TÜ Edebiyat Fakültesi Dergisi C1S1Ocak2011

TRAKYANVERSTES
EDEBYAT FAKLTESDERGS
Cilt:1 Say:1 Ocak2011
TRAKYAUNIVERSITY
JOURNALOFTHEFACULTY OFLETTERS
Volume:1 No:1 January2011
ISSN13097660 Edirne
TRAKYANVERSTES
EDEBYATFAKLTESDERGS
TRAKYAUNIVERSITY
JOURNALOFFACULTYOFLETTERS
Cilt:1,Say:1,Ocak2011
Volume:1,Number:1,January2011
DergiSahibi/Owner TrakyaniversitesiRektrl EdebiyatFakltesiAdna Prof.Dr.lkerALP Editr/Editor Yrd.Do.Dr.HasanDEMROLU DergiYaynKurulu/EditorialBoard Bakan/Chairman Prof.Dr.lkerALP yeler/Members
Prof.Dr.EnginBEKSAProf.Dr.RecepDUYMAZ Prof.Dr.AhmetGNEN Do. Dr.BurinERDOU Do.Dr.AlihsanBEK Yrd. Do. Dr. Levent Doan
Dizgi/Design OsmanBOSTANCI KapakDizayn/CoverDesign YavuzGNER letiimAdresi/Address

TrakyaniversitesiEdebiyatFakltesi BalkanYerlekesiEdirne/TRKYE Tel.Faks:2842359527 email:tuefdergi@trakya.edu.tr
Bask/Publishing
enoluMatbaaclkSan.Tic.Ltd.ti. MaltepeMah.FazlpaaCad.No:8Kat:3Topkapstanbul Tel:02126127172 Fax:02126127204 www.senoglumatbaacilik.com
Trakya niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi Ocak ve Temmuz aylarnda olmak zere yldaikisayolarakkanUluslararasHakemlibirdergidir. Bu dergide yaymlanan makaleler Yayn Kurulunun izni olmadan aynen veya ksmen yaynlanamaz ve iktibas edilemez. Yaymlanan yaz ve makalelerin ierii ile ilgili tm sorumlulukyazarlarnaaittir.
DANIMAKURULU Prof.lkerALP Trakya niversitesi Prof.Dr.MehmetALPARGU Sakaryaniversitesi Prof.Dr.NurettinARSLAN anakkale Onsekiz Mart niversitesi Prof.Dr.EvangeliaBALTA Ulusal Yunan Aratrmalar Vakf / Yunanistan Prof.Dr.AlpaslanCEYLAN Atatrk niversitesi Prof.Dr.MesutAPA KaradenizTeknikniversitesi Prof.Dr.HayatiDEVEL stanbul niversitesi Prof.Dr.NikolayEGOROV uva Sosyal Bilimler Enstits / uvaistan Rusya Prof.Dr.CezmiERASLAN Atatrk Aratrma Merkezi Prof.SleymanSrrGNER Trakya niversitesi Prof.Dr.AhmetGNEN Trakya niversitesi Prof.Dr.DermanKKALTAN Trakya niversitesi Prof.Dr.RefikMUHAMMETN Tatar Devlet Sosyal Bilimler niversitesi / Tataristan-Rusya Prof.Dr.AzmiZCAN Bilecikniversitesi Prof.Dr.ChristineZGAN Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Prof.Dr.BnyaminZGLTEKN Trakya niversitesi Prof.Dr.NevzatZKAN Erciyesniversitesi Prof.Dr.VitaliyRODONOV uva Devlet niversitesi / uvaistan -Rusya Prof.Dr.MiryanaTEODSYEV Belgradniversitesi/Srbistan Prof.Dr.AhmetTAAIL Mimar Sinan Gzel Sanatlar Fakltesi Prof.Dr.TuranYAZGAN Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Prof. Dr. lya V. ZAYTSEV Rus Bilimler Akademisi arkiyat Enstits / Rusya
BUSAYININHAKEMLER Prof.Dr.MehmetALPARGU Sakaryaniversitesi Prof.Dr.NurettinARSLAN anakkale Onsekiz Mart niversitesi Prof.Dr..AliBOZKAPLAN DokuzEyllniversitesi Prof.Dr.NurullahETN Ankara niversitesi Prof.Dr.MesutAPA KaradenizTeknikniversitesi Prof.Dr.AliELK KaradenizTeknikniversitesi Prof.Dr.AliDUYMAZ Balkesirniversitesi Prof.Dr.ChristineZGAN Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Prof.Dr.NevzatZKAN Erciyesniversitesi Prof.Dr.N.HikmetPOLAT Gazi niversitesi Prof.Dr.SadiUZUNOLU Trakya niversitesi Do.Dr.merBLR MimarSinanGzelSanatlarniversitesi Do.Dr.KemalettinKUZUCU Trakyaniversitesi Do.Dr.AliFuatREN stanbulniversitesi Do.Dr.CemSAATOLU stanbulniversitesi Do.Dr.brahimSEZGN Trakyaniversitesi
NDEKLER lkerALP 1990lardaYugoslavyaveBosnaHersek/150 RecepDUYMAZ CahitStkTarancnnEstetii:1.)EstetikObje/SanatEseri/5162 AhmetGNEN NecatiBeyinDilveslubundaTrkeninYeri/6386 lyaVladimiroviZAYTSEVHasanDEMROLU RusyalimlerAkademisiArivindeBulunanTrkveTrkHalklaryla lgiliBazArivBelgelerininTantlmas/8799 SelmaSOL GostivarTrklerininMnileri/101120 AzizTEKDEMR TanzimatDnemiNafiaNezareti/121144 SerdarAYBEK MetropolisTerrakottalarHakkndancelemeler/145158 RahmiEK TrabzondaMilliktisatUygulamalarvektisadiFaaliyetlerinGeliimi/ 159188
CONTENTS lkerALP YugoslaviaandBosniaHerzegovinain1990s/150 RecepDUYMAZ TheAestheticsofCahtStkTaranc:1.)AestheticObject/WorkofArt/ 5162 AhmetGNEN ThePlaceofTurkishinNecatiBeysTongueandStyle/6386 .V.ZAYTSEVHasanDEMROLU AnAssessmentStudyofSomeArchiveDocumentsAboutTurkandTurkic CommunitiesinRussianAcademyofScienceArchive/8799 SelmaSOL Mnis of the Gostivar Turks / 101120 AzizTEKDEMR MinistyofPublicWorksDuringtheTanzimatPeirod/121144 SerdarAYBEK
The Observation of Metropolis Terracottas/145158

RahmiEK NationalEconomyPracticesandDevelopmentofEconomicThoughtin Trabzon/159188
TrakyaniversitesiEdebiyatFakltesiDergisi,Cilt:1,Say:1,Ocak2011,s.150.
1990LARDA YUGOSLAVYA VE BOSNA HERSEK

lker ALP
*
ZET: Yugoslavyada 1980lerden sonra iyice su yzne kan etnik anlamazlklar, 1990lardan itibaren devleti, i savaa ve paralanmaya gtren olaylara dnmtr. yle ki, 1991de Slovenya ile Hrvatistann bamszlklarn iln etmeleri karsnda Srbistan bu cumhuriyetlere saldrmtr. 1992de BosnaHersekin de bamszln iln etmesi zerine, bu defa Federal Orduyla Bosna Srplar, sonradan ise Hrvatlar, Mslmanlara saldrmlardr. Sonuta, 1991de Slovenya, Hrvatistan ve Makedonya cumhuriyetleri bamszlklarn kazanmlardr. BosnaHersekte ise 1995te yeni bir yap meydana getirilmitir. 1999da NATOnun mdahalesiyle Kosova da fiilen Srbistann bnyesinden ayrlmtr. Btn bu hadiselerin sonucunda Yugoslavya Sosyalist Federatif Cumhuriyetinin vrisi olarak yeni Federal Yugoslavya veya sonradan Srbistan ve Karada adyla anlan devlet, tarih sahnesindeki yerini almtr. Ancak Srplarla Karadallarn meydana getirdii bu devlet, Yugoslavya Krallnn veya Titonun kurduu Yugoslavyann yerini alamam, aksine Karada da 2006 ylnda bu birliktenayrlmtr. Yugoslavyann paralanma ve dalmasnda; lkede ok sayda millet ve aznln yaamas, milliyetiliin alevlenip giderek ovenizm ve irredantizme dnmesi, aznlk meseleleri, toplumlarn farkl sosyokltrel yaplar, cumhuriyetler arasndaki gelime farkllklar, mill gelirin eit paylalmamas, Batl devletlerin provokasyonlar, mdahaleleri velkeninbazksmlarn,nfuzlaraltnaalmaabalarvs.sebepleretkiliolmutur. AnahtarKelimeler:Bosna,Bonak,Yugoslavya,Bogomil,DaytonAntlamas.
YUGOSLAVIAANDBOSNIAHERZEGOVINAIN1990S
ABSTRACT: The ethnic disagreements that were revealed after 1980s in Yugoslavia turned into events that led the country into civil war and disintegration so that Serbia attacked Slovenia and Croatia upon their proclamation of independence. After Bosnia and Herzegovinas proclamation of independence Federal Army and Bosnian Serbs and later CroatiansattackedMuslims.ThecivilwarwhichbrokeoutuponFederalArmysinterferenceto supressindepencemovementsinKosovorenderedthebreakupoftheunionwhichlastedfor70 yearsinevitable.Slovenia,Croatia,andMacedoniagainedtheirindependencein1991.InBosnia and Herzegovina a new structure was formed in 1995. In 1999 Kosovo was seperated from Serbia in practice. As a result of these events Federal Yugoslavia, later known as Serbia and Montenegro,emergedasthesuccessorofSocialistFederalRepublicofYugoslavia.Butthisstate which was formed by Serbs and Montenegrons could not replace Yugoslavian Kingdom or TitosYugoslaviaonthecontraryMontenegrolefttheunionin2006. Many nations and minorities living in Yugoslavia, nationalisms rise and turning into chauvinism and irredentism, minority problems, diffrerent sociocultural structures of different societies, developmental differences amaong the republics forming Yugoslavia, uneven distribution of national income, provocations and interferences of western countries and their attempts to take some parts of the country under their influence had their roles in Yugoslavias disintegrationandbreakup. Keywords:Bosna,Bosnian,Yugoslavia,Bogomil,DaytonTreaty.
*
Prof.Dr.,T..EdebiyatFakltesiTarihBlmretimyesi.
LKER ALP
1. Yugoslavya Hakknda Genel Bilgiler 1991de 25 milyon (23.7 milyon) civarnda nfusu olan Yugoslavya Sosyalist Federatif Cumhuriyetinin idar taksimat alt federe cumhuriyet (Srbistan, Slovenya, Hrvatistan, Bosna-Hersek, Makedonya, Karada) ve iki otonom blgeden (Kosova ve Voyvodina) olumaktayd. (Bkz. Ek: 2). Bu devletin bnyesinde birok millet ve aznlk yaamaktayd. Bunlar arasnda Srplar, Hrvatlar, Bonaklar, Slovenler, Arnavutlar, Makedonlar, Trkler, Macarlar ve ingeneler sayca fazla olanlard. I. Dnya Savandan sonra, snrlarda yaplan deiikliler erevesinde, 1918 ylnda Srp-Hrvat-Sloven Krall kurulmutur. Bu devlet 1929 ylnda Yugoslavya Krall adn alarak tarih sahnesine kmtr. smi Yug- gney, Slavya- Slav lkesi ve o tamlama ekinden oluarak Gney Slav lkesi anlamna gelmektedir. Yugoslavya 1941 ylnda Almanya ve mttefikleri tarafndan igl edilmitir. Almanyann yenilmesi neticesinde, sz konusu devlet 1945te Yosip Broz Titonun nderliinde, Yugoslavya Federal Halk Cumhuriyeti adyla ikinci kez kurulmutur. Daha sonra ise Yugoslavya Sosyalist Federatif Cumhuriyeti adn almtr1. 1980de Titonun lmnden sonra, Yugoslavyay oluturan eitli unsurlar arasnda eitlik ve uyumun salanmas amacyla lke, Dnml Devlet Bakanl ile idare edilmeye balanmtr. Yugoslavyay oluturan cumhuriyetler ve otonom blgelerin temsilcileri birer yl sreyle Federal Cumhurbakanl grevini yrteceklerdi. Plnlama ve teoride Dnml Devlet Bakanl idaresi kusursuz grlmekteydi. Ama 15 Mays 1991 tarihinde Srp komnistlerinin ar rk davranlarndan dolay, bakanlk sras Hrvatistan temsilcisine gelince kilitlenmitir. Bu da Yugoslavyada zaten var olan ovenist ve irredantist dncelerin aa kmasna, mevcut olan siyas ve iktisad bunalmn sratle trmanmasna ve 25 Haziran 1991 tarihinde Slovenya ile Hrvatistan cumhuriyetlerinin bamszlklarn iln etmelerine yol amtr2. Ancak Yugoslavya nfusunun %36sn oluturan Srplarla %20sini meydana getiren Hrvatlar arasndaki milliyeti ekimeler yeni deildir. II. Dnya Sava srasnda vuku bulan kanl atmalardan sonra da Hrvatistandaki ayrlk milliyeti hareketler, bilhassa 1970lerden itibaren, younluk kazanm ve zaman zaman ayaklanmalar tarznda cereyan etmi, 1991de ise kanl bir savaa dnmtr.
1 lker Alp, Balkanlar ve Yugoslavya Olaylar, Silahl Kuvvetler Dergisi, Say 332, Yl 111, Ankara Nisan 1992, s. 1617. 2 smet Giritli, Yugoslavya Btnln Koruyabilecek mi?, Zaman Gazetesi, 20.7.1991.
Slovenya ile Hrvatistann ardndan Sancak, Kosova ve Voyvodina blgelerinde de bamszlk ynndeki faaliyetler hzlanmtr3. Nitekim NATOnun mdahalesi sonucunda, 1999da Kosova fiilen Srbistandan ayrlm ve 17 ubat 2008de bamszln iln etmitir. Balkanlardaki gelimeleri deerlendirebilmek ve Yugoslavyadaki olaylarla mcadeleleri anlayabilmek iin, ncelikle buradaki cumhuriyetler ile otonom blgelerin demografik yaplarna, toplumlarn dil, din ve sosyo-kltrel zelliklerine ksa da olsa deinmek gerekmektedir. a. Makedonya Eski Yugoslavyann gneyinde bulunan ve 25.410 km2lik (baz kaynaklarda ise 25.713 km2) yzlm olan Makedonya Cumhuriyeti (veya Vardar Makedonyas), lkenin dier ksmlar gibi, ok kark bir etnik yapya sahiptir4. Bu blgede, nfusun ekseriyetini Makedonlarn tekil etmesiyle birlikte Arnavutlar, Trkler, Ulahlar, Srplar, ingeneler vs. etnik gruplar yaamaktadr. 1991 ylnda yaplan son nfus saymnn neticeleri resmen aklanmadndan Makedonyada 2.200.0002.300.000 kiinin yaad sanlmaktadr. Nfusun milliyetlere gre tahmin dalm ise yledir: Cumhuriyette 200 bin5 veya 300 bin civarnda Trk, 600800 bin arasnda Arnavut, 150 bine yakn Rom (ingene), 100 bine yakn Ulah olduu, geri kalan 1 milyon1.2 milyon arasndaki nfusun ounluunu Makedonlarn tekil ettii ileri srlmektedir. Oran olarak Makedonlar %45,6 (veya %54,3), Arnavutlar %26 (veya %34), Trkler %8,69 (veya %13,04) ve dierleri %10,8dir. Bat kaynaklarna gre ise nfusun %67sini Makedon, %33n ise Arnavut, Trk, Rom, Ulah, Srp vd. tekil etmektedir6.
rfan Nezirolu, Yugoslavyada Dalma Sreci, Bilgi, TBMM Enformasyon Merkezi Dergisi, (Yugoslavya Federasyonunun Sonu: Etnik Blnme, zel Say), S: 6, Ankara ubat 1993, s. 5-6. 4 Bosna-Hersek, Harp Akademileri Komutanl, stanbul 1992, s. 148. (Bu eser bundan sonra Bosna-Hersek olarak gsterilecektir.) 5 Makedonya Devlet Bakan, kendilerini Tanyan lk lkenin Trkiye Olmas Gerektiini Syledi, Yunanistann Sesi Radyosu, 23 Aralk 1991, saat: 13:44. (Makedonya Cumhurbakan Kiro Gligarov, 1991 ylnda yapt bir aklamada 200 bin Trkn mevcudiyetini resmen kabul etmitir.) 1991de yaplan nfus saymnda, srdrlen btn propagandalara ve alnan sosyo-kltrel, siyas ve iktisad tedbirlere ramen Torbelerin ou ve nceden Arnavut olarak belirlenen baz Trkler, milliyetlerini yeniden Trk yazdrmlardr. Dolaysyla sz konusu rakamn 300 bin civarna kt tahmin edilmektedir. 6 Serap Tamzaral, Makedonya Cumhuriyeti, Bilgi, TBMM Enformasyon Merkezi Dergisi, S: 6, Ankara ubat 1993, s. 49.
LKER ALP
Dinlere gre bakldnda 1990larda Makedonyada %55 Hristiyan ve %45 orannda Mslman yaamaktayd. Ancak Trklerle Arnavutlarn, Hristiyan unsurlarna gre daha fazla nfus artlarna sahip olmalarndan dolay, yukardaki oranlar her geen gn Mslmanlarn lehine deimektedir. Makedonlar, eski skender Makedonyallar ve Slavlarn karm ile meydana gelen bir toplumdur. Ortodokslua mensup Hristiyan bir kitledir. Kltrleri Slav, Bizans ve Trk kltrlerinden olumaktadr. Makedonca ise eski Slavcaya dayanmakta ve bugnk Bulgarca ile ayn dil grubuna dahil bulunmaktadr. Bu dil, Bulgaristan ve Yunanistann Makedonyaya komu blgelerinde de konuulmaktadr. Son yllardaki Yugoslavya bunalmnda Makedonya Cumhuriyeti, tarafsz ve i savan dnda kalmaya aba harcamtr. Ancak Makedonya zerinde Srbistan, Yunanistan ve Bulgaristan politik ve ekonomik basklarda bulunarak, burasn kendi bnyelerine katma emellerini gerekletirmeye almlardr. Makedonya bu durum karsnda, Egemen ve Bamsz Makedonya slogann kullanarak 8 Eyll 1991 tarihinde referanduma gitmitir. Baz etnik gruplarn referandumu boykot etmesine ve ret oyu vermesine ramen, Makedonya Cumhuriyeti, referandum sonularn resmen aklayarak Yugoslavyadan ayrlmama kaydyla bamszln iln etmitir. Bu da Srbistanla Yunanistann Makedonya zerindeki basklarn artrmalarnda etkili olmutur7. Buna karlk Trkiye, Makedonyaya sahip km, siyas ve iktisad ynden byk destek vererek bamszln korumasnda etkili rol oynamtr. b. Slovenya talya, Avusturya, Macaristan ve Hrvatistan ile evrili olan Slovenya, 32,593 km2 yzlmyle eski Yugoslavyann %8ini ve 2 milyon nfusu ile %9unu meydana getirmekteydi8. Slovenya nfusunun %90n Sloven, %3n Hrvat, %2,2sini Srp ve %4,8ini Macar, talyan ve dierleri oluturmaktayd9. Slovenler bir Slav boyudur. Bununla birlikte yzyllarca bu blgenin, Bat Romann idaresinde kalmasndan ve Avusturya-Macaristann bnyesinde yer almasndan dolay, talyanlarn, Cermenlerin (Avusturya ve Almanyann) ve Macarlarn byk lde kltr etkisi grlmektedir.
7 8
Nova Makedonya Gazetesi, skp 10 Eyll 1991, s. 2; Ayn gazete, 11 Eyll 1991, s. 1. Necati zfatura, Yugoslavya Ordusunun Slovenyaya Mdahalesi, Trkiye Gazetesi, 3.7.1991. 9 rfan Nezirolu, a.g.m., s. 57.
Dilleri Srpadan ve Balkanlardaki Slav dillerinden byk lde ayrlmaktadr. Dier Balkan Slavlarndan farkl olarak (Hrvatlarla birlikte) Vatikann etkisinde kalarak Hristiyanln Katolik mezhebini benimsemilerdir. Slovenler iktisad yaplar, toplum zellikleri ve yaay tarzlarna gre, Orta Avrupa toplumlaryla dier btn Slavlardan ok daha fazla btnlemi bir yapya sahiptirler. Bu cumhuriyet, Almanlarla dier Batllarn byk destekleriyle, 1991 ylnda bamszln kazanmtr. (Bkz. Ek: 3). c. Hrvatistan Hrvatistan, Yugoslavya bnyesinde 56.538 km2 ile ikinci byk federal devletti. Bosna-Hersek, Slovenya, Karada, Voyvodina ve Macaristanla komu olup Adriyatik Denizinin hemen btn dou ky eridine hkimdi. 4,9 milyon nfusuyla Eski Yugoslavyann %20sini tekil etmekteydi. Hrvatistandaki nfus oran ise %74 Hrvat, %11,5i Srp ve %14,5i Mslman, talyan, Macar ve dier etnik gruplardan olumaktayd10. Hrvatlar da bir Slav kolu olup Slovenler gibi Bat Romann idaresine dhil edilmilerdir. Hrvatlarn yaad blgeler, 1918 ylnda Srp-HrvatSloven Krallnn kurulmasna kadar, Avusturya-Macaristan mparatorluunun hkimiyeti altnda kalmtr11. Bu yzden lkenin bugnk gney snrlar, adeta Osmanl Devleti ile Avusturya-Macaristan arasndaki snr andrmaktadr. Bundan dolay Hrvatlar, talyan, Alman ve Macar kltrlerinin etkisinde kalmlardr. Dilleri Srpaya ok yakndr. Srplardan ayrldklar en byk zellik ise Katolik olmalar ve Orta Avrupa kltrne yakn bulunmalardr. Bu cumhuriyet de Slovenya ile birlikte 1991 ylnda bamszln iln etmitir. (Bkz. Ek: 3). d. Srbistan ve Karada Srbistan, Eski Yugoslavyann en byk ve en gl cumhuriyetiydi. Devletin btn kurum ve kurulular tamamen Srplarn kontrol altndayd. Srbistann bnyesinde Kosova ve Voyvodina olmak zere iki otonom blge de vard. Bu cumhuriyetin yzlm 87.334 km2 olup 1991deki nfus saymna gre nfusu 9.300.000 idi. lkede %65 Srp, %20 Arnavut,
Necati zfatura, a.g.m.,Baz Kaynaklarda % 75 Hrvat, % 12 Srp, % 13 dierleri olarak gsterilmektedir. (Ercan Durdular, Hrvatistan Cumhuriyeti, Bilgi, TBMM Enformasyon Merkezi Dergisi, S: 6, Ankara ubat 1993, s. 55.) 11 Ercan Durdular, a.g.m., s. 56.
10
LKER ALP
Bonak, Trk, %2 Hrvat ve %13 Macar, Romen, Slovak, Karadal, Makedon vd. yaamaktayd12. Srplar, kavimler gnn etkisiyle Karpatlarn kuzeyinden gelerek V.VI. yzyllarda dier Slav unsurlaryla birlikte Balkan Yarmadasna yerlemilerdir. 1389 Kosova Savandan 18771878 Osmanl-Rus Savana kadar Trk hkimiyetinde yaamlardr. 1878de imzalanan Yeilky ve Berlin Kongresi anlamalaryla bamszlklarn kazanmlardr. 1918de Srp-Hrvat-Sloven Krall (sonradan Yugoslavya Krall)nn kurulmasn salamlar, 1944te ise Yugoslavya Federal Halk Cumhuriyeti (Yugoslavya Sosyalist Federatif Cumhuriyeti)ni meydana getiren temel unsurlar arasnda yer almlardr13. Karada, 13.650 km2 olup 1991 ylnda da nfusunun 648.483 olduu aklanmtr. Oran olarak ise %68 Karadal, %13 Bonak (Mslman), %6 Arnavut, %3 Srp ve Hrvatt. Bu durumuyla Karada, Eski Yugoslavyann en kk cumhuriyetini tekil etmitir14. Karada, 1878deki Berlin Kongresiyle Osmanl Devletinden bamszln kazanmtr. 1918de Srp-Hrvat-Sloven Krall (Yugoslavya)nn bnyesinde yer almtr. 1946da yrrle giren federal anayasayla, Yugoslavya Federal Halk Cumhuriyetini oluturan alt cumhuriyetten biri hline gelmitir. Srplarla Karadallar Slav kkenli olup Ortodoks mezhebine mensupturlar. Tarih ve kltrel geliimleri byk lde Bizans ve Ortodoks kilisesinin etkisi altnda olmutur. Osmanl dneminde Trk kltrnn tesirinde de kalmlardr. Karadallar, isim farkllna ve idar ayrla ramen, Srplardan bamsz bir kimlik gelitirememilerdir. yle ki, Balkan Slavlar arasnda soylar, dilleri, dinleri, mezhepleri ve kltrleri en yakn olan iki toplumdur. Hatta btn zellikleri ayndr. Zaten her savata, her bunalmda birlikte hareket etmilerdir. 1991den itibaren federasyonun dalmaya balamasndan sonra da Srbistan ve Karada cumhuriyetleri Yeni Yugoslavya bnyesinde yer almlardr. (Bkz. Ek: 4). Fakat Batllarn tevik, ynlendirme ve kkrtmalarnn etkisiyle 2006 ylnda yaplan referandum sonucunda Karada, Srbistandan ayrlmtr.
12 Ercan Durdular, Srbistan Cumhuriyeti, Bilgi, S: 6, Ankara ubat 1993, s. 54; Srbistan mad., Byk Larousse Ansiklopedisi, C. 17, stanbul 1986, s. 10453-10454; Srbistan mad., Meydan Larousse Ansiklopedisi, C. 11 , stanbul 1973, s. 270. 13 lhami Emin, Yugoslavyay Kimler Paralad?, Yeni Avrasya Stratejileri Yayn, stanbul 2000, s. 12-21. 14 Hlya Gemuhluolu, Karada, Bilgi,S: 6, Ankara ubat 1993, s. 47 Crna Gora mad., Byk Larousse Ansiklopedisi, C. 4, stanbul 1986, s. 2490; Karada mad., Meydan Larousse Ansiklopedisi, C. 6 , stanbul 1971, s. 924.
e. Voyvodina Srbistana bal bulunan Voyvodina, 21.251 km2lik otonom bir blge olup Macaristan, Romanya, Hrvatistan, Bosna-Hersek ve Srbistan ile evrilidir. 1989 yl kaytlarna gre nfusu 2.051.000 idi. Doruluu tartmal olan Srp kaynaklarna gre nfusun, % 56s Srp, % 21i Macar, % 23 Romen, Hrvat, Slovak ve Karadallardan olumaktayd15. Ancak baz kaynaklara gre nfusun % 25ini (500 bin civarnda) Macarlar tekil etmekteydi16. Voyvodinann en byk aznln tekil eden Macarlar, Katolik olup kendilerini Srbistandan ziyade Macaristana yakn hissetmektedirler. Zaten Macaristandaki soydalaryla ayn kltrel zelliklere sahiptirler. Hrvatlarla Slovaklar da Katolik mezhebine mensupturlar. Bu yzden din anlay bakmndan Ortodoks olan Srplarla Karadallardan ayrlmaktadrlar. Romenler, Ortodoks olmakla birlikte Srplarla Karadallardan farkl bir mill kimlie sahiptir ve Romanyaya baldrlar. Bugn nfus ounluunu oluturan Slavlar, Voyvodinaya VI.-VII. yzyllarda gelmeye balamlardr. IX. yzyln sonlarndan itibaren Macarlar da blgeye yerlemilerdir. Voyvodina, 200 yl Trk idaresinde kaldktan sonra, 1699 ylnda imzalanan Karlofa Anlamasyla AvusturyaMacaristana braklmtr. 1918den sonra Srp-Hrvat-Sloven Krall (Yugoslavya)nn hkimiyetine girmitir. 1945 ylndan itibaren ise Voyvodina, Srbistan Sosyalist Cumhuriyeti bnyesinde zerk bir blge olarak yer almtr. (Bkz. Ek: 5). f. Kosova 1912-1913 Balkan Savalaryla Osmanl hkimiyetinden kan Kosova, Srbistan Cumhuriyetine bal olan 10.896 km2lik otonom bir blgeydi. Arnavutluk, Karada, Makedonya, Sancak ve Srbistan ile evrilidir. Nfusu 2.000.000 (1.980.000)dur17. Oran olarak bu nfusun % 68ini Arnavutlar, % 20sini Trklerle Mslman Bonaklar ve % 10unu Srplarla Karadallar, % 2sini Romlar (ingeneler) oluturmaktayd. Arnavutlarn itima ve sosyo-kltrel yapsnda, eski lir det ve geleneklerinin devam etmesiyle birlikte, arlkl olarak Trk-slm kltr mevcudiyetini hissettirmektedir. Kosovadaki Srplarla Karadallar, Srp-Bizans-Hristiyanlk ve ksmen de Trk kltr erevesinde gelimilerdir. Din bakmndan deerlendirme
15 Hlya Gemuhluolu, Voyvodina zerk Blgesi, Bilgi, TBMM Enformasyon Merkezi Dergisi, S: 6, Ankara ubat 1993, s. 45. 16 Bosna-Hersek, s. 148-149. 17 Oya Akgnen Mughisuddin, Bosna-Hersek, Kosova, Sancak ve Makedonya, Silhl Kuvvetler Dergisi, Say: 336, Yl: 112, 15 Nisan 1993, s. 66.
LKER ALP
yapldnda nfusun % 90n Mslmanlar, % 10unu Ortodoks Hristiyanlar tekil etmektedir. Fakat Arnavutlarn uyguladklar asimilasyon politikalar ve basklardan dolay Mslmanlar arasnda arzu edilen bir birlik salanamamtr. 19981999 savanda Srplar tarafndan kt muamele gren Trkler, dier yandan da Arnavutlarn basklarna maruz kalmlardr. Hatta resm belgeler ve kaytlar zerinde tahrifat yaplarak Trkler, Arnavut olarak gsterilmitir. (ABDnin igli altnda bulunan Iraktaki Trkmenlere kar Pemergeler tarafndan uygulanan basklarn benzerlerine Kosovadaki Trklerin de maruz kalmalar dikkat ekicidir). Mill kimlikleri inkr edilen Trkler, Batllarn da tevik ve onayyla sistemli bir ekilde asimilasyona tbi tutularak Arnavutlatrlmaya allmakta veya dnyann eitli lkelerine ge zorlanmaktadrlar. Kosovaya 1974 Anayasas ile zerklik tannmtr. Ancak 1980de Titonun lmnden ve Arnavutlarn 1981de cumhuriyet stats kazanma ynndeki isyanlarnn Federal Ordu tarafndan bastrlmasndan sonra, Kosovaya verilen btn haklar tek tek geri alnmtr. 1990l yllardan itibaren ise dorudan Belgrada balanlarak sk bir denetime dhil edilmitir. (Bkz. Ek: 5). 1991 ylnda Slovenya ve Hrvatistann bamszlklarn iln etmeleri zerine Kosoval Arnavutlar, Srbistandan ayrlma ve Kosova Cumhuriyetini kurma ynndeki faaliyetlerini arttrmlardr18. Srplar ise bunu nlemek zere sert tedbirler almlardr. Bu gelimeler karsnda 1996 ylndan itibaren Batnn destekledii UK (Ushtria lirimtare KosovsKosova Kurtulu Ordusu) ile Srplar arasndaki atmalar trmanmtr19. 19981999 yllarnda operasyonlarn srdren Yugoslav ordusu ile polisinin yaratt iddet sonucunda, binlerce Mslman ldrlm, yz binlercesi ise lkeyi terk etmek zorunda kalmtr20. Bu vahim durum karsnda, diplomatik abalar da sonu vermeyince, NATO, 24 Mart 1998de hava saldrlar dzenleyerek Srbistan kuvvetlerinin Kosovadan ekilmesini salam21 ve Haziran 1999dan itibaren blgeyi denetim altna almtr. eklen Srbistann bnyesinde bulunmakla birlikte fiilen NATOnun (ABnin) denetim ve gdmnde olan Kosova, 17 ubat 2008de bamszln iln etmitir.
18 Noel Malcolm, Kosova Balkanlar Anlamak in, (ev. zden Arkan), stanbul 1999, s. 403404. 19 te Kosovann 500 Yllk Kanl Tarihi, www.superonline.com.tr., 24.03.1999, s. 2. 20 Srp Vaheti, Trkiye Gazetesi, 21.11.1998, s. 8. 21 Yugoslavyann Kayb ok Byk, Trkiye Gazetesi, 17 Nisan 1999, s. 1, 9.
g. Sancak Balkan Yarmadasnn merkezinde, Srbistan ile Karada arasnda paylalan Sancak, Bosna-Hersek, Kosova ve Arnavutlukla da snrldr. 1912de Balkan Savalarnn balamasyla birlikte igl edilen bu blge, 1913 ylnda yaplan Belgrad Antlamasna istinden Srbistan ve Karada arasnda paylalmtr22. (Bkz. Ek: 5). Bugnk snrlarnn daraltlm olmasna ramen 8.700 km2lik bir alana yaylmaktadr. Sancakn toplam nfusu hakknda kesin bir bilgi bulunmamakla birlikte, 800 bin Mslmann yaad, bu da blge nfusunun %60tan (baz kaynaklara gre %70ten) fazlasn oluturduu tahmin edilmektedir23. 1990dan sonra Sancakta, daha fazla siyas haklar elde edebilmek ve Bosnayla birleebilmek amacyla srdrlen faaliyetler arttrlmtr. Hatta Sancak Mill Mslman Konseyi tarafndan otonom bir idarenin kurulmas gayesiyle referandum dzenlenmitir. Mslmanlar tarafndan yaplan aklamalara gre, referanduma katlanlarn %98.92si veya blge nfusunun %69.39u otonom bir idarenin kurulmas ynnde oy kullanmtr24. Bu blge halk kltr, tarih ve mill duygu olarak Bosna-Hersekteki Bonaklarn gneydeki devamn oluturmaktadr. Sancakllar, Bonaklarla ayn kkenden (Hun, Avar, Peenek Trklerinden) gelmektedir25. Dinleri slmiyettir, dilleri de Bonakadr. Yani Bonaklarla ayn kltrel kimlie sahiptirler. Fakat buna ramen, Slavlar tarafndan bu blgenin Bosnayla birlemesi nlenmitir. nk Sancak, Srbistann denize k yolu zerinde bulunmakta ve Srbistan ile Karada birbirine balamaktadr. Dolaysyla Srbistan iin byk bir stratejik neme sahiptir. Ayn ekilde Mslmanlar asndan da nemli bir blgedir. Makedonya ve Kosovay Bosna-Herseke balayan bir kpr niteliini tamaktadr. Dolaysyla Sancak zerinde Slavlarla Mslmanlarn mcadeleleri devam edecektir. (Bkz. Ek: 10).
22 Hakiya Avdi, Polojay Muslimana u Sandjaku, Sarayevo 1991, s. 6; Safet Bandjovi, selivanye Muslimana z Sandjaka, Sarayevo 1991, s. 14. 23 Sancak Blgesi zerklik Mcadelesi Veriyor, Yeni Bat Trakya Dergisi, Say: 103, Yl: 9, stanbul Ekim 1991, s. 36; Oya Akgnen Mughissuddin, a.g.m., s. 66. 24 Sandjak Muslims, Muslim National Concil of Sanjak, Novi Pazar 1993, s. 11, 15. 25 Tarih boyunca Balkan Yarmadasna eitli kavimler yerlemilerdir. Bunlar arasnda Trkler de yer almaktadr. yle ki; IV. yzylda Atilla Hunlar, VI. yzylda Avarlar, VII. yzylda Bulgarlar, IX. yzylda Macarlar, X-XI. yzyllarda Peenekler, Kpak (Kuman)lar ve Uzlar, XIV. yzylda Osmanl Trkleri gibi Trk unsurlar da yarmadann tamamna veya bir ksmna hkim olmulardr. (brahim Kafesolu, Trk Mill Kltr, stanbul 1991, s. 52).
LKER ALP
h. Bosna-Hersek (1). Bosna-Hersekin Konumu Bosna-Hersek, Balkan Yarmadasnn kuzeybatsnda yer alarak douda Srbistan, gneyde Karada, kuzey ve batda Hrvatistanla evrilidir. Ayrca Adriyatik Denizine (20 km geniliinde) dar bir k da vardr. BosnaHersekin toplam yzlm 51.129 km2den ibarettir. (Sadece Hersekin yzlm ise 9.340 km2dir)26. (2). Bosna ve Hersek simleri Bosna, ismini, (lkeyi kuzeyden boydan boya geen ve Hrvatistan ile snr belirleyen) Sava Nehrinin nemli kollarndan biri olan Bosna Nehrinden almtr. Hersek ismi ise Almanca voyvoda karl olan Herzogtan gelmitir27. Bu szckten Herzegovina-Hertsegovina ismi tretilmitir. Trkeye de Hersek olarak gemitir28. Bonak ve Bosnal kelimeleri ise talyanca Bosniactan tremitir. Bylece Bonak ve Bosnal isimleri zamanla sz edilen blgede yaayanlara verilen bir millet ad hline gelmitir29. 1991de Bosna-Hersek Cumhuriyetinin nfusu 4.5 milyon (4.354.915) olarak aklanmtr. Bunlardan ise 1.905.018 veya % 43,74 Bonak (Mslman), 1.364.363 veya % 31,33 Srp, 752.068 veya % 17,27si Hrvat, 239.777 veya % 5,51i Yugoslav olarak kaydedilen Mslmanlar ve 93.689 veya % 2,15i dierlerinden meydana gelmitir30. ngilterede yaynlanan The Economist dergisine gre sz konusu nfus 4.523.000 idi. Bu nfusun oran olarak ise % 49unu Bonaklar (Mslmanlar), % 32sini Srplar, % 19unu Hrvatlar oluturmaktayd31. Ancak savatan nce bu etnik gruplar, Bosna-Hersekin tamamna yaylm ve kark bir ekilde yaamaktayd. Bu hliyle Bosna-Hersekin nfusu, tam bir milletler mozayiini tekil etmekteydi. (Bkz. Ek: 6, 7 ve 13).
26 Bahar Varl, Bosna-Hersek Cumhuriyeti, Bilgi, TBMM Enformasyon Merkezi Dergisi, S: 6, Ankara ubat 1993, s. 34; Bosna Hersek mad., Meydan Larousse Ansiklopedisi, C. 2, stanbul 1969, s. 504; Bosna-Hersek mad., Byk Larousse, C. 3., stanbul 1986, s. 1822. 27 Bosna-Hersek, s. 1; http://www.tika.gov.tr/Dosyalar/Bosna%20Hersek.doc, s. 5-6. 28 Mediha Akarslan, Bosna-Hersek ve Trkiye, stanbul 1993, s. 38. 29 Branislav Djurjev, Bosna-Hersek mad.,Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, C. 6., stanbul 1992, s. 297; erafeddin Ycelden, a.g.m., s. 1095. 30 Bosna i Hercegovina-Ustavne Regiye-Ukopno, http://www.hdmagazine.com/bosnia/census/cens-sus.html Population Resources, http://www.lib.utexas.edu/maps/Bosnia.htm. Ethnic Majorities, http://www.lib.utexas.edu/maps/Bosnia.html. 31 Mslmanlara Komplo, Gnaydn Gazetesi, 23 Temmuz 1991.
10
(3). Bonaklarn Kkeni V. asrda Hunlar, VI. asrda Avarlar, Bosna Nehrinin Savaya dkld topraklara, yani bugnk Bosna-Hersek blgesinin byk bir ksmna sahip olmulardr. Daha sonra Peenekler, Morava havzasnda ve Hersekte hkm srmlerdir. Rodoplar, Bat Trakya, Makedonya, Kosova, Sancak, Bosna ve Arnavutluk ile Bulgaristann bir ksmna hkim olan Kuman-Peenek Trk Federasyonu, Kumanlarla Peeneklerin birbiriyle mcadele etmesi sonucunda 1091de yklmtr. Birliin yklmasndan sonra Peeneklerin ou Bosna-Herseke ekilmitir32. Bylece BosnaHersek ve Sancakta Hun, Avar, Peenek Trklerinin karmndan bugn Bonak veya Bosnal Mslmanlar adn verdiimiz yeni bir millet olumaya balamtr. Hun, Avar, Peenek devletlerinin knden sonra bu Trk boylarnn Dou Avrupa ve Balkanlara dalmalar yznden, Bosna-Hersek, Sancak ve civar yerlerde Trklerin says azalmtr. Ayrca buraya kalabalk Slav kitlelerinin gelmesi de Trklerin aznlk durumuna dmesine ve zamanla byk lde kaybolmalarna sebep olmutur. Slav ve Macar devletlerinin basksyla Drina, Bosna, Tara nehirlerinin kaynak ksmlarna snan daha kalabalk Trk boylar ise bu dalk ve ormanlk blgelerde, Slav dilinin etkisi altnda kalmakla birlikte, Ortodoks ve Katolik unsurlar arasnda erimemiler ve kendi mill benliklerini koruyabilmilerdir. Hatta Bosna mzelerinde bu devirlerden kalma tablolarda, mcahitlerin Hun ve Avar tiplerine benzedikleri grlmektedir33. (4). Bosnallarda Din Bosna halk XV. asrda kitle hlinde Mslmanl kabul etmitir. Bunda Bosnallarn Bogomil mezhebine inanmas nemli etken olmutur. Bu mezhebi ise kendine Bogomil adn veren bir papaz yaymtr. Bogomil kelimesi Slavca Bog-Tanr, mil-holanmak, sevmek ve u tamlama ekinden tremitir. Anlam da Tanrnn sevdii, Tanrnn holanddr34. Bogomiller Hazreti say sadece Allahn kulu ve peygamberi olarak kabul ederlerdi. Ha din sembol olarak saymazlard. Ha karmay ve ikonalar reddederlerdi. Ruhban snfn benimsemezlerdi.
Reit Rahmeti Arat, Kpak mad., slm Ansiklopedisi, C. 6, stanbul 1977, s. 713-715; Derginin ntiarna mil Olan Sebepler Nelerdir?, Rodoplarn Sesi Dergisi, Yl 1, Say 1, stanbul 1973, s. 13; Ahmet Gkbel, Bulgaristan Trk Halk Kltrnde Kuman (Kpak) Trklerinin Yeri, Bulgaristan Trk Folkloru, II. Uluslararas Bulgaristan Trk Halk Kltr Sempozyumu Bildirileri, Ankara 2001, s. 37-38. 33 erafettin Ycelden,Yugoslavya Trkleri, Trk Dnyas El Kitab, Ankara 1976, s. 10951096. 34 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. 1, Ankara 1972, s. 217, 220; erafeddin Ycelden, a.g.m, s. 1095-1096.
32
11
LKER ALP
Kilise ile an sevmez ve kiliseye ibadet iin gitmezlerdi. Sade ve zarif olan Bogomil mabetleri, resimlerle ssl olan kiliselerden ok farklyd. Aziz resimleri, ikonalar ve heykellerini ibadet ortamyla badatrmazlard35. Bu hliyle Bogomillik, gerek Katolik, gerekse Ortodoks anlayyla uygulamalarn kabul etmeyen, daha sade ve esasa dnk bir inan sistemidir36. Bogomil hareketi, eski Trk din inanlaryla byk lde rtmekteydi. Bu yzden Hun, Avar ve Peenek kkenli olan Bosna-Hersek halkn ksa zamanda sarmtr. Hristiyanlktan ayrlarak oluan bu hareket, ayn zamanda Hristiyanlktan ok Mslmanla yakndr. Bu yzden papalarla patriklerin emriyle Macarlar, Hrvatlar, Srplar ve dier Hristiyanlar, Bosnallara byk zulmler yapmlar, ikence ve soykrm uygulamlar, mallarn gasp ederek memleketlerinden srmler, Bonaklarn mill benliklerini zayflatmak ve ana dilleriyle din inanlarn yok edebilmek amacyla ise eitim-retimi engellemiler, retmenlerin dillerini kesmiler, ders ve din kitaplarn yakmlardr. Bu zulmden dolay Bosna halk, II. Sultan Mehmedi 1463te kurtarc gibi karlam ve kitle hlinde slmiyete girmitir37. Vurgulanmas gereken nemli hususlardan biri de yukarda bahsedilen zellii ile Bogomil inancnn, Bosnallarn dier Hristiyan unsurlarn iinde erimelerini nleyerek mill varlklarn korumada en nemli faktrlerden biri oluudur. Sonradan slmiyeti kabul etmeleri ile ayn zellik pekitirilmitir. Bylece XV. asrdan XIX. asrn sonuna kadar Bosnallar, kaderlerini Osmanl Trkleriyle birletirmi ve devlete sadakatle bal kalmlardr. 2. Bosnann Bamszln ln Etmesi ve Savan Balamas Bosna-Hersek Cumhuriyeti, Slovenya ile Hrvatistann birlikten ayrlma abalar karsnda lml bir politika takip etmitir. Arabuluculuk yapm ve Yugoslavyann paralanmas yerine yumuak bir konfederasyonun kurulmasn istemitir. Ancak The Times ve The Economist dergileri, Srbistanla Hrvatistann, birbirleriyle sava hlinde olmalarna ramen, lkenin tek Mslman Cumhuriyeti olan Bosna-Hersekin aleyhine gizli bir anlama yaptklarn aklamlardr38. Slobodan Miloevi ve Franyo Tucman, 1991 ylnda yaptklar Karacorcevo Anlamasyla Bosna-Herseki
H. Mehmed Hadzic, slamizaciya Bosne i Hercegovine i Poriyeklo BosanskoHercegovakih Muslimana, Sarayevo 1940, s. 11-16. 36 Mediha Akarslan, a.g.e., s. 37. 37 Moslems in Yugoslavya, Review of International Affairs, Belgrad 1985, s. 2; H. Mehmed Hadzic, a.g.e., s. 11, 20; smail Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 220. 38 Gnaydn Gazetesi, Mslmanlara Komplo, 23 Temmuz1991; Trkiye Gazetesi, 3 Ekim 1991.
35
12
aralarnda paylamlar, Mslmanlara Srbistan ile Hrvatistan arasnda kk bir tampon blge brakmlardr39. Bu giriim zerine BosnaHersekin varl ve gelecekteki stats hakknda kayglar olumutur. nk ayn dnceye dayanlarak Bosnann bir paras olan ve nfusunun ounluunu Bonak Trklerinin oluturduu Sancak, (birinci kez Balkan Savalarnda, ikinci kez de II. Dnya Savandan sonra) Srbistan ile Karada arasnda paylalmtr. Sancaktaki Mslmanlar ge zorlanm ve Slav unsurlar da buraya iskn ettirilerek demografik yapnn deitirilmesine allmtr. Zaten Bosna-Hersek de 1918de Srp-HrvatSloven Krallna dhil edilince Srplarla Hrvatlar arasnda taksim edilmitir. Gemiteki bu ac tecrbelerden dolay sz konusu paylama anlamas, Bosna-Hersek yetkililerinin endielenmesine ve lkenin geleceini belirlemek iin yeni zmler aramalarna yol amtr. Neticede, Srplarn boykotuna ramen, parlamentodaki Mslman ve Hrvat milletvekillerinin katlmyla 15 Ekim 1991 tarihinde Bosna-Hersekin egemenliini ve yakn gelecekte Yugoslavya Federasyonundan ayrlmasn ngren iki karar alnmtr. Bununla birlikte Bosnann, Yugoslavya topluluunun devam iin, dier taraflarn kabul edecei hususlara katlaca da vurgulanmtr40. Bamszlk kararna en byk tepkiyi Srbistan ve Bosna Srplar gstermilerdir. Srbistan; Slovenya, Hrvatistan ve hatta Makedonyann birlikten ayrlmalarn bir lde kabullenmitir. Ancak, kendisi iin jeopolitik ve jeostatrejik neminin bykl sebebiyle Bosna-Hersekin ayrlmasn nleyebilmek iin var gcyle direnmitir. Srbistan idarecileri, Karada, Sancak, Kosova ve Voyvodinadan oluacak Yeni Yugoslavya projesine bu cumhuriyeti de dhil etmilerdi. Srplara gre, Bosna-Hersek bu yeni oluuma katlmaz ise Sancak da elden kabilirdi. Bu da Srbistann Karada ile olan fizik irtibatnn ve Adriyatik Denizine knn kesilmesi anlamna gelmekte idi. Bu hususlarn yan sra Srbistan, Bosnadaki zengin maden yataklarn kimseye kaptrmak istememi ve Bosna-Hersekteki Srp aznln kendi bnyesine katmay da amalamtr. Hatta Bosna-Hersekin
39 Tanl Bora, Milliyetiliin Provokasyonu, stanbul 1991, s. 215; Osman Karatay, a.g.e., s. 24-25. Bu anlamay takiben Bosnal Srp ve Hrvat toplumlarnn temsilcileri Avusturyann Graz kentinde buluarak pazarl srdrmlerdir. Ayrca Franyo Tucman ile Yugoslavya Cumhurbakan osic, yine gizli bir grme yaparak Bosna-Hersekin paylalmasna dair anlamaya varmlardr. Bu mzakereler ve alnan kararlardan, Bosna-Hersekin Srp ve Hrvatlar arasnda blnmesini ngren 1939daki vetkovi-Macek Anlamasnn canlandrlmak istendii anlalmtr. (Tanl Bora, Yeni Dnya, s. 110.) 40 Zekeriya Yldz, Gemiten Gnmze Bosna Hersek, stanbul 1993, s. 140; Cumhuriyet Gazetesi, 16 Ekim1991; Trkiye Gazetesi, 23 Ekim 1991.
13
LKER ALP
ayrlmas ynnde muhtemel bir gelime, Makedonya Cumhuriyeti ve Kosova ile Voyvodina otonom blgelerine kt rnek tekil ederek bu birimlerdeki bamszlk hareketlerinin artmasna sebebiyet verecekti. Bu yzden Srbistan, Federal Ordu Birliklerini snrlara yarak Bosnaya youn bir bask uygulamaya balamtr. Ayrca Srbistann ynlendirmesiyle Srp aznl, cumhuriyetin kuzeyinde 4 Kasm 1991de Kuzey Bosna zerk Srp Blgesinin kurulduunu aklamtr41. Bosna Srp Parlamentosu, 21 Aralk 1991de ise Bosna-Hersek Srp Cumhuriyetinin kurulduunu bildirerek Srplarn hkimiyetindeki yerlerin bamszln iln etmitir42. Ayrca Srp Cumhuriyetinin Bosnaya deil, Srbistan ve Karadadan oluan Yeni Yugoslavyaya dorudan balanacan vurgulamtr. Bu ciddi basklar karsnda Bosna-Hersek ynetimi, lke btnln korumak gayretiyle bata Trkiye olmak zere, slm devletlerinden destek talebinde bulunmutur. 15 Ocak 1992de ise cumhuriyetlerinin tannmas iin ATye bavurmutur. Buna karlk Srbistann ynlendirmesiyle Bosna-Hersekteki Srplar, ikinci kez Bosna-Hersek Srp Cumhuriyetini iln etmilerdir43. Bu karar Bosnadaki etnik gruplar arasndaki gerginlii bsbtn arttrmtr. Artk savan kmas an meselesi olmutur. Bosna-Hersek Cumhuriyeti, ATye yapt tannma talebinin artn yerine getirmek zere 28 ubat ve 1 Mart 1992de bamszlk iin halk oylamasna gitmitir. Halk oylamasnda: Bosna-Hersekin hkimiyetiyle bamszl ve lkede yaayan Mslman, Srp, Hrvat ve dier vatandalarla milletlerin eit haklara sahip olaca bir devlet lehinde misiniz? tarznda soru sorulmutur44. Srplarn boykotuna ramen %64 orannda katlm salanm ve bunlardan %99,7si bamszla evet oyu kullanmtr45. Bylece Bosna-Hersek bamszla doru kararl admlarla yrmtr. Gelimeler karsnda ise bakent Saraybosnada durum son derece gerginlemi ve Srplarn saldrmasyla balayan atmalar bir i savan habercisi olmutur. Bosnann Yugoslavyadan ayrlmasn istemeyen Srbistan, Bosnadaki 100.000 kiilik Federal Orduyu
Bosna Hersekte Yedinci Srp zerk Blgesi Kuruldu, AFP, 4 Kasm 1991. smail Soysal, ule Kut, Dalan Yugoslavya ve Bosna-Hersek Sorunu: Olaylar-Belgeler 19901996, Ortadou ve Balkan nceleme Vakf, stanbul 1997, s. 1213; Srplar, Bosnada Cumhuriyet Kurdu, Tercman Gazetesi, 23 Aralk 1991. 43 Bosna-Hersek Srp Halk Cumhuriyeti ln Edildi, TANYUG, 9 Ocak 1992. 44 Mark Mazower, The War in Bosnia: An Analysis, Action for Bosnia, London 1992, s. 7. 45 Mark Thomson, A Paper House: The Ending of Yugoslavia, London, Vintage 1992, s. 318; Tanl Bora, Yeni Dnya Dzeninin Av Sahas, stanbul 1994, s. 84. (Sanda giden %63lk nfusun % 99.4nn bamszlktan yana oy kulland belirtilmitir.)
42
41
14
bamszlk hareketini sndrmek iin kullanmaya balamtr46. Bu arada nceleri Srplara kar Bonaklarla birlikte hareket eder grnen Hrvatlarn da esas amalarnn Hrvatistanla birlemek olduu aka anlalmtr. Bosna-Hersek hkmeti, oylamann arkasndan, ortam daha fazla gerginletirmemek iin, bamszlk ilnn resmen aklamay erteleme eilimindeydi. Bununla birlikte Batllarn, zellikle Amerikallarn verdii gvenceye itimat eden Bosna-Hersek, 3 Mart 1992 tarihinde bamszln iln etmitir47. Bosna-Hersek idarecileri, lkelerinin Srbistan ile Hrvatistan arasnda paylalmasn nlemek amacyla bamszlk yolunu semitir. Bunu halkn oylaryla da pekitirmitir. Fakat Srplarn Srbistanla birleme isteklerinin yan sra, Hrvatlarn da Hrvatistana balanma faaliyetleri durumu bsbtn nazikletirmitir. Bosna-Hersek ksma ayrlma tehlikesiyle kar karya kalmtr. savan artk iyice belirmesi ile birlikte Bosna-Hersek Cumhuriyetinin bamszl, 6 Nisan 1992de AT ve 7 Nisan 1992de ABD tarafndan tannmtr. Trkiye ise AT ve ABDden daha nce 6 ubat 1992 tarihinde, Bosnayla dier cumhuriyetlerin (Slovenya, Hrvatistan ve Makedonyann) ayn anda bamszlklarn kabul etmitir. Ama bu da sava nleyememitir48. 6 Nisan 1992de Srp milisleriyle Yugoslav Federal Ordusunun, bunlar takiben Hrvatlarn taarruzuyla sava kmtr. Ne yazk ki bu olaya, byk devletler, hatta slm lkeleri seyirci kalmtr. Bundan istifade eden Srplarla Hrvatlar; Viegrad, Srebrenica ve Foa ehirlerini igl etmiler, Mostar, Saraybosna, Gorajde ve dier yerlere saldrmlardr. Saldrganlar, Bonaklara ynelik sistemli bir soykrm uygulayarak sadece 1992 yl iinde 15 bini ocuk olmak zere 200 bine yakn (resm rakamlara gre 122 bin49) insan katletmiler, nfusun te birini ge zorlamlar ve binlerce kzla kadna tecavz etmilerdir50. Bu kanl savan en trajik katliamlarndan biri ise 11 Temmuz 1995 tarihinde, Dou Bosnada bulunan Srebrenicada yaanmtr51. Halbuki BM Gvenlik Konseyi, 1993ten itibaren aralarnda Srebrenicann da bulunduu be blgeyi Gvenli Blge (Save Heaven-Gvenli Cennet) olarak iln
Bosna-Hersek, s. 219-220. Tanl Bora, Yeni Dnya..., stanbul 1994, s. 84. 48 smail Soysal, ule Kut, a.g.e., s. 14, 17; Cumhuriyet Gazetesi, 22 Nisan 1992; Drt Yeni lkeyi Tandk, Milliyet Gazetesi, 07 ubat 1992, s. 13. 49 Osman Karatay, Bosna-Hersek Bar Sreci, Ankara 2002, s. 5. 50 Zekeriya Yldz, Gemiten Gnmze Bosna-Hersek, stanbul 1993, s. 141. 51 Deniz Altnba Akgl, Semra Rana Sezal, Almanyadaki Trk Diasporas, http://circassiancanada.com.tr/arastirma/almanyadaki_turk_diasporasi%C4%B1.html. s. 2.
47 46
15
LKER ALP
etmitir52. Buna dayanlarak Bar Gc tarafndan Bonaklarn elindeki silhlar da toplanmtr53. Srebrenicadaki sivil Bonaklar, grnrde BM Koruma Gc (UNPROFOR)nn korumas altna alnmtr54. Buna ramen halk korumakla grevli olan Hollandal askerler, Srp saldrlarn sadece seyretmi, hatta Albay Karremansn talimatyla Hollandal BM askerleri, Potocari kampna snan Bonaklar silh zoruyla Srplara teslim etmilerdir55. Srplar ise 11 Temmuz 1995ten itibaren (14 yandan byk) 8 ile 12 bin arasndaki erkei katletmilerdir56. Ayn ekilde, 16 Temmuz 1995te Policada da ocuklar dhil 1500 Bonak katlederek vahetlerine devam etmilerdir57. Ne yazk ki, Srebrenicada yaanan bu vahet karsnda NATO, Avrupa devletleri, ABD ve BM gleri seyirci kalmlardr. Hatta Bonaklar korumakla grevli olan Hollanda asker birlii, Potocari kampna snan Bonaklar zorla Srplara teslim ederek katliama yardmc olmutur58. Ayn ekilde ehirler, kasabalar, kyler tahrip edilmitir. zellikle Trk-slm eserleri yerle bir edilmitir. yle ki, Osmanl dneminden kalan ve asrlarn hatrasn tayan Gazi Hsrev Bey Camii (Saraybosna), Padiah Camii (Foca), Esme Sultan Camii (Yaye), Karagz Bey Camii (Mostar) bata olmak zere 490 cami ve Mostar Kprs gibi ok kymetli tarih eserler tahrip edilmilerdir59. Bosnada, Srplarla Hrvatlar, XX. yzyln son yllarnda meden dnyann gz nnde bir soykrm uygulamlardr.
Ali Dikici, Srebrenica Katliamnn Canl Tan Hasan Nuhanoviin Hikayesi, http://www.balgoc.org.tr/2004/srebrenica.html. s. 3. 53 A.g.m., s. 4. 54 Deniz Altnba Akgl, Semra Rana Sezal, a.g.m., s. 2. 55 Ali Dikici, a.g.m., s. 6-7; Srebreicada Olanlarn Hesab Soruluyor, http://www.diplomatikgozlem.com/haber_oku.asp?id=137. s. 1. 56 Ali Dikici, a.g.m., s. 3, 15 (12 bin); Deniz Altnba Akgl, Semra Rana Sezal, a.g.m., s. 2 (8 binden fazla); Bosnann Kahraman Lideri, http://www.yenimesaj.com.tr/index.php?sayfa=guncel&haberno=4549&tarih=2003.10.21. s. 2 (8 bin); Ali Murat Yel, Chirac Sadece Laiklerin ve Yahudilerin Cumhurbakan m? Samanyolu Haber, http://www.imp.com.tr/index.php?khide=1&ghide=1&dosya=&did=7036. s. 3 (8bin); Bosna Srp Hkmeti 1995 Ylnda Yaanan Srebrenitsa Katliam ile lgili Olarak zr Diledi, http://www.bbc.co.uk/turkish/europe/story/2004/11/04111_srebrenica_serbia.Shtml. s. 1 (7 binden fazla); Dnya Hafzas Srebrenicay Nasl ve Ne Zaman Terketti? The Wall Street Journal Europe, 12-13-14 Nisan 2002, http://f.neset.tripod.com/srebrenica.htm. s. 1 (7500n zerinde). 57 Ali Dikici, a.g.m., s. 12. 58 Ali Dikici, a.g.m., s. 4-7; Srebrenicada Olanlarn Hesab Soruluyor, http://www.diplomatikgozlem.com/haber_oku.asp?id=137. s. 1; Dnya Hafzas Srebrenicay Nasl ve Ne Zaman Terketti? The Wall Street Journal Europe, 12-13-14 Nisan 2002, http://f.neset.tripod.com/srebrenica.htm. s. 1-2. 59 Zekeriya Yldz, a.g.e., s. 169-201; Mediha Akarslan, a.g.e., s. 16.
52
16
Bosna-Hersek Cumhuriyeti, Srp ve Hrvat saldrlar karsnda lke btnlnn, bar ve demokrasinin korunmas iin yardm talebinde bulunmutur. Ancak, BM, NATO, AT, AGK gibi milletleraras kurulular, Bat ve slm devletleri saldrlar karsnda seyirci kalmlar, konuya ciddiyetle sahip kmamlardr. Milletleraras tekiltlarn ve devletlerin ou ise sadece knama kararlaryla yetinmilerdir. Uygulanan ambargo da Srbistan ve Hrvatistandan ziyade Bosnay etkilemi ve Bosnallarn sava gcn iyice zayflatmtr. Bosnallar topraklarn, Srplarla Hrvatlarn silhl saldrlar karsnda korumakta glk ekmilerdir. Bu yzden Bonaklarn elinde sadece lkenin kuzeybat ucundaki Biha blgesi, Dou Bosnada kuatlan Gorajde, Srebrenica ve Zepa ve Orta Bosna kalmtr60. Sonuta lkenin % 60 Srplarn eline gemi, baz yerlerini Hrvatlar igl etmi, Bosnallar da % 15-% 20 orannda kk bir alana sktrlmtr. 3. Bosna-Hersek Krizinin zmne likin Milletleraras Plnlar Bosna-Hersek meselesini zmek iin milletleraras platformda birok giriim yaplmtr. Bunlarn temelini 1991 ylnda Londrada dzenlenen Yugoslavya Konferans tekil etmitir. Ancak bu toplantda Bosna konusu gndemin sadece altda birini oluturmutur. Londradaki Yugoslavya Konferans, blgedeki BM Bar Gc (UN Protection Force, UNPROFOR) gibi baar salayamamtr. AB ara bulucusu H. Cutilleronun savatan nce balatt abalar da sonu vermemitir. Buna ramen BM Genel Sekreterlii, AB, ABD ve milletleraras kurulular tarafndan bar abalar srdrlmtr. Bu erevede Vance-Owen Pln, Gvenli Blgeler Pln, Blgeli Pln vb. gndeme getirilmitir. Mzakereler sonucunda ise Bosna-Hrvat Federasyon Antlamas ve Dayton (Paris) Bar Antlamas yaplmtr. Bosna-Hersek meselesinin zmne dair nemli pln veya anlamalarn genel hatlar yledir: a. Vance-Owen Pln Sava sona erdirmek iin 2627 Austos 1992 tarihlerinde Londrada AT ve BM liderliinde, ilgili taraflarn da katlmyla Eski Yugoslavya zerine Uluslararas Konferans (Eski Yugoslavya Konferans) dzenlenmitir. Bu konferansta AT adna ngiliz diplomat Lord Owen ve BM adna Amerikal diplomat Cyrus Vance, Bosna-Hersek krizinin zm iin ortaklaa bir pln hazrlamakla grevlendirilmilerdir. Cenevrede ve Newyorkta dzenlenen konferanslardan sonra, Ocak 1993te BM ve ATnin szde bar korumak amacyla destekledikleri bir zm pln
60
Osman Karatay, a.g.e., s. 5.
17
LKER ALP
aklanmtr61. (Bkz. Ek: 8). Vance-Owen Bar Pln adyla anlan bu plna gre: (1). Bosna-Hersek, yrtme gcnn arlkl olarak Eyletlerde toplanaca adem-i merkeziyeti bir devlet yapsna sahip olacak, (2). Bosna-Hersek 10 eylete blnecek, bunlardan Srplarn, Hrvatlarn, Mslmanlarn kontrolnde bulunacak, Saraybosna ise tarafsz ve toplumlu bir statye sahip olacak, (3). Eyletlerin, bamsz yarg organlarna ve kendi parlamentolarna sahip olmalaryla birlikte, milletleraras alanda temsil haklar bulunmayacak, (4). Bosna-Herseki milletleraras platformda, seimle ibana gelen ve parlamentoya dayal merkez bir hkmet temsil edecek, (5). Bosna-Hersek topraklarnn tamamnda serbest dolam hakk tannacak, (6). Ana Etnik Toplum ve dier toplumlar Bosna-Hersek anayasasyla gvence altna alnacak, (7). Devlet bakanl, eyletin yasama organlarnn temsilcilerince oluturulacak, (8). lk seimler BM, AT ve AGK tarafndan denetlenecek, (9). Bosna-Hersek, AT ve BM denetiminde silhszlandrlacaktr62. Bosna-Hersek topraklarn on eylete blmeyi amalayan bu pln ile nfus oran gz nnde bulundurulmayarak topraklarn ounun Srplarla Hrvatlara verildii gzlenmektedir. On Eylet Plnna gre; Srplara % 43, Hrvatlara % 15, Mslmanlara % 27, Hrvatlarla Mslmanlara mtereken % 11 ve milletleraras blge olarak dnlen Saraybosnaya da % 4 orannda arazi braklacakt63. Bylece Bosna-Hersek Cumhuriyetinin grnte snrlar muhafaza edilecekti. Gerekte ise Bosna-Hersek bir devlet olmaktan kacak, lkenin tamamnda ve nfusunun zerinde devlet hkimiyeti ve otoritesi kalmayacakt. zetle Bosna-Hersek devlet olma niteliini kaybedecekti. Dier taraftan milletleraras anlamalar ihll edip, saldrgan ve iglci olan Srplarla Hrvatlar, bu kararla oluturulan politik
61
Bosna-Hersek Krizinde Uluslararas Kurulular ve NATO, Gneydou Avrupa Mttefik Kara Kuvvetleri Komutanl, zmir 1993, s. 39. (Bu eser bundan sonra Bosna-Hersek Krizinde olarak gsterilecektir.) 62 Bosna-Hersek Krizinde, s. 39.; Tanl Bora, a.g.e., s. 112. 63 Oya Akgnen Mughisuddin, a.g.m, s. 57-58; Bosna Hersek Krizinde, s. 41.
18
forml sayesinde toprak kazanarak mkfatlandrlacaklard. nk nfus oranlar gz nnde bulundurulmayarak Srplar ile Hrvatlara, Bonaklara nazaran daha fazla topran verilmesi dnlmekteydi. ngrlen taksimatn yrrle girmesi hlinde Srplar politik stnlk salayacak ve byk lde toprak kazanacakt. Bu durumdan Hrvatlar da krl kacaklard. Bu yzden pln Hrvatlar tarafndan olumlu karlanmtr. Mslmanlar ise etnik temele dayal eyletlerin ve gsz bir merkez hkmetin kurulmasnn ileride Bosna-Hersekin paralanmasna yol aaca endiesini tamlardr. Dolaysyla, srekli bir bar ve dil zm getirmeyen sz konusu pln kabul etmemek iin direnmilerdir. Ancak pln zerinde deiiklik yaplarak Mslmanlarn eylet saysnn 4e karlmas ve Hrvatlarn 2ye indirilmesi sonucunda zzetbegovi, bu pln kabul ederek imzalamtr. Srplar ise kontrollerindeki % 60-70 oranndaki arazinin % 43e azaltlmasna raz olmadklarndan ve Srbistana balanma amacn gttklerinden bu pln benimsememilerdir. (Bkz. Ek: 9). Yaplan basklar zerine Radovan Karadzi, 2 Mays 1993te Atinada, Vance-Owen Plnn Bosna Srp Parlamentosunda onaylanmak artyla imzalamak mecburiyetinde kalmtr64. Bosna Srp Parlamentosu, 5-6 Mays 1993te, iki gn sren grmelerin ardndan pln kabul etmemi ve referanduma gitme karar almtr. 16 Mays 1993 tarihinde ise Republika Srpskada yaplan referanduma katlanlarn % 96s pln reddetmi ve Srp Cumhuriyetinin bamszl ynnde oy kullanmtr. Bylece Vance-Owen Pln geerliliini tamamen kaybetmitir65. b. Gvenli Blgeler Pln Vance-Owen Plnnn 6 Mays 1993 tarihinde Bosna Srp Parlamentosu tarafndan reddedilmesi zerine, 7 Mays 1993te BM Gvenlik Konseyi acilen toplanmtr. Toplant sonucunda BM Gvenlik Konseyi, Gvenli Blgeler Plnn geici bir ara zm olarak kabul etmitir66. Bu plna gre tehdit edilen kritik Mslman blgeleri, gvenli blge olarak iln edilmitir. Genelde kuatlan ve mltecilerin topland sahalar dikkate alndnda sz konusu blgeler Saraybosna, Tuzla, Zepa, Goradze, Biha ve Srebrenica olarak belirlenmitir. Gvenli Blgeler Plnnn kabulnden sonra, Srplara ne tr yaptrmlarn uygulanaca konusunda ABD ile Avrupa devletleri arasnda gr ayrl ortaya kmtr. ABDye gre, Srplara kar hava aknlar
64
Emel G. Osmanavuolu, The Wars of Yugoslav Dissoltution and Britains Role in Shaping Western Policy 1991-1995, Ankara 2000, s. 135, 137. 65 smail Soysal, ule Kut, a.g.e., s. 41; Bosna-Hersek Krizinde, s. 41. 66 Bosna Hersek Krizinde, s. 43.
19
LKER ALP
dzenlenmeli ve Mslmanlara uygulanan silh ambargosu kaldrlmalyd. ATye gre ise, Vance-Owen Plnnn uygulanmas iin daha fazla politik bask yaplmal, meyyide uygulamal ve daha fazla kara birlii gnderilmeli, ama asker zmlere bavurulmamaldr67. Gvenli Blgeler Pln Mslmanlar tarafndan destek grmemitir. nk bu pln, Vance-Owen Plnn tamamen ortadan kaldracakt ve lke iinde etnik koloniler kurarak Filistindeki Gazze eridi meselesine benzer durumlarn ortaya kmasnda etkili olacakt. Ayrca lkenin % 70e yaknn ele geiren Srplarn, emrivakiler yapmalarna uygun zeminler hazrlayacakt. Srbistan ve Bosnal Srplara kar asker yaptrmlarn uygulanmasn ngrmedii iin bu pln, Srplarn igl ettikleri topraklardan ekilmelerini temin edemeyecek ve Srp saldrlarn durduramayacakt. Hatta tam tersine, Srplarn etnik temizleme gayretlerini kolaylatracakt. Bu yzden BM ve NATO evreleri, Gvenli Blgeler Plnn kalc deil geici bir zm olarak grdklerini ifade etmilerdir68. c. Blgeli Pln 16 Haziran 1993te Cenevrede zzetbegovi, Miloevi ve Tucmann katlmyla bar mzakereleri yeniden balamtr. Owenn nerdii ve Tucman ile Miloeviin onaylad Cenevre Pln olarak anlan bu yeni pln, Bosna-Hersekin etnik esasa dayal mill devlete blnmesini ngrmtr69. lk pln taslana gre, esnek bir konfederasyon oluturulacak ve topraklarn % 50si Srp, % 30u Hrvat ve % 20si Mslman Devletine ait olacaktr70. Ancak Saraybosnann stats belirsizliini korurken Mslman Devleti, Bosna-Hersekin merkezindeki Saraybosna-Tuzla-Zenice geni ve Kuzeybatdaki Biha blgesi olmak zere coraf olarak birbirinden ayr iki ksmdan oluacakt71. Blgeli Bosna-Hersek Pln Haziran 1993te Hrvatlar ve Srplar tarafndan gndeme getirilerek savunulmutur. 10 Blgeli Kanton Plnnn yaratclar Vance-Owen tarafndan da desteklenmitir. Owen, AT toplantlarnda bu zmn daha gereki olduunu syleyerek eski plnn geerliliini kaybettiini iddia etmitir. Mslmanlar ise bu yeni plna destek vermemilerdir. nk Mslmanlara gre, pln cidd snr meselelerine ve anlamazlklara yol aacaktr. blgenin snrlarn
67 68
A.g.e., s. 43. A.g.e., s. 44. 69 Tanl Bora, a.g.e., s. 125. 70 Tanl Bora, a.g.e., s. 125; Bosna-Hersek Krizinde, s. 45. 71 Tanl Bora, a.g.e., s. 125.
20
belirlemek, lkenin birok blgesinde ayr etnik kkene ve farkl din ve mezheplere mensup insanlarn yaamalarndan dolay son derece zor olacaktr. Ayn ekilde yeni nfus mbadelelerine sebep olacak ve Mslmanlarn denize kn riskli hle getirecektir72. Blgeli Bosna-Hersek Pln zerindeki Cenevre grmeleri, zaman zaman kesintiye uramasna ramen devam etmitir. Mslmanlar, yok olmamak iin isteksiz de olsa bu pln grmek mecburiyetinde kalmlardr. Bu arada Cenevre grmelerine Mslmanlarn katlmasn salamak ve Srplar saldrlardan caydrmak amacyla NATO Daimi Konseyi, 4 Austos 1993 tarihinde Saraybosna ve dier Mslman blgelerin evresindeki Srp kuatmasnn srmesi hlinde, hava saldrlar dahil, sert tedbirlerin alnmasn kararlatrmtr. Nitekim bu karar etkili olmu ve Srplar, Saraybosnay kontrol eden gman ve Byelasnitsa tepelerinden ekilmilerdir73. Cenevre mzakereleri devam ederken Bosna-Hersekin; % 52sini Srplara, % 31ini Mslmanlara ve % 17sini Hrvatlara vermek sretiyle blnmesini ngren yeni bir harita tasla hazrlanmtr74. Araln nc haftasnda Owen-Stoltenberg nezaretinde Cenevrede yrtlen mzakerelerde ise, Mslmanlarn lehine yeniden kk bir deiiklik yaplmtr. Ksmen deitirilen ve nfus oranlar nazar dikkate alndnda yine aleyhte olan toprak dalm pln, Batllar tarafndan yaplan basklar sonucunda, Bosna idarecilerine kabul ettirilmek istenmitir. Bu plna gre, Srp Cumhuriyetine % 49,2, Hrvat Cumhuriyetine % 17,5, Mslman Cumhuriyetine % 33,3 orannda topran verilmesi ve Mslman Cumhuriyetinin Adriyatik Denizine sadece Hrvatlarn msaadesi ile 99 yllna kiralanacak bir ka sahip olmas ngrlmtr. Ayn ekilde Srp Cumhuriyetine de Adriyatike k salayacak liman ve koridorun verilmesine de karar alnmtr75. Bu tarzdaki uzlama basklar, Batllarn lkeyi e blmeye kararl olduklar ve Bosna konusunda son admlarn atld anlamna geliyordu. Aslnda sz konusu pln nceden ve el altndan hazrlayp sunan Srplardr. Zaten bu durum Haziran aynda basnda dahi yer almt76. Buradan da Batllarn, Srplarla Hrvatlara destek verdii ve Mslman Bonaklarn bamsz bir devlet kurmalarn nlemeyi amaladklar anlalmaktadr.
72 73
Bosna-Hersek Krizinde, s. 45. A.g.e., s. 46. 74 Tanl Bora, Yeni Dnya, s. 134; TRT-1, 20:00 Haberleri, 21 Eyll 1993. 75 Tanl Bora, Yeni Dnya, s. 137 76 Sabah Gazetesi, 30 Haziran1993, s.1.
21
LKER ALP
d. ABD nisiyatifi ile Hazrlanan Bar Plnlar ABD, 1994 ylnn ilk aylarnda, Bosna-Hersek konusunda inisiyatifi ele alarak yeni bir bar pln hazrlamtr. Bu bar plnna gre ise, BosnaHersek topraklar Mslman-Hrvat Birlii ve Srp Blgesi olarak ikiye blnecektir. Yine plna gre, Bosnada Mslmanlarn ounluu tekil ettii ve Hrvatlarn aznlkta bulunduu, merkeze yumuak balarla bal bir federasyon oluturulacaktr. Srplar da bu federasyona katlabileceklerdir77. Bu federasyonun yaamasnn temini iin ise Mslman-Hrvat Bosna Cumhuriyeti, Hrvatistan ile Konfederasyon kuracaktr. Yaplan mzakerelerde Srplar da Mslmanlara % 33 orannda topran verilmesini kabul etmilerdir. Bylece Mslmanlarla Hrvatlar lkenin yarsna sahip olacaklardr. Pln Hrvat aznl ve Hrvatistan tarafndan hemen kabul edilmitir. Mslmanlar da ABD ve dier Batllarn yapt basklar neticesinde bu plna raz olmak mecburiyetinde kalmlardr78. (1). Bonak-Hrvat Federasyon Antlamas Washingtonda, yaplan youn grmelerden sonra, 1 Mart 1994 tarihinde (Bosna Babakan Haris Sladzi, Hrvatistan Dileri Bakan Mate Grani ve Bosnal Hrvatlarn lideri Kresimir Zubakn katlmyla) Mslmanlarla Hrvatlar arasnda, Bosna-Hersekte Bonak-Hrvat Federasyonunun kurulmasnn ilk admn oluturan bir Federasyon ereve Antlamas imzalanmtr79. 18 Mart 1994 tarihinde yine Washingtonda, Beyaz Sarayda dzenlenen trenle, ABD Bakan Bill Clintonun gzetiminde Bosna-Hersek topraklarnda Bonak-Hrvat Federasyonunun kurulmasna ilikin anlama ve bu federasyonla Hrvatistan arasnda ileride kurulabilecek bir konfederasyonun ilkeleri hakknda n anlama yaplmtr. Gelecekte Bosnal Srplarn da katlmna ak tutulan Bonak-Hrvat Federasyonu Antlamasn, Bosna-Hersek Babakan Haris Sladzi ve Bosnal Hrvatlarn lideri Kresimir Zubak, Konfederasyon n Anlamasn ise Bosna-Hersek Cumhurbakan Aliya zzetbegovi ve Hrvatistan Cumhurbakan Franyo Tucman imzalamlardr80. mza treninde Trkiye, Rusya, Kanada, Avusturya, sve ve Norvein dileri bakanlar da bulunmulardr. Bu anlamann nemli hkmlerine gre:
77 78
Ferai Tn, ABDnin Bosna Pln ve Trkiye, Hrriyet Gazetesi, 27 ubat 1994. Bosnaya lk Cumhuriyet Forml, Hrriyet Gazetesi, 26 ubat 1994, s.14. 79 smail Soysal, ule Kut, a.g.e, s. 56; Emel G. Osmanavuolu, a.g.e., s. 166. 80 smail Soysal, ule Kut, a.g.e., s. 57; Emel G. Osmanavuolu, a.g.e., s. 166-167.
22
(a). Bosna-Hersekte yaayan Bonaklarla Hrvatlar, lke topraklarnn yarsnda bir federasyon kuracak, (b). Bu federasyon sonradan Hrvatistanla bir konfederasyon oluturacak, (c). Federasyon, kendi iinde kantonlara blnecek, (d). Her kantonun kendi parlamentosu ve hkmeti bulunacak, (e). D politika, savunma ve ekonomi dnda kantonlar, merkezi ynetimden bamsz hareket edecek, (f). Federasyonun yasama organ iki meclisten oluacak, (g). Devlet bakanl Mslman ve Hrvat liderler tarafndan dnml olarak birer yl sreyle yrtlecektir81. Bosna Hersek Federasyonu nfus yapsna gre Una-Sana Kantonu (Bonak), Posavina Kantonu (Hrvat), Tuzla Kantonu (Bonak), ZenicaDoboj Kantonu (Bonak), Bosna-Podrinye Kantonu (Bonak), Merkez Bosna Kantonu (Kark), Hersek-Neretva Kantonu (Kark), Bat Hersek Kantonu (Hrvat), Saraybosna Kantonu (Bonak), Livno Kantonu (Hrvat) olmak zere 10 kantona ayrlmtr. Bunlardan 5i Bonaklarn youn olduu, 3 Hrvatlarn ounluu tekil ettii ve 2si kark kantondur. Her kantonun kendi semenlerince dorudan seilen bir bakan ve meclisi bulunmaktadr. Kanton meclislerinin ye says, her kantonun nfusuna gre deimektedir. Kanton meclisleri, Bakan tarafndan nerilen Kanton Babakann ve Hkmetini onaylamaktadr. Kanton meclislerinin ve hkmetlerinin zerinde Bosna-Hersek Federasyonu Temsilciler Meclisi ve Bosna-Hersek Halk Meclisi adyla iki kanattan oluan Bosna-Hersek Federasyonu Parlamentosu ve BosnaHersek Federasyonu Hkmeti yer almaktadr82. Ayrca 10 Kasm 1995 tarihinde Daytonda, Aliya zzetbegovi ve Franyo Tucman, Bosna-Hersekteki Bonak-Hrvat Federasyonunu glendirmek iin yeni bir anlama imzalamlardr. Anlamann daha nemli hkmleri arasnda; gmrk birliinin kurulmas, Mostar kentinin btnlnn korunmas, mltecilerin yurtlarna dnebilmeleri ve federasyon iinde serbest dolam hakknn verilmesi yer almaktadr83.
81 82
Bosnada Bar Resmileti, Hrriyet Gazetesi, 19 Mart 1994, s.13. http://www.tika.gov.tr/Dosyalar/Bosna%20Hersek.doc. s. 1213; http://www.foreigntrade.gov.tr/DUNYA/RAPOR/Bosna/2siyasi.html. s. 7. 83 smail Soysal, ule Kut, a.g.e., s.93-94.
23
LKER ALP
(2). Dayton (Paris) Antlamas Bosna-Hersek savan sona erdirmek zere srdrlen bar srecinde baz skntlar yaanmtr. Buna ramen byk devletlerin, zellikle ABDnin diplomatik abalar sonucunda, 1 Kasm 1995 tarihinde BosnaHersek savana taraf olanlar, Amerikann Ohio eyletinde, Daytonda bir araya gelmilerdir. Grmelere Aliya zzetbegovi Bosna-Hersek Cumhuriyeti, Franyo Tucman Hrvatistan Cumhuriyeti ve Slobodan Miloevi Yugoslavya Federal Cumhuriyeti (Republika Srpska) heyetlerinin bakanlar sfatyla katlmlardr. Bunlarn yansra AB, Fransa, Federal Almanya, Rusya Federasyonu, ngiltere ve ABD temsilcileri de gzlemci olarak itirak etmilerdir. Dayton Bar Grmelerinin al treninden nce, ABD Dileri Bakan Warren Christopher, milletleraras ara bulucular tarafndan hazrlanm 10 blmlk bar pln taslan takdim etmitir84. Daytonda 20 gn sren bar mzakereleri sonucunda, 21 Kasm 1995 tarihinde Bosna-Hersekte Bar in Genel ereve Antlamas metni ve ekleri, ilgili devlet temsilcileri ve gzlemciler tarafndan parafe edilmitir. Sivil ve asker alanlarda dzenlemeler ieren Dayton Bar Antlamas uyarnca, Bosna-Hersek Devletinin, Bosna-Hersek Federasyonu (anlamaya kadar Bonak-Hrvat Federasyonu) ve Republika Srpskadan (Srp Cumhuriyeti) meydana gelmesi ve devlet snrlarnn milletleraras alanda tannmas ngrlmtr85. Bu anlama 23 Kasm 1995te YFC (Yugoslavya Federatif Cumhuriyeti) ile Republika Srpskann liderleri ve 2930 Kasm 1995te Bosna-Hersek Parlamentosu tarafndan da onaylanmtr86. Bu gelimeleri takiben Daytonda parafe edilen Bosna-Hersekte Bar in Genel ereve Antlamas yani Dayton Bar Antlamas, 14 Aralk 1995 tarihinde, Pariste, (30dan fazla lke temsilcisinin katld bir toplantda) resmen kabul edilmitir87. Antlamay Bat Temas Topluluu yesi be lkenin ve AB temsilcisinin ahitliinde Bosna-Hersek Cumhurbakan Aliya zzetbegovi, Srbistan Cumhurbakan Slobodan Milosevi ve Hrvatistan Cumhurbakan Franyo Tucman imzalamlardr. Antlama Pariste imzalanm, ama ismi deimeyerek Dayton olarak kalmtr88. Antlamann temel hkmlerine gre:
84 85
Emel G. Osmanavuolu, a.g.e., s. 225; smail Soysal, ule Kut, a.g.e., s. 93. smail Soysal, ule Kut, a.g.e., s. 94. 86 A.g.e., s. 95. 87 A.g.e., s. 96. 88 Osman Karatay, a.g.e.,s. 18.
24
(a). Bosna-Hersek (Bosna i Hercegovina) Devleti; Bosna-Hersek Federasyonu ve Srp Cumhuriyeti (Republika Srpska) olmak zere iki ksma ve kk bir zerk blge olan Brkoya ayrlmtr89. (Bkz. Ek: 12). (b). Dayton sonrasnda Bosna-Hersek Devletini oluturan bu birimlerden Bosna-Hersek Federasyonu % 51.46 (26.345 km2), Srp Cumhuriyeti % 48.52 (24.840 km2) ve milletleraras bir idarede bulunan Brko blgesi % 0.02 (12 km2)ye sahip olacaktr. Yani topraklarn yaklak % 51i Hrvat-Mslman Federasyonuna ve % 49u Srp Cumhuriyetine ait olacaktr90. (c). Bosna-Hersek; tek bakanl, tek bayrakl ve tek para birimli bir devlet yapsna sahip olacaktr. (d). Federal Anayasa kapsamnda bir dzen getirilerek; Halk Meclisi ve Temsilciler Meclisinden ikili bir parlamento, iki ye Bosna-Hersek Federasyonundan ve bir ye Srp Cumhuriyetinden olmak zere bir Bakanlk Konseyi, Bakanlar Kurulu, Anayasa Mahkemesi ve Merkez Bankas tekil edilecektir. (e). Devlet; d politika, d ticaret, ulam, haberleme, hava trafii kontrol, milletleraras kurallarn uygulanmas ve para politikasndan sorumlu bir anayasaya sahip olacaktr. (f). Sarayevo, bakent olmaya ve Mslman-Hrvat Federasyonunun bnyesinde kalmaya devam edecektir. (g). Bosnada yaayan btn insanlara, iki ksmda zgrce hareket ve seyahat etme hakk tannacaktr. (h). Seimler, milletleraras denetim altnda, serbest ve demokratik ortamda yaplacaktr. (i). G etmek mecburiyetinde kalanlar, evlerine dnebilecekler veya uygun tazminat talebinde bulunabileceklerdir. (k). nsan haklar, milletleraras bir komisyon tarafndan dzenlenecek, sava sulusu olarak belirlenenler siyas haklarn kaybedecekler ve yarg nne karlacaklardr. (l). Antlamann uygulanabilmesi amacyla blgede NATO uygulama gc (IFOR-mplementation Force) ad altnda 60.000 civarnda askerden oluan asker bir g grevlendirilecektir.
89 90
http://www.tika.gov.tr/Dosyalar/Bosna%20Hersek.doc. s. 9-10. http://www.foreigntrade.gov.tr/DUNYA/RAPOR/Bosna/2 siyasi.html. s. 3.
25
LKER ALP
(m). Bosnann dousunda kalan Gorazde ile Federasyonu arasnda bir koridor oluturulacaktr91.
Hrvat-Mslman
Fakat yaplan bu bar grmeleri sonucunda, Srebrenica ve Zepa gibi Mslmanlar iin nemli olan baz yerler Srplara braklmtr. Bu suretle Srplar; savaa sebebiyet vermeleri, Bonaklara soykrm uygulamalar, deerli tarih eserleri tahrip etmeleri ve akla gelebilecek her eit zulm ilemelerine ramen deta dllendirilmilerdir92. Bylece ayn gn yrrle giren sz konusu antlamayla, 19921995 yllar arasnda, 43 ay sren bu kanl sava resmen sona ermitir93. Ancak Bosna-Hersek iin savan bilnosu ok ar olmutur. yle ki; Bosnann Devlet Salk Koruma Brosunun 26 Mart 1996da yapt aklamaya gre, ounluu sivil 278.000 Bosnal (toplam nfusun % 6.37si) ldrlm veya kaybolmu, 175.000i yaralanm ve 700.000 kii yurt dna olmak zere 1.370.000 kii (toplam nfusun % 31.39u) g etmek zorunda kalmtr94. Evlerin % 40, Saraybosnadaki sanayi tesislerinin % 90, dier yerlerdeki sanayi tesislerinin % 40, telekomnikasyon ve radyo-tv tesislerinin tamam tahrip edilmitir. Ekonomi km, toplam retim sava ncesiyle karlatrldnda % 8,2ye dm, nfusun % 80i insan yardma muhta kalmtr95. 4. Sonu a. Yugoslavyann Paralanmasna Yol Aan Sebepler 1980den sonra Eski Yugoslavyadaki etnik anlamazlklar 1990larda devleti paralamaya gtren olaylara dnmtr. yle ki, 1991de Slovenya ile Hrvatistann bamszlklarn iln etmeleri zerine, Srbistann idaresinde bulunan Federal Ordu bu cumhuriyetlere taarruz etmitir. 1992 ylnda Bosna-Hersekin de bamszln iln etmesi zerine, Federal Ordu ile Bosnal Srplar ve Hrvatlar, Mslmanlara saldrmlardr. Bylece 1992-1995 yllar arasnda kanl bir sava yaanmtr. Kosovada da bamszlk hareketlerini bastrmak zere, Federal Ordunun
91 Bosnaya Bar Getirecek mzalar Resmen Atld, Trkiye Gazetesi, 15 Aralk 1995, s. 1; Emel G. Osmanavuolu, a.g.e., s. 226-227; http://www.foreigntrade.gov.tr/DUNYA/RAPOR/Bosna/2 siyasi.html. s. 78. 92 Necati zfatura, Bosnada Hal Sava, Trkiye Gazetesi, 15 Aralk 1995, s. 5. 93 Trkiye Bosnaya Kucak At, Sabah Gazetesi, 29 Kasm 1995, s. 15. 94 Demografska Struktura Republike Bosne i Hercegovine, http://www.hdmagazine.com/bosnia/census.html. s. 1. 95 http://www.foreigntrade.gov.tr/DUNYA/RAPOR/Bosna/2 siyasi.html. s. 9.
26
mdahalesiyle 1998-1999 yllar arasnda sava cereyan etmitir. lkenin birok yerinde kan i sava, 1918de Srp, Hrvat ve Sloven Krall adyla kurulan ve isim deiiklikleriyle birlikte yaklak 70 yl sren bu birliin (Eski Yugoslavya Sosyalist Federatif Cumhuriyetinin) paralanmasn kanlmaz hle getirmitir. Sonuta, 1991de Slovenya, Hrvatistan ve Makedonya cumhuriyetleri bamszlklarn kazanmlardr. 1995te Bosna-Hersekte (Mslman-Hrvat Federasyonu ve Srbistan Cumhuriyetinden oluacak ekilde) yeni bir yap oluturulmutur. 1999da NATOnun mdahalesi sonucunda Kosova da fiilen Srbistann bnyesinden ayrlm ve 2008 ylnda bamszln iln etmitir. Yugoslavya Sosyalist Federatif Cumhuriyetinin vrisi olarak ise, (Srbistan ve Karada cumhuriyetleri, Srbistann bnyesinde yer alan Voyvodina ve Srbistanla Karada arasnda taksim edilen Sancakn dahil olduu) yeni Federal Yugoslavya veya sonradan Srbistan ve Karada adyla anlan devlet, tarih sahnesindeki yerini almtr. Ancak Srplarla Karadallarn meydana getirdii bu devlet, Yugoslavya Krallnn veya Tito Yugoslavyasnn yerini alamam, nc Yugoslavya olamamtr. Hatta Batllarn kkrtma ve ynlendirmeleri sonucunda kkeni, milliyeti, dili, dini, mezhebi ve sosyo-kltrel yaplar bakmndan Srplarla ayn zellikler tamalarna ramen Karadallar da 2006 ylnda bu devletten ayrlmlardr. savan sonucunda Yugoslavya alt ksma paralanm ve bu devletin vrisi olan Srplarn idaresinde sadece Srbistan, Voyvodina ve Sancakn bir ksm kalmtr. Yugoslavyann dalmasnda ve paralanmasnda; lkede ok sayda millet ve aznln yaamas, milliyetiliin alevlenmesi, milliyetiliin ovenizm ve irredantizme dnmesi, aznlk meseleleri, toplumlarn farkl sosyo-kltrel yaplar, cumhuriyetler arasndaki gelime farkll, mill gelirin eit paylalmamas, Batl devletlerin provokasyonlar, mdahaleleri ve lkenin baz ksmlarn nfuzlar altna alma abalar vs. sebepler etkili olmutur. Yugoslavyann paralanmasna yol aan bu sebepleri ise u ekilde zetleyebiliriz: (1). Yugoslavyada ok Sayda Milletin Yaamas Yugoslavya, bnyesinde ok sayda millet, aznlk ve farkl toplumlarn yaad bir lkeydi. lkenin dhilinde, federe devlet kurma hakkna sahip olan Srplar, Hrvatlar, Slovenler, Bonaklar, Makedonlar ve Karadallar vard. Bunlarn yan sra Arnavutlar, Macarlar, Rutenler, Slovaklar, Romenler, Trkler, Bulgarlar, ekler, ingeneler, talyanlar, Avusturyallar, Grekler, Yahudiler, Almanlar, Polonyallar, Ulahlar, kendini Yugoslav olarak adlandranlar vd. yaamaktayd. Sz konusu demografik yapsyla Yugoslavya, tam anlamyla bir milletler mozaiini tekil
27
LKER ALP
etmekteydi. Bu kadar farkl kkenden milletleri bir arada tutmak hayli zordu. Zaten devletin kurulduu 1918den itibaren Yugoslavyann demografik yapsndan kaynaklanan meseleler ve ihtilflar mevcuttu. Krallk ve komnizm dnemlerinde millet ile aznlklar, bask ile sindirilmilerdir. Youn sosyo-kltrel faaliyetler, iktisad basklar ve psikolojik propaganda metotlar ile Yugoslav st kimlii oluturmaya veya Yugoslavya vatanda yaratmaya aba harcanmtr. Aslnda btn unsurlar Slavlatrarak tek bir Srp milleti yaratma amac gdlmtr. Dolaysyla devlet otoritesi gl olduu dnemlerde etnik gruplar arasndaki meseleler, tartmalar, ihtilflar dondurulmutur. Fakat hakik mnda zm bulunamamtr. 1980de Titonun lmnden sonra, Yugoslav st kimlii oluturma yerine millkimlik ne kmtr. Milliyetilik alevlenmitir. Hatta Srplar, Hrvatlar, Slovenler dierlerinden farkl ve stn olduklarn ileri srmlerdir. Batl emperyalistlerin tahrikleri ve Yugoslavyadaki siyas gelimelerin etkisiyle ayrlklk, rklk, irredantizm, ovenizm akmlar kuvvetlenmitir. Bununla orantl olarak dier unsurlar hkimiyet altna almak ve asimilasyona tbi tutmak ynnde takip edilen faaliyetlere de hz verilmitir. Bu ise farkl kken, din ve kltrlere mensup unsurlar arasnda nce gerginliin trmanmasna, sonra da atmalara ve hatta i savalara yol amtr. (2). Din, Mezhep ve Kltr Farkl Srp, Hrvat ve Slovenlerin Slav ve Hristiyan olmalarna ramen mezhepleri farkldr. Srplar Ortodoks, Slovenlerle Hrvatlar ise Katoliktir. Dier taraftan Roma mparatorluu 395 ylnda iki ksma ayrlnca bugnk Hrvatistan ve Slovenya topraklar Bat Roma, Srbistan ve Karadaa ait olan yerler de Dou Roma hkimiyetinde kalmtr. Dolaysyla sz konusu blgelere Slavlar yerleince batdaki kitleler Katolik olup Vatikana, douda bulunanlar ise Ortodoksluu benimseyip Fener Rum Patrikhanesine balanmtr. Ayrca Hrvatlar ile Slovenler, sonradan Avusturya-Macaristan mparatorluu hkimiyetinde iken Alman, Macar ve talyan kltrlerinden etkilenmitir. Dier taraftan Srplarla Karadallar nceleri Bizans, Osmanl hkimiyetine girdikten sonra ise byk lde Trk kltrnn tesiri altnda kalmlardr. Bu da kltr farklln daha fazla arttrmtr. Hun, Avar ve Peenek kkenli olan Bosnallarla Sancakllar ise Hristiyanla scak bakmamlardr. Bu dinden deiik bir anlaya sahip olan ve eski Trk inancyla byk lde rten Bogomil mezhebini benimsemiler, Osmanl dneminde ise slmiyeti kabul etmilerdir. Neticede Bosnallar, dil ynnden Slav kltrnn etkisinde kalmakla birlikte, din ynden tamamen ayrlmlar, dnce ve yaama tarz bakmndan kendi benliklerini korumay baarmlardr. lir kkenli ve Mslman olan Arnavutlarn ayr
28
dilleri vardr. Sosyo-kltrel yaplar ise lir, Trk ve slm temeline dayanmaktadr. Dolaysyla bunlar da Slav unsurlardan farkl zelliklere sahiptirler. Demek ki; (a). Katolik mezhebi ve Batnn etkisi, (b). Ortodoks mezhebi ve Bizans kltr, (c). slmiyet ve Trk kltrnn etkisiyle ayr kltr ortamlar olumutur. Bu erevede Balkan Yarmadasndaki milletler, farkl din veya mezhepleri kabul etmilerdir. Dolaysyla Eski Yugoslavyada (Yugoslav istatistiklerine gre) % 41 Ortodoks, % 32 Katolik, % 12 Mslman ve % 15 Protestan vardr. Ancak dinlerle ilgili verilen bu oranlarn doruluu phelidir. nk 25 milyona yakn bir nfusa sahip olan Eski Yugoslavyada 1991 ylnda takriben 6.100.000 Mslman (Trk, Bonak, Torbe, Arnavut, Goral, ingene) yaamaktayd. Bu da % 24.4 orannda bir nfusu tekil etmekteydi. Yukarda da belirtildii gibi ayr kkenlerden gelen ve farkl dil, din, mezhep ve sosyo-kltrel yapya sahip olan bu milletlerin devaml rekabet ve mcadele hlinde olduklar gzlenmektedir. (3). Srplarn Ar Milliyetilii sava hzlandran en nemli faktrlerden biri, Srplarn Yugoslavyay Srbistan hline getirmek ve btn unsurlar Srplatrmak dncesi olmutur. Buna tepki olarak dier milletler de varlklarn korumaya ynelmilerdir. Bylece cumhuriyetler arasndaki mcadeleler iddetlenmitir. Bosna-Hersekteki hadiseler de Srbistann, Hrvatistan ve Slovenya ile mcadelesinin bir devamn oluturmutur. (4). ktisad Durum Slovenya ve Hrvatistann bamszlk araynn ardndan, zgrlk tutkusu ve milliyetilik anlayyla birlikte iktisad durum da nemli rol oynamtr. Yugoslavyadaki genel iktisad bunalmn yan sra, Hrvatlarla Slovenlerin, ortak gelire dier cumhuriyetlerden ok daha yksek oranlarda katkda bulunmalarna karlk, federal bteden az oranda istifade edebilmeleri de memnuniyetsizlii arttrmtr. (5). Yabanc Devletlerin Kkrtmalar Yugoslavyann paralanmasndan kar bekleyen devletlerin, rnein Almanya, Avusturya ve talyann, bunalmn kmas ve trmanmasndaki rolleri byktr. zellikle Almanya ile Avusturya, Adriyatik Denizine
29
LKER ALP
inmek ve Avusturya-Macaristan mparatorluunun snrlarn kapsayacak ekilde kendi nfuz blgelerini meydana getirmek amacyla, Slovenya ile Hrvatistan desteklemi, ynlendirmi ve tahrik etmilerdir. Bunlar, iktisad bunalm, tarih ihtilflar, sosyo-kltrel ve din farkllklar istismar ederek Slovenlerle Hrvatlar kkrtmlar, silh yardm yapmlar, asker uzman gndermiler ve i savan kmasyla devletin paralanmasnda etkili olmulardr. Ayn ekilde Bosna-Herseki Srbistana kar ynlendirmiler, fakat sava knca gerekli destei salamamlardr. Tam tersine, Srbistan ve Hrvatistann saldrgan tutumlarna gz yumarak Bosna-Hersekin ortadan kaldrlmasn tasvip etmilerdir. (6). Dou Avrupa lkelerindeki Gelimeler Dou Bloku lkelerinde meydana gelen gelimeler Yugoslavya olaylarn etkileyerek merkeziyetiliin zayflamasn, ok partili sisteme geilmesini, seimlerin yaplmasn, milliyeti akmlarn kuvvetlenerek tahriklerle ovenist ve irredantist grlere dnmesini hzlandrmtr. Neticede dhil etnik atmalar aleniyet kazanm ve bu durum da cumhuriyetler arasndaki srtmeleri iddetlendirmi, hatta savalara yol amtr. b. Bosna-Hersek Meselesinin zm Bosna-Hersekte yaanan sava, esas olarak Srplarn, Sloven ve Hrvatlarla olan ilikilerinden ve Bat devletlerinin tarafl tutumundan kaynaklanmtr. Dier cumhuriyetlerin (Hrvatistan ve Slovenyann) Srbistanla srdrdkleri mcadeleler ile birlikte, Bosna istemeyerek de olsa savaa doru srklenmitir. Bunda: (1) Byk Srbistan ve Byk Hrvatistan oluturmay hedefleyen Srplarla Hrvatlarn Bosnay kendi aralarnda taksim etmeleri, (2) Srplarn gl olmalar ve Bosnaya hkim olmak istemeleri, (3) Bosnadaki Hrvatlarn Mslmanlar kkrtmalar, samimi olmayan tutum ve davranlar, (4) Bonaklarn bamszlklarn ve lke btnln korumaya ynelik abalar, (5) Batl devletlerin, (Srbistanla Hrvatistan arasndaki mcadelede) Hrvatlara stnlk salamak amacyla Bonaklar Srplara kar savaa sokma abalar, (6) zellikle, Batllarn, Balkanlarda bamsz bir Mslman devletin varln onaylamamalar vd. sebepler etkili olmutur.
30
Bosna-Hersek zerindeki Srp iddialar yeni deildir. Srbistan 1878de bamszln kazannca gzn Bosna-Herseke evirmitir. AvusturyaMacaristan 1908de Bosna-Herseki ilhak edince en iddetli tepkiyi Srbistan gstermitir. Hatta Srplarn, Avusturya Aridk Ferdinand, Saraybosnada ldrmeleri I. Dnya Savann kmasnda etkili olmutur. Bosna-Hersekte cereyan eden kanl savalar, var olan kin ile nefret ise, eski dzenin ve Bonak-Srp-Hrvatlardan oluan etnik mozaiin devamn son derece gletirmitir. Bosna-Hersekin toprak btnlnn korunmasn ve ayr milletin en azndan yakn gelecekte, birlikte ve gven iinde yaamasn neredeyse imknszlatrmtr. Zira bu unsurlarn birbirlerine olan gveni tamamen ortadan kalkmtr. Bosna Srplar, geleceklerinin gvencesini Yugoslavya bnyesinde grmektedirler. Bu amala Bosna-Hersek topraklarnn % 68ini Srbistana balamaya aba harcamaktadrlar. Bu ise mevcut nfus durumlarna gre ok yksek bir oran tekil etmektedir. Hrvatlar da, Bosna-Hersek bnyesinde kalmay istemeyerek burann mmkn olduu kadar byk bir ksmn Hrvatistana balamay hedeflemektedirler. Dolaysyla nce Bonak-Hrvat Federasyonunun kurulmasn, ikinci aamada ise Hrvatistan ile bir konfederasyonun oluturulmasn tercih etmilerdir. Bonaklar, Srplar ve Hrvatlarla iki ayr cephede uzun sren savatan ve zellikle uygulanan ambargodan byk lde zayflamlard. 1995 ylnda fazla direnecek gleri kalmamt. Sava srdrecek yeterli silh ve cephaneleri de yoktu. Ar silh, zrhl ara, fze, helikopter ve uaklara zaten savan balangcndan itibaren sahip deillerdi. Yiyecek, yakt ve akla gelebilecek her eit malzeme sknts da ekmekteydiler. te yandan BM, AT ve dier milletleraras tekiltlar, ABD, Avrupa ve slm devletleri de Srp ve Hrvat saldrlarnn durdurulmas iin ciddi bir giriimde bulunmamlardr. Tam tersine Batllar, plnlarn Bosnann taksimat zerine yapmlardr. Bu plnlarn da Bonaklara kabul ettirmek iin baskya bavurmulardr. Bu gelimeler karsnda Bonaklar, BosnaHersekin bamszln ve btnln salayamayacaklarn anlamlardr. Sonuta; nce Bonak-Hrvat Federasyon Antlamasn, daha sonra ise Dayton Bar Antlamasn imzalamaya mecbur kalmlardr. ABDnin hazrlad bar pln ve Bonaklarn Hrvatlarla imzalamak mecburiyetinde kaldklar Federasyon Antlamas, Mslmanlarn bamszlklarn korumak ynndeki amalarndan olduka uzaktr. Bonaklar hem topraklarn kaybetmiler, hem de Hrvatlarla bir konfederasyon kurmaya mahkm edilmilerdir. Ayrca Hrvatlarn II. Dnya
31
LKER ALP
Sava srasnda ve 1990dan sonraki yllarda yaptklar vahet ve Byk Hrvatistan kurma istekleri gz nnde bulundurulduunda, Bonaklarn gelecei konusunda endie duymamak mmkn deildir. Nitekim sz konusu plan, Bonaklarn nfus oranlar veya gelecei dnlerek hazrlanmamtr. nce Bonaklar uzun sren bir savata zayf drlmler, sonra da uygulanan ambargo ve basklarla umutsuzlua sevk edilmiler, nihayet kendilerinin aleyhinde olan bir zm kabule mecbur edilmilerdir. Dalan Yugoslavyann ve ken sosyalizmin getirdii felketten en fazla Bosna-Hersek etkilenmitir. Srplarla Hrvatlarn saldrmalaryla balayan, 200 binden fazla (250 bin96300 bin97) Bonakn ld, yz binlerce insann sakat kald, sava maduru olduu ve eitli sebeplerle g etmek zorunda kald98, evlerle sanayi tesislerinin tahrip edildii, ekonominin kt, takriben buuk yl sren ve btn Balkanlar etkileyen bu kanl sava sona erdirilmitir. Ancak salanan yapay barla, saldrganlarla soykrma urayanlar ayn kefeye koyulmulardr. Srplarla Hrvatlardan soykrm ve mezlimin hesab sorulmam, tam tersine saldrganlar deta mkfatlandrlm ve nfus oranlarnn ok zerinde toprak kazanmlardr. yle ki; Eski Yugoslavya Devletince yaplan resm nfus saymlarna gre, Bosnada % 44 Mslman, % 31 Srp, % 17 Hrvat, % 8 dierleri (yani ekseriyetle Yugoslav kaydedilen Mslmanlar) olduu99 belirtilmesine ramen, Mslmanlara % 33 orannda, Srplara % 49 civarnda toprak verilmitir. Toprak blmesinde, nfusun % 31ini tekil eden Srplara lkenin yarsnn braklmas byk bir adaletsizlik olmutur. Bu anlama ile bir taraftan savan maduru olan Bonaklarn haklar gasp edilmi, dier taraftan soykrm ve etnik temizlie dayanan savan sonular BM, ABD ve AT tarafndan benimsenerek onaylanmtr. Bunun yan sra Dayton Bar Anlamas ile Bosna-Hersek Devleti, ilemesi zor, ok karmak bir siyas yapya brndrlm ve verimli almaktan uzak, hantal bir yasama, yrtme ve yarg dzeni oluturulmutur. Bu yzden lke btesinin % 65inin brokratik ilemlere gittii, mevcut yap nedeniyle adalet, eitim ve salk gibi konularda krizlerin yaand gzlenmektedir. Gelecein belirsizlii ve ar ekonomik krizin mevcudiyeti, istikrarszla ve dolaysyla mitsizlik ve itimatszla yol amaktadr. Blge halknda yeni bir savan yaanmayacana dair gven bulunmamaktadr. Bu hassas
96 97
Osman Karatay, a.g.e., Ankara 2002, s. V. Necati zfatura, Bosnada Hal Sava, Trkiye Gazetesi, 15 Aralk 1995, s.5. 98 Adem Yavuz Arslan, Dondurulmu Sorunlar lkesi, Aksiyon, S. 448, 7 Temmuz 2003, s. 40; Bosna-Hersek Krizinde, s. 7. 99 Ethnic Majorities, Population Structure, http://www.lib.utexas.edu/maps/Bosnia.html.
32
durumdan istifade eden Avrupallar, yaptklar youn propagandalarla, barn devam etmesini salayabilmek iin, ncelikle toplumun beraber ABye ye olmas gerektii tarzndaki dnceyi halka alamlardr. Bu hliyle Dayton Antlamas, aslnda bartan ziyade uzun sreli bir atekestir. Sz konusu antlama sava durdurdu, ancak bar getirmede fazla baarl olamad. Hatta bu srete, barn garantisi, blgedeki milletleraras gtr. Yani mevcut durum, silh zoruyla temin edilmektedir. Nitekim Dayton Bar Antlamasnn yrrle girmesinin zerinden be yla yakn bir sre gemesine ramen, lkede hl btnlk salanamam, tek devlet tesis edilememitir. Meseleler ve anlamazlklar henz zmlenememitir. Aslnda, dondurulan anlamazlklarla meseleler yuma ve dondurulmu bir kriz bulunmaktadr. Grld gibi meselenin zmlenme ekli, Srplarla Hrvatlarn 1991de gizli grmelerle Bosna-Hersekin blnmesine dair vardklar anlamaya uymaktadr. Avrupa devletleri de bu tr bir zm desteklemektedir. Bu durum ise ncelikle Amerika tarafndan, Rusyann, Srbistan vastasyla Balkanlarda nfuzunu artrma ynndeki abalarna set ekmek gayesiyle benimsenmi grnmektedir. Ayrca Srplar, Hrvatlar ve Batllar Dou Meselesi erevesinde, Balkanlarn merkezinde Trkiye ile tarih ve sosyo-kltrel balar bulunan bir slm devletinin varlndan rahatszlk duymaktadrlar. Bu yzden Balkanlarn ortasna doru bir el gibi uzanan Bosnay ncelikle Sancaktan ve Trklerle dier Mslmanlarn yaad gney blgelerinden ayrmay, sonra da bu devleti ortadan kaldrmay ve Mslman Bonaklar asimilasyona tbi tutmay Hristiyanlk asndan kendilerine grev saymaktadrlar. (Bkz. Ek: 11). Bosna-Hersek ve Kosova meseleleri unutulunca, Batllar, Srplarla dier Hristiyan unsurlar kullanarak Sancak ve belki de Arnavutluk ve Makedonyay yeniden bir dzenlemeye tbi tutup slm unsurunu etkisiz brakma, zellikle Trkleri eitli metotlarla asimile veya yok etme teebbslerinde de bulunabileceklerini tahmin etmek mmkndr. Bu yzden Bosna-Hersek, Sancak, Kosova, Makedonya ve hatta Arnavutlukta yeni gerginliklerin yaanmas, atmalarn kmas veya i savalarn patlak vermesi ihtiml dhilindedir.
33
LKER ALP
BBLYOGRAFYA
Alp, lker, Balkanlar ve Yugoslavya Olaylar, Silhl Kuvvetler Dergisi, Say: 332, Yl: 111, Ankara Nisan 1992. Akarslan, Mediha, Bosna-Hersek ve Trkiye, stanbul 1993. Akgl, Deniz Altnba, Semra Rana Sezal, Almanyadaki Trk Diasporas, http://circassiancanada.com.tr/arastirma/almanyadaki_turk_diasporasi%C4%B1. html. Arat, Reit Rahmeti, Kpak maddesi, slm Ansiklopedisi, C. 6, stanbul 1977. Arslan, Adem Yavuz, Dondurulmu Sorunlar lkesi, Aksiyon, S. 448, 7 Temmuz 2003. Avdi, Hakiya, Polojay Muslimana u Sandjaku, Sarayevo 1991. Bandjovi, Safet, selivanye Muslimana z Sandjaka, Sarayevo 1991. Bora, Tanl, Milliyetiliin Provokasyonu, stanbul 1991. Bora, Tanl, Yeni Dnya Dzeninin Av Sahas, stanbul 1994. Bosna i Hercegovina-Ustavne Regiye-Ukopno, http://www.hdmagazine.com/bosnia/census/cens-sus.html. Bosnada Bar Resmileti, Hrriyet Gazetesi, 19 Mart 1994. Bosna-Hersek, Harp Akademileri Komutanl, stanbul 1992. Bosna-Hersek Krizinde Uluslararas Kurulular ve NATO, Gneydou Avrupa Mttefik Kara Kuvvetleri Komutanl, zmir 1993. Bosna-Hersek maddesi, Byk Larousse, C. 3., stanbul 1986. Bosna Hersek maddesi, Meydan Larousse Ansiklopedisi, C. 2, stanbul 1969. Bosna-Hersek Srp Halk Cumhuriyeti ln Edildi, TANYUG, 9 Ocak 1992. Bosna Hersekte Yedinci Srp zerk Blgesi Kuruldu, AFP, 4 Kasm 1991. Bosna-Hersek, Trk Ansiklopedisi, C. VII., (Mill Eitim Bakanl), Ankara 1995. Bosnann Kahraman Lideri, http://www.yenimesaj.com.tr/index.php?sayfa=guncel&haberno=4549&tarih=20 03.10.21. Bosna Srp Hkmeti 1995 Ylnda Yaanan Srebrenitsa Katliam ile lgili Olarak zr Diledi, http://www.bbc.co.uk/turkish/europe/story/2004/11/04111_srebrenica_serbia.sht ml. Bosnaya Bar Getirecek mzalar Resmen Atld, Trkiye Gazetesi, 15 Aralk 1995. 34
Bosnaya lk Cumhuriyet Forml, Hrriyet Gazetesi, 26 ubat 1994. Crna Gora maddesi, Byk Larousse Ansiklopedisi, C. 4, stanbul 1986. Demografska Struktura Republike Bosne i Hercegovine, http://www.hdmagazine.com/bosnia/census.html. Derginin ntiarna mil Olan Sebepler Nelerdir?, Rodoplarn Sesi Dergisi, Yl: 1, Say: 1, stanbul 1973. Dikici, Ali, Srebrenica Katliamnn Canl Tan Hasan Nuhanoviin Hikayesi, http://www.balgoc.org.tr/2004/srebrenica.html. Djurjev, Branislav, Bosna-Hersek maddesi, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, C. 6, stanbul 1992. Drt Yeni lkeyi Tandk, Milliyet Gazetesi, 07 ubat 1992. Durdular, Ercan, Hrvatistan Cumhuriyeti, Bilgi, TBMM Enformasyon Merkezi Dergisi, Say: 6, Ankara ubat 1993. Durdular, Ercan, Srbistan Cumhuriyeti, Bilgi, Say: 6, Ankara ubat 1993. Dnya Hafzas Srebrenicay Nasl ve Ne Zaman Terketti? The Wall Street Journal Europe, 12-13-14 Nisan 2002, http://f.neset.tripod.com/srebrenica.html. Emin, lhami, Yugoslavyay Kimler Paralad?, Yeni Avrasya Stratejileri Yayn, stanbul 2000. Ethnic Majorities, Population Structure, http://www.lib.utexas.edu/maps/Bosnia.html. Gemuhluolu, Hlya, Karada, Bilgi, TBMM Enformasyon Merkezi Dergisi, Say: 6, Ankara ubat 1993. Gemuhluolu, Hlya, Voyvodina zerk Blgesi, Bilgi, TBMM Enformasyon Merkezi Dergisi, Say: 6, Ankara ubat 1993. Giritli, smet, Yugoslavya Btnln Koruyabilecek mi?, Zaman Gazetesi, 20 Temmuz 1991. Gkbel, Ahmet, Bulgaristan Trk Halk Kltrnde Kuman (Kpak) Trklerinin Yeri, Bulgaristan Trk Folkloru, II. Uluslararas Bulgaristan Trk Halk Kltr Sempozyumu Bildirileri, Ankara 2001. Hadzic, H. Mehmed, slamizaciya Bosne i Hercegovine i Poriyeklo BosanskoHercegovakih Muslimana, Sarayevo 1940. http://www.foreigntrade.gov.tr/DUNYA/RAPOR/Bosna/2siyasi.html. http://www.lib.utexas.edu/maps/bosnia/ethnic_majoities_bosnia.jpg. http://www.tika.gov.tr/Dosyalar/Bosna%20Hersek.doc. te Kosovann 500 Yllk Kanl Tarihi, www.superonline.com.tr. 24 Mart 1999.
35
LKER ALP
Kafesolu, brahim, Trk Mill Kltr, stanbul 1991. Karada maddesi, Meydan Larousse Ansiklopedisi, C. 6, stanbul 1971. Karatay, Osman, Bosna-Hersek Bar Sreci, Ankara 2002. Malcolm, Noel, Kosova Balkanlar Anlamak in, eviren zden Arkan, stanbul 1999. Mazower, Mark, The War in Bosnia: An Analysis, Action for Bosnia, London 1992. Moslems in Yugoslavya, Review of International Affairs, Belgrad 1985. Mughisuddin, Oya Akgnen, Bosna-Hersek, Kosova, Sancak ve Makedonya, Silhl Kuvvetler Dergisi, Say: 336, Yl: 112, 15 Nisan 1993. Mslmanlara Komplo, Gnaydn Gazetesi, 23 Temmuz 1991. Nezirolu, rfan, Yugoslavyada Dalma Sreci, Bilgi, TBMM Enformasyon Merkezi Dergisi, (Yugoslavya Federasyonunun Sonu: Etnik Blnme, zel Say), Say: 6, Ankara ubat 1993. Nova Makedonya Gazetesi, skp 10 Eyll 1991. Osmanavuolu, Emel G.,The Wars of Yugoslav Dissoltution and Britains Role in Shaping Western Policy 1991-1995, Ankara 2000. zfatura, Necati, Bosnada Hal Sava, Trkiye Gazetesi, 15 Aralk 1995. zfatura, Necati, Yugoslavya Ordusunun Slovenyaya Mdahalesi, Trkiye Gazetesi, 03 Temmuz 1991. Population Resources, http://www.lib.utexas.edu/maps/Bosnia.html. Sabah Gazetesi, 30 Haziran1993. Sancak Blgesi zerklik Mcadelesi Veriyor, Yeni Bat Trakya Dergisi, Say: 103, Yl: 9, stanbul Ekim 1991. Sandjak Muslims, Muslim National Concil of Sanjak, Novi Pazar 1993. Srbistan mad., Byk Larousse Ansiklopedisi, C. 17, stanbul 1986. Srbistan mad., Meydan Larousse Ansiklopedisi, C. 11 , stanbul 1973. Srplar, Bosnada Cumhuriyet Kurdu, Tercman Gazetesi, 23 Aralk 1991. Srp Vaheti, Trkiye Gazetesi, 21 Kasm 1998. Srebreicada Olanlarn Hesab Soruluyor, http://www.diplomatikgozlem.com/haber_oku.asp?id=137. Soysal, smail, ule Kut, Dalan Yugoslavya ve Bosna-Hersek Sorunu: OlaylarBelgeler 19901996, Ortadou ve Balkan nceleme Vakf, stanbul 1997. Tamzaral, Serap, Makedonya Cumhuriyeti, Bilgi, TBMM Enformasyon Merkezi Dergisi, Say: 6, Ankara ubat 1993. 36
Thomson, Mark, A Paper House: The Ending of Yugoslavia, London, Vintage 1992. Tn, Ferai, ABDnin Bosna Pln ve Trkiye, Hrriyet Gazetesi, 27 ubat 1994. TRT-1, 20:00 Haberleri, 21 Eyll 1993. Trkiye Bosnaya Kucak At, Sabah Gazetesi, 29 Kasm 1995. Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Tarihi, C. 1, Ankara 1972. Varl, Bahar, Bosna-Hersek Cumhuriyeti, Bilgi, TBMM Enformasyon Merkezi Dergisi, Say: 6, Ankara ubat 1993. Yel, Ali Murat, Chirac Sadece Laiklerin ve Yahudilerin Cumhurbakan m? Samanyolu Haber, http://www.imp.com.tr/index.php?khide=1&ghide=1&dosya=&did=7036. Yldz, Zekeriya, Gemiten Gnmze Bosna-Hersek, stanbul 1993. Yugoslavyann Kayb ok Byk, Trkiye Gazetesi, 17 Nisan 1999. Yunanistann Sesi Radyosu, 23 Aralk 1991, saat: 13.44. Ycelden, erafettin,Yugoslavya Trkleri, Trk Dnyas El Kitab, Ankara 1976.
37
LKER ALP
EKLER:
Ek 1: Bosna-Hersekin eski armas. (Bosna-Hersek, Trk Ansiklopedisi, C. VII., (Milli Eitim Bakanl), Ankara 1995, s.362).
38
EK 2: Yugoslavya Sosyalist Federatif Cumhuriyetinin siyas haritas
39
40
LKER ALP
EK 3: 1991deYugoslavya Sosyalist Federatif Cumhuriyetinden ayrlan Hrvatistan ve Slovenya
EK 4: Hrvatistan ve Slovenyann ayrlmasndan sonra Srbistann bnyesinde tutmaya alt yerler: BosnaHersek, Makedonya ve Karada Cumhuriyetleri; Sancak Blgesi, Kosova ve Voyvodina otonom blgeleri.
41
42
LKER ALP EK 5: Kosova Metohiya ve Voyvodina Otonom Blgeleri ile Sancak Blgesi.
EK 6: 1991de Bosna-Hersekin nfus yaps. (Oya Akgnen MUGHSUDDN, Bosna-Hersek Gney Slvlar Birlii Dalrken, Silhl Kuvvetler Dergisi, Yl: 111, Say: 334, Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, Ankara Ekim 1992, s. 33).
43
44
LKER ALP
EK 7: Bat kaynaklarna gre 1991de Bosna-Hersekte milliyetlere gre nfus oranlar: % 44 Mslmanlar (Bonaklar), % 31 Srplar, % 17 Hrvatlar ve % 8 Dierleri. Hlbuki nfusun gerek oranlar u ekildedir: % 49 Mslmanlar (Bonaklar), % 32 Srplar, % 19 Hrvatlar.
(http://www.lib.utexas.edu/maps/bosnia/ethnic_majoities_bosnia.jpg).
EK 8: Vance-Owen Planna gre Bosna-Hersek.
45
46
LKER ALP
EK 9: 10 Mays 1993te Bosna-Hersekte Mslman (Bonak), Srp ve Hrvatlarn hkim olduu yerler.
EK 10: 1991de Trk ve dier Mslmanlarn yaad yerler: Makedonya, Kosova Metohiya, Sancak ve Bosna-Hersek.
47
48
LKER ALP
EK 11: Balkanlarda Trk ve dier Mslmanlarn yaad yerler.
EK 12: Dayton Antlamasna gre Bosna-Hersekte oluturulan snrlar. http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5d/Dayton.GIF (22.12.2010).
49
LKER ALP
EK 13: Savatan sonra Bosna-Hersekte Bonak, Srp ve Hrvatlarn yaad yerler. http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6a/Ethnic_Composition_ of_BiH_in_2005.GIF (22.12.2010)
50
CAHT SITKI TARANCININ ESTET: 1.) ESTETK OBJE/SANAT ESER* Recep DUYMAZ**
ZET: Cumhuriyet dnemi Trk edebiyatnda hem iir yazm, hem iir zerinde dnm sanatkrlarmz yetimitir. Ahmet Haim, Yahya Kemal Beyatl ve Ahmet Hamdi Tanpnar onlarn arasnda akla ilk gelen isimlerdir. Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren iirlerini neretmeye balayan Cahit Stk Taranc da hemiir yazm, hem zeldeiire, genelde sanateserinineitlimeselelerinedairgrlerortayakoymutur. O, iirin daha dorusu sanatn eitli meselelerine dair grlerini daha ok mektup, deneme ve eletirme trlerinde yazd yazlarnda dank olarak anlatmtr. Onlar estetik disiplininin btnl iinde ele alp inceler ve o btnln ait olduklar yerlerinde deerlendirirsek,airimizinsanateserinedairdnceleriniortayakoymuoluruz. Estetik, drt unsurdan oluan bir sanat felsefesi disiplinidir. Bu unsurlar yle sralayabiliriz:1)Estetiksje/sanatkr,2) Estetikobje/sanateseri,3)Estetikdeer/sanateserinin gzellii ve 4) Estetik yarg/sanat eserinin yarglanmas. Bir sanatkrn estetii demek, bu drt unsuradairmetinleredayaldnceleridemektir. Biz bu almamzda, Cahit Stknn bunlardan sadece ncsne dair grlerini bir arayagetirmeyevedeerlendirmeyealacaz. AnahtarKelimeler:Estetiksje,estetikobje/sanateseri,estetikdeer,estetikyarg
THE AESTHETICS OF CAHIT SITKI TARANCI: 1.) AESTHETIC OBJECT/WORK OF ART

Abstract: InTurkishliteratureduringtheRepublicperiod,artistsemerged,whobothwrote poetryandthoughtoverpoetry.Amongthem,AhmetHaim,YahyaKemalBeyatl,andAhmet Hamdi Tanpnar are just a few that first come to mind. Cahit Stk Taranc, who first published his poetry in the early years of the Republic period, wrote poetry, and put forth his views on poetryespeciallybutalsoonvariousissuesrelatingtoworksofartoverall. He expressed his views in regards to poetry, or more accurately, in regards to various art related issues in a scattered way in his writing in the form of letters, essays, and criticisms. He wouldassessthemwithintheentiretyofaestheticdisciplineandifweweretoevaluatethemas to where they should stand within that entirety, we will have put forth the writers thoughts associatedwiththeworkofart. Aesthetics is a discipline of art philosophy formed of four elements. We can list these elements as follows, 1) Aesthetics subject/artists, 2) Aesthetic object/work of art, 3) Aesthetic value/the beauty of the work of art, and 4) Aesthetic judgement/judging the work of art. The aestheticsofanartistsmeanstherethoughtsonatextalongthelinesofthesefourelements. In this study, we will try to collect and evaluate Cahit Stk Tarancs thoughts on just the thirdelementstatedabove. Key Words: Aesthetic subject, aesthetic object/work of art, aesthetic value, aesthetic judgment.
*
Bu alma 8-10 Ekim 2010 tarihleri arasnda Diyarbakrda dzenlenen Doumunun 100. Ylnda Uluslar aras Cahit Stk Sempozyumunda bildiri olarak sunulmutur. ** Prof. Dr., Trakya niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm.
RECEP DUYMAZ
Giri Cahit Stk Taranc, Cumhuriyet dneminde hem iir yazm, hem iir zerinde dnm edebiyatlarmzdan birisidir. Onun hayat ve iirleri zerinde almalar yaplmsa da estetiine dair herhangi bir mstakil alma yoktur. Cahit Stknn estetiine dair yaplacak aratrmalar, hem sanat anlayn ortaya koyacak, hem iirlerini daha kolay ve daha derinlikli olarak anlamamza yardmc olacaktr. Cahit Stk sanat, edebiyat ve iire dair dncelerini daha ok mektup, deneme ve eletirme trlerindeki yazlarnda ele almtr. Bu tr yazlarnda genelde sanat eserinin, zelde iirin eitli meselelerine dair grlerini dank olarak ortaya koymutur. Biz onlardan konumuzla ilgili olanlar bir araya getirdiimizde sanatkrmzn, estetiin unsurlarndan biri olan estetik objeye/sanat eserine dair dncelerini tespit edebiliriz. Onun, estetik objeye/sanat eserine dair dncelerine gemeden nce estetiin ne olduu zerinde birka cmleyle durmamz uygun olur. Estetik Nedir? Estetik, Bat dillerinden bize gemi bir kelimedir. Grekedeki aisthesis kknden tretilmitir. aisthesis duyulur alg, duyuyla alglamak anlamlarna gelir. Buna gre estetik; duyulur algnn, duyusalln salad bilgiyle ilgili bir bilim dal olarak karmza kmaktadr. Estetiin felsefeden ayrlp bamsz bir bilim dal haline gelmesi, 18. yzyla rastlar. Bir Alman bilgini olan A. G. Baumgarten, 1750 1758 yllarnda yaymlad Aesthetica adl eserinde estetii, zgr sanatlar teorisi, aa bilgi teorisi, gzel zerinde dnme ve akla benzer bir yeti bilimi; duyusal bilginin bilimidir. eklinde tarif etmitir.1 Estetikiler, bu tarifte geen aa bilgi teorisi, gzel zerinde dnme ve duyusal bilgi kelime gruplar zerinde uzun uzun durmu ve bunlar kendi anlaylarna gre yorumlayarak farkl estetik anlaylar ortaya koymulardr. Biz burada bu tartmalara girmek yerine, A.G. Baumgartenin estetiin konusunu, yntemini ve amacn belirleyerek onu bamsz bir bilim dal haline getirdiini yinelemekle yetineceiz. Az yukarda szn ettiimiz tartmalardan kan sonuca gre estetik drt kavram ieren bir btnlktr, dnce disiplinidir. Bu btnl meydana getiren unsurlar yle gsterebiliriz:
smail Tunal, Estetik, Remzi Kitabevi, stanbul 1989, s. 14.
52
CAHT SITKI T ARANCI NIN ESTET: 1.) ESTETK OBJE/SANAT ESER
Estetik sje Estetik deer
Estetik obje Estetik yarg
Estetik btnl meydana getiren unsurlar
Bu unsurlar imdilik yle aabiliriz: 1) Estetik sje, sanat eserini vcuda getiren sanatkrdr. 2) Estetik obje, sanatkrn ortaya koyduu sanat eseridir. 3) Estetik deer, sanatkrn ortaya koyduu sanat eserinin gzelliidir. 4) Estetik yarg, sanatkrn ortaya koyduu sanat eserinin yarglanmas, deerlendirilmesidir2. Bir sanatkrn, bir dnrn, bir millet veya dinin estetii demek, bu drt kavrama dair metinlere dayal grleri ve dnceleri demektir. Biz bu almamzda Cahit Stk Tarancnn bunlardan sadece ncsne, sanat eserinin ne olduuna dair dncelerini tespit etmeye alacaz. Estetik obje/Sanat Eseri/(Burada) iir Nedir? Sanat eseri, estetik btnln ekirdeidir, temelidir. Dier unsurlar, adeta onun trevleridir. Sanat eserinin varln karmzda grdkten, nmzde var olduunu tespit ettikten sonradr ki biz, onun dier elemanlaryla ilgileniriz. O halde bir felsefe disiplini olan ontolojiye gre sanat eseri ontolojik olarak nedir, nasl bir varlktr? evremizdeki ev, araba, aa ve bilgisayar gibi herhangi bir varlk mdr, yoksa onlar aan, onlarda bulunmayan ayrc bir zellii de ieren bir obje midir? Bu kuramsal noktay bir rnekle anlatmak, hem daha kolay, hem daha aklayc olacaktr. rnek olarak airimizin bir metnini verelim:
Tunal, age, s. 47129.
53
RECEP DUYMAZ
Memleket sterim Memleket isterim Gk mavi, dal yeil, tarla sar olsun; Kularn, ieklerin diyar olsun. Memleket isterim Ne bata dert, ne gnlde hasret olsun; Karde kavgasna bir nihayet olsun. Memleket isterim Ne zengin fakir, ne sen ben fark olsun; K gn herkesin evi bark olsun. Memleket isterim Yaamak, sevmek gibi gnlden olsun; Olursa bir ikyet lmden olsun3. Bu metin, bir estetik obje/ bir sanat eseridir. Bunun nelerden olutuuna, nasl vcuda geldiine, varlk tarzna ve yapsn oluturan unsurlarna ksaca bir gz atalm. 1) Yaratc/Sanatkr: Estetik/Sanat olayna katlan ilk unsur, sanatkrdr. Sanatkr, estetik objeyi/sanat eserini vcuda getiren ahsiyettir. Sanatkr, evresindeki nesne veya olaylardan edindii izlenimleri, srrn henz bilemediimiz bir yolla beyninde, i dnyasnda harmanlayp onlara kelimelerle bir vcut ve ekil vererek eserini ortaya koyar. Eser, sanatkrn i dnyasnda filizlenen bir duygu, dnce veya hayalin kelimelerle satrlara dklmesi de olabilir. rnek metnimiz muhtemelen bu yolla vcuda getirilmitir. Sanatkrn, bunu doutan getirdii bir yeti ile sonradan aile, eitim ve kltrnden gelen kazanmlarla baardna dair yaygn bir kanaat vardr. Sanatkr byle bir eser ortaya koymaya sevk eden drt, iindeki yaratma ihtiyacn tatmin etmek, boalmak ve bakalarna iletmeye deer grd bir duygu, dnce, zlem, hayal veya iletiye sahip olmasdr. 2) Estetik obje/Sanat eseri/iir: Sanat olayna katlan ikinci unsurdur. Sanat eseri, sanatkrn evresindeki nesne veya olaylardan ald izlenimleri dildeki kelimelerle gze gzel grnen bir ekle brndrerek vcuda getirdii eserdir. Onun ierii, sanatkrn i dnyasnda filizlenen bir duygu, dnce, zlem veya iletisi de olabilir. Nitekim rneimizdeki iirin ierii, sanatkrmzn bir zlemini dile getirmesidir. Burada kelimeler, kelime gruplar, nce ses deerleri, sonra anlam deerleri gzetilerek bir
Cahit Stk Taranc, Varlk Dergisi, 15. 12. 1937; Ramazan Korkmaz, Cahit Stk Taranc, Aka Yaynlar, Ankara 2002, s. 246.
3
54
araya getirilmilerdir. Sesler, heceler, kelimeler ve kelime gruplar, metnin reel unsurlardr. Sanatkr, bu reel unsurlar, gze en azndan ho grnecek gzel bir ekilde/formda bir araya getirerek eserini ortaya koymutur. Sanatkr, bu reel unsurlarn btnne, bir de bir irreel unsur, bir anlam, bir ileti yedirmi ve sindirmitir. Metni, ses, kelime ve zerine yazld kt paras gibi gndelik hayatta kullanlabilir herhangi bir reel varlk, herhangi bir obje olmasnn stne karan ve ona estetik obje/sanat eseri olma zelliini kazandran da bu irreel unsurdur. 3) Estetik Deer: Sanat eserinin yapsna katlan nc unsur deerdir. Deer, nesne ve olaylarn insanca nemini belirleyen niteliidir. Her deer, ona sahip olduu zaman, insann bir ihtiyacn karlar. Her sanat eseri de bir deere, bir estetik deere sahiptir. Sanat eseriyle okumak, dinlemek veya seyretmek yollarndan biriyle ilgi iine giren her birey, ona bir deer ykler. Bu deer iyi, doru, yararl ve benzeri kavramlarla ifade edilir. Burada deerden kast, sanat eserinin sahip olduu estetik deerdir. Estetik deere biz ksaca gzellik diyoruz. Gzelin ne olduu konusu, estetikte en ok tartlan konulardan biridir. Gzel, nesneler arasndaki tercihimizdir. Estetik deerin dier deerlerden fark, biyolojik bir ihtiyacmz deil, ruhumuzun bir ihtiyacn karlamasdr. Bunu baarabilen sanat eserine gzel deerini ykleriz. rneimizdeki iir, insann ok derinlerindeki bir zlemine, bir hayaline kelimelerle cevap veren anlaml bir deere/iletiye sahiptir. 4) Estetik Yarg: Sanat eserinin yapsna katlan drdnc unsur yargdr. Yarg, kavrama, karlatrma deerlendirme gibi yollara bavurarak kii, durum veya nesnelerin eletirici bir biimde deerlendirilmesi, haklarnda bir hkm ve karar verilmesidir. Sanat eserleriyle ilgi iine giren bilin sahibi bir ben, okuyucu, dinleyici veya seyirci, onlar arasnda bir deerlendirme, bir tercih yapar ve bu deerlendirmeyi, tercihi sonunda bir yarg cmlesiyle ifade eder. Yarg, manta ait bir terim olmakla beraber hukuk, ahlak ve bilimsel alanlarda da kullanlr. Estetik yarglar, adndan da anlald gibi estetik objeler/sanat eserleri hakkndaki yarglardr. Estetik yarglarn ayrc zellii, subjektif/znel olmalardr. Estetik yarglar, bireyin kltrne, eitimine ve ait olduu tipine gre farkllklar gsterebilir. rneimizdeki iir, ierii ve biimiyle gzel bir sanat eseri olduuna dair yargy hak eden bir metin olduunu dnyoruz. Cahit Stkya Gre Estetik Obje/Sanat Eseri Sanat eserinin, burada artk iirin diyebiliriz, ontolojik olarak varlk tarzyla ilgili bu temel kuramsal bilgilerden sonra, airimizin estetik objeye/sanat eserine dair dncelerine geebiliriz.
55
RECEP DUYMAZ
Cahit Stknn sanat eserine/iire dair dncelerini daha ok mektup, deneme, sylei ve anket sorularna verdii cevaplarda dank olarak anlattn az yukarda sylemitik. Biz onlar olabildiince kronolojik olarak bir araya getirir, okur ve zmlersek sanatkrmzn estetiin bir unsuru olan sanat eserine dair dncelerini tespit edebiliriz. Cahit Stkya gre sanat eseri/iir, her eyden nce bir anlatmdr. O, bu anlatm bir estetiki veya felsefeci gibi ontolojik olarak deil, ilgilendii ve zerinde almaktan zevk duyduu bir nesne olarak ele alm ve kendisine gre baarl bulduu gzel iirlerin zelliklerini anlatmtr. Bu zellikler kukusuz onun ayn zamanda iir anlayn ortaya koymaktadr. Cahit Stkya gre baarl/gzel iirlerin balca zelliklerini yle sralayabiliriz: Samimi olmak: Cahit Stkya gre sanat eseri/iir, sanatkrn samimi duygu, dnce ve inanlarn anlatan bir metindir. Ablas Nihale stanbul, Paris ve Balkesirden yazd mektuplara bazen kendi iirlerinden, bazen bakalarnn iirlerinden rnekler de koymutur. Bu vesileyle sz konusu iirlerle ilgili dncelerini de yazmtr:
Sanat, iir benim iin bir teselli vesilesi, bir kurtulu kapsdr. Ona drt elle sarlmaklm tabii bir neticedir. Tutunduum yegne dal. Bu da krlrsa ben ne olurum Nihal Abla! Buna herkesten fazla bir hamiyet, bir ehemmiyet atfediimde hakl deil miyim? olsun diye, alay kabilinden, elence kabilinden iir yazan delikanllarn haddi hesab yok. Muvaffak olamamalarnn sebebi meydandadr. Kendi kendilerini yazlarna koymuyorlar. Yazlar ile kendileri arasnda hibir akrabalk, dostluk, yaknlk yoktur. Hlbuki sanatkr ile eser yekvcut olmaldr. Btn kymet, gzellik 4 burada .
Ona gre iir bir teselli, bir kurtulu kapsdr. nsan gnlk hayatta dert ve skntdan hibir zaman kurtulamayacana gre bir teselliye ve kurtulu kapsna her zaman ihtiya duyacaktr. Bu ihtiya onu iir dalna drt elle tutunmaya, sarlmaya zorlamtr. Ancak her iir dalnn bu ihtiyac karlayamayaca aktr. Sadece sanatkrn kendisini eserine koyduu iirler bu grevi yerine getirebilir. Kendisi ile eseri arasnda bir akrabalk, bir dostluk, bir kaynama olumu eserler baarl olabilir ve kendilerinden beklenen teselliyi ve kurtuluu muhataplarna salayabilir. Baka bir mektubunda sz yine samimiyete getirir:
Cahit Stk Taranc, Evime ve Nihale Mektuplar, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1989, s. 31.
56
CAHT SITKI T ARANCI NIN ESTET: 1.) ESTETK OBJE/SANAT ESER Nihal sana ok mhim bir nasihat: Yapmacktan daima sakn Baz adamlar yazlarnda koyu bir straptan, karanlk bir mitsizlikten bahsederler, hlbuki hayatlarnda daima mesut olmular, daima glmlerdir. Bu adamlarn yazlarnn kymeti yok, nk yapmacktr. Kymetin kol kola yrd karde samimiyettir. Mesela ben iirlerimde glmekten, needen, bahardan, blblden, glden bahsetsem yalan sylemi olurum. Onlarn bir kymeti olmaz. nsann her yazs kendinden, benliinden bir para olmal, nasl ki bir kuun kanatlarndan bir ty koparabilirsin, bir uval paras deil. Bu ty ile ku arasnda ne kadar sk bir mnasebet varsa yazlar ile muharririn arasnda 5 da yle bir mnasebet olmal .
Cahit Stkya gre samimiyet, estetik bir deerdir, iirde anlatlan duygu, dnce, inan ve daha baka duygulanmalarn samimi olmas bir iire, sanat eseri olma kymeti kazandran unsurlardan biridir. O, samimiyeti gndelik yazmalarda da bir deer olarak kabul eder:
Mademki gzel yazma istiyorsun biraz daha ihtimaml davranman 6 lzm Bir kere samimi olarak yazmal .
Cahit Stk, bir estetik deer dzeyine ykselttii samimiyeti, daha sonraki yllarda air arkada Ziya Osman Sabaya yazd mektuplarda da yceltmeye devam etmitir:
stiyorum ki, her iirde btn bir hayat tecelli etsin. Hissolunsun ki, air onu yazarken, gsnden bir eyler koparm ve o iirin ierisine koymu 7 te senin iirlerinde bu vardr Ziyacm .
Samimiyeti bir estetik deer olarak kabul eden Cahit Stk, bir sanat eseri olan iirde anlatlan duygu, dnce veya inanlarn samimi olmasn srarla ister. Benim istediim ey, iten geleni en tabii, en klfetsiz lisanla kda geirmektir.8 airin eserlerinde anlatt duygu, dnce, zlem ve hayalleriyle bir arkada, bir dost olmasn, hatta kaynaarak bir birlik ve btnlk oluturmasn arzu eder. Bir kuun kanatlarndan ancak bir tyn koparlabilecei rneini vermekle, bu konudaki isteini en ileri noktaya gtrr. air byle davrandn okuyucusuna da hissettirmelidir. Gsnden bir eyler koparp iirinin iine koymu olduunu duyurmaldr.
5 6
Taranc, Evime ve Nihale, s. 3536. Taranc, Evime ve Nihale, s. 43. 7 Cahit Stk Taranc, Ziyaya Mektuplar, Can Yaynlar, stanbul 2007, s. 60. 8 Taranc, Ziyaya Mektuplar, s. 71.
57
RECEP DUYMAZ
Bu nokta, smet zelin cmlesini hatrlatmann tam yeridir: iir ve btn sanat eserleri insann neresinden koparsa ona muhatap olan kimsenin de orasna ular8. inde airinin gsnden koparlm bir para barndran iir, sanat eseridir, onu okuyann gsne yapr, onu da duygulandrr, etkiler ve deitirir. Gzel bir ekile/forma sahip olmak Cahit Stkya gre sanat eseri, bu arada iir, samimi duygu veya dnceleri iermesinin yannda, onlar gzel bir formda/ekilde dikkatlere sunan metindir. Muhteva ekil/biim -ierik konusu, estetiin yine eskimeyen konularndan biridir. yle grnyor ki airimiz, bu tartmal noktada formdan/ekilden yana bir tavr almtr. ekil zerine bir yaz yazd gibi, pek ok yazsnda trl vesilelerle iirde eklin neminden srarla bahsetmitir:
iirde formdan ne anladm da, sras gelmiken syleyeyim. Sylemek istediim eyin his, hayal, fikir, intiba ilahnasl* sylenmek istediini sezerek, kefederek, o ekilde sylemeye form diyorum. Tabii bunun iin de, ifade vastamz olan kelimelere gzmz, kulamz, elimiz, ayamz imiler gibi muamele etmek lzmdr. Kelimelerle bu kadar ili dl olduktan sonra, hangi hissin mphem sylenmesi, hangi fikrin kuvvetle ifade edilmesi, hangi hayalin krk dkk anlatlmas gerektiini, sezmek ve ona zledii formu bahetmek, biraz dikkate, biraz almaya mtevakkftr. iirde hibir vezinle, hibir pein hkmle eli kolu bal olmamak icap eder derken bu fikirle hareket etmekteyim. Yani iir, airin kaprisinin, itiyadnn filan esiri olmayp kendi hayatn yaamal, istedii formu aire empoze etmelidir ve air, iirinin bu hasretini sezip ona o formu verebilmelidir demek istiyorum9.
Dncelerini belki yle somutlatrabiliriz:

iirin muhtevas Muhtevann aire empoze ettii anlatm
iirin ekli
tarz
iirin muhtevas ile ekli arasndaki iliki
aban Abak/hsan Ik, smet zelle iirimiz evresinde, Mavera, ( Ankara ), Yl:11, Say: 313; aktaran: brahim Tzer, smet zel iire Damtlm Hayat, Dergh Yaynlar, stanbul 2008, s. 78. * Mektupta bu kelimenin alt iki izgiyle izilmitir. 9 Cahit Stk Taranc, Ziyaya Mektuplar, s. 122.
58
Hep ayn vezinle, hece veya aruzla koma, gazel veya mani tarznda iir yazanlarn yanldklarn syler, hatta iddia eder. Baudlaire, Verlaine, Mallarm, Valery ve Rimbaudnun eitli vezinlerde ve ekillerde yazmalarnn sebebini, iirlerinin eitli topografik ekillerde olduklar gereini ve zaruretini anlam olmalarna dayandrr. Bu dncesinin doruluunu ispatlamak iin gndelik hayattan inandrc bir rnek verir. aire, ocuklarna hep ayn renk ve biimde elbise giydirmek isteyen bir baba gibi deil, kk kardelerinin hangi renk ve biimde elbise iinde daha gzel ve sevimli grnebileceklerini, onlarn szlerinden ve davranlarndan anlayarak onlara istedikleri renk ve biimde elbiseler giydiren anlayl bir aabey gibi davranmasn nerir10. Cahit Stk, yazlarnda iirde formun nemini srarla vurgulamakla beraber, bu dncesini anlatrken gzel bir formda yazlm iir rnekleri vermez; daha da nemlisi o iirlerde form/ekil gzelliini salayan unsurlarn neler olduunu tek tek aklayarak anlatmaz; yalnz bir yerde Hep Yaadma Dair iirinin hem metnini verir, hem de bu metnin kendi iinde nasl doduunu ve kt zerinde grdmz ekli nasl kazandn ayrntl olarak anlatr. Bu iirin ekil ynnden oluumunu anlatrken msra, vezin, name ve ses birlii kelimelerini kullanr. Dncelerini belki yle toparlayabiliriz: Sanatkrmza gre sanat eseri bir terkiptir. Bu itibarla o, insan tarafndan yaplm bir ekildir. Buna gre iir de bir terkiptir. O terkibin btnln kelimeler oluturur. Kelimeler bu btnlkte, hem anlamlar, hem sesleriyle grev alrlar. Gzel bir iir, anlamn, yan yana geldiklerinde ses uyumu ve gzellii ieren kelimelerle ortaya koyan metindir.
Form, iirin uzv bir btn haline gelmesidir. Tam formunu bulmu olan 11 bir iire ne bir kelime ilave olunabilir, ne de ondan bir kelime karlabilir .
airimiz de ayn dnceyi dile getirir:

iir yle bir nesnedir ki kelime kardn m, hatta kelime deitirdin mi bys bozulur, sihri kaar. Canm, hayatn herhangi bir faaliyet sahasnda da byle deil midir? Askerlikten balayalm. Saf halinde bir mangann erlerinden birinin azck ileri kmas, hizay, dolaysyla o mangann ahengini, mkemmeliyetini bozmaz m?
ekil zerine adl yazsnda Nurullah Atan Fikre bakyorlar da o fikrin nasl sylendiine bakmyorlar. Halbuki ekil dnda hibir ey olamaz, ne mana ne fikir. dncesinden hareketle Shakespeare, Goethe ve
Cahit Stk Taranc, Ziyaya Mektuplar, s. 123. Mehmet Kaplan, Cahit Stk Tarancnn iir Estetii, Edebiyatmzn inden, Dergh Yaynlar, stanbul 1978, s. 202.
11 10
59
RECEP DUYMAZ
Baudlairein Trke evirilerinin baarsz olmasnn sebebini, evirmenlerin bu sanatkrlarn bir duygu veya dnceyi nasl sylediklerine bakmamalarnda grr. Tercme sahasnda aranan bu ekil mkemmelliinin telif sahasnda da ncelikle aranmas gerektiini syler. Ona gre ekil karsndaki ilgisizlik, sanat alannda birok gzel kabiliyetin yok olup gitmelerine sebep olmutur12. Yahya Kemal ile Edip Ayelin aruz vezniyle gazel yazdklarn syler; ikisi de glden blblden bahsederler, ancak Yahya Kemal iirde eklin nemini anlam ve bunu iirlerinde baaryla gstermitir. Bu sebeple onun iirlerinin okunduunu, hatta ezberlendiini ifade eder. Ayn karlatrmay, Ahmet Hamdi Tanpnar ile dier hececi airler arasnda da yapar ve gzel bir ekil olmayan yerde iir aramann bouna bir ura olduunu dikkatlere sunar. Derin bir kltr rn olmak Cahit Stkya gre sanat eseri, derin bir kltr rn olan eserdir. Herhangi bir sanat eseri vcuda getirebilmek iin sanatkr, doutan bir kabiliyete sahip olmaldr, fakat o, kabiliyeti asla yeterli grmez. Onun yanna okuma ve sabrn da eklenmesini gerekli grr. Bu dnceyi yle bir formlle gsterebiliriz: Kabiliyet + Okuma + Sabr = Sanat eseri Cahit Stk zaman zaman kendisiyle sanata ve iirin eitli meselelerine dair yaplan syleilerde ve anketlerde yneltilen sorulara cevaplar vermitir. Sanat hayatnzda ne yapmak istiyorsunuz? Hazrlamakta olduunuz veya tasarladnz ne var? sorusuna cevap verirken yapmak istediim ey, eski Msrllar, Keldaniler, Asurler misali yaam olduuma dair bir iaret, bir delil, bir vesika, bir abide brakmaktr dedikten sonra hazrlamakta olduum eserlere gelince, en bata kendim. Kendimi hazrlyorum. Shakespearelerin, Dantelerin, Goethelerin, Balzaclarn ilh at oynatt ebediyet meydanna yle ellerini, kollarn sallaya sallaya giremez insan; ftri kabiliyete okumann, dnmenin, tecrbenin, yan ve bilhassa sabrn da inzimam etmesi, btn bunlarn bir potada hallhamur edilmesi lzmdr () cevabn verir. Daha da ileri giderek soru sahibini adeta azarlar:
Bunun iin bugn bana ve ben yatakilere neler hazrlyorsunuz diyeceinize, kendinizi nasl hazrlyorsunuz, deseydiniz daha fazla isabet 13 etmi olurdunuz. Kendini yapmasn bilmeyen hibir ey yapamaz.
12 13
Cahit Stk Taranc, Yazlar, Can Yaynlar, stanbul 1995, s. 65-66. Taranc, Yazlar,, s. 97-98.
60
Okumak ilgisi, ok geni bir alana yaylmakla beraber, Cahit Stknn nelerin okunabileceine dair elinde her zaman bir ls vardr. Bunlarn banda klasikler gelir. Vaktiyle kendisine Yunan klasiklerini okumay tavsiye etmi olan Nurullah Ata kranla anar. Klasiklerin yannda ada Fransz edebiyatn okumak da, ortaya konacak yeni sanat eserini zenginletiren bir ilev grecektir. Bata Nedim olmak zere divan airlerimizin eserleri ile ada Trk edebiyatlarnn eserleri de gen airlerin iirlerini zenginletirecek ve gzelletirecek unsurlarla doludur. ada Trk edebiyatnda en ok Yahya Kemal, Necip Fazl, Ahmet Kutsi, Ziya Osman Saba ve Peyami Safann eserlerinden sz eder. Onlarn eserlerindeki gzelliklere dikkatleri eker. Byk ustalarn eserlerini ierik, biim ve deyi zelliklerini metinler zerinde, stelik tekrar tekrar okumalarla kavramak ve zmlemek, kukusuz gen sanatkra kendi eserini verirken birok kazanmlar sunacak ve kendi eseri de ancak o zaman onlarnki gibi zenginleecek ve gzelleecektir.
ada Bat iiri Yunan klasikleri Divan iiri ada Trk iiri
Kabiliyet + Kltr
+ Sabr = iir
Eya arasnda yeni mnasebetler avna, kefine kan bir air iin kltr daima faydaldr. Kltrsz air yerinde sayar. Hibir tekml gsteremez, bir kere bulmu olduu sesi taklit ile vakit geirir () Bugnk air bugnn kltrn hazmetmeye almal, onun iir kudretini arttracak olan ey bugnk kltrdr. Ona gre ancak derin ve kkl bir kaynaktan, geni ve yaygn bir kltrden beslenen sanat eserleri gzel, kalc ve evrensel olabilir14. Sonu Cahit Stk Taranc, Cumhuriyet dneminde hem iir yazm, hem sanat, estetik ve iir zerine dnm, kuramsal yazlar yazm airlerimizden birisidir. Edebiyat tarihimizde bata iir olmak zere sanat eserlerimizin okluuna karlk, sanatn kuram, bir bakma felsefesi diyebileceimiz
14
Yukardan beri anlatmaya altmz zellikleri bnyesinde bulunduran bir iirin gzel, kalc ve evrenselliine bir rnek olmak zere u haberi verebiliriz: srail Cumhurbakan imon Peres, Ankaray bir ziyaretinde Trkiye Byk Millet Meclisine gitmi, burada yapt konumada Terr, bir ykm ve kan mesajdr. Biz hep birlikte terr tehlikesinden kurtulmak
ve blgemize yeni bir ufuk amak istiyoruz; nk bilim ve teknoloji vastasyla da blgemizi yoksulluk ve dmanlktan kurtarabiliriz dedikten sonra, byk Trk airi Cahit Stk Tarancnn
Memleket sterim adl iirini ok sevdiini sylemi ve ardndan iiri milletvekillerine okumutur. Milliyet, (stanbul) 13 Kasm 2007, s. 1.
61
RECEP DUYMAZ
estetie dair eserlerimiz ise ok azdr. Cahit Stk, estetik btnln unsurlarndan biri olan sanat eserine/iire dair kuramsal yazlar da yazmakla bu alandaki boluu doldurmaya almtr. Cahit Stk, sanat eserine bir estetiki, bir felsefeci gibi ontolojik olarak deil, bir sanatkr gibi gzellik objesi olarak bakm ve kendisine gre gzel bir sanat eserinin/iirin zelliklerini anlatmtr. iir her eyden nce bir anlatmdr. Ona gre bu anlatmn / gzel bir iirin balca zelliklerini yle sralayabiliriz: 1) Samimi olmak, 2) Gzel bir ekle/forma sahip olmak, 3) Derin bir kltr rn olmak. Mektup, deneme, eletirme, sylei ve anket sorularna verdii cevaplarda sanat eserine/iire dair ortaya koyduu dnceleri, byk lde Fransz kkenlidir. zellikle Baudlairein iirine ve iir anlayna hayranln sk sk dile getirir. Divan iirimizden esinlendiini ortaya koyan ifadeleri de vardr. Cumhuriyet dnemi airlerimizden ise en ok Yahya Kemal, Necip Fazl, Ahmet Kutsi ve Ziya Osman Sabann iirlerini ve dncelerini yceltmitir. Cahit Stk Tarancnn, estetiin bir unsuru olan sanat esrine dair bu dnceleri, baka aratrmaclarn da nesir yazlarn, srf estetik adan, yeni okuma, yorumlama ve zmlemeleriyle kukusuz daha da zenginleecektir
KAYNAKLAR
Abak, aban, Cahit Stknn Hikyeleri zerine Bir nceleme, Hece Yaynlar, Ankara 2003. Abak, aban-hsan Ik, smet zelle iirimiz evresinde, Mavera, ( Ankara ), Yl:11, Say: 313; aktaran: brahim Tzer, smet zel iire Damtlm Hayat, Dergh Yaynlar, stanbul 2008, s. 78. Kaplan, Mehmet, Cahit Stk Tarancnn iir Estetii, Edebiyatmzn inden, Dergh Yaynlar, stanbul 1978. Korkmaz, Ramazan, Cahit Stk Taranc, Aka Yaynlar, Ankara 2002. Milliyet gazt. (stanbul), 13 Kasm 2007. Taranc, Cahit Stk, Evime ve Nihale Mektuplar, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1989. ________________, Yazlar, Can Yaynlar, stanbul 1995. ________________, Ziyaya Mektuplar, Can Yaynlar, stanbul 2007. Tunal, smail, Estetik, Remzi Kitabevi, stanbul 1989.
62
TrakyaniversitesiEdebiyatFakltesiDergisi,Cilt:1,Say:1,Ocak2011,s.6386
NECAT BEYN DL VE SLUBUNDA TRKENN YER*

Ahmet GNEN**
ZET: Klasik Trk iirinin kurucular arasnda saylan Necati Beyin en nemli zelliklerinden biri de zgn syleyiidir. Bu syleyite Trke deyim ve ataszleri nemli bir yer tutar. Bir divan airi olmasna karn; kaside, kta ve gazellerinde yle deyim, atasz ve syleyiler vardr ki, bunlarn ounu bir halk airinin dil ve slubunda dahi bulamayz. stelik Eski dost dman olmaz., zm zme baka baka kararr.; parmanda oynatmak, azn aramak, yz vermemek, gz szmek, kulak vermek/tutmak, kana susamak gibi nice atasz ve deyimi hibir zorlama hissi uyandrmadan gayet tabii bir ekildekullanabilmektedir.Bunlarnyanndaylemsravebeyitlerdzerki,iindetekyabanc asllkelimedebulunmaz.Bu,biryerdeonunTrkiBasittemsilcisiolabileceinindetandr. Bu bildiride Necati Bey Divan taranarak, onun dil ve slubunu klasik Trk iiri iinde farkl klan bu Trke deyim, atasz ve dier farkl syleyileri ortaya konulmaya allacaktr. Anahtar Kelimeler: Necati Bey, Trke, klasik Trkiiri, deyim, atasz, sz varl, dil ve slup
THEPLACEOFTURKISHINNECATIBEYSTONGUEANDSTYLE
ABSTRACT: Creative way of speech is one of the most important characteristics of Necati Bey who can be considered as the founder of Classical Turkish Poetry, Turkish idioms and proverbs have significant place in this speech. Although he was a divan poet, he used idioms, proverbs and sayings in his kaside, kta gazels so properly that it is difficult to find this usage inthetongueandstyleofaminstrel.HewasalsoabletousesuchidiomsandproverbsasThe oldfrienddoesntbecameanenemy.,Thegrapeobservingagrape,becomesblack.;totwist [a person] round ones [little] finger, to feel the pulse, to give/show [a person] the cold shoulder, to make eyes at, to give/lend/turn an ear to, to be thirssty for ones own bloodwithout having no difficulty but in a natural mood. Moreover, he used his verses and couplets so skillfully that not including any foreign origin words, which indicates that he could betherepresentativeofTrkiBasit. In this study, searching thoroughly the Divan of Necati Bey, idioms and proverbs in his tongueandstylethatmakehimdifferent,willbeexposed. Key Words: Necati Bey, Turkish, classical Turkish poetry, idiom, proverb, vocabulary, tongueandstyle
Kocaeli niversitesi-Kocaeli Bykehir Belediyesi i birliinde 15-17 Nisan 2009 tarihlerinde Kocaelide dzenlenen I. Uluslararas Trk Dili ve Edebiyat Sempozyumunda sunulan bildirinin gzden geirilmi eklidir. ** Prof. Dr., Trakya niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm, gunsenahmet@gmail.com
AHMET GNEN
Giri Btn tezkire yazarlarnn ittifakla belirttikleri zere, Necati Bey, 15. yzyln Ahmet Paa ile birlikte en byk airlerinden birisidir. Kasidelerinden ok, II. Bayezidin ehzadeleri Abdullah ve Mahmut iin yazd mersiyeleri; kane bir eda, samimi, sade bir dil ve slupla kaleme ald gazelleriyle tannm olan Necati Bey, hakl olarak Husrev-i Rum ve melik-uara olarak anlmtr.1 Da dnk, gzlem ve terkip kabiliyeti fevkalade olan ve Trkeyi btn imknlaryla kullanan bir air olan Necati Bey, kendisinden ncekilerin ve adalarnn yapt gibi Fars iirini esas alma veya taklit etme yerine, gzel ve ince hayallerle dolu iirlerine kendi gzlemlerinin, air ruhunun ve kendi zeksnn damgasn vurmutur. O bylece, Latifinin tespitiyle Osmanl airlerinin yz suyu olan, k elebinin deyimiyle, Osmanl airlerini, ran airlerinin kendileri ayarnda air bulunmad yolundaki yaralayc szler sylemelerinden kurtaran ilk zgn airdir.2 O, olur olmaz sz sylemeyi edep d grr, seleflerinin szn alp zarafet meclisinde satmaya kalkmaz ve syleyeceini zl ve zgn bir ekilde syler. Zira, o da bu stnlklerinin farkndadr ve yle der:
Olur olmaz szi dimek edebdr odum bllar alar gzetdm (N. 16)
an gemiler szin getirb ire atma atamazsn arfet meclisinde znhr an (Kt.90/5)
ki mrada ar eyle man ki zincre ek bebr-i yabn (M.22)
Onun klasik iir vadisinde bu denli baarl olmasnda ve Divann halkn elinden ve dilinden drmemesinin sebebini onun airlik gcnde ve zgnlnde aramak gerekir. Necati Beyin airlik gcn en iyi yanstan iirleri, hi phesiz kane bir eda ve ince hayallerle bezedii, ama bir o kadar samimi bir dil ve slupla sunduu gazelleridir. Necati Beye gre de onun iirleri bir ynyle herkesin ibret alaca kadar hikmetli, bir ynyle de gnl ac bir akarsu gibidir:
Nect szleridr ikmet-mz bretdr ve lkin ibret-engz (N.14) Dstum nam- Nectden naar men itme kim Gl aar bir aar udur bizm erumuz (G. 241/7)
M. Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, tken Yaynlar, stanbul 1981, s. 168; Ahmet Atill entrk-Ahmet Kartal, niversiteler in Eski Trk Edebiyat Tarihi, Dergh Yaynlar, stanbul 2005, s. 191. 2 entrk-Kartal, age., s. 191.
1
64
NECAT BEYN DL VE SLUBUNDA TRKENN YER
Tanselin, onun kasidelerinde bile, birok ran ve Trk airinin tersine, methiyelere yer vermemi ve klfetsiz bir ifade kullanm olduu; kasidelerindeki tasvirlerin dahi hayal mahsul deil, bizzat airin gzlemlerine dayanan tasvirler olduu grlerine katlmamak mmkn deidir.3 Mesela aada Nevruz Bayramn tasvir ettii gazelinde onun bu gzlem ve tasvir gcn grmek mmkndr:
Gzeller geldi bayrama beg olm / Donanm biribirinden yeg olm Gzeller gibi bayram ile nev-rz / Bezenmi bir birinden yegrek olm Gzeller gibi bayram ile nev-rz / Semenler sebzede glekcek olm Gzeller rndan yand lle / Libs aa oddan glek olm Gzel s ykin yitrdi alu / Yine f ile of hek olm Gzeller yine ret virdi a / Didkler Nect gerek olm (G.254)
Necati Beyde halk dili ve ruhu ok ileri dzeydedir. Arpa iin kaside4 katr iin mersiye,5 kapluca redifli gazel6 yazan Necati Bey, sevgilisini bir halk airinden daha somut benzetmelerle tasvir eder:
Aza gelmi ulu eftallar B- sn adur ey gl-ir (G.99/4) Yoisbndadur azula bel Anlar pmekde ocmada ne var (G.99/6) Ne del ara gll ve a barlu ise ara bulutlar ile khsr aladalum (MSA.5/2)
Klasik Trk iirinin kurucular arasnda saylan Necati Beyin en nemli zelliklerinden biri de zgn syleyiidir. Bu syleyite Trke deyim ve ataszleri nemli bir yer tutar. Bir divan airi olmasna karn; kaside, kta ve gazellerinde yle deyim, atasz ve syleyiler var ki, bunlarn ounu bir halk airinin dil ve slubunda dahi bulamayz. stelik Yalnz ta duvar olmaz., parmanda oynatmak, azn aramak, ba zere yeri olmak gibi nice atasz ve deyimi hibir zorlama hissi uyandrmadan gayet tabii bir ekilde kullanabilmitir. Divannn halk arasnda ok tutulmas ve her yerde okunmas bouna deildir. Nitekim, Tanselin de tespitleriyle7; Latifinin iirlerinin anlalmas
Fevziye Abdullah Tansel, Necti Bey, slm Ansiklopedisi, Cilt 9, MEB Yaynlar, Eskiehir 1997, s. 155. 4 Ali Nihad Tarlan, Necat Beg Divan, MEB Yaynlar, stanbul 1963, s. 92-94. 5 Tarlan, age., s. 97-98. 6 Tarlan, age., s. 434-435. 7 Fevziye Abdullah Tansel, age., s. 155.
3
65
AHMET GNEN
iin Kastamonuda kullanlan birok kelime, deyim, yer adlar ve detlerin bilinmesi gerektiini yazmas ve bunlardan bazsn izah etmesi; tarihi Atnn ondan setii iirlerin sonuna u, tanlamak, can kesici gibi, kendi ifadesiyle, kaba Trke kelime ve deyimleri aklayan bir lugate ekleme gereini duymas bu sebepledir. stelik bu mahallilik yalnz dilde deil, tebihlerinde, bilhassa kendi hayatndan mlhem tabiat ve av sahnelerine ait tasvirleri ile ataszlerini kullanmasnda da kendisini gstermektedir. Halkn duyu, dn, zevk ve hayatn, hikmet ve dilini yanstan syleyilerinin yannda, Necati Beyi deta uurlu bir Trkeci olarak da grrz. Gerekten Divannda yle msra ve beyitleri vardr ki, iinde tek yabanc asll kelime bulamayz. Bu ynyle o, rahatlkla Trk-i Basit akmnn bir temsilcisi saylabilir. te bu bildiride Necati Bey Divan taranarak, onun dil ve slubunu klasik Trk iirinde farkl klan bata Trke deyim ve ataszleri olmak zere, dier halk ruhu ve dilini yanstan farkl syleyi zellikleri eitli alt balklar hlinde ortaya konulmaya allacaktr. 1. Ataszleri/Darbmeseller Atalarmzn, uzun denemelere dayanan yarglarn genel kural, bilgece dnce ya da t olarak dsturlatran ve kalplam biimleri bulunan kamuca benimsenmi zszler8 olarak tanmlanan ataszleri; atalarmzn engin duyu, dn, bilgi ve tecrbelerini yzyllar tesinden gelecek nesillere tayan eitici szlerdir de. Bu zellikleriyle toplum bilimi, ruh bilimi, ekonomi, felsefe, tarih, ahlak, foklor vb. birok bilim dalnca da inceleme konusu olan mill deerlerimizdir. Deyimlerle birlikte, ataszlerimiz, zl, kalplam ve hoa giden bir anlatm arac olma gibi zellikleriyle, dil ve edebiyatn da konusu olur ve bu anlamda szne g kazandrmak, anlatmn gzel, akc ve etkili klmak isteyen her air ve yazar eserinde atasz ve deyimlerden bol bol yararlanr. Ancak, bu kalplam zl szlerin bir bir manzume veya nesir paras iinde yer al srasnda, edibin tasarrufuyla bata sz diziminde olmak zere deime veya bozulmalar grlr. Dolaysyla, Aksoyun da ok yerinde tespitiyle9, onlar bu deiik biimleriyle atasz saymak doru olmaz. Olsa olsa, asllar baka trl olan ataszlerine bir iaret, bir telmih saymak yerinde olur.
mer Asm Aksoy, Ataszleri ve Deyimler Szl, C 1, TDK Yaynlar, Ankara 1984, s. 36. 9 Aksoy, age., s. 34. 66
8
te gerek anlam gerek syleyi zellikleri dolaysyla her ada bilim ve sanat adamlarnn ilgisini ekmi olan ataszleri, edebiyatn da konusu olmu, birok halk ve divan airince bu halk hazinesinden bolca yararlanlmtr. iirde ataszleri kullanma ii, bir r halinde olmak zere XI. Asrda mesnev ekliyle yazlan Kutadgu Bilig ve yakn bir ihtimal ile XII. asr mahsullerinden olan Aybetl-Hakayk adl manzum siyasetnamelerle balam, XIII-XIV. asrlar arasnda yetien Glehrler, yine mesnev tarznda kaleme aldklar eserlerinde bu r daha nemli bir tarzda ve deta edeb bir sanat halinde ileyip genileterek divan yoluna balamaya muvaffak olmulardr. XV. ve XVI. Asr airlerinden Saf, Visal, Ahmet Paa, Zat, Necat gibi yksek simalar tarafndan divan edebiyatnn her nevine, bilhassa gazel ve kaside ksmlarna sokulmu olan bu irad- mesel cereyan, daha sonra yetien birok airlerin de himmetiyle yava yava kk salp gelimeye balam ve bu yolun balca muakkip ve mmessillerinden Nab, Sabit ve Ragp Paa gibi kudretli ahsiyetler tarafndan ele alnarak, Snblzade Vehbnin Ltfiyesinde:
Fenn-i emsle edersen himmet Gelir ina-yi kelma kuvvet
Beytiyle iaret ettii zere, bir fen halinde inceden inceye ilenmek suretiyle tam kemalini bulmutur.10 iirde ataszlerini kullanma ve onlardan bir anlatm arac olarak yararlanma konusunda, yukarda ad geen airler iinde, Necati Beyin ayr bir yeri ve nemi vardr. Necati, ada ve iyi dostu Sehi Beye gre; gazel tarznda gzel ve darbmesel yolunda herkesin rabetini kazanm bir air olarak nitelenirken; k elebiye gre ise, btn Rum/Anadolu airlerinin ilk ve en byk stad saylan Nectnin her beyti darbmeseli andrr ve mana doludur, dolaysyla iirleri dillerde darbmeseldir.11 Necatiyi en iyi tantan ve takdir eden tezkire yazar olarak nitelenen Latifiye gre ise, insana ruh veren parlak iirleriyle Rum airlerinin yz suyu ve szn ruhunu bulan ilk air olan Necati, Rumda Safi, yani Sultan Bayezid vezirlerinden Kasm Paa ile balam olan darbmesel sylemek, ancak Necati Beyde kemale erimi; ustaca ve ince nkteli iir sylemek tarz onda tamamlanmtr. Knhl-Ahbar mellifi Gelibolulu Mustafa
10 11
Dehri Dilin, Edebiyatmzda Ataszleri, TDK Yaynlar, Ankara 2000, s. XXX. Tarlan, age., s. XXV.
67
AHMET GNEN
liye gre de, airlerin piri ve nderi, belilerin emsalsiz, muhterem beyi olan Necati, darbmesel syleyenlerin nl reisiydi.12 Tezkireci, edebiyat tarihisi ve klasik iir eletirmenlerinin bu konuda sylediklerine katlmamak mmkn deildir. Gerekten de Necati Beyin, taradmz Divannda yzlerce deyimle birlikte ataszleri de ok nemli bir yer tutmakta, deta onun iirinin ayrlmaz bir paras olmaktadr. Denilebilir ki, Necati, ataszleri ve bu arada deyimlerin bir anlatm arac olarak zl anlam, kulaa ho gelen gzel syleyiinden snrszca yararlanm, bylece iir dilini halk dili ve zevkine olduka yaklatrm bir airdir. Nitekim, iirlerinde atasz ve deyimlere yer veren belli bal airlerin iinde, Yunus Emre ile birlikte Necati Beyin ilk iki isim olarak anlmas bouna deildir. Eybolunun tespitlerine gre, Yunus Emrenin her yz beytinden krk ikisinde bir deyim bulunurken, Necati Beyin iirinde bu oran yzde yirmi altdr.13 iirinde ataszleri ve deyimlere yer vermek, Necatinin dil ve slubunun en belirgin yann oluturur. Gerek lirik gerekse hakimane tarzda syledii iirlerini atasz ve deyimlerle sslemi olan Necati, bylece syleyeceklerini hem daha rahat aklayp daha inandrc hle getirmi hem de okuyucusunu ksa yoldan ve etkili bir ekilde uyarmay baarmtr.14 Necati, beyitlerinde ataszlerine ya meseldr, meseldrr, darb meseldr, dirler, bilirsin szleriyle ya da herhangi bir iaret vermeden dorudan doruya yer verir ki, ikinci biimde atasz veya atasz deerindeki ifadelerin tespiti zorlamaktadr. Yine Necati, sz konusu ataszleri, ok zaman, olduu gibi deil de, ksmen deitirerek beyitlere serpitirmi, yani ataszlerini az ok deiiklie uratm, asl ataszne iaret etmitir. Tespitlerimize gre, Necati Bey Divannda byle beyitlere serpitirilmi durumda seksen civarnda atasz veya atasz deerinde ifade mevuttur. Ancak biz bunlarn hepsini sralamak yerine, dil ve slubunda ataszlerinin yeri ve nemini ortaya koymaya yetecek snrl rnekle yetineceiz.15
Yazlmaz her kiin l li / Pee utunmaz olmayan cemli (M.5/20)
12 13
Tarlan, age., s. XXXVI, XXVII. Kemal EYBOLU, On nc Yzyldan Gnmze Kadar iirde ve Halk Dilinde Ataszleri ve Deyimler, C 2, Doan Karde Matbaaclk Sanayi A. . Yaynlar, stanbul 1975, s. X. 14 entrk-Kartal, age., s. 191.
Necati Beyin dil ve slubunu ortaya koymay amalayan bu almada, rnek olarak verilen btn malzeme Ali Nihad Tarlan tarafndan hazrlanan Necat Beg Divan (MEB Yaynlar, stanbul 1963) adl almasndan alnmtr. 68
15
ula sorma cefyi ayrya or / uzun gice belsn ayruya or (N.1/8)

Dime auul insn uldur / Ne insn belki hep isn uldur (N.1/11) Raad ehli olanlar byle dirler / Ki aladan grinr yuca yirler (N. 1/17) Nana aldanma dnynu an / Virmek iledr cihnu zveri (N. 6/1) Bdr olu ki derde irir dev seer / detdr alur der-i drif seer (K.9/1) Kimse luf- ezelkmini tayr idemez / Bu cihndur kimine emek kimine yemek (K.12/22)
tem (K.19/3)
Neye dirlerdi kim olmaz yaluuz a dvr / Fitne Yeccna ey sedd-i Skender
El elden stn oldun iitse dstum / Bitrmez idi sebzede bir cybr sevr (K.21/17) len ardnca lmi yo Nect / atr gitdi ud alasn at (ME.18) Meeldrr bu ki gz grmese yz utanmaz / Necty ne aceb nergis ola ger gt (G.44/7) Yzine gredr szi rab / Yzi ekin olur szleri serd (G.46/2) Yzme ba gzi a urr- salnatdan ge / Nice begler uyutmdur cihn efsnedr dirler (G. 61/4) ncinrse ne aceb zlf-i anemden f / Gkdeki ara bulut bilmeze ykdr dirler (G.72/5) Glme zlfi am g gelr grenmemegin / Bu meeldr ki bulut bilmeze ykdr dirler (G.111/5)* Ayr ile dirilmez isem lme (lme) ram / kr-i ud ki her marau bir devs var (G.131/6) Bu meeldr dostum a ba yadu istemez / Bir zevli varapu ord-i ver yadanur (G.150/6) Kendyi tarf idermi mg-i ter / ksz olan gbegin kend keser (G.164/1) Dirler ki yr ile atu bzr eyleme / Vallhi baa yr ile bzr o gelr (G.166/4) Glme gh nestren geh semen gelr / Derv lsine nice yerden kefen gelr (G.170/1) Seng-i cef-y yazmaz urur ar- b-vef / Ben muteid aa ki baa yazlan gelr (G.170/5)
Son iki beyitte olduu gibi, baz ataszleri farkl yerlerde tekrarlanmtr.
69
AHMET GNEN
Nect ser-o olur zhid olmaz yrn / Meeldrr ki ere bir hner yiter dirler (G.190/6) Sneme seng-i cef ur kim maabbet arturur / Dostum arb- meeldr loma efat arturur (G.208/1) Dil sevinr yanauda a o-b olca / Urnu gni doar ay arau olca (G.278/1) Sze uymaz diyu siz baa del dime kim / ini ayra inanmaz kii ulu olca (G.278/7) Bunca yldur tr-i h dmen in alaram / Kim dimiler dstum bi yl yara bir gn gerek (G.316/11) Kyua varub rab lmek dilermi dstum / Ne douz urbn olur ne cennete girer eek (G.327/4)
abl (G.329/1)
Ol gnden irse tr-i am olma dil mell / Gkden ne yad kim an yir itmedi
Dil-dra senden olur ise bud-i marayn / Say it gl ki a Badd ra degl (G.335/2) Ecr egeri her vara bir kitbdur / drki olmayana cihn bir vara degl (G.335/3) Yaluzlu bir Allha yaraur / Gl sen girye ile ah ile ol (G.341/2) Umadundan bil old Nect pegr / anat grenmek eger mad ise stda gel (G.344/6)
urnda nedm (G.352/ 4)
Kesme bir sren atu ayan ey eh-svr / B-edeb ou ider hu
l cefy e-i zlfden grenr / zme gre ararur ey b-vef zm (G.360/5)

lm ii a iidr andan kim incinr / Yr Nect ayr ile grmekdrr lm (G.360/7) Nect cenneti zhid gb gklere arsa / Yirini bekleyen yiger meeldr mteaddemden (G.403/7) dem olmazm Nectkii ggek on ile / Rengi b olma gidermezmi zaafrn acsn (G.420/7) Nect amzesinden iste an / Bulunmaz egri utulmazsa oru (G.441/9) Ey Ysuf- gl-ehre meeldr atalardan / Kim dman in uyu azan aza boynca (G.475/2) Unuduld saa cnlar virdgm yd olmad / Geri dirler dstum varn viren yad olmad (G.565/1)
70
Sen urub f yz ekitdgnden kime ne / Acdur b-re yavuz sirke kendi abn (G.632/6) Erteye alan beldan geri dirler oru yo / fet-i cndur omaz bir emi fettn erteye (G.641/2) Bu gnm yarna alsun diyene il dime / il oldur kim omaz dnyda nn erteye (G.641/3) Emn ol gl hicrndan ien / Bilrsen dst olmaz eski dmen (G.385/1) Biraz yi birazc dai ala / Biraz dai vir Tar yolna (Kt.-76/4) Ar ad altnda lmek devlet-i sermeddrr / Atam anam lmez oul ister ise addur (G.120/2) Hep Karaman bahiidir rzgrn verdii / Hzr ol ki kbet verdiini devran alr (G.55/6)
2. Deyimler Aksoya gre, bir kavram belirtmek iin bulunmu zel bir anlatm kalb olan deyimler, ekici bir anlatm kl tayan ve ounun gerek anlamlarndan ayr bir anlam bulunan kalplam szck topluluklardr.16 Ataszleri gibi deyimler de bir toplumun ortak mal olan kalplam ve ok zaman mecaz bata olmak zere sanatl ve zl szleridir. Halkn gnlk hayatta ska kulland bu gzel ve etkili anlatm unsurlarna, bata halk airlerinin olmak zere, airler de iirlerinde anlatm gcn artrmak, akcl salamak vb. amalarla ska bavururlar. Bir yerde airlerin halkn duyu ve dnne, zevk ve diline yaklama abas olarak nitelendirilebeilecek olan bu tutum, klasik Trk iiri iinde belli bal airlerle birlikte, Necati Beyin dil ve slubunun da ayrlmaz bir paras konumundadr. Taradmz Divan, bu anlamda deyim hazinesi dense, mbalaal bir anlatm olmayacaktr. Bu deyimlerin birounun bugn de yaygn olarak kullanlan deyimler oluu ayrca ilgi ekicidir. Biz burada Necati Bey iirinin dil ve slubunun bu yn hakknda bir fikir verebilmek iin bir deyim demeti sunmakla yetineceiz.
Meclisde sar almaa ll aberlerin / Nzglig ile azumuz araraber sezer (G.211/2)
Az aramak:
Aznn suyu akmak: Selsebl-i suanm byle revn grr ise / Aub az uy tasn ide Selmn
Keml (K.16/40)
16
Aksoy, age, s. 49. 71
AHMET GNEN
aner (K.7/8)
Az var, dili yok: Egeri tr-i ciger-dzu az var dili yo / Aceb budur kim olur cmleten zebn Ant imek, ba armak:
And ierse ba armaya mihr errece / Kim amer sen pdihu bendesidr kem-tern (K.20/23)
Arada su szmamak: dst olmuz ki u zmaz aramuza / Dman olal ol a- anber-fina t

(K.11/54) Cevr-i devr-i felek-i dn ile ddm ayaa / Elden al ey eh-i dil beni zinhr dilek (K.12/8)
Ayaa dmek:
Ayaklarna kara sular inmek: Reh-i dmetde ol del urur kim / ner ayalarna ara ular (K.10/12) Ayaklarn ba, baalarn ayak olmas: Baa maynca s bir nice olu aya / Ey nice balar aya olub aya ba olmad (G.608/5) Barna ta basmak, kan yutmak:
an yut cef-y dehr ile barua a ba / Azndan ey dil ister ise ll-ve nib (K.3/43) Kimseye ba egmeybalnduun nz ile / fern ey serv-i sm-endm dilber fern (K.20/21)
Ba emek:
Batan karmak: Alumessn eyledi fikr-i leb arb / Badan ard r o b-reyi arb
(K.3/38)
Ba stnde yeri var: n ya ger vara tev-i nfi / Ba zre yiri var nitekm zlf-i tb-dr
(K.8/29) Eyle redd ayr kim dillerde mabl olasn / Balar zre yiri vardur itse terk-i r gl (K.15/14)
Bel balamak: ul old iiginde saln-i nm-dr / Bel balayaldmet-i h- cihna t

(K.11/19)
Can vermek: Bilseidi dem mrdeleri itdgin iy / Cn vire idi irmek in bu deme s
(K.1/1)
72
Cier ezmek:
Gz ya ile anca cigerler ezdm / ev ile nice nice azeller yazdum
Dile dmek: ati dmi idi alu diline / rimidi anun menziline (ME.14) Dil uzatmak: rd-i sumn gibi ba zre yiri var / Dil uzadursaa m fln bin flna t
(K.11/11) Ben nice ciz olmayayn kim dil uzadub / Vafu ne me er idebilr eh ne t (K.11/58)
ar (G.197/6)
Ekmeini/Rzkn tatan karmak: Gli nerm idegr sni bahr gemeden / Ey Nect lle gibi rzu adan El oyununu oynamak: czet virmese adl bahr bd- ub ile / El oynn oynamaa cn yodur
serv-i bstnu (K.13/23)
ar (G.78/4)
El stnde tutmak, baa kmak: ykndi nki lle alsun ayada mey / El zre utma yirini bilmez baa El vermek:
al (K.16/11)
Devr el virmi iken yrt aya s / Ba au n idelm nm ile nengi uya
El ykamak/yumak: Grdm yzi dde-i giryndan el yudum / u gibi lm ad revn andan el

yudum (G.371/1) Derd ki bir nigr ile glmz eglemez / Bu ar- b-emn cef-gr pritb (K.3/44)
Gnl elemek:
Gnl ykmak: oyub blend iigi gerdna dnmezem / Himmet apusn a ve gl yn

yap (K.3/34)
Gz atrmamak:
Geh boazn alur ele geh beline girr / Gz adurur m degme cihn-pehlevna t (K.-11, 25, 50)
aner (K.7/2)
Gz szmek: au z ki zrh adn amaya Dvd / Gzi sz ki anmaya Erdevn Ho grmek: amdullaha el virbdr rzigr / Eldekini o grelm gel beri (N.6/2)
73
AHMET GNEN
i bitmek: Km-gr amu amu ii bitsn dir ise / Saa inkr iden kimini bi
kimin ek (K.12/20)
Kana susamak: anna usar Nect ll-i yra bilmi ol / amzesinden avf lmayub u kim
ibrm ider (G.209/5) Yz gster de anum dk nice zerd nizr itmek / n olmaz ey kemn-ebr hilli d-i urbnu (K.13/6)
Kan dkmek:
Kan yutmak: Ben an yudaram amze ier anum gy / Bir an yalaur iki arndalaruz
biz (G.232/6) Yaradun bilp geymi aralar / Cemli n Mni aralar (M. 5/11) ara geyer eb-i mirc aret-i Kabe / Mil-i mrid-i kmil mual-lml (KNR.18)
Karalar giymek:
Karaman bahii17: Hep araman bahiidr rzigru virdgi / r ol kim virdgin senden gir
devrn alur (G.55/6) Dimidi ldrem seni fera ol t- mumla / Dir ahdine urmaz anasn aramanludur (G.69/4) aa alur anma an kim bu devrn baii / Hep araman baiidr hep araman baii (G.605/1)
Karanlkta gz krmak: Duyaruz bir kii arauda gz rpdun / Bilrz leblere eme-i ayvn
ezilr (G.199/4) Geldi bir aya stine bi serv emende / Bezer ki ymet oparur ol ad-i ran (K.1/3)
Kyameti koparmak:
A. Talt Onay, Veled elebiye ait bir dergiden naklen; ir Karamanl Nizm, bir gece Karamanolu Mehmed Beyin iret meclisinde bulunur ve bey hakknda yazd kasdeyi okur. Mehmed Bey cize olmak zere Falan filan kylerin mahsln baladm, yarn hatrlat, fermann vereyim! der. Sabah olunca Nizm huzura girer, vaadini hatrlatr. Mehmed Bey, Ben, akam aklm bamda olmayarak, sarholukla bir halt etmiim. deyince, ir: ahm asl halt imdi ettiniz. cevabn verir. fkray naklettikten sonra; Karamanolu gibi akam verdiini sabah alr. sz ile Karamann koyunu, sonra kar oyunu. meselinin hep bu olayla ilgili olarak sylendiini hatrlatr. (Ahmet Talt Onay, Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar ve zah, (hzl.: Cemal Kurnaz), Aka Yaynlar, Ankara 2000, s. 282). te birok divan airinin kulland ve sznde durmamay ifade eden Karaman bahisi deyimini Necati Bey de kullanmtr. Divannda bu konuyla ilgili beyit vardr.
17
74
Kulak tutmak:
G it finum ey gl-i andn ki yaraur / Gl-zr- der-gehde Nect gibi hezr (K.8/38) Devlet oynada bir parma zere feleki / Nitekim dest-i n ile ulular tem (K.19/16) Anu iin kimseye virmez selm ol nzenn / Lebleri nzgdrr zamet virr dendn- sn (K.20/20)
Parmanda oynatmak:
Selam verme(me)k:
Suya gtrp susuz getirmek: o balu dirilmesn ol zlf kim an / uyailte usuz getrel-i ru-i zb
(K.1/ 6)
Tvbeye yemin dmemek: Dav-i zhd itme f nev-bahr eyymdur / nki hid old glen tevbeye dmez yemn (K.20/18) Yediim beni yer: Bezm-i uda benm ua vu amdur yidgm / em gibi bir odum var ki
yidgm beni yer (G.200/5) Sen destr olduu bu gn skender-i Rma / Acem Drlar gibi yerin dar itdi Drnu (K.13/33)
Yerini dar etmek:
Yoluna, yumuuna yelmek:

Baa den bu ki yilem yolua yumuua / Gerekse cennete gnder gerek cehenneme al (KNR. 58) Grse ne sm-berleri uryn idb ocar / apuda yz bulaldanyne-vr b(K.5/16)
Yz bulmak:
Yz drmek: Gnh ykleri bad yzin dbdrrin / efat eyle ayrmaz kemnen eli
al (KNR.52)
Yz srmek:
Yzini naleynine srdi amer / Var dai yzinde tozndan eer (M.2/2) Dny iinde B- rem grmek isteyen / Srsn yzin mezrna ol yuca aret (Kt.3/13) Gn zer dkb yolua srer yz iige / Diler ki ide der-geh-i ulya intisb (K.3/29) Cdu iidb grdi gider kendden r / Urur yzine dest-i seb ile u dery (K.1/26) 75
Yzne vurmak:
AHMET GNEN
Yzn kzartmak: Yt olur sat urur an ak / Yzini zardub n ala bsei ahb
(K.1/8) Eriyp yerlere gese yiridr acletden / Berf kim r idben yzini depdi yere il (K.14/5) Zlf nice yollar baa ey emi arm / imden ger yz virme gel ol kfire zr (K.1/11)
Yzn yere almak:
Yz vermek:
3. Kalp Szler Kalp szler veya iliki szleri, bir toplumun bireyleri arasndaki ilikiler srasnda kullanlmas det olan birtakm szlerdir ki, bir toplumun kltrnn ayrlmaz bir paras saylrlar.18 Bunlar, tpk deyimler ve ataszleri gibi bir dili konuan toplumun kltrne k tutmakta, onun inanlarn, insan ilikilerindeki ayrntlar, gelenek ve greneklerini yanstmaktadr. liki szleri asndan Trkenin zenginlii dikkati ekecek ldedir.19 Trklerin ve Trkenin inceliini de gsteren bu kalp szleri Necati Beyin Divannda da buluyoruz ki, bu, onun iirinin anlam ve syleyi gzelliinin bir baka gstergesidir. Her ne dmet dir ise te ba stine dir / Ren old bu kiolur bende-i hind mubil (K.14/27) Ey r- fte ol iki gzm aydn / Cn gibi gl ehrine gelmi gz
aydn (G.382/1) Gn yzine mh yknrmi / Ey ya Nectgzn aydn (G.404/5) n tc- eref old ve iksr-i sadet / k-i adem izzeti baum yzm zre (G.487/8) Geh kemend-i zlfi al gh t- amzei / Her ne km var ise ba stine cn stine (G.535/2) Her azel kim nam olur ol gz ile a stine / ev ile erbb- man gtrr ba stne (G.550/1) im Allha alubdur benm ey tze bahr / Bu deme irecegm bir dai Allh bilr (G.64/8)
18 19
Doan Aksan, Trkenin Szvarl, Engin Yaynlar, Ankara 1996, s. 34. Aksan, age., s. 190.
76
4. kilemeler Trkenin nemli bir zenginliini ifade eden ikilemeler, Trkenin en eski dnemlerinden beri yaygn olarak kullanlmakta; gerek yap gerekse szck trlerinin kullanm bakmndan ok zengin rneklerle ok gl bir anlatm salamaktadr.20 Dnya dillerinin pek aznda grlen bu dil zenginliinin rneklerine, konuma veya halk diline yaklaan bir slup zellii olarak Necati Beyin Divannda sk sk rastlamaktayz. Hill olursa mulif iigine getrr / Kemend-i aaa ile ken kenaner
(K.7/12) Drl drl derde uradan beni / alb-i myil em-i hid-bzdur (G.88/2) aru gne egeri ki grki gvencidr / Kyuda apu apu gezer bir dilencidr (G.89/1) ekdkce ara salar ulac ulac snerler / Ol iki ejdehlar bir gn baa unarlar (G.92/1) Dil yineol h- cihn stine dir dir ditrer / Dil nedr kevn mekn stine dir dir ditrer G.115/1) Aya oprana cn ba terk itmek / Ben ey gl saa bi bi didm ki bir bir olur (G.169/6) Allh Allh nice rusr olur Allh nice zlf / Kim grbdr kim ola devr-i amer mr-i drz (G.235/ 6) ala ala eh-per-i vs gibi alaru / Muaf- sn kitbn ser-be-ser zeyn eylemi (G.252/5) ollarn d eylemi yer yer Necat derd-mend / Bele ey sm-ber yan kemer zeyn eylemi (G.252/7) Kyumuz nle ile doldurd / Vayli vayli abu abu didiler (Kt.30/2) Yarad boynua altunlu yaa / amad gzlermz baa baa (Kt.72/1) atsn ab aya tozn direm direm / n are are stine kvler der yaum (G.373/5) Grse gne iigi yirine gkine / Ggerde mh ggsini dgine dgine (G.529/1) lrin derd amu virmezin n-ehle ben / imdi mi old begm yolda yolda stine (G.550/2) Sebzeyi yabanda m buld anursuz rzigr / ekmedin amsn iinde nice nice erban (K.20/8)
5. Halk Hayat ve Halk Kltrne (Folklor) Ait Unsurlar Necati Beyin iirlerinde halk kltr unsurlarnn da nemli bir yeri olduu grlr. Bu, onun halk hayatndan, halkn duyu, dn ve
20
Aksan, age., s. 160.
77
AHMET GNEN
yaayndan uzak olmadnn en gzel delili olsa gerek. Nitekim sa samak tan, yzk oyununa kadar birok uygulamann yannda, halk inanlarna kadar birok halk kltr/folklor unsurunu onun iirlerinde bulmak mmkndr:
T kim varub dgn gni auariile / hu aya oprana eyleye nir (K.6/36)
5.1. Sau Samak
tem (K.19/32)
5.2. Yzk Oyunu a u alle yzk gizleme oynar dehen / zarur lebler andan bulunsar 5.3. Halk Takvimi
Sebzeyi yabanda m buld anursuz rzigr / ekmedin amsn iinde nice nice erban (K.20/8)
tem (K.19/44)
5.4. El pmek oma elden hneri kim a el olur plen / ol ele geri virr znet zver 5.5. Ramazanda Tatl Yemek asret eyymnda nola rz itsem leb / atlu yinr ey yzi bayram n ola
oru (G.40/3)
5.6. Halk nanc Necati Beyin slami inan unsurlar yannda, birok batl inanc da iirlerine tadn grmekteyiz: Dav-i zhd itme f nev-bahr eyymdur / nki hid old glen tevbeye dmez yemn (K.20/18) Yr snin ikr iderken cenneti amaz gl / Sylemez dny szin ol kimse kim urn our (G.196/3) B-nib olma abbm grmesn yz rab / Muaf au olca dirler an eyn okur (G.196/5) Ald ofn arrn gsterb yz rab / an ki eyn astaya u gsterb mn alur (G.202/3) Kyua varub rab lmek dilermi dstum / Ne douz urbn olur ne cennete
girer eek (G.327/4) ayli serv-i add dile gelmedi ayldan / Ayana u dkmel olubdur em-i pr-nemden (G.392/5) Cd olmad sneden Nect nefs-i emmre / Bu ren old kim kfir ebed maz cehennemden (G.392/7) Gricek yru elde o u yasn / Benm n ce bala ou Y-Sn (G.419/1) Hicrn esri sinine sg urma dstum / Vcib degl mi ayr ile ama lenleri (G.638/2) 78
Mla marr olma ey ce ki bu dny diyen / Sencileyin nice bayu uuran vrnedr (G.60/4) unlur ola sar aa tevbe / Bel her bir il bir deti var (G.86/5) Gl odna yanar gzm dir / Nectar alasun beterden (G.397/8)
5.7. Halk Hayatna Dair Gzlemler Yukarda da belirttiimiz gibi, halk hayat ve buna ait unsurlarn Necati Beyin iirinde nemli bir yer igal ettii grlr. Aadaki beyitlerde bunlarn bir ksmn grmek mmkndr: Mder-i dehr yine fl- meh parman / Rz- d irdi diy eyledi nna ile al
(K.16/6) Beni senden ovutmaa sevdn ekidr b-gmn te / Bilr kim sirke ile yig synr b-gmn te (G.250/6) Ben ged bir kimsen yatur itin aldurmadum / Yr iiginde olan ayra neitdm neeyledm (G.377/2) Ben ged bir kimsen yatur itin aldurmadum / Yr iiginde olan ayra neitdm neyleyin (G.426/2) Lale nice bezedeyin ol gheri kim / pin sryb yrye bzr arasnda (G.447/4) Kemlin buld ol sn fitb / Ayu on drdi gibi on beinde (G.497/2) glm ald au bse vir ki detdr / Teberrkin alca nesne virme derve (G.507/5) Lle nice bezedeyin ol gheri kim / pin sryb yrye bzr arasnda (G.447/4) Frat gzm ac yan rma idbdr / u szmaz iken benm ile yr arasnda (G.447/5) Ey sbet eyledm diyen ol dil-sitn ile / Yalan yle syle ki bir az inanla (G.448/1) Olan oyuncana dndi Nect- pk / Yosa saa byle mi talm ider pr sen (G.314/8)
5.8. Ahilik Gelenei 13. yzyldan 18. yzyla kadar Anadolu ve Balkan corafyasnda Trk iktisadi hayatna hkim olan Ahilik tekilatna ait unsurlarn Necati Beyin iirlerinde yer alm olmas da ilgin bir veridir. Esnaf tekilat mensuplar belli gn ve gecelerde bir araya gelip masraflarn da paylatklar yemekli elenceler tertip ederler ki, Anadolu insan ve esnaf arasnda hl benzer
79
AHMET GNEN
uygulamalar yaatlan bu ortak yemein ad harfnedir.21 Bugn Anadolu azlarnda ferfene, ferfele, herfene vb. adlarla yaayan bu toplu yemek ve elence geleneinden Necati Beyin de iirlerinde de sz edilmektedir: Senden baa bir bse ve benden saa bir cn / Ay eyleyelm kiold arfne
berber (G.62/4)
5.9. Abdallar Halk hayatn iyi gzleyen Necati Beyin iirlerinde Anadolu Abdallar da yerlerini alr: Meyl itse addi- yra cn gl baa ne / Bir iki plaabdl od buldlar
nerler (G.92/5) Gel ey pr-i mun billh ne b-ad lufdur bu kim / Eli bo olanabdlu mdm aya oludur (G.191/4) Ehl-i old Nect olmaz ala mu / H mecb olanabdl ide mi dmet-i pr (G.200/8) hid-i islm ise f bu tc aylesn / Ba au abdlyuzbirdr bizm irrumuz (G.241/4) Yra di b-reler anda tedbr eylesn / Ba au abdlyuz tedbr-i zincir eylesn (G.425/1)
6. Nkteli Syleyi Sz ustas Necati Beyin iirinde nkteli syleyileri de az deildir: Ben zm uyn severem sf dnesin / Zir kimi zn sever kimi anesin
(G.386/1) Baa maynca s bir nice olu aya / Ey nice balar aya olub aya ba olmad (G.608/5)
7. Konuma Dili veya Az zellikleri En eski alardan beri halkn konuma dili iiri besleyen ana damarlardan biri olmakla birlikte, genelde iir dili, halkn gndelik konuma dilinden ayr, st bir sanat dili olarak kabul edilir.22 ada iir dili ve anlaynda konuma dili unsurlar olarak deyimler, kalp ifadeler, devrik cmleler, doal, akc, rahat syleyi, glm, canm, cierim, koum, cancazm, hayatm, yavrum gibi hitap ifadeleri, sradan basit kelimeler ve sz varlklar saylmaktadr.23
21
arfne: Ar. ve Far. zf. Esnafa, herkes masraftan kendi hissesini vererek, ortaklaa yaplan ziyafet [ Yanl olarak rifne kelimesi daha yaygndr.] bk. Ferit Develliolu, Ansiklopedik Osmanlca-Trke Lgat, Aydn Kitabevi Yaynlar, Ankara 1982, s. 394. 22 Nurullah etin, iir zmleme Yntemi, nc Kitap Yaynlar, Ankara 2004, s. 185. 23 Nurullah etin, agy.
80
Divan veya klasik iirimizde, esas itibaryla halkn canl konuma diline yer verilmemesi sz konusudur. Bu, genel anlamda da byledir. Ancak az saydaki airde halkn canl konuma diline ve unsurlarna yer verildii grlr. Necati Bey, herhlde bylesi airlerin banda gelir. Yukarda ayr bir blm hlinde verdiimiz atasz ve deyimlerden, kalp sz ve ikilemelerden baka, Necati Beyin konuma dili iinde deerlendirilebilecek kaba veya argo saylabilecek syleyilere, samimiyet ifade eden nlemlere, kltme eki alm isimlere de dil ve slubunun bir paras olarak yer verdiini gryoruz: 7.1. nlemler
Dem olmaz kim feleklerde melekler ahdan ormaz / Beni yadu gnhum ne be hey Allhdan ormaz (G.222/1) Nect yregi aru ut bel ona / Ki saa dimeyeler yri bire yreksz (G.229/5) Ol gl-i ran Nect bir keretcik bamad / Blbl-i cn geri kim bi kere feryd eyledi (G.648/6) Yra cnum dir imisen le mi bre rab / lmez isem seni bzr ideyin cnudan (G.387/4) Nice dirsin ki benm niceolacadur lm / Be Nect saa i olacan dedke (G.482/7)
7.2. Kltme, Sevme ve Acma Anlaml fadeler Ey ab ol Seyyid Amedcik / Sen in gre neler dirler (Kt.-35/1) Grrem bir ggercincik zer zverlere batm / Didm vs- udsiden ceml
cilvede sen yeg (Kt.54/2) amudan ulcauzlaru hep ldi yine dirildi / Mes vesin ged sendr hep bu anatler (G.207/4) Kint iinde Bursac gibi bir dnesen / Dm ider geri seni erbb- irfn apluca (G.473/10) Didm ey cn el irer mi uau pmecge / Glerek nz ile didi nola bir kerrecge (G.482/1) Elme girse maallede ne yercgezi / Ne ne erre adarca bahne yercgezi (G.563/1) yle depren ki olancular / Dimesnler Nectocald (G.580/6) Nectoynna gel gir an ki yrnu / uzcaum bi olubdur bu gice oyun (G.635/7) Ol gl-i ran Nect bir keretcik bamad / Blbl-i cn geri kim bi kere feryd eyledi (G.648/6)
81
AHMET GNEN
aner (K.7/2) igde ub olunca uludum itler gibi / rmedi bir kimsene b-ren
ferydna (G.533/3) Rab aladuna ram olurd / t landua murdr olmayaidi (G.582/4)
7.3. Argo Syleyi au z ki zrh adn amaya Dvd / Gzi sz ki anmaya Erdevn
Hicrn esri sinine sg urma dstum / Vcib degl mi ayr ile ama lenleri (G.638/2) inden iler baard n / Ne del Rumdan t ser-ad-i n (ME.10) Didi kimdr u it gibi dalaan / Didm ey dst u rabndr (G.181/6) Yzme ba gzi a urr- salnatdan ge / Nice begler uyutmdur cihn efsnedr dirler (G.61/4) Zemne eylemez idi benm niyzuma nz / Sen olmayaid iki yzl rzigr ile bir (G.193/3)
7.4. Gmeli Kelime Kullanma reli keff-i kerm unuduld h / tem cd ile bai-i l-i Bermek
(K.12/14)
7.5. Didm-Didi k ile sevgili arasnda bir eit diyolou yanstan dedim-dedi slubu, bilindii gibi, k edebiyatmzn slubudur. te Necati Bey de bir halk airi gibi byle bir sluba yer veren farkl bir divan airi olarak karmza kmaktadr. Didi bau kse-i Mecnn gibi nma nice / Didm ey laru dni ve mn
drst (G.36/5) Didm yoluda ey dil-ber ne olaru lmi / Didi kim Kabe- yolnda lenlere isb olmaz (G.244/6) Didi kimdr u it gibi dalaan / Didm ey dst u rabndr (G.181/6) Dn gice dam id zlfi boynuma didm / Didi ddr ola umma arasn gresin (G.400/2) tem srme apudan didm ol yr didi / tm olma saa gstereyin o olsun (G.430/5) Didm ey cn el irer mi uau pmecge / Glerek nz ile didi nola bir kerrecge (G.482/1)
8. Trk-i Basit Anlayna Uygun Beyit ve Msralar Bilindii gibi, adna sadece Edirneli Nazminin Divannda geen ve yaklak iki yzyl sonra eyh Galibin bir gazeliyle yeniden gndeme gelen
82
Trk-i Basit teriminin Edirneli Nazmi, Aydnl Visali, Tatavlal Mahremi gibi 15-16 yzyl airlerince temsil edilen bir akm veya cereyan olarak nitelendirilmesi tartmal bir konudur.24 Biz bu tartmalara girmeden bu terimi, Trkeye uurlu bir yneli ve nem atfetme anlam ykleyip her trl Arapa ve Farsa terkip ve kelimeden uzak basit, sade ve canl bir halk Trkesiyle iir syleme olarak algladmzda, Necati Beyi de bu anlay ve uygulamaya destek ve rnek veren airler arasnda sayabiliriz. Nitekim onun Divannda iinde brakalm Arapa ve Farsa terkip, tek yabanc kelime bulunmayan yzlerce msra ve beyti bulmaktayz. 15. yzyln sonlarnda kuruluunu tamamlam olan divan veya klasik iirimizin nemli temsilcilerinden biri olan Necati Beyin bu tutumu her trl takdirin zerinde olduu gibi, ayrca zerinde durulmaya deer bir tarafdr da. Biz aada onun bu ynn ortaya koyan ve TrkBasit terim ve anlayna rnek olacak beyit ve msralarndan bir seme sunmakla yetiniyoruz. 8.1. Beyitler
Gzeller geldi bayrama beg olm / Donanm biribirinden yeg olm (G.254/1) Nin ulu dura itler uluya / Dimez miid ki kulludan ululu (G.279/2)
an anna uam dirilr senle kim / Bir u imek del gelmez saa bin an eylemek (G.296/6) Yz evirme ama benden gel ber o sevdgm / Atasndan anasndan iler o sevdgm (G.376/1) Deli anlulara uydu delisin / Gl danmadn ldrmelisin (G.399/1) Sevdm dimiem seni Nectgibi sevdm / Yodur dnm ba virrem bu
szm zre (G.487/7) At arlad f dir ise uar / Dalar eyledi aman arpa (K.24/5) Glm ara deizler dizine mazd / imdi opuna indi gzm anlu ya (G.590/4) Dimesnler bir beg ol ulna g eyledi / Baa gci altun skfiile soruc eyledi (G.596/1) Gzlermden ayau opran arma istesem / Gzlermde ayau oprana rma olur (G.107/2) Yarad boynua altunlu yaa/ Kamad gzlermz baa baa (Kt.72/1) Eli auludur kim inaru / Elini utar ardna ine (Kt.76/ 2) Biraz yi birazc dai ala / Biraz dai vir Tar yolna (Kt..76/4)
M. Fatih Kksal, Orinal Bir air: Edirneli Nazm ve Dvnna Yeni Baklar, Bilig Trk Dnyas Sosyal Bilimler Dergisi, K 2002, Say: 20, s. 116-117.
24
83
AHMET GNEN
8.2. Msralar
Baa den bu ki yilem yolua yumuua / Gerekse cennete gnder gerek cehennemeal (KNR. 58, 21) u del devlet-i ake gldi kim r / Bitrdi iki omuzda iki ylan aner (K.7/14) Reh-i dmetde ol del urur kim / ner ayalarna ara ular (K.10/12) Gne igne baaca yer bulmaz dopdoludur / Yir yzi kevkebe ile nite kevkeble felek (K.12/16) Dern f olanlar dmede lcu gibi / uan iki yerden uanub bekledi yanu (K.13/26) Ban ortaya oyub giceleri irteye dek / em-i dil-sz arar apu mafil mafil (K.14/13) Ban kes dilini dil u kiin kim ola / hiri doru alem gibi ii egri nl (K.16/34) Varuban didm arpa alcya / al vir baa ey fln arpa (K.24/12) Yrse yerleri gke arurd / Ne yorulur ne alur ne arurd (ME.9) inden iler baard n / Ne del Rumdan t ser-ad-i n (ME.10) Ne del kim gide ara gele a / Gice ehli ola gndze mt (ME.24) Alur gzi ile bama cihna kim gne / Yzine doru baanu gzinden aar ya (MSA.3) Her bir nefesde derd ile bi ah iden yig er / Gtr aya bir gn rdi giden yig er (MSM.1/8) Dnle tolunduna aa alduum bu kim / Bedr olm idi brc-i sadetde mh idi (MSM.5/6) O ekilr drnaa drna alar / ayl uladrmaa drna alar (M.1/3,116) Kiriini bir kezin tdrse yay / Atla panbu gibi nice alay (M.1/5,117) Giceyi derc iden gndz iinde / ara beler omdur yz iinde (M.1/11) Bir aen bitrdgin bitrmez yz kii varsa / Azz itmi an Allh hemn dest-i udretdr (Kt.20/1) Sen gzi alay ikr itmi / Bir nice yzi aralar dirler (Kt.-35/3) Gnden gne ahum benm arturdu / Benden saa bilsem ne gnh olmdur (R.43/2) Olma mell bildgmz rzigr ise / Anca oullar aya anca vanasuz (Kt.48/5) Yze gler bir iki gn yine gider / Sen frat ile nice idersin ulul (R.56/2) Yru aya tozn baua brrsin / Ey bd- ab byle miolur yolda yrrsin (Mt.63/1) Ahum odndan olur mm henn / at gle sen gelmez aya (G./13)
84
Bar balu gzi yalu ylduz ala olur / Her kii dmen olur ger eylese av arb (G./ 26) Pdihum boyn balu ulunam / Dile ldr dile ala dile at (G./28)
8.3. inde Bir veya ki Yabanc Kelime Bulunan Beyitler

Avlayalum bir semen endmbayram irtesi / Eyleyelm bir dai bayram bayram irtesi (G.568/1) Sze uymaz diy siz baa del dime kim / ini ayra inanmaz kii ulu olca (G.278/7) Dn gice damid zlfi boynuma didm / Didi ddr ola umma arasn gresin (G.400/2) Benm in mi itd Allhum / Kirpgi ara gz alalar (G.571/5) tem srme apudan didm olyrdidi / tm olma saa gstereyin o olsun (G.430/5) Baa maynca s bir nice olu aya / Ey nice balar aya olub aya ba olmad (G.608/5) Yzme dmez ayau tozna yz srmek / Nidelm byle imi arada au dilegi (G.642/3) Ne del ara gll ve a barlu ise / ara bulutlar ilekhsraladalum (MSA-5/2) Ben an yudaramamze ier anumgy / Bir an yalaur iki arndalaruz biz (G.232/6) Yz urub ayanu oprandan / Ne del albilrseademdr (G.192/4) Aya opranacn ba terk itmek / Ben ey gl saa bi bi didmkibir bir olur (G.169/6) Ayru dai diboyacya boyamasun al / Gzeller an geymek ile ana girrler (G.143/2)
9. Sonu Klasik Trk iirinin ilk ve en nemli temsilcilerinden olan Necati Bey, iirinin sanat gc yannda, dil ve slubuyla ok farkl ve zgn bir airdir. Klasik iirimizin kurucularndan biri saylan Necati Beyin, gerek duyu ve dn gerekse dil ve slubuyla divan ve halk iiri arasnda deta bir kpr olduu anlalmaktadr. Latifinin deyimiyle, insana ruh veren parlak iirleriyle Rum airlerinin yz suyu olan ve szn ruhunu bulan ilk air olarak Necati Bey, kanaatimizce halkn duyu ve dn yannda, klasik Trk iiri iinde Trkeyi halk syleyi ve lezzetiyle sunmay baararak Trkenin de ruhunu yakalam ve bu yolda bir okul/ekol olmay baarm byk bir airdir.
85
AHMET GNEN
Ksaltmalar B. : Beyit K. : Kaside KNR: Kaside-i Nat-i Resl Kt. : Kta M. : Mesnevi ME. : Mersiye-i Ester MSM: Mersiye-i eh-zde Sultn Mahmd Mt. : Matla N. : Nazm R. : Rubai TBSA: Terc-i Bend-i Sultn Abdullah KAYNAKA Aksan, Doan, Trkenin Szvarl, Engin Yaynlar, Ankara 1996. Aksoy, mer Asm, Ataszleri ve Deyimler Szl, I. cilt, TDK Yaynlar, Ankara 1984. Caferolu, Ahmet, Eski Uygur Trkesi Szl, TDK Yaynlar, stanbul 1968. etin, Nurullah, iir zmleme Yntemi, nc Kitap Yaynlar, Ankara 2004. Derleme Szl, 1-12 C, Ankara: TDK Yaynlar. Develiolu, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitabevi, Ankara 1982. Dilin, Dehri, Edebiyatmzda Ataszleri, TDK Yaynlar, Ankara 2000. Eybolu, Kemal, On nc Yzyldan Gnmze Kadar iirde ve Halk Dilinde Ataszleri ve Deyimleri, 2 C, Doan Karde Matbaaclk Sanayi A. . Yaynlar, stanbul 1975. sen, Mustafa, Seh Bey Tezkire (Het Behit), Tercman 1001 Temel Eser kitaplar, stanbul 1980. Kksal, M. Fatih, Orijinal Bir air: Edirneli Nazm ve Dvnna Yeni Baklar, Bilig Trk Dnyas Sosyal Bilimler Dergisi, K 2002, Say: 20, s. 101-124. Kprl, M. Fuad, Trk Edebiyat Tarihi, tken Yaynlar, stanbul 1981. Onay, Ahmet Talt, Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar ve zah, (hzl.: Cemal Kurnaz), Aka Yaynlar, Ankara 2000. Savran, mer, Netnin Divannda Sz Kalplar, Turkish Studies (Tunca Kortantamer zel Says-II), Editors: Atabey Kl- Sibel st, Volume 2/4, Fall 2007, p. 1329-1337. entrk, Ahmet Atill-Ahmet Kartal, niversiteler in Eski Trk Edebiyat Tarihi, Dergh Yaynlar, stanbul 2005. Tansel, Fevziye Abdullah, Necti Bey, slm Ansiklopedisi, Cilt 9, MEB Yaynlar, Eskiehir 1997, s. 154-156. Tarlan, Ali Nihad, Necat Beg Divan, MEB Yaynlar, stanbul 1963. Yeni Tarama Szl, (Dzenleyen Cem Dilin), TDK Yaynlar, Ankara 1983. 86
RUSYA LMLER AKADEMS ARVNDE BULUNAN TRK VE TRK HALKLARIYLA LGL BAZI ARV BELGELERNN TANITILMASI
lya Vladimirovi ZAYTSEV Hasan DEMROLU
ZET: Rus arl snrlar ierisinde barndrd her halkn siyas, sosyal, edeb ve arkeolojik tarihini 1850li yllardan itibaren incelemeye balamtr. Bu konuda Rusyada muazzamderecedearivvektphanemalzemesibulunmaktadr.Rusaratrmaclararatrma yaptklar kltrlerin lisanlarn da renmek zorunda kalyorlard. Sahip olduu corafyada yaayan gayriSlav unsurlar ierisinde Trklerin ezici ounlukta bulunmasndan dolay Ruslar, Trk kltrnn renilmesini devlet siyaseti olarak benimsemek zorunda kalmtr. Ayrca Rusyann, Trk halklar ierisinde zamann en gl devleti ile devaml mcadele ierisinde olmas da Osmanl Devleti ve devam olarak grlen Trkiye hakknda almalar yapmasnasebepolmutur. Bu almalarn bazlar Moskovaarkiyat Enstits Arivinde bulunmaktadr. Makalede, Moskova arkiyat Enstitsnde Trkoloji zerine aratrma yapan ilim adamlarnn baz almalartantlacaktr. Anahtar Kelimeler: Moskova arkiyat Enstits, F. E. Kor, V. A. Gordlevskiy, B. N. Zahoder
ANASSESSMENTSTUDYOFSOMEARCHIVEDOCUMENTSABOUTTURK
ANDTURKICCOMMUNITIESINRUSSIANACADEMYOFSCIENCEARCHIVE ABSTRACT: The Russian Tsarist investigated the political, social, literary and archeological history of every public living within its borders from the 1850s. In this regard a huge archive andlibrarymaterialsareavailableinRussia.TheRussianresearchershadtolearnthelanguages of the cultures being investigated. The fact that the Turks were one of the major nonSlavic nations within the Russian territory also directed the Russian State to learn the culture of these people as a state policy. In addition, the ongoing fighting with the Ottoman Empire, the most powerful state among the Turkic people at that time, caused Russia to research more about the OttomanEmpireanditssuccessorTurkey. A number of these studies are kept in the archives of Moscow Institute of Oriental Studies. In this article, it will be looked at some of the researches done by the academicians studying on TurkologyatMoscowInstituteofOrientalStudies. Key Words: Moscow Institute of Oriental Studies, F. E. Korsch, V. A. Gordlevsky, B. N. Zahoder.
Prof. Dr., Rusya limler Akademisi Moskova arkiyat Enstits Basm leri Mdr. Yrd. Do. Dr., Trakya niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi.
.V.ZAYTSEVH.DEMIROLU
Rus Bilimler Akademisi Arivinde nemli miktarda Dou dilleri ve kltrleri zerine yazlm eserlerin olduu bilinmektedir. Ayrca tannm baz arkiyatlarn kendi zel arivlerinin de limler Akademisi Arivinde saklandn sylersek, bu arivin arkiyatlar iin nemi daha iyi anlalr. Biz almamzda F. E. Kor (558 dosya numaral), V. A. Gordlevskiy (688 dosya numaral), ve B. N. Zahoder (1532 dosya numaral) gibi tannm Rus arkiyatlarnn zel arivlerindeki Trk ve Trk halklaryla alakal baz belgeleri ekil asndan tantmaya gayret edeceiz. F. E. Kor: (22. 4. 1843-16. 11. 1915 Moskova): Rus dilbilimci, arkiyat, Slavc ve airlerindendir. 1870 tarihine kadar Novorossiya Devlet niversitesinde, 1870-1900 tarihleri arasnda ise Moskova Devlet niversitesinde alt. 1900 senesinde akademiye geti. Roma Hzn ve Romanti (Moskova 1899) adl eseri bilinen en mehur kitabdr.
Dosya No: 558, vesika no: 4, yer no: 231: Peterburgda yaayan Molla skenderden F. E. Kora mektup: Molla skenderin, V. V. Radlovun almalar hakknda Kora yazd mektup. Mektup, 18.5X22.8 cm ebatlarnda, tarihsiz (1909 dan nce olmamak kaydyla) kara mrekkeple yazlmtr. (sayfa 13 1, Kat I. 9)
88
RUSYAILIMLERAKADEMISIARIVINDEBULUNANTRKVETRKHALKLARIYLAILGILIBAZI ARIVBELGELERININTANITILMASI
V. A. Gordlevskiy: (25.9.-7.10-1876 Sveaborg-10.9.1956 Moskova): Trkolog. 1946 tarihinde Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Bilimler Akademisi (AN SSSR) yesi oldu.
Dosya No: 688, vesika no: 1, yer no: 166: Krm Han Selim Giray Hann 1693 tarihinde Mustafa Aaya Moldova Bal Flar hakknda kendisine ulaan ikyetler hakknda yazd yarlk. Yarlk Krm Trkesinde yazlmtr. 15.3X19.5 cm ebatlarndadr. Kt sar-beyaz, prtkl, yamalanmtr (yrtlm ve sonradan iki para birbirine dikilmitir). Yarlkta Selim Giray bin Bahadr Giray ve Gazi Giray bin Selim Girayn tastikleri vardr1.
1 Daha fazla bilgi iin bkz. Zaytsev, . V., Propavaya Gramota, (Yarlk Krmskogo Hana Selim Gireya Mustafa Age 1693 g.), Turkologieskiy Sbornik 2006, Moskova 2007, s. 74182.
89
Dosya No: 688, vesika no: 1, yer no: 176: II. Abdlhamidin stanbuldaki Rus sefirine vermi olduu Berat. 5 Recep 1320 (8 Ekim 1902) tarihli, 38.5X41.5 cm ebatlarnda olan Berat kara mrekkeple 3 satr hlinde, divani trnde yazlmtr.
90
Dosya No: 688, vesika no: 1, yer no: 177: Bursa Valisi Ahmed Atf Efendiye sunulan dileke. Dileke baz ky muhtarlarnn ve mahalle imamlarnn onayndan geirilerek valiye sunulmutur. (5 evval 1304-27 Haziran 1887) tarihli, iki yaprak halinde olan dileke, 33.3X49.7 cm ebatlarnda, 4 kat eklinde katlanm, siyah mrekkeple, 11 satr, rika trnde yazlmtr.
91
Dosya No: 688, vesika no: 1, yer no: 180: Redif Tezkiresi: Osmanl Ordusundan terhis olan bir askere ait tezkire kd. Askerin ismi Meko olu Harbi bin Abdullahtr. zellikleri ise u ekildedir. Ya: Boyu: Gz rengi: Sa rengi: Ten rengi: 26 uzun gri siyah buday
Kdn boyu 20X35.7 cmdir. Tarihi ise, m. 26 Kasm 1885, h. 18 Safer 1303, r. 14 ubat 1301.
92
Dosya No: 688, vesika no: 1, yer no: 182: Ahi Evren Dervi Nian (Ahi Baba) Ahi Haydar Efendi tarafndan verilen diploma. Krehir 25 Terinisani 1321-8 Aralk 1905. 38.5X53.5 ebatlarnda, 11 satr, mhr eyh Mustafa kr Efendi.
93
Dosya No: 688, vesika no: 1, yer no: 186: Ankara ynetiminin Lozann ansna yaptrd devlet armas. Dereliolu Matbaas, izen Hasan Fehmi Yeniehirli, 24 Temmuz 1339 (24 Temmuz 1923). Lozan Antlamasnn ansna izilmitir. Yldzn ierisinde Ankara yazs bulunmakta. Hilalin iinde stiklal ve Hrriyet yt- ilhiyyedendir yazs, dik ekilde duran drt kurunun iinde Mehmetik yazs, orta blmde smet yazs, aasnda Rumi 9 Eyll 1338 (Miladi 9 Eyll 1922) zmirin stihsali Cumartesi Yzba eref Bey tarafndan yazs, sa tarafta Sulh- Lozan sol tarafta 24 Temmuz 1339, bunlarn altnda sada Kazm Karabekir solda ise Ali Fuad yazs bulunmaktadr.
94
Dosya No: 688, vesika no: 1, yer no: 188: Peterburg Mollalarndan Mderris Ataullah Bayezidov2 tarafndan Habib Habibbullaha yazlm mektup. Mektubun tam tarihi bilinmemektedir. 6 Aralk 18?. Kahverengi mrekkeple, 22.5X36.4 ebatlarnda, 21 satr eklinde yazlmtr.
Ataullah Bayezidov (1846-1911): 1846 tarihinde Kasm ehri yaknlarndaki Temnikov kasabasnda dnyaya geldi. lk eitimine Kasm ehrine uzak olmayan Baymurat medresesinde balad. Eitimini daha sonra Kazanda Kkar medresesinde devam ettirdi. Medrese sonras eitim zerine almalarda bulundu. 1871 ylnda Peterburga davet edilerek burada Tatarlarn kurduu yeni bir mahallede imamlk yapmas istendi. Ksa srede rendii Rus dilinde makaleler yazmaya balad. 1880 tarihinde Rusa ve Tatarca olmak zere Atna (Hafta) gazetesini karmak iin izin istedi. Ancak bu izni Rus makamlarndan alamad. 1881 tarihinde dnemin Rusya Mslmanlar mfts Terkileve mracaat edip, Peterburgda yaayan Mslman nfusu gz nnde bulundurarak hkmetten camii yaplmas iin izin istemesini telkin etti. Bayezidovun bu almalar mehur misyoner Pobedonostsevin hkmete verdii telkinler nedeniyle ancak 1906 tarihinde sonulanacaktr. Sadece Rusya genelinde deil, Avrupada da Mslmanlar aleyhinde kan btn ilmi yazlara reddiyeler yazmaya alt. zellikle Trkeye de evrilen Fransz Renana yaz reddiye mehurdur. 1909 tarihinde rahatszlanan ve tedavisi iin Avusturyaya giden Bayezidov 1911 tarihinde vefat etti. (Refik Muhammedin, Gataulla Bayazdov, Tatarskie intellektual, Kazan 2005, s. 54-61).
95
Dosya No: 688, vesika no: 5, yer no: 15: Hac Seyid Azim irvani ye (1835-1888) ait Trke iir. 22X35 ebatlarnda damgal-izgili kda yazlmtr.
Hac Seyid Azim irvani (1835-1888): 1835 tarihinde Azerbaycann amah ehrinde dodu. lk eitimini bu ehirde tamamladktan sonra, Badat ve Msrda yksek eitimini srdrd. amahya dndkten sonra Azeri Trklerinin eitim problemleri ile ilgili fikirlerini ortaya att ve bu problemleri zme kavuturmak iin almalarda bulundu. Arapa, Farsa, Rusa ve Avrupa lisanlarn renen irvani, Azeri Trklerinin Rusay renmeleri gerektiini savundu. Azerbaycanda ilk usl-i cedid mekteplerini at. Bu mekteplerde Azerbaycan Trkesi ile beraber rencilere Rusa retmeye alt. (Seyid Azim irvani, Seilmi airler, Baku 1948).
96
Dosya No: 688, vesika no: 6, yer no 25: A. Zeki Velidi Togan4n Ufadan V. A. Gordlevskiye yazd mektup. Mektubun yazld adres
10 Aralk 1890 tarihinde Bakurdistan sterlitamak'a bal Kzen kynde dodu. lk medrese tahsilini yaparken bir yandan da zel Rusa dersleri ald. retmen olan annesinden Farsay rendi. 1908'de kynden kaarak Kazan'a gelip burada zel dersler ald. Bu arada Katanov ve Amarin gibi bilginlerle tant. 1911 sonlarnda yaynlad Trk ve Tatar Tarihi adl kitab ile ilm lemde ismini duyurdu. 1914 Duma'da (Rus Millet Meclisi) Ufa Mslmanlarnn temsilcisi olarak Petersburg'a gitti. Bu srada Bolevik htill patlak verince o da Trklerin durumunun dzelmesi iin mcadeleye giriti. Bolevik htillndan 22 gn sonra 29 Kasm 1917'de Bakurdistan ilinin muhtariyeti ilan edildi. Bakurt hkmeti kurulduunda Togan, Harbiye Nazr oldu. Orenburg'u 18 ubat 1918'de igal eden Sovyetler Togan tutukladlarsa da 7 Haziran'da hapisten kat. Bundan sonra Lenin, Stalin ve Troki ile defalarca grt. Fakat olumlu sonu alamaynca Trkistan'a ekilip orada mcadeleye karar verdi.1920-23 yllarnda Trkistan'da amansz bir mcadeleye giriti ise de baarl olamad. Basmac Hareketi'nin iinde bulundu. Trkistan Mill Birlii'nin kurucusu ve ilk bakandr.Paris, Londra ve Berlin'deki bir okTrkistan tarihisi onunla almak istemesine ramen Fuat Kprl, Rza Nur ve Yusuf Akura'nn istekleri dorultusunda devrin Trkiye Mill Eitim Bakan Hamdullah Suphi, Togan Trkiye'ye davet etti. 20 Mays 1925'te geldii Trkiye'de Maarif Vekleti Telif ve Tercme Encmeni'ne tayin edildi. Ankara'nn kitap asndan yetersiz olmas yznden kendi istei ile stanbul Darlfnun'u Trk Tarihi Mderris Muavinlii'ne tayin edildi. Bundan sonra stanbul ve Anadolu ktphanelerinde hummal almalarna balad. Fakat, 1932'de I. Trk Tarih Kongresi'nde tp doktoru Reit Galip'in sunduu Orta Asya'da i deniz olduu ve bunun sonradan kuruduu konusu hakkndaki tebliini eletirince, Togan aleyhine bir kamuoyu olutu. Kendisine taknlan bu kt tutum zerine lkeyi terk etme kararn verdi. 8 Temmuz 1932'de istifa ederek Viyana'ya
4
97
pukin Soka no: 105, mektup Trke kaleme alnmtr. 26 ekim 1915 tarihlidir. B. N. Zahoder: (6(18).8.1898 Borok-Nijni Novgorod-7.1.1960 Moskova) arkiyat, Akademik. 1934 sonras 20 yla yakn Moskova Devlet niversitesinde alt. 1944 ylnda Moskova Devlet niversitesi Tarih Fakltesinin Dou Dlm bakanlna getirildi. Orta dou ve Trkistan Devletleri tarihi ile ilgilendi. 1949da Nizamlmlkn siyasetnamesini Rusaya tercme etti. Rus tarihinin nemli dou bilimcilerindendir.
gitti. 1935'te doktora almalarn bitirdikten sonra Bonn niversitesi'nde, 1938'de Gttingen niversitesi'nde ders verdi. 1939'da Mill Eitim Bakan'nn daveti zerine tekrar Trkiye'ye geldi. stanbul niversitesi'nde Umumi Trk Tarihi Krss'n kurdu. kinci Dnya Sava'nn sonlarna doru Trkiye'de Sovyetler aleyhine faaliyet ve Turanclk suundan tutuklanp mahkeme edildi. Bu Irklk-Turanclk Davas sonucunda 10 yl hapse mahkum edildiyse de Asker Mahkeme karar bozdu ve Togan beraat etti. 1948'de yeniden dnd niversitedeki grevine lmne kadar devam etti. 1951'de stanbul'da toplanan XXI. Msterikler Kongresi'ne Bakanlk etti. Bu onun bilimsel alandaki hretini ok daha artrd. Zeki Velidi Togan 26 Temmuz 1970'te stanbul'da vefat etti.
98
Dosya No: 1532, vesika no: 1, yer no 381: 17 Temmuz 1830 tarihli, I. Nikolay5 imzal, statistiki Sguev ya da Sueve yazlm ta basmas Ak Hat, 22 X 34 ebatlarndaki eski Osmanl Trkesinde yazlan belge ilk olarak Polonyal arkiyat, Z. Abrahamovi tarafndan yaynland Abrahamowicz, Z, La Tugra Ottomane de LEmpereur de Russie, Turcia, Revue dEtudes Turques, Tome VII/1, Paris-Strasbourg 1976. Gnmze kadar 1836 tarihli birka nshasnn daha saklandn bilmekteyiz. Bkz. nstitut Rukopisey Natsionalnoy Biblioteki Ukraina im. V. . Vernadskogo, Kiev, Ukraina, F. V. (Odesskoe obestvo istorii i drevnostey, No: 3789). Sonu Moskova limler Akademisi Arivinde Trk ve Trk halklaryla alakal pek ok belge bulunmaktadr. Bu belgeler arivde farkl koleksiyonlar ierisinde yer almaktadr. Bu almada F. E. Kor, V. A. Gordlevskiy ve B. N. Zahodere ait koleksiyonlardan derlediimiz baz belgeleri tantmaya altk. Belgelerin tamamnn incelenmesinin zorluunu tahmin edeceinizi dnmekteyiz. Bu nedenle nemi haiz belgeleri tantarak, aratrmaclara bir fikir vermeyi dndk. Yaptmz almann bir ilk olmas hasebiyle bundan sonraki almalarda yol gstereceini umuyoruz. KAYNAKA
Abrahamowicz, Z, La Tugra Ottomane de LEmpereur de Russie, Turcia, Revue dEtudes Turques, Tome VII/1, Paris-Strasbourg 1976. Muhammedin, Refik, Gataulla Bayazdov, Tatarskie intellektual, Kazan 2005, s. 54-61. Odesskoe obestvo istorii i drevnostey, No: 3789 irvani, Seyid Azim, Seilmi airler, Baku 1948. Zaytsev, . V., Propavaya Gramota, (Yarlk Krmskogo Hana Selim Gireya Mustafa Age 1693 g.), Turkologieskiy Sbornik 2006, Moskova 2007, s. 74-182. Togan, A. Zeki Velidi, Trk ve Tatar Tarihi, Kazan 1912.
Nikolay Pavlovi Romanov (1796-1855): 1825-1855 tarihleri arasnda Rusyay ynetmitir.
99
GOSTVAR TRKLERNN MNLER*

Selma SOL**
ZET: Mni, Trk halk iirinin en yaygn ve de en ok sevilen nazm biimidir. Mni sylemek, hem Anadoluda hem de Anadolu dnda ok geni bir corafi yaylm gsteren Trkler arasnda asrlardr devam eden bir gelenektir. Bu gelenek sayesinde, yzyllarn szgecinden gemi, inanlarmz, beklentilerimiz, trelerimiz, duyu ve dn tavrmz kltr birikimine dnm unsurlar olarak nesilden nesile aktarlmaktadr. Bu almada, Anadolu dnda, Makedonya Gostivarda yaayan Trklerin mnileri zerinde durulmutur. almann dayanak noktasn, blgesel derlemeler yoluyla elde edilmi olan mniler oluturmutur. Klasik mni tanmlamalarndan yola klarak ncelikle Gostivar mnileri yapsal adan sonra da muhteva zelliklerine gre deerlendirilmitir. almann sonunda derlemeyeesastekiledenmnileralfabetiksradaverilmitir. AnahtarKelimeler:Mni,Gostivar,szlgelenek,anonimedebiyat
MNISOFTHEGOSTIVARTURKS
ABSTRACT: Mni is one of the most common and loved verse form of Turkish folk poem. Singing mniis a tradition that has been going on for ages among Turks and it has widely spreaded out both in Anatolia and out of Anatolia. Thanks to this tradition; our thoughts, beliefs espectation, are transferred from generation to generation. In this work, we study on mnis of the gostivar Turks. Mnis that have been obtained through the regional compilation consist the main point of the work. At first; Gostivar mnis have been assessed accordingtotheirstructuralcharacteristicandthentheircontentcharacteristic.Attheendofthe work, the mnis that consist the composition have been given according to alphabetical o r d e r . KeyWords:Mni,Gostivar,oraltradition,anonymousliterature
Giri Anonim Trk halk edebiyatnn en tannm, en yaygn ve phesiz en ok sevilen nazm ekli mnidir. Genellikle drt dizeden oluurlar, ancak ierdikleri anlam yk bakmndan binlerce yllk Trk kltrnn izlerini tarlar. Doumdan lme kadar insan hayatnn her nemli aamalarna dair gerek bireysel gerekse toplumsal olgular, yarglar mnilerde bulmak mmkndr. Bununla beraber Trklerin yaam felsefesini, binlerce yllk gemilerinden getirdikleri deer yarglarn, ahlak anlaylarn, duyu-dn biimlerini, inan ve trelerini ksacas kltrel kodlarmz da ihtiva ederler. Bu adan, biimsel zelliinin basitlii ve syleyiindeki kolaylk, mninin edeb deeri ve tad anlam yk ile tezat tekil etmektedir.
Bu alma 8-10 Nisan 2010 tarihleri arasnda Tiranda yaplan I. Uluslararas Balkan Dil, Kltr ve Medeniyet Sempozyumunda sunulan bildirinin gzden geirilmi ve geniletilmi halidir. ** Yrd. Do. Dr., Trakya niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm retim yesi.
*
SELMASOL
Sz konusu zelliklerinden dolay, Trkler gittikleri her yeni corafyaya szl geleneklerinde mnileri de beraberlerinde gtrmlerdir. Mniler, geleneksel halk edebiyat rnlerimiz iersinde, Trk dnyasnn ortak duyu, dn birliinin en ksa yoldan ifade ekillerinden biri olmakla kalmayp ayn zamanda ilk yazl rneklerini Divn Lgat-it Trkte bulmamz asndan da en eskilerinden biridir. Trklerin bulunduu her corafyada rneklerine rastlayabildiimiz bu tr iin, Kazak-Krgzlarn aytipa veya kaym lenek, Step-Krm Tatarlarnn inik veya ini, Krm Tatarlarnda mane, Tatarlarda inik, ini, cing, n, zbeklerin aula veya kouk1kelimelerini kullandn grmekteyiz. Bunlara ilaveten ada Trk Leheleri Szlne gre, Azerbaycan Trkesinde bayat, Bakurt Trkesinde iirtr; Kazak Trkesinde lentr; Krgz Trkesinde trtsap; zbek Trkesinde trtlik (halk eri); Tatar Trkesinde rubay, rub, Uygur Trkesinde trtlik2 kelimeleri de mni karl olarak karmza kmaktadr. Makedonya ve Kosovada da mni iin martufal denmektedir. Klasik bir mni, ekil itibaryla genellikle 7li hece lsyle kurulmu tek drtlkten meydana gelir. ounlukla aaba kafiye dzeninde bulunsalar da blgesel derlemelere baktmzda hem uyak dzeninde hem de dize saysnda farkllklar grmekteyiz.3 Mni tr, tek bir drtlk iinde anlam btnl gstermek zorundadr.4 Anlamn arln tayan dizeler ounlukla nc ve drdnc dizelerdir. Genellikle ilk iki dize, asl anlamn veren son dizelere bir hazrlk yaplmasn salayan doldurma dizelerdir5. Bu ilk iki dize, mninin btnl iersinde herhangi bir anlam tamamlama endiesi tamakszn yer aldklar gibi, bazen de bu anlam
Ali elik, Mnilerimiz ve Trabzon Mnileri, Aka Yaynlar, Ankara 2005, s. 19. elik, a.g.e., s. 19. 3 zellikle Anadolunun kuzeydou blgesinde, Karadeniz kylar halk edebiyatnda ve stanbulun Meydan Kahveleri geleneinde aaba yerine baca uyakl mniler grlr. Klasik mni tanmlamas olan 7 hecelik dizelerden meydana gelen drtlkler biiminden baka baz hallerde dize saysnda farkllklar grlebilir. Bu durumda uyak dzeni de deiir. Mesela 4 yerine 6 dizeden olumu mninin uyak dzeni aaba yerine aabaca biimine dnr. Bununla beraber, az da olsa rastlanan 8 heceli davulcu mnilerinin mevcutluu, mnilerin genelde 7 heceli olma zelliinin de deiebileceini gsterir. bk. Pertev Naili Boratav, 100 Soruda Trk Halk Edebiyat, Gerek Yaynevi, stanbul 1988, s. 172-174. 4 Kendine has kafiye yaps ve tek drtlkten olumu bamsz bir btn olarak deerlendirilen mni tr, bazen karlkl atma eklinde de kullanlr. Bu takdirde anlam, karlkl sylenen mnilere yklenebilir. Bu durum, halk hikyesi metinlerinde ya da mani eklinde yaplm k atmalarnda gzlemlenebilir. (P. N. Boratav, a.g.e., s. 177). 5 Bu konuda Ali elik, yaygn olan doldurma msralar sylemini bir yana brakarak bir ekilde asl temay bizlere hatrlattklar, biz ona gtrdkleri iin baz mnilerde bunlara tedai msralar demenin daha doru olacan dyoruz demektedir. (Ali elik, Mnilerdeki Gizler ve Bayburt Mnileri, Mill Folklor, Yl:13, S.51, Ankara 2001, s. 101).
2 1
102
GOSTIVARTRKLERININMNILERI
btnlne katkda da bulunmaktadrlar. lk iki dizenin eitli mnilerde deitirilebildii, ancak nc ve zellikle de anlamn btn ykn eken drdnc dizenin ise hemen hemen hi deitirilmediini gryoruz6. Mnilerimizin ekilsel farkllklar gz nne alnarak yaplm kk ayrntlarla birbirinden ayrlan baz tasnif denemeleri vardr. Bunlar iersinde yaygn olarak kabul edilmi bir tasnif yledir: 1-Dz Mni, 2-Cinasl Mni, 3-Ayakl Mni a)Kesik Mni, b) Doldurmal Kesik Mni, c) stanbul Mnisi) 4-Yedekli Mni, 5-Konumal Mni7. Trabzon ve evresinden derlenmi mniler araclyla, btn ynleriyle mni trnn tantld bir almada ise tasnif bal Yaplarna ve Benzedikleri Nazm ekillerine Gre Mni eitleri eklindedir. Bu baln altnda sralanm tasnif denemesi yledir: 1-Dz Mniler, 2-Kesik Mniler, 3-Ayakl Mniler, 4Artk veya Yedekli Mniler, 5-Mstezat Mniler8. Mnilerimiz sz konusu olduunda karmza kan bir dier tasnif meselesi de konularna gre mnilerimizin tasnifidir. Bu konuda da olduka ok eitli denemeler9 olmakla birlikte, sz konusu almalarn hepsinin birbirini tamamlad dncesindeyiz. Son zamanlarda yaplm bir tasnif denemesi ise yledir: Sevda mnileri, ehir mnileri, cinsel konulu mniler, Ramazan mnileri, milli hislerle sylenmi mniler, mektup mnileri, hayvanlarla ilgili mniler, askerlik mnileri, gelin-kaynana mnileri, tatl mnileri, t mnileri, sosyal konulu mniler ve felek iin sylenmi mniler10. Sadece sylendikleri yere, amaca ve kurulularna gre yaplm mni tasniflerinin eksik olaca, bu nedenle mnilerin icra edildii trenlerin ve meknlarn da konu bakmndan mni tasnifinde gz nnde bulundurulmasnn gereklilii dnlerek yaplm, ayrntl bir tasnif ise yledir: 1-Niyet, Fal (Yorum) Mnileri, 2-Sevda Mnileri, 3- Mnileri, 4Beki ve Davulcu Mnileri, 5-Sokak Satclarnn Syledikleri Mniler, 6Semi Kahvelerinde Sylenen Cinasl Mniler, 7-k Hikyecilerin Syledikleri Mniler, 8-Mektup Mnileri, 9-Dn Mnileri, 10-Saya Mnileri, 11-Atma Mnileri, 12-At Mnileri, 13-nsan Adna Bal
Nevzat Gzaydn, Anonim Halk iiri zerine, Trk Dili, C.LVII, S.445-450, Ankara 1989, s. 3. 7 Mehmet Yardmc, Balangcndan Gnmze Halk iiri, Ak iiri, Tekke iiri, rn Yaynlar, Ankara 1999, s. 30. 8 A. elik, a.g.e., s. 29-40. 9 Konular bakmndan mni tasnifleri iin bk. P.N. Boratav, a.g.e., s.175-176-177-178; M. Yardmc, a.g.e., s.30; Erman Artun, Adana Halk Kltr, Altn Koza Yaynlar, Adana 2006, s.69. 10 M. cal Ouz, vd., Trk Halk Edebiyat El Kitab, Grafiker Yaynclk, Ankara 2004 s. 269.
103
SELMASOL
Mniler, 14-ehir Adna Bal Mniler, 15-Karlkl ift Mniler, 16-Katar Mniler, 17-Tekke ve Saz airlerinin Syledikleri Mniler11. nceleme Bu almann konusu, Gostivarda yaayan Trklerin syledikleri mniler zerine bir inceleme denemesidir. almamza esas tekil eden seksen dokuz Gostivar mnisini12 ncelikle ekil asndan deerlendirdik. Yaptmz incelemede, bu mnilerin ounun klasik mni kafiye ekline uygun olarak aaba kafiye dzeninde olduunu, bununla beraber be farkl ekilde kafiyelendiini grdk. Tespit ettiimiz kafiye emalar ve ilgili mni numaralar yledir; aaaa kafiye emasnda toplam be mni: (5, 19, 44, 68, ve 20 numaral mniler); abcb kafiye emasnda bir mni: (80 numaral mni); aabc kafiye emasnda bir mni: (3 numaral mni); aabb kafiye emasnda bir mni: (61numaral mni) bulunmakla beraber geri kalan seksen bir mninin hepsi aaba kafiye emasnda olup klasik dzendedir. ekil deerlendirmesinde zerinde durduumuz ikinci husus, sz konusu mnilerin metrik lsdr. Yine klasik emaya uygun gelecek ekilde seksen dokuz mninin elli be tanesi 7li hece lsyle sylenmitir. Ancak geri kalan mnilerin, l bakmndan tam bir uyum iinde olduunu sylemek gtr. Nitekim, ilk dizesi 7li hece lsyle balayp 6l ya da 8li ll dize barndran on yedi adet mni olduunu grmekteyiz. lgili mnilerin numaralar yledir; 1, 3, 7, 9, 12, 18, 24, 28, 29, 31, 32, 50, 62, 67, 71, 73 ve 78. Mnilerin genellikle 7li lyle bir ksmnn da 8li lyle sylendii bilinen bir durumdur. Burada da sekiz adet mninin ilk dizesinin 8li hece lsyle balad ancak 5li, 7li ve 10lu dizeler barndrdklar tespit edilmitir. lgili mni numaralar; 8, 10, 17, 59, 60, 64, 72, ve 86. Bununla beraber, sz konusu mniler iinde 6l lyle balayp 7li ya da 8li ll dizeler barndran mniler ise toplam alt adet olup numaralar yledir; 11, 27, 42, 45, 82, ve 87. laveten 38 numaral mninin ilk dizesi 9lu lyle sylenmekle beraber btn dizeleri 5li hece lsyle kurulmu (20 numaral) bir adet mnimiz de mevcuttur. Grld gibi Gostivar mnileri, hem kafiye emas hem de metrik yap bakmndan eitlilik arz etmektedir. Hi phesiz burada akla gelen ilk soru, klasik emann dnda kalan mnilerin, geleneksel anlamda mni saylp saylmayacadr. Szl gelenek rnlerinin en nemli zelliklerinin banda her anlatcya gre yeniden ekillenebilmeleri gelir. Bu nedenle, szl
A. elik, a.g.e., s.41-79. Sz konusu mniler, danmanl tarafmdan yaplm olan bir bitirme devinden alnmtr. bk. Sejda Kaso, Gostivar Trklerinin Szl Gelenek rnleri, (Baslmam Bitirme devi), Trakya niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm, Edirne 2009, s. 31-36.
12 11
104
gelenek rnlerimiz icra balamnda deerlendirildiinde yani icrac, zaman, mekn deikenlerinin szl rne yansmalar asndan bakldnda, bu tarz farkllklarn tabii olduu, bu nedenle yukardaki gibi klasik dzen d manzumelerin de mni saylmas gerektii dncesindeyiz. Mnilerin kafiye emas ve l konusunda gsterdii deikenlik zerine yaplan yaygn bir yorum da onlarn belirli bir ezgiyle sylenmelerine dayandrlmaktadr. Makedonya Trklerinin mnileri zerine almas olan Hamdi Hasann konuyla ilgili grleri de ezgi meselesi paralelindedir ve bu tr bozukluklarn mnilerin zaman zaman belirli bir ezgiyle sylenmesinden ileri geldiini dnmektedir13. D yap unsurlar asndan Gostivar mnilerini kafiye ynnden de deerlendirdik. Halk iirinde kafiye, dize sonlarnda ayn seslerin dzenli tekrarna dayanan bir ahenk unsurudur. Ancak, Divn iirinde olduu gibi, halk edebiyatnn uyak (kafiye) konusunda kuralc bir tutumu yoktur. Halk airleri en eski dnemlerden beri, uyak konusunda hafif bir ses benzerliini dahi kesin kurallara balamadan iirlerinde kullanmlardr14. Bununla beraber halk edebiyat geleneimiz dhilinde gelitirilmi btn manzum rnlerimizde (trk-ninni-at-tekerleme-saymaca-bilmece-atasz) kafiyenin varl bilinmektedir. Mniyi dier trlerden ayran balca zelliinin kafiye dzeni olmasnn yan sra, gze arpan bir dier zellii de mnilerin birinci, ikinci ve drdnc msralarndaki yarm kafiye (assonance) birliidir15. Geleneksel bir kullanm ekli olan kafiyenin Gostivar mnilerinde de olduka eitli ekillerde, yani yarm kafiyeden zengin hatta cinasl kafiyeye kadar kullanldn grdk. Aada sz konusu kafiye eitlerinden rnekler verilmitir: 1-Yarm Kafiyeye rnek:
Mavzeri ektim patlamaz Zarifenin yr yaramaz Gel Zarife katalm Belki anan alamaz (64) Sigara imez oldi Yar bur(a)dan gemez oldi Kiminle selam gnderim Kular da umaz oldu (73)
13 Hamdi Hasan, Makedonya Trklerince Sylenen Mniler, Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, Ankara 2007, s. 11. 14 Cem Dilin, rneklerle Trk iir Bilgisi, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 2005, s. 73. 15 kr Elin, Trkiye Trkesinde Mniler, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara 1990, s. 7.
105
SELMASOL
2-Tam Kafiyeye rnek:

Alacik duvarn st Mendilim suya dt Ben mendili alrken Gnlm zalma dt (8) Dada kestim bir denek Ortas benek benek Beni ayran yardan Satsn kalbur elek (28)
3-Zengin Kafiyeye rnek:

Beyaz dut eker erbet Yar yoli oldi gurbet Ayri den yarindan Alar ah eker elbet (23) Evin nnde pnar Kolumu soksam donar Sa kulam nlyor Acep yarim mi anar? (39)
4-Cinasl Kafiyeye rnek:

Rafta vardr on alma Bein al bein alma Azrail kapya gelsin Canm al eim alma (71)
Gostivar Trklerinde mni syleme gelenei erevesinde, incelediimiz mnilerin konu bakmndan da olduka zengin olduunu grmekteyiz. Genel olarak mnilerdeki ana temaya uygun ekilde ak-sevda temi ba ekmekle beraber, ayrlk, hasret, gurbet, kskanlk gibi yine sevda ile balantl sayabileceimiz temler de Gostivar mnilerinde dile gelmektedir. zellikle ak duygusu ylesine kuvvetli verilmitir ki akndan lme raddesine gelmi ama yine de sevdiinden vazgememi n feryadn duymamak mmkn deildir:
Ah benim mis ieyim Nice senden geeyim Meftime sebep oldun Ecelsiz leceim (1) Ah ettin oydun beni Kemikte soydun beni Kimsesiz yetim gibi Topraa koydun beni (2) 106
Bazen de k, sevgilisine duyduu akna ylesine sahip kar ki, gerekirse btn dnyay karsna dman olarak alr:
Ah iim ceviz iim Akyla doldu iim Btn lem bana dman Kz seni sevdiim iin (3)
Sevgi ve ak duygular mnilerimizin ana motifidir. Sevgiden, sevgiliden sz etmeyen mni neredeyse yoktur. inde bu terimler gemese de, mninin muhtevasnda oklukla sevgi vardr. Mnileri reten ve syleyenler ounlukla gen kzlar ve delikanllar olduu iin, onlarda ilk ak kvlcmlar, ilk gerek sevdalar dile getirilir16. Ak duygusunun, bazen btn somutluuyla grnen gerek bir sevgi, bazen de dolambal yollardan geen ve ulalmas zor bir duygu ve ayrnt olarak ifade bulmas; yer yer arka planda ve silik izgilerle grnse de aslnda mnilerin gnmze kadar yaamasn salayan temel motifi olduu dnlmektedir17. Gostivar mnilerinde ilenme younluu bakmndan ikinci sray ayrlk temi almaktadr. Ak duygusuna bal olarak karmza kan ayrlk, klarn yanp kavrulmalarna sebebiyet vererek, gnlden yaralar. Bu sebeple klar, hakl olarak ayrlktan ikyet ederler. yle ki, sevdiinden ayr den n iki gz kan alar, dnyaya kser; ayr dmesine vesile olanlara adeta beddua eder:
Entarimin akl Cebimin tarakl Yakt kl etti beni Yrimin yrakl(36) ki dalda bir ceviz Krp onu yiyeriz Pusto kalsn raklk Abersiz lecegiz (49) Sofra altinda kedi Attm ekmek yemedi ay on gn bekledim Henz mektup gelmedi (75) Umudi kestim artk imi kestim artk Sen yanmda deyilsin Dnyaya kstm artk (81)
16 17
A. elik, a.g.e., s. 110-111. H. Hasan, a.g.e., s. 19.
107
SELMASOL
Akn ve ayrln olduu her yerde, phesiz hasret duygusu da mevcuttur. Elimizdeki rneklere gre klar, hasret duyduklar sevgililerine mniler yoluyla hl hatr sormaktadr. Bu mnilerde yaanan hasret ylesine derindir ki, kimi zaman ku olup yrin yanna umak, sevgililerini doya doya grmek ve hasretlerini dindirmek isterler:
Al prtlar aslsn Vur t (y) baslsn Ka gn oldu gremem Kara gzlm naslsn? (7) Bindim kirez dalna Baktm Gostivar yoluna Cngrdakli ku olsam Konsam yrin koluna (24) Suya gidelim suya Elmay soya soya Verin benim yrimi Grem doya doya (77)
Mni sylemenin kadnlarn tekelinde olduu gr yaygn olarak bilinmektedir. nceleme alanmzda da bu ifadeyi destekler mahiyette ok sayda kadn mnici olduunu grmekteyiz. Gen kzlar, bazen mniler yoluyla aklarn ilan ederken (42), bazen de nn artk kendisinden midini kesmesini ister (44). Gen kzlar, mniler araclyla, sevgilisi olacak delikanlnn tamas makbul saylabilecek, daha dorusu kendi arad zellikleri de saymaktadr. Erkein sigara imemesi (26), gurbeti, yabanc olup gitmemesi (21, 54) bunlarn banda gelmektedir. stemedikleri yere verilme durumlarnda da gen kzlar, mniler vastasyla memnuniyetsizliklerini dile getirirler (32). Gen kzlar kadar gen erkekler de, mniyi hem etkili hem de elenceli bir iletiim arac olarak kullanmaktadrlar. Bu mniler vastasyla akn ifa etmede snr tanmayan cretkr k, onu yakp kl edenin apak mer beyin kz olduunu syler (5). Seven k kskanr kabilinden, her daim mniler yoluyla kskanln da dile getirir (6). Yrinin yzn grrse, gznn gnlnn alacan sylerken, akndan sarho olduunu artk ayk gezemediini de dile getirir. Yine bu mnilerden, Rumeli Trklerinde sk grlen akr gzl, krmz yanakl olmak gibi fiziksel zelliklerin, kzlarda beenilen zellikler olduunu grmekteyiz (31, 61). Bazen de delikanllar, sevdiklerinin cilveli olmasn istediklerini de dile getirirler (14) Kimi zaman sevdiinden yz bulamayan delikanl, mniler vastasyla yaad durumun vahametini anlatp akndan verem oldum derken, kimi
108
zaman da tehditkr bir ifadeyle sevgilisine ok zorlamamasn yoksa kz kardeini alacan syler(17). Sevdiinde karar klm delikanllarn yan sra, gnl kimi seeceine henz karar verememi gen erkekler de bu mnilerde karmza kmaktadr. Onlarn derdi gnllerinin takl kald, hepsi birbirinden gzel Gostivar kzlardr (43). Sonu nceleme kapsamnda ele aldmz Gostivar Trklerinin mnileri, szl geleneimiz dhilinde, gerek ekil gerekse muhteva asndan, hlihazrda canlln korumaktadr. cra edildii yerler genellikle, eitli enlikler, kutlamalar, hdrellez, ky seyirlik oyunlar, kadnlar aras toplantlar, gen kzlarn ya da gen erkeklerin beraber bulunduu toplantlar gibi, daha ziyade elence amal olduu iin, mnilerde sosyal konulara pek deinilmez. ncelediimiz Gostivar mnilerinde de sosyal ierikli, eletiri esi tayan mni rneine rastlamadk. Ak ve sevgi bata olmak zere hayata ve insana dair beer temleri konu alan mnilerde, bu duruma uygun olarak aile ii ilikilere de yer verilir. zellikle kuak farkndan kaynakland dnlen, gelin-kaynana anlamazlklar da mnilerde karmza kmaktadr. ncelediimiz mniler ierisinde sz konusu temaya uygun olan tek rnek, drt numaral mni rneidir ve kaynanadan olumsuz olarak bahseden tipik bir gelin-kaynana mnisidir. Mnilerin karlkl sylenmesi de bu trn tipik bir zelliidir. nceleme alannda tek rnek olarak grdmz 18 numaral mni tam bir atma mnisidir. Maneyi balayalm dizesiyle balayan 63 numaral mni rnei de karlkl sylenen mniler iin bir eit balang mnisidir. Gostivar ehri ile snrlandrdmz almamz neticesinde, Makedonya genleri arasnda, mni syleme geleneinin gnmzde de devam ettii ortaya konmaya allmtr.
109
SELMASOL
GOSTVAR MNLER 1. Ah benim mis ieyim Nice senden geeyim Meftime sebep oldun Ecelsiz leceim Ah ettin oydun beni Kemikte soydun beni Kimsesiz yetim gibi Topraa koydun beni Ah iim ceviz iim Akyla doldu iim Btn lem bana dman Kz seni sevdiim iin Ah kaynana kaynana Ne i yapaym sana Tavandaki kediyi Piireyim ben sana Ak bunarn taesi Sabah ter kuesi Yakti kl etti beni mer Beyin kisesi Akler giyme rsn Pembelerde meursun Gzel tabiatn var Erkesle konuursun Al prtlar aslsn Vur t baslsn Ka gn oldu gremem Kara gzlm naslsn? Alacik duvarn st Mendilim suya dt Ben mendili alrken Gnlm zalma dt Amamn ortasnda Gl topladm futasnda Benim bir yarim var Maalenin ortasnda
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
110
10. Arpa olsam savrulamam Gne olsam stamam Be senelik sevgimdir lsem bile unutamam 11. Aseleri giymisin Ne boynunu eymisin Doru syle be olan Angmz sevmisin? 12. Asma altnda durdum Bir gzele vuruldum Ben sandm o sevmedi Aktan verem oldum 13. Asma glm sarkarm Almaa korkarm Derseler yarim gelmi li olsam kalkarm 14. Astayim nar isterim Deyi dar isterim Dar deyin stne Cilveli yar isterim 15. Aiklari snarsn Badeleri sunarsn Ahm alev kesilmi ok yaklama yanarsn 16. Atma tai atan var Atma tai tutan var Sen beni istemezsen Ayagmi pen var 17. Attm sapann tan Krdm semerin kan Kz ok zorlanma Alrm kzkardan 18. Ay aparm aparm Gkte yldz kaparm Senin gibi mniciy Kenefte ibrik yaparm
111
SELMASOL
19. Ay argovan argovan sene durdum divan ikmadi bir Mslman Kurtarsn beni burdan 20. Ay okam okam Gm tokam Kimseden korkmam Allahtr arkam 21. Baede biberkasn Ah be ocuk dilbersin Korkarm gnl verim Yabancsn gidersin 22. Ben deyilim burali Yaraliyim yarali Dnya gzmde deyil Yarimden ayrilali 23. Beyaz dut eker erbet Yar yoli oldi gurbet Ayri den yarindan Alar ah eker elbet 24. Bindim kirez dalna Baktm Gostivar yoluna Cngrdakli ku olsam Konsam yarn koluna 25. arda var kestene Satlr tene tene imdi kzlar ok ucuz Alalim be on tene 26. uka bayir tepesi Kopsa dolu kebesi Ben o ocuy istemem Ttn kokar nefesi 27. Dag dag dag adami Dagda gezer bag adami O yarmn gzleri ldrr bir sag adami
112
28. Dada kestim bir denek Ortas benek benek Beni ayran yardan Satsn kalbur elek 29. Dalar btn meeli Yerde kald deli ki gzm kan alar Senden ayri deli 30. Darbukamn derisi Beni sever birisi smi nedir bilmezdim Uzaktadr kendisi 31. Duvar stnde bakr Krildi takr takr Bir yar ne sevdim ki gzi var akr 32. Duvar delecekler Yanma girecekler stemedim e Zor ile verecekler 33. Elbisesi beyazdan Ben anlamam niyazdan imdi bam dumanl Konuuruz birazdan 34. Elimde sari kahat Alarm sahat sahat te yarm giderim Kalinis rahat rahat 35. Entarim var pembeden Lekelendi giymeden Yakt kl etti beni Yirmisine gelmeden 36. Entarimin akl Cebimin tarakl Yakt kl etti beni Yrimin yrakl
113
SELMASOL
37. Evde serdim havlular Odadaki yayglar Sen orda ben burada Yandk nasl kandiller 38. Evim bana mezarn Gne vurdi yazarim Sallama yarim mendili Ben aklimi bozarm 39. Evin nnde pnar Kolumu soksam donar Sa kulam nlyor Acep yarim mi anar? 40. Ey atllar atllar Geliyor muratllar Kz grmeye gelmiler Mumula suratllar 41. Ey dalar ulu dalar aresiz suli dalar Ben derdimi slesam Yel durur bulut alar 42. Ey olan dn geri Bamdan z emberi k oldum ben sana Yedi yamdan beri. 43. Gostivar daglarinda Ku ter baglarinda Gnlm takl kald Gostivar kzlarnda 44. Gkte uar teyare Selam sylen o yare Benden ona yok fayde Bulsun bana are 45. Gl ektim tmsiye Yoldurmadm kimseye Ufaciktan yar sevdim Bildirmedim kimseye
114
46. Hasr alt nem alr Bu gzeli kim alr Bu gzelin kalar Dnyay satn alr 47. Her yalana kanmm Her sze inanmm Ben artk sevgiden da Bkmim usanmim 48. ki eme akr Birbirine bakr Kara gzl yarima Er ne giyse yakr 49. ki dalda bir ceviz Krp onu yiyeriz Pusto kalsn raklk Abersiz lecegiz 50. Kaladan endirdiler Karalar gidirdiler gnlk yrimi Asker gnderdiler 51. Kaladan enielm Ko gibi dvelm Kaldr hanm yamag Bayramdr pelim 52. Kalkandan olmaz kayk Bkyor bana byk Sarho oldum aknla Gezemez oldum ayk 53. Kaplmm bir arka Severim korka korka akaklarim agardi Gelmeden daha krka 54. Karanfilsin bibersin Bilersin ki gzelsin Sz verdim gnl vermem Gurbetisin gidersin
115
SELMASOL
55. Karanfilsin bibersin Sen terzisin dikersin Sz verdim ki alacim Niin gayle ekersin 56. Kar kar evimiz Karidir dkkanmz Gel yarim laf edelim Patlasn dmanmz 57. Kardan gelenlere Gaz koydum fenerlere Beni annem verecek skpten gelenlere 58. Karidaydim kirezde Ku besledim kafezde Dediler yarin geldi Yetitim son nefezde 59. Kratova da iinde Gli bardak iinde Gizli sevda ekenler Yrei ya iinde 60. Klie ardna bunar Soksam elimi donar Ni kz oldum ni gelin Buna da canm yanar 61. Kpr altnda kuzu Burma burma boynuzu Ben ne sevdim o kz Yanaklar krmz 62. Kurbaa dedi vak vak Kaldr ban bana bak Ya (da) yanna beni al Ya (da) bsbtn beni brak 63. Maneyi balayalm eytani talayalm Yrekteki yareyi Rakiyle alayalm
116
64. Mavzeri ektim patlamaz Zarifenin yr yaramaz Gel Zarife katalm Belki anan alamaz 65. Mektup yazdm yazidi Kaadi beyaz idi ok eyler yazacaktim Mrekkebim az idi 66. Nur badeler iilsin Sevilenler seilsin Gzel yzini gster Gre(yi)m gnlm ailsin 67. Pazarda kalayclar ley kuyumcilar Dediler yar geli Hane be yalanclar 68. Pnar ba glesi tt sabah kuesi Yakt kavurdu beni O Gostivar kisesi 69. Pnar banda kazlar Yere bastm yer szlar Ben(im)le mni atamaz Kfl paal kzlar 70. Raflarda altn sini Billahi sevdim seni pmeye kyamadm Ellere verdim seni 71. Rafta vardr on alma Bein al bein alma Azrail kapya gelsin Canm al eim alma 72. Sari entari dizeka Gel gidelim bizeka Sarilalim yatalim Sabah yldziyeka
117
SELMASOL
73. Sigara imez oldi Yar bur(a)dan gemez oldi Kiminle selam gnderim Kular da umaz oldu 74. Sizin sofa serindir Bizim sofa derindir Sarlalm yatalm Alla bize kerimdir 75. Sofra altinda kedi Attm ekmek yemedi ay on gn bekledim Henz mektup gelmedi 76. Su serptim serin olsun Mezarm derin olsun Dnyada alamazsam Arette benim olsun 77. Suya gidelim suya Elmay soya soya Verin benim yarimi Greyim doya doya 78. amiem drt keli i sedef deli Benim bir yarim var Yedi top menekeli 79. Trnak deyil di deyil Et deyil ervi deyil Sevmek demek kolaydr Sevmek kolay i deyil 80. Tlbentimi yikadm Seremem ardaklara Kara gzl yrimi Veremem ortaklara 81. Umudi kestim artk imi kestim artk Sen yanmda deyilsin Dnyaya kstm artk
118
82. Uzaktan seilmez Gzelden geilmez Gnl bir top ibriim Dolami almaz 83. Uzun uzun arilar Yarim beni karilar Sevdigimi alacam Karmasn komular 84. Yarim gelir tarladan amur kar yollardan Beni yarim kskanr Yerdeki karncadan 85. Yar(im) sai bkle bkle Gzel yar beni bekle Eer seni almasem ldr beni tfekle 86. Yemenim Debreden gelir Yarim yayladan gelir Yarimin oban kokusu Eser burnuma gelir 87. Ykti inatmi Eritti sebatmi Bir ain gzeli sevdim Mahvetti hayatimi 88. Yzgnn civair tai Gnlmn dayler bai Gzelin kara gz Yandrr dagi tai 89. Yzn pembe tai Gzgr dalar bai Senden mektup gelince Gzmn dinmey yai
119
SELMASOL
KAYNAKA Artun, Erman, Adana Halk Kltr, Altn Koza Yaynlar, Adana 2006. Boratav, Pertev Naili, 100 Soruda Trk Halk Edebiyat, Gerek Yaynevi, stanbul, 1988. elik, Ali, Mnilerdeki Gizler ve Bayburt Mnileri, Milli Folklor, Yl:13, S. 51, Ankara 2001. elik, Ali, Mnilerimiz ve Trabzon Mnileri, Aka Yaynlar, Ankara 2005. Dilin, Cem, rneklerle Trk iir Bilgisi, TDK Yaynlar, Ankara 2005. Elin, kr, Trkiye Trkesinde Mniler, TrkKltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara 1990. Gzaydin, Nevzat, Anonim Halk iiri zerine, Trk Dili, C.LVII, S.445-450, Ankara 1989. Hasan, Hamdi; Makedonya Trklerince Sylenen Mniler, Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Ankara, 2007. Kaso, ejda; Gostivar Trklerinin Szl Gelenek rnleri, Trakya niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm, Edirne 2009, Danman: Yrd. Do.Dr. Selma SOL (Baslmam Bitirme devi). Ouz, M. cal vd., Trk Halk Edebiyat El Kitab, Grafiker Yaynclk, Ankara 2004. Yardmc, Mehmet, Balangcndan Gnmze Halk iiri, k iiri, Tekke iiri, rn Yaynlar, Ankara 1999.
120
TANZMAT DNEM NAFA NEZARET

Aziz TEKDEMR
ZET Osmanl Devletinde Tanzimattan nce imar faaliyetleri, eyalet ve sancaklarn kendi idareleri tarafndan yaplmakta iken Tanzimatla birlikte merkezden idare edilmeye balanmtr. mar faaliyetleri iin bir fon oluturulmu ve bu fon iin finans ayarlamas yaplmtr. Finans kayna ayarlandktan sonra da imar faaliyetlerinin yrtlmesi iin Nafia Nezareti kurulmu ve grevleri belirlenmitir. Fakat ksa sre sonra Nafia Nezareti ile Ticaret Nezareti biletirilmitir. Bu iki nezaretin 18481870 yllar arasnda sk sk birletirildii ve ayrld grlmektedir. 1870 ylnda ise Nafia Nezareti tekrar mstakil konuma getirilmi, ieriioldukakapsamlbirnizamnameyaplarak,tekilatvegrevpaylambelirlenmitir. AnahtarKelimeler:Tanzimat,NafiaNezareti,Nazr,Muhasebeci,smailPaa
MINISTYOFPUBLICWORKSDURINGTHETANZIMATPERIOD
ABSTRACT: Before the Tanzimat when the development and construction of public facilities were carried out by the own authority of the states and counties, they were begun to be coordinated by the central administration after the Tanzimat. A fund for the development and construction of public facilities was created and a financial adjustment was made for this fund. After setting the financial resources for the conduct of development activities the Ministry of Public Works was established and its tasks were defined. However the Ministry of Public Works was merged with the Ministry of Trades after a short while. These two ministries were merged and separated very often between 1848 and 1870. In 1870 the Ministry of Public Works was brought back to its independent position by creating the organisation and tasksharing togetherwiththecodeofrules. KeyWords:Tanzimat,MinistryofPublicWorks,Minister,Accountant,smailPaa
Giri Osmanl Devlet adamlar, Tanzimat reformlar yerlemeye baladktan sonra devlet tekilatnda nemli deiimler ihtiva eden dzenlemeleri devam ettirmilerdir. Bunlardan biri Nafia ileridir. Nitekim, 1848 ylnda Nafia Nezareti tekil edilmi, bayndrlk, sanayi, tarm, orman ve su ile ilgili iler nezaretin idaresi altna verilmitir. Saydmz bu konular Nafia Nezareti kurulmadan nce farkl kurumlar tarafndan yrtlmt. Bunlara ksaca deinecek olursak; Bayndrlk ileri nceleri mimarbalar ve ehreminiler tarafndan ynetilirdi. stanbulda bina yaptracak kiinin mimarbadan ruhsat almas gerekmekteydi. Mimarbalar bendler, suyollar ve kaldrmlarn ina ve
Ar. Gr. Dr. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.
AZIZTEKDEMIR
tamiratn yapmakla ykmlydler1. 1828 ylndan itibaren bu grevler mimarbalar ve ehreminiler tarafndan yrtlmek zere htisab Nezaretinin idaresine verilmitir2. 1831 ylnda ise mimarbalk ve ehreminilik3 kurumlar lavedilip yerine Ebniye-i Hassa Mdrl kurulmu ve ehirdeki tm inaat ileri bu kurumun idaresine verilmitir4. Tanzimattan sonra da bu kurumun idaresi altnda olmak zere Kaldrm Mdrl kurulmu, keifler de Mimar Halifesi tarafndan yaplmaya balanmtr5. Osmanl Devletinin ilk devirlerinden itibaren su ileri ile ilgilenen bir su nezareti (mdrl) bulunmaktadr6. Bu mdrln bnyesinde keif memurlar, korucular, avular ve bend muhafzlarnn istihdam edildii grlmektedir. Su mdrl, Evkaf Nezaretinin tekili ile 22 ubat
Mimarbalar hakknda bkz. Osman Nuri Ergin, Mecelle-i Umr- Belediye, C. II,stanbul 1995, s. 927 2 Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluundaehircilik ve Ulam zerine Aratrmalar, (Der. Salih zbaran), zmir 1984, s. 40. Bu dnemde; ihtisap Nezareti, stanbul Valilii, Zaptiye Nazrl, ehreminlii gibi kurumlarla birlikte esnaf, erzak ve baz mali ilerin idaresini yerine getirmekte idi: Ahmet Cevat Eren, Tanzimat Ferman ve Dnemi, (haz. Alian Akpnar), stanbul 2007, s. 28. Burada bahsi geen htisab Nezareti, bakanlk deil bir mdrlk statsndedir. htisab Nezareti hakknda detayl bilgi iin bkz. Ziya Kazc, Osmanllarda htisab Messesesi, stanbul 1987, s. 39235; Mbahat Ktkolu, zmir htisab Nezareti Tarih Enstits Dergisi, S. 13, stanbul 1987, s. 481-520; Mbahat Ktkolu, zmir htisab Muhasebeleri Tarih Enstits Dergisi, S. 15, stanbul 1997, s. 49144. 3 Burada kastedilen ehreminlik ile Tanzimattan sonra kurulan stanbulun ehir ileri ile uraan ehremaneti kartrlmamaldr. ehreminlii, Tanzimata kadar saray ve hkmete ait binalarn ina ve tamirat ile uraan, Galatasaray ve brahimpaa saraynn yiyecek ve giyeceklerine, eski ve yeni saraylarn, harem-i hmayunun maa ve masraflarna bakan ve bunun gibi birok vazifesi olan nemli bir memuriyettir. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Saray Tekilat, Ankara 1988, s. 375; Arzu Terzi, XIX. Yzyl Sonlarnda Ebniye-i Seniyye daresi Tarih Enstits Dergisi, S. 16, stanbul 1998, s. 110. 4 Osman Nuri Ergin, Mecelle-i ,C. II,s. 927-928; Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluunda, s. 53-54; Arzu Terzi, XIX. Yzyl Sonlarnda Ebniye-i Seniyye daresi Tarih Enstits Dergisi, S. 16, s. 110. 5 Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluunda,s. 53-54. 6 Yaptmz aratrmalarda, 19. yzyl ncesinde de, Osmanl Devletinin bnyesinde bulunan kurumlarn idaresi iin oluturulan her birime, nezaret isminin verildiini grmekteyiz. Bu nezaretler bakanlk anlamnda deil, mdrlk statsndedir. rnein Su Nezareti tabiri Osmanl Devletinin ilk dnemlerinden itibaren kullanlmtr: bnlemin Mahmud Kemal, Evkaf- Hmayun Nezaretinin Tarih-i Tekilat ve Nuzzarin, stanbul 1335, s. 33; Osman Nuri Ergin, Mecelle-i,C. III, , s. 1158.
122
TANZMATDNEMNAFANEZARET
1837de bu kurumun idaresi altna verilmi7 ve Nafia Nezaretine balanncaya kadar da Evkaf tarafndan idare edilmitir8. Osmanl Devletinde tarm arazisinin kullanm ise er hkmler ve padiahlarn koyduu rf kurallarla dzenlenmekteydi. er hkmler toprak zerindeki tasarruf hakkn gvence altna alrken, padiahn koyduu kanunlar, tarm arazisi zerindeki devlet denetiminin srekliliini garanti altna almaktayd. Devlet giderlerini ve sipahilere yapt harcamalar tarmsal retimden karlad iin tarmn devamlln salamak zorundayd. Osmanl Devleti, tarm iin klasik dnemde ift-hane sistemini kullanm, bu sistem XVI. yzyln sonuna kadar devam etmi ve merkezin zayflamasyla ksmen zel ahslarn denetimine girmitir. eri hkmlerle sahipsiz arazilerin mlk edinilmesine izin verilmi, bireylerin sahip olduu byk iftliklerin ortaya kabilmesi iin hukuk ereve oluturulmu ve ift-hane sistemi muhafaza edilmitir9. ynlarn sahip olduu byk iftliklerin yaygnlamas ile mukataa sistemi ortaya km ve bu sistem, XVIII. yzylda olduka geni bir evreye yaylmtr10. XVIII. yzyln ikinci yars hatta XIX. yzyln balarnda devlet, krsal alanlar daha yakndan denetleyebilmek ve tarmsal artn daha byk ksmna el koyabilmek iin mir topraklar zerindeki fiil mlkiyeti snrlandrm, ynn elindeki iftliklerin bir blmn msadere etmitir11. Tanzimat dnemine gelindiinde, tarm politikalarn oluturacak ve uygulayacak zira brokrasi kurulmutur12. Ormanlar, XIX. yzyla kadar bulunduu blgenin hukuki durumuna gre mlk, vakf ve mir olarak snflandrlmt. Osmanl arazisinde bulunan ormanlar genellikle asker ihtiyalarn karlanmas ve stanbul halknn yakacak temini iin kullanlmtr. Ormanlarla ilgili ilk deiiklik
bnlemin Mahmud Kemal, Evkaf- Hmayun, s. 33-34; Osman Nuri Ergin, Mecelle-i, C. III, , s. 1158-1159. 8 BOA., .MVL., nr. 137/3770 Leff. 3 (13 R. 1265/8 Mart 1849); Buyruldu Defteri, nr. III, s. 92-95 (29 B.1265/20 Haziran 1849); BOA., BEO., A. MKT., nr. 181/34 (19 R. 1265/14 Mart 1849). 9 Halil nalck, iftliklerin Douu: Devlet, Toprak Sahipleri ve Kiraclar,Osmanlda Toprak Mlkiyeti ve Ticari Tarm, stanbul 1998, s. 17; Yuzo Nagata, Tarihte Ayanlar Karaosmanoullar zerine Bir nceleme, Ankara 1997, s. 4. 10 Halil nalck, iftliklerin Douu: Devlet, Toprak Sahipleri ve Kiraclar,Osmanlda Toprak Mlkiyeti ve Ticari Tarm, stanbul 1998, s. 1735; evket Pamuk, Osmanldan Cumhuriyete Kreselleme, ktisat Politikalar ve Byme, stanbul 2008, s. 89. 11 evket Pamuk, Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Byme (18201913), stanbul 1994, s. 9899; Halil nalck, Osmanl mparatorluu Toplum ve Ekonomi, stanbul 1996, s. 910; evket Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisadi Tarihi 15001914, stanbul 1999, s. 214. 12 Tevfik Gran, 19. Yzyl Osmanl Tarm, stanbul 1998, s. 45.
123
AZIZTEKDEMIR
Tanzimatla birlikte gereklemi ve bu dnemde fenn usullere dayal orman tekilatnn temelleri atlmtr13. Osmanl Devletinde sanayi retimi nceleri devletin kontrolndeki loncalar tarafndan yrtlmtr. Hkmet loncalara mdahale etmemi, loncalara bal imalat birimlerinin rettikleri mallarn kalite, miktar ve fiyatlarn kontrol etmitir. Lonca sistemi, hammaddenin arz ve talebini dzenlemitir. Ayrca retilen mallarn pazarlamasn yapan esnaf da loncalar halinde tekilatlanm, fiyatlar hkmet ve lonca temsilcileri tarafndan belirlenmitir14. Bu suretle lonca, her ikolunda arz ve talep arasnda bir denge grevi stlenmitir15. Buraya kadar Nafia Nezaretinin sorumluluuna verilen konularn nezaret ncesi hakknda bilgi vermeye altk. imdi ise ksaca nezaretleme sreci hakknda bilgi vermenin yararl olaca kanaatindeyiz. Osmanlda devletin gidiatn dzeltmek iin ilk ciddi dzenlemeler III. Selim zamannda asker alanda yaplmtr. Bir sre sonra da asker dzenlemelerle sorunun zlemeyecei anlalm ve dier alanlarda da yenilikler yaplmaya balanmtr. Yenilik yaplan alanlarn banda idari yaplanmalar gelmektedir16. dari alanda yaplan reform almalarnda Bat, zellikle Fransa ve ikinci aamada da ngiltere rnek alnmtr17. Devlet dzeninde yeni reformlarn yaplabilmesi, paralanm yetki ve haklarn uyum iinde alnabilmesi, otoritenin merkezilemesi ile olaca kanaatine varlmtr. Otoritenin merkezilemesi, organizasyonun emir ve komutaya dayanan dikey hiyerarik yaps iinde, stn ast kontrol anlamna gelmektedir. Osmanl mparatorluunun Bat ile dzenli diplomatik ilikiler kurmas ile birlikte Osmanl Brokratlar, Avrupa bakentlerinde grevlendirilmitir. Brokratlar, zamanla parlamenter hkmet ve halk egemenlii gibi fikirleri de kapsayan, Batda grlen endstriyel, ekonomik, siyasal ve toplumsal
zkan Keskin, Orman ve Maadin Nezaretinin Kuruluu ve Faaliyetleri, (stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi), stanbul 2005, s. 78. 14 Esnaf ve tekilatlanmas hakknda bkz. Ahmet Kala, Esnaf, DA. C. XI, s. 423430; Ahmet Kala, htira Beratndan Patente Almet-i Frikadan Markaya Trk Sna Mlkiyet Tarihi,Ankara 2008, s. 4344. 15 Donald Quataert Sanayi, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi,C. II,(Editr Halil nalck-Donald Quataert), stanbul 2004, s. 1003-1010; Rfat nsoy, Tanzimat Dnemi Osmanl Sanayii ve Sanayileme Politikas, Ankara 1988, s. 3-4. 16 M. Nermi Haskan-elik Glersoy, Hkmet Kaps Bab- Al, stanbul 2000, s. 68. XVIII. yzyldan Tanzimata kadar yaplan slahatlar hakknda geni bilgi iin bkz. Kemal Beydilli, Islahat, DA.,C. XIX, s. 174-185 17 Metin Heper, Trk Kamu Brokrasisinde Gelenekilik ve Modernleme, stanbul 1977, s. 64.
13
124
yeniliklerin etkisi altnda kalmtr. XIX. yzyldan itibaren de Osmanl Devletinin yeniden canlanabilmesi iin Avrupada uygulanan meruti ynetime geilmesi gerektii fikri savunulmu ve Bat kurumlarnn taklit edilmesi moda haline gelmitir18. Bat dillerini bilmek ve Avrupada bulunmu olmak, yksek brokratik mevkiler iin, en nemli niteliklerden biri haline gelmitir. Fakat brokratlar, Avrupann modernletirilmesinde etkin olan toplumsal ierii anlayamadklarndan, Batdan getirdikleri deiiklikleri Osmanl toplumuna uygulamakta baarl olamamlardr19. Sultan II. Mahmut bakentte ve tarada idareyi merkeziyeti bir modele gre ele almtr20. Bu merkeziyetilik devlet brokrasisini ubelere ayrmak, memurlara maa vermek ve hazinenin gelir ve giderlerini tek elde toplayp mali kontrol kurmak eklinde zetlenebilir21. II. Mahmutun saltanat ve ardndan gelen Tanzimat Osmanl Devletinin, idari, siyasi, sosyal, kltrel ve ekonomik tarihi asndan son derece nemli gelimeleri meydana getiren dnm noktas olmutur. Bu dnemin gze arpan en nemli noktalarndan birisi, memur zmresine dayanan sivil bir brokrasinin ykselerek ynetimde sz sahibi olmaya balamasdr. Tanzimat ncesi ve Tanzimat ile birlikte idari yapda deiiklikler meydana gelmi ve bat tarz bakanlklar kurulmaya balanmtr22. lk olarak 1826 ylnda vakflarn idaresi, Darphane-i mireden ayrlm ve Evkaf- Hmayn Nezareti kurulmutur23. 1836 tarihinden sonra da Avrupa tarzda nzr denetiminde nezaretler kurulmaya balanmtr24. 11 Mart 1836 tarihli padiah emriyle Sadaret Kethdal Dahiliye Nezaretine, Reislkttplk25 makam Hariciye Nezaretine dntrlmtr26. 1836
Tevfik avdar, Trkiyenin Demokrasi Tarihi 18391950, Ankara 1995, s. 25. F. Weiker Walter, The Ottoman Bureaucracy: Modernization and Reform, Administrative Science Quarterly, C. XIII, New York 1968, s. 456457. 20 Vakur Versan, Kamu Ynetimi (Siyasi ve dari Tekilat), stanbul 1976, s. 63; Kemal H. Karpat, Osmanl Modernlemesi,(ev. Akile Zorlu Durukan-Kaan Durukan), Ankara 2002, s. 86-87. 21 lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yl, stanbul 2003, s. 125. 22 Ali Akyldz, Osmanl Brokrasisi ve Modernleme, stanbul 2004, s. 4546; Roderic H. Davison, Osmanlda Bat Tesiri (ev. Mehmet Burak), Adana 1997, s. 29. 23 Ali Akyldz, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekiltnda Reform (18391856), stanbul 1993, s. 146. 24 lber Ortayl, mparatorluun..., stanbul 2003, s. 125. 25 Reislkttaplk hakknda detayl bilgi iin bkz. Recep Ahshal, Osmanl Devlet Tekilatnda Reslkttblk (XVIII. Yzyl), stanbul 2001; Halil nalck, Reslkttb, A.,C. IX, 671-683; Recep Ahshal, Reslkttb, DA.,C. 34, s. 546-549; Recep Ahshal, Divan- Hmyn Tekilat, Osmanl,C. VI, Ankara 1999, s. 31. 26 Ali Akyldz, Reform,s. 68; lber Ortayl, mparatorluun, s. 125; Frank Edgar Bailey, Palmerston ve Osmanl Reformu 18341839, Tanzimat Deiim srecinde Osmanl mparatorluu(ev. Yasemin Avc), Ankara 2006, s. 189.
19 18
125
AZIZTEKDEMIR
ylnn son aylarnda da avubalk kaldrlarak yerine Divan- Deavi Nezareti kurulmutur27. II. Mahmut yenieri ocan kaldrdktan sonra defterdarlk tekilatna da yenilikler getirmi Mukataat Nezareti ve Masarifat Nezareti ismiyle iki nezaret kurmutur28. 1835 tarihinde ise Masarifat Nezaretini lavederek Hazine-i Amire ve Mansure Defterdarlklarn tekil etmitir29. Nihayetinde 28 ubat 1838 tarihinde Maliye Nezareti kurulmu, btn hazineler bu nezaretin idaresine verilmitir30. 24 Mays 1839 tarihinde ticaret, sanayi ve tarmn gelitirilmesi ve yaygnlatrlmas iin gerekli dzenleme ve organizasyonlar tek elden yapmak zere Ticaret Nezareti kurulmutur31. Bunu 16 Ocak 1846 ylnda kurulan Ziraat Nezareti32 ve Kasm 1848 ylnda kurulan Nafia Nezareti takip etmitir33. Ayrca 1838de tarm, ticaret, sanayi ve bayndrlk ileri iin de meclisler oluturulmutur34. Nafia Nezaretinin Kuruluu Osmanl Devletinde Tanzimattan nceki dnemlerde lkenin imar faaliyetleri eyaletler ve sancaklarn kendi bnyelerinde yaptklaryla snrl olup merkezi bir organizasyon yoktu. Tanzimatla birlikte imar faaliyetleri merkezden idare edilmeye balanmtr35. Devletin imar ve halkn refahnn salanmas iin yaplmas gereken resmi bina, yol, kpr gibi devlet ve milletin yarar iin yaplan eserlerin tamamen bitirilmesi iin gerekli sermayenin oluturulmas gerekmekteydi. Bu da zel bir hazinenin kurulmasna bal bulunmakta, hazine kurulmad srece nafia ilerinin ilerlemesi mmkn grnmemekteydi. Bu sebeple Nafia hazinesinin oluturulmas iin Meclis-i Vl bakan Rfat Paa ile Maliye Nazr Nafiz Paa bir toplant yaparak maliye hazinesinin gelir ve giderlerini mtalaa etmilerdi36.
27 Ali Akyldz, Divan- Deavi Nezaretinin 7 Kasm-18 Aralk tarihleri arasnda kurulduunu belirtmektedir. Ali Akyldz, Reform,s. 168; lber Ortayl, mparatorluun, s. 125. 28 Mukataat Nezareti ubat 1827de, Masarifat Nezareti ise Aralk 1829 tarihinde kurulmutur: Arzu Terzi, Hazine-i Hassa Nezareti, Ankara 2000, s. 10. 29 erafettin Turan, 1863 Yl Etrafnda Osmanl mparatorluunun Mali, ktisadi ve Ticari Durumu, Yzyllk Tekilatl Zira Kredi,1964, s. 37. 30 Ali Akyldz, Osmanl Merkez Tekiltnda...,s. 97; lber Ortayl, mparatorluun, s. 125.; Arzu Terzi, Hazine-i, s. 12. 31 Ali Akyldz, Reform,s. 128-129. 32 Ayn eser, s. 139. 33 Ayn eser, s. 141. 34 Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, Ankara 1991, s. 99. 35 Ali Akyldz, Reform, s.140. 36 BOA., .MSM., nr. 23/602 Leff. 2 (3 C. 1262/29 Mays 1846); Ahmet Ltf Efendi, Vakanvs Ahmet Ltf Efendi Tarihi, (Osmanlcadan aktaran; Ycel Demirel), C.VI, stanbul 1999, s. 1210 ; Ali Akyldz, Reform,s. 140.
126
Nafia Hazinesinin oluturulmas iin yaplan mzakereler sonucunda takip edilecek yntem belirlenmitir. Buna gre, 1845 ylnda Rumeli ve Anadolu halkna verilmi olan zahirenin paras alnamamt. Bu paradan maliyenin de haberi olmamt. 20.000 keseyi geen bu parann37 tahsil edildii zaman bir yerde toplanmas ve nafia giderlerine tahsis edilmesini salamak iin Meclis-i Vlya bal bir Nafia Hazinesi oluturulmu, bu sermayenin zamanla arttrlmas da dnlmtr38. Bu parann nasl sarf edileceine dair Meclis-i Vlda bir nizamname hazrlanmtr. Bte gelirlerinin dnda kalan evrak- sahiha gelirleri de bu hazineye tahsis edilerek lkenin imarnn salanabilmesi iin gl bir fon oluturulmutur. Ksa zamanda nem kazanan Nafia Hazinesinin ileri artmtr. Hazinenin geliri ne kadar artrlrsa, imar faaliyetlerinin de o derecede artaca dnlm bu sebeple hazineye her ay iin bin kese gelir dzenlenmitir. Ayrca kpr tamirleri iin de 2.500 kese tahsisat ayrlarak hazinenin senelik geliri toplam 14.500 keseye ykseltilmitir39. Hazine Meclis-i Vlnn gzetiminde bulunmasna ramen ileri yrtmesi iin birinin grevlendirilmesine karar verilmi ve Meclis-i Vl yesi Ahmet Bey uygun grlerek Kasm 1847de nafia mdrlne atanmtr40. Nafia hazinesinin btesi tanzim edilip, gelir ve giderlerinin hesaplanarak harcamalarnn planl bir ekilde yaplmas iin maliye hazinesi rnek alnmtr41. Hazinenin parasnn sadece kendine ait ilerde kullanlmas, imar faaliyetleri dnda hibir yere harcama yaplmamas kararlatrlmtr42. Nafia Hazinesinin kurulmasndan ksa bir sre sonra imar ilerini yrtmek zere Nafia Nezareti kurulmutur. Nafia Nazrlna smail Paa43
BOA., .MSM., nr. 23/602 Leff. 1 (18 C. 1262/13 Haziran 1846). BOA., .MSM., nr. 23/602 Leff. 3 (18 C. 1262/13 Haziran 1846); BOA., .MVL., nr. 137/3770 (12 R. 1265/8 Mart 1849); BOA., Buyruldu Defteri, nr. III, s. 92 (29 B.1265/20 Haziran 1849); Takvim-i Vekayi, nr. 357, s. 1 (5 Z. 1263/14 Kasm 1847); Ali Akyldz, Reform, s.140; Tevfik Gran, 19. Yzyl Osmanl Tarm, stanbul 1998, s 46; Tevfik Gran, Tanzimat Dneminde Tarm Palitikas, Tanzimat Deiim srecinde Osmanl mparatorluu,Ankara 2006, s. 482. 39 BOA., .MSM., nr. 23/603 Leff. 3 (27 Za. 1262/16 Kasm 1846). Bir kese be yz kuru olarak hesap edilmektedir: M.Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C. II, stanbul 1983, s. 248; Necati Gltepe, lk Trk-slam Devletlerinde ve Osmanllarda Brokrasi, stanbul 2009, s. 280. 40 BOA., . MSM., nr. 23/605 (27 Z. 1263/6 Aralk 1847); Takvim-i Vekayi, nr. 357, s. 1 (5 Z. 1263/14 Kasm 1847); Ahmet Ltf Efendi, Ltf Tarihi, s. 1210; Ali Akyldz, Reform, s. 141. 41 Ali Akyldz, Reform,s. 141. 42 BOA., . MSM., nr. 23/605 (27 Z. 1263/6 Aralk 1847). 43 Sonradan Mslman olan paa aslen Rumdur. zmirli bir Rum ailesinden olup, zmirde Hac smail Aa isimli bir cerrahn hizmetinde bulunurken Mslman olmu ve cerrahlk renmitir. Yunan ve Rusya muharebelerinde efendisi ile birlikte cerrahlk yapmtr. Bu
38 37
127
AZIZTEKDEMIR
atanm44 ve kendisine 30.000 kuru maa tahsis edilmitir45. smail Paann Nafia nazr olmasndan dolay yaplacak trende, darphanede yaptrlan nianlarn taklmas iin mabeynden 10 Ekim 1848 tarihinde uygun zaman sorulmu ve 12 Ekim 1848 tarihinde de trenin yaplmas kararlatrlmtr46. Trenin yaplmasndan 14 gn sonra memuriyet menuru dzenlenerek smail Paaya verilmitir47. Nezarete, alma yeri olarak eski Bblde Ticaret Nezaretinin st katndaki daire dzenlenip gerekli eyalarla denerek tahsis edilmi48, nezaretteki yazmalara bakmak zere bir de Tahrirat Mdrl kurulmutur. Meclis-i Vlda smail Paann da iinde bulunduu bir komisyon oluturularak Nafia Nezaretinin grev ve sorumluluklarna dair bir nizamname hazrlanm, ilgili mercilere ilmhaberler gnderilmitir49.
dnemde alan tbbiye mektebine girerek 1840 ylnda doktor olarak mezun olmutur. Sultan II. Mahmutun ocuklar Abdlmecit ve Abdlazizi snnet edince padiah tarafndan takdir edilmi ve tp tahsilini devam ettirmek zere Parise gnderilmitir. Paa, Paristen dndkten sonra, cerrahlk ve eczaclkta uzmanlam, 1845te saniye derecesiyle hekimba olmutur. 1847 tarihinde ehzadenin snnetiliini yapnca la snf- evveli derecesine ykseltilmitir. Daha sonra Tbbiye Mektebi Mdrlne tayin edilen smail Paa, hastanelerin slah edilmesine, ann yaygnlatrlmasna alm ve Ceride-i Tbbiyeyi kurmutur. mr boyunca devlet kademesinde birok grevde bulunan Paa, 1874 ubatnda Bblde Hariciye Nazrl odasnda fel geirmitir. 13 Mart 1874te hastalnn geici olmad anlalarak emekliye sevk edilmi ve 1880 tarihinde vefat etmitir. Yabanc dil bilen paa, siyasetten de anlamaktayd. Her ie lml yaklaan paa, mlayim bir kiilie sahipti. Mehmed Sreyya, Sicill-i Osman, C. I, stanbul 1308, s. 386; Andreas David Mordtman, stanbul ve Yeni Osmanllar, C. I, stanbul 1999, s. 147150; brahim Alaeddin Gvsa, Mehur Adamlar, C. III, stanbul 1933, s. 804; Mehmet Tahir, Osmanl Mellifleri, C. III, stanbul 1342, s. 205206. Baz kaynaklarda smail Paann aslen Sakzl olduu ve 1821 Yunan isyannda Osmanl Devletine esir derek zmirde esir pazarnda satld kaydedilmitir. Andreas David Mordtman, stanbul ve, s. 147. 44 BOA., BEO., A. MKT., nr. 156/59 (27 Za. 1264/25 Ekim 1848); Mehmet Sreyya, Nhbetl Vekayi, s. 182. 45 Vesikann tarihi, nezaretin kuruluundan bir yl sonraya tekabl etmesine ramen belgede, Nafia Nezareti iin tahsis edilen maan 30.000 kuru olduu ifade edilmektedir. BOA., .DH., nr. 189/10576 (19 R. 1265/14 Mart 1849). 46 Nafia Nazr smail Paa ayn zamanda Edirne Valiliini de yrtmekteydi. BOA., .DH., nr. 180/9881 (14 Za. 1264/12 Ekim 1848). Ali Akyldz, mabeynde tren dzenlenmesi iin yazlan yazdan bir iki gn nce Nafia Nezaretinin kurulmu olabileceini belirtmektedir. Mabeyne gnderilen belge 12 Za. 1264/10 Ekim 1848 tarihinde yazldna gre nezaretin 8 ya da 9 Ekimde kurulduu sylenebilir. Ali Akyldz, Reform,s. 141. 47 BOA., BEO., A. MKT., nr. 156/59 (27 Za. 1264/25 Ekim 1848); .DH., nr. 181/9917 (28 Za. 1264/26 Ekim 1848). 48 Sz konusu katta, o sralar Sultanahmet Camii tamir edildiinden adliye mektebi rencileri kalmakta idi. Nezarete tahsis edilen bu dairenin boaltlarak, rencilerin ayn binada uygun olan baka bir daireye nakledilmesi, bu da mmkn deilse Sultanahmet Camiindeki eski yerlerine gitmeleri istenmiti. BOA., BEO., A. MKT., nr. 156/59 (27 Za. 1264/25 Ekim 1848); Ali Akyldz, Reform,s. 141. 49 BOA., .MVL., nr. 137/3770 Leff. 3 (13 R. 1265/8 Mart 1849); Buyruldu Defteri, nr. III, s. 92-95 (29 B.1265/20 Haziran 1849); BEO., A. MKT., nr. 181/34 (19 R. 1265/14 Mart 1849).
128
Nafia Nezaretinin Faaliyet Alanlar Her devlet ve onu oluturan halkn bekas iin ziraat, sanayi ve sanat hususlar byk nem tamaktadr. Osmanl Devletinde bu konular, iyi bir ekilde yrtlmeye allmsa da bilhassa XIX. yzyldan itibaren istenilen dzeye getirilememi bilakis bozulmaya yz tutmutur. Bu sebeple gereken dzenlemeler yaplarak, bahsedilen konularn halk tarafndan yararlanlabilecek bir hale getirilmesi ve ihracat ile ithalat hususlarnn dzenlenmesi iin Nafia Nezareti kurulmutur. lkenin imarnn salanmas ve halkn yaam artlarnn iyiletirilmesi hususlar da nezaretin grevlerindendi. Ancak, nezaretin ncelikli grevi, Osmanl Devletinde tarm, sanayi ve sanatn gelitirilmesine katkda bulunmak ve eya ile emtiann retiminin artrlmas iin gereken almalarn yaplmasn salamaktr. Bu sebeple Meclis-i Vlda 10 maddelik bir rapor hazrlanm ve raporda u hususlara yer verilmitir: 1- Nafia ile ilgili nemli grevlerin istenilene uygun bir ekilde yerine getirilmesi gerekmekteydi. Zamanla baz blgelerde yaplan tevikler netice vermi makine ve fabrikalarn ihdas dnlmtr. Yaplan bu almalarla, eitli makine ve aletlerin retilmesi ve bu aletlerle ziraatn kolaylatrlmas tasarlanmtr. Sanayiyi glendirecek atlmlar sermayeye bal olduundan, sz konusu hususlarn, zamanla yerine getirilmesi kararlatrlmtr. Yaplacak iler, hazinenin durumu dikkate alnarak kolaylk derecesine gre sralanm ve mmkn olduunca dncede kalmayp fiiliyata geirilmesi planlanmtr50. 2- Devlet ve milletin yarar iin yaplacak imar almalarnn finans kayna olarak kurulan Nafia Hazinesi, Meclis-i Vlya balanmtr. mar almalarnn bitirilebilmesi finans kaynaklarna bal olduundan ve sz konusu mal kaynak Nafia Hazinesinden karlanacandan, imar faaliyetlerinde hazinenin durumu dikkate alnmak zorunda idi. Bu sebeple Nafia Nezaretinin glendirilmesi gerekmekteydi. Maddiyata ihtiya duyulduunda, hazinenin durumuna gre, ierii mazbata ve takrir ile Bblye bildirilip Meclisi Vlda mzakere edilerek gereken yardm salanacakt. Nafia Nezareti tarafndan halkn refah iin gereken hususlara dikkat edilecek, imar faaliyetleri hzlandrlacak ve Nafia Hazinesinin gelirlerinin arttrlmas iin almalar yaplacakt. Nafia Nazr, daha nce nafia ile ilgili yaplan almalar (evrak ve raporlar) kurumun bnyesinde toplayarak deerlendirilmesini salayacakt.
BOA., .MVL., nr. 137/3770 Leff. 3 (13 R. 1265/8 Mart 1849); Buyruldu Defteri, nr. III, s. 92-95 (29 B.1265/20 Haziran 1849); BEO., A. MKT., nr. 181/34 (19 R. 1265/14 Mart 1849).
50
129
AZIZTEKDEMIR
3- Nafia ilerinin nemi ve uygun bir ekilde yrtlmesi iin harcanan aba ile byk kazanlar elde edilecei dnlmtr. Bu sebeple nazrn maiyyetinde bu konularn detayl bir ekilde ele alnaca bir meclis oluturulmasnn gerekli olduu sonucuna varlmt. Ticaret Nezaretinin idaresinde bulunan ziraat meclisi, yeleriyle birlikte Nafia Nezareti bnyesine verilmi ve meclisin ismi, nezaretin ad dikkate alnarak Nafia Meclisi olarak deitirilmiti. 4- Ziraat ve iftilik konular, Osmanl Devletinin konumu gereince eitlilik iermekteydi. Meclis azalar lkenin eitli yerlerinde ziraat mdr unvanyla grevlendirilmiti. Nafia Nezareti tarafndan her blgenin toprann ierii ve verimlilii aratrlp ziraat mdrleriyle haberleilerek ahalinin kabiliyetine gre rn yetitirilmesi tevik edilip, verimin arttrlmas salanacakt. Sanayi ve sanata dair bilgiler retilerek bu konularn gelitirilmesine allacakt. Ksaca tarm ileri, sanayi ve sanatn gelitirilmesi, kazanlarnn arttrlp, faydalarnn oaltlmas iin gereken tedbirler alnacakt51. 5- Devlet memleketin imarn ve halknn refahn salamakla ykml olduundan bu grev Nafia Nezaretine verildi. stanbul ve dier vilayetlerde retilen kuma vb. rnlerin ucuz ve kaliteli bir ekilde imal edilmesi ve halkn beenisinin kazanlmasn salamak da nezaretin grevleri arasndayd. Esnaf tevik edilip, sanayi ve sanatta her trl kolaylk salanacak, istenilen ilerleme tamamlanarak retilen eyann deeri arttrlacakt. 6- Bina yapm, nemli meseleler arasnda bulunduundan Meclis-i Vlda uzun mzakerelere sebep olmutur. Bina inasnda karlalan glklerin atlatlmas ile ilgili bulunan zmler ve yaplan binalarn tehlikelerden korunabilmesi gibi konular mzakere edilmitir. Mzakereler neticesinde ta binalarn, ahap binalara gre daha dayankl olduu kansna varlmtr. Bu durumlar gz nne alndnda ina hakknda, zel kanunlarn kaleme alnmasnn gerektii grlmtr. na konusunun nafia ile alakal olmas, nezaretin idaresinde bulunmasn gerektirmekteydi. Bu sebeple ebniye kanunlarnn bir sureti de Nafia Meclisine gnderilmi, ilerin yrtlmesinde Nafia Nezareti ve Nafia Meclisinin daha fazla itina gstermesi istenmitir. Tamir edilen veya yeniden ina edilen devlet binalarnn mimari usule uygun olarak keif ve muayenelerinin yaplmasna dikkat edilmitir. Keifler yaplrken zen gsterilmemesinden dolay yaplm olan binalarn tamiri
51
130
srasnda, ikinci defa yaplan keiflerinde, farkllklar gze arpmtr. na edilen binalarn mevsiminde yaplmamas ve ina srasnda memurlarn gerekli malzemelere dikkat etmemesi, hazinenin zarara uramasna yol amtr. Bu sebeple Nafia Nezaretinin dikkati ekilmi ve bu konuya zen gstermesi talep edilmitir. naat balamadan nce konunun bilirkiilerle mzakere edilerek mevsimlere dikkat edilmesi, yaplan keiflerde binann salamlyla beraber, hazinenin yararnn da gz nnde bulundurulmas istenmitir. Ebniye ilerinin Nafia Nezareti idaresine girmesiyle Ebniye Mdr, Ebniye Mimarlar, Ebniye Meclisi gibi kurum ve memurlarn Nafia Nezaretinin idaresinde bulunmas gerekmitir. Bu sebeple Ebniye Mdrl, Ebniye Muavinliine dntrlm ve bina inas iin, Nafia Nezaretine bavurulmas kararlatrlmtr. Bundan byle stanbul ve stanbul dndaki imar faaliyetlerinin kanunlara gre yaplmas tasarlanmtr52. Ebniye ile ilgili konular gereine gre Bblden Nafia Nezaretine havale edilir, Ebniye Meclisinde yaplan mzakerelerin neticesinde yazlan mazbatalar Nafia Meclisinde de grlp incelendikten sonra Nafia Nezareti tarafndan Bblye takdim edilirdi. Daha sonra yaplmas gerekenler hakknda verilen irade Nafia Nezaretine bildirilirdi. Bina imar iin yaplacak almalarnda halkn yararnn yannda hazinenin de menfaatinin gzetilmesi istenmi, fakat baz durumlar istisna tutulmutur. Mesela tamir ve ina olunacak binalara gerekli olan malzemelerin aciliyeti durumunda, malzeme deerinden fazla fiyata alnabilmesi iin izin verilmitir. Bu ekilde tasarruf yaplamayp masrafn artt grnmekteyse de, iin bitirilmesine daha fazla nem verildii ortaya kmtr. Tasarruf yaplmasna dikkat edilse de, binalara gerekli malzemelerin temiz, salam ve fiyatnn ucuzluu gibi meselelerin mzakere edilerek, alnan karara gre yrtlmesi kabul edilmitir. Konunun sonradan hatrlanacak noktalarnn, iler ertelenmeden uygun bir ekilde yaplmas, en iyi ekilde fasnn gzetilerek kolaylk salanabilmesi ve her eklin dnlerek en uygun fiyat ile imarn ilerletilmesi iin allmas istenmitir. Osmanl Devletinde mimariyi bilen kalfa vs ebniye takmnn bulunmasna ramen, baz konulardaki yetersizlikleri sebebiyle yabanc kalfalara mracaat edilmek zorunda kalnmtr. Ebniye Mdr ve Nafia Meclisi, nezaretin idaresi altnda bulunduundan bu hususlarda grlen tm eksikliklerin giderilmesi ve gereken her hususun mimarinin faydas iin getirilmesi kararlatrlmtr53.
52
BOA., .MVL., nr. 137/3770 Leff. 3 (13 R. 1265/8 Mart 1849); Buyruldu Defteri, nr. III, s. 92-95 (29 B.1265/20 Haziran 1849); BEO., A. MKT., nr. 181/34 (19 R. 1265/14 Mart 1849). 53 BOA., .MVL., nr. 137/3770 Leff. 3 (13 R. 1265/8 Mart 1849); Buyruldu Defteri, nr. III, s. 92-95 (29 B.1265/20 Haziran 1849); BEO., A. MKT., nr. 181/34 (19 R. 1265/14 Mart 1849).
131
AZIZTEKDEMIR
Osmanl Devletinde her sene stanbul ve tarada yaplmakta olan devlet binalar, Nafia Nezaretinin gzetimine havale edilmiti. Yaplacak olan devlet binalarnn kefinden sonra inas iin gerekli malzemenin hilesiz bir ekilde temin edilmesi kararlatrlmtr. Keifte, yaplacak binann salam olmasna zen gsterilmesi ve fazla masraf kmamasna dikkat edilerek, evreye zarar verilmemesi iin itina gsterilmesi istenmitir. Tarada yaplan devlet binalarnn kefine ihtiya duyulduu zaman Ebniye Meclisinden mimar kalfalar ve mhendislerin gnderilmesi ile bina iin gerekli eyalarn tutarnn renilmesi mmkn olmutur. Gnderilen kii sadece keif yapmakla kalmam, ayn zamanda Nafia Nezareti tarafndan srekli kullanlan malzemelerin fiyat ve tutarnn renilmesi iini de stlenmitir. Bununla birlikte gerekli olan imar faaliyetlerinde, almalarn hzlandrlmas iin de aba sarf etmitir. Gerek devlet binalar ve gerek ahslara ait binalar hakknda ortaya kan sorunlar Bblden Nafia Nezaretine havale olunmutur. Bina stanbulda ise bizzat gidilerek keif ileminin yaplmas, tarada ise gerektii ekilde memur gnderilip mahede edilerek uygunluuna baklmas istenmitir. Bu durum Ebniye Meclisinde grldkten sonra gerekirse Nafia Meclisinde de mzakere edilip mazbatasnn dzenlenerek, Bblye danlmas kararlatrlmtr. na almalarnda asl dikkat edilmesi gereken en nemli nokta ise, inaatn mevsiminde yaplmas idi. Bu konuda her devlet binas hakknda yaplan mtalaalarn Nafia Nezaretine havale edilmesi, inaata balama zaman nezaret tarafndan bildirilmedike, inaatn balamasna izin verilmemesi istenmitir. Tarada olan kprlerin, ana yol zerinde olanlarnn tamiri gerekli ise giderlerinin Nafia Hazinesinden karlanmas, sapa blgelerde olan kprlerin, bir vakfa bal ise vakftan, vakf yoksa hayr sahipleri vastasyla, o da mmkn olmuyorsa masrafnn ahali tarafndan karlanmas ve tara meclisleri tarafndan yaptrlmas kararlatrlmtr. Bu da olmazsa ihtiyaca gre Nafia Hazinesinden yardm istenmesi kararlatrlm, bylece tarada bulunan bu tip kprlerin de tamiri Nafia Nezaretine havale edilmitir. Ebniye ve Nafia Meclislerinde mzakere edilerek alnan karar mazbata ile bildirilecekti. zin tezkeresi alndktan sonra Maliye Nezareti ile de haberleilerek gereken yaplacakt. Yaplacak binalarn kefinde grevli olanlarn baz usullere aykr hareket ettikleri tespit edildiinden bunlarn gerekli ekilde dzenlenmesine dair ieriin, mtalaa edilip, aklanmas istenmekteydi. Ebniye nizamnn dnda deiik ekillerde devlet ve milletin yarar iin gerekli olan hususlar hatrlanrsa, Ebniye ve Nafia Meclislerinde en ince teferruatna kadar mzakere edilerek Bblden izin alnmas gerekmekteydi.
132
7- Ormanlar zerine devlet bnyesinde hazrlanacak kanunlar byk nem tamaktadr. zel kanunlar var ise de zen gsterilmemektedir. zel kanunlara baklarak bu konu dzene konulur ve laykyla yrtlrse, devletin yararna olacaktr. Orman konusunun Nafia Nezaretinin idaresine verilmesi gerektiinden orman fenni zerine yaynlanm olan mevcut eserlere ve kanunlara baklarak Osmanl Devleti snrlar iinde bulunan ormanlarn, yaplandrlmas gerekmekteydi. Yaplan almalar sonucu oluturulan metinler, sylenilen sebeplere bal ise de, Nafia Meclisinde mzakere olunduktan sonra Meclis-i Vlda mtalaa edilerek, yaplacak almalar iin izin istenmitir. Gerek Tersane-i mire gerekse resmi binalar ve millet iin gerekli olan kereste ile beraber odun kesim ekilleri ve nakledilmesi hakknda, gerekli olan kolaylklarn salanmas dnlmtr. Tersane-i mire iin baz dalardan her sene kesilerek indirilen kereste iin tersanede zel kanunlar hazrlanmtr. Orman konusunun da Nafia Nezareti idaresine verilmesiyle, Osmanl Devletinde bulunan ormanlarda meydana gelen kiralamalarn, gereksiz kesimlerin engellenmesi, sahillerde ve uygun olan blgelerde orman yetitirilmesi iin her trl kolayln salanmas dnlmtr. Bu dnce Tersane-i mire tarafndan da desteklenmitir. Bundan byle irade buyrulduu zaman tersanece olan kanunlar eskiden olduu gibi yrtlmek zere, orman konusunun Nafia Nezaretine havale edilmesi, nceden hazrlanm olan orman nizamna dair evrak ve kaytlarn nerede ve ne surette ise Nafia Nezareti tarafndan toplanmas istenmitir. Eski kanunlarn, ihtiya duyulan zaman, durum ve ileri dzenleyecek bir ekilde tamamlanmasna karar verilmitir. Orman bulunan blgelerin durumlarnn, Nafia Nezareti tarafndan etraflca incelenip her birinin blgesine gre ne surette dzenlenmesi gerekiyorsa, Nafia Meclisinde kararlatrlp Meclis-i Vlda mtalaa edildikten sonra gereinin yaplmasna karar verilmitir54. 8- stanbulda gerekli olan yerlerde kaldrmlarn her sene zabtiye miri ve ihtisab nazr tarafndan tamir edilip dzenlenmesi byk masraflara sebep olmaktayd. Bu masraf maliye hazinesinden karlanmakta ise de yaplan kaldrmlar ksa zamanda bozulmakta, yaplan masraf da heba olmakta idi. Kaldrmlarn Avrupa kaldrmlarna benzer bir ekilde yaplmas tecrbe edilmise de maliyetinin masrafl olmas ve yapm srasnda suyollar ve lamlarn, yolu kapatmas sebebiyle bu usuln terk edilmesine karar verilmitir. Kaldrmlar, ufak tefek talar, kiremit paralar ve topraktan yaplm, bu da kaldrmlarn dayanksz ve gayet irkin grnmesine sebep olmutur. Meclis-i Vlda mzakere edilen bu husus u
54
133
AZIZTEKDEMIR
ekilde neticeye balanmt. Yaplacak olan kaldrmlarn salam bir ekilde yaplmas tasarlanm, ehil kiilerin maa balanarak zel kaldrm memuru olarak atanmasna karar verilmi ve memurun idaresi altna da yine maal grevlilerin verilmesi uygun grlmtr. Bu grevlilerin sokaklar gezerek kaldrmlardan kan talar yerine koymas, bozuk yerleri onarmas kararlatrlmtr. Bu konuda gerekli hususlar, Nafia Nezareti tarafndan yaplan mtalaalarla, uygun bir ekilde dzenlendikten sonra faaliyete geilmesi dnlmtr. Toplanan Nafia Meclisinde yaplan mtalaalarda hatrlanan noktalar olur ise mazbata ile aklanarak danlmas istenmitir. 9- stanbul civarnda ok sayda bulunan bendler ve suyollarnda yedi gn yirmi drt saat sknt ekilmitir. Sebepsiz bir ekilde meydana gelen yangnlarn, suyollarndaki arzalar beraberinde getirmesi, insanlar aresiz brakmtr. Yangnlarn hzl bir ekilde sndrlememesi, gereken dzenlemelerin yaplmam olmasna balanmtr. Bendlerde uzun bir mddetten beri dzenli olarak temizlik yaplmadndan amur artmt. Bunlara ilave edilen lamlarn da bozulmas ile btn stanbulun yk bendlere kalmt. Bendlerin temizlenmesi ve sonradan ilave edilen lamlarn tamiri dnlm, yaplan ilk ve son keiflerde eitli ihtilaflar ortaya km ve su konusu zaruri ihtiyalarn en nemlisi olduundan, bu problemin en ksa zamanda zlmesi iin, Nafia Nezaretinin idaresine verilmitir. Su konusu Evkaf- Hmayun hazinesinin idaresinde olup tamir ve dzenlenmesinin de bu kurum tarafndan yaplmas gerekmekteyse de Nafia Nezaretinin idaresine verilmesinin doru olaca kanaatine varlmtr. Eskiden bendlerin temizlenmesi konusunda, ehrin civarnda bulunan baz kaza ve ky ahalisine baz ykmllkler verilmise de Tanzimat Ferman ile bu ykmllkler kaldrlmtr. Yalnz temizlenme, dzenlenme ve tamir ileri uygun cret ile ameleye verilmekte olduundan, bendlerin korunmas, temizlenmesi, yaplan ilavelerin yeterlilii, yaplan masraflarn idaresi ve gerekli artlarn yerine getirilerek kolaylklarn salanmas gibi konular, yaplan mzakereler sonucunda Nafia Nezaretine mazbata ile beyan edilerek izin alnmasna karar verilmitir. Bu artlar gz nnde bulundurulduunda, Su Nezareti ile meclisinin de, Nafia Nezareti idaresine verilmesi gerektii beyan edilmitir55. Bu konu gibi nemli bir meselede, birok problemle karlalaca nceden dnlmt. Problemlerin zmlenmesi gerektiinden bu konuda meydana gelecek tm nafia meseleleri ve nemli konular Nafia
55
134
Meclisinde mzakere edilerek sras ile Bblye sorulmutur. Burada aklanm olan hususlarn Nafia Nezaretinin esas grevlerinden olduu Divn- Hmayun kalemine kaydedilmitir. Gerekli konulara ve yaplmas gereken ilere balanmas iin Nafia Nezaretine mracaat edilerek maliye hazinesine ve ieriinin anlalmas iin gerekli mahallere ilmhaberlerin gnderilmesi Meclis-i Vl'dan mazbata ile aklanmtr. lerin bir an nce yaplp bitirilmesi Nafia Hazinesinin ekonomik durumuna bal idi. Nafiann ilerinin ilerlemesi yaplacak yardmlara bal olduundan, bu yardmlarn da ister istemez Nafia Hazinesinden karlanacandan hazinenin ekonomik durumu dikkate alnmtr. Bu sebeple Nafia Nazrndan hazinenin gelirini artrmak iin gerekli aratrmalar yapmas istenmitir. Nafia Nezaretinin bu konularda kuvvetlendirilmesi ve yardm gerektiinde, hazinenin durumuna gre, ierii mazbata ve takrir ile Bblye bildirilip Meclis-i Vlda mzakere edilerek gereken yardmn salanmas uygun grlmtr. Btn bu ilerin zm iin Nafia Hazinesinin durumu gz nnde bulundurulmas ve ilerin nemlilik derecesine gre sraya konulmas art koulmutur. Nafia Nezareti tarafndan halkn refah iin gereken hususlara dikkat edilmesi, imar faaliyetlerinin hzlandrlmas ve Nafia Hazinesinin gelirlerinin arttrlmas iin almalar yaplmtr. Nafia nazrndan da nafia ile ilgili, daha nce yaplm almalar (evrak ve raporlar), kurumun bnyesinde toplayarak deerlendirmesi istenmitir56. 18481870 Yllar Arasnda Nafia Nezareti ile lgili Gelimeler Yukarda izah edildii gibi, nizamname hazrlanrken her ey en ince ayrntsna kadar dnlm nezaretin grevleri belirlenmiti. Fakat nizamname yrrle girdikten ksa bir sre sonra Ticaret Nazr Sleyman Paa Kaptan- Deryala atanm ve Ticaret Nezareti de Nafia Nezaretine ilhak edilerek Ticaret Nezareti adyla smail Paann idaresine verilmitir57. smail Paaya 40.000 kuru maa balanm, yetmedii takdirde 10.000 kuru daha ilave edilerek 50.000 kurua ykseltilmesine karar verilmitir. Sleyman Paadan kalan vkelalk nian smail Paaya verilerek kendisinde bulunan vezaret nian hazineye gnderilmitir58. Yaplan bu dzenleme ile hem ticaret, hem de nafia ilerine bakt iin nezaretin
BOA., .MVL., nr. 137/3770 (12 R. 1265/8 Mart 1849); BOA.,Buyruldu Defteri, nr. III, s. 9295 (29 B.1265/20 Haziran 1849). 57 BOA., .DH.,nr. 189/10576 (19 R. 1265/14 Mart 1849); A. DVN. MHM., nr. 7/23 (22 R. 1265/17 Mart 1849); Sarkiz Karako, Klliyt- Kavnn, nr. 4335 (19 R. 1265/14 Mart 1849); Takvim-i Vekayi, nr. 404, s. 1 (23 Ca. 1265/16 Nisan 1849); Trk Ziraat Tarihine Bir Bak, (Birinci Ky ve Ziraat Kongresi Yayn), Devlet Basmevi, stanbul 1938,s. 92. 58 BOA., .DH., nr. 189/10576 (19 R. 1265/14 Mart 1849).
56
135
AZIZTEKDEMIR
yazmalar oaldndan Ticaret Bakitabeti kaldrlarak59 yerine nafia ve ticarete dair tm evrakn ilemlerini yrtmek zere Ticaret Mektupuluu kurulmutur. Nafia Tahrirat Mdr Said Hikmet Bey saniye snf- sani derecesine ykseltilerek, 4.000 kuru maala Ticaret Mektupuluuna atanmtr60. Ticaret Nezareti ile Nafia Nezaretinin birlemesi, ilerin younlamasna ve bu ilerin yrtlmesi iin ok sayda adamn istihdam edilmesine sebep olmutur61. Uzun bir sre ticaret ve nafia ileri birlikte idare edilmitir. Hatta Ethem Paann62 ikinci Ticaret Nazrl dneminde Maarif Nazr Nevres Paann Bursa mutasarrflna atanmas ile Maarif Nezareti, Maarif Meclisine ilave grev olarak verilmitir. Tm okullarn ve Takvimhane ilerinin Maarif Nezaretine balanmas nezaretin dzenini bozmu, Maarif Meclisine havale edilecek meselelerin ve taradan gelecek ihtilafl konularn mzakere edilmesi iin ne zaman ne de mekan kalmtr. Bu sebeple Maarif dairesi Ticarethaneye nakledilip, Ticaret nazr Ethem Paann da bu konuda bilgi ve tecrbe sahibi olmas gz nnde bulundurularak maarifle ilgili konular, paaya ilave grev olarak verilmitir63. Bir sre sonra Maarif ve Nafia nezaretleri gibi banka ilerinin de Ticaret Nezareti idaresine verilmesi, ilerin artmasna neden olmu, nezaret idare edilemez hale gelmitir. Bu
Ticaret Bakitabetinde bulunan Rauf Efendinin baz sebepler gstererek istifa etmesinden sonra Ticarethanenin, yaz ilerinin birikerek oalmas da, Ticaret Bakitabetliinin kaldrlmasnda rol oynamtr. BOA., .DH., nr. 191/10754 (19 Ca. 1265/12 Nisan 1849). 60 BOA., .DH., nr. 191/10754 (19 Ca. 1265/12 Nisan 1849); A. DVN., nr. 51/83 (23 Ca. 1265/16 Nisan 1849). 61 BOA., .DH., nr. 189/10576 (19 R. 1265/14 Mart 1849). 62 Sakzl olan Paa, 1818 ylnda domu sonradan Mslman olmutur. Ailesi fakir olduundan ocukken stanbula gnderilmi ve Hsrev Paann konana kle olarak yerletirilmitir. Hsrev Paa, Ethem brahimin zeki ve gayretli olduunu grnce tahsilini tamamlamas iin Parise gndermitir. Franszca renimini tamamladktan sonra Hsrev Paann istei zerine Maden Mektebine girmi, daha sonra Fransa, Almanya ve svirede staj yapmtr. Ethem Paa Avrupada geirdii on yllk sreden sonra stanbula dndnde, Erkn- Harbiye yzbalna atanm, ksa zamanda Miralayla ykselmitir. Paa, Miralayla ykseldikten sonra Gmhacky ve Keban madenlerine mdrlk grevi ile gnderilmitir. Rumca ve Franszca bilen paa, tabi ilimlere vakft. Drst, sert mizal ve edip olan paann nafia ilerinde yapt hizmetler vlmeye deerdir. Mehmed Sreyya, Sicilli Osman, C. IV, s. 844845; Ethem Paa hakknda detayl bilgi iin bkz. Mehmet Memduh, Esvat- Sudur, zmir 1328, s. 31-32; Mehmet Zeki Pakaln, Son Sadrazamlar ve Bavekiller, C. II, stanbul 1942, s. 401-477; bnlemin Mahmut Kemal nal, Son Sadrazamlar, C. I, stanbul 1964, s. 600-635; Mufassal Osmanl Tarihi, C.VI., s. 3425-3426; Mahir Aydn, Ethem Paa, brahim, DA, C. X, stanbul 1994, s.418-420; brahim Alaeddin Gvsa, Mehur Adamlar, C. II, stanbul 1933, s. 437-438. A. D. Mordtman, stanbul, C. II, s. 393-394. Paann doum tarihi hakknda ihtilaf bulunmaktadr. Baz eserler paann doum tarihini 1238/1823 olarak vermektedirler. Osman Nuri, Abdlhamd-i Sn ve Devri Saltanat (Hayat- Hususiye ve Siyasiyesi), stanbul 1327, s. 162. 63 BOA., .DH., nr. 504/34292 (9 N. 1279/28 ubat 1863).
59
136
sebeple Maarif, Nafia ve Banka hususlar Nafia Nezaretinin idaresi altnda birletirilmi ve Ethem Paann idaresine verilmitir64. Ticaret Nezaretinin de bu kurumlardan ayrlarak Safvet Paann idaresine verilmesi ile iki nezaret bir kez daha ayrlmtr65. Ticaret ve Nafia Nezaretleri yaklak iki yl ayr olarak idare edildikten sonra Safvet Paann Paris sefaretine tayin edilmesi ile nezaretler 16 Mart 1865 tarihinde bir kez daha birletirilmi ve Ethem Paann idaresine verilmitir. Fakat Nafia Nezaretinin idaresi altnda bulunan Maarif Nezareti, Nafia Nezaretinden ayrlarak Nevres Paann idaresine verilmitir66. Ticaret ve Nafia nezaretleri ile Meadin Meclisinin Ethem Paann idaresine verilmesinden 15 ay sonra, bu kurumlarn ilerinin fazla olmas sebep gsterilerek nafia, maden, maabir ve ebniye ileri Nafia Nezaretinin idaresi altnda birletirilmitir. 19 Haziran 1866 tarihinde de Ticaret Nezaretinden ayrlm ve bu konulara ehil olan Halil Paann idaresine verilmitir67. Ticaret Nezareti ile Ziraat ileri de Ethem Paann idaresinde kalmtr68. Yaplan deiikliklerden drt gn sonra 23 Haziran 1866 tarihinde Ticaret Nezareti de Halil Paann idaresine verilmi69 ve iki nezaret bir kez daha birletirilmitir. Bu tarihten sonra da birletirilip, ayrlmalar grlmektedir. ki nezaretin ilerinin bir biri ile alakal olmas nezaretlerin birletirilme nedenlerinden biridir. Sk sk birletirilip ayrlmas, nezaretleme srecinde yaanan skntlardan kaynaklanmaktadr. Nafia Nezaretinin 1870 Tarihli Nizamnamesi Ticaret ve Nafia Nezaretleri Mart 1868e kadar bazen birlikte, bazen de mstakil olarak idare edilmitir. Bu sreten sonra Nafia ve Banka nezaretleri, Ticaret Nezaretinden ayrlarak bl derecesi ile Posta ve Telgrafhane Nazr Agaton Efendinin70 idaresine verilmitir71. Yaklak iki
BOA., BEO., A. MKT. MHM., nr. 266/11 (28 Z. 1279/16 Haziran 1863). BOA., .DH., nr. 508/34600 (25 Z. 1279/13 Haziran 1863). 66 BOA., .DH., nr. 534/37055 (18 L. 1281/16 Mart 1865); Sarkiz Karako, Klliyt- Kavnn, nr. 4681(18 L. 1281/16 Mart 1865). 67 Takvim-i Ticaret, S. 21, s. 1 (10 S. 1283/24 Haziran 1866). 68 BOA., .DH., nr. 550/38285 (5 S. 1283/19 Haziran 1866); BEO., A. MKT. MHM, nr. 358/62 (5 S. 1283/19 Haziran 1866). 69 BOA., BEO., A. MKT. MHM, nr. 359/3 (11 S. 1283/25 Haziran 1866); bnlemin Mahmut Kemal nal, Son Sadr, C. II, s. 607-608. (9 S. 1283). 70 Agaton Efendi, 1276 sonlarnda (1860 ortalar) Meclis-i Hazaine aza olarak atanmtr. 1278 balarnda (1861 ortalar) bu meclisin lavedilmesi ile bota kalmtr. M. 1280/ Temmuz 1863te Divan- Muhasebat kurulunca buraya aza olarak tayin edilmitir. R. 1281/Eyll 1864te telgraf, C. 1282/Kasm 1865te de posta mdrl kendisine ilave grev olarak verilmitir. Za. 1283/ Mart 1867de Pariste iken derecesi blya ykseltilerek nafia
65 64
137
AZIZTEKDEMIR
ay Agaton Efendinin idaresinde kalan Nafia Nezaretine Mays 1868 tarihinde Davut Paa72 tayin edilmiir73. 15 Temmuz 1868 tarihinde Nafia Nazr Davut Paann 1,52 ay sreyle Avrupaya gnderilmesi sebebi ile Nafia Nezaretine vekleten Ticaret Nazr Kabuli Paa atanmtr74. Bu dnemde Nafia Nezaretine, telgraf maadin, posta idareleri ilhak edilmi ve nezaret mstakil hale getirilmitir.75 Mstakil hale gelen nezaretin ileri her geen gn artmasna ramen memur ve katip eksii bulunmaktayd. Bu eksikliklerin giderilebilmesi iin mzakerelerde bulunularak, gerekli olan dzen ve idarenin oluturulmas gerekmekteydi. Bu sebeple ehil olmas ve aranan zellikleri tamas sebebiyle ra-y Devlet azasndan Ali Bey Maabir Meclisinin bakanln da birlikte yrtmek zere mstearla getirilmitir. Ali Beyin derecesi la snf- sanisinden, snf- evvele ykseltilip 10.000 kuru maa balanmtr76. Yaklak 2,5 yl Davut Paann idaresinde mstakil olarak idare edilen Nafia Nezareti iin 2 ubat 1870 tarihinde bir nizamname hazrlanm ve nezaretin tekilat yaps ekillendirilmiti. 2 fasl 15 maddeden oluan nizamnamede nezaretin idari birimleri ile grevlerini u ekilde belirlemitir. Nafia Nezareti tarik, maabir, demiryollar, maden, posta ve telgraf idarelerinden olumaktadr. Nezaret, nazrn idaresinde olup maiyetinde mstear, kalemleriyle birlikte bir mektupu, muhasebeci, maabir- madendemiryollar ileri iin fen muavini namyla bir bamhendis ve bir de fabrikalar memuru bulunmaktadr. Nezaretin idaresinde Meclis-i Nafia ismiyle bir meclis olup bakanl mstear tarafndan yaplmaktadr. Azalar arasnda tarik, maabir, demiryollar, maden, posta ve telgraf mdrleri ile
nazrlna getirilmi ve vkeladan olmutur. Agaton Efendi Meclis-i Hasa giren ilk Hristiyandr. Fakat hastal sebebi ile greve balayamadan 11 Muharrem 1284/ 15 Mays 1867 tarihinde Pariste vefat etmitir. Mehmet Sreyya, Sicilli Osman, C. IV, s. 830, 874. 71 Mehmet Sreyya, Sicilli Osman, C. IV, s. 830; Salname-i Devlet-i lye-i Osmaniye (SDAO), Sene 1285, s. 35. 72 Davut Paa Katolik olup hariciyeden yetiti. Katip ve telgraf mdrl yapmtr. 1277 balarnda (1860 ortalar) Telgraf mdr, 1277 sonlarnda (1861 ortalarnda) vezir rtbesi ile yeni kurulan Cebel-i Lbnan sancana mutasarrf olarak atanmtr. 1284 balarnda (1867 ortalar) nafia nazrlna atanm, Ra. 1288/Haziran 1871 tarihinde azledilerek vezirlii elinden alnmtr. 1292/1875 ylnda Avrupada vefat etmitir. Mehmet Sreyya, Sicilli Osman,C. IV, s. 830, 874. 73 Mehmet Sreyya, Sicilli Osman, C. IV, s. 830; SDAO, Sene 1286, s. 36; Y. G. ark, Trk Devleti Hizmetinde Ermeniler, Yeni Matbaa, stanbul 1953, s. 191192. Ayn eserin yeni basks iin bkz. Rahip Y.G. arkcyan, Trk Devleti Hizmetinde Ermeniler, Kesit Yaynlar, stanbul 2006, s. 130131. 74 BOA., BEO., A. MKT. MHM, nr. 413/60 (24 Ra. 1285/15 Temmuz 1868). 75 BOA., .DH., nr. 599/41734 Leff 2 (22 C. 1286/29 Eyll 1869). 76 BOA., .DH., nr. 599/41734 Leff 2 (22 C. 1286/29 Eyll 1869).
138
bamhendis ve fabrikalar memuru bulunmaktadr. Ayrca nezaretin idaresinde mhendis ve fen memurlar yetitirmek amac ile Hendese-i Mlkiye ve Kondktr mektepleri bulunmaktadr. Nezaretin idari birimleri yani mtear, mdr, mhendis, muavin ve muhasebeci, Bblnin izni zere irade-i seniye ile tayin edilirdi. dari birimlerin grevlerine ksaca deinecek olursak: Nazr, ncelikle atamalar irade-i seniyeye bal olmayan memurlar, btesi, snr ve nezaretin nizamlar dahilinde olarak tayin eder, maa ve harcrahlar ile devreden masraflar bir takrir ile dorudan Maliye Nezaretine bildirir. Nafia memurlar hakknda grevlerinden dolay valiler tarafndan yaplan beyanatlar ve ikyetler dinlenilip aratrlarak gerekenlerin yaplmasn salar. Nafia ile alakal imalata dair takdim edilen yani Bbl tarafndan kabul edilerek gerekli muameleleri yaplan ve tahsisat da gsterilen hususlarn yaplarak ina edilmesine nezaret eder. malatn fen yn hakknda gereken talimat valiler vastas ile mhendislere ulatrr. Nezaretin uhdesi altnda bulunan idarelerin btelerini Bblye bildirir ve tasdik edilenler iin gerekenleri yapar. Bbl tarafndan kabul edilip tasdiklenmi olan umum nizamlarn hkmlerini yerine getirir. Bblnin imtiyaza dair olup, esasen kabul ettii konular mtalaa edip aratrr ve fen ile alakal olan ynlerini de belirleyip Bblye takdim eder. Her sene, her idarenin ilerinin durumuyla ilgili ortaya kan masraflar, elde edilen rn ve imalat iin yaplan eitli giriimleri aklayan mazbatay dzenleyerek Bblye takdim eder. Mhendis ve fen memuru yetitiren eitli mekteplerin idaresine bakar. Mstear, nazrn mavir ve muavini olup nazrn olmad zamanlarda Bblnin izni ile nezarete vekalet eder ve nazr kendi grevlerinden hangilerini daimi ya da geici bir ekilde msteara ihale ederse onlar yerine getirir. Nafia Meclisine de bakanlk eder. Mdrler, amiri olduu idarenin memurlarndan sorumludur. Her idare mdr grevlerini yerine getirmekle mkellef olup idaresi altndaki ilerin yrtlmesinde ve maa iin ayrlan bteyi kontrol etmekle grevlidir. Ayrca kanunlarn kendine ykledii grevleri ve nezaretten ald emirleri yerine getirmekle ykmldr. Her mdrn idaresi altnda yeterli derecede mfetti bulunmas kararlatrlmtr. Bu mdriyetlere havale edilen meselelerin aratrlmas ve bir neticeye balanmas iin mdrn bakanlnda olmak zere o idare mhendislerinden oluan bir meclis oluturulmas, stanbulda bulunan mfettilerin de bu meclisin azalar arasnda saylmas uygun grlmtr. Sadece Maden Meclisinde ba enicinin de azalk yapmas kabul edilmitir.
139
AZIZTEKDEMIR
dare mdrleri, ncelikle kabiliyetli olan mlazmlarn hak ettii grevlerde istihdam edilmesini nezarete arz eder. malatla alakal raporlar inceleyip ilgili olan maddeleri dzenleyerek dorudan memurlara ulatrr. daresinin btesini dzenler. Kanunlara uygun teebbsleri ya da imalat sektr hakkndaki ruhsat dilekelerine dair yazmalar inceler. Kumpanyalarn iane ve kazanlar ile ilgili muhasebeleri inceler. daresinin durumu ile ilgili bilgileri ve ihtiyalarn ieren raporlar verir. Nafia Meclisine azalk yapar. Mhendislerin (Muavin mhendislerin) grevi, tm imalatn faaliyetleri ile yaplan dzenlemelerin sebeplerini inceleyerek yazl bir ekilde aklama yapmaktr. Bunun dnda rencilerin, eitli fen hizmetlerine ve imaliye zerine yaplan imtihanlar sonucunda hangi branta baarl olursa o ynde diplomasn vermek. Hendese-i Mlkiye mektebinin slahat meclisi azas sfat ile retme usullerinin gelitirilmesi iin almak. Fen ile alakal talimname-i umumiyeleri incelemek ya da dzenlemek. eitli imtiyazlarn durumlarna dair raporlar hazrlamak. Osmanl Devletinde bulunan tm ehirler, nehirler, madenler yollar, sanayi, telgraf ve postaya dair elde edilen bilgiler ile gerekli olan haritalar izmek ve dzenlemek. Gerek Osmanl Devleti dahilinde gerek yabanc memleketlerde kendilerine havale edilen konular ve teftileri yerine getirmek. Nafia Meclisine azalk yapmak gibi grevlerle ykmldr. Nafia Meclisinin grevleri arasnda, istihdam edilecek memurlarn seilme ekilleri ve grevleri ile tm idarelerin nizamlarn belirlemek, Hendese-i Mlkiye Mektebinin kurulmasn, imtiyaz layihalarn ve kumpanyalarn imtiyazlarn dzenlemek saylabilir. Ayrca Nafia Meclisi, Bbl tarafndan incelendikten sonra tasdik edilebilecek finans yardmn inceleyerek hesaplar dzenlerdi. Bir dier grevi ise nezaret tarafndan havale edilen tm hususlar grp mzakere ederek, ilave edilecek grleri ve karar mazbata ile arz ve ifade etmekti. Mektupu, nezaretle alakal yazlar yazmak, mahallerine gndermek, idaresinde bulunan ve grevleri birbirinden ayrt edilen kalem memurlarn istihdam etmekle grevlidir. Muhasebeci nezaretin ve uhdesinde bulunan idarelerin tm gelir ve masraflarn inceledikten sonra, neticeleri nezaretin tasdikine arz etmekle ykmldr. Hendese-i Mlkiye mektebinin kurulmasnn amac kiilere ilmi ve ameli dersler okutup, eitmek ve mektebi baar ile bitirenleri eitli hizmetlerde istihdam etmektir. Bunun dnda bir de kondktr mektebi alarak, gerek bu mektep ve gerek stanbul civarnda yaplmakta olan yollar iin amele
140
reisleri yetitirilecek, yol bekileri yetitirmee zel amele postalar da ihdas olunacaktr. Mhendislerin tahsillerine kolaylk salamak iin mektepte bir de ktphane alacak tedarik edilecek model, alet ve edavat mahallinde korunacaktr. Ksaca mhendislere gerekli ve bilhassa dahili memlekette yaplacak ilerin tarifnameleriyle, imalat- resim ve rneklerini hazrlayacaktr77. Yukarda alma kalemlerini akladmz Nafia Nezareti, bir sre mstakil olarak faaliyetlerini srdrm ve 12 Eyll 1871 tarihinde tekrar Ticaret Nezareti ile birletirilerek Ethem Paann idaresine verilmitir78. Birletirilen nezaretler bu dnemde de ancak dokuz ay birlikte idare edilebilmitir. 17 Haziran 1872 tarihinde Nafia Nezaretinin ilerinin ok olduu, dolays ile Ticaret Nezareti ile birlikte idare edilmesinin birok zorluklara ve ilerin ertelenmesine sebep olduu ifade edilerek Ticaret Nezareti ile Nafia Nezareti bir kez daha ayrlmtr. Nafia Nezareti Ethem Paann idaresinde kalm, Ticaret Nezareti de Mahmut Celaleddin Paann idaresine verilmitir79. Tanzimatla birlikte imar faaliyetlerinin finans kayna olarak kurulan Nafia Hazinesi bir sre sonra Nafia Nezaretinin kurulmasna vesile olmutur. Nafia Nezaretinin kurulmas ile Osmanl Devletindeki imar faaliyetleri merkezden idare edilmeye balanmtr. Fakat Nafia Nezareti ksa bir sre sonra Ticaret Nezaretine balanmtr. Nafia Nezareti, I. Merutiyetin ilanna kadar bazen mstakil bazen de Ticaret Nezaretinin idaresi altnda varln srdrmtr. Gerek mstakil olduu zamanlarda gerekse Ticaret Nezaretinin idaresi altnda birok alanda faaliyetlerde bulunmutur. Osmanl Devletinde ziraat ve sanayinin gelitirilmesi ve elde edilen rnlerin kolay bir ekilde satlp ticaretin geni alanlara yaylabilmesi iin kara ve deniz yollar haricinde Anadolu ve Rumelide demiryolu iin de almalar yaplmtr. 1850lerde smail Paann balatt TrabzonErzurum-ran karayolunu bu almalar iin rnek olarak verebiliriz. Ayrca yine bu dnemde ngilizler tarafndan yaplp hizmete alan zmir-Aydn, Kstence-ernovada ve Varna-Rusuk demiryollarn bu almalar arasnda sayabiliriz. Nafia Nezareti 1860larn sonuna kadar ou zaman Ticaret Nezaretinin idaresi altnda varln srdrm, 1870 ylnda ise tekrar mstakil hale getirilmitir. erii olduka kapsaml olan bir nizamname yaplarak, tekilat ve grev paylam belirlenmitir.
77 78
Dstur (I. tertip) C. IV., stanbul 1299, s. 480-483. BOA., .DH., nr. 638/44353 (26 C. 1288/12 Eyll 1871); SDAO, Sene 1288, s. 38. 79 BOA., .DH., nr. 651/45295 (10 R. 1289/17 Haziran 1872).
141
AZIZTEKDEMIR
Osmanl Devletinde, nezaretleme sreci skntl bir ekilde gemi, Tanzimat dneminde tekilatlanma tam anlam ile salanamamtr. Uzun yllar Ticaret Nezaretinin idaresi altnda varln devam ettiren Nafia Nezareti, yukarda da bahsettiimiz gibi Osmanl Devletinin bayndrlk ilerini yrtmtr. Ticaret iin gerekli olan ose yollar, demiryollar ve devlet binalarnn yapmnda rol oynamtr. Bu yollar, ziraat ve ticaret yaplan alanlarn genilemesine sebep olmutur.
KAYNAKA I. Ariv Kaynaklar Babakanlk Osmanl Arivi (BOA). a) Bbl Evrak Odas (BEO). Sadaret Divan Kalemi (BEO. A. DVN). Sadaret Divan- Hmyn Mhimme Kalemi (BEO. A. DVN. MHM). Sadaret Mektb Kalemi (BEO., A. MKT). Sadaret Mektb Kalemi, Mhimme (BEO., A. MKT. MHM). b) radeler rade Dahiliye (.DH). rade Mesail-i Mhimme (.MSM). rade Meclisi Vl (.MVL). c) Defter Buyruldu Defteri, nr. III. d)Klliyt- Kavnn (Sarkiz Karako). II. Kaynak Eserler ve ncelemeler Ahshal, Recep, Osmanl Devlet Tekilatnda Reslkttblk (XVIII. Yzyl), stanbul 2001. ______________, Reslkttb, DA.,C. 34. ______________, Divan- Hmyn Tekilat, Osmanl,C. VI, Ankara 1999. Ahmet Ltf Efendi, Vakanvs Ahmet Ltf Efendi Tarihi, (Osmanlcadan aktaran; Ycel Demirel), C.VI, stanbul 1999. Akyldz, Ali, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekiltnda Reform (18391856), stanbul 1993. ___________, Osmanl Brokrasisi ve Modernleme, stanbul 2004. Aydn, Mahir, Ethem Paa, brahim, DA, C. X, stanbul 1994. Bailey, Frank Edgar, Palmerston ve Osmanl Reformu 18341839, Tanzimat Deiim srecinde Osmanl mparatorluu,(ev. Yasemin Avc), Ankara 2006. Beydilli, Kemal,Islahat, DA.,C. XIX, stanbul 1999, s. 174-185. avdar, Tevfik, Trkiyenin Demokrasi Tarihi 18391950, Ankara 1995.
142
ark, Y. G.,Trk Devleti Hizmetinde Ermeniler, Yeni Matbaa, stanbul 1953. Davison, Roderic H.,Osmanlda Bat Tesiri, (ev. Mehmet Burak), Adana 1997. Dstur (I. tertip) C. IV, stanbul 1299. Eren, Ahmet Cevat, Tanzimat Ferman ve Dnemi,(haz. Alian Akpnar), stanbul 2007. Ergin, Osman Nuri, Mecelle-i Umr- Belediye, C. II,stanbul 1995. Gltepe, Necati, lk Trk-slam Devletlerinde ve Osmanllarda Brokrasi, stanbul 2009. Gran, Tevfik, 19. Yzyl Osmanl Tarm, stanbul 1998. ___________, Tanzimat Dneminde Tarm Palitikas, Tanzimat Deiim srecinde Osmanl mparatorluu,Ankara 2006. Gvsa, brahim Alaeddin, Mehur Adamlar, C. II, stanbul 1933. ____________________, Mehur Adamlar, C. III, stanbul 1933. Haskan, M. Nermi-elik Glersoy, Hkmet Kaps Bab- Al, stanbul 2000. Heper, Metin, Trk Kamu Brokrasisinde Gelenekilik ve Modernleme, stanbul 1977. bnlemin Mahmud Kemal, Evkaf- Hmayun Nezaretinin Tarih-i Tekilat ve Nuzzarin, stanbul 1335. nal, bnlemin Mahmut Kemal, Son Sadrazamlar, C. I, stanbul 1964. Inalk, Halil, Osmanl mparatorluu Toplum ve Ekonomi, stanbul 1996. ____________, iftliklerin Douu: Devlet, Toprak Sahipleri ve Kiraclar,Osmanlda Toprak Mlkiyeti ve Ticari Tarm, stanbul 1998. ___________, Reslkttb, A.,C. IX. Kala, Ahmet, htira Beratndan Patente Almet-i Frikadan Markaya Trk Sna Mlkiyet Tarihi, Ankara 2008. Karpat, Kemal H. Osmanl Modernlemesi, (ev. Akile Zorlu Durukan-Kaan Durukan), Ankara 2002. Kazc, Ziya, Osmanllarda htisab Messesesi, stanbul 1987. Keskin, zkan, Orman ve Maadin Nezaretinin Kuruluu ve Faaliyetleri, (stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi), stanbul 2005. Ktkolu, Mbahat, zmir htisab Nezareti Tarih Enstits Dergisi, S. 13, stanbul 1987, s. 481520. __________________, zmir htisab Muhasebeleri Tarih Enstits Dergisi, S. 15, stanbul 1997, s. 49-144. Lewis, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, Ankara 1991. Mehmet Memduh, Esvat- Sudur, zmir 1328. Mehmed Sreyya, Sicill-i Osman, C. I, stanbul 1308. Mehmet Tahir, Osmanl Mellifleri, C. III, stanbul 1342. Mordtman, Andreas David, stanbul ve Yeni Osmanllar, C. I, stanbul 1999. 143
AZIZTEKDEMIR
Mufassal Osmanl Tarihi, C.VI, s. 34253426. Nagata, Yuzo, Tarihte Ayanlar Karaosmanoullar zerine Bir nceleme, Ankara 1997. Orhonlu, Cengiz, Osmanl mparatorluundaehircilik ve Ulam zerine Aratrmalar, (Der. Salih zbaran), zmir 1984. Ortayl, lber, mparatorluun En Uzun Yl, stanbul 2003. Osman Nuri, Abdlhamd-i Sn ve Devri Saltanat (Hayat- Hususiye ve Siyasiyesi), stanbul 1327. nsoy, Rfat, Tanzimat Dnemi Osmanl Sanayii ve Sanayileme Politikas, Ankara 1988. Pakaln, Mehmet Zeki, Son Sadrazamlar ve Bavekiller, C. II, stanbul 1942. __________________, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C. II, stanbul 1983. Pamuk, evket, Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Byme (18201913), stanbul 1994. ____________, Osmanl-Trkiye ktisadi Tarihi 15001914, stanbul 1999. ____________, Osmanldan Cumhuriyete Kreselleme, ktisat Politikalar ve Byme, stanbul 2008. Quataert, Donald, Sanayi, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C. II,(Editr Halil nalck-Donald Quataert), stanbul 2004. Terzi, Arzu, XIX. Yzyl Sonlarnda Ebniye-i Seniyye daresi Tarih Enstits Dergisi, S. 16, stanbul 1998, s. 109119. ___________, Hazine-i Hassa Nezareti, Ankara 2000. Turan, erafettin, 1863 Yl Etrafnda Osmanl mparatorluunun Mali, ktisadi ve Ticari Durumu, Yzyllk Tekilatl Zira Kredi, 1964. Trk Ziraat Tarihine Bir Bak, (Birinci Ky ve Ziraat Kongresi Yayn), Devlet Basmevi, stanbul 1938. Uzunarl, smail Hakk Osmanl Devletinin Saray Tekilat, Ankara 1988. Versan, Vakur, Kamu Ynetimi (Siyasi ve dari Tekilat), stanbul 1976. Walter, F. Weiker, The Ottoman Bureaucracy: Modernization and Reform, Admnstratve Scence Quarterly, C. XIII, New York 1968, s. 451470. III.Salnameler Salname-i Devlet-i Alye-i Osmaniye (SDAO). Sene 1285, 1288. IV. Gazeteler Takvim-i Ticaret. Takvim-i Vekayi.
144
METROPOLS TERRAKOTTALARI HAKKINDA NCELEMELER

Serdar AYBEK*
ZET: Makalede zmir li Torbal ilesi snrlarnda onia blgesindeki Metropolis antik kenti terrakotta rneklerinin tm genel olarak tantlmtr. Terrakottalar nda Metropolisdeki tanrlar dnyasna, sosyal ve kltrel yaantya dair sonular karlmaya allmtr. Eserlerin buluntu yerlerine gre dalm ve buluntu alannn tanmlamasndaki ilevleri zerinde durulmu, ayrca Metropolisde bir retim yeri olup olmad sorununa deinilmitir. Genel olarak Helenistik ve Roma Dnemine ait olan eserler, kentin parlak gnler yaad M.. 2.1. yzyl ile M.S. 2.3. yzyl srecine tarihlendirilmitir. zellikle Anatanra figrlerinin oluturduu gruba dayanarak Metropolis dndaki marann klt ilevi zerinde durulmutur. AnahtarKelimeler:Metropolis,onia,Terracotta,Koropolastik,Heykelcik
THE OBSERVATION OF METROPOLIS TERRACOTTAS

ABSRTACT: The article describes terracottas of Metropolisonia in Torbal,zmir and it has beentriedsomeresultsonsocialandculturallifeandthecolourfuldivinityworldofMetropolis via terracotta figurines. The article has been also mentioned findspots of figurines, the function of terracottas on describing their contexts and the discussions on location of production or workshop. Terracotta figurines of Metropolis belongs Hellenistic and Roman Period in the 2.1. centuryBCandthe2.3.centuryADwhicharetwodifferentperiodsofbrightesthistoryofcity. Keywords:Metropolis,Ionia,Terracotta,Coroplastic,Figurine
Giri Metropolis, zmir iline bal Torbal lesi'nin yaklak 5 km. gneybatsnda yer alan, Yeniky ve zbey kyleri arasndaki tepe zerinde M..3.yzylda planl bir kent olarak kurulmu ve M.S.2. yzyl ile birlikte tepenin bat yamalarna ve dzlklere doru genilemi bir kenttir1 (Resim 1). Makaleye konu olan pimi toprak heykelcikler2 Metropolis Antik Kenti'ne ait eserlerdir.
*
Yrd. Do. Dr. Serdar Aybek, Trakya niversitesi, Balkan Yerlekesi Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm 22030-Edirne. 1 Metropolis'in tarihi ve corafyas ile ilgili ayrntl almalar iin bkz. Recep Meri, Metropolis; City of the Mother Goddess, stanbul 2004, s.25-76; Serdar Aybek, Aygn Ekin Meri, Ali Kazm z, Metropolis, Ioniada Bir Ana Tanra Kenti, stanbul 2009, s. 49-61. 2 Latince kkenli "terracotta" teriminin kelime anlam pimi toprak'tr. Arkeoloji literatrnde ou kez terracotta terimi ile pimi toprak heykelcikler ya da figrler tanmlanr. Bu kelime birok Trke kaynakta da "terracotta figrinler" biiminde kabul edilmektedir. Yine baz Trke kaynaklarda kullanlan koroplastik kelimesi kilden retilmi plastik eserler iin geerli olan bir terimdir.
SERDAR AYBEK
1970'li yllarn sonlarndaki ilk bilimsel aratrmalardan3 sonra 1990'da arkeolojik kazlar4 ile Metropolis'in yeniden dou serveni de balamtr. Burada, Metropolis'in tm aratrma tarihi iinde tespit etmi olduumuz eserler hakkndaki ilk bulgular sunmaya alacaz. 962 paradan oluan koleksiyon 2 yllk bir alma sonucunda tasnif edilmi ve bu dorultuda zmir Efes Mzesi'nde, zmir Arkeoloji Mzesi'nde ve Kazevi Depolarnda youn bir faaliyet yrtlmtr5. almalar TBTAK'tan salanan Aratrma Projesi destei ile srdrlmtr6. Eserler zerinde bilimsel aratrmalar dnda temizlik, restorasyon ve konservasyon uygulamalar gerekletirilmitir. Arkeolojik Kontekst (Plan 1, Resim 1) Buluntularn, bugne kadar kazs gerekletirilmi belirli alanlarda younluk gsterdii dikkat ekmektedir. Kente adn veren Meter Gallesia isimli Ana Tanraya ait klt yeri ilevi gren kutsal maarada, 1989-1990 yllarnda yaplan almalarda7 ok sayda adak eyas ile birlikte 554 Anatanra heykelcii tam ve para halinde tespit edilmitir8. Kutsal alan olarak nitelendirilebilecek bu noktada biri byk biri kk iki maara vardr. Maaralar antik kentin yaklak 5 km. kuzeyindeki Gallesion Dann (Alaman Da) Uyuzdere Mevkisi olarak adlandrlan yamalarnda yer alr. Kent iindeki almalarda ise Akropolis, buluntular iin zel bir konuma sahiptir. Burada, 1992 ve 2004 yllar arasnda srdrlen
Metropolis'teki ilk sistemli arkeolojik aratrmalar gerekletiren Recep Meri almasn 1982 ylnda yaynlam ve 1989'da kentte bilimsel kazlar balamtr. R. Meri, Metropolis in Ionien: Ergebnisse einer Survey-Unternehmung in den Jahren 19721975, Knigstein/Ts.: Hain, 1982; Bu tarihten nce kenti ziyaret eden tarihi ve gezginlerin notlar ile bir takm kalntlarn tantm yaplmtr. J. Spon- G. Wheler, Reisen durch Italien. Griechenland und die Morgenlnder 1713, s. 65; C. Texier, Asie Mineure. Description Geographique, Historique et Archeologique,1862, s. 359; A.M. Fontrier, Peri tes en Ionia Metropoleos. Mouseion kai Bibliotheke tes Euangelikes Scholes, Smyrne 1876, s.69; J. KeilA.v.Premerstein, Bericht ber eine dritte Reise in Lydien, Wien: Alfred Hlder, 1914, s.101. 4 Recep Meri, "Torbal-Metropolis Kazs 1990", Kaz Sonular Toplants, I, XIII, Ankara 1992, s.237. 5 Pimi Toprak eserler zerindeki almalar, Metropolis'de Kltr ve Turizm Bakanl ve Trakya niversitesi adna yrtlmekte olan arkeolojik aratrmalarn bir blmn oluturmaktadr. Bu faaliyetlerimizin srdrlmesini salayan tm kurum ve kurulularla, alma arkadalarmz ve rencilerimize teekkrlerimi sunarm. 6 "Metropolis'de Bulunan Pimi Toprak Heykelciklerin Restore Edilmesi ve ncelenerek Yaynlanmas" balkl TBTAK Projesi almalarn aksamadan yrtlmesini salamtr. 7 Meri 1992: 238; Recep Meri, "1991 Yl Metropolis Kazs Raporu", Kaz Sonular Toplants, II, XIV, Ankara 1993, s.368. 8 Aygn Ekin Meri, Metropolis Yaknlarndaki Anatanrra Klt Maaras, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Arkeoloji Anabilim Dal Doktora Tezi (Yaynlanmam), zmir 2007, s. 33.
3
146
almalarda kentin kuruluundan itibaren tm geliimini anlayabilmemizi salayacak buluntular saptanmtr9. Hellenistik Sur Duvarnn bat tarafnda, Dou ve bat kaplarn birbirine balayan dorultu zerinde gerekletirilen kazlarda ve akropolis zerindeki farkl sondajlarda tm eserlerin %13'lk blm bulunmutur (Grafik 1). Aratrma kapsamnda ele alnan pimi toprak heykelciklerin buluntu durumu ve says doal olarak allan alanlarn genilii ve alma sresi ile orantldr. Kk ve hafif bir yapya sahip olan bu tr eserlerin zaman iinde ok kolay yer deitirebilecei gz nnde bulundurulmaldr. rneklerin %3'lk ksmnn kazlar dnda yzey buluntusu olarak tespit edilmesi de bu nedene baldr. Metropolis gibi bir yama kentinde bu durum, buluntular kontekst iinde deerlendirmeyi gletiren bir etkendir. Dier yandan, yukarda deinilen Uyuzdere Klt Maaras ya da Akropolisdeki Helenistik Mekan10 buluntularnda olduu gibi belli bir yere ait olduu anlalan veya aralarnda bir konu btnl bulunan eserler zerinde nerilerde bulunabilmek daha kolaydr. Bu grup dnda kalan rneklerin buluntu durumlar ile ilgili kaytlar incelenirken, eserlerin st teraslardaki muhtemel yaplara ait olabilecei ihtimali de dnlmelidir. Bu balamda, 1991 ylnda balayan almalarla gnna karlan kent merkezinde eserlerin %11'lik blm tespit edilmitir. terastan oluan bu alann en stnde Bouleuterion ve Devlet Agoras, orta terasta Stoa, alt terasta ise Hamam-Gymnasion kompleksi ve sivil mekanlar yer almaktadr. Antik Tiyatro ve gney yamacndaki Peristyl Evde srdrlen kazlar11 eserlerin %17 sinin, son yllarda yrtlen Aa Hamam ve Palaestra kazlar ise %1'inin kaydedilmesini salamtr.
Recep Meri, "Metropolis Kazs 1992 Yl almalar", Kaz Sonular Toplants, II, XV, Ankara 1995, s.420-421.; Recep Meri, Akn Ersoy "1994 Yl Metropolis Kaz almalar", Kaz Sonular Toplants, II, XVII, Ankara 1996, s. 37; Recep Meri, Akn Ersoy "Metropolis 1995 Yl Kaz Raporu", Kaz Sonular Toplants, II, XVIII, Ankara 1997, s. 154-155; Recep Meri, "Metropolis 1996 Yl Kaz Raporu", Kaz Sonular Toplants, II, XIX, Ankara 1998, s. 334-335; Recep Meri, "Metropolis 1997 Yl Kaz Raporu", Kaz Sonular Toplants, II, XX, Ankara 1999, s. 338; Recep Meri, Akn Ersoy, (Et. al), "Metropolis 1998 Yl Kaz Raporu", Kaz Sonular Toplants, 2, 21, Ankara 2000, s. 228; Recep Meri, Ali Kazm z, (Et. al), "Metropolis 2000 Yl Kaz Raporu", Kaz Sonular Toplants, 1, 23, Ankara 2002, s. 87; Recep Meri, Ali Kazm z, (Et. al), "Metropolis 2002 Yl Kaz Raporu", Kaz Sonular Toplants, 2, 25, Ankara 2004, s. 294-295; Recep Meri, Ali Kazm z, (Et. al), "Metropolis 2004 Yl Kaz almalar", Kaz Sonular Toplants, 1, 27, Ankara 2006, s. 251-252. 10 Aybek, Meri, z 2009: 53. 11 Serdar Aybek, Ali Kazm z, Aygn Ekin Meri, "Metropolis 2008 Yl Kaz almalar", Kaz Sonular Toplants, 2, 31, Ankara 2010, s.196-198.
147
SERDAR AYBEK
Grafik 1: Eserlerin buluntu yeri dalm Malzeme ve Teknik Pimi toprak heykelciklerin retim aamasnn ilk basaman kilin elde edilmesi ve hazrlanmas oluturur. Anadolu, stn kaliteli kilin rahatlkla temin edilebilecei topraklara sahiptir. Bu nedenle pek ok antik kentte retimde yerel malzemenin tercih edildiini nadiren dardan getirilen kilin ilenmi olduunu grrz12. Labaratuvar analizleri, Metropolisde bulunan pimi toprak ve seramik rnlerin yapmnda, yakn evredeki kil yataklarndan faydalanlm olduunu gstermektedir13. Kentteki muhtemel retimi destekleyen bu analizler dnda tm eserlerin incelenmesi sonucunda ortaya kan 60 farkl kil hamuru renginin14 dier seramik buluntular ile paralel olduu gzlemlenmitir. retim aamasnn dier basamaklarn oluturan kalplama, rtulama, frnlama ve bezeme ilemlerini15 incelemi olduumuz rneklerde tespit etmi bulunmaktayz. Metropolisdeki heykelcikler kalp yapmdr. Bu
Reynold A. Higgins, Greek Terracottas, London 1967, s.1-3; Reynold A. Higgins, Greek Terracotta Figures, London 1969, s.10-11. 13 Dokuz Eyll niversitesi, Mhendislik Fakltesi, Jeoloji Mhendislii Blm, Mineraloji-Petrografi Anabilim Dal retim yesi Yrd. Do. Dr. Nejat Kun tarafndan gerekletirilen analizlerde, Metropolis ve evresinde bulunan kayalardan mermer ve dolomitik mermerler, fillitler ve deiik mineral ierikli mikaca zengin istler, pimi toprak heykelcikleri oluturan malzeme iinde youn olarak tespit edilmitir. 14 Kil renklerini belirlemede Munsel Katalou temel alnmtr. Munsell Soil Color Charts (1994). 15 Pimi toprak heykelciklerin retim aamalar ile ilgili ayrntlar iin bkz.: Higgins 1967, s.6; Reynold A. Higgins, Tanagra and the Figurines, Princeton 1987, s. 64-70; R.V. Nicholls, "Type, Group and Series: A Reconsideration of Some Coroplastik Fundementals", Annual of the British School at Athens, 47, s. 217-226.
12
148
geleneksel yntem dnda bilinen dier yapm teknikleri kullanlmamtr. Elde ve arkta retim yntemi bu sanatn geliim aamasndaki ilk evreyi16 oluturduundan Metropolisdeki Helenistik ve Roma Dnemi rneklerinde kullanlmamtr. Kazlarda bulunan ve bir Herakles figrne ait olan n yz kalb Metropolis'de retimin olabileceini gsteren baka bir kanttr (Resim 2). Tek kalp yntemine17 hibir rnekte rastlanmamtr. Eserler ift kalp yntemi ile yaplmlardr. Hazrlanan kalplardan biri n yz dier arka yz iindir. Bu ekilde masif ve ii bo figrler elde edilmitir. i bo rneklerin kaidelerinin alt yzeyinde ya da figrlerin arkasnda piirme srasndaki atlama riskinin nne gemek iin oval ya da dairesel boluklar almtr. Baz rneklerin ise alt tamamen bo braklmtr. Her iki ekilde retilen gvdelere masif balar piirme ncesinde sonradan eklenmitir. Boyama ilemi eserlerin byk ounluunda frnlama sonrasnda yaplmtr18. Bu nedenle renklerin gnmze ulaabilmesi mmkn olmamtr. Bununla birlikte baz rneklerde frnlamadan nce yzeylerin sulandrlm beyaz ya da doal renkli bir astarla kaplanm olduklarn belirtmek gerekir. Tipler Pimi toprak heykelcikler Arkaik ve Klasik Dnemlerde arlkl olarak adak eyas ilevi ile kullanlmlardr. Bu fonksiyon kesintisiz olarak Helenistik ve Roma Dnemi boyunca srm dier yandan Helenistik a
Terracotta retiminde elde ekillendirme prehistorik alara kadar uzanan en erken yntemdir. Klasik Arkeolojide M.. 625-470 yllar arasnda younluk gstermektedir. zellikle gvdelerde bu yntem kullanlr kalp yapm balar sonradan eklenir. mleki arknn kullanm ise M..625-550 yllarndaki ksa periyoda gereklemitir. Higgins 1987: 65; Kadn figrlerinde an formlu etekler, silindir formlu hayvan gvdeleri arkta ekillendirilmitir. Heykelciklere ait kalp yapm balar, elde yaplan vcut uzuvlar sonradan eklenmitir. Bu tr eserler ou kez seramik ustalar tarafndan adeta bir seramik retimi gibi ele alnm ve bezenmitir. John Boardman, Greek Sculpture:The Archaic Period, London 1993, s. 9-10. 17 Figrn sadece grnen n yznn hazrlanan kalba baslarak, arka ksmnn kabaca dzletirilmesi Tek Kalp yntemidir. Higgins 1967: 3. 18 Frnlama sonrasnda yaplan renklendirmede kullanlan boyalar tebeir, al ta, kmr,bakr ta ve a boyalarndan elde edilmitir. Vcut ve kyafetlerde gereki grnmleri salayacak natrel renkler tercih edilmitir. Figrlerin salarnda genellikle farkl tonlarda kahve rengi kullanlmtr. Erkeklerin tenleri bronz, kadnlarnki ak stl kahve ya da krem rengidir. Giysilerde beyaz astar zerinde genellikle pembe renk kalntlar gzlemlenmitir. Lucilla Burn, Reynold Higgins, Catalogue of Greek Terracottas in the British Museum III, London 2001, s. 20.
16
149
SERDAR AYBEK
ile birlikte mezar hediyesi olarak da kullanlmaya balamtr19. Ayrca pekok rnein alar boyunca gnlk yaam iinde rol bulunan oyuncak ya da ss eyas gibi ilevsel rnler olarak kullanld bilinir. Metropolis terrakottalarn da bu temel fonksiyonlar iinde deerlendirmek mmkndr. Mevcut paralar ayrntl alt gruplar oluturmutur. Bu gruplarn en nemki blmn elbise ve gvde paralar oluturur, kadnlar ve erkekler, mitolojik figrler, hayvan figrleri, oyuncaklar ve kaideler dier tiplerdir (Grafik 2).
Grafik 2: Eserlerin konu dalm Ancak pimi toprak heykelciklerin Metropolis'deki en yaygn kullanm alann insanlarn bireysel inan yaplar belirler. Kk, hafif ve ekonomik eserler olarak tanr ve tanralara sunulmak zere rabet gren adak eyalardr. ounlukla minyatr tanr ve tanralar betimleyen figrler evlerde, dkknlarda hatta insanlarn her zaman yanlarnda bulundurduu koruyucular olarak kabul edilmilerdir. ehirlerin koruyucusu olan tanr ve tanralar adna ina edilen hametli tapnaklar ve klt heykelleri dncesine paralel olarak kiilerin kendi inanlarn yanstan heykelciklerin retilmi olmas, zengin bir konu ve kompozisyon eitliliin domasna neden olmutur. Metropolis iin de pekok antik kentte olduu gibi durum ayndr. Eserlerin nemli blmn mitolojik figrler oluturur. Ancak bu grup iinde Ana Tanra'nn zel bir yeri vardr (Resim 3). nk sadece kent merkezi ve Uyuzdere Maarasnda bulunan figrler bile Anatanrann, Metropolis iin nemini ortaya koymu durumdadr. rneklerin byk ounluunda Ana Tanra tahtnda oturmaktadr. Sol elinde tympanon (tef), sa elinde tren kab olan bir phiale tutmaktadr. Bu semboller Tanrann trenleriyle ilikilidir. Tef'i trenlerde alnan grltl mzii, phialesi de ona sunulan sv adaklar temsil etmektedir. Kucanda ou kez saa doru
19
Gl In, Patara Terracottalar:Hellenistik ve Erken Roma Dnemleri, stanbul 2007, s. 109.
150
kvrlm bir aslan vardr. Aslan onun vahi hayvanlar zerindeki hkimiyetini gstermektedir20. Ayn tipteki ok sayda rnek ve bu eserler ile rten bir kalp heykelciklerin Metropolis'de retilerek Antanraya sunulmak zere hazrlandn gstermektedir. Anatanra phesiz Metropolis'de kabul gren bir klte sahiptir. Fakat tanr ve tanralara ait farkl rnekler kentteki dier eilimleri temsil etmektedir. Eserler arasnda bulunan Herakles, Hermes, Athena, Tykhe, Aphrodite heykelcikleri Metropolis'in renkli inan dnyasna iaret eder (Resim 4, 5). Komu kent Ephesos ve koruyucu tanra Artemis'e ait heykelciklerin Metropolis'de de bulunmu olmas iki kent arasndaki yaknln corafi konumlar dnda kltrel ilikiler bakmndan da kuvvetli olduunu gsterir21. Tarihleme Metropolis'de bulunan pimi toprak heykelcikler kazlarn balamasndan itibaren sistemli aratrmalar ile tespit edilmilerdir. Bu sebeple eserlerin dnemlerini belirlemede buluntu yerleri katk salamaktadr22. Nitekim Metropolis'de bulunan eserler ve dnemsel dalmlar kentin tarihi ile paralellik gstermektedir. Kentin planl bir biimde ekillendii dnem M.. 3. yzyl balardr. Bu tarih Seleukoslarn Bat Anadolu'da etkin olduu bir dnemdir23. Metropolis'in akropolis evresinde gelien bir kent olduu gz nnde bulundurulduunda en erken
Aygn Ekin Meri almasnda Metropolis'de bulnan ayn tipteki heykelciklerin kken tartmalarna aklk getirmitir. A.E. Meri'e gre, Ana Tanrann en etkin betimi haline gelmi olan Meter tasviri, M. 5. yzyl sonlarnda Pheidiasn rencisi Agorakritosun Atina Metroonu iin yapt klt heykelidir. Gnmze ulamayan bu heykel hakkndaki bilgiler Plinius, Pausanias ve Arrianosun detayl anlatmlarndan, ayrca kk boyutlu kopyalardan renilmektedir. Anlatmlardan anlaldna gre bu heykelde, Tanra tahtta oturmakta ve elinde tympanon tutmaktadr. Tanrann iki yannda, tahtn dibinde, birer aslan yer alr. Meri 2007:33; Lynn E. Roller, Ana Tanrann zinde, stanbul, 2004, s. 151-152. 21 Metropolis'in komu kent Ephesos dnda evredeki dier yerleimler ile de kltrel balar gldr. Bu etkileri gsteren buluntular ve kaynaklar iin bkz. S. Aybek, Metropolis onia I: Heykel. Metropolis'de Helenistik ve Roma Dnemi Heykeltral, stanbul 2009, s.125-128. 22 Myrina, Tanagra, Priene, Pergamon, Troia ve Patara gibi kentlerin eserleri zerinde yaplan benzer almalar da ayn temel zerinde kurulmu, eserlerin stil ve retim tartmalar net bir biimde cevaplandrlabilmitir. D. Burr, Terra-Cottas from Myrina in the Museum of Fine Arts, Boston, Viyana 1934, s. 24-26; Gerhard Kleiner, Tanagrafiguren. Untersuchungen zur hellenistischen Kunst und Geschichte, JdI. 15 Ergh, Berlin 1942, s. 136-204; F. Rumscheid, Die figrlichen Terrakotten von Priene. Fundkontexte, Ikonographie und Funktion in Wohnhusern und Heiligtmern im Licht antiker Parallelbefunde, Archologische Forschungen, 22, Wiesbaden 2006, s.194-344; E. Tpperwein, Terrakotten von Pergamon, in: E. Boehringer, Pergamenischer Forschungen 3, Berlin 1976, s. 183-198; D. Burr Thompson, Troy. The Terracotta Figurines of the Hellenistic Period. Supplementary Monograph III, Princeton 1963, s. 61-66; In 2007: 114. 23 Aybek, Meri, z 2009: 52.
20
151
SERDAR AYBEK
rneklerin ayn yzyln sonlarnda akropolisde tespit edilmi olmas nem tamaktadr. Bu eserlerin ayn yzyl iindeki Myrina24 ve Tanagra25 rnekleri ile stil benzerlii tamas da deinilen tarihi destekleyen bir veridir. M.. 2. yzylda Metropolis'de nemli gelimeler yaanmtr. Bugn kalntlar ortaya karlan pek ok yap bu yzyl iinde ina edilmi ve kent en canl gnlerini yaamtr. Augustus ile balayan Roma Bar ve huzur ortam sayesinde bu hareketlilik M.. 1.yzyl sonlarna kadar srmtr. Nitekim Pimi toprak heykelcikler ile birlikte ehre ait dier sanat eserlerinin byk blm bu yzyllar iinde retilmitir. Ancak M.S. 17 ylnda Tiberius zamannda Bat Anadoluyu etkileyen byk deprem Metropolisi de vurmu olmaldr. Zira bu yzyl iinde kentte bir duraklama olduu kazlar ve buluntular sonucunda ortaya karlmtr. Kentin yeniden canlanmas M.S. 2.yzyl iinde Traianus zamanna isabet eder ve M.S. 3.yzyldaki Got saldrlarna kadar devam eder26. Pimi toprak heykelciklerde de gzlemlenebilen bu tarihsel geliim kaz ve buluntular yardmyla eserleri tarihsel olarak iki genel gruba ayrmamza olanak tanmaktadr. Kentin ilk dnemine ait M.. 2.-1. yzyl tarihli Ge Helenistik rnekler, kentin ikinci dnemine ait M.S. 2.-3. yzyl tarihli Roma Dnemi rnekleri27. Sorunlar ve Tartmalar Metropolis pimi toprak heykelcikleri ile ilgili en nemli tartma retim yeri zerinedir. Eserlerden alnan kil rnekleri ve rnekler zerindeki analizler malzemenin Metropolis evresine ait olduunu gstermitir (Bkz dipnot 14 ). Ayrca retim aamasnda kullanlan kalplar bir atlyeye iaret etmektedir. Heykelcikler arasnda dikkat eken Anatanra grubu ortak iilik ve malzeme zellikleri ile hem tartlan atlye konusunu aydnlatmakta hem de Metropolis'deki Anatanra Kltn kantlamaktadr. Uyuzdere Maarasnda bulunan ayn tipte yzlerce heykelcik28, bu maarann kutsal ilevini de ortaya karmtr. Kent iindeki almalarda bulunan dier figrler, kendi aralarnda snflandrlabilecek ortak ikonografik zelliklere sahip deildir. Eserler ok farkl temalar iermesine karn ayn tipten belli bir grubu oluturabilecek miktarlara ulaamamtr.
24 25
Burr 1934: Katalog. Kleiner 1942: Katalog. 26 Aybek, Meri, z 2009: 53-59. 27 Tm eserleri kontekstleri iinde deerlendirerek varm olduumuz sonular da bu tarihleri desteklemektedir. Buradaki limitli metin boyutu iinde 962 esere ait katalog ve buluntu yeri bilgilerini sunmak mmkn olmadndan bir genelleme yaplmtr. Sonu olarak eserlerin buluntu yerlerindeki tarihsel geliim ile paralellik kurulmaya allmtr. 28 Aygn E. Meri Anatanra heykelciklerini Erken ve Ge olmak zere iki tipe ayrmtr. Eserlerin tipolojileri ve tarihlemede rol oynayan ortak zellikleri iin bkz. Meri 2007: 33-38.
152
Ancak bu tespit dahi bir takm sonularn karlmasn salamaktadr. rnein son yllara kadar Metropolis Akropol kentin savunma yeri olmasnn yannda koruyucu tanr Ares'e ait tapnan bulunduu yer ve kutsal alan olarak dnlmektedir29. almalarda tespit edilen yaztlar ve mimari buluntular bu iddiay desteklemektedir30. Ancak pimi toprak heykelciklerin kutsal alan olarak dnlen bir yerde younlamamas ya da Ares ile ilikili figrlerin bulunmam olmas tapnak ve kutsal alann tam olarak bu nokta olup olmad sorusunu dnmeye sevk etmektedir.
KAYNAKA Aybek, Serdar, Metropolis onia I: Heykel. Metropolis'de Helenistik ve Roma Dnemi Heykeltral, stanbul 2009. Aybek, Serdar- Meri, Aygn Ekin- z, Ali Kazm, Metropolis, Ioniada Bir Ana Tanra Kenti, stanbul 2009. Aybek, Serdar- z, Ali Kazm- Meri, Aygn Ekin, "Metropolis 2008 Yl Kaz almalar", Kaz Sonular Toplants 2, Say: 31, Ankara 2010, s.195-234. Boardman, John, Greek Sculpture: The Archaic Period, London 1993. Burn, Lucilla- Higgins, Reynold, Catalogue of Greek Terracottas in the British Museum III, London 2001. Burr, Dorothy, Terra-Cottas from Myrina in the Museum of Fine Arts, Boston, Viyana 1934. Engelmann, Helmut, Der Kult des Ares im ionischen Metropolis, G.Dobesch-G. Rehrenbck (Hrsg.) iinde, AW Philosophisch-Historische Klasse Denkschriften, 236, Erganzungsbnde zu den tituli Asiae Minoris Nr.14, Viyana 1993, s.171-176. Fontrier, Anton M., Peri tes en Ionia Metropoleos. Mouseion kai vivliotheke tes Euangelikes Scholes, Smyrne 1876. Higgins, Reynold A., Greek Terracottas, London 1967. __________________, Greek Terracotta Figures, London 1969. __________________, Tanagra and the Figurines, Princeton 1987. In, Gl, Patara Terracottalar:Hellenistik ve Erken Roma Dnemleri, stanbul 2007.
H. Engelmann, Der Kult des Ares im ionischen Metropolis, G.Dobesch-G. Rehrenbck (Hrsg.) iinde, AW Philosophisch-Historische Klasse Denkschriften, 236, Erganzungsbnde zu den tituli Asiae Minoris Nr.14, Viyana 1993. s.171-176. 30 Aybek, Meri, z 2009: 131-132.
29
153
SERDAR AYBEK
Keil, Josef - von Premerstein, Anton, Bericht ber eine dritte Reise in Lydien, Wien 1914. Kleiner, Gerhard, Tanagrafiguren. Untersuchungen zur hellenistischen Kunst und Geschichte, JdI. 15 Ergh, Berlin 1942. Meri, Aygn E., Metropolis Yaknlarndaki Anatanra Klt Maaras, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Arkeoloji Anabilim Dal Doktora Tezi (Yaynlanmam), zmir 2007. Meri, Recep, Metropolis in Ionien: Ergebnisse einer Survey-Unternehmung in den Jahren 1972-1975, Knigstein/Ts.1982. __________, "Torbal-Metropolis Kazs 1990", Kaz Sonular Toplants I, Say : XIII, Ankara 1992, s. 237-240. ___________, "1991 Yl Metropolis Kazs Raporu", Kaz Sonular Toplants II, Say: XIV, Ankara 1993, s. 365-372. __________, "Metropolis Kazs 1992 Yl almalar", Kaz Sonular Toplants II, Say: XV, Ankara 1995, s. 419-424. ___________, "Metropolis 1996 Yl Kaz Raporu", Kaz Sonular Toplants II, Say: XIX, Ankara 1998, s. 333-342. ___________, "Metropolis 1997 Yl Kaz Raporu", Kaz Sonular Toplants II, Say: XX, Ankara 1999, s. 335-352. ___________, Metropolis; City of the Mother Goddess, stanbul 2004. Meri, Recep- Ersoy, Akn (Et. al), "Metropolis 1998 Yl Kaz Raporu", Kaz Sonular Toplants 2, Say: 21, Ankara 2000, s. 227-236. _____________________________, "1994 Yl Metropolis Kaz almalar", Kaz Sonular Toplants II, Say: XVII, Ankara 1996, s. 37-46. ____________________________, "Metropolis 1995 Yl Kaz Raporu", Kaz Sonular Toplants II, Say: XVIII, Ankara 1997, s. 153-162. Meri, Recep- z, Ali Kazm (Et. al), "Metropolis 2000 Yl Kaz Raporu", Kaz Sonular Toplants, 1, Say: 23, Ankara 2002, s. 87-98. ____________________________, "Metropolis 2002 Yl Kaz Raporu", Kaz Sonular Toplants, 2, Say: 25, Ankara 2004, s. 293-302. _____________________________, "Metropolis 2004 Yl Kaz almalar", Kaz Sonular Toplants 1, Say: 27, Ankara 2006, s. 249-260. Nicholls, Richard V., "Type, Group and Series: A Reconsideration of Some Coroplastik Fundementals", Annual of the British School at Athens, Say: 47,1952, s. 217-226. Roller, Lynn E., Ana Tanrann zinde, stanbul 2004.
154
Rumscheid, Frank, Die figrlichen Terrakotten von Priene. Fundkontexte, Ikonographie und Funktion in Wohnhusern und Heiligtmern im Licht antiker Parallelbefunde, Archologische Forschungen 22, Wiesbaden 2006. Spon, Jocop- Wheler, George, Reisen durch Italien. Griechenland und die Morgenlnder, Berlin 1713. Texier, Charles, Asie Mineure. Description Geographique, Historique et Archeologique, Paris 1862. Thompson, Dorothy B., Troy. The Terra Pcotta Figurines of the Hellenistic Period. Supplementary Monograph III, Princeton 1963. Tpperwein, Eva, Terrakotten von Pergamon, in: E. Boehringer, Pergamenischer Forschungen 3, Berlin 1976.
155
SERDAR AYBEK
Plan 1. Metropolis Kent Plan ve Kaz Alanlar
Resim 1. Metropolis Genel Grnm, Akropol, Orta Kent, Aa Hamam

156
Resim 2. Ayakta, sa elinde lobut, sol elinde aslan postu ile tasvir edilmi Herakles Heykelcii, nyz kalb ve plaster kopya, Akropol.
Resim 3. Anatanra Heykelcii, Uyuzdere Maaras
157
SERDAR AYBEK
Resim 4. Athena Heykelcii, Tiyatro
Resim 5. Tykhe Heykelcii, Hamam-Gymnasion
158
TRABZONDA MLL KTSAT UYGULAMALARI VE KTSAD FAALYETLERN GELM

Rahmi EK
ZET: 19. yzylda uluslararas ticaretin Karadeniz kylarnda ve Anadoluda nemli kentlerinden biri haline gelen Trabzon, 20. yzylla birlikte ortaya kmaya balayan siyasal rekabetin etkisiyle eski nemini yitirmeye balamtr. Yzyln ilk yarsnda uluslar aras ticaretten uzaklamaya balayan kentin hayatnda, 1913 ylndan itibaren ttihat ve Terakki ynetiminin uygulamaya koyduu Milli ktisat dncesinden kaynaklanan uygulamalarn izlerinerastlyoruz. Bu dnem ierisinde bir taraftan uluslar aras ticaretin temsilcileri olan yabanclar ve onlarn temsilciliklerinin ehri terki ortaya karken, dier yandan onlarla ilikili olan gayri Mslim nfus siyasal gelimelere bal olarak Anadoluehirlerini ve dolaysyla da Trabzonu terketmeyebalamlard.tebuortamda19.yzylnsonlarndanitibarenyeermeyebalayan MslmanTrkmteebbissnfbuboluudoldurmayaalacaktr. zellikle Milli Mcadele ve Cumhuriyetin ilk yllarnda, Trabzonda yeni bir tccar ve mteebbis grubunun ortaya kt grlr. Bu yeni ticaret snfnn oluumunda 1913 milli iktisat uygulamalarnn etkisinin yannda 19231929 dnemi iktisadi politikalarnda etkisi bulunmaktadr. ki Sava aras dnemde kentin iktisadi sorunlarna yerel kaynaklar kullanlaraknaslareleraranldzerindedurulmutur. AnahtarKelimeler:Milliktisat,TrabzonTarihi,YerelBankaclk.
NATIONAL ECONOMY PRACTICES AND DEVELOPMENT OF ECONOMIC THOUGHT IN TRABZON

ABSTRACT: Trabzon, which became one of the most important cities of Anatolia and Black Seacoastinternationaltrade, startedtoloseitsimportanceowingtothepoliticalcompetitionin the 20th century. In the city, which started to retreat from international trade, we see the footprints of practices which derive from the national economy which was put into practice byCommunityofUnionandProgressfrom1913onwards. In this period both foreigners who were the symbols of international trade and their representatives left the city. The nonMuslim population linked with them also started to leave Anatolian cities and hence Trabzon because of political developments. The MuslimTurkish enterpreneur class which started to flourish in this environment tried to fill this vacuum in the late19thcentury. During the National Independence War and the early Republican Period a new group of merchants and enterpreneurs appeared in Trabzon. Both the National Economy practices of 1913 and economic policies between 19231929 had an impact on the formation of the new Merchant class. How local resources were tried to be utilized and the solutions that were put forth to the basic economic problems in order to counter the citys economic fall in the interwar periodwillbedwelledon. Keywords:NationalEconomy,HistoryofTrabzon,LocalBanking.
Yrd. Do. Dr. Karadeniz Teknik niversitesi Fatih Eitim Fakltesi Ortaretim SosyalAlanlarBlmretimyesi.rahmicicek@yahoo.com
RAHMEK
Giri Osmanl devletinin siyaseten dalma dneminin nemli nedenlerinden biri, Osmanlnn 19. ve 20. yzylda oluan iktisadi bamlldr. Batl smrgeci devletlerin iktisadi karlar dorultusunda alnan iktisadi karar devleti, adm adm siyaseten kntye doru gtrmeye balamtr. Trablusgarpta ve Edirnenin geri alnmasnda yaanan olumsuz siyasal gelimeler, ister istemez, Trk aydnn iktisadi konularda yeni ynelimlere doru itmeye balamtr. Bu iktisadi ynelimlerden biri de hi kukusuz milli iktisat politikalarnn II. Merutiyetle birlikte uygulama alanna konmasdr. Milli iktisat uygulamalar ile birlikte siyaseten kmekte olan devletinde kurtulabilecei dncesi arlk kazanmaya balad. II. Merutiyetin alkantl ortamnda uuan fikir tartmalar arasnda zellikle ttihat ve Terakki Frkas ile Trklk dncesinin savunucular, korumac ekonomi ve milli iktisat tezinin savunucular arasnda yer almaya baladlar. Bu makalede II. Merutiyet dneminde olumaya balayan milli iktisat dncesinin Trabzonda 1920-1929 dneminde yeniden cumhuriyet ynetimiyle birlikte ortaya kan uygulamalar Yerel basn ve yerel kaynaklara dayal olarak ele alnmaktadr. Bu dnemde milli iktisat politikalarna paralel yrtlen uygulamalarla oluturulan irketler, bankalar ve ticaret hayat hakknda bilgiler yer almaktadr. Bylece 1920-1929 artlarnda bir Anadolu kentinin ticari hayat ve iktisadi dnce dnyas ortaya konulmaya allmtr. 1920-1929 dneminde uygulanan iktisadi politikalarn temelleri, 1908 dneminden itibaren oluturulmaya balanmtr. ktisadi politikalar asndan II. Merutiyet dnemini iki temel balkta toplamak mmkndr. Bunlardan birincisi 1908-1913 dnemidir. Bu dnemin yabanc sermayeyi zendirme politikas nemli lde gemi dnemlere nazaran baarl olmutur. Kurulular bu yllara rastlayan irketler ounlukla yabancOsmanl gayrimslim ortakl eklinde gerekletirilmi, bu dnemde kurulan irketler Osmanl ynetiminde birka eski nazr ya da paay idare meclislerine almt1. kinci dnem ise 1913-1918 yllar arasn iermektedir. Balkan savalar sonras balayan boykotlarla birlikte oluan milli iktisat dnemidir. Birinci Dnya Savayla birlikte milli iktisat ilkelerinin benimsenii, zorunlu olarak milli sermaye sorununu gndeme getirdi. Artk Almanya rnek alnmaya balanyordu. Sava yllarnda milli iktisat benimseyen ve milli sermaye sorununu vurgulayan yazarlardan ilki Ahmed Muhiddin Beydi.
1
Zafer Toprak, Milli ktisat- Milli Burjuvazi, stanbul 1995, s.66-67.
160
TRABZON DA M LL KTSAT UYGULAMALARI VE KTSAD F AAL YETLER N G ELM
ttihat ve Terakki Cemiyetinin gdmndeki slam Mecmuasnda iktisadi sorunlar zerine yazan Ahmed Muhiddin, F. Listin grlerini benimsiyor, Osmanl topraklarnda milli sermayenin en ksa srede oluturulmasn neriyordu. Osmanl ktisadi dncesinde bu dnemde etkili olan isimlerden biri de hi kukusuz Parvus Efendi idi. Onun Trk Ocaklarnn yayn organ Trk Yurdu Dergisinde yaynlad yazlarda, Osmanlnn batnn ekonomik basksndan kurtulmasnn tek aresi olarak mili iktisat temelli politikalar ileri srlmtr2. Burada yaynlanan dnceler ttihat ve Terakkinin iktisadi politikalarn etkiledii gibi dnemin iktisatlar zerinde de etkili olmutur. Bu arada, I. Dnya Savann balamasyla birlikte dman devletlere ait baz stratejik iletmelere el konulmu, yabanc irketlerin elinde olan limanlar ile Aydn, Kasaba, Suriye ve Mudanya demiryollar ve stinye doklar szleme hkmlerine uygun olarak hkmete satn alnarak kamulatrlmt. Bu ilemin o gnk ad milliletirmeydi. te yandan, o gne dein byk lde Yunan bandral gemilerin tekelinde olan i deniz ticaretinin bundan byle Osmanl gemileriyle yrtlmesi kararlatrlmt. Bylece kabotaj hakk Osmanl bandrasna geiyordu3. II. Merutiyet yllarnda ttihat ve Terakki ynetimi Osmanl d iktisadi ilikilerini Milli ktisat anlay ile yeni bir dzenlemeye sokmutu. 1913 ylnda Tevik-i Sanayi Kanunu kabul edilmi, 1914te kapitlasyonlar kaldrlm, yabanc anonim irketler ve sigorta irketleri ayrcalklarna son verilerek Osmanl mevzuat iine alnmtr. Ticari ilikilerde Trkenin kullanm zorunlu hale getirilmi, meslek okullar ve gece dersleri alarak o gne kadar yabanclarn ve gayrimslimlerin tekelinde olan baz i kollarnda Mslmanlarn istihdam salanmtr4. II. Merutiyet Dneminde Trabzonda Milli ktisat Uygulamalar Birinci ktisat uygulamalar dneminde Trabzonda 4 Kasm 1909 tarihinde ruhsatlanan Trabzon Tula ve Kiremit Anonim irketi istihdam alanna dnememitir. Bu dnemde benzer ekilde dokumaclk iin ruhsatlandrlan irketlerden biri de Kigorg Arabyan Efendinin dokuma sanayidir. 26 Temmuz 1909da ruhsat verilmitir. Bu iki kurumsal yapnn oluum biimi II. Merutiyetin birinci dneminin Trabzondaki uygulamalar olarak grlmektedir.
Muammer Sencer, Trkiyenin Mali Tutsakl, stanbul 1977. 3 Zafer Toprak, a.g.e., s.67-69. 4 Hikmet ksz, Veysel Usta, Kenan nan, Trabzon Ticaret ve Sanayi Odas Tarihi 18841950, Trabzon 2009 s.77.
161
RAHMEK
Milli ktisat uygulamalarnn ikinci dnemi Tevik-i Sanayi Kanununun Aralk 1913te yrrle konmasyla balayacaktr. Bu tarihten sonra stanbul merkezli milli burjuvazi yaratma ve milli iktisadi messeseler oluturma hamlesi ksa srede tarada da kendini gstermeye balamtr. El sanatlar ve dokumaclk alannda Osmanl ekonomisi iinde belirgin bir arl olan Trabzon vilayeti Tevik-i Sanayi Kanunu ile oluan yeni srete ksa srede kendini gstermeye balamtr. El tezghlar ve atlyelerde srdrlen geleneksel retim imdi makinelemeyle birlikte seri retime dntrlmeye balanmtr. Bunun en somut rnei 1914 ylnda kurulan Trabzon Milli Mensucat Fabrikas Trk Anonim irketidir. Bir baka giriim ise Trabzon-Erzurum demiryolu projesinin dncesidir. Bu projeyi hayata geirmek iin Trabzonda tccar ve sermaye evrelerinden oluan imendifer Heyet-i Faaliyeti adl bir komisyon kurulmutur. Bu dorultuda, 1914 ylnn Mays aynda harekete geilmi, Trabzon ekonomisi iin hayatiyet ifade eden projenin gereklemesi iin komisyon tarafndan Dhiliye Nezareti, sadaret makam ile Ayan ve Mebusan Meclisi bakanlklarna telgraflar ekilmitir. Bu telgraflarda istenilen eyin, Trabzon hattnn, Anadoluda yaplmak istenen dier hatlardan ncelikli bir konuma getirilmesidir5. Milli ktisat anlay erevesinde 1909-1920 yllar arasnda Trabzonda kurulan dier ticari iletmeler ise unlardr: Debbahane Kazazede Ahmet Efendi, Vanl Bayraktar zade Ahmet Efendi, Hac Dervi Aazade Hamdi Bey ilki 1909 dierleri 1914 ve 1919 tarihlerinde kurulmutur. pek Mensucat Fabrikas, Anonim irketi 1336 senesinde kurulmutur. 14 Adet Fndk Fabrikas 1920 ylnda kurulmu olup, sahipleri unlardr: skenderzade Osman Efendi, Usta merzade Ali Bee Bey, Hac Ali Hafz zade Mahdumlar, Beyler zade brahim evki Bey, Civelek zade Mustafa Efendi, Hac brahimzade Hac Ahmet Efendi, Hac zzet zade Hasip ve Yazc zade, Hafz Temel Kolektif irketi, Hamamizade ve Nemli zade Kolektif irketi, Dihkanzade Fehmi Efendi, Dihkanzade Tahsin Zihni Efendi, Kasm zade Biraderler, Krtzade Sabri Efendi, Osman Dayzade Mehmet Ruhi ve eriki. Milli iktisadn youn olarak uyguland 1913-1918 dneminin nemli bir ksmn sava alan ve igal yllar ile geiren Trabzonda yerel sermayeye dayal irketleme bu dnem ierinde snrl kalmtr. gal yllarnda ise ttihat ve Terakkinin yaratmaya alt milli burjuvazinin
5
Hikmet ksz ve dierleri a.g.e., s.79-82.
162
mensuplar ehri terk etmek zorunda kalmlardr. Ancak 1918 sonrasnda ehirde iktisadi faaliyetleri canlandrma abalar tekrar ortaya kacaktr. Milli ktisada Dn A. zmir ktisat Kongresi ve Lozan Antlamas Cumhuriyetin ilan ncesinde, 1923 ylnn ubat ve Mart aylarnda zmirde ktisat Kongresi topland. Kongreye, bata Mustafa Kemal Paa olmak zere Milli Mcadelenin liderleri, Meclis yeleri, baz byk toprak sahibi zengin iftiler, stanbulun Trk iadamlar, Anadolu esnafnn nde gelenleri ve iiler katld. iler adna katlma, daha ok, stanbullu iadamlarnn denetiminde olan ve muvazaal saylabilecek bir katlmd. stanbul Trk tccarlar grubu, aslnda, 1117 delegenin arasndaki en hareketli, en etkili grup konumundayd. Bu nedenle kongreye stanbuldan katlan tccarlarn sunduu rapor da nemliydi. Milli Trk Ticaret Birlii Merkez-i Umumisi hkmetten Trk limanlar arasndaki deniz tamaclnda yabanc irketlere tekelci ayrcalklar tannmamasn, yabanc sermaye ile birlikte imalat sanayi ve ticaret kesimlerinde tekelci ortaklklara gidilmemesini istedi. Bu endielerin, o gnlerde baz milletvekillerinin nayak olduu ve yabanc sermaye ile ortaklaa kurulacak iletmelere d ticarette tekelci ayrcalklar salamaya ynelik Milli Trk Ticaret irketi gibi giriimlerden kaynakland sylenebilir. Tccar grubunun istekleriyle ilgili kararlar byk lde stanbullu tacirlerin Kongreye sunduu raporda yanstlmaktadr. Bunlar: Sanayicilerle ilgili esaslar ise bir koruyucu gmrk tarifesi ve d ticaret politikas uygulanmas. Sanayi makinesi ve gerelerinin ithalatnn gmrkten bak olmas istenmektedir.1913 Tevik-i Sanayi Knununun gerektirdii kolaylk ve yararllklarn daha da geniletilmesi; bir sanayi kredi bankasnn kurulmas; sanayi retiminin girdi ve ktlarna kamu deniz ve demiryolu tamaclnda dk tarifeler uygulanmas gibi ilke kararlar iermektedir. Kongrede bir de yabanc sermaye hakknda ayr bir karar alnd. stanbul Milli Trk Ticaret Birliinin bu konudaki nerileri onaylanarak hkmete sunuldu. Bu kararda yabanc sermayeden tmyle vazgeilemeyecei belirtilerek, yabanc sermayenin lkeye geriinin belli bir denetim altnda olmasnn salanmas istendi. II. Merutiyetin birinci dneminde olduu gibi yabanclarn yerli ortaklkla birlikte karma irketler kurmas yelenecek, yabanc sermayeye ait pay oranlar ise sektrlere ve kurulan irketlerin mali byklne gre ayarlanacakt.
163
RAHMEK
Milli Mcadelenin smrgecilie kar verilmi olmas, iktisadi politikalarn yabanc sermayeye kar bir tavra kaymalarn gerektirmedi. 1920lerin banda iktisadi milliyetilie ve bamszla ykledikleri anlam, yabanclarn ulusal ekonomiyle ilgili karar verme srecine karmalarnn reddedilmesi ve Trkiyede Trk devletinin yarg ve maliye erkine uygun olarak i grmelerinin salanmasyla snrlyd. Milli Mcadele nderlerinin iktisadi gelime meselesine yaklamlarnda stnde durduklar nemli konu Trk Mslman nfus iinden gl bir giriimciler snfnn yaratlmasyd6. Trk hkmetlerinin ekonomik politikalar ile ilgili deerlendirmelerde bulunan evket Sreyya Aydemire gre, Milli ktisat: Milli kurtulu hareketinin temel prensiplerine uygun olarak, yabanc sermayeye dayal pazar olama yerine, milli sermaye oluturmaya dayal bir yapya gidilerek salanmaldr. Bu da ancak milli sermaye oluumuna baldr. Milli iktisadn oluum unsurlarn sayarken de u noktalara iaret etmektedir: Trkiye smrgeci bir lke olmad iin, yani anti-emperyalist bir nitelik tamas dolaysyla ancak dnyada smrgecilik nizamnn ortadan kalkmasna bal olarak, kendisini smrgeci nizamn etkilerinden kurtarabilir. Smrgeci devletlerin gemi yzyllardan itibaren smr sistemine dayal olarak son derece iyi bir tekilatlanmaya sahip olmas nedeniyle korumac bir ekonomik yap oluturmadan onlarla rekabet etmek mmkn olamaz denilerek u fikirlere ver yerilmektedir:7 Nihayet bir de ada kapitalizmin en mhim hareketlerinden biri olan yabanc sermaye aklarna, yani d lkelerden memleketimize aklarna, yani d lkelerden memleketimize para, kredi, tesisat, ihtisas eklinde sermaye ithali imknlarna gelince bugn iin bunu hesap d tutmak, realist bir davran olur. Bunun iki sebebi vardr: a- Milli Mcadelenin zaferle sonulanmasndan sonra Lozan Muahedesiyle btn kapitlasyon kaytlarna, btn yabanc sermaye imtiyazlarna ve btn Dyunu Umumiye messese ve klfetlerine kar aldmz istiklalci ahlan. Bu ahlann yeni Trkiyenin zaferi ile sonulanmasnn, Trkiyeyi kle lke olarak grmeye alm Avrupa sermaye evrelerinde yaratt hayal krkl ve yeni devlete kar boykot davranlar
Yahya Sezai Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi, stanbul 1994, s.148-153. 7 evket Sreyya Aydemir, nklp ve Kadro, stanbul 1986, s.185-198.
164
b- Bizzat yeni devlet yneticilerinin de, en az yzyldan beri Trk topraklarnda hkm sren yabanc sermaye hkimiyetinin ruhlarda yaratt eski aalk duygusundan kurtuluu. Yabanc sermayeye kar duyulan rknt ve buna benzer reaksiyonlar. Milli sermayenin hzl ve emniyetli birikmesi iin, her eyden evvel, milli igcnn, milli ibirliinin hzla dzenlenmesi ve tekilatlandrlmas ilk arttr. Biz bu temel stnde sermaye birikimini, evvela bu rasyonel dzenleme, planlama ve tekilatlanma hareketleri iinde geliecek i pazarn ve milli sermaye hareketlerinin hslasndan bekleyebiliriz. Yabanc sermaye ile er-ge mukadder olan temaslar ve ibirlikleri, memleket iinde tekilatl bir muhatap bulursa, kurulacak mnasebetler daha haysiyetli yryecektir.8 Aydemir, milli iktisatla ilgili grlerini u cmlelerle noktalamaktadr: ktisadi istiklalin gerek bir temeli olan milli sanayinin inkiaf ve bu inkiaf sayesinde bir milli ibirliinin, yani lkede iktisadi bir btnln kurulabilmesi iin, gmrk istiklali ve koruyucu bir gmrk tarife sistemi, zerinde tartma caiz olmayan bir prensip olarak, inklbmzn prensipler temelinde yer alr. Bu prensibi, her zaman taarruzdan korumak, korunmu bulundurmak ve bu istiklalin zerresini fedaya raz olmamak, milli bir devlet grnn de asli vasflarndan biridir. Trkiyede milli iktisadn uygulamalarna paralel olarak, Trabzon 19. Yzylda sahip olduu uluslar aras ticari konumu 1914 ylndan itibaren tamamen kaybetmitir9. 1918-1930 dnemi asndan bakldnda Trabzon ticareti Trkiyenin ierisinde bulunduu ekonomik yapya uygun olarak Rusya ile olan ticari hacmi dnda kapal bir modele gemitir. Bu kapal modelin getirdii sonulara baktmzda, bu dnemde daralan ticari konumunu izale etmek iin yerli sermaye hareketi n plana kmaya balamtr. B. Cumhuriyet Dneminde Trabzonda Milli ktisat Uygulamalar Trabzonda igalin sona ermesinden sonra ehrin yeniden imar ve bir takm alt yap ihtiyalarnn karlanmas amacyla tccar ve sermaye sahipleri ehrin yneticileriyle bir araya gelerek baz faaliyetlerde bulunmulardr. Bunlar arasnda Batumdan getirilen iki elektrik motoru ile ehrin aydnlatlmas teebbs10 ile ehrin su ihtiyacnn karlanmas
8
evket Sreyya Aydemir, a.g.e., s.192. 9 A. ner Turgay, Trabzon, Dou Akdenizde Liman Kentleri, stanbul 1994, s.45-75 de 19.yzyl Trabzon Liman ve ticari hacmi hakknda ayrntl bilgiler yer almaktadr. 10 stikbal Gazetesi, 6 Haziran 1920.
165
RAHMEK
amacyla Deirmendere Havzasndan suyu salama teebbs gibi giriimler bulunmaktadr11. Bu tarihlerde Trabzon Ticaret Odasna kaytl olan Trabzon tccarlarnn isimleri ve hangi ile uratklar ayrntl bir ekilde Trabzon Ticaret Odas kaytlarnda yer almaktadr. Burada kaytl tccarlar sermaye byklklerine gre birinci, ikinci ve nc snf olarak tasnif edilmitir. Birinci snf tccarlarn toplam saylar 31dir. Bunlarn ierisinde iki yabanc sermayeye bal tccar ile iki tanede aznlk sermayesini temsil eden isim yer almaktadr. kinci snf tccar olarak ise 50 tccarn ismi verilmektedir. Bunlarn tamam ise Mslman yerli tccardr. nc snf tccar olarak 18 tccar ismi kaytldr. Bunlar da Mslmanlardan olumaktadr12. 1924 ylnda Trabzonda toplam 410 adet iyeri mevcuttur. Bunlar; 5 sarraf, 2 silah, 8 sara, 55 apulac, yemenici ve terliki, 11 tenekeci, 31 ilingir ve demirci, 6 kasa tamircisi ve demir imalathanesi, 1 dkmeci, 3 petamal, havlu ve araf dokuyucusu, 16 debba, 60 terzi ve abac, 42 kundurac, 3 kazaz rmeci, 4 ember ve yamak, 4 kalpak, 3 eerci, 5 semerci, 3 hakkak ve mhrc, 2 tarak, 1 mermerci ve heykeltra, 18 marangoz, 14 kuyumcu, 6 bakrc ve kazanc, 4 petamal, havlu ve orap dokuyucusu, 2 mleki, 16 sandk, 5 nalbant, 9 saat ve tamirci, 17 ekerci ve tatlc, 5 tayin helvac, 8 ttnc ve fes kalps, 13 tellal ve oturak, 10 kalayc, 3 ark, 1 musiki imalathanesi, 5 kahve tahmisi, 1 kolac, 15 halla ve 2 mcellit olmak zere toplam 410 iletmeden ibarettir13. Cumhuriyetin 10. Ylnda Trabzon Ticaret odas tarafndan yaynlanan Cumhuriyetin 10. Ylnda ktisat Meydannda Trabzon isimli kitapkta 1923-1933 dneminde Trabzonda Cumhuriyetin kazandrdklar sralanrken on balk altnda iktisadi teebbsler sralanmaktadr. Bunlar srasyla: 11
3.500.000 liralk Trabzon-ran Transit Caddesi. Transit Ambar. 18 Zirai Kredi Kooperatifi. Ticaret Mektebi. Ticaret ve Zahire Borsas.
Mesut apa-Rahmi iek, Yirminci Yzyln Balarnda Trabzonda Yaam, Trabzon 2004, s.58-65, 65-72. 12 Trabzon Ticaret ve Sanayi Odasna 1924 ylnda kaytl tccarlarn isimleri ve ura alanlar ile ilgili olarak baknz ek-1 13 Hikmet ksz ve dierleri, a.g.e., s.123-134.
166
Fndk hracatn Murakabe. Elektrik Fabrikas. ki Banka. Balk Ya Fabrikas. Liman irketi. Ziraat Fidanl14 olarak belirtilmektedir.
Kitapn giri ksmnda Trabzonun iktisadi durumu deerlendirilirken, Trabzonun temel geim kaynann tarm olduunu belirtilmektedir. Fakat tarmsal faaliyetlerden ziyade blgenin tabiat koullarnn ve konumunun gz nnde bulundurulmas halinde ticaret ve sanayinin blge koullarna daha uygun olaca vurgulanmaktadr. Bu nedenle 19 yzylda olduu gibi transit ticaretine ilave olarak, blgenin ne tr bir sanayi kurulabilecei ile ilgili olarak u satrlara yer verilmektedir; Sanayine gelince: Mntkamz ticaret kadar belki ondan da ok sanayiye daha elverilidir. Suni ve arizi deil bir transit merkezi tabiaten bir sanayi muhitidir. Elverir ki bu tabilik bir Serbest mntka ile gmrk mdahalesinden kurtarlsn. Bundan baka Trabzon sanayi mntkas olabilmek iin elzem artlardan en mhimlerine haizdir. Bu artlar; - Nfus kesafeti dolaysyla ii bol ve ucuzdur, ayn zamanda bu ii muhiti ve yaay icab evik, alkan olduu gibi ondaki sanat istidad el ile tutulacak kadar barizdir. - Asri sanayin can olan letici kuvvet Trabzonda bol bol ve ucuz olarak vardr; kurulacak atlyelerin makineleri kara elmas yerine, bu gn Trabzonda Cumhuriyetin en canl eseri olarak parlayan ve asrlardan beri dalarmzn birinden akan bir Beyaz kmr alayanndan elde edilmi olan mebzul elektrik kuvveti ile ileyecektir. - imento, Cam, Deri gibi baz byk sanayin hammaddeleri mntkada vardr. Bunlardan baka Trabzon ark vilayetlerinin denize basama ve transit iskelesi olduu gz nnde tutularak hammaddeleri ksmen veya tamamen ve hi yaplmam veya yar yaplm olarak hariten gelecek olan baz sanayi iin de ok elverili bir mntkadr.15
Cumhuriyetin 10 Ylnda ktisadi Meydanda Trabzon, Trabzon Ticaret ve Sanayi Odas, Trabzon 1933, s. 5-80. 15 Cumhuriyetin 10 Ylnda ktisat Meydannda Trabzon, s.15-16.
14
167
RAHMEK
C. Milli ktisat Dneminde Transit Ticaret in Harcanan abalar Yukarda ifade edildii zere Trabzon Ticaret ve Sanayi Odas, Trabzonun iktisadi geliiminde ncelii tarmdan ziyade ticaret ve sanayiye vermektedir. Bunun gelimesi iin de 19. Yzyl Trabzon ticaretinin zenginliine yeniden kavuma dncesi n planda yer almaktadr. Bu gelimenin n koulu olarak Transit Ticaret ve Transit yolunun yapm, Trabzon iktisadi hayatnda her zaman nemli bir yer almtr. 1924 ylnda Chester imtiyaz anlamasnn konuulduu dnemde Trabzonu Erzuruma ve Samsuna balayacak bir hattn kurulmas iin ehirde ileri gelenlerin, siyasiler nezdinde nemli abalar gze arpar. Projenin gerekleememesi zerine bu sefer de, Trabzon-Erzurum-ran Transit yolunun almas iin abalar balayacaktr. Bu yolun yapm iin 1925-1933 yllar arasnda yaplanlar ve harcanan para ve abalar Ticaret ve Sanayi odas kitapnda zetlenmitir16. Bu yolun blge ekonomisine katks konusunda Ticaret ve Sanayi Odas 1929 ylnda yapt kongrede Dou Anadolu blgesi ile Karadeniz Blgesi sanayi ve ticaret odalarnn da katlm ile geni apl bir blgesel ticaret ve sanayileme dncesini dile getirmitir. Bu kararlara baktmz da Trabzon liman blgenin kalbi olarak dlmektedir17. Liman blgesel ticaret ile ran ticaretini destekleyecek yap olarak dnlmt. Limanda 1923-1933 dneminde bir transit ambar ina edilmitir. ki kat olarak ina edilen ambar orta byklkte 34.500 para eya alacak genilikte ve transit yllk 10-15 bin ton bir ileve sahip olarak ina edildi. Binann n tarafnda gmrk daire ve odalar yer almaktadr18. Trabzon limann iletilmesi 1918 yl ve sonrasnda nemli lde istikrarsz bir ekilde yrtlmtr. Zaman zaman yerel gler ve Mdafaa Hukuk Cemiyetinin kontrolnde bulunan liman iletmesiyle ilgili ilk ciddi adm 1926 ylna gelindiinde atlmtr. Bu amala Trabzon Liman nhisar Trk Anonim irketinin kurulduu grlmektedir. Bu tarihe kadar, Osmanl dneminden gelen bir uygulama olarak lkenin her yerinde olduu gibi Trabzon limannda da ykleme ve boaltma hizmetleri kendi hesaplarna alan mavnaclar/kayklar tarafndan yaplyordu. Herhangi bir otoriteye bal olmayan bu guruplar, ii kendi koyduklar kurallara ve kendi istediklerine gre yapyorlard. Bu yaplanma, liman hizmetlerinde srat emniyet ve birliin salanmasnn nndeki en byk engeldi. Bu engelin
Cumhuriyetin 10 Ylnda ktisat Meydannda Trabzon s.17-28 17 Trabzon Ticaret ve Sanayi Odas 1929 Ticaret Mntka Kongresi, stikbal Matbaas Trabzon. 69 sayfalk basl rapor. Ayrca Trabzon Ticaret ve Sanayi Odas 1931 Ticaret Mntka Kongresi, stikbal Matbaas Trabzon. 47 sayfalk basl rapor. 18 Cumhuriyetin 10 Ylnda ktisat Meydannda Trabzon, s.29-31
16
168
ortadan kaldrlmas amacyla hkmet tarafndan alnan bir karar dorultusunda Sanayi ve Maaden Bankas destei ile Trabzon Liman nhisar Trk Anonim irketi kurulmutur. Mavnaclarn isiz kalmasn nlemek amacyla bunlarn sahip olduu aralar irketin mlkiyetine alnarak irkete ortak alndlar. Ayrca ehliyetli ve liyakatli olanlar da memur, kayk reisi vb. grevlere getirilerek istihdam edildiler. Bylece limandaki hizmetler organize bir ekilde ve sratle yrtlr hale geldi. Bu ama dorultusunda 50.000 lira sermaye ve otuz yllk imtiyazla kurulan Trabzon Liman nhisar Trk Anonim irketinin kurucusu, yine milli mcadele dneminin nemli simalarndan Hac kad zade Arif (Sayl) Beydir. Cumhuriyet dneminin ilk Halk Frkas reisi olan Arif Beyin bakanln yapt irketin bakan vekili Hac Rtzade Zekeriya Bey, ynetim kurulu yeleri ise Sofu zade Kamil Bey, Mderriszade Sleyman Bey, Murathanzade Hicri Bey, Hac Bilalzade Bilal Bey, genel mdr ise Faik Beydir19. Trabzon Ticaret ve Sanayi Odasnn yaynna gre; limann 20-30 sene nceki hacmi 70-80 bin ton iken blgesel ticaretin dne paralel olarak, bu say 1920li yllarda 40-50 bin ton civarna dmt. D. Milli ktisat Dneminde Tarmsal Faaliyetler 1923-1933 dneminde Trabzonda tarm alannda yaplanlar drt temel balkta toplanmaktadr. Bunlardan birincisi Zirai Kredi Kooperatiflerinin kurulmasdr. Kyly tefecinin elinden kurtarma dncesi ile oluturulan 18 kooperatiften, 13 tanesi vilayet merkez kylerini kapsamaktadr. Bu 13 kooperatifin toplam 74 ky iine ald ve 2118 yesi bulunmaktadr. Bunlarn byk bir ounluu ise 1929-1933 ylar arasnda kurulmutur. Trabzonda kooperatifilikle ilgili olarak Cumhuriyetin onuncu ylnda bilgiler verilirken; sermayeli kyl, bankac kyl, iktisaden tekilatl kyl. Btn bunlar daha dne kadar bizde dnlemeyecek kadar birer ham hayaldi yorumlamas ile Cumhuriyetin katklar dile getirilmektedir20. Tarmsal alanda yaplan ikinci katk Ziraat Fidanlnn kurulmasdr. Vilayet dare-i Hususiyesi adna Ziraat Mdrl tarafndan, Boztepenin eteinde bir fidanlk kurulmutur. 1923 ylnda oluturulan fidanlktan 10 ierisinde 70 bin fidan yetitirilerek kylye datlmtr. Blgenin iklim zelliklerine uygun olarak retilen fidanlar elma, armut, portakal, mandalina ve limondan olumaktadr. Bu fidan yetitirme almas ile blgede meyveciliin gelitirmesi dncesine dayanmaktadr21.
19
Hikmet ksz ve dierleri, a.g.e., s.101-102; Trabzon Ticaret ve Sanayi Odas, s. 68-69. 20 Cumhuriyetin 10 Ylnda ktisat Meydannda Trabzon, s. 32-35. 21 Cumhuriyetin 10 Ylnda ktisat Meydannda Trabzon, s. 72-74.
169
RAHMEK
Tarmsal alanda nc gelime ise blgenin temel rnden biri olan fndn ihrac noktasndadr. Osmanl dneminde yabanc sermaye ve aznlk gruplarnn keyfi uygulamalar ve yksek kar dncesi nedeniyle iftinin ve tccarn zarara urad dnlmtr22. Ayrca fndk konusunda Trkiyenin rakibi olan spanya ve talyann retimde ve rnde standartlar gelitirdii dncesi ile Trabzonda fndk ihracatn denetim altna almak iin 1931 ylnda kartlan Ticarette taiin meni ve ihracatn murakabesi ve korunmas kanunu gereince Fndk hracn Murakabe uygulamasna gidilmitir. Bu uygulama ile blgedeki iftinin haklarnn korunmas, lkeye ve blgeye daha fazla para girdisinin salanmas amalanmtr23. Drdnc gelime ise Ticaret ve Zahire Borsas kurulmasdr. 1928 ylnda oluturulan borsa ile kylnn ve tccarn korunmas amalanmtr. Bata fndk olmak zere blgedeki tarmsal retimin deerinin belirlenmesi ve iftinin speklatif etkilerden kurtarlmas dncesi ile oluturulan borsa ile ilgili olarak Ticaret Odasnn yaynnda unlara yer yerilmektedir; Borsa sayesinde hakiki fiyat her gn kendini gsteriyor, mstahsil evvelden olduu gibi, numunesi elinde yazhaneden yazhaneye komuyor, ne de baz madrabazlar tarafndan aldatlmyor, borsaya geliyor ve stnde alnnn teri titreyen mahsuln sata karyor, aldanmadna emin olarak maln deerine satyor denilerek, ifti asndan borsann nemi vurgulanmaktadr24. E. Milli ktisat Dneminde Bankaclk II. Merutiyet dnemi, milli iktisat anlayna dayal olarak milli bankacln dou ve serpili yllarn oluturdu. 1908e kadar Osmanl sermayesi Ziraat Bankas ve Emniyet Sand tesinde bankaclk alannda bir varlk gsterememi, hemen hemen tm bankaclk ilemleri yabanc sermayenin kurduu bankalar araclyla yrtlmt. zellikle 1913 sonrasnda Mslman eraf-tccar-ifti, yabanclardan ve gayrimslimlerden bamsz olarak, kendi kredi kurumlarn kurdu; ttihatlarn uygulamaya soktuklar milli iktisat politikasnn belkemiini oluturacak olan sermaye birikimini salad. Bu dnemde tarada kurulan milli bankalar, Anadoluda domakta olan orta snfn ttihat ve Terakki ile olan organik bann somut kantlarn oluturdular. ttihat ve Terakki
22
Kemal Peker, te ktisadi Trabzon ve Fndk 1939-1945, Giresun. s. 31-35. Blgede 19251945 tarihlerin fndk retim alanlar ile rekoltesi yllara dayal olarak verilmektedir. 23 Cumhuriyetin 10 Ylnda ktisat Meydannda Trabzon, s. 43-47. 24 Cumhuriyetin 10 Ylnda ktisat Meydannda Trabzon, s. 39-42.
170
Cemiyeti, milli bankalara n ayak olmu, yelerini bankacla zendirmi, kurulular srasnda gerek maddi, gerek manevi her trl kolayl salayarak Osmanl para piyasasn ve kredi aygtn milliletirmeyi amalamt. zellikle pazar ekonomisine alm, Bat Anadoluda etkinleen milli bankaclk faaliyetleri, piyasa iin retimde bulunan Osmanl reticisine kredi olanaklar da salad. Kyly yoksullatran alivre satlar bir lde nlendi. iftinin maln sendikalaan alc firmalar karnda korudu. II. Merutiyet yllarnda giderek gc artan Mslman eraf-tccar-ifti, milli bankalar sayesinde, yabanc ve gayrimslim tccar karsnda pazarlk gcn artrd. Eskiden yok pahasna deveciye, simsara ya da murabahacya kaptrd maln yksek fiyatla piyasaya srebildi. Bylece, o gne dein yabanclarn ve gayrimslimlerin ura alan olarak grlen bankaclk, bankerlik ve sarraflk giderek Mslman-Trk erafn eline geti25. 1908-1923 dnemi milli bankacln geliimi u ekilde deerlendirilmektedir; 1-Mevcut ecnebi bankalar faaliyetlerine devam etmiler ve yeniden de baz yabanc bankalar kurulmutur. 2-Buna mukabil evvelce tesis edilmi olan Trk mali messeseleri inkiaf etmi ve milli sermaye ile yeniden kkl bykl birok bankalar tesis edilmitir. 3-Milli bankacln ilerlemesi iin devlet yardmna lzum olduu anlalm ve bu esas dhilinde ve milli sermaye ile tibar Milli Bankas kurulmutur. 4-Trkler banka idaresine almaa balam ve bu devrede kurulan ve alan muhtelif bankalar Cumhuriyet devrindeki gelimeye, byk hizmetleri dokunan elemanlar hazrlamak suretiyle mhim bir rol oynamlardr. Fakat grnen bu gelimeler gerek devletin ve gerek fertlerin gsterdikleri gayrete ramen milli bankaclk istenildii derecede inkiaf edememi ve piyasa umumiyetle byk yabanc bankalarn tahakkm altnda kalmtr. Bunun nedenleri arasnda 1911 de balayp 1922ye kadar hemen hemen fasla vermeden devam eden savalar, yabanclar ve aznlklar lehine mhim avantajlar temin eden kapitlasyonlar ve nihayet milli sermayenin henz gelimemi olmasn, yabanc sermayesinin ve tekniinin memlekette daha evvelden yerlemi olmasn saymak mmkndr.
Zafer Toprak, ttihat-Terakki ve Devletilik, stanbul 1995. s. 87.
25
171
RAHMEK
Bu dnemde en nemli milli teekkl saylabilecek olan tibar Milli Bankasnn kuruluuna kadar, muhtelif ehirlerde kurulmu olan bankalar unlardr: 1911de stanbul Bankas, 1912de Konya ktisadi Milli Bankas, 1913te Karaman Milli Bankas, 1914te Emvali Gayri Menkule ve krazat Bankas yine 1914te Milli Aydn Bankas, 1916da Akehir Bankasdr26. 1923-1940 dnemi bankacmzn temel zellikleri ise u ekilde aklanabilir; 1-Yabanc banka faaliyetleri azalm, birok yabanc banka iten ekilmitir. 2-Milli sermaye ile evvelce kurulmu olan mali messeseler inkiaf etmi ve yeniden biroklar kurulmutur. 3-Devlet, bankacla tam manasyla muzahir davranm ve bu ileri tanzim eden bankalar kanununu karmtr. 4-Para ve itibar mekanizmasnn ok mhim bir unsuru olan Cumhuriyet Merkez Bankas kurulmutur. 5-Bankaclkta bir gelime kendini gstermitir. Bu gelimelere bal olarak, 1933 ylnda Trkiyede 47 bankann mevcudiyetini grmektekiyiz. 1939 ylnda ise banka mevcudu ise 38 olarak grlmektedir. 1939 ylnda yabanc bankalarn says ise 7 adettir27. Cumhuriyetin ilk yllarnda Trabzonda faaliyet gsteren iki banka vard. Bunlar Ziraat Bankas ve Osmanl Bankalaryd. 1923 zmir ktisat Kongresinde bankaclk sektrn milliletirmek iin alnan kararlar dorultusunda, 1924 ylnda Trkiye Bankas kuruldu. Bu banka, ksa saylabilecek sre iinde yurt sathnda ubeler at. Alan ubelerden birisi de Trabzonda idi. 1928e gelindiinde Trabzonda faaliyet gsteren ulusal bankalarn says bu ekilde e km oluyordu. Bunlardan Ziraat Bankas 1890da kurulmutu. 1891 ylnda da Osmanl Bankas almt. 20.yzyln balarnda Trabzonda Rumlar tarafndan bankalarn kurulmaya baland grlmektedir. Bunlar ierisinde en etkin olan Atina Bankas idi. Ayrca Fostropulo ve Kabayanidi gibi Trabzon Rumlar iinde zenginlii ile ortaya km olan isimler de finans sektrne girerek banka ve bankerlik gibi messeseler kurmulard. ngiliz ve Fransz sermayesiyle kurulmu olan Osmanl Bankas ve ismini zikrettiimiz Rum bankalar para politikalarn yneterek bor-faiz ilikisiyle ekonomi zerinde ciddi bir kontrol salamlard28.
26
Hazm Atf Kuyucak, Para ve Banka, C.II, Ankara 1942, s. 172-174. 27 Hazm Atf Kuyucak, a.g.e., s. 175 ve 5. tablo. 28 Hikmet ksz ve dierleri,a.g.e., s. 119.
172
Trabzonda Osmanl Bankasndan kredi kullanm konusunda bir takm ikyetlerin olumas zerine, Trabzon tccar bir taraftan hak arama mcadelesi verirken, dier taraftan kendi zmn oluturmann gayretine girmitir. Bu zm araynn bir sonucu olarak Karadeniz Bankas, Trabzon Bankas ve Nemli zade Kaptan Bey Messesi domutur. Karadeniz Bankas, 40 ortak ve 40 bin lira sermaye ile 1928 ylnda ktisat Limitet irketi adyla kurulmutu. Mays 1929da sermayesi 100 bin liraya karlarak ad Karadeniz Bankas olarak deitirilmitir. Karadeniz Bankas Limitet irketinin 1931 ylnda drdnc senesi hesaplar Trabzonda kbal Matbaas tarafndan 1932 ylnda yaynlanmtr. Buna gre; Sermayesinin tamamen denmi olarak 100.000 Trk liras olduu belirtilmektedir. Ayrca banka mdrleri Pulathanelizade Celal Bey ve skenderzade efik Bey tarafndan hazrlanan raporda, 1928-1931 dneminde bankann sermaye-kar ilikisi zerinden oluturulan hesaplar ortaya konmaktadr29 Trabzon Bankas ise 47 ortak ve 11.250 lira sermaye ile Trabzon Tasarruf ve kraz Sand adyla kurulmutu30. Tasarruf ve kraz Sand Limitet irketinin kuruluu: 22 Haziran 1927 tarihidir. irket, 1929 Nisannda sermayesi 100 bin liraya kartlm ve ad da Trabzon Bankas olmutur. Trabzon Bankas ile ilgili olarak 27 ubat 1930 tarihinde Trabzon Tccar kulbnde yaplan toplant bankann 1929 ylna ait hesaplar, murakplar heyeti tarafndan onaylanmtr. 1930 yl murakplar heyetine Kitap zade Mehmet Hasan, ierzade Hseyin, Murathanzade Tayyar beyler tekrar seilmilerdir. Bu toplantda ayrca banka hisselerinden bazlar el deitirmitir. Hisseleri el deitirilenlerin isimleri ise u ekilde sralanmaktadr; hazrlan rapora gre u kiilerden olumak: Ttnczade Ziver hissesini Kitapzade Mehmet Hasan Efendiye, Arap Seyitzade mer hissesini Serdarzade Cemil Efendiye, Bicanzade mer Bican hissesini Hac Dursunzade Hayri Efendiye devretmilerdir31 Her iki banka da tamamen mahalli sermaye ile kurulmutu. Bunlarn dnda Trabzonda bir de bankerlik yapan finans kuruluu vard. Nemlizade Kaptan Bey Messesesi olarak kayda geen bu kuruluun 50-60 bin lira sermayesi vard32.
29
Karadeniz Bankasnn 1932 ylnda hazrlanan hesap ve raporlar iin baknz: ek-2. 30 Cumhur Odabaolu, Trabzon 1869-1933 Yllar Yaants, Ankara, s. 117-118. 31 Bankann ortaklar listesi iin baknz Ek:3. 32 Hikmet ksz ve dierleri, a.g e, s. 120-121.
173
RAHMEK
Trabzonda bankacln geliimi ve iki yerli bankann kuruluu ile ilgili olarak Cumhuriyetin 10. ylnda kartlan Trabzon Ticaret ve Sanayi Odas kitapnda, bankaclkla ilgili olarak, II. Merutiyet dneminden itibaren Trabzonda bankacn geliimi zetlenmitir. 33 Buna gre, Trabzonda bankaclk alannda egemen olan sermaye yabanc sermaye ile yerli Hristiyan unsurlardr. Bu durum Trkler arasnda sermaye birikiminin olumama nedenidir. Cumhuriyetle birlikte kurulan yerli bankalarn, Trkler arasnda sermaye birikimi konusundaki skntlar sonlandrd ifade edilerek, Trabzonda kurulan Karadeniz Bankas ile Trabzon Bankasnn, Trabzona salad katklar u ekilde anlatlmaktadr34: Teekkl safhalarn anlattmz adeta yoktan var edilen bu iki Bankack be alt seneden beri Trabzon piyasasnda ok faydal iler grmler; byk bir ksm ticaret erbabnn kredi ihtiyacn temin etmiler; Bankalara den en byk vazifelerden mali nazmlk ve darlklar geniletmek hususlarnda uhdelerine den ii sermayeleri nispetinde grmlerdir. Vaktiyle yatkn sermayeler veya ecnebi banka kasalarna kilitli bol paralar varken byle iler grlemezdi, bundan dolay ellier kiinin haftada onar kurutan balayarak be senede yzer bin liralk birer para evi kurmalar phesiz ki byk bir itir ve grlen iin asl kymeti en byk deeri bu fasln banda anlattmz o eski gaflet devrine nispetle Cumhuriyette alnan mesafenin bykldr. Trabzonun bu iki yerli bankasnn kurulu ve yaamasnda Cumhuriyetin rol ise pek aktr. Her iki banka Limitet yani mahdut mesuliyetli birer irkettir. Limitet irketlerde sermayedarn yalnz irkete mevzu olan sermayesi mesul vaziyettedir. Limitet irket bir zarar geirse, batsa bundan sermayedarn ancak irkete koyduu miktar zarar grr, dier ilerde kulland sermaye ve emvali masundur, ona dokunulmaz. Eski kanuni mevzuatmz bu nevi bir irket tanmyordu. Cumhuriyetin yapt yeni ticaret kanunu sermayedarlara paralarn Limitet kanuni kayd altnda istedikleri yere koyup iletmee imkn vermiti, irket Limitet olunca girilen iin zarar da mahdut oluyor; bunun iin teekklleri birok kayd-u arta bal Anonim irketler yerine merasimsiz, klfetsiz ve ayn zamanda Anonimlerin faydalarn havi Limitet irketler Garpta, bilhassa ngilterede oktan beri ilemekte idi.
33
Cumhuriyetin 10 Ylnda ktisat Meydannda Trabzon, s. 57-61. 34 Cumhuriyetin 10 Ylnda ktisat Meydannda Trabzon, s. 58-59.
174
Bizim iki Bankamz da Cumhuriyetin ticaret kanununun verdii bu imkndan faydalanarak kurulmu ve yaamtr, aksi halde Anonim irketler kurmaya bir ok masraflara, klfetlere, merasime ve ekale boulmaya mecbur kalacaklar ve bu yzden belki de kurtulamayacaklard. Sonra asl mhim cihet bu teekkllerin hi yoktan balayarak tutunabilmesi ve bunun iin de icabnda Cumhuriyet messeselerinden yardm grerek yaamasdr. Byk mali teekkllerin yan balarnda bu ufak evler tutunmak iin maddi ve manevi mzaheretlere muhtatrlar, vaktiyle yaayan Rum messeselerinin yaama ve tutunmalarnda en mhim amil bu idi, kk mali teekkllere analk yapacak, onu icabnda koruyacak byk evler lazmd. F. Milli ktisat Dneminde Dier Giriimler ubat 1924te Trabzon Belediyesi ile Ticaret Odas tarafndan eitli toplantlar yaplarak Deirmendere suyundan elektrik retmek amacyla bir anonim irket kurulmas kararlatrlm ve 25 ubat akam Ticaret Kulbnde yaplan toplantda heyet-i mteebbise oluturulmutu. Nemlizade Sabri, Kazazzade Hseyin, Barutuzade Hac Ahmet, Hac Ali Hafzzade Mehmet Salih, Hac Hamdi zade Hac Hami, ulhazade Hac Kadri, Bekir Efendizade Hac Rt, Hatipzade Emin ve Serdarzade Mnir Beylerden oluan heyet-i mteebbise, giriimleri balatmak zere bir mhendis aramaya balad35. Sonunda Fransz asll mhendis Ribeau ile temasa geildi. Ribeau tarafndan hazrlanan 125.000 liralk projeye gre Deirmenderede Deliklita mevkiinde kurulacak fabrikadan Trabzona ve Maka ilesine elektrik verilecekti36. Elektrik iin en uygun su arayn srdren Ribeau, Visera mevkiindeki Uarsunun Trabzonda retilecek elektrik iin daha uygun olduuna dair bir rapor hazrlad. Bunun zerine Heyet-i Mteebbise tarafndan Nafia Vekletine bavurularak elektrik imtiyaz dnda Akaabat-Trabzon arasnda tramvay iletme imtiyazn da talep etti37. Brokratik ilerin takip edilmesi amacyla grevlendirilen efik Beyin giriimleriyle bu imtiyaz talebi 1924 yl sonlarnda kabul edildi ve szleme imzalanmak zere Ribeua Trabzona davet edildi. Trabzon Elektrik Trk Anonim irketi artnamesi 30 Kasm 1925 onayland. Sermayesi 160.000 Trk lirasndan ibaret olup, beheri 10 Trk
35
stikbal Gazetesi, 2 Mart 1924. 36 Mesut apa-Rahmi iek, a.g.e., s. 65-72. 37 stikbal Gazetesi, 9 Austos 1924.
175
RAHMEK
Liras kymetinde 16.000 hisseye blnmt. irket ileri, umumi heyet tarafndan seilecek 7-9 azadan oluacak bir idare meclisi tarafndan yrtlecekti. lk 5 sene iin oluturulacak idare meclisi, irket messeslerinden oluacakt. Bu idare meclisi ayda en az 2 defa irket merkezinde toplanarak ileri yrtecekti. dare meclisinin bir reisi ve bir reis vekili bulunacakt. irketin kuruluuyla ilgili resmi muameleler bu ekilde sonlandrlm, bylece Trabzon Elektrik Trk Anonim irketi 8 Ocak 1925te resmen kurulmutur. 1926 yl sonlarna doru Trabzon Elektrik Trk Anonim irketi maddi bir krizin iine girdi. irket, kuruluunda tespit edilen 160.000 liralk sermayenin yarsn 1925 ylnda, geri kalan ise 1926da tahsil edildi. Fakat bu sermayenin yetersiz olduu ksa srede anlald ve 25 Austos 1926da yaplan heyet-i umumiye toplantsnda sermayenin bir misli artrlmas kararlatrld. Bylece ikinci tertip 16.000 hisse daha ihra edilerek sermaye 320.000 liraya karld. Fakat bu ikinci tertip hisse senetleri, tesisat ilerinin uzamas ve ok para gerektirdiinin anlalmas nedeniyle hi satlmad. Bylece, zaten skntl olarak ilerleyen inaat ii tamamen durma noktasna geldi. irket 1927 yl balarnda 25.000 lira kadar bir para tedarik ederek para mevcudunu 60.000 liraya kard. Fakat fabrika ve santralin teferruat ile tamamlanmas, mecra borularnn yerletirilmesi, henz noksan bulunan 300 kadar borunun satn alnmas, 20 kilometrelik bir mesafe iin gereken direklerin alnmas ve yerletirilmesi, kablolarn alnarak ekilmesi balca eksiklik olarak ortadayd. Btn bunlar iin takriben 120.000 liralk bir paraya ihtiya vard. Bunun zerine 1927 ylnda idare heyetinin ahsi kefaletiyle Sanayi ve Maden Bankasndan 65.000, bankasndan 90.00 lira bor alnd. 1927 ylna gelindiinde Msy Ribeaunun vazifesine son verildi ve 21 Temmuz 1927de Bergman Elektrik Tesisat irketi ile yeni bir mukavelename imzalanarak, tesisatn geri kalan ksmnn 81.000 Amerikan dolar mukabilinde bu irket tarafndan yapm kararlatrld. Bylece Trabzon Elektrik irketi tarihinde Fransz Groman irketi ve Ribeau dnemi sona ermi, onun yerine Alman Bergman irketi ve Mhendis Feritman dnemi balamtr38. irket, nceki borlanmalarnn yan sra 1928de Ziraat Bankasndan 30.000 lira daha bor ald. Fakat alnan bu para ile tesisat tamamlanamad ve mali kriz daha da byd. Kurucular kendi ahsi emlaklarn teminat gstererek, Emlak ve Eytam Bankasndan bor almak istedilerse de, bu
Murat Kkuurlu, Cumhuriyet Devrinde Milli Sermaye rnei: Trabzon Elektrik Trk Anonim irketinin Kuruluu, Karadeniz ncelemeleri Dergisi, Say 3, Trabzon, s. 91-116.
38
176
ekilde alnabilecek 77.000 lirann yeterli gelmeyecei anlalnca, belediyeye mracaat edilmiti. Belediyenin mevcut btesinde, bu i iin bir tahsisat bulunmadndan, faiz ve masraflar irket tarafndan denmek ve belediyeye yllk 1.500 liralk elektrii bedava vermek artyla, Emlak ve Eytam Bankasndan 50.000 lira bor alnmasna karar verildi. Bununla birlikte 1928 yl sonuna gelindiinde, ne bizzat kurucularn ne de belediyenin Emlak ve Eytam Bankasndan almaya teebbs ettikleri bor para irketin eline gememiti. Trabzon Elektrik Trk Anonim irketi, balatt santrali kurarak 1929da ilk elektrii Trabzona ulatrd. Btn bu olumlu gelimelere ramen Trabzon Elektrik Anonim irketi bir trl sorunlardan kurtulamad. Nitekim Mustafa Kemalin Trabzonu ikinci ziyaretinde, 28 Kasm 1930da Cumhuriyet Halk Frkasnda kentin sorunlar hakknda bilgi alrken Trabzon Elektrik irketi yetkilileriyle bir grme yapt. Grme sonunda sorunun zm iin Smerbanktan alnacak 225.000 lirann temini iin Babakan smet nnye talimat verilerek sorunun zmlenmesi istendi. Ekonomik adan darboaza girmi bulunan irket, Mustafa Kemalin bu giriimi zerine gerekli olan finans desteini salam ve faaliyetini srdrme imkn bulmutur. Trabzon Elektrik Trk Anonim irketi, balad nemli ii ngrlenden fazla bir srede de olsa baaryla tamamlayarak Trabzonu aydnlatmay baarm ve 1937-1938 dneminde lkedeki dier zel elektrik iletmeleriyle birlikte devletletirilmitir39. Cumhuriyet dneminde Trabzonda yerli giriimcilerin banda Nemli zade ailesi gelmektedir. Osmanl dneminden hem tecrbesi, hem de sermaye birikimi olan bu aile, 1924 ylnda Samsun-aramba-Terme ve Samsun-Bafra- Alaam demir yolarnn yapm imtiyazn almtr. Dnemi iinde deerlendirildiinde olduka byk bir sermaye ile 1.000.000 lirayla Nemlizade Mahdumlar adl bir irket kurarak yetmi be yllna aldklar demir yolu imtiyazndan sonra almalara balamlardr40. Cumhuriyetin ilk milli demiryolu irketini kuran Nemlizadeler, Sonbahar Gezisi adyla Trabzonda balatt geziden dnnde Mustafa Kemalin ilk kazmay vuruuyla 21 Eyll 1924te Samsun- aramba demir yolunun temelini atmlardr. Bu tarihlerde Trabzonda faaliyete geen bir baka irket ise Tasarruf ve stikraz Sand Limitet irketidir. Bir tr bankerlik faaliyeti yapan irket,
39

177
Hikmet ksz ve dierleri, a.g.e, s. 123-134. 40 Cumhur Odabaolu, a.g.e, s. 113-114.
RAHMEK
11.250 lira sermaye ile iki yl sreliine kurulmutur. Krk be ortakla kurulan bu irket daha sonra Trabzon Tasarruf Limitet irketi adn alarak faaliyetlerine devam etmitir. 1926 ylnda faaliyet gsteren bir dier yerli sigorta irketi, ark Sigorta Anonim irketidir. Yollarn yaplmas ve otomobillerin Trabzona gelmesiyle birlikte 1926da Trkiye Milli Otomobil Anonim irketi tarafndan Trabzon ubesi hizmete alm, ube mdrlne de Seyfi Bey getirilmitir41. zellikle 1913 ylnda kartlan Tevik-i Sanayi Kanunu ile Avrupa pazarlarnn basks altnda bulunduu iin geliemeyen yerli retimin desteklenmesi kararlatrlm, bu durum Trabzonda da baz giriimlerin balamasna neden olmutu. Ancak araya savan girmesi bu sreci olumsuz ynde etkilemiti. Bu duruma ilikin ilgin bir rnek, savatan nce Kale ii mevkiinde kurulan ve retime gemi bulunan demir fabrikasna aittir. Fabrikann savatan sonraki iler acs durumu, stikbal Gazetesinde ismi belirtilmeyen Trabzonlu bir kanaat nderinin kaleme ald Kale indeki Fabrika Ne Halde? balkl yazda dile getirilmektedir. II. Merutiyet dneminin milli iktisat anlaynn bir uzants olarak Milli Mcadele yllarnda Trabzon Ayasofya Mahallesinde, 1920de Trabzon Mensucat Fabrikas Trk Anonim irketi adl bir irket kurulmutur. 150.000 kuru sermaye ile kurulan bu irketin kurucular unlardr: Alay Beyzade Faik, Hac Bilalzade Hac Ali, mamzade Sami, Kitap zade Affan, Hatipzade Mustafa, Brzade Hac Musa ve Mahdumlar, Demircizade Biraderler, Kara Hseyinzade Ahmet, Hac Dursunzade Biraderler. Kurulu szlemesine gre, irket yl sreyle kurucular kurulu tarafndan ynetilecektir. Ynetim kurulu bakanln Alaybeyzade Faik Bey, ikinci bakanl ise mamzade Sami Beyin yrtt irketin mdrlne Kitapzade Affan Bey getirilmitir. Makineleri Fransadan getirilen fabrikann, ustaballn stanbuldan getirilen bir Trk yapyordu. Fabrikann faaliyetlerine dair verilen bir ilanda araflk, elbiselik ve karyola takmlar iin srf ipekten dokumalar yapld, bunlarn istenen renkte retilebildii ve her trl sipariin kabul edildii belirtilmektedir. Trabzonda gda alannda kurulan iki iletme yer almaktadr bunlardan birincisi 1920 ylnda kurulan Tahin fabrikasdr. Bu fabrika daha nce
Hikmet ksz ve dierleri, a.g.e, s. 102.
41
178
Ermeni asll Arapyan Kayzaka ait iken bu tarihte Tfeki Mehmet ve orta Osman Efendiler tarafndan alnarak tekrar faaliyete geirilmitir42. kinci fabrika ise 1921 ylnda faaliyete geen Milli Makaron Fabrikasdr43. Sekiz beygir gc kuvvetinde buharl bir makinesi bulunan Uzun Sokakta Konak Camii civarnda kurulan fabrikada; en halis ve has undan ubuk, kesme, arpa, tel, susam ve enva-i ehriyeler ile gzellik, abuk, kesme, fiyonk, salyangoz ve sair her nevi makarna imal ediliyor ve toptan sat yaplyordu. Fabrika, rnlerini tantmak amacyla gazetelere verdii ilanlarda; burada retilen makarnalarn Avrupada retilenlerden daha kaliteli fiyatlarnn daha dk olduu, fabrikadan satlarda alt kyyeden eksik sat yaplmad, ramazan- erif dolaysyla retimin daha itina ile yapldn mterilerine duyurmaktayd. 1924 ylnda Trabzonda Azim Mskirat Fabrikas adyla rak retimi yapan bir fabrika olduu anlalmaktadr. Trabzonda Semerciler Banda bulunan ve sahibi Ameli smail Fazl Bey olan fabrikada safa markasyla rak retildii, dnemin gazetelerindeki ilanlarda grlmektedir. Tamamyla kendine zg bir rak reten fabrika, satlar cazip hale getirmek ve tketicileri kendi rnn kullanmaya sevk etmek iin ilgin bir tantm yntemi kullanmtr. 1918de kurulan ve deri mamulleri reten bir fabrikann Cumhuriyetin ilk yllarnda da faaliyetlerini srdrd grlmektedir. Hac Hayri Bey Mahdumu Hamdi Beyin sahibi olduu Debba Fabrikasnda her tr ksele, mein, vaketa, kei derisi zerine ticaret, ham deri zerine de ihracat yaplmaktadr44. Trabzonda retilen en nemli tarm rnlerinden biri kukusuz fndktr. Geni kitleler iin geim kayna olan fndk reticilii, ayn zamanda Trabzondaki fabrikalarn da balca faaliyet alan olmutur. 19.yzyl Trabzon ticaretinin, zellikle ihracatnn en nemli kalemlerinden biri olan fndk hem kabuklu, hem de i olarak yabanc lkelere satlmaktadr. 1902de Trabzondan ihra olunan rnlerin arasnda 4.387.000 kyye ile 15.256.000 kuru gelir elde edilen fndk nemli gelir kayna oluturmaktayd. Yre iin bylesine nemli bir rn olan fndn ilenmesine dair ok sayda fabrikann kentte faaliyette olduu grlmektedir. Bunlarn en eskilerinden biri olan ve 1889 tarihinde alan, 1920lerde hala faaliyette bulunan Fndk Fabrikatr ve hracat Tccar Dihkanzade Hikmet Zihni reksna ait olan fabrikadr. Fabrikada 12
42
stikbal Gazetesi, 27 Terinievvel 1920. 43 stikbal Gazetesi, 11 Nisan 1921. 44 Mesut apa-Rahmi iek, a.g.e, s. 181-183.
179
RAHMEK
beygir gcndeki bir motorla almakta olup kabuklu fndklar ayrmak iin be gzl bir tefrik kalburuna ve fndklar krp iki nve ayran fndkkran makinelerine sahiptir. Gnde 250 uval fndk ileyen fabrika, stanbul ve Trkiyenin her taraf ile Trieste, Marsilya ve Hamburg ile ticari faaliyette bulunur ve dnyann her yerinden sipari kabul etme kapasitesine sahiptir. Bunun dnda ayn yllarda Trabzonda faaliyette bulunan baka fndk fabrikalar da mevcuttur. Bunlar Aa Paazade Ali Rza ve reks Fndk Fabrikas, skenderzade Osman Fndk Fabrikas, Bekirzade brahim evki Fndk Fabrikas, Civelekzade Mustafa Fndk Fabrikas, Hatipzade Mustafa Fndk Fabrikas, Usta merzade Ali Paa Fndk Fabrikas, Sarcazade Rfat Biraderler Fndk Fabrikas, Dedezade Biraderler Fndk Fabrikasdr45. SONU Trabzon, Anadolu topraklar zerinde 19.yzyln balarndan beri uluslar aras ticaretin stlerinden biri olarak, nemli bir yere sahiptir. Bu nedenle 19.yzyl ve 20.yzyln balarnda nemli lde ehrin bir byme evresi geirdii grlr. Bu nemini 19 yzyln sonralarna doru kaybetmeye balamtr. Bunun nedenlerinden biri 19.yzyln son eyreinde Kafkasyann Rusya kontrol altna girmesiyle birlikte bymeye balayan Batum ehrinin demir yolu ve denizyolu balantsyla Kafkasya ve ran ticaretinde Trabzonun yerini almasdr. kinci nemli gelime ise I. Dnya Sava ve sonras siyasal gelimelerine dayal olarak Trabzon ticaretinin Avrupa devletleriyle olan balantsnn kopmasdr. Yani Karadenizin Trkiye ve Rusya arasnda kapal bir deniz haline gelmesidir. Bu gelime bir taraftan bat kaynakl ticareti ortadan kaldrrken, dier taraftan Rusya faktrnn her ne kadar Trabzon ticaretindeki nemi artm olsa bile oluan boluu doldurmamtr. nc gelime ise Osmanl devletinin yklmasndan sonra Osmanl corafyas zerinde kurulan milli devletlerin iki sava aras dnemde gerekletirdikleri nfus mbadelesi ile Trabzon ticari hayatnda aktif rol alan unsurlarn kaybetmitir. Bizim bu yazmzda daha ok Trabzonun nfus kaybna urad 1914-1925 dneminde yerel glerin nfus kaybyla ortaya kan boluu doldurma apalar sonucu ortaya kan milli sermaye ve sermayedar oluturma dnemi Trabzonunu alglamak hedef alnmtr.
45
Hikmet ksz ve dierleri, a.g.e, s. 123-134.
180
1923-1933 dnemi Trabzonu bir taraftan nemli lde nfus ve sermaye kaybna uramasna karn yerel glerin milli iktisat anlay ierisinde kk sermayelerini bir araya getirerek tekrar Trabzonun ticari hayatn canlandrma almalarna balamlardr. Burada yerel yneticileri, merkezi hkmetin ve kk sermayedarn rol azmsanamayacak lde nemli grlmektedir. Yukarda metin ierisinde ve dipnotlarda verdiimiz Trabzon yerel sermayedarlarnn isimlerini karlatrdmzda birok teebbsn arkasnda benzer isimleri grdmz gibi Cumhuriyet dneminde Trkiye ekonomisi ve blge ekonomisinin gelimesinde de etkili olan baz ailelerin bu dnemde ortaya kmaya baladklar grlr.
KAYNAKA Aydemir, evket Sreyya, nklp ve Kadro, Remzi Kitapevi, stanbul 1986. Cumhuriyetin 10 Ylnda ktisat Meydannda Trabzon, Trabzon Ticaret ve Sanayi Odas, ark Matbaas, Trabzon 1933. apa, Mesut-Rahmi iek, Yirminci Yzyl Balarnda Trabzonda Yaam, Serander Yaynlar, Trabzon 2004. stikbal Gazetesi, 27 Terinievvel 1920 Trabzon stikbal Gazetesi, 6 Haziran 1920 Trabzon stikbal Gazetesi, 11 Nisan 1921 Trabzon stikbal Gazetesi, 2 Mart 1924 Trabzon. stikbal Gazetesi, 9 Austos 1924 Trabzon. Karadeniz Bankas Limitet irketi Drdnc Sene-i Hesabiye, kbal Matbaas, Trabzon 1932. Kuyucak, Hazm Atf, Para ve Banka, Maarif Vekleti Siyasal Bilgiler Yaynlar, Ankara 1942. Kkuurlu, Mehmet, Cumhuriyet Dneminde Milli Sermaye rnei: Trabzon Elektrik Trk Anonim irketi Karadeniz ncelemeleri Dergisi, Say: 3, Gz 2007, s. 91-116. Odabaolu, Cumhur; Trabzon 1865-1933 Yllar Yaants, lk-san Matbaas, Ankara(Tarihsiz). ksz, Hikmet-Usta Veysel-nan, Kenan, Trabzon Ticaret ve Sanayi Odas Tarihi 1884-1950, Trabzon Ticaret ve Sanayi Odas Yaynlar, Trabzon 2009. Peker, Kemal, te ktisadi Trabzon ve Fndk 1939-1945, Yeil Giresun Matbaas, Giresun(Tarihsiz). Sencer, Muammer, Trkiyenin Mali Tutsakl, May Yaynlar, stanbul 1977. Tezel, Yahya Zekai, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1994.
181
RAHMEK
Toprak, Zafer, ttihat-Terakki ve Devletilik, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1995. _____________, Milli ktisat- Milli Burjuvazi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1995. Trabzon Ticaret ve Sanayi Odas 1929 Senesi Kongre Kararlar, kbal Matbaas, Trabzon(tarihsiz). Trabzon Ticaret ve Sanayi Odas 1931 Senesi Mntka Kongresi Kararlar, stikbal Matbaas, Trabzon(tarihsiz). Turgay, ner A., Trabzon Dou Akdeniz Liman Kentleri(1800-1914), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1994. EK-1 1924 ylnda Trabzon Sanayi ve Ticaret Odasna kaytl tccarlarn isimleri ve uratklar i alanlar: Birinci snf tccarlar: 1-Hac Ali Hafzzade Hasan Rza: Manifatura ve kantariye, Fndk, Fasulye, yumurta, ttn, koyun vs. 2-Hac brahimzade Biraderler: Muhtelif Kantariye, Fndk, fndk ii, fasulye, yumurta. 3-Krzade evki ve reks: Dakik, Kantariye Ttn, fndk, fasulye vs. 4-Nemlizade Mahdumlar: Manifatura, kantariye ve pake acentesi, ttn, fndk vs. 5-Nemlizade Biraderler: Muhtelif kantariye, ksele, ttn, iri, kitre vs. 6- Dedezade Kamil Efendi: Muhtelif kantariye, ksle vesaire-fndk ii, fasulye, ya vesaire. 7-Dedezade Hami Efendi: Muhtelif kantariye fndk ii, fasulye, ya. 8-Subazade hsan Efendi: muhtelif kantariye, fndk ii, fasulye, ya. 9-Usta merzade Ali Bee Efendi: Muhtelif kantariye fndk ii. 10- Hac Molla zade Biraderler: Manifatura, kantariye ttn. 11-Hac Haim zade Hac Abdullah Efendi: Enva-i kantariye Fndk, yumurta fasulye. 12-Hac Ali Hafzzade mer Efendi: Enva-i kantariye fndk, yumurta, fasulye. 13-Kasm zade Biraderler: Manifatura-mavii ve saire ihracat ve mteahhitlik. 14-Sadkzade Biraderler: Muhtelif kantariye fndk vesaire. 15-Hac Yakupzade Biraderler: Manifatura Pastrma. 16-Hamzazade Ali Efendi: Manifatura- iri, pamuk, kitre. 17-Mrtezazade Tursun Efendi: Manifatura- iri, pamuk vesaire. 18-Kefeli zade Hac Hafz Efendi: Manifatura eyas, fndk ii. 19-Kazazzade Hseyin Efendi: Manifatura. 20-Bekir Efendizade Hac Hafz Rdi Efendi: Manifatura. 21-Derdarzade Hac Salih Efendi: Pamuk ve iplik. 22-Dahkanzade Zihni Efendi Mahdumlar: kantariye Fndk ii. 23-Mftzade Hac Mehmet Efendi: Zahire ve kantariye. 182
24-Hac Yusufzade Mehmed ve Mrteza zadeler: Manifatura ve kantariye. 25-rani Mehedizade Ali Efendi: Transit ran eyas, transit eya hal vs. 26-Yusufzade Gulam Ramazan Efendiler: Transit eyas, randan transit eyas. 27-Anadolu Ticaret irketi, Celaleddin Bey: ay, kahve, eker vs. av derisi vs. ihra ve otomobil kamyon irketi. 28-A.K. Teofilaftos Ticarethanesi: ay, kahve, fndk ii 29-G. Kabayanidi Ticarethanesi: ay, kahve, fndk ii 30-Hans Hostrar svire Ticarethanesi: ay, kahve, gn vs. gibi her trl emtia ihracat, komisyonculuk 31-J.J. Hostrar vire Ticarethanesi: ay, kahve, gn vs. gibi her trl emtia ihracat ve komisyonculuk kinci Snf Tccarlar: 1-Yunuszade efik Efendi: Gaz, benzin, makine ya vs. Fndk vs. 2-Hac Hamdizade Atf Efendi: Kantariye fndk vs. 3-Hac Hamdizade Afif Efendi: Kantariye Fndk vs. 4-Hatipzade Mustafa Efendi: Kantariye, Fndk ii. 5-Karaengelolu Sadullah Efendi: Dakik ve zahire fndk vs. 6-Nuhzade Arif Efendi: Dakik ve zahire fndk vesaire. 7-Ekmekizade Nuri Efendi: Dakik ve Zahire fndk vesaire. 8-Ttnczade Ziver Efendi: Manifatura pastrma. 9-Mescizade Biraderler: Gn, ksele ve kundurac eyas Pastrma. 10-Dedezade kr Efendi: Kantariye ve zahire Pastrma. 11-Barutuzade Hac Ahmet Efendi: Kantariye ve zahire Pastrma. 12-Cekerzade Hseyin Hsn Efendi: Manifatura, Av derisi. 13-Hac Derviaazade Biraderler: Manifatura fndk vs. 14-Harnamaszade Baki Efendi: Atariye Fndk vs. 15-Mftzade Temel Gumi Efendi: Tuhafiye fndk vs. 16-Bayburtlu mer Aazade Mehmet Efendi: Kantariye 17-Hac Arif Kaputanzade brahim Efendi: Kantariye 18-Hac Hseyinzade Ahmed Rza Efendi: Gn, ksele ve dabaata mteallik eya. 19-Hac Dursunzade Biraderler: Manifatura. 20-Bkrizade Hac Musa Efendi: Manifatura. 21-Hac Harunzade Faik ve Mahdumlar: Tuhafiye. 22-Bekarzade Ali Efendi: Kantariye. 23-Bekarzade evki Efendi: Kantariye, fndk ii. 24-Hac Alizade Mehmet Efendi: Manifatura. 25-Srmeneli Karahasan zade Hulki Efendi: Manifatura. 26-Hac Mucikzade Mehmet Efendi: Manifatura. 26-Velizade Tursun Efendi: Manifatura eyas. 27-Kefelizade Glen ve Mahmut Efendiler: Manifatura eyas. 28-Baltaolu Ali Efendi: Dabaata mteallik eya. 29-Molla Mustafazade Tevfik Efendi: Kantariye muhtelif Av derisi vs. 30-Hac Salih Kapudanzade Ali Nazmi Efendi: Kantariye muhtelif
183
RAHMEK
31-ulhazade Hac Kadir Efendi Mahdumlar: Bakr, demir, dakik kimyevi gbre, Kisarna maden suyu. 32-Hac zzetzade Hseyin Efendi ve eriki: Ttn fndk. 33-Polathanelizade Biraderler: Atariye, zcaciye. 34-mamzade Biraderler: Atariye, zcaciye. 35-Hac Hattat zade Eref Efendi: Hrdavat cam vs. 36-Kalyoncuzade Biraderler: Tuhafiye. 37-skenderzade efik Efendi: Pamuk, iplik. 38-Memi Yazczade Abdullah Efendi Mahdumlar: Kantariye, kimyevi gbre vesaire Fndk, fasulye ya vs. 39-Krtzade Biraderler: Fndk ii. 40-Abdullah Efendizade Kitabi Hamdi Efendi: Envali-i krtasiye. 41-Hac Hakkzade Salih Efendi: Kereste ve debbaiye. 42-Karakullukuzade Hseyin Hsn Efendi: Manifatura. 43-Afacanzade Ahmet Hamdi ve Mahdumlar: Manifatura. 44-Ballzade Bekir Efendi: Manifatura. 45- Kitapzade Mehmet Efendi: Tuhafiye ve manifatura. 46-Osman Zeki Koyuncu: Tuhafiye. 47-Dalzade Mahmut Efendi: Kantariye, fndk vs. 48-Hac Kadzade Tahsin Efendi Mahdumlar: Kereste. 49-Kazazzade Ahmet Cemal Efendi: plik ve pamuk. 50-akmakzade Hac Hafz Efendi: Fndk ii tccar. nc Snf Tccarlar. 1-akzade Veysel Efendi: Kantariye Balk ya ihrac. 2-Nimbykzade Kamil Efendi: kantariye fndk vesaire. 3-Kumruzade Dilber Mehmet Efendi: Kantariye, yumurta tala vs. fndk, fasulye, yemi, pastrma. 4-Hac Ahmetzade Biraderler: Zcaciye, pastrma. 5-Osman Daizade Mehmet Efendi: Kantariye, fndk. 6-Memi Yazczade Biraderler: Kantariye, fndk. 7-Nemlizade Tahsin Efendi: Kantariye. 8-Kantarczade Mehmet Efendi: Manifatura. 9-Haczade kr Efendi: Manifatura. 10-ilingirzade Halim Efendi: Manifatura. 11-Sarcazade Mahmut Efendi: Tuhafiye ve manifatura. 12-ulhazade Mehmet Efendi: Manifatura. 13-Dizdarzade Rt Efendi. Kantariye. 14-akmak zade Abdullah ve eriki: Kantariye. 15-Melekzade Hasan Efendi: Yumurta ihracat. 16-Bayrakdar zade kr Efendi: Dabaat, balk ya. 17-Ouzluzade Rasim Efendi: Kantariye, fndk ihracat. 18-Rumelilizade Mustafa Efendi Mahdumu: Kantariye, balk ya ihracat. (Hikmet ksz ve dierleri, a.g.e, s. 91-94).
184
EK:2 Karadeniz Bankas 1931 Drdnc Sene-i Hesabiye Mdrler Raporu Muhterem efendiler Drdnc sene-i hesabiyesini ikmal eden Bankamzn 1931 senesi muamelat ve hesabatn mbeyyin rapor ve bilanoyu nazar tetkikinize arz eliyoruz. drt seneden beri btn Banka raporlar ve btn iktisat muharrirleri dnyann mali ve tccari buhranndan bahsetmekte ve her sene bu iktisadi gailelerin artmakta olduunu ilave etmektedirler. Harbi umumiyi mteakip iktisadi sahada ve her tarafta hsl olan gayr tabii genilik ve rahatlk ok devam edememi ve byk harbin dnyada brakt tahripkr eserler, drt seneden beri cihann her kesinde his edilmee balanm ve nihayet geen 1931 senesi bu sknt ve buhranl senelerin en mull ve kuvvetlisi olmutur. Her millet, kendi derdine are aramakla kendi buhrann birok hususi tedbirlere mracaat etmekle izale etmee alyor. Fakat muhakkak olan bir nokta vardr ki dnya buhran esasndan hal ve ref edilmedike hibir millet bunun umumi ve mull tesirinden azade kalmayacaktr. Bu nokta-i nazardan dolay alakadar ve sahibi ihtisas bulunan zevat, dnya buhrannn daha fazla devam etmesine imkn olmadn beeriyet ve medeniyetin cereyan tabisini muhafaza etmek iin btn milletlerin birleerek bu gaileye are bulmak mecburiyetinde olduklarn ifade ediyorlar. Bu byk buhran arasnda kk Bankamzn vaziyeti ehemmiyetle takip etmek ve zamann icabatna gre baz tedbirler almak mecburiyetini hissettik. Menafimizin haleldar olmamas ve messesemizle i yapan ticarethanelerinde skk vaziyete girmemesi iin tedrici bir ekilde btn muamelatmz daha salam esaslar dhilinde cereyan ettirmee altk. Aldm tedbir ve sarf ettiimiz mesai sayesinde tehassl eden neticeden memnun bulunmakta ve bu neticenin muhterem heyetimizi dahi tatmin edecei kanaatini beslemekteyiz: Heyet-i muhtereminizin tastakine arz olunan bilanodan anlalaca vehile 1931 senesi zarfnda 20.690 lira 85 kuru gayr saf kar temin ettik. Bu kardan tenzil edilmesi lazm gelen masraflarmz unlardr. 2.428.75 Umumi masraflarmz 1.192.64 Mevduata verilen faizler 2.645,43 1930 senesi kazan vergisi 86,50 Demirba eyann 10% anma pay ki ceman 6.353.32 kuru gayr safi kardan tenzil edildiinden 14.337 lira 53 kuru safi kar elde edilmi olur.
185
RAHMEK
Nizamnamemiz mucibince bu kardan 10% hesabyla 1435 lira akas tenzil ettikten sonra mtebaki 13.902 lira 53 kuru kalyor ki bunun sureti tevzii hakknda bu karar ittihaz buyurmanz rica eyleriz.
Senesi letilen sermaye Gayri kar safi Umumi masraflar Safi kar letilen sermayeye nazaran kar nispeti 38.50 23 23/75 18
1928 6 ay 1929 1930 1931
30.000.00 62.000.00 70.000.00 86.500.00
6.866.21 21.821.28 23.491.29 20.690.85
988.30 7.221.28 6.860.38 5.442.89
5.877.91 14.600.00 16.631.91 15.547.96
Bu hesaba nazaran son 1931 senesinde dier senelere nispetle daha az kar edildii anlalmaktadr. Bunun esbap ve avamili yukarda arz ettiimiz vehile piyasann skk vaziyeti dolaysyla aldmz tedbirlerden ibarettir. Bu skk ve krizli sene zarfnda faiz ve komisyon miktarlarnda tenzilat yaparak daha salam mterilerle i yapmak, evvelki senelerde olduu gibi Bankalardan muhtelif suretle istikraz etmemek ve mevduatn mhim bir ksm daima emre amade bulundurmak tedbirleri ite bu neticeyi yani geen senelerden daha az nispette kar temin etmei mucip olmutur. Byle senelerde umumi vaziyeti tarsin etmek iin alnan bu tedbirlerin heyeti muhtereminize takdir buyrulaca kanaatindeyiz. Arz ettiimiz bu cetvelde 1931 senesi safi kar 15.547 lira 96 kuru ve bilanodaki safi kar ise 12.902 lira 53 kuru grlmektedir. Aradaki 2.645 lira 43 kuru fark 1930 senesine ait hissedarlardan tevkif edilmeyen ve Banka tarafndan tediye edilen kazan vergisidir. Umumi masraflar stununda grlen rakamlar yalnz Bankann masraf olmayp mevduata verilen faizler, tefrik edilen ihtiyat akas ve amortismanlar dahi ihtiva etmektedir. 13.500 liray ihtiva eden uzun vadeli hissedar senetlerinin vadeleri hitam bulmu ise de piyasann darl hasebiyle senetlerin bir sene mddetle temdit edilerek gelecek sene zarfnda hissedarlardan tahsil edilmesini muvafk grdmz heyete-i muhtereminize arz eyleriz. Btn bu hesaplarn neticesi olarak u mhim noktay arz edelim. Bankamzn halen iletmekte olduu yz bin liradan ancak krk be bin liras hissedarlar tarafndan nakden tediye edilmi mtebakisi Bankann buuk senede temin ettii kardan hasl olmutur.
186
Bankamzn ihtiyat akasnn vaziyeti u ekildedir. 1928 senesine tefrik edilen 1929 1930 1931 587,00 1.633.00 1.850.00 1.435.00
Lira ki ceman 5.505.00 liradan ibarettir. htiyat akas vaziyeti bankalar iin mhim bir miyardr. nmzdeki sene zarfnda ayrca fevkalade olarak ihtiyat akas tefrik edilmesi ve her sene bu meblan mtezayit bir ekilde artrlmas bankamzn inkiaf ve itibari iin mhim bir merhale olacaktr. Geen sene intihap olunan mdr ve murakplarn mddeti hitam bulmutur. Yeni mdr ve murakplarn intihabn rica eder ve heyeti umumiyenin muvaffakiyetini temenni eyleriz. Mdrler efik, Celal Beyler. (Karadeniz Bankas Limitet irketi Drdnc Sene-i Hesabiye, kbal Matbaas 1932). EK:3 Trabzon Bankas Ortaklar Listesi:
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 Ortak ismi Arnavutzade Osman Abdlhalimzade Abdullah Arap Seyitzade mer Bicanzade Seyit Bayramzade Seyit Botorzade Abdlkadir ierzade Hseyin Hsn ehrelizade Biraderler ilingirzade Zht Dlgerzade Kazm Dedezade Kazm Emir Alizade Kamil Hac Mftizade Temel Nucumi Hac Harunzade Faik ve mahdumlar Hac Yusufzade Hafz Abdullah Hac Hatipzade Mehmet Emin Hac Arif Kaptanzade Hamdi Mahmut Hac Dervi Aazade Ruhi Hac Dervi Aazade Hac Salih Kaptanzade Ali Nazmi Hac Ahmetzade smail Hakk Hac Ahmetzade smail Hakk Hac Mollazade Kemal HisseMiktar 4 2 2 2 2 2 2 2 5 2 2 2 4 4 3 2 2 2 2 5 2 2 4 Sermaye 2.880 1.440 1.440 1.440 1.440 1.440 1.440 1.440 3.600 1.440 1.440 1.440 2.880 2.880 2.160 1.440 1.440 1.440 1.440 3.500 1.440 1.440 2.880
187
RAHMEK 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 Hac Dursunzade Hayri ve Mahdumlar Kazanczade Hseyin Hsn Kitapzade Mehmet Hasan Kadayfzade Kalayczade Hamit Memiyazczade Ruen Mrtezazade Hamit Molla Mustafa zade Tevfik Murathan zade Tayyar ve Biraderleri Mrtezazade Mustafa Mestcizade Biraderler- mam Z. Sami Nimbykzade Mahmut Muammer Osmanzade Sabri mer Aazade Mecit Pulathanelizade Biraderler Pederlizade smail Rumelilizade Hseyin Avni Suba zade hsan ve Biraderleri eyhzade Fevzi Sandkzade Ahmet Tayipzade Namk Ttnczade Ziver Tayipzade Tayip Usta merzade Ali Paa Yakup Reiszade Yakup Yunus Babazade Selahattin 4 1 2 2 4 2 2 5 1 4 2 3 4 2 2 2 2 5 2 4 4 3 5 5 2 2 2.880 720 1.440 1.440 2.880 1.440 1.440 3.600 720 2.880 1.440 2.160 2.880 1.440 1.440 1.440 1.440 3.600 1.440 2.880 2.880 2.160 3.600 3.600 1.440 1.440
Cumhur Odabaolu, Trabzon 1869-1933 Yllar Yaants, Ankara, s.123-125.
188
EDEBYAT FAKLTES DERGS YAYIN LKELER Trakya niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisinde, aada belirtilen artlara uygun makaleler yaynlanr: 1. Trakya niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Ocak ve Temmuz aylarnda olmak zere ylda iki say olarak yaynlanan uluslararas hakemli bir dergidir. Yazlar nce Yayn Kurulu tarafndan incelenir ve uygun grlenler konunun uzman olan en az iki (2) hakeme gnderilir. Hakemlerden gelen raporlara gre yazlarn neredilip neredilmeyeceine karar verilir. 2. Derginin dili Trkiye Trkesidir. Ancak her sayda iki makaleyi gememek kaydyla dier Trk leheleri ile yabanc dillerde makalelere de yer verilebilir. 3. Makalelerin dergimizde yaynlanabilmesi iin daha nce baka bir yerde yaynlanmam veya yaynlanmak zere kabul edilmemi olmas gerekir. Bilimsel bir toplantda sunulmu ve yaynlammam bildiriler, bu durum belirtilmek art ile dergimizde yaynlanmak zere kabul edilebilir. 4. Yazlarn her trl ilmi sorumluluu yazarlarna aittir. 5. Yazlarda Trk Dil Kurumunun yazm kurallarna uyulur. 6. Yazlar, MS Word programna gre kdn bir yzne Times New Roman yaz karakteriyle, 11 punto, tek satr aralnda, A4 kdna kenar boluklar, st 6 cm, alt 5 cm, sa ve sol 4 cm, st bilgi 5 cm, alt bilgi 4.5 cm, cilt pay 1 cm olacak ekilde dzenlenir. 7. Yazlar nsha (iki nshasnda isim, unvan ve alt kurum belirtilmeden) ve bir CD olarak editre gnderilir. 20 sayfay geen yazlar dergide yaynlanmayabilir. 8. Yazlardaki paragraflarn ilk satr 1 cm ieriden balayacaktr. Ana balk byk harfle ve metin gvdesini ortalayacak ekilde, sayfann stnden 4 satr aada, alt balklar ise paragraf dzenine uygun olarak (1 cm ieriden) konulacaktr. Balk yazsnn sa alt tarafna yazar veya yazarlarn adlar yan yana yazlr. Yazar ad/adlar yazlrken herhangi bir akademik unvan belirtilmez. Yazarn akademik unvan, alt kurum (niversite, faklte, blm veya dier) adlar ve elektronik posta adresi dipnot biiminde sayfann altna yazlmaldr. Akademik unvan dnda baka unvan kullanlmaz. 9. Balk yazs ve yazar adlarndan hemen sonra Trke zet yer alr (Byk harfle ve sayfann ortasna gelecek ekilde zet szc yazlr). Konunun Trke zeti 200 kelimeyi geemez. Trke zetten sonra ngilizce zete yer verilir. Her iki zetin altnda Anahtar Kelimeler-Key Words (3-8 kelime) yazlr. Byk harflerle yazlm ngilizce zet (ABSTRACT) balnn altna eserin yabanc dildeki ad kk harflerle (ba harfleri byk) yazlr. 10. Aratrma ve inceleme dalndaki yazlar zet (Trke ve ngilizce) makale metni eklinde dzenlenir. Yabanc dilde yazlan yazlarda yukardaki blmlerin yabanc dildeki karlklar kullanlr ve ayn dzenlemeye uyulur. 11. Dipnotlarda zlenecek Yntem: Bilimsel bir yazda kullanlan kaynaklarn knyesi dipnot olarak sayfa altnda gsterilir. Yararlanlan kaynaklar ilk getikleri yerlerde ayrntl ve aadaki rneklerde belirtilen sralamaya uygun olarak verilir. a. Kitaplar: Yazar Ad Soyad, Kitap Ad (italik), Bask Says, Yayn Yeri ve Yl, Sayfa Numaras. rnek: brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, 10. Bask, stanbul 1993, s. 111. b. Makaleler: Yazar Ad Soyad, Makale Ad (trnak iinde), Dergi/Kitap Ad (italik), Cilt No, Say, Yayn Yeri ve Yl, Sayfa Numaras. rnek: Nevzat zkan, Gagavuz Trkesinin Szlkleri zerine, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 12/2, Ankara Gz 2001, s. 749. 12. Kaynakada zlenecek Yntem: Sayfann ortasna byk harflerle KAYNAKA yazlacaktr. Kaynakadaki eserler yazar soyadna gre alfabetik olarak sralandndan, eserlere ayrca sra veya blm numaras verilmeyecek ve yazarlarn unvanlar
kullanlmayacaktr. Kaynak listesi, yazarn soyad, ad, varsa makalenin bal (trnak iinde), dergi veya kitabn ad (italik), varsa derleyen veya evirenin ad, cildi, says, birden fazla basldysa kanc bask olduu, basm yeri ve yl biiminde verilir. Ayn yazarn birden fazla eseri kaynak olarak kullanlmsa basm tarihine veya alfabetik sraya gre eskiden yeniye doru dizilmelidir. Kaynakada her eser 1 cm ieriden yazlmaldr. Eriim tarihi belirtilerek internet tabanl kaynaklar da kullanlabilir. rnek: http://arsiv.sabah.com.tr/arsiv/2002/05/10/s01.html a. Kitaplar: Yazar Soyad, Ad, Kitap Ad (italik), Bask Says, Yayn Yeri ve Yl. rnek: gel, Bahaeddin, Trk Kltrnn Gelime alar, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul 2001. b. Makaleler: Yazar Soyad, Ad, Makale Ad (trnak iinde), Dergi/Kitap Ad (italik), Cilt No, Say, Yayn Yeri ve Yl, Sayfa Numaras. rnek:Uydu Ycel, Mualla, Kuman Kpaklarn Tarihinde gor Destannn Yeri ve nemi (4 resim ile birlikte), Belleten, Say:258, Austos 2006, s. 523-560. 13. Gnderilen yazlara ait resim, ekil ve grafikler sayfa yazm alann tamayacak biimde net ve ofset bask tekniine uygun olmaldr. Bunlarn sra numaras ve ad her eklin veya grafiin altnda verilmelidir. 14. Derginin ayn saysnda, ilk isim olarak bir yazarn birden fazla eseri baslamaz. 15. Makalesi yaynlanan yazarlara iki adet dergi verilir. 16. Dergimizde baslmayan yazlar yazarlarna iade edilmez. 17. Yazlar, Fakltemiz web sayfasndan temin edilecek dileke ile birlikte Edebiyat Fakltesi Dekanlna teslim edilecektir.
PUBLICATION PRINCIPLES FOR TRAKYA UNIVERSITY JOURNAL OF FACULTY OF LETTERS Articles meeting the following criteria are published in Trakya University Journal of Faculty of Letters: 1. Journal of Faculty of Letters is an international refereed journal. Articles are examined by the Publication Board first and then sent two at least two (2) referees specialized in the area concerned. It is decided whether articles will be published or not based on the reports of the referees. 2. The Journal is in Turkish but articles in another Turkish dialects and foreign languages are also accepted provided that their number does not exceed two. 3. In order for the articles to be published in the Journal they should not be previously published or accepted for publication elsewhere. Papers presented in a scientific meeting but not published may be accepted for publication in the Journal provided that their status is mentioned. 4. Writers are solely responsible for the content of their articles. 5. It is advised that writing rules of Institute of Turkish Language (TDK) are followed. 6. Articles submitted to the Journal should be on a standard A4 page layout, with one side of the paper containing written material. Articles should be submitted in "Times New Roman" font, fontsize set to 11, and single spaced with margins 6 cm at the top, 5 cm at the bottom, 4 cm at the right and the left with 1 cm binding space. 7. Articles should not exceed 20 pages. Articles exceeding 20 pages may not be published. Three identical hard copies of the article and a one copy on CD should be submitted to the editor. Author(s) should not include their names, academic title and institute on two of the hard copies. 8. The paragrahs should start leaving a 1 cm space. The main title should be centred and in capital letters and placed after leaving the first 4 lines of the paper blank. The subtitles should be placed in accordance with the paragraph layout (leaving a 1 cm space). The name(s) of the writer(s) should be written below the heading and on the right. When writers/writers name or names are written no academic title is mentioned the writers academic title, institution should be given as footnotes. No title other than academic title may be used. 9. The title and writers name is followed by the abstract in Turkish. (the word ZET is centered and written in capital letters). The abstract in Turkish should not exceed 200 words. The abstract in Turkish is followed by the abstract in English. Keywords (3-8 words) follow both abstracts. The title (ABSTRACT) in capital letters is followed by the the name of the article in foreign language. 10. Footnotes: The sources used in an academic article are mentioned in footnotes. The sources are given in detail when they are mentioned fort he first time as in the example below. a. Books: Authors Name, Surname, Books Name (in italics), Edition, Publisher, Publishing Place and Year, Page Number. Example: Necmettin Haceminolu, Trkenin Karanlk Gnleri, 3rd Edition, Trk Edebiyat Vakf Publications, stanbul 2003, p. 45. b. Essays: Authors Name, Surname, Essays Name (in quotation), Journals/Books name (in italics), Volume No, Issue No, Publishing Place and Year, Page Number. Example: Nevzat zkan, Gagavuz Trkesinin Szlkleri zerine, Dil ve Edebiyat Dergisi, Issue 12/2, Ankara Gz 2001, p. 749. 11. References: The title REFERENCES in capital letteres should be centered. Since the works in the references section are listed alphabetically by surname the Works will not be given section numbers and the authors titles will not be used. The references list is given as
Authors Surname, Name, the essays title if any (in quotation), journals and books name (in italics), compilers or translators name if any, Volume, Issue No, Edition if any, Publishing Place and year If more than one work of an Author are used as references they should be listed by date from the oldest to the newest or by alphabetical order. All references should be written leaving a 1 cm space. Internet based resources may also be used provided that date of access is mentioned. Example: http://arsiv.sabah.com.tr/arsiv/2002/05/10/s01.html. a. Books Example: gel, Bahaeddin, Trk Kltrnn Gelime alar, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul 2001. b. Essays Example: Pala, skender, Ahmet Fakih ve iirleri zerine Bir nceleme, Trk Kltr ncelemeleri Dergisi, Issue: 1, January 2009, 123-148. 12. mages, figures and graphics should not exceed the writing page area and they should be clear enough to be printed offset. Their number and name should be given below the respective figures and graphics. 13. In one issue more than two works containing the same writer as the first name are not published. 14. The writers whose article is published are sent two issues of the Journal. 15. Articles not published in the Journal are not returned to the authors. 16. Essays may be sent electronically to the e-mail addresses below. e-mail:tuefdergi@trakya.edu.tr, hasandemiroglu@trakya.edu.tr

TÜ Edebiyat Fakültesi Dergisi C1S1Ocak2011

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

TÜ Edebiyat Fakültesi Dergisi C1S1Ocak2011

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TRAKYANVERSTES

Dizgi/Design OsmanBOSTANCI KapakDizayn/CoverDesign YavuzGNER letiimAdresi/Address

The Observation of Metropolis Terracottas/145158

1990LARDA YUGOSLAVYA VE BOSNA HERSEK

1990LARDA YUGOSLAVYA VE BOSNA HERSEK

1990LARDA YUGOSLAVYA VE BOSNA HERSEK

1990LARDA YUGOSLAVYA VE BOSNA HERSEK

1990LARDA YUGOSLAVYA VE BOSNA HERSEK

1990LARDA YUGOSLAVYA VE BOSNA HERSEK

1990LARDA YUGOSLAVYA VE BOSNA HERSEK

1990LARDA YUGOSLAVYA VE BOSNA HERSEK

1990LARDA YUGOSLAVYA VE BOSNA HERSEK

Osman Karatay, a.g.e., s. 5.

1990LARDA YUGOSLAVYA VE BOSNA HERSEK

1990LARDA YUGOSLAVYA VE BOSNA HERSEK

1990LARDA YUGOSLAVYA VE BOSNA HERSEK

1990LARDA YUGOSLAVYA VE BOSNA HERSEK

http://www.tika.gov.tr/Dosyalar/Bosna%20Hersek.doc. s. 9-10. http://www.foreigntrade.gov.tr/DUNYA/RAPOR/Bosna/2 siyasi.html. s. 3.

1990LARDA YUGOSLAVYA VE BOSNA HERSEK

1990LARDA YUGOSLAVYA VE BOSNA HERSEK

1990LARDA YUGOSLAVYA VE BOSNA HERSEK

1990LARDA YUGOSLAVYA VE BOSNA HERSEK

1990LARDA YUGOSLAVYA VE BOSNA HERSEK

1990LARDA YUGOSLAVYA VE BOSNA HERSEK

1990LARDA YUGOSLAVYA VE BOSNA HERSEK

EK 2: Yugoslavya Sosyalist Federatif Cumhuriyetinin siyas haritas

EK 3: 1991deYugoslavya Sosyalist Federatif Cumhuriyetinden ayrlan Hrvatistan ve Slovenya

1990LARDA YUGOSLAVYA VE BOSNA HERSEK

1990LARDA YUGOSLAVYA VE BOSNA HERSEK

1990LARDA YUGOSLAVYA VE BOSNA HERSEK

EK 8: Vance-Owen Planna gre Bosna-Hersek.

1990LARDA YUGOSLAVYA VE BOSNA HERSEK

EK 11: Balkanlarda Trk ve dier Mslmanlarn yaad yerler.

1990LARDA YUGOSLAVYA VE BOSNA HERSEK

EK 12: Dayton Antlamasna gre Bosna-Hersekte oluturulan snrlar. http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5d/Dayton.GIF (22.12.2010).

THE AESTHETICS OF CAHIT SITKI TARANCI: 1.) AESTHETIC OBJECT/WORK OF ART

smail Tunal, Estetik, Remzi Kitabevi, stanbul 1989, s. 14.

CAHT SITKI T ARANCI NIN ESTET: 1.) ESTETK OBJE/SANAT ESER

Estetik sje Estetik deer

Estetik obje Estetik yarg

Estetik btnl meydana getiren unsurlar

Tunal, age, s. 47129.

CAHT SITKI T ARANCI NIN ESTET: 1.) ESTETK OBJE/SANAT ESER

Dncelerini belki yle somutlatrabiliriz:

CAHT SITKI T ARANCI NIN ESTET: 1.) ESTETK OBJE/SANAT ESER

airimiz de ayn dnceyi dile getirir:

CAHT SITKI T ARANCI NIN ESTET: 1.) ESTETK OBJE/SANAT ESER

NECAT BEYN DL VE SLUBUNDA TRKENN YER*

NECAT BEYN DL VE SLUBUNDA TRKENN YER

NECAT BEYN DL VE SLUBUNDA TRKENN YER

NECAT BEYN DL VE SLUBUNDA TRKENN YER

ula sorma cefyi ayrya or / uzun gice belsn ayruya or (N.1/8)

urnda nedm (G.352/ 4)

Kesme bir sren atu ayan ey eh-svr / B-edeb ou ider hu

l cefy e-i zlfden grenr / zme gre ararur ey b-vef zm (G.360/5)

NECAT BEYN DL VE SLUBUNDA TRKENN YER

Aksoy, age, s. 49. 71

Arada su szmamak: dst olmuz ki u zmaz aramuza / Dman olal ol a- anber-fina t

Bel balamak: ul old iiginde saln-i nm-dr / Bel balayaldmet-i h- cihna t

NECAT BEYN DL VE SLUBUNDA TRKENN YER

Gz ya ile anca cigerler ezdm / ev ile nice nice azeller yazdum

serv-i bstnu (K.13/23)

Devr el virmi iken yrt aya s / Ba au n idelm nm ile nengi uya

El ykamak/yumak: Grdm yzi dde-i giryndan el yudum / u gibi lm ad revn andan el