K. | Skaliyeri- Aziz Bey Komitesi," Belleten, VIII (1944), s. 245-328; Cleanthi Scalie{ ri, Appel a la Justice Internationale des Grandes Puissances par Rapport au | Proces de Constantinople par site de la Mort du Sultan Aziz, Adress par i[ Cleanthi Scalieri au nom du Sultan Murat accus, de Midhat Pacha et autres | Comdanns:-(Atina, 1881). Buna benzer hareketler iin bak. ismail Hakk Uzun| arl, "Beinci Murat ile Olu Selahaddin Efendi'yi Karmak in Kadn Kyafetinde raan'a Girmek steyen ahslar," Belleten, VIII (1944), s. 589-597; ve "Beinci Murat' Avrupa'ya Karma Teebbs," Belleten, X (1946), s. 195-209. 12 Uzunarlfnn Not 11'de verilen incelemelerinde Sultan Murat'n masonluu sorunu tartlmaktadr. Masonlar ve Jn Trkler iin bak: Ernest Edmonson Ramsauer, The Young Turks: Prelude to the Revolution of 1908 (Princeton, 1957), s. 103-109; emseddin, Makedonya: Tarihe-i nklab (isitanbul, 1324), s. 124; H. K. A. "Masonluk," Aylk Ansiklopedik, s. 1513 vd.; Mehmet Kadri, Saraih (Paris, 1912), s. 209-210. Osmanl imparatorluu'nda kurulan masonluk rgtnn Tanzimat devri devlet adamlar tarafndan kurulmasna dair bak. Ebzziya Tevfik, "Farmasonluk," Mecmua-i Ebzziya, 18 Cemaziylahir 1329, s. 683-686. Roderic Davison Namk Kemal'in mason lemi ile ilgisini incelemitir. Bak. Roderic Davison, "Reform in the Ottoman Empire 1856-1876," Yaynlanmam doktora tezi, Harvard University, (1942), s. 273. Scalieri'nin olu daha sonra Jn Trkler hareketinde ufak bir rol oynamtr. Bak. Ahmet Rza, "La Jeune Turquie a la Haye," Mechveret, Temmuz 1899, s. 2. lk knda sahibi Teodor Ksap't. 32 >||JIIlM^ |HM||IHIIM|l.,ll| i |lhi ||M IM* Hllll,,!,! ,l| | j|j| nliiAlirflB'll'lin Hll ve Cenevre de kmaya devam etti. ittihat ve Terakki'nin kurucularndan brahim Temo'nun tanklndan bu gazetenin bundan sonra da uzun aralklarla yaymlandn ya da eski saylarnn Tbbiye rencileri arasnda okunmaya devam edildiini anlyoruz.13 Tam tespit edemediimiz bir tarihte (bunun Hdiv s-

mail'in hdivlikten azledilmesinden sonra olmu olmas muhtemeldir) Ali efkati HdiVe zel sekreter oldu ve bu grevi Hdiv'in 1895'te stanbul'a dnne kadar yerine getirdi.14 Hdivin Trk hrriyeti evreleriyle ilgisi de yeni bir gelime deildi. 1860'larda Hdiv smail, kendi karlarna uyduu vakit Yeni Osmanllarla olduka nemli balar kurmutu. Jn Trkler zamannda Hdiv Abbas Hilmi Paa'nn, karlarna uygun geldii zaman Jn Trklerden yana gzkmesi bu gelenei srdrecekti.15 Scalieri'nin giriiminden sonra 1881 ylnda Yeni Osmanllarn tutumunu srdren bir harekete rastlyoruz. Mithat Paa'nn Taife srlmesi zerine stanbul'da Askeri dadi rencilerinden Nedim Bey isminde bir gen ve Sait ve Cemal Bey ismindeki arkadalar ortaklaa Sadakat gazetesine yazdklar bir makalede Mithat Paa'nn mahkeme karan alnmadan srlmesinin Kanun- Esasi'ye aykr olduunu ileri srdkleri iin Rodos'ta on be yl kalebentlie mahkm ediliyorlard.16 Gene, Hilmi Hakk Bey isminde bir gazeteci13 ibrahim Temo, ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin Teekkl ve Hidemat- Vataniye ve inklab- Milliye Dair Hatratm (Mecidiye, Romanya, 1939), s. 67-68. stikbalin Trkiye dnda kan ilk says Napoli'de 26 Ekim 1879 tarihiyle kmtr. 1880'den sonra gazete Cenevre'de kmaktadr. Bu deta da gazetenin grebildiim saylar 1881 'e kadar devam etmektedir. 14 Ahmet Rza, "Ali efkati Bey'in Vefat," Meveret, I. say eki, 1 Aralk 1895, s. 1. 15 smail iin bak. Mardin, The Genesis, s. 28-63. Abbas Hilmi Paa iin Tahsin Paa, Abdlhamit, s. 79. 16 Kuntay, Namk Kemal, II, 2, s. 704. Namk Kemal daha nce Sadakaf'm yaz kadrosunda bulunmutu. Bak. Selim Nzhet, Trk Gazetecilii 1831-1931 (istanbul, 1931), s. 69. Mithat Paa'nn srlmesi iin bak. ismail Hakk Uzunarnin stanbul'dan bu sralarda kamasn ayn gelimelere balayabiliriz. Hakk Bey Jn Trklerin faaliyete getikleri srada Crto isminde bir gazete yaymlayacakt.17 Bir Jn Trk gazetesinde 1903 ylnda kan lm haberinde kendisinden "Kemal Bey'in, Suavi'nin ve Ziya Paa'nn hemmeslek ve cihad" eklinde sz edilmektedir.18 Cenevre'de Registre de la Presse'm bir kaydndan anlaldna gre Hakk Bey Trkiye'den kaar kamaz Cenevre'de Gencine-i Hayal isminde bir gazete karmaya girimiti.19 Hakk Bey'in ardndan Trkiye'den kaan aydnlar arasnda 1908'den sonra Avnullah Kzmi ismiyle nlenecek olan Mehmet Selim isminde bir gazeteci gryoruz. Avnullah Kzmi kardei Tevfik Bey'le beraber Mrvvet gazetesini karrken kuku ekmi ve tutuklanacan hissederek Bat Avrupa'ya gemiti.20 Ayn yl iinde gen bir memur Paris uluslararas sergisini ziyaret etmek zere Paris'e gitmiti, fakat dnmeye de niyeti yoktu. Bu gen memur sonradan Jn Trklerin liderliini zerine alacak olan Ahmet Rza Bey'di. Bir yl sonra stanbul'da Ahmet Rza Bey'in mstakbel rakibi Murat Bey'in karmakta olduu Mizan gazetesi, gazetenin sahibi hkmeti eletirdii iin kapatlyordu. Murat Bey daha be yl sreyle Padiah'la balarn koparmadan bir hal aresi aramaya alacakt. I, Mithat ve Rt Paalarn Tevkillerine Dair Vesikalar, (Ankara, 1946). 17 Bu gazetenin knn ilan iin bak. Osmanl (Cenevre, 1 Ekim 1898) s. 8.

i8 Osmanl, (1 Aralk 1903), s. 2. 19 Bak. Rgistre de la Presse, (Geneve) I, s. 77. 20 brahim Alaaddin Gvsa, Trk Mehurlar Ansiklopedisi (stanbul, 1946), s. 212. Selim'in babas Scalieri Komitesi'ne dahil olmu, fakat arkadalarn ihbar etmiti. Bak. Uzunarl, Belleten. VIII, s. 257-58.

34 35 Georgiades Namk Kemal'i taklit ederek hrriyeti hareketin selametini Avrupa'ya kamakta grenler serisinde, bundan sonra Georgiades isminde bir kii gryoruz. Kamasnn nedenini bulmak kolay deilse de 1890 ylnda Paris'te La Turquie Contemporaine isminde ve banda tpk Namk Kemal'in Hrriyeti gibi "Organe de la Jeune Turquie" ibaresini tayan bir gazete kardn gryoruz.21 La Turuie Contemporaine'de daha nce Hrriyet'te rastladmz u tema ileniyordu: "Trk kyls kadar mutsuz bir kyl yoktur. Kendisi Hristiyan benzerlerinden daha ok eziyet ekmektedir. Konsoloslarn, sefirlerin ve yabanc devletlerin himayesinden mahrum olduu iin Hristiyan kylsnn elindeki kozlara sahip deildir."22 Ancak birka sayfa sonra Georgiades'in asl amalar daha aka beliriyordu. Yazarn Trklerin "ruse et fourbe de nature" olmalarndan sz etmesi ve "Osmanl boyunduruumdan kurtulma abasn ilemesi pek zel bir "reform" anlay gttn gsteriyordu.23 Jn Trklerin Osmanllk politikasn baarszla uratacak olan davranlar o zamandan balamt. Bir yl sonra yaymlad bir kitapta, Georgiades, Abdlhamit'in Avrupa'da inanlanlarn tersine "Gen Trkiye Partisi"ni ortadan kaldrmay baaramadn ve bu "Parti"nin ruhunun hl snmediini anlatyordu.24 ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin kurulu tarihinin o sralara rastlamas Geor21 ilk says 20 Nisan 1891 tarihiyle kmt. 22 "Au Lecteur", La Tutuie Contemporaine, 11 Mays 1891, s. 2. Daha sonra (1892-93) Georgiades Le Yldz - Etoile Orientale gazetesini yaymlamtr. 23 ibid. 24 Demetrius Georgiades, La Turquie Actuetie: Les Peuples Affranchis du Joug Ottoman et les intrts Franais en Orient (Paris, 1892), I, s. 116. M;'/' giades'in yanlmadn gsteriyor. Ancak yazarn iaret ettii kprdanmalar, daha varl hakknda hibir belirti olmayan ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin dnda cereyan eden hareketlerdi. 1889-91 tarihinde, Avrupa basn bu belirsiz hrriyeti kprdanlann merkezini kh Meihatte gryor,25 kh eyhlislam'n kendisinin liderliinden sz ediyordu. Daha sonra greceimiz zere, bu tarihlerde hissedilen kmldanlar bilhassa eitim kurumlarnda bagsteren genel bir huzursuzluk ve bu huzursuzluun ardndan gelen sert nlemlerle ilgiliydi. Georgiades'in Paris'te yayna balad sralarda zmirli bir gazeteci, Tevfik Nevzat, Avrupa'ya kama geleneini de-

vam ettiriyordu (1892).26 Nevzat, kard Hizmet'i kapatarak zmir Maarif Mdr Emrullah Efendi'yle beraber firar etmiti. zellikle Tevfik Nevzat'n romantik hrriyetiliinde Namk Kemal'in davranlarn taklit etme arzusu apaktr. Tevfik Nevzat da "hrriyet" hakknda iirler yazacakt. Ancak Tevfik Nevzat'la kendisinden nce gelen ve sonra gelecek olan firarileri Namk Kemal'den ve Yeni Osmanllardan ayran balca unsur Yeni Osmanllarn, Avrupa'ya kamay tasarladklar iin deil tersine bir rastlant sonucu olarak memleketin dna km olmalaryd. Yeni Osmanllar Paris'te bulunan Mustafa Fazl Paa'nn daveti zerine Trkiye'den ayrlmlard. te yandan Jn Trklerin fikirlerinin siyasi bir yn olduu gibi sosyal bir yn de vard. Onlar, yar aristokratik bir brokratik zmreyi denetim altna almak iin, parlamenter kurumlarn memlekete yerlemesine 25 Le Temps (Paris), 20 Ocak 1889, s. 1; Times (Londra), 9 Eyll 1891. Bu hareketlere karan Sadrazam Kmil Paa'nn btn protestolarna ramen (Bak. Kmil Bayur, Sadrazam Kmil Paa: Siyasi Hayat (Ankara, 1954), s. 162-63. Sadrazam hakkndaki sylentilerin bir temeli olduunu gsteren belirtiler vardr. Bak. III. blm, not 13-18. 26 Bak. Ahmet Bedevi Kuran, nklap Tarihimiz ve ttihat ve Terakki (stanbul, 1948), s. 63.

36 37 almlard. imdiye kadar mparatorluun dna kalarn izlediimiz aydnlarn ortak niteliiyse hrriyetiliklerinin pek derin dnlmemi olmasyd. Tevfik Nevzat Cenevre'de Hizmeti yaymlamay srdryordu:27 1893 yl sonuna doru Trkiye'ye dnmeye mecbur kald: Emrullah Efendi firarlarn devlet parasyla salad iin birer adi sulu olarak iade edilmeleri tehlikesi belirmiti. Tevfik Nevzat Trkiye'ye dndkten sonra da Abdlhamit'e kar giritii muhalefet hareketini devam ettirme imknn buldu. Bu kez tutukland, hapiste ld.28 Kardei Refik Nevzat Jn Trk hareketiyle balanty salamaktadr. Askeri Tbbiye'de renci olan Refik Nevzat 1895'te Paris'e kaacak ve oradaki Jn Trk sosyalist organlarndan olan Sosyalist'i yaymlayacakt.29 Selim Faris Tevfik Nevzat'tan sonra Trkiye'den ayrlan ilk nemli aydn Selim Faris'tir. Faris, 1894 ylnn banda Londra'da tpk Namk Kemal gibi Hrriyet ismini tayan bir gazeteyle karmza kyor. Bu gazete, saygl fakat kararl bir tavrla 1876 Anayasas'nn yeniden yrrle konmasn istiyordu. Selim Faris, Sultan Abdlaziz devrinde stanbul'da Arapa el-Cevaib gazetesini karan ve ismi inasi'yle yapt bir edebi tartmaya karan Ahmet Faris idyak'n oluydu. 27 Tevfik Nevzat'n hayat ve yaynlar iin bak. Ziya Somar, Tevfik Nevzat (izmir, 1948), s. 17 vd., 28. Emrullah Etendi iin Trk Mehurlar, s. 115. 28 Somar, Tevfik Nevzat, s. 110. 2* Sosyalistin saylarn bulamadm. Refik Nevzat'n daha sonra Jn Trklerden ay-

rlmas iin bak. Kuran, ttihat ve Terakki s. 95, not 2; Refik Nevzat, Siyaseti Hazra-y Me'ume (Paris, 1911); Albert Fua ve Dr. Refik Nevzat, La Trahison du Gouvernement Turc (Paris, 1914), Hara Mezat Satyoruz (Paris, 913), La Fdration Ottomane (Paris, 1915); Tark Z. Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler 1949-1952 (stanbul, 1952), s. 307-308. 38 Baba Faris, Maruni'yken bir ara Protestan olmu, sonradan I gene mezhep deitirmi ve bu arada Araplarn kltrel bamszl tema'sm ilk ileri sren kimselerden biri olmutu.30 Selim Faris babasnn yaymlad gazeteyi, lmnden sonra devralmt. Balangta Padiah'la aralarnda dosta ilikiler olduu anlalyor.31 Selim Faris'le Padiah'm arasnn ne zaman bozulduu belli deildir. Fakat, herhalde bu olay Selim'in Londra'da The Decline ofBritish Prestige in the East32 adl kitabn yaymndan nce gemiti, nk kitabn iindekiler aralarndaki eski balarn koptuunu belirtiyordu. Eserde ileri srlen baz tezler, zellikle ngiltere'nin Yakndou politikas hakknda sylenenler, Abdlhamit'in fikirlerine uygundu, fakat bu fikirleri ileri srerken kulland ifade Selim Faris'in kendini Padiah'tan uzak gvenlikte hissettiini ve Dersaadet'e dnmek niyetinde olmadn gsteriyordu. Yazar, ngiltere'yi uyararak bu devletin Sultan Hamit'le ilikilerini dzeltmedii takdirde Padiah'm Rusya'dan medet umabileceim ileri sryordu. Ayn zamanda, Msr sorununun "slm unsuruna devlet ilerinde daha geni bir yer verilmesi"33 suretiyle bir hal yoluna gidebileceini anlatyordu. Burada daha nce Georgiades'te grdmz tutumun yeni bir ekliyle kar karya bulunuyoruz: bir Msr "separatisme"i (ayrlmaclk) balangc. Faris'in Msr' Msrllara teslim etme zorunluluu antran tezleri karsnda Osmanl mparatorluumun bir btn olarak kurtarlmas isteinden hareket ettii sylenemez.34 Faris'in Jn Trkler tarihindeki 30 C. Brockelmann, "Faris al-Shidyak", Encyclopedia of slam, II, s. 67-68. 31 Kari Blind, "Young Turkey", Fortnightly Review6& (1896), s. 836. 32 Londra, 1887. 33 Burada Faris, Arabi Paa hareketinin bastrlmasn ve bundan sonra kkleen rejimi ima ediyordu. Ibid., s. 171. 34 Selim Faris'in yardmclarndan biri ngilizce otobiyografisi mevcut olan Halil Halit'ti. Bak. The Autobiography of a Trk (London, 1903). Son zamanlarda yaymlanan belgelerden Halil Halit'in Abdlhamit'in bir ajan olduu grlyor. Bak. 39 ,.#Mi#M^^ rol daha ok ttihat ve Terakki'yle ibirlii yapmamas ve Paris'te 1895'ten sonra harekete geecek olan Jn Trklerin kendisine kar uzak kalmalar ynnden deer kazanmaktadr. Jn Trklerin bu kukularna ramen35 Hrriyet payitahtta okunuyor ve yneticilerinin bir ksmnn stanbul'da bulunduu syleniyordu.36 Hrriyet'm evresinde toplanan grubun ne kadar uyarl olduunu anlamak zordur,37 fakat muhakkak olan bir ey varsa o da bu grubun ttihat ve Terakki Cemiyeti'nden ayr olarak alt, Askeri Tbbiyelilerden bir hayli yal insanlar iine ald ve Avrupa'da faaliyetlerini ttihat ve Terakki'den ayr olarak srdrddr. Bu grubun lideri olduu sylenen avukat "Acem" zzet ve

Nahifi Beyler Hrriyet'e bir tasar postaladklar srada 1895 ylnda tutuklanmlard.38 Selim Faris, sonunda Abdlhamit'in ajanlar tarafndan Hrriyet'i kapatmaya ikna edildi. Fakat Hrriyet'te gzken lml reformculua daha sonra Mizanc Murat Bey'in fikirlerinde tekrar rastlarz. Bu bakmdan, Hrriyet kendi bana olan tek bir hareket deil, stanbul'da daha ok resm evrelerde grlen bir reform anlaynn temsilcisiydi. Bu reformculuun temeli reformu, bir devlet personeli ve mekanizmas Asaf Tugay, bret: Abdlhamit'e Verilen Jurnallar ve Jurnalclar (stanbul, 1961), s. 26. te yandan halen ok belirsiz olan izler Halil Halil in ingiliz istihbarat iin de alabilmi olacan gsteriyor. 35 Bu kukular iin bak. Mehmet Murat, Mcahede-i Milliye (stanbul, 1324), s. 159. 36 Bu grubun devam olmas muhtemel olan oluumlar iin bak. Hrriyet, 30 Ekim 1895; Meveret, 15 Mart 1896, s. 3, Times (Londra) 11 Ekim 1895, 26 Kasm 1895, s. 6; Le Temps (Paris) 19 Kasm 1895, s. 2. Bu grubun Franszca Mechveref\e sz edilen "Comite Liberal Ottoman" ile bir olup olmad belli deildir. Bak. Mechveret, 15 Ocak 1897, s. 6; iSTemmuz 1900, s. 1. 37 Mechveret, 15 Aralk 1897, s. 7; Ahmet Bedevi Kuran, Osmanl mparatorluu'nda inklap Hareketleri ve Milli Mcadele (stanbul, 1956), s. 128. Hrriyetin kapatlmasndan sonra ayn tezleri yar Arapa yar Trke kmaya balayan Khilafatla grmek mmkndr. 38 Meveret, 15 Mart 1896, s. 3. Hrriyette kan tutuklama haberinde bu grubun stanbul'daki liderlerinden zzet Bey "Osmanl Hrriyetperveran" Cemiyeti'nin "tercman- efkr" olarak tantlyordu. Hrriyet, 30 Ekim 1895. reformu olarak, faydac bir gzle ele almasyd. Mannheim'in "brokratik muhafazakrlk"39 ismini verdii bu zihniyetin Jn Trkler arasnda tutunamam olmas Jn Trk hareketinin karakteristikleri hakknda anahtarlardan birini temin etmektedir. Ilml reformcu tutuma bazen, smail Kemal Bey'de olduu gibi40 "separatisme" (ayrlmaclk) unsurlar katlyordu. Bu bakmdan Jn Trklerden bir ksmnn bir sre sonra bu tip "brokratik reform"culua kukuyla bakmaya balamalar tabii karlanmaldr. Halil Ganem 1895 ylnda, Jn Trk evrelerinde Yeni Osmanllarla Jn Trkleri birbirine balayan zincirde son halka Halil Ganem'in nem kazanmaya baladn41 gryoruz. Bu Osmanl aydn Birinci Meclis-i Mebusan'nda Suriye mebusu olarak bulunmu, Meclis-i Mebusan'n datlmas zerine Fransa'ya kam ve orada hayatn gazetecilikle kazanmt. 1890'larn banda onu Abdlhamit'in paras ile basldna kuku olmayan bir Yakndou Haberler Blteni'nin banda gryoruz.42 Fakat 1893 ylndan ve Le Croissant isimli hrriyeti dergiyi yaymlamasndan itibaren Ganem Trkiye'de var olan dzeni deitirmek isteyen bir demokrat olarak karmza kyor. 1895 ylnda Osmanl ehzadelerinin yetitirilme usullerinin ktl konusunda kan eseri43 araclyla, o zaman hl yumuak bir ekilde dile getirilen eletirilerini daha geni bir okuyucu ktlesine 39 Mannheim, Ideology and Utopia, s. 104. 40 smail Kemal Bey'in ierik bakmndan tamamen bo reform tasars iin bak. Le

Temps 41 42 43 V.

(Paris), 8 Nisan 1897, s. 1-2. Biyografisi iin bak. Salmone, The Fail and Resurrection, s. 249-250. La France Internationale. Halil Ganem, L'Education des Princes Ottomans (Bulle, svire, 1895), s.

40 41 yayma imknn elde etmiti. Bu srada Halil Ganem Suriye sorunlarna zel arlk veren bir kii olarak nem kazanyor. Az sonra Ganem'in ynetimini (Paris'te bulunan dier Suriye ve Lbnanllarla birlikte) zerine ald "Trk-Suriye Islahat Komitesi"nin isminde gzken "Suriye" kelimesini baka trl izah etmek mmkn deildir.44 Bu Komitenin olumasna gelince, o da yle bir yol izlemiti: Osmanl mparatorluu'ndan kap bir sreden beri Paris'te bulunan Lbnanl Emir Arslan, Mart 1895'te Paris'te Kef'n-Nikab isminde Arapa kan bir gazete kurmutu. Gazetenin Suriye'de pek ok rabet grmesi Suriye sorunlarna zel bir nem vermi olduuna iaret etmektedir.45 Ayn yln sonbaharnda Halil Ganem ve Emir Arslan kuvvetlerini birletirerek "Trk-Suriye Komitesi"ni meydana getirmilerdi. Kurulduu tarihte, Komite yneticileri, ngiliz basn mensuplarna yaptklar aklamada: "1876 Kanun- Esasisi'nin tekrar yrrle konmas neticesinde yalnz Suriye ahalisine deil fakat btn Osmanl mparatorluu sakinlerine rk ve inan ayrm yaplmakszn gvenli ve arbal [wise] bir hrriyet" bahsedilmesi46 zorunluluundan sz ediyorlard. Komite yelerinin "yalnz Suriye" ahalisini dnmedikleri eklindeki ifadeleri Suriye'ye verilen nemi gsteriyordu. 1895 yl sonunda Paris'te faaliyete geen Jn Trklerin 44 Les Sultans Ottomans'da Ganem'in Osmanllara kar pek iltifatkr davrand sylenemez. Aada, ifadeyi deitirmemek iin Franszca verdiimiz para bunu gsteriyor: ..."Le Asiatiques, quelque soit le degre de civilisation au quel ils sont parvenus ne sauraient donner le jour des hommes libres ou des grands citoyens. Aussi pour se faire une id6e 6xacte du caractere de la domination Turque, est on forc d'en suivre le developpement, non dans la culture intellectuelle du peuple, vritable btail humain, ni dans les intituions elles - me qui dependent du bon vouoir des sultans, mais dans la vie des souverains." nsz, s. III. (italikler ilave edilmitir.) 45 "Paris'te Arabi Bir Gazete", Hrriyet, 22 Ramazan 1312. Arslan'n biyografisi iin bak. Salmon6, The Fail and Resurrection, s. 248 vd. 46 Times (Londra), 16 Aralk 1895. (italikler ilave edilmitir.) Trk-Suriye Komitesi'ne kar ekingen tavrlar bu adan deerlendirilmelidir.47 Trk-Suriye Komitesi'nin organ Jeune Turquie dergisinin kmas mnasebetiyle de Abdlhamit'in propagandasn yapan Paris gazetelerinden biri u mtalaada bulunuyordu: "Bir zamanlar Paris'te er-Raca [mit] isminde bir TrkArap gazetesi kard. Mdr, St. Julien Grek-nyat [Kato-

lik] kilisesinin papaz Abbe Kateb idi. imdi, bu kii giysisini kaldryor ve zerinde kaln harflerle yazl bir Jeune Turquie ibaresi karmza kyor."48 Trk.Suriye Islahat Komitesi'nin Arslan, Ganem, Kateb ve ad aklanmayan bir "mali kaynak"tan olutuu bildiriliyordu. Halil Ganem'in bu sralarda Ahmet Rza'yla da grmelerde bulunmu olmas muhtemeldir. Zira Meveretin kurucularndan Albert Fua, hatratnda Ahmet Rza'nn, kendisinin ve Halil Ganem'in, ayr dinden olanlarn bir ama evresinde birleebileceklerini ispat etmek zere Meveret'i kurmaya karar verdiklerini anlatyor.49 Oysaki Meveretin ilk says 1895'te -yani Trk-Suriye Komitesi'nin aklanmasnn yapld tarihte- kmt. Bu itibarla Ganem'in rol tam bir aklkla belirmemektedir. Trk-Suriye Komitesi'nin slahat program, yelerinden birinin ifadesiyle, unlardan oluuyordu: Anayasa'nn tekrar yrrle konmas ve Parlamento'nun yeniden toplanmas, "Temsilciler Meclisi" tarafndan seilecek bir "Milli Konsey "in kuruluu, ynetimin yeniden rgtlenmesi, askerlik 47 "Bizden nce svire'de Hill, Londra'da Hrriyet, Paris'te Kef'n-Nikab kyordu. Lakin bunlardan hibiri Trk gazetesi ve bir Osmanl Cemiyetinin tercman- lisan, vasta-i neriyat gibi telkki edilmemiti." Meveret 8 Ekim 1896, s. 2. Gene bak. Mechveret, 1 Austos 1897, s. 5. Buna ramen Arslan 1909'da Lazkiye Mebusu olarak Meclis'e girmiti. 31 Mart vak'asnda Hseyin Cahit zannedilerek katledilmitir. 48 L'Orient, 28 Aralk 1895, s. 3. 49 Albert Fua, "Ahmet Rza Bey," Mechverette, V(1913), s. 39.

42 43 .tMMlMlIN^^ ykmllnn "rk ve inan" ayrm yaplmakszn herkese yaygnlatrlmas, valilerin "Milli Konsey" tarafndan atanmalar ve bu atamalarn Meclise onaylanmas, subay adaylarnn yetkili makamlar tarafndan seilmesi ve ancak bir snavdan geenlere subay rtbesi verilmesi, eitli devletlerle yaplan ticari anlamalarn yeniden gzden geirilmesi, her vilayette ubeleri olan bir maliye mfettileri rgtnn kurulmas, milli eitimin teviki ve bayndrlk ve ziraat ilerinin dzene sokulmas.50 Bu programn zelliklerinden biri gerek ttihat ve Terakki Komitesi'nin asl program sanlan programdan51 gerek Franszca Mechveret'te kan52 ttihat ve Terakki programndan ok daha ak ve ayrntl olmasyd. te yandan burada adem-i merkeziyete doru bir adm atlmak istendii belliydi. 1897'den sonra Trk-Suriye Komitesi'nden artk sz edilmemektedir. Fakat Komitenin yzeye kan emelleri 1902 Kongresi'nde bakalar tarafndan biraz deiik bir ekilde tekrar ne srlecekti. II. Yeni Osmanllarn Faaliyetlerinin Osmanl mparatorluu'nun Dndaki Yanklar Jn Trkler iin entelektel zemini hazrlam olan akmlarn incelenmesini zorlatran unsurlardan biri bu etkilerin bazen de payitahtn dndan gelmi olmasdr. Yeni Osman-

llardan sonra hrriyeti akmlarn dallanp budakland yerlerden biri de Bulgaristan olmutu. Her ne kadar Abdl50 Program iin bak. Salmone, The Fail and Resurrection, s. 87 vd. 51 Bak.Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, s. 117-122. 52 Mechveret, 15 Aralk 1895, s. 1. Emir Arslan daha sonra Jeune Turquie'de ileri srlm olan fikirlerin ama bakmndan Mechveretie ileri srlenden (arkl olmadn sylyordu, fakat isminin Jn Trk yaynlarnda hemen hemen hi anlmamas iki gazete arasnda fiilen ne kadar geni bir mesafe olduunu gsterir. 44 hamit zamannda, Bulgaristan bakentle olan balarn gittike gevetiyorduysa da emaretteki Trk okullarna atanan hocalar hl merkezden geliyordu. Bulgaristan'daki serbest entelektel hayat53 oraya giden birok Trk' burada hrriyeti yaynlara girimeye tevik etmiti. Bu faaliyetleri 1880 ylna kadar gtrebiliyoruz. O yl iinde Menizade Yusuf isminde Bulgaristanl bir Trk'n Bulgaristan'da Rsofillerin himayesinde Tarla isminde bir dergi kardn gryoruz.54 Yusuf daha sonra Arnavut milliyeti hareketine katlacakt. Bu ilk derginin zellikle ismi en ilgi ekici tarafn oluturuyordu, zira onda ilk defa olarak toprak ve halkla olan bir ilginin ve belki de Rus "halk"larnn (Narodniklerin) "halka doru" sloganlarnn izleri grlyor. Bulgaristan ve Balkanlar zellikle 20. yzyln balarnda memleketimizde yava yava yerleen "halk" grn Balkanlardaki Trkler tarafndan gelitirilip gelitirilmedii incelemeye muhtatr. Kyclk ve kyllk kavramlarnn Bulgarlar arasnda bir hayli gelimesi bakmndan halkln 1910'dan sonra bize bu yoldan gelmi olmas ihtimali gz nnde tutulmaldr.55 Bulgaristan'daki Trk basnnn daha belirli ve yzeydeki etkilerine gelince bunu "tartma kanallarn ak brak 53 Bak. C. E. Black, "The Influence of VVestern Political Thought n Bulgaria 18501855," The American Hisiorical Review 48 (1943), s. 507-520. 54 dem Ruhi Karagz, Bulgaristan Trk Basn 1879-1945 (stanbul, 1945), s. 13. 55 Hrriyetin ilanndan sonra kurulan ilk kyl parti Dobrucal olan brahim Temo tarafndan kurulmutu. Bak. Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, s. 254-261. Bulgar ifti Partisi'nin resmi organnn Trke eki olan ifti Bilgisi kt zaman yazarlarndan biri gene Rumelili bir eski Jn Trk, Ethem Ruhi'ydi. Bak. Karagz, Bulgaristan, s. 24. Bunun bir rastlant sonucu olmadn Ethem Ruhi'nin 1946'da bile Trk i ve ifti Partisi'nin kurucularndan olmasnda gryoruz. Tunaya, Siyasi Partiler, s. 702. Trk sosyalizm akmnn Bulgaristan'daki kkleri iin bak. gene bid, s. 305, not. 7, 8. 45

!IHM*l*^ m olmak" eklinde zetleyebiliriz.56 1895 tarihinde, Trkiye'den katktan Sonra Mizanc Murat Bey bu etkileri ilk yaymlad kitapkta yle zetliyordu: "Bulgaristan'da grlen terakki -ki bu terakki hakkndaki bilgiler memleketimize gelen softalar araclyla yaylmaktadr- halkmzca o lkede cri devlet idare ekline atfe-

dilmektedir. Binaenaleyh, eskiden bir halk meclisine kar duyulan tereddtler yok olmakla kalmam, yerine dinimizin farz kld 'Meclis-i Meveret'le bir tutulmas dolaysyla gklere karlan- Parlamento sistemine kar tyr sevgi peyda olmutur."57 Bulgaristan etkisinin yannda Rusya'daki Trk basnnn rol de nemli olmutur. stanbul'da yerli gazetelerden daha fazla okunan gazetelerden biri Kzan'da Gaspral smail Bey'in kard Tercman gazetesiydi. Bu gazetenin saylarna bakmadan bakent aydnlar zerindeki etkilerinin ne olabilmi olacan kestirmek zordur. Fakat, 1895 yl saylarnn birinde kan ok ilgin bir inceleme bu etkiyle ilgili bir ipucu salamaktadr. Tercman'm sz konusu saysnda tarihin iktisadi yorumunun (Trkeyle ifade edilmi) ilk rneine rastlanyordu. Gaspral tarafndan yazlan bu parann tezi, Ermeni sorununun esas itibaryla bir iktisadi sorun olduu ve zm yo56 Tar/a'dan sonra ayn yaync Abdlhamit'e kar ynelen Dikka karmtr. 1887'de Necip Nadir Bey'in kard Serbest Bulgaristan kmaya balad. Bu gazete sahibinin Abdlhamit'le bir anlamaya varmas sonucunda kapatld. 1894'te kan ttifak ayn akbete urad. Gene ayn yl iinde Rusuk'ta Sebat kt. Nihayet 1895 ylnda en etkili Jn Trk organlarndan biri olan Gayret yaymlanmaya balad, ibrahim Temo'ya balanan bir gre gre Filibe'de Ali Fehmi Bey'in yaymlad Muvazene gazetesinin Balkanlar'da Jn Trklere kar sempati toplamasndaki rol ok byk olmutur. Bak. M. N. Deliorman, Merutiyetten nce Balkan Trkleri (stanbul, 1944), s. 36. Rusuk'ta Kuvvet ve Tuna gazetelerini bir kundurac ustas'olan Mehmet Tefti Etendi karyordu. Bak. Deliorman, Balkan Trkleri, s. 99. 57 Murat Bey, Le Palais de Yldz et la Sublirne Porte (Paris, 1985), s. 37. lunun Trkleri Ermeniler kadar iktisaden verimli yapmaktan ibaret olduu noktasnda toplanyordu.58 1895'ten sonra bakentin dndan gelen etkileri zetlersek Jn Trklerin bir ideolojik tabula rasa'yla ie balamadklarn ve ttihat ve Terakki'nin olu yllarnda Paris'ten gelen hrriyeti yaynlara ek olarak Bulgaristan'dan gelen baz yanklardan da yararlandklarn syleyebiliriz. Dtan gelen hrriyeti yaynlarn amac pek fazla derine gitmeyen bir liberalizmi alamak ve aydnlar harekete getirmekti. Ancak, Abdlhamit rejimine ve sansre ramen bu tevikler de tamamen bakir bir zemin zerinde i grmyordu. Bizzat stanbul iinde baz entelektel akmlar bir ksm aydnlarn belirli bir dnya gryle donatlmalarn salamt. Payitahtn iindeki bu akmlarn da kendine has -ve uzun vadede mevcut dzenin aleyhinde alan- bir dinamii vard. Bu dinamii, geniletici ve snrlandrc unsurlaryla birlikte, anlayabilmek iin baklarmz Mlkiye Mektebi'ne evirmemiz gerekir. III. Bir Fikir Merkezi Olarak Mlkiye Mektebi Mlkiye Mektebi 1859 ylndan beri faaliyetteydi.59 Abdlhamit'in tahta kmasyla beraber mektebe daha ok nem verilmeye baland... Bunun nedenini daha ilerde inceleyeceiz. 1870 yllarnn sonuna doru Padiah, Sait Paa'nm Tavsiyesiyle mektebe tayin ettirdii baz hocalar sayesinde Mlki ye'nin akademik niteliini kuvvetlendirmiti. Bunlardan daha sonra en nl olan Murat Bey'dir. Murat Bey 1878 ylnda Mlkiye'ye girmiti. Az sonra, Yeni Osmanllarn en genci 58 Bak. Augsburger Allgemeine Zeitung, 24 Aralk 1895.

s Bak. Osman Ergin, Trkiye Maarif Tarihi (stanbul, 1939-1943), s. 502-503, ve Mcellitolu Ali ankaya, Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler (Ankara, 1954), s. 33 ile karlatr.

46 47 MMMMMAM olan fakat genlii dolaysyla da onlara, nispeten ince balarla bal olan Recaizade Ekrem de mektebe edebiyat hocas olmutu.60 Murat Bey'in ve Recaizade'nin mektebin atmosferine egemen olduklar bundan sonraki yllarda, Mlkiye gerekten Avrupai bir irfan oca olarak bir ilev ifa etmeye balamt. O srada Mlkiye'de renci olarak bulunmu olan btn aydnlarmz bu havay sonradan zleyile hatrlamlardr. Bunlardan birinin ifadesiyle: "Merhum Murat Bey, Umum Tarih dersinde hepimize ok byk ibret levhalar verir ve bizi dnya inklaplarnn azametine altrrd ve bu mnevver muallimin takrirlerinde, o zamana kadar gittiimiz mekteplerde veya evlerimizde dinlemeye altmz batl itikatlardan, orak an'anelerden eser bulunmazd. Murat Bey Mlkiye Mektebi'nden yetiecek efendileri Trkiye'de uyandn diledii yenilik ve medeniyet ak ile doldurmak isterdi. "Abdurrahman eref Efendi merhum, bugn inkiafn saadetle grdmz ykselme hayatnn temellerini her akirdin zihninde kklendirecek salam tohumlar serperdi... Sonra Hekimba Salih Efendi vard, nebatat dersi verirdi, fakat onun azndan kan szler en derin felsefe kaideleri idi... "Salih Efendi'nin Kanlca'daki yalsnn bahesi Trkiye'nin ilk nebatat bahesi idi. O, derse geldii gnler bahesinden getirdii ieklerin, yapraklarn ilm yaaylarn anlatrken bizim batl itikatlarla doldurulmu olan zihinlerimizi sanki sprr ve temizlerdi. "Bize Maliye dersi veren Mihail Portakal Paa ile Sakzl Ohannes Efendi, Trk olmadklar halde kendilerini sevdirmilerdi. 60 Bak. Ahmet Hamdi Tanpnar, XIX'uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi (2. bas., istanbul, 1956), s. 469. "Dnya hayatnn yalnz iktisat zerine kurulmu olduunu, milletlerle memleketler kuvvetinin her eyden ziyade mali tekilat ve sa'ydan kacan Mlkiye mezunlarna hep bu hocalar telkin etmiti."61 Bylece Mlkiye'nin getirdii yeni dnya grnde iki nokta olduunu gryoruz: biri ok geni anlamnda "pozitivizm"62 eklinde isimlendirilebilecek yeni bir tabiat anlay, dieri gene yalnz en geni anlamnda "realizm" ismini verebileceimiz toplumun iktisadi unsurlarn kabul eden, "sa'y'Y (emei) esas sayan bir toplum anlam. Her ne kadar Abdlhamit gibi, dnen muhafazakr bir insann padiahl srasnda bu gibi akmlarn varl insana paradoksal gelirse de daha ilerde greceimiz zere bu iki tema durmakszn karmza kacaktr.

Murat Bey'in tarih dersleri dorudan doruya politikay ilgilendiren hususlara dokunuyordu. Recaizade'nin telkinlerinin etkisiyse daha ok dolayl bir ekilde kendini gsteriyordu. Gnmzde, Recaizade Servet-i Fnun okulunun kurucusu ve bu okulun ilemeli Trkesinin mucidi olarak hatrlanmaktadr.63 Oysaki sz konusu devrede Recaizade'nin edeb trlerin geliimi bakmndan Avrupa'nn rnek alnmasnn gereini ileri srdn unutuyoruz. Bu bakmdan Ekrem bir modernletiriciydi ve teorileri de Muallim Naci'nin ve Hac ibrahim isminde bir kiinin iddetli hcumlarna uramt.64 61 Ahmet hsan, Matbuat Hatralarm 1888-1923, T (stanbul, 1930), s. 28-30. Ahmet Rza Sultan Hamit'in tahtta bulunduu ilk yllardaki bu ilerlemeleri teyit etmektedir. Bak. Ahmet Rza, "L'lnstruction publique en Turquie," Mechveret, 15 Ocak 1896, s. 1. 62 Bu gelime Avrupa 19. yzyl fikir tarihinin zelliklerinden biriydi. Bu terim ve 19. yzyl Bat fikir tarihiyle ilgisi iin bak. Carlton Hayes, "Nationalism," Encyclopaedia of Social Sciences, XI, 246. 63 Ahmet Hamdi Tanpnar, XIX'uncu Asr, s. 468-69. 64 smail Habib (Sevk), Yeni "Edeb Yeniliimiz,"(stanbul, 1940), s. 84.

48 49 MM#NMHJM Bu surette ekillenen edeb tartmalarn siyas yn Osmanl edebiyatnn kalplarn eletirenlerin modernci olmalar, hasmlannmsa geleneksel ereveleri korumak istemeleriydi. O zamanlar artk muhafazakr hviyetine brnen Cevdet Paa, rnein, "radikal"lii dolaysyla Recaizade'ye kar cephe alm ve brahim Efendi'yi desteklemiti.65 Arap edebiyat ve dilinin kalplarn kullanmann aleyhinde olanlarn modernci olduklarn sylemek bunun mtenazrnn (simetriinin) doru olduu -Trkecilerin siyas bakmdan liberal olduklar- anlamna alnmamaldr. Dilde sadelii destekleyen fakat siyas bakmdan muhafazakr olan Ahmet Mithat Efendi bunun aksini ispat eder. Asl sorun, daha da ilerde greceimiz zere, modernizm ismini verdiimiz davranla siyas bakmdan hrriyeti olmak arasnda genellikle sanlan balarn bulunmaydr. Ahmet Mithat Efendi'nin Trkiye'de verimli vatanda yaratma abas da, Avrupa'ya kap "hrriyet" zerinde yaynlarda bulunmak da, modernleme srecini gerekletirmek iin yaplan hareketlerdi. Yzeysel bir inceleme bunlar tamamen ayr iki davran olarak deerlendirir.66 Oysaki burada yalnzca yntem ayrl karsnda bulunduumuz noktas, bir z ayrl olmad hususu monografimizin belirtmek istedii ana fikirlerden biridir. Dil sorununun 1880'lerin ortalarna doru kazand nem, Abdlhamit rejiminde siyasi sorunlar dolaysyla tartmay mmkn klan bir zemin salanmasndan douyor, bu suretle yzeyde edeb bir tartma, gerekte "eski'yle "yeni"nin mnakaas haline geliyordu. Yukarda sz konusu ettiimiz Sait Paa'nm sadareti za-

mannda eitim alannda yaplan yenilikler Sadrazamn w ibid. 66 Bu iki hareket noktasnn analitik bakmdan benzerlikleri bir kitabn konusunu oluturmutur. Bak. Kari W. Deutsch, Nationalism and Social Communication (New York, 1953). 1885'teki azlinden bir iki yl sonra Padiah tarafndan zararl saylmaya baland. Bunun da nedeni Mlkiye'de beliren kprdamalard. Padiah'n tepkisi mekteplerdeki edebiyat, felsefe ve matematik derslerini din ve fkh dersleriyle deitirmesi, eitim kurumlan ve basn zerinde sk bir denetim kurmas eklinde67 kendini gsterdi. Recaizade'nin ve "Mizanc" Murat'n ilerine son verildi: Recaizade'nin yerine can dman olan brahim Efendi'nin tayin ettirilmesi dil sorununun Yldz'da ne gibi bir adan deerlendirildiini gstermektedir. Padiah'n Mlkiye zerine baklarn eken gelimeyse Ali Kemal "hadisesi'ydi. Ali Kemal 1867 ylnda stanbul'da domutu. Babas mumcular kethdas Hac Ahmet Efendi servetini kendi bana yapan bir Anadolu kylsyd. mrm68 ismiyle yazd otobiyografisinde, Ali Kemal 1886-1887 ders ylnda nc snftayken Paris'i grme isteinin artk dayanlmaz hale geldiini anlatyor. Bir gn Ali Kemal Paris'e kamtr. Paris'te St. Germain kahvelerinin mdavimleri arasnda, Ali Kemal, Yeni Osmanllardan Kayazade Reat Bey'in olu Ali Ferruh Bey'e rastlad. Ali Perruh Bey, Abdlhamit rejimine kar duyduu nefreti Paris kahvelerinde Padiah aleyhine ateli iirler yazmak ve bunlar gizlice Trkiye'ye sokmak suretiyle deerlendiriyordu. Bir sre sonra gen Mlkiyeli Trkiye'ye dnm ve ken67 Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, s. 513; tepki basna 1888'de intikal etti. Bak. Ahmet ihsan, Matbuat, II, 49. Mlkiye'de "Usul-i idare dersinde Avrupa ve Amerika'daki gelimi devletlerin Kanun- Esasilerini irdeleme ve bizim Kanun- Esasimizle serbeste karlatran, hukuk-u esasiye ksmnn hemen hemen sfra mncer" olduunu eski bir renci yeni mezun olanlardan reniyordu. A. Reit Rey (Hseyin Nazm), Grdklerim - Yaptklarm 1890-1922 (istanbul, 1949), s. 44-45. 68 Ali Kemal, "mrm" (1920 ylnda Peyam- Sabah gazetesinde kan hatrat). Tefrika istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trkoloji Enstits'nn bir tezi olarak kmtr. Bak. Berna Kazak, "mrm", Ali Kemal'in Hatrat (1954). Ali Kemal hakknda verilen biyografik bilgiler bu eserden alnmtr.

50 51 u,MtwrtbMfc^^ diinin de aklayamad bir nedenden dolay dardaki maceralar konusunda sorguya ekilmeden tekrar mektebe devam etmeye balamt. Bu sralarda, tatil gnlerinde babasnn konanda toplanan ve edeb konular zerinde tartmalar yapan bir grup oluturmay baard. Gnn birinde tartma grubuna katlanlar evin zaptiyeler tarafndan sarldn grdler. renciler tutuklandlar ve sorguya ekildiler. Fakat

maksadn yalnzca edebiyat olduu renilince yalnz be gnlk hapis cezasna arptrlarak beer altn ihsaniyle mekteplerine iade edildiler. Bir sre sonra, Ali Kemal'in Abdlhalim Memduh isminde bir arkada kendisine gelerek yeni bir cemiyetin oluturulduunu, fakat bu cemiyetin maksadnn "ocuka" deil "ciddi" ve "gizli" olduunu aklad.69 Memduh'a gre bu cemiyet nce yayna giriecek, daha sonra "icraaf'a geecekti. Memduh ve Kemal cemiyete ye toplamaya alrlarken bir ihbar sonucunda yakalandlar. Ali Kemal bu cemiyetin ttihat ve Terakki Cemiyeti'yle ilgisi olup olmadn anlatmyor. Ancak, her ikisinin ttihat ve Terkki'nin kuruluundan sekiz ay nce yakalanmalarndan bunun baka bir rgt olduunu anlyoruz. Ali Kemal ve Memduh hapiste dokuz ay geirdikten sonra serbest brakldlar. Ali Kemal Haleb'e ve Memduh da zmir'e birer memuriyetle atandlar. Ali Kemal daha sonra Avrupa'ya gemi, Memduh ise zmir'de Tevfik Nevzat'n yeniden rgtledii muhalefet grubuna katlarak ikinci kez tutuklanmt. Bu defa Nevzat hapiste lecekti, Memduh'sa kamay baard ve Osmanl gazetesinin bayazarln yaparken Folkestone'da ld (1905).70 Ali Kemal sonralar Jn Trklerle sk ilikiler kurmakla " ta., s. 119. 70 Bak. Kuran, Milli Mcadele, s. 321. Trk Mehurlar, s. 9, 1905 tarihini veriyor. Abdlhalirn Memduh iin bak. Ziya Somr, Yakn alarn Fikir ve Edebiyat Tarihinde zmir, I (zmir, 1944), s. 29 not 1. beraber, zaman zaman Padiah'a kar gsterdii eilim dolaysyla, hibir zaman Jn Trklerin gvenini kazanamayacakt. Btn bunlara ramen, Jn Trklerle temasn koruyabilmi olmasn hrriyeti hareketin banda oynad role balamak gerekir.71 Mlkiye'deki akmlar bu ynde geliirken daha nce dil konusunda grdmz gibi, memleketi uratran baz davalar da aydnlar zerinde bir etki brakyordu. Bu davalar izleyebilmek iin zamann basnna bakmamz gerekir. IV. 1880'lerde stanbul'da Basn ve Etkileri Padiah'm 1888'de bizzat basna mdahale etmesinden nce, basnda olduka ilgin tartmalarn yapldn gryoruz. Bu bakmdan, btn siyasi muhafazakrlna ramen, Ahmet Mithat Efendi'nin Tercman- Ahval'inm bata geldii phesizdir.72 Tpk Mlkiye'deki hocalar rencilerinin baklarn "hayatn gerekleri" zerine ektikleri gibi, Tercman- Ahval de ayn ilevi toplum iin yerine getiriyordu. Bunu laykyla takdir edebilmek iin, nce Ahmet Mithat Efendi'nin "sa'y" konusundaki grlerini hatrlamak gerekir. Ahmet Mithat Efendi'nin Trkiye'de ilk popler iktisat kitabn yazmas bir rastlant deildi.73 Ona gre, iktisadi hayat, alma, emekle 71 Murat Bey, Ali Kemal'i ilk hrriyeti mcahit sayyordu. Mehmet Murat, Mcahede-i Milliye (istanbul, 1324), s. 164. 72 Ahmet Mithat Efendi'ye kar yneltilen hcumlar arasnda Mithat Paa'nn tutuklanmas srasnda onun da Paa'ya yklenmi olmas bata geliyordu. Bak. smail Hakk Uzunarl, Mithat ve Rt Paalarn Tevkiflerine Dair Vesikalar (Ankara, 1946), s. 44-47. Bir dier eletiri ss-i Inklap'mda Hrriyet aleyhtarl yapmamakla beraber Padiah'm icraatn Osmanl Imparatorluu'nun bekas iin elzem gstermesi ve Meclisi Padiah'm bir lutfu olarak deerlendirmesiydi. ss-i

nklapla basn hrriyetini ven blmler bile vard. Bak. Ahmet Mithat, ss-i nklap, II, 160-162. 73 Ahmet Mithat, Etono/n/Po/ZM (istanbul, 1296).

52 53 ;liJiillailNlIl^l.illaiaili'l^JtIUJlt()Mit,,a^Jliil,iaim.l..L:tJi: -r 1.1. HMlIHMilHHIIIIIIJJIHMILU'LHIHllHI.lll,l ...IILI lliU..!Ll,IIIJl*uLimul.Nll .JdJuLuk deer yaratma modernlemenin ta kendisiydi. nceleri, Yeni Osmanl evrelerine yakn olduu sralarda bile Trkiye'nin ilerlemesinin ancak alkan ve verimli bir Osmanl "Homo Oeconomicus" yaratmak suretiyle salanabileceine inanyordu. Bat'nn hummal zenginleme faaliyetinin Osmanl mparatorluu'na aktarlm ekli olan bu "Sevda-y Sa'y Amel" Ahmet Mithat Efendi'nin Tercman'dan damad Muallim Naci'yi kovmasyla sonulanmt.74 Muallim Naci iirlerine ak ve arap gibi iktisadi gelimeyle ilikisi olmayan, "uyuturucu" kavramlar sokuyordu. Milli enerjilerin bu uurda heba olmas Ahmet Mithat Efendi'yi kzdrmt. Grld zere, Ahmet Mithat Efendi'nin tutumu, derin anlamnda, modernlemeyi salayacak enerjileri belirli kanallara sokmakla ilgiliydi. Jn Trkler de hrriyet akn milli bir ilerlemeyi salamaya ynelttikleri derecede, Ahmet Mithat Efendi'nin Padiah'n tarafn tutma politikas ancak bu ynden bir anlam kazanr. Bu taraf tutmann derin nedeni Ahmet Mithat Efendi'nin yalnz Padiah'n birletirici simgesinin Osmanl mparatorluu'nu tehlikeli anlarda ayakta tutabileceine inanmasyd. Ancak Padiah'n glgesinde alan vatanda, enerjilerini gerekten yararl olan iktisaden verimli ilere verebilirdi. Ahmet Mithat Efendi'nin ss-i nklap'ta savunmasn yapt Osmanllk ilkesini de bu dnya grne balamak mmkndr. Ahmet Mithat Efendi'nin kendi ileri srd fikirleri neden setiine gelince bunda kendisinin "sa'y ameV'le ykselebilmi olmas kukusuz nemli bir yer tutmutur. Gerekten de Ahmet Mithat Efendi alarak 74 Bu olay ve siyasi dnce bakmndan anlam iin bak. erif Mardin, "The mind of the Turkish reformer 1700-1900," The VVestern Humanities Review XIV (1960), s. 433, Ahmet Mithat'n devrindeki etkiler iin bak. Alt Kemal "mrm," s. 75; Ahmet Mithat' Anyoruz (Yayncs: Hakk Tark Us, istanbul, 1945) isimli sempozyumda Mithat Efendi hakknda fikir yrten aydnlarn byk ounluu Mithat Efendi'nin kendileri zerindeki etkisinden sz ediyorlar. Gene bak. Ahmet ihsan, Matbuat Hatralarm, s. 31, 32, 36-40. kendini refaha ulatrabilmiti. te yandan ayn sa'y deerlendirme olanaklarna sahip olmayan Harbiye rencileri iin ilerleme, bir hesap defteri tutma sorunu deil bir ar, bir maneviyat ve bir "hrriyet" sorunuydu.75 Ahmet Mithat Efendi'nin fikirlerindeki ilericiliin ikinci bir yn "sokaktaki adam"la ilgilenmesi, nc bir yan da Avrupa'da tartlan "materyalizm" sorununu Osmanl kamuoyuna intikal ettirmesiydi. Ahmet Mithat, Tanpnar'n izah ettii gibi: "Bir taraftan yeni rendii Avrupa ilmi ve felsefe tarihi

ile din akidelerinin arasndaki o rahat, buhransz sallan ve pozitivist felsefenin, Lamarkizmin verileriyle slm esaslar birletirmeye almas, hatta Kur'an'da, Hadis'te onlara dayanak aramas br taraftan 'teavn ve tenasur', 'fakr gana' gibi byk, baz cmlelerin cesaretiyle artc makalelerinde tutar grnd zmre ve snf telkkisi, -namuslu fakir tabiri btn bir beyanname olabilir- muharrirlerimizin hangi ufuklar yokladn gsterir."76 Romanlarnda soyut bir "millete" deil yaayn betimledii somut bir "halk"a yer verdii derecede, Ahmed Midhat Efendi, nce edeb evrelerde olumu olan halklk akmnn da ilk kurucularndan saylabilir. Beir Fuat Yukarda tarif edilen Mithat Efendi 1876'dan nceki Mithat Efendi'ydi.77 Fakat 1880'lerde bile, yazar, bu zellikleriyle 75 Yeni Osmanllarn fikirlerinin bir "milli seferberlik" niteliini tayan ynleri iin bak. Mardin, The Genesis, s. 243, 324. 76 Tanpnar, XIX'uncu Asr, s. 437-438. 77 Ahmet Mithat Efendi Yeni Osmanllarla beraber 1873 ylnda srgne gnderildii zamanlar bile bunda bir yanllk olduunu, kalemi ile hayatn kazanmaktan baka bir ey istemediini sylyordu. Bak. Bereketzade smail Hakk, Yad- Mazi (stanbul, 1332), s. 70-80. Ahmet Mithat arkadalarndan nce kurtarlmt:

54 55 ortaya kyordu. Tercman'da Avrupa'nn bilimsel gelimelerini anlatan makaleler, felsefi akmlarn -onlar rtmek iin olsa da- tahlilini yapan incelemeler kmaya devam ediyordu. Bu itibarla Mithat Efendi'nin, fikirlerini yaymak iin bir platform temin ettii Beir Fuat' da hatrlamak gerekir. Ali Kemal'e gre 1880'lerin entelektel havasn en ok etkileyen insanlar Ahmet Mithat Efendi ile Beir Fuat olmutu. "Beir Fuat kimdi? Nereden geliyordu? Ne emel takip ediyordu? Pek bilinmiyordu. Fakat Franszcay, Almancay, ngilizceyi l biliyordu, nk saha-i matbuata atlr atlmaz bu lisanlardan birer bedreka-i sarf- nahv yazd, Tercman'da ise ulma, felsefeye, filozoflara dair neriyata koyuldu ve bir yandan Volter'i, bir yandan Schopenhauer'i Trklere tantmaya alt."78 Beir Fuat'n aydnlarda brakt iz daha ok Fransz "natralizm"ini Trkiye'de tantmas ve savunmas eklinde beliriyordu. Bu savunmasnn arkasnda "kuvvet ve maddecin dnyann iki ana devitkeni olduu eklinde bir inan yatyordu. Bu bakmdan grlerini o zamanlar eitli sosyal bilimlerde etkisi grlen Fransz fizyoloji bilgini Claude Bernard'n fikirlerine benzetenler olmutur.79 Fakat Beir Fuat hakknda "pozitivizm" ifadesini kullandmz zaman onun "pozitivizm"inin Comte'dan esinlenilmi bir grten ok, bu kelimenin 19. yzyln ortasndan itibaren daha genel ve poplerletirilmi anlamnda, "maddi vakalara ehemmiyet Mahmut Nedim Paa kendisine fikir leminde Mslmanln Hristiyan propagandasna kar savunmasn salayacak eserler yazma grevini vermiti. Kuntay, Nmk Kemal, II (1), 418, 421. Fakat A. Mithat'a din dersi veren Musa Kzm Efendi'nin hatratndan Ahmet Mithat'n tamamen "septik" olduunu anlyo-

ruz. Bak. Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, s. 102-104. 78 Ali Kemal, "mrm", s. 75. 79 Beir Fuat' bu adan deerlendiren bir inceleme iin bak. Gzin Dino, Tanzimattan Sonra Edebiyatta Gerekilie Doru: Birinci Ksm (Ankara, 1954), s. 36,43-51. 56 verme" eklinde anlalmas gerektiini hatrlamalyz. Bu anlamnda "pozitivizm" 19. yzyln sonunda Avrupa'da btn dnce alanlarna nfuz etmiti.80 Her eye ramen, ele aldmz fikir akmlarnda bu "maddi vakalara ehemmiyet verme'ye sk sk rastladmz iin bu dnya grn anlatmak iin biz de bu kelimeyi kullanacaz. Dnyann maddi yapsn gz nnde tutmann Bat akm iinde bulunmam memleketlerin aydnlar arasnda derin tepkiler ve memnuniyetsizlikler yaratacan Rusya'da 1860'larda durumu inceleyen TurgenyeVin Babalar ve Oullarh haber vermiti. Beir Fuat Trkiye'de ayn akmn douunu temsil ve bir fikr bunalm sonucunda krk yanda intihar ediyordu. Dncesinin, o sralara oranla, Bat dncesini ne kadar yakndan izlediini anlatmak iin okuyucularna Zola'nn grlerini izah ettii paray vermek yeterlidir: "Zola'nn nazariyesi udur: (Hayattan baka elimizde bir numune yoktur. nk hayatmzn haricinde bir ey idrak edemeyiz, binaberin hayat tagayyur etmekte sevk-i hataya mahal brakmak olacandan bu yolda vcuda getirilen eser fena olur.) "urasn da ilave edelim ki tabay ve emzice muhalif olduundan her muharririn tarif ve tavsif edecei eya kuvve-i akliyesinin hilkatma nazaran bu ihtilftan mteessir olur, Zola mesleini 'tabiat bir miza arkasnda grmekten ibarettir' diye tarif eylemitir. "u verdiimiz izahata nazaran bir muharririn vazifesi fotoraflktan ibaret kalyorsa ya yalnz mahede ile iktifa 80 "Pozitivizmin bu "sulandrlm" anlam iin bak. Stuart Hughes, Consciousness and Society: The Reorientation of European Political Thought 1890-1930 (New York, 1958), s. 37-40; Carlton J. Hayes, A Generation of Materialism 1871-1900 (New York, 1941); 118-122; Jean Touchard et. al., Histoire des Ides Politiques, Vol. II, (Paris, 1959); s. 685-690; J. P. Mayer, Political Thought in France from the Revolution to the Third Republic (rev. ed., London, 1949), s. 74-83. 57 etmeyip mahedat tecrbe ile mezcederek muharririn karihasna vsi bir meydan brakyor. "Zola bu hususta ilm-i vezaif'l-zy ihya eden, Claude Bernar'n Tp Tecrbe Tahsiline [Methal] (Introduction a l'Etude de la Medecine Experimentale) nam eserinde vazeyledii kavaid-i esasiyeyi edebiyata tatbik ile ekser mahallerde yalnz (tabib) tbirini hikyenvis lafzna tahvil eylemekle iktifa etmitir... Vukuat idare hususunda iki eye ziyadesiyle itina olunmak icap eder ki biri istidad- Ftr (Influence hereditaire) dieri de yaanlan zemin tesiri (Influence des milieux)'dir."81 lerde ele alacamz siyasi dnrlerin fikirlerinde bu iki ana unsurun hayli nemli bir yer tuttuunu greceiz. Beir Fuat'n askeri mektep mezunu olmas bir rastlant sonucu deildi. 19. yzyln banda bile tbbiyeyi ziyarete giden bir ingiliz gezgini rencilerin arasnda "maddeciliin"

fazla ilerlediinden ikyet ediyordu.82 Bu itibarla Dr. Abdullah Cevdet gibi Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin kurucularndan bazlarnn bir tr biyolojik materyalizmi savunmu olmalarn tabii grmek gerekir. Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin kurucularnn hepsinin hayatnda biyolojik bilimler, anatomi ve fizyoloji birinci derecede bir yer tutuyordu. Hepsine "hayat" ve "shhat" din izahlarla deil biyolojik dengenin sonucu olarak anlatlyordu. Behet Efendi'nin botanik dersleri Mlkiye rencileri arasnda boinanlar "silip spryor"duysa Tbbiye-i ahane rencilerinin okuduklar patoloji kitaplar herhalde zerlerinde daha da derin etkiler yaratabiliyordu. inde bulunduklar toplumun 81 Beir Fuat, Hugo (istanbul, 1302), Dino, Tanzimattan sonra, s. 45-46'dan. Devrin edebiyatnda benzer gelimeler iin bak. Gzin Dino, "Nabizade Nazm'n 'Karabibik' simli Hikyesi zerine Bir Deneme," Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi DergisiX\\ (1954), s. 153-158. 82 Bak. Mardin, The Genesis, s. 213. manevi kklerinden kopma, biyolojik dnya grne sahip olma Askeri Tbbiye'deki hareketin Mlkiye'dekinin aksine, "ihtilalci" bir nitelii nasl kazanabildiini bir dereceye kadar izah eder. zah edemedii bir husus ttihat ve Terakki Cemiyeti'ni kuranlar harekete getiren gdnn ne olduudur. lerde inceleyeceimiz sosyal unsurlarn yannda, bu gdnn askeri mekteplerde ok nemli bir yeri olan vatanperverlik hissi olduu muhakkaktr. evket Sreyya Aydemir, bizim szn ettiimiz devreden az sonraki bir devreye ait ocukluk hatralarnda bizzat askerlik mesleinin dnya grn askeri mektep sralanndayben "vatan mdafaas" kavram ve grne nasl ynelttiini anlatmtr.83 Bu gr Yeni Osmanllar zamanna, hatta daha eskiye, "gaza" ideolojisinin brakt izlere kadar gidiyordu. Yeni Osmanllar bilinli olarak btn aydnlara bir "vatan" ideolojisi alamaya almlar ve Sleyman Paa'nn yardmlaryla asker mekteplerde bunu bir dereceye kadar baarmlard. Sleyman Paa asker mekteplerin programn dzenledii srada zellikle bu unsura dikkat etmiti. En eski Trklerin tarih iindeki yerlerini inceleyen Tarih-i lem bu amala yazlmt.84 Tbbiye-i ahane rencilerinin Namk Kemal'in eserlerini tekrar okumalar,85 ttihat ve Terakki Cemiyeti kurucusu brahim Temo'nun Cemiyeti kurmakta Etniki Eterya'dan esinlenmi olduunu sylemesini,86 ttihat ve Terakki daha bir renci rgt olduu srada ayakta durmasna yardm eden retmen subaylarn eskiden beri vatanperverlikleriyle 83 evket Sreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam (istanbul, 1961), s. 4. 84 Sleyman Paa'nn Trkl iin bak: ismail Habib, Yeni "Edebi Yeniliimiz", s. 316-317. "Vatan" ideolojisini yerletirmesi iin Sleyman Paa Muhakemesi (Yaynlayan Sleyman Paazade Sami, stanbul, 1327-1328), s. 25 vd. 85 Sheyl nver, "Doktor ibrahim Temo", Trk Tp Tarihi Arivi, I (1935), s. 74. os /b/d.

58 59

.^H^ tannm kimselerden olmalarn,87 Jn Trklerin Avrupa yaynlarndaki ana temalardan birinin "vatann elden gitmesi" olmasn ve bu tema'ya eserlerinde Anayasa tahlillerinden daha fazla yer verilmi olmasn bu ereve iinde deerlendirmek gerekir. Bu davran asker renciler arasnda "vatanperverlik" duygusunun btn hareketlerine egemen olan bir ama olarak yerlemi olduunu gstermektedir. Asker okul rencilerinin zaaf, vatan konusundaki heyecanlarnn pek fazla bilgiyle -zellikle sosyal konular hakknda bilgi- desteklenmemi olmasyd. Bunda, Abdlhamit'in batan beri gtt, askerleri mmkn olduu kadar Avrupa fikriyatyla temas ettirmeme politikasnn meyvelerini grmek mmkndr.88 Avrupa fikr akmlarn89 hemen hemen tek bana Tbbiye-i ahane'ye sokan Hseyinzade Ali Bey'e gre, 1889 tarihinde Petersburg niversitesi'nin Fen Fakltesini bitirerek Tbbiye-i ahane'ye yazld zaman, rencilerin Avrupa fikriyat hakkndaki bilgileri Petit Larousse'da ve Lecture kitaplarnda yazlanlara inhisar ediyordu.* Bu bakmdan diyebiliriz ki Mlkiye'de ortaya kan entelektel akmlar Tbbiye'dekilere oranla ok daha yksek bir entelektel planda balamt. Asl ilgi ekici olan nokta bu yksek entelektel niteliklere ramen, harekete gemekte askerlerin daha kararl, daha cesur ve daha atak davranm olmalardr. Mlkiye'den kan fikir akmlarnn tereddtl gelimesini gstermeye yarayacak en gz ac rnekleri Servet-i F87 Ethem Ruhi Balkan, Hatralar: Canl Tarihler (stanbul, 1947), s. 74. 88 Abdlhamit'in askerleri zayf tutma politikas hakknda bak. not 107 vd. 89 Trk Yl 1928 (istanbul, 1928), s. 412. Hseyinzade Ali Bey'in Jn Trkler arasndaki levkalade prestiji kendilerini bu ekilde aydnlattndan ileri geliyordu. Bak. Abdullah Cevdet, "Hekim-i Edip Ali Bey Hseyinzade," tihat, Ocak 1907, s. 294-296. Hseyinzade ayn zamanda "kltrei* Pan-Turanizm'i ilk yayanlardandr. Bak. Trk Yl 1928, s. 42-413. * Trk Yl, s. 415. 60 nn dergisinin evresinde toplananlarn siyasi faaliyetlerinde bulabiliriz. Recaizade Ekrem, Mlkiye'deki hocaln kaybettikten birka yl sonra, gene Mlkiye'deki yetenekli elemanlarn ekirdeini oluturduu bir dergiyi canlandrmt. Servet-i Fnn ismindeki bu dergi, eski Mlkiye rencilerinden Ahmet hsan tarafndan karlyordu. zerinde durulmas gereken nokta, birok gen aydnlarn hayatlarn "hrriyet" uruna tehlikeye attklar bir srada bu derginin "sanat iin sanaf' gerekletirmeye alm olmasdr.90 Siyasi bakmdan giritii en cesaretli hareket baz yelerinin 1900 ylnda ngiliz sefaretine yaptklar bir ziyaretti. Bu ziyaret ngiltere'ye Boer'lere kar giritii savata baar dilekleri sunmak iin yaplmt. ngilizlere kar gtt siyasete gre Abdlhamit'in bu hareketi bir ayaklanma olarak deerlendirecei belliydi. Bu bakmdan giriim cesuraneydi. Fakat hareketin nitelii mcessem bir gaftan ibaretti. ngilizlerin bu aydnlar arasnda "parlamentonun anas" olarak hatrlanmas bu devletin bir tenkil siyaseti izledii bir zamanda ngiliz sefaretine tebrike gitmelerini gerektirmezdi.91 Servet-i Fnn'cularm ngiltere sefaretini ziyaretlerinden

az sonra air Hseyin Siret, smail Safa, ulemadan Ubeydullah Efendi imparatorluun eitli kelerine srlmlerdi. Her ne kadar Servet-i Fnn'un 1901'de kapanmas siyasi nedenlere dayanyorduysa da aslnda bu, bir yanlmann eseriydi ve gerekte siyasi bir yn olmayan bir yaz sansr tarafndan yanl yorumlanarak kapatma karar verilmiti.92 90 Servet-i Fnn iin bak. Ahmet hsan, Matbuat Hatralarm, s. 57 Vd.; smail Habib. Yeni "Edeb Yeniliimiz,"s. 410-414; Servet-i Fnncularn en cesuru olan Fikret bile siyasi tutumuna tam bir aklk vermemiti. Ancak din bakmndan gerici saylacak akmlara kar koymas nemli bir hizmet saylmtr. Bak. Sabiha Sertel: Tevfik Fikret deolojisi ve Felsefesi (stanbul, 1946), Passsim. 91 Ahmet hsan, Matbuat Hatralarm, s. 105-109. 9* /i>/d., s. 109. 61 rtJflfMfllM^ Servet-i Fnn'un suya sabuna dokunmayan politikas Ahmet Mithat Efendi gibi muhafazakr fakat halk kimselerin hl okuyucu bulmalaryla sonulanyordu. Hi olmazsa Ahmet Mithat Efendi'nin halkl hayati bir aka dokunuyordu. Ahmet Rasim de halkn hayatn ayrntlaryla anlatarak ve halkn isteklerini kendine rehber ederek yeni bir halk edebiyatn temellerini salamlatryordu. Halklk bir "kendi iine dn" tasvir ettii derecede Trklk de ayn akmn baka ynn oluturuyordu. lk Trklk Hareketleri Jn Trkler zamannda balangc grlen Trklk hareketi93 1880'lerde lengistik (dilbilim) Trklk halini alm, emsettin Sami'nin eserlerinde bir lisaniyat (dilbilim) sorunu olmutu. 1893 tarihinde kdam gazetesinin "Trk gazetesidir" balyla kmas Trkln kltrel bir hareket olarak gelieceinin iaretiydi. kdam kadrosunda Trkle kltrel adan bakan Necip Asm, Veled elebi ve Emrullah Efendi gibi yazarlar topluyordu. Bu kimseler de Trklerin ana kltrel niteliklerinin neler olduunu tespit etmeye alyorlard. kdam da siyas bakmdan muhafazakr bir gazeteydi, fakat gene "milliyet" fikrinin sonradan, Trkiye'deki nemini gz nnde tutarsak bir nderlik grevi grd akt. Gene bu noktada da, "siyas muhafazakrlk" bazen ok daha "ilerici" bir unsurla birleebiliyordu. Genel olarak, Trk basnnn 1880'lerde siyas bakmdan muhafazakr olmas ve bu itibarla siyas tahlillere girimemesi, Murat Bey'in, 1886'da Mizan' kard srada, birka cretkr tahlille siyas hret sahibi olmasn mmkn klmt.94 * Bak. Trk Yl 1928, s. 402 vd. 94 M/zan'daki yazlarn tahlili iin bak. blm III, not 75 vd. Mizan'm saylarn bugn okuduumuz zaman gazetenin yaratt sansasyonu anlamak zordur, fakat sorunu Abdlhamit devrinin basn ynnden ele almamz gerekir. Basnda i siyas konularn ele alnmaynn bir ikinci sonucu da siyas teorilerin derinliinin kavranamam olmasdr. rnein, asker okul rencileri Avrupa'ya kamakla elde ettikleri siyas eletiri imknnn kendiliinden ortaya bir siyas teori karaca kansna varmlard. Zamanla byle bir serbestliin kendi bana teori retici olmadn anladlar ve siyas sorunlarn dibinde yatan kltrel konulara nem vermeye mecbur kaldlar.

 Bakent Dndaki Merkezlerin Gelimesi j Jn Trk hareketinin Osmanl imparatorluu snrlar iinde : verdii ilk meyvenin "Erzurum syan"95 eklinde belirmesinin Abdlhamit devri Trkiyesi'yle yakn bir balants var dr, o da tarann bu devirde yeni bir uyankla kavumas; dr. Gene, Ziya Gkalp'n ttihat ve Terakki'ye yelii dolaysyla bir sre hapiste bulundurulduktan sonra entelektel J faaliyetini Diyarbakr'da devam ettirmi olmas ayn gelimei nin bir sonucuydu.96 Nihayet, Hizmet gibi liberal eilimli bir j gazetenin Osmanl mparatorluu snrlar iinde kendiliinj den bitmesi, entelektel hayatn artk payitahtn dnda dalbudak salmaya baladnn bir iaretiydi. Bu yaylma Jn Trk hareketinin nemli haberleme ann stanbul'dan taraya yaylmasyla, tara taraln kaybetmeye balyordu. 95 "Erzurum syan" iin bak. Nazm ren, "iki Hatipten Biri", Dnya, 5.5.1952. Burada verilen bilgiler isyann sanld gibi Sabahattin Bey'in gnderdii Hseyin Tosun tarafndan karlmadn teyit ediyor. Bu ikinci gr iin bak. Bayur, Trk nklab Tarihi, II, 4, s. 81. Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, s. 749. 96 Bak. Enver Behnan apolyo, Ziya Gkalp: ttihat ve Terakki ve Merutiyet Tarihi (istanbul, 1943), s. 41.

62 63 Payitahta benzeme abasnn en ileri gelen temsilcilerinden Manastr, Kosova ve Selanik vilayetleriydi. Bu hareketi salayan unsurlarn en nemlileri arasnda Sait Paa'nm eitim reformlarn saymak gerekir. Said Paa eitli vilayet merkezlerinde idadiler kurmak suretiyle tarann payitahta ynelmesini salamt.97 te yandan Mlkiye mezunlarnn ynetim hizmetlerine girmeleriyle payitahttan taraya ters ynde bir akm balamt. Abdlhamit'in en ok nem verdii yol politikas sonunda kendi aleyhine ileyen bir haberleme an salamlatryordu.* Avrupa'yla ticari ilikilerin artmas ve tara merkezlerinin dorudun doruya Avrupa'ya mal ihra etme imknlar ayn ynde alan bir etkendi. Selanik vilayetinin nderlii 1880 yllarnda belli olmutu. O yllarda baz Selanik ulemas bu ehirde aznlklar tarafndan gelitirilen eitim sistemini taklit ederek ayn modern sistemi uygulamaya almlard. Daha sonra bu yntemlerle stanbul'da da okullar kurarak zamanmzda hl faaliyette olan bir idadi'ler serisi oluturmulard.98 Kosova vilayeti Trkiye'de ilk ehir planlama esaslarn uygulayan vilayetti. brahim Temo'nun Manastr'da domu olmas bir rastlant olmad gibi ttihat ve Terakki esas kurucularnn hepsinin taral olmas da memleketin iine girdii yeni bir gelimenin belirtisiydi. 97 Ahmet Emin Yalman, Turkey in the VVorldtyar (New Haven, 1930), s. 34. * Bak. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi VIII: Birinci Merutiyet ve stibdat Devirleri 1876-1907 (Ankara, 1962), s. 459 vd.

98 Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, s. 391-397. Devrimize kadar gelenleri Feyziye, Terakki, Feyziti. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Kuruluu Zamannda Bab Etkiler Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin kuruluuyla ilgili olarak karmza zaman zaman kan bir tema Cemiyetin kuruluunda yardmc olarak grlen baz ran etkileridir. Bu etkilere Yeni Osmanllar zamannda rastlamak mmkn deildir. Her ne kadar ran liberallerinden Malkom Han'n Yeni Osmanllarla temas olduu anlalyorsa da bu temaslar seyrekti. Fakat 1880'lerde durum deimiti. Yeni etkenlerden biri de Bablerin Trkiye'ye gelmi olmalaryd. 1850'lerde ran'da yeni bir din reform hareketine girien Bablerin Trkiye'ye snmalar 1864'te Sultan Abdlaziz tarafndan mmkn klnmt. Daha sonra bir ksm Kbrs'a, bir ksm Akka'ya srlmt.99 1873'te "Vatan yahut Silistre" hadisesi dolaysyla teb'id edilen Bereketzade smail Hakk Akka'da onlara rastlam fakat biraz ilkel sayd Bableri pek ciddiye almamt. Ancak, daha sonra Bablerin bir tr danman haline gelen ran reformcusu Cemaleddin-i Efgani'nin Yeni Osmanllarla ilgisi olduunu biliyoruz.100 Cemaleddin'in Jn Trk hareketini deilse de 1900'den sonra Jn Trkleri etkileyen Trklk akmn ekillendirmekte oynad rol aktr. Etki Cemaleddin-i Efgani'den Mehmet Emin'e ve Jn Trklere intikal etti. Cemaleddin 1892'de Abdlhamit tarafndan Trkiye'ye davet edilmiti. Bu andan itibaren ili'deki konanda Trk aydnlar iin haftalk sohbetler yapmaya balad. Bu sohbetlerin mdavimlerinden biri de Mehmet Emin olmutu. Cemaleddin'in Mehmet Emin zerindeki etkisi Mehmet Emin'in kendini Trklk bilincini ilemeye vermesi eklinde grld. Daha sonra Yusuf Aku99 Cari Brockelmann, History of the Islamic Peples (London, 1949), s. 424-427. 100 Bak. Mardin, The Genesis, s. 223, 407.

64 65 ra'nn da belirttii gibi,101 bu karar, Efgani'nin bir Trk olmasndan ok slm memleketlerinin kendi enerjilerini toparlamalaryla beraber ykselebilecekleri Berna'sn durmakszn tekrar etmesinden domutu. Fakat, her eye ramen, Efgani'nin etkisi "milliyet" kavramna verilen bir deerle kendini gsteriyordu. Jn Trklerin bu kanallarla Trk aydnlarna intikal eden "milliyet" fikrinden dolayl bir ekilde yararlanm olmalar muhtemeldir. Cemaleddin-i Efgani stanbul'daki Bableri bir "gen ran" cemiyeti eklinde organize etmi ve bir ksmn propaganda yapmalarn salamak iin gizlice ran'a sevk etmiti.102 Bu "gen ran"llarn bir ksm hayatlarn, Avrupa'dan, yasak edilen Jn Trk yaynlarn getirmekle ve Yeni Osmanllarn eserlerini yeniden basmakla kazanyorlard. Yeni Osmanlla tvbe etmi olanlardan Ebzziya Tevfik'in103 Padiah'a verdii bir jurnaldan irket-i roniye isimli bir rgtn Namk Kemal'in Vaton'nn 50. basksn yaptn anlyoruz. brahim Temo'ya gre Avrupa'da kan yasak yaynlar kendisine salayan daha sonra Cemaleddin-i Efgani'nin telkinleri etkisin-

de Acem ahn ldren Acem Rza isminde bir kimseydi.104 Jn Trklerin Sosyal Kkleri 1876'da Sultan Abdlaziz'i tahttan indiren fiili kuvveti Sleyman Paa'nn direktifiyle hareket eden Harbiye taburu 101 Bak. Trk Yl 1928, s. 330 vd. Hrriyetin ilanndan sonra Trkler Cemaleddin'i "Trk" kabul etmilerdir. Bak. A. T. "eyh Cemaleddin-i Efgani", Trk Yurdu VI (1330), s. 2263-2267 ve "Vahdet-i Cinsiye Felsefesi," Trk Yurdu III (1329), s. 70-77. 102 (S. Taghizade), "Panislamisme et Panturquisme", Revue du Monde Musulman (1913), s. 185. 103 Tugay, ibret, s. 126-130. 104 Temo, Hidemat-l Vataniye, s. 67-68. Temo'nun verdii isim iin bak. Edward G. Browne, The Persian Revolution 1903-1909 (Cambridge, 1910), s. 10-11. salamt. Subay adaylarnn bu gibi bir darbeye katlmalar, aralarnda hrriyeti akmlarn ne kadar kolayca yank bulabileceinin bir deliliydi. Harbiye'deki rencilerin Bat fikirleriyle ilgisini kuran, gene, dnya edebiyatndan seme paralar paravanas altnda mektebin iine lml bir liberalizmin rneklerini sokmay baaran Sleyman Paa'yd.105 1876'da Abdlaziz'e kar harekete geenlerin hitap edebildikleri bir dier his halk tabakalarnn dine ballyd. Abdlaziz'in tahttan indirilmesinden hafta nce "softalar kyam" sonucunda Sadrazam Mahmut Nedim Paa'nn azli salanmt. eyhlislam Hayrullah Efendi'yse Abdlaziz'in hal'ini vacip klan fetvay imzalamt. , Bunlarn nda Abdlhamit'in, tahta kt zaman 1) hrriyeti fikirleri yayan bir grup (Yeni Osmanllar), 2) Babli erknndan bir grup, 3) askeri kuvvetlerden oluan bir grup, 4) din adamlarndan oluan bir grup'la karlatn syleyebiliriz. Bu ittifak Osmanl mparatorluu'nda seyfiye, kalemiye, ilmiye gibi ana meslek gruplarnn bir ittifakndan baka bir ey deildi. ttifakn li ve Fuat Paa'dan artakalan bir sisteme kar baaryla kullanlm olmas, gerektiinde Abdlhamit'e de ynelebileceini gsteriyordu. Abdlhamit devrinin btn i politikas bu ittifak zmeye yarayacak bir kararlar silsilesi olarak deerlendirilebilir. Abdlhamit'in askerler iin kulland taktik, askeri kumandanlarn ellerinden yetkileri alp Yldz' askeri politika, "harekt ve eitim" ve personel merkezi haline getirmek oldu. te yandan, d ilikilerde, sorunlarn mmkn olduu kadar diplomasiyle asker ve silaha mracaat etmeksizin halline gi105 Sleyman Paa darbe fikrine balangta kar olan Hseyin Avni Paa'y uzun izahlardan sonra ikna etmeyi baarmt. Bak. Sleyman Paa, Hiss-i nklap, s. 10. Sleyman Paa'nn Harbiye rencilerine sylevi iin bak. Ahmet Saib, Vak'a-y Sultan Abdlaziz (Kahire, 1320), s. 17 vd.

66 67 jilMiMlltM^ dildi. Donanma bo, isiz brakld. Brokrasiye kar kullanlan taktik ona nem vererek Yldz'a balamaya almak oldu. Ulema'ya gelince -genellikle sanlanlarn tersine- ilmiye kendi yanda kavrulmaya brakld, lmiye'nin bir kuru-

lu olarak yava yava, kmesine kar hibir nlem alnmad. Bu politika az kalsn baarl oluyordu. bdlhamit'in tutumu iki noktada engellerle karlat. Bir yandan imparatorluun d etkilere mtemadiyen maruz bulunmas askeri gcn modernletirilmesini, askerlerin uyank tutulmasn gerektiriyordu. te yandan 1905-08 yllar arasnda Makedonya sorunu nem kazannca oraya ylan gen ve bilgili subaylar imparatorluun geleceiyle ilgili sorunlar Yldz'm denetiminden uzak bir yerde topluca tartmak imknn elde ettiler.106 bdlhamit'in askerler hakknda izledii politikann ana hatlarn ortaya karmak zor deildir. Padiah, tahta geer gemez -daha sonra Rusya'yla harp halini alan- Srp isyann bastrmay stne ald. Yldz Saray bundan sonra asker harektn ynetildii ve atama terfilerin yapld merkez haline geldi.107 Subay yetitirme merkezleri zerinde zellikle sk bir denetim kuruldu. Von der Goltz Paa'nn asker dzenlemelere memur edilmesine kadar Harbiye rencisi nian talimine cephanesiz kyordu.108 1887'den sonra Asker Tbbiye'ye disiplin ve denetimi arlatrmak zere yeni bir mfetti tayin olundu. brahim Temo'ya gre ttihat ve Terakki'nin kurulmasn hazrlayan nedenlerden biri renciler arasnda bu tayinin uyandrd memnuniyetsizlikti.109 106 Bu izah iin bak. emseddin, Makedonya, s. 120-125. 107 Bu politika iin bak. Mehmet Arif, Bamza Gelenler 2. bas. (stanbul, 1328) ve zzet Fuat Paa, Karlan Frsatlar (stanbul, 1325). bdlhamit'in iktidar Y|dtz'da toplama politikas iin bak. Tahsin Paa, Abdlhamit, s. 25; Mayakon, Yldz'da, s. 37. 108 Ergin, Trkiye Maarit Tarihi, s. 721. 108 Tem o, Hidemat- Vataniye, s. 14 vd. 68 renciler disiplin sorunlarndan ok, programn slahnn ve Tbbiye'nin Avrupa'daki benzerleri ayarna getirilmesinin nemli olduuna inanyorlard.110 Zira Tbbiye-i ahane pek "ahane" bir kurulu deildi. Eref isminde biri [sonradan Jn Trklerle ibirlii yapan air Eref?] krk dkk bir j mikroskop bulmann ne kadar zor olduunu ve nebatat bah! esinin ne kadar bakmsz olduunu anlatan hicivler brakmtr.111 ttihatlardan mektep gnlerini hatrlayanlar bu izlenimleri doruluyorlar.112 Bunlarn dnda Tbbiye-i ahane rencilerinde toplumun dna atldklar kansn r yerletiren iki unsur daha mevcuttu: genel olarak asker p mekteplere girenlerin az varlkl kimseler arasndan gelme- I leri ve mektep iinde "beyzade" takmnn ayrcalkl mua- F mele grmesi. | Asker personelin halk tabakalarnn iinden alnmas II. Mahmut devrinden beri bir det halini almt. Bu gelime, Sultan Mahmut'un Yenierileri dattktan sonra, ordu iinde yer alacak olanlarn nfuzlu ailelere herhangi bir bala balanmamalanm istemesinin sonucuydu.113 te yandan, bu genler, aralarnda baz ayrcalkl kimselerin -Babli brokrasisinin yksek kademelerinde bulunanlarn ve Saray erknnn ocuklarnn- ayrcalkl bir statye sahip olduklarn gryorlard. 1889'da o zamana kadar ehzadelerle birlikte ehzadegn mektebinde okuyan "paazadeler Mekteb-i Harbiye'de alan zel snflara devam etmeye balamlard.114 . j

u j

; \

 us bid. m Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, s. 988. Bu szler Tbbiye rencilerinin pratik kurlarn grdkleri Glhane Tababet Tatbikat Mektebi hakknda sylenmitir. ' 112 Bak. yukarda Not 89. | 113 Bu unsurlar iin bak. Rapport sur TAction de la Mission Militaire en Turquie depuis 1854 (1859). Ministere de la Guerre. Depot de la Guerre. Documents Statistique B i JON - Y. No. 300 -.83/1622 ve Charles MacFarlare, Turkey and Its D&stiny (Londbn, 1850), II, 279. i 114 Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, s. 722-724. 69 uilWWHlpwW^ Bu usul 1908 inklabna kadar devam etti. Ayrcalkl renciler mektepten kar kmaz birka derece terfi ettiriliyordu. Jn Trkler iinde bu ikiliin ne kadar derin yaralar atnn bir iareti, zaman zaman programlarnda terfi usulleri hakknda beliren maddelerdir. Dier bir gsterge hrriyetin ilanndan hemen sonra bu ekilde rtbe alanlarn hepsinin rtbesinin indirilmi olmasdr. Nihayet, son bir etken, gerek askerlerin, gerek Tbbiye rencilerinin kendilerini Abdlhamit'in kurduu dzene yabanc hissetmeleriyle sonulanyordu, o da ounun taral olmasyd. Memleketin cra kelerinden gelen genlerin deerleri Saray deerlerinden bir hayli farklyd. brahim Temo'ya gre mektepte renciler "taral" ve "stanbullu" eklinde kk meydan muharebelerine sebebiyet veriyordu. Bu arbedelerde taral grubun liderleri daha sonra ttihat ve Terakki Cemiyeti'ni kuracak olanlard.115 Abdlhamit'in mlki erkn kendisine balama politikasna gelince: Padiah Mlkiye'den birincilik ve ikincilikle mezun olanlar mabeyn'de kendi hizmetine alyor ve dierlerine oranla yksek bir hayat standard salyordu.116 zellikle Mlkiye'den mezun olmayan bir kimsenin kaymakamla tayin edilmesine kesinlikle izin vermiyordu. Mlkiye'nin 1887'den sonra bir siyasi faaliyet merkezi olmaya balad derecede Padiah'n Mlkiyelileri kendine balamas politikas baarl olmam saylmaldr. Mlkiye'den kan akmlar genel olarak "dabn muhafaza eden" tipte muhalefet yarattklar derecede Padiah baarl olmu saylabilir. lmiye en ok "vey evlat" muamelesi gren kurumdu. Abdlhamit ulemadan son derece kukulanyordu ve sokakta eyhlislm'a rastlayanlar onu grmezlikten gelmek zo115 Temo, Hidemat- Vataniye, s. 11, tarallk iin gene bak. Trk Yl, s. 415. 116 Tahsin Paa, Abdlhamit, s. 36-37. runluluundayd.117 \ "Devr-i Hamid"nin bir baka zellii medreselerin slah j veya modernletirilmesi iin hibir tertibat alnmam olmasyd. Sleyman Paa'nm daha nce softalara ve asker rencilere yabanc dil retmek iin kurduu kurum yok edildi.118 Trk eitim tarihinin uzmanlarndan birinin ifadesiyle: "hatta bu devirde renci askerlikten istisna edilerek medreseler bir asker kaa yuvas ve bir cehalet oca haline getirildi."119

lmiyeyi "krletme" politikasnn unsurlarndan biri siyas fikirlerin tartlmasna yardm edecek olan din eserlerin j okunmasnn yasak ediliiydi. Jn Trklerle beraber alan \ bir bilgin Padiah'n bu hareketinden yle sz ediyordu: j "Zaman- saadetten imdiye kadar hibir Padiah vaktinde ktb-i er'iye nshalarnn toplandn iittiniz mi? Medreselerin harabiyetten, hayvan damlarndan fark kalmad. Seyyahlar gelip gryorlar, bari ecanibden hicab ediniz..."120 Kanun- Esasi yaymclarndan Hoca Muhittin ve Hoca Kadri ve ada gazetesinden Ubeydullah Efendi gibi121 kimselerin Jn Trklerle niin ibirlii yaptklar sorunu bu ynden deerlendirilmelidir. Abdlhamit'in rejime kar ilk yafta yaptrma kampanyas softalarn, baz ulemann zendirmesiyle baladklar 117 Ibid, s. 39. 118 Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, s. 539. 119 Ibid., s. 93. 120 "eyh Muhittin Arizesi," Kanun- Esasi, 28 Aralk 1896, s. 2. 121 Hoca Kadri iin bak. Mehmet Kadri, Saraih (Paris, 1910), Ubeydullah Efendi iin s. 33 ve Trk Mehurlar, 388. Arada srada Mevlevilerin de Jn Trklerle iliki kurduklar anlalyor. Tevfik Nevzat sorununa ismi karan bir Mevlevi eyhi iin bak. nal, Son Asr, 1847-58.1897 ylnda Jn Trkler arasnda ilk tutuklamalardan sonra kurulan "Numune-i Terakki" grubunda ulemann says kabarkt: Bak. Ali Fahri, Emel Yolunda (stanbul, 1328), s. 385 vd. 70 *W|tiilRtw|^^ M,I mim,! uum* 4 > n >"

bir harekettir. Bu protesto zerine Abdlhamit iki bin kadar softay Dou Anadolu'ya srmt.122 Bir sre sonra softalarn Ermeni komiteleriyle ibirlii yapmaya hazrlandklar ihbar Abdlhamit'i onlar geri getirmeye mecbur etti. Sultan Abdlhamit, Osmanllk ve Panislmizm Abdlhamit devri hakknda yazlm ciddi eserlerin byk bir ksm123 Padiahn "panislmizm" politikasndan sz ederler. Byle bir politikann 1890'dan nce varlndan sz edilemeyecei gibi, 1890'dan sonra da pek atak bir "panislmizm" politikasna giriildiini ispat etmek zordur. Abdlhamit'in, tahta kt zaman Osmanl mparatorluu'nda "Osmanllk" ilkesini egemen klmak istedii ve "bila tefrik-i rk ve din" bir millet kurma yolunda "Tanzimat" adamlarnn giritikleri abay devam ettirmek niyetinde olduu, ilham ettii ss-i nklap'tan124 ve izledii "hibir milleti gcendirmeme" politikasndan anlalr. Abdlhamit'in politikasnn bu devri hakknda yaz yazanlarca "panislmizm"e balannn nedeni Gabriel Charmes'n Le Panislamisme adyla yazd kitaptr. 1880'de kan bu kitabn125 tezi Abdlhamit'in erge panislmizm politikasna sapmak zorunluluunda kalacayd. Eser mevcut bir politikay tahlil etmekten ok, ilerde Panislmizm'den baka Osmanl mparatorluu iin kar yol olmadn ileri sryordu. Gerekten de Yeni Osmanllar, faaliyetlerinin son yllarna doru byle bir fikir 122 Bu konudaki haberler iin bak. "Dersaadette Asakir ve Softalar," Hrriyet, 1 Ocak 1894, s. 6; Times (Londra), 23 Eyll 1893, s. 3; (Comite de la Jeune Turquie), La Turquie sous Abd-ul Hamid (istanbul, tarihsiz [1893?],) s. 3. 123 Bak. Bernard Lewis, The Emergence of Modern Turkey (London, 1962), s. 334 (S. Taghizade), Revue du Monds Musulman, (1913), 185-189; Jean Deny "Abd

al-Hamid, II," Encyclopedia of slam, I (1960), s. 63-65. 124 Ahmet Mithat, ss-i nklap (stanbul, 1294/5), s. 9 vd. 125 Gabriel Charmes, L'Avenir de la Turguie: Le Panislamisme (Paris, 1883). kabul etmeye zorlanmlard.126 Fakat Abdlhamit'in tahta gemesi daha nce izlenen Osmanllk politikasnn yemden canlandrlmas demekti. Padiah'm Cemaleddin-i Efgani'yi Trkiye'ye daveti, "panislmizm" politikasn gtmeye doru bir adm saylabilir, fakat bu davetin 1892'de (Kayzer'in ziyaretinden sonra) yaplm olmas bir rastlant sonucu deildir. Jn Trk kaynaklar Padiah'm panislmizm politikasn 1890'la.rda ortaya kardn belirtmekte ittifak halindedirler.127 O devri incelemi olan bir yazarmz da ayn fikirdedir.128 Genel olarak Jn Trkler Abdlhamit'in bu giriimlerini gln saymlar ve uzun zaman Osmanllk politikasn tercih etmilerdir. Jn Trklere zaman zaman atfedilen "panislmizm" Osmanllk politikasnn yan banda slama da nem vermeleri zorunluluundan ileri gelmitir. Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Londra ve Paris Jn Trkleriyle likileri Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin kurulu tarihi Mays 1889'a rastlamaktadr.129 Meveret gazetesinin 1896'da kan bir makalesinde bu Cemiyetin "tohumunun" 1896'dan "on iki sene nce" atld sylenmektedir.130 Pek belirsiz 126 Bak. Mardin, The Genesis, s. 60, 61,331, 332. 127 Bak. "ittihad- islm," Kanun- Esasi, 12 evval 135. Burada yaplan ayrm Abdlhamit'in "emr-i hilafete" sarlmas ile "ittihad- slm' ayr politikalar saymaktadr. Yazara gre Abdlhamit birincisini 1876'dan sonra yapm, fakat "ttihad- slamc" olmas 1892'den sonradr. Ahmet Rza da, tarih vermeden bu ayrm yapyor. Bak. Ahmet Rza, La Crise de l'Orient (Paris, 1907), s. 29. 128 Yalman, Turkey in the World War, s. 38. 12 Bu tarih Kuran tarafndan kaynak gsterilmeden verilmektedir. Bak. Kuran, Milli Mcadele, s. 135. Fakat bu bilgi Cevr mstear ve inklab Niin ve Nasl Oldu (Kahire, 1909) ismiyle yaymlanan kitabn s. 26 vd'dan alnmtr. Temo da bu tarihi doruluyor. Bak. Temo, Hidemat- Vataniye, s. 18-19. 130 "Tohum ve Mahsul", Meveret, 15 ubat, s. 3.

72 73 |lll*MWfti(*NW^ lb*#l||.|Hl'il|lliw.,^>l|,Hllr|lll^

olan bu ifadeden neler kastedildii anlalmamaktadr. Ancak bu "tohumu" ekenlerin iki arkada olduklar ve onlarn "cemiyet" ve "ttihaf'n gereklilii zerinde ittifak ettikleri anlatlyor.131 "O iki akirdan ilk ihvan- cemiyettir."132 Bu ifade ve "ittihat" zerindeki srar, cemiyetin kuruluundaki ana amacn "hrriyet"ten ok Osmanl mparatorluu'nun paralanmasn engellemek olduunu bir daha gsteriyor. Franszca Mechveret'in dier bir makalesinde Cemiyetin "drt yl nce" olutuu ifade ediliyor.133 Bundan ilk cemiyetin toplantlarndan birinin tarihi kastedildii anlalyor.134 1893 tarihinde stanbul'da kan ve "Imprimerie de la Jeune

Turquie" ibaresini tayan bir risale Tbbiyelilerin ilk yaynlarnn o tarihe rastladn dorulamaktadr.135 ttihatlarn, hrriyetin ilanndan sonra danmanln yapm ve cemiyetin oluumu hakknda kurucularndan bilgi toplayan General mhof a gre Tbbiye rencilerinin ilk hareketlerinden biri byle bir matbaa kurmak olmutur. Bu da136 Meveret'teki makalede verilen faaliyet tasvirine uyuyor: "Defter tutuldu, sandk ald, para toplanmaya baland. Bu ake ile silh- hrriyet olan maarifin vatandalar arasnda taksim ve terkini, ezhan- mmetin tahsil ve terbiyesi iin mektepler alacak, muallimler yetitirilecek, kitaplar, gazeteler baslacak..."137 Bu ifade ayn zamanda Ahmet Bedevi Kuran tarafndan bulunan cemiyet tzklerinin gerekten ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne ait olmas ihtimalini artryor. nk o 13L ihid. 132 Ibid. . 133 Mechveret, 15 Nisan 1896, s. 2. 134 Alu Aa itimai bak. Cevr, nklap, s. 26. 135 LaTurquie Sous Abd-ul Hamid (istanbul, Imprimerie du Comite de la Jeune Turquie a Constantinople [1893 ?]). 136 General-Major Imhoff, "The Entsehung und Der Zweck des Comites tr Einheit und Fortschritt," Die VVelt des Islams I (1913), s. 172. 137 Meveret, 15 ubat 1896, s. 3. tzkte de halk aydnlatma birinci derecede bir gayedir.138 1895 ylnda ilk tutuklamalar olmu ve cemiyet darya ilk yelerini karmaya balamt. te bu srada, 1895 yaz'nn banda Londra'da birdenbire Ali efkati Bey'in Hayal ve stikbaVi, uzun zaman sren bir sessizlikten sonra, kmaya balad. Bu iki olay arasnda bir ba olduu fikri gayr ihtiyari akla geliyor. Hrriyet'in Mays saylarnda bunu dorulayan bir haber mevcuttur: Faris bu saylarda Paris'e kaan Harbiye rencilerinin bir gazete karmak istediklerini bildiriyordu.139 Ancak Hayal ve Istikbal'in bir hayli snk kmas rencileri baka tarafta yardm aramaya sevk etmi olabilir, nk Hayal ve Istikbal'in yaymlan, yaz sonunda durdu. Ahmet Rza Bey'e inanacak olursak, kendisi bir sreden beri askeri rencilerle ilikideydi ve onlara bir gazete karacan nceden haber vermiti.140 Kuran bu son gelimelerin bir nc kkn veriyor.141 Sonunda, 1 Aralk 1895'te Ahmet Rza Bey Meveret'i ve Franszca ekini kard. Btn bu sylenenlerden karlacak olan asl sonu, 1895 ylnda Ahmet Rza Meveret'i karmaya balad zaman, stanbul'da, Paris'te ve Londra'da bir veya iki grup deil, en aa drt grup bulunmu olduudur. Ulemann da kendi balarna bir cemiyet kurup, ancak tesadfen sonradan ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin varlndan haberdar olduklarna inanacak olursak, o zaman gruplar bee kmaktadr.142 Bunlardan birincisi Hrriyet'in ve Selim Faris'in evresinde toplanan ve bazen de ngiliz hkmet evrelerine ok yakn olduu izlenimini yaratan gruptur. kinci topluluk 138 Tunaya, Siyasi Partiler, s. 118 (madde 3). Madde 21'de (s. 120) "kuvve-i kalemiyyeye malik" olanlarn Trkiye'den propaganda yapmak zere dar karlmalar hususu aynen Meveretin "Tohum" makalesinde mevcuttur. 139 Hrriyet, 9 Zilkade 1312, s. 5. 140. Ahmet Rza, "Hatrat," Cumhuriyet, 26 Ocak 1950, s. 2. 141 Kuran, Milli Mcadele, s. 133. 142 Hoca Muhittin, "Maksad- Meslek," Kanun- Esasi, 12 Aralk 1896, s. 3.

74 75 \iM^^U*MB^k^^0I^M^imlmMt^m4nh\m\<lni lM I l (I *"i 11<( 11<\'h" il Ll i-n-MNlhi^lki-iiia.HjUsaJliiJlIlHM-illi;Milllttlilh Trk-Suriye Komitesi yelerinden meydana gelmiti. ncs Rza, Ganem ve Fua'dan olumutu. Drdncsyse stanbul'da oluan tam anlamyla asker bir gruptu. Birinci ve ikinci grubun Jn Trk hareketindeki nemi snrldr. Drdnc grubun bakanln bir ara "Mizanc" Murat Bey yapacakt. Fakat bu bir yanl anlamann sonucuydu. nk, Murat Bey'in brokratik reform anlay kendi yatlarndan ve ayn sosyal tabakaya mensup kimselerden meydana gelen "Hrriyetperveran"143 cemiyetinde ifade edilen fikirlere ok daha yaknd. Ahmet Rza Bey'in karakterini verdii nc grup ise 1902 Kongresi'ne kadar bamsz kalmtr. Bundan sonra iki akm birlemi ve karlarnda Prens Sabahattin Be/i bulmulardr. Bu gruplarn "slahat" a verdikleri anlam bazen hayli deiik olabiliyordu. Bundan sonraki blmlerde bu ayrlklarn anahatlar belirtilmeye allacaktr. III. BLM MZANC MURAT BEY VE SYAS FKRLER Sultan Abdlhamit devrinde yaayp 1908'de "Hrriyetin lan"na yetien Osmanl liberal grl aydnlarnn ou, Trkiye'de Abdlhamit rejimine kar etkili bir ekilde harekete geilebileceine dair ilk umutlarn Murat Bey'in kiilii evresinde toplandnda uyuurlar. Osmanl mparatorluu'nda "Meveret" usulnn kurulmas iin alm veya bu umutlar gizlice beslemi olan bu kimselerin bir ksm Murat Bey'e kar duyduklar hayranl Mlkiye'de, hocal srasndaki gz ac etkilerine ve Dnya Tarihi dersinde ekinmeden dile getirdii hrriyeti grlere balamaktadrlar.1 Dier bir ksm aydn, basnn sansrn basks altnda bulunduu bir devirde Murat Bey'in haftalk Mizan'm bamsz fikirli ve gerektiinde hkmeti eletiren yazlarn bulunduu tek gazete olarak ha143 Bak. yukarda not, 38. 1 rnein Ahmet hsan bak. blm II, not 61 ve Mehmet Ali Ayn, Canl Tarihler II (istanbul, 1945), s. 7.

76 77 iiMslliafle.lhiS l, ll,,^trtl|.^B!:li*UJ,yfeje:lnl:!:,ti.H''' trlamaktadrlar.2 Murat Bey'in hayranlar arasnda bile ittifakla byk bir hrriyet mcahidi saylmamas, bazlarnn Murat Bey'in davas urunda yeter derecede sebat gstermemi olduu dncelerine dayanr.3 Buna ek olarak 31 Mart vakasnda ihtilali yapanlar savunur bir tutumu olmas bir-

oklarna hrriyeti hareketle olan balarn unutturmutur.4 Bugnk kuak iin "Mizanc" ad hemen hemen hibir anlam tamamaktadr.5 Bu ilgi kaybnn bizzat Murat Bey'in hareketleri ve karakteriyle ilintili baz nemli nedenleri vardr. Bir kere, Mizanc kiilii dolaysyla, Namk Kemal'in sahip olduu "karizmatik" liderlik niteliinden yoksundu.6 Hrriyetin anlamn anlatmaya alt genlerden kendi dersanesinin dnda bulunanlar iradesinin emberine alabilecek byk edip veya politikacnn niteliklerine sahip deildi.7 te yandan, Avrupa'ya katktan ve hudutsuz bir eletirme olanandan yararlanabilir duruma geldikten sonra kan yazlar 2 Kuran, Jn Trkler, s. 40. 3 Bu tulumun Trkiye'de yaratt yanklar iin bak. Kuran, Jn Trkler, s. 61, ve Prens Sabahattin'e atfedilen bir deerlendirme iin: ankaya, Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, I, 359. 4 Bir cemiyet mensubunun o zamanki roln deerlendirmesi iin bak. Temo, Hidemat-l Vataniye, s. 225-227. s Mizanc hakknda ilk bilimsel yaz 1950 ylnda kmtr. Bak. Fevziye Abdullah (Tansel), "Mizanc Mehmet Murat Bey," (stanbul niversitesi) Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi I (1950), s. 70. 1895 ylna kadar verilen biyografik bilgiler bu makaleden alnmtr. Tansel'in baz hususlarda dikkatli olmamas yznden bu kaynak dikkatle kullanlmaldr. Tansel, Murat'n doduu blgeden "Tarhu Cumhuriyeti" diye sz etmektedir. (Op. cit., s. 69) Aslnda Dastan'daki bu blge bir oligarinin ynetimindeydi. Bak. W. Barthold "Dastan," slam Ansiklopedisi III (1945), s. 454. 6 "Karisma" deyimi iin bak. Bendix, Max VVeber, s. 306. 7 Sonradan Prens Sabahattin'le Paris'te ibirlii yapan Ahmet Fazl (Tung) Bey'e gre Murat Bey 1895'de bile stanbul'daki ttihat ve Terakki Cemiyeti merkezi zerinde pek iyi bir etki brakmt. Ernest Edmonson Ramsauer'e yazlan bir mektuptan; Ramsauer, The Young Turks, s. 28, not. 44. bir dereceye kadar eletirilerinin dozunu azaltt izlenimini veriyor. Bu nokta bizim iin olduu kadar Jn Trkler iin de artc olmutu. Sraladmz daraltc unsurlara ramen, Murat Bey'in fikirlerinin incelenmesi yararldr. Deerleri, Murat Bey'in Yeni Osmanllar Jn Trklere balayan bir dnsel halka salamalarndan ileri gelmektedir. Murat Bey'in sonunda gsterdii zaaf bile kiisel bir baarszlktan daha derin bir anlam tamaktadr. Murat Bey'in teorileri Jn Trklerin daha etkili olabilmi olan baz fikir yaptlaryla karlatrld zaman siyasi fikirlerimizin modernlemesi konusunda bize deerli ipular vermektedir. Murat Bey 1853 ylnda Dastan'da Haraki kasabasnda domutu. Soyunu sralad bir imzasndan (Murat bin elkad Mustafa vs. eklinde) bunlarn uzun zamandan beri lmiyeye dahil olduklar anlalyor. Ailesi Osmanl mparatorluu'nun himayesini arayan bir gruba mensuptu. Murat Bey'in ocukluu doum yerinin Ruslar tarafndan igal edildii yllara rastlar. gal kuvvetleriyle ailesi arasndaki ilikiler iyi deildi. Babas, kpeine asker garnizon kumandannn adn takt iin yl Rusya'nn iine srlmt. Dnnden sonra, Ruslarn izledikleri yumuak politika uzun zamandan beri tasarlad, aile bireyleriyle s-

tanbul'a g etme fikrinden kendisini vazgeirdi. Murat da, babasndan, renim iin Rusya'ya gnderilmesini istedi. Fakat o zamanlar bile asl amacnn stanbul'a gitmek olduu anlalyor. Murat Bey Sivastopol Gimnasium'una kabul edildi. Buradan mezun olduktan sonra kendisi nce Rusya'da niversiteye devam etmek istemi, fakat bilinmeyen bir nedenden dolay bundan vazgemi ve stanbul'a hareket etmiti. Murat Bey, ubat 1873'te payitahta vard. Adliye Nazr olan Mithat Paa'nm evine gitti. Durumunu anlatmas zerine Sadrazam Esat Paa araclyla Maliye Vekili irvaniza-

78 79 A\^^^WM^M^^miMMm^m4miW^\''i * <\ ini l Jl j*h-.rtili*fciii llriliifi liiJffllilkiiili j is ti iiy^ltalii^iiiil^iyiiiaaiiiy S de. Rt Paa'nn yannda bir i buldu. Ulemadan olan Rt Paa, bu sralarda Yeni Osmanllara kar bir eilimle aktif politikay birletirmek gibi byk bir beceri isteyen bir tutumu baaryla srdrebiliyordu. Murat Bey Osmanl payitahtna geldii srada Yeni Osmanllar iki yldan beri Avrupa'dan dnmler ve hkmetin icraatn yeniden eletirmeye balamlard. Murat'n stanbul'a varndan iki ay sonra da, Vatan yahut Silistre'nin temsilinin neden olduu galeyan dolaysyla, gene memleketin eitli kelerine srleceklerdi. Murat'n Paa'nn hizmetine gemesinin ertesi gn irvanizade Sadrazam tayin olundu. Murat Bey Hariciye Matbuat Kalemi'ne tayin ettirildi. Rt Paa, bir yl kadar Sadrazamlkta kaldktan sonra Padiah' tahttan indirmeye ynelen entrikalara ismi kart gerekesiyle azledildi ve Suriye Valiliine tayin olundu. Rt Paa Murat' Suriye'ye beraberinde gtrd. Yolda Yeni Osmanllardan Ebzziya Tevfik'i srgnde bulunduu Rodos'ta ziyaret ettiler. Bir sre sonra irvanizade Hicaz'a tayin edildi. Murat Bey Rt Paa'nn ailesini stanbul'dan getirmeye memur edildi. Yoldayken Paa ld (Eyll 1874). Murat bylece stanbul'da kald. Murat'a gre, devlet memuriyetinde bulunduu ksa sre iinde bile grd baz olaylar kendini devlet hizmetinden soutmutu. Bir gn Ebzziya Tevfik'in kard Sirac gazetesinde Yunan snr yaknnda ekyann faaliyeti konusunda kan bir makaleyi, bu faaliyetlerin durdurulmas iin Sadrazam Esad Paa'ya getirmiken, Paa'daki tepki gazeteyi derhal kapatmak istei olmutu. te yandan Ahmet Mithat Efendi, kendi Tercman'mda Kemal Paazade Sait Bey'e politik grleri dolaysyla dayak attn ilan edebiliyor ve kovuturmaya uramyordu. Sonunda, Murat, irvanizade'nin de Hdiv smail Paa'dan, Msr Hdivliinin olu Tevfik Paa'ya verilmesini salamak iin 80.000 kuru almaktan ekinmediini grmt. Bylece, Murat Bey'de, az bir zaman iinde, devlet mekanizmasnn rd izlenimi uyanmt. Bundan sonra Mlkiye'de devlet memuru yetitirme iine niin bu. kadar akla sarldn anlayabiliriz. 1878 ylnda Mlkiye hocalna atand. Murat, 1876 yllarnda Mithat Paa'nn evresinde topla-

nan Yeni Osmanl grubuna dahil olduunu sylyor.8 Fakat tercihlerinin o zamanlar dahi, siyasi olmaktan ok,kltr faaliyetine dayanan uzun vadeli modernleme yntemlerine gittii belliydi. Bu itibarla o devirde Osmanl "intelligentsia"s iin her eyden ok bir Mlkiye hocas olarak sivrilmi olmas tabiidir. rencisi olan Rza Tevfik'in tanklna gre: "Genliim byk bir heyecan ve uyanklk devrine rastlad. Ben Mekteb-i Mlkiye'de iken, yani 1888 ve 1890 yllarnda Ziya Paalarn, Namk Kemallerin, Abdlhak Hamitlerin bir ktas hatta bir beyti bizim vicdanmzda kyametler koparrd. Bize Murat Bey tarih dersi verir ve hi kimseden saknmayarak Fransa ihtilalini dahi kemal-i belagatla takrir eder, anlatrd."9 Bu takrirlerin renciler zerindeki etkisi, onlar teneffslerde ihtilal sahnelerini, ihtilalcilerin rollerini benimseyerek, canl tablolar haline getirmeye10 yneltiyordu; Murat Bey'in okul dndaki prestiji Tarih-i Umum'sinin tad yeni grlerden geliyordu. Murat Bey'in Tarih'i sayesinde Osmanl aydnlar ilk defa kuru bir hadiseler silsilesi olmayan bir tarih kitabyla karlamlard. Murat Bey, genliinde etkisi altnda kaldn syledii11 Guizot gibi, 8 Mehmet Murat, Hrriyet Vadisinde bir Pene-i stibdat (stanbul, 1326), s. 7273. Fakat ifade biraz kapal olduundan o zamanki tutumu aydnlanmamtr. 9,ibnlemin Mahmut Kemal inal, Son Asr Trk airleri (istanbul, 1930-1942), s. 1516. 10 Mehmet Ali Ayn, Canl Tarihler, II, s. 7. 11 Tansel, Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, I, s. 71.

80 81 I 1. IS![J1,HIH.| h.'. 'i :.::!;.. i , ' : .

btn Avrupa tarihini, zmnen "hrriyef'in douunu hazrlam olan bir gelime olarak ele alyordu. Yeni eserde bylece ortaya serilen tarihin bir "istikamef'i olabilecei fikri Osmanl aydnlar iin yepyeni ufuklar amt. Murat Bey'in nnn nc bir unsuru, gazetecilikte elde ettii baaryd. 1886 tarihinden itibaren Murat Bey haftalk Mizan gazetesiyle ilgiyi ekmeye balamt. Murat'a gre gazeteyi yaymlamasnn asl nedenleri Padiah'n Yldz'daki danmanlarnn entrikalar sonucunda Sait Paa'nn azledilmesi (1885) ve Abdlhamit'in izledii ngiliz aleyhtar siyasetinin kendisinde uyandrd endielerdi.12 Mizanc'mn tezi uydu: Sait Paa her ne kadar, 1879'da Sadrazamla muhafazakr eilimleri dolaysyla getirilmitiyse de, iktidar mevkiinde kald alt yl iinde Mithat Paa'nn baz gr noktalarn benimser hale gelmiti. Bylece yeni bir eitim sisteminin temeli atlm, adalet mekanizmas yeniden tekilatlandrlm, geni bir bayndrlk programnn uygulamasna gidilmi ve Osmanl d borlar stabilize edilmiti. Padiah'n Mabeyn'deki danmanlar Sait Paa'nn kurduu bu yeni sistem sayesinde yetimeleri muhtemel olan yeni ve ak grl memurlarn etkilerinden korktuklar iin Sait Paa'nn ibandan uzaklatrlmasn istemilerdi.13 Mizan', Murat Bey'in bu gr asndan da de-

erlendirmemiz gerekir. Murat Bey'in Mizan'dski politikasnn "cretkr"lmdan sz edildii zaman bunun ok zel bir taktik sayesinde salandn unutmamamz gerekir. Murat'n taktii bir yandan Padiah' btn teki gazeteler kadar hatta daha fazla vmek, te yandan da hkmeti, Padiah'n salad mkem12 Murat Bey, Le Palais de Yldz et la Sublime Porte (Paris, 1895), s. 10,14. 13 Ibid. Bu ayn zamanda Sait Paa'nn Hatratnda (bak. Sait Paa'nn Hatrat (istanbul, 1328),) ileri srd tezdir. mel devlet adamll rneklerine uymad iin eletirmekti. Murat'n bu iki politikas 1908'den sonra, Osmanl devlet adamlarnn kendisine kar gsterdikleri onur krc tutumlar aydnlatmaktadr. 1880'lerde eletirdii kimseler 1908'den sonra da politikada yer almlard. zellikle 1890'daMizan'm hcumlarna urayan Kmil Paa'nn 1908'den sonra Murat'a hibir yardmda bulunmamas bu ekilde izah edilebilir. Ancak burada Murat Bey'in Padiah'a kar olan saygsnn yalnz bir taktik asndan deerlendirilmesi yeterli deildir. Sonradan Hseyinzade Ali Bey'in de belirttii zere, btn Jn Trkler Sultan Abdlhamit'e babalk grevini yerine getirmekte kusuru olan bir baba olarak bakyorlard.14 Bu hissin en kuvvetli bir ekilde belirdii kiilerden biri de Murat Bey'dir. Bunun iindir ki Murat Bey stanbul'dan katktan sonra bile Padiah'a mektuplar yazmaya, hareketlerini Padiah'a izah etmeye almtr. Padiah'n tahta gemesinin ilk on ylnn yldnmnde Trkiye'de 1876'dan beri kan kitaplarn bibliyografyasn Padiah'a sunmak zere hazrlayan Murat Bey15 uzun zaman adil Padiah hlyasn reform arzusuyla birletirmeye gayret etmitir. lerde belirteceimiz zere "adil hkmdar" ideali modernleme akmna katlan slm topluluklarnn Batllamann ilk evresinde gsterdikleri karakteristik bir tepkidir. Fakat ne Mizan'da izlenen taktik ve ne de Murat'n samimi padiahl gazetenin 1890 ylnda kapatlmasna engel olabildi. Murat Bey, duyduu hayal krkln 1890'da yazp 1891'de yaymlad Turfanda m, Turfa m? 16 ismindeki romanna aktard. Bu roman Mansur Bey isminde gen bir idealistin maceralarn anlatyordu. Romann "Milli Roman" 14 Dr. Hseyinzade Ali, -Abdullah Cevdet," tihat (Ekim, 1932), s. 5897. 15 Mehmet Murat, Devr-i Hamidsr(stanbul, 1888). 16 Mehmet Murat, Turfanda mjurfa m, Milli Roman (istanbul, 1308).

82 83 , : M!ft^alhl>lil I. fihHalH.tasJhjiUlaa :B ?!U3 -. E-! : h I ll'l IM , lljp Il . bal da milli bir sorunun ele alndn belirtiyordu. Kitapta, Murat Bey'e pek de benzeyen Mansur Bey namusluluu ve idealistlii dolaysyla srekli engellerle karlayordu. Mansur Bey birok maceradan sonra 93 Harbi sralarnda hakl bir eletirisi dolaysyla Suriye'ye srlyor ve orada umutsuzluk iinde lyordu. Osmanl toplumunun eksik yanlarn bu ekilde tahlil ettikten sonra Murat Bey Padi-

ah'm kendisine teklif ettii Dyun- Umumiye Komiserliini kabul etti.17 Murat Bey bylece olduka nemli bir mevki elde etmiti. Bu memuriyeti srasnda eitli devlet adamlar ve Mabeyn'le olan ilikilerini sklatrd anlalyor. Asl isteiyse Padiah'a kendi reform tasarlarn aklamakt. Bu uzun vadeli ve vatanperverce idealin yannda daha ksa vadeli baz siyasi amalar da olduu hissediliyor. Murat Bey'in hareketlerini daha ok ocuka entrikalar olarak deerlendiren bir Alman gzlemcisi Maliye Vekili olarak atanmak zere zaman zaman Sait ve Kmil Paalarla temaslarda bulunduunu anlatyor.18 Bu arada bu iki devlet adamyla Murat'tan oluacak l bir grubun Padiah'm hareketleri zerinde bir denetim kurmasnn sz konusu olmu olduu anlatlyor. Yazara gre, bu kk komitenin denetimi 1876 Anayasas'nm tekrar yrrle konmasnn yerine geecekti. Murat kendi Batrat'mda byle bir tasavvuru ima bile etmemitir. Fakat eserinin bir blmnde anlattklar gayr ihtiyari kendisine yklenen tasavvurlar konusunda akla baz sorular getiriyor. Bu blmde 1895'te Ermeni Komitelerinin tedhi hareketlerinin yaratt heyecandan sz eden 17 Bu memuriyette iken kendisini bilenler Osmanl karlarnn korunmas iin gayret sarfettiini sylemektedirler. Bursal Mehmet Tahir, Osmanl Mellifleri, III (stanbul, 1342), s. 149. 18 Bemhard Stern, Jungtrken und Verschwrer (2. bas., Leipzig, 1901), s. 211-254. Murat Bey o zamanki dncelerini yle aklamaktadr: "O hengmdaki skntlarm Sait Paa ile vki olan bir mlakat zerine ayrca azalmt. Tekrar Sadarete gelmek ihtimali kat'iyyen sylenmeye balaynca kalbini yoklamak istedim. Me'muln haricinde olarak benim endielerime pek vakf ve kalben mterek ve bana mteveccih buldum. Adeta kmldamaya balam olan erbab- gayret ve vukuf ile mnasebatta olduuna hkmettim. Cesaret alarak biraz kendisine aldm. Kendisi de dertlemekten ekinmedi. Nmayiler icrasna lzum varid olunca onlar bizim taraftan icra olunarak kendinin klliyen harite kalmas icab- halden olduu ve ancak ahvalin evkiyle Zt- ahane Sadaret iin kendisine mracaat edince istedii vkely tyin ve kfFe-i maruzata kabul veya adem-i kabul mbeyyin cevap verilmek, iradat- seniye yalnz bakitabet vastasiyle tahriren tebli edilmek, sadaretin malmat haricinde devair-i adliyeye evamir verebilmek gibi urut ve kuyut ileri srlerek onlar kabul buyurulmaymca itizar etmek mnasip olaca hakknda hem-efkr bulunduk."19 ok gemeden Sait Paa Sadrazam olunca Murat Bey Paa'nm bu konumada kararlatrlan esaslara uymadn anlad. Buna ramen Murat Bey Sait Paa'ya kar tutumunda ounlukla olumludur. 1895 ylnn sonbaharnda Trkiye'den kat zaman Trkiye dnda kard ilk risalenin20 bir ksm yalnz Sait Paa'y "temize karmaya" ayrlmt. Risaledeki ana tezlerden biri Paa'nn iktisadi ve sosyal alanda kurduu kurulularn Jn Trklerin ortaya kmasna neden olduu ve bu bakmdan Said Paa'nm Jn Trklerin "piri" saylmas gerektiiydi. 19 Mehmet Murat, Mcahede-i Milliye, s. 31 vd. 20 Mourad, Le Palais de Yldz, s. 10. Murat Bey'in Sait Paa'nm lm dolaysyla

yazd mfik fakat eletirici makale iin bak. inal, Sn Sadrazamlar, s. 1096.

84 85 Ermeni Komitelerinin 1895'te tedhi hareketlerinin artmas ve stanbul'da yarattklar huzursuzluk ve anarinin devlet adamlarn durumdan siyasi bakmdan yararlanmaya yneltmi olmas muhtemeldir. Kmil Paa, rnein, Ekim 1895'te Sadrazam atannca Padiah'n yetkilerini snrlan^ drmaya almt.21 Murat Bey'in ifadesinden, kendisinin "kmldanmaya balam olan erbab- vukuf ve gayret" arasnda bulunduu ve bu grupta baz yetkilere sahip olduu anlalyor. Jn Trklere oranla daha yal olan ve reformdan yalnz ok genel bir ekilde sz ettikleri anlalan, yayn organlar bulunmayan bu uyarl olmayan grup gerekte bir "grup" deildi. Fakat 1893'te Georgiades'in Jn Trklerin hl mevcut olduu eklindeki deerlendirmesi yksek memurlarn aralarnda kurduklar bu ekilsiz haberleme ana balanabilir. Ermeni sorunu alevlenmeden bir yl kadar nce Murat Bey'in rencilerinden Hmit Bey (?) ttihat ve Terakki Cemiyeti ismini alan bir cemiyetin kurulduunu, yelerinin Tbbiye-i ahane'den ve Mlkiye'den* olduunu ve kendisine bakanlk teklif etmek iin geldiini sylemiti. Murat Bey'in cevab kendisinin, halen bir memur olmas dolaysyla byle bir rgte giremeyecei ve naslsa Padiah'n hareket hattn deitirmekte daha byk umutlar besledii noktasnda toplanyordu.22 Murat Bey, kendi ifadesiyle "genlere,23 lml ve ll davranmalarn salk verdi. zellikle hibir ekilde hareketin Padiah'a kar yneltilmi olduu izlenimini uyandrmamalarn, hkmeti hedef almalarn ikaz etti. Bundan bir sre sonra yeni cemiyetin yelerinin hazrladk21 ibid.,s. 1369 vd * Bu messeselerin kuruluu konusunda objektif bir tarihi deerlendirme iin bak. Karal, Osmanl Tarihi VIII. s. 322, ve genellikle s. 320 vd. 22 Mehmet Murat, Mcahede-i Milliye, s. 26. 23 ta., s. 25. lan bir yafta rneinin dzeltisini yaptktan sonra cemiyet yelerinin camide namazn ardndan cemaati ayaklanmaya davet etme usulne mracaat etmek istedikleri takdirde kendisine nceden haber vermelerini istemiti. Bu gibi bir gelime olduu takdirde aralarna gireceini vaat etti. Namazdan sonra mminlere hitap ederek hkmetin eletirisini yapmak ve cemaati galeyana getirmek Osmanl mparatorluu'nda yzyllardan beri kullanlagelmekte olan bir ihtilal tekniiydi. Ermeni Komitelerinin payitahttaki icraat bu usule tekrar mracaat edilmesini mmkn klacak havay yaratmt. Murat Bey, hatratnda, gerekte genleri fevri bir hareketten alkoymak iin aralarna girmeyi kararlatrdn anlatyor. Plan, cemaati galeyana getirmeye alanlara engel olup ihtilalcilerin amalarn Padiah' kayglandrmayacak / olan bir dille anlatmakt. Bylesine realizmden uzak bir tasavvur, Murat Bey'in aktif politikac olarak ne kadar zayf olduunu gsteren tipik bir rnektir.

Murat Bey'in Padiah'a kar koyma fobisinin teorik yan "saltanat" simgesinin ypranmasn istememesinden ileri geliyordu. Ayn tutumun pratik yan Padiah'a kar ynelen bir hareketin baarl olmamasndan korkmasyd. O sralarda Hrriyet gazetesi kmaya balam ve gene ayn nedenden dolay, kamuoyunda benimsenmeyecei kukusunu yaratt iin, Murat Beyde iyi bir etki brakmamt. Murat'a gre: "Ermeni meselesinin halkmz srf diyanet zeminine sevk- gayret etmeye mecbur eyledii bir hengmda halkn, hissiyat- diyanetini okamayacak olan bir feryad ne kadar hakl ve mnasebetli olursa olsun, bizde Ermeni fesadnn bir nev'i dierinden baka bir ey olamazd. Bilhassa Selim Paris gibi mezhep ve meslei olmayan birinin imzas altnda km bulunursa daha beter olur.

86 87 I \\\l^^MmM^AtMtm^mkkMmMimiah'lln l\, nl l .J- iul L-L-L^-JI--

"Rusya'da Nihilistlerin byle mhlik bir ekle girmesi ilk davrananlarn mizac- milleti hesaba koymakszn On sekizinci asr hkemasnn efkrn nere balamalarndan, ve ilk evvel halkn kendilerinden yz evirmesinden ileri gelmitir."24 Murat Bey'e gre, Ahmet Rza Bey'in 1894'te tabasmas olarak kan Padiah'a Mektubu 25 ok daha verimli bir reform zemini vaat ediyordu. Murat'n Ahmet Rza'y beenmesinin nedeni her iki dnrn de reform hareketini, esas itibariyle, hemen gerekletirilmesi mmkn olmayan ve genel eitim dzeyinin ykseltilmesine ihtiya gsteren bir sre saymalarndan ileri geliyordu. Bu arada Murat hl kendi grlerini Padiah'a sunmann yolunu bulamamt. Bir gn bir arkada ile yapt bir sohbet srasnda kendini ziyarete gelen Hassa Alayndan iki Dastanl muhafza "bir cemm-i gafir" eklinde Saray'a gelindii takdirde askerlerin silahlarn kullanp kullanmayacaklarn sordu. Tereddtsz kullanacaklar cevabn26 ald. Birka gn sonra konumann meali Saray'a ulaarak Murat'la konuan muhafzlar stanbul'dan uzaklatrld. Murat bunun zerine, onlar savunmak iin Mabeyn'e mracaat etti. Padiah'tan gelen cevapta Padiah'n rencilerin "kprdama"larindan kayglandn ve Murat onlarn banda bulunduu iin kendisinden bu faaliyete ait bir rapor bekledii bildiriliyordu. Murat rencilerin banda bulunmad ve raporun yerine Osmanl mparatorluu'nun dertlerini anlatan bir tasar hazrlamaya hazr olduunu bildirdi. Padiah'n uygun grmesiyle tasar hazrland. Ekim 1895 sonunda Murat Bey 24 Murat, Mcahede-i Milliye, s. 29. 25 Ahmet Rza, Vatanin Haline ve Maarif-i Umumiye'nin Islahna Dair Sultan Adlhamid Han-) Sani Hazretlerine Takdim Klnan Birinci Lyiha (Londra, 1312). 26 Murat, Mcahede-i Milliye, s. 23. Abdlhamit'e bir memorandum sundu. Bylece hayalleri ger-

ek oluyordu. Murat, Abdlhamit'in "eminence grise"i olmak hlyalarna dalyordu. Daha sonra Padiah'la yapt bir konumada Padiah'n herkesin anlatt kukucu, dargrl tiran olmad hissi onu daha da heyecanlandrd. Fakat Abdlhamit'in kendisiyle istiare etme vaadi gereklemedi. Murat Bey byk bir hayalkrklna urad. Padiah'a vekillie atamasn salk verdii kiilerden yeni kabine listesinde hibirinin gzkmemesi planlarn alt-st etti. Artk Yldz'a her gidiinde Padiah'n meguliyeti bahanesiyle saraydan uzaklatrlyordu. Hayallerinin bylesine sert bir ekilde dalmas Murat Bey'i Trkiye'den kamaya zorlad. Kendisi Osmanl mparatorluu'ndan ayrlmakla elde etmek istedii sonular yle sralyor: "Birincisi: Avrupa Erbab- iktidaryle efkr- umumiyesine Trkiye'nin ahval-i hazra- dahiliyesi hakknda malmat- sahihe vermek, yani rk ve kaybolmaya mahkm olan tabakann idare-i resmiyeden ibaret bir d kabuktan baka olmadn iddia etmek, Devlet ve millet-i Osmaniyenin pek ziyade slh ve ikmale msait olduklarn ispat etmek, bu slhat sayesinde husule gelecek kavi ve muntazam Trkiye'nin gerek asayi ve gerek medeniyet-i aleni itibariyle pek faydas olacan gstermek. Bu sayede Avrupa efk,r- umumiyesini Trkiye'nin slhna mukaddes bir vazife-i beeriye nazaryla baktrarak er ge hkmetlerini Avusturya ve Rusya politikasn akim brakacak bir meslek-i muttarid ittihazna mecbur edecek nmayilere sevk eylemek. "kincisi: Ermeni meselesinin illet- hikmetini yr ve ayara iyice bildirmek... zamann ruhuna muvafk ve icabna mutabk olarak Memalik-i Mahrusede icra olunacak slhat- umumiyenin haricinde ayrca bir Ermeni meselesine ve Er-

88 89 , Mi^H^^MkP^^^l^^^^^*** *"ta' **""'""" * * '111H u IH 11 i Il' I. i 1111| H l * 1 11 h 11 II l nlM* I ilii*li#i meniler hakknda icraat ihtiyarna kat'iyyen ve klliyen imkn mutasavver olamayacan leme iln etmek... "O suretle hall-i mesele edinilmesinin fiilen kabiliyeti olmadn Avrupa renince Ermeni gayreti Trkiye'de slhat icras lzumu'na tebdil edilebilirdi. Bu sayede 'mitingler ile sair nmayiler bizim hissiyat- kalbiyemizi cerh edecek tecavzler eklinden kar...(di). "ncs: Mddet-i medde cehalet deryasna garkolan, en vahi bir istibdat yk altnda ezilmi bulunan bir cemiyetin iinde ilk uyanan fikirlerin birden ifrata gittikleri emsalleri gemi ahvaldendir. Bu gibi ifratlm mazarratlar oktur. Ezcmle dvalarndan ilk nce istifade edecek olan halka fikri ve iddialar pek vahice ve mizaca gayr muvafk gelir... "...Uyanmann netice-i tabiiyesinden bulunan frkalarn baz nmayiler icrasna kyam etmelerinden hareket zaman gelmi olduu anlalyordu. Halbuki bizde teden beri hrriyet-i matbuat mevcut deildi. Amal ve ittihadat- milliye hakknda teati-i efkr edilmesine imkn yoktu. Bu-

nun iin herkes icra-y nmayite kendi bildiine tabi olacakt ki neticesi hkmeti iddet icrasnda hakl, halk daha adem-i itirake mazur gsterecek bir kargaalktan ibaret kalabilirdi. "u mtalaalardan dahi 'genler'in iln ve tervilerine lyk ve 'ihtiyarlarn mizalarna muvafk ve makul bir slhat program tanzimi... (icabediyordu). Bu i iin dahi benim bakalara mreccah olduum msellem idi. "Drdncs: Alt yz seneden beri bizde devam eden istibdad efrad- ahaliye yle dursun, rical ve Ulemann ekbirine vazife ve mes'uliyet dabm unutturmutu. Bu sebepten olarak maiyet-i mstakile-i ahaneden bed ile makam- sadaratten ve nezaretlerden geerek kaza kaymakamlna varncaya kadar bilcmle bendegn ve memurin-i devlet... 'ifayi vazife' etmek yolunu bulmay akl edemiyordu."' Murat Bey'in siyasi politikasnn ekirdei parlamentonun yeniden kurulmasndan ok bu "ifa-y vazife" salayacak imknlarn evresinde toplanr. Murat Bey stanbul'dan Sivastopol'a giden bir gemiyle kamt. Sivastopol'da kendisini arkada Gasprah smail Bey karlad. smail Bey'in o zamanlar bile Rusya Trklerinin kltr birliini salamak iin altn hatrlarsak bu arkadaln muhtemel etkilerini tahmin edebiliriz. Mizanc akrabalarn ziyarete hazrlanrken Avrupa basnnda okuduu Osmanl mparatorluu'yla ilgili iki haber Paris'e ynelmesine neden oldu. Bunlardan biri Avusturya Hariciye Nazn Kont Goluchowsky'nin Osmanl mparatorluu'nun \ tasfiyesini grmek iin bir konferans dzenlemeyi dn- / dyd. kincisi de Lord Salisbury'nin Brighton'da verdii bir sylevde Abdlhamit'in Ermeni sorunundan sz etmemesini rica eden zel bir mektubunu okumu olmasyd. Murat'a gre, Salisbury, bamsz bir Ermenistan'n kurulmas fikrini Abdlhamit'e ngiliz aleyhtan politikasn detmek iin destekliyordu.28 Murat hareketlerine daima egemen olan dramatik edayla Paris'e gidip bu kuvvetleri durdurmaya karar verdi. Fakat bu srada Padiah'a niin bu ekilde hareket ettiini anlatan mektuplar gndermeye devam ediyordu. Paris yolunda Murat, Kont Goluchowsky'yle yapt bir grmede Avusturya'nn taksimdeki kendi pay olarak Bat Rumeli'yi ve Selnik'i almay umut ettiini rendi.29 27 Murat, Mcahede-i Milliye, s. 64-67. 28 Ayr bir gr iin bak. VVilliam M. Langer, The Diplomacy of Imperialism 18901902 (2. ed. New York, 1956), s. 159-163. Fakat Salisbury bakmndan Murat yazma benzemiyor. Bak. op. cit., s. 206-209. Baka bir kaynak iin Kari Knzer, Abdlhamid II und die Reforman in der Trkei (Dresden, 1897) ve Hugo Preller, Salisbury und die Trkische Frage im Jahre 1895 (Stuttgart, 1930). 29 Murat, Mcahede-iMilliye, s. 83.

90 91 f^hNIH^hNttlMtftiiiU'1)!^'-'"11'^""'11"-1- " >' """" Paris'e gelir gelmez Murat Bey Ahmet Rza'y arad. 1895 yl Fransa iin biroklarnn zlemle hatrladklar

bir kltrel gelime devrinin orta noktasyd. Anatole France Le Lys Rouge'u karyor, Gauguin de Hotel Drouot'da ilk sergilerinden birini dzenliyordu. O yl Toulouse Lautrec, Yvette Guilbert'in litografilerinden meydana gelen bir albm yaymlamt ve Clemenceau La Justice'de kitab bir sosyal belge olarak nitelendiriyordu. Kari Manc'n o zamana kadar yaymlanmam olan nc cildi kyordu. Fakat bu kltr faaliyetlerin merkezi olan Paris'te anaristler Cumhurbakan Carnot'yu ldryor ve Dreyfus sorununun ilk evresi balyordu. 1894'te kabul edilen ve anaristleri ar cezalara arptran kanunlar Paris'te bir "hrriyeti" hareketin ynetimini gletiriyordu. Murat'a inanrsak Ahmet Rza, kendisini batan beri bir rakip sayd iin souk bir ekilde, karlamt.30 Meveret daha kmamt. Fakat Ahmet Rza'nn dncesinde radikal baz yanlarn, varl belliydi. Ahmet Rza Bey'den nce ortaya kan btn siyas fikir yaptlarnda slama nemli bir yer ayrlmt.31 Yeni Osmanllar da kuvvetlerini ksmen din inanlardan almlard. Ahmet Rza Bey'in 1895 ylndan nce yaymlad yazlarda da slama32 byle bir yer ayrlyordu. Fakat Ahmet Rza iin slm "doru" olduu iin doal "sosyal bakmdan yararl" olduu iin nemliydi. Bu nemli bir deiiklikti. Murat Bey'e gre, Ahmet Rza Murat Bey'in lmllna derhal itiraz etmiti.33 Aralarndaki gr ayrlklarnn bir 30 bid., s. 88-93. Bunun yannda Ahmet Rza Murat Bey'e gre "kan dklmemesi" fikrine ve "mahdut bir merutiyet ile iktifa" edilme tasavvurlarna itiraz etmiti. Murat, Mcahede-i Milliye, s. 93. 31 Bak. Mardin, The Genesis, s. 81-106. 32 Bak. Ahmet Rza, "Bulletin de France," Revue Occidentale (1890), s. 388390. 33 Murat, Mcahede-i Milliye, s. 97. 92 "kuak" sorunu yan olduuna kuku yoktur. Murat Bey Rza Bey'e "olum" diye hitap edebiliyor ve Ahmet Rza Bey bundan holanmyordu. Fakat ayn zamanda Rza Bey'in tpk stanbul'daki ttihat ve Terakki yeleri gibi- Murat Bey'in tasarmlarn biraz havai bulmu olmas muhtemeldir. te yandan Murat Bey'in, Paris'te en nemli siyasi kiilerle senlibenli olduu izlenimini yaratma abas, iyi bir etki brakacak bir tutum deildi. 1908'den sonra bile Murat 1895'te Gabriel Hanotaux gibi kimselerle yapt konumalarn Trkiye'nin kaderini deitirdiine inanyordu. Murat Bey Paris'te ilk risalesini yaymlaynca iinde btn Yldz politikasnn ikiyzlle dayand eklindeki hkmn gren Ahmet Rza,*Mizanc'nn bu kadar ileri gidebilmesine hayretini ifade etmiti. Murat Bey'se bu deerlendirme ekline gcenerek ttihat ve Terakki'yle kendi grleri arasnda bir fark olmadn Ahmet Rza Bey'e bu vesileyle anlatt. imdilik ttihat ve Terakki'yle bir ba kurmak istemiyordu. Teklifi Cemiyetin kendisine aylk bir mhlet vermesiydi. Bu ay iin Padiah' slahat yapmaya ikna edemedii takdirde cemiyete katlacakt.34 Murat bu srada Hdiv Abbas Hilmi Paa'dan Msr'a gelip yerlemesini neren bir davetiye ald. Mizanc bu davete nem vermediini fakat bir sreden beri Msr' uygun bir harekt zemini olarak dndnden kabul etmeye karar verdiini anlatyor. zellikle Mizan' Msr'da devam ettir-

mek, ona gre, Yldz'da bir bomba etkisi yaratacakt.35 Msr'n da muhalefet tarafn destekledii kefi zaten ngiltere'nin Msr' igalinden ok znt duyan Padiah'a bir darbe indirecekti. Mizanc Msr'a hareket etmeden diplomatik grlerini 34 Murat, Mcahede-i Milliye, s. 90 vd. 3* bid., s. 120. 93 srdrd. Londra'da Lord Salisbury'yle bir konuma yaparak ondan Mizanh Msr'da karmak izni aldktan sonra Msr'a hareket etti. ngiltere'deyken Murat Bey Ermeni ihtilal komiteleriyle Abdlhamit'e kar ortaklaa bir cephenin kurulmas iin grmelere girimi ve baarl olamamt. Hatratnda anlattna gre, Ermeniler yalnz Osmanl topraklarnda deil, fakat Rus topraklarnn da bir ksmnda mstakbel bir Ermenistan kurabileceklerine inanyorlard.36 Murat Bey'in bu grmelerde baarl olmas muhalefeti kendi evresinde toplama abasnda nemli bir koz olacakt. Baarszl, baa gemesini salayacak artakalan tek silahn Mizan olduu anlamna geliyordu. Bunun iindir ki Murat Rza'nm bu grmeler hakknda Londra'dan gnderdii bir mektubun Meveret'te yaymlanmam olmasn Ahmet Rza'nm Makyavelce bir oyununa balyordu. Msr'a varr varmaz Murat Bey burasnn ciddi bir siyasi kampanyann rgtlendirilecei s olmad kansna vard. Msrllar politikadan daha az ypratc ilere dalmlard. Kahire'de ttihat ve Terakki ubesi Dr. smail brahim'in bakanlnda bir sreden beri olumutu.37 Murat hatratnda ube yelerinden "muhalefet" namna layk olmayan bir acizler topluluu olarak sz ediyor. Msr'da Murat Bey Jn Trklerden ok ngiliz ve Osmanl memurlaryla ilikiler kurdu. Osmanl Devleti'nin temsilcisi Ahmet Muhtar Paa ile yakn bir ilgi kurduu gibi sonradan Jn Trklere katlacak olan yaveri Saim Bey'le dier Jn Trklerden daha iyi anlaabiliyordu. 4 Ocak 1896 tarihinde Mizan'm ilk Msr says kt. Kahire ttihat ve Terakki ubesi derhal dergiye eletirilerini 36 Ibid., s. 104. 37 /bW., S. 109. yneltti. Mizan'm ierii Jn Trklerin eletirilerinin nedenini aklyordu: Murat'n ilk makalesinin38 konusu Paris ve Msr Jn Trklerinin programszlayd. Aslnda Jn Trklerin bir program vard ve bu program Mechverefin (Meverefin Franszca eki) ikinci saysnda kmt. Programda anaristlerle bir tutulmamas iin gayret sarf edildii ve komitenin amalarnn, bu bakmdan sulandrlarak anlatld muhakkakt, fakat bunun yannda programdan kesin bir eilim karmak da gerekten zordu. inde, daha nce Yeni Osmanllarda grlen "l-i Osman"a beslenen sayg ifade ediliyor, reformun bir tek millet iin deil, fakat btn Osmanllar kapsamas dilei ileri srlyordu. "Medeniyet yolunda ilerleme" istei belirtiliyor fakat bunun "Osmanl unsurunu" zayflatacak ekilde yaplmamas gerektii syleniyordu. Program, Osmanllarn "Dou medeniyetlerinin " orijinalitesini korumalar gerektiini ve "Bat'dan ancak bilimsel eitimin genel sonularn, ancak tam anlamyla kaynatrabilecekleri ve bir milletin hrriyete doru yolunu aydnlatabilecek olanlar" almakla yetinecekle-

rini anlatyordu.39 Mechverefin programnda bulduumuz bu "liberal" unsurlarn gerekte yanltc olduklarn ileride greceiz.40 Bu ilk program, Murat Bey'in yaymlad Le Palais de Yldz ismindeki risalesinde teklif ettii ok daha somut ve pratik mlki reform tekliflerine oranla havada kalyordu. Murat'n reform tekliflerindeki pragmatik yan ayn zamanda Trk-Suriye Komitesi'nin programn hatrlatyordu. Daha ok kamu ynetimi sorunlarn ele ald ve "brokratik dncenin temel eilimi btn siyasi problemleri idare prob38 Ibid., s. 132-133. 39 "Ntre Programme," Mechveret, 1 Aralk 1895, s. 1. 40 Bak. blm V.

94 95 MMWMMill(^MV^^^^^t*llimimMlhhl<ul>s.li 'I J UL.jJulu-iuiL-uJ. lemlerine evirmek" olduu derecede Murat Bey'in Le Palais de Yldz risalesinde ifade ettii dncesinin "brokratik dnce"nin damgasn tadn syleyebiliriz.41 Jn Trklerse zellikle Murat Bey'in devleti kurmak iin "pratik" sayd siyasi dnlere ve hrriyet ve vatan ateinden yoksun tutumuna itiraz etmilerdi. Jn Trklerin eletirileri Le Palais de Yldz'da beliren iki noktay hedef olarak alyordu. Bunlardan birincisi Murat Bey'in reformlarn salanabilmesi iin Avrupa'nn yardm etmesine mracaat dnm olmasyd. Mizanc'nm tasarlad reform protokol Avrupa devletlerinin basksyla Padiah'a imzalatlacak ve Bat devletlerinin stanbul'daki sefirlerine sadrazamn tayini bakmndan bir veto hakk tanyacakt.42 kinci nokta Murat'n Anayasann tekrar yrrle konmasnn yeterli olamayacan ileri srmesi ve 1876 Anayasasnn getirdii meclislerin yerine Trk-Suriye Komitesi'nin tekliflerindeki "asemble'ye benzer 19 kiilik bir danmanlar meclisi (AssembUe dilibrante) kurulmasn teklif etmesiydi.43 zellikle bu teklif hayretle karlanyordu. Murat, Bat devletlerinin mdahalesini programn ana unsurlarndan biri haline getirmesinden ikyet edenlere, o teklifini Trkiye'nin taksim edilmesi tehlikesi annda ehveni er olarak ortaya srd cevabn veriyordu. Bat'nn garantisini tayan bir protokolle ie balamak Osmanl mparatorluu'nun bir daha taksim konusu olmamasn salayacakt. Islahat da yaplnca zaten bu basknn nedeni ortadan kalkacakt. Halkn -"iptidailii" dolaysyla- bir muhalefet hareketine itirak ettirilmeyecei eklinde Murat'n besledii inanca o 41 Mannheim, Ideology and Utopia, s. 105. 42 Mourad, Le Palais, s. 44. 43 bid, s. 45-46. 96 zamanlar daha katlmayan Jn Trkler iin Avrupa devletlerine mracaat gerektiren bir neden yoktu. Komite yeleri byle bir mdahaleyi dnmeyi bile bir alalma sayyorlard. te yandan Murat Bey'in bu dncelerinin Avrupa'nn zellikle o zamanlar zirvesine erien diplomatik yrtcl

bakmndan gereki olmad apaktr. Krm Sava'ndan nce -Realpolitik kavram Avrupa diplomasisine kendine has sertlii getirmeden nce- Osmanl mparatorluu'nun Avrupa'nn yardmyla pekl kalknabilecei fikri zellikle ngiltere'nin Yakndou politikasnn temellerinden birini oluturmutu.44 Fakat o zamanlar mparatorluun Rusya ve ngiltere arasnda bir tampon grevi grebilecei fikri egemendi. Daha sonraysa bunun yerini Osmanl mparatorluu'nun artk taksim edilmesi gerektii fikri almt. Osmanl mparatorluu'nda her iki devrenin diplomasisini izlemi olan birinin ifadesiyle: "Britanya'nn birka defa reform sorununda nderlik yaparak Girit, Ermenistan, Makedonya'da tabi milletlerin lehine mdahalede bulunmu olmasna ramen, diplomatlar arasnda Trk milletinin her trl ilerlemesi konusunda septik (kukucu) bir tavr taknmak moda haline geldi. En kt ekli Almanya'da grlen cari felsefenin egoizmi ve materyalizmi, Avrupa'nn kamuoyunun dzeyini alaltm ve ynetici snfn eilimlerini etkilemiti. Byk babalarmzn serbestlie, kendi kendini ynetmeye ve merut hrriyete ballklar dier gen kuan yava yava terk ettii bir din inant."45 Jn Trkler bu gibi gelimeleri Murat Bey'den daha ya44 Bak. Hawrold Temperley, England and the Near East: The Crimea (London, 1936). 45 Sir Edwin Pears, The Life of Abdulhamid, (New York, 1917, s. 326-327. Realpolitik mefhumu iin Langer, The Diplomacy of Imperialism kitabnn btn. Boyd Shafer, Nationalism: Myth and Reality (London, 1955), s. 167. 97 .HlJlrtNlMrt kndan izliyorlard. Zamanla bu totaliter-ncesi grlere kendi dncelerini de uydurmaya baladklarna kuku yoktur. Jn Trklerin fikirlerinin 1895 ile 1908 yllan arasndaki gelimesi, bir bakma, realpolitik yntemlerini gittike benimsemelerinden ibarettir. 1876 Anayasas'nn yeniden yrrle konmasna gelince, Murat Bey bunun iki bakmdan zararl olacana inanyordu. Bir kere Padiah'm bunu Bat devletlerinin basks sonucunda yapt duyulduu zaman prestiji sarslacakt. Murat Bejdin kendi nerisindeki byk devletler garantisi ayn sonucu vermi olacana gre bu otorite sarsnts fikrinin samimiyetsiz olduunu syleyebiliriz. Murat'n Anayasa'nn yeniden yrrle konmasndan doacak olan sakncalar hakkndaki fikirlerini gene kendi yazlarndan karabiliriz: bunlardan en bata gelen tez "halkn talebi"ne gre i grmenin "hikmet-i hkmete mnafi" olduuydu. kinci tema halkn "efkr- muhtelifeye" kaplm olmasyd. Bu grn en ilgin yan daha nce li ve Fuat Paalarn grlerinin bir tekrarndan ibaret olmasdr.46 Bu bakmdan Murat Be/in "brokratik" tipteki dnceyle olan ilgisi bir daha dorulanyor. Buna ek olarak: "Zaten parlamento usulnn ekl-i hazrda... Avrupa'da bile istikbli olmadna phe-i bidanem yoktur. Fransa'da 'Boulangisme' meselesi parlamento usulne kar fiilen ilk protesto demek olduu gibi, (Sosyalizm)in min cihetin vcudu bile parlamento usul aleyhindedir. nk meham- umur-u devlet itibariyle halk daima cahil kalmaya mahkm bulunaca tabiat- ahval ve mesalihe nazaran eskr olup,

halkn intihapta imdiki gibi medhali olduka mecalis-i umumiyeye ehliyetlilere tercihan ehliyetsizlerin intihap olunmasndan kurtulunamayaca derkrdr. Bunun da ba46 li ve Fuat Paalar iin bak. Mardin, The Genesis, s. 18-20. lca sebebi, ehliyetliler vicdan ve vukuf sahibi olmak sfatiyle vergi ve teklif gibi selmet-i devlet iin elzem olan fadakrlklarn ihtiyar lzumunu halka tavsiye etmekten ekinmezler. Halbuki vicdansz harisler istihsali gayr kaabil mevad- kzibe ile mntehipleri aldatarak muvaffak olageleceklerdir. "Bu hal, erbab- hkmeti Avrupa'da ziyadesiyle dndrmekte olduu gibi, eshab- fikr- malmat dahi igal etmekte, parlamento usulnn yerine ikame edilecek baka bir usul taharri eylemektedirler. Zira hkmetlerin harektn tefti edecek bir usl- meveretin lzumu ezcmle o hkmetlerin selmet ve muvaffakiyetleri iin dahi vacip messesat- hayriyeden addediliyor. "Avrupa'nn mntehip meclis ve messesat iinde asrlardan beri mevcut olduu halde henz ehemmiyet-i asliyelerini kaybetmemi olan (akademiye)ler ve sair ilmiye encmenleri nazar- dikkate alnarak bunlarn u hal-i imtiyazlarn mahza intihap edenlerin i erbab bulunmasyla tefsir ediyorlar."47 Bu bakmdan: "Az ok devlet umuruna in adamlardan mrekkep mahdut bir meclis-i meveret daha ziyade i grebilir."48 / Murat, bu szlerin getii tasary, hatrlayacamz zere, Ocak 1895'te Padiah'a sunmu fakat o zamandan beri fikirleri ok deimemiti nk bu tasary, ieriiyle iftihar ederek, Mizan'da yaymlyordu. Bylece Murat Bey4n fikirlerinin dier Jn Trklerin fikirlerinden nemli noktalarda ayrld anlalyor. Murat Bey Ahmet Rza Bey'e yazd mektuplarda "programszlk" isnadna cevap vermesi iin srar edince Rza Bey bir tartmann partinin blnd izlenimini yarataca ce Murat, Taham-i stikbal, II, s. 310-311. . 48 ibid.

98 99 i !|#l|l'rtPiMilMJl!W^ L^J I i JL

vabn veriyordu. Bunun zerine Murat Mizan'da kendi programn yaymlad.49 Bu programn zellii gene temsil sorununu ikinci plana atmasyd. Programn ana noktalarndan biri btn Osmanllara rk ve din ayrm yaplmadan kanun nnde eitliin salanmas zerinde zellikle srarla durmasyd. Murat'a gre Bat devletlerini ikna etmek iin byle bir maddeye ihtiya vard. nk Mithat Paa'nn 1876 Anayasas'n Osmanl mparatorluu'nun geleceinin Tersane Konferans'nda grld bir srada iln ettirmesi delegelerde bu slahatn bir muvazaa yan olaca izlenimini uyandrmt. Murat Bey'in Avrupa kabinelerinin gvenini kazanmaya ynelen bu uzlatrc tutumu taktik bakmndan doru olabilirdi, fakat ayn zamanda Mizanc'nm asker mekteplerde oluan, Komiteyi harekete geiren unsurlar hakknda en k-

k bir sezgi tamadn anlatyordu. Mizanc, Komitenin kurulmasndaki asl nedenin d karmalara engel olma isteinin olduunu kavrayamyordu.50 Ahmet Rza Bey'in polemikten saknmas karsnda Murat Bey'in bir umudu kalmt: "Bizim bilcmle sersemleri bile tahrik edecek bir tedbir-i messir dndm... yani byk bir zat- muhteremi Msr'a karmak istedim."51 Murat Bey bu zatn kim olduunu sylemiyor, fakat Osmanl hanedanna mensup olduu anlalyor. Bu sralarda Mizanc'nm istedii aylk sre sona ermiti. Bunun zerine Murat Bey Cemiyete dahil olmaya ve bu vesileyle mahdut temsil fikrinden vazgemeye karar verdi. Murat Bey Cemiyetin srlarnn kendisine ald zaman ne kadar byk bir hayal krklna uradn yle anlatyor: 4 Murat, Mcahede-i Milliye, s. 134-137. 50 Bu hava iin bak. Sheyl nver, "Doktor brahim Temo", Trk Tp Tarihi Arivi I (1935), s. 74. 51 Murat, Mcahede-i Milliye, s. 144. "Doktor brahim Ethem Bey (Temo) Tbbiye'de birka arkada ile beraber bir nevi teavn cemiyeti tekil etmi. Yekdierini bilmek, emniyet etmek, teati-i efkr ve malmat eylemek, memnu kitap ve evrak bulup okumak, vesaire gibi mektebin drt duvar arasnda mnhasr ilerle alt sene kadar megul olunmu. Azas otuza bile bali olmamt. "Ermeni grltleri zerine politika nmayilerine lzum hissedilerek tevsiine karar verilmi. Hariten birka adam ithal edilmi. "te o srada riyaset teklifi ile bana mracaat edilmi. Ahmet Rza Bey'in mektubundan sonra Paris ube riyaseti kendisine teklif ve tarafndan kabul olunmu. stanbul sokaklarna birka yafta yaptrlm (ki biri Hamit Bey marifetiyle bana getirilip tashih ettirilmiti). Hkmetin tatbikat iddet kesbedince iptida sknete varm sonra yakay ele vermi... Her tarafa dalm. "O gnlerde ise ne heyet, ne meclis-i idare ne de emir ve karar verecek bir sfat kalm. stanbul'dan birka doktor nam- mstearla Paris ve Msr ile muhabere ediyorlar. Adeta 'blf icra olunuyor."52 Durum bu merkezdeyken 1896 yl yaznda ngiliz igal ynetiminin banda bulunan Lord Croiner Osmanl Devleti'nin basklarn ne srerek Murat'tan Msr' terk etmesini rica etti. Hidiv de Mizan' umduundan daha sert bulmutu. Murat Msr' terk etti ve Paris'e dnd. Paris'te Ahmet Rza onunla ibirlii yapma nerisini kabul etmedi. Ancak, Ahmet Rza da Paris ubesi bakanlnn tehlikeye girdiim fark etmemiti. Balkanlardaki mahalli rgtlerden Meverefin "radikalliini ikyet eden makaleler geliyordu. Radikallik isnadnn gerek nitelii zellikle zerinde durulmaya deer. Ah /b/d, s. 153.

100 101 met Rza'nm Padiah'a kar tutumu daha sonra kan Jn Trk dergilerinde kullanlan dilden daha sert deildi. Soru-

nun z, bir Fransz gazetesinin yapt deerlendirmede belirtildii zere Ahmet Rza Bey'in "enternasyonallii ve laiklii'ydi.53 Ahmet Rza Bey, slmi unsurun nemli bir yer tuttuu kendi kltr evresine kar ynelmiti. Tara bunu kendisine atfetmiyordu. Mizanc'nn Ahmet Rza'dan ikyet ederken kendi fikirlerinden "Muhammet'in cennetinden bir sad" diye alay ettiini anlatmas iki grup arasndaki ayrlklarn nerede belirdiini anlatyor.54 ikyetler o kadar artyordu ki zindandan kaarak Msr'a yeni ulaan cemiyet kurucularndan erafeddin Mamumi Paris'e Ahmet Rza'nm faaliyetini denetlemeye gelmiti. O sralarda Dr. shak Skuti, Sleyman Nazif, rksulu Ahmet gibi cemiyetin nderlerinden bir grup Paris'teki askerlerin saysn artrmt. Ahmet Rza Bey'in "kozmopolitlii"ne kar duyulan kuku yava yava ekillenmeye balad. Ekim 1896'da Mamumi Ahmet Rza Bey'in yerine Murat' geirmeye karar vermiti. Bir yazsnda ifade ettii zere: "Sultan Abdlhamit mlkmz malikne addettii gibi Nazm'n efendisi (Ahmet Rza) zahir cemiyetimizi kendini sermaye-i ikbl sanm olmal. 'Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti' mel'abe-i sbyan deildir. Biz bir sultann, bir halifenin elinden zincirimizi kurtarmaya alyoruz. Daha kurtarmadan br ucunu da Rza Bey'in avucuna verecek deiliz... NazmRza Bey'in Arap zzeti'dir. Efendisini honut etmek iin maksad- mukaddesi, menaf-i milliye ve vataniyeyi ayak altna alyor..."55 Anlalan, burada arpan, grnte pozitivizm ve s63 "Les Jeunes Turcs," L'Eclair (Paris), 7 Austos 1897, s. 1. 54 Murat, Mcahede-i Milliye, s. 141. 55 Kuran, ttihat ve Terakki, s. 67. talikler ilave edilmitir. lm gr fakat gerekte Ahmet Rza'nn evrensel, "kozmopolit" fikirleriyle tbbiyelilerin iar "menafi-i milliye" (milli yararlar) idi. Bir sreden beri Paris Jn Trkleri Murat Beyle iliki kurmular ve kendisine Cemiyet bakanln nermilerdi. Murat Bey bu neriyi kabul etmekten ekinmiti. Sonunda Jn Trklerin "srar'lan sonucunda Murat Bey bakanl kabul etti. O zamanlar bu deime hakknda fikir yrten Hrriyet'in yaymcsna gre bu deiiklikler ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin asker unsurunun denetimi eline almas bir paravana olarak56 kullanlmt. Gerekten de, Skuti, Mamumi, Miralay efik ve rksulu Ahmet gibi askerlerin Cemiyete bundan sonra yedi sekiz ay kadar egemen olduklar ve direktiflerin askerler tarafndan hazrlanp Murat'a verildii anlalyor.57 Bu liderlerin dnya gr her eyden nce Osmanl mparatorluu'nun paralanmasn durdurmakt. Ahmet Rza'nn ve evresine toplad bir iki kiinin uzun vadeli sosyopolitik grleri pek ciddiye alnmyordu. Murat Bey de o zamana kadar askerlerin beenecekleri fikirler ortaya karamam olmakla beraber ehven-i er saylmt. Gerekten de Murat'n Meverete 1896 sonbaharndan itibaren yazmaya balad makalelerde iki temaya, vatan kurtarma arsna ve 1876 Anayasas'nn savunmasna daha ok nem verilmeye baland grlyor.58 Yazlacak olan makalelerin modelini erafeddin Mamu56 Hrriyet, 1 ubat 1897, s. 1. 57 Bu kimselerin Trkiye'de kalar iin bak. Mechveret, 15 Kasm 1896. 58 Murat'la Rza arasndaki mcadeleyi 1896 sonbaharnda, Mechverefte kan makalelerde izlemek mmkndr. Bu srada Murat Bey bamakale yazmaya

balyor. Bak. Mehmet Murat, "Mdafaa Niyetinde Bir Tecavz," Meveret, 23 Eyll 1896; s. 2-3; "Cmle-i siyasiye," /b/d., 8 Ekim 1896, s. 1; "Sultan Hamit'in Byk Hatas," Ibid., 23 Ekim 1896, s. 1; "Vah biare serseriler," Ibid., 8 Kasm 1896, s. 1-2.

102 103 0\^^M^\lm^MilMMM^t^mih^hAui'll\i 'Ll 'illi' l l J ^1

mi' Ne idik, Ne Olduk" baln tayan bir yazda veriyordu: "Abdlhamit, ecdadmzn kan dkerek, can telef ederek iki yz senelik mesaiyle kazandklar dnyann en mnbit, en mahsuldar arazisini, o canm kt'alan gya babasnn iftlii imi gibi datmaya balam, Dobruca'y Romanya'ya bahetmi, Srbiye'nin kralln tasdik eylemi...(tir)."59 Padiah Bulgaristan ve Karada'n zerkliini de onaylayarak mparatorluun snrlarn grlmemi bir ekilde kltmt. Murat'n 1896 sonbaharnda buna benzer konular iyi ileyebildiim grenler kendisine bakanlk nermeye karar vermilerdi. Murat, bakanl, Paris ubesinin yetkilerini yeniden belirtecek bir tzk yazlmas kouluyla kabul etti. Trke Meveret 'in yerine kmaya balayan Paris Mizan'mda Aralk 1896 sonunda kan bu yeni statler imdiye kadar hibir yerde yaymlanmamtr. Paris grubu hakknda karanlk kalm baz noktalar aydnlatmas bakmndan ise belgenin deeri byktr. Tzkte "Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin stanbul Meclis-i Merkeziyesinin Veklet-i mutlakasm", haiz bulunmak ve hariteki ubelere nezaret etmek zere bir "Heyet-i Tefti ve cra" kuruluyordu.60 Aslmda yetkilerin mutlak olarak Paris Heyet-i Tefti ve cra'sma gemesinin bir nedeni vard. stanbul'daki "dare-i Merkeziye" birdenbire yok olmutu. Bunun da nedeni Numune-i Terakki Mektebi'nde toplanan bu grubun yelerinden birinin boboazl yznden jurnal edilerek datlm olmasyd. Bylece merkezi hazrlad Abdlhamit'i hal' giriimi61 de sonusuz kalmt. 59 Sai (erafeddin Mamumi), "Ne idik, Ne Olduk," Meveret, 8 Eyll 1896, s. 3. 60 "ilan- Resm," Mizan, 14 Knun-u Evvel 1896, s. 2. 61 Bu teebbs iin bak. Ali Fahri, Emel Yolunda, s. 385. Yeni komite bir bakan, bir bakan yardmcs ve yeden oluuyordu. Karar bir kere verildikten sonra komite infaz hususunda hudutsuz yetkilere sahipti. Verilen kararlar yeler tarafndan "mukaddes" saylyordu. Ahmet Rza Bey meclise yalnz Franszca Mechveref in yaymcs olarak katlyordu. Yeni kararlardan biri, Ermeni Komiteleriyle yaplan temaslarn sonusuz kalmas karsnda bu temaslara bir son verilmesiydi. Gene Murat'n bundan nce izledii hareket hattna aykr bir tutum, Mizanc'nn, Padiah'a siyasetinin "lgnlk" olduunu ihtar etmesiydi. Osmanllarn, devleti tehlikeye sokan padiahlar tahttan indirmeye hibir zaman

tereddt etmemi olduklar ve Jn Trklerin o zamana kadar kandklar umum ihtilal iin almaya balayacaklar da bunlara62 ekleniyordu. Bu yeni tutumda birbirine karm fakat gelimeleri deerlendirebilmemiz iin birbirinden ayrlmas gereken iki tema mevcuttu. Bunlardan biri "padiaha kar cephe alma" eklinde zetlenebilir. kincisi iddet usullerine bavurmaya hazr bulunmayd. iddet usullerinin o zaman en rabette olan anaristlerin "la propaganda par le fait" ismini verdikleri nemli kiilerin katli taktiiydi. Murat ve Rza bunun kesinlikle aleyhindeydiler. iddet aleyhtarl Murat ve Rza'nn gr ayrlklarna ramen, birletikleri bir husustu.63 Gerek Kuran'n imdiye kadar toplam olduu belgeler gerekse Mizan'm tarif ettiimiz yeni tutumuysa iddet usullerinin asker Jn Trkler arasnda benimsendiklerini gster62 Mizan (Paris), 30 Recep 1314, Taharri-i stikbl, II, 95'te. 63 Ahmet Rza Bey'in Mechveret'mde 1900 yllarna kadar "la propaganda par le fait"e taraftar olmad defaatle tekrar edilmitir. Bak. "Declaration," Mechveret, 15 Eyll 1896, s. 1, ve ayn esaslar dahilinde yazlan Murat'n Meverefteki 23 Austos 1896, s. 1'deki makalesi. Asl dikkate deer olan Abdlhamit'in de bunu byle kabul etmi olmasdr. Bunun iin bak. Tahsin Paa, Abdlhamit, s. 295.

104 105 ^MIIII^iNitlll'ihiirtljl^tai^MbttofciuMttlMflHhii l .IHAM im u

mektedir.64 Padiah'a kar sert bir tavr almaktan hibir ekilde ekinmemeye gelince bunun da ttihat ve Terakki Cemiyeti'ni kuranlarn ve asker grubun tipik bir tutumu olduunu syleyebiliriz. Grdmz zere Murat burada uzun tereddtler geirmiti. Jn Trklerin biri tarafndan yazld anlalan bir ttihat ve Terakki Cemiyeti tarihindeyse Cemiyetin kuruluu sralarnda bile Tbbiyeliler arasnda Padiah'a kar iddetli bir infialin mevcut olduu anlalyor.65 Bu yazara gre Cemiyet kurulmadan bir mddet nce, kurucular, memleket ilerinin kt gitmesinin sorumluluunu Padiah'a m yoksa evresindekilere mi ykleyeceklerini bilmedikleri iin bir yl kadar durumu incelemeye karar vermiler ve yl sonunda asl sorumlunun Abdlhamit olduu ve ona kar cephe almann zorunlu olduu noktasnda anlamlard. Bu bakmdan Padiah'a suikast dzenlenmesine ve terr usullerinin kabulnde en ileri gelenlerin Tunal Hilmi ve Ali Fahri gibi iki asker okul mezunu olmalar bir rastlant sonucu deildi.66 Yeni alman kararlardan biri Ahmet Rza Bey'in yalnz Franszca Mechverefin banda bulundurulacayd. Bu sonu byk mcadelelerle salanmt. Buna ek olarak Franszca sayy denetleyecek iki kiinin grevlendirilmesi zerine Ahmet Rza denetilerin yetkilerini kabul etmedi. Murat bunun zerine istifa etti, fakat istifas Komite tarafndan ka64 Not 63'te anlan "Dclaration" balkl makalede cemiyetin istanbul'da bastrp

yaptrd ve iinde terr usullerine bavurulaca anlatlan yaftalar, Rza, cemiyet namna reddetmiti. Bundan nce de buna benzer bir durumda stanbul'dan iddetli eletiri mektuplar gelmiti. Bak. Kuran, ttihat ve Terakki, s. 68 ve Meveret, 15 Recep 1313, s. 4. 65 Cevr, nklap Niin ve Nasl Oldu? (Msr, 1909), s. 26 vd. 66 Kuran, ttihat ve Terkki, s. 98. bul edilmedi.67 Ahmet Rza Bey'in yeni Cemiyetle hibir ilgisi olmadn gstermek iin olacak, Cemiyet Cenevre'ye tand (24 Nisan 1897). Son bir gelime Rza Bey'in Cemiyetten kovulmasyla sonuland. 1897 Trk-Yunan Sava balamt. Ahmet Mithat Efendi de Journal des Dbats'da bu vesileyle vatanperverne bir makale koymutu. Komite Murat Bey'den Mays 1897'den beri Cenevre'de kan Mizan 'da bu makaleyi yaymlamasn istedi. Makale Mizan'da kt, fakat Rza Bey Mechverefe konmasn reddetti. Aksine Ahmet Mithat Efendi'nin Trklerin zaptettikleri Yunan arazisinin ellerinden alnd feryad Meehverefte yle bir cevapla karland: "Avrupa, kaybedilen eyaletlerin hibirinin Osmanl mparatorluu'na iadesini muvafakat etmiyor ve Trkiye bir galibin haklarnn hepsinden istifade edemiyorsa, bunun sebebi, yabanc hkmetlerin ve mme efkrnn [Abdlhamit'in] idaresini me'um, ve hkimiyeti altna giren milletleri en derin mnasnda bedbaht, addettiklerindendir."68 Makalenin Aristidi isminde, Jn Trklerle ibirlii eden bir Rum tarafndan yazlm olmas Cemiyet liderlerini bilhassa ileden karmt. erafeddin Mamumi'nin bakanln yapt gruptan Murat'a Rza'y ikyet eden mektuplar gelmeye balad. Bunun zerine Ahmet Rza Bey Cemiyetten karld. Osmanllk ve Mslmanlk nitelikleri Cemiyet tarafndan zerinden alnd. Fakat sorunu istenen ekilde idare edememi olan ve en kk eletirilere tahamml olmayan Murat Bey Cemiyetten istifa etti.69 67 Murat, "zah- Hakikat," Mizan (Cenevre), 22 Haziran 1897, karlatr, Mcahede-i Milliye, s. 211. 68 G. mid (Aristidi), "lllusions et Ralites," Mechveret, 15 Mays 1897. W Murat, "izah- Hakikat," Taharri-i istikbl, il, 110-111; Mcahede-i Milliye, s. 221. Fakat Cenevre'deki Jn Trkler Murat Bey'in grevlerinde devam etmesi iin srar ediyorlard: bak. "lan- Mahsus," Mizan, 31 Mays 1897, s. 1. Sorun halledilmeden Ahmet Cellettin Paa belirdi.

106 107 lrtl!ll*WlHWMk^ I II ,l'l il Il i |iL 1 Ll 1 " l1 H l

Psikolojik bakmdan Murat Bey'in yprand bu srada Abdlhamit'in zaman zaman Jn Trkleri muhalefetten vazgeirmek zere Avrupa'ya gnderdii elilerden biri ufukta belirdi. Bu kii Padiah'n tfeki alaynn banda bulunan fakat kendine verilen grevler dolaysyla "serhafiye" olarak tannan Ahmet Cellettin Paa'yd.70 Murat Bey Cellettin

Paa'nn geleceini biliyordu. Fakat, Paa'nn gelmesini bekledii srada Paris'te kalan Ahmet Rza aleyhtar Jn Trklerin Paa'yla grmeye girmeye hazrlandklarn iitti. Bylece balayan ve Murat Bey stanbul'a dnnceye kadar sren aprak entrikalar izlemek bir hayli zordur. Ancak, bu srada Murat Bey'i ve genellikle Jn Trkleri grme kabul etmeye doru iten bir gelime vard. 1897 ilkbaharnda, Numune-i Terakki sorunundan sonra yeniden rgtlenen bir asker renci grubu tespit edilmi ve datlmt.71 Sulu grlenleri yarglamak iin Takla'da zel bir Divan- harp kurulmu ve yakalananlar ar cezalara arptrlmt. eref vapuruyla birka ay sonra Trablusgarp'a srlecek olan bu rencilerin tahliyesi Jn Trklerin giritikleri grmelerin arlk noktasn oluturuyordu. O zaman eref vapuruyla srlenlerden bir ksm Murat Bey'in sonunda Trkiye'ye dnmeye karar vermesinin cezalarn hafifletilecei umudunu uyandrdn ifade etmektedirler.72 Jn Trklerin bir ksmysa zaten Ahmet Cellettin Paa'yla yaplan grmeleri ve Paa'dan aldklar paralar daha iddetli bir muhalefet yaratmaya yarayacak bir basamak 70 Tahsin Paa, Abdlhamit, s. 110. Ahmet Cellettin Paa daha sonra Jn Trklere katld: bak. Kuran, Milli Mcadele, s. 324. 71 Ramsauer, The Young Turks, s. 45-48. Bu bilgiler Ahmet Fazl (Tung) ve Nahit (Kervan) Beylerin yazara yazdklar mektuplardan alnmtr. 72 Ahmet Cevat Emre, iki Neslin Tarihi: Mustafa Kemal Neler Yapt (istanbul, 1960), s. 55; Ali Fahri, Emel Yolunda, s. 31. sayyorlard. Sonunda Murat Bey stanbul'a dnmeyi kabul etti.73 Murat Bey stanbul'a dnnce Padiah nce ona bir tr hafiyelik nerdi. Murat, neriyi kabul etmeyince de ura-y Devlet Maliye Dairesi'ne tayin ettirildi. 1908 ylna kadar az ok karanlklara gmld. Yalnz hayatnn pek kolay olmadn anlyoruz: Doktorlar bile Padiah'tan bir irade almadan evine uramaktan ekmiyorlard.74 Hrriyetin ilanndan sonra Murat Bey Mizan' tekrar karmaya balad. Fakat az bir zaman iinde ttihat ve Terakki Partisi'nin hrriyetleri ihlal edici davranna kar ikyetler balad. O yln sonbaharnda Murat Bey Kmil Paa'nn emriyle tutukland. Bir ay kadar Kstence'ye katktan sonra dnd. Mizan yaymlanmaya devam etti. ttihat ve Terakki'ye kar cephe alm olan gazetecilerden Hasan Fehmi Bey 30 Mart 1909'da katledilince Murat Bey Mizan'da ulemay Anayasann savunmasna aran bir ar yaymlad.75 Bylece Murat Bey 31 Mart hadisesi srasnda Serbesti, Sabah ve Volkan gazetelerinin yaptklar yaynlara katlyormu izlenimi brakt, isyann bastrlmasndan sonra bir sre Rodos'a gnderildi. 1914 ylnda stanbul'da Anadolu Hisar'ndaki yalsnda ld. Murat Bey'in Siyasi Fikirleri Abdlhamit devrinin icatlarndan "Meclis-i Tefti"in basks dolaysyla, 1886-90 yllar arasnda Mizan'da kan siyasi fikirlerini Murat Bey'in "asgari" program saymak gerekir.76 73 Ahmet Rza bir sre Belika'ya snmak zorunluluunda kalmt. 74 Tahsin Paa, Abdlhamit, s. 100. 7* Murat, "Ulemann Sktu" Mizan, 22 Rebilevvel 1328, s. 1. 76 Sansrlk 1882'de tesis edilmiti. Bak. Server skit, Trkiye'de Matbuat dareleri

ve Politikalar (istanbul, 1943), s. 116. Yeni Matbuat Kanunu (1888/1305) herhan-

108 109 t. !|f|f | iliikll|idj|^^ I I il 44*1 IH 11W l ('.I i tu il' illi i I *u l-* 11 i it l' 'K t I 'il ! .*ll i ili i Ur. Bu programn anahatlarm tespit etmenin bir yarar Abdlhamit zamannda eletiriye ne dereceye kadar izin verdiini tayin etmeye yaramasdr. Bu suretle aydnlanan ikinci bir nokta da Jn Trklerin Murat'a ne gibi bir tutumu dolaysyla balandklardr. Mizan'm birinci saysndaki sunu yazs derginin ynnn baz unsurlarn ortaya koyuyordu. Makalede, o zamana kadar km olan gazetelerin yazlarnn yalnz stanbul halkna yneltilmi olduklarn ve tara okurlarnn ihmal edildii belirtiliyordu.77 Mizan'sa hem bakente ve hem de taradaki okuyuculara sesleniyordu. *3 Taraya kar gsterilen bu somut ilgi Yeni Osmanllarn biraz da soyut olan "millet" kavramnn mantki bir sonucuydu. Murat Bey'in bu ilgisinin ne dereceye kadar Rus halklnn etkilerini tadn anlamak zordur. nk, Bat'da da Marksizmi benimseyenler arasnda bile "halk" iin bir ilgi en aa yarm yzyldan beri devam ediyordu.78 Murat Bey Rus basnn okumaya devam ediyordu ve muhtemelen "halka doru" slogannn 1870'lerden beri Rusya'da kazand nemin farkndayd. Kesin olarak bildiimiz bir ey varsa o da Trk kylsnn Murat'n yazlarnda, o zamana kadar grlmeyen79 bir ilgi grddr. Mizan'm ilk saysnda grlen ikinci tema, Avrupallarn Trkler hakknda kullandklar "barbar" deyiminin yersizliinin tahliliydi.80 Murat Bey'e gre bu deyimin Avrupa basnnda sk sk kullanlmas Osmanllarda bir Hal seferinin gi bir basl madde iin nceden izin alnmasn gerektiriyordu. Bak. Server skit, Trkiye'de Neriyat Hareketleri Tarihine Bir Bak (stanbul, 1939), s. 99-100. 77 Mehmet Murat, "Mizann Meslei," Mizan, 20 Muharrem 1304, s. 1. 78 rnein Lamennais'nin din "halk'l. Lamennais iin bak. F. Duine, Lamennais, Sa Vie, ses Ides, ses Ouvrages. 79 Murat Bey'in daha sonra yazd bir makale iin bak. "Had ve Hak", Mizan, 15 ubat 1313, Taharri-i stikbl, I, s. 11 vd. 80 Mizan, 22 Muharrem 1304. 110 devamyla kar karya bulunduklar izlenimini yaratyor ve bylece Bat'yla balarn kurulmasna engel oluyordu. lerde Rza Bey'in ayn konuyu ok geni bir ekilde ileyeceini greceiz. Konu, daha sonra Jn Trkler zamannda da nemini yitirmeyen bir soruna iaret ediyordu: Kendini beenmi bir Avrupa'dan Bat medeniyetinin esaslarnn nasl alnaca sorunu. Mizan'm sunu yazsnda beliren bir dier fikir Mizan'm "cemiyet-i mtemeddineye arz olan emrazn en mhliki demek bulunan meyusiyete, yani mid-i istikbal hususunda

yeis ve nevmidiye mahal vermemek"81 iin kurulduu ifadesiydi. Bylece, Mizan, kurulduu anda yava yava birikmekte olan memnuniyetsizlikten sz edebiliyordu. Bundan sonraki saylarda dokunulan konulardan biri "Avrupa'nn bir kesinde bir ekya etesinin zuhuru zerine Avrupa asayiini muhafaza feryadiyle"82 Osmanl mparatorluu'nun ilerine karmaya davet eden Avrupa basnnn eletirisiydi. Buna, kapitlasyonlar aleyhinde,83 yabanclara verilen ayrcalklara itiraz eden,84 Mlkiye memurlarnn yabanclarn mdahalelerine maruz kalmalarndan ikyet eden,85 Osmanl mparatorluu'nda Osmanllar smren yabanc tccarlar aleyhinde,86 yazd yazlar eklersek Jn Trklerin kendisine niin mracaat ettiklerini anlarz. Avrupa'ya katktan sonra yazd yazlarda bu Berna'nn azalmasn ve aksine Bat'nn yardm etmesini isteyen yazlarn gzkmesini aklamak zordur. Belki de Murat Bey gerekten Bat devletlerinin yardmn salamak iin onlar8i bid. 82 "Emniyet-i Dahiliye," Mizan, 20 Sefer 1304, s. 32. 83 "Mdahalt- Ecnebiyeyi Men iin en ksa Tarik," Mizan, 18 Ramazan 1304, s. 279-280. 84 "mtiyazt- Ecnebiye," Mizan, 10 Recep 1305, s. 424. 85 "Avrupa'dan lkSadalar," Mizan, 12 Ramazan 1305, s. 531-33. 88 "Mdaha!t- Ecnebiye," Bak. Not 79. 111 dan ikyet etmekten vazgemiti. Mizanc'nn Msr ve Avrupa yazlarnda beliren, daha nce zerinde durduumuz devlet mekanizmasn slah istei stanbul Afgan'nda da vard. Bylece Murat Bey reji idaresinin memurlarn cahil buluyor,87 Maliye Nezaretine eletirilerini yneltiyor,88 Maarif Vekilinin grevini yapmadn sylyordu.89 Padiah' vme ve hkmeti yerme politikasnn rnekleri arasnda zellikle Padiah'n Mlkiye Mektebi'ne kar olan zaafndan yararland aadaki paragraf yazlarnn rneini vermektedir: "Maarif Nezaret-i Celilesinin bir ubeleri olan Vilyet-i ahane maarif mdriyetleriyle mektib-i idadiye-i mlkiye mdriyetlerine bakalm. Bilvasta tyin klnanlar mstesna olmak zere Mekteb-i Mlkiye-i ahane mezunlarndan dorudan doruya Maarif tarafndan tyin buyrulmu ka efendi irae olunabilir? Yine u memuriyetlerde acaba ka mdr Mekteb-i Sultan mezunlarndan nasbedilmitir?"90 Murat Bey bazen dorudan doruya siyas olan deerlendirmeler de yapabiliyordu. rnein Bulgar mebuslarnn "Hkmet-i Seniye tarafndan kabul edilmeleri lzm geldiini"91 ve ngiltere hkmetinin "her yerden ziyade efkr- umumiyenin tefti ve tesiri altnda braklm" bulunduunu sylyordu.92 Bu siyasi bak noktalarnn yannda Mizan'm bir kltr politikas da vard. Mizan'm kltrel sorunlardaki gr as derginin drdnc saysnda Servet-i Fnn'culardan Me87 "Reji daresi," Mizan, 27 Sefer 1304, s. 44. 88 "Umur-u Maliye," Mizan, Rebilahr 1305, s. 424. 89 "Umur-u Maarif," Mizan, 17 Cemaziylevvel 1304. 90 "Mektib-i Aliyyede Tahsil-i Maarif," Mizan, 13 Sefer 1306, s. 653. 91 "Bulgar Mebuslar," Mizan, 24 Rebilahr 1304, s. 116. 92 "ngiltere Umuru," Mizan, 29 Zilhicce 1305 s. 580.

nemenlizade Tahir tarafndan ileri srlyordu.9 Bu makalenin konusu Arap edebiyatndan rnek almann ksr bir davran olduuydu. Mizan'da. kullanlan ifadeyle: Taklit ile asln unutma. Milletini hakir tutma. Dili sadeletirmek isteyen Yeni Osmanllara oranla bu ifade iindeki milliyeti unsur bakmndan onlardan bir hayli ilerdeydi. Ayn makalede Mizan, Recaizade'nin dman Hac brahim Efendi'nin Saadet'ine kar hcuma geiyordu. Bu polemik srasnda Mizan'da kan makalelerin birinde Mizan'm Osmanllk ve slamn yanmasnda Trkle de deer verme abas ak bir ekilde ortaya kyor: "Saadet, bir Osmanl gazetesidir. Osmanl demek Trk demektir. Trk ve Osmanl tbirleri ise kendilerine malik olanlarca 'Mslmanla' yabanc deildir. Cmlemiz iin nihayet derecede muhterem olan u unvann altnda tecessm eden hey'et-i mukaddeseye ait bilcmle umur ve hususu kalbimize pek yakn tuttuumuz cihetle Saadet gazetesini dahi uzak tutmak istemeyiz. "Fakat Saadet refikimiz esasen iki renkli olup bahusus bu hafta renklerin ikisi de pek ziyade meydana km buluM Od nuyor. Murat'n "Trk" kelimesine verdii arlk ilk defa -fakat ancak arzi olarak- Yeni Osmanllarn yazlarnda belirmiti. Onlar, "Trk", "Millet-i Osmaniye" ve "Millet-i slamiye" ifadelerini, aralarnda kesin bir ayrma yapmadan kullanmlard.95 Fakat "Osmanl" deyimini dierlerine tercih ettikleri 93 Menemerlizade Tahir, "Mebahis-i Edebiye," Mizan, 13 Sefer 1304, s. 28-29. 94 "Mazeret," Mizan, 30 Cemaziylevvel 1304. italikler ilve edilmitir. s Bu deyimlerin kullanl iin bak. Mardin, The Genesis, s. 328. Yeni Osmanllar, "Osmanllarn Anadolu'yu zaptettiklerinden sz ettikleri zaman zmnen "Trk'lerden sz ediyorlard. Kendi devirlerinde bu zmni ilginin yan banda

112 113 MMttiMJMlhNl^^ ali4llilsliyii t j lil i) m unu JfcLJJli J iiyiibi!i!

de anlalyordu. Yeni Osmanllar siyaset sahasn terk ettikten sonra ekillenmeye balayan Trklk akmysa batan itibaren ynetimce byk sempatiyle karlanmamt. 1880'lerde Trklk yapmann tehlikeleri Trkln lengistik (dilbilim) kisveye girmesine ve dilbilimin iinden siyaset yaplmasn zorunlu klmt. emseddin Sami'nin Hafta'da kan bir deerlendirmesi bunu gayet iyi gsteriyor: "Sylediimiz lisan ne lisandr ve nereden kmtr? "Osmanl lisan" tabirini pek doru grmyoruz, nk bu unvan Selatin-i Osmaniye'nin birincisine nisbetle marnileyhin tesis etmi olduklar bir devletin unvandr. Halbuki lisan ve cinsiyet marnileyhin zuhurundan ve bu devletin teesssnden eskidir. Asl bu lisan mtekellim olan kavmin ismi 'Trk' ve syledikleri lisann ismi dahi 'lisan-

Trk'dir. Chela-y avam indinde mezmu addolunan ve yalnz Anadolu kylerine tlak edilmek istenen bu isim, intisabiyle iftihar olunacak byk bir mmetin ismidir."96 imdiyse, Mizan'da "Araplarn her trl hikem ve bedaini istiare edelim, fakat Trk olduumuzu... unutmayalm" deniliyordu.97 Dili bir politik silah haline getiren gelime yalnz Trkiye'nin hrriyetsizlii deildi/Avrupa'da her yerde dil ayn grevi yerine getirmeye zorlanyordu. rnein Fransa'da Ferdinand Brunot'nun Histoire de la Langue Franaise'i yalnz bilimsel bir aratrma olarak deil vatanperverlii zendorudan doruya bir ilgi de mevcutlu. inasi 1860'larda Tasvir-i Efk'da ecere- TOktyi tefrika etmekle halk efkrna bu konuyu mal etmi, Ahmet Vefik Paa'nn lengistik aratrmalar, Namk Kemal'in Trk byklerinin biyografileri, Sleyman Paa'nn Tarih-i lem'\ bu akm devam ettirmiti. 96 emseddin Sami, Hafta, say 12, Habib, Yeni "Edeb Yeniliimiz", s. 313'ten naklen. 97 Menemenli Tahir, "Mebahis-i Edebiye," Mizan, 13 Sefer 1304, s. 28. dirici bir belge olarak yazlmt. Mizanc'nn bu fikirleri zendirmesinin, kendi ifadesiyle Slavofil'lerin etkisinden ileri geldiini biliyoruz. Rusya'da Rusluun tevikine kar Murat Trkiye'de Trkln yerlemesine alyordu.99 Daha nce grld zere, eitli etkiler o zamanlar Trklerin kendi ilerine dnp kendi benliklerini aramalarn zendirmiti. Murat'n kltrel Trkl de ayn ynde alan deiik unsurlardan biriydi. Trk olmann veya olmamann 1890'larda bile kamuoyunda kazand nem, ayn yne doru iten bu etkenlerin ne kadar uygun bir zemin zerinde altklarn gsterir. rnein, Saray'n gerek Murat'a gerek Ahmet Rza'ya kar ynelttii propagandann temel talarndan biri Murat'n Kafkasyal oluu ve Rza'nn annesinin Avusturyal olmasyd. Asl dikkate deer yan Murat'n, bu ithamlara cevap verdii zaman ayn zeminden hareket etmesiydi. Murat Bey de kendini savunma konusunda Yldz'da bir tek Trk bulunmadn, Padiah'n Hassa alaynn Arnavutlardan, erkeslerden ve Araplardan olutuu ithamn yneltiyordu. Bu tutum Mizan'a (Paris'te yaymlanan Mizan'a) Arnavut, erke ve Arap asll Osmanllardan bir sr protesto mektubu gelmesine neden olmutu.100 Murat'n kendini bu zor durumdan kurtarmak iin yazd makaleler ve genel olarak bu gibi sorunun ortaya kmas slmn Osmanl mparatorluu binasnn harc olarak yava yava kuvvetini kaybettiini gsteriyordu. Trklk konusunu ortaya kard gibi, Mizan milli kltrn de korunmasna taraftard. Gene bu noktada askerlerin Murat'a kar duyduklar saygnn bir unsuruyla karlayoruz, 98 Boyd, C. Shafer, Nationalism, s. 189. 98 Mehmet Murat, "Rusya'da Furuk- Siyasiye," Mizan, 20 Recep 1304, s. 215216. w Bak. Mardin, The Genesis, s. 353.

114 115

11 ,*##y|Hfl*#J*llto^ *H!hi l im 11 I'"<' l * 1111WluI 4l l 11 ilMIlrtlMliilllMlafiiJl?i Milli kltr kavramn Trkiye'de ilk ele alan Murat Bey deildi. Bir kltrn zelliklerinin ortadan kalkmasyla beraber bir milletin ryecei fikri bundan nce de gene Yeni Osmanllar tarafndan ele alnmt.101 Fakat o zamanlar kltrel btnln bozulmasndan slmi unsurun kaybolmas, eriatten vazgeilmesi kastediliyordu. Murat'ta fikir, Herder'in grlerini hatrlatan yar mistik bir renge brnyordu. Artk korunmas istenen eriat gibi somut bir unsur deil, milletin "ruhu", "maneviyat", "z" gibi soyut unsurlard. Bu milli "z"n korunmasn mmkn klacak olan nlemlerin banda "yneltilmi" (dirig) bir edebiyat geliyordu. Daha nce grld zere, edebiyatn pratik bir amac olmas gerektii, Osmanllar ie sevk eden bir ara olarak kullanlmas gerektii Ahmet Mithat Efendi tarafndan da kabul edilmiti. Murat Bey'in getirdii yenilik, bu sonucun yalnzca edebiyat renimi araclyla elde edilecei ve fen reniminin ahlk bozucu olduuydu. Bu teori, aslnda Rsofillerin bazlarnn ileri srdkleri bir fikirdi.102 Onlara gre fen renimi insanlar materyalist ve sonunda da "nihilist" yapyor, kendi toplumlarnn deerlerini inkr edici hale getiriyordu. Gnmzde "maddi" bir gre kar koyan ve toplumun "manevi" deerlerinin korunmas gerektii eklindeki iddiann ilk kklerini103 bylece Murat Bey'de bulmak mmkndr. Trk dilinin Arap gramerinin kurallarna uymamas gerektii eklinde gazetesine koyduu makalelere ramen, Murat, slmi Trklkle beraber gelen bir unsur sayyordu. Fa Mizan, (Paris), 25 Ocak 1897, s. 3; 8 Mart 1897, s. 1-2. 102 Mehmet Murat, "Rusya'da Furuk- Siyasiye", Mizan, 30 Recep 1304. s. 21516. Bak. Mardin, The Genesis, s. 353. 103 Tunaya, Batllama Hareketleri, s. 80. Fakat balangc Yeni Osmanllarda grlebilir. Bak. Mardin, The Genesis, s. 353. kat gene burada bir kuak ncesine oranla bir deiiklik meydana gelmiti. Murat Bey'in fikirlerinde slm siyasi bir koz olarak yer alyordu. Daha nce Yeni Osmanllardaysa slm ilahi bir yol gsterici olarak ele almyordu. slmn propaganda potansiyeli Yeni Osmanllar hareketinin ancak son evrelerinde anlalmaya balanmtr.104 Bu bakmdan Murat iin kullanlan panislmist deyimi105 basitletirici bir yan olmakla beraber, tamamen yanl deildir. Aada bu "panislmizm"in Afgan'dan alnm bir rneini grebiliriz: "Memaik-i slmiye kadar ftrat- ittihat zere yaamak istidadnda bulunan memalik yer yznde yoktur. slmlar ilk nazarda birok kt'alarda, birok hkmetlerin zir-i idarelerinde bulunmak hasebiyle pek dank zannolunur ise de harita ne alnarak baklrsa Bahr-i Muhit-i Atlas sahilinde bulunan Fas'dan Bahr-i Muhit-i Kebir sahilinde bulunan in'e kadar olan memalik, ahali-i slmiye itibariyle, bil fa sla memalik-i smiyeden maduttur. "Halbuki taksimat- siyasiye ile mnasebat- merua-i maneviyenin fkdan eh-i slmn heybet-i tabiiyesini zayf olan baz gzlerden nihan etmektedir. "Hibir devletin hukuk- siyasiyesine tecavz etmeksizin matlup olan ittihad- ert-yi maneviyi hem de pek kolay ve

cz'i hizmetle istihsal etmek elimizde iken henz bu bapta teebbsmz yoktur."108 sam bir d ilikiler kozu olarak kullanma tekliflerinde bir hayli beceri gsteren Murat, slmn teolojik taraflarn tahlil ettii zaman Yeni Osmanllardan bir hayli ayrlyordu. . Ayrld nokta da Yeni Osmanllar kadar din bilgisine sahip olmamasyd. Yeni Osmanllar da slm umdelerinin Bat K bid, s. 60. 105 Ramsauer, The Young Turks, s. 38. 106 "Dindarne bir teebbs," Mizan, 9 Ramazan 1306, s. 930-931. 116 MI|#|l|><iyj||4likl|HUUU,^^ HJllJJ lUL lljl i]l II l.nl.l.l... 11 l,L. ,[J, |[t L j jilifti Jli L ll..l

uygarlyla badaabileceini savunmular, fakat bunu yaparken olduka ince, slmi kltrlerinin zenginliini gsteren sentezler yapmlard. Buna karlk Murat Bey'in slmi kavramlar kullanmasnda bir acemilik gryoruz. Muhittin-l Arabi'de rasyonalizm'in temellerini grmeye almak ve slm dininin bu itibarla aklcla dman olmadn sylemek Yeni Osmanllarn aklcl slmi temellere dayanarak savunmalarna oranla ilkel kalyordu.107 Zamanla ve bir dereceye kadar Padiah'n sayesinde, slm hakknda bilinenler azalyor, yzeyselleiyor ve ilkelleiyordu. Murat Bey'in tezlerini savunmak iin slama mracaat, slmn deerine inanp onu gerekten Bat uygarlyla kaynatrmaya alan birinin giriiminden ok, slmi, kendi benliini korumak zere bir silah olarak kullanan birinin hareketiydi. Modern Trkiye'de slama bal kalan aydnlar arasnda slmn bu tedafi (savunmalk) kullanl bundan sonra gittike nem kazanacakt. Mizan'm kltr politikasnn en kayda deer yanlarndan biri "priten"liiydi. Mizan her trl elence ve iyi vakit geirmeye kar ciddi bir ekilde cephe alyordu. Bu ahlaki kaslmann belirtilerinden biri temiz bir karakter salama amacyla salkl bir bedene ve bundan hareket ederek jimnastie verdii nemdi.108 Gerek Murat'n milli enerjileri ynlendirecek bir edebiyata inanmas, gerek okuyucularna bedenlerini, salklarn ve dncelerini "temiz" tutmalarn tlemesi Bat uygarlnn beraberinde getirdii "tiliter" zihniyetin ve "verimli vatanda" yaratma abasnn bir belirtisiydi. Bu faydac zihniyetin en ak belirtileri arasnda Murat'n "sa'y"a atfettii nem geliyordu.109 Bylece, siyasi 107 Bak. Mardin, The Genesis, s. 298. 108 "Terbiye-i Etfal," Mizan, 24 aban 1306, s. 914. 1W "Bir Emr-i Musib," Mizan, 22 Cemaziylevvel 1306, s. 809; "Sanayi ve Makineler," Mizan, 15 Seler 1307, s. 1094-1095. 118 programlarnda birbirlerinden bir hayli uzak olduklar halde, bugn "sosyal politika" ismini vereceimiz a bakmndan Murat Bey'le Mithat Efendi'nin ayn amalara yneldikleri anlalr. Sosyal Mukavele Rousseau'da sosyal mukavele insanlarn saduyusunun bir sonucu olarak mtalaa edilmiti. 19. yzyl Tarihi Okulu'nun gsterilerinde bu mukavele Sakson icad ve asil Sakson Arlerin ormanlarnda bulduklar ve Bat Dnyasna intikal ettirdikleri bir armaan olarak deerlendiriliyordu.110

Murat Bey'in teorilerinde sosyal mukavelenin bylece bir kabile geleneine dndrlnn ilk Trkeletirilmi eklini gryoruz. zellikle Yeni Osmanllarn sosyal mukavele grleriyle karlatrld zaman, Murat Bey'in tutumu deer kazanmaktadr. Zira, Yeni Osmanllar, sosyal mukaveleyi slmi bir ortam iinde, biat messesesinin nda deerlendirmilerdi. imdiyse Murat Bey ayn sreci Kay airetine dndryordu. Kendi ifadesiyle: "Devlet bir irkettir. Kavaid-i nakliye ve usl-i akliye bu bapta mttefiktir. "irket olunca birtakm vazife-i mtekabile ile yekdierine bal olan efrattan mrekkep bir hey'et demektir... "St civarnda Tsonan' drt yz adrlk halk iinde 'tabi' ve 'metbu' usul mevcut deildi. htiyar bir irkettir..."111 Orhan Gazi zamanndaysa "yeni teesss eden hey'et, Sleyman ah evladna mahsus bir irat deildi. Hey'et-i umumiyeyi tekil eden bilcmle efradn mazarrat ve men \. 110 Shafer, Nationalism, s. 187. m Mehmet Murat, "Vazifedarlar Kimlerdir?," Mizan (Kahire), 10 Zilkade 1313, Taharri-i stikbl, I, 53. 119 li|i|ii!!rt|^^ *h fili il* 1 ili

faatte mtereken alkadar bulunduklar bir (irket-i Osmaniye idi.)"112 Murat'a gre ancak hilafet Osmanllara getikten sonra devlet idaresine ikinci din unsur eklenmiti. Gene Murat, mukavele fikrinin altndan kan siyasi mkellefiyet (political obligation) bann halk arasnda bir anlama sonucunda kurulmasyla bu ban Kur'an'da bir emr-i ilahi olarak bulunmasnn yaratt mantki atmalar halletmeye ihtiya grmyordu. Namk Kemal'se enerjilerinin byk bir ksmn bu atmay ortadan kaldrmaya sarf etmiti.113 Ayn gr ayrlnn baka bir belirtisi Namk Kemal'in slm devleti ynetimine giren teokratik unsurlar slmi politikann bir stnl saym olmasyd. Ona gre, Allah, bu ekilde, mminlere siyaset ilerinde bile yardmlarn esirgemediini gsteriyordu. Murat'a gelince "er'" ve "rfi" unsurlar bir tarih tekml sreci iinde deerlendirilmeliydi. Kendi ifadesiyle: "Bir zaman var idi ki 'devlet' denildii vakit bizde yalnz ahali iinde deil, cali indinde bile her nevi aibelerden masum bir he/et-i mukaddes tecessm ederdi. yle bir hey'et-i aliyye ki, vcudu, efrad- halktan mrekkep cemaatin dnyev icadatndan ziyade semav messesat- tabiiye nevine daha yakn tutulurdu. "Vazife ve mes'uliyet hududunu, daha Trkesi lakkn' ve "haddini' bilen hkmetler iin u itikad- halisanenin ne kadar byk kuvvet tekil edecei... tefekkr buyurusun. "Yaknlara gelinceye kadar Salatin-i l-i Osman hazerat u itikadn kadr- kymetini pek gzel bilirler ve bildiklerini leme iln iin vki olan frsat fevt etmezlerdi. Zihinlerde 1 Ibid., s. 57. "3 Mardin, The Genesis, s. 289-296. takarrr eden bir tedbir-i Devlet iptida- emirde Bab- Fetvann tasdik ve tahsisine 'arz' olunurdu. Vaka ihtiyar edilmi olan karar- linin aksine bir fetvaya uramamas iin hayli

marifetlere mracaat olunduu olurdu. Lkin o marifetler daima selmet ve ulviyet dairesine mnhasr kalrd. Bunun iin avam- ns itibariyle 'Devlet ve Hilfet', eriat- mttehidenin hari ve hilfnda olan tekilt- siyasiye ve rfiye suretiyle deil, bilkis ahkm- diniye icabat- asliyesinden olan hkmet-i er'iye yznden zahir olurdu. "Fetvahane, devletin bir istiare odas makamndayd. Babli dahi umur- idarenin mihveriydi. Fakat tertip o kadar sanatlyd ki Padiahn ii bir 'mucibince' demekten ibaret iken halk her eyin Padiahn himmet ve ihsaniyle yapldna kail olurdu."114 Kemal de slmi unsurlarn politikadaki yararlar zerinde durmutu fakat Murat Bey'in yapt gibi mekanizmann iyzn gstermemiti. Genel olarak Kemal'deki slmi demokrasi kurma inancnn atei Murat'ta mevcut deildi. Gene burada da slm, Murat tarafndan "iman" asndan deil "fayda" asndan deerlendiriliyordu. Murat'n Yeni Osmanllarla arasndaki gr ayrlklarnn farknda olmam olduu kuvvetle muhtemeldir. Gene burada da Yeni Osmanllardan beri alnan yol ilk grte belli olmayan bir unsurda toplanyordu, o da tedrici fakat nne geilmeyen bir fikr laikleme, "s6cularisation" akmyd. Murat Bey'in Mlkiye'deki hocaln, edebiyatln ve politikacln birbirine balayan ortak bir unsur mevcuttur ki siyas fikirlerinin anlam kazanmas bu ortak unsurun etkisini gz nne getirmesine baldr! Bu ortak temel Murat 114 Mehmet Murat, "Had ve Hak," Mizan (Kahire), 15 aban 1313 in Taharri-i stikbl, I, s. 4.

120 121 ^miMktml0^iiMi0iiM^^gmw4\*m^MhMmii H, "+ 4 > Bey'in bir toplumun "ahlki nitelikleri" konusunda dndklerinden ibarettir. Murat Bey Osmanl mparatorluu'nun 1876 harbinde yenilmesini, toplumun bir ahlaki zaafna, kimsenin "vazifesini bilmemesine"115 balamt. Bu tasavvurun, Murat Beyde kendiliinden ortaya kp kmad hakknda bir ey syleyemeyiz. Fransa'da da Emile Boutmy, 1870 harbinin de yenilgisini Fransa siyas "elifinin yetersizliine balam ve bunu telafi etmek iin "Ecole Libre des Sciences Politiqes"i kurmutu. Murat Bey Mlkiye'deki iine drt elle sarld zaman Boutmy'den ald bir ilhamla m hareket ediyordu? Muhtemelen, evet, fakat Murat'n byle bir etkiden sz etmesine rastlayamadk. te yandan Slavofillerin baz eitim teorilerinin Murat Bey'i etkilemi olduunu biliyoruz. Toplumun "ahlki" yapsn kuvvetlendirme ve onu temsil eden bir "elit" yetitirme abasnn bir kkn burada buluyoruz. Genel olarak, kuvvetli bir "elit" kurma fikrinde o zamanlar Avrupa'da nemli olmaya balayan iki akmn izini grmek mmkndr. Bunlardan biri "eliflerin toplumu "ahlki" ynden pekletireceklerini ve siyasi nderlik sorununu halledeceklerini ileri sren tutum, ikincisi de Darvinizm'in sosyal dnceye etkisidir. "Ahlki"lik unsurunu Guizot gibi 19. yzyln banda sivri-,

len baz teorisyenlerin etkilerine kadar gtrmek mmkndr. Murat Bey'in teorisinin gelimeleri biraz da bu 19. yzyl ba "ahlk" grle 19. yzyl sonu "biyolojik" grlerin birbirlerine uymamasndan ileri gelmektedir. Guizot gibi, Murat, "Fransz ideologlarnn rasyonalizmi"ni "bir ahlk gryle birletirmeye alyordu.116 Gene tpk Guizot'nun 1830'dan sonra yapmaya alt gibi Murat Bey "bourgeois snf iin, bir daha ihtilal yoluyla ala115 Murat, Hrriyet Vadisinde Bir Pene-i stibdat, s. 72-73. 116 Charles H. Poulhas, "Guizot," Ercyclopaedia of Social Sciences, VII, 226. bora olmamasn temin etmek zere geni bir entelektel ve ahlki temel" yaratmaya kendini vermek istiyordu. Burada Murat Bey'in eitim tasavvurunda bulunduu Osmanl yksek memur snfm Guizot'nun ele ald "bourgeoisi"yle bir tutamayz, fakat her iki olayda da yaplmaya allan, devleti, orta seviyede bulunan, bilgili ve ahlkl bir zmreye emanet etmekti. Sosyal hayatn bir mcadeleden ibaret olduu kans 19. yzylda iki byk dnrn, Marx ve Darvvin'in etkisiyle, siyaset konusunda dnlenleri etkilemeye balamt. Darvvin'in "seleksiyon" kuramna dayandrlan grlerden biri devlet iinde en kuvvetlilerin yaama hakkn kazandyd. Bundan da komu devletlerle olan ilikilerde kendi tarafnn ste kmasn salayacak olan nderlerin zel bir eitime tabi tutulmas sorunu kyordu.117 Bu fikir de bir siyas "elifin zorunluluu fikri zerine eilenleri artryordu. Bunun yannda yeni bir demokrasi aleyhtarl da ayn meyveleri vermiti: 1884'te Mosca, ilk defa olarak, daha sonra geni bir ekilde ileyecei "siyasi snf (classe politiche) deyimini ortaya karm ve bir devletin yazgsn ilerini yneten "siyas"lerin kalitesine balamt.118 Btn bu etkilerin sonucunda Murat Bey "siyas elit" yetitirme sorununa byk nem vermiti. Namk Kemal'in temel inanc halk egemenlii ilkesine balanyorduysa Murat Bey'in temel inanc "siyas liderlik yapabilecek snf yetitirmekten ibaretti. Murat Bey genliinde kendisini etkileyen akmlardan sz ederken Rousseau, Guizot, Montesquieu ve Draper'den sz ediyor. Bunlar arasnda zellikle dikkat ekici olan isim Draper'dir. Bir kimyager olarak hayatna balayan ve bir fi117 Bak. Gertrude Himmelfarb, Darwin and the Darwinian Revolution (New York, 1959), s. 394. Burada Darvvin'in Trkleri "aa" bir rk saydn gsteren ilgin bir para mevcuttur. 118 Gaetano Mosca, Teorica dei Gvemi(Turin, 1884).

122 123 il!l4ltiy4i4toNfl4M^'^ia#W^III%fel%^4IJ4#!^Bl^JL! >l"ll<|l M '' L J'H^ 'li: i*\ 4lM"l '

kir tarihisi olarak 19. yzyl Avrupas'nda n kazanan Draper, Bat fikir tarihine fizik ve biyolojik bilimlerin yntemini uygulamaya almt. Bylece fikr gelime biyolojik geliim grnden ele alnyordu.119 Danvin sonras biyolojik materyalizmi'nin Draper araclyla Jn Trklerin arasnda en ok maneviyata nem veren Murat Bey'i bile etkilemi ol-

duunu grmek ilgintir. Bu etki Murat Bey'in dncesine bilinaltna giren laiklik unsurlarn da bir dereceye kadar izah etmektedir. Fakat Murat Bey'i bir yana braksak bile Draper'in eserlerinin ve maddiyatlnm bir reddiyesini yazan Ahmet Mithat Efendi'de de "ahlkilik" emperatifinin aslnda maddi olan bir ortama, "refah" ortamna dayandn grrz. Ahmet Mithat Efendi ahlki normlara uymay srat kprsn gemek noktasndan deil alkan ve namuslu insanlarla dolu bir toplum kurma noktasndan deerlendiriyordu. Murat'ta da "ahlkilik" kendi iin aranan bir deer deil, toplum mekanizmasnn dzenli almasn salayan bir "sosyal pekletirici'ydi. Gene bu noktada da Murat ve Mithat Efendi gibi iki siyas hasm esaslarda birleiyordu. Devlet Ynetim! Yeni Osmanllarn "Meveret" tema'sm romantik bir heyecanla ele almalarnn yan banda, Murat'n ayn konudaki fikirleri renksiz ve heyecanszdr. Yazlarnda, Yeni Osmanllarn yazlarnda grlen Osmanl mparatoriuu'nun b119 Bak. Dictionary of American Biography V (1946), s. 438. Draper'in en nl eserleri unlardr: J. W. Draper, History of the Conflict between Religion and Science (London, 1885), ve A History of the Intellectual Development of Europe (London, 1875). Birinci eser Ahmet Mithat'n Niza- llm-i Din (stanbul, 1313)'inde eletirilmekledir. Darvinizm'in Draper zerindeki etkisi iin bak. J. W. Draper, "The Intellectual Development of Europe Considered with Reference to the Views of Mr. Darwin," Report of the British Association for the Advencement of Science (1860). tn sorunlarnn parlamenter sistemle halledilebilecei inanc yoktur. Bu heyecann yerini mparatorluun hastalnn neden ibaret olduunu aratran bir tanma eylemi almtr. Murat'n bu gibi arbal tutumunu belirleyen iki unsur vardr. Bir kere Murat derin bir tarihi olduuna ve bu bakmdan o zamana kadar kimsenin yapamad tarihi tehisleri koyabileceine inanyordu. te yandan Rusya'da radikallerin Murat Bey^e gre karlatklar halk tepkisi ve Osmanl ahalisinin 1876'da Anayasa'yla ok yakndan ilgilenmemi olmas da muhakkak ki kendisini ayn yne sevk etmiti. Murat Bey, Rusya'da geleneki Slavofillerle ilerici "Batc "lar arasnda cereyan eden mcadeleyi yakndan izlemiti. En byk korkusu Trkiye'nin ayn ekilde birbirine dman iki kampa aynlmasyd. Buna benzer bir korku aydnlar arasnda kacak olan radikal akmlarn geni ktlelerin hislerini incitip hkmetin aydnlar tenkil etmesine yardmc olmasyd. Bu gr o kadar yersiz deildi. Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti bakanl kendisine nerildii zaman Padiah'a suikast tasavvuru planlanan icraat arasndayd. Daha sonra bu tasavvurlar Jn Trkler arasnda zaman zaman tartlmtr. 1896'da kurulan Osmanl htilal Frkas120 anaristlerin yntemlerini kullanmaya hazrd. Murat Bey'in kayglarn dile getirmesinden on be yl kadar sonra, tasavvur ettii tepki 31 Mart hareketi srasnda belirecekti. Murat, Yeni Osmanllarn 1876'da bir "milis" rgtleri kurmaya altklarn ve Mithat Paa'nn bana gelenlerin ksmen bu rgtlerin Padiah'ta uyandrd korkudan ileri geldiini biliyordu.121 Btn Osmanllarn reform hareketinden yararlanmalar 120 Kuran, ttihat ve Terakki, s. 98. 121 Bu rgtler iin bak. Mardin, The Genesis, s. 76,

124 125 hMrtlMItMtfelMrtflIt^^ .111 |l< illi m '*l i'l| .l H|i

hususu zerinde srar etmesine ramen, Murat Bey "avam"dan gelecek olan bir hareketten son derece ekiniyor ve "avam"n "cehaletinden korkuyordu. "Garpta olduu gibi aadan tazyik icras bizde caiz deil itikadndaym. nk bunca esbab- inkraza ramen devletin yarm asrdan beri payidar olmas halkmzn hkmetlerine kar olan bir rabta-i maneviye semeresidir."122 Gene, Yeni Osmanllarn eserlerinde Murat'n eserlerindeki gibi halkn "cinayetlerinden sz edilmemiti. Murat Bey'in dncesi Taine'in halk hakknda "vahi ve ehvani bir hayvan" deyimini kullanmaya balad bir devrin izini tayordu. Btn bu unsurlara Murat'n radikalizm aleyhtar yan diyebiliriz. Bu engeller Murat'n halklnn platonik bir kalp iinde donup kalmasna neden oluyordu. Murat Bey'e gre ancak halkn genel eitim dzeyi ve kltr ykseldii zaman Osmanl mparatorluu'nda temsili bir sistem uygulama alanna konabilecekti. Bundan dolay da temsil ilkesini Trkiye'ye sokmakta fazla acele ettiklerine inand Yeni Osmanllar beenmiyordu. Her ne kadar 1876'da onlarla yakn balar kurduunu anlatyorduysa da, ona gre, Yeni Osmanllarn koruyucular Mustafa Fazl ve Halil erif Paalar birer "yabanc", birer Msrl "aristokraf'tlar. Amalan, Trkiye'ye hrriyet fikrini getirmekten ok kendi karlarn korumakt. "Hibiri, durumun gerek niteliini anlamasna yetecek bilgilere sahip deildi. Hibiri Avrupa'da eitli ynlerde birka yzyldan beri sarf edilmekte olan enerjilerin rn olan geli menin yalnzca parlamento usulnn sonucu olduunu dnme hatasna dmekten kendini alamamt. Bu yanl dnceler dolaysyladr ki irketler kurmaya, halk kendi 122 Murat, Mcahede-iMilliye, s. 20-21. kendini eitmeye ve almaya ve devleti okul gibi kamu karlarna hizmet eden dier kurulular kurmaya tevik edeceklerine, ne zn anladklar ve ne kapsamn kavradklar bir hrriyetin yararlarn vmekle yetindiler. Pervaszca ithamlar ynelterek sonunda kendileri sefahat lemlerine battlar. "Yukarda sz geen ok kk ve nemsiz Parti kklerini halka dayandrmamt. Kamuoyu yalnz bitaraf deil, kesin bir ekilde Anayasa aleyhine ynelmiti. Mevcut kritik durumdan bizar olup dertlerine deva arayanlar arasnda bile Kanun- Esasi'nin ilanndan ikyet edenler ve eriatn salam temellere dayanmas ve herkese bilinmesi bakmndan Anayasaya stn olduunu iddia edenler oktu."123 Murat, Yeni Osmanllarn baarszlklarnn tahlilinin yan banda Tanzimat hakknda da baz yarglar ileri sryordu. Tezinin temeli daha nce Yeni Osmanllar tarafndan kullanlan bir tutuma benzeyen bir gr ayd: Mslmanlarn byk bir ksm "gurur"lar dolaysyla Glhane Hatt- Hmaynu'nun ilnna itiraz etmilerdi. Murat Bey'e gre geni halk ktleleri balangtan beri Hatt- Hmynu benimsemedikleri iin bu belgede salanan haklarn bir de-

vam olan 1876 Kanun- Esasisi'nin yrrlkten kaldrlmasn sevinle karlamlard.124 Glhane Hatt'nn hazrlanmasna gelince, Murat Bey de Yeni Osmanllar gibi Hatt yalnz d etkilerin rn sayyordu. li ve Fuat Paalara gelince onlar Osmanllarn karna alacaklarna, dar bir memurlar aristokrasisi yetitirmeye almakla ve modernlemeyi yalnz Bat'y taklit etme anlamnda anlam olmakla sulandryordu.125 Ona gre bu 123 Mourad Bey, La Force et la Faiblesse, s. 58. 124 Murat, Mcahede-i Milliye, s. 100. 125 Mizan, 14 Zilhicce 1314-17 Mays 1897, s. 3; La Force, s. 39-40.

126 127 il .ulSBM jj| (*M)tklMti(4HftttiMtl taUtOlUkkkiiJiJPJteUJitJi BitelihUt-u Ui'iJi! uUj.ijtLkllli*wiliJLJLiLiLIjj_Lljj_i u > LL . L_L devlet adamlar "zppe"likleri, sahte ve an Batllklar dolaysyla otokrasi aleyhtarlarn birletireceklerine blmlerdi. Ksacas Murat, hem Yeni Osmanllara ve hem de Yeni Osmanllarn dmanlar li ve Fuat Paalara hcum ediyordu. Ona gre 1876 hareketinin baarl olamam olmasnn sorumluluu, bu ilk Batllam devlet adamlar ve aydnlarnn omuzlarna ykleniyordu. Buna ek olarak, 1890'larda eilimlerin deimi olduunu ve Trkiye'de artk parlamenter sisteme kar duyulan kukunun yok edildiini sylediine gre nerecei bir hal aresi mevcuttu. Bu hal aresini iki balk altnda toplayabiliriz. Bunlarn birincisi devlet adam yetitirme yntemleriyle, ikincisi devlet idaresi mekanizmasyla ilgiliydi. Devlet adam ve aydn yetitirme hakkndaki fikirleri, daha nce incelediimiz "elit" fikriyle Osmanl mparatorluu'nun gelimesi hakknda baz fikirlerinin karmasndan meydana geldii iin nce bunlar ele alabiliriz. Avrupa'da kard ilk risalelerinden birinde Murat'n ileri srd ana fikir Trkiye'de, aslnda yan yana yaayan iki ayr Trkiye'nin bulunduuydu. Bunlardan biri Murat Bey'in "resm Trkiye" ismiyle and asalak memur grubuydu. Bunlar ancak ikinci Trkiye'yi, durgun halk tabakalarnn Trkiyesi'ni smrerek yaaylarn salyorlard. Bylece devlet dairelerinde devlet kuvvetiyle entelektel g birlemiti. Murat Bey'e gre bu ittifak Osmanl mparatorluu'nun kurulu devirlerinde tekke eyhlerinin Bizans mparatorluu'ndan artakalan etkilerin ve ran ulemasnn abalarnn ortaklaa rnyd.126 Genellikle Murat Bey Osmanl mparatorluu'nda ran'126 Bak. Mehmet Murat, Tarih-i Ebulfaruk (Yay. Taha Zade mer Faruk, istanbul, 1325-1332), 7 Cilt, Cilt I, 142-143, 232 vd., III, 6. 128 I m etkilerinin soysuzlatrc bir zellii olduuna inanyordu. te yandan, Mizanc'ya gre modernleme srecinin balad Sultan Mahmut devrinde bile Yenierilerin datlmasyla yetinilmi, ulema unsurunun modernleme srecine katl-

masn ve belki de ncln yapmasn salayacak kurumsal deiikliklere gidilmemiti. Bylece "makamata hulul"127 eden ulema giderek "cemiyetin dknts" haline gelmiti. Murat'n yazlarnda "asalak memur" fikrinin ne gibi gzlemlerine dayandn ararsak, bunun Osmanl memurlarnn Abdlhamit ynetiminin yamasna katlmalarndan doduunu anlarz. Murat Bey, Padiah'la memleketi soymak iin ibirlii eden memur zmresi karsnda hayretler iinde kalyor ve en bata bu durumu dzeltmek istiyordu. Ortaklaa yama politikasnn anahtarna gelince onu Murat Bey Osmanl tarihinde buluyordu. Murat Bey Osmanl mparatorluu'nun knn ne' denlerini slm devletlerinin dalmalarnda aramt. Hepsinde bulduu ortak unsur merkeziyetiliin ifrata vardrlm olmasyd. Bylece "lk Halife"lerin medeniyet sahasnda atklar "parlak devir" birok defa durmutu. "Dou'nun hastal merkeziyetiliin sonucuydu. Her ey 'resm' bir kla brnd: bilim, edebiyat, sanat; hatta hrriyet ak ve entelektel serbestlik bile bir resm damgaya tabi tutuldu... Dou'nun zaaf ilk defa olarak entelektel I kuvvetin kaba kuvvetle birlemesinden dodu."128 te btn bu unsurlar, Murat Bey'i, her eyden nce gvenilir bir "siyas snf kurmaya sevk ediyordu. Bu kta, Murat Bey'in yazlarnda en ok rastlanan Berna'nn niin memurlarn "sorumluluu" konusu olduunu anlyoruz. Fa127 Mehmet Murat, "Veh-i Mes'uliyet-i er'iye," Mizan (Kahire), 26 evval 1313, Taharri-i stikbl, I, s. 40-51. 128 Mourad, La Force et la Faiblesse, s. 10. 129 H*SiiNIAliBK!^^ fcJiHlItalhlMMlt'Il'fil-** ^J li-il HhHlS i^Hiil..) i'.|i H!li t4JH''Mf a.t*llr-l IUM H v ll-H HM'ill" MJl' ilHStlh kat Murat Bey'in Osmanl Imparatorluu'nun sorunlarn bir "elit" yetitirme sorunu olarak deerlendirmesi, daha nce gsterdiimiz zere, Bat'da bu soruna kar gsterilmeye balayan bir ilginin yanksyd. Murat Bey'in nerisi, bu asalak memurlar "elifini kaldrarak devlet ve idari ilerde "hizmet" ve "verim" kavramlarn egemen klmakt. Bylece Prens Sabahattin'den nce bile baz tezlerinin bakalar tarafndan ileri srldn gryoruz. Murat'a gre bu asalak elit 1880'lerde ypranm ve bakiyesi Yldz'da reklenmiti. Bu itibarla artk otokrasi olduka zayf bir zmreye dayanyordu. Halkn modern kurumlara almasn salamak, onlar ilerde kurulacak bir parlamentoya katlmaya hazrlamak iin Murat ksa vadede "mparatorluun kanunlarna ve nizamlarna olduu kadar adalet ve insanlk duygularna aykr muamelelerinin zebunu olmu Osmanl vatandalar iin bunlarn ikyetlerini kaale alabilecek bir organn kurulmasn" teklif ediyordu. Murat'n ilk programnn teki unsurlar unlard: 1. mparatorluk tebaasnn kanunlar nnde mutlak eitlii ilkesinin sivil bak asndan olduu kadar askeri bak* noktasndan da uygulama alanna konmas, kanunlarn genel hkmleriyle badamayan kiisel ayrcalklarn kaldrlmas. 2. "Kanunlar rejimini" salamaya muktedir bir meveret (danma) meclisinin (assembUe delibrative) kurulmas.

3. Ilml ve kmil kanunlarn garantisi altna ald bir basn hrriyeti 4. Btn mparatorluk tebas iin genel siyas af. 5. Sarayn yetkilerini, kabine kurmak ve idareyi tamamlama [?] bakmndan tam yetki sahibi olacak olan, sadrazamn seilmesine mnhasr klmak. Vekillerin topluca meclise kar sorumlu olmas ve yalnz sadrazamn padiaha kar 130 sorumlu olmas. 6. Saltanat veraset usulnn Avrupa detlerine uygun bir ekilde deitirilmesi.129 Bundan sonra padiahn mlkiyetinde bulunan arazinin yeniden gzden geirilmesi, vakflarn yeniden oluturulmas, btenin dzenlenmesi ve meclise kar sorumlu bir "devlet personeli komisyonu"nun oluturulmasna ilikin maddeler geliyordu. Meclis, bakentteki "corps constitue" yelerinin aralarndan seecekleri yirmi be kiiden oluuyordu, ["corps constitue"den murat ura-y Devlet ve henzeri kurulular kastediyordu.] Aznlklara da ayn ekilde temsil hakk veriliyordu. Meclis "hkmet tarafndan teklif edilen btn kanun tekliflerini grmek,.parlamento soruturmas amak, vekillere tevdi etmek ve vekillerin proje veya isteklerinde f? demandes] vetosunu kullanmak" ve "radikal bir tasarruf veya kanunu empoze etmeye yetkili olmamakla beraber" vekilleri belirli tasarruflarda bulunmaya davet etmeye yetkiliydi.130 Jn Trklerin lideri haline geldikten sonra Murat Bey sonunda 1876 Anayasas'nm deitirilmeden iadesini isteyen makaleler yazmak zorunda kald. Gerekten bu makalelerde bir zorlama havas vard. Bunlardan biri, rnein, Anayasa'nn tekrar yrrle konmasndan baka bir are olmad noktasndan hareket ediyordu.131 Murat'n Padiah'a kar tutumunda ayn ekilde bir gelime grlr. Murat nceleri, Padiah'n gvenini kazanmak iin elinden geleni yapmt. Trkiye'den ayrlnn nedenlerini bile Padiah'a bir mektupla bildiriyordu. Paris'te Le Palais de Yldz'm yaymlad zaman rejim iin sorumluluu Babli, Padiah ve Yldz 129 Mourad, La Palais de Yldz, s. 43 vd. 1= /b/d., s. 47. 131 Murat, "Kanun- Esasi," Mizan (Paris), 4 Ocak 1897, s. 3. 131 ii.iiMMHtattitoitaM "''" *"*

erkn arasnda taksim etmeye almt.132 Msr'da yazd bir "Rya"da hl Padiah'a amalarn anlatmaya alyordu.133 Jn Trklerle ilgisi artt sradaysa Padiah, sonunda "Abdlhamit le fatal" oluyordu.134 l-i Osman'a kar Murat Bey'in yalnz saygs vard, fakat Padiah ailesini bu ailenin biyolojik nitelikleri bakmndan incelemeye baladn hatrlarsak sosyoloji ve biyolojiyi birletirmeye balayan akmlarn zerinde ne kadar etkili olmaya baladklarn anlarz.135 Bir yandan Murat'n, te yandan Yeni Osmanllarn ye Jn Trklerin yazlar arasndaki ana farklardan biri Yeni Osmanllarn "romantizm"i diyebileceimiz bir havann Murat Bey'de bulunmamasyd. "Vatan"n savunmasndan sz ettii zamanlar bile Murat Bey'in stili ayn orta dzeyde kalyordu. Bu da Murat Bey'in muhafazakrlnn bir dier ifadesiydi. Gene Murat Bey'in Trk tarihinde cereyan eden

olaylarda Trklerin haksz olduklarna inand noktalar ortaya karmaktan ekinmeyiinde ayn engebesiz akademik dzeyde kalma isteinin etkilerini grebiliriz. Bylece, yazlarnda "Selim le feroce" veya "fratricides legalies" gibi, grnte Trk tarihini "tezyif edici ifadelere rastlarz. 1908'den sonra yazd Tarih-i Ehulfaruk'ta bu unsurlar yeniden ortaya kt iindir ki, Murat Bey baz tarihiler tarafndan kendi milletini ktlemekle sulandrlmtr. zellikle Osmanl sistemindeki baz temel unsurlarn bireyin gelimesine engel olduklar iddias hcum davet etmitir. Geri Yeni Osmanllar da Osmanl sisteminin rdnden sz ediyorlard, fakat Murat Bey bu rmenin balangcn Yeni Os132 Gene bak. "Sultan Abdlhamid Hazretlerine Bir Arzuhal," Mizan (Kahire), 29 aban 1313, Taharri-i stikbl, I, s. 287 vd. 133 "Rya," Mizan (Kahire), 19 evval 1313. 134 La Force et la Faiblesse, s. 21. s /b/d, s. 58. inanllarn her kusurdan uzak tuttuklar Osmanl mparatorluu'nun "altn devri"ne irca ederek kuvvetli bir umudu, Osmanllarn kkl soyluluklar imajn yok etmiti. Genel olarak, Murat Bey'in kendi durumunu anlatmak iin kulland "progressiste moderti" deyimi dorudur. "Milli" bir kltr fikrine ramen Murat Bey, Bat fikirlerini Yeni Osmanllara oranla daha geni apta benimsemiti. Bir yandan Yeni Osmanllar gibi, li.ve Fuat Paalar eriattan uzaklatklar dncesiyle itham etmiyordu. te yandan Murat'n Osmanl mparatorluu'nda endividualizmin gelimedii konusundaki fikri Avrupa'da "ark despotizmi" konusunda revata olan baz teorileri ve bu arada Spencer'i hatrlatmaktadr. Aslnda Murat Bey'in "milli" kltr yaratma fikri Batl bir akmn devamyd. Kltr sahasndaki kaygularnn kayna bir kuak nce Avrupa'da reva bulmu olan fikirlerdi. rnein daha 1879'da Jules Ferry, sonradan Rusya'da Rsofiller tarafndan kabul edilecek ve onlarn kanalyla Murat Bey'e intikal edecek olan teknik retim aleyhtarl, devletin vatanda iin bir reti salamas zorunluluuyla birletirerek yle bir ifadede bulunmutu: "Devlet, hi kuku yok ki bir fizyoloji veya kimya hocas deildir. Devlet kamu kar iin, fizyoloji ve kimya hocalarna maa vermeyi uygun buluyorsa bu davran bilimsel gerekleri ortaya karmak iin deildir. Devlet, eitimi tevik ederken bu hususu gz nnde tutmaz. Asl tuttuu, muayyen bir kamu morali dzeyi, bekasn temin edecek baz devlet retilerini destekleme zorunluluudur."136 Murat Bey'in Osmanl mparatorluu'nun bekas sorununda ald tutum "Osmanllk" politikasnn bir rnei ola136 Jeles Ferry, "La Lol sur la Liberte d'Enseignement superieur," Discours et Opinions de Jules Ferry (Paris, 1895), III, s. 6; Shafer, Nationalism, s. 66.

132 133 ,.|:|M:li. :jBi:-Milh 3!,]L3;:|.,UW,,J(,.IWH,, -^il.a.,:.!,,. rak tasvir edilebilir. i.

Murat'a gre Osmanl mparatorluu'nda reform sorunu u veya bu aznla garantiler salanmasna deil, btn mparatorlukta bir reformun uygulanmasna balyd. Osmanl mparatorluu'nda ezilen ahali arasnda yalnz Hristiyan ahaliye nem vermek byk devletlerin temel hatasyd. te yandan Padiah da Arap vatandalar darltmamak iin onlara zel ayrcalklar veriyordu. Bu politika da doru deildi. Reformun btn mparatorlua yaygnlatrlmasnn tek aresi btn unsurlarn ttihat ve Terakki Cemiyeti'ni desteklemesiydi. Murat'n hkmete bu adan ynelttii eletirilerin arl u noktada toplanyordu: Osmanl Devleti kiiliini kmseyici nlemler kendisine zorla empoze edilinceye kadar harekete gememiti. Oysaki devletin kullanabilecei hal areleri vard. rnein, Avusturya'nn Macar sorununu "halletmesi" bu gibi bir arenin ne olabileceini gsteriyordu. Girit ayaklanmas dolaysyla belirttii gibi: "Girit meselesi basit bir meseledir. Vaktiyle Girit Hristiyanlar Yunanistan'a ilhak olunmalarn isterlerdi. Bugn onu istemiyorlar, nk fermanlarn temin ettii hl-i hazr, kendilerini Yunan idaresinden ziyade mesut ve bahtiyar edebilecektir. Giritliler bunu imdi tasdik ediyorlar, fermanlar ahkmna riayet olunmasndan baka bir ey istemiyorlar... Taahht ve tekellf-i halisane ve tamamen icraya musaraat usul ne vakit bizim muamelt- resmiyeye girecek olursa [Osmanl mparatorluu kurtulacaktr]."137 Veya baka bir makalesinde yazdna gre: "Hkmet-i Devlet-i Aliyye kendini toplayarak tarik-i selmet ve terakkiyata salik olacak olursa sair nice mesail-i 137 Murat, "Kast m, Yoksa Aciz mi?" Mizan, 22 Zilhicce 1313, Taharri-i stikbl, II, s. 43. muazzama ile beraber 'Makedonya' meselesi dahi, ezcmle Arnavut kardelerimizin menfaatlerine muvafk surette kat'iyyen hal ve tasfiye olunarak mavi veya krmz kitaplardan kaybolur gider. "Bundan u demek kar ki: Arnavut kardelerimizin en mukaddes vazifeleri -Msr dindalarmz ile Ermeni vatandalarmzn vazifelerinin ayn olmak zere- devlet ve hilfeti vdi-i selmete sal etmek iin mttefikan fedakrane gayrete musaraat etmekten ibarettir."138 Murat Bey'in siyasi fikirleri gz nne getirildii zaman en ok gze arpan yenilik bir siyasi elit yetitirme abasdr. Bu abann Jn Trklerin ounluunun yazlarnda belirdiini ilerde greceiz. 138 Murat, "are-i Selamet," Mizan, (Kahire), 20 Ramazan 1313, Taharri-i stikbl, II, s. 296.

134 135 IV. BOLUM OSMANL GAZETES 1897 yl ilkbaharnda, ttihat ve Terakki Komitesi merkezini Paris'ten Cenevre'ye tad zaman, Komitenin, ay iinde, lideri Murat Bey'i kaybedeceine ilikin en kk bir

belirti mevcut deildi. Murat Bey'in Abdlhamit'e teslim olmasysa Paris'te Ahmet Rza Bey'in evresinde toplananlarca az ok alayc bir edayla karlanmt. Bizim iin nemli olan, bu olaydan ok, Cenevre Jn Trklerinin liderlerini kaybettikten sonra bil Paris grubuyla birlemeye almam olmalardr. Bu itibarla, 1900'e kadar uyarl bir grup olarak faaliyetlerini devam ettirebilmi olan Cenevre grubu ayr bir birim olarak ele alnmaldr. Jn Trkler hakknda yazlan eserlerde Murat Bey'in dnyle (1897 ylnda) 1902 yllar arasndaki gelimeler nemsiz saylmaktadr. Gelimeler ancak 1902 ylnda ilk Jn Trk kongresinin toplantsndan sonra yeniden ayrntl olarak ele alnmaktadr. Ancak 1897'yle 1902 arasnda geen ve bir ksm Osmanl'nn sayfalarnda izlenebilen gelimeler 137 11 I (irtMlI*!]^^ bu kongre zerinde kuvvetli bir k tutmaktadr.1 Bu itibarla sz konusu olan 1897-1902 aras devresinin daha ayrntl bir ekilde ele alnmas yararldr. Birok zamanlar unutulan bir husus da Cenevre grubunun 1899'a kadar ttihat ve Terakki Komitesi ismini kullanmay srdrm olduu ve hukuken ilk kurulan komitenin devam nitelii taddr. Murat Bey'in Abdlhamit'le anlamasn kaytsz artsz bir teslim saymak yanl olur. Murat Bey 1897 ilkbaharnda hapsedilen Jn Trklerin durumuyla ilgili baz koullarn yerine getirilecei vaadini aldktan sonra stanbul'a dnmt.2 Gene, Murat Bey'e eski mesai arkadalar tarafndan, cemiyetin amalarna "ihanet" ettii eklinde ithamlar yneltildii zaman, bir husus sakl kalmaktadr. O da Jn Trklerin byk bir ounluunun Ahmet Cellettin Paa'yla yaplan grmeler srasnda kalemlerinin rnlerini satmakta hibir tereddt duymadklardr. Murat Bey'in Htrat'mda Jn Trklerin, yaynlarn satmak iin birbirleriyle yarrcasna "pazarla" dahil olmaya gayret ettiklerinden sz eden ksmlar tamamen doru deilse de daha sonra buna benzer gelimeler anlatlanlarda bir gerek pay olduunu gstermektedir.3 Dikkate deer olan bir nokta eserlerini satma taktiinin Jn Trklerden nce Yeni Osmanllar arasnda balam olmasdr. Bu tutumun nedenini Trk hrriyetilerinin bir karakter zaafndan ok Osmanl sosyal yapsnn bir etkisinde aramak gerekir. Osmanl hrriyet taraftarlar Bat'da rnesans devrinde fikir adamlarnn maruz kaldklar bir durum 1 Bak. Kuran, Jn Trkler, s. 63-158 Damat Mahmut Paa'ya ayrlmtr, ittihat ve Terakki, s. 106-108'de Osmanl gazetesinden ok az bilgi vererek sz edilmektedir. 2 Osmanl, supplement franais mensuel, 5 ubat 1898, s. 1 3 Murat, Mcahede-i Milliye, s. 293-294. 138 karsndaydlar. O da toplumda almalarn destekleyecek gelir kayna bulamadklarndan bir "hami'ye snma zorunluluuydu. Bylece Rnesans devrindeki fikir eserleri ok zaman kudretli ve siyasi bakmdan nemli bir kimsenin desteiyle meydana geldii gibi Yeni Osmanllar da ancak bir "hami'nin yardmyla, Mustafa Fazl Paa'nn serveti saye-

sinde rgtl bir kuvvet olarak ahabilmilerdi. Osmanl devletinde Abdlhamit devrinde de Trkler iin tek servet kayna devletti. Bu itibarla devlete kar almak iin ya devletin etkisinin asgariye indii Msr gibi bir emirlikte "hami" bulmak veya dorudan doruya devletten yararlanmak gerekiyordu. Nedeni ne olursa olsun idealleri para karlnda deitirme ve "dondurma" tutumunun Jn Trklere byk zararlar vermi olduu muhakkaktr. Cenevre grubunun da faaliyetleri, sonunda, liderlerinin 1899 ve 1900'de Padiah'tan i kabul etmeleriyle bitecekti. Fakat, 1897'de teslim bayra Jn Trk yaynlarnn devamn salamak iin ekilmiti. Murat Bey'in faaliyetlerini tatil etmesi srasnda bir protokol imzalanm ve bu protokole dier Cenevre grubu yeleri de katlmt.4 Sonralar Cenevre grubu bu koullar arasnda 1897'de tutuklanan rencilerin yarglanmas iin kurulan Takla Divan- Harbi'nin kaldrlmasnn da bulunduunu iddia etmitir.5 Murat Bey stanbul'a dndkten sonra rksulu Ahmet Bey Cenevre grubunun banda kalmt. O zamanlar Cenevre'de bulunan bir Jn Trkn anlattna gre rksulu Ahmet Bey Ali Kemal'in katlmasyla yeni bir gazete kartmak istiyordu. Fakat gayretleri Ali Kemal'in Cellettin PaKuran, ttihat ve Terakki, s. 98. Osmanlfrtm izah bunu gstermektedir, 'fade-i Mahsusa," Osmanl, 1 Kasm 1897, s. 1. Tutuklamalarn tarihi iin bak. Indpendance Belge (Brksel), 2 Temmuz 1897, s. 2; 14 Austos 1897, s, 1. Divan- Harb'in kaldrlmas iin Osmanl, 1 Kasm 1897, s. 4. 139 v<\ i*iil!ilfci(ii#i#l!iiii uasI*wwiw%Ma*^Bi#Wt "i" 'I** i' *" M* a'yla vard anlama dolaysyla bir sre ertelenmiti.6 Daha sonra, Ali Kemal'den, karlmas tasarlanan gazeteyi karmak ve sonra da karlnda bir miktar para kabul etmek eklinde neriler gelince Cenevre Jn Trkleri Ali Kemal'i Cemiyetten kovdular. Ali Kemal'i bundan sonra Brksel'de Osmanl sefaretinde ikinci ktip olarak gryoruz. Sonunda shak Sukti, Tunal Hilmi, Abdullah Cevdet, Nuri Ahmet, Reit, Halil Muvaffak, Akil ve Refik Beyler Osmanl'y karmak noktasnda bir ilke kararma vardlar.7 Gazetenin karlaca haberi Saray'la yaplan anlamaya uymad bahanesiyle Saray tarafndan protesto edilmiti.8 Fakat te yandan da Afrika'ya gnderilen Jn Trklerin serbest braklacaklarna dair Saray tarafndan verilen teminat gereklemiyordu. Cenevre grubu Ali Kemal'in de oynad erteletici rol sonucunda Aralk 1897*ye kadar beklemiti. Bir gelime olmaynca 1 Aralk 1897'de Osmanl'nn ilk says kt. Burada dikkate deer olan bir nokta, Osmanl'y karanlarn Padiah'a kar bir harekete gemeden nce tpk Murat Bey gibi Padiah'a isteklerini bildiren bir tasar gndermi olmalardr. Zamanla bu saygdan eser kalmayacak ve Padiah bir cani olarak tantlacakt. 1860'lardan beri, "doleances" takdimini akla getiren, slahat arizeleri takdimi Trkiye'de hrriyeti hareketlerin karakteristik bir belirtisi olmutu. Yeni Osmanllar bu ynteme bavurmular, Murat Bey de ayn yolu kullanmt. Cenevre Jn Trklerinin "arize"si9 bu tip belgelerin, bildiimiz kadar, sonuncusudur. Bylece artk Padiah'la hrriyeti tebaas arasnda bile mevcut olan balar bundan sonra tamamen kopuyordu. i

6 7 8

Bu gelimeler iin bak. Ali Fahri, Ak Mektup (Kahire, 1904), s. 6. Bu isimler iin bak. Dr. Abdullah Cevdet, Hadd- Te'dip, s. 53. Kuran, ttihat ve Terakki, s. 97,100. Osmanl, 1 Aralk 1897, s. 3.

Osmanl'nn kurucularnn listesine bakarsak gzmze arpan bir zellik shak Sukti gibi ttihat ve Terakki kurucularnn ve gen askerlerin yaz kurulunun ounluunu oluturmasyd. Bir zamanlar Ahmet Rza Bey gibi aydnlarn, daha sonra Murat Bey gibi muhafazakr eilimli brokratlarn ve nihayet Miralay efik ve Yzba rksulu Ahmet Beyler gibi kdemli subaylarn iradn kabul eden ttihat ve Terakki Cemiyeti kurucular Osmanl'da artk kendi z dncelerini ifade edebiliyorlard. Bir zamanlar stanbul merkezinin daha iddetli icraata taraftar olmasnn izleri de az bir zaman iinde Osmanl'da kan yazlarda belli olacakt. Yaz kurulunda bulunan Tunal Hilmi balangtan beri daha hareketli bir faaliyete taraftar olmutu. Tunal Hilmi Bey 1896'da Cenevre'de Osmanl htilal Frkas'n kurmutu.10 O tarihten itibaren yazd on bir kadar Hutbe'sinde iki ana tema grlmektedir. Bunlardan biri basit halka, kylye, nefere seslenme abasdr. kincisi de seslendii ktleleri ayaklandrmaya ynelmi olmasdr. Bu bakmdan Hilmi Bey gerek bir "ihtilalci" niteliini tayan birka Jn Trkten biridir. Burada unu da eklemek gerekir ki Tunal Hilmi Bey'in yazd Hutbe'\erin 1896 yl sonbaharndan itibaren Cemiyet namna datlm olmas bu datmay salayan erafeddin Mamumi gibi kimselerin Murat Bey'i Komiteye liderlik etmeye davet ettikleri anda bile kendisinden iddet usullerinin kullanlmas noktasnda ne kadar ayrldklarn gstermektedir.11 Hilmi Bey de Ahmet Cellettin Paa geldii zaman Paa'nn ikamet ettii Contrexeville'e arlm ve kendisine yaynlan iin 2.000 frank verilmiti.12 Hilmi Bey'in daha sonra 10 Tunal Hilmi Bey iin bak. Kuran, ittihat ve Terakki, s. 91-92. 11 /b/d., s. 92. " /b/d., s. 97.

140 141 da ald memuriyetler onu karakter bakmndan Jn Trklerin bu oyunu oynamay kabul edenler arasna sokmamz zorunlu klyor. Fakat Tunal Hilmi Bey'in balangtan beri bu gibi grmeleri "komiteciliin" bir gerei olarak kabul ettiine de kuku yoktur. Tunal Hilmi'nin Hutbe'leri fikr deerden tamamen yoksundur, fakat slubun heyecan ve atei Mamumi'nin onlar niin Cemiyet namna bastrdn anlatyordu. "Ey gaziler: Bilirsiniz ki bu millet asker olu asker bir millettir. Bu millet askerlik sayesinde bymtr"13 tema'sm ileyen bir propaganda risalesi Askeri Tbbiyeli Jn Trklerin istedikleri tipte bir propagandayd. Buna ek olarak: "Asker!.. Ey Gaziler... Ar... Hkmet konaklarna dolunuz, Yldz'n altn stne getiriniz. Ondan yana san yrekleri ldrnz. Mnafklar, casuslar, rveti memurlar hep gebertiniz"14 dendii zaman Cemiyetin yapmak istedikleri Ahmet Rza ve Murat Beylerin yazlarndan ok daha

kesin bir ekilde ifade ediliyordu. Zamanla Cemiyetin askeri erknnn bir ksmnn bu atein, ihtilalci fakat biraz da saf avazeleri Bahaettin akir ve Nazm Beylerin soukkanl ve dnlm komiteciliine dnecekti. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Rumeli'de hzlanmas, genel olarak, 1902'den sonra Makedonya'da kan kargaalklara ve onlara engel olmak iin alnan nlemlere balanr.15 Fakat bu gr, brahim Temo gibi kimselerin Balkanlar'da balangtan beri giritikleri faaliyetleri dikkate almamaktadr. Temo, iki yl iinde, Vidin, Lom, Tutrakan, um13 Tunal Hilmi, Sekizinci Hutbe, s. 4. 14 bid. 15 Kuran, Jn Trkler, s. 248; emsettin, Makedonya: Tarihe-i Devr- nklap, s. 120; Ramsauer, The Young Turks, s. 97, vd. nu, Varna, Filibe ve Sofya'da birer ube amay baarmt.16 Bu bakmdan Cemiyetin haberlemesi daha ok Balkanlardaki bu ubelerle yaplyordu. 1896'dan itibaren Ahmet Rza Bej^e kar yneltilen itirazlar Balkanlar'dan gelmiti. Genel olarak balangta Jn Trk yaynlarnn buralarda kukuyla karland anlalyor.17 Buna ramen 1895'te Filibe'de kan Gayret gazetesi ve onu izleyen Bulgaristan hrriyeti basn Jn Trk hareketini desteklemeye alyordu.18 Btn bu faaliyetler gz nne alnrsa Osmanl'nn da daha ok Balkan Trklerine seslenmesi tabiiydi. Osmanl Cenevre'de hem Balkanlar yoluyla gelen bilgileri yaymlayan ve hem de davasnn esaslarn bildiren bir organ olarak alyordu. te yandan Osmanl'ya yaplan yardm isteklerinden Osmanl'nn okuyucularnn daha ok Balkan Trkleri olduu anlalyor. Osmanl'da Siyasi Fikirler Osmanl'da kan yazlarn okuyucuda brakt etki, ayn tema'lann, eitli vesilelerle, fakat yeni bir gr getirmeden durmadan tekrar edildikleridir. Murat Bey'in Kahire ve Paris Mtzarc'larnda kan makalelerinde Osmanl mparatorluu'nun ynetsel sorunlarn, liderlik konusunu, Saray entrikalarn bir dereceye kadar anlad ve tahlil edebildii izlenimi edinilir. Yzeysel de olsalar bir grn rn olduklar inkr edilemeyen bu eit yazlarn yerini Osmanl'da tekdze bir Abdlhamit aleyhtarl almaktadr.19 Burada okur16 Temo, Hidemat- Vataniye, s. 112. 17 Deliorman, Merutiyetten nce, s. 37. 18 Karagz, Bulgaristan, s. 15-17'de buna ait bilgi vardr. Fakat bu gazetelerin grdmz baz eksik saylar son derece lml bir politika izlediklerini gstermektedir. 19 Abdlhamit, Osmanl/nm kmasndan son derece endielendii izlenimi veriyor. nce Paris etareti mstear Necip Melhame Cenevre'de tahsilde bulunan b-

142 143 da bir sre sonra doan his, Babli tipi, terbiyeli, yzeysel fakat ifrata kamamaya alan "efendi"nin yerine "propa-

gandac"nm getiidir. Murat Bey'in yazlar okuyucuda, Murat Bey gibi kalem efendileri iin yazldklar izlenimi yaratrlar. Osmanl'da kan yazlarsa yeni beliren, basit grl fakat kendi kendine gvenin salad dinamizme sahip taral aydnlarn fikr damgasn tar ve daha da basit bir ekilde tehiz edilmi kimselere yneldikleri izlenimini verir. Osmanl'da, rnein daha nce Murat Bey'in Osmanl brokrasisinin zaaflarnn derine giden bir tahlilini yapma abas artk kaybolmutur. Brokratlar bir "snf- erazil ve esafiFdir ve bu da onlar tanmlamaya yeter saylmaktadr.20 Osmanl'y karanlar artk reform zorunluluunu bir Osmanl st brokratlar snfna anlatamadklarn, geni halk ktlelerinin heyecanlarna seslenme zorunluluunun farkndaydlar; buriu da bilinli olarak yapyorlard. Osmanl'nn bir propaganda organ olduu gazeteyi karanlar tarafndan da itiraf ediliyordu. Osmanl'da bir makalede ifade edildii zere: "Program tatbik iin halka ne olduklar ve ne olabilecekleri retilmeliydi. Bu davalar mevzuunda onlar aydnlatmak iin de evreyi deitirmek ve evreyi deitirmek iin de onlan aydnlatmak icap ediyordu. Ne yapmamz gerekiyordu? Tabii btn memleketlerde bu tipteki komitelerin kullandklar usullere mracaat ettik ve propaganda yapmakla ie baladk."21 zellikle "bu tipteki komiteler" ifadesi Jn Trklerin rtn Jn Trkleri baka taraflara datmaya memur edilmi (Osmanl, 5 Nisan 1898, s. 3), sonradan mrettip kandrlm (Osmanl, 1 Mays 1899, s. 6) sonunda Jn Trklerin svireli yardmclarndan Dr. Lardy tehditlere maruz braklmtr (Osmanl, 1 Ekim 1899, s. 1). 20 "stanbul'dan," Osmanl, 1 ubat 1898. 21 Osmanl, Franszca ek, 5 Aralk 1897, s. 1. gt ve yntemleri bakmndan daha o zamanlar bile nasl Balkan komitelerinin etkileri altnda kaldklarn gstermektedir. Gene, Osmanl'nn ilk saylarnda, halka seslenebilmek iin mmkn olduu kadar basit bir dil kullanaca vaadi Osmanl'nn halk iinde etkililii olan bir silh olarak kullanlmak istendiini anlatyordu. Bu szlerin zmnen belirttii bir husus, daha nce Jn Trklerin propagandalarn yapmak iin grevlendirdikleri Mizan ve Meveret gibi organlarn Komitece istenen derecede halka inememi olduuydu. Osmanl'nn seslendii "halk" daha ok Rumeli'de olumu bulunan, az ok okumu ve hayat dzeyi az ok yksek olan bir tr Osmanl "orta tabaka"syd. zellikle Bulgaristan'n ve Makedonya'nn o zamanki iktisadi durumunu aklayan kaynaklar mparatorluun dier ksmlarnn aksine burada hem kltr Trk olan ve hem de bir tr iktisadi gelime sonucunda belini dorultabilmi bir orta snfn olutuundan sz ediyor. Bu durum gerekten yleydiyse ve Bulgaristan Trk ahalisinin iktisaden gelimesi mparatorluun dier ksmlarna oranla milliyet duygusunun bunlar arasnda daha erken olumasna neden olmutuysa o zaman, bu gelime, son zamanlarda milliyetilik zerinde yaplan baz teorik aratrmalarn doruluunu gstermektedir.22 Osmanl'nm seslendii ktle Yeni Osmanllarn 1860'! arda seslendikleri ktleden ok farklyd. Yeni Osmanllarn yazlar daha ok mesai arkadalarnn oluturduu bir zmreye ynelmiti. kna etmek istedikleri "mme efkr" Babli brokrasisinden ve Bat fikirlerine itibar etmeye balam

kk bir aznlktan ibaretti. Yeni Osmanllar Osmanl top22 Bu aratrmalarn en nemlisi iin bak. Kari Deutsch, Nationalism and Social Communication (New York, 1953). Deutsch'un tezi milliyetiliin iblmnn gelimesiyle beraber haberleme imknlarnn -veya Deutsch'un ifadesiyle "ebeke'sinin- geniledii yerlerde ortaya ktdr.

144 145 lumunda sekinleri ikna etmek istiyorlard. Osmanl'y yneten Jn Trklere gelince daha nce belirtildii gibi burada sekinler tabakasnn altnda bulunan bir tabakay harekete geirme abas gze arpyordu. Osmanl'nn Osmanl toplumunun bu daha derin tabakalarna inmek ve daha geni bir ktleye seslenmek gayreti ancak ksmen baarl olabiliyordu. Karlalan zorluklarn cinsini bizzat Osmanl'nn kamuoyundan ikyet eden yazlarnda grmek mmkndr. rnein Osmanl'da ileri srlen tezlerden biri halkn Abdlhamit'in "alakln" hibir zaman tam anlamyla anlayamadyd.23 Bylece Cenevre grubunun yazlarnda daha nce de gzlediimiz bir tutum gryoruz: bir yandan soyut "halk" imaj iin beslenen sevgi ve sayg hisleri, te yandan somut, gerek -ihtilalci propagandaya istendii kadar ilgi gsteremeyen- halka kar bir tepki. Osmanl, Murat Bey'in teslim oluunu ve Mizan'a bir son verilmesini halktan itibar grmemi olmann Jn Trklerde yaratt bezginlie balyordu. Osmanl'y karanlarn ifadesiyle: "Feda etmek mecburiyetinde olduumuz enerji ve kabiliyetlerin, halk bu fedakrln mnasn idrak edecek duruma gelinceye ve hi olmazsa 'u veya bu gaye iin kendini feda etti' deyinceye kadar pek az faydas olacakt."24 Osmanl ktktan az sonra rgtten gnderilen ve Padiah'a fazla hcum edildii noktasn ileri sren eletiriler gazeteyi karanlarn hl istediklerini tam anlamyla aklayamamalaryla sonulanmt. Jn Trklerin fikirlerini yaygn bir tabakaya yaymakta karlatklar bu zorluklar Osmanl'nn Padiah'n kiiliini karartma taktiinden neler 23 "lm korkusuyla intihar", Osmanl, 1 Nisan 1898, s. 2; gene bak. 15 Ekim 1898, s. 3. 24 Osmanl, supplement franais mensuei, 5 Aralk 1897. elde etmeyi umduunu da anlatmaktadr. Abdlhamit'e kar yneltilen hcumlara itiraz eden Balkan Trkleri, bu hcumlar, ayn zamanda halifeye kar yneldikleri iin irkiliyorlard. Fakat sultan'n, halife olmaya insan nitelikleri bakmndan layk olmad gsterilebildii takdirde hal' zorunluluu kendiliinden ortaya kacakt. Byle bir durumda Jn Trklerin Sultan'a kar muhalefet etmelerinin gerekli nedenlerini de ince ince anlatmaya ihtiya kalmyordu. Bir bakma Jn Trkler hcumlarnn bu kadar basit ve kiisel bir plana intikal ettirilebildiinden memnundular. Kendi program eksiklikleri karsnda Padiah'n ahsn kltmekle yetinmek ok daha kolayd. Jn Trklerin istedikleri fikirleri Osmanl araclyla "halk"a kabul ettirememi olmalar kukusuz ki aralarnda derin bir oka neden olmutu. Dr. Abdullah Cevdet'in felsefe ve materyalizm-spiritualizm sorunlaryla ilgilenirken birden

halk psikolojisi incelemelerine ve Le Bon gibi ktlenin tepkilerinin amlamasn yapmaya alm olan birisine dnm olmasnn derin nedenlerini burada aramamz gerekir. Bir sre sonra Abdullah Cevdet'in imzasz fakat Le Bon'dan esinlenildiklerine kuku olmayan yazlar Osmanl'da grnmeye balad.25 Bunlardan birinde Abdullah Cevdet Le Bon'un (ismini vermedii) bir eserinden ald bir parada, daha sonra, 20. yzylda totaliter ideolojilerin propagandasnn dayand temel hareket noktalarnn bir zetini veriyordu: ktle mantktan ok hisle hareket eder, belirsiz bir fikir ktleerce bilimsel bir gerekmi gibi kabul edilir ve benimsenir, bir tek kiinin duyduu infial teker teker kiilere anlatlrsa etkili olmaz fakat ayn duygu ktleye mal edilirse ktle harekete geer, ktle iinde bireyler bile kiiliklerini kaybederek kendi25 "Abdlhamid ve ilm-i Ruh," Osmanl, 15 Nisan 1899.

146 147 lerini ktlenin bir paras hissederler, ktleye srekli tekrar edilen parolalarn ikna kudreti hudutsuzdur. Abdullah Cevdet'e gre Abdlhamit'in geni ktleleri kendine balayabilmesinin asil nedeni bu ktle psikolojisini anlamasyd. Abdullah Cevdet, anlattklarnn nda Jn Trklerin de ayn kitleyi ele geirici tekniklere bavurmalar gerekeceini eklemiyordu fakat bunu ima ettiine de kuku yoktur. Jn Trklerin Trkiye'deki "basit halk"a bu ekilde doan gvensizlikleri kendilerinde bir mddet sonra, kendi milletlerini tanmadklar kansn yerletirecekti. Bu buluun 1908'den sonra ortaya kan bir sonucu Trklerin davranlarnn altnda yatan kltrel verileri kefetme abas olmutur. Bu aratrmalar, Trklerin tabi olduklar kltr "verileri tespit edildikten sonra, bu verilere gre bir reform program ortaya karmaya yarayacakt. Jn Trkler iktidara gelmeden nce ve hatta geldikten sonra uzun zaman "halklklarnda beliren bu iki gr asn birbirinden ayramamlard, fakat kendi benliini arama abas artk giderek karakteristik bir Jn Trk faaliyeti halini alyordu. Jn Trklerin halka kar duymaya baladklar gvensizlii tespit etmenin bir dier ekli Osmanl asker kuvvetlerinin 1898'de Girit'ten ekilmeleri dolaysyla yazlan yazlara bakmaktr. Asker kuvvetlerin ekilmesiyle beraber siviller de adadan g etmeye balamt. Osmanl'ya gre sivillerin gsterdikleri tepki en byk yenilgiden beterdi.26 Sorun, Girit'te yerleip orada kuvvetlenmekti. Bunun da salanmas iin Osmanllara yeni bir dnya gr alamak, Osmanllkla beraber gelen sorumluluklar kavratacak bir ideal vermek gerekliydi. Osmanl'd&ki makalelerin bir ksm, Osmanl Imparatoruu'nun kurtarlmasyla ilgili olmakla beraber bunlarda bi26 "Mektup," Osmanl, 15 Kasm 1898, s. 4-5. le arada srada Trklerin Trklklerinin ne gibi unsurlardan ileri geldii konusunda bir merakn da yava yava belirdiini de gryoruz. "yi bir Osmanl olma" idealinin icaplarysa mparatorluun maruz bulunduu her darbeden sonra baka bir ekle giriyordu. Fakat bu konuda henz yeni bir

sentez mevcut deildi. "Osmanllk" politikas zerinde biraz daha uzunca durmak burada yerinde olur. Murat Bey (Msr) Mizan'nda mparatorluun d ve i etkilerle dalmasna ok nem vermiti ve genel bir reform program uyguland takdirde Osmanl mparatorluu'ndaki eitli rk, cins ve mezhep gruplarna eit haklar verileceini belirtmek iin geni gayretler sarf etmiti. Bu teori Osmanl tarafndan da kabul edilmiti. Ancak tpk Murat Bey'de olduu gibi, Osmanl'nn da makalelerinde Trklerin Osmanl mparatorluu'nun en mutsuz unsurlar arasnda bulunduklar fikrinin genellemesi gazetenin stne ald grevler arasnda olduka ar basyordu. Trkler gerek Abdlhamit'in otokratik rejiminden gerekse d mdahalelerden en ok zarar grmlerdi. Cenevre Jn Trklerinin Padiah'a gnderdikleri tasanda bu husus yle yanstlyordu: "Trkler... geriye kalan bu millet atr, plaktr, zulumddedir. Muti, sabrl, halim-i mteenni olan bu kavm bazlarnca miskin ve pek tembeldir. Trkler, hakikat- halde byklerimizden birinin dedii gibi tfein iindeki kurun gibidir)."27 Trklere verilen bu nem Osmanl'nn yazlarnn dikkate deer bir karakteristiidir. Fakat bu nem "tedafi" (savunmaclk) bir nemdir. Trklere verilen nemden, Osmanl mparatorluu'nun meydna geldii teki etnik ve din grup27 "Arize", Osmanl, 1 Aralk 1897, s. 3. Veya dier bir ksmda ifade edilmek zere: "Trkler gibi, kannn damlad yerde mezarn kazdrmak isteyen bir kavm-i necip", Osmanl, 15 Aralk 1897, s. 2.

148 149 larnm kmsenmedii sonucu karlmamaldr. Trklere verilen bu nemle daha sonraki ttihat ve Terakki,ovenizminin arasndaki ayrm kaybetmemek son derece nemlidir. Ancak bu ekilde Osmanl'da genellenmek istenen Osmanllk duygusu btn kompleksliiyle zaptedilebilir. Osmanl devletinin azameti fikri karsnda, o zaman birok kimseler iin milliyet duygusu bir kabile ihtilafna yol aan farkllk duygusundan baka bir ey deildi. Fakat, Osmanlcla samimi olarak inanan birisi iin Trkler, imparatorluun kurucular olmalar dolaysyla zel bir nemi haizdirler. Osmanl'nn Trkln byle makul bir ereve iinde deerlendirmek gerekir. Bunun yannda Avrupa gazetelerinde Trklerin "barbarlklarm anlatan haber ve yorumlarn bir tr tedafi Trklk yaratmas beklenmeliydi ve Osmanl'nn Trklk balanglarnda bu hususun etkili olduuna kuku yoktur. Bu hissin bir dier ekli, Osmanl mparatorluu iinde de Padiah'm istibdadna ara olmak zorunda kaldklar iin Trkleri artk kimsenin sevmedii fikriydi. Btn bunlarn yannda Osmanl'y kuranlarn birbirlerinden ayr etnik kkenlerden geldikleri ve ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin kuruluunda ve Mechveret'in meydana getiriliinde bunlar uyum iinde yaatma idealinin de rol oynad unutulmamaldr. "Cemiyetimizi tekil edenler bekasna hadim olacaklara ezel ve ebed bir uhuvvetin en byk numunesini gstermi-

lerdi. Bunlarn her biri devlet-i Osmaniyeyi tekil eden anasrn erkn- eazm hkmnde bulunan be milletin birer ferdi idiler."28 28 Osmanl, 1 Aralk 1900, s. 1. Osmanl/nm mevcut olarak kabul ettii etnik farklar unlard: Temo, Arnavut; Mehmet Reit, erke; Abdullah Cevdet, Krt; (?) shak Sukti, Trk; Mamumi, (Arap ?). Komiteyi kuranlarn be kii olduunun bizzat Temo tarafndan ifadesi iin bak. Dr. Sheyl nver, "Doktor brahim TeOsmanl'da "vatan" deyiminin kullanl tarz Jn Trklerde milliyet hislerinin daha tam anlamyla bir noktada toplanmadn ak bir ekilde gsterir. Daha sonra "vatan" btn Trkiye'yi kapsayan bir deyim olacakt. Osmanl'da kelime en eski anlamnda, insann doduu yer anlamna kullanlyordu. Bylece mparatorluun iinde her biri saygya layk birka "vatan" bulunabiliyordu. rnein, Bedirhan Paa'mn oullarnn Takla'da hapsedildikleri haberi verilirken buna "vatanlarna yani Krdistan'a"29 yazdklar bir mektubun neden olduu anlatlyordu. Gene ayn anlay iinde Osmanl, Krte veya Arnavuta yayn yapmaya balayan dergilere balangta yardm ediyordu. Bylece Jn Trklerin bu sralardaki politikalarnn Trklerin "hegemonya"sn salamak olduunu sylemenin gerekleri ne kadar basitletirmek olduu anlalr. Osmanl'nn yazlarndan edinilen izlenim bir Trk hegemonyas kurmann bilinli olarak ne srlmesinden ok Osmanllk fikrinin uygulama kabiliyeti olmadn gsteren ve mparatorluun daha da paralanacan hissettiren gelimeler karsnda duyulan panik ve onu izleyen kendi iine ekilmedir. Bu paniin meydana getirdii tepkiler bazen bizzat Osmanllk fikrine zararl olabiliyordu. rnein, Osmanllarn fetihlerinden ve hamaset destanlarndan sz edildii zaman mparatorluun kurulu devrinde bu hamasetin keskin ucunu hissetmi ve buna ramen bir Osmanlclk gayretiyle mparatorluun yaratlma abasna katlmalar salanmak istenen milletlere mensup olanlarn irkilmelerinden baka bir ey beklenemezdi. Gene gaza Berna'snn gklere karlmasnda zmni bir slam taraftarl mevcuttu. mo", Trk Tp Arivi I (1935), s. 73. Gene bak. "Bir Arnavut mektubuna cevap," Osmanl, 15 Ocak 1901, s. 8; Osmanl, Osmanllarn rk ve dini mlahazalar olmakszn birlemeleri lazm geldii fema'sm sk sk tekrarlyordu. 2> Osmanl, 15 Eyll 1898, s. 6-7.

150 151 Osmanl'da en ok grlen yaz tipi mparatorluun paralanmas ve bununla ilgili diplomatik mnasebetlerdir. Bu bakmdan "siyasi teori" ismini verebileceimiz paralara hemen hemen hi rastlanmamaktadr. Osmanl'nn ak bir programn bile bulmak zordur. 1899 yl yaznda kan bir yaz bunun 1900'e kadar grlen tek rneidir. Burada: "Milel-i Osmaniyenin ittihad, devletimizin tamamiyet-i mlkiye ve adem-i taksimi, hnedan- Osmaniyenin idme-i hkmeti, din ve millet tefrik olunmakszn kavanin nnde msavat, mstakil mehakiminin tekili, hrriyet-i vicdan, milletvekillerinin kavanin mzakeratna ve hususiyle bte-

nin tasdikine itiraki, kanun- esas ve kavanin-i mevcudenin tamamiyle icras ve muahedata riayef'ten30 sz edilmektedir. Bu muhayyile iflas bilhassa Osmanl'nn yazlar, Namk Kemal'in daha nceki yazlaryla karlatrld zaman tam anlamyla belirir. Yeni Osmanllarn baz makalelerinin konulduu Osmanl'da bu karlatrmay yapmak kolaydr. Belirttiimiz zaaf tahlil ederken gz nnde tutulmas gereken ilk nokta gazetenin yaz kurulunu oluturan genlerin fikr imknlardr. Bunlarn ounluu Tbbiye'den yeni mezun olmu gen doktorlard. Daha nce gsterdiimiz zere Tbbiyelilerin eitim imknlar Mlkiye mezunlaryla ltrme kabul etmiyordu. Fakat bunun yannda, Avrupa'da da o devirlerde grld iin Osmanl'nn yaz kurulunda belirmesi nemli olan bir unsurda dikkatimizi toplamamz gerekir, o da, zamanla politikayla uraanlarn enisinin deimesiydi. O zamana kadar zellikle Osmanl mparatorluu'nda devlet ileriyle uramann bir uzmanlk konusu olduu g30 "lan", Osmanl, 15 Haziran 1899, s. 1. r egemendi. Jn Trklerin kendilerine yol gsterici olarak balangta setikleri kimseler de devlet ynetimiyle u veya bu ekilde bir ilgisi olmu kimselerdi. imdi, askerdoktorlar politika yapmay, muhalefetin hareket hattn tayin etmeyi kendi stlerine almlard. Buna benzer bir sosyal gelime Avrupa'da da vuku bulmutu. Politikann bir "amatr" ii olabileceini Adolf Hitler, politika statlarn yenilgiye uratmak suretiyle, 1920'lerde gsterecekti. Fakat Hitler'in bir "amatr" olarak zaferi daha nce Avrupa'da balayan bir srecin sonundan baka bir ey deildi. 1890'larda Marksistler arasnda da Plekhanov gibi salt teorici Marksistler de yerlerini yava yava daha ok "ajitatr" olarak baar gsterebilen insan tiplerine terk ediyorlard. Hilmi Bey'in iddet usullerini kullanmay yaymasnn yan banda, Cenevre Jn Trklerinin, artk Cemiyeti Murat Bey gibi "profesyonellere" brakmamalar, izlediimiz gelimelerin en nemli noktalarndan biridir. Her iki davran da yeni kuan ve yeni bir sosyal tabakann sabrszlnn ifadesiydi. Osmanl'daki propagandann younluunu ayn sabrszla balamamz mmkndr. Daha sonra Bahaettin akir Bey, Sabahattin Bey'le olan atma srasnda bu sabrszln tipik bir rneini verecekti: "(lm-i itima'm) heyet i itimaiyemize tatbikine gelince, bugn, (bu ilim) bir deva-y cil ve messir olabilir mi? imdiye kadar vukua gelmi ihtilllerin, inklplarn hangisini "fenn-i itima" husule getirmi? Fenn-i itima skn ve asayi iinde bulunan hr bir memlekette tatbik olunabilir, ate iinde yanan bir memlekette ilc- messir ve cil olamaz." 31 Bu sabrszln yan banda, Osmanl'nn ieriinin en byk ksmn oluturan milletleraras politika, zengin pro31 Bayur, Trk nklab Tarihi, II, 4, s. 24.

152 153 paganda imknlarn salyordu. rnein, Osmanl'da Res-

ne'de bir Srp mektep hocasnn drt Bulgar hocas tarafndan ldrld, Ohri'deki Bulgar Metropolitinin onlar tahliye etmeyi baard ve bunun byk devletlerin yardm veya gz yummasyla yapld belirtildii zaman milletleraras politika becerili bir ekilde kullanlyordu.32 Osmanl'nn btn saylan, bu bakmdan, birbirine benzemektedir. Birinci sayfa Osmanl mparatorluu'nun uluslararas politikasna dair bir bamakaleyle balamaktadr. Bu konu bundan sonra iki ana ynde gelitirilmektedir: ya Sultan Abdlhamit'in Avrupa devletlerinin sz dokundurmasndan kendini koruyamamasndan laf almakta veya bu kuvvetlerin emperyalist amalarndan sz edilmektedir. unu da sylemek gerekir ki yazlarn yazld srada her iki konunun rneklerle ispat edilmesine yarayacak gelimeler eksik deildi. rnein, Faoda hadisesinden sz ederken, Osmanl, Franszlarn kendi karlarn korumak iin kullandklar tezleri Osmanllarn Girit'teki haklar noktasndaki tutumlaryla karlatrarak u sonuca varyordu: "Dnelim! Meden, hr, kemlatperver olan milletler ayaklarnn tozunun dkld mahallerde hakk- tasarrufa mlik bulunuyorlar. Biz ise kanmzla srab ettiimiz mlk- sarihimizden... kemal-i rezaletle kovuluyoruz."33 Osmanl'da o zamanlar Avrupa'da tartlmakta olan emperyalizm teorileri hakknda bir esere rastlamyoruz, fakat yaz kurulunda bulunanlarn bu gibi tartmalar izledikleri anlalyor. Sz konusu teorilerin tannmayacak kadar deitirilmi yanklarna Osmanl'da rastlamak mmkndr. Aadaki ac szler bunun iyi bir rneini gsterir: "Onlar (Avrupa devletleri) birok meselelerde yaptklar 32 "Bz amal kan ister", Osmanl, 1 Ekim 1898, s. 3. 33 Osmanl, 1 Aralk 1898, s. 3. gibi Padiah'm kudretini bir dereceye kadar tahdit eden ve hakik bir kanun- esasinin elde edilmesine yol am olacak olan artn muhafazas iin niin Padiah'a mracaat etmediler? "Bu ocuka fakat mna tayan soru bizi ikinci bir probleme getirmektedir. Maalesef bu problemin teferruatna inmek mmkn deildir. Problemi yle zetleyelim: Sultan, barbar karakteri dolaysiyle, zengin snflarn, yani bir ekalliyetin leti olarak kullanlmak istenen hkmetler tarafndan beenilmektedir. "ktisad bir konuya dokunmamzn sebebi, ark meselesinde 'Mslman fatalizmi' nakaratnn, Avrupa'nn Osmanllarn, Trklerin, Araplarn, Ermenilerin, Yunanllarn haysiyetleriyle oynamak ve mahvetmek eklindeki caniane gayretlerini, saklamak iin kulland bir maske olduunu bilmemizden ileri gelmektedir."34 Osmanl'nn Avrupa'ya kar duyduu krgnln kendini btn iddetiyle gsterdii ilk gelime Girit adasnn Osmanllar tarafndan uluslararas bir komisyona braklmasyd. Osmanl Avrupa devletlerinin bu sorunda oynayacaklar roln Girit'teki atei sndrmek bahanesiyle yaklan atele "ellerini stmak" olduunu ifade ediyordu. Girit'in kaybedilmesinin meydana getirdii derin psikolojik yara ve Jn Trklerin Avrupa devletlerine kar krgnlk ve kzgnlklarnn derecesi ancak Osmanl'nn bu konudaki yazlan okunduu zaman belli olur. Bu eletirilerin tonu daha nce Mizan'da kan bu tipteki yazlardan ok daha sertti. Bu davran, Osmanl'da daha sonra gelitirilen Avrupa "hmaniterliinin" ve "adaletinin" yalnz riyakrlktan ibaret oldu-

u eklinde ileri srmeye balayaca bir tezin balangcyd. Osmanl'ya gre Bat'nn Osmanl mparatorluu'na kar 34 Osmanl, Franszca ek, 10 Mart 1898, s. 1-2.

154 155 davran Hal seferlerinin devam ettiini gsteriyordu. Modernleme srecine katlan lkelerde sk sk grlen bir tema olan Bat'nm ahlki dkl konusu da ayrca ileniyordu.35 Bylece, Bat "fsk- sefahat, zulm ve vahet"36 iinde yaarken Osmanllarn "istinadgh"mn37 yalnz "kalp... Allah"38 olduu anlatlyordu. Osmanl'da gzken antiemperyalizm Berna'snn bir zellii de amele sorunuyla beraber mtalaa edilmesidir. Osmanl bu konuyu ele alan ilk Jn Trk gazetesidir. "Avrupa akvam tarik-i terakkide mnteha-y kemale takarrub ettike insanlar, insaniyet, heyet-i itimaiye baka bir devre, yeni bir aa giriyor. Mektepler, darlfnunlar kemalat- beeriyeyi umuma bah... ediyor... Hrriyetin kemali, nfusun tezayd, fabrikalarn, makinelerin artmas da iin azalmasn mucip olduundan hal-i hazrda Avrupa'y mklta dren, istikbalde ise maiet-i insaniyeyi bir hal-i diere kalb etmek istidadn haiz olan ve cidden erbab- siyaseti dndren amele meselesi namile mehur mesail-i mulike-i itimaiyenin zaman- halli yaklayor..."39 nceden de kestirebilmi olacamz zere Rusya Osmanl'nn en nemli d dman saylyordu. Bu his yalnz Rusya'nn d politikasnn ele alnd makalelerde deil, Rusya'da Trk aznlklarna reva grlen eziyetler dolaysyla da ne srlyordu.40 1908'den sonra Jn Trklerin Almanya'yla kurduklar sk ilikinin nda Osmanl'nn kesin bir ekilde Alman aleyhtar olmu olmas zel bir nem kazanmaktadr. Gene 35 "Devlet-i Osmaniye ve Avrupa," Osmanl, 1 ubat 1898, s. 1. 36 ibid. " ibid. M bid. 3 Osmanl, 15 Mays 1898, s. 1. Gene bak. "Trkiye ve Almanya," 1 Mays 1899, s. 1. *" Osmanl, 1 Austos 1898, s. 1. bu noktada da Almanlara kar yneltilen eletirilerin temelini Alman kapitalistlerinin Anadolu'daki faaliyetleri ve bu arada Badat demiryolunun ina edilmesiyle ilgili olarak verilen "kilometre bana gelir" garantisi oluturuyordu. te yandan ne Almanya'dan alman bor ve ne de Alman uzmanlarnn Trk ordusuna sokulmas tasvip ediliyordu.41 Osmanl'nn yaz kurulunu kaygya dren gelimeler d etkilerden ibaret deildi. Partinin yerlemeye alt blgelerden Arnavutluk'tan "separatizm"in gelimekte olduunu gsteren haberler geliyordu. Osmanl'nn nc saysnda Arnavutluk'tan geldii sylenen bir mektupta Osmanl hkmetinin Arnavutluk'a yeter derecede nem vermedii iin Arnavutlarn en byk isteinin artk Osmanllardan ayrlmak olduu syleniyordu.42 Mektubu yazana gre Arnavutlar kendi eitim kurumlarna kaydettirmek iin rekabet halinde bulunan Rum ve Bulgar kiliselerinin sarf ettikleri

gayrete karlk Osmanllar hibir giriimde bulunmuyorlard. Bu kltr kaymalarn nlemek yolunda yazarn nerdii arelerden biri ayinlerin Trke yapld bir Osmanl milli kilisesinin kurulmasyd. Osmanl, hibir Osmanlnn "lisanna, kavmiyetine"43 dokunmak niyetinde olmadn belirterek bu areyi reddediyordu. Ayn zamanda, btn Osmanllarn eitliini salayan bir meruti devlet ynetimi sayesinde Trkenin gittike kullanlmaya balayaca ve Trkenin bu suretle yaylacann umut edildii ifade ediliyordu. Osmanllarn birbirleriyle kaynamalar iin ayn kltre sahip olmalar gerektii konusu bundan sonra sk sk ilenmeye balanacakt.44 41 "Tabaka-i Bldan," Osmanl, 1 ubat 1898. 42 "skpten," Osmanl, 1 Ocak 1898, s. 6. 43 ibid. 44 Bak. Osmanl, Franszca ek, 5 Aralk 1897, s. 1; "Ne Yapacaz?" Osmanl, 10 Cemaziylevvel 1316.

156 157 Arnavutlarn Abdlhamit'e kar mcadele etmek iin bir "Arnavut Islah Cemiyeti" kurduklar haberi separatizm konusunda Osmanl'y ferahlatacak bir gelime deildi.45 Bu komitenin yeleri arasnda Dervi Hima (Maksut ibrahim) gibi Jn Trklerle ibirlii yapm Jn Trkler vard. Hima daha sonra bamsz bir Arnavutluk'un oluturulmas tezini savunmak,iin kendi gazetesini kuracakt. te yandan her iki Jn Trk hareketine ismi karan smail Kemal Bey o sralarda Trkiye'den kaarak Selmet: Arnavutluk baln tayan bir gazete yaymlyordu. Her ne kadar Osmanl okuyucularna bu gazeteleri okumay salk veriyorduysa da bu tip yaynlarn yaz kurulunda bulunanlar tedirgin etmi olduunu da tahmin edebiliriz. Osmanl'da grlen, 1900'de Napoli'de, talyan himayesi altnda bir "Arnavut Kltr Kongresi"nin topland haberi46 herhalde umutlarna ar bir darbe indirmiti. 1898-1900 yllar boyunca Osmanl'ya gelen birok mektup mparatorluun bu suretle ierden blndn ikaz ediyordu. Bu arada Krdistan'da47 ayn ekilde gelimelerden sz ediliyordu. Bu kprdamalardan haber aldka Osmanl soukkanllkla ortaklaa hareketin daha yararl olaca eklinde bir yorum yapyordu. Fakat Osmanl'nn soukkanlln korumasna ramen 1902'ye kadar biriken bu krgnlklarn, birinci Jn Trk Kongresinde nasl "mdahaleci" ve "adem-i mdahaleci" gruplarn olumasyla sonuland da kolayca anlalyor.48 1902'de Dervi Hima'nn artk talyanlarn himayesini arad ve bamsz bir Arnavutluk kurmak istedii biliniyordu.49 45 Osmanl, 1 Mart 1901, s. 3-4. 46 "Les Albanais," Osmanl, Franszca ek, 5 Ocak 1898. 47 Osmanl, 15 Ocak 1901, s. 4-5. 48 Bu kongre iin bak. aada not 87 ve blm V. 49 Ali Haydar Mithat, Htralarm (stanbul, 1946). i siyaset konusunda Osmanl'daki yazlar devaml bir ikyetten ibaretti. Bu ikyetlerin konusu Padiah'm hare-

ketleriydi. Padiah'm maliyeyi dolandrd, Yldz'a sfli bir dalkavuk grubu toplad, byk devletlerden korktuu, yzlerce renciyi ldrtt ve ikenceye maruz brakt eklindeki fikir ierii tamamen bo yazlarn Osmanl'da igal ettii yer o zamana kadar km Jn Trk gazetelerine oranla ok daha geniti. Bu boluu da Osmanl'y kuranlarn hayat tecrbeleri -veya tecrbesizliklerine- balamak gerekir. Tbbiye mezunlarnn teori retebilmeleri ancak yllar sonra Ziya Gkalp'in yazlaryla imkn dahiline girecekti. "Sultan Hamit'in Ktl" konusunun zgn bir ekilde ilenmesine ancak bir makalede rastlanyor. "Colloque entre Djingis Han et e Sultan Hamid II dans l'Enfer"50 ismini alan bu makale Maurice Joly'nin "Zion Protokolleri"ne dayanak oluturan yaznn bir kopyasdr.51 Joly'nin de yazsnn temeli ktlelerin bir iki cazip parola ile harekete sevk edilebilecekleri olduu derecede Jn Trklerin propagandalarn hazrlarken ne gibi etkilerin altnda kaldklarn grebiliyoruz. Daha nceki Jn Trk yaynlarnda zaman zaman rastlanan, devlet teorisinin "slmi" temelleri konusuna deinen incelemeler Osmanl'da azalyor. "Meveret" ve "cma- mmet" deyimlerinin kullanld yazlar seyrekleiyor. Gene bunun nedenini de gen Jn Trklerin laik gre yaklamalarnda aramak gerekir. Bu bakmdan brahim Temo'nun asker okullarda rencilik devrine ait bir hatrasn hatrlamak gerekir: Temo'ya gre renciler birbirlerini iyice tanmadan nce vakitlerini slmdaki eitli mezheplerin tarihini tartmakla geirmi, birbirlerini tandktan sonra asl ve samimi ilgilerinin dine deil politikaya gittii50 Osmanl, Franszca ek, 1 Austos 1898, s. 2. 51 Joly iin bak. John S. Curtiss, The Protocols of Zion (New York, 1942).

158 159 ni kefetmilerdi. Daha nce de belirttiimiz gibi Osmanl'nn enerjilerini Abdlhamit'in "cinayef'lerini anlatmada younlatrmas ayn zamanda bilinli bir propaganda taktiiydi. Ama, Padiah'm tebaas arasnda hkmdarn prestijini sarsmakt. Tunal Hilmi Bey'in 1898 ylnda kartt Evvel ve Ahir risalesinde bunu izlemek mmkndr: "Evvel ahir sylenmi ve sylenecek szlerle yaplm ve yaplacak ileri henz iyice bellemediimiz anlalyor. Byle olsayd... hkmet oktan defedilir(di). "- yleyse, bizi mazlum klan hkmet deildir. "- Evet hkmet deildir: hkmetin zalim olmasndan... faydalanmaya kalkmak, Padiahlara kabahat bulmamak... fakir ve hakir dmemize sebep, ite bu fikirlerdir... "- Acaba (Padiah) ne eit zalimlerdendir? "Burasn Allah bilir. Dnyada bunun gibi bir tane daha gelmemitir ki ne eit olduunu syleyebilelim. Yalnz unu bilelim yeter: olan biten ilerin hepsinden haberi vardr. yleyse her ite parma vardr..."53 Padiah'n kiiliine kar bu ta atmalarla beraber stanbul ulemasna, Padiah'a kar harekete gemedikleri iin st rtl eletiriler yneltiliyordu. Bir yandan Padiah'n lmiye kurumunu nasl ihmal ettii anlatlrken ulemann ehliyetsizlii okuyucularn gz nne seriliyordu.

rnein, Osmanl softalarnn yazlar cerre kmalarndan sz ederken aslnda mesleklerinin dilencilikten farkl olmadn belirtiyordu.54 te yandan Osmanl, gerek Ermeni gerekse Trk siyas mahkmlarna daha iyi davranlmasn istemi olan bir Er52 Temo, Hidemat- Vataniye, s. 11. 53 Tunal Hilmi'nin bu eseri bulunmamtr. Para, Bayur, Trk nklab Tarihi, II, 4, s. 69'dan alnmtr. 54 "stanbul Gazetelerinde", Osmanl, 1 Ocak 1898, s. 4. meni patriinin hareketini, ulemaya rnek olarak gsteriyordu.55 Bu arada, eyhlislm bile siyas uyar grevini yerine getiremedii iin eletirilere uruyordu.56 Osmanl'da grlen laik dnce balanglarnn belki en ak ifadesi Msr'da hrriyeti ulema tarafndan karlan Kanun- Esasi'ye ynelttii "geveklik" ithamyd. 1899 yl sonundan itibaren Msr ve Fas gibi nceleri slm camiasnn paralar olan devletlerin bir siyas dejeneresans manzaras arz ettikleri konusu ilenmeye balanyor. Ayn zamanda slam medeniyetinin de burada uyuturucu bir rol oynam olduu zmnen ifade ediliyor. Ama, slmi medeniyetin hl etkisini koruduu yerlerde bir duraklama olduunu gstermektir. Bu makaleleri daha sonra tihat'ta kan yazlarla karlatrmak suretiyle Dr. Abdullah Cevdet'e balayabiliyoruz. Bu konu aldktan sonra ayn yazlarda, ikinci bir konu ele almyor: acaba bir hkmdar deitirmek bir rejimin niteliini deitirmek iin yeterli midir, yoksa sorun aslnda yeni bir medeniyeti benimsemek sorunu mudur?57 te yandan meruti bir rejimin kurulmas bile yeterli midir? Devlet ilerini bir "frka-y muteyakkze"nin eline brakmak daha doru olmaz myd?58 Gene burada da Jn Trklerin hemen hepsini ilgilendirmi olan siyasi "sekinler" zmresi konusuna rastlyoruz. Laikleme fikrinin bu ilk ve olduka ekilsiz belirtilerinin gzkt bu yazlarda din sorunu dorudan doruya ele alnyordu. Bazense baka konular ilenirken din konusunu ilgilendiren sonular karlyordu. Bunlardan biri sosyal ahlk kavramna kar gsterilmeye balanan ilgiydi. Daha n55 Osmanl, 1 Ocak 1898, s. 8. 58 "eyhl-slm Semahatlu Cemaleddin Efendiye ak ihtarname," Osmanl, 1 Temmuz 1899, s. 1. 57 Osmanl, 15 Mart 1898, s. 3. 58 "Takrir-i Hal-i lem," Osmanl, 1 Ekim 1899, s. 3.

160 161 ce Yeni Osmanllar toplumun gerilemesinin nedenlerinden biri olarak eriat'a nem vermemeyi, fazla "frenklemi" olmay ileri srmlerdi.59 imdi, ayn gerileme, topluma kar sorumluluk eksiklii, sosyal ahlk eksiklii asndan ele alnyordu. Bylece "ahlk- umumiye"60 terimi siyas tartmalara yava yava yerleiyordu. Bu akmn Avrupai kklerini daha nce Murat Bey araclyla ilediimiz esaslardan baka, bir de o zamanlar Avrupa'da bireycilik fikriyle, topluma kar sorumluluk fikrinin bir sentezini meydana getirmek iin yaplan almalara balamak mmkndr.61 Daha son-

ra bu sentez yaratma abasnn ilk meyvelerinden biri olan tesantlk Trkiye'yi etkileyen nemli entelektel akmlardan biri olacakt. Bu laikleme hareketini ortaya karmakta karlalan zorluklardan biri Osmanldaki makalelerin hepsinde gzken yapmack slamclktr. Bunlarn arasnda rnein, Osmanl mparatorluumun son slm devleti olduu ve Abdlhamit'in politikasnn onun da ortadan kalkmasna yol aaca eklindeki tez vardr.62 Osmanl'nn bu iki unsur arasnda bir denge kurmas iin dikkatli olmas gerekiyordu. Osmanl'nn okuyucular yzey altndaki laiklik balanglarn seziyorlar ve onlardan ikyet ediyorlard.63 te yandan Bulgaristan hrriyeti basn bile Osmanl'da gzken Padiah' hal'etme tezine kar cephe almt.64 59 Mardin, The Genesis, s. 115. 60 "dare-i istibdadiye - Ahlk- Umumiye," Osmanl, 1 Ocak 1898, s. 3. 61 Bu fikirler iin bak. Francis W. Coker, Recent Political Thought (New York, 1930), S. 410-415. 62 "Tebeyyn-i Hakikat," Osmanl, 1 Ekim 1899, s. 4. 63 "Bosna-Hersek, Bulgaristan, Kbrs gibi ecza-y memalik-i Osmaniyeden iken ecnebi idareleri altna giren memleketlerde mukim ihtiyar mslmanlar! iittik ki iinizden bazlar bizim efkr ve neriyatmz takbih ve harekt ve neriyatn eriata adem-i muvafakatini iddia ediyormusunuz!" "Tarafmzdan ak mektup," Osman/;, 1 Mays 1898, s. 3. 64 Osmanl, 1 Mays 1898, s. 5. Bu eletirilere Osmanl, Abdlhamit'in yalnz hai'ini deil katlini de vacip gren fetvalar elinde bulundurduunu syleyerek cevap veriyordu. Gene ayn konuyla ilgili bir dier makalede Osmanl unlar bildiriyordu: "Biz tarik-i cihad ve itihadmzla Abdlhamit ve avanesini ezmek, ayaklarmzn altna almak ve hanedan- celil'an- Osmaniyi btn Osmanllarla beraber Abdlhamit'in yznden uradklar hakaretten, mezelletten ve malm olan esaretten tahlis ile bamz zerinde bulundurmak maksad- esasisini takip ediyoruz ve edeceiz. Bu devlet ve hilfet, cenab- mevlann inayeti, fedakr Osmanl ve Mslmanlarn gayretiyle bugnk tehlikelerden, bellardan hals olup beka bulduka saltanat ve slale-i necib-i Osmaniye zerinde kalacaktr."65 1898 ylnda Osmanl'nn siyasi teorisine yeni bir unsurun girdiini gryoruz. O da "idare-i cumhuriye" deyiminin kullanlmaya balanmasdr. Kullanlan yntem idare-i cumhuriye'y idare-i mstebide'nin tam aksi olarak gstermektedir. Bu tip ynetimi Trkiye'ye uygulama kabiliyeti hakknda daha sz almamaktadr. Varlmak istenen amaca idare-i mstebide'nin Trkiye'de mevcut olduunu ispat etme yolundan gitmektir. Bu arada "idare-i cumhuriyeye" eletiriler de yneltilmektedir, fakat bunun da bir kamuflaj olduuna phe yoktur.66 Yukarda zerinde durduumuz ana nokta: laikleme isteini ifade eden belirtiler ve bunun yannda "ahlk- itimaiye" kavram, Bat medeniyetinin belki de bir btn olarak alnmas gerekecei eklindeki fikirler, Osmanl'nn btn emperyalizm aleyhtar haykrmalarna ramen- derin anlamda "Batl" olduunu gsterir. Sudan'da Mehdi'nin n65 Osmanl, 1 Ekim 1898, s. 1.

66

Osmanl, 1 Eyll 1899, s. 3 vd.

162 163 gilizler tarafndan yenilgiye uramas dolaysyla Osmanl'nn ne srd yorum bu Batlln temellerinin ne olduunu aka gsterir: "slamlarn marifetsizlik yznden duar olacaklar akbete Mehdi hkmetinin inkrazna na kabil-i itiraz bir delil olabilir. Eer Mehdi ahsnda tasavvur ve itikat ettii nfuz ruhaniyenin yzde beini kemalt ve marifet-i hazrada tasavvur etmi olsayd (ngilizlere kar durabilirdi)."67 Emperyalizmin ktlklerinden sz ettii bir makaledeyse Osmanl unlar da syleyebiliyordu: "unu da unutmayalm ki terakkiyat- hazirann tevlid ettii bu mesalib yine o medeniyetin saye-i kemaltmda yetien ekbir tarafndan tehis ve irae ediliyor;"68 te yandan Rus ynetimi, hi olmazsa iyi mektepler salad iin Abdlhamit ynetimine tercih ediliyordu: Tpk Murat gibi Osmanl'nn yazarlar Ruslarn Rusya Trklerini kltr bakmndan fethetmek iin sarf ettikleri gayretleri dikkatle izliyor ve ayn yntemlerin Osmanl mparatorluu'nun deimezliini salamak iin kullanlmasn tavsiye ediyorlard. Jn Trklerin fikirlerini yaymak istedikleri tara orta snfndan gelen tepkilerle nasl g duruma dtklerini daha nce belirtmitik. Bu tepkilerin domasnn nedenlerinden biri Osmanl'daki yazarlarn sabrszlklarm belli etmeleriydi. Bu sabrszln pratik ifadesi de Tunal Hilmi Bey'in kendini anaristler kadar terr usullerini kullanmaya hazr sanmasyd. Teorik ifadesi Osmanl'da beliren bir ihtilal teorisiydi. Bu teori Osmanl'nn karlmasndan az sonra grnen bir makalede anlatlyordu.69 67 "uunal- Islmiye," Osmanl, 1 Aralk 1899, s. 3. 68 "Tahrir-i Hal-i lem," Osmanl, 1 Ekim 1899. 68 "Kyam," Osmanl, 1 ubat 1898, s. 3. Makalenin fikr temel ta burada daha nce de zerinde durduumuz "hey'et-i itimaiye" deyimiydi. smini belirtmeyen yazar hey'et-i itimaiyenin "ahs- vahidin vcudu ile ayn"70 olduunu anlatyordu. Bylece hey'et-i itimaiyenin de tabiplere ihtiyac vard. Bunlara "vaz- kanun, erbab- hal ve akd, ehl-i siyaset"71 deniyordu. Toplum ilerinin ynetimi byle bir uzmanlar zmresinin eline teslim edilmedii takdirde "taksim-i mesai" ve "tervic-i a'mal- umumiye"72 kanunlarna tecavz edilmi olunurdu. Burada daha sonra tahlil edeceimiz Abdullah Cevdet Bey'in tezleriyle dikkate deer bir benzerlik vardr. "Sekinler idaresi" tezinin burada da gzkmesini btn Jn Trklerin -Prens Sabahattin Bey ayr tutulursa- yazlarnda gzken halka akl retme abasna balayabiliriz. Halka tannan "kyam" hakk ancak hkmetin bir uzmanlar zmresince zaptedilmesini mmkn klmak iin tannan bir hakti. Kt idare edilen bir "hey'et-i itimaiye" kmeye balad takdirde: "Bir milleti akbeti vahim olan bu maraz- mhlikeden

tahlise are hukukuna tecavz edilenlerin mtegallipler aleyhinde kyamdr. "Kyam, zayf ve hasta bir millete hayat- taze iktisap ettirir deva-y yegnedir. Bir defa fenn-i tarihe mracaat edelim. O zaman grrz ki bir mstebidin, bir zalimin dest-i idaresinde bazice (oyuncak) ola ola insanl unutmu, cehalete batm, adeta hayvaniyete takarrub eden bir millet ancak "kyam'n nefiha-i hayat-bahasiyle dt derek-i sefileden kalkabilir."73 7 /b/d. 71 bid. 72 bid. 73 bid., s. 4.

164 165 Kym'n yan banda "kanun- tekml"n de nasl olsa istibdada son verecei syleniyordu. Makaleyi yazan, ikinci tezinin birincisinin tam aksi olduunun farknda deildi, ancak, btn mantk eksikliine ramen zorlayc bir hareket ihtiyacyla tekml inancnn birletirilmesinin Jn Trk inanlarnn temellerinden birini oluturduu da muhakkaktr. Burada "tekml" fikrine inan, toplumun yeni normlarnn bizzat hrriyeti kuak tarafndan konacan teminat altna almak anlamna alnd iin Jn Trkler iin bir "teselli" grevi gryordu. Genel olarak Osmanl'da grdmz en nemli gelimelerden biri gen subaylarn arasnda "ahlk- itimaiye"74 gibi, mmet kavramnn yerine gemeye aday, laik bir toplum anlayndan esinlenen deyimlerin kullanlmaya balanmasdr. "Kyam" isimli makaleden sonra, Osmanl zaman zaman okuyucularn ihtilal yapmaya tevik etmiti, fakat 1900'e kadar bu propaganda hibir sonu vermemiti. 1900'den sonra, ihtilalcilik bakmndan Osmanl'da sylenenlerle hemfikir olan fakat dier birok bakmlardan Cenevre Jn Trklerinden ayrlan yeni bir hrriyeti kii Jn Trklere katld. Bu, Prens Sabahattin Beydi. Ciddi bir "kyam" hazrl yalnz onun ynetimi altnda 1903'te gerekletirilebildi. Osmanl'nn Yayn Hayatnda 1899-1904 Devresi Osmanl'da bulduumuz bu siyasi grlerin yan banda, yazlarnn incelenmesinden Jn Trkler arasnda patlak veren eitli anlamazlklar da izlemek mmkndr. Bunlarn ounluu birbirini ekememe gibi son derece basit kiisel 74 "Hasbihai," Osmanl, 15 Aralk 1899, s. 1. atmalard. Ancak, bunun yannda, Osmanl'nm yazlarn izlemekten Jn Trk hareketinin bir "parti" olarak geirdii evreleri saptamak da mmkndr. nk bir sre sonra Osmanl'nn bana -Jn Trkler arasnda yeni bir blnmeye sebebiyet verecek olan- Prens Sabahattin geecekti. Bu bakmdan da Osmanl'nn ieriinin ksa bir tahlilini yapmak burada yerindedir. Osmanl'nn Jn Trk gruplarnn fikr yelpazesinde "merkezi" bir yer tuttuu sylenebilir. Solunda Tunal Hilmi Bey'in sonradan karaca ntikam gibi tamamyla ihtilalci

bir dergi, sandaysa ulemadan nce Hoca Muhittin Efendi'nin ve sonra da Hoca Kadri Efendi'nin kardklar Kanun Esasi bulunuyordu. Ahmet Rza Bey'in 1897'den sonra yalnz Franszca yaymlanmaya devam eden Mechveret'inin bu yelpazedeki yerini bulmak olduka zordur. Mechveret'le Osmanl arasndaki fark daha ok sivil evrelerin uzun vadeli ve daha derin anlamda Avrupal reform gryle Asker Tbbiyelilerin daha yzeysel fakat daha dinamik grleri arasndaki farktr. Zamanla Cenevre grubundan Abdullah Cevdet Bey, Ahmet Rza'nn grne ok yaklat. Osmanl, Ahmet Rza Bey'le temas tamamen kesmemiti. 1898'de Rza Bey'in Osmanl'da da birka makalesi yaymlanmt.75 1899 yaznda Rza Bey'le Cenevre Jn Trkleri arasnda bir anlamaya varld anlalyor. Ahmet Rza Bey Lahey Silahszlanma Konferansi'na Jn Trkler adna propaganda yapmak iin gitmiti. Rza Bey'in buradaki faaliyetleri Osmanl'da anlatlyordu.76 Osmanl'nn 1900 ylma kadar Jn Trklerin merkez organ olarak altn da unutmamamz gerekir. Bunun iindir ki 1898 yl sonunda Kanun- Esasi Abdlhamit'e satl75 Osmanl, 1 Haziran 1898, s. 1 .Genebak. Osmanl, 15 Haziran 1898. 76 Osmanl, 1 Temmuz 1899, s. 1-2.

166 167 diktan sonra, Tunah Hilmi Bey Kahire ubesinin kard yeni organn politikasn dzenlemeye Msr'a gitmiti. Bir sre sonra Hak ismini tayan yeni bir organ karlmaya karar verildi. Bu mnasebetle Hilmi Bey'e verilen talimat Osmanl'y karanlarn tecrbelerinden yararlandklarn gsteriyordu. Hak, Osmanl'nn din ilerinde fazla ileri gittiini syleyen kimseleri memnun etmek zere karlacakt: "(Hak) gazetesine dini yaznz. Kanun- Esasi'den daha gzel olmasna gayret ediniz. Abdlhamit'e ok svp saymaynz. yle olursa makbule geer. Hari memalikte rabet bulur... Byle eyler ahaliyi bizden nefret ettirmeye sebep oluyormu."77 Bu tler Eyll 1899'da veriliyordu. Anlalmas zor nokta bizzat Osmanl'nn 1899 sonbaharnda bir hayli sert eletiriler yaymlamay srdrmesiydi. Belki de bu tutum Osmanl'y karanlar artk bu dergiyi karamayacaklarn anlamalarndan ileri geliyordu. Ellerindeki paralar tkendiinden Osmanl'nn ana yazar shak Sukti, Dr. Abdullah Cevdet ve Tunah Hilmi birer devlet memuriyetini kabul etmeye karar vermilerdi. Osmanl Jn Trkler arasnda arka planda kalan bir yardmcya Ethem Ruhi'ye (Balkan) brakld. Osmanl'nn yazarlarndan de maalarndan ayrdklar paralarla Osmanl'nn kmaya devam etmesini saladlar. Fakat ayn zamanda Osmanl'da elde ettikleri tecrbe, iki yazarn Dr. Abdullah Cevdet'in ve Tunah Hilmi'nin, ayr ynlere ynelmeye balamalarna neden olmutu. Dr. Abdullah Cevdet Jn Trklerin hareketinin baarl olabilmesi iin modern bir milli kltr politikasnn da ana noktalarn saptamalar gerektiini dnmeye balamt. Tunah Hilmi Bey, Msr'da Murat adl yaynnda Jn Trk hareketinin gz 77 Kuran, ttihat ve Terakki, s. 128.

nnde bulundurmas gereken asl amalar sorununu ciddi bir ekilde ele alyor nce baz ana hedefler tayin edilmesi gerektii tezini ne sryordu. Hilmi Bey ayn zamanda Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin artk daldn sylyordu.78 Bu arada Osmanfr'daki tecrbesinin sonucunda Hilmi Bey Jn Trkler arasnda grlen tek ciddi devlet rgt projesini yaymlyordu. Tunah Hilmi Bey, bundan sonra, paralarn, ntikam adyla Ali Fahri Bey'in Cenevre'de kard bir gazetenin desteklenmesine sarf etti. Fikir boluu bakmndan bu derginin rekor krd sylenebilir. Bu bakmdan dergi ktktan sonra Tunah Hilmi Bey'in Jn Trk hareketinin en arka planlarna dm olmas tabiidir. Cenevre Jn Trkleri daldklar srada hareketi bir noktaya toplayacak bir gelime olmutu. Bu gelime, Abdlhamit'in kaynbiraderi Damat Mahmut Cellettin Paa'nn Trkiye'den kamasyd. Oullar Prens Sabahattin ve Lutfullah Beylerle Paris'e gelen Mahmut Paa olay Jn Trkler arasnda birtakm umutlarn yeniden parlamasna sebebiyet vermiti. Paris'ten Cenevre'ye giden Mahmut Paa'y o zamanlar Roma'da bulunan shak Sukti ziyaret etmeye gelmi ve Osmanl'nn sahipliini Paa'ya devretmiti. Bylece Mahmut Paa Osmanl'nn giderlerini de stne alyordu. Sukti, lm tarihi olan 1902'ye kadar dergiye yardm etmeyi srdrmtr.79 Osmanl bu suretle nce Londra'ya ve daha sonra Folkestone'a tand. Ethem Ruhi gazetenin mali ilerini ynetmekle yetkili klnd ve gazetenin yazileri air Hseyin Siret'e 7 Tunah Hilmi, Murat: ehit arkadalarmdan doktor Yeniehirli Edhem'in, Giritli elik'in ve Tatar zzet'in ruhlarna (Kahire; 1318). * Ethem Ruhi Balkan'n Canl Tarihler, s. 25-28'deki bilgileri Kuran, ttihat ve Terakki, s. 91,156-157'de verdii bilgilerle karlar.

708 169 (Ozseven) tevdi edildi.80 Folkestone Osroanft'snda Prens Sabahattin Bey'in etkisi kendini ekilde gsteriyordu. Bir kere Padiah'a kar yneltilen eletiriler son derece sertlemiti. te yandan zamana kadar btn Jn Trk dergilerinde az bir yer tutan Trklerin Trk olarak davranlarnn eletirisi yaplyordu. Sonunda bu eletiriyle ilgili olarak Trklerin Bat uygarl akmna katlmalarn salayacak bir kltr politikasnn temeli kurulmaya allyordu. Austos 1900 saysnda, Osmanl, Padiah'in bir akrabasnn da desteini saladna gvenerek, Padiah'a kar iddetli bir kampanya ayordu. 1 Ocak 1901 saysnda bu kampanya Padiah' hal'etmeye cevaz veren bir fetvann gazetede yaymlanmasna kadar gidebilmiti. Fetvann Merakeli bir eyh tarafndan yazlm olmas kuku uyandrc bir unsurdur, fakat nemli nokta fetvann yaymlanmasyd. Ulemaya verilen deer bakmndan yeni Osmanl'nn eskisine gre deiik bir politika gtt sylenemez. Yeni Os-

manl'da ulemaya yneltilen eletiriler ayn ekilde devam ediyordu.81 Fakat daha entelektel bir gr as beliriyordu. "En byk nur "un "akl" olduu eklindeki yazlar Osmanl'ya o zamana kadar eksiklii hissedilen felsefi bir eni getiriyordu.82 Kadnlara ve eitimlerine ve topluma itirak ettirilmelerine nem verilmeye balanyordu.83 Trklerin Bat medeniyet akmna ne gibi bir katk yapabilecekleri "sosyolojik" diyebileceimiz bir adan tahlil ediliyordu. Burada Atatrk'n sonradan dile getirdii grlerini hatrlatan ifadeler vardr: 80 Hseyin Siret iin bak. Trk Mehurlar, s. 306. Abdlhalim Memduh'la ibirlii yaptklar anlalyor. Bak. blm II, not 92. 81 Osmanl. 1 Austos 1901, s. 6; "Msr el-Kahireden," Osmanl, 15 Ocak 1902. 82 Osmanl, 1 Austos 1901, s. 6. 83 "Alafranga Terbiye ve Kadnlarmz," Osmanl, 1 Eyll 1901. "Krre-i arzn en mmbit ve mahsuldar bir kesini tahtKh- saltanat ittihaz eden, medeniyetin beka-y asarn ihtiva eden Asya, dier hal-i hazr- medeniyet ve terakkinin meher-i bedayii saylan Avrupa gibi iki byk meher-i fuyuzatn mltekasmda bulunan Osmanllarn medeniyete Kayr salih olduklarn iddia etmek gibi akln kabul etmeyecei bir hezeyan tasavvur olunur mu?"84 Avrupa devletlerinin ikiyzll konusu da hl ileniyordu,85 fakat bunun yannda daha nce gremediimiz sert bir "kendi kendini" eletirme de yer alyordu., "Evet biz ki kendimize mekk bi an eref temini iin birtakm erbab- sy- idraki inayet-i vicdaniyemiz hilfnda ta'an ve tecavzden bile haya etmeyiz, biz ki mr-i idrakini zindanlarda, menfalarda ifna eden... insanlara levm hakaret etmekten ekinmeyiz, biz-ki emsal-i istikbale ac ac kahkahalar ettirecek, kzib, menfur bir erefi nefsimize hasretmek hayl- ham ile millet-i Osmaniye iinde kendimizden byk kimse grmeyerek zahiren hizmet etme niyetinde bulunduumuz milleti manen tahkir ettiimizi idrak etmiyoruz."86 Prens Sabahattin tarafndan yazldklarna kuku olmayan bu satrlar okuduumuz zaman daha sonra kendisine yneltilmi olan hcumlarn iddetini anlayabiliyoruz. 1902 Kongresi'nde "mdahale" tezini destekleyen Sabahattin Bey'in tezinin "adem-i mdahaleciler" tarafndan kabul edilmeyii sonunda normal bir fikir anlamazldr. Fakat bu fikir anlamazl Sabahattin Bey'e kar yneltilen hcumlarn iddetini izah etmemektedir. Bu iddet Sabahattin Bey'in yalnz "mdahaleci'lere dahil olmasndan dolay deil kendi 84 "stikbale Nazar," Osmanl, 15 Ocak 1902, s. 4. 85 "Fransz Adaleti," Osmanl, 15 Mart 1901, s. 2. 86 Osmanl, 1 Aralk 1900, s. 1.

170 171 etnik grubunu eletirmesinden ileri geliyordu. Jn Trk asker erkn iin bu eletiri bir tr "vatan hainlii" oluturuyordu. 1902 Jn Trk Kongresi srasnda grmeler Osman-

l'da ayrntl bir ekilde yanstlyordu. Bu grmelerin fikr yn, Sabahattin Bey'in fikr rnleri olduklarna kuku olmayan yukardaki fikirlerle asker erknn ve Ahmet Bey'in dnya grlerinin arpmasyla ilgiliydi. Osmanl, bu srada, artk Jn Trklerin yalnz bir grubunun, kongreden sonra "Osmanl Hrriyetperver Cemiyeti" ismiyle faaliyet gstermeye balayanlarn organ olarak kmaya devam edeceini ilan ediyordu.87 Bundan sonra Osmanl bir buuk yl kadar Folkestone'da kmaya devam etmitir. Ethem Ruhi, Sabahattin Bey'in ortaya atmaya hazrland "adem-i merkeziyet" fikirleriyle mutabk deildi. Bir sre sonra Ethem Ruhi Osmanl'y Msr'a nakletti ve az sonra gazetenin yayn hayat, orada son buldu. 87 Osmanl, 16 Nisan 1902, s. 7-8. 172 V. BLM AHMET RZA BEY VE MEVERET "Ce qui subsiste sedement c'est une sorte de croyance sociale, c'est dire une confance, vrai dire obligatoire, dans les gens competents, dans ceux qui savent. La notion de tolerance est elle-meme, eliminee" Jean Lacroix, La Sociologie d'Auguste Comte, s. 25. "Ahlk-i insaniyenin aslnda mevcut olan hodbinlik kendisinde ziyadesiyle mevcuttur. Avam-pesendane harektiyle bu hodbinliini daima beslemek ister. Lkin bu avamperenstlii, gzn am olduu Garp dairesinden harice kmaz. Trklk ve Osmanllk ve Mslmanlk itibariyle gayret ve hamiyyet gibi haslet-i mahsusesi yoktur. Osmanl hamiyyeti olmad gibi, mesel Fransa yahut baka bir memleket hasebiyle de ayrca hamiyyeti yoktur, Muhabbet-i vataniye denilebilecek hissi, Paris'te istedii gibi bir mevki kazanp imrar- hayat edebilmek arzusuna mnhasrdr. Btn mezhebi, 'ben' zamirinde itima etmitir. "Hamiyet-i insaniyesi mehut ve msellemdir. Doru ve tam bir adam olmak, yalan ve itham olunmamak, kabaihden kanmak, meslek-i mttehizeden inhiraf etmemek, meslek-i vicdann dnya pahasna satmamak, kavaid-i namusa nihayet derecede riayet etmek ister. Bazen bu arzusunda muvaffak olamad grlr. Lkin bu inhiraflar kasd deildir, 173 kendisindeki meyl-i fazilet hilk olmayp hodbinlik evkiyle hisab olduunun ve akl mahdudiyetinin netayieidir."1 Murat Bey tarafndan izilen bu zehirli portre pek tabii ki Rza Bey'in karakterini ve fikirlerini anlamak iin esas olarak kabul edilemez. Fakat Rza Bey'in en nemli rakiplerinin bile tasvirinden elde ettiimiz soukkanllk ve sebat izlenimi Rza Bey'in yirmi yla yakn bir sreyle Jn Trklerejasl nderlik edebilmi olduunu anlatmaktadr. ,r Ahmet Rza Bey 1859 ylnda Boazii'nde Vaniky'nde I domutu. Babas, "ngiliz" Ali Bey, Ahmet Rza'nm ocuklu\|/ unda Konya'ya srlmt.2 Rza Bey'in, Avusturyal annesinin etkisi sonucunda gen yata Bat'yla ilgilenmi olmas muhtemeldir. Kendisini genliinde derin dncelere sevk ettiini anlatt Anadolu kylerini de Konya'da babasn ziyaret ederken grm olduunu tahmin edebiliyoruz.3 Anadolu kylsnn akbeti hakkndaki bu dnceler Ahmet Rza Bey'in Fransa'da ziraat renimi yapmay istemesiyle sonuland. Rza Bey bylece Grignon Ziraat Oku-

lu'nda okudu ve mezun olduktan sonra Trkiye'ye dnd. Sermaye bulamadndan ve "emn asayi" yerlemediinden yeni ziraat teknikleriyle ziraat yapma isteinin yerine getirilmesinin imknsz olduu sonucuna vard. Bunun zerine, Ahmet Rza Bey bu kadar geri kalm olan kendi toplu1 Murat, Mcahede-i Milliye, s. 177-178. 2 ingiliz Ali Bey Beinci Murat'la bir ilgisi olduu sebebiyle Konya'ya srlmt, takat Ahmet Rza Bey'in ailesinde bundan nce Batllk akmna katlm kiiler bulunduu anlalyor. li Bey III. Selimin Sr Ktibi Rza Bey'in torunuydu. Rza Bey III. Selim'in yardmclarndan olduu iin Kabak isyan sralarnda idam edilmiti. Bak. Kuran, Milli Mcadele, s. 381. Bu bilgilerin Ahmet Rza Bey taratndan teyidi iin bak. Mechveret, 1 Mays 1896, s. 4. Ahmet Rza Bey'in yeeni Bayan Samiye'ye gre Ahmet Rza Bey'in babasna verilen "ingiliz" lakab ngilizlerle olan ilgisinden ok Krm Harbi'nden sonra kaliteli eyalarda olduu gibi, yksek nitelikleri olan kimseler iin "ingiliz" deyiminin kullanlmasndan gelmitir. 3 Ahmet Rza, Layiha, s. 4. munu eitim yoluyla uyandrmaya karar verdi.4 Az sonra Bursa dadi-i Mlki Mdrl'ne tayin edildi, bir sre sonra Bursa Maarif Mdr oldu.5 Bursa'da -eitim sistemine getirmek istedii yenilikler dolaysyla olacak- teki memurlarn engellemeleriyle karlaarak dier milletlerin ne gibi aralar kullanarak ilerleyebilmi olduklarn inceleme ihtiyacn hissetti. 1889'da Fransz htilalinin Yznc Yldnm dolaysyla alan sergiye grevli olarak kendini tayin ettirmeyi baard. Paris'e gelince "modern fikir akmlarn daha serbest bir ekilde inceleyebilmek iin" istifa etti.6 Kendi ifadesine gre o zamanlar bile "pozitivizm"in etkisi altndayd.7 Meveret'in Franszca ekinde kan bir makalesinde, pozitivizmi 1887 ylnda Trkiye'de, Dr. Robinet isminde Auguste Comte hakknda ilk yaz yazanlardan birinin kitabnda kefettiini anlyoruz. Ahmet Rza Bey Paris'e dndkten sonra bu konudaki bilgilerini artrmak iin Fransz Pozitivistlerinin banda bulunan Pierre Lafitte'in derslerine devam etmeye balamt. Pozitivizm, 19. yzyln banda ortaya atldndan beri olduka ilgin zikzaklar geirmiti. Fransz htilalinin yalnz rasyonel yanlarn kabul ettii eklindeki temel ilkesi, bir toplum "bilimi" meydana getirme abas, fakat ayn zamanda kurulu dzene inanmas ve insanlarn /laflarndan sz edileceine, insanlarn topluma kar vazifelerinden sz edilmesine verdii nem dolaysyla III. Napolyon devrinin muhafazakr ve maddiyat hodbinliinin temel direklerinden biri Ibid. 5 Ibid., Karlatr Mechveret, 15 Nisan 1898, s. 9. Bu makale de Ahmet Rza'nm, gazeteci Henry Clerge'ye verdii bir ifahi biyografidir. Bu biyografi ilk defa Le Jou/na/(Paris) gazetesinde 12 Nisan 1896'da kmtr. 6 Ibid. 7 Ibid. Bylece Kuran'n, Ahmet Rza'nm 1898'den sonra pozitivizmle bir ilgi kurduu eklinde verdii bilgilerin yanl olduu anlalyor. Bak. Kuran, Jn Trkler, s. 27.

174 175 olmutu, 1870'ten sonra nemi azalmt. Ancak, pozitivizm edeb retilere intikal eden ynyle, dogmalardan syrlp yerine bilimsel gerekleri koyma abasyla 1880 ve 90'larda nemini koruyordu.8 Daha nce gsterdiimiz zere bu akm Trk entelektel hayatn bile etkilemiti. Ahmet Rza bundan sonra bandan geenleri yle anlatyor: "Bylece, tedricen memleketimizdeki eitim sisteminin reformunu salayacak bir proje dnmeye baladm. Bu projenin en kk teferruata kadar inen bir eklini Padiah'a takdim ettim. O da projeyi okumak ltfunda bulundu. Bundan sonra kendisine gndereceim bu gibi bilgileri dikkatle inceleyeceini bildirdi. Ben de bu teklifi kabul ettim. Bir mddet sonra sarfettiim emeklerin boa gittiini ve tavsiyelerimin tatbik mevkiine konmadn grdm. Padiah payitahtta beni bekleyen parlak istikblden bahisle niin Paris'te kaldm sordu. Ben, burada memleketime daha faydal olduuma kani bulunduum cevabn verdim. "Raporlarm artk bahis konusu edilmedii iin bunlardan birincisini Londra'da tabettirmeye karar verdim. Padiah bu neriyatm tasvip etmediini bildirdi ve meseleyi mzakereye memur ettii kimseler Trkiye'ye dnmemi tavsiye ederek neriyatm iin bana bir miktar para teklif ettiler. Bu teklifi reddederek nce ikinci lyiham ve ondan sonra da reform ve terakki konusundaki btn fikirlerimi ifade ettiim dergimi karttm."9 Ahmet Rza Bey, sz konusu ettii slahat Lyiha'smm 8 Pozitivisme iin bak. Jean Lacroix, La Sociologie d'Auguste Comte (Paris, 1956); Jean Touchard et. al., Histoire des Ides Politiues, II (Paris, 1959, s. 666-669, Maxime Leroy, Histoire des Ides Sociales en France III, (Paris, 1954), s. 84-121; Kari Lwilh, Meaning in History (4. bas., Chicago, 1957), s. 67-90. 9 Not. 5 - bid. fikirlerini Ali efkati Bey'den ald eklinde isnatlara maruz kalmt.10 Bu doru olabilir, ancak Ahmet Rza, Ali efkati Bey'in onayn da almt, nk, Ahmet Rza Bey'in Lyiha's, kendi imzasyla, Ali efkati Bey'in 1895 yaznda kard stikbl'de de yaymlanmtr.11 Bildiimiz zere, Ahmet Rza Bey'in Meveret'i 1895 yl Aralk ay banda kmt. Bu derginin kn izah eden en azndan iki teorinin bulunduunu ve ttihat ve Terakki Komitesi'nin isminin Ahmet Rza Bey'le merkez arasnda baz anlamazlklara neden olduunu grmtk.12 Bunlarn dnda, kuruculardan biri olan Albert Fua'ya gre kuruculardan her birinin ayr bir dinden olmu olmas, kurucular arasnda, kurmak istedikleri birliin simgesi olarak kabul edilmiti.13 Bu karar Ahmet Rza Bey'in "Osmanlc"l hakknda yazlarndan karlacak fikirler kadar deerli bir ipucu salyor. Kesinlikle bildiimiz bir ey varsa o da Ahmet Rza Bey'in uzun vadeli, soukkanl, kendi evresi iin bazen kritik ve genel olarak laik dnce tarznn Komite'yle kendi arasnda iddetli bir anlamazlk havasna sebebiyet verdiidir...14 Murat Bey'in, 1897 ylnda Trkiye'ye dnnden sonra, ttihat ve Terakki askeri erknnn Cenevre'de kalma-

ya ve kendi dergisini karmaya karar vermesi" zerine Ahmet Rza Bey artk dndklerini serbeste ifade etmek frsatn elde etti. Bu itibarla 1897'den sonraki yazlar zellikle zerinde durulmaya deer. 10 Doktor erafeddin Mamumi, Hakikat- Hl (G'Mi Zade Ahmet Ramiz taraf. yay. 2. bask, istanbul, 1330), s. 17. Bu risalenin ilk basks Ekim 1897'de kmt. Kuran, Jn Trkler, s. 27'deki bilgilerini buradan almtr. Ancak Murat Bey, (Bak. Mcahede-i Milliye, s. 179) ayn isnatlar ileri srmektedir. 11 stikbl, 15 Temmuz 1895, s. 4. 12 Bak. IV. blm. 13 Albert Fua, "Ahmet Rza Bey," Mechroutiette, V(19T3), s/39 14 Kuran'n Jn Trkler ve ttihat ve Terakklsljam ana konusu budur. Bak. rnein, ttihat ve Terakki, s. 68.

176 177 Zamanla Cenevre Jn Trklerinden biri -Ahmet Rza Bey'e kar hibir sempati duymamakla beraber- Ahmet Rza Bey'in tutumuna benzer ekilde kendi toplumunun bir temel kritiini yapmaya balayacakt, bu kii, fikirlerini ilerde inceleyeceimiz Abdullah Cevdet Bey'dir. Ahmet Rza Bey Cenevre Jn Trkleriyle hibir zaman balarn tamamen kesmedi.15 Fakat onlara bir hayli yksekten bakt anlalyor. Bu tutum, hi kukusuz Jn Trklerin 1897'de Murat Bey'in dn dolaysyla edindikleri kt alkanln Rza Bey'de uyandrd tiksintiden ileri geliyordu. Padiah'n, yazlarn ve dergilerini satn alacan 1897 yaznda kefeden Jn Trkler bundan sonra yllarca dergi kurmay para salanacak bir antaj arac saymaktan kendilerini alamamlard.16 Ahmet Rza Bey'in yazlanysa satlk deildi. Bundan dolay, Cenevre'deki ve Msr'daki Jn Trkler 1899'da -sonradan sonusuz kalan- bir kongre toplamaya giritikleri zaman Ahmet Rza Bey bu toplantyla hibir iliii olmayacan ilan etmiti. te yandan, Ahmet Rza Bey baz Msr prenslerinin yardmyla yaayan Kahire grubunun ciddi bir ekilde grev yapabileceine inanmyordu.17 Zamanla bu tutumu deiti. 1902 ylnda Trkiye'den nispeten az zaman nce gelen bir Jn Trkn, Prens Sabahattin'in, bakanl altnda toplanan ilk Jn Trk Kongresi'nde Rza Bey kendi fikirlerinin Kahire grubunnkine sandndan daha yakn olduunu kefetti. Kahire grubunun 1899'da "hkmet dairelerine dina15 Bak. blm IV, not 75. 16 Kuran'n ancak bir kere satldn syledii Kanun- Esasi dergisinin st ste ve ksa aralarla iki kere satld anlalyor. Bak. Kuran, ttihat ve Terakki, s. 119 ve karlatr. Tugay, bret, s. 50-51. 17 Fakat Ahmet Rza da Kahire grubu ile anlatktan nce ve sonra byle yardmlar kabul etmiti. Bak. Ahmet Rza, "Hatrat", Cumhuriyet, 28 Ocak 1950, s. 2. Ahmet Rza Bey'in kendine daha ok gveni olduu anlalyor. mit attrmay"18 dndn hatrlarsak ve Rza Bey'le va-

rlan anlamann sonucu olan ura-y mmefin lml tonunu gz nne getirirsek daha ok Rza Bey'in Kahire grubunu kendi yanma ekmeyi baard sonucuna varrz. Ahmet Rza Bey'in 1903'ten sonra izledii ve ura-y mmet'te Trke olarak ifade edilen politikann anahatlan o zamana kadar Mechverefte kan fikirlerden ok farkl deildi. Mechveret'e gelince, 1908'e kadar kmakla beraber gittike daha byk aralklarla yaymlanmaya baland. Bu aralarn uzamas bir rastlant sonucu deildir. Zamanla Ahmet Rza stratejisini deitirmi ve kendini daha ksa vadeli bir propaganda abasna, Makedonya'daki subaylar harekete geirecek faaliyetlere vermiti. Rza Bey'in bu tip yeni faaliyetleri arasnda rnein hareketi meydana getirmeye yarayacak para toplama kampanyalarn grebiliriz.19 Ahmet Rza Bey'in Austos 1906'da yazd Vazife ve Mes'uliyet: Asker 20 isimli risalesinde bu yeni "aktivizm"in teorik izahn bulmak mmkndr. Burada Rza Bey Trk ordusunun ihtilaldeki yerini anlatyordu. Risalenin yazl, Ahmet Rza Bey'in 1902'den beri liderliini yapt grupla Sabahattin Bey grubunun arasnda hl kopanlmayan balarn bilinli olarak koparlmas zamanna rastlamaktadr.21 Ahmet Rza Bey'in daha derin temellere dayanmak isteyen ilk teorileri, yeni, "partici" ve "komiteci" faaliyetin etkisi altnda arka plana itildi. Aralk 1907'de Jn Trk partileri bir daha birletikleri zaman, karlmasna ittifakla karar verilen "neriyat- ihtilliye" ile Rza Bey'in balangtaki tutumu arasndaki fark, artk kendini ak bir ekilde gsteriyordu. 18 Kuran, ittihat ve Terakki, s. 132. 19 Ahmet Rza'nn eski tutumunun Bahaettin Bey grubu tarafndan onaylanmad anlalyor. Bak. Kuran, ttihat ve Terakki, s. 194,199. 20 Kahire, 1323. 21 Bak. blm VII.

178 179 1908'den sonra Ahmet Kza Bey ayan reisi oldu, fakat bundan sonraki nemsiz rol, kendi entelektalist kimliinin komitecilik yntemleriyle ne kadar az badatn gsterir. Bahaettin akir ve Talat Paa gibi kimseler az bir zaman iinde ktlelere ekl baz dnler vermek zorunluluunda olduklarn grerek halkn sempatisini kazanmak iin bu isteine boyun eidiler. Bu durum karsnda be vakit namaz klmadn itiraf edebilen tek kii olan Ahmet Rza Bey, ttihatlarn bu ilke fedakrlna katlmad iin genlik tarafndan bile eletirildi.22 Parti zerindeki etkisini kaybettikten sonra ttihat ve Terakki evrelerini istila eden propagandac fikirlere oranla Ahmet Rza Bey'in derin grleri bir tr fikr stratosferde kalm gibi grlebilir, fakat Bat kltrne verdii arln ne kadar nemli bir konu olduu zamanla bu evrelerde bile anlalacakt. Ahmet Rza Bey'in Siyasi Fikirleri Ahmet Rza'nn Avrupa'dayken yazd ilk yazlar, Padiah'a gnderdii tasar ve pozitivistlerin dergisi Revue Occidentale'da kan makaleleri, politikaya ancak dolaysyla dokunmakta ve politikayla ancak uzak ilikileri olan iki tema'y ne srmektedir. Bunlardan birincisi, Ahmet Rza Bey'in Pa-

diah'a verdii ilk tasarda grlen, bir uzmanlar zmresi var olmakszn hkmet etme ilminin gereklerinin yerine getirilemeyecei tezidir. Comte felsefesinin Saint Simon'a dayanan ksmlarndan gelen bu gr Ahmet Rza Bey'in dncesinin en derin kaynaklarna iaret etmesi bakmndan dikkate deerdir. Ahmet Rza Be/e gre bu uzmanlara dayanma zorunluluunun daha da derine giden bir gerekesi 22 Halk ehsuvarolu, "Ahmet Rza Bey ve Muarzlar," Akam, 14 Ocak 1950, s. 5. vardr. O da yeryznde "ey"lerin, maddi varlklarn birbhv lerine objektif tabiat kanunlaryla bal olmalaryd.23 Bylece her eyden nce bu kanunlar anlamak gerekiyordu. "Cihann kudret ve serveti vatanmzda toplansa kavanin-i tabiiyenin hkmn deitirmez. Krre-i Arzn zerindeki dalar, nehirler nasl bir kanuna tbi ise hayat o Krre'ye merbut olan insanlar da her eyde kavanin-i tabiiyeye itaat ve inkyat etmeye mecburdurlar."24 Tabiatn "yardm" olmazsa hibir ey olamaz.25 Bu gr, Comte'un toplum kanunlarn saptamaya alma abasna dayand gibi Aydnlanma devri dnrlerinden d'Holbach'n Ahmet Rza zerindeki etkisine balanabilir. Ahmet Rza genliinde materyalizmin kurucusu olan bu "filozofun dncelerinin kendini ok etkilemi olduundan sz eder.26 , Ahmet Rza'nn tabiat kanunlarnn toplumla ilgili yanlar hakkndaki dnceleri kendisiyle Yeni Osmanllar arasndaki farklar saptamaya yarayan bir noktadr. Yeni Osmanllar, "tabii hukuk" ve "tabiat kanunu" kavramlarn ilahi bir varln grnm olarak ele almlard.27 imdiyse bu iki kavramda bir farkllama meydana gelmiti. Yeni Osmanllarn bazen eriatla, bazen de akln kurallaryla bir tuttuklar tabii hukukun yerine, maddi varlklar araclyla etki edici objektif tabiat kanunlar kavram yerleiyordu. Bylece dncede laikleme mekanizmasnn bir ynnn nasl altn grebiliyoruz. "ey'ler arasndaki deimez ilintiler, politikann en de23 Ahmet Rza, Lyiha, s. 7. 2 ibid. 25 ibid. 26 Ahmet Rza, La Faillite Morale de la Politiques Occidentale en Orient (Paris, 1922), s. 15. 27 Bunun iin bak. Mardin, The Genesis, s. 315-318.

180 181 rin kaynan oluturduklarna gre ve tabiat kanunlarm en iyi ekilde ancak uzmanlar inceleyebileceklerine gre siyaseti uzmanlara brakma zorunluluu kendiliinden ortaya kyordu. Ahmet Rza Bey'in bu pozitivist-materyalist dnya grnn bir dier sonucu bireylerin ihtiyacnn maddi dnyayla snrlandrld fikriydi.28 nsanlarn iinde bulunduklar koullar, hangi ynde ilerlemeleri gerektiini tayin ediyordu. rnein, Ahmet Rza Bey'e gre 1890'larda, Osmanllarn iinde bulunduklar koullar bakmndan yaplmas gereken i "ziraat ve sanayiin" gelitirilmesiydi. Halkn bu zo-

runluluklar anlayabilmesi iin eitim dzeyinin ykseltilmesi gerekti. Burada Manc'n dncesinin bir ynne ne, kadar yaklatmz hissetmemek mmkn deildir. Eitim, Rza Bey iin hmanist anlamnda insann kendi kendini bulmasna yarayacak bir ara deil, bireye toplum iindeki grevlerinin nelerden ibaret olduunu gsterecek bir arat. Ahmet Rza Bey'in alt layihasnn (tasarsnn) da konusunun eitim olmas bu bakmdan izah edilebiliyor. Eitime kar gsterdii bu temel ilginin yan banda, Ahmet Rza Bey "zhd takva perdesiyle fikir ve niyetini rten ve halkn cehlinden ve zaaf- kalbinden istifadeye alan mrailere ve mnafklara"30 kar yneliyor, tekke eyhlerine kar cephe alyordu. Bunun da Comte felsefesiyle olan ilgisini yle bulabiliriz. Comte'un forml "Ordre et Progr6s"ye bakarsak Rza Bey'in eitim hakkndaki fikirlerinin 28 Comte'un, karakteristiklerine sadk kalmak iin tercme etmeden aldm bir ifadesi bunu pek iyi gsterir: "II n'ya point de liberte de conscience en astronomie, en physique, en chimie, en physiologie, dans ce sens que chacun trouverait absrde de ne pas croire de confiance aux principes etablis dans ces science par des personnes compdtentes S'il en est autrement en politkjue, c'est parce que les anciens principes etant tombes et les nouveaux n'tant pas encore formes, II n'y a point, proprement parler, dans cet intervalle, de principes etablis." Comte'u zikreden: Maxime Leroy, Histoire des Ides Sociales en France III, s. 110-111. 29 Ahmet Rza, Lyiha, s. 3. 30 bid.,s.5. "progres" ksmn kapsadn grrz. "Ordre" (dzen - statik denge) fikrine gelince, Comte'a gre, gelime, ancak toplumun sosyal gelime evresini karlayan dzen ekli yerletikten sonra harekete geebilirdi.31 Ahmet Rza Bey'in, Osmanl toplumunu pekletirmek, birimlerini daha uyarl hale getirmek, danklktan kurtarmak kategorisine giren btn dncelerinin esas Comte'culuun bu unsurudur. Ona gre, rnein, hkmdarn siyasi icraat bu "intizam" (dzeni) yerletirmeye yardmc olup olmad noktasndan deerlendirilmelidir. "Bir hkmdar- zlimin seyyiat idare-i hkmeti ve ahlk- umumiyeyi pek abuk bozabilir. nk ykmak kolaydr. Lkin ahvl-i idaresi bozulmu bir devleti ve ahlk ve efkr ksmen fesada uram bir milleti az zaman iinde slh etmek kabil deildir..."32 Tekke eyhleriyse "ahlk ve efkr" fesada uratan bir unsur olarak alyorlard.33 Ahmet Rza Bey'in -btn beklenenlerin aksine olarakyazlarnn ounluunda slm savunmas da bu ynden deerlendirilmelidir. Ahmet Rza Bey slmi dogmaya bir vahy-i ilahi olarak hi deer vermemekle beraber, sosyal bir har olarak son derece nemli sayyor ve yaps itibariyle sosyal gelimeye Hristiyanlktan daha elverili buluyordu. Pierre Lafitte de Rza'ya gre ayn kandayd. Rza'nn 1891'de Revue Occidentale'a yazd ilk makale34 bu konudadr ve 31 Bak. Jean Lacroix, La Sociologie d'Auguste Comte (Paris, 1956), s. 37-49. 32 Ahmet Rza, Lyiha, s. 9. 33 Konya'da Mevlevilerin derghna yaplacak tamiratn devlet taralndan denmesine kar itirazlar iin bak. Ahmet Rza, "Ou Passent les Revenus de l'Empire?" Mechveret, 15 Austos 1896, s. 4.

34 Ahmet Rza, "L'lslamisme," La Revue Occidentale, Seri il, III (1891), s. 117. Bak. gene III (1891), s. 388. Bu fikirler Comte'un fikirlerine uygundu, bak. Auguste Comte, "A son Excellence Rechid Pacha," in Systeme de Politique Positive ou Trait de Sociologie Institutant la Religion de 1'Humanit (Paris, 1853), II s. XVII - XIX.

182 183 slm medeniyetlerinin knde Bat'da sylendii gibi slmm byk bir rol oynad tezini rtmeye ayrlmtr. Bu bakmdan Rza Bey'e gre slm memleketlerinden Fransz egemenlii altna girmi olanlarn da medeniyet dzeyinin ykseltilmesinin slm ykmak ve Hristiyanl yaymakla Franszlarca bir tutulmas son derece tehlikeli bir hatayd. Kltrl bir Mslman ihtida ettirmek hemen hemen imknszd. Buna karlk ayn kii kolayca pozitivizme kazanlabilirdi. Temelleri atlmas gereken messese "une solide instruction laique"ti. Ahmet Rza Bey'in daha sonra bana gelenlerden bu hesapta yanldn biliyoruz, fakat, nemli nokta teorisinde slm bir engel saymamasyd. Comte da insanlar harekete geiren unsurlarn "fikirler" olduunu ifade ederek din inanlarn ciddiye alnmasn salk vermiti.35 Ahmet Rza'nn pozitivizme cezbediliinde pozitivistlerin bu bakmdan toleransl davranlarnn nemli bir unsur olduu anlalyor. Ahmet Rza'nn Comte'un lm yldnm dolaysyla yapt bir konumada bunu izleyebiliyoruz: "Onlar (pozitivistler) herhangi bir teolojik dini mdafaa etmiyorlarsa da insanln (din adamlarnn ve yardmseverlerin insanlndan ok daha yksek tuttuklar bir insanln) ilerlemesini muhtelif millet ve inanlardan doan gayretlerin ayn noktaya varan bir muhassalas telkki etmektedirler."36 Bylece pozitivizm, evrensellii bakmndan, birok gelimemi memleket aydnlarnn daha sonra Marksizm'de bulacaklar teselliyi salyordu. te yandan Ahmet Rza Bey'in Marksizme kar bir ilgi duymamasn da Marksizmin dine hibir yer ayrmam olmasnda aramalyz. 35 Don Martindale, The Nature and Types of Sociological Theory (London, 1961), s. 6. 36 Ahmet Rza, "Les Positivistes et la Politique Internationale," Mechveret, 15 Eyll 1896, s. 6. 184 Bu konuyla ilgili olarak zerinde durmamz gereken bir nokta daha nce "tedafi slamclk" ismini vermeye altmz entelektel "cephe ah"tr. Ahmet Rza Bey'in yazlarnda, Trklere, Mslman olmalar dolaysyla yneltilen "barbarlk ithamnn ne kadar iddetli bir tepki yarattn grebiliyoruz. Rza Bey'e gre, slmn bu ekilde ktlenmesi misyoner propagandasnn sonucuydu.37 te yandan btn Avrupallar, tccar, endstriyeli ve misyoneriyle slm memleketlerini smrebilmek ve kendilerini burada egemen klabilmek iin bahaneler aryorlard.38 Ahmet Rza slm

yansz bir ekilde ele alan bir tek insana rastladn, onun da Pierre Lafitte olduunu sylyordu.39 Buna ek olarak, Lafitte, toleransn slm memleketlerinde Hristiyan lkelere oranla daha geni bir ekilde tatbik edildiini gstermiti. Rza'ya gre Osmanl mparatorluu'nun paralanmasnn nemli etkenlerinden biri bu toleransn varlyd.40 mparatorluun meydana geldii unsurlarla bylesine gevek balarn olumasna izin verilmi olmas sonradan milliyetilik akmnn bu unsurlar arasnda bir zemin bulmalaryla sonulanmt. Sonunda eitli Hristiyan mezheplerinin mparatorluk ahalisini kendi yanlarna ekmek iin bir yara girmi olmalar blclk unsurlarn daha da artrmt. slmn bir "barbar"lar dini olmadn gstermeye ynelen fikirlerin yan banda Ahmet Rza Bey slmn siyasi bakmdan gelimeye elverililii zerinde duruyordu. Kendi ifadesiyle, slm, "Cumhuriyeti rejime hibir ekilde dman deildir. Aksine, ancak Millet Meclisi tarafndan seileni lider olarak kabul eder."41 37 Ahmet Rza, "Tolerance Musulmane," La Revue Occidentale, XIX (1896), s. 304. 38 bid. 39 /b/d., s. 311. 40 bid., s. 315-316. 41 Ahmet Rza, Revue Occidentale, Serili, III (1891), s.116. 185 Cumhuriyet konusu bundan sonra Ahmet Rza Bey'in yazlarnda hemen hemen hi rastlanmayan bir tema'dr. lk yazlarnda ele alnm olmas o zamanlar daha radikal baz eilimlerin bir ifadesi olmu olabilir. Genellikle bundan sonraki yazlarnda Trkiye'deki rejimin meruiyeti sorunu ele alnd vakit ana nokta Padiah'n seimle ibana getirildii ve biat merasiminin halka onu hal'etme hakkn verdii fikridir. "Prensip itibariyle Halife serbeste seilen bir diktatrd. (Roma'daki "diktatr" mnasnda) Kendisine mutlak bir selhiyet balanyordu, fakat hareketlerinden de halkn nnde mesul tutuluyordu. "Milletin itiban sayesinde ve muvafakatiyle sonradan Halifelik ve Saltanat veraset suretiyle intikal etmeye balad. "Her eye ramen, bugn, hl yeni bir Sultana hkmdarlk kudreti tevcih edildii zaman halkn takdisine muhtatr. Bu takdis biat ismini alan bir merasim eklinde tecelli eder... "slm hukukuna gre Halife bu kaytlara riayet etmezse Ulema ikyet hakkna sahiptir ve hatta Padiah' hal'edebilir."42 Halifeliin bir tr meruti monari olduu fikri daha nce Yeni Osmanllarca da ileri srlmt. Ahmet Rza'nn slam sosyal bakmdan ilerlemeye uygun bir zemin saymas tezine onlarn da yazlarnda rastlamak mmkndr. rnein, Namk Kemal camiin bir ibadet yeri olduu kadar cemaat iin bir toplant yeri grevini grd ve camide vaizlerin halk sosyal bakmdan yararl ynlere gtrmeleri gerektii noktasn ilemiti.43 Fakat Rza Bey'in Yeni Osmanllar42 Ahmet Rza, 1e Caliphe et ses Devoirs," La Revue Occidentale, Seri II, XIII (1896), s. 93. 43 Mardin, The Genesis, s. 322. dan ayrld nemli nokta slm dinini ve akidesini toplum

mekanizmasn meydana getiren "ey'lerle bir saymas, vahii ilahi kymetini dikkate almamasyd. imdiye kadar grdmz zere Ahmet Rza'nn reform siyasetinin en belirli unsurlarndan biri dorudan doruya "siyasi" olarak nitelendirilebilecek ksmn nemsizliiydi. Sorunun daha ok derinlere giden ve grnte politikayla az bir ilgisi olan yanlaryla megul olmak Rza Bey'e baz kolaylklar da salyordu: Ahmet Rza'nn Kasm 1895'te Mechveret'i karmadan nce La Jeune Turquie'de kard makaleleri, Paris'te Abdlhamit'in propagandasn yapmakla megul olan gazetelerde bile tasvip ediliyordu.44 Daha geni bir anlamda, politikann altnda yatan sosyal srele ilgilenme abas, 19. yzyl sonu dncesinin genel bir unsuruydu. Bu ilgi, insanlar "gerekten" harekete geiren unsurlarn neler olduklarn kefetme abas olarak da ifade edilebilir. Byle bir abann amac insanlar zerinde bir denetim kurmak olduu derecede totaliterlii hazrlamaya yarayan "totaliterncesi" hareketler arasnda saylmaldr.45 Ahmet Rza'nn toplumun yzeyalt tabakalarndaki aratrmalar, kendisinden sosyal gelimenin "un fait essentiellement biologique c'est a dire continu"46 olduu kansn yerletirmiti. Comte zamannda daha belirmemi olan fakat sonradan Darwin ve Spencer'in pozitivizmine ithal edilen bu gr Ahmet Rza Bey'in ihtilal aleyhtarlnn temelini oluturur: Gelimeyi kolaylatrmak iin organik dengeyi sarsmamak gerekiyordu. Grdmz zere Ahmet Rza Bey, muhalefet hareketine balad zaman Osmanl toplumunun reform potansiyeli 44 N. Nicolaides, "Le Parlementarisme et la Jeune Turquie," L'Orient: Organe National Ottoman, 23 Kasm 1895. 45 Bunun iin bak. James Burnham, The Machiavellians(Nevt York, 1943). 46 A. Rza "Bulettin de France," La Revue Occidentale, Seri 2, III (1891), s. 389.

186 187 bakmndan, olduka iyimser fikirlere sahipti. Avrupa'da kald yllar boyunca bu fikirleri yava yava deierek uzun vadeli reformlarn bir sonu vermeyecei ve Bat devletlerinin olduu gibi Bat aydnlarnn da Osmanl mparatorluu'nun yeniden hayat kazanmasn istemedikleri kansna vard. Aada bu gelimenin anahatlarn saptamaya alacaz. Ahmet Rza Bey'in Trke Meveret'te ve Franszca ekinde birbirinden ayr iki tutumu olduunu da unutmamak gerikir: Comte'a giden, evrensel ve baz Jn Trklerce "kozmopolit" fikirleri daha ok Franszca ekte ve derginin kt ilk yllarda grlr. Trke Meveret'teyse daha ok Osmanllarn vatanlarn kurtarmalar gerektii, Padiah'n hunharl eklindeki tema'lar yer bulur. Daha nce belirttiklerimizden bu makalelerin daha ok ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin merkezinin direktiflerinin izini tadn syleyebiliriz. Trke Meveret'te Siyasi Fikirler Trke Meveret, 1895 yl sonundan Mizan'm Osmanl ttihat ve Terakki Komitesi'nin Trke resm organ olarak ilan edildii 1897 yl bana kadar dzenli olarak kmt. Bun-

dan sonra bir sre daha uzun aralarla ok az bir zaman iin km olmas ihtimali vardr. Fakat bu saylarn hibir yerde bulunmam olmas bu surette kan saylarn ok az olduu izlenimini uyandrmaktadr. Trke Mevereti incelediimiz zaman derhal gzmze arpan noktalardan biri yazlardaki "ikyet" unsurunun nemidir. Bu bakmdan, bu makalelerde "iyi " toplumun nasl bir toplum olmas gerektii eklindeki incelemeler deil, Osmanl mparatorluu'nun zaafndan sz eden "ikyetler grrz. Bu "inleme" havas birka yl sonra ismini aklamayan bir Jn Trk tarafndan yle tarif edilecekti: "lyoruz. lme doru yuvarlanyoruz. Bunun esbabn aratrmadk. Yalnz mersiyelerle vakit geirdik. hvan- hamiyyet ve hrriyet-i vatan iin ac, messir bendler yazld, fakat bunlarn hepsi, sekiz senelik emeimizin hlsas bir mstebidin seyf-i zulmyle vatann battn anlatmaktan)... ibaret oldu."47 Burada otuz yllk bir fikr atlama yaparsak Atatrk'n reform konusunda dnlenlere getirdii son derece nemli bir unsuru ayrabiliriz: Jn Trklerin iktidara geliinden sonra da "ikyet" edebiyat ortadan kalkmamtr. Ziya Gkalp'n bir dereceye kadar pozitif bir maceraya gtrmek istedii reform fikriyatnda bu "ikyet" havas her eye ramen 1920'lere kadar egemen olmutur. Atatrk'n getirdii en nemli yeniliklerden biri bu havay tamamen ortadan kaldrp "inleyi" edebiyatnn yerine olumlu, sorunlarn zne nem veren bir reform anlay yerletirebilmi olmasdr. Trke Meveret'in ieriinin dikkate deer bir baka yan uyarl olmaydr. Bu da Ahmet Rza Bey tarafndan yazlan makalelerin tonunun dier yazarlar tarafndan yazlanlara uymamasndan ileri gelmektedir. Meveret'in birinci saysnda, Ahmet Rza Bey Osmanl ttihat ve Terakki Komitesi'nin amalarn Franszca sayda ilan edildii eklinden bir hayli farkl bir ekilde sunuyordu: "Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti din ve millet ayrmayarak btn Osmanllar ittihat ve ittifaka davet ediyor. Birlemek ve menafi-i umumiyenin muhafazasna elbirliiyle almak iin evvel ahalide vatann nefi ve ziyan ve selmet tehlikesi hakknda bir fikr-i umumisi olmaldr. "Cemiyetin maksad Meveret vastasiyle ahaliye hkmet-i hazirann seyyiat yznden giriftar olduu halin vahametini ve memleketin ihtiyacn ve inklabn lzumunu 47 "stikbl Hazrlklar," ura-y mmet, 24 Nisan 1902, s. 3.

188 189 tefhim ederek ittihadn esbabn hazrlamak ve ahval-i idarei devletin slh yolunu mzakere etmektir. "Ahalide i'tilaf- efkr ve terakkiyat- medeniyetin ehemmiyetini anlamaya iktidar olmazsa, ittihat, hrriyet ve hukuk szleri hayalt- airaneden ve mal-i vehimeden ibaret kalr. Ahval-i idarenin deimesinden son bir fayda hasl olmaz. Fransa'da bir zaman avamn cehaleti inklab- kebirin birok asarn neticesiz brakt gibi biz de Kanun- Esasi'den istifade edememi ve nice mkilt ile yedd-i intifamza getirebildiimiz o berat- hrriyeti kaybetmitik.

"ngiliz ve Fransz hkmetlerine tbi slmlar ile Rusya muharebesinden sonra bizden ayrlan ve idare-i meruta altna giren Trklerin serbesti-i idareden ve terakkiyat- medeniyeden el'an istifade edemediklerini maatteessf gryoruz. "Ahali bir zaman her eyi mukadderattan bekler ve 's'y ediniz' hkmnden gafil bulunurdu. Hakk hkmetten beklemeye alt. Bu mitler, intizarlar, hep tembelkriyedir. nsan saadet ve selmetini kendi s'y ve himmetinden beklemeli, kendi adam olmaya almaldr. Bir kavmin hrriyet ve istiklli efradn bu lzumu anlamalaryla temin edilebilir. Ulm ve maarif sayesinde hrriyet-i vicdan ve efkra malik kanun msait olmasa da hrdr. Halbuki en serbest bir kanuna tbi ahalinin, eer cahil ise, esirden fark yoktur. "Vatan ve devlete bir kuvve-i kahire ile deil bir rabta-i akliye ve kalbiye ile merbut olan ve kendisinde memleketine hizmet etmek lzum ve iktidarn hisseden bir Osmanl, namus ve hukuk- milliyeyi mdafaa etmek iin Padiah'n bile msaade ve fermanna hacet grmez. Vatann saadetine ve umumun menfaatine almaktan onu hibir kuvve-i kahire men edemez. "Emeini alnnn teriyle kazanan, menfaatini kimsenin zararnda aramayan adam dnyada kimseden, hibir hkmetten korkmaz... 190 "Millette byle duygular ancak talim ve terbiye ile uya"48 nr. fadenin "ahali"ye yukardan bakan ve kendinden emin edas dorudan doruya pozitivizmin bir sonucuydu. Ahmet Rza Bey Bat'nn baz srlarn bildiini ve herkesin kendi gsterecei yoldan yrmek zorunda olduuna samimi olarak inanyordu. Fakat bu samimi inan da mesai arkadalaryla beliren anlamazlklar dourmakta bata geliyordu. Buna benzer bir kendine gveni Meveret'te Ahmet Rza Bey'in.mesai arkadalarndan Doktor Nazm Bey'in yazlarnda da grmek mmkndr. Bu yazlarda da Osmanl mparatorluu'nun kn meydana getirmekte halkn hkmet kadar ar bir sorumluluk pay tad ileri srlyordu. Bu makalelerde ayrca "zengin"lere de bir sorumluluk pay ayrlyordu. Meveret'te pek ak olarak ilenmeyen bu konu "hrriyetin ilan"ndan sonra daha da nem kazanacakt.49 Meveret'in nsznde dikkatimizi eken bir baka nokta, 1876 Anayasas'nn, milletin onu benimsemeye hazr olmad bir zamanda ilan edildii fikriydi. Burada Ahmet Rza Bey'le Jn Trk asker erkn arasnda 1896-97'de ne gibi anlamazlklarn sz konusu olabilmi olaca anlalyor. Zira halka kar bu temel gvensizlik daha onlarda belirmemiti. Bu noktada da Ahmet Rza Bey'in fikirleriyle Murat Bey'in fikirleri arasnda bir benzerlik vardr. te yandan, daha nce Trklerin Anayasann uygulamas iin hazr bulunduklar eklinde, Yeni Osmanllarn Hrriyet'te her frsatta ne srdkleri tez'le Ahmet Rza Bey'in ekingenlii arasndaki tezat iki davrann arasndaki fikr uzakl ak bir surette gstermektedir. Bylece, Meveret'te Anayasann tekrar yrrle kon48 Ahmet Rza, "Mukaddeme," Meveret, 13 Cemaziylahir 1313, s. 1. 49 Nazm, "istibdat Hizmete Mani Midir?" Meveret, 1 aban 1312. 191 masn isteyen makalelerin kaynan da Cemiyetin vermi

olaca direktiflere balamak mmkndr. Daha nce de belirttiimiz ve Trke Meveretin ieriinin de tayin ettii zere Rza Bey'in en ok nem verdii nokta eitimdi.50 Bunun hemen arkasndan almaya verilen deer geliyordu. Rza Bey'in kendi ifadesiyle: "Bir kavme her kimin faidesi, hisse-i hizmeti ziyade ise o kavmin efendisi, by olur. Akvam- mtemeddine bir kile mahsul alnan yerden iki kile almann usln reten iftiye hkmdardan ziyade itibar ve balk kurutmann yolunu bulan bir kimsenin heykelini rekz ile iftihar ediyor."51 Gene bu noktada daha nce Ahmet Mithat Efendi'de ve Murat Bey'de rastladmz "tiliter" zihniyete benzer bir dnceye rastlyoruz. Mithat Efendi iin ticaret yapmann, Murat Bey iin almann tad nem Rza Bey'in fikirlerinde verimli i yapmay tevik etme eklini alyordu. Birbirine bal olan bu iki konu Rza Bey'in grnn temelini oluturuyorduysa da hacim bakmndan Meveret'te en ok yer tutan yazlar mparatorluun gerilemesi, paralanmas ve milliyet sorunuyla ilgili makalelerdi. Meveret'te milliyet sorunuyla ilgili ilk makalenin Halil Ganem tarafndan yazldn gryoruz.52 Makalenin balangcnda Kanun- Esasi'nin iler hale konmasnn zorunluluu zerinde durulduktan sonra hemen arkadan Osmanl mparatorluumun paralanmasna kar kullanlacak arelere geiliyordu. Ganem, Osmanl mparatorluu'nu kanlar 50 Bak. H.(oca) M.(uhittin) "Hocalk Vazifesi," Meveret, 28 Cemaziylevvel 1313, 15 Aralk 1895. Bu makale zellikle. Rza Bey'in fikirlerinin bir ilmiye mensubu tarafndan ve slmi kalplara uydurularak ileri srlm olmas bakmndan ilgintir. Gene "Nisvan- islm," Meveret, 1 aban 1313,15 Ocak 1896. 51 Ahmet Rza, "Mir Sait Paa'nn Vefat," Meveret, 1 evval 1313, 15 Mart 1896. 52 H.(alil) G.(anem), "Kanun- Esasi," Meveret, 13 Cemaziylahir 1313. 1 Aralk 1895, s. 2. pahasna meydana getiren bahadrlarn yerletikleri yerlerde kalmaya nasl hak kazandklarn anlattktan sonra mparatorluun mevcut durumunu ve yabanclarn mparatorluun ilerine karmalarnn utan verici olduundan sz ediyordu. Btn Osmanllar bu mdahaleleri durdurmak iin birlemeye davet ediliyordu. Makalede grlen "Osmanlc" tutum, Jn Trklerin dncelerinin ald en somut ekillerden biriydi. Jn Trklerin grlerinin en kolay tespit edileni de budur. Ancak, daha sonra da grlecei zere, mparatorluun eitli rk, din ve milletlerinin birlemesini isteyen devaml arlar, konuyu aydnlatmaktan ok baz temel ayrntlar karartyordu. Bu bakmdan "Osmanllk" tema'smm basitlii yanltcdr. Ganem'in makalesinin tonu, Osmanlln iyice benimsendiini gsteriyordu. Daha nce Osmanllar hakkndaki yerici szlerini, Trk-Suriye Komitesi'yle olan ilgisini bu yeni tutumuyla badatrmak bir hayli zordur. Yegne izah tarz gene bu Berna'nn da Ganem'in Ahmet Rza'yla ibirlii yapmasn salayan anlama gereince ilendiidir. Daha sonra, Yusuf Akura, Osmanllk fikrinin III. Napolyon zamannda ortaya karlan "plebisiter" millet teorisinin bir baka ekli olduunu syleyecekti. Bu teoriye gre lke, onu meydana getiren halkn plebisitte belli olmu oyuyla meydana geliyordu ve bundan sonra bir aznln haklarnn korunmas gibi bir sorun kalmyordu.53 III. Napolyon devrin-

de genliini Avrupa'da ve Mithat Paa'nm hizmetinde geiren Halil Ganem, yukarda sz konusu ettiimiz yazlar, bu gibi fikirlerin etkisi altnda m yazyordu? Bunu kesin olarak bilmeye imdilik imkn yoktur. Fakat fikirlerinin "ekli" ne olursa olsun, "zu'nn pek samimi olmadn syleyebiliriz. 'Meveretin "eitimci" ve "Osmanlc" grlerinin yan s: Bak. blm VII, not 72.

192 193 banda yazlarnda fark edilebilen bir nc ana yn "Adalet" isminde bir makalede ortaya kyordu. Bu makale gerek tonu, gerek slubu ynnden daha nce Ali Suavi'nin Osmanllar iin yazd yazlarla -yaznn Ali Suavi'nin yazlarndan dorudan doruya kopya edildii varsaym bir yana braklrsa- izah edilmesi zor bir benzerlik gsteriyordu. Makalenin konusu er'i mahkemelerinin yerine nizamiye mahkemeleri koyma abasnn Osmanl mekanizmasnda meydana getirdii kargaalklard.54 Bylesine slamc bir tezin, Yeni Osmanllarn Hrriyet'i gibi eriatn stnlklerini savunan bir organda yeri vard. Yaymland tarihi kapanda pozitivist takvime gre bildiren bir gazetedeyse hi yeri yoktu. Bu itibarla, makalenin yazar Hoca Kadri Efendi'nin Ahmet Rza'yla ibirlii yapmas bir anlamazlk eseriydi. ki dnr arasndaki fark ancak Hoca Kadri'nin 1910'da yaymlad Saraih'inde tam anlamyla belli olacakt. te yandan, Hoca Kadri'nin bir sre sonra Msr'a geip orada daha ok ilmiye mensuplarnn gr noktasn yanstan Kanun- Esasi'yi zerine almas Kadri'nin 1898'de bile Ahmet Rza Be/le beraber almaktan pek holanmadn gsteriyor. Balkanlar'daki mahalli komitelerin Ahmet Rza Bey'in dinsizliinden ikyet ettikleri bir srada Hoca Kadri'nin yazlarnn Meveret'te kmas bu dergiye muhta olduu din prestijin cilasn salyordu. Franszca Mechveret'teyse slmn sosyal yararlan zerinde durulmakla beraber bu tip ilkel bir eriatln eseri mevcut deildir. Trke Meveret'te kan makalelerin tmne bakarsak Osmanl mparatorluu'nun paralanmas sorunuyla ilgili olarak Bat devletlerinin mdahalesi, kapitlasyonlar ve Ermenilerin de ittifakn salamak suretiyle Ermeni sorunu54 M.(ehmel) K.(adri), "Adalet," Meveret, 13 Cemaziylahr 1313 - 1 Aralk 1895, s. 3. nun zm konularna zellikle arlk verildii anlalyor. Gerekten de Meveretin dndaki kaynaklardan rendiimize gre Ahmet Rza Bey Ermeni komiteleriyle bir anlamaya varmak iin stn gayretler sarfetmiti.55 Bu arada Meveretin ikinci saysndaki bamakale, bu konuyla ilgiliydi. Makalede Ahmet Rza Bey Bat devletlerinden Ermeni sorununun zmnn bir protokole balanmas iin sarf ettikleri gayretleri niin 1876 Anayasas'n tekrar yrrle koymak iin kullanmadklarn soruyordu.56 Bu soru Bat devletlerinin mdahalesini salamak iin deil, aksine Bat devletlerinin Trkiye'ye yardm olacak mdahalelerden ekinmelerinin arkasnda yatan siyasi emellerini aa vurmak iin soruluyordu. Genel olarak, ilk kan saylarndan

itibaren Meveret i sorunlarn zm iin d kuvvetlere mracaat etmenin sakncalar zerinde durmutu. Rza Bey'in kendi ifadesiyle: "Ecnebilerin mlkmzde icra-y hkmet deil iimize hariten mdahale etmelerini bile namus ve haysiyet-i milliyeye bir ar sayarz."57 Ayn sorunun bir dier yn Ahmet Rza Bey'in "reform" kelimesini, Osmanl mparatorluu'nda yaayan belirli bir unsura balanan garanti veya ayrcalklar anlamnda, reddetmesiydi. Ona gre "reform" Osmanl mparatorluu'nun tmn ilgilendiren blnmez bir btnd. "Reform" paralayc anlamnda kabul edildii takdirde, Gladstone ve Salisbury'nin hareketlerinin gsterdii gibi bir "ehl-i sahip" niteliini alabilirdi.58 55 Bak. Asaf Tugay, bret, s. 146-47; Ahmet Rza, "L'Origine des Massacres," Mechveret, 15 Eyll 1896, s. 4-5; "Aux Armemiers," Mechveret, 15 Temmuz. 56 Ahmet Rza, "Islahat ve Hkmet," Mechveret, 12 Cemaziylahir 1312, s. 12. 67 Ahmet Rza, "Msr," Meveret, 18 evval 1313 - 1 Nisan 1896, s. 1. Bu bakmdan Bayur'un Trk nklab Tarihi, II, 4,14, vd.'daki deerlendirmesi geree uymad gibi verdii rnekler bile tezini destekleyecek nitelikte deildir. 58 Ahmet Rza, "Girit," Meveret, 26 Zilhicce 1313 - 28 Haziran 1896, s. 1.

194 195 Bu aklamalardan Ahmet Rza Bey'in aznlklar sorununa hi deer vermedii sonucu karlmamaldr. Tersine Rza Bey hkmeti "salh ve asayi iinde tatllkla terakki ve temeddn" yolunu tutmad iin sulandryordu.59 Ancak tamamen objektif kalmak iin, her eye ramen, Meveretin tekliflerinde, Osmanl birliini salamak iin bir tasfiye hareketinden ekinmemi olacan gsteren noktalara rastlamak mmkn olduunu da itiraf etmek gerekir. Bunu Franszca Mechveret'e ayrdmz ksmda tekrar ele alacaz. imdilik unu syleyelim ki Ahmet Rza Bey'in bu konudaki tutumunun arkasnda yatan Comte'un "intizam", birlik, yeknesaklk salama abasndan gelen, "vatandalar iin bir vahid-i kyasi yaratma" gayreti, Ahmet Rza Bey'in yazd devirde, Avrupa'da aznlklar "eritme" amacn gden teorilere oranla daha yumuakt.60 Meverette Komite yelerinin zendirmesiyle ilendii muhtemel olan bir tema Abdlhamit devrinde ordunun urad hakaretler konusudur. rnein, "Askerlerimizin Namus ve Haysiyeti" isimli bir makalede: "Asker, vatann an, milletin namusu demektir" eklinde konuya giriliyor ve millet u szlerle ayaklanmaya arlyordu: "Millet! Bu rezalete nasl tahamml ediyorsunuz? Dveli mtemeddinede bir ecnebi bayra, bir bez paras yrtlacak, tahkir edilecek olursa cenk olur. Askerin perde-i namusu ve haysiyeti paralanyor, ne duruyorsunuz?"61 Her ne kadar, bu hislerin kaynan aradmz zaman, onlar yalnzca, cenki bir milletin geleneklerine balamak aklmza gelen izahsa da ayn yllarda Maurice Barres'in Alsace-Lorraine'den sz ederken: "Hamasi havalar dnceleri59 /b/d. 60 Bak. Hayes, A Generatin ofMaterialism, s. 265-272.

61

"Askerimizin Namus ve Haysiyeti," Meveret, 8 evval 1312-1 Nisan 1896.

mizin fethedilmi topraklarmzn evrilmesiyle neticeleniyor. Bayraklarn dalgalanmas da menfada kalan kardelerimize bir iaret mnasn tayor, yumruklarmz sertletiriyoruz ve kavgay balatacak ajanlar olarak harekete gememize ramak kalyor"62 dediini unutmamamz gerekir. Boulanger olay, Fransa'daki Dreyfus sorunundaki gelimeler ve Action Franaise yandalarnn hareketleri Avrupa'da da milli simgelere kar hassasiyetin ne kadar yaygn hale geldiini anlatyor. Genel olarak Meveret'in Bat'y sulandrc ksmlar olduka kabark bir toplam tutuyordu. Saylar dolaysyla bunlar da kendi bana bir kategori altnda incelememiz gerekir. Bu tip makalelerin en nemlilerini Halil Ganem yazyordu. Yazlarnda, dier yazlarn o kadar kesin bir ekilde aklamadklar emperyalizm aleyhtarl kolayca tehis edilebilir.63 Bazen bu makaleler Padiah'm tebaasnn haysiyetini yabanclarn oyunca haline getirdii ithamyla birleiyordu. Bu son makalelerin birinde, rnein, Ganem, Sait Paa'nn bir yabanc elilie snmak zorunluluunda kalan ilk Osmanl sadrazam olduunu belirtiyordu. Ana Berna'nn bu "varyant"nm zellikle tara okuyucularnn hislerini galeyana getirmek iin ilenmi olduu muhtemeldir.64 Franszca Mechverefte Ganem'in antiemperyaist tutumu daha da kesin bir ekil alyordu. Trke Meveret'in saylarnn ounluu Ahmet Rza tarafndan yazlan bir bamakaleyle balyordu. Makalede Dou sorununun bir yn zerinde duruluyor, sorumluluu Pa82 Maurce Barres, Les Taches d'Encre, 5 Kasm 1884, bak. Victor Giraud, Maurice Barres (Paris, 1922), s. 33. 63 H(alil) G(anem), "Kanun- Esasi," 13 Cemaziylahir 1313 - 1 Aralk 1895, s. 2. 64 H(aiil) G(anem), "Zavali Osmanllar," Meveret, 28 Cemaziylahir 1312 15 Aralk 1895, ek, s. 1.

196 197 diah'a ykleniyor,65 ve bu sorumluluk olduka ar bir dille belirtiliyordu. Murat Bey'in 1896 yl sonbaharnda Meveret'te yaz yazmaya balad zaman Jn Trklerin "legitimiste" olduklarn kendisini sylemeye sevk etmi olan Ahmet Rza Bey'in daha nce gsterdii bu padiah aleyhtarl olabilir.66 Saldrgan edann durduu nokta "fiiliyata geme" noktasyd. Ahmet Rza Meveret'in yaymlanmasndan az sonra Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin iddet usullerine hibir zaman bavurmay dnmediini bildirmiti.67 te yandan Padiah'a kar yaplan propagandann ne "sultanlk" kurumuna ve ne de halifelie yneldiini burada hatrlamak gerekir. Ahmet Rza Bey hilafetin l-i Osman'n "zerrece sz gemez mal- meruu"68 olduunu sylyordu. Hilafet sorununun Meverefte ele alnmas, hilafet konusunda ileri srelen yeni bir dnceyi gstermesi bakmndan deil, Arap milliyetilerinin Jn Trklerden o tarihlerde bile ne kadar ayrldklarn anlatmas bakmndan nemlidir.

Meveret'in kndan bir sre sonra, Trk-Suriye Komitesi'nin kurulu gnlerinde Jn Trklerle beraber alm olan, Jn Trk hareketi hakknda Avrupa'da ilk kan eseri yaymlayan69 Habib Antony Salmone" isminde bir Lbnanl, The Nineteenth Century ismindeki ngiliz dergisinde hilafet konusunda bir makale yaymlamt. Salmone'nin Meveret grubuyla iyi ilikiler kurduu anlalyor: Trk-Suriye Komitesi yeleriyle ttihat ve Terakki Komitesi Paris Merkezi yelerinin birlikte yer aldklar geni bir grup olan "Genel Is65 Ahmet Rza, cmal-i Ahval," Meveret, 18 aban 1313 - 1 ubat 1896, s. 1.; "Msr," Meveret, 16 evval 1313 -1 Nisan 1896, s. 1. 66 Mehmet Murat, bamakale, Meveret, 23 Austos 1896 -12 Rebilahir 1314, s. 1. 67 Ahmet Rza, "icmal-i Ahval," 26 Ramazan 1313-15 ubat 1896, s. 1. Fakat dikkate deer bir nokta: Nzm Bey bu fikirde deildi. Bak. Nzm, "stibdat Hizmete Mni Midir?," Meveret, 28 Cemaziylahir 1315 -15 Aralk 1895, ek, s. 2. 68 Meveret, 18 evval 1313 -1 Nisan 1896, ek, s. 4-5. 69 Habib Antony Salmone, The Fail and Resurrection of Turkey (London, 1896). lahat Partisi"nin 1897'de Franszca Mechveret'te kan bir bildirisinde Salmone'nin ad gzkyor.70 Ancak 1897'de bile baz noktalarda ibirlii yapmaya hazr olan Trk-Suriye Komitesi'yle ttihat ve Terakki arasndaki derin anlamazl Ahmet Rza Bey'in Salmone'nin hilafet konusundaki makalesine daha 1896'da verdii cevabnda grmek mmknd. Salmone de hilafetin "l-i Osman"a ait olduunu kabul etmi ve fakat Araplarn Trkleri "ecnebi" saydklarna okuyucularnn dikkatini ekmiti. te Ahmet Rza btn gcyle bu tezi protesto ediyor ve gemite bu gibi hislerin uyanmasna neden olarak Abdlhamit'in beceriksizliini gsteriyordu. Durumun slahat sayesinde dzeltilmesi pekl mmknd. Ahmet Rza Bey buna inanyorduysa milliyetilik ve "separatizm" akmnn ne kadar patlayc bir madde olduunu anlamadn gsteriyordu. Zamanla Jn Trkler hep bu ciddiye almama dolaysyla fikirlerini uygulama alanna koyamaz durumuna deceklerdi. lerde greceimiz zere, bu tutum, "millet" kavramnn ("millet'ten sk sk sz eden) Jn Trkler tarafndan bile anlalmamasmdan, deyimin Osmanhcadaki anlamyla kullanlmasndan ileri geliyordu. Meverefte gzken siyasi fikriyatn temelini oluturan bu ana Berna'larn yan banda "sokaktaki adam"n yazgsyla pek fazla ilgilendii sylenemez. Osmanl mparatorluu'nda "sokaktaki adam"n yerini tutan kylye bile bir miktar yer ayrlmakla beraber Rusya'da ve Balkanlar'da o zamanlar gelime halinde olan kyclk akmnn kylyle yakn ilgisini hatrlatan yazlara ancak tek tek rastlanyordu. Onlar da Rza Bey'in kaleminden gelmiyordu. 70 Mechveret, 1 Ocak 1897, s. 1.

198 199 Meveretin Franszca Eki Trke Meverette birtakm snrlamalar sonucunda dncelerini belli ynlere yneltmek zorunluluunda olan Ahmet

Rza Bey, Franszca ekte istediklerini yazmakta ok daha serbestti. rnein, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin iddet usullerine kar olduu fikri Trke Meveret'te yaym tarihinden bir ay sonra km Franszca Mechverefinse ilk saysnda bulduumuz "program"da gzkmt.71 Trke Meveretin ilk saysnn balangcnda bunlara ancak kapalca dokunuluyordu. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin ilk ve ana program olduu sanlan belgelerdeyse byle bir ekingenliin ifadesine hi rastlanmamaktadr. Bunun yan banda Meveretin Franszca ekinin programnda: "ark medeniyetinin orijinalitesini muhafaza etmek ve bu sebeple Garptan yalnz ilm gelimelerin genel neticelerini almak, yalnz hakikaten mezcedilebilecek ve bir milletin hrriyete doru yrynde lzm olacak" unsurlar ithal etmekten sz ediliyordu. Bu dncenin temelinin Comte'un, medeniyetleri zedelemeden gelime srecine katma fikri olduu muhtemeldir.72 Ancak, burada ttihat ve Terakki evrelerine de hitap eden, onlarn Osmanllar stn tutma isteklerine ynelen bir yan vard. Bu bakmdan Ahmet Rza'nn Comte'cu "geleneki"liiyle ttihat ve Terakki'nin asker yelerinin "Osmanlln ann kurtarma" istei ayn ynde alyordu. Burada iddet usullerinin reddedilmesi zerinde biraz durmamz gerekiyor. Mechverefte bu tema'ya tekrar tekrar 71 Bu program iin bak. Mechveret, 1 Aralk 1895, s. 1. 72 Ahmet Rza Bey'in sosyal gelenekiliinin somut bir rneini Trklerde eskiden beri kullanlmakta olan asker yetitirme usullerinin "moral" destekleyici olmalar bakmndan muhafaza etmek isteyiinde grrz. Bak. Ahmet Rza, Vazife ve Mes'uliyet. II Asker (Kahire, 1323), s. 26. rastlanr.73 Bu srar bir dereceye kadar Fransz anarizm aleyhtar kanunlarnn sonucuydu. Fakat samimi ve derin bir yan olduuna kuku yoktur. Comte'un ihtilal aleyhtarl sabittir ve Ahmet Rza Bey'in bu konuda yazd makalelerin temelini Comte'dan gelen fikirler oluturur. Geriye kalan Jn Trklerin daha ok operet gsterileri dzeyinde bomba satn alma, payitahta fedai gnderme, silah kaaklna girime gibi faaliyetlerin yan banda Ahmet Rza Bey'in bunlardan uzak duruu ciddiyeti hakknda en deerli delillerden birini salamaktadr. Mechverefte teorik nedenlerin yan banda kanl bir ihtilalin memlekete yararl olmayaca fikrini savunmak iin verilen bir dier neden de kanl bir ihtilalin tek sonucunun yabanc devletlerin mdahalesinin olacayd.74 Mdahaleyse Meveretin, daha nce grdmz zere, iddetle aleyhinde olduu bir gelimeydi. Franszca ekinde bu tez yle savunuluyordu: "Reform haykrlar ykselterek bu reformlarn u veya bu blgede bugn Krdistan ve Girit'te, yarn Makedonya'da tatbik mevkiine konacaklarn belirtmek semeresiz ve hayal bir teebbstr. "Reform, kt zerinde uzun zamandan beri yrrlktedir... Bu belgeler msavat, adalet, kuvvetlerin taksimi, idari adem-i merkeziyet, baz mahalli imtiyazlar, vicdan hrriyeti, Sultan'n mutlakiyetinin snrlandrlmasn, milletin kanunlarn yaplmasna itirakini, mutedil bir basn hrriyetini vaad etmektedir. Fakat Avrupa bunlarn kesin bir ekilde ve namusluca tatbik mevkiine konmalar hususu zerinde srar edeceine, adem-i mdahale bahanesiyle, btn dertlerin ana kayna olan Padiah'm hudutsuz kudretini snrlandrma-

73 Daha nce blm III, not. 63'te verilen rneklere ek olarak bak. Ahmet Rza, "Confusion des Pouvoirs en Turquie," Mechveret, 15 Aralk 1895, s. 1; Halil Ganem, "Revolution et Rforme," Mechveret, 15 Kasm 1896, s. 1. 74 Halil Ganem, "Reproch M6rite\" Mechveret, 15 Mays 1899.

200 201 mtr. Dier taraftan da u veya bu, gayr- mslim rk veya din hesabna her gn dahili meselelere mdahale etmitir."75 Veya baka bir vesileyle fikir yle ileniyordu: "Gen Trkiye Partisi ve Muhafazakr Parti [Sait Paa'nn evresinde toplanan lml devlet adamlar grubu] Avrupa'nn veraset-i saltanat ilerine mdahalesinin Trkiye'nin sonu demek olacan anlyor ve ecnebilerin tahakkmne, hi olmazsa zamanla kaytl olma avantajn tayan bir mparatorun despotluunu, her eye ramen tercih ediyor."76 Jn Trklerin duruma bu adan bakmalar kendilerine inhisar etmiyordu. 1876 ylnda Anayasann hazrlk ve ilan evrelerinde stanbul'da bulunan ve Mithat Paa'y tevik eden ngiliz Sefiri Sir Henry Elliot, Avrupa devletlerinin Kanun- Esasi'ye kar daha yakn bir ilgi gstermi olduklar ve Anayasann getirdii yeni rejimi Avrupa'nn himayesine aldklar takdirde Abdlhamit'i bu bakmdan bask altnda brakmak imknna sahip olmu olacaklarn 1897'de hl sylyordu.77 Mechveret'e gre, Ermeni Komiteleri Avrupa'nn tekyanl mdahalesini salamak iin 1896'da Osmanl Bankas'nda bomba olayn planlamlar ve bu mdahalenin salanmasna Trk-Ermeni ilikilerini feda etmilerdi. te yandan, Mechveret Abdlhamit'in ayaklanmalar kanl bir ekilde bastrm olmasn protesto ediyor ve bylece ttihat ve Terakki Komitesi militanlarnn da tepkilerine yol ayordu.78 Murat Bey'in dnnden sonra Ahmet Bey'in, lideri bulunduu Paris grubunun durumunun muhasebesini yapt 75 [Ahmet Rza?], "M. Le Comte Goluckowky," Mechveret, 15 Haziran 1896, s. 1. 76 Un Ami de la Turquie [Albert Fua] "Pourquoi les Turcs ne Bougent Pas," Mechveret, 15 Ekim 1896, s. 1-2. Gene bak. Ahmet Rza, "Pourquoi l'Europe ne reclame-t-elie pas le retablissement de la Constitution en Turquie," Tb. el s. 3. 77 Bak. Roderic Davison, "Reform in the Ottoman Empire," Doktora tezi (Harvard, 1942), s. 461. Elliot'un kendi ifadeleri iin The Times, 22 Ekim 1896, Mektup. 78 Bak. blm III, not 64. anlalyor. Bundan sonra Mechveret'te tam bir kesinlikle ortaya kmayan baz fikirler aklk kazanyor. imdi ilk defa olarak Anayasann tekrar yrrle konmas ana ama olarak korunmakla beraber Anayasa metninin "zamann icaplarna" uydurularak "tedricen deitirilmesi" fikri ne srlyor,79 buna ek olarak "ayrclk bayra"n aanlarn Trkiye'nin dmanlar olduklar ilan ediliyordu.80 Bylece, o zamana kadar Trk-Suriye Komitesi'yle belli belirsiz srtmeler eklinde balayan anlamazla artk gz yumulmamasma karar verildii anlalyor. Bu ifadeler bazlar tarafndan bir "Trkletirme" politikasnn belirtileri olarak ka-

bul edilmitir.81 Gerekte durum bu deildi. Sorun, bir "Osmanllk" politikasnn ne dereceye kadar ayrc akmlarla badaabileceiydi. 1902 Kongresi'nde, mdahale taraftar "ekseriyet" grubu, aslnda, mahalli niteliklerin Avrupa devletleri tarafndan mdahale yoluyla garanti altna alnmasn isteyen muhtelif milli gruplardan olumutu. Bylece 1902 Kongresi'nde tarihe "mdahaleci" adyla geen grubun daha sonra tezlerini niin adem-i merkeziyete evirdiini ve onlarla (tamamen ayr nedenlerden dolay) ibirlii yapan Prens Sabahattin'in geriye kalan Jn Trkler tarafndan niin o kadar hrpalandn anlayabiliriz. Konunun ve anlamazln ayrca Jn Trk kavgalarn aan bir yn vard. Bunu da yle ifade edebiliriz. 19. yzyln sonu, birok milletleri toplayan eski imparatorluklarda alan ideologlarn yeni baz politika formlleri uygulamak istemeleri sonucunda zorluklarla karlatklar bir devirdi. Zorluk, evrensel, milletlerst baz fikir hareketlerinin gelimekte olan milliyet akmlaryla arpmasndan 79 "Programme de la Jeune Turquie," Mechveret, 15 Austos 1897, s. 1. 80 /b/d. 81 Ramsauer, The Young Turks, s. 92.

202 203 douyordu. rnein, Rusya'da Marksizm, 1895'ten sonra evrensel ve milliyetin deerini inkr edici bir akm olarak yaylyor fakat bizzat Rusya iinde oluum halinde olan ve gittike gelien mahalli milliyetiliklerle arpyordu. Bu bakmdan sonradan Rus Komnist Partisi olarak faaliyet gstermeye balayan Rus Sosyal Demokrat i Partisi'nin milliyetler sorunu hakkndaki tutumu ilevsel bakmdan ttihat ve Terakki Partisi'nin karlat milliyetler sorununu hatrlatmaktadr. Ne var ki, Rus Sosyal Demokrat i Partisi 1903'ten itibaren bu sorunlar gayet sert bir ekilde halletmiti. Rus Sosyal Demokrat i Partisi bu sorunu zmek iin 1903'te Brksel'de toplanmt: "Yahudi sosyalistlerini temsil eden Bund rgt bu birleme kongresinde zel bir surette Yahudilerin sorunlarnn zmnde kendine bir otonomi tannmasn istemeye ve btn Yahudi sosyalistleri temsil ettiini kabul ettirmeye kararl olarak geldi... "Bu istein arkasnda bir parti yaps, teorisi ve bir milli 'self-determination' teorisi yatyordu. Byle br istein kabul edilmesi dier aznlklarn uyanma sreci gelitike onlarn da buna benzer otonomi salayan anlamalar isteyecekleri anlamn tayordu. Lenin'e gelince, o, kesin bir ekilde, merkezlemi ve milli blmleri ancak parti iktidarnn topland Merkez Komitesi'nin iradesini, sloganlarn ve kararlarn kendi dilleriyle tebli edici vastalar sayan bir parti kavramndan hareket ediyordu."82 Osmanl ttihat ve Terakki Partisi'nin Ahmet Rza Bey'in grev ve amalar kendisinin de buna benzer, kapsayc bir parti gr kabul etmesiyle sonulanmt. Pozitivizm Ahmet Rza Bey'in fikirlerinde, analitik ve ilevsel bakmdan, 82 Bertram VVolfe, Three Who Made a Revolution (Boston, 1955), s. 233-34. talikler eklenmitir.

204 Marksizmin Lenin'in fikirlerinde igal ettii mevkie benzer bir mevki igal ediyordu. Her iki dnrn de retilerinin evrensel gerek olma iddialar onlarca ikinci planda kalan milliyet gibi unsurlar glgeliyor ve milliyet sorununu nemsiz klyordu. "ntizam" ilkesini Osmanl mparatorluu'nda gerekletirmek iin Ahmet Rza Bey'in yapmayaca fedakrlk yoktu. Her iki retideki evrensellik unsuru karsnda mahalli farkllamalara sayg, modas gemi ve gereksiz bir davran haline geliyordu. Fakat her eye ramen, Comte'un derin hmanizmi ve itidale sevk edici taraf Ahmet Rza Bey'in "birlikte temin etme" yolunda ok daha yumuak davranmas sonucunu douruyordu. Franszca Mechveret'te, daha nceki yazlarnda olduu Kbi, Rza Bey slama byk bir nem veriyordu. Burada, Rza Bey'in La Revue Occidentale'de slam dininin sosyal deeri konusunda yazdklarna benzer yazlara rastlyoruz. Rza Bey'in kendi szleriyle: "slam, Dou'da politikann en mhim millerinden biri saylmaldr. Genel olarak herhangi bir din toplum iinde bar salayc bir alet olarak kullanlabilir... Avrupa bu aleti kullanmasn bilmiyor... Avrupa'da ve Amerika'da hkmetlerin, ncil Cemiyetlerinin ve propaganda teekkllerinin sarf ettikleri paralar laik retmenlerin idaresine verilen ve herkese ak bulundurulan ziraat okullar ve teknik okullar almasna kullanlsayd, kyller, birbirleriyle mcadele eden ve birbirlerine beddua eden mezheplere sokulacaklarna, almalarn kymetlendirme usulleri kendilerine retilseydi, Mslmanlarn Hristiyanlk konusundaki fikirleri bugn ok baka olurdu."83 Buna ek olarak: "Hakikat udur ki din cemiyette temel bir rol oynar. Din 83 Ahmet Rza, Mechveret, 15 Mays 1897, s. 7. 205 milletin mukadderat zerinde fevkalade byk bir tesir icra eder. Birok atma ve derin dnceye sebebiyet verir. Bunun iindir ki her hkmet (dine) byk bir ehemmiyet vermek mecburiyetindedir. "Comte'un sylediine gre, iki kuvvetin ayrm temel prensibi (din ve siyasetin ayrlmas) yalnz ikisinin de bir tek ahs veya snfta toplanmasn men etmektedir. Doruluuna phe olmayan bu prensip (ise) Papaln bu kuvvetleri toplamadaki suistimallerini ngrmektedir... Fakat bizde bu iki kuvvetin birlemesi ayn mahzurlar ortaya karmamaktadr. Zira ruhani ef kanunlara ve ulemann tavsiyelerine tebaiyet eder."84 Bu ifadeler Ahmet Rza Bey'in gelenee verdii deerin bir belirtisidir. Ancak bu gelenekiliin kklerini Comte'da ararken bir dier noktay da gzden karmamamz gerekir. 1890 yllar, Avrupa'nn, kendi yaratt medeniyetten yava yava kukulanmaya balad bir devirdi. Bu bakmdan, Mechveret'te modern medeniyetin "olumsuz sonularnn insan gn getike, gemi yzyllarn basit fikriyatn ve dik alnl drstln"85 aratt eklinde beliren dnceleri 19. yzyl sonu pesimizmine balamak gerekir. Mechveret Spencer'in Japon devlet adam Baron Kaneko'ya gnderdii ve Avrupallardan mmkn olduu kadar uzak kalmay salk veren bir mektubunu yaymlad zaman bu tr etkilerin nasl ilemi olabileceini gsteriyordu.86 Ahmet Rza Bey bu

gibi etkilerin sonucunda da gelenekilii yelemi olabilir. Ahmet Rza Bey'in grlerini ereveleyen temel teorik gr pozitivizm olmakla beraber Mechveret'te ileri srlen fikirlerde Comte'unkinden baka teorilere de rastlamak 84 Ahmet Rza, "Les Deux Pouvoirs," Mechveret, 1 Aralk 1899, s. 1. 85 Ottomanus, "La Civilisation et la Turquie," Mechveret, 14 Austos 1904*. 86 "Rponse de H. Spencer a Berthelot," Mechveret, 15 Austos 1904. mmkndr. Biraz nce belirttiimiz gibi Rza Bey, gayr ihtiyari Paris'te bulunduu srada tartlan, gnn konusu haline gelen entelektel "hava"y meydana getiren retilerin etkisi altnda kalmt. Bunlardan biri antiemperyalizm tema'sidir. 1896 yl yaznda bile, Rza Bey, Bat devletlerinin kapitlasyonlar ve yabanclarn ayrcalklarn korumak istedikleri iin, Osmanl mparatorluu'ndaki milliyet sorununa bir hal aresi bulmak niyetinde olmadklarn sylyordu.87 Birka yl sonra bu dnce u kelimelerle ifade ediliyordu: "Ecnebi irketlerin giritikleri ilerden -ki bunlarn hemen hemen hepsinin memleketin sosyal ve iktisadi karlarna zararl olduklar ve onlardan yalnz baz finans sendikalarnn faydalandklar sylenebilir- Padiah'a ne gibi bir eref pay debileceini anlamyorum. "Padiah demiryolu hatlar demi ve rejimler tesis etmise bu ekilde hareket etmekten bir kar grdndendir. Bu kar Trkiye'nin kar deil, halk ve memleketi srayla istismar etmek amacyla kendini tahtta muhafaza eden kozmopolit kliin kardr."88 Halil Ganem'se, Bat'nn emellerini "olduu gibi" gstermi olmas dolaysyla Jean Jaures'e olan hayranlndan dem vuruyordu. Ganem, Jaures'in kapital ve "servetin genel tevzii" konusundaki fikirlerine katlmadn ekleyerek, Jaures'in en nemli hizmetini, Avrupa "riyakr, vahi bir egoizmle ve utanlacak bir makyavellikle mall" olduunu gstermi olmasnda topluyordu."89 1900'de Parlamentolararas Kongre'ye gzlemci olarak 87 Ahmet Rza, "Pourquoi l'Europe ne RcIame pas le Rtablissement de la Constitution en Turquie," Mechveret, 15 Ekim 1896, s. 3. 88 Ahmet Rza, "A propos du JubikV Mechveret, 1 Ekim 1900, s. 1. Gene bak. "La Revolte du Ventre," Mechveret, 10 Ekim 1901, s. 1-2. 89 Halil Ganem, "Revolution et Reforme," Mechveret, 15 Kasm 1896, s. 1.

206 207 katlan Ahmet Rza Bey Kongre'den dndkten sonra fikirlerini az ok ayn temellere dayanarak ifade etmiti. Rza'nn delegelerle olan temaslar kendisi iin hayal krc olmutu. Bu delegeler arasnda da Trkiye'nin kendi i imknlarna brakld takdirde hibir zaman samimi olarak bir reform gerekletiremeyecei dncesinin egemen olduunu grmt. Bu durum, kendisini, ayn gnler ve ehirde cereyan eden Sosyalist Kongresi'nde bir sempati belirtisi aramaya sevk etmiti. Rza Bey burada ok daha anlayla karlamt: "Hastal en derin tabakalarnda arama cesaretinin belirdii tek yer gibi gzken, klerikalizmin tehlikelerinin iyi

anlald izlenimini yaratan, ve sonunda sayn dostumuz M. Van Kol'un ve Singerlerin ve Hyndmanlarn kolonyal fetih politikasna ve yerlilerin hayaszca istismarna kar bu kadar sert ithamlar yneltebildikleri Sosyalist Kongresi'ne teklifimi sunmay baarsaydm, herhalde kabul edilirdi."90 Genel olarak, Jn Trklerde, balangta Avrupa liberallerinin kendilerine yardm edecei fikrinin yerine, zamanla, slm aleyhtarlnn en ileri dnceli evrelerde bir rol oynad ve kendilerine kar taknlan tavrda bu hislerin etkisi olduu kans yerleti. Bylece, zaten mevcut bir kapitlasyon aleyhtarlna, Avrupa devletlerinin Trklere kar kukucu tutumu ve Avrupa aydnlarnn yz altnda gizlenen ovenizminin eklenmesi ve bunun yaratt hayalkrkl Mechveret'te 1900'den sonra gittike sert ve toleranssz bir havann egemen olmasna yol at. Ahmet Rza Bey'in o zamanlar gsterdii tepkiyi yaratmakta gn getike nem kazanan "Avrupallarn rk stnl" fikrinin nemli bir rol oynam olduu anlalyor.91 90 Ahmet Rza, "Le Congres," Mechveret, Kasm 1900, s. 2. 91 19, yzylda rkln yaylmas iin bak. Hannah Arendt, The Origins of Totalitarianism (2. bas. 1958), Blm VI, "Race Thinking before racism," s. 158-184. Kakat rk dncesinin sosyal Darvinizm ilkelerine kararak meydana getirdii yeni reti, bu akmlara itiraz eden Ahmet Rza Bey'i bile etkilemekten geri kalmyordu. Bylece Rza Bey bile "kan temizliinden ve "karakter asaleti"nin irsiyet yoluyla getiinden sz edebiliyordu.92 Genel olarak Ahmet Rza Bey'in balangtaki iyimserliinin zamanla ne kadar deitiini Bahaettin akir Bey'in etkisi altnda kalmaya balad sralarda yazd bir makalede grebiliriz: "Bat milletlerinin psikoloji ve adabn kfi derecede tetkik etmemek hatasna dtm... lim sahasnda bu kadar titiz davranan limlerin prensiplerini bu kadar ucuza sattklarn tasavvur edemezdim. Din tesirlerinden kurtulmann ahikasna eritiini zannettiim kimselerin hl Hristiyanlarn damgasn tayan metafizik, etnografik ve ihtilal prensiplerinin esiri olduklarn grdm. "(Bana) tevcih edilen hcumlar, Avrupa'nn siyasi fikirlerinin ekseriyetinin, menfaatin vey ocuklar olduklarn ve tpk elbise ve apkalarn modaya gre deitikleri gibi, 'dekoratif inan ve mtalaalarn bulunabileceini idrak ettirdi."93 Ahmet Rza Bey'in Mechveret'teki yazlarnda, nispeten otoriter bir devlet anlay tadn gsteren ilkelere rastlarz. Fakat genellikle olduka becerikli bir ekilde saklanan bu eilimler ancak arada srada, ksa aralklarla, ortaya kar. Anayasay deitirici nerilerinin ardndan- gelen "gnlk hdiselerin geliimi cemiyetin, maalesef, daha uzun bir zaman kuvvete dayanmak zorunda kalacan bize anlatmaktadr"94 eklinde bir cmle, her zaman ifade etmedii en derin dncelerin tad otoriterlik payn belirtiyordu. 92 "Le Sultan et les Princes," Mechveret, 1 Eyll 1905. 93 Ahmet Rza, "Confession Publique," Mechveret, 1 Ocak 1906, s. 1. 94 Ahmet Rza, "Les Deux Pouvoirs," Mechveret, 1 Aralk 1899, s. 1.

208 209

Ahmet Rza'nn Sosyalist Kongresi'nde desteinden kranla sz ettii Hollanda Delegesi Van Kol'un "geici bir despotizm"95 fikrini o zamanlar savunduunu hatrlarsak Ahmet Rza'nm temel grlerinin, Comte'dan esinlenme olsun veya olmasn, zamannn totaliter-ncesi grleriyle ne kadar uyduunu anlarz. Ahmet Rza Bey'in bu grlerinde Comte'un yeri, bu dnrn siyasi sistemini "kuvvet" ve "iktidar" kavramlarna dayandrm olmasndan geliyordu.96 Daha sonra Ahmet Rza'ya kar cephe alan Albert Fua'ya gre Ahmet Rza'nm sistemi "Comte" teorisinin sonucu, "otorite prensibi'yse bu sistemin en nemli unsurlarndan biriydi.97 Ona gre Ahmet Rza'nn Trkiye iin tasarlad rejim "bir Vekiller Meclisinin ve Devlet urasnn mutedilletirdii monarik bir idare"ydi.9a Gene, Ahmet Bey'in dncesindeki otoriterlik potansiyelinin bir belirtisi insanolu hakkndaki dnceleriydi: "nsan tabiatn incelemi olan herkes, insann, ihtiyalarn en kolay yoldan gidermeye alan egoist ve tembel bir hayvan olduunu bilir. Allah ve jandarma korkusu olmasa hrszlk tabii temayllerine en uygun davran olurdu."99 Zaten otoriter bir zemin salayan Comte'un felsefesine 19. yzyln sonunun ktmserliinin bir ifadesi olan bu insan imaj eklendii takdirde otoriter bir teori elde edilmesi tabiidir. Dncesinin bu unsurlar karsnda Ahmet Rza'nm makalelerinde devlet ynetimi hakknda daha somut tahlillere niin rastlamadmz anlayabiliriz. Bu az skl karsnda Rza'nn parlamenter devlet ynetimine kar hisleri95 Robert Michels, Political Parties (New York, 1959), s. 42. 96 Auguste Comte, Systeme de Politique Positive. 97 Albert Fua, Le Comit Union et Progrs Contre le Constitution (Paris [1919 ?]). im. 99 Ahmet Rza, "La Leon d'une Guerre," Mechveret, 1 Kasm 1905, s. 1. ni anlatmaya almann en ksa yollarndan biri hocas Laf tte'in bu konuda dndklerine bakmaktr. Lafitte iin pozitivizme uygun olarak ortaya karlan siyaset ilkeleri yle zetlenebiliyordu: "Sosyal organizm kompleksliini artrdka btnn paralar zerindeki etkisinden ibaret olan devlet ynetimine daha iddetle ihtiya hissedilmektedir. Her ne kadar, her trl gelimenin koullarndan olan bireysel zgrlk birok bakmlardan artyorsa gene de insan gittike kompleksleen, bakalaryla olan ilikileri oalan ve bu itibarla genel armoninin salanmas iin gittike daha kudretli bir mekanizmaya ihtiya gsteren kolektif organizmaya dahil olmas bakmndan devlet ynetimi srecine gittike daha ok tabi olacaktr. "Bundan da kamunun gn getike daha ok anlamak zorunluluunda olduu u ilk ilkeyi karyoruz ki o da hkmet etmeye gittike ihtiya duyulduudur. "Gene ayn derecede ak olan bir ilke hkmet etmenin, z itibariyle yrtme kuvvetinde toplanddr. Yaps itibaryla bu kuvvet, mahalli veya zel karlardan kendini syrp her yerde bakaldran zel karlara kar kamu karlarnn galip gelmesini salayabilecek tek kuvvettir. "nc bir ilke udur ki, dengeli bir vekiller heyetinden oluan ve bir bakann bakanln yapt bir hkmet, genel grevleri yrtmekle sorumlu olan ajanlar, ynetimsel

sistemdekileri, polisi, yarg mekanizmasnda bulunanlar ve maliyedekileri tayinle sorumludur. Bu grevler yukardan sdar edilmelidir, nk ancak bu surette gereken bamszlk, btn'e oranla ihtiya grlen mevki salanabilir ve mahalli etkilerden uzaklaabilir. Semene mracaat bu gibi organlar yaratmann en kt aracdr. Bir kere (semen) hibir uzmanla sahip deildir ve bunu ifade etmekle zaten birok eyler sylemi oluyoruz... kincisi de semenin zorunlu olarak her

210 211 davaya mahalli bir adan bakmasdr. "Drdnc ve gerekli bir hkm, seilmi meclislerin yerine getirmeleri gereken roln gerek niteliine ilikin bir hkmdr. yle ki bunlarn ancak bir gzetme ilevi olabilir ve olmaldr."100 Btn bunlar syledikten sonra, Lafitte tek bir "hkmet" partisinin kurulmasn neriyor ve bununla beraber politikaclar iin bir "elimination energique"e gidilmesini salk veriyordu.101 Burada Murat Bey'in fikirlerine ne kadar yaklatmz gryoruz. Avrupa'da demokrasiye kar duyulmaya balanan kuku her iki adam zerinde de etkisini gsteriyordu. Bizzat Rza Bey'in devlet ynetimini bir elifin eline teslim etmesini ngren fikirleri Avrupa'da kalnn son yllarnda billurlaacakt. Mechveret evrelerinde bu ekilde "elitist" grlerin kabul edildiini nce Halil Ganem'in paralarndan anlyoruz. Halil Ganem'de bu teori bir "ktle"ler teorisiyle beraber geliyordu: Ktlelere itimat caiz olmad iin balarna bir "elit" geirmek gerekiyordu. Ganem'in elifler hakkndaki fikirlerinin ieriine gelince o da Yeni Osmanllar gibi 1876 Anayasasnn ilannn ncesine gelen yllarda Trkiye'ye en ok zarar veren unsurun Babli yksek brokrasisi olduu kansndayd.102 Ganem'e gre -ve burada Murat Bey'in teorilerinin bir yanyla mevcut benzerlik dikkate deerdir- bu yksek brokratlar zmresi anayasann kendi yetkilerini snrlayacan anlad anda Yldz'a komu ve Abdlhamif le bir ittifak akdetmiti. Bundan sonra da Padiah'a iktidar kendi 100 Pierre Lafitte, "Du Parti Gouvernemental," Revue Occidentale I - II (1889). s. 107-109. 101 ibid. 102 Halil Ganem, "La Constiution et le Peuple Ottoman," Mechveret, 15 Eyll 1889, s. 4. elinde toplama dnde bulunmutu.103 Fakat Ganem bu eski elifi yerdii halde gene en doru hal aresi olarak yeni bir elifin yetitirilmesini gryordu. Kendi ifadesiyle: "Liberal eliflerin anlattmz ekilde grevleri varsa da ayn zamanda baz haklar da vardr ki bu haklar -ou zaman- ancak bir mcadele sonunda kullanabilme durumuna gelirler. Bu haklardan birincisi, btn dier haklardan nce geleni iktidarda bulunmak hakkdr. Elit, hakiki elit, hkmet etmekten ekinir... fakat idareyi vasat kabiliyetlilerin ve beceriksizlerin eline brakmakla bizzat hayatlarn ve almalarn hasrettii terakki davasna halel gelir.

"Aydnlatma feyzine, iyinin ve gzelin terakki ettirilmesi iin zarur olan aksiyon kuvvetini ilve etmek gerekir. Elit, vasat kabiliyetlilerin kendisine hkim olmasna msaade ederse, o zaman, ite, acnacak bir duruma gelir. Vasatlk elifi az bir zaman iinde yok edecek ve bu byk karartacaktr. "Varolabilmek iin elifin istila edici ve fethedici olmas elzemdir."104 Ahmet Rza Bey'in "halk"a kar pek byk bir gven beslemediini grmtk. Zaman getike Jn Trk propagandasnn Trkiye iinde sonusuz kalmas Rza Bey"i ktlelerden daha da bezdiriyordu. Gene, Murat Bey'in tezlerinden birini hatrlatan bir tutumla, iddet usullerini kullanmad iin ahsna kar yneltildiini syledii hcumlara kar, halk ikna etmenin ne kadar zor olduundan sz ediyordu. Kulland savunma aralarndan biri, eliflerin de Osmanl mparatorluumda devlet evrelerinde olutuklarn ve bu bakmdan ktleler kadar hareketsiz olmalarnn tabii olduunu sylemekti. Fakat tezinin asl arlk noktas Turna bid. 104 Ahmet Rza, "L'lnaction des Jeunes Turcs," Mechveret, 1 Aralk 1902.

212 213 kiye'de "grande masse'm kazanmann zorluuydu.105 Ona gre "hanedana sk sk balanan halk", "nderlerinin aka bir taklidini"106 yapmaktan ileri gidemiyordu. Ahmet Rza'nn ktleler karsnda tutumunun Gustave Le Bon'dan ald fikirlerle ekillendii ok daha sonra yazm olduu bir eserden anlalmaktadr.107 "Etniki Eterya'nm Yunanistan'n bana at belalar ve Ermeni maceralarnn sebebiyet verdikleri katliamlar halkn kzgnlnn dehet verici neticeleri hakknda bize yeter derecede bilgi vermektedir"108 eklindeki ifadeler bu kukuyu belirtiyordu. te yandan Ahmet Rza gene Le Bon'dan halkn "zecr" bir yenilii kolaylkla kabul etmeyecei fikrini almt.109 Dikkatimizi eken bir nokta, halka kar bu kukuculuun Rza'nn ktmserlii ve Bat'y gvensizliiyle beraber artm olduudur. Her nn de ifadesini Ahmet Rza Bey'in 1907'de La Crise de l'Orient ismiyle yaymlad bir kitapta bulmak mmkndr. O zamanlar Ahmet Rza Bey'den ayrlm olan Albert Fua'ya gre bu sertlik ve ktmserlik Bahaeddin akir'in etkisine balanmaldr. Fakat bundan nce tutumun ancak azar azar gelitiini ve Ahmet Rza Bey'in, Bahaeddin akir Bey'in etkisi altna girdii zamanlar zaten sert bir tutum kabul etmeye hazr olduunu gstermeye altk. Ahmet Rza Bey'in yeni grnn akland bir dier risale Austos 1906'da yani ttihat ve Terakki'nin ismini Terakki ve ttihat ekline soktuu ve Prens Sabahattin Bey grubuyla btn ilgilerini kestii srada kmt. Burada Rza Bey bu eserde tam rgtl bir sekinler teorisi ortaya atyordu. 1<B Ibid. 106 Ahmet Rza, "Le Sultan et les Prirces," Mechveret, 1 Eyll 1905, s. 1. 17 Ahmet Rza, Le Faillite Morale, s. 82. 108 Ahmet Rza, La Crise de l'Orient, s. 144. 109 Ahmet Rza, La Faillite Morale, s. 35.

Yeni elit teorisini aklarken Ahmet Rza Bey'in hareket noktas Osmanl mparatorluu'nun asker bir devlet olmasyd.110 Askerlik, mparatorluun yapsnn ana unsurlarndan biriydi. Bu itibarla Osmanl mparatorluu'nun asker gcnn azalmas Osmanl mparatorluu'nun da gerilemesi demekti. Bu gelime bir meslek olarak askerlie itibarn azalmas sonucunu dourmutu. Sivil makamlar asker makamlar ikinci planda mtalaa ediyorlard. Ancak bu gelimeler Avrupa'nn batan aaya silahlanmakta olduu ve mparatorluun tabii zenginliklerine gz diktii bir srada oluyordu. Bundan dolay, Osmanl mparatorluu iin ordu personelinin ikinci snf vatanda olma keyfiyeti son derece tehlikeliydi.111 Tersine asker kariyere dierlerine oranla bir ncelik vermek gerekirdi. Ayn zamanda orduyu modernletirmek ve en son asker teorileri anlamak iin eskisine oranla bunlara daha ok arlk vermek gerekiyordu. Ahmet Rza Bey'in ne srd bir dier fikir mparatorluun gelime devrinden beri ordunun rolnn deitiiydi. Ordunun amac artk fetih peinde komak deil, mparatorluun paralanmasna engel olmakt.112 Bu itibarla bir emel olarak "gaza" fikrinin yerine "vatanperverlii" geirmek gerekliydi. Btn Osmanllar, rk ve dinleri ne olursa olsun birletirecek olan vatanperverlik duygusunu yaratmak gerekliydi. "Hizmet" ve "sadakat" bu kstaslara gre llecekti.113 "Vatan tbiri lisan- avamda maskat-i re's mnasnda istimal olunuyordu. "Vaka esasen vcudumuzu tekileden mevad- kimyeviyeyi doduumuz mahallin toprandan, ab u havasndan alyoruz... Bununla beraber, vatan yalnz dodu11 Ahmet Rza, Asker, s. 7. m bid., s. 47. 112 bid., s. 38. 113 bid., s. 32.

214 215 umuz mahal demek deildir. Ailemizin dini, lisan* mal ve mlk, det-i ahlk, hukuk-u istiklli, hkmetimizin tamamiyet-i mlkiyesi, nizam ve saltanat hep birleirse vatan olur. "Bunlar eslfn semere-i sa'y itihaddr, bize vediasdr. Bu miras- milliyeyi muhafaza etmek iin birka memleket zapt... eylemekten daha mhimdir... "Milletim nev'i beerdir vatanm ruy-i zemin diyen genler bizde de maatteessf tredi."114 Vatanperverliin bir unsuru da bizzat vatan savunmasnda hizmet edenlerin memleketin yakalanm bulunduu sorunlar anlamalaryd. zlenmesi gereken model Fransz ihtilal ordular modeliydi. Ahmet Rza Bey'in bu tezleri savunduu risale ayn zamanda subaylara politikaya karmay, iktidarn yetersizlerin eline gemesine engel olmalarn salk veriyordu.115 Bu yeni asker elit sivil hayatta da nderlik yapacakt. Zira: "Ylan oynatan falc bir eyhin umur- mhimme-i devlete kart bir yerde namuslu ve hamiyetli zabtann malmat ve iktidarndan vatan mahrum klmak"116 balanmaz bir ha-

tayd. Asker erknn milleti uyaran bir elit grevini grmesi ve bununla beraber gelen halkn en ok srekli bir seferberlik halinde bulundurulmas fikrini Rza Bey -belki de Bahaeddin akir araclyla- Von der Goltz Paa'nn bir kitabndan almt. Von der Goltz Paa, Trkeye Millet-i Musallatta 117 ismiyle tercme edilen ve btn Avrupa'da o devirde geni 114 Ibid, s. 40-41. 115 Ibid, s. 32. 116 Ibid., s. 48. 117 Bu noktada pre-faistlerden Hommes'in "Machtergreifung des Bildners" eklinde tasvir ettii eitim teorileriyle olan benzerlii hatrlamamak elden gelmiyor. Aurel Kolnai, The War Against The VVest (New York, 1938), s. 183. Von der Goltz iin bak. DerGrosse Brockhaus, VII, s. 485-486. bir ilgi gren kitabnda savan kazanlmas iin sivil sektrn asker sektrden ayrlmamas gerektii fikrini aydnlara intikal ettirmiti. Fikir, toplumu, "total" olarak btn devlet faaliyetlerine katlmas gereken bir kudret hazinesi sayd derecede totaliter-ncesi dncenin karakteristik izlerini tayordu. Devlet, faaliyetlerini baaryla sonulandrmak iin her bireyi savata ve barta, kendi amalarna hizmet eden birer piyon deerine getiriyordu. Von der Goltz Paa'nn daha sonra 20. yzyl faist Almanyas'nda kurulan "paramiliter" rgtlerin 19. yzylda temellerini atm olmas bize kendisinin bu konudaki fikirlerini aka anlatmaktadr. Fakat Jn Trklerin fikriyatn ilk defa uyarl bir teori halinde ortaya koyan grn de bu totaliter-ncesi akmlarn etkisi altnda kalm olmas dikkate deerdir. dealini gerekletirmek iin Ahmet Rza Bey kendini vatana hasredecek, inisyatif sahibi, iradeli bir genliin yetitirilmesine ihtiya gryordu. Bu ihtiyacn doldurulmas iin de yeni bir eitim sisteminin erevesini kurmak gerekliydi. Bylece daha 1895'te ifade ettii eitimin zorunluluu fikri, son teorisiyle birletiriliyordu. Ahmet Rza'nn "hrriyetin ilan"ndan nce kard son risalelerden biri olan Kadm'da bu niteliklerin aile terbiyesi araclyla nasl salanabilecei aratrlyordu. Ahmet Rza Bey'e gre kadnlarn kltrl olmalarnn zorunluluu daha iyi ocuk yetitirebileceklerinden ileri geliyordu.118 Ahmet Rza Bey, gene Avrupa'da bulunduu devrenin sonlarna doru bir devletin gelimi bir ticari medeniyete deil, fakat bir "me vigoureuse"e ihtiya gsterdiini sylyordu. Bylece ifade edilen "aktivist" hayat gryle totaliter-ncesi fikirlerin arasndaki ba gz nnde tutarsak Ahmet Rza Bey'in otoriterliinin bir dier yanm kefetmi olu118 Ahmet Rza, Vazife ve Mes'uliyet: III Kadn (Kahire, 1324), s. 7.

216 217 ruz.119 Bunun dier bir kkn Auguste Comte'un "maddi" gelimelere oranla "manevi" gelimelere daha ok nem veren tutumunda buluruz.12 Burada pozitivizmin Auguste Comte'un kendi hayat boyunca bile geirdii fakat 19. yzyln sonunda bir daha tekrar edilen bir bakalamn karsn-

da buluyoruz. Comte pozitivizmi toplumu harekete geiren maddi unsurlar ayrmaya yarayan bir yntem olarak kullanmaya balam, fakat zaman getike toplumda manevi unsurlarn da bir rol olduunu grerek inan, din gibi manevi unsurlara ve dinin oynad role artan bir deer vermiti. Kendisi de bu gelimenin etkisi altnda kalmt. Buna benzer bir gelimeyi Durkheim'in eserlerinde de grmek mmkndr. Ahmet Rza Bey de balangta, gsterdiimiz zere pozitivizmi bir nevi materyalizmle birletirirken zamanla milletlerin bir "ruhu" veya "irsiyetle intikal eden yaps" olduu eklinde yar mistik inanlar tamaya balamt. Bylece, "pozitif bir "toplum bilimi" kullandn iddia eden Rza Bey'in gerekte bu bilimin kendisine tatmin edici sonular vermemesi karsnda otoriter bir psdo-bilim'e kaydn gryoruz. Sonu Ahmet Rza Bey'in btn fikirlerinin ortak unsuru Trkiye'yi -dier devletlerle eit olduu fikrini de kabul ettirerekBat akmna sokmak isteidir. Pozitivizm kendisine sesleniyorduysa, bunun nedeni pozitivizmin kendisine hem Batl ilerlemeye katlacak bir zemin ve hem de Osmanllar "barbarlktan tenzih eden bir reti salamasmdand. 119 Klages'in "aktivist" totaliter-ncesi fikirleri iin bak. Kolnai, The War Against the West, s. 297. 120 Ahmet Rza, La Crise de l'Orient, s. 5. Pozitivizmin otoriter taraf, Ahmet Rza Bey'e, propagandasna kulak asmayan Osmanl ahalisine "yn" verme hakkn balayacak unsurlar salyordu. Pozitivizmin slama kar toleransl tutumu Osmanl Imparatorluu'nda mevcut inan yapsndan yararlanlmasn mmkn klyordu. Bylece, daha nce de belirtildii zere pozitivizm bugn birok geri kalm memleketlerde Marksizmin ve Leninizmin salad imknlar ve daha fazlasn salyordu. Tpk Leninizmde olduu gibi pozitivizm de iki yan keskin bir kl olarak grev gryordu. Bir yandan ideal, ilerici, gelimenin zorunluluunu anlayan teorik "halk" baka bir adan bir trl kendisinden istenen ihtilali meydana getirmeyen ve bu itibarla hayvani, egoist "ktle" oluyordu. Bu ikili gr her iki teorinin de temel i elimelerinden birini oluturuyordu.121 Her iki teoriye gre halkn "hakiki" hviyeti olan birinci hviyetinin ortaya karlmas iin ikinci "anlaysz" hviyetinin maruz braklaca her trl eziyet ve bask mubaht. "Ktleler" gerek karlarn bilmedikleri iin onlara bu kar retilmeliydi. Lenin'in teorisinde Komnist Parti "ktlelerin nderi" olarak bu uyarc grevi grecekti. Ahmet Rza Bey'in teorisinde bu retici grevi ilericilik bilincine erien subaylar stlerine alacaklard. Yukarda yaptmz benzetme nemli bir noktay ortaya karmaktadr. Bunlardan biri Ahmet Rza Bey'in fikirlerinde 1906'dan sonra Bahaettin akir Bey'in etkisi altnda belirmeye balayan totaliterlik unsurlardr. 1906'ya kadar Comte teorisinin otoriter taraf Ahmet Rza Bey'i etkilemi fakat teorinin totaliter, bireyi eriten, potansiyeli onun tarafndan ilenmemiti. Rza Bey'in ttihat ve Terakki'yle 1908'den sonraki ilikileri, bu unsurlarn tek bana ok baka bir ekilde ilenmi 121 Alfred G. Meyer, Leninism, New York, Praeger 1957, s. 97.

218 219 olacan gstermektedir. rnein ttihat ve Terakki'nin 1908'den sonra giritii otoriter denemeler ve zellikle I. Dnya Sava'na girmemize neden olan sorumsuz tutum Ahmet Rza Bey'in ttihat ve Terakki'den ayrlmasna yol amt. Fakat Rza Bey'in de bunda bir sorumluluk pay olduu unutulmamaldr. O sralar Ahmet Rza Bey'in tatlsu frenkleri arasndan kan istismarc banker ve kapitalistlere kar kulland "kozmopolit" deyimi kendisine de yneltildi. Ancak, ttihat ve Terakki'nin otoriter zihniyetinden gelen byle bir itham Ahmet Rza Bey iin bir namusluluk ve hmanizma nianesi olarak deerlendirilmeli, inasi'nin bir zamanlar vard derin hmanist dzeye sonunda eritii eklinde kabul edilmelidir. VI. BLM ABDULLAH CEVDET VE THAD Sizi aydnlatmaya altm gece gndz \ Aydan gnee gittim, gneten aya geldim Peygamberler vaat ederler cennet br dnyada Ben size bu dnyay cennet yapmaya geldim. Abdullah Cevdet Arnavutluk Htralar'nia.? ttihat ve Terakki Komitesi'ne, kodra'da orduda grev yapt srada (1898) giren bir Jn Trk, dalarda avlanrken, vakit geirmek iin, av arkadalaryla Abdullah Cevdet'in iller'den evirdii Giyyom Tell'e2 yazd nsz okuduklarndan sz etmektedir. Bu nsz Abdlhamit'e ve istibdada amansz bir hcumdu. Bylece, Jn Trklerin yaynladklar yazlarn bizzat Jn Trklerin sandklarndan daha etkili olduu anlalyor. Abdullah Cevdet'se, kukusuz yalnz nsznn deil, fakat evirisinin metninin de okunduunu duymu olmakla daha ok sevinecekti. Zira dncesinin zeti, "halk" eitmek Osmanl ktlelerini medeniyet akmna katmak isteiydi. Cenevre Jn Trklerinden ayrldktan sonra kendisini tihad dergisini kurmaya sevk eden ana dnce bu olmutu. Osmanl'nn 1 Kzm Nami Duru, Arnavutluk ve Makedonya Htralarm (stanbul, 1959), s. 11. 2 Abdullah Cevdet, Giyom Teli 221 propaganda yapmaya ynelen ieriine karlk, Itihad "ansiklopedizm" ismini verebileceimiz ve Sultan Mecit ve Aziz devirlerinde rabette olan tutuma bir geri dnten ibaretti. Fnun ve Felsefe Ansiklopedizm'in temeli, bilimin bir politikas olmad dncesiydi. 1860'larda bu gre katlanlara gre, Batllamak, insann bilgisini artrmakt. Sonradan, Namk Kemal ve Yeni Osmanllarn edeb alana egemen olmalaryla bu tutum deiti. Batllamak, parlamenter rejim yanda olmak ve onu Osmanl mparatorluu'nda yerletirmek abasyla bir sayld. Buna Batllamann "siyasiletirilmesi"3 diyebiliriz ve o devirden beri memleketimizde Batllama teorilerinde, bu iki ana tutumdan esinlenen, iki ana akm meydana geldii sylenebilir. Ahmet Mithat Efendi bir "ansiklopedisf'ti, Jn Trkler'se Batllamay yeniden bir siyas sorun

olarak ele almlard. Geni apta, Jn Trklerin Avrupa'da kaldklar sre iinde geirdikleri fikri gelime birinci akmn baz ynlerinin doruluuna kanaat getirmeleri, bir kltr politikasnn zorunluluunu kefetmeleriyle ilgilidir. Burada zellikle "kltr politikas" deyimi zerinde durmak gerekir. Jn Trklerin bir ksm, sz konusu ettiimiz iki akmn bir sentezini meydana getirmeye altklar derecede her iki akmdan ayrlyorlard. te yandan, bu yeni sentez, Jn Trklerin bazlarnda, 19. yzyln sonunda ve 20. yzyln banda beliren, "siyas"nin "kltrel"i kanad altna almas eiliminin tipik bir belirtisi olarak ortaya kyordu.4 Abdullah Cevdet, kltr sorunlar zmlenmeden nce hi3 "Politicisation" bu deyim iin bak. Mardin, 77je Genesis, s. 241. 4 Bak. Malvin Rader, No Compromise: The Conflict between the two Worlds (New York, 1939); Totalitarianism (Yay. C, Friedrich, Cambridge, Mass. 1954). bir ekilde politika yaplamayacana inand derecede, daha ok, eski "ansiklopedist" akma dn temsil ediyordu. Abdullah Cevdet'in bu fikirlerinin billurlamas zaman almtr. Entelektel hayat tereddtlerle balamt. Abdullah Cevdet 1869 ylnda, "Krt" olduu ifade edilen bir ailede domutu.5 Bu byle olmu olsa dahi burada nemli olan nokta Abdullah Cevdet'in Cenevre'de Abdlhamit'e kar bir "Krt" muhalefeti yapan Bedirhan Paa'nn akrabalaryla ibirlii yapmam olmas ve Trkeyi milli bir kltr salayacak ara saym olmasdr.6 te yandan ilerde de grlecei zere Abdullah Cevdet bir Osmanl vatanperveriydi ve bu topluluk iinde de kendini Trk sayyordu. 1889'da Asker Tbbiye'nin birinci snfna girmi ve bu srada ttihat ve Terakki Cemiyeti'nde kurucularndan biri olarak faaliyette bulunmutu.7 Sonralar yazd bir makalede, Abdullah Cevdet, o tarihten beri zihnini megul eden sorunlardan birinin "modern fikirleri ve terakki fikrini Mslman ruhuna sokmasnn areleri" olduunu ifade etmitir.8 Byle bir sorunun mektep gnlerinde bile zihnini kurcalam olduu ifadesini kukuyla karlamak gerekir. Dr. Abdullah Cevdet'in genliinde son derece dindar olduu ve 1890-9 l'de yazd iirlerinin bir ksmn din hislerin ilham ettii bilinmektedir. Fakat bu ifadenin tad gerek pay Abdullah Cevdet'in genliinden beri insann evrendeki yeri 5 Bak. "Abdullah Cevdet," Encyclopedia of slam, Ek. s. 53-60. K. Sssheim'in bu makalesi Abdullah Cevdet hakknda yazlan en ayrntl biyografidir ve Sssheim'in bilgilerini A. Cevdet'in ailesinden alm olmas muhtemeldir. Karlatr: Abdullah Cevdet'in lm, dolaysyla tihadm son saysnda kan yazlar, Itihad No. 358 (Ekim ?) 1932, s. 5883-5899 ve Fazl Mahmut, Yollarn Sesi, Kasm 1932,5.109-110. 6 Krtlk hakknda bak. Osmanl, 15 Eyll 1898, s. 6-7 ve 1 Mays 1899, s. 4. 7 Temo'nun Hidemat- Vataniye, s. 18-19'da verdii bilgileri gene kendisi tarafndan Dr. Sheyl nver, "Doktor ibrahim Temo," Trk Tp Tarihi Arivi, I (1935), s. 73'te verilen bilgilerle karlatr. 8 Dr. A. Djevvdet, "Une Profession de foi," tihad, Mays 1905, s. 89.

222

223 ve tabiat iindeki konumuyla yakndan ilgilenmi olmasndan ileri gelmektedir. Abdullah Cevdet'in bu ilgisi brahim Temo'nun mektepteyken kendisine vermi olduu Mattrialisme et Spiritualisrne 9 isminde bir kitapta anlatlanlan ciddiye almasyla sonulanmt. Felix Isnard isminde bir Fransz fikir "vulgarisateur'u (halk yaynlan yazar) tarafndan yazlan bu eserde, Murat Bey'i etkilediini belirttiimiz Draper'in Tarih'mde ele alnan tez ortaya atlyor, "maddiyat ve maneviyat" sorunu tahlil ediliyordu. Gen tbbiye rencisi iin bylece alan ufuklarn etkisi zamanla dnya grn deitirecekti. 1893-94'te Abdullah Cevdet ynetimi aalayan bir iir yazd iin tutukland, fakat sonra affedildi.10 Ayn yl iinde tbbiyeden diplomasn ald. 1895 ylnda bir daha tutuklanarak Fizan'a srld. Tabiplik sanatn burada icra etmekle kazand parayla kamay baard.11 Paris'e geliinde Murat Bey'i rastlant sonucu istasyonda, Simplon'a binerken grd. Cevdet'e gre bu buluma birbirlerini grdkleri "ilk ve son defa" olmutu.12 Ahmet Cellettin Paa gen doktorun geldiini renir renmez kendisine gelip tanmay ve Jn Trklere ait sorunlar zerinde grmelerde bulunma davetinde bulundu. Ahmet Cellettin Paa Cevdet'e srgndeki arkadalarnn bir sre sonra serbest braklacaklarn ve bu itibarla kendinin muhalefet yapmasna artk ihtiya kalmadn belirtti.13 Cevdet ay kadar politika dnda kalmaya ve gelimeleri o sre iinde izlemeye sz verdi. Ali Kemal o zamanlar Brk9 "Djewdet," E. /., ilve s. 65. 10 Temo, Hidemat- Vataniye, s. 37-45. 11 Abdullah Cevdet, Hadd- Te'dip: Ahmet Rza Bey'e Ak Mektup (2. bas. stanbul, 1912), s. 36. 12 lbid.,s. 37. 13 fo/c/., s. 40. . 224 sel'de ikinci ktiplik grevini kabul etmiti ve bir yandan o da Cevdet'ten ihtilalci faaliyete girimeyecei eklinde imzal bir belge almaya alyordu, fakat bunda baanl olamamt. Cevdet srgn arkadalarnn Fizan'dan iade edilmelerini bekliyordu. Bir ay geip kar taraf herhangi bir giriimde bulunmaynca Abdullah Cevdet ve teki Cenevre Jn Trkleri Osmanl'y karmaya karar verdiler. Abdullah Cevdet daha stanbul'dayken Ali efkati'nin ksa mrl stikbal'mde kan yazlar yazmt.14 1899 sonbaharna kadar yazlan Osmanl'da kt. Bu srada yazlar Mechveret'te, Kanun- Esasi'de ve brahim Temo'nun Kstence'de kard Sada-y Millet'te kt.15 Daha nce belirttiimiz zere, 1899'da Osmanl'y karanlar pek g mali sorunlarla karlatlar. Yaz kurulunun yeleri arasnda bir ktmserlik havas esmeye balad. Abdullah Cevdet bu devirden yle sz ediyor: "Anlamtm ki karileri yz adedini gemeyen kuru szlerle, kuru kafalara ab- tab vermek muhal-i ender muhaldir. O kadar gzide mahkmin-i siyasiyenin tahliyesine ve bir dereceye kadar terfihine muvaffak da olunca hkmet-i seniyenin bir memuriyeti kabul hakkndaki teklifini kabul ettim."16 "" Cevdet sz konusu ettii ksmi aff 1898 yl yaznda elde

etmeyi baarmt.17 Kltrn geniletme isteinin Cevdet'i bu harekete ynelten en nemli etkenlerden biri olduu anlalyor. Abdullah Cevdet yava yava Trkiye'nin sorunlanna bir hal are14 fc/d., s. 53. 15 Ibid., Temo'nun bu gazeteyi kar iin bak. Temo, Hidemat- Vataniye, s. 123127. lk says Ekim 1898'de kmt. 16 Cevdet, Hadd- Te'dip, s. 43. 17 Ibid., s. 42. Osmanllmn bu sralarda karlat sorunlar konusunda Kuran, ttihat ve Terakki, s. 123, 127-128'de bilgi vardr. 225 si getirmenin eskiden sand kadar kolay olmadn kefediyordu. Kendisine nerilen Viyana Sefaret tabiplii o zamana kadar incelemeye vakit bulamad baz noktalar zmesine izin verecekti. Cevdet yl kadar Viyana'da kald. Her ne kadar biyografisi hakknda bize en salkl bilgileri veren yazar, Padiah'a teslim olmann yaratt huzursuzluun btn hayat boyunca ac iinde kvranmasna neden olduunu sylyorsa da,18 lmnden sonra ktlar iinde bulunan bir belge bu iddiann ihtiyatla karlanmas gerektiini gsteriyor. Bu belge, Fizan'da bulunan arkadalarndan yetmi kiinin imzasyla kendisine kranlarn bildiren bir beyannamedir.19 1903'te Viyana Sefiri Abdullah Cevdet'in tekrar muhalefet yapmaya balayacan sezerek kendisine hakaret etti. Abdullah Cevdet de Sefiri delloya davet etti. mparatorluk polisi Cevdet'i snrd etti. Viyana Sefiri'nin sezii yerindeydi. Abdullah Cevdet bir sreden beri yeni bir dergi karmak iin hazrlk yapyordu. Bu hazrlk karsnda daha ok kltre nem veren faaliyetlere girieceini anlatmasysa "sabka"snn nda nemsiz kalyordu. Gerekten de Viyana Sefiri Abdullah Cevdet'in faaliyetlerini izleme zahmetine katlansayd dncesinin bu ynde gelimekte olduunu kolayca kefederdi. 1900'de Paris Beynelmilel Sosyal Eitim Kongresi'ne verdii bir muhtrada, Abdullah Cevdet Trklerin kltr dzeyinin ykseltilmesini memleketinin ilerlemesinin en nemli etkeni saydn belirtmiti.20 Bunu da salamann en kolay yolu bir seri Bat klasii ve Bat akmlarna ak bir dergi yaymlamak ve yayn yeniden kurulacak bir matbaadan ynetmekti. 18 "Djevvdet," Encyclopedia of slam, lve, s. 57. 1 tihad, No. 358 (Ekim ?) 1932, s. 5882. 20 Dr. Abdullah Cevdet, Mmoire Prsent au Congrs Internationail d'Educatiort Sociale (Paris, 1900). Cevdet'in kurmak istedii matbaa, o zamanlar Jn Trklere katlm bulunan ve Msr'da yaayan Ahmet Cellettin Paa sayesinde, Cenevre'de faaliyete balad. 1904'te de Abdullah Cevdet'in karmak istedii derginin, tihad'm ilk says kt. Matbaasnda bast Padiah' aalayc bir iir dolaysyla Abdullah Cevdet svire'den karld ve Msr'a geti. Bir sre sonra Dr. Cevdet tihad matbaasn da naklettirmeyi baard.21 tihad daha nce Mnif Paa'nn kard Mecmua-i Funn'un balad, Bat fikirlerini Trk okuyucularna tantmak amacn gdyordu. Bu arada, dergi Avrupa edeb akmlarna da, daha nceki Jn Trk yaynlarnda rastlanmayan bir nem veriyordu.

Dergi, geriye kalan Jn Trk yaynlarnn siyasi grlerinin yzeyselliinden ikyet ediyor ve siyasete daha derin giden temeller bulmaya alyordu. Bu bakmdan tihad' karmaya balad andan itibaren Abdullah Cevdet'le, politikay gn getike daha yzeysel ve "komiteci" bir anlamda kabul eden Ahmet Rza-Bahaettin akir Bey grubu arasndaki uzaklk byyordu. te yandan, tihad'm radikal olmaya karar verdii saltanat sorunu gibi konular, ikinci grubun, o zaman ura-y mmet'i karanlarn, olduka muhafazakr davrandklar bir konuydu. Bu anlamazlk, tihad'm Jn Trkleri hafiflikle itham etmesinin yan sra, Abdullah Cevdet Bey'in 1908'den hemen sonra Trkiye'ye dnmeyiinin balca nedenidir. Dr. Abdullah Cevdet 1911'de payitahta dnd. smi Trk kltr evrelerinin yakn ilgisini eken birka davaya kart. Bunlardan biri brahim Hakk Paa kabinesinin Abdullah Cevdet'in yapt bir evirinin satn yasaklamasyd.22 21 Kuran, nklap Hareketleri, s. 342, vd. 22 "Djevvdet," Ek s. 57.

226 227 Eser, Dozy'nin slm Tarihi'ydi. Sat yasa, gerek Dozy'nin slm iin aalayc saylan metni gerekse Abdullah Cevdet'in ayn tonda saylan nsz dolaysyla konmutu. 1913'te, Abdullah Cevdet gene, Jn Trklerin slmlkta Trkln bir sentezini yapma abalaryla alay ettii iin kamuoyunun ilgisini kendi zerine ekmiti.23 Trkiye Cumhuriyeti ilan edildii srada kutsal deerleri aalatt gerekesiyle aleyhine alm kovuturma hl sryordu.24 Abdullah Cevdet, tihad lm gnne kadar devam ettirebilmitir. tihad Cumhuriyet devrinde Latin harflerle kmaya balad zaman, sabk Jn Trk, bu konunun tihadn ilk kan saylarnda ondan bir eyrek yzyl nce tartldn herhalde hatrlamt. Gene laikleme politikasnn ilk salam temellerini tihadda (ve daha nce imzasz olarak Osmanl'da kan yazlarda) grmek mmkndr. Genel olarak, Jn Trk dergilerinden farkl olarak tihadda Atatrk devrimlerinin ncln yapt saylan birok Berna'ya rastlanr. Kadn haklarna verilen nem (Ahmet Rza Bey'in yazlarnda olduu gibi kadnlarn analk vazifeleri zerinde durulmas bunun bir bakma yanksyd), saltanat kurumuna kar bir temel kuku, ancak Bat klasiklerinin derin anlamlarnn anlalmas sayesinde Bat'ya yaklalabilecei, Batllamann gereklerinden birinin fikir ve grleri temelinden deitirmek olduu ve evreni materyalistbiyolojik bir ereve iinde deerlendirme, bunlarn arasnda bata gelmektedir. Dikkate deer bir nokta, Dr. Abdullah Cevdet'in btn "materyalizm"ine ramen "maneviyatn beslenmesi"ne temel bir deer vermi olmasdr. Fakat tpk Atatrk'te olduu gibi bu besleyici unsurlar dinin dnda aranmaktadr. Gene 23 Ibid. 2 Ibid. dikkatimizi eken bir dier nokta, diyalektik ve tarihi materyalizmin25 Avrupa'nn entelektel evrelerinde bu kadar

nemli bir yer tuttuu bir zamanda Abdullah Cevdet'in daha aada, tahlilini yapmaya alacamz, biyolojik-matefyalizmi grlerinin temeli olarak kabul etmi olmasdr. Avrupa'ya geliinden sonra Abdullah Cevdet'in yaymlad ilk kitap Fnn ve Felsefe 26 adyla kan kk bir ciltti. Kitaba yazd "giri"te Abdullah Cevdet, amacnn "tenevvr ve tenvir"den27 ibaret olduunu ifade ediyordu. Eser, Abdullah Cevdet'in srgne gnderilmesinden nce meydana getirilmiti ve nszde brahim Temo'ya yaplan atflardan, Temo'nun, Abdullah Cevdet'in ilgisini konuya ektiini anlyoruz. Bror iki ksmdan oluuyordu. Bunlardan birincisinde Nature et Science unvanl kitab- mehurun birinci cildinde mnderi Fnn ve Felsefe makale-i intikadiyesinin terihan tercmesi" bulunuyordu. kinci ksmsa eitli slm ve Batl dnrlerin felsefe hakkndaki grlerini topluyordu. Nature et Science' yazan Ludwig Bchner isminde (18241899) bir Alman dnryd. zelliklerinden biri bir doktor olarak yetimi olmas ve sonradan Alman entelektel evrelerinde ok derin yanklar uyandran materyalizm kavgasnda (materialismusstreit) materyalistlerin nderi olarak yer alm olmasyd.28 Bchner'in iddialarna gre materyalist dnya gr, biyoloji ve teki mspet bilimlerde 19. 25 Tarihi materyalizm etrafnda o zamanlar cereyan eden tartmalar iin bak. Revisionism: Essays on the History ofManist Ideas. (Yay. Leopold Labeds, London. 1962), s. 31-54. 26 Doktor Abdullah Cevdet, Fnn ve Felsefe (2. bas. Kahire, 1906). nszn tarihi Cenevre, 7 Eyll 1897'dir. Gene bak. "Fnn ve Felsete," tihad, Temmuz 1906, s. 19-23. 27 Dr. Abdullah Cevdet, Fnn ve Felsefe, s. 3. 28 Bchner iin bak. Sydney Hook, Encyclopedia of Social Sciences, III, 30. Bchner'in Abdullah Cevdet tarafndan evrilen makalesi u eserde kmt. Ludwig Bchner, Nature et Science, Etudes, Critigues et Mmoires (Paris, 1882).

228 229 yzylda kefedilenlerin mantki bir sonucuydu. Bchner bu felsefi tutumu Almanya'da din dogmaya kar at mcadelede kullanyordu; Dr. Abdullah Cevdet'in hayatna baktmz zaman onun gerekten Osmanl mparatorluu'nda Bchner'in Almanya'daki ilevine ok benzeyen bir ilev icra etmi olduunu syleyebiliriz. Fakat Almanya'y Osmanl mparatorluu'ndan ayran geni mesafeleri (ve bu itibarla Dr. Abdullah Cevdet'in iinin ne kadar daha etin olduunu) kulland yntemlere gz attmz zaman anlayabiliriz. Dr. Abdullah Cevdet'in Osmanl okurlarnn duygularn incitmemek iin kulland yntem, slm fkh bilginlerinin szlerinden hareket ederek materyalizme varmaya almakt. ok aprak bir mantki silsile sonunda slm fkh bilginlerinin de, tpk Bchner'in yapt gibi felsefeyi paleontoloji, enoloji, jeoloji, filoloji ve sosyoloji gibi bilim kollarnn toplam saym olduklar sonucuna varyordu. Bylece, slm felsefesinin temelinin de bilimsel faaliyet olduu anlalyordu. Abdullah Cevdet'in balang noktas uydu: felsefe Al-

lah'n sfatlarnn bir incelemesi eklinde ele alnrsa Allah'n her nitelii insana bilimsel faaliyette bulunmasn emretmektedir. rnein: "Allah'n, galip seciyesindeki sfatna has ibadet, muzafferiyetin esbab- kavaninini mtala etmek(tir.)"29 Bylece Allah'n her sfat, aslnda, insanlar bilimsel aratrmalar yapmaya tevik eden bir emirdi. Bu gibi felsefi bulgularnn yan banda, Abdullah Cevdet, filozof Jacoby'nin "Les hommes descendent des aimaux et sont destins a devenir des Dieux" ifadesinin slm dnr Curcan tarafndan daha nce ifade edilmi olduunu belirtiyordu.30 29 Abdullah Cevdet, FOnn ve Felsefe, s. 21. 30 ibid., s. 23. Jacoby (1743-1819) imanla aklcl birletirmeye alm olan bir 230 Bylece Abdullah Cevdet'in kendi evresini inandrmak iin ne gibi dolambal yollardan gitmek zorunda kald anlalyor. te yandan bizzat byle dolambal inandrma aralarn kullanmak zorunluluu, Dr. Cevdet'in halk uyarmaya ve genel kltr dzeyini ykseltmeye niin bu kadar nem verdiini anlatr. Bu tutumun bir yn, Abdullah Cevdet'in modernlemeyi bir Bat fikriyatn hazmetmek, dnce yapsn deitirmek sorunu saym olmasdr. Ona gre, bu deiiklii meydana getirmek, gerekli sosyal gelimelerin banda, maddi evre deimelerinden nce geliyordu. Ayn dncenin ifade edildii baka bir tutum, Cevdet'in slm dinini "sade ve makul"31 saymasnda grlebilir. Tpk Ahmet Rza Bey gibi Abdullah Cevdet dini bir sosyal eitim arac sayyordu. Bu bakmdan dncesi Ahmet Rza Bey'inkiyle benzerlikler gsterir. Fakat Abdullah Cevdet'in slni "nas"lardan bir yarar ummad da zamanla daha kesin bir ekilde belli olacakt. imdilik, kard derginin ad bile slmi kanallar iinde hareket etmeyi nemli saydn gsteriyordu. Cevdet'e gre derginin amac "itihat kapsn" tekrar amakt. Cevdet unlar ekliyordu: "Samimi emelimiz gerek i gerek d boyunduruklardan kurtulmu, vatandalarnn hepsinin birlik halinde ve karde olduklar, rk ve din farklarnn yok edildii bir Trkiye grmektir. En az tenevvr etmi olan unsur Mslman unsurudur. Bu geride kaln sebepleri bizce mehul olmamakla beraber, alakalem yazlan bir yazda izah mkldr. Fakat kendi iine kapank ve 'dar manada slamc' gzkme Alman filozofuydu. Bak. Harold Hffiding, A History of Modern Philosophy (New York, Dover Publications, 1955), s. 118. 31 Abdullah Cevdet, Hadd- Te'dip.s. 65. 231 tehlikesiyle kar karya bulunan Itihad'm takip ettii yolun anlalabilmesi iin bu mevzuda bir sz seylemeden baka mevzulara gemeyeceiz. Hayr, itham yanltr. Bunu yksek sesle ilan ederiz. slmn kendine has bir karakteri vardr. slam bu dini kabul edenleri bir millet haline sokar (il nationalise ses adaptes) ve asrlar boyunca biriken bu kardelik duygusu o kadar kuvvetlidir ki, hibir ey, mterek inancn modern ilim ve felsefenin yakc nda yok olmas bile onu sarsamaz..."32 Abdullah Cevdet Osmanl mparatorluu'nun Bat mede-

niyet akmna katlmamasn bu ekilde izah ediyordu. te yandan Cevdet'e gre: "Bu ruh imdiye kadar felakete gtrc temayln muhafaza etmitir. Ve halen de muhafaza etmektedir. Modern fikir ve terakkiyi modern ruha sokmann yolu nedir? te on be seneden beri kendime sorduum sual budur. Uzun tecrbeler neticesinde grdm ki, k Hristiyan dnyasndan gelirse Mslman ruhu ona btn kaplan kapayacaktr. Bu byle olunca biz ki Mslman damarlarna yeni bir kan aktmak vazifesini stmze alyoruz, progresif prensipleri bizzat slm messeselerinde aramalyz ve slmda bu messeseler ok sayda mevcuttur..."33 imdi bu tezin nemli bir zellii, slmn akidelerini kabul etmi olan toplumu "bir millet haline" soktuudur. Hemen hemen btn Jn Trklerde grlen bu fikrin gerek bir yn vardr. slmn Mslmanlar birbirine kenetleyici etkisinin, zamanmzda bile szn eden bilginler vardr.34 An32 Abdullah Cevdet, "Une Profession de Foi," tihat (itihadm Franszca eki) I (Mays 1905), s. 88, vd. Bu ok derine inen bir grt. Gnmzde Grnebaum tarafndan irdelenii iin bak. G. E. Von Grnebaum, Modern slam:The Search for Cultural Identity (Berkeley, 1962), s. 181. 33 ibid. 34 Louis Gardet, La Cit Musulmane: Vie Sociale et Politique (Paris, 1954), s. 217. ve Von Grnebaum, Modern slam (Chicago, 1963), Passim. cak, Cevdet'in fikirlerinin zamanmz grlerine uymayan bir yn fikri ereveyi kendi bana srkleyici bir unsur saymasyd. slmi dnce de, beraberinde getirdii "kenetleyici" kuvvet de slm memleketlerinde grlen azgelimi bir toplum yapsna dayanyor ve bu bakmdan bir anlam kazanyordu.35 Yeni fikirleri kkletirmek iin Osmanllarn "fikir yap"sn deitirmenin kafi gelmeyecei Abdullah Cevdet'in dnmedii bir husustu. Bunun bir dikkatsizlik eseri olmayp bizzat biyolojik-materyalist grnn mantki bir sonucu olduunu ilerde greceiz. Dr. Abdullah Cevdet'in dier bir zellii yazlarnda, rnein Ahmet Rz Bey'in yazlarna oranla, Bat'dan ok daha az yaknmasyd. Dr. Cevdet, Mslmanlarn Bat medeniyetinden yararlanamaylarndan Ahmet Rza Bey'den ok daha ikyetiydi ve onlar mazur grme eilimi asgariye iniyordu. Bu tutumun bir rneini (ve Abdullah Cevdet'in ttihatlarn ouyla anlaamamasnn nedenini) Rusya Mslmanlarna verdii u tlerde grmek mmkndr: "Mslmanlarn Rusya'da zulm ve hakaret grdn sylyor ve bunu yalnz sylemekle bir fayda mit ediyorsunuz. Mslmanlarn zulm ve hakaret grmesi Mslman olduklarndan deil cahil ve tembel olmalarndandr. "Sizin kemal i ihlas ile Darl-Hilafe dediiniz stanbul'daki Mslmanlar yine szde Mslman hkmetlerinden daha az m cebir ve hakaret gryorlar zannediyorsunuz? Rusya hkmeti ammeye ve size Rusa retmek istiyormu. Fena m? O zaman hi olmazsa bilmediiniz bir va35 slam sosyal yapsnn bu unsuru iin bak. W. Montgomery Watt, slam and the Integration of Society, (London, 1961), s. 140-141. Fakat Watt Abdullah Cevdet'e de hak verecek rnekler veriyor. Sosyal yap deimeleri meydana gelmeden kltr deimelerinin "srkleyici" bir rol oynayamayacaklar tezi iin bak. Deutsch, Nationalism and Social Communications, s. 61 -65.

232 233 rakay imzalamaktan kurtulursunuz. Rusya hkmeti sizden asker alyor ve din kardelerimiz zerine kl ekiyorlarm. Bunu sizin Halife dediiniz Abdlhamit yapmyor mu?.. "Rusya'da her milletten ziyade tazyik ve taaddiye urayan millet Yahudilerdir. Her trl mevani-i mklata ramen ticaret ve sanayide irketler akdinde, tababet, mhendislik, avukatlk gibi hr mesleklerde Yahudilerin igal ettii mevaki gznz nnde deil mi?.. Darl-Hilafe, DarlHilafe! deyip durmayn. Abdlhamit Darl-Hilafenin de, Hilafetin de hissiyat ve itibarn berbat etti. Ve btn Mslmanlarn grd zulmn mes'ul-i hakikisi, ksm- azam itibariyle Abdlhamit ve Abdlhamit gibi mstebit ve hain salatin-i Osmaniyedir."36 Abdullah Cevdet'in slama kar tutumunun dier bir yn kolonyal ynetim altnda bulunan Mslman lkelerine kar sert tavryd. 1905'te Fas'n urad felaketlere kar tepkisi kendini bir acma hissinde deil aadaki szlerde gsteriyordu: "Medeniyet-i hazra bir seyl-i huruandr ki mecrasn Avrupa kt'asnda amtr, nne gelen her mevaniyi bakemal-i iddet zir zeber eder. Ahali-i Mslime bu seylabe-i medeniyete mukavemetten ihtiraz etmelidir. Hayat-i millilerini ancak bu cereyana tabiiyet ile temin edebilirler. Fas hkmeti -heyhat sylemeye mecburuz- hemen umum Mslman hkmetleri gibi, yalnz terakkiyat- zamaniyeye kar bi-kayd durmakla kalmayp her trl teceddt ve terakkinin hasm- can... idi."37 Atatrk'n 1920'lerde ekillenecek olan fikirlerinin ilk izlerine burada rastlyoruz. Gene ayn tema'y tekrar eden bir 36 "Rusya'da Mslmanlar," tihad, Mart 1905, s. 6. 37 "Fas Hkmet-i islmiyesinin nkraz," tihad, Nisan 1905, s. 70. para Hoca Ubeydullah Efendi'nin38 Itihad'da kan bir makalesinde beliriyordu. Bu tarizler gz nnde tutulduu zaman Abdullah Cevdet'in "panislamizm" ithamlarna kar protesto etmekte hakl olduunu anlayabiliriz. "Sizin anladnz manada" (yani siyas bir birim meydana getirme anlamnda) panislmist olmad ve bunu bir "hayal" sayd doruydu.39 Dr. Cevdet te yandan "fikr ve itimai" bir panislmizmi imkn dahilinde sayyordu. Abdullah Cevdet'in Osmanl mparatorluu'nun ve slm leminin gerilemesini slmi inanlarn uzun zamandan beri kt bir yn alm olmasna baladn grmtk. Bunun yannda Itihad'da beliren tarih tahlillerin bir ikinci tipi bu gerilemeyi yapsal unsurlara balyordu. Bu tezler tihad'm ilk saysnda "F" (Ferit "Tek" ?) imzasyla kmt. Ancak, makalede sylenenler herhalde Dr. Cevdet'in fikirlerine uyuyordu ki tihad'm birinci sayfasnda bamakale olarak kyor ve ayn zamanda bir yayn program grevini gryordu. Makale Trkiye dnda o zamana kadar kan Jn Trk yaynlar konusunda dncelerle balyordu. Bu yaynlarn Osmanl mparatorluu iinde karlat baarszlk kar-

snda ya Jn Trkler mparatorluun gerek dertlerini tehis edememilerdi ya da onlarn bulduklar arelerde bir eksiklik vard. Bu itibarla tehisi ve areleri Osmanl mpara38 Sssheim, "Djevvdet" E. . ek, s. 57'ye gre bu para Hintli Muhammed Ghuri'nindir. Fakat Deliorman'n Balkan Trkleri, s. 129'da makaleyi Ubeydullah Elendi'ye atfetmesi daha makul grnmektedir. Parann kendisi iin bak. "Mslmanlar Uyann," itihad, Ocak 1905, s. 7. Bu makalenin tonu Abdullah Cevdet'in eletirilerine tamamen uyuyordu. "Size tebli olunan hatalarnz iitmekten, dinlemekten nefret ediyorsunuz. Kfir, gayr mmin diye istihkar ettiklerimizin meratb- medeniyette pek dununda kaldnz...iitmek hissiyatnza suret-i mahsusada mucib-i isyan ve hiddet oluyor, tabir-i dierle mahiyet-i hakikiyenizi irae eden hakikatleri istimaya cesaret-i ruhiyeniz olmadn gsteriyorsunuz." 3 Abdullah Cevdet, Hadd-Te'dip, s. 59.

234 235 torluu'nun kuvvetten dmesi tarihinin nda deerlendirmek gerekiyordu. zellikle, bu arada Osmanl mparatorluumda egemen durumda olmu olan snfn tarihini gzden geirmek gerekiyordu. Trklerin atalar esas itibariyle "pek az bir ey'le salanan "oban hayat" yaamlard. Bundan dolay da "mstakar siyasi varlklar"40 kuramamlard. Bu gibi bir sosyal yapnn bir dier sonucu "mlkiyet" fikrinin olumam olmasyd. te yandan: "Bir devlet ki zerinde teesss ettii mamelekin icbat- tabiiyesini nazar- dikkate almayarak srf ldeki det ile harb... neticesi olarak byr, malub ederek memlekete ilve ettii bir kt'a ahalisini vcud- itimaiyesinden addetmez, onun usul-i maietini, hayatn, terakkiyat- fikriyesini nazar- dikkate almaz, tabii ilk zuhur eden bir msaadesizlik byle bir hkmetin zevaliyle neticelenir. "Devr-i azametimiz kl elde at altta Asya llerindeki hayvanat srlerine bedel, evvelce bu memleketlere yerlemi insanlara saldrmak, yalnz hara verene aman vermek, toprana yerlemeye tenezzl etmemek, hasl meden bir hkmeti tavsif eden ahvalden gayr bir sr cengverlik ile iktifadan ibaret kalmyor mu?"41 Bylece: "Vakta ki devr-i ftuhatmz hitam buldu, zaptedecek, kumanda edecek... memleket ve hkmet kalmad, Hristiyan veya malub slm hkmetlerin yerine kendi kendimizi kaim ederek kendi kanmz yine kendimiz emmeye ve yekdi40 "Bir Muhasebe," tihad, 1 Eyll 1904, s. 3. Bu parann Prens Sabahattin tarafndan yazlm olduu ihtimali mevcuttur. Abdullah Cevdet 19O0'de Prens Sabahattin'i tanm ve ona "hayran" olmutu. Bak. Ttengil, Prens Sabahattin, s. 21. Bu para Sabahattin'in Les Turcs et le Progres ismindeki makalesindeki tema'lar tekrarlamaktadr. Bak. Ibid., s. 24-25. *1 /b/c/., s. 4. gerimize kumanda etmeye baladk."42

Yazar devam ediyordu: "Hayat- itimaiyemizi lykile tanmayanlar, hususiyle ecnebiler, 'Padiah'm bu zulmlerine kar niin isyan etmiyorsunuz?' diyorlar. Her gen Trk kendini pek tuhaf renklere sokan bu mz'i sualin karsnda reddi pek kolay edille ile Abdlhamit'in kuvvetini istihkmlar iinde sakladn ve bazen de Rusya'nn mdahalesini ileri srerek muhatabn susturmaya alyor."43 Fakat Abdlhamit'i "koruyan snglerin" kimlerin elinde olduu dnld zaman bunlarn "Memalik-i vsiyemizin muhtelif cihetlerinde yerinden, yurdundan, sevgilisinden adeta kopartlarak ayrlm ve bir gn evvel bir zaptiye veya bir mal memurunun tahkir ve tezyifleri altnda inim inim inlemilerden mrekkep mazlumin-i mmet olduu"44 grlecekti. Bu bakmdan yazar Trkiye'de "isyan diye bir ey" olamayaca dncesine varyordu. Bu durum karsnda her eyden nce Trklerin "tabii kuvvetini" artrmak gerekiyordu. "Eer kuvvetimiz olursa, halde ve istikblde bir dereceye kadar kendi kendimize veyahut menfaatimizle mterek bir veya birka devletin mevcudiyetine istinaden mevkiimizi, hukukumuzu mdafaa edebiliriz."45 Burada da Atatrk'n dncesiyle benzerlik ilgi ekicidir. Bu "tabii kuvvet'n kayna eitimdi. Bylece, "avam" "istihsal- hakka muktedir" olacakt. Bir kere halka Bat'mn byk yazarlarnn eserlerini okuma zevki alandktan sonra bu srecin hzlanmasna kar hibir ey duramayacakt. 42 lbid.,s.5. Ibid. 44 Ibid, s. 5. Ibid., s. e.

236 237 Bundan dolay, Dr. Cevdet, Milton, Byron, Goethe, Calderon, Homeros, Dante, Eschilus, Alferi, Lucrece ve Mickievick'in herkesin kolayca okuyabilecei bir ekilde evrilmesinin zorunluluuna inanyordu.46 Maneviyat ve Eitim Bu teorinin psikolojik temeli bir "maneviyat- enam" "fon'u meydana getirmekti. Zira "fon" dald zaman sonu "dehet-aver" oluyordu.47 Teorisinin bu psikolojik ve pedagojik yan dolaysyladr ki tpk Mizanc Murat Bey gibi, Dr. Cevdet Emile Boutmy'yle48 ilgileniyor ve daha sonra Prens Sabahattin Bey'in ilham kaynaklarndan biri olan Emile Demolins'e kar bir ilgi duyuyordu. Her iki Fransz dnr de Fransz eitim sisteminin "hayat adam" yetitirememesinden, kendine gvenen bir insan tipi yaratamamasndan ikyetiydiler ve bundan dolay Anglosakson yetitirme yntemlerine dnyorlard. Abdullah Cevdet'in psikolojiye ve pedagojiye verdii nemle beraber ihtilalci yntemleri yzeysel sayma ve onlardan saknma hissi geliyordu. "Bu sngler mstebitlerin balarnda krlmaldr demekten ziyade o kalemler -o kalemler ki eshab- fikr- mer-

hametin parmaklan arasndadr- kt zerinde tamim-i meali, tenfiz-i fezail, tasfiye-i efkr etmekle anmaldr."49 Veya baka bir vesileyle ifade ettii gibi: "Vakur, sakin, daima masun olan terakki, kan dkmek nedir bilmez, silhsz olarak hkmn srer. Kendisine takdim 46 Dr. Abdullah Cevdet, ki Emel (Kahire, 1906). kapak. lbid.,s. 16. 48 "Emile Boutmy," Itihad, I (Nisan 1906), s. 165. 49 iki Emel, s. 12. ve irae olan baltalar, palalar, kllar, tfekleri reddeder."50 Bylece, Dr. Cevdet kendisinin de dile getirdii gibi, slahat konusundaki esas tutumunu insanlarn "zeksn slah ve tamir etmek" eklinde ifade edebiliyordu.51 Gene, burada, insan zeksnn tamire muhta bir saate benzetilmesi bakmndan Dr. Cevdet'in materyalizmini grmek mmkndr. Fakat, bazen, zek bir saat olmaktan kyor daha nce de grdmz zere "Mslman ruhu" olabiliyordu. Bu ikinci kavramn Abdullah Cevdet'in dncesindeki yerini aydnlatmak iin Gustave Le Bon'un teorilerine dnmemiz gerekir.52 Abdullah Cevdet'e gre, Tbbiye'de rendii bilgilerden biri belirli bir hastaln eitli hastalarda baka baka tedavi usulleriyle geirilmesi zorunluluuydu. Bu bakmdan Avrupa'ya geldikten sonra Gustave Le Bon'un Les Lois Psychologiqu.es de l'Evolution des Peuples ismindeki eserini evirmeye" balamt. Kendisi bunu yle aklyordu: "Bir kavmin tabib-i itimaisi olmak isteyenlere uzviyet-i akvamn terihini, fizyolocyasn, cizane gstermek zere bu kitab tercme ettim. Itikadmca bu kitabn ihtiva ettii husus ve kavanin-i itimaiyeye muttali olmakszn islah- mlk- millet meydan sa'b- mubarekinde grnmek, terih ve fizyolocya bilmeksizin tabiblik dvasnda bulunmak kadar abes ve tflanedir."53 Bu aklamann en dikkate deer yan, gnmzde "rk mistisizm"i dolaysyla eletirilere urayan bir teoriyi54 ink50 Ibid.s. 13. 51 Buna baz bakmlardan benzeyen bir tutum iin bak. Mmtaz Turhan, Garpllamann Neresindeyiz?(3. bas. stanbul 1961), s. 71. 52 Gustave Le Bon iin bak. Hayes, A Generation of Materialism, s. 146, 256; Don Martindale, The Nature and Types of Sociological Theory (London, 1961), s. 309-313. 53 Itihad, 1 Ocak 1905, s. 1. 54 Martindale, Sociological Theory, s. 310.

238 239 r mmkn olmayan biyolojik olaylara dayanyormu gibi gstermeye almasyd. Le Bon'un teorilerinin, gerekte, biyolojiden ok bizzat Le Bon'un muhayyilesine dayandn kendi devrindeki birok kimseler gibi- Abdullah Cevdet kefedememiti. Bu bilimsel "safln nedenlerini aramak buradaki amacmz bakmndan yararldr. Cevdet iin bilim hl "nas"n izlerini tayordu. Bilim kesin gerekleri ortaya karan bir faaliyetti. Fikirler ne kadar kesin olursa bilimlik ni-

telii o kadar kuvvetliydi. Bylece kltr hakknda sylediklerinin maddi vakalara, kafataslan zerinde yapt almalara dayandn ileri sren Le Bon, Dr. Cevdet'in de hal aresini arad bir sorunu grne gre "msbet ilim" noktasndan tahlil ettii derecede Cevdet iin en "ilm" cevab veriyordu. Dr. Cevdet'in bu saf, "ilim-ncesi" bilime inanc Trkiye'nin Batllama seyri iinde zaman zaman karlalan bir insan tipinde ortaya kmtr ve kmaya da devam etmektedir. Yeni Osmanllar, Bat dillerini bilmeleri dolaysyla Avrupa diplomasisini ve devlet ilerini yalnz kendilerinin anladn ileri sren Babli brokrasisine kar bu zihniyetin yaratt toleransszlk nedeniyle ynelmilerdi. Zamanmzda, Bat'nn "sr"lann elde ettiini sanan bir teknokrat zmresinin siyasi hayatmza hkmetme isteinin yaratt tehlike hl devam etmektedir. Bir yandan da, bu entelektel tutum dolaysyla Marksizmin gelimemi memleketlerdeki etkisiyle bir paralellik akla geliyor. Gelimemi lkelerde bugn, dayana kalmam mahalli "maneviyat" bir gelenee tahamml edemeyenler, Marksizmin "maddiyaflna sarlmaktadr, fakat bu sarlmada hl bir "nas arama"nn izlerini grmek mmkndr.55 ss Bu konuda yazlan bir eser iin bak. Adam Ulam, The Unfinished Revolution: An Essay on the Sources of Intluence of Marxism and Communism (New York, 1960). 240 Cevdet'in fikirlerinin uyarl olup olmad noktasnda ortaya kan bir sorun Goethe'yi okutmakla milletleri deitirme isteinin Le Bon'un sert rk kavramlaryla nasl badatrlabileceidir. Le Bon'a gre her milletin "ruh"u rk karakteristiklerinin sonucuydu ve bu rk karakteristikler ancak ok uzun bir devre iinde deiiyordu. Oysaki Dr. Cevdet, Byron akn alamakla ok daha ksa bir zamanda sonu almay dnyordu. Buradaki cevap, Cevdet'in Lamarck'tan esinlenilmi bir irsiyet teorisinin etkisi altnda kalm olmasyd. Bu teori de, Guyau (1854-1888) isminde bir Fransz psikologunun eserleri araclyla Dr. Cevdet'e intikal etmiti.56 Guyau'nun eserlerinin isimleri kendi bana Abdullah Cevdet'in dncesinin anahatlarm izah eder.57 Guyau da felsefenin her eyden nce bir toplumsal ilevi olduunu, insanlara daha iyi bir hayat tarz bulmaya yaramas lzm geldiini dnmt. Btn dncelerinin temeli biyolojik hayatn kendisi beraberinde "bir genileme, bir toplumlama" ilkesini getirdiiydi. Bylece, Guyau'y gre hayatn kendisi, kolektivizmin ve endividalizmin bir sentezini58 meydana getiriyordu. Guyau'y gre dnya bir "sosyolojik devre'ye doru gidiyordu. Bu devrenin zellii toplum sorunlarnn zlmesinde bilimsel yntemlerin uygulanmas olacakt. "Hayat" ilkesi beraberinde mutlak, fakat dind, sosyal ahlk ilkeleri getiriyordu. Eitim yntemlerinin kullanlmasyla bunlar bir rkta "tutturulabilir" ve ondan sonra irsiyetle gelecek kuaklara intikal ettirilebilirdi. Bilimsel yntemlerin uygulanmasyla yar mistik bir "ha66 Guyau'nun Abdullah Cevdet zerindeki etkisi iin bak. Hseyinzade Ali, "Abdullah Cevdet," tihad, No. 358 (Ekim ?) 1932, s. 5895-96. 57 J. M. Guyau, Education et Here'dite, Etde sociologique (Paris, 1889), Abdullah Cevdet taralndan Terbiye ve Veraset (istanbul, 1927) olarak evrilmitir. Bak. gene, Esquisse d'une Morale ans Obligation et ans Sanction (Paris, 1883), ve L'lrreligion de l'Avenir Etde Sociologique (Paris, 1887).

58 241

Bak. (Guyau) La Grande EncyclopdieXX, s. 640.

yat" ilkesini birletirebilme imkn Abdullah Cevdet'in hem bilimden yana olmasn ve hem de baz ruh ihtiyalarn tatmin etmesini mmkn klyordu. Hayatnn sonuna doru, Hseyinzade Ali, Abdullah Cevdet'in bu temel panteizmine iaret ederek, onun "dinsiz bir dindar" veya "dindar bir dinsiz" olduunu syleyecek ve Abdullah Cevdet de bu gibi bir tarifin doruluunu teyid edecekti.59 Bylece, Abdullah Cevdet'in dnyada egemen kuvvetler hakkndaki grleriyle, eitim kuramlarnn ve milletlerinin "yaps" hakknda Le Bon'dan esinlenilmi grlerinin bir btn olduunu gryoruz. te yandan Le Bon'un bulmak istedii milli karakterler hakkndaki aratrmalarn bugn bile srdn belirtmek gereklidir.60 Dr. Abdullah Cevdet'in gerek ve zmni amacn "mmet" biriminin yerine geecek yeni bir toplum birimi meydana getirmek istei eklinde tarif edebiliriz. Bu amac gerekletirmeye alrken pek tabii ki zamannda ortaya kan sosyolojik ve psikolojik grlerden yararlanmaya alacakt. Dr. Cevdet'in yeni toplum birimi modelinin "Osmanlc "larn modelinden ayrlan nemli unsurlardan biri Trklere verdii yerdi. Abdullah Cevdet'in slm lkelerinin Bat medeniyetine katlamamalar olay karsnda duyduu hayal krgnlnn yan banda Trklerin slm leminde kltr ncleri olarak grev grebilecekleri hissi yer alyordu. Bu hisse ne panislmizm ve ne de pantrkizm demek mmkndr. simlendirilmesinde imdiye kadar en baarl olmu olan de tihad, (Ekim ?) 1932, s. 5896. 60 Bak. Alex Inkeles ve Daniel J. Levinson, "National Character: The Study of modal Personality and Sociocultural System," Handbook ofSocial Psychology (Ed. by Gardner Lindney, Reading, Mass. 1954), s. 976-1020. 242 nrmz, Abdullah Cevdet'i dnda brakt bir grup iin "realist Trk" deyimini nermi olan Hilmi Ziya lken'dir.61 Daha nce yaptmz bir aratrmada bu akm "mutavasst modernletirici" olarak tarif etmitik.62 Bu deyim hem "Osmanl" kavramnn ve hem de "Trk" kavramnn ciddiye alnd ve yeni bir sentez iinde birletirilmeye alld dnrlerimiz iin kullanlmt. Tpk Ahmet Rza Bey gibi Abdullah Cevdet de, slmn, sosyal bir ilevi olmas bakmndan bir yana atlmasn kabul etmiyordu. slm yeni sosyal sentezde kullanlan biri placakt. tihad, dil bakmndan birletirici bir birimi, din bakmndan zaten olumu bir birimin stne uydurma emeli eklinde beliren bu sentezden yle sz ediyordu: "Amerikallar, talyanlar, Franszlar lisanlarnn nfuz ve tesiri ne kadar azimdir, bunu biliyorlar. Evliya- umurumuz bu dakikeyi anlamamlar ve hl anlamak cihetine gitmiyorlar. Trkiye hkmeti umum Mslman hkmetlerin en kuvvetlisi ve nisbeten en mterakksidir. Mslmanlar Trkeyi renmelidirler ki padiahlar, ayn zamanda sfat hilfeti de haiz olan Trklerle mdavele-i efkr edebilsinler, edebiyatlarndan kitaplarnda, san'atlarnda, hsl terakkiyat- maddiye ve maneviyelerinde mstefit ve mstefiz

olabilsinler."63 Bunun da niin byle olmas gerektii Abdullah Cevdet'in daha nce ileri srd bir fikre balanyordu: "Mslmanlar terakkiyat- medeniyeyi ancak Mslman bir menbadan istinbat ve kabul ederler."64 Bylece Abdullah Cevdet de devrinde dile verilen neme 61 Hilmi Ziya lken, Ziya Gkalp: Hayat, Fikirleri ve Eserlerinden Paralar (istanbul, 1945), s. 39. 62 Mardin, The Genesis, s. 246 vd. 63 "Msr'da Necm-i Terakk l Islm Medresesi," tihad (Temmuz 1906). * Ibid. 243 katlyordu. Yalnz burada bir noktay gz nnde tutmamz gerekir: Abdullah Cevdet, "dilci"lii yar mistik bir panturanizmin arac olarak kullanmyordu.65 Dil onun iin gemiteki Trklerin elde ettikleri kltrel baarlar duyurmak iin bir vesile tekil etmiyordu.66 te yandan, bu dilciliin iinde asgari bir "kolektivist" unsur da mevcuttu. Bu unsuru aada izlemek mmkndr: "Fikirlerinin derinliiyle temayz eden Boutmy'ye (Emile Boutmy) gre beraber doan ve her biri, dierinin art, mjdecisi ve hem sebebi hem de neticesi olan ey vardr: mill bir dil, mill bir edebiyat, ve bunlarn etrafnda teekkl eden onlara hayat veren mterek bir hayat, maer bir vicdan."67 Fakat Abdullah Cevdet'in ayn makalede Mikado'ya slm leminin nderliini teklif edebildii derecede "maer bir vicdan "dan biyolojik bir yapt deil mihaniki bir ekilde meydana getirilmesi mmkn bir gelime kastettii anlalyor. Tesantlk te yandan "maer vicdan" kavramnn Abdullah Cevdet'e hangi kanallardan intikal ettiini aratnrsak kaynam Abdullah Cevdet'in Avrupa'ya ayak bast srada tartma konusu haline gelen "tesantlk" akmnda buluruz. Tpk Durkheim'in "representations collectives'leri yeni gelimekte olan bir pozitivizm aleyhtarlnn bir unsuru olduu gibi,68 tesantlk de Marksist kolektivizmle -zamanla liberalizmin verisi haline gelen- ar bireyciliin arasnda 65 Bu akmlar Avrupa'da balamt. Bunlar iin bak. Boyd G. Shafer, Nationalism Myth and Reality (London, 1955), s. 122-124. Dil ve milliyetilik arasndaki balarn modern bir izah iin bak. Otto Jespersen, Mankind, Nation and Individual from a LinguisticPoint of Wiew (Oslo, 1925). 66 Sevk, Yeni "Edebi Yeniliimiz,"s. 420. 67 Abdullah Cevdet, "Reve realisable," tihad(Haziran, 1906), s. 180. 68 Bak. Hughes, Consciousness and. Society, s. 278-287. 244 bir denge bulma abasyd. Guyau'nun fikirlerinin siyaset sahasna aktarlmas eklinde tarif edilebilen bu retinin temelleri aslnda Rene Worms tarafndan atlmt.69 Abdullah Cevdet'in de biyolojiye olan hayranl bakmndan toplumu "un etre veritable" olarak tarif eden bir teorinin etkisi altnda kalmas beklenebilirdi.70 Tesantlerin ileri gelenlerinden Leon Bourgeois'nn SolidariU ismindeki eseri 1896'da kmt ve tesantln temel fikri olan "her ahsn, tabiatn kendisine bahettii tabii stnlkler veya miras yoluyla elde ettii imtiyazlar ne olursa olsun, muvaffakiyet ve saadete erimek iin insan-

larn ibirliine muhta olduu" kans, yava yava, btn kaplar aabilecek bir anahtar olarak yerlemeye yz tutuyordu. Bu akmn Dr. Cevdet'i etkijeyiini tihad'm ieriinden izleyebiliyoruz. tihad'da kan seri makalelerden biri tesant Marion'dan evrilmiti.71 te yandan Dr. Abdullah Cevdet'in ElysSe Reclus'ye kar hayranl -Dr. Cevdet anarist eilimli olmadna gre- ancak Reclus'nn "insani terakkinin gittike yksek hrriyet ve tesant" ekillerinin yaratlmasiyla sonuland dncesine balanabilir.72 Cevdet'te tesantlk retisi ayn zamanda -Bat Emperyalizmine kar duyduu nefret karsnda- ideal bir toplum ekli iin bir umut oluturuyordu. Bir yandan Cevdet, daha nce grdmz zere "aman69 Rene VVorms'n bu deyimi iin bak. Rene Worms, Organisme t Socite" (Paris, 1896), s. 38; Cook, Recent Political Thought, s. 410'dan. l 70 fo/d.,s.412. 71 "Ruh l-Nisa," tihad (Eyll, 1904), s. 10-11. Marion iin bak. Bougle, Le Solidarisrne (Paris, 1924), s. 9, 78. 72 Cevdet Reclus'nn L'Evolution, La Rvolution et L'idal Anarchiue (Paris, 1897) isimli kitabnn Trkeye tercme edilmesini istiyordu. Bak. "Emvt- lyemut," itihad (Temmuz 1905), s. 121. Reclus iin bak. "Reclus," Encyclopedia of SocialSciences, XII, s. 164. 245 sz" bir gelimeye inanyordu. Emperyalizm ona gre gelimenin bu "amansz"lnn bir ynyd.73 Fakat te yandan Cevdet bir uluslararas ilikiler ilkesi olarak egemen olan mcadelenin de halk eitmek suretiyle, ona tesandn zorunluluunu anlatmak suretiyle ortadan kaldrlabileceine inanmt. Ona gre, iin kolayna giden sosyalizm bu sonular salayabilmekten cizdi.74 Abdullah Cevdet'in teorilerinde grlen ve fikirlerini inceleyenleri biraz artan bir gelime, ktleye kar tutumunun iki yzlldr. Grdmz zere, temel amac ktlelerin dzeyini ykseltmek ve onlar etkili klmakt. te yandan toplumu ynetenlerin bir "sekinler zmresi" olduuna ve olmas gerektiine inanan Dr. Le Bon'a gre bu fikrin uygulama gc yoktu.75 Dr. Cevdet'in Le Bon'un elit teorilerinin etkisi altnda kalmadn dnmek mmkn deildir. Gerekte, Dr. Cevdet'in yazlarm incelediimiz zaman, birbirine zt iki teori ortaya srm olduunu grrz. Bunlardan birincisi ve Cevdet'in halk eitimi hakkndaki ifadelerinin bir ksmnda bulunan bir unsur, ideal toplumda halkn isteklerinin ar basaca merkezindedir. kinci fikirse yle ifade edilmektedir: "stemezk demekten gayr bir ey sylemek bilmeyen avamn deil, fazilet-i siyasileriyle mmtaz ve mahbub'lkulb, ve ykel-i millet, hrriyet-i kavi, hrriyet-i vicdan, hrriyet-i matbuat ile piraste, kavanin-i dilenin mahmileri olacak vkel-y millet tarafndan umr-u milletin temiyesini grmek isteriz."76 73 Abdullah Cevdet, "uestion du Maric," Itihad (Nisan 1905), s. 74. 7* Abdullah Cevdet, "Dr. Gustave Le Bon," Itihad (Temmuz 1905), s. 117. 75 Bak. VVilliam Kornhauser, The Politics of Mass Society (New York, 1959), ss. 22-29. Le Bon, "litist" grnden parlamenter sistemin muzr bir sistem olduunu karmaya kadar gitmiyordu, fakat bu ayn konuyu ayn senelerde inceleyen Sighele bu neticeye varmt. Bak. Gordon W. Allport, "The Historical Backg-

round of Modern Social Psychology," in Handbook ofSocial Psychology, s. 3. 76 Abdullah Cevdet, "Teselsl- Saltanat Meselesi," Itihad (Mays 1905), s. 89. 246 Veya baka bir vesileyle ifade etmi olduu zere: "Umum, tetkikat ve telhisat- fenniye icrasna teebbs edecek bir mertebede deildir. Fakat umumun saha-i idrak ve incizabna girebilen dier bir emel-i ulv, dier bir cannei manev vardr ki, o da slahat- itimaiye emeli, cemiyet-i beeriye-i hzradaki meak- nifak tdil ve slah etmek fikridir."77 Baka bir ifadeyle, halk, "elifi denetlemek suretiyle gelime zerine etki edebilecekti. Abdullah Cevdet'te "bilim" ve "Batllk" fikirlerinin yannda onlarla ayn planda mtalaa edilmesi bakmndan bizi biraz artan bir dier ama da "para" yapmaktr. Kendi ifadesiyle: "Beyhude lyiha ve arzuhal vermekle vakit geirmeyen kardelerimiz! lim ve para kazann. limsiz para kazanmak ve parasz ilim kazanmak ve bunlarsz istihsal ve muhafazai hrriyet- hukuk mmkn deildir..."78 "Para'dan, Abdullah Cevdet, iktisadi gelimeyi kastediyordu. Fakat iktisadi "concepf'lerindeki (kavramlarndaki) bu fakirlik, zerinde durulmaya deer bir noktadr. Ahmet Mithat Efendi, Cevdet'e oranla Bat'nn iktisadi gelime srecini ok daha derin bir ekilde anlamt. Materyalizme teoride Cevdet kadar nem vermemesine ramen uygulamada halka iktisat bilgilerini mal etmek zere ilk kitab o yazm,79 Msterikler Kongresi'ne gittii srada Marsilya'da gemiden iner inmez bir tula fabrikasn gezmeye gitmiti. Bir Osmanl dnr iin bu davran kendi bana bir devrimdi. Abdullah Cevdet'te iktisadiyata kar bu derin ilgiyi bula77 Abdullah Cevdet, ki Emel, s. 16. 78 "Rusya'da Mslmanlar," Itihad (Mart 1905), s. 6. 79 Ahmet Mithat, Ekonomi Politik (stanbul, 1296), Ahmet Mithat, Avrupa'da Bir Ceveln (stanbul, 1307). 247 mayz. "ktisadi gelime" ve "endstri"nin sz konusu olduu noktalarda "para" gibi soyut bir kavrama mracaat etmek, materyalizmin bir "entelektelletirilmesi" anlamn tar. almay nemli sayan Dr. Cevdet bile iktisadi faaliyetin esasn anlamakta zorluk ekiyordu. Kendisi gibi Jn Trklerin anlamakta en ok zorluk ektikleri sre iktisadi sre olmutur. Trklerin "idarecilik vasf" Jn Trklerde kendini bu ekilde gsteriyordu. Saltanat Aleyhtarl tihad'm Jn Trk fikirlerine getirdii yeni bir yn, monari aleyhtar tutum olmutur. Osmanl'da grlen saltanat aleyhtarl balanglarn bu bakmdan Dr. Abdullah Cevdet'e balayabiliriz. 1905'te 30-40 yldan beri nemli bir siyasi sorun olan "veraset-i saltanat", yeniden tartlmaya balamt. Padiah kendisinden sonra drdnc olu Burhanettin Efendi'nin tahta gemesini istiyordu. Bu konuda yazd bir makalede, Abdullah Cevdet hilafetin veraset suretiyle intikal eden bir mevki olmadn iaret ediyordu. Cevdet'e gre hilafet biat merasimi sonucunda, bir ekl

seim sonucunda Sultana devrediliyordu. Fakat, daha nemlisi, Osmanl, ehzadelerinin kendilerinde liderlik nitelikleri yaratacak bir eitime tabi tutulmamalaryd.80 Halil Ganem'in L'Education des Princes Ottomans'da ileri srd bu tez imdi Abdullah Cevdet tarafndan gelitiriliyordu. Ganem'in yazlarnda, konu, Osmanl hanedan ehzadelerinin daha iyi bir eitim grmeleri zorunluluuydu. imdiyse ehzadelerin memleketlerine herhangi bir yararlar olup olma80 Abdullah Cevdet, "Teselsl- Saltanat Meselesi," itihad, I (Mays 1905), s. 86-90. yaca soruluyordu. Bu yeni tez Fransz psikologlarndan Ribot'nun grlerine dayanyordu. Tpk Ganem gibi Ribot da psikolojik yapnn irsiyetle intikal ettiini ileri srmt. Fakat Ribot'nun sahas anormal psikoloji sahasyd ve zerine eildii sorun "dejenerelik" niteliinin intikaliydi.81 Bu bakmdan, Abdullah Cevdet'e gre psikolojik bakmdan baz zaaflarn artk irsiyet suretiyle intikal ettii Osmanl hanedanndan tahta kim geerse gesin anormal hareketlerde bulunaca tehlikesi mevcuttu. Ve bu bakmdan: "Vatan selmeti, usul-i veraseti deitirmekte deildir. Vatann selmeti, her eyden evvel milletin uyanmasnda ve kil, mnsif, kanun-u er' mmete tbi olmayacak hibir hkmdar metbu tanmayacak bir derece-i kuvvete vusulndedir."82 Veya baka bir mnasebetle ifade ettii zere: "Bu kenizek (halayk) zadelerin hevest ve istibdad nne Kanun- Esasi'den deil, ahkm- er'iyeden mes'ul ve bil tefrik-i din- millet umum vatandalarn efkr- umumiyesiyle suud ve sukut eder bir hey'et-i vkeldan bir nevTadd yapmaktadr."83 Trkiye dnda bulunduu srenin sonuna doru, 1908'den az nce, Abdullah Cevdet "Osmanl milleti" deyimine bile itiraz etmeye balyordu: "Benim fikir ve nazarmca 'millet-i Osmaniye' demekle 'bad- Osmaniye' demek msavidir... Dnyada hangi millet, hangi devlet vardr ki hanedn- hkmdarsinin ismiyle tannsn? Almanya'ya Hohenzollern milleti veya devleti denili81 Ribot'nun doktora tezi Hrdit: Etde Psychologiue 1882'de yaymlanmt. Bak. "Ribot," Encyclopedia Britannica XIII. bas., XXIII, s. 286. Ribot'nun fikirlerinin zamanmza kadar deerlerini koruyamam olmas konusunda Clyde Cluckhohn, "Culture and Behaviour," in Hancfcook of Social Psychology, s. 921-923. 82 Abdullah Cevdet, "Veraset-fSaltanat,"7W?ad (Mays 1905), s. 85. 83 Abdullah Cevdet, "Teselsl- Saltanat," tihad (Mays 1905), s. 88.

248 249 yor mu... Emin olun ki sizin tadnz isim esaret ufuneti nerediyor. Hanedan- Osman'nin Trkiye'ye 'memalik-i Osmaniye', ahalisine 'millet-i Osmaniye' nam vermesi bu hanedan efradnn, kendilerini hep ve ahaliyi hi addetmekte olduklarna bir delildir."84 Bylece hanedandan da bir gn vazgeilebilecei fikri yava yava beliriyordu.

VII. BLM URA-Y MMET

"ura-y Osman gazetesi mdrne," ItihacUKasm 1906), s. 255. Program ura-y mmet dergisi 10 Nisan 1902 tarihinde aadaki programla kmt: "Devlet-i Aliyye-i Osmaniye'nin istikll-i siyas ve tamami-i mlkiyesini her trl mdahale-i ecnebiyeden masun bulundurmak ve iade-i evketine almak. "dare-i keyfiye ve mstebidenin bir hkmet-i merutaya inklbna ve 7 Zilhicce 1293 tarihli Kanun- Esasi ahkmnn tatbik ve icrasna almak. "mmetin hukukunu mdafaa ve temin ve hkmetin ahvalini slah etmek gibi vazifeler hep Osmanllarn hamiyyet ve gayretinden beklenildii ve necat ve saadet yalnz Osmanllkta arand cihetle efkr- umumiyeyi bu yolda tenvire almak. "Osmanl anasr- muhtelifesi arasnda ihtisasat- vatanperveraneden mtevellit bir ittihad- samim vcude getir-

250 251 mek, mslim ve gayr mslim teb'a-y Osmaniye'nin siyaseten tevhid-i efkrna almak. "Hkmet banda bulunanlar ihtiyacat ve terakkiyt- zamaneden haberdar ve if-y vazifeye davet ve icbar etmek. "Bir taraftan memalik-i Osmaniye'den her ferdin ve her kavmin refah ve saadeti slahat- umumiye ile kaim ve kabul olacan ahaliye anlatmak ve dier taraftan mmet-i Osmaniye'nin asrmzda en mterakk milletlerle hem-mertebe olmak istidadndan mahrum bulunmadn enzar- ecanip ve ayarda ispata almak. "Saray zindanlarnda hapse mahkm ve her trl niam- maarif ve medeniyeden mahrum olan aile-i saltanat efradn bu hal- esaretten kurtarmaya, mktesebat- ilmiyeden hissedar etmeye ve Hanedan- Osman'nin makam- hilfet ve saltanatta -mlk ve millete nafi olacak surette- bekasn takviyeye almak."1 Program, Jn Trklerin, amalarn ilan ettikleri 1895 yl sonbaharndan beri fikirlerini nemli noktalarda deitirdiklerini gsteriyordu. 1895 programnn sonunda yer alan yabanc devletlerin mdahalesi konusu imdi bata geliyordu, 1895 ylnda ifade edilen reformlarn "mparatorluun btnne" yaylmas zorunluluu daha kesin bir ekilde bir "Osmanllk" ideali eklini alyordu. Birinci belgenin tonunda Osmanl mparatorluu'nu meydana getiren deiik rk, din ve dil gruplarnn kolayca bir bayrak altnda birleebilecei hissi egemendi. imdiyse bu iin sanld kadar kolay olmad ve bu sonucu elde etmek iin hazrla ve enerjilere yn veren bir almaya ihtiya olduu anlalmt. "ttihat" tema's eskisine nazaran daha ar basyordu ve daha byk kayglar getiriyordu. Nihayet 1895'ten beri, Osmanllarn "medeni" olduklarn d leme ispat etmek birin-

ura-y mmet, 10 Nisan 1902, s. 2.

ci derecede bir sorun haline gelmiti. Bylece Avrupa basnndaki Trk aleyhtarl kampanyasnn Jn Trklerde ne gibi yaralar atn izlemek mmkndr. Trklerin Bat medeniyet akmna katlmalar ilk zamanlar Osmanl mparatorluu'nu kurtarmak iin bir are niteliindeyken imdi ayn zamanda bir prestij sorunu olarak nem kazanyordu. Ahmet Rza Bey'in ilk programda sarld "Dou medeniyetinin zellikleri"ni saklama hususu programdan kmt. nceki programa getirilen nemli bir deiiklik Osmanl hanedan yelerine entelektel ufuklarn geniletmeye yarayacak imknlarn salanacayd. Tunal Hilmi ve Abdullah Cevdet gibi kimselerin hanedann gereksizlii zerinde dnmeye baladklar srada hanedana nem verildiinin belirtilmesi, muhtemelen, onlarn dncesine katlmadklarn gstermeyi amalyordu. Program, ura-y mmefin bundan sonraki yazlarnda beliren iki ana tema'ya dokunmuyordu: Osmanl mparatorluu'nun paralanmasn durduracak olan yntemler bunlarn birincisiydi. erdeki unsurlar birbirine balayacak areler, istikamet ve teorilerse dergide gzken ikinci bir grup konuyu meydana getiriyordu. ura-y mmefte zamanla grlen deiiklikler bu ana erevenin snrlarn amamaktadr. erevenin temelini oluturan bu iki ana tema'nm kesitii yerse, i birlii salama yntemlerinin d ilikiler bakmndan baz davranlar belirlemeye balad noktadr. Btn bu ama ve davranlar, kendilerinden ura-y mmefte "Hkmet-i meruta ve slahat- umumiye taraftarlar" olarak szeden 1902 yl kongresindeki "ekalliyet" grubunu oluturan kimselerin dnya grnn rnyd. Bu grup, ttihat ve Terakki ismini kullanmad gibi karlarnda bulunan "ekseriyet" grubu da "Teebbs-i ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti" adn daha ortaya atmam,

252 253 "Osmanl Hrriyetperveran Cemiyeti" unvann kullanmt.2 ttihat ve Terakki isminin 1902-06 yllar arasnda ortadan kalkt genellikle zerinde durulmayan bir noktadr. Fakat bu olay da Cemiyet'in ald yeni yn anlatmas bakmndan nemlidir. Bu arada, ura-y mmef'm bana getirilen ve 1906 ylnda Sezai3 Bey'in kiilii hakknda bir aklama yerinde olacaktr. Samipaazade Sezai, Yeni Osmanllar Jn Trklere balayan halkalardan biridir. 1860'ta stanbul'da domutu. Sultan Abdlaziz zamannda nemli baz grevleri stne alan babas Sami Paa'nm kona, Trkiye'de Bat fikirlerinin tartld ilk merkezlerden biri olmutu.4 Yeni Osmanllarn Namk Kemal gibi liderleri, Sami Paa konanda tartlanlar sayesinde Bat hakkndaki fikirlerim ilerletebilmilerdi. Sezai'nin ya uygun olmad iin Yeni Osmanllarn faaliyetine fiilen katlamamt. Fakat Sami Paa konann entelektel kavak noktas ilevi sayesinde Namk Kemal'le

sk sk tartma imknn elde etmiti. Sezai, Namk Kemal'in hayranlarndan olduu gibi, bizzat Namk Kemal'in de hayran olduu Victor Hugo'yu taparcasna seviyordu. Fikirlerinde Victor Hugo'nun romantik hmanistliinih izlerini bulmak mmkndr. Genliinde Sezai ayn zamanda Ye2 Bak. Osmanl, 16 Nisan 1902, s. 7-8, bu grubun tz iin. 3 Sami Paazade'nin biyografisi iin bak. Fevziye Abdullah Tansel, "Sami Paazade Sezai," Trkiyat Mecmuas XIII (1958), s. 3-30. Bamakaleleri yazmas iin a.g.e., s. 18. Milli Ktphane'de kullandmz, aslen Ahmet Rza Bey'e ait olan ura-y mmet koleksiyonunda, byk bir ihtimalle Rza Bey olmas gereken bi^ ri, bamakalelerin Sezai'ye ait olanlarn altna "Sezai" kaydn koymutur. Biz bu makaleleri kullanrken, yaz tarzndaki benzerlikleri de gz nnde tutarak, bu kaytlardan yararlandk. 4 Sami Paa iin bak. bnlemin Mahmut Kemal inal, Son Asr Trk airleri (istanbul, 1930-1942), s. 1649. Konandaki kltr faaliyeti iin bak. Mardin, The Genesis, s. 233. ni Osmanllarn 1870'ten sonra ortaya kardklar panislmizm balanglarnn etkisi altndayd. Kendisi de onlara paralel olarak o zaman kan ilk makalelerinde ttihad- slam sorununu ele almt.5 Bu fikirlere sonralar bir daha rastlamyoruz., 1881 ylnda Sezai Londra Sefaret ktipliine tayin edildi. 1885'te memlekete dnerek 1889'da bir erke halayn maceralarn anlatan ilk roman Sergzet'i yaymlad.6 Bu romann siyasi fikirlerin gelimesi bakmndan deeri, stanbul konaklarnn harem dairelerine halayk yetitirmek zere yaplan esir ticaretinin ac bir eletirisi olmasndan ileri geliyordu. Sezai Servet-i Fnn'a da yaz yazmt ve derginin ilk kapatl sansrn Sezai'nin yapt bir eviriyi yanl anlamas sonucunda olmutu.7 Sergzet'in yaymlanmasndan sonra Sezai Bey hafiyelerin gittike sklaan takiplerine urad ve 1901 ylnda Paris'e kat. Roman dolaysyla elde ettii n, ailesinin aydm evrelerindeki itibar, Jn Trklerin karmak istedikleri dergi iin ideal bayazar aday olmasn salad. Son zamanlarda kan bir eserde "siyasi romantizm"in tehis edilen karakterlerden ikisini, politikann "lafzi bir faaliyet" olarak tasavvur edilmesini ve "acma" tema'sn uray mmet'te yazd yazlarda tespit edebiliriz.8 Bunlardan birincisi, kuvvetli bir slubun aksiyonun yerini tutabilecei kansn beraberinde getirmi ve Sezai Bey'in Trkesinin etkisi altnda kalanlar uzun zaman iyi bir bayazar bulmu ol5 Tansel, Trkiyat Mecmuas, XIII, s. 3-5. 6 Gzin Dino, "Samipaazade Seza Bey'in "Sergzet" isimli romannda Gerekiliin pay," Ankara nivirsetisi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, XII (1954), s. 139-152. 7 Tansel, Trkiyat Mecmuas, XIII, s. 15. 8 "Siyasi romantizm'in bu tarifi iin bak. Jean Touchard et. al., Histoire des Ides Politigues, II (Paris), s. 515.

254

255 makla sorunlarn zdklerini sanmlard. Sezai Bey'in bamakalelerinin yannda daha ak bir kltr, milliyet ve aksiyon politikasnn anahatlarn bulmas gerektiine inananlarsa ura-y mmefte bir i tansiyon yaratmlardr. Balangta, Samipaazade Sezai, ana dncesini belirsiz bir "insaniyeti"lie dayandrmakla beraber, Trklk noktasnda grubun militanlaryla beraber olduu iin onlarn nderliini yapabildi. Fakat "komitecilik" noktasnda onlardan ayrld iin 1906'dan sonra etkisi ve yazlar azald. Bahaettin akir Bey'in gruba egemen olduu 1906 yazndan sonra Sezai Bey'in makaleleri giderek kaybolmaktadr. "Acma" Berna'sna gelince, zamanla bu "modas gemi" hmaniterliin Sezai Bey'de bile yerini daha sert bir emperyalizm aleyhtarlna terk ettiini gryoruz. Daha nce grdmz zere, kendi kendini kendi enerjisiyle kalkndrmann zorunluluu Abdlhamit devri eserlerinde en ok grlen temalardan biridir. "Kendi kendine yardm" (self-help)9 ismini verebileceimiz ve genel olarak slahat grn temelini oluturan bu tutum hatrlayacamz zere Trke Meveret'in birinci saysndaki makalelerden beri Jn Trk yaynlarnn zelliklerinden biri olmutu. ura-y mmefte grlen ilk makalelerden biri gene ayn ekilde Jn Trklerin hareketsizliinden sz ederek bunun ancak gelecee doru bakmakla giderilebileceini ifade ediyordu. Bu fikir yeni olduu kadar nemliydi. O zamana kadar ounlukla reform konusu bir mparatorluun dalan paralarnn nasl tekrar birbirine intibak ettirilebileceiydi. imdiyse bu "geriye dnk" davrann yerini "ileriye yneli", gelecein ihtiyalarn anlamaya alan bir davran Samuel Smiles'in "Self-help" ideali Victoria devrinin nemli fikir akmlarndan biriydi. Nitelii, az ok Mithat Efendi'nin verimli vatanda yaratma abasna yaklayordu. Bak. "Smiles," Encyclopedia of Social Sciences, XIV, III. alyordu. Dier blmlerden de greceimiz zere 1902 Kongresi'nden sonra kan Jn Trk yaynlarnn ortak bir zellii, i kavgalarn stnde yzen bu "gelecee ynelme" abasdr. ura-y mmefteki makalenin yazarna gre, Trkiye "gelecekte" Bat'da mevcut sosyal ve iktisadi sistemin etkisi altnda kalacakt. Bu duruma hkim olabilmek iin de: "Harite ve hemen cihan- medeniyetin her kesine serpilmi biz genler, saymzn yettii, istidadmzn icap ettirdii derece ve tarzda bir meslek-i cidd intihab ederek almalyz, hep sz ile, hep ataletle, yalnzca ah vah ile genliimizi ldrmekle hibir zaman lyk vehile if-y vazife ve ibraz- hizmet etmi olamayz."10 Genel olarak "nsaniyet, milliyet ve hrriyet noktalarndan her milletin ihtiyar ve icra edegeldii"11 fedakrlklar Osmanllarca rnek olarak alnmalyd. Btn bu sorunlarn temeli "devlet kapsndan" bir ey beklemeye alm olmak "san'at ve ticaret sayesinde geinmek lzumunu" kavramamakt.12 Aslnda, "Cihan- insaniyeti igal eden mesailin en mhimleriyle alkadar olan Osmanllar"13 herkesten ok almaya muhtatlar. Ticaret ve iktisadi faaliyete kar gsterilen bu yeni ilgi yle ifade edilen genel bir iktisadi grn sonucuydu: "lem-i iktisat nokta-i nazarndan, hayat bir metaya tebih edilirse onun kymeti, deeri sa'ydr. Bir ferdin hayat

sa'yn derece-i mebzuliyet ve nefiyle mtenasip bir saadete makrun olmak pek tabiidir. Bir apac bir makinist kadar mreffeh, fahur yaamaz. Bir tccar ktibi bir mellif ve siyasi kadar manen ve maddeten mesut olamaz."14 10 "istikbl Hazrlklar: Meslek," ura-y mmet, 24 Nisan 1902, s. 3. 11 "Milletler ne Yapyor?" ura-y mmet, 7 Haziran 1902, s. 4-5. 12 Bamakale, ura-y mmet, 7 Haziran 1902, s. 1. 13 "ifade," ura-y mmet, 1& Ekim 1902, s. 2. 14 "Sanayi ve Ticarete Dair," ura-y mmet, 16 Ekim 1902, s. 2.

256 257 Veya baka bir vesileyle ifade edildii ekilde: "Ticaret, milletlerin cismaniyetidir. Trk tacirleri rub'u asrlk rukud-u mteeffeni tamir ve tarika- ticaretle de muhta olduumuz mnakale-i medeniyeyi husule getirebilmek iin neler okuyorlar, neler reniyorlar?.. "Hamiyyetli memurlarmz, memleketimiz eraf ve ayan, imdi hkmetin gasp ve tahribi havfile yapamadklar eylerden fukarann mesaibini ve mmenin mkltn tahfif eden ne gibi eyleri o zamanda derhal yapmaya balayacaklardr? Nerelere kk ve husus dekovil hatlar, nerelere beynelahali binacklar yaplabilecek? Gllerimizde kk vapurlar, kylerimizde omnibsler iletmek zere ne mtalat ve tasavvuratta bulunuyorlar? Hele hepsinden... mbrem olarak bu kadar isizler veya istihkakszlar devletin bilmecburiye icra-y slahata ve adalete (balamasn lzumlu klmyor mu?)"15 ktisadi reti olarak biraz anlalmas g olan yukardaki ifadeler, her eye ramen, Jn Trk dncesinde, bizzat iktisadi faaliyete verilmeye balanan yeri gsteriyordu. Jn Trklerin iktisadi faaliyet hakkndaki bu uyanmalarnn bir bakma bir tepki sonucu olduu aktr. Bat basnnda her gn kan haberleri okuyanlar iin Osmanl mparatorluu'nun iktisadi basklara gn getike daha sk maruz kaldn anlamak zor deildi. Bu gibi olaylardan biri, iki "tatlsu" Fransz bankerine mparatorluun borlarnn denmesini salamak iin Fransz donanmasnn Midilli'yi igale kalkmasyd. Ayn srecin bir dier yn Almanlarn demiryolu imtiyaz almak iin giritikleri almalar ve bunlarla beraber dnlen Anadolu'ya Alman kolonizatrlerini yerletirme planlaryd.16 1 Yldz, "istikblde," ura-y mmet, 7 Haziran 1902, s. 3. 16 Bu konu iin bak. Edward M6ad Earle, Turkey, The Gread Powers andthe BagGenel olarak Jn Trkler bu iktisadi saldrnn Avrupa'daki toplumsal kuvvetlerin yeni ynlere ynelmelerinin, yeni oluan halk ktlelerini sevk etme sorunuyla ilgili olarak yeni tayin edilen amalar gerekletirme abasnn bir sonucu olduunu az ok anlayabiliyorlard.17 Bu bilincin varln iktisat konusuyla beraber iledikleri teki konulardan anlyoruz. rnein: "Bir zengin ngiliz yzlerce milyona bali btn servetini hkmetinin tezyid-i evket- an, milletinin tezhib-i ahlk ve serveti, ilim ve irfan yolunda terk eder. Topu topu iki yz bin nfustan ibaret bir millet, istikllini muhafaza etmek, esarete giriftar olmamak gayretiyle nfus- umumi-

yesine muaddel bir dman ordusuna seneden beri kahramanne mukavemet ederek cihn- hrriyetin btn enzr- hayret ve takdirini kendisine, Transvaale doru celb (ediyor). "Almanlar Alman anasr ve nfusunun tesis-i iktidar ve itibar edebilmesi iin en bata imparatorlar olmak zere cemiyet-i siyasler tekil ederek hemen her taraf havza- iktisadiyelerine almak gibi meden, ticar istillara hazrlanyorlar. Macarlar Macar milletinin ehemmiyet-i siyasiyesini artrmak fikr- emeliyle yabanc ansrlar Macarlatrmakta, onlar evltlkla evlerine kabul etmek gibi mfid tedabire mracaat (ediyorlar)."18 Bylece u ana soruyu cevaplandrmak son derece nem dad Railway (New York, 1923). Kuran, Jn Trkler, s. 70, vd. bu konuda pek az bilgi vermektedir. Gene bak. Tahsin Paa, Abdlhamit, s. 74. ura-y mmet Dou sorununun iktisadi bir ereve iinde incelendii ilk Jn Trk dergisidir. Bak. "Mes'ele-i arkiyeye Dair," ura-y mmet, 1 Kasm 1902, s. 1. 17 Avrupa'da 19. yzyl sonunda oluan ktlelerin kolonyalizm, rklk gibi pretotaliterlik gibi hareketleri meydana getirmedeki rollerinin derin ve parlak bir analizi iin bak. Hannah Arendt, The Origins of Totalitarianism, (2. bas. New York, 1958), zellikle s. 123-340. 18 "Milletimiz Ne Yapyor?," ura-y mmet, 7 Haziran 1902, s. 3.

258 259 kazanyordu: Avrupa'da iktisadi baar elde etmek iin, Transvaal'de d basklar pskrtmek iin, Almanya'da Almanlarn hegemonyasn salamak iin ve Macaristan'da aznlklar eritmek iin giriilen baarl hareketlere Trkler niin katlmamt ve katlmalarn salayacak imknlar nelerdi? (Dikkate deer bir nokta ahlki bakmdan birbirinden farkl olan bu faaliyetlerin ura-y mmet tarafndan eit saylmasyd. Artk nemli olan, baar elde etmek, yenmek ve yenilmemekti.) Yukarda sorulduuna iaret ettiimiz soruya teklif edilen hal aresinin ura-y mmet'te de "Trklerin her eyi devletten beklemeleriyle sonulanan davranlarn ortadan kaldrmak" eklini aldn belirtmitik. ura-y mmet'e gre Trklerin tembelliinin kusurunu slm dinine yklemek mmkn deildi.19 Trkiye'de yerleen slm dncesi tipi ve zellikle mistisizmin ve yaratt tarikatlarn etkisiyle bireyin kendi isteiyle davranmasn ksc baz davranlarn yerlemesine neden olmutu.20 Fakat, slmm bu etkisi, eitimle ve slm dncesinin insan i-adesine daha geni bir pay tanyan ekillerini egemen klmak suretiyle giderilebilirdi.21 nk, insan iradesini kstlayc inanlar ayn zamanda siyasi tembellii meydana getiren, bireyi padiahn kudretine tabi klan inanlard.22 Tarikatlara kar bu davran bize daha nce Ahmet Rza Bey'in yazlarnda grdmz tarikat aleyhtarlm hatrlatmaktadr. te yandan modern zamanlarda artk kabakuvvetin bir stnlk salamad apakt. Artk "fikir kuvvetiyle" "feth~i memalik" ediliyordu.23 Bunun iin de Franszla19 "Kader," ura-y mmet, 9 Mays 1902, s. 2. 20 biti.

21 22 23

"fade," ura-y mmet, 30 Mart 1903. "Makale-i Mahsusa," ura-y mmet, 9 Mays 1902, s. 2. "Yaralarmz," ura-y mmet, 24 Nisan 1902, s. 2.

rn Osmanl mparatorluu'ndan istedikleri imtiyazlar, son zamanlarda, mektep kurma imtiyaz halini almt. Bylece eitimin nemi bir daha dorulanyordu. ura-y mmet'te eitimin neminin dier iki noktada tekrar ileri srldn greceiz. Bunlardan biri panslav propagandasn durdurma arac olarak kullanlmas, teki de halk iinde siyas grev bilincini ve devlet ilerinin ynetimindeki sorumluluk hissini yaratma imknlarnn en nemlisi saylmasyd. Osmanllk deolojisi ura-y mmet'in slahat Osmanllarn enerjilerini baz belirli noktalara toplamay dndn grdk. sorun bakmndan, bu toplama noktalar almak, iktisadi faaliyette etkili hale gelmek ve eitim yoluyla bunlar pekletirmek gibi tekliflerden ibaretti. D ilikiler bakmndan bu toplama noktas Osmanllk politikasyd. Gene Osmanllk ideolojisine bakarsak bunun iki ksmdan olutuunu syleyebiliriz. Bunlardan birine teorinin z, ikincisine de metodolojisi diyebiliriz. Teorinin z btn Osmanllarn kuvvetlerini birletirmeleri gerektii fikriydi, metodolojisi istenen sonucu elde etmek iin kullanlacak yntemlerle ilgiliydi. Sz konusu teorinin bir nc yan mdahaleciliin reddiydi ve her ey de red durumuyla balyordu. ura-y mmet'e gre her ne vakit bir yabanc devlet Osmanllarn iine mdahale etmise, mparatorluun bir paras elden gitmiti.24 Aslnda Bat devletlerinin d ilikileri "hiye riya"ya dayanyordu.25 Bat'da kim Boerlerin, Finlandiyallarn ve Polonyallarn feryadna aldr ediyordu? 24 "Mdahale-i Ecnebiye," ura-y mmet, 10 Nisan 1902, s. 1. 25 bi.

260 261 _ ~ ....... ,j _j. ..........,.,u.k,U^.Ijk.ljJ^J.u.Ul^UiihMatll>y<M.l,... Bunun yannda Osmanl mparatorluu'nda aznlkta olan unsurlarn anavatandan ayrlmas iin bir neden yoktu. Osmanl mparatorluu geni imknlara sahipti ve bunlara daha dokunulmamt. Bu imknlarn iletilmesiyle herkese iyi bir hayat salanabilirdi. Rusya ve Avusturya'nn glgesinde yaayan Bulgaristan, Osmanl mparatorluu'ndan ayrlal beri daha m mutluydu?26 Osmanl mparatorluu'nun sorunlarn zmenin en mantki yolu "ittihat ve ittifak ile vatan- mterekemizde bir hkmet-i meruta tesis"27 etmekti. Osmanl mparatorluu'nu meydana getiren eitli unsurlarn mutluluu btn mparatorlukta uygulama alanna konacak genel bir slahat politikasnn gerekletirilmesine balyd.28 Bu milletlerin says ne olursa olsun, "vatanlar bir"di.29 Sezai Bey'in bu tahlili yle son buluyordu: "Bir semada domu, bir iklimde bym, bir havada yaam, ruhlar, kalpleri ne Rusya teskin eder ne ngiltere

tesliye eder. Gene onlarn aresaz- lm, melz- ztrab sine-i vatandr."30 te yandan bir Osmanllk hissinin yaratlmasnn bir dier yarar uydu: Trklerin aznlkta bulunduklar baz snr blgelerinde Osmanllk hissiyle dolu hale gelen halk artk bir elden dman pskrtmeye alacakt.31 Dergi, hkmetin Osmanllk idealini ihmal etmesini iddetle eletiriyordu. Hkmetin gazetelere verdii propaganda yazlarnda "Osmanl" kelimesini kaldrp yerine "Mslman", "Mslmanlar" ve "slmlar" kelimelerini kullanmaya 26 bid. 27 (Sezai), "Akvam- Osmaniye," ura-y mmet, 17 Nisan 1904, s. 1-2. 28 "Arnavutluk'a Dair," ura-y mmet, 23 Mays 1902, s. 2; "Ermeni Kongresi," ura-y mmet, 2 Austos 1902, s. 1. 2 bid. 30 bid., s. 1. 31 (Sezai), "Avrupa-i Osman," ura-y mmet, 9 Austos 1903, s. 2. balamas bir "acemilik" saylyordu.32 Burada ima edilmek istenen, Kayzer'in 1899'da stanbul'a geliinden sonra Padiah'n Alman mparatoru'nun slm birlemesi konusundaki tlerini ciddiye alm olmasyd.33 Osmanllk ideolojisinin uygulanmas, yaylmas ve yerlemesi iin kullanlacak olan aralara gelince Bulgarlarn ve Yunanllarn Makedonya'da kullanmakta olduklar usullere mracaat edilecekti. Mektep alacak, misyonerlerin faaliyeti rnek olarak alnacak, dil ve kltr yaylmaya allacakt. Osmanllk ideali konusundaki makalelerin byk ounluunu yazan Sezai Bey bu noktada giriilecek "misyoner faaliyetinin" Hristiyanlar arasnda slm yayma deil slmlara kendi dinlerinin gereklerini hatrlatmaktan ibaret olduunu ifade ediyordu. Bylece din, Rumeli'deki Trk unsurunun benliini kavrayabilmesi iin bir ara olarak kullanlacakt. Grld zere, Sezai Bey Abdlhamit'in panislmizm giriimlerini eletirerek, ayn aratan yararlanmak zorunda kalyordu. Dikkate deer olan nokta birbirinden bu kadar farkl politikalar gden Padiah'n, Sezai Bey'in, Ahmet Rza Bey'in ve Dr. Cevdet'in sonunda slm bir politik veya sosyal alet saymalar bakmndan birbirine bu kadar benzer grlere sahip olmu olmalardr. Fakat slmm yalnz "alet" sayldnn belki en ak belirtisi ura-y mmet'in farmasonluk konusunda bir makale yaymlamaktan ekinmemesiydi.34 32 "Zaaf ve Cehil Numuneleri," ura-y mmet, 1 Aralk 1902, s. 3. 33 Yalman, Turkey in the World War, s. 80. 34 ura-y mmet masonluk konusuna dokunan ilk Jn Trk dergisidir. Akasya ismindeki mason dergisinde Jn Trklerin yaptklar almalar destekleyen bir yaznn kmas zerine ura-y mmette kan makalede Avrupa masonlarndan ve hrriyet urundaki almalarndan vgyle sz edilmektedir. Selanik'te faaliyette olan Jn Trklerin masonlarla olan yakn temaslar bilinmektedir. 1903 ylnda kan ura-y mmet makalesi Paris Jn Trklerinin de o zamanlar masonlarla temas kurduklarna m iaret etmektedir? Bunu imdilik bilmeye imkn yoktur, fakat ura-y mmefm byle bir makaleyi basm olmasndan artk laikli-

262

263 ,11 J . u .IU AUlJuUlU.y>UU*IUlttlil^^

Bunun yannda, "ner-i lisan" zerinde srarla durulmas dil konusunun kuvvetli bir kltrel silah olduunun kefiyle ilgiliydi. Sezai Bey^e gre: "Ner-i lisandan maksadmz... bir arada yaamaya muhta bulunan ayn memleket ocuklar, kardeleri arasnda bir vasta- mnasebet tekil etmektir."35 Sezai Bey bu tip propagandann, kimsenin hisleri incitilmeden yaplacana dair teminat veriyordu. Buna ramen bizzat kltrn milli birlii salama yolunda bir silah olarak kullanlabileceinin kefi bu silahn Bulgarlar, Srplar ve Rumlarn yapt gibi bir bask arac olarak kullanlmas tehlikesini ortaya karyordu. Gerekten I. Dnya Sava yllarndan nce ve dnya sava iinde, Arap lkelerinde, ttihatlar tarafndan yaplan bu tip tecrbeler bask usulleriyle desteklenmiti. ttihatlarn sonu elde edememi olmalar milliyet sorunu hakknda o zamanlar bile ak bir fikre sahip olmam olduklarn ve hl Osmanlln ve slmn birletirici kuvveti fikrine kandklarn gstermektedir. Sezai Bey'in kltr bir siyas ara saymas yalnz Jn Trklerin Makedonya'da cereyan edenlerden kardklar bir ders deildi. Avrupa'da ingiltere'den ta Baltk Denizi kylarna kadar, Aydnlanma devrinde yaayan btn insanln ortaklaa olarak paylat bir kltr fikri, yerini, yalnz bir tek rkn, bir tek milletin baarlan rn kltr anlayna brakyordu. Yeni grte, kltr, stn milletlerin gerikalm olanlara bizzat "medeni"liklerini salama yolunda empoze etmek zorunda olduklar bir ereveydi. Kipling'in "lesser breeds without the law" (kanunu olamayan geri rklar) deyimi bunun en gzel bir rneini oluturuyordu. Kltrn anlamnn bir ekli de "elifin "halk"a bir klini ilan etmekten korkmadn anlyoruz. Bak. "Farmasonlar," ura-y mmet, 29 Nisan 1903 ve farmasonlarn Jn Trklerle ilgileri iin, Ramsauer, The Young Turks, s. 103-109. 35 (Sezai), "Avrupa-i Osman," ura-y mmet, 9 Austos 1903, s. 2. tr erevesi empoze etmesiydi. Byle bir dncenin izini Sezai Bey'in yazlarnda da grmek mmkndr. rnein: "Dnyada maddi, manevi ne kadar kuvvet, ne kadar vasta- terakki ve saadet varsa vatann hayr ve selmetine sarf edilmeli, o maksada yaramayan eylerle itigal etmek bize bugn haram olmaldr. "Burada istimalini tavsiye etmek niyetinde bulunduumuz kuvvet, manevi kuvvetlerin en ltifi olan iirdir, ve siyasi arklarda insann hissini tahrik edecek, kalbini titretecek hassalar bulunduunu bildiimizden, zamann ahval ve ihtiyacna uygun manzumelerle de vatandalarmzn teheyyc- kulubuna, tezhib-i ahlkna hizmet edildiini grmek isteriz. "...te fkralar bu gibi vesait-i rakikenin de ehemmiyetini nazar- kayd- itibardan uzak tutmamaldr."36 Gene ayn tutum dolaysyla "her sz, her eser, maksad, yaplmas lzm ve vacip olan eyi vazifemizi bize doruca, klfetsizce anlatmal"yd.37 Bylece, ura-y mmet grubu bireyin "hak ve hrriyeti"38 iin altn ilan eder ve bireyin padiaha kar gsterdii boyun eii eletirerek, kurmasn hayal ettii ideal siyas birimde vatandalarn yeni topluma kar daha da sk sosyal sorumluluk balaryla bal olacaklarn daha o zamandan ima ediyordu.

Bireyin topluma kar olan grevlerini ne belirleyecekti? Bir kez bir milletin "saadet-i itimaiye"si "faaliyeti mtemia'nn39 sonucuydu. Fakat bu kolektif hayatn topland nokta "mmeti ikaz ve ittihada davet edecek bir Frka-i siyasiye"ydi.40 Byle bir parti ortadan kalkt takdirde vatan36 "Milli ve Siyasi arklar," ura-y mmet, 15 Aralk 1902, s. 2. 37 "Erbab- Kalemin Vazifesi," ura-y mmet, 24 Nisan 1902, s. 4. italikler benim. 38 "Hakk- Hrriyet," ura-y mmet, 10 Nisan 1902, s. 3. 39 "Sanayi ve Ticarete Dair," ura-y mmet, 16 Ekim 1902, s. 2. 40 "ttihat ve Teavn," ura'y mmet, 23 Mays 1902, s. 1.

264 265 dalar bu partiyi yeniden kurmak iin faaliyete gemeliydiler. Zira milletin enerjilerinin toplanmas ve denetlenmesi bu ekilde salanabilirdi. Bylece, 20. yzyln banda Bat'da gittike rabet gren, sonradan halk partisinin olumasnda izi grlecek olan, siyas partinin halkn "nderi"41 olarak rol hakknda Ahmet Rza Bey'in fikirlerini de hatrlatan bir tasavvura rastlyoruz. ura-y Ummet'te gsterdiimiz ekilde ele alnan "Osmanllk" sorunu ok zaman gemeden daha somut baz mtalaalar ekline dnecekti. nk Makedonya elden gidiyordu ve buna bir are bulmak gerekiyordu. Dergi, durmakszn, hkmetin ynetim mekanizmasn slah etmesini, mahalli ayan ve eraf kendi yanlarna evirecek bir politika gtmesini, ahaliyi kazanacak birtakm yenilikler getirmesini tlyordu.42 zellikle Bat devletlerinin Makedonya ilerine mdahaleleri ura-y mmet'i en ok kayglandran bir husustu. Derginin en derin kayglar panslavlarn ve Rum Ortodokslarn Makedonya'da gsterdikleri kltrel faaliyet karsnda Osmanl hkmetinin ataleti dolaysyla beliriyordu. Her iki yan da yeni okul kurmak ve din faaliyetlerini geniletmek zere durmakszn yeni ayrcalklar istiyor ve onlar elde edebiliyordu. ura-y mmet'e gre bu ksrdng krlmalyd. Eitime ihtiya duyulan bir blgede ii Bulgar veya Rumlara brakmaktansa hkmetin kendisi okul salamalyd. Trklerin bu gibi sosyal hizmetleri meydana getirecek gte olmadklarn ispat edecek delilleri byk devletlere vermek, Bat'mn Rum ve Bulgar faaliyetlerini desteklemesini mmkn klacak olan kozlar eline teslim etmek olacakt.43 41 Maurice Duverger, Les Partis Politiques, 3. bas. (Paris, 1961), s. 288. 42 "Rumeli Elden Gidiyor," 9 Mays 1902, s. 1; "Islahata Dair," ura-y mmet, 7 Haziran 1902, s. 1. 43 "Ecnebiler iinde Top Oynuyor," ura-y mmet, Haziran 1903, s. 1; "Rumeli El266 Panslavlarn Makedoriya'daki kltrel saldrlarnn baars, Jn Trklerin bir daha kltr sorununu ele almalaryla, aznlklarn kltrel benliklerini korumalarna yarayan unsurlara ve bir memleketin kendi snrlar dnda kalan topluluklar kltrle etkileme sorununa baklarn evirmeleriyle sonuland. ura-y mmet'teki Jn Trkler,

Trklerin bir aznlk haline geldikleri zaman, az zaman iinde ktmserletiklerini gryorlard.44 Girit'te ve Bulgaristan'da kalan Trklere sebat etmeyi, yalnz yabanc igali altna girdikleri iin doum yerlerini terk etmemeyi tlyorlard.45 te yandan ayn memleketlerde kalan Trk ahalisinin Jn Trk propagandasna Bulgar ve Rum aznlklarnn Bulgar ve Yunan propagandalarna verdikleri neme oranla ok daha az nem verdiklerini gryorlard. Trk ahalisi yabanc bir devletin tebaas olduu yerlerde baklarn "vatan"a evirmiyordu.46 Buna karlk, Avusturya'da bulunan Almanlar, Macarlar, Almanya'daki Franszlar, Rusya'daki Lehler, bir baka devletin ynetimine gemekle "mahvolamaz birer anasr- metin-i zi-i hayat" olduklarn gsteriyorlard.47 Bunun sebebi neydi? "Anlalyor ki ilmi, edebiyat, lisan olan bir millet mahvolmuyor. yle bir anasr- zi-i hayat zek-y cihann btn kuvva-y maddiye si ezemiyor. Bizde ise mevcudiyet-i siyasiyenin nihayet bulduu yerlerde millet bir eser-i mevcudiyet gsteremiyor. ktmz memalikte klalarla istihkmlar brakyoruz. Grlyor ki bak-y millet iin en vas klalar den Gidiyor," ura-y mmet, 9 Mays 1902, s. 1; "Rumeti'de Yaplmas icap Eden iler," ura-y mmet, 27 Haziran 1903, s. 1; "Balkanlarda Mezhep Mnazaan," ura-y mmet, 6 Austos 1902, s. 4. 44 "Girit," ura-y mmet, 6 Austos 1902, s. 2. 45 bid. 46 "ifade-i Mahsusa," ura-y mmet, 18 Mart 1904, s. I."*"-1 ~ 47 ibid- .. r~ E--'"" 267 jik. mektepler, en zaptolunmaz istihkmlar dar-l-fnunlar imi."48 Bylece bir Osmanl kltr yaratmann zorunluluu bir daha ortaya kyordu. Fakat Jn Trklerin karlatklar byk zorluklar bizzat bu kavramda belliydi. nk "tamim" edilecek bir "Osmanl" dili yoktu, zorunlu olarak bu dil "Trke" olacakt ve bylece Osmanlclk ideali derhal bir tek unsurun lehine yaplan bir faaliyet eklini alyordu. Kltr sorununu daha sonra ele alm olan Ziya Gkalp'in bu kltrel faaliyetin temelini Trklere yneltme abas bu ynden ok daha mantkiydi. ura-y mmet, milli kltr sorununu ok ciddiye almaya balayan ilk Jn Trk dergisidir. nceleri Ahmet Rza Bey'in Mechveret'teki yazlarnda daha evrensel bir ereve iinde ele alnan kltr sorununun, Osmanl Imparatorluu'nun korunmasna ynelen bir temel ama olarak kabul edildii andan itibaren "milli" bir yn almas zorunluluu artk anlalmt. Dergide kan bir makalede ifade edildii zere Baron Stein ve Fichte gibi Alman benliini meydana getirme abasna kendilerini feda etmi devlet adamlar ve dnrler kmadka, Osmanl mparatorluu'nda da bir sonu elde edilemezdi.49 Kltre milli bir dayanak bulma abalarnn ura-y mmet'te belirdii sralarda grlen ikinci bir tema, geni halk ktlelerinin anlayszl tema'sdr. Bunlar, uyuuklukla, iinde bulunduklar durumun ciddiyetini kavramamakla sulanyorlard.50 Jn Trklerin genel olarak ktlelere yukardan baklar-

na imdi kendi toplumunun fizik koullarn, Dou dankla bid. 49 M, "ark Meselesine Dair," ura-y mmet, 28 ubat 1903, s. 4. 50 (Sezai), "Neriyat," ura-y mmet, 22 Ekim 1903, s. 1. ln ve pisliini beenmeme tutumu ekleniyordu: "nklb- zamandan azade, medeniyetin her an tezyid ettii dadaa-y ihtiyatan asude, cihann terakkisine kar bigne olan bu akvam arasnda mesel baz derviler vardr ki elbiseleri tamamiyle kurun-u ul modasna muvafktr... bir nevi entarili Yahudilere tesadf edilir ki kurun-u vusta drzilerinden zannolunur. Bu hlin esvaptan... cisme, cisimden ruha kadar tesiri grlr... Anadolu'da baz yerler grlr ki insan suk ve pazarndan Hazret-i Adem gzar edecek zehabna der."51 Bylece Trk Batllama tarihinde Anadolu'nun geri kal konusunda zamanmza kadar gelen hayflanmalarn bir balangcyla karlayoruz. Milli bir kltr yaratma konusunda dergide yaplan tahlillerde, Rumeli ve Anadolu Trklerinin Jn Trk propagandasna bir tepki gstermemeleri dil sorununa balanmt. Rumeli Trklerinin Trkeden baka dil konutuklar yerlerde (Bosna, Girit) bunun nedeni akt, bu durumun sz konusu olmad yerlerdeyse halk edeb Osmanlcay anlamyordu.52 Bu yzden ona kendi sade Trkesiyle seslenmek gerekti. Trk halknn eitim dzeyini ykseltmek iin her eyden nce Nefi ve Nabi'lerin "dekadan"l braklmalyd.53 Rumeli'nin ve Anadolu'nun anlayabilecei bir dile ihtiya vard..54 Bu halk'a yaklama abalar iinde, Anadolu'ya kar gsterilen yeni ilgi, 1900 yllar Jn Trk yaynlarnn karakteristik bir unsurudur. 1902'de Msr'da karlan Anadolu dergisinde bunun gzel bir rneini bulmak mmkndr: "Esselam- aleyk ey mbarek Anadolu. Ey koca Trkeli. 51 (Sezai), "Akvam- Osmaniye," ura-y mmet, 17 Nisan 1904, s. 1-2. 52 (Sezai), "Neriyat," ura-y mmet, 22 Ekim 1903, s. 1. M bid. 54 ibid.

268 269 Merhaba ey sevgili kk Asya! Ey mukaddes vatan. Eyadi-i zulm- istibdat, hane ve kanelerini viran, ehl- ayalin olan ehl-i slam perian eylemitir. "L havle ve l kuvvete ill billah."55 ura-y mmette air Hseyin Siret'in Osmanl'da yaymna balanan "Anadolu Mektuplar" derginin tefrika ettii eserlerden biriydi.56 Anadolu'ya kar gsterilen bu ilginin nedenini derginin bamakalelerinde bulmak mmkndr. Sezai'nin ifadesiyle: "Evet, akbet Rumeli elden, Osmanllar Avrupa'dan kyor. stihkar- hayat, metanet-i ahlk, uluvv-u cenap ile mcehhez olarak riyaset-i idarelerinde evsf- cihangirneye mlik padiahlaryla Maverannehir'den zuhur ederek Viyana'ya kadar giden Osmanllar, bugn balarnda Abdlhamit olarak perian ve naln Asya'ya dnyor. Me'um ve mthi bir akbet..."57

Bu koullar iinde Jn Trklerin dncesinin Anadolu'ya ve Trklere evrilmesi tabiiydi. Trklere nem verilmesi tamamen yeni bir tema olarak ortaya kmyordu. Bundan nce yle ifadelerin derginin sayfalarnda kt grlmt: "Sultan Orhan devrinde ehzade Sleyman Paa altm Trk cengveriyle Rumeli yakasna gemiti, Gelibolu'yu zaptetmiti. O tarihten beri Trkn evld rahat grmedi. Rumeli'nin her hududu, her burcu Anadolu'nun mezar oldu."58 Fakat imdi Trklk tema's gittike daha sk ileniyordu. Daha nce iaret ettiimiz zere ura-y mmetin Trklere kar tutumu iki yanlyd: bir yandan Trkler Bat me55 "Bismi!lah- Rahman- Rahm," Anadolu, 24 Nisan 1902, s. 1. 56 "Anadolu Mektuplar," ura-y mmet, 26 Temmuz 1903. 57 (Sezai), "Millet-i Osmaniye," ura-y mmet, 7 Ekim 1903, s. 1. 58 "Rumeli Elden Gidiyor," ura-y mmet, 9 Mays 1902, s. 1. deniyetine katlmadklar iin yerilirken, te yandan Avrupa basnnda kan Trk aleyhtar makaleler dergide iddetli bir tepkiyle karlanyordu. Gene "halk"n padiaha kar ok fazla pasif davranmasndan ikyet etmesinin yan banda ura-y mmet "Trk milleti"ni ayn kusurlardan tenzih ediyor ve marur Anadolu kyls imajn kullanyordu. Fakat tutum gerekte bir kendi kendini aldatmadan ibaretti, "halk" ve "millet" aslnda birbirinden ayr iki varlk deildi. Burada gene "tedafi" Trklk deyimi durumu en iyi bir ekilde aydnlatmaktadr. Jn Trkler, Avrupa basnnda Trklerin bir "rk" olarak baz ithamlara maruz braklmalarna tahamml edemiyorlard. Bu makalelerin dokundurucu tonu karsnda byle bir tepkinin uyanmas tabiiydi, bylece, bizzat Jn Trklerin "Trk rk" gibi bir kavram kullanmalarnn Bat Avrupa'da rk teorilerinin 1900'lerde moda haline gelmi olmas sonucu olduu anlalyor.59 Genel olarak, Makedonya sorununa bir hal aresi bulma imkn azaldka, "Trk" deyimi daha sk kullanlyor ve Trklere gsterilen ilgi byyordu. 1906 ylndan sonra ura-y mmet Rusya Trkleriyle ilgilenmeye balamaktadr. Bu saylarda Jn Trklerin Rus Mslmanlarnn 1903-06 arasnda gsterdikleri baary hi beklemedikleri anlatlmaktadr.60 ura-y mmetin kastettii baar, Rus Mslmanlarnn Nijni Novgorod'a toplanan nc Kongresi ve bundan nce Rus Mslmanlarnn gsterdikleri faaliyetti. nc 59 ura-y mmete gre Abdiilhamit'in cinayetlerini Trk "kavm'ine. yklemek doru deildi. "Trklerin sehaleti, Trklerin katliam, Trklerin ecnas- insaniye arasnda sfli bir tabaka-i hilkatte" bulunmalar Sezai'nin Avrupa gazetelerinde durmakszn ilendiini syledii konulard. Bak. (Sezai), "Abdlhamit ve Devlet-i Aliyye," ura-y mmet, Ocak 1904, s. 1. Gene bak. "Avrupa'da Matbuat Niin Trkler Aleyhinde ve Bulgarlar Lehindedir?," ura-y mmet, 24 Austos 1903, s. 1-2. 60 "Rusya Trkleri," ura-y mmet, 30 Kasm 1906, s. 1.

270 271

Kongre, yalnz Rus Mslmanlarnn bir siyas parti meydana getirme imknlarna ayrlmt. Kongre grmelerinin bu konuya ynelmesi, Yusuf Akura isminde bir Kazanl Trkn nerisi sonucuydu. Kongre bu neriyi kabul etmiti. Trklerin liderleri bylece Mslmanlara da Ortodoks Ruslara verilmi olan haklarn salanabileceini umut etmilerdi. Ayr bir okul sistemi kurulabileceini, slmi din kurulularn bamszlnn ve tarmsal reform konularnn yeni oluan Duma (Millet Meclisi) kanalyla halledilebileceini dnmlerdi.61 ura-y mmet, kongrede, gerek dinin gerekse milliyetin Rus Trkleri iin iki kuvvet kayna oluturduklarn ilan etmi olmalar zerine duruyordu.62 Akura isminin ura-y mmefte gzkmesi bir rastlant sonucu deildi. Bir sre nce Akura ura-y mmet'e yaz yazanlarn kadrosunda bulunmutu. 1904'te Kahire'de bu sefer gazetecilikle uramaya balayan Ali Kemal'in Trk ismiyle kard dergide Akura'nn bir seri makalesi kmt. Trk temelde bir Osmanl politikas gdyor ve Ali Kemal'in hkmetle olan eski balarna ramen lml reformcu bir amaca yneliyordu. Yazarlar arasnda da Dr. erafeddin Mamumi gibi, nceleri Jn Trkler safnda yer alm, fakat sonradan onlardan ayrlm kimseler bulunuyordu. Ziya Gkalp'in anlattna gre 1900 sralarnda Trklk, Osmanllk sorunlar bir sreden beri Asker Tbbiye'de konuuluyordu. Bu konumalarn 1889'd'an beri Asker Tbbiye'de bulunan ve derin kltryle Jn Trklerin saygsn kazanan Rusya Trklerinden Hseyinzade Ali'nin etkisiyle yaplm olduu muhtemeldir. Hseyinzade Ali, Trkleraras bir bir61 Alexandre Benningsen ve Quelquejay, Les Mouvements Nationaux chez les Musulmans de Russie I:Le Sultangalievisme au Tatarsten (Paris, 1960). 62 ura-y mmet, 30 Kasm 1906, s. 2. lik meydana getirmekten ve Turan'dan sz eden ilk dnrlerdendir.63 Trk'n Osmanllk konusunda bir makalesine Yusuf Akura bir seri makale eklinde kan bir mektupla cevap vermiti. Tarz- Siyaset adyla fikir tarihimize geen bu mektuplarda Osmanl mparatorluu'nda ana ama olarak ne gibi bir milliyet politikas izlenmesi gerektii tartlyordu. Akura 1876 ylnda Volga zerinde bulunan Simbirsk ehrinde domutu.64 1883'te stanbul'a gelerek asker okullarda renimini tamamlam ve sonunda Harbiye'ye girmiti. Okulda bulunurken yaz tatillerini Rusya'da geirmeye devam ediyordu. stanbul'un perianlyla Kazan gibi bir tara ehri arasndaki farklar Akura'nn dncelerini modernleme srecine evirmesine neden oldu. Yaymlad ilk eser Tatarlar arasnda modernleme sorununu ilk ele alan dnrn, Sahabettin Mercani'nin bir biyografisiydi.65 Daha mektepteyken "muzr" faaliyeti dolaysyla tutuklanmt. Mezun olduu 1897 ylnda tutuklanp eref vapuruyla Trablusgarb'a gnderilenler arasndayd. Ferit (Tek) Bey'le Abdullah Cevdet Bey 1898 yl yaznda sarayla grmeler sonucu hapisten karlanlar arasndayd. Serbest brakldktan bir sre sonra Akura srgn arkada Ferit Bey'le Paris'e kamt. Akura'ya gre burada ilk grd Jn Trklerden biri, 1897 ylndan beri Paris'te tp renimiyle uraan Dr. erafeddin Mamumi olmutu. Dr. erafeddin, Avrupa basnnda beliren Trk dmanlnn kendisini nasl umutsuzlua sevk ettiini ve Osmanl-

63 Trk Yl 1928, s. 413 vd. 64 Akura hakknda verdiim bilgiler iki kaynaa dayanmaktadr: Yusuf Akura'nn Trk Yl 1928 (stanbul, 1928), s. 399 vd.'da kendi hayatna dair verdii bilgiler ve Muharrem Fevzi Togay'n Yusuf Akura: Hayat ve Eserleri, (stanbul, 1944) isimli biyografisi. 65 Trk Yl 1928, s. 399.

272 273 lk fikrinde artk ie yarar bir sentez grmediini Akura'ya anlatt. Jn Trkler arasnda o zamanlar artk genel bir kanaat haline gelen, Avrupallarn insaniyet ve medeniyet iddialarna inanlmayaca fikrini kendisine at. Jn Trklerin izledikleri politikann bir kmaza girdiinin Dr. Mamumi tarafndan yaplan izah Akura zerinde derin etkiler brakt. O zamanlar siyas ilimler konusunda en ileri eitim kurumu olan Ecole Libre des Sciences Politiques'e kaydolarak siyaset konusunda bilinenlerin Jn Trklere ne gibi bir yn gsterdiini anlamak istedi. Ecole Libre'de Akura, Emile Boutmy, Albert Sorel, Funck Brentano ve Leroy-Beaulieu gibi zamann tannm dnrlerinden ders grd. Dr. Yusufa gre, bunlarn ortak nitelii, "ciddi bir milliyetilik"ti.66 Albert Sorel'in derslerinden ald en deri izlenim "millet" biriminin modern tarihi meydana getiren unsurlarn arasnda en nemli unsur olduuydu. Funck Brentano'dan tarihin iktisadi unsurunun nemini renmi, Emile Boutmy'nin dersleri "milletler psikolojisine" nem vermesiyle sonulanmt. Ayrca, Boutmy'nin derslerinden ilerlemenin gerek yolunun devrim olmayp evrim olduu kansna varmt. Akura bu okula devam ettii srada ura-y mmet'i karanlarla temastayd. 1902 ylnda ura-y mmet'e birka makale de yazmt.67 Ecole Libre'de, Essai sur l'Histoire des Institutions de l'Empire Ottoman adyla yazd tezi, Jn Trklerin siyasetlerinde temel bir noktada yanl yola sapm olduklarn gstermeye alyordu. Tpk Tanzimat devlet adamlar gibi 66 lbid- . 67 Sonradan Eski ura-y mmetteki Makalelerinden adyla (stanbul, 1329) kmtr. Jn Trkler de siyasi dncelerine temel olarak "devlet" birimini kabul etmiler "millet" birimiyle ilgilenmemilerdi. Gerekte Jn Trklerin programnda bir Osmanl topluluunun kurulmasyla ilgili olarak ileri srlen nerilerin uygulanmasna imkn yoktu. Akura'ya gre Osmanl mparatorluu iin kar yol "self-government"e (metinde ngilizce) dayanan "federatif bir devlet ekline girmesiydi. mparatorluktan ayrlmak isteyen blmlere de "otonomi" verilmeliydi.68 Akura'nn daha sonra bu yazlarndan sz ederken ifade ettii zere: "Fikr-i milletin bu kadar inkiafndan ve muhtelif millet-

ler arasnda ve alelhusus iki din beyninde bu derece husumetin tahsilinden sonra mparatorluun muhtelif anasrn ittihat ve imtiza ettirmek, ondan bir millet tekil etmek gayr mmkndr."69 renimini tamamladktan sonra, Yusuf Akura, Rusya'ya gitmi ve 1905'ten sonra en nemli Tatar nderlerinden biri olmutu.70 Tarz- Siyaset Trk'e yazd ve daha sonra bir risale halinde, Tarz- Siyaset 71 adyla kan mektubunda Yusuf Akura gene ayn sorunu gzden geiriyordu. Osmanl mparatorluu'nun dalmas karsnda hal tarz dnlebilirdi. Bunlardan birincisi, Tanzimat devlet adamlarnn dndkleri are, Osmanllkt. Akura'ya gre bu politikann esaslarndan biri III. Napolyon'un "plebisiter" esas zerinde millet yaratma 68 Trk Yl 1928. s. 402. 6 bid. 70 Benningsen et Quelquejay, Les Mouvements Nationaux, s. 57-62. 71 AKuraolu Yusuf, Tarz- Siyaset, (stanbul, 1328).

274 275 teorisiydi. Gnmzde bir yazarn izah ettiine gre: "Bu ilkenin Napolyon tarafndan yorumuna gre fera veya fetih suretiyle elde edilen lkenin plebisiter yoluyla merulatnlmas mmknd. lke, milli bir kltrn i gelimesiyle ilgilenmedii gibi, milliyetlerin lke unsurunun dnda kltrel tzel kiiler olarak rgtlenmelerine msaade etmiyordu. lkede, 20. yzyln milliyet sorununun zor yanlarndan birini oluturduunu rendiimiz milli aznlk sorunu gz nne alnmyordu."72 Akura'nm "plebisiter" millet teorisine kar ynelttii eletirinin esas, "Tanzimat" devlet adamlarnn, "milli kltrdn "devlet" kavram kadar nemli olabileceini kavrayamadklaryd. Akura'ya gre Abdlhamit, Osmanllk fikrinin yerine panislm fikrini geirmeye almt. Sonunda, Osmanl payitahtnda kendi milletlerinin tarihiyle ilgilenen bir dnr grubu olumutu. Bunlarn tarih grleri ciddi aratrmalar sonucuydu. Akura bu ciddiyette Alman tarih okulunun izlerini gryordu. Bylece, insann aklna gelen bir dnce, bu tarihi ve bilim adamlarnn kltrel bir ynelme olarak tasavvur ettikleri Trkln siyas bir forml haline getirilip getirilemeyeceiydi. Bu dnce siyas bir forml haline geldii zaman Trklerden ibaret bir Trkiye'nin kurulmas eklini alacakt. Fakat, Trklerden oluan bir Trkiye, Osmanl mparatorluu'nun dnda yaayan Trkleri de akla getiriyordu. Aslnda, btn Trklerden meydana gelen bir devlet tabii ki daha kuvvetli olacakt. Gelecekte, byle bir devlet "beyaz"larla "san"lar arasnda bir tampon grevini grebilirdi.73 72 Binkley, Realism and Nationalism, s. 68. 73 bid, s. 28. Burada, bugn "ntralizm" ismini verdiimiz siyasetin souk savan bir sonucu olmayp, kendini yar Batl! ve yar Doulu saymann tabii bir sonucu olduunu gryoruz.

Akura, tarif ettii " trz- siyasef'ten birini semeyi okuyucularna brakyordu, fakat kendisinin de Trklk taraftar olduuna kuku yoktu. Ali Kemal, Akura'ya verdii cevapta, Akura'y "panislm" ve "Trk" eilimlerini icat etmekle sulandryordu. Ali Kemal'e gre, bu hareketler, Akura'nm tarif ettii ekilde bilinli, rgtlenmi hareketler deildi.74 Ona gre, her eye ramen, en salam politika Osmanllk politikasyd. Bu politikann Jn Trkler arasnda ne kadar derin kkleri olduunu, Akura'nm bir zamanlar srgn ve niversite arkada olan Ferit Bey'in Trk'e yazd mektupta ayn siyas gr savunmasnda grrz. Ferit Be/e gre: ' "Unutmamalyz ki Osmanllk, efrad havi olmakla beraber bir de ahs- manevdir. Efrada tavsiye edilen almak hedefi, ahs- manevye gelince bsbtn mnsz olur. Trkler hli muhafaza edebilsinler, hey'eti zevalden kurtulsunlar demek iin evvelemirde, o hey'etin o ahs- manevnin hedefini... tyin etmek lzmdr."75 Ferit Bey'se, o srada Paris'te yazlan, fakat Msr'da baslan ura-y mmefin bask ilerine memur edilmek zereydi.76 Bu bakmdan grnn ura-y mmet'in grn aksettirmesi muhtemeldir. Bylece, 1904'te bile ura-y mmet'in Osmanllk politikasnn zayf yanlarn grmesine ramen daha bu politikay terk etmek niyetinde olmadn gryoruz. Burada gene kltr sorunuyla karlayoruz. Ferit Bey'in tezi, ortak bir kltrn, kartrc bir etken olarak ortak rk veya dilden ok daha kuvvetli olduuydu. Tpk yuka74 Tarz- Siyaset, Ali Kemal'in cevab, s. 39-43. 75 Ferit Bey'in Cevab, Tarz- Siyaset, s. 59. Ferit Bey'in teklifi bir "dil temsili'ne [temsitin assimilation anlamnda] dayanyordu. Bu uurda bir hayli zorlayc yollara bavurmay gze alyordu. bid., s. 51. 76 Bak. Kuran, ittihat ve Terakki, s. 203.

276 277 ' rda fikirlerini tahlil ettiimiz Abdullah Cevdet gibi, Ferit Bey de "kltr" yalnz "manevi" bir unsurdan meydana gelmi sayyordu... Onca, Osmanl mparatorluu'nda iblmnn "millet" esasna gre yaplm olmas, ynetim ve engin Trklerin giritikleri faaliyet kollar olmas, ticaret, sanayi gibi faaliyetlerin Trklerden baka unsurlarn denetiminde bulunmas nemli deildi. Oysa ki, bugn, Deutsch'un77 almalarndan sonra, kltrn maddi temelinin "manevi" unsurun ayrlmaz bir paras olduunu biliyoruz. Arada srada Trklerin iktisadi faaliyete katlmalarnn zorunluluu hakknda Jn Trk yaynlarnda saptadmz zlem, bu noktay sezer gibi olduklarn gsteriyor. Bu seziin en kuvvetli olduu kimse Prens Sabahattin Bey'dir ve bu dnrn deerinden sz edildii zaman iaret edilmek istenen de budur. Ancak, genel olarak, Jn Trkler, modernlemenin birbirine skca bal olan iki ynn "gelime"-"kltrel benlik yaratma" ynlerini birbirinden ayr eyler saymlardr. ura-y mmet yazarlarnn kltre verdikleri nem baka bir gelimeye de iaret etmektedir. Toplumu birbirine ke-

netleyen "manevi" unsurun din olduu kadar dinle ilgisi olmayan bir "kltr" olabilecei yeni bir keifti. nc bir nokta da maneviyat merkezinin dinden topluma doru kaymasyd. Artk, bireyleri balayan, din dogmalar deil, toplumun emirleri olacakt. Bylece, nceleri dinin tad bir kutsallk topluma intikal ediyordu. Bunun iindir ki din kutsalln topluma zararl olacak ekilde kullanmak isteyenlere kar ura-y mmet'te iddetli bir tepki gryoruz. ura-y mmet, Anadolu kylsn istismar eden eyhlere tam anlamyla cephe almt.78 te yandan, dergide "Mslmanlarn bugn her yerde byle 77 Bak. Deutsch, Nationalism, andSocialCommunication, Blm VI. 78 "Abdlhamit Devrinde slmiyet," ura-y mmet, 2 Kasm 1902, s. 2-4. zayf ve hakir kalmalarnda balca sebep vezaif-i Islmiyetin menafi-i umumiye ve fezail-i itimaiyeye ait cihetlerini ifada kusur etmeleridir"79 gibi ifadeler, toplum amacnn nasl teolojik amacn yerine getiini gsteriyor. ura-y mmet'te artk ulemann yazdklar makalelere rastlanmyor.80 te yandan ura-y mmet'te Padiah'n "halifelik iddialar" bir zenti olarak nitelendiriliyordu. nk bu iddialar, dergiye gre, halifelii Osmanllara armaan eden Yavuz Sultan Selim'inkileri geiyordu. Abdlhamit'e kar artk hibir ekilde bir sayg gsterilmiyordu. Bazen de, "Sultanlk" kurumunun bile ura-y mmet'm onayn almas iin baz deiikliklere uramasnn gerekeceini ima eden yazlara rastlanyordu. Aadaki ifade bunun bir rneidir: "Trklerin ektikleri payansz musibetlerin kffesi(ni) u uursuz mnsz 'saye-i hne' terkibinde hulsa etmek kabildir. Bu milleti hlet-i itimaiye, siyaseyi ve insaniyesinde aldatan ne kadar reddiat varsa bu terkib-i kzibin altnda toplanmtr."81 Genel olarak "monari"nin olumlu bir rejim olabilecei fikri devam ediyordu. Bu olumluluu salamak iin "hnedn- saltanat ile millet arasnda hissiyat- mtekabileden mutahassl bir muvazene" meydana getirmek gerekiyordu. Osmanl ehzadelerini "kafes" sisteminden kurtarmak suretiyle bu sonu elde edilebilirdi.82 Fakat ura-y mmet'm halkla hkmdar arasndaki bu ilikileri Avrupa'daki meruti monarilerde olduklar gibi yerletirmeyi tahayyl etti79 "ittihat ve Teavn," ura-y mmet, 23 Mays 1903. 80 ncelemelerimden anladm kadar bir tek istisna ile: "Merutiyet-i darenin Ezher Cihet Lzumunu spat Beyanndadr," ura-y mmet, 7 Eyll 1903, s. 1-2. 81 "Saye-i ahane," ura-y mmet, 20 Austos 1902, s. 3. 82 "Hanedan- Saltanat," ura-y mmet, 9 Kasm 1904.

278 279 ini belirtmek gerekir. "arkl" yaltaklk ortadan kalkacakt. "inliler; her hcum eden dmana kar malub ve makhur olarak ricat ettike, semapaye-i uluhiyyet, mabad niin-i kudsiyet addettikleri mparatorlarna tapyorlar. Bizler de, bir memleket, bir kt'ay kaybettike dman- slmiyet olan Abdlhamit'i h 'Zllallah fil arz', 'Halife-i habib

hda' gibi ilh evsaf ile yadetmekten ar etmiyoruz."83 Dnyada hl "tahtl edepsizler" ve "cellatlar" mevcuttu ama "Sorbonlar, Hugolar, Tolstoylar" terazinin teki kefesinin ar basmasn salyorlard.84 Abdlhamit'in veraset sistemini kendi isteine gre deitirmesi, ura-y mmet''iler tarafndan ayn nedenden dolay kabul edilmiyordu: bu yetki Bat meruti monarilerinde artk hkmdarn elinden alnmt. 1905-06'da olan iki olay, ura-y mmet'te yazlanlara belirli bir ekilde etki etti. Bunlarn birincisi Rus ordularnn Rus-Japon Sava'nda yenilmesi ve ilk Rus Millet Meclisi'nin (Duma) olumasyd. kincisi ise ura-y mmet'te politikann ynn belirleme yetkisinin Dr. Bahaettin ve Nazm Beylere gemesiydi. Bununla ilgili olarak ura-y mmet grubu Prens Sabahattin'le btn iliiini kesecek ve derginin evresinde toplananlar yeni bir parti ismiyle ortaya kacaklard. ura-y mmet'te o zamana kadar ileri srlen temel tezlerden biri, halkn, bir bilince erimeden ihtilal yapamayacayd. Dergiye gre, bu bilin, karsna geilmeyen hrriyeti fikirlerin yaylmasyla zaten yava yava oluuyordu. ura-y mmet'in sz konusu hrriyeti akm Hugo ve Tolstoy'un fikirleriyle bir tutmasndan bu hrriyetilii ok zel anlamda anladn karyoruz. Sezai Be/in grlerinin ve 83 [Sezai] "Aksa-y ark," ura-y mmet, 2 ubat 1904, s. 1. 84 "Abdlhamit'in Hal'i," ura-y mmet, 30 Mart 1903, s. 3. Hugo'nun sosyal adalet anlaynn rn olduu kuku gtrmeyen bu tutumun z "fakirlik, esaret, crm ve harp gibi pratik problemleri bir hmaniter ykselme gr asndan" ele almasyd.85 Yukarda grdmz zere, Samipaazade Sezai'nin Trk edebiyatna getirdii yenilik, esaret sorununun sosyal bir afet olduunu anlatmak olmutu. Bat devletlerinin davranndan duyduu hayalkrkl bir bakma onlarn "Tolstoycu" davrana uymadklarndan domutu. Gene ura-y mmet'in "ihtilaf'e kar gsterdii nefreti ve "tekml" tercih etmesinde bu hmaniter-Tolstoycu tutumunun izlerini grebiliriz.66 ura-y mmet 1905 tarihli Rus ihtilalini byle bir "tekmln sonucu olarak deerlendiriyordu ve dergide "Rusya'da Harekt- Fikriye"87 bal altnda inceleniyordu. Bu itibarla Osmanllara Rus ihtilalinden ibret almalar salk veriliyordu.88 te yandan, Ruslarn Rus-Japon Sava'ndaki yenilgileri Japonya iin bir hayranlk yaratmt. Asya'nn kendi kendini kalkndrabilecei ilk defa ciddi bir ihtimal olarak ura-y mmet'e ele almyordu. Dergide ifade edildii zere: "Yukarda beyan ettiimiz vukuat- harbiyenin cihana, ve bugn cihan iinde en fena idare olunan vatanmza kar tesirat azimdir. Zira Asyallar ilk defa olarak Avrupa'y tarik-i hrs ve istilsnda tevkif ediyor. Tesiri azimdir, zira nfuzda, kuvvette, iktidar- mdafaada hibir eyden madud olmayan 85 Hayes, Hugo'nun ve Dickens'n davranlarndan sz ederken bu deyimi kullanyor. Bak. A Generation of Materialism, s. 152. 86 [Sezai] "htilal," ura-y mmet, 15 Temmuz 1904, s. 3. 87 "Rusya'da Harekt- Fikriye," 6 ubat 905, s. 1. 88 Rus ihtilalinden sonra "Okuyun, bret Aln" balyla Rusya'dan haberler verilmeye balanmt. Bak. gene "Rusya'da Fakr- Asker", ura-y mmet, 21 Mart

1905, s. i; "Nasl lyorlar?," 1 Mart 1907, s. 1; "Gorki'nin Zabitana Bir Mektubu," 12 Mart 1905, s. 1.

280 281 Asya bugn mevcut oldu. imdi bir Asya var ki Avrupa ona kar meden ve insan muameleye mecbur olacak."89 Bylece, iki yl nce Yusuf Akura'nn ifade ettii Osmanl mparatorluu'nun "tampon" bir devlet olmas fikrinin yerine, btn Asyallarn ortaklaa almas fikri geiyordu. ura-y mmet'in ierii, evresinde toplanan Jn Trk grubunun "parti" politikas hakknda da bir fikir vermektedir. Sz konusu gelimeler, Terakki ve ttihat grubunun 1908 hareketinin arifesinde ne gibi bir "hava" iinde olduunu anlatmas bakmndan nemlidir. 1902 Jn Trk Kongresi esnasnda "mdahaleci" grubun ounluu salam olmas, Arnavutlar gibi zaten Osmanl mparatorluu'nda bir "separatizm" (ayrlmaclk) siyaseti gtmeye kararl olan unsurlar evresine toplamasndan ileri gelmiti. Fakat Kongre'den sonra, her "separatist" unsur kendi milletinin dergisi evresinde toplannca bu "ekseriyet" bir "ekalliyet" haline gelmiti. Bylece, Kongre'deki "ekalliyet" grubunun, ura-y mmeti karanlarn, entelektel gc sabit kalrken Sabahattin Bey'in evresindeki grup da bir dergiyi dzenli olarak karmasna msaade etmeyecek ekilde klmt. Sabahattin Bey'in 1903 ile 1905 arasnda bilimsel incelemeye girimesi bir bakma bu pratik zorlamalarn sonucuydu. ki grup arasndaki ilikileri bu k altnda incelemek gerekir. Bu itibarla "ekseriyet" grubunun 1902 Kongresi'nden hemen sonra Terakki ve ttihat isminde bir rgt olarak faaliyete balam olduunu ve Sabahattin Bey'in de bu tarihte Teebbs-i ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'ni kurduu eklinde, Kuran'n eserlerinden edinilen izlenim doru deildir.90 ura-y mmetteki makaleler, iki gru89 "Muharebe ve ihtill," ura-y mmet, 6 Nisan, s. 1-2. 90 Kuran byle bir tez ileri srmyorsa da eserinin blmlerinin kark dzenlen282 bun arasnda hl mevcut olan balarn ancak 1906 yl yaznda kesin olarak koparldn gstermektedir. 1906 yl banda, ura-y mmet'in yazarlar arasnda grlen yeni bir sima, Dr. Bahaettin akir, Prens Sabahattin'le temasa gemi ve Sabahattin Bey'le "ekalliyet" grubu arasndaki kesin ayrlklar saptamak istemiti. Dr. Bahaettin akir'e inanacak olursak, Prens Sabahattin'e programnn neden ibaret olduu sorulmu, o da byle bir programnn mevcut olmadn bildirmi, fakat bir sre sonra Dr. Bahaettin'e Franszca yazlm bir program metni vermiti. Bu program, ura-y mmet grubu tarafndan gzden geirilmi ve iindeki adem-i merkeziyet unsurlar dolaysyla reddedilmiti.91 O zamana kadar, ura-y mmet, "Hkmet-i Meruta ve Islahat- Umumiye Taraftarlarnn Vasta-i Neriyatdr" ibaresiyle kmt. Sabahattin Bey'in programnn reddedil-

dii 27 Temmuz 1906 tarihli ekten sonra Franszca "Comite Ottoman d'Union et de Progres" ve Trke "Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti'nin vasta-i neriyatdr" balklaryla kmaya balamaktadr. Gazeteye egemen olan yeni hava ve bundan sonra Terakki ve ttihat Cemiyeti'nin izledii sert ve "komiteci" taktikler,92 Sabahattin Bey'le yaplan ve iki grubun kesin olarak ayrlmasyla sonulanan grmelerin bir taktik eseri olduunu ve partinin uyarl ve etkili bir rgt olarak almasn salama hazrlklarndan ibaret olduunu dndryor. ura-y mmet'in 28 Austos saysnda, Dr. Bahaettin akir, Cemiyet'in i haberlemesinin tek sorumlusu olarak ortaya kyordu. Ksaca, Bahaettin akir, yirmi yl kadar sonra mesi, kitabn ok dikkatli okumayanlarda byle bir izlenim uyandrmaktadr. Bak. Kuran, Jn Trkler, s. 169-170. 91 ura-y mmet, Ek, 27 Temmuz 1906. 92 "Dinleyiniz," ura-y mmet, 20 Temmuz 1907, s. 1. 283 Stalin'in Parti Sekreteri olarak Rus Komnist Partisi'ne verdii yn ayn taktikler sayesinde Terakki ve ttihat Partisi'ne vermiti. Sonralar, Dr. akir ttihat ve Terakki Sekreterlii grevini stne alacakt. Bahaettin akir Bey'in ura-y mmet'te iktidar eline geirmesinden sonra Sezai Bey'in yazlar zamanla azalyor, te yandan, o zamana kadar ileri srlen tema'l&r ok daha sert bir ekil alyordu. Antiemperyalizm konusundaki makalelerde rnein yle bir ifadeyle karlayoruz: "Malmdur ki Times ngiltere'nin merkez-i muamelt- ticariyesi olan siti'de kar. Ticaretin kalbi, 'sermayedaran'n bir unsur-u zi-i stunudur. Denilebilir ki Times gazetesini tab eden arklar, kalbin kabul edemeyecei surette bir tarafa ylarak fukaray ezen milyarlar... ngiltere'ye Transvaal muhabere-i na-meruunu iln ettiren o sermayedarlarla bu gazetelerdir... ngiliz para, kaplan kan, Abdlhamit namus grnce ldryor. Makedonya'da Bulgarlar kyleri yakyor, oluk ocuu katl- idam ediyormu, ngiltere sermayedarlarla Times, Standart gazetelerinin menafiine dokunmadka ne vazifeleri!" Bu yeni ura-y mmet'te slm memleketlerinin gerilii zerinde duruluyor ve Msr'da, eitli Osmanl unsurlarn ayn planda tutarak bir federasyon kurma peinde koan ura-y Osmani grubuyla alay ediliyordu. ura-y Osmani, "ittihaf'n yalnz "millet-i hkime"nin bir politik oyunu olmadn ispat etmek zere eitli Mslman lkelerinde grlen kltrel faaliyetten Trkleri de yararlanmaya armt.93 Buna ura-y mmet yle cevap veriyordu: "Osmanllarn en byk ksmna mehul olan ve Arapa 93 Aslnda ura-y Osmanfe Araplar ounluktayd ve Rait Rza gibi Msrl milliyetiler tarafndan kurulmutu. Bak. Zeine N. Zeine, Arab Turkish Relations and the Emergency of Arab Nationalism (Beyrut, 1958), s. 67, Not. 10. lisannda kan Msr'n, Tunus'un mecmualar, cerideleri Trkiye Mslmanlarm nasl tenvir edecektir?"94 te yandan, slm dininin Ahmet Rza Bey'de grd "sosyal pekletirici" grevine bir yenisi ekleniyordu: o da Jn Trklerin slmi politikay bir silh olarak kullanmay dnmeye balamalaryd. Burada panislmizm daha sz konusu deildir. Ama, ura-y mmet'te belirtildii zere,

Rus Mslmanlarnn 1906 Kongresinde kabul ettikleri "Millet kuvvettir, din kuvvettir" ilkesini uygulamakt.95 te yandan, Osmanl ulemas "hayvanane bir teslimiyet"96 tevik etmi olmakla sulandrlyordu ve monari hakknda o zamana kadar kullanlmayan iddette ifadeler kullanlyordu.97 Hatrlanaca zere bu tema'lar Osmanl'da grdmz konulara ok benzemektedir. Her iki dergideki "militanlk" niteliinin artmas ynetimin Asker Tbbiyelilerin eline gemesiyle ilgili olmu olduu mehtemeldir. Sezai gibi devlet hizmetinde bulunmu, genel bir kltr alm olan kimseler ancak bir dereceye kadar "komiteci" olabiliyorlard. Asker Tbbiye rencileriyse, Osmanl mparatorluu'nun dzeniyle okullarnda gzlerini aan 19. yzyl Avrupa materyalizminin koyduu eserler arasndaki farklar telif edilmeyecek kadar geni sayyorlard. Kendi evreleriyle yeni kefettikleri lem arasndaki kontrast kolayca "aktivizm"e kaymalarn salayabiliyordu. Bu bakmdan Murat Bey'in, fen tahsilini grenlerin kendi toplumlarnda dengesizlik unsurlar olacaklar kefi o kadar da yanl bir tehis deildi. ttihat ve Terakki'nin en aktivisit unsuru "fen" tahsili grenler arasnda kmt. zellikle zerinde durulmaya deer bir nokta "akti94 "Garip Bir stimdat ve imdat," ura-y mmet, 15 Eyll 1907, s. 11. 95 "Rusya Trkleri," 30 Kasm 1906, s. 1. 96 ura-y mmet, 15 Temmuz 1907, s. 1. 97 bid.

284 285 vizm"in "radikaFlik olmaddr. Radikallik, toplumu temelinden deitirmek isteyen bir tutumdur. Jn Trklerin "aktivizm"inin hedefiyse ok daha basitti ve ynetimi her ne suretle olursa olsun deitirme isteine inhisar ediyordu. Aktivist davran, ordunun mparatorluu koruma konusunda ezelden beri tam olduu sorumluluk duygusuna, bu sorumluluk duygusunun da temelini "gaza" ideolojisine balamak mmkndr. Her ne kadar, Jn Trkler bu ideolojiyi "gemi" sayyorduysalar, vatanperverliklerinin derin kklerinin bu temele dayandnda kuku yoktur. Balkan komitelerinin yntemi bu davran hareket haline getirmitir, fakat gene burada bir ayrm yaparak Jn Trklerin "komite"ciliinin Balkan komiteciliinden daha lml olduunu hatrlamak gerekir. VIII. BLM PRENS SABAHATTN VE JN TRKLER Jn Trk dnrlerinden Prens Sabahattin Bey, imdiye kadar memleketimizde, zerinde en ok durulmu olan siyasi dnrlerden biridir. Bu ilgi, II. Dnya Sava'ndan sonra ortaya km ve o sralarda Prens Sabahattin Bey'in fikriyat olduka ayrntl bir ekilde tahlil edilmitir.1 Sz konusu tahliller Prens Sabahattin'in dncesinin anahatlarm ve karakterlerini ortaya karmtr. Bu bakmdan, burada Prens Sabahattin Bey'in ne hayatn ve ne de dncelerini aklamaya fazla yer ayrdk. Prens Sabahattin'i ele almzdaki ama, grlerini anlatmaktan ok, siyasi ve sosyal ta-

savvurlarn yukarda tahlilini yaptmz gr ve davranlarla karlatrmaktr. te yandan Prens Sabahattin'in yal1 Ahmet Bedevi Kuran'n daha nce andmz eserleri az ok Prens'in hatrasn yceltmeye ayrlmtr. Bunun yannda yukarda Blm I, Not. 1'de anlan Tunaya'nn eserleri ve Vatan, 5 Temmuz 1950'de "Prens Sabahattin" ismindeki makalesi, buna ek olarak, Cavit Orhan Ttengil'in Prens Sabahattin (istanbul, 1954) ismindeki eseri anlmaldr. 286 287 nz 1908'den nce km yazlar zerinde durmak istiyoruz. Dikkate deer bir nokta, memleketimizde teorik konular zerinde "entelektel polarizasyon" olayna pek az rastlanmasna ramen, Prens Sabahattin'in fikirlerinin iki fikr "takm"n olumasna neden olmu olmasdr. Bunun kayna gstermeye altmz zere, Prens Sabahattin'in grlerinin gerekten hayatmzn en derin kklerine dokunmu olmas ve bu bakmdan kendi kendini eletirmeyi ancak yzeysel bir anlamda anlayanlar rahatsz etmi olmasdr. Gerek udur ki Prens Sabahattin, bazlarnca, toplum "tabu'larmza dokunduu iin beenilmemitir. Prens Sabahattin'in fikirleri evresinde meydana gelen "polarizasyon"un yararl yan bizzat kendi toplum "tabularmzn zerine k samasdr. Zararl yn, Prens Sabahattin'in fikirlerini yakndan incelememi olanlar arasnda Prens Sabahattin aleyhtarlnn veya taraftarlnn siyasi bir "vaziyet ala" tekabl etmesindendir. Bylece, sz konusu ettiimiz ilk aratrmalarn yerini, zamanla,, donmu bir "lehte" veya "aleyhte" tutum almtr. Prens Sabahattin'in fikirlerini incelerken nce kendi samimiyeti zerinde durmak gerekir. Buna kuku yoktur. Prens Sabahattin, birtakm ferdiyeti - kapitalist - emperyalist-din karlarn savunucusu olmamtr. Fakat, Prens Sabahattin'in hayatndaki baz olaylar, kendisiyle ayn dncede olmayanlarn, gene samimi olarak, bu gibi "kozmopolit" akmlarn savunucusu olduu sansna dmelerine sebebiyet vermiti. Bu olaylardan birincisi, Prens Sabahattin Bey'in baz Katolik evrelere olan yaknldr. 1906 tarihinde Constantinople aux Derniers Jours d'Abdul Hamid ismiyle kan ve Prens Sabahattin Bey'in tarafn tutan ilk eserin bir Katolik papazmca yazlm olmas, deil yalnz Bahaettin akir Bey grubu arasnda, Avrupal yazarlar arasnda bile Prens'in Katolik kilisesi tarafndan kullanlmakta olduu izlenimini yaratmtr.2 Bahaettin akir Bey'in, 1906 yaznda Prens Sabahattin'den bir program istedii zaman ancak "Franszca" yazl bir program alabilmi olduu eklinde ura-y mmet'e koyduu haber, Sabahattin Bey'le Katolik kilisesi arasnda byle bir baa iaret etmenin yoluydu. Bahaettin Bey'in aadaki eletirisi durumu daha da aydnlatmaktadr: "Sabahattin Bey, anasr- Hristiyane-i Osmaniyeyi 0 kadar dev aynasyla gryor ki bu satrlar okurken insan Tatavl'y Paris, Kumkap'y Londra zannediyor."3 Gz nnde tutmamz gereken ikinci bir nokta, Sabahattin Bey'in kardei Prens Lutfullah'n Damat Mahmut Paa'nn lmnden sonra stanbul'a gizlice girmeye alrken Abdlhamit'in ajanlarnca yakalanm olmasdr. Lutfullah Bey bundan sonra affedilerek stanbul'da oturmaya

zorland. 1906 yl yaznda, Padiah Lutfullah Bey'i Sabahattin Bey'in memleketine dnmesini salamas iin Fransa'ya gnderdi. Sabahattin bu teklifleri reddetti, fakat kardeinin Avrupa'ya byle kritik bir anda gelmesi herhalde durumunu zayflatmt. Sabahattin Bey'in fikirleriyle ilgili olan nc nokta, sosyal kkeniydi. Her ne kadar, aada gstermeye alacamz zere, gerekte Sabahattin Bey, Bahaettin akir Bey'den daha ok halka gveniyor ve inanyorduysa da, Bahaettin akir Bey bir "halk ocuu" olmann kendisine (btn otoriter ve halkn kabiliyetinden kukulanc fikirlerine ramen) otomatik olarak bir halk sevgisi baladna inanyordu. "Sabahattin Bey Boazii'nde, amlca'da, Erenky'de saraylarnda asude nin-i istirahat iken, kk kalplerinde 2 Ramsauer, The Young Turks, s. 88. 3 "Sabahattin Bey'e Cevap," ura-y mmet, 1 Haziran 1907, s. 2.

288 289 ule fesan ate-i hamiyyet sevkile milleti ikaz iin ortaya atlan Mekteb-i Harbiye talebelerinin kanl kanl nefiy ve tariplerini grememilerdi."4 Bu kiisel unsurlar, ura-y mmet'iler tarafndan Prens Sabahattin'in sosyal teorileriyle bir planda tutulmu, teklifleri bu ynden ele alnmtr. Bundan dolay da gnmzde bile Prens Sabahattin'in fikirlerini meydana getiren unsurlar, birbirinden ayrt edilmemitir. Bu unsurlar birbirinden ayrrsak, temelden balamak zere yle bir fikr yapyla karlarz: a) Bir insan ideali b) Bu insan idealini gerekletirecek bir eitim teorisi c) Bu insan idealine uygun bir toplum tasavvuru d) Mevcut toplumlarn yapsn tahlil etmeye yarayacak bir "toplum tahlil yntemi." Yukarda yaptmz ayrm analitik bir ayrmdr. Sraladmz fikirler, byk bir ihtimalle, Sabahattin Bey'in zerinde braktklar etki bakmndan, sondan balayarak sralanmaldr. Ancak, Sabahattin'in fikirlerinin yapsn izah ve sakl baz unsurlar gz nne getirmesi bakmndan yukardaki model yararldr. Sabahattin Bey'in sekreteri, Joseph Denais, La Turquie Nouvelle et l'Ancien R4gime 5 adl eserinde Sabahattin Bey'in etkisi altnda kald dnrleri yle sralyor. Haeckel, Bchner, Fouille, Le Play ve Edmond Demolins. Bchner'in fikirlerini daha nce Abdullah Cevdet Bey vesilesiyle incelemitik. Haeckel, gene ayn biyolojik materyalizmin temsilcilerindendi. Fouille ise siyasi teoriler gibi "temel" fikirlerin kaynann baz psikolojik igdler olduunu kabul ediyordu. Bu bakmdan gr dzeyi Jung'un "archetype'lerine Ibid. 5 Joseph Denais, La Turguie Nouvelle et l'Ancien Rgime (Paris, 1909), s. 76. Not. benzer. lgi ekici olan nokta Fouille iin ahlkn ve bu itibarla genel olarak fikr yaplarn kaynann "ite - intrinseque" olmu olmasdr. Fouille, Durkheim gibi ahlkn temeli-

ni dta, toplumun koyduu normlarda aramaya muhaliftir. Bylece, Prens Sabahattin Bey'in "insan" anlayn devrin en bireyci sosyal dnrlerinden birinden aldn gryoruz. Bu teorisi Edmond Demolins'in de insan teorisinin temelini oluturmaktadr. Edmond Demolins'in 1910'a kadar yaynlad eserlerin ounluunun6 tema's toplumun, zelliklerini birey ve aile gibi daha kk birimlerden alddr. Bu bakmdan bireyi ve aileyi muayyen bir "toplum" uruna feda etmek ortca toplum sorunlarn yanl bir dzeyden grmektir.7 Demolins bu temel grn Le Play'den almt. Le Play de soyut bir "toplum"dan hareket edeceine toplum iindeki insanlarn ve ailelerin yaayn incelemekten toplum mekanizmalar hakknda daha doru bilgiler elde edileceini dnmt.8 Demolins'in 1897'de yaymlad ve Prens Sabahattin zerinde derin etkileri olduu bilinen A Quoi Tient La Supriorit des Anglo-Saxons isimli eseri bunun pratik bir rneiydi. Demolins'e gre Anglosakson memleketlerinde terbiye her eyden nce bireysel yetenekleri gelitirmeye yneliyordu. Sonuta toplum bundan yararlanm, ngilizler ve Amerikallar gelimi milletlerin banda yer almlard. Bu tutumun devlet ynetimine yansy kendini geni bir adem-i merkeziyetilikte gsteriyordu. Tersine karakteristii "amme iktidarnn genilii ve merkezi bir idare" olan toplumlar, bireye nem vermeyen toplumlar, merkeziyeti nitelikleri devam ettirecek bir eitim sistemine dayanyorlard. Bu tip toplumlarda bireyin kiisel gelime eilimine set ekiliyordu 6 Le Mouvement Municipal au Moyen Age (Paris, 1875); A Quoi Tient la Supriorit des Anglo-Saxons, (Paris, 1897), L'Education Nouvelle, (Paris, 1898). 7 Demolins, A Quoi Tient, s. 267. 8 Bak. Le Play, Encyclopedia of SocialSciences, II, s. 411-412.

290 291 ve birey her eyi toplumdan beklemeye alyordu. Demolins, Fransa ve Prusya'da devlet memuriyetine olan rabeti bu ekilde aklyordu. Bu tip toplumlarda memurlarn ok olmas merkeziyet ve amme iktidarnn kuvvetlenmesi srecini durmakszn kuvvetlendirecekti, bylece, bir ksrdngye girilmi oluyordu. Anglosakson eitim sistemiyse bu lkelerde yaayan kimselerin hrriyetleri bakmndan kskan davranlarna yol ayordu. "Memur"un Osmanl Toplumundaki Rol Prens Sabahattin'in Demolins'in eserlerinde yukarda sz konusu ettiimiz ksrdng fikrine rastlad anda kendi toplumu hakknda o zamana kadar kimsenin nem vermedii baz noktalarn aydnlandn hissettiine kuku yoktur. Sabahattin Be/e gre Osmanl toplumunun da zellii bir memur zmresinin tahakkmyd. Kendi ifadesiyle: "Kuvve-i icraiyeye temellk eden o arszlar kafilesi ahsn her tecelli-i ulviyesine hayvanca saldryorlar, ta ki darabat- istibdat altnda hibir ba kalmasn, seviye-i millete herkes hem-ayar olsun."9 Burada zerinde durmaya deer bir nokta Prens Sabahattin'in bizzat "memurlua kar cephe almasyla o zamana kadar hibir Jn Trkn yapamad derinlikte bir eleti-

riye kalkmasyd. Murat Bey asalak Yldz brokrasisinden sz etmiti, Ahmet Rza Bey devlet ilerinin tembel Osmanl mekanizmasndan alnarak uzmanlara verilmesini istemiti, fakat bizzat "memur"a kar ynelmek ve memuriyeti zararl bir ura saymak, her trl "elite"in memur olduu bir lkede ok derin bir sosyal eletiriydi. Prens Sabahattin'e kar 9 Sabahattin, "Terbiye-i Milliye," Terakki, Haziran 1908, s. 3. ynelen en ac hcumlar kukusuz, kolayca elde edilmi mevkilerini kendilerine salayan toplum dzeninin, halk kesin olarak bir "ynetenler" ve "ynetilenler" zmresine ayran sistemin yerine Anglosakson memleketlerinde egemen olan hayat mcadelesiyle rahatlarn kaybedeceklerini sezen kimselerden gelmiti. Bugn dahi, Trkiye'de, memur snfna dahil olmann verdii imknlar, memurlarca kolay kolay terk edilmemektedir. Bundan altm yl nce, btn bir hayat tarznn deitirilmesini ve mevcut sistemde reklenmi olan brokrasinin kaldrlmasn ngren bir tasavvur pek tabii ki birok engellerle karlaacakt. Radikal bir toplum deimesi dnmeyen, yalnz kendi konumlarn garanti altna almak isteyen bir memur (Mlkiyeli ve Asker Tbbiyeli) grubunun ounluunu oluturduu ttihat Ve Terakki Cemiyeti doal olarak memurlua hcum eden bir retiyi en sert bir ekilde reddedecekti. Demolins'e gre bir "memur" toplumuyla beraber gelen unsurlardan biri merkeziyeti bir ynetim sistemiydi. Siyasi iktidar memur snfnn elinde topland iin ve bunlar da sistemi devam ettirmek istedikleri iin en kk ynetimsel ilemi denetimleri altnda bulundurmak zorunluydu. Bu durumu Prens Sabahattin yle tarif ediyordu: "Mevaki-i liye kuvve-i icraiye tarafna yani memurlara, onlarn maieti ise aldklar maaa ve bittabi o maan geldii tarafa bal. Nasl olmasn ki hkmet kapsndan kar kmaz sokakta kalacaklarna hepsi iman getirmi. O halde, servet, ikbal, iktidar her ey hkmdardan gelecei iin btn gzler onun gzne girmeye, onun gz ise tahakkm artrmaya dikiliyor."10 Bu sistemin ynetimsel rejimi ekillendirmesinin yan 10 Ibid.

292 293 banda, ikinci bir zellii iktisadi sistemi belirlemesiydi. Bu memleketler ekonomik potansiyellerini gerek bir gelime haline aktaramamaktadrlar. "Anadolu kylsndeki ismet-i ahlk maietin sadelik ve kolayl mahsuldr. Fakat bu hayat kyly faal bir s'ye altramad iin tevlit ettii terbiye teebbs yerine grenee, istikbl yerine maziye mteveccih. Bundan dolay da kavmin kuvve-i istihsaliyesi ilerlemiyor.!. Mstahsiller, kazan dklaryla yaayan ve memleketi yaatanlar, kyllerle esnaf ve kk tacirler. Bunlarda ise alelekser madd manev hibir sermaye bulunmad iin tuttuklar ii ilerletemiyorlar..."11 Prens Sabahattin'e gre, merkeziyet sisteminin, btn bunlarn yannda zellikle Osmanl mparatorluu'nun bn-

yesinden ileri gelen bir sakncas vard, o da Dou sorununun ancak "Trklerin anasr- muhtelife ile hem dest-i vifak olarak" meydana getirecekleri "muvazene-i itimaiye" sayesinde halledilebilmesiydi.12 Prens Sabahattin'i adem-i merkeziyete sevk eden tek fikir bu deildi. Ayn zamanda "demokrasi" anlaynn Jn Trklerinkinden ok farkl olduunu ve bir bakma bu fark dolaysyla adem-i merkeziyeti setiini syleyebiliriz. Modern temsili teorinin kklerini incelediimiz zaman iki ana akmla kar karya bulunduumuzu syleyebiliriz: bunlardan biri ve kronoloji bakmndan nde geleni, Kari Friedrich'in ifadesiyle, modern merkeziyeti devletle beraber oluan kuvvetli brokrasinin kuvvetine set ekmek iin beliren fiili protestolarn temsil teorisidir.13 kinci bir akmsa "milli irade"nin egemen olmasn isteyen akmdr. Jn Trk11 Ibid. 12 Terakki, 1 Haziran 1908, s. 5. 13 Kari Friedrich, Constituonal Government and Democracy, (Boston, 1950), s. 57. lerin ounluu, balangta bu konudaki fikirlerini pek fazla akla erdirememi olmakla beraber, zamanla, "maeri vicdan" kavramn hatrlatan, kapsayc ve soyut toplum teorileri kabul ettikleri derecede bu mecraya kapldklar izlenimini veriyorlar. Prens Sabahattin, tersine, birinci akmn bir temsilcisiydi. Bu itibarla onun iin parlamento, rtl ve kendisince belirlenecek bir "milli irade"nin bulucusu deil, bir denetimler silsilesinin st kademesinden ibaretti.133 "Merkeziyete istinat eden meruiyette tefti memleketin bir noktasndan balayarak chat- sairesine intiar eder. Memurinin ksm- azamini merkez tayin ettii iin vilyetlerin mesalih-i umumiyesi onlardan mteessir olmayan efrad ile idare olunur. Bu idare ister bir kii tarafndan gelsin (hkmdar), ister be yz kii (parlamento) neticelerin her ikisi de bir kapya kyor: stibdat. Deien keyfiyyet deil kemiyyet. Adem-i merkeziyete istinat eden meruiyette ise, tefti, memleketin eczasndan, nahiyelerden balayarak tedricen byye byye merkeze mntehi olur. Tabiidir ki nahiye, kaza ve vilyet mecalisi, memurlarn, en basit menfaatleri muktezas namuslu ve muktedir zattan intihap eder."14 Dikkate deer olan nokta Prens Sabahattin'in mahalli seimleri Murat Bey ve Ahmet Rza'nn hocas Pierre Lafitte gibi "ehliyetsizlerin" deil, namuslu ve yetenekli insanlarn seilmesiyle sonulanacana inanmasyd. Bylece, Prens Sabahattin, taraya, bizzat taradan gelen Jn Trklerin ounluundan daha geni bir kredi amaya hazrd. Bu husus, Jn Trklerin btn tarallklarna ramen, Osmanl brokrasisinin kalplarna ne kadar uymu olduklarn gsterir. Bu iman ve samimiyet Prens Sabahattin Bey'in taraftar 13a Milli irade "bulucusu" deyimi Prof. Burdeau'nun Siyasal Bilgiler Fakltesi'nde Rousseau hakknda Mart 1963'te verdii bir seri konferansn arlk noktasn oluturmaktadr. 14 "Genlerimize Mektup," Terakki, No. 1, Nisan 1906, s. 9.

294 295

toplamasna yardm etmi olan nemli bir unsurdur. Jn Trkler birbirleriyle urar ve teorilerini korumak istedikleri Osmanl yneticisi statlerine uydururken, Sabahattin. Bey bu kategorinin dnda bulunduunu syledikleriyle ispat ediyordu. Eletirilerinin "radikal" olmas itibariyle Abdullah Cevdet Bey'in, Prens Sabahattin'e yakndan benzeyen baz yanlar mevcuttur. Abdullah Cevdet'in Prens Sabahattin'e kar hayranlk duyduunu biliyoruz.15 te yandan, iki dnrn davranlarn gz nne getirirsek benzerlikler ortaya kar. Prens Sabahattin gibi Abdullah Cevdet de Osmanl toplumunda radikal baz deiikliklerin yaplmasnn gerektiine inanyordu. Her ikisi de temel eitimin tamamen Batl bir eitim olmas zorunluluuna inanyordu. Osmanl toplumunun ancak yeni bir insan tipinin yaratlmasyla kalknabileceini ikisi de teorilerinin temeli haline getirmiti. 'Aralarndaki fark, Abdullah Cevdet'in dncesinde nemli bir rol oynadn anladmz tesant akmn "toplum menfaatleri" gibi soyut bir kavrama olduka geni bir yer vermesi, buna karlk Sabahattin Bey'in dncesinde bireyin gelime yetenei zerinde kurulmu olmasyd. Sabahattin Bey'in zaaflarndan biri btn bu doru gzlemlerini sosyolojik plandan siyasi plana aktarrken biraz acele davranm olmasdr, Bylece, Demolins ve Le Play'de nihayet bir sosyolojinin teknii olan "fenn-i itima" bir siyasi teori olarak sunmak durumuna dmt. Jn Trkler memleketin "fenn-i itima" ile ynetilemeyeceini belirttikleri zaman byk lde haklydlar. "Science Sociale"in yandalarnn gr, bu aratrma tekniinde durmuyor, daha derin tabakalarda bir sosyal felsefeye dayanyordu. Bunun bir buutunun "endividalizm" ol15 Ttengil, Prens Sabahattin, s. 21. 296 duunu gsterdik. Fakat reti bundan ibaret deildi, bir btn olara karakterini anlatmak iin bu retiye "sosyal vicdan olan Katolikliin doktrini" diyebiliriz.16 Bu retinin ana unsurlarndan biri Prens Sabahattin'in dncelerinde kaybolan sosyal gryd. Le Play'in muhafazakr kapitalizm aleyhtarln Prens Sabahattin'in fikirlerinden karmak pek zordur, fakat Le Play'de bu fikir nemli bir yer tutar. Le Play'in aileye saygs ortazamanlarn iktisadi sisteminin zlemini yanstan bir saygyd. Bireye sayg sysa kuvvetini din bir grten alyordu. Prens Sabahattin bu dnce tarznn yzeyinde bulunan bir teknii bizzat bir siyasi teori haline getirmekle kendini bu derin din ve felsefi kklerden ayrmt. Sabahattin Bey'in programndan17 edindiimiz "saflk ve basitlik izlenimi bundan ileri gelmektedir. Ksaca Sabahattin Bey'in trajedisi sosyoloji tekniklerini bir siyasi program olarak gstermek zorunda braklm olmasdr. Bunu kendisi de bir para anlam olacak ki Terakki'nin birinci saysnda beliren "Fenn-i itima ve adem-i merkeziyet taraftarlarnn mrevvic-i efkr" bal 9. saydan itibaren "Teebbs-i ahsi ile Kanun- Esasi ve adem-i merkeziyet taraftarlarnn mrevvic-i efkr" ekline evrilmitir Prens Sabahattin'in ura-y mmetilerin basklaryla hazrlamak zorunda brakld 1906 yl programnda da "fenn-i itima"nn yaylmas program dna braklmtr. Prens Sabahattin, ura-y mmet'le giritii tartmann siyasi plana aktarlmasnn kendi zararna olacan kestirebilirdi. Daha nce siyasi planda cereyan eden 1902 Kongresi'nde savunduu

"mdahale" tezini 1902'den sonra unutturmak zorunluluunda kalmt. Sabahattin Bey bylece ikinci defa zor durumda kalyor16 Bak. Maurice Vaussard, Histoire de la Dmocratie Chretienne (Paris, 1956), s. 45. 17 Bu tutum iin bak. Encyclopedia of Social Sciences, Giri, I, s. 155. 297 du. Genel olarak Sabahattin Bey'in "ilm-i itima"dan siyasi sorunlarn halli yolunda pek fazla yararland da sylenemez. Bundan dolaydr ki Terakki'de kan makalelerinin ounluu, ayn tezlerin baka ifadelerle bir tekrarndan ibarettir. 1905 Rus ihtilali gibi nemli olaylarnn tahlilinde gsterdii zaaf "adem-i merkeziyet" Berna'sndan uzaklat zaman dncelerinin ne kadar kartnn bir delilidir.18 Bunun yannda Prens Sabahattin'in (ve bu itibarla Demolins'in) "adem-i merkeziyet" tezinin i mantki yapsnda baz zaaflar vardr. Prens Sabahattin'in tezi, Anglosakson memleketlerindeki eitim eklinin ve adem-i merkeziyet sisteminin endstriyel medeniyeti yaratm bir insan tipi ortaya kardyd. Oysaki, gerekte endstriyel gelimeyle paralel olarak merkeziyetilik artmt. ngiltere'de bu sre 1835'te, Municipal Corporation Act'in gemesiyle belirmi, Amerika'da 1860'lardan sonra merkeziyetilik kendini gstermeye balamt.19 Bu bakmdan, Sabahattin Bey'in erimek istedii gelimilik dzeyiyle adem-i merkeziyet arasnda bir ba yoktu. Sabahattin Bey'in Dncesinin nemi Aslnda, Prens Sabahattin'in bir yazsndan dncesinin gerek znn neden ibaret olduunu anlamak mmkndr. Bu yazda ideal olarak elde edilmek istenen ama "hkmetle milleti yekdierine muarz iki kuvvet olmaktan" kurtarmak eklinde tarif edilmektedir.20 Osmanl mparatorluu'nun temel zaaflarndan birine iaret etmesi bakmndan bu ifade gerekten Prens Sabahattin'in Trk sosyal dnrleri i8 Sabahattin, "Genlerimize Mektup," Terakki, No. 1, [?] Nisan 1906, s. 4. 19 Bak. "Centralization," Encyclopedia of Social Sciences, III, s. 309-311. 20 Terakki, 1 Haziran 1908, s. 5. arasnda derine gitmi olanlardan biri olduunu gsterir. Ancak, imdiye kadar zerinde durduumuz dnrleri gz nnde tutarsak Sabahattin Bey'in teki fikirlerinin ok byk bir zgnlk tamadklarn grrz. "Verimli vatanda" yaratma abas, daha nce de grdmz zere 1870'lerden beri tekrar edilen bir idealdi, "gaza" sisteminin artk devletin temelini oluturamayaca daha nce sylenmiti. Modernlemenin baarlabilmesi iin her eyden nce vatandalarn kltr dzeyinin ykseltilmesine ihtiya olduu kabul edilen bir fikirdi. Sabahattin Bey'in bir siyaset adam olarak zaaf iki kuvvet arasnda kalm olmasdr. Giderek gelimekte olan bir milliyetiliin temsilcisi olan Bahaettin akir Bey grubu bu kuvvetlerden biriydi. Prens Sabahattin'in fazla gvendii ve artk "separatisme"ini ak bir surette gsteren Arap, Arnavut ve Krt muhalefet hareketleri ikinci kuvveti oluturuyordu. Prens Sabahattin Bey'in bu iki kuvvet arasnda kalm olmas bir alalma deildir, fakat Sabahattin Bey'in ksa vadeli realiteyi tahlilde pek becerili olmad da bu davranndan kolayca kartabilmektedir.

298 299 IX. BLM SONU Jn Trklerin en derin zlemlerinin "hrriyet" olmu olduu doru deildir. Jn Trklerin en derin istei Osmanl mparatorluu'nun paralanmasn durdurmakt. Hrriyet ancak dolaysyla kendilerini ilgilendiriyordu. nk, hrriyetin ve adaletin egemen olduu bir rejimde mparatorluktan kopmak isteyenlerin says azalacakt. Bunun yannda aralarnda Sultan Abdlhamit'in basksna kar koyanlar, o nedenle harekete geenler de vard. Fakat bu hrriyet klar hibir zaman ok yzeysel bir hrriyetilikten ileri gidememilerdir. Bu soyut, "havada" davrann zellikle ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin kurulmasndan nceki devirlerde, 1876-95 yllar arasnda egemen olmu olmas dikkate deerdir. __JL88'a kadar Avrupa'ya kaan aydnlarn hareketinde Yeni Osmanllar taklit etmek istei egemendi. Byle bir istekse tek bana trde bir teoriyi ve devaml bir hareketi yaratacak nitelikte deildi. Yeni Osmanllarn daha nce baz yanklar uyandrabilmi olmalar Tanzimat'tan sonra oluan B301 bli brokrasisine ve beraberinde getirdikleri "ar" -ve onlarca yzeysel- Batllamaya kar ynelmelerinden ileri gelmiti. Yeni Osmanllarn faal olduklar yllarda bu hisleri paylaan birok kimseler mevcuttu. Abdlhamit devrindeyse hrriyeti aydn ok daha zor bir durumdayd: eletirilerini dorudan doruya Padiah'a yneltmek zorundayd. Byk ktlelerin Padiah'a kolay zedelenmeyen bir saygyla balandklar bir mparatorlukta bu gibi bir davrann abuk sonu vermesi beklenemezdi. Zamanla Jn Trkler de bunu kavradlar ve halka hitap edeceklerine Osmanl mparatorluu iinde istenen hareketi meydana getirebileceklerine inandklar bir unsura, subaylara, propagandalarn yneltmeye baladlar. "Halk," Jn Trklerin bekledii ekilde ihtilali yapmad iin zamanla artk Jn Trklerin gvenmedikleri bir unsur olmutu. Ahmet Rza Bey'de bu gvensizlik batan beri mevcuttu. Jn Trk askeri erkn ayn dnceye varncaya kadar aradan bir hayli zaman geti. Fakat sonunda Ahmet Rza Bey'in hrriyetle bir ilgisi olmayan "uzmanlk" teorileriyle Jn Trk askeri erknnn vatanperverlii ve aktivizmi birleerek olduka otoriter bir teori meydana getirdi. "Elit" yaratma sorununa yalnz askerlerin nem verdii sylenemez. Aslnda bu dnce Murat Bey'den Sabahattin Bey'e kadar btn nemli Jn Trk dnrlerinde grlr. Sabahattin Bey de kendi anlamnda bireyci yanlar kuvvetli bir elit yetitirmek istiyordu. Bu sekinler zmresi, Osmanl mparatorluu'nun iinde bulunduu koullar gerei "siyasi" bir elit olarak dnlyordu. Prens Sabahattin ve Dr. Abdullah Cevdet'in teki Jn Trklerden ayrldklar nokta burasdr. Onlar siyasi olmayabilecek bir elit dnebiliyorlard. tekileri iin elit zorunlu olarak siyasi oluyordu. Byle bir inantan bizzat bu gr beslemi olanlarn Bat'dan ne kadar ayrldklarn anlayabiliriz. Bat'da elit yalnz siyasi deil, entelektel, artistik veya teknokratik olabiliyordu. Bir

elifin yalnz siyasi olabilecei dncesiyse Osmanl mparatorluu'nun sosyal yapsnn izini tayordu. nk insanlarn "ynetenler" ve "ynetilenler" olarak iki kesin gruba ayrldklar bir sistemde, byle bir "elit" kavram tabii olarak ortaya kacakt. Meydana getirilmesi tasavvur edilen siyasi "elifin balca ii halka grevlerini retmek olacakt. Baka bir ifadeyle Jn Trklerin derin anlamnda "halk" deillerdi. On yldan fazla Avrupa'da halktan bir hareket beklemi olmalar ve bu hareketi grmemeleri, daha yukarda izah ettiimiz zere, bu davrann nedenlerinden biridir. Jn Trklerin ortaya kardklar siyasi fikirlerde devirlerinde Avrupa'da tartlmakta olan fikirlerin izlerini grmek mmkndr. nceleri Osmanl mparatorluu'nda yabanclara verilen ayrcalklara kar ynelen bir gceniklik bylece zamanla emperyalizm aleyhtarl eklini almtr. nceleri "ittihaf' meydana getirmekte "milli kltr "n oynayabilecei rol kavranamazken daha sonra Avrupa'da milliyetler sorununun bir milli kltr sorunuyla sk skya bal olduunun ve bu uurda etkili almalar yapldnn kefi Jn Trkleri de bu yne yneltmitir. Murat Bey'in muhafazakrlnda Avrupa'da parlamenter sisteme kar yneltilmeye balanan eletirilerin etkisini grmek mmkndr. Hemen hemen btn Jn Trklerde sosyal Darvinizm belirtilerine rastlanr. Terakki ve ttihat Partisi'nin parti iktidarn merkezde toplayan tutumu Avrupa siyasi partilerinde o sralarda beliren yeni gelimeleri yanstyordu. Bu yanstma taklit suretiyle olmasa dahi ayn durumlarda ayn tepkileri gstermi olmaktan ileri gelmitir. Genel olarak Jn Trklerin sertliinin art Bat'nn siyasi sinizmine balanabilir. Jn Trklerin en belirgin zelliklerinden biri Kari Mannheim'in "topya" ismini verdii fikr yaptlar ortaya karma-

302 303 ,n!lfi*fc.. m olmalardr. Abdullah Cevdet Bey gene burada bir dereceye kadar bir istisna oluturur. Mannheim, bir toplum iinde kilit mevkileri tutmu olanlarn kendi mevkilerini ve bu itibarla iinde bulunduklar toplumun sosyal yapsn savunmaya yarayan fikr yaptlara "ideoloji", ayn toplum iinde bu mevkilerde bulunmayanlardan o stratejik noktalan ele geirmeye, bu itibarla toplumun erevesini krmaya ynelen teorilere "topya" ismini vermiti. Muhalefetlerinin banda olduu gibi, sonunda da, Jn Trklerin, bu anlamda bir "topya'yla ortaya ktklar sylenemez. Bu itibarla Jn Trk dncesi "radikal" deil "muhafazakr"dr. Padiah hal'etmek ve yerine bakasn koymakla istenen amaca varlamayaca fikrini yalnz Dr. Abdullah Cevdet'te buluyoruz. Bu radikallik eksiklii, genel olarak, modernleme akmna katlan btn slm toplumlarnda grlmektedir. Msr'da Muhammed Abduh ve Raid Rza gibi Jn Trkler zamannda yaayan reformcular da radikal deildiler. Hindistan Mslmanlarnn arasnda da ayn zelliklere rastlandn Wilfrid Cantwell Smith, Modern islam in India 1 ismin-

deki eserinde gstermitir. Safran, Msr konusundaki eserinde ayn gelimeleri iaret etmektedir. Endonezya'da uzun zaman azami ideal bir "ratu adil" (adil padiah) bulmak istei olmutur.2 Burada Demolins'in ve Prens Sabahattin'in "Communautaire" toplum olarak tarif ettikleri fakat gerekte ok daha aratrlmaya ve aydnlatlmaya muhta olan bir yapsal unsurun etkisini grmek mmkndr. Modernleme akmna giren btn gerikalm memleketlerin bir dier tepkisi kendi toplumlarnn manevi deerleriI 1 Londra, 1946. 2 W. F. Wertheim, Indonesian Society in Transittin (The Hague, 1956). ni romantikletirmek, onlara Bat'nm deerlerine oranla bir stnlk tanmak ve memleketin daha nce prestiji yksek olduu devreler zerinde durmak abasdr. Bunlardan ikincisi Jn Trklerde pek fazla rastlanmamaktadr. Gerekten, Namk Kemal kendi toplumunun mazisinin anl devirleri zerinde durmutu, fakat Jn Trklerde bu romantizm ancak zaman zaman ortaya kyor. "Krk bahadr "la fethedilen Rumeli tema'smm, Trklerin Maverannehir'den Avrupa'ya kadar gelmelerinin, cengverlik hikyelerinin Jn Trk fikirlerinde yeri vardr, fakat bu fikirler daha ok asker erkn arasnda grlmektedir ve sonradan bu zlemin yerini soukkanl bir "komiteci"lik almaktadr. Bat'nm o zamanki mitos'lzn, "stn beyaz rk" anlaylar Jn Trklerin fikirlerinden daha geni bir "romantik"lik pay tar. Jn Trklerin "Trklk" zerinde durmalar bir mitos yaratmak isteinin sonucu deil, siyas zorlamalarn rndr. Belki de Jn Trklerin hl inandklar "Osmanllk" ideali byle muhayyile oyunlarn frenlemitir. Bunun yannda yukarda saydmz davranlardan birincisi Jn Trklerde ok yaygndr. Bat'nm ahlaken "dejenere" olduu eklini alan bu inan birok zamanlar bize "siyas fikir" olarak sunulmaktadr. Atatrk'n modern Trkiye'nin fikriyatna getirdii en nemli yenilik bu "tedafi" davran byk lde silmi olmasdr. Jn Trklerin en ok etkisi altnda kalm olduklar kavramlardan biri "devlet" kavramdr. Burada gene Osmanl yapsnn etkisini grmek gerekir. Bu bakmdan Yusuf Akura Sciences Politiques'de yazd doktora tezinde gerekten nemli bir noktaya dokunmutu. Jn Trkler gerekten "milliyet" konusunda ok ilkel fikirlere sahiptiler. Trkler iin en nemli siyas yaratclk belirtisi "devlet kurma" olduu iin "devlet" e zeval gelmemesi de en nemli siyas faaliyet saylmtr. Bu yzden, Jn Trkler, memleketin servet kaynaklarnn Trklerin elinde bulunmad bir anda, yalnz bir Os-

304 305 manllk teorisini yaymak suretiyle uyarl bir birimin meydana getirilemeyeceini kavrayamyorlard. Ele aldmz devre, bu iktisadi faaliyetle ilgili bilincin ok hafif bir ekilde uyanmaya balad fakat hl etkisini gstermedii bir devredir. Jn Trklerin ortaya kard fikr yaptlardan Mannheim'in ortaya koyduu "brokratik muhafazakrlk", "mu-

hafazakr tarihi tutum", "liberal-demokratik burjuva dnce", "sosyalist-komnist tutum" ve "faist" gr as gibi kategorilerden ele aldmz dnrlerde kesin bir ekilde ortaya kan yalnz "brokratik muhafazakrl" bulabiliriz. Mannheim'i bir an unutup bulduklarmz deerlendirmeye alrsak, burada "sivil-brokratik" ve "asker" olarak iki ana grubun bulunduunu grrz. Asker davran daha ok vatanperverlikten "vatan kurtarma" dncelerinden hareket eden, toplumun derin sorunlar zerine eilmekten ok ksa vadede "harekef'e ynelen bir davrantr. Enver Paa'nn daha sonraki yllardaki politikas bunun saf bir rneini verir. Sivil-brokratik davrana gelince, bu davrann temel unsuru bazen bir "entelekteller ihaneti"ne yaklaabilen halk aleyhtar tutumudur. Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti kurulduu zaman kurucular arasnda halka gvenilebilecei fikri ar basyordu. Askeri Tbbiyelilere bunun byle olmadn anlatan, halka "nder" olmay telkin eden, halkn sesinin kurulacak birimde yeri olmadna inanan Murat ve Ahmet Rza Bey gibi sivil brokratlard. Bu gibi bir inanta Osmanl Imparatorluu'nda eskiden beri egemen bir avam-havass ayrl dncesinin mi, yoksa Avrupa'da bu yne iten gelimelerin mi etkili olduunu anlamak zordur. Fakat her trl anlama bu sivil brokratlar birer "demokrat" haline getiremez. Otoriterelitist teorileri Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nde yaym olmann sorumluluu onlara yklenmelidir. Gene Mannheim'e dnersek onun, ortaya kard ana dnce kategorilerini (kendine gre tarif ettii fakat buna ramen "tabaka" vasfn kaybetmeyen) sosyal tabakalara dayandrdn grrz. Osmanl mparatorluu'nda da siyas dnce tipleri belirli sosyal gruplarn varln yanstyorsa, burada meslek gruplarnn Bat'daki sosyal tabakalarn yerini tuttuunu grrz. Bylece, mparatorlukta zaman zaman kan anlamazlklarn temelini "snf mcadelesi" deil devlet memurlar arasnda bir mcadelenin tekil etmesi gerekecei sonucuna varrz. Gerekten de incelememizde bunun geerli olduunu grdk. Bu arada ulemann fikr bakmdan snkl devlet iindeki mevkiini tedricen ve uzun zaman nce balayan bir sre sonucunda kaybetmi olmalarnn bir belirtisinden baka bir ey deildir. Prens Sabahattin Bey'in retisinin radikallii Osmanl mparatorluu'nun sosyal dinamiini deitirip bir "memurlar kavgas'ndan baka bir unsura dayandrmak istemesinden ileri gelmiti. Osmanl sisteminin kklerine atlmak istenen bu trpan pek tabii ki birok kimselerin Sabahattin'in aleyhine ynelmesiyle sonulanacakt. Osmanl mparatorluu'nun, Prens Sabahattin'in bu devay teklif ettii srada byle bir budamaya gc olup olmad tamamen ayr bir sorundur. Biz, burada Prens Sabahattin'e kar duyulan gcenikliin kaynan aklamaya altk. Sylediklerimizi baka bir ekle sokarak diyebiliriz ki, Jn Trklerin Bat'da aldklar fikirler bile Osmanl mparatorluu'nda zaten mevcut bir "mmeti" yapya uygun gelecek ekilde seilmiti. Ziya Gkalp'in sonralar, Fouille'den yz evirip Durkheim'a nem vermesi bir rastlant eseri deildir. Jn Trkleri bir milli kltr aramaya ynelten unsur, siyasi zorunluluklar olmakla beraber Osmanl mparatorluu'ndaki "communautaire" unsur, kapsayc, bireye nem vermeyen ve bu anlamda otoriter bir mill kltr kavram

306 307 iin zemini hazrlamt. Btn bunlardan u sonucu karabiliriz: reformcu Osmanl aydnlarnn Bat'yla temaslar sonucunda Bat fikirleri onlarda iz brakmaya balad halde bu etkilere ekil veren Osmanl mparatorluu'nun baz sosyal yapsal zellikleri olmutur. "Batl" saydmz fikirlerimizle sosyal yapmz arasndaki ilikileri amak, ilerinin en ilgi ekici aratrmalar arasna girecektir. Mannheim'in fikirlerinin Osmanl mparatorluu iin ok tatminkr bir ereve salamadklarn grdk. Max Weber'in Osmanl sistemini "Patrimonyal"3 sistemler arasnda tahlil etmesi bundan daha tatminkr deildir. Fakat bu konu ancak birok aratrmalarn sonucunda aydnlanacaktr. BBLYOGRAFYA

Max Weber, VVrtschaft und Geselschaft (2. bask, Tbingen 1925), II, s. 679752. I GENELESERLER Abadan, Yavuz ve Sava, Bahri: Trkiye'de Anayasa Gelimelerine Bir Bak, Ankara, Ajans Trk, 1959. Gzbyk, A. eref ve Kili, Suna: Trk Anayasa Metinleri: Tanzimat'tan Bugne Kadar, Ankara, Ajans Trk, 1959. Gkalp, Ziya: Turkish Nationalism and Western Civilization, Yay. N. Berkes, New York, Columbia University Press, 1959. Karpat, Kemal: Turkey's PoUtics, Princeton, Princeton University Press, 1959. Kbal, Hseyin Nail: Trk Esas Tekilt Hukuku, stanbul, Tan Matbaas, 1960. Lewis, Bernrd: The Emergefce of Modern Turkey, London, Oxford University Press, 1961. Okandan, Recai G.: Umumi Amme Hukukumuzun Ana Hatlar IOsmanl Devletinin Kuruluundan nkrazna Kadar, stanbul, Faklteler Matbaas, 1959. Tunaya, Tark Z.: slamclk Cereyan, stanbul, Baha Matbaas, 1962.

308 309 Turhan, Mmtaz: Kltr Deimeleri: Sosyal Psikoloji Bakmndan Bir Tetkik, stanbul, Doan Karde, 1951. Us, Hakk Tank: Meclis-i Meb'usan I: 1293/1877, stanbul, Vakit, 1940. Wittek, Paul: "Turkentun und islam," Archiv fr Sozialvissenschaft und Sozialpolitik, 59 (1929), s. 489-525. II JN TRKLERN ESERLER

Abdullah Cevdet Dr., Uyannz, Uyannz, 2. bask, Msr, Matbaa-i tihad, 1908. ) istibdat, 2. bask, Msr, Matbaa-i tihad, 1908. '-.t Bir Hutbe, Hemerilerime, Msr, Matbaa-i tihad, 1909. ; Hadd- Te'dip: Ahmet Rza Bey'e Ak Mektup, 2. bask, stanbul, Matbaa-i tihad, 1912. , Kahriyat, Cenevre, 1315. 2. bask, Msr, Matbaa-i tihad, 1906. ; Kafkasya'daki Mslmanlara Beyanname, Cenevre, 1905. Fnn ve Felsefe, 2. bask, Msr, 1906. y ki Emel, Cenevre, Osmanl ttihat ve Terakki Matbaas, 1316. 2. bask, Msr, Matbaa-i tihad, 1906. , Ruh'hAkvam, 2. bask, stanbul, Matbaa-i tihad, 1913. 1 Memoire Presente au Congres International d'Education Sociale, Paris, 1900. Abdulhalim Memduh: Ne Bekliyoruz?, Londra, 1902. Ahmet Cevat: Zindan Hatralar, Dersaadet A. Saki Matbaas, 1324. Ahmet Rza: La Crise de l'Orient, Paris Comite Ottoman dlJnion et de Progres, 1907. 1 Tolerence Musulmane, Paris, Clamaron - Graff, 1897. ; La Faillite Morale de la politique Occidentale en Orient, Paris, Libr. Picart, 1922. ; "Hatrat", Cumhuriyet, 26 Ocak 1950, vd. ; Vazife ve Mesuliyet, I - Mukaddime, Padiah, ehzadeler, 1320. // - Asker, Msr, 1323. /// - Kadn, Msr, Paris, 1320-1324. , L'Inaction des Jeunes Turcs, Revue Occidentale, Seri 2, XXVII (1903), s. 91-98. ... ; Vatann Haline ve Maarif-i Umumiyenin Islahna Dair Sultan Abdlhamid Han- Sni Hazretlerine Takdim Klnan Lyihalar Hakknda Makam- Sadarete Gnderilen Mektup, Cenevre, A. Priedrich, 1312. , Vatann Haline ve Maarif-i Umumiyenin Islahna Dair Sultan Abdlhamid Han- Sni Hazretlerine Takdim Klnan Alt Lyihadan Birinci Lyiha, Londra, Imprimerie Nationale, 1312. Ahmet Saip: Nereye Gidiyoruz? Mazi, Hl ve stikbal, stanbul, Matbaa-i Cihan. -, Rehnuma- nklb, Kahire, Hindiye Matbaas, 1318. > Vak'a-y Sultan Abdul Aziz, 2. bask, Msr, Hindiye, 1320. , Tarih-i Sultan Murad- Hami, Msr, [tarihsiz]. , Abdlhamid'in Evail-i Saltanat, 2. bask, Kahire, Hindiye, 1326. Ali Fahri: Emel Yolunda, Mtereklmenfa Osmanl irketi Matbaas, stanbul, 1328. ; Umum Osmanllara Ak Mektup, [Bulunamad]. , Kandil ve Muhtar Paa, 2. bask, stanbul, Hill Matbaas, 1324. -, M. Vambery en Danger, [tarihsiz bask yeri yok]. tAk Mektup: Ali Pinhan Bey'e, Msr, 1322. , Elvah- Siyah: Mahpus ve Gurbet Hatralar, stanbul Matbaa-i Bahriye, 1324. , Congres de la Jeune Turquie, Cenevre, 1900. .-> Yine Kongre, [Bulunamad]. , Yeni Osmanllar Kongresi, [Bulunamad]. Ali Haydar Mithat, Lyiha ve Istidrad, Mithat Paa Vak'as, Marnileyhin Vasiyetnamesi, Kahire, Hindiye Matbaas, 1317. , Souvenir de Mon Exile Volontaire, Cenevre, Imprimerie Internationale, 1905. f Mithat - Pacha: Sa vie, son ouvre, Paris, Stock, 1908.

310 311 Ali Kemal, "mrm," Ali Kemalin Hatrat, stanbul Edebiyat Fakltesi Trkoloji Blm Mezuniyet Tezi. 1954. (Berna Kazak, Tez. No. T. 447). , Yldz Htrat- Elimesi, stanbul, Necip Necati, 1326. , Fetret, 1. Kitap, stanbul Matbaa-i Hayriye, 1329 (1913). ; Cevabmz, 2. bask, stanbul, Matbaa-i Kader, 1327. , Bir Safha-i ebab, stanbul, Matbaa-i kdam, 1329. Ahmeghian, Pierre: Pour le Jbile du Sultan, Brksel, Imp. Gutemberg, 1900. Anonim, Mahkeme-i Kbra, 2. bask, Msr, Matbaa-i tihat, 1908. A.R., 11 Nisan inklb, stanbul, brahim Hilmi, 1325. Avnullah Kzm, Mehmet, Son Mdafaa, stanbul, Matbaa-i Cihan, 1326. Balkan, Ethem Ruhi, Canl Tarihler 6, stanbul, Trkiye Yaynevi, 1947. -yehitEvltlar, Filibe, 1329. ( Msr'da Sancak Gazetesi Mdr Ahmet Saip Bey'e, [Tarihsiz^ Basm yeri yok]. Bekir Fahri, Jnler (Msr'da) stanbul, Matbaa-i Cihan, 1326. Cazm, Dr, ttihat, Cenevre, 20 Eyll 1900, [Yaym yeri yok]. Cevr, nklp Nasl ve Niin Oldu?, Kahire, Matbaa-i tihad, 1909. Delilba, Nizamettin, Htralarm, stanbul 1946. Trkiye Basmevi, Canl Tarihler: 4. Diplomat, Bir: Son zah Mnasebetiyle Sabahaddin Bey'e Ak Mektup. stanbul, 1329. Faris, Selim, The Decline of British Prestige in the East, Londra, Umwin. 1887. Fua, Albert ve Dr. Refik Nevzat, La Trahison du Gouvernement Turc. (Comite Union et Progres). Supplique a la Triple Entente, la priaent de ne pas conclure de paix avec le gouvernement usurpateur du Comite Union et Progres. Paris, A. Michel, 1914. 1 Le Comite Union et Progres contre la Constitution, Paris, Emile Nourry. [1909 ?] , "Histoire du Comite Union et Progres" Mecheroutiette, V (Temmuz, 1913), s. 37-45. Ganem, Halil, L'Education des Princes Ottoman, Bulle, 1895. } Les Sultans Ottomans, Paris, Chevalier Morescq et Cie, 1901-1902. Gaspral smail, Avrupa Medeniyetine Bir Nazar- Muvazene, stanbul, Matbaa-i Ebzziya, 1302. Georgiades, Demetrius, La Turquie Actuelle, Les Pouples Affranchis dujoug Ottoman et les interets Franais en Orient, Paris, 1892, II Cilt. Halil Halid, "The Origins of the Revolt in Turkey". The Nineteenth Century, LXV (1909), s. 755-760. 7 The Autobiography of a Trk, Londra, A. C. Black, 1903. Halil Muvaffak, Saltanat- Seniye Bkre Sefiri Kzm Bey'e Mektup, Cenevre, 1315. Hidayette, Abdul-Hamid revolutionnaire, ou ce qu'oh ne peut pas dire en Turquie, Zrich, Orell, 1896. Hima, Dervi (Maksut brahim), Sadrzam Halil Rfat Paa olu Cavit Bey'in Katli, Cenevre, 1903. Islahat Risalesi, Msr, 1322 (1906). hticap, Kahire, Terakki Matbaas, 1310.

ngiltere Tarihi, Yazan: Sabr, Msr el Kahire, Osmanl, ttihat ve Terakki Cemiyeti Matbaas, 1316. slm Hrriyetperveran Merkez Komitesi, Abdlhamit'in dare-i Musibesinde Yaayan Vatandalar, [Bulunamad]. smail Hakk: Vatan Urunda yahut Yldz Mahkemesi, Kahire, 1326. , Cidal yahut Ma'kesi Hakikat: Kahire, 1908. smail Kemal: Islahat Lyihas, Le Temps, 8 Nisan 1897. s. 1-2 Rapport addresse a S. M. le Sultan par smail Kemal Bey, ancien gouverneur general de Tripoli, date du 12/24 Fevrier 1312/1897. ; Memoires of smail Kemal, Yay. Somerville Story, Londra, 1920. , La question du Transvaal ou le role civillisateur de l'Angleterre Juge au point de vue Musulman, Paris, Vroment 1901. , Kanun- Esasi Ceridesine Birinci Lyiha, Msr, 1314. [Hoca

312 313 Muhittin ?] Kemal, Mithat, La Turquie Nouvelle, Cenevre, Editions Atar, [Tarihsiz]. Kzl doan, Hsrev Sami, "Vatan ve Hrriyet = ttihat ve Terakki" Belleten I (1937), s. 619-625. Kuran, Ahmet Bedevi, "Damat Mahmut Paa". Resimli Tarih Mecmuas, Cilt III, Say 31, Temmuz 1952. ; "Sabahattin Bey", Resimli Tarih Mecmuas, Cilt III, Say 28, Nisan 1952. Ltfi, L'Etat Politique de la Turuie et la Parti Liberal, Paris, 1903. 1 Emir Bedirhan, Msr, Matbaa-i tihat [Tarihsiz]. ; Fikr-i Islahat, Cenevre, Matbaa-i tihat, 1904. , Millet ve Hkmet, Paris, 1906. Mamum, erafeddin: Bak. erafeddin Mamum. Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti, Hareket, stanbul, 1312. > Hayy Alel Felah, Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Kardelerine Hediyesi, 2. bask, 1 ubat 1325. Mahmut Paa (Damat), Lettre au Sultan - Hamid II, Paris Imprimerie J. Gainche, 1900. , Protestation de... Damad Mahmud Pacha contre la nouvelle decision prise par le Sultan Abdul Hamid II l'egard des Turcs rerident l'etranger. Mehmed Kadri Nasih [Hoca Kadri], Saraih, Paris, Geuthner, 1910. , stinsaf, Msr, 1315. Mehmet Rauf [Leskovikli], ttihat ve Terakki Cemiyeti Ne di? stanbul, Ahmed Saki Bey Matbaas, 1327. Mehmet Salahattin: Bildiklerim. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Maksad- Tesisi ve Suret-i Teekkl ve Devlet-i Aliyye-i Osmaniyenin Sebeb-i Felket ve nkisar, Kahire, 1334. Midhat Paa, Bir Dhinin Siyasi Nutuklar, Mithat Paa Hazretlerinin Memalik-i Osmaniye'nin Mazi ve Hal ve stikbli unvaniyle neir buyurduklar makaledir. Dersaadet, Saadet Ktphanesi, 1324. Muhiddin, Hoca, Hrriyet Mcadeleleri yahut Firak ve Menfa Hatralar, stanbul, Selanik Matbaas, 1326. Muhtar, Halife-i Nameru ve Sultan Murad- Hami, (Bulunamad). Murad, Mehmet (Mizanc), Le Palais de Yldz et la Sublime Porte.

Le vritable Mal d'Orient, Paris, Imprimerie Centrale, 1895. 1 Tarih-i Ebulfaruk, stanbul Matbaa-i Amed, 1325-1332. } Mdafaa Niyetinde Bir Tecavz, Paris, Meveret, 1314. 1 Taharri-i stikbl, Msr'da ve Avrupa'da neir olunan "Mizamdan muktebesdir. stanbul, Amed Matbaas, 1329, II Cilt. } La Force et la Faiblesse de la Turquie: Les Coupables et les Innocents. Cenevre, (Neir yeri yok), 1897. , Meskenet Mazeret Tekil Eder mi? stanbul, 1329. ; Tatl Emeller, Ac Hakikatler, stanbul, Matbaa-i Amed, 1330. j Turfanda m, Yoksa Turfa m? Milli Roman, stanbul, Mahmud Bey Matbaas, 1308. ;; Enkaz- stibdat inde Zrdn Tesellisi, stanbul, Matbaa-i Amed, 1329. Mnif, Tarsusi Zade, Hrriyet, Cenevre, 1903. , Hak, Cenevre, 1904. -, Msavat, Cenevre, 1904. .j Adalet, Cenevre, 1904. ; Zafer, (Bulunamad). Niyazi, Kol Aas Resneli Ahmed, Htrat- Niyazi yahut Tarihe-i Kebir-i Osmanden Bir Sahife, stanbul, Sabah Matbaas, 1326. Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti Nizamname-i Esasisi, Msr, 1323. Comite Ottoman dlJnion et de Progress, Abdoulhamid II, Paris, 1896. 7 Constitution Ottomane Promulguee le 7 zilhidje 1293 (11-12 december 1876) Cenevre, Imprimerie Rey et Malvallon, 1898. ; Affaires d'Orient, Reponse au "New York Herald" et a Mahmoud Nedim Bey Ambassadeur de Turquie a Vienne, Paris, 1896. Refik Nevzat Dr., Le Federation Ottomane, Paris, 1915. 1 Osmanl Hrriyet ve tilaf Irkas Hara, Mezat Satyoruz, Paris, Mechrouiette, 1913.

314 315 ; Osmanl Milli Muhalefet Frkasnn ikinci Beyannamesi: Ne Bekliyoruz?, Paris, 1913. ( LeS yautours et la Turquie, Paris, Sociey Mutuelle d'Edition, (1920 ?). , Siyaset-i Hzra-i Me'ume, Paris, 1911. Rza Nur Dr., Hcumlara Cevap, stanbul, Matbaa-i Ebzziya, 1942. .. ; Meclis-i Mebusanda Frkalar Meselesi, stanbul, kdam, 1325. Sabahattin, Prens Mehmet, ttihat ve Terakki Cemiyetine Ak Mektuplar, Mesleimiz hakknda nc ve son bir izah, stanbul, Mahmud B. Matbaas, 1327. 1 Teebbs-i ahs ve Ademi Merkeziyet Hakknda ikinci Bir zah, stanbul, Matbaa-i Ktphanei Cihan, 1324. , Trkiye Nasl Kurtarlabilir? Meslek-i tima ve Program, stanbul, Kader Matbaas, 1334. , 23 Terinievvel 328 Tarihiyle Huzur- Mualla-y Padiahiye Takdim Edilen Ak Bir Arize. , Manifeste du prince Mohammed Sabahaddine, petit fils du sultan Abdul Mejid au nom du Comite' de l'Initiative privees, de la Constitution et de la decentralisation administrative, Sures-

nes (tarihsiz). ; ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin Frldaklar yahut Tarih-i Matem, stanbul, Arsak Garoyan Matbaas, 1328. Salih, La Turguie d'hier et d'aujourd'hui VArmenie et la Macedoine, Paris, (Yayn yeri yok) 1903. Salmone, Habib Anthony, The Fail and the Resurrection ofTurkey, Londra Methuen and Co., 1896. Somar, Ziya, Yakn alarda Fikir ve Edebiyat Tarihimizde zmir, zmir, Nefaset Matbaas, 1944. (Bir ehrin ve Bir Adamn Tarihi. Tevfik Nevzat, izmir'in Fikir ve Hrriyet Kurban, zmir, Ahenk Matbaas, 1948. Sleyman Nazif, Malmu lm, Paris, Meveret Matbaas, 1314. Sleyman Srr (Kle), emsi Paa ve 24 Haziran, Selanik, 1327. erafeddin Mamumi, Seyahat Hatralar, Msr, Kahire, Matbaatl Futuh, 1290-1327. , Dndm ki, Msr, Kahire, Matbaa-i Yusufiye, 1331/1913. 1 Hakikat- Hal, 2. bask, Yaynlayan: Giritli Zade Ahmet Rainiz. Konstantiniyye, Matbaa-i Ebzziya, 1330. [Yazld tarih Terin-i evvel 1897 (cemaziylevvel 1315)]. ) Paris'ten Yazdklarm, Msr, Elkahire, Matbaa-i Kibare, 1911/1329. erif Paa, Merutiyete Doru Ben... ve Hayatm, stanbul Nefaset Matbaas, 1911. Temo, Dr. brahim, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Teekkl ve Hidemat- Vataniye ve nklb Milliye Dair Hatratm, Mecidiye, Romanya, 1939. Tunal, Hilmi: Onuncu Hutbe, Msr, Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti Matbaas, 1316. --, Onbirinci Hutbe, Trkiyelilik Osmanllktr: Osmanllk Trkiyeliliktir, Cenevre, 1318. , Ya Muvahhid, Cenevre, ntikam Matbaas, 1318. , Sekizinci Hutbe, Cenevre, 1315. , Dokuzuncu Hutbe, Cenevre, Redaction de l'Osmanl, 1315. } nc Hutbe, Cenevre, 1314. y Evvel ve Ahir, Cenevre, 1315. (Bulunamad). j Meb'uslar Meclisi Kapsnda: Kyllerime Armaan, Msr, 1326. , Beinci Hutbe: Asker Kardelere Bir Armaandr, Cenevre, 1314. , Drdnc Hutbe, Cenevre, 1314. , Ahali Hakimiyeti, Msr, Osmanl Matbaas, 1324. ; Yeni Osmanllara Bir Dilek, Muharrem 1320. , Osmanllara Bir Armaan, Trkiye'de Ahali Hakimlii Bir art - Bir Dilek, Muharrem 1320. , Makedonya: Mazi, Hal, stikbl, Kahire, 1326. , Rezalet, Kahire, 1318. ; Onuncu Hutbe, Bir Gemiin Yadigr, 2. bask, Kahire, 1327. , Oh Gurbet Yoldalarm, Osmanl Kardelerime Bir Arma-

316 317 an, (iir), 2. bask, Msr, Osmanl Matbaas, 1327. , Murat, ehid Arkadalarmdan Doktor Yeniehirli Edhem'in, Giritli efik'in ve Tatar zzet'in Ruhlarna, Msr, 1318. , Aux Ottomans et arnis des Ottomans: Un projet

d'organisation de la souverainet du peuple en Turquie, Cenevre, Imprimerie Eggimann, 1902. , Pete'de Reit Efendi ile, Msr, 1905. Yusuf Akura, Siyaset ve ktisat Hakknda Birka Hitabe ve Makale, 16 Eyll 1335 - 23 Nisan 1340, stanbul, Yeni Matbaa, 1924. --, Muasr Avrupa'da Siyas ve tima ve Fikr Cereyanlar, T.B.M.M. Hkmeti Maarif Vekleti Neriyatndan, stanbul, Matbaa-i Amire, 1339. r, Ulm ve Tarih, Kazan, Haritonow, 1906. , Mevkufiyet Hatralar, 2. bask, stanbul, 1330. III KONU LE YAKINDAN LGL MEHAZLAR A. KTAPLAR Abdurrahman eref ve Ahmet Refik (Altnay), Sultan Abdulhamid-i Saniye Dair, stanbul, Hill Matbaas, 1918. Ahmed hsan, Matbuat Hatralarm 1888-1923, I. Merutiyetin lnna Kadar 1889-1908, stanbul, Ahmet hsan Matbaas, 1930. Ahmet Midhat' Anyoruz, Hazrlayan Hakk Tark Us, stanbul, Vakit Matbaas, 1955. Ahmet Muhtar (Paa), Atabe-i Blentmertebe-i Hazret-i Hilfetpenahiye Bir Arize, stanbul, Teshil-i Tbaat Matbaas, 1328. Ahmet Refik, Bak. Abdurrahman eref. Ahmet uayp, Hayat ve Kitaplar, 2 nci Bask, stanbul, Matbaa-i Hukukiye, 1320. Ahmet kr, Bizde Trklk Cereyan, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Mezuniyet Tezi, 1934. Akyz, Kenan, Tevfik Fikret, Ankara, Sakarya Basmevi, 1947. Albek, Muazzez, Yakup Kadri'de tima Meseleler, stanbul niversitesi Trkoloji Enstits Mezuniyet Tezi, 1949-1950. Arendt, Hannah, The Origines of Totalitarianism, 2. Bask, New York, Meridian Books, 1958. Aron, Raymond, La Sociologie Allemande Contemporaine, Paris, Presses Universitaires de France, 1950. Aydemir, evket Sreyya, Suyu Arayan Adam, Ankara Matbaaclk ve Gazetecilik A. ., 1959. Bayur, Hilmi Kmil, Sadrazam Kmil Paa, Ankara, 1954. Bayur, Yusuf Hikmet, Trk nklab Tarihi, Cilt II, Ksm IV, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1952. Bendix, Reinhard, Max Weber: An' Intellectual Portrait, New York, Donbleday, 1960. Benningsen, Alexandre et Quelquejay, Chantal, Les Mouvements Nationaux chez Les Musulmans de Russie, La Haye, Mounton and Cl., 1960. Berleson, Bernard, Content Analysis in Communications Research. Glencoe, III., The Free Press, 1952. Binkley, Robert C, Realism and Nationalism 1852-1871. New York, Harper Brothers, 1935. Birnbaum, Norman, The Sociological Study of Ideology: 1940-1960. London, Basil Blackwell, 1962. Bleda, Mithat kr, "Hatrat", Resimli Tarih Mecmuas (1953), s. 2169-2174, 2392-2395. Bougle, C, Le Solidarisme, Paris, Marcel Giard, 1924. Brockelmann, Cari, History ofthe Islamic Peoples, London, Routledge, 1949. Browne, Edward G., The Persian Revolution 1905-1909, Cambride, The Umversity Press, 1910. Bchner, Ludwig, Nature et Science. Critiques et Memoires, Paris, G. Baillere, 1882. Carra, de Vaux, Les Penseurs de l'Islam, Paris 1921-1926. VI Cilt. Cilt V. s. 159-179 Ahmet Rza Bey'e aitir.

Cemal Paa, Hatratlar, ittihat ve Terakki Birinci Dnya Harbi. Tamamlayan ve tertipleyen: Behet Kemal. Selek Yaynlar, stan-

318 319 bul, Sralar Matbaas, 1959. Charmes, Gabriel, L'Avenir de la Turquie: Le Panislamisme, Paris, Calmanlevy, 1883. Coker, F. W., Recent Political Thought, New York, Appleton, 1934. Comte, Auguste, Systeme de politiue Positive au Traite de Sociologie Instituant le Religion de l'Hummanite, Paris, L. Mathias, 1851-1854. 4 Cilt. ankaya, Mcellitolu Ali, Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, Ankara, 1954. Danimend, smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, Cilt IV, stanbul, Trkiye Yaynevi, 1955. Davison, Roderic, "Reform in the Ottoman Empire 1856-1876," Yaynlanmam Doktora Tezi, Harvard University, 1942. Deliorman, M. N., Merutiyetten nce Balkan Trkleri, stanbul, 1944. Deutsch, Kari W., Nationalisim and Social Communication, New York, John Wiley, 1953. Dino, Gzin, Tanzimattan Sonra Edebiyatta Gerekilie Doru, Birinci Ksm, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1954. Djemaleddin Bey, Sultan Murat V: The Turkish Dynastic Mystery 1876-1895, London, K. Paul, 1895. Demolins, Edmond, A Quoi Tint La Superiorite des Anglo-Saxons, Paris, 1897. Denais, Joseph, Le Turauie Mouvelle et VAncien Regime, Paris, 1909. Draper, J. W., History of the Conflict Betveen Regilion and Science, 19. Bask, Londra, K. Paul and Trench, 1885. Dunning, W. A., A History of Political Theories, New York, Mac Millan, 1902-1920, III Cilt. Duru, Kzm Nami: Arnavutluk ve Makedonya Htralarm, stanbul, Sucuolu Matbaas, 1959. , Ziya Gkalp, stanbul, Milli Eitim Basmevi, 1949. Duverger, Maurice, Les Parties Politiques, 4. Bask, Paris, Armand Colin, 1961. Earle, Edward Mead, Turkey, The Great Povers and the Bagdad Railvuay, New York, 1923. Easton, David, The Political System, New York, Knopf, 1953. Emin, Ahmet, Bak. Yalman. Emre, Ahmet Cevat, iki Neslin Tarihi: Mustafa Kemal Neler Yapt?, stanbul, Hilmi raan, 1960. Engelhardt, Edouard, La Turquie et la Tanzimat, Paris, Cotillon, 1880-1882. Ergin, Osman Nuri, Trkiye Maarif Tarihi, stanbul, Osmanbey Matbaas, 1939-1943. 5 Cilt. Faik, Selnikli, Padiahn Efkr, stanbul, Karabet, 1314. Fesch, Paul, Constantinople aux dernier jours d'Abdul Hamid, Paris, M. Riviere, 1907. Freimont, P., Abd-ul Hamid et son Regne, par un ancien fonctionnaire Ottoman, Paris, 1895. Friedrich, Cari, Yay.: Totalitarianism, Cambridge, Harvard University Press, 1954.

Friedrich, Kari, Constitutional Government and Democracy, Boston, 1950. Gerek, Selim Nzhet, Trk Gazetecilii 1831-1931, stanbul, Devlet Matbaas, 1931. y Jn Trk Gazeteleri, Akam, 19 Mart, 1941. } Jn Trk Neriyat, Aksa m, 3 Nisan, 1941. Guyau, J. M., Education et Heredite: Etde Sociologique, Paris, F. Akan, 1889. Gardet, Louis, La ite Musulmane: Vie Sociale et Politique, Paris, J. Vrin, 1954. Giraud, Victory, Maurice Barres, Paris, 1922. Hartman, Martin, Unpolitische Briefe aus der Trkie. Der Islamische Orient: Berichte und Forschungen, Leipzig, Rudolf Haupt, 1910. Hayes, Carlton J., A Generation of Materialism 1871-1900, New York, Harpers, 1941. Hecquard, Charles, La Turquie sous Abdul Hamid II. Expose fidele de la Gerence d'un Empire pendant un quart de siecle (3 Aout 1876-1 er Sep. 1900). Brksel, H. Lamartine, [1901 ?]

320 321 Heyd, Uriel, Foundations of Turkish Nationalism., London, Lazac, 1950. Hughes, Stuart; Consiousness and Society: The Reorientaion of European Political Thought 1890-1930, New York, Knopf, 1958. Hseyin Kzm, Arnavutlar Ne Yaptlar? stanbul, Yeni Turan, 1330. nal, bnlemin Mahmut Kemal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, stanbul Maarif Matbaas, 1940-1953. iskit, Server, Trkiye'de Matbuat dareleri ve Politikalar, stanbul, Tan Basmevi, 1943. , Trkiye'de Neriyat Hareketleri Tarihine Bir Bak, stanbul Devlet Basmevi, 19?9. smail Habib: bak. Sevk. zzet Fuat, General, Autres Occasions Perdues, Critique Strategique de la Campagne d'Asie Mineure 1877-1878. Paris, Chapelet, 1908. Jerpersen, Otto, Mankind, Nation and Individual from a Linguistic Point of Viev, Oslo, 1925. Kmil Paa, Htrat, stanbul, Matbaa-i Ebzziya, 1339. Karagz, dem Ruhi, Bulgaristan Trk Basn 1879-1945, stanbul, niversite Matbaas, 1945. Kazancgil, O. R., Le Prince M. Sabahaddine, teksir, Paris, 1948. Keratry, Comte E, de, Mourad V. Prince, Sultan, Prisonnier d'Etat 1840-1878, Paris, Dentu, 1878. Kolnai, Aurel, The War Against the West, New York, Viking Press, 1938. Kuntay, Mithat Cemal, Namk Kemal: Devrinin nsanlar ve Olaylar Arasnda, stanbul, Mill Eitim Basmevi, 1944-1957, 3 Ksmda II Cilt. Kuran, Ahmet Bedevi, nklap Tarihimiz ve Jn Trkler, stanbul, Tan Matbaas, 1945. , nklap Tarihimiz ve ttihat ve Terakki, stanbul, Tan Matbaas, 1948. , Osmanl imparatorluunda nklap Hareketleri ve Milli Mcadele, stanbul, Baha Matbaas, 1956.

Kle, Sleyman Srr, Firzovik Toplants ve Meruiyet, izmir, 1944. , Osmanl Tarihinde Arnavutluk, zmir, 1944. Knzer, Kari, Abdulhamid II und Die Reformen in der Trkei, Dresden, C. Reisener, 1897. Lacroix, Jean, La Sociologie d'Auguste Comte, Paris, Presses Universitaires de France, 1956. Langer, William M., The Diplomacy of Imperialism 1890-1902, 2 nci Bask, New York, 1956. Lerner, Daniel, The Passing of Traditional Society: Modernizing the Middle East, Glencoe, 111., The Free Press, 1958. Leroy, Maxime, Histoire des idees Sociales en France, Paris, Gallimard, 1(1946), 11(1954). Levenson, J. R., Confucian China and Its Modern Fate: The Problem of Intellectual Continuity, Berkeley and Los Angeles, University of California Press, 1958. Lewis, Bernard, The Emergence of Modern Turkey, London, 1962. Lvith, Kari, Meaning in History, 4. Bask, Chicago, The University of Chicago Press, 1957. Lkfi Simavi, Sultan Reat Hann ve Halefinin Saraynda Grdklerim, stanbul Matbaa-i Osmaniye, 1340. M. N., Bekiraa Bl Facialar yahut Serair-i stibdattan Bir Nebze, stanbul, 1328. MacFarlane, Charles, Turkey and its Destiny, London, John Murray, 1850. II Cilt. Mahmut, Cellettin Paa, Mir'at- Hakikat: Tarih-i Mahmut Cellettin Paa, stanbul, Matbaa-y Osmaniye, 1326-1327. 3 Cilt. Mardin, erif, The Genesis of Young Ottoman Thought, Princeton, Princeton University Press, 1962. Martindale, Don, The Nature and Types of Sociological Theory, London, Routledge, 1961. Mavroyeni Paa, La Polie Secrete en Turquie, Paris, 1892. Mayakon, smail Mtak, Yldzda Neler Grdm, stanbul, Sertel Matbaas, 1940. Mayer, J. P., Political Thought in France: From the Revolution to the Third Republic, London, 1949.

322 323 Mehmet Arif, Bamza Gelenler, 2. Bask, stanbul, Mrettibin-i Osmaniye Matbaas, 1328. Mehmet Rauf, ttihat ve Terakki Cemiyeti Ne di? stanbul, Ahmet Saki Bey Matbaas, 1327. Mehmet Tevfik, Manastr Vilyetinin Tarihesi, Selanik, Beynelmilel Ticaret Matbaas, 1327. Mehmet, Tevfik, Manastr Vilyetinin Tarihesi, Manastr, 1927. Mente, Halil, "Hatrat", Cumhuriyet, Mays, 1946. Meyer, Alfred G., Leninism, New York, Prager, 1962. Merton, R. K., Social Theory and Social Structure, Glenncoe, III., The Free Press, 1957. Michels, Robert, Political Parties: A Sociological Study of the Oligarchical Tendencies of Modern Democracy, New York, Dover Publications, 2. Bask, 1959. Mustafa Ragp, ttihat ve Terakki Tarihinde Esrar Perdesi, stanbul, Akam Matbaas, 1934. Mustafa Refik, Ein Kleines Sndenregister Abdul Hamid I's. Cenevre, Malvallon, 1899.

Osman Nuri, Abdlhamid-i Sani ve Devr-i Saltanat Hayat- Hususiye ve Siyasiyesi, stanbul, deiik yazarlar, 1327. III Cilt. Pears, Sir Edwin, The Life ofAbdul-Hamid, New York, 1917. Petrosyan, Y. A., Novil Osmanl i Borba za Konstitutsyu 1876g.v. Turtsil, Moskova, 1958. Preller, Hugo, Salisbury und die Trkische Frage in Jahre 1895, Stutgart, Kohlhammer, 1930. Quelquejay, Chantal, Bak. Benningsen, Alexandre. Ramsauer, Ernest Edmonson, The Young Turkes: Prelude to the Revolution of 1908, Princeton, Princeton University Press, 1957. Risal, P., La Ville Convoitee: Salonique, Paris, Penin, 1914. Rizof, N., Trkiye Nasl Teceddt Edebilir? Ahmet Rza Bey'e Ak Mektup. stanbul, Hill Matbaas, 1325. Ruchti, Jacob, Die Reformation Osterreich-Ungarns und Russland in Mazedoen 1903-1908, Gotha, Perthes, 1918. Sait Paa, Said Paann Hatrat, stanbul, 1328, II Cilt. Safran, Nadav, Egypt in Search of Political Community, Cambridge, Harvard University Press, 1962. Salam, Tevfik, Nasl Okudum?, stanbul, Doan Karde, 1959. Sait Halim Paa, Buhran- Fikrmiz, 2. Bask, stanbul, Hukuk Matbaas, 1337. Sevk, smail Habib, Yeni "Edeb Yeniliimiz". Tanzimattan beri I. Edebiyat Tarihi, stanbul, Remzi Kitabevi, 1940. Shafer, Boyd, Nationalism: Myth andReality, London, Gollanz, 1955. Shils, The Intellectual Between Tradition and Modernity, La Haye, Mouton, 1961. Stern, Bernard, Jungtrken und Verschvrer, die innere Lage der Trkei unter Abdul Hamid II. 2. bask, Leipzig, Mayer, 1901. apolyo, Enver Behnan, Ziya Gkalp: ttihat ve Terakki ve Merutiyet Tarihi, stanbul, Gven Basmevi, 1943. emseddin, Makedonya: Tarihe-i Devr-i nklab, stanbul, 1324. Tahsin Paa, Abdlhamit ve Yldz Htralar, stanbul, 1324. Talat Paa, Talat Paa'nn Hatralar, (Yaynlayan Enver Bolayr), stanbul, Bolayr Yaynevi, 1946. Tanpmar, Ahmet Hamdi, XIX uncu Yzyl Trk Edebiyat Tarihi, Cilt I, stanbul, . Horoz, 1956. Topuzlu, Dr. C, stibdat-Merutiyet-Cumhuriyet Devirlerinde 80 Yllk Htralarm, stanbul, Gven, 1951. Touchard, Jean et. al., Histoire des idees Politigues, Cilt II, Paris, Pesses Universitaires de France, 1959. Tugay, Asaf, bret: Abdlhamide verilen jurnaller ve jurnalclar, stanbul, Okat Yaynevi, 1961. Tunaya, Tank Z., Hrriyetin ln: kinci Merutiyetin Siysi Hayatna Baklar, stanbul, Baha Matbaas, 1959. 1 Trkiye'nin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, stanbul, Yedign Matbaas, 1960. , Trkiye'de Siyasi Partiler 1859-1952, stanbul [?] 1952. Turhan, Mmtaz, Garpllamann Neresindeyiz? 3. Bask, stanbul, Babali Yaynevi, 1961. Trk Yk 1928, Toplayan Akuraolu Yusuf, Yeni Matbaa, 1928. Ulam, Adam, The Unfinished Revolution: An Essays on the Sources oflnfluence ofMarxism, New York, 1960.

324 325 Uzunarh, smail Hakk, Midhat ve Rt Paalarn Tevkiflerine

Dair Vesikalar, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1946. , Midhat Paa ve Taif Mahkmlar, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1950. lken, Hilmi Ziya, Ziya Gkalp, stanbul, Kanaat Kitabevi, [1943]. Vaussard, Maurice, Histoire de la Democratie Chretienne, Paris, 1956. Watt, Montgomery, islam and the Integratior of Society, London, Routledge, 1961. Wertheim, W. F., Indonesien Society in Transition, La Haye, 1956. Wolf, Bertram, Three Who Made A Revolution, Boston, 1955. Worms, Rene, Organisme et Societe, Paris, 1896. Yalman, Ahmet E., Turkey in the World War, New Haven, 1930. Yunus, Nadi, htill ve nklb- Osmani, 31 Mart - 14 Nisan 1325, Dersaadet, Matbaa-i Cihan, 1325. Zeine, Zeine N., Arab-Turkish Relations and the Emergence ofArab Nationalism. Beyrut, Hayat, 1958. Ziya akir, Yakn Tarihin Byk Adam: Talt, Enver, Cemal Paalar, stanbul, Anadolu Trk Kitap Deposu, 1943. B. MAKALELER Ali Hamdi, "Fedai Af Bey ve emsi Paann Katli," Resimli Tarih Mecmuas, s. 65, Mays 1955, s. 3828-3831. "The Armenians and the Young Trk," Armenia, III (HaziranTemmuz, 1907) s. 24-28. A. T., "eyh Cemaleddin-i Efgan," Trk Yurdu (1330), s. 22632267. Black, C. E., "The Influence of Western Political Thought in Bulgaria 1850-1885," The American Historical Reviev 48 (1943), s. 507-520. Bleda, Mithat kr, "Bir Canl Tarih Konuuyor," Resimli Tarih Mecmuas, say 40, Nisan 1953. Blind, Cari, "Young Turkey," Fortnightly Reviev 66 (1896). Cemaleddin-i, Efgani, "Saadetin Alt Keli Kasr," Trk Yurdu (1329), s. 70-77. , "Vahdet-i Cinsiye Felsefesi," Trk Yurdu (1329), s. 45-55. avl, R., "Ahmet Rzann Hayat ve Pozitivizmle Alkas," Mecmuas, XIII (1947), 8-10, XIII (1947), 12-14. Clarke, Hyde, "Remarks on brahim Hakk Bey's Article is Turkey Progressing" Imperial and Asiatic uarterly, Series II, 4, 129140. Choublier, Max, "Les Bektachis et la Roumelie," Revue des Etudes lslamiques, I (1927), 427-453. olemah, S. James, "The Political Systems of Developing Areas," The Politics of Developing Areas, Yay. Gabriel Almond and James S. Coleman, Princeton, Princeton University Press, 1960. Cluckhohn, Clyde, "Culture and Behaviour," Handbook of Social Psychology, Yay. Gardner Lindzey, Reading, Mass., 1957, s. 921976. Dino, Gzin, "Nabizde Nazm'n (1865-1893) 'Karabibik' simli Hikyesi zerine Bir Deneme," Ankara niversitesi Dil ve TarihCorafya Fakltesi Dergisi, XII (1954), 153-157. ; "Sami Paazade Seza Bey'in 'Sergzet' simli Romannda Gerekiliin Pay," Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, XII (1954), s. 139-152. Duru, K. N., "ttihat ve Terakki Cemiyeti ismini nasl ald?" Milliyet, No: 105, 108 (1948). Dvvight, Henry O., "Some Peculiarities of Turkish Politics," Harpers LXI (1880), s. 653-745. Eliot, Sir Henry G., "The Death of Abdul Aziz and of Turkish Reform," The Nineteenth Century 23 (1888), s. 276-296. Gambier, James Williams, "Macedonian intrigues and their fruits,"

Fortnightly Reviev, LXXVIII (Kasm 1902). Hacker, Andrew, "Capital and Carbuncies," "The Gread Books' Reappraised," American Political Science Reviev, (1954), s. 775786. bnlemin, Mahmut Kemal (nal), "Abdlhamid-i Saninin Notlan," Trk Tarih Encmeni Mecmuas, VIII, 60-68, 89-95, 152-159.

326 327 Inkeles, Alex and Levinson J. Daniel, "National Character: The Study of Modal Personality and Socio-cultural systems," Handbook of Social Psychology, s. 976-1020. Imhoff, Generalmajor, "Die Entstehung und das Zweck des Comites fr Einheit und Fortschirtt," Die Welt des Islams I (1913), s. 167177. Kahn, P., "Ideologie et Socologie de la Connaissance dans l'Oeure de Kari Mannheim," Cahiers lnternationaux de Sociologie 8 (1950), s. 147-168. Ksemihal, Nurettin azi, "La Naissance et L'Evolution de la Sociologie en Turquie," XV e Congres International de Sociologie, (1952), s. 197-202. Lafitte, Pierre, "Du Parti Gouvernemental", Revue Occidentale I-II (1889), s. 177-189. Lee, Dvvight E., "The Originis of Pan Islamism," American Historical Reviev (1942), s. 278-287. Mardin, erif, "The Mind of the Turkish Reformer 1700-1900," The Western Humanities Reviev 14 (1960), s. 413-436. Nalbantolu, Hfz, "Ahmet Rza Beyin stibdat Devrinde Firar," Mecmuas, XVII (1951), 47. Rstem Bey, "The Situation in Turkey," Fortnightly Reviev, LXXVIII (Temmuz 1902), s. 86-102. ) "The Turkish Army," Contemporary Reviev, XCII (Eyll 1907), s. 403-409. , "The Turkish Revolution," Nineteenth Century, LXIV (Eyll 1908), s. 352-372. Slousch, "Les Deunmeh, une ecte Judeo-Musulmane de Salonique," Revue du Monde Musulman, VI (1908), s. 483-495. Stavrianos, L. S., "The Balkan Committee," ueen's Quarterly, XLVIII (Autumn, 1941), s. 258-267. ehsuvarolu, Haluk, "Ahmet Rza Bey ve Muanzlan," Akam, 14 Ocak 1956. 1 "Jn Trkler Arasnda Anlamazlklar," Akam, 4 ubat 1950. , "Mizanc Murat Bey'in Ahmet Rza Bey'e Yazd Mektuplar," Akam, 8 ubat 1950. , "Bir Hatratn Son Sayfalan," Akam, 1 Mart 1950. ( "Osmanl mparatorluunda Hrriyet Kavgalar ve Yabanc Basn," Akam, 5 Nisan 1950. , "1896'da Trkiye ve Yabanc Basn," Akam, 10 Nisan 1950. -, "Ubeydullah Efendi," Akam, 22-25 Temmuz 1950. , "Jn Trklerin Msr Faaliyetleri," Akam, 21 Ekim 1950. , Ahmet Rza Bey'in Hatraf, Yay. Bak. Ahmet Rza, Bibliyografya Blm I. (Taghizde, S. H.), "Les Courants Politiques dans la Turquie," Revue du Monde Musulman, XXI (1912), s. 158-221. , "Le Panislamisme et le Panturquisme," Revue du Monde Mu-

sulman, XXII (1913), s. 179-220. , "Les rapports du mouvement politique et du Mouvement Social dans l'Empire Ottoman," Revue du Monde Musulman, XXII, (1913), s. 165-178. Tanyol, C, "tima Monografi Hazrlklar: Prens Sabahattin," Sosyoloji Dergisi, (1949), s. 4-5. Tunaya, Tank Z., "mme Hukukumuz Bakmndan kinci Merutiyetin Siyas Tefekkrnde 'Garplk' Cereyan," /. . H. F. M., XIV (1948), s. 586-630. , "Jn Trk ve Sosyal nklap Lideri Prens Sabahattin," Sosyal Hukuk ve ktisat Mecmuas, (Kasm 1948), s. 119-126. , "mme Hukukumuz Bakmndan kinci Merutiyetin Siyasi,Tefekkrnde slamclk' Cereyan," /. . H. F. M., XIX (1954), s. 630-670. , "Garpllamak ve Taklit," Ulus, 2 Haziran 1948.. , "Romantik Milletler," Vatan, 10 Haziran 1948. ? "Zulmetten Nura," Vatan, 7 Nisan 1950.

328 329 TV GRLEBLEN JN TRK DERGLER VE TARHLER Anadolu (Msr, 1902); Dolap (Folkestone, 1900); Emel (Msr, 1316); Girit (Hanya, 1897); Hak (Msr, 1899-1900); Hakikat (Cenevre, 1896-1897); Havatr (Msr, 1316-1317); Hayal (Londra, 1895); Hrriyet (Londra, Ocak 1894-Aralk 1897); tihad (Cenevre, 1904-1908), (Msr, 1904-1908); ntikam (Cenevre); stikbal (Napoli, 1879-1880), (Cenevre, 1879-1880), (Londra, 1895); htirdat (Londra, 1901); Kanun- Esasi (Cenevre, 1896-1898); Meveret (Paris, 18951897); Mechveret (Paris, 1895-1908); Mizan (Paris, 1896), (Cenevre, 1897); Muvazene (Filibe, 1313-1317); Osmanl (Cenevre, 18971902), (Folkestone, 1902); ura-y mmet (Paris-Msr, 1902-1907); Terakki (Paris - Msr, 1906-1907); Trk (Msr, 1319-1321); La Turquie Contemporaine (Paris, 1891) 330 erif Mardin _ Jn Trkler'in Siyasi Fikirleri (1895-1908) Kitaplar, uygarla yol gsteren klardr. UYARI: www.kitapsevenler.com Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz sitemizdeki tm e-kitaplar, 5846 Sayl Kanun'un ilgili maddesine istinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacyla ekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran vebenzeri yardmc aralara, uyumluolacak ekilde, "TXT","DOC" ve "HTML" gibi formatlarda, tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grmeengelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar, "Engelli-engelsiz elele"dncesiyle, hibir ticari ama gzetilmeksizin, tamamen gnlllk

esasna dayal olarak, engelli-engelsiz Yardmsever arkadalarmzn youn emei sayesinde, grme engelli kitap sevenlerin istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibirekilde ticari amala veya kanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek tmyasalsorumluluklar kullanana aittir. Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir. www.kitapsevenler.com web sitesinin amac grme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir. Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine inanyoruz. Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitap okuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar katklardan tr teekkr ediyoruz. Bilgi paylamakla oalr. LGL KANUN: 5846 Sayl Kanun'un "altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE 11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar amagdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur." bu e-kitap Grme engelliler iin dzenlenmitir. Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir grme engellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduu sevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu paylaabilmek iin bir kitabnz tarayp, kitapsevenler@gmail.com Adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz. Bu Kitaplar size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek ltfen bu aklamalar silmeyiniz. Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz... Teekkrler. Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara. Tarayan: Mslim Domu ve bir arkada. erif Mardin _ Jn Trkler'in Siyasi Fikirleri (1895-1908)