T

KAPTAL
KLAVUZU
ANTHONY BREWER
Marx'm Kapitali, bu zamana kadar yazlm olan en nemli ve en etkileyici kitaplardan bir tanesidir. Gnmzn dnyasn anlamak isteyen biri bu kitab muhakkak okumaldr. Ne yazk ki, insan bunaltan itici bir kitaptr. Aina olunmayan ve karmak fikirleri kavramak asla kolay olmadndan, kanlmaz olarak kimi okuma glkleriyle karlalabilmenin yan sra gerekten olduundan daha rktc grnmektedir. M a r x ' m kulland terminoloji ve slp ilk bakta garipsenebilir ve ilk birka ksm en soyut ve en zor yerler olmakla birlikte sebat eden okuyucu kitab okunmaya deer bulacaktr. Klavuz niteliinde olan bu kitapta amacm Kapitali daha ulalabilir hale getirmektir. almamn ana gvdesi, Marx'n argmannn ana noktalarn tehis ederek ve aklayarak Kapital i ksm ksm yorumlama temeline oturtulmutur. Anthony BREVVER

OKUMA

*l

KAPTAL

KILAVUZU
ANTHONY BREVVER
TRKES: PROF. DR. UUR SELUK AKALIN

OKUMA

KAPITALI OKUMA KILAVUZU

Athony B r e w e r

Trkesi Prof. Dr. Ur Seluk Akalu

KAL%l>ON

K A P T A L OKUMA KILAVUZU
Atlony Brewe-

NDEKLER
nsz Giri 9 11
13 I8 24 29

Orijinal Ad: A Guide to Marx's Kalkcdon Yaynclk: 90 Siyaset ve Ekonomi: 18

Capital

1. Hegel'den Tarih Materyalizme 2. Klsik Politik ktisat 3. Kapital'in Oluumu 4. ktisad Arka Pln

Hocapaa Mah, Kargili Sok, Celal Orman than, No 1/ Kat 3, Daire 32 Sirkeci-stanbul Telefon ve Fax: 0212 512 43 56 Web: www.kalkedonyayinlari.com e-mail: kalkedonyayinlari@gmail.com

C L T 1: Kapitalist r e t i m Blm 1: Emtia ve Para

Ksm 1. Emtia Ksm 2. Mbadele Ksm 3. Para Ya Da Emtia Dolam

35 37
38 45 46

Blm 2: Parann Sermayeye Dnmesi

Ksm 4. Sermayenin Genel Forml Ksm 5. Sermayenin Genel Formlndeki elikiler

53
53 55 56

Yayna Hazrlayan Hakan Tanttran Kapak Tasarn: Sinan Acolu Dizin: Bora Bozatl

Ksm 6. Emek Gc Alm ve Sat

Blm 3: Mutlak Art Deer retimi

Ksm 7. Emek Sreci ve Art Deer retim Sreci Ksm 8. Deimeyen Sermaye ve Deiken Sermaye Ksm 9. Art Deer Oran Ksm 10. gn Ksm 11. Art Deer Oran ve Ktlesi

59
59 61 62 64 67

Bu kitap Can Matbaasnda baslmtr Davutpaa Cad. pek Merkezi, Kat 3 No 17 Topkap stanbul. Tel: 0 212 613 10 77

Blm 4: Nisp Art Deer retimi

Ksm 12. Nisp Art Deer Kavram Ksm 13. birlii ' Ksm 14. blm ve malt Ksm 15. Makineleme ve Modern Sanayi

69
69 72 73 76

ngilizce lk Bask: Cambridge University Press, 1 9 8 4 Trke lk Bask: stanbul, Temmuz 2 0 0 9

Blm 5: Mutlak ve Nisp Art Deer retimi

Ksm 16. Mutlak ve Nisp Ar Deer Ksm 17. Emek Gcnn Fiyatnda ve Art Deerde Meydana Gelen Deimelerin Bykl

85
85 86

Copyright Kalkcdon Yaynlan 2 0 0 9 isbn: 9 7 8 - 6 0 5 - 5 6 7 9 - 12-5

Blm 6: cretler
Ksm 19. Emek Gcnn Deerinin cretlere Dnmesi Ksm 20. Zamana Gre cret Ksm 21. Para Ba cret Ksm 22. Ulusal cret Farkllklar

89
89 91 91 91

Blm 7: Sermaye Birikimi

Ksm 23. Basit Yenidenretim Ksm 24. An Deerin Sermayeye Dnmesi Ksm 25. Kapitalist Birikimin Genel Kanunu

93
94 95 98
105

CLT 3: Bir Btn Olarak Kapitalist retim Sreci 159 Blm 1: Art Deerin Kra ve Art Deer Orammn Kr Oranna Dnm 161
Ksm 1. Maliyet Fiyat ve Kr Ksm 2. Kr Oran Ksm 3. Kr Orann, Art Deer Oranyla likisi Ksm 4. Devrin Kr Oranna Etkisi Ksm 5. Deimeyen Sermayenin Kullanmnda Ekonomi Ksm 6. Fiyat Dalgalanmalarnn Etkileri Ksm 7. Tamamlayc Dnceler 162 163 163 164 165 166 168

Blm 8: Szde lkel Birikim

Ksm 26. lkel Birikimin Srr

] gg 106 107 ] 08 ]09 11 o ] 1j

Ksm 27. Tarmsal Nfusun Toprakla Olan Balarnn Kopanlmas Ksm 28. Mlkszletirmcye Kar Sert nlemler Ksm 29. Kapitalist iftinin Douu Ksm 31. Sanayi Kapitalistinin Douu Ksm 32. Kapitalist Birikimin Tarih Eilimi Ksm 33. Modern Smrgecilik Teorisi

Ksm 30. Tarmsal Devrimin Sanayiye Tepkisi. Pazarn Yaratlmas 108

Blm 2: Km Ortalama Kra Dnmesi

Ksm 8. Farkl retim Dallarndaki Farkl Sermaye Bileimleri ve Ortaya kan Kr Oran Farkllklar Ksm 9. Genel Kr Orannn Oluumu (Ortalama Kr Oran) ve Emtia Deerlerinin retim Fiyatlarna Dnm Ksm 10. Genel Kr Orannn Rekabetle Eitlenmesi. Piyasa Fiyatlar ve Piyasa Deerleri. Art Deer. Ksm 11 cretlerde Meydana Gelen Genel Dalgalanmalarnn retim Fiyatlarna Etkisi Ksm 12. Tamamlayc Notlar

169
170 171 174 178 178

C L T 2: S e r m a y e n i n Dolam Sreci Blm 1: Sermayenin Bakalam ve Devreleri

Ksm 1. Para Sermaye Devresi Ksm 2. retken Sermaye Devresi Ksm 3. Meta Sermaye Devresi Ksm 4. Devrenin Forml Ksm 5. Dolam Sresi Ksm 6. Dolam Maliyeti

113 115
] 15 ] 121 ]2 1 123 124

Blm 3: Azalan Kr Oranlar Eilimi Kanunu

Ksm 13. Kanunun Nitelii Ksm 14. Kar Koyan Etkiler Ksm 15. Kanunun elikilerinin Sunumu

181
181 184 186

Blm 2: Sermayenin Devri

Ksm 7. Devir Sresi ve Says Ksm 8. Sabit ve Dolaan Sermaye Ksm 9. Yatrlan Sermayenin Derneik Devri. Devir evrimleri Ksm 10. Sabit ve Dolaan Sermaye Teorileri. Fizyokratlar ve Adam Sith Ksm 11 Sabit ve Dolaan Sermaye Teorileri. Ricardo Ksm. 12. alma Dnemi Ksm 13. retim Sresi Ksm 14. Dolam Sresi Ksm 15. Devir Sresinin Yatrlan Sermaye zerindeki Etkisi Ksm 16. Deiken Sermayenin Devri Ksm 17. Art Deerin Dolam

127
127 1 28 129 I ^g 1 31 13| j 52 132 133 I35 ] 37

Blm 4: Meta Sermayenin ve Para Sermayenin Ticar Sermayeye ve Para Ticaretiyle Uraan Sermayeye (Tccar Sermayesine) Dnm
Ksm 16. Ticari Sermaye Ksm 17. Ticari Kr Ksm 18. Tccar Sermayesinin Devri. Fiyatlar Ksm 19. Para Ticaretiyle Uraan Sermaye Ksm 20. Tccar Sermayesine likin Tarih Gerekler

189
189 190 191 191 192

Blm 5: Krn, Faiz ve Giriimci Kn Arasnda Blm. Faiz Getiren Sermaye

Ksm 21. Faiz Getiren Sermaye Ksm 22. Krn Blm. Faiz Oran. Doal Faiz Oran Ksm 23. Faiz ve Giriimci Kr Ksm 24. Faiz Getiren Sermaye Seklindeki Sermaye likilerin Maddiletirilmesi Ksm 25. Kredi ve Hayal Sermaye Ksm 26. Para Sermayenin Birikimi. Faiz Oram zerindeki Etkisi

195
196 196 197 198 198 199

Blm 3: Derneik Toplumsal Sermayenin Yenidenretimi ve Dolam

Ksm 18. Giri Ksm 19. Konunun nceki Sunumlar Ksm 20. Basit Yenidenretim Ksm 21. Birikim ve Geniletilmi lekte Yenidenretim

141
14^ 142 I44 153

Ksm 27. Kapitalist retimde Kredinin Rol Ksm 28. Dolam Arac ve Sermaye. Tooke ve Fullarton'un Grleri Ksm 29. Banka Sermayesinin Bileenleri Ksm 30. Para Sermaye ve Reel Sermaye 1 Ksm 31. Para Sermaye ve Reel Sermaye II Ksm .32. Para Sermaye ve Reel Sermaye III Ksm .33. Kredi Sisteminde Dolam Arac Ksm 34. Nakit Para lkesi ve 1844 ngiliz Bankaclk Kanunu Ksm 35. Deerli Maden ve Dviz Kuru Ksm 36. Kapitalizm ncesi likiler

200 200 201 202 204 205 205 206 207 208

ONSOZ

Blm 6: Art Krn Toprak Rantna Dnmesi

Ksm 37. Giri Ksm 38. Diferansiyel Rant: Genel Grler Ksm 39. Diferansiyel Rantn lk ekli (Diferansiyel Rant I) Ksm 40. Diferansiyel Rantn kinci ekli (Diferansiyel Rant II) Ksm 41. Diferansiyel Rant II- Birinci Durum: Sabit retim Fiyat Ksm 42. Diferansiyel Rant II- kinci Durum: Azalan retim Fiyatlar Ksm 43. Diferansiyel Rant II- nc Durum: Artan retim Fiyatlar Ksm 44. En Kt Topran lenmesiyle Ortaya kan Diferansiyel Rant Ksm 45. Mutlak Toprak Rant Ksm 46. Arsa Rant. Maden Rant. Topran Fiyat Ksm 47. Kapitalist Toprak Rantnn Douu

209
209 210 211 212 213 213 213 214 215 216 2 16

Marx , n Kapital'i, bu zamana kadar yazlm olan en nemli ve en etkileyici k itaplardan bir tanesidir. Gnmzn dnyasn anlamak isteyen biri bu kitab muhakkak okumaldr. Ne yazk ki, insan bunaltan itici bir kitaptr. Aina olunmayan ve karmak fikirleri kavramak asla kolay olmadndan, kanlmaz olarak kimi okuma glkleriyle karlalabilmenin yan sra gereklen olduundan daha rktc grnmektedir. Marx'n kulland terminoloji ve slp ilk bakta garipsenebilir ve ilk birka ksm en soyut ve en zor yerler olmakla birlikte sebat eden okuyucu kitab okunmaya deer bulacaktr. Klavuz niteliinde olan bu kitapta amacm Kapital'i daha ulalabilir hale getirmektir. almamn ana gvdesi, Marx'm argmannn ana noktalarn tehis ederek ve aklayarak Kapital'i sm ksm yorumlama temeline oturtulmutur. Kapitalde kyer

Blm 7: Gelirler ve Kaynaklan

Ksm 48. l Forml Ksm 49. retim Srecinin Analizi zerine Ksm 50. Rekabetin Yaratt Yanlsama Kn 5 J . Blm likileri ve retim ilikileri

221
222 223 224 224

Dipnotlar Dizin

225 229

alan ve analizde kritik bir adm tekil eden ya da Marx'n bir baka yerde zerinde fazlaca durmad geni kapsaml konulara deinen belli paragraflar yorum yapmak zere setim. Tabii k i bu, neyin nemli olduuna ve Marx'n ne elemek istediine ilikin h k m vermek anlamna gelmektedir. Ancak, bu-

1 0 K a p l a r i Okuma Klavuzu

nu yaparken olabildiince metne sadk kalmaya altm ve karar okuyucuya braktm. Bu alma, genelde Marksizme deil de, Kapitale ynelik olarak hazrlanan bir klavuz kitap olduundan, Marx'n teorisine ynelik tartmalarn detaylarna girmekten kesinlikle uzak durdum. Daha baka almalarn okunmasna bir balang olmas amacyl, belli konular zerindeki tartmalara ilikin kimi kaynaklar ortaya koymakla beraber bu yolu kapsaml bir biimde kullanmadm. Kapitale ka kitabn konusu olacaktr. Kapital'in larkl sayfa saysndan hatta farkl blm, ksm ve ciltten (kimi versiyonlarnda birinci cilt, iki ayr ciltten olumaktadr) oluan birok basks bulunmaktadr. Elinizde bulunan bu klavuz kitapta kullanlan ksm balklar (ve iindekiler ksmndaki balklar), okuyucunun Kapital'in dier basklarnda yer alan ksm balklarn bulabilmelerine imkn tanyacak bir dzen iindedir. almada, dier basklara nazaran muhtemelen daha kolay bulunabilecek Moskova basksn kullandm (farkl lkelerde larkl yaynevi adlaryla yaynlanmtr). Kitaba ilikin olarak yapm olduum atflar, sayfa saysndan ziyade cilt, blm, ksm ve kesim olarak vererek, sz konusu atflarn herhangi bir baskda bulunabilmesini saladm. Terminoloji olarak, Engels tarafndan uygun bulunmu olmas nedeniyle birinci cildin Aveling ve Moore evirisini (Moskova basksnda da yaplm okluu gibi) kullandm. Klavuzun 'giri' ksm, Kapital'i, Marx'm yaam ve almalarn bir btn olarak sunma niyetiyle oluturulmutur. Giri ksmnda, Marx'm ska atfta bulunmu olduu yazarlara da yer verilmektedir. Janet Brewer ve Paul Bowles'a yapm olduklar yararl yorumlar ve Marjorie Lunt'a da msveddeleri yazma konusundaki maharet ve sabrndan dolay teekkr ederim. Bunun dnda her trl sorumluluk bana aittir. Marx'm yaamnn madd gerekleri ksaca zetlenebilir. Kurulmakta olan Prusya mparatorluuna katlmndan birka yl ncesinde 1 8 1 8 ylnda Rhineland'da domutur. 1 8 3 6 ylnda Berlin niversitesine gitmi ve antik felsefe zerine yazm olduu tezle 1 8 4 1 ylnda doktorasn almtr. Bunu izleyen iki yl iinde, birincisi Rhineland'da Rheinischc he-Franzsische Jahrbcher Ztitung ve ikincisi de Alman okuyucusuna ynelik olarak Paris'te yaynlanan -Deutscadl iki radikal derginin editrln Devrim yl olan yapmtr. Her iki dergi de Prusyal yetkililerin hmna uram ve Marx Brksel'e srgne gnderilmitir. 1 8 4 8 ' d e Almanya'ya dnebilmi ve Neue Rheinischc Zcitung adl derginin editrln yapmaya balam ancak bu kez de Londra'ya srgne gnderilmitir. Yaamnn geri kalan 3 4 yln, 1849'dan 1883'e kadar ngiltere'de srgnde geirmitir. Bir daha hibir zaman dzenli bir ite alamam ve kendisine kalan miraslarla, verilen hediyelerle ''ve serbest gazetecilik yaparak ara sra elde ettii kazanla yaailikin olarak ortaya konan ikincil nitelie sahip ok saydaki alma bir ba-

Giri

12 K a i i i l a r i Oka Klavuzu

Anllony

IITW<'I'

I .'I

mini srdrmtr. Yaamnn byk bir ksmn fakirlik iinde ve bir lrli' iyilemeyen hastalklarla uraarak geirmitir. Yaamnn son birka ylma kadar, politik etkisi nemsenmeyecek bir dzeydedir. Yaamnn srgnde geen zor yllar bugn ilgi ekiyorsa, bu tmyle retmi olduu fikirler nedeniyledir. 1 8 4 0 ' l a n n ortalarna gelindiinde, Marx'n grleri ekillenmi ve belli kaynaklardan elde ettii fikirlerle ok hzl bir biimde deimitir. 1 8 4 3 - 1 8 4 4 ylnda sosyalist olmu, Friedrich Engels'le bir mr boyu srecek bir ibirlii ve arkadalk balam ve iktisat konusunda almaya girimilerdir. Engels'le srdrd almalar erevesinde 1 8 4 5 ylnda, yaamnn geri kalan yllarnda sk skya bal kalaca ve tarih materyalizm' olarak bilinen yeni bir dnce sistemi oluturmutur. Toplumun, her biri birbirinden farkl iktisad yapdan oluan ve birbirini izleyen bir dizi aamadan geerek yava yava gelitiini ileri srmtr. Bu gelimelerin son aamas olan kapitalizm ise ii snfnn nderliinde gerekletirilecek bir devrimle yklacaktr. Her eyi kapsayan tarih teorisi ve ilk politik program, iktisad geliimin hem giderek ciddileen iktisad krizlerin ve h e m de keskinleen snf kutuplamalarnn ortaya kt ve dolaysyla da, yaklaan devrim aamasn oluturan kapitalizm analiziyle btnletirilmitir. lk nce, analizin sadece tasla ortaya konmutur. 1 8 4 8 ylndan sonra srgne gitmeye zorlandnda, Marx drt ba mamur bir teori oluturmak zere almaya balamtr. Bunun meyvesi ise Kapital olmutur.

1. Hegel'den Taril Materyalizme

Hegel Marx'n rencilii srasnda, Almanya'nn entellektel yaamnda Hegel felsefesi hkimdir. Marx balangla bu felsefeye kar direnmi ve daha sonra da ateli bir Hegelyen olmutur Sonralar Hegel'in birok dncesini reddetmise de, tm dnce izgisi esasl bir biimde tam da sz konusu dnceler tarafndan ekillendirilmitir. Hegel'e gre tarih, olaylarn tesadfi bir biimde pe pee sralamas olmayp, sadece tarihin bir btn olarak ele alnmasyla kavranabilecek nesnel kanunlar tarafndan ynetilen bir anlalabilir sretir. Bununla birlikte, tarih tek ynl yeknesak bir gelime yks deil, 'diyalektik' bir sretir. Zil gler arasndaki 'elikilerin' bir sonraki aamada daha yksek bir sentez dzeyinde yemden kurulmasyla karakterize edilen gelimenin her aamas sadece yeni elikiler yaratr. Geni anlamda, Marx bu tarih grne tm yaam boyunca sadk kalmtr. Hegcl'le olan balarn kopardnda, reddettii Hegel'in 'idealizmidir'. Teknik, felsef anlamda idealizm, 'akl' ya da 'fikirlerin' birincil ve tizik unsurlarn da ikincil nemde olduu bir dncedir. Hegel'e gre tarih, ncelikle 'akl' ya da 'ruhun' geliiminin yksdr. Her dnem ve her lke kendine zg ayrt edici fikirler silsilesine sahiptir ve fikirlerin diyalektik geliimi tarihin motorudur. Hegel'in yazdklar bir hayli belirsizdir ve birka ekilde yorumlanabilir. 1830'lar ve 1840'lardaki Alman felsefesi, farkl Hegelyen okullar arasndaki tartmalar nedeniyle parampara edilmitir. Hegel lm ve dolaysyla da, bu sre iinde yer alamamtr. Muhafazakr versiyonu, Prusya devletini akln en yksek hali, tarihin doruk noktas olarak sunmutur. Bir lde dar ereveli olan bu grn resm merciler arasnda popler olmas anlalabilir bir husustur. Marx bir sre Hegel'deki dinamik unsurlar yerine srekli de-

1 4 K a p l a n Okuma Klavuzu

Anthony B r e w e r 1 5

iimi vurgulayan ve yerleik inanlarn zellikle mevcut dine kar olacak bir biimde gelitiren 'gen Hegelyenlerle' birlikte olmutur. sluplar, Isaiah Berlin'in szleriyle, 'olaanst bir ukalalk ve kstaha bir kibirden olumu, belirsiz paradokslar ve nkteli szlerle dolu, ayn eylerin tekrar edildii, szck oyunu yapan bir dz yaz' ( Kari Marx, 4th ed. (Oxford University Press, 1 9 7 8 ) , s. 5 3 ) biimindedir. Marx'm ilk almalar bu slupla yazlmtr ve okunmas insana inanlmaz bir sknt vermektedir. Kapital'in ilk ayialarndan da anlalaca gibi de, bunun etkisinden pek kurtulamamtr. Sosyalizm Marx 1840'larda yapm olduu ilk almalarnda sosyalist yazarlardan da etkilenmitir. O zamanlarda 'sosyalist' ve 'komnist' kelimelerinin anlamlar ok ak deildir. Bugn, 'sosyalizm' zellikle 'kapitalizme' kar kmak anlamna gelmektedir ve farkl bir toplum ekli olarak kapitalizm kavram, Marx'm sz konusu kavram yarattncaya kadar da kullanlmamtr. Marx'm zamanndaki sosyalist yazarlar mevcut toplumu ahlk temelde reddetmiler ve onun yerine geecek daha iyi bir toplum projelerini ortaya koymulardr. Yapm olduklar su gtrmez lde lgncadr. Marx mevcut sosyalist teorileri 'topik' olmalar nedeniyle reddetmitir. Tarihin, srf su tersine akmaldr dendii iin suyun akmas gerektiini ifade etmekle ayn anlama gelmek zere, basite eylerin farkl olmas gerektiini sylemekle deitirilemeyecek nesnel kanunlar tarafndan ynetildii konusunda srar etmitir. Marx kapitalizmden kesinlikle tiksinmekle birlikte bunun ahlki fkeyle bir ilgisinin olmadn belirtmi ve bunun yerine sosyalist bir devrimin, kapitalist gelimenin mantk ve gerekli sonucu olduunu gstermeyi amalamtr. Gelecekteki bir toplum rgtlenmesi, sz konusu toplumda yaayan insanlarn rzasyla kimi neriler, Marx'm ynelttii eletirinin temel noktas olmamakla birlikte

belirlenebilir ve ayrntlaryla nceden tasarlanamaz. Marx'n dnne ilikin bir baka nemli nokta politik iktisat (o zaman kadar iktisat olarak adlandrlmaktadr) temellidir. Marx'm iktisadnn geliimi daha ayrntl bir biimde aada ele alnacaktr. Burada, Marx'm 1 8 4 4 - 1 8 4 5 yllar itibariyle ekonomi konusuyla yeni ilgilenmeye balayan biri olduunu belirtmek ve teknik iktisad analizinin temelinin dier yazarlardan elde ettikleri erevesinde olduunu belirtmek yeterli olacaktr. Literatrde bulmu olduu temel fikir, ekonomi kavramnn, nesnel kanunlar tarafndan ynetilen tutarl bir sistem olduudur. Oluturmakta olduu yeni grte iktisad gelime sreci, Hegel'n tarihin motoru olan 'ruh' ya da 'akl' kavram yerine kullanlmtr. Tarih Materyalizm 1 8 4 4 ve 1 8 4 5 yllar boyunca tm bu etkiler yeni bir teorik ereve iinde btnlemitir. Marx ve Engels bu yllarda birbirlerine ok yakn bir alma ime girmilerdir ve bu nedenle de, yeni bir sisteme gven konusunda ayn dnceleri paylam olmalar gerekir. Fikirleri eitli kaynaklardan elde etmi olmalar gerei, elde ettikleri baarnn nemine ya da orijinalitesine halel getirmez; tm byk dnrler almalarn kendilerinden nce yaam olanlarn almalarnn zerine bina etmitir. Marx 1 8 4 4 ylnda tutmu olduu bir dizi not ya da msvedde ( Economic and Philosophical Maruscripts ya da Paris Manuscana teripts olarak bilinmektedir) erevesinde bir temel dnceye ulamtr. Bu not ya da msveddelerde ilk kez Kapital'in mas olan sermaye ve cretli emek, kapitalist ve ii arasndaki iliki zerine odaklanmtr. Kapitalistler retim aralarna (ara ve gere) ya da bunlar satn alacak paraya sahiptir. i mlk sahibi deildir ve yaamm srdrmesi iin kapitalist hesabna almaktan bakaca bir aresi de yoktur. Emeini satm olduund a n , kendisini istihdam eden kapitalist iverene ait olan rn

I(> KupimV

Okuma Klavuzu

Allony I t c m r 1 7

zerinde hibir hak iddia edemez. Kapitalist zenginleirken, ii fakir ve baml olmay srdrr. E m e k ve sermaye arasndaki iliki kiisel deil, yapsaldr; ii belli bir kapitalistin basks altnda olmamakla beraber sermayenin, iktisad sistemin kiisel olmayan ileyii allnda ezilir. Sermaye, e m e k taralndan retilmekle beraber, kendisini reten iilere bask yapan yabanc bir g m gibi bir tavr sergiler. Bunu Marx'm 1 8 4 4 ylnda kullanm olduu gibi ifade edersek, e m e k 'uzaklatrlmtr' ya da 'yabanclatrlmtr'. Fikirlerinin geliiminin b u aamasnda Marx, materyalist bir filozof olan ve Hegel'i eletiren Ludwig Feuerbach'dan o k etkilenmitir. zellikle Marx, tam da insann 'z' ya da 'trlerin oluumu' b i i m i n d e k i F e u c r b a c h y e n fikri kullanmtr. nsann geekletirmi olduu retim, doas itibariyle yaratc bir faaliyettir ve retimin sermayenin kiisel olmayan kanunlara boyun emesi, retici ve rn arasndaki ilikiyi bozar. Bu kavramlarn Marx'n olgunluk d n e m i almalarnn ne kadar uzanda olduu tartmaya ak bir husustur. Daha sonra yapm okluu almalarda kulland terminoloji farkl olmakla beraber 1 8 4 4 ylndaki fikirleri, b u n u byle kabul e t m e k isteyenlerce bu ekilde deerlendirilebilir. 1 8 4 5 ylnda Marx ve Engels'in birlikte srdrdkleri bir baka msvedde olan The German Ideology (Alnan deolojisi) adl alma da yaadklar sre iinde yaynlanmamtr. Sz k o n u su msvedde 'tarih materyalizme' ilikin ilk kesin ifadeyi simgelemekte (yazarlar bu msveddeyi tarih teorileri olarak adlandrmaktadr) ve Marx'n fikirlerinin hzla deitii entellektel evriminin ilk d n e m i n e iaret etmektedir. Marx 1 8 4 5 sonra, The Germem Ideology ylndan adl msveddede ortaya k o n a n temel

Politiin Eletirisine The German

Katk)

adl kitab ise tarih materyalizme ili-

kin olarak ortaya k o n m u daha ksa bir almadr. Ideology adl almada Marx ve Engels basit bir madd gerekten hareket e d e r e k ie balamtr. Yaamak iin, insanolu geimlik aralar retmelidir (yiyecek, v.s.) ve b u n u gerekletirmek amacyla bir i b l m iinde birlikte almaldrlar. (Madd yiyecek ihtiyac dnda, insann 'zne' ilikin hibir kavramn kullanlmadna dikkat ediniz). Bizatihi retimin geliiminin herhangi bir aamas, tarihin bir r n , gemi nesillerin baarsdr. retimin geliimi ister istemez ibirlii, e m e k ve dolaysyla da, toplumsal rgtlenme ekillerinin geliimini de iinde barndrr. T o p l u m , farkl mlkiyet ekilleri b i i m i n d e birbirini izleyen aamalardan geer. Antik adaki k o m n a l mlkiyet klelerin, feodal toprak mlkiyeti serilerin ve b u r j u v a (kapitalist) zel mlkiyeti ise bir proletarya olan m l k sahibi olmayan cretli iilerin s m r s n e dayanmaktadr. Bu retim tarzlarnn h e r biri, k e n d i n d e n ncekilere gre daha y k s e k bir retim geliimi aamasn ifade eder ve her biri k e n d i n d e n sonraki retim tarznn koullarn ortaya karr. Kapitalizmin geliimi o zamana kadar grlmeyen bir b i i m d e giderek daha fakirleen proletarya yaratr ve proletarya da zamanla kapitalizmi ykacaktr. Kom n i z m , tarihin kanlmaz niha rndr. 1 8 4 8 ylndaki olaylar Marx'n yaamnda bir d n m noktasdr. Gsteriler ve ayaklanmalar Fransa'dan balayarak tm Avrupa'ya yaylmaktadr. Prusya'da, zamann 'devrimci' bir talebi olarak nitelendirilebilecek ve aristokrasinin keyf g kullanmn snrlayacak yeni bir anayasa talebi gndemdedir. Yeni bir anayasa oluturmak zere Frankfurt'ta bir kongre oluturulmutur. Bu olaylar, ani ve kesin deiiklikler anlamnda o k da 'devrimci' nitelikte olmayp, daha ziyade eski rejimlerin sallanaca ve yeni frsatlarn ortaya kaca politik bir karmaa d n e m i n i n balangcdr.

ereveyi gelitirmek iin almtr. Sz k o n u s u m s v e d d e d e yer alan kesin argmanlar dier yazarlar bitmez t k e n m e z bir biimde diline dolam o l d u u n d a n , o k u n m a s zor bir kitaptr. A Contribution to ihe Critique of Political Economy (Ekonomi

1 8 Kapital'i

Okuma Klavuzu

Atlony Br>wer 1 9

Communist

Manifesto,

devrim patlak vermeden h e m e n nce

Komnist Kamp iin yazlmtr. Marx, komnist bir devrim iin gerekli koullar olgunlamadan nce, 1 7 8 9 ylnda Fransa'da gerekleen devrime benzer bir devrimin yaanmas gereklilii temelinde itidal ars yapt Almanya'ya 1 8 4 8 ylnda dnebilmtir. Bu olmad iin, Almanya'daki radikal gler b l n m , ordu otokrasiye sadk kalm ve Prusya hkmeti Londra'ya srgne gitmitir. sonunda kontrol elinde tuttuunu ilen srebilmitir. Marx, bu kez de,

ve rant, retim nedeniyle ortaya kan artk cinsinden aklam olmalardr. Konuya ilikin temel fikri anlamann en kolay yolu, sadece tek bir rn sz gelii buday reten bir e k o n o m i n i n hayal edilmesidir. Bu durumda buday h e m bir tketim mal (yiyecek olarak) ve hem de retimde kullanlan bir girdi ( t o h u m luk buday) durumundadr. Girdi olarak k u l l a n m a k zere toh u m l u k ayrmaya ve reticileri beslemeye yetecek kadar buday retilirse, bu miktarn zerinde gerekleen buday retimi, retici olmayan h k i m snfa ve bunlarn srtndan geinenlere (askerler, hizmetiler, papazlar, v.s.) gidecektir. Bu noktada sorutabilecek olan ilgin soru udur: Artk hkim snfn eline nasl gemektedir? Fizik arta sahip olanlar bizatihi reticiler olduundan, bylesi bir artn ortaya kmas, tabii ki, sz k o n u s u deildir. Daha akas, bylesi bir soruya verilebilecek bir cevap bulunmamaktadr. Smith, Ricardo ve Marx bu soruya esasen ayn cevab vermilerdir. Kapitalist bir toplumda, m l k sahipleri gerekli retim aralarn satn alacak kadar zengin ve iiler de kendi balarna retimi gerekletiremeyecek ve dolaysyla da, verilecek olan creti kabul etmek zorunda olduklarndan, arta mlk sahipleri el koymaktadr. iler arasndaki rekabet ise cretleri m i n i m u m d a tutmaktadr. Smith ve Ricardo bu durumu yaamn doal ebed gerei olarak grmektedir. Marx ise b u n u toplumsal geliimin geici bir aamas olarak deerlendirmektedir. Bu noktada sorulablecek bir baka soru daha bulunmaktadr. Gerek anlamda kapitalist olan bir sistemde birok mal k o n u n u n uzman olan firmalar tarafndan retilir. Her firma parasn retim aralar satn almada ve cret demelerinde kullanr ve rettii rn satarak yapt masraflar karlar. Her firmaya ilikin olarak deil ama sistemin b t n n e ilikin olarak fizik artktan sz etmek m m k n d r . Belli bir firmaya ilikin kr, firmann sz k o n u s u rnn retmede kulland girdilerin fiyatlarna ve bu r n n sat fiyatna baldr. Mallarn fiyatlar gnden gne ya

2 . Klsik Politik ktisat

ngiltere'de srgnde olduu yllarda Marx'n temel almas Kapital olmutur. Kapitali bir ereveye oturtmak iin, zamann iktisat teorilerinin ve zellikle de Mars'n 'klsik politik iktisat' olarak adland ve Adam Smith, David Ricardo ve on sekizinci yzyln sonlar ve on d o k u z u n c u yzyln balarndaki dier ngiliz iktisatlarnn almalarn gzden geirmek gerekir. Marx almalarn sz konusu iktisatlarn almalar zerine bina etmi ve o almalara sk sk atfta bulunmutur. Artik ve Art Deer

Klsik politik iktisat on yedinci ve on sekizinci yzyln 'merkantilist' o k u l u n u n teorilerine kar bir tepki olarak ortaya kmtr. Merkantilistler temel olarak, Marx'm ikincil bir sorun olarak ele ald d ticaret zerinde durmulardr. Onlara gre, tipik bir kapitalist, ucuza alp pahalya salarak kr elde eden bir tccardr. Bu grten ayr olarak atlan ilk admlar, ticaret yerine retime vurgu yapan ve sadece tarm retken olarak ele alan on sekizinci yzyln Fransz 'fizyokratlar' tarafndan atlmtr. Marx h e m merkantilistlerin ve h e m de fizyokratlarn almalar zerinde durmu ve zaman zaman sz k o n u s u almalara atfta bulunmutur. Klsik politik iktisadn (ve fizyokratlarn) temel konusu, kr,

2 0 Kijtilr\

Okuma Klavuzu

Atloi) l$r-\n-r 2 I

da haftadan haftaya deime gsterebilir. Bu nedenle de, klsik iktisatlar her bir mala ilikin 'normal' ya da 'doal' fiyat ya da deer kavramndan yararlanmlardr. Artk kapitalistlere ya da olarak gitmekte, deerin zerinde toprak sahiplerine crt deer

cek, arz artacak ve fiyatlarn yeniden aaya doru inmesi yn n d e bask oluturacaktr. Buraya kadar h e r ey yolunda gitmektedir ve Marx b u analizi b y k lde b e n i m s e m i t i r . Smith'in cretleri, rantlar ve krlar belirleyen unsurlar ele al olduka belirsizdir. cretler, krlar ve rantlar toplam deeri belirlemekle birlikte sz k o n u s u b y k l k l e r i n , yaratlan ve cret, kr ve rant arasnda b l t r l e b i l e c e k toplam deer m i k tarna bal o l d u u n u sylemektedir. Ortaya k o n a n argman d n p dolap ayn noktaya gelmektedir. Smith'in kr teorisi de

retilen deer lazlas cretler de dhil olmak zere maliyetler tarafndan massedilmcktedir. Bir art deer teorisinin iki unsuru sz konusudur: deer teorisi ve artn iilerden nasl sklp alndnn ve mlk sahiplerine aktarldnn aklamas. Adam Smith oj Nations (Uluslarn Zenginlii) ( 1 7 7 6 ) adl kitabn

olduka zayftr. 'Rekabetin' krlar belirlediini sylemekte birlikte b u n u n nasl gerekletiine ilikin tutarl bir analiz ortaya koyamamaktadr. David Ricardo Bir borsa simsar ve ingiliz Parlamentosu nun bir yesi olan David Ricardo, klsik politik iktisadn n d e gelen bir dier nemli temsilcisidir. Yazm olduu Prineiples of Politieal Eeonony and Tcvcation ( 1 8 1 7 ) adl kitap, Smith'in esas olarak S m t h yen ereve iinde ortaya k o y m u olduu karmaay bir dzene s o k m a giriimidir. Rcardo'ya gre bir m e t a n n deeri (aada belirtilen birka istisna dnda) sz k o n u s u metay r e t m e k iin gerekli e m e k taralndan belirlenir. cretlerde meydana gelen bir deime deerleri deitirmemekle birlikte yaratlan deerin, krlarla karlatrldnda, cretlere giden ksmn deitirir. cretler ykselirse, krlar der ve toplam deimez. ktnn deeri, bllme b i i m i n d e n bamsz bir b i i m d e llebilir. Bu ilke veri olduunda, ayn zorluklar varolmaya devam edecektir. Smith'in de aklam olduu gibi, sermaye daha krl alanlara ynelebileceinden, yatrlan veri para t o p l a m n n salad geliri farkl sanayilerde ayn olmaldr. Yatrlan sermaye miktar, istihdam edilen e m e k t e n daha fazla o l d u u n d a , daha yksek kr pay elde edilecek ve dolaysyla da, sz k o n u s u ser-

The Wealth

yazar olan Adam Smith genellikle klsik politik iktisadn kurucusu olarak kabul edilir. S m i t h , retkenlik ve refah art salamas nedeniyle iblmne zel n e m vermitir. blm, her reticinin uzmanlamas ve ii daha etkin bir b i i m d e yerine getirmesi i m k n n salamaktadr. Piyasalarn k k olmas, retilen rn k o n u s u n d a fazlaca bir uzmanlama imkn salamadndan, piyasann bykl i b l m n snrlar. Refah ve nfus arttnda ve ulam imknlar gelitiinde, piyasalar da b yr. Bu da, i b l m n n t e k n i k olarak daha da gelimesini, daha fazla kt ve servet artnn ortaya kmasn beraberinde getirir. ktisad gelime, atlan h e r admn piyasalar bytt ve gelimenin daha ileri aamasna temel oluturduu kmiiltif bir sretir. Marx, Smith'in iktisad gelimenin su rek li bir sre olduu dncesini benimsediini g r m ve b u n u yapm olduu kapitalizm analizinin temel ta haline getirmitir. Suith'e gre, herhangi bir r n n 'doal' fiyat, mevcut piyasa koullarnda elde edilen cret maliyetleri, rantlar ve krlardan olumaktadr. Smith, herhangi bir maln fiyatn, sz k o n u s u maln 'doal' fiyatyla ayn dzeye getiren piyasa glerine ilikin m k e m m e l bir analiz ortaya k o y m u t u r . Piyasa fiyat yksekse, krlar da yksek olacaktr, bu durum reticilerin yksek krlarn elde edildii alanlara ynelmesini b e r a b e r i n d e getire-

2 2 KapitaVi

Okumu Klavuzu

Atloy liretti r 2 3

maye erevesinde kabul edilebilecek bir gelirinin elde edilebilmesi iin fiyatn daha da yksek olmas gerekecektir. Bu n e d e n le, fiyatlar istihdam edilen e m e k l e orantl olamaz. Ricardo bu sorunu o k d n m olmakla birlikte sorunun z m n e ynelik olarak e m e k deer teorisinde o k k k bir deiiklik yapmann dnda iyi bir k yolu bulamamtr. Ricardo konuya ilikin dncelerini, e m e k deerlerinden vazgeme d u r u m u n a ve Smith'in iine dt d u r u m a gelmeden, deerlerin b y k lde e m e k tarafndan belirlendiini ileri srerek sonlandrmtr. Marx, b u baarszl nedeniyle Ricardo'yu eletirmi ve d e erlerin' ve 'doal fiyatlarn' ( M a r x ' m ifadesiyle 'retim fiyatlar') olduka farkl bir b i i m d e ele alnd z m n ortaya koymutur. T a n m olarak, deerler, harcanan e m e k zaman taralndan belirlenir. E k o n o m i d e yaratlan deerin bllmesi cretleri ve krlar belirler ve daha sonra da ayr ayr her bir mala ilikin cretler ve krlar toplam da retim fiyatlarn olsa da) d n p dolap ayn eyler sylenmemektedir. Rantn da aklanmas gerekmektedir. Ricardo'ya gre rant, farkl verimlilie sahip farkl toprak paralar nedeniyle ortaya kmaktadr. Tarmsal rnlerin fiyat, iftinin geerli oran dzeyinden kr elde edebilmesi iin, kullanlmakta olan en dk verimlilie sahip topraktan elde edilen r n n fiyatna eit olmaldr. Zira bu salanmadnda, en kt verimlilie sahip topran ilenmesi sz konusu olmayacaktr. Verimlilii daha yksek olan toprakta rant elde edilir. Zira iftiler sz k o n u s u toprak parasn kullanmak iin aralarnda rekabete girecekler ve bu nedenle de, bu toprak parasnn sahibi toprann kullanlmas karlnda rant talep edebilecektir. Marx b u teoriyi ele alm, slah etmi ve rant k o n u s u n u ikincil bir sorun olarak grdnden Kapital'in en s o n u n a brakmtr. Marx, Smith ve Ricardo'yu politik iktisadn en iyi temsilcileri belirler. (Marx'n z m kendine zg sorunlar beraberinde getirmi

olarak deerlendirmektedir. Ricardo'dan sonra gelen iktisatlar, o n u n fikirlerini k o p y a l a m a k t a n ziyade 'arz ve talebi' fiyatlarn belirleyicileri olarak vurgulama eilimine girmilerdir. Bu da, sz k o n u s u iktisatlara belli piyasalara ilikin akla yatkn hikyeler anlatmalar imknn salamakla birlikte b t n y l e sistemdeki cretler, krlar ve rantlara ilikin uygun bir analiz yapmalar imknn ortadan kaldrmtr. Marx b u iktisatlar 'vulgar iktisatlar' olarak adlandrm ve k m s e m i t i r . VValras'n 1 8 7 0 ' l e r d e de ortaya k o y m u olduu gibi, t m iktisad sisteme ynelik olarak arz ve talep cinsinden uygun bir deerlendirmede b u l u n m a k m m k n olmakla birlikte bu gelimeler olduunda Marx'm sal b o z u l m a k t a y d ve Vv'alras'm almasnn farknda deildi. Marx b u d u r u m u b i l m i olsayd, m u h t e m e l e n de onaylamazd.

Para
Btnln salanmas, deer ve art deer teorilerinden nisp olarak ayr tutularak yava yava gelien para e k o n o m i s i n i n ksaca ele alnmasn gerektirmektedir. Marx'm z a m a n n d a para altna dayanmaktadr (en azndan ngiltere'de ve dier nde gelen kapitalist merkezlerde). Altn paralar dolamdadr ve b a n k notlar altna konvertibldr. Marx'a gre, parann deeri dorudan doruya, dier herhangi bir metann deeri gibi altm retmek iin gerekli olan emee (altn m a d e n i n d e n k a r m a k iin) dayanan altna balanmtr. Bu adan Marx'm k o n u y a ilikin ifadesi, parann deerini dolamdaki para miktarna balayan 'parann miktar teorisinden' farkldr. Miktar teorisi'ne gre, para miktar, parann deerini belirler. Marx'a gre ise b u baka trl ilemektedir; parann deeri dolamdaki para miktarn belirler. On d o k u z u n c u yzyln ortalarnda para k o n u s u n d a yaplan tartmalar, b a n k n o t ihracnn etkileri zerinde odaklanmtr. Sz konusu dnemdeki banknotlar, gnmzde devletin bast

2 4 Ka/ilan Oka Klavuzu

Aulloy lii'PKt'r 2 5

konvertibl olmayan kt para olmayp aksine zel bankalar taralndan ihra edilen altn karl olan ve deme taahhdnde bulunulan paradr. 'Nakit para' okulu, ar kt para ihracnn fiyatlar ykseltebilecek ve arkasndan da finansal bir kriz yaratabilecek olmas nedeniyle, banknot ihracnn snrlanmasndan yanadr. 'Bankaclk okulu' ise ar para ihracnn sz konusu paray ihra eden bankaya mevduat olarak ya da altna dntrlmek zere geri dnebileceini ileri srdnden, ar banknot ihracnn tehlike yaratmayacan dnmektedir. Bu noktada Marx, 'bankaclk okulunun' grn desteklemitir ve finansal krizlerin daha baka temel sorunlarn belirtileri olduunu ve ari banknot ihracyla ilgisinin olmadn dnmtr.

zel

bir

dikkatle Sefaleti)

okunmaldr.

The

Poverty

of

Philosophy

(Felsefenin

( 1 8 4 7 ) adl kitabnda ise byk lde Ricar-

do'dan ve bir grup ngiliz radikal yazarlarn oluturduu 'Ricardiyen sosyalistlerden' yaplan alntlar yer almaktadr. Londra'da srgnde olduu 1850'lerde Marx yeniden iktisatla ilgilenmeye balamtr. O dnemde fikrilerinin gelimesine ilikin temel gerek, 1 9 3 3 ylnda Grundrisse adyla gn yzne karlan ve yaynlanan 1 8 5 7 - 1 8 5 8 yllarna ait msveddelerdir. Akas, sz konusu msveddeler baslmak niyetiyle kaleme alnmamtr ve bir konudan bir baka konuya hibir aklayc pln olmakszn atlamas nedeniyle okunmas ok zordur. Grundrisse kaotik olduu kadar, iinde Kapital'm ana temalarn

barndrmakla beraber bu ana temalarn kimilerinin tam anla-

3 . KapitaV'm

Oluum

myla gelitirilmi olduu sylenemez ve geriye kalanlar da msvedde olmaktan te bir zellik tamamaktadr. 1850'lerin ortalarndan balayarak sonralarna doru Marx'm iktisad olgunlamaya balamtr Gnmzdeki okuyucularnn Grundrisse'ye daha iyi bir biimde orKapital'den daha ak olan ilgisi sz konusu kitabn Kapital'de aklamalarn oluturmasdr. Grundrisse lar arasnda kpr vazifesi grmektedir. Bir sonraki i, yeni bir teori ortaya koymann yolunu bulmaktr. Marx aka bunun ok zor olduunu grmtr. Hemen ie koyulmakla beraber 1 8 5 9 ylnda baslan A Contribution Criticjue of Political Eeonomy to the adyla yazm olduu kitap, bu iin

Marx'n Ekonomisinin Geliimi 1840'larcla Marx, o zamana kadar olan grlerden farkl bir tarih ve yaam sresi snrl farkl bir iktisad sistem olan kapitalizm grne ulamtr. Bununla birlikte, bu aamada Marx iktisat teorisini hazrda bulunan iktisat teorisi zerine oturtmu ve kendi sistemine uydurmak iin yeniden yorumlam bulunmaktadr. 1 8 4 4 ylnda ortaya km olan Economic Manuscripts and Philosophic adl almasnn iktisada ilikin ksmlar Marx'm adl

taya konan iktisat konularn iermesi deil, dokusunu felsef bir biimde Hegelyendir ve Kapital ve Marx'm ilk felsef alma-

zerine yorum da yapm olduu Smih ve dier iktisatlardan yaplan alntlardan olumaktadr. Wage Labour and Capital almas ( 1 8 4 6 - 1 9 4 7 vermi olduu derslere dayanmaktadr ve 1 8 4 9 ylnda baslmtr), Smilh'den alm olduklar konusunda seici davranm olsa da, temelde tm yaps itibariyle Smithyenclir. Wagc Labour and Capital, bazen Kapital'in basit bir alternatifi olarak tavsiye ediliyor olsa da, esasen farkl bir teoriyi temsil etmektedir. Sz konusu kitap Marx'n lmnden sonra Egels tarafndan Marx'm olgunluk dnemi almasna yzeysel bir benzerlik gsterecek bir biimde dzeltilmi olduundan,

ilk admn oluturmaktan bakaca bir nitelie sahip deildir. Kitapta sadece mbadele ve para konular ele alnm ve sermayeemek ilikisine hi deinilmemi olduundan, arkadalar hayl krklna uramtr. Engelse yazd mektuplarda dncelerim bir pln dhilinde ana hatlaryla anlatmtr; sermaye, toprak mlkiyeti, cretli emek, devlet, uluslararas ticaret ve dnya piyasas konularnn yer ald alt ciltlik bir alma. Bunlardan

2 6 KpitnVi

Okuma Klavuzu

Atloy B-ewer 2 7

ilki nce ciltlik Kapital

olarak ortaya kmtr (art ciltlik

uygun bir biimde anlatlmas se. . .karmzda salt a prion ya kabilir'.

sadece b u yapldktan

sonra

Art Deer Teorileri). alma tamamlanamamtr ve geriye kalan be konuya da hi balanamamtr. 'Kapital' Kapitalin yazmnn byk bir ksm 1860'larn ortalarnda tamamlanmtr. Marx cildin ve bir drdnc 'cilt' olarak dnd iktisad dnce tarihinin taslaklar zerinde almtr ( Art Deer Teorileri olarak yaynlandnda cilt oluturacak hacimdeydi). zledii prosedr, ou kez dier yazarlardan ve gereklere dayanan kaynaklardan, parlamento raporlar ve benzerlerinden zet karlarak her konuyla ilgili olarak ok sayda olduka kaba taslaklarn oluturulmasyla ie balama biimindedir. Birbirini izleyen taslaklarda, eldeki malzemeyi yeniden dzenlemi ve gerek bir olay niteliinde olan ya da n e m li bir hususu resmeden alntlar dndaki alntlarn b y k bir ksmn elemitir. Kapital in ikinci ve n c ciltleri basldnda, sz konusu ciltlerin henz tamamlanmam ksmlarnn izleri yer almaktadr. Birinci ciltte, Marx, kendisinden ncekilere ait her nemli fikre alnt olarak yer vererek yapm olduklar katklar benimsemi olduunu ortaya koymutur. (Dipnot biiminde yer alan bu alntlar, b u n d a n neyin amalandndan habersiz olan okuyucu asndan tam anlamyla bilmece niteliindedir). Marx Kapital in yapsn hazrlamak iin olduka uzun bir zaman harcamtr ve elde etmi olduu sonu Grundisse'ye hi benzememektedir. Her kavram srasyla ele alnm, aklanm ve tanmlanmtr. Bununla birlikte, bu dzenlemenin de kendine zg eksikleri bulunmaktadr. Marx'n, Kapitalin birinci cildinin Almanca ikinci basksnda 'sonsz' olarak yazdklarnda da ortaya koyduu gibi: 'Kukusuz, sunu yntemi biimsel olarak aratrma ynteminden farkl olmaldr. Soruturma yntemi, eldeki malzemeyi ayrntlaryla ele almaldr.. .Ne yaplacann

m m k n hale gelir. Bu i baarl bir b i i m d e gerekletirilirbir yap varm gibi bir d u r u m orta-

' Marx'm kapitalizm analizini gelitirirken ve sunarken karlat sorunlar, kendisine ait tarih teorisinin ciddi eksiklikleri nedeniyle ortaya kmtr. Sz k o n u s u teori asndan kapitalizm, birbirini izleyen farkl 'retim tarzlarnn' son aamasdr. Her retim tarz, smrenler ve smrlenlerden oluan iki snf arasndaki retim ilikilerinin kendine zg temel yapsyla tanmlanr. Bir toplumun belli bal vehelerinin t m hkim retim tarz tarafndan ekillendirilir (ancak tmyle belrlenmez). Her retim tarz, sistemin temel yapsn belli bir gelime dzeyinde srdrmesini salayacak ya da 'yendenretecek', ancak, er ge bir sonraki retim tarzna geilmesini m m k n klacak kendine zg hareket kanunlarna sahiptir. Marx kapitalizm analizim b u ereveye o t u r m a k iin, kapitalizmin temel yapsn tanmlamal ve sistemin hareket kanunlarm bundan elde etmeliydi. Gelimi haliyle teori, 'soyuttan somuta', soyut kapitalizm kavramndan belli kapitalist toplumlarn fiil ileyiine doru hareket etmelidir. Bununla birlikte, 'soruturma yntemi' ya da aratrma sreci b u izgiyi izleyemez. Soyut kavramlar kendi bana geerlilie sahip kavramlar deildir. 'Fiil hareketleri' tanmlamada ie yarayp yaramamasyla snanabilir. Sz konusu kavramlar, tmyle teorisyenin kendisinin rettii kavramlar olmayp, mevcut teorilerin allmas, anlalmas ve eletirilmesi ve teori ve gerein srekli olarak birbirini etkilemesi erevesinde deneme-yanlma yoluyla meakkatli bir biimde elde edilen kavramlardr. ' S u n u m yntemi', uzun mcadeleler erevesinde 'soruturma yntemiyle' elde edilen dokmanlar silip atar. S u n u m , soyuttan somuta, temel kavramlardan detaylaryla ortaya k o n a n teorilere doru hareket eder. Kavramlarn sanki ieriklerini adm adm

2!5 /w#/'//'i Okuma Klav/.u

Alloy lircvfi' 2')

sergiledikleri kendilerine ait bir yaamlar vardr ve gerekte 'sanki bizden nce varolan a priori yap', tam anlamyla soyut bir dncenin rn olarak grlebilir. Gerekliin, dnce yoluyla yeniden ina edilebilecek olmas nedeniyle dnce tarafndan ynetilecei dn olan Hegelyen idealizme dme tehlikesi bulunmaktadr. Marx, tabii ki, bu tuzan uzanda durmaktadr ve sadece isledii udur, 'gerek hareket uygun bir biimde tanmlanmaldr' (vurgu bana aittir). Gnmzde Kapilal'i okuyanlar muhtemelen tam da tersi bir hata yapacaklar ve teoriyi, keyf tanmlar dizisi olarak deerlendirerek reddedeceklerdir. Marx' anlamak iin, teorinin gerek dnya sorunlarna uygulanabilecek kadar gelitirilmesinin sabrla beklenmesi gerekmektedir. Marx' sunum dzeninin zellii olan iki yn zerinde durmak gerekmektedir. Bunlardan birincisi, Marx, kapitalist retim ilikilerinin belirliliini vurgulamtr. nsan topluluu ekillerinden sadece biri olan kapitalizm (sermaye tarafndan istihdam edilen cretli emein gerekletirdii retim), meta retiminin (satmak iin mal retimi) belli bir eklidir. Marx, tm toplumlarda, meta retiminde ve sadece kapitalizmde geerli olan bu kavramlar birbirilerinden dikkatli bir biimde ayrmtr kez sermaye kavramn kullanmadan nce, Kapitalin lk ilk ks-

nin genel bir zeti deil, kapitalist retim tarznn ele alnmasdr. Kapitalin birinci cildi 1 8 6 7 ylnda tamamlanm vc baslmikinci ve nc ciltlerinde pek bir geliMarx 1 8 8 3 ylnda ldnde, Engels'e tr. Marx'm sal iyi deildi, acil politik sorunlar zamann almaktayd ve Kapitalin me salayamamt.

1860'lardan beri biriken hemen hemen okunmas imknsz bir yn msvedde kalmt. Mevcut koullar erevesinde vgye lyk bir biimde hzl bir i karlarak birka para msveddenin bir araya getirilmesiyle oluturulan ikinci cill 1 8 8 5 ylnda yaynland. Engels de yalanmaktayd ve ikinci cilde nazaran ok daha az bir ksm tamamlanm durumda bulunan nc cildi hazr hale getirmesi ok daha zordu. n c cill en sonunda yazldktan otuz yl getikten sonra 1 8 9 4 ylnda yaynland.

4 . ktisad Aka Pl
Kapital ncelikle, herhangi bir zamanda herhangi bir kapitalist lkenin analizine temel tekil elme niyetiyle hazrlanm bir teori almasdr. Marx, tabii ki, kendi zamanndan rnekler vermi ve almann daha teorik ksmlarnda zamanla nemli rol oynayacak uygun varsaymlarda bulunmutur. zellikle, Marx, tekil kapitalist firmalarn nisp olarak kk ve rettikleri rn zerinde ok az ya da hi kontrolnn olmadn kabul etmitir; retmi olduklar sz konusu emtiay ya piyasa fiyatlarndan satmak zorunda kalacaklar ya da hi satamayacaklardr. .ok byk bir sistemde, tekelci reticiler farkl analz edilmi olmalyd; Marx byk iletmelerin ortaya kacan tahmin euni olmakla birlikte teorinin deitirilmesi ii kendisinden sonra gelenlere kalmtr. Marx'm para teorisinin kkleri de byk lde on dokuzuncu yzyla kadar gitmektedir; Marx'a gre para altna dayanmaktadr. Okuyucu Marx'm yaad dnemde geerli olan ekonominin bugnknden farkl ynlerinin farkna varabiliyorsa, Kapitali anlamas olduka kolaylaacaktr. Marx verdii rneklerin byk

mnda meta retimine yer vermitir. Bu dzenin ortaya konan kavramlar asndan nemli sonular bulunmaktadr. rnein, deer ilk ksmda tanmlanmtr ve yaplan tm analiz boyunca temel bir rol oynamaktadr. Kapitalist bir sistemdeki mevcut fiyal yaps ele alnncaya yani Kapital'in yasa fiyatlaryla ilikilendirilmemitir. kincisi, Marx'm ortaya koymu olduu sunum tarih deil, mantkidir. Kapitalizmin nitelikleri larih deil yaps tarafndan belirlenir. Kapitalizmin kaynaklar Kapital'in ykma sadece yle bir deinilmitir. Kapital birinci cildinin soMarx'n grlerinuna kadar ele alnmam olduu halde, gelecekte karlaaca nc cildine kadar, pi-

3 0 KapituVi

Okuma Klavuzu

Aulloy Brewe- ,'} I

bir ksmn ngiltere tekil etmektedir: Almanca basksnda Alman okuyuculara da aklam olduu gibi, ngiltere kapitalizmin 'klsik mekn', ilk kapitalist lke ve zamannn en gelimi ve en iyi d o k m a n t e r kayda sahip lkesidir. (Birok Alman gibi, Marx da allm bir biimde Britanya'y 'ngiltere' olarak ifade etmitir; verdii rneklerin b y k bir ounluu Iskoya'dandr). Kapitalist retim, kapitalist tarafndan salanan ara ve gerelerle almak zere istihdam edilen cretli ii olarak tanmlanr. Bu rgtlenme biimi on d o k u z u n c u yzyln ortalarnda ngiltere'den baka hibir yerde h k i m deildir. Birleik Devletlerin kuzeyi bile arlkl olarak k k iftilerden oluan k k bir lke durumundadr. ngiltere'de, ktnn b y k bir ksm, tccarn salad ara gere ve rettiini satn almas temelinde kendi evlerinde 'darya' bireysel olarak i yapan iiler tarafndan gerekletiriliyordu (bu sisteme genellikle 'putting-out' ad verilir). Buhar gc kullanmnn n plnda okluu p a m u k l u tekstil sanayileri gibi sanayiler kural olmaktan ziyade istisna niteliini tamaktayd. Marx 'modern sanayiyi' tanmladnda, olduka yeni gelien tuhaf bir eyden sz ediyor gibidir. ngiltere en zengin ve en gelimi kapitalist lke olmakla birlikte modern standartlar asndan hl zayii bir lkeydi. Ortada g n m z koullaryla tam anlamyla bir karlatrmann yaplabilmesini salayabilecek o k az bir zellik olmasna ramen de Marx'n alntlarla ortaya k o y d u u gerekler erevesinde

mevcut fiyat dzeyini b e n i m s e m e z s e satabilme i m k n b u l u n mamaktadr. Rekabetin krlar neden tmyle ortadan kaldramadnn aklanmas gerekten zordur. Marx'm art deer teorisi b u soruya cevap v e r m e amacyla tasarlanmtr. Birka b yk lekli kapitalist iletme, zellikle demiryollar, hisselerin aktarlabilecei ve profesyonel bir idarenin mevcut olduu anon i m irketler olarak rgtlenmitir. Bu d u r u m neyin gelmekte olduunu gstermekle birlikte M a r x kapitalizmin k n n b u gelime izgisini ksaltacan d n m t r . T a r m ngiltere'de en b y k sektr d u r u m u n d a y d ve ngiltere, on d o k u z u n c u yzyln dnyasnda rant elde eden toprak sahiplerinin, tarmsal cretli iilerin ve b u iki g r u b u n arasnda da kapitalist iftilerin yer almasyla birlikte tarmn n e m l i saylabilecek bir dzeyde kapitalist izgide rgtlendii tek lke durumundayd. Marx'a gre, kyllerin topraktan uzaklatrlmasyla kapitalist tarmn yaratlmas, sanayi kapitalizminin gelimesinde nemli bir rol oynamtr. Hem ngiltere'de ve hem de dnyann b y k bir k s m n d a para sistemi altna dayanmaktayd. Talep edildiinde altn karlnn denecei taahhdnde b u l u n a n zel bankalar b a n k n o t basyordu. Bank of England'n basm olduu b a n k n o t l a r n zerinde bankann b a k a n n n imzasyla 'talep edildiinde . . . karln demeyi taahht ediyorum' ibaresi yazmakla birlikte-imdilerde b u n l a r ii bo szlerden bakaca bir ey deildir; ancak Marx'm yaad d n e m l e r d e b u byle deildi. Bank of England daha sonra zel bir b a n k a haline geldi ve para sisteminin merkezinde yer ald, krler olsun ki u z u n z a m a n d a n beridir h k m e t i n bankeri d u r u m u n d a d r . Basm olduu b a n k n o t l a r lkede dolamdadr ve altna konvertbl durumdadr. Marx para toplamn ska zamann ngiliz paras cinsinden tanmlamtr. Pourd sterling ( ) yirmi ilin (s), bir ilin yirmi pens (d) (bir tanesi penny .olarak adlandrlr). rnein, 6s 8d, bir p o u n d u n te biridir.

gstermi olduu gibi, alma saatlerinin uzunluu ve cretlerin vahim dzeylerde olduu k o n u s u n d a tartmaya bile gerek yoktur. letmeler m o d e r n standartlar asndan k k t . Firmalar genellikle iletmeyi dorudan kontrol eden tek bir kii (aile ya da ortaklk) tarafndan idare edilmektedir ve fabrikadaki iilerle ilikiler kiisel temelde kurulmaktadr. Her tekil kapitalist piyasay o k az kontrol edebilmekte ya da hi kontrol e d e m e m e k t e dir ve rettii mctay geerli fiyattan satmak zorundadr ya da

:52 KpiltTi

Okuma Klavuzu

Anthony B r e w e r .'.'i

Kapitalist firmalar arasndaki ilemler b y k lde imdilerde pek kullanlmayan 'polie' sistemiyle gereklemekteydi. Marx kredi sisteminden sz ettiinde aklndan geen ey buydu. A, B'ye mal sattnda, B'nin de 'imzalayarak' kabul ettii ve gelecek bir tarihte d e m e n i n yaplmas talep edildiinde d e n m e k zere bir 'deerli kt' alarak kredi am olmaktayd. A, beklemeyip paray bir an n c e almak istediinde, sz k o n u s u deerli kd paras olan birine devredebilmekte (bylece deerli kt bir lye kadar parann yerine dolamda b u l u n m a k t a d r ) ya da bankaya satabilmekteydi. Banka deerli kd almakla, karln deninceye kadar geerli faiz oran zerinde krarak kalan paray d n vermektedir; bu ise bir 'deerli kdn' skonto edilmesi olarak adlandrlmaktadr. Firmalar deerli ktlarn ou kez Londra'daki bir b a n k a tarafndan d e n e c e k bir b i i m de dzenlemiler ve bylece de, sz konusu deerli ktlara ilikin ilemler Londra bankalarnda sonlanm, dolaysyla da, deerli ktlar para mbadelesi o l m a d a n karlkl olarak tasfiye edilmitir. Marx'n ou kez kredi sisteminden para kullanmnn iktisad yolu olarak sz etmesinin nedeni ite b u d u r . Deerli ktlar h e m e n h e m e n tamamyla, Marx'n pek de sz etmedii bir sistem olan banka mevduatlarnn ekle devredilmesi ileminin yerine gemitir. G n m z iktisatlar b a n k a mevduatlarn bir para ekli olarak ele almaktadr; Marx ise b a n k a mevduatlarn hibir zaman b u ekilde deerlendirmemitir. Marx gelimi kapitalizmle erikin olduu yllarda ngiltere'de kar karya gelmitir. O zamanlar sanayi kapitalizminin kysndan bile gememi olduu bir yer olan Trier'de b y m t r . ktisad konular zerine yazm olduu yazlardan bir tanesi kyllerin ormandan yakacak o d u n toplama h a k k zerinedir; 1 8 3 6 ylnda Prusya'da, ceza tutanaklarnn h e m e n h e m e n drtte izinsiz gei, yasak blgede a v l a n m a k ve benzeri k o n u l a r dadr. Marx asndan, kapitalizmin ilk t o p l u m eklinden balayarak gelimesi tam anlamyla tarih bir sorun deildir. Bir b -

tn olarak Bat Avrupa'da kapitalizm ngiltere'ye gre daha az gelimi durumdayd. Fabrika retimi pek yaygn olmayp, tccarlar daha fazla rol oynamaktayd ve k y tarm h k i m d i . Bununla birlikte, adalarnn b y k bir k s m asndan olmasa da, Marx iin, kapitalist ngiltere, tm Avrupa'nn varaca n o k tann neresi olduunu ortaya koymaktayd. Dnyann dier ksmlar, Kapital'de zldnda, 1860'larda Birleik varlm Devletler'de de ortaya k o n m u olduyaRusya'da ve serflik in'de, u gibi, pr kapitalizm m o d e l i n i n o k uzamdayd. Kapital klelik, srdrmekteydi. Hindistan

Marx'm 'Asyatik' tarz (Asyatik retim tarz ya da Asya tipi retim tarz . n . ) h k m srmekteydi. (Konuya ilikin daha sonra yaplan almalar, Marx'm Asya toplumlarna ilikin resmettiklerine ihtiyatla yaklamaktadr). Marx'm yaad dnemlerde Afrika'daki toplumlar h a k k n d a Avrupa'da h e m e n h e m e n hibir ey bilinmemekteydi. Marx'm k e n d i n e gvenen bir b i i m d e ilade ettii, tm dnyann ilk n c e kapitalizme, daha sonra da sosyalizme doru evrilecei iddias, yaad d n e m asndan olaanst bir tahayyld.

CLT 1 Kapitalist retim

Blm 1
Emtia ve P a r a

Kapital in ilk birka ksm, anlalmas en zor ksmlar olarak nam salmtr. Sz konusu ksmlarn daha sonraki ksmlardan daha zor olmas ksmen Marx'm daha 'Hegelyen' ve dolaysyla da, daha belirsiz slbundan kaynaklanmaktadr. Bundan daha nemli bir sorun, Marx'n bir adm daha ileri adm atmadan nce her kavram srasyla tantmas ve sz konusu kavramlar tiliz bir biimde tanmlamasdr. Bu ise yaplmas hemen heme-n imkn denebilecek bir itir (ilk kavram tanmlamak iin hangi kavramlar kullanrsnz?) ve Kapitalin ilk blmlerinin ok soyut grnmesine neden olmaktadr. Tam da ilk ksmda Marx, fiil mbadele srecini hibir biimde gz nne almadan 'mbadele deerini' ele almaktadr; ikinci ksmda ise nce mbadele, daha sonra da para ele alnmaktadr. Kitabn ilk blmlerinde tanmlanan kavramlar kullanlmaya balanana kadar tam anlamyla anlalamamaktadr. Belki de en iyisi, ilk okumada, ilk ksmlarn daha.sonradan yeniden dnlmek zere hzla okunmasdr.
x

3 8 KopitaVi

Okuma Klavuzu

Authoy Brewe - 3 9

Ksm 1. Emtia
Kesim 1. Metann ki Bileeni: Kullanm Deeri ve Deer Kapitalist sistemi tanmlayan iki vehe sz konusudur. Bunlardan ilki, mallarn satmak zere retildii bir sistem olan retim sistemidir. taralndan kontrol edilen retimdeki kapitalisttir. meta kincisi ise iileri istihdam eden kapitalistler Marx n c e iin

de, bunlar hibir zaman emtia haline gelemezler. Mbadele, farkl emtia arasnda niceliksel (saysal) iliki kurar; bir birimlik x mela bir baka metann y birimiyle mbadele edilir. Bu trden bir niceliksel karlatrmann yaplabilmesi iin, Marx, emtiann deer (bakaca bir nitelik eklememitir) olarak adlandrd belli bir ortak ze sahip olmas gerektiini ileri srmektedir. Fizik zellikler metann kullanm deeri ynne ilikin olduundan, belirtilen ortak z herhangi bir fizik zellik olamaz, dolaysyla da, ortak bileen emein r n olmaldr. Marx deerin z olan emei 'soyut' e m e k olarak adlandrmakladr (bir sonraki kesimde ele alnacaktr). Ortaya koyduu tartma grld kadar inandrc deildir ve 'emek deer teorisi', Marx'n sz k o n u s u teoriye sisteminde bir btn olarak yer verdii lde kantlanabilir. 1 ' Marx daha sonra deerin bykln ele almtr; bir metann deeri nedir? Marx, herhangi bir metann deerinin; metada cisimlemi (harcanan) toplumsal olarak gerekli emek miktarna yani sz k o n u s u metay 'normal retim koullarnda ve o srada deerine, deeri dier eylerle m arasndaki ayrm, geerli olan ortalama vasf ve younlukla' r e t m e k iin gerekli emek zamanm bal olduunu sylemektedir (s. 39). u > Belli bir nesnenin deeri sz k o n u s u nesneyi retmek iin fiilen harcanan zamana deil, 'toplum ..i olarak gerekli' zamana baldr; deer bireysel deil toplumsaldr. Yava alan bir ii, hzl alan bir iiye gre daha az deer retir. 'Deer', elik ierii olmayan btnyle teknik bir terimdir. Bir b o m b a ve bir resim eit miktarda (toplumsal olarak gerekli) emekle retilmise, ayn deere sahiptir; sz k o n u s u iki rnn .ahlk olarak ayn derecede arzu edilebilir olduu iddia edilmemektedir. Marx, bir metann deerinin, sz k o n u s u meta bir baka metayla, rnein yn ve k o y u n etinin, koyun yetiirilmesiyle birlikle retilmesi gibi, birlikte retildiinde nasl hesaplanacan tesadl olarak aklamamtr. Yn retimi ve koyun eti retimi iin ne kadar 'emek harcanmtr?

ilk y n n ele almtr; iiler ve kapitalistler birka ksmda yer almamaktadr. Para da balangta geri plnda tutulmutur, dolaysyla da, mbadele, bir mal sanki dorudan doruya bir baka malla mbadele edilmi gibi ortaya konmaktadr. T m emtia kullanm deeridir Meta, dier emtiayla mbadele edilen bir ey olarak tanmlanmtr. yani emtia, kimi istek ya da ihtiyac dorudan ya da dolayl olarak tatmin eder. Sz k o n u s u isteklerin doas bu aamada k o n u ddr ve hibir ahlki yargda bulunulmamaktadr; savaan bir toplumda silhlar bir 'ihtiyac' giderir ve bu nedenle de, kullanm lir v.b. Emtia ayn zamanda da mbadele Kullanm deeri ve mbadele badele edilebilme zelliine sahiptir. Marx'm Kapital'de insan yaamnn tm toplumlarda geerli olan deerleri olarak addedi-

ve belli bir topluma zg yan arasndaki ayrm k o n u s u n d a dikkatli bir biimde srdrm olduu bir dizi ayrmn ilkidir. Yiyecek, barnma, v.s. gibi insan ihtiyalarnn karlanmas gerektii iin, tm toplumlar u ya da bu tr kullanm deeri retir. Bununla birlikte, mbadele sadece belli toplumlarda geerlidir ve emtia sadece bu toplumlarda retilir. Mbadele yaplmadan, tabii ki, mbadele deerinden sz etmek m m k n deildir. Emtia kullanm deerine sahip olmadan mbadele edilemeyeceinden, tm emtiann kullanm deerine sahip olmas gerekli olmakla birlikte kullanm deerine sahip olmasna ramen m badele edilmeyen birok ey de bulunmaktadr ve b u nedenle

4 0 Kapitnf

Okuma Klavuzu

Atlouy B r e w e r 4 1

Kesim 2. Emtiada Cisimlemi (Harcanan) Karakteri

Emein ikili

oaltlm hali olduunu ileri s r m e k t e , dolaysyla da, (diyelim ki) bir saatlik vasfl e m e k , iki saatlik basit e m e k olarak addedilmektedir, soyut e m e k . Bir saatlik belli bir tr vasfl emein edeerinin k a saatlik bir basit e m e k olduunu neyin belirledii, sorulmas gereken temel soru niteliinde olduu aktr. Marx, bylesi bir eitliin uygulamada 'reticilerin dnda srp giden bir toplumsal sre' (s. 4 4 ) tarafndan, vasfl emein rnlerinin vasfsz emein rnleriyle m b a d e l e edilmesi yoluyla srekli olarak salanmas nedeniyle bir s o r u n yaratmayaca iddiasndadr. (cretler, tabii ki, h e n z iin i m e girmemitir). Arg m a n karmaktr (edeer e m e k gzlenen m b a d e l e deeriyle hesaplanrken, deerler e m e k tarafndan belirlenir) ve eletiri k o n u s u olmutur.' 1 1 Bir metann deeri her zaman sabit ya da bizatihi metann ayrlmaz bir paras deildir. Emein retkenlii artarsa, belli bir nesneyi retmek iin daha az (toplumsal olarak) e m e k gerekli olacaktr ve rnn deeri decektir. Bir baka ekilde ifade edersek, bir saatte retilen kullanm deeri deiebilse de, ayn sre iinde ortalama e m e k tarafndan yaratlan deer daima ayndr. Burada ortaya k o n a n deer kavram kolaylkla anlalabilir bir nitelikte deildir. in gerei (bir lde), Marx'n ileri srdklerinin kendinden ncekilerden daha doru bir b i i m d e kefedilmesi ya da tanmlanmas g e r e k m e m e k t e midir ya da deer kavram Marx'm kapitalizmi analiz etmek iin icat ettii ve tanmlad bir kavram mdr? Kapital her iki adan da okunabilir. En azndan Marx, mallarn fiilen nisp deerleriyle orantl olarak mbadele edildiini ne srmemitir. Diyelim ki, bir kile buday ve palto ayn miktarda toplumsal olarak gerekli e m e k miktarn ieriyorsa ve dolaysyla da, ayn deere sahipse, b u , sz konusu mallarn uygulamada bire bir orannda mbadele edilecekleri anlamna gelmez. Kapital'in ilk iki cildinin temel teorik ksmlarnda Marx basitletirmeye giderek ak bir b i i m d e fiyatlarn deerlerle orantl olduu varsaymnda b u l u n m u t u r

Kullanm deeri ve m b a d e l e deeri arasndaki ayrm, emein iki yn arasnda bir ayrma gidilerek ayrntl bir b i i m d e ortaya konabilir: yararl emek ve soyut emek. Kullanm deeri reten e m e k yararl emektir. Bu, tm toplumlarda 'ebed ve ezel doal zorunluluktur' (s. 4 2 - 4 3 3 ) . retilen b i r o k kullanm deerlerine karlk, bunlar retmede kullanlan b i r o k farkl, belli yararl e m e k tr sz k o n u s u d u r . Meta reten bir toplumda, rnlerini mbadele eden ve farkl ilerde alan farkl bireyler arasnda karmak bir iblm sz k o n u s u d u r . Mbadele sadece bir metann bir baka farkl metayla ticaretinin yaplamasyla m m kn olduundan, iblm o l m a d a n meta retimi ya da m b a delesi gereklemeyecektir. Bununla birlikte, yararl e m e k t e n , prensip olarak, iblm olmadan da sz e d e b i l m e k m m k n dr (Robinson Crusoe'yla C u m a ) ve rnler piyasada m b a d e l e edilmese de iblmnden sz edilebilir (rnein, kendi k e n d i ne yeterli bir toplumda). Marx toplumsal iblm kavramn, rnlerini, bir aile ya da bir fabrika ya da ilkel bir kabile iinde gerekletirilenin aksine birbirlerine satan bamsz reticiler arasnda ortaya kan i b l m n ifade e t m e d e k u l l a n m a k zere bir kenara ayrmtr. Marx ayn z a m a n d a e m e k kadar doann da kullanm deerleri retmek iin gerekli olduuna iaret etmektedir; kullanm deerleri olarak, servetin tek kaynann e m e k olduuna ilikin bir d n c e sz k o n u s u deildir. Bununla birlikte, meta reten bir t o p l u m d a farkl yararl e m e k trleri mbadele deeri reten ortak veheye sahiptir. Deer reten e m e k , soyut emek olarak adlandrlr, retilen kullanm deerine baklmakszn 'insan b e y n i n i n , sinirlerinin ve kaslarn n . . .genelde insan emeinin' h a r c a n m a s d r (s. 4 4 ) . (Kullanm deeri olmayan bir meta m b a d e l e deerine sahip olamayacandan, kullanm deeri retilmelidir). Vasfl e m e k sorun yaratr. Marx vasfl emein, basit emein

4 2 Kti]ntaV'\

Okuma Klavuzu

Alloy B r e w e r 4 3

ve n c cildin ikinci b l m n d e , fiyatlarn deerlerle nasl ilikili olduu aklamasn srdrmtr. lk iki ciltte, piyasa fiyatlarnn deerlerden tret ilmesine ilikin olarak daha ziyade gayr resm ve zaman zaman yaplan tartmalar yer almaktadr. Kesim 3. Deer ekli Ya Da Mbadele Deeri

bileceinden, deerin z olan e m e k , eitliin her iki yannda da g r n m e m e k t e d i r . Belli bir meta k e n d i n e zg bir k u l l a n m deerine sahip olmasna ramen dier emtia cinsinden tek bir m badele deerine sahiptir. Keten bezinin palto cinsinden deeri, keten bezinin deeri ya da paltonun deeri ya da h e r ikisinK d t deeri deitiinden deiebilir. 'Deerin basit ya da tesadfi ekli' zerine yaplan tartmann s o n u n a doru Marx, 'basit deer eklinin ayn z a m a n d a emein r n n n tarih olarak bir meta eklinde ortaya kt ilkel ekl i d i r . . . ' y o r u m u n u yapmaktadr (s. 6 1 ) . Marx'm s u n u m u , teorinin mant tarafndan ortaya k o n a n bir silsile iinde dzenlenmi olmakla birlikte baz (sadece baz) durumlarda Marx, tarih gelimenin ayn silsile iinde gelime gsterdiini ima etmitir. 41 Buradaki dnce, m b a d e l e n i n ilk n c e belli rnlerin izole edilmi ve arada srada trampa edilmesi olarak ortaya k m olmasdr. Gelimi meta retim sisteminde, herhangi bir ey bir baka eyle mbadele edilebilir. Marx, 'geniletilmi nisp deer eklinden' hareket ederek, biri dnda tm emtia deerlerinin tek bir meta yani 'evrensel edeer' cinsinden ifade edildii 'deerin genel ekline' ynelmitir. Uygulamada, belli bir meta toplumsal olarak evrensel edeer olarak tanmlanr ve para ilevini grr. Marx, parann e m e k r n olarak tek bana bir m e t a olacan varsaymtr. Marx'n zamannda altn, para standard ilevini grmektedir ve Marx n o r m d a n sapma gstermesi nedeniyle kt paray altn karl olmayan bir unsur olarak deerlendirmitir. G n m z d e parann genellikle altn (ya da baka bir ey) karl yoktur.

Marx daha sonra deerin, e m t i a n n m b a d e l e deeriyle ifade edilmesini ele almtr. e iki metann basit edeeriyle balam ve deerlerin parasal fiyatlar cinsinden ifade edilmesi zerinde almtr. Bu kesimin o k u n m a s n a ilikin temel zorluk, neden b u kadar tel edildii ve Marx'n b u sorun zerinde neden b u kadar d u r d u u n u anlama k o n u s u n d a ortaya kmaktadr. Bunun nedeni, Marx'n zamanndaki (ya da dorusunu sylemek gerekirse k e n d i n d e n n c e k i ) iktisatlarn deerin 'deimez l s n n ' b u l u n m a s k o n u s u n a ilgi gstermeleri nedeniyle k e n disinin ele ald prosedr doru bir b i i m d e ortaya k o y m a d a y k m l hissetmi olmas olabilir. Bu k o n u bugn b y k lde unutulmutur ve Marx'n zerinde durduu temel noktalar olduundan daha basittir. Fiil fiyatlarn deerlerden sapmasnn burada gz n n e alnmadn hatrlamak nemlidir. Marx, bir maln bir baka malla tam olarak ne miktarda dei toku edildiine ilikin nasl lldne ilikin niteliksel sorunla ilgilenmitir. nisp ekliniceliksel sorunla deil, mbadele deerlerinin ne olduuna ve bunlarn Marx n c e iki meta deeri arasnda kurulan bir eitlii ele alm ( 2 0 yard keten bezi, bir paltoya eittir) ve deerin dir) deerin edeer eklinden ni (eitlik, keten bezinin deerini bir baka eye gre l m e k t e ayrmtr (burada palto, deerlerin l birimi olma ilevini grmektedir). Sz k o n u s u emtia karlkl olarak mbadele edilebilir (bir palto, 2 0 yard keten bezine eittir). Bir m b a d e l e daima bir metann bir baka mctayla mbadele edilmesi olduundan, dolaysyla da, bir metann deeri sadece bir baka metann deeriyle olan ilikisi olarak gzlemlene-

Kesim 4. Emtia

Fetiizmi

Marx daha sonra olduka farkl bir sorunla ilgilenmeye balamtr. Kapitalist sistemin nasl ilediini .ortaya k o y m a n n yan sra h e m sistemin nasl altnn neden belirgin olmayp ak-

4 4 K a p l a n Okuma Klavuzu

Autloy B r c w e r 4 5

lamaya ihtiya duyduu ve h e m de insanlarn sahip olduklar sistem (eksik) anlaylarn neden ekillendirme noktasna geldiklerini aklama niyetini tamaktadr. Temel nokta, insanlar arasndaki (iktisad) ilikiler eylerin alm ve satm biiminde gerekletiinden, meta retim sisteminin belirsiz olmasdr. Her birey sadece alnan ve satlan eylerle ilgilenmektedir. Maddi eylerin toplumsal zelliklerin yerini almasna Marx, fetiizm Kapital'm adn vermektedir (kimi madd nesnelere doast gler atfeden, feti hale getiren, din kltlere bavurarak). Marx bo hayller yaratan bir tavr iinde geri dnmtr. Meta retimi, her bireyin dier bireylere bal olduu bir loplumsal iblmn gerektirir. Toplumsal iblm bir kez iyi bir biimde salandnda, farkl emtiann deerlen emtiann ayrlmaz bir paras olarak ortaya kar ve deerin toplumsal temeli gzden kaar. Para, deerin 'doal' bedenlenmesi olarak kendini gsterir. (Marx'm paray, bir nceki kesimde, deer ilikisinin belli bir ekli olarak daha ziyade can skc bir biimde yaplandrmas, bu yanlsamay datmak amacn tamaktadr). Marx gnlk yaamda ekillendirilen izlenimlerin geerliliini tmyle inkr etmemektedir. 'Bir bireyin emeini kendi dnda kalan herkesin emeine balayan ilikiler, alan bireyler arasndaki dorudan toplumsal ilikiler olarak deil de, naslsa yle, kiiler arasndaki madd ilikiler ve eyler arasndaki toplumsal ilikiler olarak grnr' (s. 7 3 ) . 'Burjuva iktisadnn kategorileri.. .tarih olarak belirlenmi belli bir retim tarznn koullarnn ve ilikilerinin toplumsal geerlilikle ifade eden dnce ekilleridir' (s. 7 6 ) (her iki ifadede yer alan italikler tarafmdan ilve edilmitir). nsanlar m ya da aptal deildir, dnyay belli bir adan dorudan doruya elde ettikleri deneyim erevesinde ve sonu olarak da anladklar dnyann snrlandrlmas ve yetersiz kalmas temelinde grmektedirler. Dier retim tarzlarn anlamak ksmen z olarak daha az kartamamnda bu konuyu sanki derinlemesine inceleyecekmi gibi

mak olmalar, ksmen de sz konusu retim tarzlarn dardan grmemiz nedeniyle daha kolaydr. Ortaan feodal topluluklarnda, rnein, bir serfin emeinin lordun mlk'okluu tam anlamyla grlebilecek bir husustur ve ne olup bittii konusunda kimsenin hibir phesi bulunmamaktadr. Kapitalizmin doal ya da sonsuz olmayp, rgtlenmenin kendine zg, tarih olarak snrl ekli okluunu gstermek zere farkl topluluklar arasnda yaplan karlatrmalar, Kapital'in nulardr. lk ksmn temel konularna yle bir geriye dnp bakldnda, Marx'n amacnn kitabn iindekiler ksmnda hlihazrda yer alm olduu anlalacaktr. lk olarak, Marx, kullanm deeri reten fiil madd sre erevesinde iktisad sistemin nasl ilediini gsterecektir. kinci olarak, Marx, kullanm deerleri retiminin, mbadele deerleri (ya da tmyle kapitalist olan bir toplumda, art deer ya da kr) retimi sreci tarafndan kontrol edildiini gsterecek ve mbadele deerini ve art deeri belli bir toplumsal rgtlenmenin tarih olarak kendine zg eklinin bir sonucu olarak aklayacaktr. nc olarak, ekonominin mevcut haliyle bireylerin gznde nasl grndn aklayacaktr. Drdnc olarak, (yzeysel deildir) Marx, kapitalizmin tarih kklerinin ve daha sonraki geliiminin izlerini srecek ve kapitalizmin ortadan kaldrlp, yerine sosyalizmin alacana ilikin gelecee ynelik projesini ortaya koyacaktr. yinelenen ko-

Ksm 2 . Mbadele
Emtia mbadelesi emtia sahipleri arasndaki bir ilemdir. Birinci ksmda, Marx fiil mbadele sreci zerinde hi durmadan emtiay, soyut dzeyde, mbadele edilebilir eyler olarak ele almtr. imdi ise bunu tamir etmektedir. Emtia sahibi tketmeyecei, kullanm deeri olmayan eyleri ihtiyalarn gidermek iin emtia mbadelesinde zere verir. kullanmak

4 6 K a p l a n Okuma Klavuzu

Athony B-ewer 4 7

Mbadele sadece her iki taraf da birbirini alveriin yaplaca maln sahibi olarak grdnde gerekleir. zel, bireysel mlkiyet, mbadelenin nkoulu ya da hi deilse mbadelenin gereklemesine yardm eden bir unsurdur (her ikisi de bir arada gelime gsterir). rnlerin ortak mlkiyetinin geerli olduu basit toplumlarda, mbadele birbirinden ayr topluluklar arasnda gerekleir. Bu daha sonra topluluun iine nfuz eder, ortak mlkiyet ortadan kalkar ve ayn topluluk iindeki bireyler arasnda mbadele ortaya kar. nce, deer kanunlar tarafndan dzenlenmemi ve belli, geici fazlalklar ve yetersizliklerin harekete geirdii mbadele sz konusudur. Meta retimi hkim rgtlenme ekli haline geldike, deer de dzenleme ilkesine dnr. Meta mlkiyeti ve mbadele evrensel ve dzenli hale geldiinde, deerin, toplumsal olarak kabul edilen evrensel edeerle llmesi pratik bir zorunluluk haline gelir. Bu nedenle de para ortaya kar. Toplumsal sorunlardan paray sorumlu tutmak ya da meta mbadelesini saf d etmeden parann ortadan kaldrlmas teklifinde bulunmak beyhudedir (Marx'm zamandaki kimi 'sosyalist' reformistlerin yapm olduu gibi). Para mbadelenin gerekli yardmcsdr ve birini ortadan kaldrmadan dierini yok etmek m m k n deildir. Deerli madenler, tekdze ve blnebilir olduundan zellikle para, meta rol oynamaya uygundur. Marx altnn bir kez daha tm deerli madenler gibi bir meta olduunu vurgulamaktadr; para olarak kullanldndan deen olmamasna retmek iin emek gereklidir. ramen

nun sylenebilmesi gibi). Bununla birlikte, bir metann deeri fizik! altn miktar cinsinden ifade edilir. rnein, bir ton demir iki ons altnla ayn deere sahip olabilir (ayn emei ierir). Bu eitliin m m k n olabilmesi iin, altnn da bizzat deerinin olmas gerekir. Uygulamada, fiyatlar ve deerler altn cinsinden deil de pound sterling, dolar, frank v.b. evrensel birimlerle kote edilmektedir. Altna dayal sistemde, fiyat standard (diyelim ki pound sterling olsun) belli bir fizik altn miktarna verilen addr ve keyf olarak kanunla belirlenir. Marx'm zamanndaki ngiliz paras, bir ons altn 3 17s 1 0 4 " d'dir, dolaysyla da, bir ton demir de iki ons altnla ayn deerde olsayd, demirin deeri de 7 15s 9d (= 2 x 3 17s 10 ~ d ) olarak kote edilecekti. Altnn deerinde meydana gelen deimeler fiyat standardn deitirmemekle birlikte temsil ettii deeri deitirir. Fiyat standardnn kanun tanm, dier taraftan, herhangi bir eyin fiil deerim deitirmez; sadece l biriminin adn tanmlar. Parasal fiyatlar ya ilgili emtiann deeri deitiinden ya da altnn deerinde bir deime meydana geldiinden ykselebilir ya da debilir. Bir metann fiyat, deeri olan altn edeerinden sapabilir. Bir meta retim sistemi hibir merkezi otorite tarafndan kontrol edilemez ve piyasa mekanizmas kanlmaz olarak fiyat dalgalanmalarm iinde barndrr. Arretim fiyatlar drerek v.b. durumu dzeltir. Durum, Marx'm fiyatlarn deerlere tekabl etmesi iin sabitlenmesi gerektii dncesine ynelik eletirisi ilk yazlarnda ok aktr. Piyasa sisteminin kanunlar 'birbirini giderek ak bir biimde kanunsuz dzensizliklerin bir ortalamas olarak kendini empoze eder' (s. 1 0 2 ) . Burada ilade edeceimiz bir not daha sonra ortaya kabilecek karkl nleyecektir. Kimse bir metann kesinlikle x deerinde olduunu syleyemeyecek olmasna ramen sz konusu metann deerinin x'la ifade edilen altn miktarnn ierdii deere eit olduunu ifade edebilir. Deerin z altn deil emek-

Ksm . P a r a Ya Da Emtia Dolam

Kesim 1. Deerin ls

Para bir deer ls olarak kullanldnda, altnn l olarak kullanlmasna gerek yoktur (rnein, ayan uzunluunu len bir alet olmadan bir nesnenin ayak uzunluunda olduu-

IJ{ Ktpill' Okuma Klavuzu

Atlony B - ewer 4 9

tir. Marx her zaman olmasa da bazen bunu sylerken ok dikkatli davranmtr. Fiyatlarn deerlere eit olduu (olmad) ya da deerlerle orantl olduu biimindeki bir ifade, eit parasal fiyatlar eit deerlere tekabl eder (ya da tekabl etmez) biiminde okunmaldr. Marx'm birinci ksmda da gstermi olduu gibi, nemli olan bir metann bir baka metayla nasl mbadele edildiidir. Kesim 2. Dolam Arac Emtia sahibi elindeki emtiay satp bir baka ey aldnda, elde ettii ilk ey paradr ve bu paray harcar; para dolam arac olma ilevini grr. Marx bunu bir formlle u ekilde ifade etmitir: C-M-C. Forml, para (M) karlnda mbadele edilen emtiadan (C) balayp, daha sonra da farkl emtia (ikinci C) setiyle mbadele edilen bireyin sahip olduu deerin ardk olarak dnmn ifade etmektedir. Satcnn rnn fiyat, belli bir bireyin iradesinden bamsz bir toplumsal sre tarafndan piyasada rekabet tarafndan belirlenir. Meta sahibi rnn satamamsa, sz konusu rn satn alacak paraya sahip olan birini bulmak zorundadr. Daha sonra bu alc da rnn bir bakasna satarak parasn geri alr ve de bu byle srp gider. Her basit mbadele, meta mbadelesini salayacak biimde birbirine balanmtr. Marx, meta dolamn tanmladktan sonra, 'her sat bir satn alma ve her satn alma da bir sattr, dolaysyla da, emtia mbadelesi kanlmaz bir biimde sat ve satn alma arasnda kurulan bir denge olarak ifade edilen .. .ocuka dogma' olarak nitelendii Say K a n u n u n u (bu ekilde adlandrlagelmitir) ele alr ve reddeder (s. 113). Bu doru olsayd, mallarn genel bir arrelitui (talebe gre) imknsz olur ve Marx'n daha sonra ele alaca trden 'krizler' sz konusu olmazd. Say Kanunu, Marx'm yapm olduu stnkr saldrlar gibi olmasa da, 1930'larda Keynes'm yazm olduklarna kadar ge-

nellikle Marksist olmayan iktisatlar tarafndan kabul edilmitir. Bununla birlikte, krizlerin ortaya km olduu inkr edilemez bir gerek olmasna ramen yaanan krizlerin, parasal yanl ynetim ya da yanl cret dzenlemeleri gibi piyasa sistemine yaplan kimi mdahaleler sonucunda ortaya kt ortak dncesi sz konusudur. Marx, tabii ki, her fiil satn ayn zamanda bir bakas tarafndan yaplan bir satn alma olduunu inkr etmemitir. Basite belirtmi olduu husus, satcnn her zaman bir alc bulma imknna sahip olamayacadr. Paras olanlar (hangi nedenle olursa olsun) harcamay reddederse, dierleri kendilerini mallarn satamaz bir durum iinde bulacaklar ve alm yapmak iin paralar olmayacaktr. reticilerin sat yapmalarna ilikin genel bir yeteneksizliin mantk olarak olabilme ihtimali yani bir kriz bylelikle mmkn hale gelir. Marx'm da vurgulam olduu gibi, bylesi bir krizin gerekten ortaya kabilmesi iin koullarn olumasnda daha uzunca bir yol bulunmaktadr. Emtia, mallarn reticiden tketiciye aktarlmasnda bir tr tayc bant ilevi gren dolam srecinin dnda retilir ve tketilir. Bu arada, para (tayc bant) elden ele geerek daima dolam srecinde kalr. Emtia dolamnn srdrlmesi iin gerekli olan para miktar mbadelelerin hacmine (iletmelerin ihtiya duyduklar parann iki kat kadar) ve emtiann parasal fiyatna (fiyatlar iki kat artmsa, elden ele geecek para da iki kat artacaktr) baldr. Marx, daha sonra, dolamda bulunan parann gerekli olan hacminin ilve belirleyicisi olan ve parann dolam oranm ifade eden parann dolam hzn ele almtr. Para iki kat daha hzl dolarsa, dolamda bulunan parann yars veri mbadele hacminin gerekletirilebilmesi iin yeterli olacaktr. imdilerde daha ucuz retildiinden, altnn deerinin dtn varsayalm. Bu durumda, ayn deer daha fazla altnla temsil edilecek (altn cinsinden fiyatlar ykselecek), dolaysyla da, dolamnn salanabilmesi iin daha fazla paraya gereksinim

5 0 K a p i t a n Okm Klavuzu

Allouy B r e w e r 5 1

duyulacaktr. Bu nasl olmutur? Balangta, altn retimi daha ucuz olmakla birlikte parasal fiyatlar nceden olduu gibi deimeden kalmtr. Altn retimi daha krldr ve daha fazla altn retilmi ve dier emtiayla mbadele edilmitir. Bu ekstra talep fiyatlar ykseltmi ve etkileri, yeni bir denge kuruluncaya kadar sisteme yksek liyatlar ve daha yksek bir dolam hacmi biiminde yaylmtr. Allnn deeriyle birlikte ve mbadelelerin hacmi dolamdaki para (altn) miktarn belirler. Marx burada dolamdaki para miktarnn parann deerini belirledii 'parann miktar teorisine' saldrmaktadr. Nedenselliin tersine ilediini sylemektedir. Ortaya koyduu argman, tabii ki, gnmzn konvertbl olmayan kt para iin deil, sadece meta (altn) para iin geerlidir. Maden paralar esasen deerli madenlerin basite standart hale getirilmi paralan olmakla birlikte sembol paralar ya da kt paralarn yerini alamaz. Devlet destei sz konusu olduunda, banknotlar ve sembol paralar dolamda bulunabilir ve dolamda gerekli olabilecek altn miktarnn yerine geebilir. Bununla birlikte, ar miktarda kt para baslrsa, sz konusu kt parann mbadele deeri orantl bir biimde azalacaktr. Miktar teorisinin her eye ramen altn iin deil ama kt para iin geerliymi gibi grnmektedir. Kesim 3. Para Altn srekli olarak retildiinden ve iddihar (gmleme) eden tarafndan dier emtiann mbadelesi iin ele geirilebileceinden, para dolam aksatmadan iddihar edilebilir (statik altn stoku olarak biriktirilebilir), lddihann zlmesiyle para serbest hale gelebildiinden ya da iddihar tarafndan massedilebildiinden, dolam ihtiyacnn dalgalanmas erevesinde parann iddihar edilmesi bir ilevi yerine getirir. Mallar krediyle de satlabilir. Bu durumda, deme ertelenir ve para emtia satn almnda deil de, borlarn tasfiye edilmesinde

kullanlr. Para ayn zamanda emtia sat dndaki ilemlerde kullanlabilir: vergi, rant v.s. demelerinde. Para borlarn tasfiyesinde kullanldnda, deme arac ilevini yerine getirir. Emtia nakit parayla satn alndnda, satn alma arac olarak ilev grr. Kredinin yaygn olarak kullanld bir sistemde, nakit ihtiyacnn karlanmas iin borlar karlkl olarak iptal edilir. Banka bilanolarnn ekle aktanlmas ele alnmamtr; Marx Kapitali ken bu husus imdilerde olduu gibi nemli deildir. Bir parasal krizde, (burada tan anlamyla tartlmayan daha genel bir kriz aamas), dn verenler kredi imknlarn geniletme konusunda gnlsz olduklarndan, birden bire nakit para talep edilmeye balanr. Tek bir lkede, devletin hkmranl erevesinde sembol paralar (maden para, b a n k n o t ) altn parann yerim almakla birlikte uluslararas ilemlerde bakiye kle altnla tasfiye edilir ve mill bankalar bu amaca ynelik olarak rezerv bulundururlar. Her ey yine deimitir; deiik mill para birimleri, zellikle Birleik Devletler dolar, imdi altnn yerine gemektedir. Daha nce de belirtilmi olduu gibi, parasal uygulamalar Marx'tan bu yana ok deimitir ve teorinin, gnmz koullarna uygulanmadan nce deitirilmesi gerekmektedir. yazar-

Blm 2
Parann Sermayeye Dnmesi

kinci blm oluturan ksm tek bir balk altnda toplanabilir. Ksa olmalarna ramen Marx'm kapitalizm analizinin zn oluturmaktadr.

Ksm 4 . Sermayenin Genel Forml

Marx ie sermayeyi tanmlayarak balamaktadr. Marx'm ser cildi boyunca devam ettii sylenmaye tanmnn Kapitalin

se de, kavramn tanm bu ksmn sonunda ekillenmektedir. Bize anlatlm olduu gibi, sermaye ilk nce '16. yzylda dnya ticaretinin ve dnya piyasasnn yaratlmasyla' ortaya km ve 'tccar ve tefeci sermayesi olarak' ilk nce para eklinde grnmtr (s. 146). Sermayenin 'forml' ya da sermaye devresi M-C-M'dir. Kapitalist ie belli bir para toplamyla balar (M), emtia satn alr (C) ve bunlar satar yani devre yine parayla sonlanr (ikinci M). Marx ilk aamay (M-C) sermayenin yatrlmas y da (C-M) sermayenin gereklemesi ve ikinci aamaolarak adlandrmaktadr.

5 4 K a i t i l a n Okuma Klavuzu

Athony Brcvve- 5 5

Belirlileri srecin sonunda kapitalist ayn paray elde ederse, yaplan iin zerinde durulmaya bile demez, dolaysyla da, Marx bu forml M-C-M' olarak bir kez daha yazar. Formlde yer alan M_, A/f den daha byk bir para toplamn, ifade etmekledir. Kapitalistin srecin sonunda elde etmi olduu ilve paraya, M'eksi M, Marx art deer adn vermektedir. Sermaye devresi art deeri ortaya kan bir sre ya da faaliyettir. Marx (bu ksmn sonunda) 'ilk yorumcularn, Merkantilistlerin, azyla Sermayenin tanmlanmas' diyerek formlnn haklln ortaya koymaktadr (s. 155). Sermaye devresi, M-C-M', kendine zg emtiann satr alnmasyla belli isteklerin tatmin edilmesi amacn tayan, dolaysyla da, bu isteklerle snrl olan basit emtia dolamndan, C-MC, farkldr. Aksine, sermaye devresi, kendi iinde snrlar olmayan bir sre olan parasal deerin niceliksel genilemesini amalamaktadr. Kapitalistin amac, 'sadece durup dinlenmeyen, bitip tkenmeyen kr elde etme srecidir' (s. 152). 'Bu nedenle, deer, imdi, sre iindeki deer, sre iindeki para ve de sermaye haline gelmektedir' (s. 154). Sermaye deer olmakla birlikte iinde (para, emtia) cisimlenmi belli bir maddeyle deil de, belli bir srete yer alma gerei erevesinde tanmlanmtr. Marx'm sermaye tanm, sermayeyi belli bir emtia dizisi yani binalar, makineler v.b. 'retilmi retim aralar' olarak tanmlayan Marksist olmayan iktisatlarn tanmndan olduka farkldr. Muhasebeciler ve iadamlar kavram, Marx'n kulland biime yakn bir biimde kullanmaktadr. Marx belli bir miktarda sermayeden sz ettiinde (diyelim ki, '1 milyon 'luk sermaye'), srekli olarak parayken sermayeye dnen ve yemden para haline gelen deer toplamna atfta bulunmaktadr. Marx sermaye kavramn sk sk, tekil anlamda, belli bir giriimin ya da bireysel kapitalistin sermayesini anlatmak zere kullanmtr. Kapitalistler, hibir zaman tam anlamyla ele alnmamtr; kapitalistler sadece sermaye sahipleridir.

Marx'm kullanm deeri ve mbadele deeri arasnda zenle yapm olduu ayrm hatrlayn. Emtia mbadele edildiinde, her iki taraf da kullanm deeri asndan kazanl kacaklr; her iki taraf da vazgemek istemedii eyden ayrlmak zorunda kalacak ve bunun karlnda istedii bir eyi mbadele erevesinde elde edecektir. Bununla birlikte, bu kazancn mbadele deeriyle hibir ilintisi yoktur ve ie parayla balayp parayla bitiren kapitalistin ilgilendii tek ey sadece mbadele deeridir. Edeerler yani deerle deer mbadele edilirse, M-C-M' sreci M-C-M'ye dnr; 1 0 0 ' u n emtiayla mbadele edilmesi ve sz konusu emtiann yeniden 1 0 0 ' a satlmasyla art deer elde edilmez. T m mallar deerlerinin stnde (altnda) fiyatlanrsa, kapitalistin bir satc olarak kazanc (kayb), alc olarak kaybyla (kazancyla) dengelenecektir. Marx sylediklerinden vazgemekte ve 'parann sermayeye dnmesi.. .edeerlerin mbadelesi temelinde aklanmaldr' demekledir (s. 1 6 6 ) . Marx kendini kede resmetmekle birlikte beklemektedir...

Ksm 5 . Sermayenin Genel Formlndeki elikiler

Sermayeyi M-C-M' formlyle tanmlarken, art deer retimi, Marx hibir ey aklamamtr. Ortaya sadece bir soru atmtr; art deer nereden gelmektedir? Beinci ksmda, art deerin mevcut olamayacan ak bir biimde gstererek katen bir bulmaca kurgulamtr ve bu zorluu Altnc ksmda zecektir. Marx'm kullanm deeri ve mbadele deeri arasnda zenli bir biimde yapm olduu ayrm hatrlayn. Emtia mbadele edildiinde, her iki taraf da kullanm deeri cinsinden kazanl kar; her iki taraf da istemediinden vazgemi ve mbadelede istediini elde etmitir. Bununla beraber, bu kazan mbadele deeri erevesinde deildir ve sermaye devresine parayla balayan ve parayla sonlandran kapitalist sadece mbadele deeriyle ilgilenin Edeerler mbadele edilmise, deerin deerle mbadele

5 6 K a p l a n Okluna Klavuzu

Autluy B - ewer 5 7

edilmesi, M-C-M' sreci M-C-M haline gelir; 100, karlnda emtia alp ve daha sonra sz konusu emtiay yeniden 1 0 0 ' a satarak art deer elde edilmez. T m mallar deerlerinin stnde (altnda) fiyatlanrsa, bir satc olarak kapitalistin kazanc (kayb), alc olarak maruz kalaca kaypla (kazanla) tam anlamyla dengelenecektir. Marx kendisi iin yle bir kural koymutur: 'parann sermayeye dnm, edeerlerin mbadelesi... temelinde aklanmaldr (s. 166). Kensini keye sktrm gibi grnmektedir, ancak bekleyin...

Sermayenin ortaya kmasnn dier tm nkoullar gibi, bir zgr emekiler snfnn varl da tarih! gelimenin bir sonucudur, Bu noktay vurguladktan sonra, Marx bu konuyu bir tarafa brakmaktadr; kapitalizmin ve zellikle de proletaryann tarih olarak ortaya k sekizinci blmde enine boyuna ele alnacaktr. Herhangi bir meta gibi, emek gcnn deeri de retimi iin gerekli emek taralndan belirlenir. Emek gc sz konusu ise gerekli emek, bykl 'veri bir lkede, veri bir zamanda.. .pratik olarak bilinen' (s. 1 7 1 ) 'tarih ve ahlk unsur da' dhil olmak zere iinin geimliini srdrebilmesi iin gerekli olan emtiada cisimlenmi emektir (yani emtiann deeridir). Marx'n bu tarih ve ahlk unsuru ele almas soru sorulmasn beraberinde getiren bir eletiriye yol amtr; i, emek gcnn deeri ne ise odur demeye gelmektedir. Herhangi bir uyumsuzluk 'tarih ve ahlk unsur' nedeniyle tanmlanabileceinden, gerekli emek fizyolojik geimliin zerinde olabilir. Marx szlerini u ekilde srdrmektedir. E m e k gcnn deeri ayn zamanda emek gcnn yenidenretim maliyetini yani ocuklarn vakti geldiinde emeki olmalarn m m k n klacak ve vasfl emek sz konusu olduunda ise tecrbe ve eitim maliyetini de kapsayacak bir unsuru iermelidir. Emek gcnn deen, belli bir srede alma kapasitesinin deeri olarak dnlmelidir. Marx emek gcn genellikle gn cinsinden ler, dolaysyla da, emtiann deerini iinin ve ailesinin gnlk yaamlarn srdrebilmeleri iin gerekli emtia deeri olarak dnr. Emtiada cisimlemi yarm gnlk emek, emek gcnn bir gnlk 'retim' yapmasn salyorsa, dolaysyla da, diyelim ki, alt saatlik emein cisimlemi olduu emtia bir iinin on iki saat almasn m m k n klyorsa, art deerin potansiyel kayna da ortaya km olur. nceki ksmda ortaya koymu olduu kurala uygun olarak, herhangi bir metann fiyat gibi emek gcnn fiyat deerinden s'apabilse de, Marx emek gcnn genellikle deeri zerinden

Ksm 6 . Emek Gc Alu ve Sat

Satn alma, M-C, ya da sat, C-M, yoluyla art deer yaratlmaz. Marx'n bulmacasna verilebilecek tek cevap, kapitalistin, 'kullanm deeri, deerin kayna olarak.. .belli bir zellie sahip olan' ekstra deeri yaratabilen meta almas gerektiidir (s. 167). Byle bir meta vardr: bu emek gc, deerin kayna olmas nedeniyle deer yaratan alma kapasitesidir. Marx burada, ey deil de bir faaliyet olan ve satlamayan emek ve cret karlnda kapitalistle alma anlamas yapan iinin satm olduu emek gc arasnda bir baka nemli ayrm yapmaktadr. cret, emek gcnn fiyatdr. Emek gcnn satlabilmesi iin, Marx'm 'iki adan' serbest olduunu syledii bir zgr emeki snfn yani proletaryann olmas gerekmektedir. Emek glerini satmalar anlamnda zgdrler; kle ya da serf deillerdir. Hibir emtiann sahibi deillerdir, dolaysyla da, emek glerinden bakaca satacak bir eyleri yoktur. (Kelimelerle bu ekilde oynanmas ngilizcede maksadn amaktadr). Gerekli retim aralarna sahip olamadklarndan (malzeme, ara ve gerek, v.s.) ya da ayn anlama gelmek zere, ihtiya duyduklar retim aralarn satn alabilecek paralar ve ayakta kalmalarn salayacak getiriyi bekleyebilecek kadar zamanlar olmadndan, proletarya kendisi iin retim yapamaz.

6 0 KapituPi

Okuma Klavuzu

Anthoy B-ewer 6 I

Kesim 1. Emek Sreci Ya Da Kullanm Deeri

retimi

giyecek, v.b. rnlerin dorudan doruya msan ihtiyalarnn tatmin edildii bireysel tketimin aksine). Daha n c e de belirtilmi olduu gibi, e m e k sreci her tr toplum eklinde grlr. Kapitalist retimde, e m e k gc ve retim aralar satn alnr ve i kapitalist tarafndan balatlr. Bu nedenle, retim sreci kapitalistin kontrol altndadr ve gerekleen rnnn sahibi de odur. Kesim 2. Art Deerin retimi

Marx nce e m e k sreci yani retim faaliyeti -genel olarak ifade etmek gerekirse, kullanm deerleri retim sreci olarakzerinde durmutur. Her toplum kullanm deeri retmelidir (u ya da bu ekilde). E m e k , 'insan varlnn doa tarafndan yklenen ebedi kouludur' (s. 1 8 4 ) . nsan emeinin belli bir amac vardr; bir pln nce zihinde tasarlanr ve daha sonra da yerine getirilir. Marx, b u n u n , ar ya da r m c e k gibi bceklerin faaliyetlerinden farkl olduunu sylemektedir (Marx'm arlarn zihinsel srelerine ilikin ne kadar bilgisinin olduu pek belli olmasa da). Ne olursa olsun, kapitalist bir sistemde ama, iinin e m e k g c n n sahibi olarak kapitalist tarafndan ortaya k o n u r (ya da dayatlr). Marx ilk yazlarnda, retimin belli bir ama tamasnn 'insan doasnn' belli bir ynn oluturduunu ve iilerin e m e k kapasitelerinin kendi geleceklerine ilikin belirleyici bir unsur olmaktan ziyade kapitalist bir sistemde retken faaliyette bulunmaya zorlanmalar nedeniyle 'yabanclamaya' maruz kaldklarn belirtmektedir. (Konuyla ilgili tartma iin bu kitabn Giri ksmna baknz). Marx Kapitalde, insan doasn ele almamtr ve koyazarken sahip nuya ilikin olarak ilk almalarnda ve Kapitali

Bir kapitalist kullanm deerlerini sadece art deer retimi iin gerekli ara olmas nedeniyle retir. Basit bir saysal rnek ( p a m u k eiricilii) genel ilkeyi ortaya koymaktadr. retilen p a m u k ipliinin deeri, (toplumsal olarak gerekli) retim aralarnn deerlerinin toplam art p a m u k eirmede (toplumsal olarak gerekli) harcanan emein toplamdr. Bir gnlk emein deerinin alt saatlik emee tekabl ettiini varsayn (yani alt saatlik e m e k , iinin kendisi ve ailesi tarafndan tketilen emtiada cisimlenmitir) ve iinin edeeri para olarak denmektedir. i alt saat alrsa, yem yaratlan deer (kullanlan retim aralarnn maliyetine ilveten) crete eit olacak, kapitalist kr elde edemeyecektir. Ancak, iiden alt saatten fazla diyelim ki on iki saat almas, istenecektir ve bu ekstra alt saat kapitalist iin art deer yaratacaktr. Bu husus, Marx'm art deer teorisinin merkezini oluturmaktadr. (Kapitalist, tabii ki, sadece toplumsal olarak gerekli emein harcanmasn teminat altna almtr ve israf edilen e m e k deer yaratmayacandan, kaytarlan ya da israf edilen e m e k sz konusu deildir)

olduu yaklamn ne kadar deitiine ilikin tartmalar bulunmaktadr. Kapitalist bir sistemde almann zorlayc niteliine yaplan vurgu ve bu nedenle zgrln elden gitmesi Kapitalin ana temasdr. znelerini etkilensanolu faaliyetini, en nihayetinde emein

yen (bunlar daha nceki e m e k srecinin rnleriyse h a m m a d deler olarak adlandrlr) 'Doann' yani doal evrenin iinde ve onunla birlikte srdrmektedir. Emek aralar, emein rndr. nsanolu, ara kullanan bir hayvandr ve farkl iktisadi alar, kullanlan farkl trden aralar erevesinde arkeolojik olarak birbirinden ayrlr. E m e k aralar ve zneleri retim lann oluturur ve retken tketim arasrecinde kullanlr (yiyecek,

Ksm 8 . Deimeyen Sermaye ve Deiken Sermaye

Art deer retmek iin, kapitalist parasn belli iki tr meta iin harcar; sermayesinin bir ksmn retim aralar, dier ksmn da emek gc satn almna yatrr. Marx imdi de sermayenin bu iki ksmnn deer ve art deer retiminde oynad

6 2 K u p i l a r i Okuma Klavuzu

Autloy B r e w e r 6 3

rol ele almaktadr. retim aralarn retmek iin gerekli emek, niha rn retmek iin gerekli toplam emein bir ksm olduundan, kullanlan retim aralarnn deeri rne aktarlmtr. retim aralar satn almna ayrlan sermaye yeni deer ya da art deer yaratmaz; sadece rnn deeri iinde yer alr ve rn satldnda yeniden kapitaliste dner. retim sreci boyunca (deer olarak) deimediinden Marx buna deimeyen sermaye adn vermektedir. retim lei, dolaysyla da, (retim aralar retimindeki teknik deimenin sonucunda) belli retim aralarnn deeri deiebileceinden, fiil deimeyen sermaye miktarnn her yl ayn kalmas gerekmemektedir. Deimeyen sermaye, art deer retimi iin gerekli koul olmasna ramen tek bana art deer retememesi anlamnda 'deimeyen' nitelie sahiptir. Ara ve gerecin deerinin yaam sresi iinde rne aama aama aktarlaca varsaylmaktadr. Dier taraftan, emek gc, yeni deer ve art deer yaratan canl emein harcanmasdr. Emek gc satn almna ayrlan sermaye retim srecinde deer olarak artar, dolaysyla, Marx buna deiken sermaye adn vermektedir. Burada 'deime', tabii ki, bir retim evriminden bir sonraki retim evrimine geile ilintili olan bir husus deildir; bu aamada Marx sadece tek bir retim srecinde yatrlan sermayenin deerinde neyin olup bittiiyle ilgilenmektedir.

m eklinde temsil edilen saysal deerlerdir, dolaysyla da, rnein c=50, ve v = 5 0 olduundan C 1 0 0 olmaldr. Marx retim aralarnn deerini C ve c olarak lerek fiilen tek bir dnemde kullanlmasna karar vermitir. Gerekte, retimi, tm retim aralarnn retim evrimi olarak tanmlanan tek bir dnemde kullanlm gibi ele almaktadr. Uygulamada bu byle olmamakla birlikte, farkl retim aralar farkl yaam srelerine sahip olmalar nedeniyle ortaya kan karklklar temel ilkeleri etkilememektedir ve gerektiinde daha sonra ele alnabilir. rnn deeri C'= c+v+s'dir ve s retilen art deerdir. Emein yaratt yeni deer v+s ve kullanlan retim aralarnn deeri c rne aktarlmtr. Emek gc satn almna ayrlan sermaye v, v+s olarak genilemitir. Marx art deer orann orann ya da smr s/v olarak tanmlamaktadr, (s'nin yatrlan toplam ser-

mayeye oran, s/C, yani kr oran nc ciltte ele alnacaktr). s/v oranyla birlikte e, v ve s, Marx'n yaygn bir biimde kullanp, dolaysyla da, okuyucuya in gelecek saysal rnekler verdii bir hesaplama erevesi oluturmaktadr. Dikkatimizi temsili iinin alma zaman zerinde topladmzda, Marx'n ignn c ve v'ye tekabl eden ikili bir ayrma tabi tuttuunu grrz. inin, emek gcnn deeri olarak elde ettii deere eit bir yeni deer rettii emek zamanna Marx gerekli emek ve art deerin retildii ignnn geri kalan zamanna ise art emek adn vermektedir. Art emein gerekli emee orannn s/v, art deer oran, olduu aktr.

Kn 9 . Arl Deer Oran

Kesim 2. Deerin Bileenlerinin Temsil Edilmesi Kesim 1. Emek Gcnn Smr Oran rnn toplam deeri c+v+s'dir. Uygunluk salamak asndan, ne olup bittiine ilikin zihinsel bir resim ortaya koymak iin, rnn deer olarak srasyla c, v ve s'ye tekabl eden farkl ksma ayrld dnlebilir. Kapitalist tarafndan yatrlan sermayeyi C ile gsterelim. Daha nce de grm olduumuz gibi, C iki ksmdan olumaktadr; c ile gsterilen ve retim aralar satn almna ayrlan ksm deimeyen sermaye ve v ile gsterilen ve emek gcne harcanan ksm deiken sermayedir. Bunlar, para olarak edeerler topla-

6 1 K/Htan Okn Klavuzu

Athoy B-ewer 6 5

Kesim 3. Senior'n 'Son Saati' imdi size kk bir saptrmaca. Nassau Senior (soyad Senior olan nemli bir ngiliz iktisat; onu Nassau junior'un babas olarak dnmek nemli ancak hataldr) tm krn gnn son saatinde retilmesi nedeniyle ignne ilikin bir indirimin yaplmasna kar kmtr. Marx, Senior'n ileri srdklerini ykmtr. Marx'm ortaya koymu olduu gibi, ignnde yaplacak yeterli bir indirimin gerekte kr ortadan kaldrmasna ramen art deerin gnlk bir saatten daha fazla olmas anlamna gelmektedir. Saatler ve dolaysyla da, kt azaltldnda, Senior deimeyen sermayede yaplan indirimi grmezden gelmitir. Kesim 4. Art rn kinci kesimde ele alman ve rnn c, v ve s'ye ayrlmas konusuna geri dndmzde, Marx'm bu ayrmn art deer ksmna art rn adn verdiini grmekteyiz.

ayn zenli teorik temellere sahip deildir. Ortaya konan argman daha zayftr. Kesim 1. gnn Snrlar gnnn hem fizyolojik ve hem de toplumsal snrlar olmasna ramen (kimse yedi gn yirmi drt saat alamaz) bu snrlar ok esnektir. Kapitalistler ignnn uzunluuyla elde ettii art deeri maksimize etmeyi amalarken, iiler ignnn uzunluunu snrlamann peindedir. Kapitalist 'sadece kiisellemi sermayedir' ve 'sermaye tek bir yaam drtsne sahipt i r . . . m m k n olabildiince byk art deer miktarn massetmek' (s. 2 3 3 ) . Bu iddia, Marx'm yapm olduu birok eyin zelliidir. Sermayeyi, soyut adan, anlropomorfik olarak deerlendiren ve bu ifadeleri, dierleriyle rekabet ederken hayatta kalmak iin maksimum art deeri elde etmesi gereken kapitalistler arasndaki rekabet srecinin sonularn tanmlayan bir metafor olarak gren Marksistler arasnda bir blnme vardr. Marx szlerine u ekilde devam etmektedir: 'B nedenle, da bir kartlk, haklar arasnda tim tarihinde, snf arasndaki 2 3 5 ) . 'Haklar ...haklar arasnda atma.. .sz konusudur.. snf ortaya sonsz gl olanndr. bir mcadelenin arasnda atma' Bu nedenle de, kapitalist ...kapitalist bura.Eit Lireve...ii kar' (s.

Ksm 1 0 . ign
Buraya kadar, Marx'n art deer teorisinin tm unsurlar, ignnn uzunluu istisnas dnda yine Marx'm deer teorisi asndan zenli bir biimde gelitirilmitir. iden skp alnan art deerin deer teorisi tarafndan belirlenemeyecei, Marx tarafndan kesin bir biimde ortaya konmutur. O halde, ignnn uzunluunu belirleyecek olan nedir? gniinn uzunluu, birbiriyle mcadele eden iki snfn nisp gleri tarafndan belirlenir: kapitalistler ve iiler. gnnn ele alnd bu ksm, snf mcadelesinin kaderinin nasl nce bir tarafa ve daha sonra da dier tarafa doru salnm gsterdiinin tarih olarak ele alnmasn ortaya koymaktadr. nceki ksmlarn daha ziyade soyut analizinin yaplmasndan sonra, beklenenden daha geni ve daha dramatik bir tablo ortaya kmaktadr. Ayn zamanda, burada ele alman kavramlar, bu noktaya kadar kesin izgileriyle kullanlm olan. iktisad kavramlar gibi

bir ignnn belirlenmesi,

sonucu biiminde

temasna Marx'm almalarnn

birounda rastlanabilir. Ne bireysel kapitalistler eytandr (bazlar olsa da), ne de kendi alarndan yanl bir ey yapmaktadrlar. iler ve kapitalistler iki farkl ve birbirine uymayan karlar ve iki deer kodunu temsil etmektedir. Ahlk ama ddr. Kesim 2. Art Deer art deer elde edilir. Kesim 3. Smrye Ynelik Kanun Snrlamalarn Olmad ngiAgzll

Kapitalizm gibi, dier snfl toplumlarda da farkl yollardan

6 6 KapituPi

Okuma Klavuzu

Alloy B r e w e r 6 7

liz Sanayi

Dallan

alntda Marx, iin niteliinin ve y o u n l u u n u n o k lazla artmas s o n u c u n d a kapitalizmin alma saatlerinin azaltlmasyla pek bir kayba uramadn anlatarak, kendisinin ortaya koyduu ereveyi tartmaya amaktadr.

Marx daha sonra, ignne etkin snrlamalarn getirilmedii ar alma rnekleri zerinde durmaktadr. Kesim 4. Gndz ve Gece i Bu kesimde, rneklerin says daha da artrlmaktadr. Hemen h e m e n Kapital'de ilk kez ignne ilikin tartmalar Marx'm iinde yaad sistemi, b y k lde gizli bir b i i m d e ve kendisinin yerine gereklerin konumasn salayacak bir biimde ortaya k o y m u olsa da, ahlk m a h k m ediini aa karmaktadr. Kesim 5. gnn Uzatlmasna Ynelik Zorunlu Kanunlar

Kesim 7. Dier lkelerde

Ortaya kan

Tepki

gnnn uzatlmas ve b u n a verilen tepki, m o d e r n , m a k i n e li retim yntemlerinin ilk kez uyguland sanayilerde merkezi bir k o n u m a gelmitir. lk m o d e r n kapitalist lke olarak ngiltere, modern sanayinin yaylmasyla birlikte tm dnyaya yaylan mcadelenin merkezi d u r u m u n a gelmitir. Marx k o n u y a ilikin olarak Amerika Birleik D e v l e t l e r i n d e k i klelikten sz etmitir (konuya ilikin yazdklarndan o k sonra kaldrlmtr): ' E m e k , kara deriyle damgaland yerde, beyaz deriden kendini kurtaramaz' (s. 3 0 1 ) .

Kapitalizmin balangcndan on d o k u z u n c u yzyla kadar, kapitalist snf devlet g c n ignn uzatlmas k o n u s u n d a kullanmtr. Tartmann b u aamasnda, devlet gc daha ziyade snflarn mcadelesinde yardm eden mekanik memitir ve Kapitalde bir tanr gibi grnmektedir. Marx devlet teorisini tam anlamyla asla gelitiredevlet sadece o k dzensiz bir grnt sergilemektedir. Marx'm ign iin verilen mcadele tarihine ilikin tm tartmas, sekizinci b l m d e k i 'ilkel birikimle' birlikte o k u n d u u n d a daha anlaml olacaktr.

Ksm 1 1 . Art D e e r O r a m ve Ktlesi

Marx Kapital'in bu ksmn kalan birka b i t m e m i iini bitirip mutlak art deeri ele alarak tamamlamtr. Art deer oran, s/v, e m e k g c n n deerine ve i g n n n uzunluuna baldr. Kapitalist (ya da herhangi bir kapitalist topluluk) tarafndan elde edilen art deer toplam ya da ktlesi s/v'nin v, toplam deiken sermaye, ile arpmna ve v ise tekil e m e k g c n n istihdam edilen ii saysyla arpmna eittir. (Marx'm s/v ve a'/a ifadelerini ayn ey olarak kullandna dikkat ediniz). E m e k g c n n deeri sabitlendiinde, ign snrsz bir b i i m d e u z a n a m a y a candan, s/v'yi artrmak snrl hale gelir. Art deer, yatrlan toplam sermayeyle deil, deiken sermayeye b l n m e k t e d i r . Bu oran, eit sermayelerin deiken sermayeyle ilitili olmakszn eit kr salamaldr b i i m i n d e ngrlen deneyimle elikili grnmekledir. Ak bir b i i m d e grlen b u b u l m a c a n c ciltte zlecektir. Kapitalist o l m a k iin belli bir m i n i m u m para toplam gerekir

Kesim 6. alma Sresi Kanunuyla Zorunlu Snrlama

O n d o k u z u n c u yzyln balaryla birlikte, ign h e m e n h e men fizyolojik olarak m m k n olan snrlara ekilmi ve sre alma saatlerinin azaltlmas lehine bir gelime gstermitir. Marx b u mcadeleleri ve ngiltere'deki Fabrika Kanunlar k o n u sunda ekle edilen (snrl) baarlar anlatmaktadr. 1 8 5 0 Kanunu'yla birlikte ortaya kan d u r u m uydu: 'konulan ilke, m o d e r n retim tarznn en karakteristik yarat olan b y k sanayi dallarnda zafer kazanmt. Bunlarn 1 8 5 3 - 1 8 6 0 arasnda gsterdii olaanst gelime, fabrika iilerinin fizik ve ahlk y n d e n yeniden doularyla elele en k r gzleri bile at' (s. 2 9 5 ) . Bu

(>?5 Kai)itaPi

Okuma Klavuzu

ve hu m i n i m u m kapitalist retim gelitike artar. Kapitalist olmak giderek zorlar. Marx ayn zamanda u noktaya da temas etmitir: 'Sermaye, ilk n c e , emei, tarih iinde bulduu teknik koullara dayanarak emri altna sokar. Bu nedenle, retim tarzn h e m e n deitirmez' (s. 3 1 0 ) . Kapitalizmin bu erken aamasn izleyen teknik d n m l e r Kapital1 in bir sonraki ksmnn k o n u s u d u r . 'retim tarz' ifadesi, genel olarak teknoloji ve retimin rgtlenmesini ifade e t m e k iin kullanlmtr ve Marx bu ifadeyi Kapitalde birok yerde bu anlamda kullanmtr. Dier balamlarda bu ifade, toplumsal retim ilikilerinin temel aamalarna atfta b u l u n a n kendine zg bir anlam olan ('kapitalist retim tarz' gibi) teknik bir terimdir. G n m z Marksistleri 'retim tarz' kavramn son olarak belirtilen anlamda kullanmaktadr.

BOLUM 4 Nisp Arl Deer retimi

Buraya kadar, Marx u soru zerine younlamtr: Art deer nereden gelmektedir? Bu sorun genelletirilmi kapitalist sistemle yani soyut olarak kapitalizmle ilikilidir. Marx imdi de, e m e k retkenliinde meydana gelen deimelerin nisp art deerle s o n u c u ortaya kan ilgilenmektedir ve bu da ilk toplum eklinden

miras kalan basit t e k n o l o j i d e n balayp, Marx'm zamanndaki 'modern sanayiyle' biten kapitalist retimin tarih geliiminin ieriinin incelenmesi i m k n n salamaktadr.

Ksm 1 2 . Nisp Art Deer Kavram

Marx hlihazrda ignnn nasl iki ksmda ele alnabileceini aklamtr. Gerekli e m e k zaman, gn iinde iinin kapitalistin cret olarak demi olduu deeri telfi ettii (karln dedii, . n . ) zaman dilimidir. gnnn geri kalan dilimi ise iinin art deer yaratt art e m e k zamandr. gnnn uzatlmasyla art deer oran artrlabilir, dolaysyla da, veri gerekli e m e k zaman temelinde daha fazla art deere el k o n u r .

7 0 Kajritaft

Okuma Klavuzu

Atloy B-ewer 7 1

Gerekli e m e k zaman azaltlrsa yan e m e k g c n n deeri derse, veri i g n n n snrlar iinde art deer b u n a paralel bir b i i m d e artrlabilir. E m e k gcnn deeri de, e m e k g c n n kendini yenidenretmesi iin gerekli emtiann deeridir. Mallarn retiminde emek retkenlii artarsa, e m e k gcnn deeri, dolaysyla da, emtiann deeri azalacaktr. 'Tarihi olarak kuaktan kuaa aktarlan e m e k srecinin' dntrlmesi gereklidir. 'Srecin teknik ve toplumsal koullarnda ve sonu olarak da tam da retim tarznda devrim yapmak gerekir' (s 3 1 5 ) . n c e k i ksmda da olduu gibi, Marx burada da 'retim tarz' ifadesini, retim srecinin tm ynlerini gsterecek bir biimde genel anlamda kullanmaktadr. gnnn uzatlmas s o n u c u n d a elde edilen mutlak den art deerfarkl olarak, gerekli e m e k zamannda yaplan bir indirim

gitmitir, (s. 3 1 6 ) . Marx'a gre, n c e sistem ve sonra da tekil kapitalist analiz edilmelidir. Bu ilke nisp art deer tartmasnda belirtilmise de, Marx b u n u n daha yaygn olarak kullanlmas niyetini tamaktadr. Tabii ki M a r x kapitalizmin, kapitalist olmadan varln srdrebileceini s y l e m e m e k t e d i r ; b u , teorinin gelime dzeni s o r u n u d u r . Belki de, Marx'm 'kapitalist retimin kanunlarn' tekil kapitalistlere bal kalmakszn nasl aklayabildiim ve kuraln gevettiini ve belli kapitalistlerin davranlarna yol gsterecek tevikleri nasl tarttn grmek zorlamaktadr. Bir eyin deen, onu r e t m e k iin toplumsal olarak gerekli emee baldr. Bir kapitalist retkenlii genel dzeyin zerinde ykseltebilmenin bir yolunu bulabilirse, genel retkenlik dzeyi rnn deerini belirlemeye devam ettiinden, daha fazla art deer elde edecektir. Bu, retkenlii artrmaya y n e l i k gl bir tevik unsurudur. Mallarn satamama korkusuyla dier kapitalistler de yeni y n t e m l e r b u l m a y a zorlanacaklar ve genel retkenlik dzeyi artarken, r n n deeri decektir. Yenilii yapann elde edecei k a z a n sadece geici niteliktedir. Sz k o n u s u rn, geimlik aralarn bir k s m m oluturuyorsa (iilerin toplumsal olarak gerekli tketiminin bir k s m ) ya da b u rn geimlik aralar retmede kullanlan r e t i m aralarysa, tm sistem asndan e m e k g c n n deeri azalacaktr ve genel art deer oran artacaktr. ilerin ayn kullanm deerlerini tketmelerini salamak iin kendilerine b u kadar fazla (deer olarak) d e m e d e b u l u n u l m a s n a gerek yoktur. Analiz kar sezgisel bir d u r u m gibi grnebilir (iiler daha retken olursa, daha fazla deer mi retirler?) Bu husus, Marx'm deer ve kullanm deeri arasnda yapm olduu ayrma dayanmaktadr. retkenlikle meydana gelen genel bir artn anlam, saat bana daha fazla kullanm deeri retiminin salanmasna ramen tanm olarak bir saatlik (toplumsal olarak gerekli) emein daima ayn deeri retmesidir.

s o n u c u n d a elde edilen art deer nisp arl deer olarak adlandrlr. Bir balang noktas olmadan, art deerin bir ksmn 'mutlak' ve dier ksmn da 'nisp' olarak tanmlamak tabii ki m m k n deildir; bu kavramlar bir balang noktasndan hareket edilerek, art deer orannda m e y d a n a gelen deimeler erevesinde kullanlabilir. Marx bu noktay daha sonra on altnc ksmla birlikte ele almaya balamtr. Bir kapitalist iisini daha fazla almaya zorlarsa, dorudan doruya ( m u t l a k ) art deerden yararlanm olur. Aksine, retkenlik artnn art deer zerinde yaratt etki (nisp art deer) daha dolayl bir b i i m d e ortaya kar. E m e k g c n n azalmasndan tm kapitalistler kazanl kar ve hibir tekil kapitalist e m e k g c n n deerini bilinli bir b i i m d e azaltma niyetiyle yeni teknikler kullanmaya girimez. Entellektel stratejisine ilikin yapm olduu nemli bir aklamada Marx, 'kapitalist sisteme ilikin kanunlar' ve b u k a n u n larn 'kendilerini rekabetin zorlayc kanunlarnn n plna kt ve tekil kapitalistlerin z i h n i n d e . . .canlanan tekil sermaye ktlelerinin hareketleri srasnda izledikleri yol' arasnda ayrma

7 2 KapituPi

Okuma Klavuzu

Athonv B r e w e r 7.'

Ksm 1 3 . birlii
Marx imdi de pe pee ksmda kapitalist emek srecinin rgtlenebilecei farkl yolu ele almaktadr. Marx on n c ksmn sonunda belirtmi olsa da, bu ibirlii biimleri (basit ibirlii, imalt, modern sanayi) geni bir tarih dzen oluturmaktadr. Daha nceki biimler, daha gelimi biimlerin iinde ve onlarla birlikte srer. Basit ibirliiyle Marx benzer ilerde alan iilerin bir araya getirilmesini anlatmak istemektedir. Gerekletirilen ilemlerin leinde meydana gelen basit bir art nedeniyle belli avantajlar elde edilir. Tekil iiler arasndaki farkllklar ortalamann dnda tutulur ve bu nedenle de, sonular daha kolay tahmin edilebilir. Paylaldnda, binalarn ve dier retim aralarnn kullanmnda lek ekonomileri sz konusudur. iler, tek bir kiinin gcnn yetmeyecei ilerde ibirliine gidebilirler. Byk lekli kapitalist ilemler sadece tek bir kapitalist o k sayda ii istihdam ederse m m k n d r , dolaysyla da, ibirliinin bykl sz k o n u s u kapitalistin sahip olduu sermaye byklyle snrldr. ileri bir araya getiren kapitalist olduundan, ibirlii yoluyla yaratlan retken gler, sermayenin yaratlmas olarak ortaya kar. Bu bir yanlsama, bir fetiizm eklidir. birliinin gc, kapitalizmle hibir balants olmayan piramitler ve benzeri ilerde grlmektedir. Byk lekli ibirlii, kapitalistin otoritesini ortaya koymasn gerektirir. Bu otoritenin iki yn sz konusudur; otorite ilevsel bir gereksinim olmakla birlikte, ii ve kapitalist arasndaki antagonizm nedeniyle 'despotik' bir ekle brnebilir. Burada, Marx'm daha sonraki ksmlarda gelitirecei yeni bir tema ortaya kmtr. Kapitalist bir sistemde, emein artan retkenlii, en azndan e m e k sreci iinde, zgrln giderek artan lde kaybedilmesi biiminde geliir. Fiili reticilerin, kendi faaliyetleri zerindeki kontrolleri giderek azalr. Marx ak bir biimde grlebilen politik sonular ortaya k o y m a m olmasna ramen

kapitalizmin yklmasyla birlikte trendi tersine dndrebileceini tabii ki dnmtr.

Ksm 1 4 . blm ve imalt

Kesim 1. maltn iki Kayna Marx'n imalt demekle kastettii, farkl uzmanlklara sahip iilerin (belli bir teknie sahip iiler) belli bir ilemi elleriyle gerekletirdii ibirlii biimidir. (Marx'm kavram kullan biimi, madencilik, tarm, hizmetler v.s.'nin zdd olan imaltn b u gnk kullanmndan farkldr). maltn (Marx'n kulland anlamda) hkim olduu imalt d n e m i , on alt yzyln ortalarndan on sekizinci yzyln sonlarna kadardr. malt iki yolla ortaya kar. nceleri bamsz zanaatkarlarn gerekletirdikleri el sanatlar bir araya getirilebilir ve faaliyet alanlar kesin bir biimde snrlandrlr, dolaysyla da, diyelim ki, binek arabas reten kii tarafndan istihdam edilen ilingir sadece belli bir tr binek arac kildi retir. Alternatif olarak, nceleri uzmanlamam iilerin alt bir retim sreci, bir dizi uzmanlama gerektiren iler biiminde katmanlara ayrlm, dolaysyla da, kilit retimi, kildin paralar ve bunlarn bir araya getirilmesi biiminde birbirini izleyen ilemlere b l n m t r . Kesim 2. Uzmanlam i ve Kulland Aralar

Uzmanlam ii uzmanlk isteyen tek bir ii yapar ve baka trl gerekletirilmesi m m k n olmayan snrl el emeine dayanan uzmanl m k e m m e l hale getirir. Bir retim evresinden dierine geite zaman kaybn nler. retim evresinin her bir aamasnda gerekletirilecek i iin, o ite kullanlacak nitelikli aralar gelitirilir; bir sonraki ksmn konusu olan makinelemenin gelimesi, bu tr faaliyetlerin ve aralarn alt blmlere ayrlmasyla ortaya kar.

71- KupitnVi

Okuma Klavuzu

Atloy B r e w c r 7 5

Kesim 3. maltn ki Temel Biimi Heterojen imalt, saat imaltnda olduu gibi, belli sayda parann retimi ve sonradan da b u paralarn bir araya getirilmesidir. Marx b u imalt b i i m i n e ilikin pek fazla bir ey sylememitir. Seri imalt ayn malzemelerle birbiri ardna gerekletirilen srelerden oluur, dolaysyla da, her ii bir sonraki srete kullanlacak hammaddeyi retir. Marx'n konuya ilikin olarak vermi olduu rnek kt ve diki inesi imaltdr. ilerin farkl iler arasnda uygun bir b i i m d e dalmnn yaplmas gereklidir ve iin duraksamadan devam etmesi iin iin sras ve dzenli bir b i i m d e ilemesi salanmaldr. Makine, temelde elle gerekletirilen bir srecin deiik aamalarnda kullanlabilmekle birlikte imalt d n e m i n d e ikincil bir role sahiptir. Bununla birlikte, makinein b u ekilde erken kullanm, on yedinci yzylda m e k a n i k bilimini harekete geirmitir ve 'bize pusula, barut, matbaa makinesi ve otomatik saati hediye etmitir' (s. 3 4 8 ) . Uzman iilerin tm kolektif iiyi oluturur. Farkl uzmanlklara sahip iilerin 'her birine, sahip olduklar e m e k gc hiyerarisine tekabl edecek cret skalas uygulanr' (s. 3 4 9 ) . Bununla birlikte, her ii tm sre b o y u n c a gerekli olan uzmanln sadece belli bir oranna sahip olduundan, y k s e k derecede uzmanla gerek duyulmaz. Kesim 4. malttaki ve Toplumdaki blm

ceden canlandrlan iki yolu bulunmaktadr. b l m ilk n c e farkl ya ve cinsiyet temelinde aile iinde ortaya kmaktadr. Kaynan n c e farkl topluluklar ve sonra da tek bir topluluk iindeki mbadeleden alan o l d u k a farkl bir i b l m de sz k o n u s u d u r . Bir pasajda Marx b u n u u ekilde ifade etmektedir: 'yi gelimi her i b l m n n ve b e r a b e r i n d e ortaya kan emtia mbadelesinin temeli, kr ve kent ayrmnn yaplmasdr' (s. 3 5 2 ) . Mbadeleye dayal i b l m n b o y u t u genel olarak nfusun younluuna, ulamn etkinliine ve retimin gelimesine baldr. H a m m a d d e talebinin, gelimi ara ve gere v.b. yaratlmasyla i b l m n n b o y u t u n u n gelimesi, b u geliimin daha da ileriye gtrlmesine n e d e n olur. Marx imdi de toplumsal iblm ve iyerindeki iblm arasnda yapm olduu nemli bir ayrma gitmektedir. Toplumsal iblm, bamsz emtia reticileri arasnda gerekleen iblmdr. Sz k o n u s u iblm, birbirinden ayr b i r o k retim birimi arasnda retim aralarnn ayrlmasn gerektirir ve s p o n tane piyasa gleri tarafndan dzenlenir. yerindeki i b l m , toplumsal i b l m n d e n her adan farkldr. U z m a n l a m iiler tek balarna emtia retemezler; retim aralarnn mlkiyeti tek bir kapitalistin elinde toplanmtr; sre bilinli bir k o n t rol altndadr. Kapitalist bir sistemde, 'toplumsal i b l m n d e anari ve iyerindeki despotizm, birbirinin karlkl koullardr' (s. 3 5 6 ) . Marx bu kapitalist rgtlenme eklini dier i b l m ekilleriyle karlatrmtr. 'Asya tipi' retim, tarz zerine yazm olduu (birka) yaznn dikkat ekici bir tartmay balatmas nedeniyle, Hint kyl t o p l u m u n u tasvir etmesi zellikle ilgintir. 'Kendine yeterli b u topluluklarda retimin tarn sunmaktadr' (s. 3 5 8 ) . rgtlenmesinin basitlii... Asya tipi toplumlarn deimezliinin srrnn anah-

blm zellikle Adam Smith'le birlikte anlan bir temadr (Marx h e m zmnen ve hem de aka vermi olduu dipnotlar araclyla b i r o k temel fikrin Smilh'in yazm olduklarndan o k nce b u l u n d u u n u gstermi olsa da). Snith tm i b l m ekillerini bir araya getirmi ve hepsini retkenlii artrma yollar olarak benimsemitir. Marx ise elde edilecek yararlar k o n u sunda daha phecidir. Tarih olarak, i b l m n n , iki ekli aada ele alnarak n-

7 6 K a p i l a r i Oka Klavuzu

Atloy Brctvcr 7 7

Kesim 5. maltn Kapitalist Nitelii malttaki iblm, kapitalizmin geliimindeki bir aamaya oturtulabilir. yerindeki gelimi bir iblm nisp olarak byk retim birimlerini gerektirir. Bunlar kapitalistler tarafndan iletilecekse, sermayenin mlkiyeti, basit ibirliinde normal olarak gerekli olandan ziyade daha byk birimlerde younlamaldr. Kapitalist olma hl da zordur. malt 'iiyi, uzmanlam becerisini retken yetenek ve igdler dnyasnn aleyhine olacak biimde zorlayarak, sakat bir ucube haline dntrr' (s. 3 6 0 ) . Kol ve kafa iisi birbirinden ayrlm ve farkl uzmanlk alanlar haline gelmitir. iler emek glerini retim aralarn satn alacak glerinin olmamasnn yan sra snrl niteliklerinin sadece kapitalist tarafndan kontrol edilen bir rgtte retken bir biimde ilev grecek olmas nedeniyle satmaya zorlanrlar. i snfnn direnci tmyle krlmamtr. 'El zanaat hl da imaltn temeli olduundan.. .sermaye srekli olarak iinin bakaldrsyla mcadele etmeye zorlanr' (s. 3 6 7 ) .

Kesim 1. Makinelemenin

Geliimi

Bir makine, 'tek bir arac kullanan ii yerine, ok sayda benzer aleti altran ve tek bir hareket ettirici gle ileyen bir mekanizmann yerini alr' (s. 3 7 6 ) . malt aamasn nitelendiren uzmanlam el becerisine gereksinim duymayan ara iinin elinden alnr. nsann yeteneinin snrlar artk geerli deildir; 'insan eliyle iletilmesi sorununa baklmakszn.. .sre bir btn olarak incelenir...ve sorun...makinelerin, kimyann, v.s.'nn yardmyla zmlenir' (s. 3 8 0 ) . Marx, tek bir hareket ettirici g tarafndan altrlan benzer trden makinelerin 'bir araya gelmesi' (iiler arasndaki basit ibirliine benzer bir biimde) ve gelitirilmi makinelerin uyumundan oluan bir sistem arasnda (uzman iiler arasndaki imalta ilikin iblmne benzer bir biimde) ayrma gitmi ve 'gvdesi tm fabrikay kaplayan ve eytan grnm.. .en sonunda saysz alma organlarm hzl ve sert bir biimde iine alan mekanik bir dev olduu' grn oluturmutur (s. 3 8 1 - 3 8 2 ) . Mekanizasyon, belli sanayilerde izole edilmi saydaki 'bulu' olarak grlemez. 'Sanayinin bir alannda meydana gelen radikal bir deime.. .sanayinin dier alanlarnda da benzer deimeyi ierir' (s. 3 8 3 ) . Bir srecin bir aamasndaki temel iyilemeler meyvelerini yemek ancak dier aamalarnda benzer ekilde gelimesiyle mmkndr. letiim ve ulam da gelimelidir. Makineler makinelerle retlinceye kadar mekanzasyonun salayaca yararlar artamaz. 'Sanayi devrimi' (Marx bu kavram burada deil, baka bir yerde kullanmtr) Marx'n yaad dneme kadar uzanan tek, karlkl olarak birbirine bal sretir. Beeniyle tanmlanmaktadr. Marx teknoloji ve makinelere kar olmamakla birlikte bunlarn kapitalist sistem iindeki etkileri karsnda dehete dmtr. Kesim 2. Makinenin rne Aktard Deer Her zaman olduu gibi, Marx nce kullanm deerlerinin re-

Kn 1 5 . Makineleme ve Modern Sanayi

Makinenin kullanlmaya balamas modern sanayi aamasna gelindiine iaret eder. Marx'm makinelemeyi ele alnn iki temel temas bulunmaktadr. Birincisi, makine iinin yerini alr ve ayn zamanda da, kadnlarn ve ocuklarn emek gc iine ekilmesi imknn m m k n hale getirir. Emek gc talebi azaltlmakta, emek gc arz artrlmakta ve isizlerden oluan yedek ordu (kendi yerinde ele alnacaktr) srekli olarak yenilenmektedir. ilerin pazarlk gc kesin bir biimde azaltlmtr. kinci olarak, bu trendin glendirilmesiyle mekanizasyon, iilerin bamsz niteliklerinin ykm ilemini tamamlam ve iiyi daha da sermaye gcnn konusu haline getirmitir. Prensipte, emein ykn hafifletecek olan makineleme, sz konusu yk arlatrmtr.

7 8 K , i p i n i n Oka Klavuzu

Alloy ltri'wer 7 9

timini ele alm ve daha sonra da deer ve art deerin retimine dnmtr. Dayankl bir makine deerinin sadece belli bir orann her bir birim rne aktarr. Makineler, ilk zamanlarn basit ara ve gereleriyle karlatrldnda ok yksek bir deere sahip olabilmelerine ramen ylesine retkendirler ki her bir birime aktarlan deer ve dolaysyla da, birim bana den maliyet dk olabilir. Bununla birlikte, dorudan emek tasarrufu daha byk olur. Her bir birim rnn deeri der ve retim aralarnn emek gcne oram, c/v, artar. Bu husus, daha sonra ele alnacaktr. Marx daha sonra daha makineye dayal tekniklerin kullanlmasnn istihdam azaltaca ve iileri isiz brakaca ve bunun da imdilerde 'teknolojik isizlik' ad veren gelimeye neden olacan ele almtr. Bir makine sadece dorudan doruya retimde bulunan iilerin yerini alarak cret maliyetlerinde tasarruf yapma imknn salarsa kullanlacaktr. Dier taraftan, makine yapmyla birlikte i yaratlacaktr. (Kapitalist asndan) mekanizasyon, dorudan cret maliyetlerinde salanacak tasarruf, makinenin mr erevesinde ortaya kacak maliyetin zerinde olursa bir ie yarar. Yaplan tasarruflarn hepsi de cret maliyetleri erevesinde gereklemekle birlikte makinenin deerinin bir ksm, makine yapmndaki art deerden olumaktadr. (Makine kullanan sanayinin makinelerin deerinin karln dedii varsaylr). Buradan, veri bir nihai kt erevesinde, makine kullanan sanayinin, sz konu makineleri yaralan sanayiye nazaran daha fazla ii ortadan kaldrd grlr. (Birikim ve iktisad byme, yedinci ksmda ele alnacak ekstra emek gc talebiyle buna direnir). cretler ne kadar yksekse, dorudan emek yerine makine kullanmna ynelik o kadar ok tevik sz konusu olacaktr. cretler dk olduunda, dk cretli dorudan emek daha ucuz olduundan makine kullanlmayabilecektir. Dk cretler makineyi ucuzlatmaz; bu, makine yapmnda daha lazla art deer kullanld anlamna gelmektedir.

Kesim 3. Makinelemenin

i zerinde Yaratt tik Etki

El zanaat faaliyetlerin ou belli bir g gerektirdii halele makinenin onarm o kadar g kullanm gerektirmez. Mekanizasyon kadnlarn ve ocuklarn yetikin erkek iilerin yerme (ya da onlarla birlikte) istihdam edilmeleri imknn vermi, bu da emek gcnn deerini drmtr. Emek gcnn deeri, ii snfnn ailesinin kendisini yenidenretmesi iin gerekli emtia tarafndan belirlenir. Ailede alanlarn says ne kadar ok ise emek gcnn kendini yenidenretmesmin maliyeti o kadar daha ok iinin srtna binecektir ve dolaysyla da, iiye o kadar az demede bulunulacaktr. Dk cretler sz konusu olduundan, ailenin hayatta kalabilmesi iin kadnlarn ve ocuklarn almas gerekli hale gelecektir. Marx kadnlarn ve ocuklarn istihdam edilmesinin aile yaam, salk v.s. zerinde yaratt korkun etkileri belirtmeye devam etmektedir. Kadnlarn ve ocuklarn istihdam edilmelerine kar deildir; gerekte ocuklarn eitiminin bir retken ile deneyim kazanmalar biiminde birletirilmesini dnmekledir. Kar olduu nokta, kadnlarn ve ocuklarn (erkeklerin), kapitalist fabrika koullarna katlanmak zorunda braklmalarmadr. Makinelemenin kullanlmaya balamas, emek tasarrufu salayan tekniklerin paradoksal etkisi olarak ignnn uzamasna neden olmutur. Kapitalistler gnde ok daha fazla sreyle pahal makme kullanlmasn isterler Makine gnde iki kat daha fazla sreyle kullanldnda kullanm sresinin yarsnda ypransa bile, makinenin sahibi makinesi yeni ve daha iyi makinelerin oluturduu rekabetle anmaya maruz kalmadan nce kr elde etme endiesini tamaktadrlar. Marx bu etkiye 'ahlk anma' adn vermektedir (gnmzde kullanlan kavram demode olmaktr). Kadnlarn ve ocuklarn istihdam (erkeklerin alt) geleneksel el zanaatlar rgtlerinin direncini krarken, makinelerin emein yeri almasyla i bulma konusunda rekabetin younlamas karsnda kapitalistler alma srelerinin uza-

8 0 K a p l a n Okta Klavuzu

Anthony B r e w e r 8 1

tlmas konusunda bask yaparlar. gn kanunla bir kez ksaltldnda (onuncu ksma baknz), makinelerin hzlandrlmas ve her bir iinin daha fazla makineyi denetlemeye balamasyla emein younlamas gndeme gelir. Ayn zamanda daha fazla ii kullanldndan, iin younlamas gnn uzatlmasnn edeeridir. Mutlak art deerin elde edilmesi (daha fazla alma) nisp art deeri artrr (daha yksek retkenlik). Kesim 4. Fabrika Makinelemenin saland fabrika, 'alan insanlarn bir dzen iinde ibirlii iinde bulunmas' ya da 'kendi kendini dzenleyen bir hareket ettirici g temelinde... yaygn otomasyon' biiminde olmak zere iki ekilde grlebilir (s. 4 1 8 - 4 1 9 ; Marx, Ure'den alnt yapmaktadr). Bunlardan ilki genel olarak makinelemenin saland fabrikada, ikincisi ise sermaye tarafndan kullanlan makinelemede geerlidir. Marx bu ayrmla, bir baka sregiden temaya geri dnmektedir: emek konuma gelmesi. Mekanizasyon, imaltn karakteristii olan nitelik hiyerarisini yerle bir eder ve iilerin byk bir ounluunu makine tamircisi, fabrika operatrleri haline getirir. Niteliin ykm, zgrln ykm demektir. 'Ayn zamanda fabrikada almak sinir sistemini tamamyla bitirip tketir, adalelerin ok ynl almasn engeller ve hem vcut ve hem de entellektel faaliyetlerdeki zgrln her bir atomuna el koyar... Bunun otomasyona dnmesiyle, emek arac iinin karsna.. .canl emek gcne hkim olan, onu kurutan sermaye, l emek, biiminde kar. retimin entellektel glerinin kol gcnden ayrlmas.. .en nihayetinde...sona erer' (s. 4 2 2 - 4 2 3 ) . Sulama, fabrikalardaki korkun madd koullara atfta bulunularak sonlandrlmakla birlikte Marx'n saldrs ncelikli olarak retkenliinde meydana gelen her arta elik eden iinin artan lde ikincil

insanlarn zgrl iin gereklemitir. Kesim 5. i v e Makine Arasndaki Mcadele

Kapitalizm tarihi batan aa snf elikisiyle dolu olmasna ramen iilerin kzgnlklarn retim aralarna yneltmeleri sadece makinelerin kullanlmasyla birlikte ortaya kmtr. Marx, makinelerin krlmasnn (Luddite hareketi v.s.) tarihine, bu gelimenin nedenini ele almadan nce ksaca deinmitir. maltn hkim olduu dnemde emek genellikle ktt, dolaysyla da, retkenliin iyilemesi ileri tehdit etmemekteydi. Bunun aksine, makinelerin kullanlmaya balanmas isizlie neden olup nitelikleri yerle bir ederek, iilerin uzun saatler boyunca alma zorunda kalmalarna kar verdikleri mcadele direncini krd. ilerin buna tepki gstermesi artc olmamtr Kesim 6. Makinenin inin Yerine Gemesiyle lgili Telfi Teorisi Kimi iktisatlar mekanizasyon eletirilerine, dorudan doruya makinelerin neden olduu i kayplarnn, dier sanayilerde eit sayda iin yaratlmasyla dengelenebileceini ileri srerek cevap vermilerdir. Bu argman, Marx'm ele ald ekliyle, imdilerde kimse tarafndan desteklenmemekle birlikte Marx'm yapm olduu eletirilerde kimi nemli pasajlar yer almaktadr. Temel sorun zerinde hlihazrda durulmutur; makine yapmnda i imknlar yaratlmsa da, bu yaratlan iler makine kullanan sanayilerdeki iten karmalar nedeniyle ortaya kan isizlii karlayabilecek dzeyde deildir. Marx'n muhaliflerinin de ortaya koymu olduu gibi, nceden olduu gibi ayn miktarda geimlik aralar varsa da, isiz olan iilerin sz konusu geimlik aralar satn alabilecek paralar olmadndan geimlik aralar satn alabilmeleri imkn yoktur. Gelien bir ekonomide, srekli olarak yeni iler yaratlmakla birlikte sofun bizatihi mekanizasyonun istihdam azaltyor ol-

8 2 KapituVi

Okuma Klavuzu

Antloy B r e w e r 8 3

madr. Ayn zamanda, istihdamn bileimi de deiir. Krlarda meydana gelen b y k artlar yurtii hizmetlerde youn bir art yaanrken ve zenginlerin zevklerine hizmet eden lks mallar reten sanayiler geliirken (Viktorya D n e m i ngiltere'sinin nde gelen vehesidir), toplumsal iblm artar. Kesim 7. inin Fabrika Sisteminin Dna tilmesi ve Yeniden Gelmesinin Salanmas G n m z kapitalizmi ayn z a m a n d a gvensizlii de beraberinde getirmitir. evrimsel b o o m l a r ve kler iilerin ilerini kaybetmeleri ve daha sonradan yeniden istihdam edilmeleri anlamna gelirken, nitelikler srekli olarak yerle bir edilir ve sanayiler ortadan kaldrlr. Sanayi evrimi burada aklanmayacak olmasna ramen yaamn bir gerei olarak detayl bir b i i m d e kaytlarda yer almaktadr. Kesim 8. Modern Sanayinin malt, El Zanaatlar ve Ev Sanayinde Yaratt Devrimci Etki Modern sanayi eski ekillerin yerini bir gecede alamaz. nsanlarn iten karlmalaryla, niteliklerin yerle bir edilmesiyle ve gvensizliin artrlmasyla, alma saatlerini uzatma ve cretleri drme eilimine girer. Ev ve el zanaatlar sanayileri krlarn bu gelimelerin yaratt koullar sayesinde elde eder. retimin belli aamalarnda m a k i n e l e m e gerekletiinden, yeni el zanaatlar faaliyetleri geliir ve eski faaliyetler b y k lde artan retim dzeyinin ihtiyalarn karlamak iin artar, dolaysyla da, el zanaatlar, bir sre iin, fabrika sistemine yardmc olacak bir b i i m d e faaliyetini srdrr. in evde srdrld ev sanayileri, ou kez fabrikalarda grlen r k n t veren sm r n n o k daha verici koullarn belgelemektedir. Marx ak bir b i i m d e ortaya k o y m a m olsa da, bir tr dengeleyici mekanizmalarn ileyiinin t a m a m e n farkndadr. Mekanizasyon cretleri drr ve d k cretler de el zanaatlarm

rekabeti hale getirerek m e k a n i z a s y o n u n yaylmasn yavalatr. Fabrika Kanunlar smry snrlandrarak mekanizasyonu hzlandrmtr. Kesim 9. Fabrika Kanunlar. Hkmleri. Yaygnlatrlmas Bu kesimin ierii, m u h t e e m Viktorya D n e m i balyla o k gzel bir b i i m d e zetlenmitir. T e m e l olarak ele ald k o n u , ilk birka sayfada Marx'n ipucu olarak vermi olduu eitime ilikin dncelerinde yer almaktadr. Daha sonra Marx, Seilmi Komite soruturmalarnn ortaya koyduu s m r ve skc uygulamalara ilikin gelimeleri belgelemektedir. Kesim 10. Modern Sanayi ve Tarm Bu ksmn bo yere u m u t yaratan b u son ksa kesiminde, Marx'm ele alm olduu bir baka konu olan ve 'ayn z a m a n d a kasabadaki iilerin saln ve krsal alanda alan iilerin entellektel yaamn yerle bir eden' (s. 5 0 5 ) kr ve k e n t arasnda yaplm olan ayrma geri dnlmektedir. Marx ayrntya girmeden 'tarm ve sanayi' birliini gerekli grmekte ve kapitalist tarmn topran bitmez t k e n m e z bereketini y o k eden b i r unsur olduunu belirtmektedir. Salk ve Eitime likin ngiltere'nin Geneline

Fabrika Kanunlarnn

BOLUM 5 Mutlak ve Nisp Art Deer retimi

Birinci cildin ilk drt ksmnn her biri Marx'n hikyesindeki temel gelimeyi temsil etmektedir. Beinci Ksm ise bir tr soluklanma niteliini tamaktadr; Marx bu ksmda dilileri bir araya getirmekte ve daha nceki ksmlarda uygun bir biimde ele alnmam belli saydaki dnceleri tamamlama yoluna gitmektedir.

Ksm 1 6 . Mutlak ve Nisp Art Deer

Yedinci ksmda, retken emek basite kullanm deerleri reten emek olarak ele alnmtr. retimde gerekli ilevi yerine getiren biri, 'kollektif iilerin' bir blmn oluturur ve belli bir birey tarafndan retilen tanmlanabilir bir kullanm deerinin olmamas anlamnda da sz konusu kii retkendir. Dier taraftan, bir ii sermaye asndan sadece art deer retirse retkendir. Marx'm vermi olduu rnek, bir okulda kr amacyla alan bir retmendir. Bu rnek, madd- nesnelerin retimi, Marx'm kulland anlamda retken emein tanmlayc vehesi

8 6 K a p l a n Okuma Klavuzu

Alloy Brcvver 8 7

deildir. Ancak, Adam Smith iin bunun tersi geerlidir. retken emek ve retken olmayan emek karlatrmasn yapmam olmasna ve daha sonra da kavram pek kullanmamasna ramen retken emek kavramn neden tanmlamak istedii pek de belirgin bir husus deildir. Daha sonra Marx, mutlak ve nisp art deerin sadece art deerde meydana gelen deimeleri ele aldmzda birbirinden ayrt edilmesi gerektiini aklamtr. Bir sonraki konu, art deerin doal temelidir. inin geimlik ihtiyacndan fazla retebilmesini salayacak doal koullar olmadka, art deer sz konusu olmaz. Bununla birlikte, uygun doal koullarn da kanlmaz olarak smrye neden olmas gerekmemektedir. Bu ksm, Ricardo ve Mill'in kullanm deerlerini art deerle kartrmasna ve dolaysyla da, kapitalizmi nitelendiren belli toplumsal ilikileri gz nne almamalarna ynelik eletirilerle sonlanmaktadr.

Ksm 18. Art Deer Oranna likin eitli Formller On sekizinci ksmn ieriini balndan da anlamak mmkndr. Ele alnan yeni bir ey sz konusu deildir.

Ksm J 7 . Emek Gcnn Fiyatnda ve Art Deenle Meydana Gelen Deimelerin Bykl
imdi de Marx, btnlk salamak ya da okuyucunun dikkatini younlatrm olmas nedeniyle analizinin uygulanmasna ynelik kimi deneyimleri ortaya koymaktadr. deikeni gz nne almaktadr: ignnn uzunluu, emein younluu ve emein retkenlii. Emek retkenliinde meydana gelen bir art, emek gcnn deerini azaltr ve art deer orann ykseltir (nisp art deer). Emein younluunda meydana gelen bir art ya da edeer bir biimde, ignnn uzatlmas da art deer orann ykseltir (mutlak art deer). Marx'm da sylemi olduu gibi, bu deikenlerin her ikisinde ya da her nde meydana gelen eanl bir deimenin ortaya kard sonular kolaylkla maniple edilebilir.

BOLUM 6 cretler

Marx'm art deer analizi, emek ve emek gc arasnda yaplan ayrma dayanmaktadr. i emek gcn satar ve emek gcnn deeri kendisine denir. Kapitalistin ald, iinin deer yaratan emeidir. Bununla birlikte, gnlk yaamda, kimse bu ayrm yapmaz ve iilere ya saatlik ya da para ba cret denir. Marx, kendisine hi de zor gelmeyen bu gerekleri hesaba katmak zorundadr.

Ksm 1 9 . Emek Gcnn Deerinin c r e t l e r e Dnmesi

Marx'n yaad dnemdeki iktisatlar cretleri emein deeri olarak ele almlardr. Marx'm ele ald ereve dhilinde, deer emek tarafndan yaratldndan, 'emein deerini' samalk olarak deerlendirmitir. ilere emekleri, yarattklar deer, karlnda deme yaplm olsayd, yaplan deme ya ortada art deer diye bir bykln kalmasn nleyecek dzeyde olacak ya da deer deerle mbadele edilir ilkesinin ak bir bi-

9 0 KapitaVi

Okuma Klavuzu

Antloy B r e w e r 91

imde ihlli anlamna gelecek bir tarzda yaratlan deerden daha dk bir dzeyde olacakt. Her iki ekilde de, kapitalizmi eit deerlerin mbadelesi olarak aklayabilmek imknszdr. Marx, iinin satt e m e k g c n n deeri ve e m e k tarafndan yaratlan deer arasnda kesin bir ayrma giderek b u sorunun stesinden gelmitir. Bu ayrma gitmeden klsik iktisatlarn doru sonulara ulamalar, e m e k g c n n deerini kefetmeleri ve b u n u basite 'emein deeri' demeleri erevesinde gereklemitir. Marx'a gre, arz ve talep sadece 'gerekli' ya da 'normal' fiyattan sapmalar akladndan, cretlerin aklanmasnda kullanlamaz. G n m z iktisatlar b u ifadeye gz krpmaktadrlar; iin srr, 'arz' ve 'talebin', Marx'n zamannda, normal sat ve kt dzeyinden sapmalar olarak ele alnmas ve 'normal' koullar aklamada kullanlamamasdr. G n m z ders kitaplarnda ele alnan arz ve talep analizi farkldr; fiyatlar aklamaktadr ve isler istemez Marx'm analiziyle u y u m s u z l u k gstermemektedir. Marx, cretin yalnzca e m e k g c n e yaplan d e m e ekli olduunu sylemektedir. Saatlik cret, gnlk e m e k gc deerinin (ya da fiyat), normal alma saatlerine blnmesidir. Bir atn sahip olduu her bir ayaa gre fiyatlanmas gibidir; her bir atm fiyatnn b u l u n m a s iin drtle arplr. E m e k g c n n fiyat normal olarak alt saat zerinden hesaplanr. Herkes b u ekilde d e m e yapacak deildir. Meta retiminin yapld bir t o p l u m d a e m e k g c n n ya da herhangi bir metann deerini hesaplamaya gerek yoktur. Satclar basite piyasada olabilecek en yksek fiyatn peindedir, alclarsa en ucuz mal almak isterler. Fiyatlar bu s p o n t a n e pazarln plnlanmam sonulardr. Piyasa fiyatlarnn, deerlerle nasl ilikilendirildii h e n z aklanmamtr. ( n c cilt, ikinci ksma b a k nz). Marx burada fiyatlarn deerlere tekabl ettiini varsaymaktadr.

Ksm 2 0 . Zamana Gre c r e t

Zamana gre cretin belirlenmesi hlihazrda aklanmtr. Saatlik cret, e m e k g c n n gnlk deerinin, normal bir ignne ait saate blnmesidir. Bu nedenle, normal bir ignn uzatlmas, saatlik cretlerin v.s. azaltlmas anlamna gelir. Elde edilen fiil fiyat ( c r e l ) e m e k g c n n deerinden farkl olabilir.

Ksm 2 1 . P a r a Ba c r e t
cret demeleri ou kez allan saat yerine retilen para zerinden yaplr. Bu, iilerin rnlerini b u ekilde sattklar izlenimini yaratr; rn ilere ait deildir ve rettikleri rnn deerinin karln deil, e m e k glerinin deerinin karln alrlar. Para bana normal cret, gnlk e m e k gc deerinin, normal bir uzunluktaki bir ignnn ortalama koullarnda retilen para saysna blnmesidir. Para bana alma, ynetim ihtiyacn azaltr hatta ortadan kaldrr ve b u nedenle de, ev sanayine ve emein kiralanmasna (taeron tutulmasna) uygun bir giriimdir. Emein younluunun artmasna yardmc olur ve 'kapitalist retim tarzyla en uyumlu cret eklidir' (s. 5 5 6 ) .

Ksm 2 2 . Ulusal cret Farkllklar

Marx'm art deeri deitiren unsurlar analiz etmesi lkeler arasndaki farkllklarn incelenmesinde de kullanlabilir. Tek bir lkede, bir rnn deeri, sz k o n u s u rn ortalama younluk ve retkenlikle retmede kullanlan emee baldr. Daha youn ve retken e m e k daha fazla deer retir. Benzer ekilde, dnya leinde, emein normal younluunun ve retkenliinin nisp olarak yksek olduu bir lkede bir saatlik 'normal' e m e k , dier lkelerin normal emeinden daha fazla deer retecektir. Marx, sermaye arttnda, emein retkenliinin ve younlu u n u n da artacan, dolaysyla da, gelimi lkelerdeki bir saatlik emein, az gelimi lkelerdeki emekten daha fazla deer

9 2 KapitaVi

Okuua Klavuzu

reteceini ileri srmektedir. Bu durum, emein bir saatte yaratt deer artarken, emtia deerlerinin zamanla azalaca genel varsaymyla eliecek gibi grnmektedir. Asl i, daha gelimi ve az gelimi lkelerde retilen mallarn dnya pazarnda ayn anda satlmalardr. Bu hikyede, dnya pazarnda deerle m badele edilen deer ve mbadelemin eitsiz olmaddr (burada ele almayacamz dier kimi nedenler erevesinde eitsiz m badele sz konusu olabilir). Bir lkede bir saatlik emein rn, bir baka lkenin bir saatlik emeinin rnyle mbadele edilmiyorsa, b u n u n nedeni eit miktarda deeri temsil etmemeleridir. Kimi Marksistler b u n u farkl bir biimde grmektedirler. 1 " Daha gelimi lkede emein yaratt deer o k b y k olacandan, art deer de b y k olacak, b u n a bal olarak cretler de (hem parasal ve h e m de e m e k gc satn alan), yksek olabilecektir. Bu, uluslararas deerlerde bir deiiklik yapmadan, nisp art deer teorisinin bir uygulamasdr. Bunun bir uzants, Marx' yorumlayan kimilerinin yapmad biimde, kapitalizm gelitike cretlerin artabileceidir. Buraya kadar deer ve art deer, parayla balayan ve parayla sonlanan (M-C-M') tek bir retim evrimi temelinde analiz edilmitir. Nisp art deer tartmas e m e k retkenliinde meydana gelen deimeleri iermekle birlikte bu, gelimenin deiik aamalarndan geen bir kapitalist e k o n o m i n i n 'enstantaneleri' erevesinde gerekletirilmitir: ibirlii, imalt, m o d e r n sanayi. imdi sra birikime yani bir d n e m d e n dierine geerken retim yani retimin deimeyen leindeki fiil bymeye bakmaya gelmitir. Marx bir temel oluturmak iin basit yenidenretimle lekte tekrar edilmesiyle ie balamtr. n c e varsaymlarm ortaya koymutur. Emtiann hibir gecikmeye maruz kalmadan deerleri zerinden satld varsaylmaktadr; mbadelenin ilevleri ikinci ciltte daha detayl incelenecektir. Kapitalistin retilen tm art deere el koyduu varsaylmaktadr; art deerin eitli ksmlara ayrlmas (faiz, rant, v.s.) n c ciltte ele alnacaktr.

BOLUM 7 Sermaye Birikimi

9 4 Kapitri

Okuma Klavuzu

Antlony B ewer 9 5

Ksm 2 3 . Basit Yeidenretim

Basit yenidenrelimi ele alan bu ksa ksm Kapitalin en nemli ksmlarndan bir tanesidir ve Marx'm sermayeye ilikin grnn 'sre iindeki deer, sre iindeki para' olduunu o k ak bir b i i m d e ortaya karmaktadr (s. 1 5 4 , ksm drt). retim srekli bir sretir; b u nedenle, retimin maddi ve toplumsal tm unsurlar srekli olarak yenilenir ya da yeniden retilir. Bu yenileme ii ou zaman Marksist olmayan iktisatlar tarafndan sorun yaratmayan bir ey olarak grlse bile, Marx retim aralarnn ve e m e k gcnn srekli olarak (retken bir biimde) tketildiini ve de srekli olarak yenilenmesi gerektiini vurgulamaktadr. Kullanm deerleri asndan, kullanlan tm retim aralar yenilenmeli, dolaysyla da, ktnn bir ksm uygun rnlerden olumal ve b u amaca ynelik olarak saklanmaldr. Kapitalist deer ve art deer retimi asndan sermaye, sermaye ve yeni olarak yatrlacak sermaye olarak yeniden retilmelidir. Kapitalist elde ettii tm art deeri tketir ve basite her dnem ayn h a c i m d e bir sermaye yatrrsa, o zaman retim de sabit bir dzeyde devam eder. Marx b u n a basit yeidenretim adn vermektedir. Giderek artan lekte gerekleen yenidenretime gemeden nce, basit bir sreklilik erevesinde gelien yenidenretimin vehelerini ortaya k o y m a k analitik bir ara niteliindedir. Marx ncelikle kapitalist retimin temel noktalarn belirsiz hale getiren k vehesini ele alarak ie balamtr. Birincisi, iilere para olarak d e m e d e b u l u n u l u r . Bununla birlikte, sistemin t m n e bakldnda, kapitalist, snf iilere cret der ve iiler de kendilerinin yenidenretmelerini salamak iin b u demeleri kapitalistlere geri verir. kincisi, h e r eyden n c e kapitalist o l m a k iin, kapitalist daha n c e k i bir kaynaktan salanan bir parayla ie balamaldr. (Sekizinci ksmda, Marx kapitalizmin kkenlerini ve kapitalist snf inceleyecektir). Yine de, kapitalist tketmelidir ve art deer elde edemese de, er ya da ge sermayesinin t m n tketecek, dolaysyla da, art deer

retildiinden, kapitalist retimin devam etmesi m m k n hale gelecektir; 'yalnzca retim srecinin sreklilii.. .her sermayey i . . .kapitalize edilmi art deere dntrr' (s. 5 7 0 ) . Bu argman, bir sonraki ksmda ele alnacak olan ve kr 'perhizin' karl olarak aklayp hakl karan gre kar yneltilmitir. Kapitalist snf belli bir sermayeyle ie balar, iilerin ise e m e k glerinden baka satacak bir eyleri yoktur. E m e k g c n n (gerekli olan tm nitelikler) kendini y e n i d e n r e t m e s i iin e m e k gcne cret demesinde b u l u n u l u r . ilere yaplan demeler sadece tketim ihtiyalarn karlamaya yetecek kadar olduundan, fakirlikleri srer ve e m e k glerini yeniden satmaldrlar. Kapitalist snf yatrdklarn telfi etmi art bir de b u n u n zerine art deeri ilve etmitir ve bylelikle de, art deeri tketebilecek d u r u m a gelmitir ve hl da, daha n c e d e n olduu gibi, ie yeniden balayabilmesi iin elinde sermayesi b u l u n m a k t a d r . Kapitalist retimin ve art deer retiminin madd ve toplumsal koullar yenidenretilmitir. 'Bu nedenle, bir yenidenretim sreci, srekli balantl sre olmas ynyle kapitalist retim, emtia ve artk r e t m e n i n yan sra kapitalist ilikileri retir ve yenidenretir; bir tarafta kapitalist, dier tarafta cretli ii yer almaktadr' (s. 5 7 8 ) .

Ksm 2 4 . Art Deerin Sermayeye Dnmesi

Kesim 1. Giderek Artan lekte Kapitalist retim

Bir kapitalist art deeri t k e t m e k yerine ilve sermaye olarak yatrabilir, dolaysyla da, sermayesi daha sonraki dnemlerin her birinde daha da byr. Bu giderek yenidenretim ya da geniletilmi artan lekte birikim ya da yenidenretimdir ( M a r x deiik

kavramlar burada ve daha ileriki ksmlarda kullanmaktadr). Deerler cinsinden, i basit aritmetiksel bir sorundur; biriken art deerin de iinde yer ald balangtaki sermaye, bir sonraki d n e m i n bandaki sermayeye eittir.

9 6 Kapital'i

Okuma Klavuzu

Atlony Brevve- 9 7

Kullanm deerleri cinsinden, toplam rnn (kapal bir e k o n o m i d e ) deerinin bileenleriyle orantl olarak blnebildiini hatrlayn; c, v ve s (ksm dokuz, ikinci ve d r d n c ksmlar). E k o n o m i n i n t m iin, c'ye tekabl eden ksm, retim aralarnn kullanlmas, fiilen kullanlm retim aralarnn yenilenmesini salayacak dzeyde olmaldr, v'ye tekabl eden ksm, e m e k g c n n deeri, iilerin geimlik mallarn karlamaya yetecek dzeyde olmaldr. (Marx deer bileenlerinin bu ksmn burada ele almamakta ve z m n e n yirmi n c ksmda deinmektedir). Basit yenidenretim iin, s ye tekabl eden ksm yani art r n , kapitalistlerin tketecekleri tketim mallarndan olumaktadr. Birikimin olabilmesi iin, uygun oranlarda ilve retim aralar ve ilve geimlii de ierecek dzeyde olmaldr. Ayn zamanda satn alnabilecek ilve e m e k g c n n de olmas gerekmektedir. Bir b t n olarak ii snf asndan, emein bir ylda rettii rnler, bir sonraki ylda ekstra sermaye olarak ortaya kmaktadr. Kesim 2. Politik iktisatlarn Giderek Artan Yenidenretime ilikin Hatal Anlaylar lekte

Kesim 3. Art Deerin Sermaye ve Gelir Olarak Perhiz Teorisi

Ayrlmas.

Kapitalist art deeri tketim ve birikim arasnda paylatrr. Kiisellemi sermaye olarak, sermayesini harcamaldr. (Burada gelitirilen retorik b u n u n n e d e n byle olduuna aklk kazandrmamtr). Buna ilveten, rekabet basklar kapitalisti sermayesini artrmaya zorlar. (Marx d r d n c b l m d e , kapitalizm gelitike etkinliin daha b y k lekli ilemelere nasl ihtiya duyduunu vurgulamaktadr). Bununla birlikte, l k s n cazibesi ve deerli grnmesi nedeniyle, belli bir tketim standardn srdrmelidir. Kapitalizmin ilk aamalarnda, Marx birikim basksnn gl olduunu ileri srmtr. Marx'm m e h u r 'Biriktir, biriktir! M u sa da b u , peygamberler de b u ' (s. 5 9 5 ) b i i m i n d e k i nidas klsik iktisatlarn tutumlarnn yalmlatrlm halidir. Daha sonra 'vulgar' iktisatlar birikimi kapitalistin lks m e r a k n n azalmas olarak deerlendirerek, kr 'perhize' verilen bir dl olarak hakl karmlardr. Marx'a gre perhiz yapan tabii ki iilerdir. Kesim 4. Birikim Miktarn Belirleyen Koullar

Marx bir an durup, kendisinin ve k e n d i n d e n ncekilerin teorilerine aklk getirmeye almtr. Smith ve Ricardo artn ekstra retken ii istihdamna (istihdam edilenlere ilveten) ayrlan ksmnn birikim olarak addedilesi gerektiini doru bir biimde ortaya koyarken, retken olmayan e m e k istihdamn (hizmetiler gibi) tketim ve para iddiharn ise ne b i r i k i m ve ne de tketim olarak deerlendirmilerdir. Bununla birlikte, birikimin tmyle ilve iiye yaplan cret d e m e l e r i n d e n olutuunu varsaymalar ise hataldrlar, bylece de, retimin artrlmasnda retim aralarn grmezlikten gelmilerdir. Tesadfi olarak, gn m z iktisatlarnn ou da, sermayenin tmyle retim arac saylmas deerlendirmesini yaparak ii bir baka u noktaya gtrmlerdir.

Art deerin birikim ve tketim arasnda b l n m e s i veri olduunda, birikimin leinin hlihazrda ele aldmz unsurlar tarafndan ynetilen art deer miktarna bal olduu aktr. c retler bastrlrsa ya da e m e k younlarsa ya da daha r e t k e n hale gelirse, daha fazla birikimin yaplmas m m k n hale gelir. retkenlik arttka, emtiann deeri der, dolaysyla da, ayn art deer miktar kapitalistin daha fazla emtia almasna izin verir ve ii says artarsa ayn art deer oran daha da fazla art deer ktlesine tekabl eder. Bu nedenle, kapitalistlerin satn alma gc, h e m lkse ve h e m de birikimin artmasna i m k n v e r e c e k bir b i i m d e srekli olarak artar.

95 K a p l a n Okuma Klavuzu

Antlony B r e w e r 9 9

Kesim 5. Szm Ona cret Fonu Bu ksm toparlamak iin, Marx 'vulgar iktisada' ynelik olarak gerekletirdii saldrlara yeniden geri dner. Bu seferki saldrs emek fonu ya da cret fonu doktrinine yneliktir. Bu doktrinin arkasndaki dnce (demodedir), cret demelerinin yaplmas iin sabit bir fonun olabileceidir. Kimi teorisyenler cret dzeyinin, cret fonunun istihdam edilen (veri) ii says arasnda blnmesi tarafndan belirleneceini ileri srerken, kimileri de istihdam cret fonunun hacminin sabit crete blnmesiyle aklamlardr. Her iki durumda da, Marx'a gre, birikim orann belirleyen tm nemli deikenler grmezlikten gelinmitir. Bentham'm hem metin ve hem de dipnotta yer alan tanmlamas, tesadfen, kfr kroniklerinin bir klsiidir.

minde meydana gelen deimelerin, retim aralar olarak kullanlan tekil emtiann ve emek gcnn deeri sabitken, sermayenin deer bileiminin nasl deiebileceini gsterir. Bugn iktisatlar, rnein, 'sabit fiyatlarla' mili! geliri hesaplarken yan enflasyonunun etkilerinden arndrrken benzer prosedr kullanmaktadrlar. rnein, belli bir sermayenin 1 0 0 deer biriminde deimeyen sermaye ve 5 0 deer birimi deiken sermayeden olutuunu dnn. Sz konusu sermayenin deer bileimi 2'dir (c/v= 100/50= 2) ve buna hareket noktamz olarak bakarsak, sermayenin organik bileimini de 2 olarak alabiliriz (sermayenin teknik bileiminde henz bir deime meydana gelmemitir). imdi de, teknik deimenin kullanlan retim aralarnda yzde 25'lik bir art meydana getirdiini ve istihdam edilen emek gcn yar yarya azalttn dnn. Bu durumda, her bir retim aracnn ve emek gcnn deeri deimediinde, c 1 2 5 ve v 2 5 olacak, dolaysyla da, sermayenin teknik bileimindeki 'deimeyi yanstan sermayenin organik bileimi 5'e ykselecektir (=125/25). Bununla birlikte, retim aralar ucuzlayabilir, dolaysyla da, c fiilen, diyelim ki 75'e, der ve sermayenin deer bileimi sadece 3'e ykselir (= 75/25). Sermayenin organik bileimi, sermayenin teknik bileimindeki deimelerin bir lsdr ve veri balama noktasndan hesaplanmaldr (iinde geen metne gre deer ya da organik). Sermayenin bileimi dendiinde, metinde aksi sylenmedike, normal olarak sermayenin organik bileimi anlalmaldr. Marx sermayenin hangi bileimini kulland konusunda her zaman ak olmamtr. Teknik deime olmadan ve dolaysyla da, sermayenin her bileimi deimediinde, birikim gereklemise, deimeyen ve deiken sermayede ve 'bu nedenle de, emek gc talebinde' eit oranl bir art olacaktr. Bu da (Marx byle sylemektedir) en sonunda .alan nfusun artnn zerinde olacak, dolaysyla, femek talebi emek arzn aacak ve cretler ykselecektir.

Ksm 2 5 . Kapitalist Birikimin Genel Kaimim

Temelde niceliksel olarak bamsz bir biimde incelenen birikim kavramn Marx srekli teknik devrim iine yerletirir ve bunun ii snf zerindeki etkilerine bakar. Kesim 1. Sermayenin Bileimi Ayn Kalrken Birikimle Birlikte Artan Emek Gc Talebi Marx ilk nce kavramlar dizisi oluturarak ie balar. Sermayenin deer bileimi, deimeyen sermayenin deiken sermayeye tabii ki deer cinsinden llen orandr, c/v. in kullanm deerleri cinsinden dier yn, retim aralar ktlesinin istihdam edilen canl emek miktarna oran olan sermayenin teknik bileimidir. retim aralar ve emek niteliksel olarak farkl olduundan, sermayenin teknik bileimi niceliksel olarak llemez; biri dierine blnemez. Bu nedenle Marx, 'sermayenin deer bileimine, sz konusu bileimin, sermayenin teknik bileimi taralndan belirlenmesi ve bu bileimde meydana gelen deimeleri yanstmas nedeniyle' sermayenin organik bileimi olarak tanmlamaktadr (s. 6 1 2 ) . Bir baka deyile, sermayenin organik bilesi-

1 0 0 K/titan Okuma Klavuzu

Antloy Brewe - 1 0 1

Bununla birlikte, cretlerde meydana gelen bir art en fazla smrnn ykn azaltacaktr; kapitalistler bu gelimeye direndiinden, smr sonlanmayacaktr. Smrnn azaltlmas, biriktirilecek daha az art deerin olmas, emek gc talebinin gevemesi ve cretlerdeki artn sonuna gelinmesi anlamna gelmektedir. Bu nedenle, birikim gereksinimi, kapitalizm varlm srdrd srece cret dzeyine bir st snr koyacaktr. Sanayi evriminde birikim deime gsterdiinde, buna bal olarak cretler de artp azalacaktr. 'Matematiksel olarak ortaya koyarsak: birikim oran baml deil, bamsz deikendir; cret, bamsz deil, baml deikendir' (s. 6 2 0 ) . Marx'n cret hareketlerine ilikin gr, kimi Marksistlerin (yksek deil) dk cretlerin piyasalar snrlandrarak birikimi tehdit edecei biiminde anlattklar hikyenin tersidir. Bu aamada, Marx, rnn satna ilikin olarak ortaya kacak bir sorunu ihml etmektedir.

ou tartmann konusu haline gelmitir. retim aralarnn deerini azaltan retkenlik artnn mevcut sermayeyi deersizletirecektir; yaplan tartmada bu nokta gz nne alnmamtr. Birikim ilerledike, tekil kapitalistlerin says artmaya balar. Art deerin basit birikimiyle sermaye birimlerinin saysnn artmas, sermayenin younlamas olarak adlandrlr. Bu da, 'sadece geniletilmi lekte yenidenretimin bir baka addr' (s. 6 2 7 ) . (Marx'm bu kavram ele al, sanayinin byklne gre firma hacmi biiminde Marksist olmayan iktisatlarca ele alnan 'younlama' kavramndan farkldr). Aksine, sermayenin lemesi merkezimevcut sermayenin devir, birleme ya da ifls eden fir-

malarn varlklarnn satn alnmasyla birka birimin elinde toplanmasn gstermektedir. Byk sermayenin katlanaca maliyet dk olduundan ve kk sermayeyi piyasadan srp atacandan, rekabet merkezilemeyi tevik eder. Kk kapitalistler, rekabet nedeniyle kltan geirilecekleri ekonominin geri kalm alanlarna doru gitmeye zorlanr. Kredi sisteminin kanallar, anonim irket biimindeki gelimede olduu gibi, byk irketler lehine sermayeyi kontrol eder. O zaman birikim, artan etkinlii tevik edecek, emek retkenliini artracak ve art deer orann ykseltecek, birikimi daha hzlandracak olan younlamay ve merkezilemeyi tevik edecektir. T m bu gelimelerle birlikte, sermayenin organik bileimi de ykselir.

Kesim 2. Birikim Sreciyle ve Bununla Birlikte Gelime Gsteren Younlamayla Eanl Olarak Sermayenin Ksmnda Meydana Gelen Nisp Azalma Buraya kadar, sermayenin bileimi sabit olarak ele alnd. Bununla birlikte, emek retkenlii arttka, sermayenin teknik ve organik bileimi de artar. Her iinin kulland malzeme hacim olarak ykselecek ve ilettii ara gere de artacaktr. Veri retim aralar deeri, tabii ki, decek, bu da sermayenin teknik bileimindeki art dengeleyecektir. Bununla birlikte, Marx, sermayenin deer bileiminin, sermayenin organik bileiminden (sermayenin teknik bileimini yanstr) daha yava olsa da ykseleceini iddia etmektedir. Bu iddia tek bana alenen ortada durmakta ve gerek bir olayla desteklenmemektedir; yalnzca kimi formaliteden saysal rneklerle gsterilmektedir. Azalan kr oranyla ilintili olarak, sermayenin organik bileiminin gstermi olduu trend, nc ciltte byk bir neme sahiptir ve Deiken

Kesim 3. Nisp Art Nfusun ya da Yedek Sanayi Giderek Artan retimi

Ordusunun

Sermayenin byk bir ksm retim aralar satn almna ve geriye kalan ksm da ii istihdam etmeye ayrldndan, sermayenin bileimi ykseldiinde, emek gc talebi nisp olarak azalr. 'Bu nedenle, ii nfusu...kendini nisp olarak fazlalk haline getiren, nisp art nfus haline dntren aralar retir; ve o, bunu, daima artan lde gerekletirir' (s. 6 3 1 ) . ' cretleri (emek gcnn fiyat) emek gcnn deerinin d-

1 0 2 Kapital"1 i Okuua Klavuzu

Antloy B-ewer 1 0 3

zeyine indiren unsur nisp art n f u s u n varl olduundan, b u , Marx'm argmannda nemli bir admdr. Buna ilikin iki yorum yaplabilir. Bunlardan ilki, M a r x sadece organik bileimden sz etmise de, sermayenin deiemeyen ve deiken sermaye arasnda b l n m e oranlarn belirleyen sermayenin deer bileiminin anlaml olduudur. kincisi ise ilemekte olan unsur bulunmaktadr: sermayenin artan bileimi (daha n c e de belirtilmi olduu gibi, e m e k gc talebini azaltr), sermaye birikimi (tek bana talebi artrr) ve demografik ve toplumsal unsurlarn ( e m e k arzn arLrr) belirledii ii snf h a c m i n i n bymesi. Giderek arlan nisp art nfusu t a h m i n etmede, Marx b u unsurtek bana velarn nisp gcne ilikin ak bir yargda b u l u n m u t u r ; bir kiinin bylesi bir yargya kanun erevede a priori rebilmesi hususu pek ak deildir. Marx'a gre, sanayi yedek ordusu ya da nisp art nfus yani isiz e m e k gc ktlesi kapitalizmin esasdr. T o p l u m s a l servet ktlesi...pazar birden bire genileyen eski retim dallarna ya da yeni retim kollarna b y k bir hzla a k a r . . . B t n b u gibi durumlarda, muazzam insan kitlelerinin aniden s o n u getirecek noktalara kaydrma ihtimli olmaldr.. .Armfus bylesi bir kitle i m k n n yaratr'(s. 6 3 2 ) . Nfus, tabii ki, mutlak anlamda ar deil, sadece sermayenin salad istihdam imknlar erevesinde ardr. Gerekte, ign uzatlm ve i younluu artrlmtr. 'i snfnn bir k e s i m i n i n ar almayla dier ksm zorla isizlie m a h k m etmesi ve tersine sanayi kapitalistlerini zenginletirme arac haline gelir ve ayn zamanda da yedek sanayi ordusunun ortaya kmasn hzlandrr' (s. 6 3 6 ) . Bu kesimi bitirmek iin, Marx zt teorileri ele almtr. Sanayi evriminin yedi l on yl aras bir sreye yaylmasna ramen demografik tepkilerin daha uzun srmesi nedeniyle, y k s e k cretlerin d o u m oranlarn ve dolaysyla da, e m e k gc arzn artracan belirten cretler ve nfusa ilikin Malthusyen d e m o g r a fik aklamalarla elenmitir. Hlihazrda on beinci ksm, altm-

c kesimde ele alman 'telfi' teorisine ilikin eletirisini bir kez daha yinelemitir. Kesim 4. Farkl Nisp Art Nfus ekilleri. Kapitalist Genel Kanunu Birikimin

Yedek e m e k ordusu farkl ksmlara ayrlabilir. Yzen art nfus, sermaye iin alan ve hlihazrda da sanayi merkezlerinde b u l u n a n isiz iilerden oluur. Bunlarn arasnda gen olmalar nedeniyle istihdam edilenler ve belli bir erikinlie geldikten sonra (pahal e m e k haline geldikten sonra) iten karlanlar ve sal bozulanlar yer almaktadr. Yedek o r d u n u n b u ksm, sermayenin ihtiya duymas halinde en a b u k ulaaca ksmdr. Alternatif olarak, sanayi evrimi b y k ii kitlelerini yedek ordu haline getirir ve daha sonra yeniden istihdam eder. Krsal alanlarda, kapitalist tarmn gelimesi yaygn olarak grlebilir eksik istihdam ( b u n a bal olarak d k cretler) yaratr. Marx'm gizli art nfus olarak adlandrd b u krsal yedek ordu, ehirdeki sanayi iin daima yeni ii t e m m eder. Duraan yedek ordu, nadiren ve dzensiz bir b i i m d e istihd a m edilen ve istihdam edildiklerinde o k dk cret alanlardan oluur. El zanaatlar ve ev sanayine 'kle' k u l l a n m a i m k n n verir. Bunlarn en alt katmannda, u m u t s u z bir b i i m d e sefalet iinde yzen fakr kitleler yer alr. 'Kapitalist birikimin mutlak genel kanunu', 'Toplumsal servet ne kadar b y k olursa.. .yedek sanayi ordusu da o kadar b y k o l u r . . . Y e d e k sanayi ordusu ne kadar y a y g n s a . . . , resm fakirlik de o kadar byktr' (s. 6 4 4 ) . Bu arpc s o n u c u n etkisi, u ifadelerin eklenmesiyle azaltlr: 'Tm dier k a n u n l a r gibi, b i r o k koullarda ilemesi deitirilir, b u n u n analizi b u r a d a bizi ilgilendirmemektedir' (s. 6 4 4 ) . b u l m a amacyla ortaya kan rekabet basks sadece cretlerin dmesine neden olmakla birlikte ayn z a m a n d a da kapitaliste ignn uzatma ve emei younlatrma k o n u s u n d a pa-

1 0 4 KapUafi

Okuma Klavuzu

zarlk gc salar. Marx ayn zamanda bize mekanizasyonun zgrlk ve alma k o n u s u n d a k i ykc etkilerini hatrlatmaktadr. Vard s o n u ise udur: 'sermaye biriktii oranda iinin d u r u m u , ister yksek isterse de d k cret alsn, daha da k tleecektir' (s. 6 4 5 ) . Kesim 5. Sermaye Birikimin Genel Kanunun Gsterilmesi

BOLUM 8 Szde ilkel Birikim

Bu ksmn son kesiminde, balndan da anlalaca gibi, Marx yukarda yaplan alntlar o k sayda verdii rneklerle desteklemektedir.

Ks 2 6 . ilkel Birikimin Srr

Marx kapitalizmi kendi k e n d i n i yenidenreten bir sistem olarak analiz etmitir; bir kez ortaya ktnda kendini giderek artan lekte yenidenretir. lk ne sermayenin nasl ortaya ktn aklamaldr. Sermayeyle ie balanmad srece art deer ortaya kamayacandan, ilkel birikim yenin ilk birikimidir. Kapitalistlerin hnerli bir b i i m d e gerekletirmi olduklar tutumluluklarna (kapitalistlerin atas) ylesine bir deindikten sonra, Marx sorunu ortaya koyar. Para ve emtia sermaye deildir; sermayeye dnebilmesi iin nfusun, bir taraftan, kapitalistlerden ve dier taraftan da, zgr iiler o l m a k zere iki ksma ayrlmas gerekir. 'Bu nedenle sre.. .iiyi sahip olduu retim aralarndan uzaklatrr.. .bir taraftan, toplumsal geimlik ve retim aralarn sermayeye, dier taraftan da, m e v c u t reticileri cretli emee dntrr' (s. 7 1 4 ) . S o r u n u n retim aralarn artrma sorunu olmayp ('birikimi' daima bu anlamda ele art deerden n c e serma-

1 0 6K a p i t a l " 1i Okuua Klavuzu

Antloy B-ewer 103

almak ekici olmutur), sz k o n u s u aralar sermayeye trme sorunu olduuna dikkat ediniz.

dn-

manlar, v.s. istihdam edilme i m k n n n b u l u n m a s slahatn yaratt etkiler iinde yer almaktadr. Bu erken aamada, devlet genellikle kuatmaya kar d i r e n m e k t e ve kurbanlarn gsterdii direnci bastrmaktadr. O n yedinci yzylda bile 'iftlik sahipleri', baarl kyller, 'iftilerden' sayca fazladr. (Marx'n, b u r a d a ve baka yerlerde kapitalist iftilerden yani cretli ii istihdam e d e n l e r d e n sz ettiine dikkat ediniz). O n yedinci yzyldaki devrimlerden sonra, devlet taraf deitirmi ve ortak topraklar kapatmaya ve kylleri b u alanlardan karmaya balamtr. Marx'n zamannda son perde hl da skoya'daki dalk alanlarda yer alan m l k l e rin 'tasfiyesiydir'. O zamanlar ngiltere'de bamsz kyl hatralarda kalan bir unsur deildi. Kapitalist tarm yerlemi ve ehirdeki sanayi iin 'zgr' proletarya yaratlmt.

Kapitalizmin feodalizmden d o m u olmas nedeniyle ilkel birikimin iki yn bulunmaktadr. ilerin h e m zgr bireyler olmalar ve h e m de retim aralarna sahip olmamalar, ncelikle reticilerin serbest braklmalar, serfliin ve gilt dzenlemelerinin yklmas, v.s.'yi ve ikinci olarak da, reticilerin mlkszletirilmesi, retim aralarndan ayrlmalar gerektirir. 'Kapitalistik a 16. yzyla kadar geriye gitmektedir' (s. 7 1 5 ) ve serflik de sz konusu yzylda oktan kalm olduundan, b u alanlar kapitalist gelimenin temel alanlar haline gelmitir. Marx tm dikkatini reticilerinin mlkszletirilmesi zerinde toplamtr. T a m anlamyla kapitalist lke olarak vermi olduu rnek ngiltere'dir.

Ksm 2 7 . Tarmsal Niifsu Toprakla Ola Balarnn Koparlmas

Yaklak olarak 1 4 0 0 yllarnda ngiltere, kendi topraklar olan ve bunlar ileyen zgr kyllerden oluan bir lkeydi. Kasabalarn d u r u m u iyiydi ve cretli e m e k tal b i r role sahipti. Genel yaam standard olduka yksekti (ignn ele alndnda, alma saatlerinin, on d o k u z u n c u yzylda ulalan dzeye ulamasnn yzyllar aldn gstermektedir). lkel birikimin ana noktas, sz k o n u s u kyllerin kovulmas, proleter hale getirilmesidir. J a p o n y a Avrupa'nn dnda yer alan bir lke olmasna ramen nde gelen bir kapitalist g haline geldiinden, r n e k olarak kullanlmas ilgintir. Sre yaklak olarak 1 5 0 0 ' l e r d e balamtr. Tarma elverili alan otlaa d n t r l m ve iftiler topraklarndan uzaklatrlmtr. Flamanlarn yn talebi burada temel hareket ettirici unsurdur. (Bylesi bir an bir lye kadar balamasna vesile olan bir tesadfi ve d u n s u r gibi g r n m e k t e d i r ) . Yardmc u n surlar, kilisenin sahip olduu topraklarn kilisenin elinden kmas ve Gl Savalarnn s o n u n d a paral askerlerin, feodal dan-

Ksm 2 8 . Mlkszletireye Kar Sert nlemler

lkel birikimin ilk aamalarnda, cretli e m e k olarak massedlebilecek olandan o k daha fazla proletarya yaratlmtr. Bu da bahtsz babolar kitlesini beraberinde getirmitir. Aka anlamsz bir sadist davran olarak deerlendirilebilecek h u k u k i davalarn alp kurbanlarn cezalandrlmas yolu seilerek sre tersine d n d r m e y e allmtr. Bununla birlikte, olgunlamam ii snfna kar gelitirilen genel basklama amacna ulamtr. Bir kapitalist sistemde ii snf, 'iktisad ilikilerin zorlamasyla' yerini korur. Aksine, kapitalizmin balarnda ii snf g yoluyla ehliletirilmelidir. cretli e m e k hl kt, cretler y k s e k ve krlar dkt. Birbiri ardna yrrle sokulan kanunlar (balangta pek baarl olduklar sylenemez), cretlerin drlmesini ve sendikalarn yasaklanmasn hedeflemektedir, (ignnn uzatlmasna ilikin dzenleme o n u n c u ksmda ele alnmtr). ngiliz parlamentosu ' 5 0 0 yl b o y u n c a . . .iilere kar oluturulan kapitalist iveren sendikalarnn yannda durmaya devam etti' (s. 7 4 1 ) .

1 0 8 KapitaVi

Okuma Klavuzu

Alloy B r e w e r 1 0 9

Ksm 2 9 . Kapitalist iftinin Douu

Marx'n temel olarak ele ald k o n u kapitalist deil, sermayedir. Bununla birlikle, tarmda ortaya kan sistem toprak sahipleri, kirac iftiler (kapitalist iftiler) ve cretli e m e k olarak snfa ayrlrken, kyllerin mlkszletirilmesiyle toprak toprak, sahiplerine devredilmitir. Bu kirac iftiler nereden gelmitir? Marx, balangta, kirac iftinin on beinci yzylda daha baarl kyl ya da icra m e m u r u olarak ortaya ktn sylemektedir. O n altnc yzylda, fiyatlar ykselmi, dolaysyla da, para cinsinden anlama ya da gelenekler erevesinde cretler ve rantlar reel olarak azalmtr. Bu d n e m , sz k o n u s u yzylda farkl ve nemli bir snf olarak ortaya kan iftiler iin krlarn istisna olarak elde edildii d n e m olmutur.

deerlerinin hacminde bir deiiklik meydana getirmeden yaratlmaldr. Daha n c e d e n tek bir hanehalk ya da yerel topluluk tarafndan yerine getirilen faaliyetler, rnleri piyasada mbadele edilen farkl kapitalist giriimler tarafndan gerekletirilir. Deien, retimin toplumsal ilikileridir. Marx'm da dedii gibi, uygulamada, tarmda ezamanl teknik devrim gereklemitir.

Ksm 3 1 . Sanayi Kapitalistinin Douu

Tarmn aama aama kapitalist tarma dnmesinin ve i pazarn yaratlmasnn yannda k k zanaatkrlar kapitalist olabilir ve olmutur da. Bununla beraber, tarih olarak, i pazarn almas dnya pazarnn almasyla glgelendiinden, sanayideki kapitalist snfn ortaya karken izledii rota bu deildir. Kapitalist retim rayna oturmadan nce, sermaye tefeci sermayesi ve tccar sermayesi eklinde zaten mevcut olmasna ramen ( n c ciltte ele alnacaktr) olgunlua erimemi kapitalistler, feodal tarm iletmeleri ve ehirdeki giltler tarafndan retimin k o n t r o l n d e n uzaklatrlmlardr. Kapitalist retime ilikin snrlamalar ortadan kalktka, belirtilen sermaye ekilleri sanayi sermayesine dnecektir. Sanayi kapitalistinin douu sorunu yerli yerine oturmu gibi grnmekle birlikte Marx imdi de Marksistler arasnda byk bir tartma k o n u s u olan Avrupa dndaki kapitalistin gerekletirmi olduu fethin rolne el atmaktadr. Soru, Avrupa'daki kapitalist gelimenin temel nedeninin krn dsal olmas m yoksa basite herhangi bir yerde olan eyi hzlandran bir unsur m u olduudur. D fetih Marx'm argmanna sonradan giren bir dnce gibi grndnden ve Marx temel olarak ngiltere'de proletaryann yaratlmas zerine vurguda bulunduundan, Marx'm d krlar tal unsur olarak deerlendirmi olduu izlenimi ortaya kmaktadr. Dier taraftan, Marx unlar sylemektedir: 'Bu patoral gelimeler [yamalara, klelik, v.s.l ilkel biri kirilin belli bal admlaryd' (s. 7 5 1 ) . Bu ve benzer alntla. f a

Ksm 3 0 . Tarmsal Devrimin Sanayiye Tepkisi. Pazarn Yaratlmas

Proletaryann yaratlmas kapitalizmin nkouludur, dolaysyla da, Marx'n ilkel birikime ilikin analizi tarm yani kylln dlanmasyla balar. Kapitalist sanayinin kkleri ayn hikyenin bir b l m n oluturur. Kapitalizm ncesi ngiltere'sinde, tarm d retimin b y k bir ksm ehirdeki ev sanayilerinde tarmla birlikte srdrlmtr. Kyllerin tarmdan uzaklatrlmasnn balantl birka etkisi olmutur. Bunlardan birincisi, ehirdeki ev sanayileri, kapitalist sanayiyi besleyecek rnler yaratmada ayn zamanda da daha nceleri yerel olarak ilenip sata hazr hale getirilen tarmsal hammaddeler k o n u sunda yetersiz kalarak bozulmutur. Toprakta tarmsal ii olarak alanlar imdi daha uzun sreli ve daha youn alarak yeni doan ehirli ii snfn b e s l e m e k iin tarmsal art rn retirken, topraklarndan kovulan kyller sanayinin e m e k gc ihtiyacn karlamtr. Prensipte, bir piyasa, daha nce satlan rnleri ve b u n a binaen de rnleri piyasadan alanlar zorlayarak, retilen kullanm

1 1 0 KapitaF

Okumu Klavuzu

Autlouy B r e w e r 1 I I

pitalizmin Avrupa'daki geliiminin dolaysz nedeninin, ' n c Dnyann' fakirlemesi ve s m r l m e s i olduunu ileri s r m e k isteyen Marksistler tarafndan kullanlr. Marx'm tam anlamyla deerlendirilmesi iin Kapital'deki grlerinin ifadelerine

o k u n m a s ve keyfinin karlmas gerekir. Kendi retim aralarna sahip olan tek bir bamsz kiinin (kyller ya da zanaatkarlar) gerekletirmi olduu kk tim tarzyla A Contribution reie baladk. Bu tarz, geleneksel olarak karlalan to the Citique of Political Economy adl kitabnn

(zellikle n c cildin, yirminci ksmna baknz) ve dier yazlarna baklmas gerekmekledir. Marx'n konuya ilikin grlerini ortaya k o y m a k , tabii ki, gerein ne olduunu su yzne karmamaktadr. Marx, on yedinci yzyln s o n u n d a ngiltere'de doan sistemi o k ksa bir b i i m d e tanmlamaktadr: 'kolonileri, ulusal b o r c u , modern vergileme tarzn, k o r u m a c sistemin sistematik olarak kapsanmas. Bu yntemlerin hepsi ..devlet gcne sahiptir. Zor, yeni bir topluma gebe h e r eski t o p l u m u n ebesidir' (s. 751). Marx'm devlet g c n n kullanmna ilikin vurgusunun sadece d fetihler temelinde deil de, h e m isel ve h e m de dsal olduuna gz n n d e b u l u n d u r u n u z . Marx, bu geiken sistemin nasl altna ilikin daha ziyade tesadfi olarak seilen rnekler vermeye devam etmektedir. Mill borcun faizine konan vergiler k k reticileri fakirletirirken ve proletaryann oluuma katkda b u l u n u r k e n , kolonilerin fethinin beraberinde getirdii barbal ve salanan karlar ve k a m u kredisinin finansal kurumlarn geliimini hzlandrdn belgelemekledir. Pamuk sanayi e m e k g c n , fakir ocuklar askere arlmasyla ve Birleik Devletlerin kle plantasyonlarmdaki hammaddelerin alnmasyla salamaktadr. Marx szlerini u ekilde tamamlamaktadr. Sermaye dnyaya, 'tepeden trnaa her gzeneinden kan ve pislik damlayarak gelmektedir' (s. 7 6 0 ) .

tarzlarn (ilkel k o m n a l , eski, feodal, kapitalist; rnein, Marx'm nszne baknz) sralamas iinde yer a l m a m a k t a d r ve herhangi bir snf kartl ya da s m r s n e k o n u olmamaktadr. 'Bu retim tarz, sadece, dar ve aa b e yukar ilkel snrlar iindeki retim sistemiyle badaabilir' (s. 7 6 2 ) . 'Gelimenin belli bir aamasnda, z l m e s i n e n e d e n olacak madd unsurlar da ortaya karr' (s. 7 6 2 ) . Tekil reticiler m l k szletirilir ve mlksz proletarya haline getirilir. Daha sonra, kapitalistler aras rekabet zayf olan mtlkszletirir ve retimim daha b y k birimlerde younlamasna neden olur. 'Byk sermaye sahipleri saysnn srekli olarak azalmas.. .mutsuzluu, basky, klelii, bozulmay, s m r y artrr; a n c a k , bizatihi kapitalist retim srecinin ilemesiyle saylar giderek artan, disiplinli, birlemi ii snf da geliir... Kapitalist mlkiyetin lm an almaktadr. Mlkszletirilenler, (s. 7 6 3 ) . mlkszletirilir'

Ksm 3 3 . Modern Smrgecilik Teorisi

Marx birinci cildi, Mr. Peel'in hikyesi temelinde koloniletirm e tartmasn alayc bir notla sonlandrmaktadr. Burada kolonilelirme, b o alanlarn igal edilmesi ya da yerli halkn topraklarndan atlmas anlamna gelmektedir ve yerli nfusun s m rlmesi d e m e k deildir. Mr. Peel, retim aralarn y a n m a alarak bir kapitalistin sahip olduu her eyle birlikte ii b u l m a k iin Avustralya'ya gider. G r m e z d e n geldii tek ey, iilerinin retim aralarndan ayrlp cretli iiler olarak varlklarn srdrmelerine Kapital'de ihtiyac olduudur; bir baka deyile, Marx'm batan sona zerinde durduu hususu gz ard e t m e -

Ksm 3 2 . Kapitalist Birikimin Tarih Eilimi

Marx bu ksmda s u n u m u n u ortaya k o y m a k t a d r (otuz n c ksmda daha ziyade ekte yer almaktadr). Epeyce alntnn yapld b u birka sayfada kapitalizmin gemii ve geleceine ilikin yn verici grn bir araya getirmektedir. Bunlarn

] 12 Kapital'

Okuma Klavuzu

sidir. Sahibi olmayan toprak b u l d u u n d a , tm iileri, i n g i l i z retim tarzndan baka her eyi Swan Nehrine kadar yannda getiren' talihsiz Mr. Peel'i terk etmitir!' (s. 7 6 6 ) .

CLT 2 Sermayenin Dolam Sreci

Blm 1 Sermayenin Bakalam ve Devreleri

Kapital'in

birinci cildi art deerin kaynan ele almaktadr. gsterdikten

Marx art deerin kaynann retim olduunu

sonra, mbadeleyi daha sonraya brakmaktadr. Emtiann deerlerinden mbadele edildii varsaymm srdrerek, ikinci ciltte yeniden mbadele konusuna geri dnmektedir. Rekabetin, piyasa fiyatlarnn, kredinin, faizin ve rantn ele alnmasn nc cilde brakmtr, dolaysyla da, analistler hl da soyut dzeydedir. Kapital'in ikinci ve nc ciltleri Marx ldnde bitmemiti ve bir yn karmakark msveddeleri Engels tarafndan bir araya getirildi. Sonu olarak, birinci ciltte yer alan birok tekrarn yan sra uyumsuzluklar ve tamamlanma argmanlar bulunmaktadr kinci cildin birinci ksmnda temel fikir yer almaktadr. Birincisi, tekil sermayenin yenidenretimi, retim ve mbadele 'alanlar' arasnda tekrarlanan deiimden olumaktadr. retim aralar ve emek gc satn alnm (mbadele alannda), emtia

1 1 6 KapitaVi

Okuma Klavuzu

Atloy Brewe- 1 1 7

retilmi (retim alannda) ve srecin bir kez daha balamasn salayabilecek bir b i i m d e para karlnda satlmtr ( m b a dele alannda). kinci olarak, farkl tekil sermaye 'devreleri' birbirlerine karmtr. Bir kapitalist tarafndan satn alman retim aralar, bir baka kapitalist tarafndan retilen r n d r . ilerin cretleri bir kapitalist tarafndan denir ve sz k o n u s u cretler bir baka kapitalistin r n n satm almak iin harcanr. n c s , farkl sermayelerin karlkl bamllklar nedeniyle sistem 'krize' aktr. Bu tam anlamyla teorik bir husus deildir; Marx, Kapitali yazd sralarda her yedi il on ylda bir evrimsel krizler ba gstermitir. Talepte bir aksama grlrse, kapitalistler rnlerini satamayacaklar ve retim aralar almlarm kesecekler ve de iilere yol vereceklerdir. Talep daha da azalacak ve sorun daha da younlaacaktr. Marx evrimsel srecin deiik ynlerine zellikle de krizlere ilikin o k eyler sylemi olmakla birlikte eksiksiz, sistematik bir evrim teorisi oluturamamtr.

T m devre ya da dairesel hareket,

bir sreten bakaca bir ey

olamayan sermayeyi tanmlamaktadr. T e k bana ele alndnda, sreci oluturan ksmlarn hibiri zde kapitalist bir nitelik tamamaktadr. retim, kapitalist olsun ya da olmasn, herhangi bir toplumda gerekletirilir ve m b a d e l e l e r meta reten herhangi bir sistemde yaplr. Kesim 1. tik Aama. M-C

M-C kendi iinde emtia almdr. Bununla birlikte, kapitalist emtiay rasgele almaz. E m e k gc ve retim aralar satm alr (uygun oranlarda); b u satn alm m b a d e l e n i n , sermaye devresinin bir aamas olarak tanmlanmasdr ve para, para sermaye olarak harcanr. Bu nedenle, Marx devreyi u ekilde yeniden yazmtr: / M-C
N L

. . . P . . . C'-M' MP oluturur.

L e m e k g c n ve MP retim aralarn gstermektedir. kisi bir arada retken sermayeyi E m e k gc satm alm, M-L, retim aralar sahibi ve zgr iiler arasndaki belli bir snf ilikisini tanmlamaktadr. Bu iliki, tpk klelik kurumlarnn mevcut olduu bir t o p l u m d a k le satm alnmas gibi, parann sermayeye d n m e s i n i m m k n klmaktadr. Para z itibaryla sermaye deildir; sadece belli bir toplumsal erevede sermaye halini alr ve sermaye devresinde sadece bir'famadr. Kesim 2. ikinci Aama. retken Sermayenin levi

Ksm 1. P a r a Sermaye Devresi

Sermaye kavram ilk kez M - C - M ' forml erevesinde ele alnmtr (birinci cilt, ikinci ksmda). Kapitalist daha fazla parayla (M') yeniden satlan emtiay ( C ) almaya ynelerek para der (M). Marx art deerin retimde yaratldn iddia etmi, dolaysyla da, forml u ekilde yeniden yazmtr: M-C...P...C-M' C...P...C', bir emtia setini (C), daha b y k deere ( C ) sahip

retimle ilgili olarak, birinci ciltte sylenmi olan eylerden sylenecek bakaca pek bir ey kalmamtr. Art deer retmek iin, kapitalistler, tabii ki, iileri emtia retiminde altrrlar Kapitalist retimin gelimesi emtia retimini evrensel hale getirir. iler cretlerini emtia almna harcamaldr. Kapitalistle-

emtia setine dntrmektedir. P'nin n n d e ve arkasnda yer alan noktalar, mbadele ilemleri srasnda duraksamann olduunu gstermektedir. M - C ve C ' - M ' mbadeleleri, deerin deerle mcadele edilmesidir.

1 1 8K a p i t a l " 1i Okuua Klavuzu

Antloy B-ewer 103

rin s o n u itibaryla satmak amacyla satn almalar gerekli olan retim aralarn emtia gibi yeterli miktarda retilmelidir. Bununla birlikte, retim aralar kapitalist olmayan (meta) reticilerden satn alnabilir. 'Bu rnein kapitalist dnya ticaretinin ilk nce inliler, Hintliler, Araplar v.s. zerine olan etkisiydi. Ancak, ikincisi ise kapitalist retimin kkleri ister reticilerin tek balarna altklar, isterse de yalnzca fazla r n n satna dayanan tm meta retim ekillerini yok eder' (s. 3 4 ) . Kesim 3. nc Aama. C'-M'

Ulam zel bir d u r u m d u r . Salad yararl etki bir eyin yerini deitirmesidir ve bu etki, sat yaplmadan n c e saklanabilir bir ey deildir. Ulamda, meta sermayenin beklemesi sz k o n u s u deildir. Bununla birlikte, ulamn yararl etkisi meta olarak dnlebilir; bireysel olarak (rnein deniz yolculuu) ya da retken bir b i i m d e (retim aralar nakledildiinde) tketilebilir. Ulamda harcanan e m e k , deer yaratr. Para sermaye ve meta sermaye, 'iletmenin belli dallarnn aralar' olarak ayr ayr varolabilmesine ramen sanayi sermayesinin e m r i n e de sunulabilir. Konuya ilikin detayl bir ele al, n c cildin d r d n c k s m n d a ortaya konacaktr. Bankalar, tccarlar v.b. sanayi sermayesinin belli ilevlerini stlenebilmesire ve art deerden pay almasna ramen art deerin kayna retimdir. Son olarak, Marx sermayenin yenidenretiminin, M-C...P... C'-M-C... devrenin, P . . . C'-M' v.b. b i i m i n d e srekli olarak tek-

Art deerin cisimlenmi olduu bitmi meta, meta sermaye olarak adlandrlr. Bunlar satlmaldr. Para sermaye ilk n c e retken sermayeye daha sonra da meta sermayeye ve imdi de, son olarak (artarak) para sermayeye d n m t r ; bunlar, bu cildin bu ksmnn balyla da ifade edilen 'bakalamlardr'. Bunlarn her biri oynadklar rol nedeniyle btnyle sermaye olarak nitelendirilir. Meta sermayenin satnda kendisi basite emtiann deerlerinden satdr. Kesim 4. Tm Devre (gerekleme) hibir ey b u n u sermaye olarak tanmlayamaz; satn bizatihi

rarlanmasn ierdiini belirtmitir. Devre herhangi bir yerden deil ama her defasnda P ile (bir sonraki k s m n k o n u s u ) ya da C ile ( n c k s m ) balayabilir.

Ksm 2 . retken Sermaye Devresi

P'den baladnda devre P . . . C'-M'-C... P olarak gelime gstermektedir. Bu adan, dolam, srekli olarak yenilenen retim srecinin periyodik (gerekli) bir duraksamas olarak ortaya kar. Kesim 1. Basit Yenidenretim

'Sermaye.. bir btn olarak srecin b i r o k safhasn ya da aamasn ekillendiren.. .bir dizi birbirine bal, bamsz d n mlerden geen bir deer olarak ortaya kar' (s. 4 7 - 4 8 ) . Bu aamalardan geen sermaye, sermayenin temel ekli olan sermayesi olarak adlandrlr. sanayi

Birok neden devreyi duraksatabilir. Duraksatrsa, kullanlmayan para sermaye iddihar eklinde kalr, kullanlmayan retken sermaye atl retim aralar ve isizler haline gelir ya da satlmayan emtia piyasay tkar. Olaanst bir duraksamann olmad, her eyin mecrasnda akt durumda, sre zaman alr. Sermayenin devir sresi daha sonra ayrntlaryla ele alnacaktr.

Basit yenidenretim, tm art deerin kapitalist tarafndan bireysel tketim olarak harcanmas d u r u m u d u r (suni), dolaysyla da, lek deimemektedir (tm koullarn deimedii varsaylmaktadr). Yenidenretimi ne zaman ele alrsa alsn, Marx'n stardart prosedr basit yenidenretimle ie balanmas ve daha sonra da birikimin ele alnmasdr. Mbadele imdi basit meta retiminde olduu gibi (birinci

1 2 0 Kapital"1! Okuma Klavuzu

Atlony B r e w e r 1 2 1

cilt, n c ksm), C - M - C eklinde ortaya kmaktadr. Basit meta reticisi gibi kapitalistin amac da yalnzca retimi yeniden oluturmak art zel tketimde b u l u n m a k gibi grnmektedir. Marx kapitalistlerin tketiminin art deerden yapldn ve dolaysyla da, tketimim kendi emeiyle yaratt deer zerinden yapan k k meta reticisinin tketiminden farkl olduunu vurgulamaktadr. retken sermaye devresinde, para sermaye sadece geici bir rol oynar. Bu, kapitalist retimin bir s o n u c u d u r (bir n c e k i ksmda olduu gibi) ve yeniden r e t k e n sermayeye ve kapitalistin tketimine ynelik emtiaya dntrlr. Mallar bir kez satldnda, bireysel kapitalist geleceiyle ilgili bir endieye kaplmaz. Emtiann genel dolam bozulursa, bireysel kapitalist rnlerini, sz k o n u s u rnler toptanclarn ve tccarlarn ellerinde biriktiinden, bir sre daha satmaya devam etmekle birlikte retim eninde s o n u n d a duraksayacaktr. Kesim 2. Geniletilmi lekte Birikim ve Yenidenretim

dan bir tanesi retim ve m b a d e l e n i n n o r m a l 'ritmi' ve bir tanesi iddihar edilen parann birikimi olan b u ritimdeki potansiyel duraksamalardr. Daha sonraki bir aamada Marx, bankalarn kullanlmayan paray nasl aktif para sermaye olarak harekete geirebileceini ele almaktadr. Kesim 4. Rezerv Fon Emtia sat herhangi bir nedenle gecikirse, potansiyel para sermaye (sermaye olarak kullanlmay bekleyen iddihar edilen para) rezerv fon olarak kullanlabilir ve retimin srmesini salayabilir. Bu ksmn s o n u n d a Marx, bir d n e m d e n dierine retimin yenidenretimi ya da yeniden Lemellendirilmesi olan retken sermaye devresinin klsik politik iktisadn zerinde odakland nokta olduuna iaret etmektedir. Marx'm M . . . M ' b i i m i n d e k i devreden ie balamas, sz k o n u s u devrenin art deer retim srecini daha ak bir b i i m d e ortaya koymas nedeniyledir.

Art deer normal olarak tmyle bireysel tketim iin harcanmaz; bir ksm biriktirilir. M i n i m u m yeni yatrm lei sz konusu olduundan (farkl sanayi dallarnda deien), art deer, yeterince b y k bir toplam biriktirilinceye kadar, 'potansiyel' para sermaye olarak iddihar edilmelidir. Birikim P...P' formlyle gsterilebilir; retken sermaye, P, art deerin birikmesine n e d e n olur, dolaysyla da, bir sonraki evrim P' ile gsterilen daha b y k bir lekle balayacaktr. M...M', P...P', tek bir retim evrimini, art deerin hasl olmas, birikimi gsterir. Birikmesi

Ksm 3 . Meta Sermaye Devresi

Sermayenin dairesel hareketi, bir evrimin rnyle balayp, bir sonraki evrimin rnyle biten C' ile balayarak da analiz edilebilir. T m toplumsal sermaye cinsinden ele alndnda, rn farkl kullanmlar arasnda datlabilir ve bir sonraki evrimde bir kez daha yenidenretilebilir. Bu, Q u e s n a y ve fizyokratlarn bak asdr. Yenidenretim m m k n olabilecekse, meta sermaye, C\ uygun bir madd ekilde olmaldr (retim aralar, bireysel tketim e ynelik kalemler, v.s.). retimin farkl dallar arasndaki gerekli orant ilikileri b u cildin n c ksmnda incelenecektir.

Kesim 3. Parann

Daha n c e de belirtilmi olduu gibi, art deer, ilve r e t k e n sermayeye dntrlmeden n c e para eklinde biriktirilmelidir. kinci cildin t m n d e Marx'n zerinde durduu noktalar-

Ksm 4 . Devrenin Forml

lk ksmda ele alman forml, ayn sreci farkl alardan tanmlamaktadr. leyen bir e k o n o m i d e , b u formllerin her bi-

1 2 2 Kapitan

Okuma Klavuzu

Antloy B-ewer i 2 3

rinin olmas gerekir ve farkl sermayeler her bir safhadan srasyla geer. Herhangi bir z a m a n d a elde para miktar ve bitmi mallar bulunmaktadr, retim sreleri devam etmektedir. Her sermaye arz edenler ve mteriler olarak dierine baldr. 'Sanayi sermayesi srekli olarak yrngesi b o y u n c a ilerlemeye devam etmektedir, dolaysyla da, eanl olarak kendisine ilikin her aamada ve b u aamalara tekabl eden eitli ilevsel ekillerde yer alr' (s. 1 0 2 ) . T o p l a m toplumsal sermayenin b y k l tm retim leini belirler. Herhangi bir zamanda, toplam sermayenin h a c m i birikimin nceki aamalarnn s o n u c u d u r ; birikimle birlikte b yr. Srecin ilevsel ihtiyalar, toplam sermayenin iddihar edilen para, retken sermaye ve meta sermaye arasndaki dalmn belirler. Srecin herhangi bir ksmnn duraksamas, yerince ciddiyse, btnl sekteye uratp, krize n e d e n olabilir. Normal olarak, devrenin dolam aamalarnda alman ve satlan emtia kapitalist sistemde ya kapitalistler arasnda ya da kapitalistler ve iiler arasnda m b a d e l e edilir. Bu her zaman byle deildir. Bir meta bir kez piyasaya geldiinde kaynann ne olduu nemli deildir ve kapitalist olmayan reticilerin r n olabilir. Bununla birlikte, kapitalizm dier retim tarzlarn rtme ve tm reticileri cretli haline d n t r m e eilimine girer. Bu sre iinde, kapitalist olmayan retim tarzlarnn rnleri normal olarak sanayi kapitalistleri ve dier retim tarzlar arasnda arac olarak ilev gren (dier ilevlerinin arasnda) tccarlarn eline geer (baknz n c cilt, yirminci ksm). Bu ksm, emtia talebine ilikin yetersiz bir tartmayla sonlanmaktadr. Sahip olduu rol erevesinde kapitalist, satn aldndan (talep ettiinden) daha fazla deere sahip mal arz eder. rnn deeri c+v+s olsun. Kapitalist c deerinde retim aralar satn alr, iilerin harcad v kadar cret der. Talep c+v, arz ise c+v+s'dir; aradaki fark, tabii ki, art deerdir. Basit yenidenretimde, kapitalist art deeri, s, bireysel tke-

tim iin harcar, dolaysyla da, toplam harcamas art istihdam ettii iilerin tketimi, s a t m a k zorunda olduu miktara tekabl eder. Bu tm kapitalistler iin byleyse, toplam talep toplan arza eit olacaktr. Bununla birlikte, uygulamada kapitalistler biriktirir. Kapitalistler art deerlerini, k s m e n bireysel tketimleri, k s m e n de ilve retim aralar ve e m e k gc satn alm iin h e m e n harcarlarsa, ilve e m e k gc alm nedeniyle ortaya kan b u ekstra emein cretlerini harcamas retilen rnlere ynelik talebe dneceinden, toplam arz yine toplama talebe eit olmaldr. Belli emtiaya ynelik talep, basit yenidenretimde belli emtiaya olan talepten farkldr; daha fazla retim aracna, geimlik mallara ve biraz da lks mallara ihtiya duyulur. ktnn dzenlenmesi farkl olmaldr. Yatrm projelerinin srdrlmesi iin yeterli miktar bir araya getirilirken, art deer para olarak iddihar edilirse, talep yetersizlii ortaya kacak ve yeniden retimi tehdit edecektir. Marx bu k o n u d a daha ileri g i t m e m e k l e birlikte (daha sonra tekrar ele alnacaktr), daha n c e biriktirilen iddihardan yaplan h a r c a m a b u g n k iddihara eitse, y e n i d e n r e t i m srebilecei aktr (bu (ikinci) cildin, on yedinci, yirminci ve yirmi birinci ksmlarna baknz).

Kn 5 . Dolam Sresi
Dolam sresinin ele alnd b u ksm bir lye kadar ayn bal tayan yirminci ksmla rtmektedir. Bu ksmlar, farkl msveddelerden alnmtr. T a m bir evrimin ya da sermayenin devir sresi, retim sresi art dolam sresinden olumaktadr. Art deer sadece e m e in fiil olarak e m e k sreci iindeki faaliyeti erevesinde yaratlr. retim sresi art deerin yaratlmasna ilikin sreden, h e m retimde meydana gelen duraksamalar (rnein gece) ve h e m de, rnein, arap yllanrken ya da rn b y r k e n teknik ola-

1 2 4 Kapital'i

Okuma Klavuzu

Anthony B r e w e r 1 2 5

rak gerekli faslalar (baz durumlarda) nedeniyle daha uzundur. Dayankl retim aralar deerlerini daha da yava bir srede dndrebilirler. Bu gerek bir sonraki ksmda tam anlamyla ele alnacaktr. Sermayenin para sermaye ya da meta sermaye olarak baland dolam sresi evrimin uzunluunu daha da artrr. Dolam zaman normal sresinin zerine karlrsa, kullanm deerleri zamanla ktleebilip deer kaybn beraberinde getirir. Bu arada dolam maliyetleri de sz konusudur (bir sonraki ksma baknz). evrimin bu aamalarnda deer ve art deer yaratlmaz. Sermaye, art deer yaratmad dolamda kald srenin b yk bir ksmnda hareketsiz olarak durursa, veri bir zamanda veri bir sermaye daha az art deer retecektir. Krn yllk (ya da her neyse) yzde olarak hesaplanmasyla baka noktalara getirilen politik iktisat dncesi, yalnzca belli bir sre iinde kr (art deer) elde edilebilecei dncesine dnmtr. Marx'n daha sonra da ortaya koyaca gibi (nc cilt, ikinci ksm), ekonomideki sektrler arasnda kr oranlarnn eitlenmesi bu inanc glendirmektedir.

Kesim 1. Gerek Dolam

Maliyetleri

Al ve sat iin zaman ve e m e k gereklidir. Bu faaliyetler kapitalistin bizatihi kendisi ya da cretleri hibir deer retmeden deiken emein bir ksmn masseden istihdam edilen iiler ya da tccarlar tarafndan gerekletirilir. Benzer ekilde, muhasebecilik de gerekli olan bir husustur. Toplumsal sermayenin bir ksm paraya, retimi iin emein gerekli olduu altn miktarna balanr. Bunlar, kapitalist retim iin 'faux frais' (toplumsal maliyet) olarak ifade edilir. Kesim 2. Depolama Maliyeti Dorudan

Bir emtia ktlesi 'arz oluturmak' zere, bir baka deyile, gerektiinde satm alnmak zere piyasada b u l u n u r . e m e k (beki, v.s.) ve depo, v.s. biiminde depolama maliyeti ortaya kar. Herhangi bir toplumda, retim aralar stoku ve tk e t i m mallar alkonur; kapitalist meta retim sisteminde bunlar meta arzn oluturur. Kapitalizmin gelimesi, satma amacyla retilmeyen ve bu nedenle de emtia olmayan stoklarn emtia stoklarna dntrerek emtia arzn artrr. Ayn zamanda, stoklar, ulam ve iletimdeki gelimelerle (orantl olarak) azalt-

Ksm 6 . Dolam Maliyeti

Emtia ticaretinde katlanlan maliyetler sz konusudur. deeri Marx'n inanc, dolamda harcanan emein kullanm

labilir, dolaysyla da, arz edilecek olanlar bir dzen ve belli sklkla gerekletirilme zelliine kavuur. Kesim 3. Ulam Maliyetleri Basite al ve sattan farkl olarak ulam, kullanm deerlerinin dntrlmesi olarak ele alndndan deer yaratr. UlaMarx'tan m sanayindeki ilerleme gerekli e m e k miktarm ve dolaysyla da, dier herhangi bir sanayide ortaya kan gelimelerin sz konusu sanayide retilen rnn deerini azaltmas gibi, ulamla yaratlan katma deeri azaltr.

retmek iin gerekli olmad ve dolaysyla da, deer yaratmaddr. Al ve satta katlanlan maliyetler, art deer retebilecek sermayeden yaplan indirimlerdir. Bu inan, tesadfi olarak, tali derecede nemlidir. uzaklatmz ve dolamda harcanan emei deer reten unsur olarak ela aldmz dnn. ilerin ihtiya duyduu emtiann yksek deere sahip olduu kabul edildiinden, buraya kadar tanmlanan emtia deeri ve e m e k gcnn deeri ykselecektir. T m masraflardan sonra kapitalist snfn kullanabilecei gerek art deer, farkl hesaplama deeri tarafndan deitirilemez.

BOLUM 2 Sermayenin Devri

Kapitalist art deer retimi dairesel bir sretir; para, emek gc ve retim aralar almna yatrlr, para kazanmak amacyla emtia retilir ve satlr, kazanlan para srecin devam etmesi iin yeniden yatrlr. Art deer oran, tek bir evrimde retilen art deerin yatrlan deiken sermayeye orandr. Marx burada bir evrimde ya da sermaye devrinde geen sreyi ele almaktadr. evrim hzl bir biimde tamamlanyorsa, veri deiken sermaye, herhangi bir veri srede daha uzun sren bir evrime gre daha ok retim evriminin olmas imknn salayarak daha fazla art deer yaratr. Daha fazla sermaye yatrm gerektiren ve deeri daha yava azalan dayankl retim aralar (sabit sermaye) ve ayn zamanda da uzun retim srecindeki aamalarda yatrlabilecek sermaye ihtimli sz olduunda konu daha karmak hale gelir.

Ksm 7 . Devir Sresi ve Says

Devir sresi, sermayenin tek tam bir devrenin ya da dairesel

1 2 8 K a p l a n Okuma Klavuzu

Atloy B r e w e r 1 2 9

hareketin getii sredir; M...M',

P...P

ya da C . . . C . T gibi bir

Kesim 2. Sabit Sermayenin Bileenleri, Yenilenmesi, ve Birikimi

Onarm

dnemde (bir yl diyelim) gerekleen devir says T/t'dir. t, devir sresidir. Devir sresi ay ise rnein yllk drt (12/3) devir gereklemi demektir.

Onarm ve yenileme, Marx'm kimi ayrmlara giderek ele ald (daha ziyade keyf olarak), sabit sermayenin dolam sresinin hesaplanmasnda kimi karklklar beraberinde getirir. En basit durumda, bir sabit sermaye kalemi, sabit sermayeyi oluturan deiik paralarndan farkl olarak belli bir sre sonra yenilenir. Bir donanmn bir parasnn yaam sresi, anma ve ypranma, srenin gemesi nedeniyle ortaya kan bozulma ve daha yeni ve iyi donanm trleri arasndaki rekabetten doan ahlk anma' tarafndan belirlenir. Kimi durumlarda, bileenler periyodik olarak yenilenir ve bu kademeli olarak uzantlarla bir araya getirilir (ancak, ayrt edilmelidir). Kademeli yenilemeler ve uzantlar, yenilemeye ayrlan birikmi parasal rezerv fonlar finanse edilebilir. Aksine bakm, retim evriminin her birinde gerekli bir harcamadr ve dier tm fiil maliyetler gibi dolaan sermaye olarak ele alnmaldr. Marx felketlere kar yaplan sigortay art deerden zerinden gerekletirilen bir indirim olarak ele alr; Kapitalistin bir ekilde demesi gerektiinden, felketlerin ve onarmn nasl birbirinden ayrlaca belirsizdir. Kapitalist sabit sermayenin bir ksmnda yaam sresi iinde bir yenileme yapabilmek iin para iddiharm biriktirmelidir. Srekli olarak 'itfa sermayesi' oluturulur, yenileme maliyetleri denirken bir kerede dolama sokulur. Mevcut parann bir ksm srekli olarak biriktirilir ve tekil kapitalistler tarafndan harcanr. Daha geni erevede, farkl kapitalistlerin amortisman fonlar arasnda yeniden bltrlr. Daha sonra ele alnacak olan kredi sisteminde, bylesi geici atl fonlar aktif sermaye olarak harekete geirilir.

Ksm 8 . Sabit ve Dolaan Sermaye

Kesim 1. ekil Farkllklar Emein kulland aralar (aletler, makineler) tek bir retim srecinde tketilmeyip, uzun bir sre kullanlr. Deerleri normal yaam sreleri iinde rne aama aama aktarlr. yankl) iirctim aralarnda cisimlemi sermayeye Marx (daadsabit sermaye

n vermektedir. Deimeyen sermayenin geri kalan ksm (malzemeler, yakt, v.s.) ve deiken sermaye (emek gc) tek bir retim srecinde kullanlr ve buna dolaan sermaye ad verilir. Sabit sermaye, sahip olduu deerinin rne bir kerede aktarlmamas gereiyle tanmlanr. Gbre verimlilik, ie koulan hayvanlar v.s. zerinde uzun soluklu bir etkisi olduundan sabit sermayedir. Fizik sabitlik gibi dier veheler sabit sermaye olarak nitelendirilse de, bu her zaman iin geerli bir durum deildir. Bir gemi sabit sermaye ise de, sabit deildir. Sadece retken sermaye herhangi bir deer transfer edebileceinden ya da retebileceinden, sz konusu sermaye sabit ve dolaan sermaye olarak ikiye ayrlabilir. Satlmay bekleyen bir rn olarak makine meta sermayedir ve kullanma sokulmadan ne sabit ve ne de dolaan sermayeye dhil edilebilir. Sabit sermayenin devir sresi, birka dolaan sermaye devir sresi kadar devam eder. Deerinin bir ksm rne dolaan sermayenin her bir evriminde dhil olmakla birlikte sadece yaam sresinin sonuna geldiinde deitirilir.

Ksm 9 . Yatrlan Sermayenin Derneik Devri. Devir evrimleri

' Sabit ve dolaan sermaye farkl devir srelerine sahiptir. Her-

1 3 0 Ku/ilnn Okuma Klavuzu

Atloy B r e w e r 1 3 1

hangi bir sermayenin derneik devri, sz konusu sermayeyi oluturan paralarn ortalama devir sresidir. Yllk ortalama devir sresi, yllk devreden sermayenin yatrlan sermaye blnmesiyle hesaplanr. Vereceimiz bir rnek bu ilkeyi daha ak hale getirecektir. Bir kapitalistin 10 yllk yaam sresine sahip sabit sermaye almak iin 1 0 , 0 0 0 ve ylda yirmi bir kere devreden dolaan sermayeye de 1 0 0 0 yatrmtr. Yatrlan sermaye ll.OOOC'tur. Bir ylda devreden sermaye, sabit sermayenin onda biri ( 1 , 0 0 0 ) art dolaan sermayenin yirmi bir kat ( 2 1 , 0 0 0 ) toplam 2 2 , 0 0 0 ' t u r . Ortalama devir says 2 2 , 0 0 0 - 1 1 , 0 0 0 ya da 2'dir. Bu sanki l l , 0 0 0 ' l u k sermayenin alt aylk devir sresiyle ylda iki kez devretmi gibidir.

lan roln sonucu olmaktan ziyade belli eylerin ayrlmaz paras olduu vurgusunu yapmtr. Marx sklkla Smith'in retim aralarnn roln ele aln eletirmitir.

Ksm 1 1 . ahit ve Dolaan Sermaye Teorileri. Ricardo

Ricardo retim aralarn sabit sermaye ve cret demelerini de dolaan sermaye olarak tanmlamtr. Bu nedenle, Ricardo, sabit sermayeyi deimeyen sermayeyle, dolaan sermayeyi deiken sermayeyle birbirine kartrm ve yalnz devir sresi sorunu olarak retim aralar ve emek gc arasnda kritik bir ayrma gitmitir. Ricardo kendisine ait emek deer teorisiyle doru yoldaym gibi grndnden, Marx bu konuda hayl krklna uramtr. Deiken sermayenin dolaan sermayeyle kartrlmas Ricardo'yu tm sermaye yatrmlarn madd mallar satn alm olarak dnmeye gtrmtr; sabit sermaye retim aralarndan ve dolaan sermaye de geimlik aralardan (iilerin) olumaktadr. Bu da, krn madd mallar stokundan hsl olduu biimindeki feti nitelie sahip kavramlamaya gtrmektedir. Buna karn Marx, krn kaynann kapitalist ve ii arasndaki toplumsal iliki olduu konusunda srar etmektedir.

Ksm 1 0 . ahit ve Dolaan Sermaye Teorileri. Fizyokratlar ve Adam Smitl

Marx'm ele ald erevede sadece retim ve retimde de sadece deien sermaye art deer retir. Deimeyen sermaye ve deiken sermaye arasndaki farkllk nemlidir. Deimeyen sermaye ve deiken sermaye arasndaki fark, devir sresiyle ilgili olduka farkl bir rol oynar. Marx kendinden ncekileri bu farkllklar yanl ele almalar nedeniyle eletirmitir. Fizyokratlarn ekonominin tek retken sektrnn tarm olduunu dndkleri ve bu nedenle sabit ve dolaan sermaye ayrmn doru yaptklarndan, bir fizyokrat olan Quesnay de (Marx ou kez vmtr) sadece tarmsal sermayeyi ele almaktadr. Smith bu dnceyi tm sektrleri de kapsayacak bir biimde genilettiinden nemli bir katkda bulunmasna ramen (Marx'a gre) ii iinden klmaz hale getirmitir. Smith retimdeki dolaan sermayeyi dolamdaki sermayeyle (para sermaye, meta sermaye) ve art deer retimini, art rnn satlarak gereklemesiyle birbirine kartrmtr. Smith ayn zamanda da sabit ya da dolaan sermaye zelliinin retim srecinde oynadk-

Ksm 1 2 . alma Dnemi

Biri (pamuk eirmesi) her gn ya da her hafta yaplan kt ve dieri de (lokomotif iler) yz gn gibi uzun bir sre yani alma dnemi gerektiren bir dizi aktif faaliyetten sonra niha mal reten iki retim daln karlatrn. Her ikisinde de gnlk ayn dolam sermaye harcamas (cretler, malzemeler) yaplsa da, ilk retim dal yapm olduu yatrm hzl bir biimde telfi edecek, ancak ikinci retim dalnda cretler ve dier maliyetler uzun bir sre karlanmas gerektiinden, bu retim dalnda daha fazla sermaye gerekecektir. Sabit sermaye birka i dnemi

1 3 2 Kupilufi

Okuma Klavuzu

Atloy B r e w e r 1 3 3

sreceinden, i d n e m i n i n uzunluu sadece gerekli dolaan sermayeyi belirler. Marx'n terminolojisi biraz karktr. Marx, ayn sermaye yatrm akm (gnlk, haftalk) anlamnda ayn sermayeyi 'kullanan' iki retim dalndan sz eder. Ayn zamanda da iki retim dalnda 'eit b y k l k t e s e r m a y e n i n . . .yatrldn' ancak 'sermaye harcamalarnn b y k l n n ' farkl olduunu sermayeden sz ettiini sylemek bazen zordur. Faaliyet lei veri olduunda (gnlk harcama akm), gerekli olan sermaye dolaysz bir b i i m d e i d n e m i n i n uzunluuyla orantldr. Olumas zaman isteyen projeler tekil kapitalistin g c n n tesindedir ve devlet ya da mteahhitliini stlenen ve periyodik d e m e n i n yapld tekil kapitalist tarafndan gerekletirilir. Sermayenin b y k birimlerde younlamas b u dzenlemelerin yaplmas gereini azaltr. Kapitalizmin gelimesi ayn zamanda retimi hzlandrarak i d n e m i n i ksaltma eilimine girer ancak ortalama devir d n e m i n i uzatma eilimine giren sabit sermaye daha nemli hale gelir. syler. Marx'n ne zaman yatrlan a k m d a n ve ne zaman gerekli toplam

Ulam zaman, mallarn mteriye g n d e r i l m e k zere yklenmesi ve parann gndericiye havale edilmesi iin gerekli olan sre nemli bir unsur olmakla birlikte ulamda m e y d a n a gelen gelimelerle ksalr. Byk hacimli mal teslim edildiinde ykleme, retim sresinin uzatlmasnn edeeri olan bir zaman dnemi iinde bir araya getirilmelidir. Para sermayenin yeniden r e t k e n sermayeye d n t r l m e sinde de gecikmeler sz k o n u s u d u r . Sermayenin r e t k e n olmayan bir biimde balanmas ve devir zamannn uzatlmas nedeniyle sadece belli aralklarla retim m m k n ya da belirsiz olduunda, para rezervleri ve mal stoklan bulundurulmaldr.

Ksm 1 5 . Devir Sresinin Yatrlan Sermaye zerindeki Etkisi

Sermaye devresi, retim d n e m i ve dolam d n e m i n d e n oluur. Normal olarak, retim aralksz srer, dolaysyla, ilve sermaye bir taraftan, nceki d n e m i n ktsnn satndan elde edilen gelirleri b e k l e r k e n , dier taraftan da, retimi devam ettirmek iin retim d n e m i n i n s o n u n d a yatrlmaldr. Bu sorunu aratrmada, Marx daha ziyade bir dizi gereksiz saysz r n e k vermektedir. Engels, editr olarak, bunlara deinm e k t e ve basm olduu eyin Marx'm kendisine b r a k m olduu karmaann sadece dzeltilmi versiyonu o k l u u n u b e l i r l e mektedir. O k u y u c u n u n bu ksmn s o n u n a kadar sabr gstere meyebilecek de olsa, Marx'm her eyi altst e d e c e k bir b i i m d e belirledii kimi hamlelerinin olduunu grmek ilgintir. Yaam olsayd, b u ksm b u haliyle yaynlayacana i n a n m a k imknszdr. T e m e l noktalar bir rnekle ortaya k o n m u t u r . Bir ksm retim sresi ve bir ksm da dolam sresi arasnda deiik yollarla datlmak zere devir sresi dokuz hafta olan retime haftalk 1 0 0 yatrlmtr. Sabit sermaye dolaysyla da, art deer ihml edilmitir. Bu rnei, devir tartmasn darda tutarak, ar-

Ksm 1 3 . retim Sresi

T e k n i k olarak gerekli duraksama iin iine girerse, retim sresi (iin balamasndan, r n n satlabilir hale gelmesi) fiil iin gerekletirildii zaman aabilir. rnein, mlein k u r u m a s nn,' rnn b v m e s i n i n v.s. zaman almas. Bu trden aralklar J sermayenin devir sresini uzatr.

Ksm 1 4 . Dolam Sresi

rnleri satmak ve elde edilen para sermayeyi bir kez daha retken sermayeye d n t r m e k zaman alr. Dolam sresi, sermayenin devir sresine dhil edilmelidir. Ayn sektrdeki farkl retim dallar ve farkl sermayeler deien gecikmelere k o nu olmaktadr.

1 3 4 Kapitali

Okuma Klavuzu

Antlouy B r e w e r 1 3 5

t deerin tketim mallarna h a r c a n m a k zere ekip alnd basit yenidenretime ilikin bir r n e k olduunu dnebiliriz. Elde edilen temel sonular grldnden daha az karmaktr. Birincisi, retim haftalk 1 0 0 maliyetle devam edecekse, 9 0 0 ' l u k sermaye harcamasnn yaplmas gerekmektedir. Dokuz haftann s o n u n d a ilk k a z a n elde edilir ve yeniden ileme konur. kinci olarak, elli bir haftadan oluan 'bir yl' temelinde, yllk devir (51/9) sz k o n u s u d u r . M a r x biraz farkl cevaplar v e r m e k tedir. lk yl, yl baladktan sonra gz n n e aldndan sermaye 5 0 ksmdan olumaktadr. Byle y a p m a m olsayd, her halkrda 5 y ' l k devreye ulaabilirdi. n c s , gelirler her devrin s o n u n d a defaten elde edilecek olmakla birlikte yava yava harcanacaktr (rnekte haftalk

Kesim 3. alma Dnemi, Dolam Dneminden

Kktr

alma d n e m i , dolam d n e m i n d e n nisp olarak daha ksaysa, ilk d n e m i n gelirleri g e l m e d e n n c e birka rn grubu tamamlanacak ve dolam hattna konulacaktr. Gelirler gelmeye balaynca, b u i, daha u z u n d n e m d e yaplacak olandan daha k k miktarlarda ve daha hzl yaplmaya balanacaktr. Kesim 4. Sonu Dolam sresinin ve dolaysyla da, devir sresinin azalmas, sermayeyi serbest brakacak (gerekli sermayeyi azaltacak), artmas ise (rnein, mallar satmann zorlat bir d n e m i n d e ) ekstra sermayeyi engelleyecektir. Kesim 5. Fiyatlarda Meydana Gelen Deimeler

1 0 0 ) . Bu nedenle, toplam sermayenin nemli bir ksm, zamann b y k bir ksm iin para sermaye olarak balanacaktr. Marx, atl para bankaclk sistemi araclyla harekete geirilebileceinden, b u noktaya kredi k o n u s u ele aldnda yeniden dnecektir.

retim aralarnn ve e m e k g c n n fiyatlarnn azalmas haftalk giderleri ve gerekli sermayeyi azaltacaktr. Fiyatlarn artmas ise b u n u n tersi bir etki yaratacaktr. r n n fiyat artarsa (derse), kapitalistin kazanc (kayb) olacaktr.

Ksm 1 6 . Deiken Sermayenin Devri

Kesim 1. alma Dnemi, Dolam Dnemine Eittir Kesim 1. Yllk Art Deer Oran Bu durumda, sermaye haftalk 1 0 0 ' t a n drt b u u k haftalna yatrlr. lk retim d n e m i tamamlandnda, ikinci d n e m balar; ikinci d n e m bittiinde, ilk d n e m d e n elde edilen gelirle birlikte retimi yeniden balatmak m m k n d r . Bu d u r u m da, retim ve dolam arasnda yer deitiren sanki bamsz iki sermaye sz konusudur. Kesim 2. alma Dnemi, Dolam Dneminden Byktr Kesim 2. Tekil Deiken Sermayenin Devri

Yllk art deer oran, bir ylda hsl olan art deerin yatrlan deiken sermayeye blnmesidir. Her devir d n e m i n d e hsl olan art deer, birinci ciltte de tanmland gibi art deer oran ('yllk' olarak nitelendirilmeyen) tarafndan belirlenir. Yllk oran elde e t m e k iin Marx art deer orann yllk devir saysyla arpmaktadr.

alma dnemi alt hafta ve dolam d n e m i de hafta olsun. Her alma d n e m i n i n s o n u n d a , bir nceki d n e m i n gelirleri gelinceye kadar retimin devam etmesi iin ilve sermaye hafta b o y u n c a yatrlmaya devam edilir.

Bir rnek yardmyla Marx, cretlerin nasl dendiini, iilerce nasl harcandm ve devir sresi s o n u n d a sermaye olarak nasl yemden oluturulduunu ortaya koymaktadr.

] 3 6 Kpitan

Okuma Klavuzu

Antloy B r e w f r 1 3 7

Kesim 3. Toplumsal Bak Asndan Deiken Devri

Sermayenin

emtia alcs olarak iiler piyasa iin nemlidir. A n c a k , kapitalist toplum, kendilerine ait metann - e m e k gc- satcs olarak iilerin fiyatn m i n i m u m d a tutar.. .Emtia sat.. .byk kesimi daima fakir olan bir toplumun tketim ihtiyalar tarafnd a n . . .snrlandrlr' (s. 3 1 6 ) . Bu ifadeler b e n z e r yorumlarn ve kriz ncesinde cretlerin d k deil de y k s e k olmasndan dolay yaanan etkiden sz eden dier aksi grlerle birlikte sunulabilir. Metinde, Marx artan cretlerin ve fiyatlarn nasl krize n e d e n olabileceini aklamtr. Marx Kapitalin h i b i r yerinde krizleri birbirleriyle balantl bir b i i m d e s u n m a m t r . Marx'm son olarak belirttii, piyasa koullarnn devir uzunluunu etkilediidir. Fiyatlar dtnde (rnein, bir krizde), arz edilen emtia c a n l a n m a n n balayaca d n e m d e satlmak zere kasten geri ekilir, dolaysyla da, dolam sresi uzar.

r n n satlmasyla maliyetler ksa srede karlanacandan, devir hzl olduunda daha az sermayeye ihtiya duyulur. 'Komnist' bir toplum uzun bir yaylma d n e m i n d e projelere ynelik olarak ne kadar kaynak ayrlacana karar vermek zorundadr. Bu faaliyetler kabul edilebilir bir d n e m d e topluma bir getiri salamadan 'yllk toplam retimden emei, retim aralarn ve geimlik aralar' (s. 35) karr. Toplum balangta kaynaklarnn b y k bir ksmnn b u yolla balanmasn nasl kaldrabileceini hesaplamaldr. Bu kesimde, Marx daha 'sermaye youn' retim yntemlerinin (Marksist olmayan anlamda) kullanmnn reel toplumsal maliyetinin olduunu yetefark etmitir. Eletiriler ou kez b u erevede olmamtr; herkesin de kabul edecei gibi Marx'n belirttikleri Kapital'in rince nemli olmayan k s m n d a sakldr. Kapitalist bir toplumda koordineli bir hesaplama yaplmaz ve 'byk sapmalar srekli olarak ortaya kabilir ve kmaldr' (s. 3 1 5 ) . Ucuz para piyasas bir kez iin iine girildiinde, b y k miktarda para yatrlmasn gerekli hale getirir ve piyasa zerinde bask yaratan uzun yaylma dnemiyle birlikte iletmeleri cesaretlendirir. Byk lekli yatrmlar devam etmesi b y k miktarda malzeme, e m e k gc ve geimlik ara (yeni istihdam edilen iiler tarafndan satn alnan) talebini ortaya kararak fiyatlar ve cretleri ykseltip, k koullarn oluturur. Marksist olmayan iktisatlar bu duruma, para kt hale geldike ve cretler arttka yatrm evkinin krlaca ve dengenin kurulaca b i i m i n d e cevap verebilirler. Marx'm zerinde durduu nokta, uzun yaylma dnemine oturtulan bir proje balatldnda, ortaya k a c a k bir duraksamann o k ykc olacadr. Gelecekteki bymeyle ilgili msveddelere k o n a n bir n o t bir dipnotta yer almaktadr. 'Kapitalist retim tarzndaki eliki:

Ksm 1 7 . Arl Deerin Dolam

Balna ramen, ikinci b l m n son ksm temelde parann dolamn ele almaktadr. Belli sayda paradan olumaktadr ve bir lkenin gerek serveti yllk retimidir ve b i r i k m i servet esas itibariyle sahibine yllk rn zerinde hak talep etmesini m m k n klmas nedeniyle nemlidir diyen T h o m p s o n gibi kimilerinden yaplm araszlerden olumaktadr. Marx'n ifadesiyle, b u n u n anlam, servet sahipliinin kapitalistlerin dier insanlarn almalarnn r n n ele geirmesidir. Kesim 1. Basit Yenidenretim

Basit yenidenretim Marx'n tekrar tekrar kulland analitik bir kurgudur. retimin deimeden kald ve kapitalistlerin birikmi sermayelerine d o k u n m a d a n tm art deeri bireysel tketim iin kullandklar varsaylmaktadr. Bu balamda, dolaan tm parann fiil altn ve g m t e n olutuu varsaymyla Marx iki soruyu z m e y e almaktadr. Bunlardan birincisi, deerli m a d e n reticilerin ilevi nedir? kin-

1 3 8 Kajitari

Okuma Klavuzu

Anllov B r e w e r 1 3 9

cisi, basit meta retim sisteminden farkl olarak, kapitalist bir sistemde para dolamnn analizinde herhangi bir zel sorun var mdr? Bunlar gerekten birbirinden ayr iki soru olmakla birlikte Marx'n s u n u m u n d a bir araya gelme eilimini tamaktadr. Marx altn retimini parann dolaysz retimi olarak ele almakta, C...P...M' dolaysyla da, altn retiminde altn dolam Maltn olarak gsterilmektedir. Bu yaplmadnda,

ya konur. cretler ykselirse ne olacaktr? ilerin zorunlu ihtiyalarna ve pek de lks saylmayacak emtiaya ynelik talepleri artmakla birlikte ayn zamanda kapilalistlerin zorunlu ihtiyalarna ve lks emtiaya ynelik talepleri azalacaktr. Kaynaklar, kapitalistlerin iilerin ihtiyalar iin retim yaptklar sanayiye doru aktarlacaktr. Marx'm burada amac, cret artlarnn iilere hibir ey kazandrmadan sadece fiyat artlarm ortaya karmas nedeniyle b e y h u d e olduu dncesine kar kmaktr. Kapitalistlerin talebi, iilerin talebindeki art kadar azalacandan, fiyatlarn genel olarak artmamas gerektiini ileri srmekledir. cretler ister ykselsin, isterse de ykselmesin, kapitalistler fiyatlar ykseltm e k isterlerse ykseltirler. Marx, creller ve fiyatlarla ilgili olarak birka ey daha sylemektedir. Zorunlu emtiann fiyatnda m e y d a n a gelen bir art cret artlarn beraberinde getirir ( b u n u n tersi d u r u m sz k o n u s u deildir). Belli bir sanayide meydana gelen b i r cret art tek bana sz k o n u s u sanayide retilen rnlerin fiyatn ykseltir. Genel bir cret art, deimeyen sermayeye oranla daha fazla oranda deiken sermaye istihdam eden sanayilerde fiyatlar ykseltmekle birlikte b u n u n dndaki sanayilerde fiyatlarn dmesine neden olur. Bu son belirtilenler, n c cildin ikinci ksmna kadar ele alnmayacak olan teoriye dayanmaktadr. Burada n e m l i olan husus, belirtilen durumlarn aratrmacnn yanl yere genel cret artlarnn genel fiyat artlarn b e r a b e rinde getireceini d n m e s i n e yol amasdr. Son olarak bu kesime ilikin u husus belirtelim. Parann dolam hz ve sermayenin devri arasndaki iliki k o n u s u n d a ksa bir tartma yer almaktadr. Bu belirtilenler birbirinden olduka farkldr. Sermayenin devrinin hzl olmasnn para dolamn hzlandrma eilimine sokaca doru olmakla birlikte parann dolam hz, parann aktarlmasna ynelik teknik dzenlemelerde meydana"gelen gelimeler gibi sermayenin devriyle hibir ilgisi

reticisi, emtia ve art deer reten herhangi bir kapitalist durum u n a gelecektir. Altnn, tabii ki, deeri zerinden m b a d e l e edildii varsaylr. Basit yenidenretimde, emtia retimi ve mbadelesi bir yldan dierine deimez, dolaysyla da, dolam iin gerekli para m i k tar deiemeden kalr. Yeni retilen altna sadece mevcut maden parann anmas ve ypranmas sz k o n u s u olduunda ve m c e v h e r retimi gibi para olarak kullanlmas dnda gerektiinde bavurulur. Yenidenretim iin gerekeli olan herhangi bir metann yeterince retilmesi gibi, belirtilen talebi karlayacak kadar altn retilir Marx daha sonra T o o k e ' n i n kart' tarafndan sorulan bir soruyla ilgilenmeye balar. Kapitalist belli bir miktar parayla deme yaparsa (c+v), yapm olduu paradan fazlasn nasl geri alacaktr (c+v+s)? Para nereden gelmektedir? Birka k a a m a k cevap verme giriiminden sonra, Marx hibir s o r u n u n olmadn gstermitir. Basit yenidenretimde, bir snf olarak kapitalistler sermaye olarak (c+v)'yi yatrlar, s'yi bireysel tketim iin harcarlar ve sonra da yeni retim evriminin r n n , dolama koyduklarna tam olarak eit bir b y k l yeniden dolamdan elde ederek c+v+s olarak salarlar. Bir sonraki d n e m d e , ayn m i k tarda satar ve geri alrlar ve b u byle devam eder gider. Para aynen basit meta dolamnda olduu gibi dolar. T m bunlarn hepsi detaylaryla n c ksmda ele alnacaktr. Daha ncesiyle pek bir ilikisi olamayan bir baka sorun orta-

1 4 0 Kapital*i

Okuma Klavuzu

olmayan dier unsurlar tarafndan ayn oranda ykseltilebilir. Kesim 2. Birikim v e Geniletilmi lekte Yenidenretim

Blm 3 Derneik Toplumsal Sermayenin Yenilenretini ve Dolam

Art deerin bir ksm ya da tamam bireysel tketim yerine yeni sermaye olarak yatrldnda birikim yani ileyen bir kapitalist sistemin normal gidiat kendini gsterir. Temel analiz izgisi, basit yenidenretimde olduu gibidir. retilen ve satlan emtia ktlesi zaman getike arttndan, kullanlacak gerekli para b u l u n m a d k a (dolam hz artrlarak) ya da iddihar edilen para yeterince zlmedike, dolamda ilve paraya ihtiya duyulacaktr. Ekstra para altn retiminden gelir. ( G n m z kt para sisteminde, tabii ki, para baslr). retim ya da altn gerek kaynaklar (emek gc, retim aralar) masseder ve kapitalist retim sisteminin toplumsal maliyeti ( f a u x Jrais) olarak hesaba katlmaldr. Parann iddihar retken sermaye yatrm yapmak iindir ve daha sonra serbest braklr. Kapitalistler atl para depolar yerine dier unsurlar talep ederse (banka mevduatlar, menkul kymetler), para onu kullanacak olanlara geer. Kesim 1. nceleme Konusu Sermayenin yenidenretimi, art deerin cisimlendii emtiann alnp satld ve daha sonra da sreci bir kez daha tekrarlamak zere retim aralarnn ve e m e k gcnn alnd srekli olarak yenilenen dairesel bir sretir. Bu noktaya kadar Marx retim ve yenidenretimi temel olarak rn satma k o n u s u n d a baar gsterdii ve piyasadaki gerekli retim aralarn bulduu ve e m e k gcn temin ettii varsaylan tekil kapitalist asndan analiz etmitir. Bununla birlikte, her tekil sermaye toplam toplumsal sermayenin sadece bir ksmdr. Yapt analizin doruk noktasna eritii ikinci cildin son ksmnda Marx toplam toplumsal sermayenin yenidenretmini incelemektedir. Bu bak asndan, sermayenin yenidenretimine deer cinsinden b a k m a k yeterlidir; .-sermayenin madd unsurlar da yenidenuretilmelidir. Farkl e m -

Ksm 1 8 . Giri

1 4 2 KupitaVi

Okuma Klavuzu

Athoy B r e w e r 1 4 3

tiann retimi, sz k o n u s u emtiaya olan taleple rtmelidir. retim aralar satm almacaksa, sz k o n u s u aralar retilmelidir. E m e k gc temin edilecekse, iiler cretlerini ihtiya duyduklar tketim mallarm almak iin kullanabilmelidir. T o p l a m toplumsal retim, toplam meta mbadele dolamyla birlemelidir. Temel sorunlar, analizin merkezi olan yirminci ksmda basit yenidenretim balamnda ele alnmtr. Kimileri daha nceliklidir. Kesim 2. Para Sermayenin Rol

nein t o h u m l u k buday olarak) tutulmas gerektiinin farkndadr. Adam Smith b u k o n u y a girmemitir. Smith t o h u m l u k buday, satlmam olmas ve dolaysyla da, 'dolama' girmemi olmas temelinde sabit sermaye olarak ele almtr. Grlecei gibi Smith, dolaan sermayeyi dolam sreciyle ( m b a d e l e ) kartrmtr. Kesim 2. Adam Smith

Marx'a gre, Smith kimi konularda doru bir analiz yapma n o k tasna gelmekle birlikte ii kartrmtr, ilk nce Smith, doann (tarmda) mbadele deeri rettii tartmasn yaparak, kullanm deeri retimini mbadele deeri retimiyle kartrmtr. kincisi, Smith r n n deerinin, sz k o n u s u r n d e n elde edilen cretler, krlar ve rantlar tarafndan belirlendiini ileri srerek, deerin kaynan ve gelirin farkl gelir trleri arasndaki b l m birbiriyle kartrmtr. Bu d u r u m , pastann b y k l n n dilimlerin byklklerini belirlediinin farkna varlmas yerine belli dilimlere b l n m e s i nedeniyle sz k o n u s u pastann byk olduunu sylemek gibi bir eydir. n c s , Smith, r n n deerinin bir ksmnn retim aralarnn, c, yenilenmesinde kullanldn yok sayarak, tm rn n deerinin, cretler, krlar ve rantlar, Marx'm ifadesiyle v+s, b i i m i n d e bltrlebileceini tartmaktadr. Smith bu argman birka ekilde savunmaktadr. Birincisi, net geliri gayrsafi gelirden ayrmakla birlikte tutarszlk iine dmektedir. KullaKesim 1. Fizyokratlar Tablo'su Marx'm temel ilham kaynanlan retim aralarnn deerinin de nceki d n e m l e r d e den e n cretler, krlar ve rantlar tarafndan belirlenebileceini ileri srmtr. Bu durum, car demelerin (ve b u yln r n n almada harcanabilecek), nceki dnemlerde yaplan demelerden ayrmak gerektii iin glklere n e d e n olmaktadr. Smith'in gerekten bylesi bir kafa karkl iinde olup olmad phelidir. Marx dier yazarlarn almalarna ynelik eletirilerinde b u kadar c m e r t davranmamtr.

Para sermaye tartmas bir araszdr ve tartmaya pek bir katks olmamaktadr. Her tekil sermayenin balang noktas para sermayedir ve kullanlabilir fonlar, retimin yaplabilecei lei snrlar. T o p l a m toplumsal sermaye ne olursa olsun, tekil retim birimlerinin lei kredi sisteminin geliimiyle birlikte geliir.

Ksm 1 9 . Konunun nceki Sunumlar

Marx kendinden ncekileri eletirerek ie balamaktadr. B u n lara ynelik temel sulama ideolojik eilimler erevesinde deil de, ii kartrm olmalar zerinedir, dolaysyla da, ortaya k o nan tartma Quesnay, S m i t h , v.b.'lerinin almalarna aina olmayan g n m z o k u y u c u s u n u n snrl ilgisi zerinden yaplmaktadr. Marx eletirisinde kendi teorisinin nemli ksmlarn zetlemektedir.

Quesnay'ni Ekonomik

dr. Sz k o n u s u tablo geni bir erevede yllk tarmsal retimin farkl kullanmlar arasndaki dalmm ve retim srecini yenidenretmek iin m b a d e l e yoluyla yeniden dalmn ortaya koymaktadr. Marx ayn eyi, tabii ki, sadece tarm iin deil, tm toplumsal rn iin yapmay amalamaktadr. zellikle Quesnay, r n n bir ksmnn retimde kullanlmak zere (r-

1 4 1 KupiltV'

Okuma Klavuzu

Ailoy Brevver 1 4 5

Kesim 3. Sonraki

ktisatlar

g c n n deeri, v, ve kapitalistin elinde toplanan art deerden, s, olumaktadr. Her departmann rettii r n n , deerleri srasyla c, v ve s ye eit (birinci cilt, d o k u z u n c u ksm, ikinci kesimde olduu gibi) r n d e n olutuunu d n m e k tartmay anlamamza yardmc olacaktr. Sermayenin deerinin yenidenretimi, toplamsal r n n alt ksmnn (her departmanda tane o l m a k zere) h e r biri iin alcnn bulunmasn gerekli klmaktadr. retimin madd unsurlarnn yenidenretilmesi iin, her departman kullanlanlara tekabl eden retim aralarn elde etmeli ve bir nceki ylda olduu gibi ayn lekte e m e k gc satn almaldr. retim evriminin yllk olduu z m n e n varsaylmtr. Yalnzca aralklarla yenilenen sabit sermaye bir anlna gz ard edilmi olup, on birinci kesimde ele alnacaktr. Marx daha sonra b u ksmn s o n u n a kadar kullanlacak olan retim saysal bir rnek vermektedir. Bu ksmda ve bir sonraki ksmda kullanlan rnekler yenidenreretim 'emas' ya da 'emalar' olarak ifade edilmektedir. I. departmann kts yan yeni retilen retim aralarnn deeri 4 , 0 0 0 c + 1 , 0 0 0 v + 1 , 0 0 0 s = 6 , 0 0 0 ' d i r . 4 , 0 0 0 c , 4 , 0 0 0 deerinde deimeyen sermayeyi ifade etmektedir v.b. Saysal byklkler pound, dolar ya da herhangi bir para birimi cinsindendir; rnek hipotetiktir. II. departmann rn 2 , 0 0 0 c + 5 0 0 v + 5 0 0 s = 3 , 0 0 0 ' d i r . L 4,000c+1,000v+1,000s = 6,000,

Smith'den sonra gelenler b u karkl z m e d e baarl olamamlardr. Ricardo cretleri ve krlar, deerin kayna olarak deil de (Marx'a gre doru olan b u d u r ) , r n n deerini oluturan unsurlar olarak ele almakla birlikte ktnn lk olarak ele almtr. deerini, Smith'in yapt gibi, cretler ve krlara ayrlabilecek bir b y k -

Ksm 2 0 . Basil Yenidenretim

Basit yenidenretim zerine olan bu ksm Marx'n yenidenretim analizinin merkezini oluturmaktadr. Konu ksmen Engels taralndan iki ayr msveddenin bir araya getirilmi olmas nedeniyle tartmann sreklilii asndan bir lde tekrarlanmtr. Kesim 1. Sorunun Formle Edilmesi

Yllk rn bir ksm sermayenin yenilenmesi (yani

aralarnn yenilenmesi) ve dier ksm da kapitalist ve ii snflar tarafndan tketilmek zere tketim fonuna giden deiik ksmlardan oluur. Toplumsal sermayenin yenidenretimini analiz etmek iin, sz konusu sermayeyi oluturan ksmlarn h e m deer ve h e m de madd alardan nasl yenidenretildiini gstermek gereklidir. Emtiann deerlerinden mbadele edildii ve sz konusu yenidenretimin deimeyen lekte tm art deerin bireysel tketime harcanmasyla gerekletii varsaylacaktr.

Kesim 2. Toplumsal retimin ki

Departman

II. 2 , 0 0 0 c +

500v+

500s = 3,000.

Marx kty iki kategoriye ayrmakta ve b u n a b i n a e n de e k o nomiyi iki 'departmana' ayrmaktadr: retim aralarn reten departman I ve tketim gerelerini reten departman II. Marx'm birinci ciltte de gstermi olduu gibi, h e r departmann rettii kt ksma ayrlabilir. Birinci ksm, c, kullanlan retim aralarn deerine tekabl etmektedir. H e n z biten retim evrimindeki yeni k a t m a deer, v+s, istihdam edilen e m e k

Birka paragrafta Marx analizinin tm dikkat ekici noktalarn ortaya koymaktadr. Bunlar daha sonraki kesimlerde daha detayl bir b i i m d e b i r o k kez deiik alardan tekrar edilecektir. ki departmanda kullanlan deimeyen sermaye (4,000 + 2 , 0 0 0 ) yenilenmelidir, dolaysyla da, 6 , 0 0 0 deerinde retim , aralar talebi sz k o n u s u d u r . Bu da, tan olarak I. departmann

1 4 6 KapituFi

Okuma Klavuzu

Antloy IJrevve- 1 1 7

kts olan retim aralar arzyla rtmektedir. Varsaym erevesinde, tm deiken sermaye (cretler) ve art deer, 3 , 0 0 0 (1,000+1,000+500+500) mektedir. Departmanlar aras mbadeleye odaklanmak amacyla, her departmann tmyle btnlemi olduunu dnn (yani her departmanda gerekleen ilemleri gz ard ederek). Department I kendi rnn 4,000'mi (c'yi y e n i l e m e k iin) kullanmakta, 2 , 0 0 0 ' l i k art deeri 11. departmana satmak zere ayrmaktadr. Ayn zamanda, II. departmann rnn 1,000'lik ksm II. departmanda iiler ve kapitalistler tarafndan tketilmekte ve 2 0 0 0 ' l i k art deer I. departmana satlmak zere ayrlmaktadr. Bu nedenle departman 1, departman Il'ye 2 , 0 0 0 ' e eit deerde mal satmakta ve mbadelede tam olarak ayn deerde mal satn almaktadr. Yenidenretim dzgn bir biimde devam etmektedir. Mbadelede bulunan her katlmc para elde etmekte ve elde ettii miktar tmyle harcamaktadr. iler cret elde etmekte ve harcamaktadr. Kapitalistler r n n satndan elde ettiklerini tmyle harcamaktadr (sermaye yatrarak ya da bireysel tketim iin). Bu nedenle, her biri balangta olduu gibi sonda da sreci sonsuza kadar devam ettirecek ayn para miktarna sahiptir. Kesim 3. ki Departman Arasndaki Mbadele byklnde talep olarak tketim gerelerine harcanmtr ve yine tketim gereleri arzyla rt-

ettikleri l , 0 0 0 ' l a retim aralar satn almakta ve para balang noktas olan I. departmana geri d n m e k t e d i r . Mbadelenin yars tamamlanmtr. Geriye, l , 0 0 0 ' l u k tketim malyla m b a d e l e edilecek 1 , 0 0 0 deerinde retim aralar kalmtr. Marx, II. d e p a r t m a n d a k i kapitalistlerin retim aralar satn alacak 5 0 0 ' u n u n olduunu ve I. departmanda yer alan kapitalistlerin de tketim mal satn alarak paray geri dndrdklerini varsaymaktadr. Eanl olarak, tketim mallarna ynelik olarak harcayacaklar 5 0 0 ' l a r olan 1. departmandaki kapitalistler, II. departmandaki kapitalistlerin, I. departmann satlmaya hazr ktsn satn alarak retim aralarn yenileme ilemini tamamlamalarna imkn vermektedir. Mbadele tamamlanmtr ve tm para balad yere d n m tr. Detaylar keyfdir; birinin yeterli paras varsa, m b a d e l e srer. 2 , 0 0 0 deerindeki para, toplam 4 , 0 0 0 deerindeki mal art 1 0 0 0 deerindeki e m e k gc toplamna eit m b a d e l e yaplmas imknn verir. Yenidenretimin duraksamas sz konusu olduunda, I. departmandaki v+s, II. departmandaki c ile rtmelidir; 1. departmandaki iilerin ve kapitalistlerin tketim mallar alm iin yapm olduklar harcamalar, 11. departmann retim aralar harcamalaryla rtmelidir. Bunlar neden eit olmaldr? sorusunu sormaya devam edebiliriz. Marx b u soru zerinde fazlaca durmamtr. Yenidenretim iin temelde gerekli olan, toplam toplumsal sermayenin her iki departman arasnda doru bir b i i m d e b ltrlmesidir. Her departmanda yer alan c, v ve s arasndaki oranlar analiz amalar erevesinde veri olarak alnabilir; s/v e m e k g c n n deeri ve ign, c/v retim teknolojisi ve emtia deerleri tarafndan belirlenir. Bu oranlar sabitlendiinde, I. departmann leinde meydana gelen bir art (ya da azal), b u departmandaki v+s'yi artracak (azaltacaktr) ve b e n z e r ekilde II. departmanda meydana gelecek herhangi bir deime, II. departmandaki c'yi deitirecektir. I. departmandaki v+s, II. de-

2 , 0 0 0 deerindeki retim aralar I. departman tarafndan eit deerde tketim gereleri karlnda II. departmana satlmtr. Marx, para dolamm izlemek amacyla ilem srasna ilikin kimi keyf varsaymlarda b u l u n m u t u r . I. departmandaki kapitalistler, b u departmanda alan iilere 1 , 0 0 0 cret demekte, b u iiler de tketim mal satn alarak cret olarak aldklar l , 0 0 0 ' u II. departmann kapitalistlerine aktarmaktadr. Bu kez II. d e p a r t m a n d a yer alan kapitalistler, 1. departmann iilerine sattklar tketim mallarndan elde

145 KapitaVi

Okuma Klavuzu
Anthony B r e w e r 1 1 9

partmandaki c'yi aarsa, gerekli dengeye ve v.s.'ye ulamak iin sermaye I. departmandan II. departmana aktarlmaldr. Bylesi bir transfer tabii ki, normal olarak dzgn bir b i i m d e gereklemesine ramen bir krizi, yenidenretimde geici bir k bnyesinde barndrr. Marx, kapitalist bir t o p l u m u n , h e r zaman olmasa da, kendini yenidenretebilmesinin m m k n olduunu ortaya koymutur. Kesim 4. II. Departman indeki Mbadele

Talep depresyonu, 'efektif tketici ktl' krize n e d e n olur. Daha dorusu kriz, talep depresyonu, 'efektif tketici ktlndan' oluur. Bir krize ilikin bir tanmlama ve krizlerin n e d e n ortaya ktnn aklanmamas bir totolojdir. ilerin sefaletinin ve dolaysyla da, kendi rettikleri rnleri satn alma kabiliyetlerinin olmamasnn krize neden olduu tartlrsa, 'krizlerin daima genel olarak ncelikle cretlerin ykseldii ve ii snfnn fiil olarak tketim niyetiyle retilen yllk retimin b y k bir ksmn aldklar bir d n e m l e birlikte ortaya kt' (s. 4 1 1 ) gereini hesaba katmaldr. Yenidenretim emalarnn da gstermi olduu gibi, talep kapitalistlerden olduu kadar iilerden de gelmektedir. iler rettiklerinin deerinden daha az bir deeri alabildiklerinden, kapitalistler kr eder; iilerin rettikleri ve satn almaya glerinin yetmedii rnler, kendilerini istihdam eden iverenler tarafndan satn alnr. S m r bir krizin nedeni olmamakla birlikte kapitalist yenidenretim iin bir gerekliliktir. Daha sonraki Marksisllerin birou, Marx'm kar durulmas hususunda uyarm olduu 'eksiktkctimcilik' leorsini b e n i m s e m i l e r ve krizleri, iilerin satn alma gc yetersizlii temelinde aklamay denemilerdir.

II. departman deiik mallar retir. Marx b u mallar iki ksma ayrmaktadr: zorunlu mallar reten departman ila ve iiler tarafndan deil de, kapitalistler tarafndan tketilen lks mallar reten departman Ilb. Daha sonraki Marksist yazarlar la ve Ilb'yi srasyla ikinci ve n c departmanlar olarak belirtmilerdir. ila ve Ilb arasndaki b l n m e sadece II. departmanda farkl retim dallar arasnda olabilecek daha te alt b l n m e l e re rnek tekil etmektedir. Ila'daki iiler kendilerinin tketecei mallar retir: kendilerine cret denir, aldklar creti k e n d i rettikleri mallar satn almada kullanrlar ve para dorudan kendilerini istihdam eden iverenlere geri dner. Ilb'deki iiler, Ia'daki iiler gibi, tketecekleri mallar retmezler. cretlerini Ila'nm rettii rnleri satn almak iin harcarlar ve para, Ila'nm kapitalistleri llb'nin rettii lks mallar aldnda llb'nin kapitalistlerine geri dner. II. departmann iki k s m n d a k i uygun nisp retim lekleri veri olduunda yenidenretim srebilir. Marx, bir sonraki k e s i m de yeniden tekrarlanan saysal bir rnekle k o n u y u incelemeyi srdrr. Bu kesim, krizler zerine ksa olmakla birlikte nemli bir araszle sonlanmaktadr. Krizde l k s mallar talebi h e m m u t l a k ve h e m de nisp olarak azalr. Talep, ii snfnn 'ulaabileceklerinin tesindeki lks mallar bir an iin elde ettikleri' (s. 4 1 0 ) refah dnemlerinde artar.

Kesim 5. Mbadelenin

Parann Dolamyla

Gerekletirilmesi

Marx, parann sadece emtia mbadelesinde bir ara olduunu ve tm parann bir sonraki evrim iin balad yere dndn vurgulamak iin bir kez daha parann dolamn ele almtr. Parann sermaye dolamndaki (gerekli olsa da) tal rol, pratikte tccar sermayesinin ve bamsz para sermayenin (finansal kapital) mdahalesi.ve ayn zamanda da art deerin deiik gelir trleri arasndaki blm (rant, faiz, v.s.) tarafndan engellenir. Kesim 6. I. Departmann Deimeyen Sermayesi Bu-

1. departmanda retilen retim aralar, kullanlan deimeyen sermayenin yenilenmesi iin elde bulundurulmaldr.

1 5 0 KupitaVi

Okna Klavuzu

Allony Brewer' 151

nunla birlikte, tekil giriimciler, kullandklar retim aralarm retmezler, dolaysyla da, 1. departmanda yer alan deiik giriimciler arasnda mbadele ortaya kar. Kesim 7. Her iki Departmandaki Deer Marx imdi de Adam Smith'e ynelik olarak yapm olduu eletiriye geri d n m e k t e ve b i r k a kesimi Adam Smith'in ve k e n di analizi arasndaki fark aydnlatmaya harcamaktadr. Basit yenidenretimde, retilen toplam deer yani her iki departmandaki toplam v+s, II. departmann tm (gayrisaf) ktsna yani tketim mallar ktsna eittir, v ve s'nin tm tketim mallarna harcandndan bu byle olmaldr. Bu nedenle, Smith, tm net ktnn tketim mallarndan olutuu ve (net) ktnn deerinin v ve s olarak ayrabilecei fikrini srdrebilirdi. Bununla birlikte, yeni katma deerin t m II. departmana ilve edilmemitir (Marx'n rneinde sadece 1/2'si ilve edilmitir). Kullanlan retim aralarnn t m yenilendiinden (basit yenidenretim), net kt sadece tketim mallarndan olumaktadr Kesim 8. Her iki Departmandaki Deimeyen Sermaye Deiken Sermaye ve Art

Kesim 9. Adam Smith, Storch v e Ramsey'e Toplu Bak Smith, kullanlan retim aralarnn deeri, v+s, retimin ilk aamalarndaki katma deere (v+s) ayrtrlabildinden, rn n tm deerinin de cretler, krlar ve rantlar b i i m i n d e ayrtrlabileceini ileri srmtr. Sadece net ktya yani kullanlan retim aralarn yenilemeye ayrlmayan mallara tekabl eden niha rnlere baktmz srece, tm sistem asndan bunlarn deeri v+s'ye eit olacaktr ( n k c'yi y e n i l e m e d e kullanlan mallar, c'ye eit deer sahiptir). T m mallarn deerini hesaba katacaksak, b u deer v+s'yi aacaktr. Marx byle sylemise de, Smith'in net rn yaklam h e m kendi iinde ve h e m de M a r x ' m analiziyle tutarl hale getirilebilir ve g n m z mill gelir hesaplarnn temelidir. M a r x ' m Smith'e ilikin ikyeti, Smith'in ne ak ve ne de tutarl olduudur.

Kesim 10. Sermaye ve Gelir: Deiken Sermaye ve

cretler

imdi de Marx 'sermaye' ve 'gelir' kavramlarnn yanl kullan m n n n e d e n olduu karmaayla ilgilenmeye balamaktadr. Kabaca sylemek gerekirse, 'sermaye', salam bir b i i m d e korunmas gereken bir fonken, 'gelir', tketime ynelik olarak harcanabilecek bir gelir akmdr. Bununla beraber, b u ekilde ifade etmek, yanllk yaplmasna n e d e n olur. T o p l u m s a l bak asndan, kullanm deerleri cinsinden, retim aralar yenilenmelidir ve ktnn geri kalan ksm da tketilebilir. Tekil kapitalistin bak asndan, m b a d e l e deerleri cinsinden, yatrlan sermayenin deen yeniden retilirken, art deer tketilebilecek bir gelirdir. Buradaki karklk iki kaynaktan beslenmektedir. Birincisi, kullanm deerleri asndan kapitalistin tm r n (bir baka kapitalistin) deimeyen sermayenin yenilenmesinde kullanlsa da, retim aralar satmak iin retilir ve bunlar satan kapitalist sre iinde gelir (art deer) elde eder. kincisi, cret demeleri sermayenin yatrlmas olsa da, iilerin geliridir. Buradaki te-

Smith'in net ve gayrisaf kty birbirine kartrmas, r n n deerini sz konusu r n n madd deerinden ayrt etme k o n u sunda gstermi olduu baarszlktan kaynaklanmaktadr. Her iki departman da tkettikleri retim aralarnn deerini ve ederler. Yenidenrelimin madd yenidenretrler ve yine her iki departmanda rnlerine yeni deer iltemelleri asndan, I. departman her iki departmanda kullanlan retim aralarn yenidenretrken, II. departman kulland retim aralarnn madd u n surlarm y e n i d e n r e t m e m e k l e birlikte t o p l u m u n tketecei tm tketim mallarn retir. Bu n e d e n l e de, m b a d e l e eder.

1 5 2 K a j i l n Okuna Klavuzu

Athony Brrvver I 5 3

mel nokta, her tekil sermayenin, bu cildin birinci ksmnda ortaya konan bakalamdan gemesidir. Para, retim aralar ve emek gc satn almak iin yatrlan sermayedir. Mbadele tamamlandnda, balangtaki sermaye, ilk sahibinin elinde retken sermaye olarak salam bir biimde kalr. Para sadece bir mbadele aracdr ve daha nce hibir sermayesi olmayan ve imdi de bulunmayan iinin geliri olarak i grr. ilerin tketim mallar satn almalar gelirin harcanmasdr. Kesim 11. Sabit Sermayenin Yenilenmesi

dedir. Donanm yenilendiinde ve para dolamdan geri ekildiinde, para tekrar ve tekrar bir fondan bir dier yenileme fonuna gider. Kesim 12. Para Malzemesinin Yenidenretimi

Marx'm analizinde, para altndr ve Marx parann iinde bulunulan ekonomide retildiini varsaymaktadr (ithal edilirse, eit deere sahip mallar retilmeli ve ihracat temelinde mbadele edilmelidir). Altn retimi 'genel olarak dier tm metaller gibi' (s. 4 7 0 ) I. departmanda kabul edilmektedir. Daha sonra gelen Marksistler altn Ilb ve n c departmana dhil etmitir. On yedinci ksmda altn retiminin zel bir neminin olmadn gsteren tartma bir kez daha tekrarlanmtr. Bu kesimin analizinde (on yedinci kesimde olduu gibi), altn, maden parann anma ve ypranmasn dengelemek iin gerekli olan miktardan fazla retilmitir, dolaysyla da, para iddihara eklenmitir. Kesinlikle, ylda yla hibir ein deimeden devam ettii basit yenidenretimle uyumlu olmamakla birlikte altnn iddihara ilve edilmesi iktisad olarak lks mallarn satn almnn edeeri olduundan, pek bir ey deitirmeyecektir. Kesim 13. Destutt de Tracy'nin Yenidenretim Teorisi

Buraya kadar yaplan analiz, kullanlan deimeyen sermayenin yl iinde yenilenmesi varsaymna dayanmaktadr. Bununla birlikte, sabit sermaye, aralkl olarak yenilenir ve bu arada yenilemenin yaplmasna ynelik olarak da parasal bir rezerv oluturulur. Marx sabiL sermayeyi yenidenretim konusuyla btnletirmede sorun yaamtr. Sabit sermayenin kimi ksmlar veri yl boyunca yenilenmez, dolaysyla da, bunlarn sahipleri rezerv fonlarna yl boyunca kaybetmi olduklar deerin edeeri bir miktar ilve ederler. Dier kalemler yenilenir, dolaysyla da, bunlarn sahipleri bir nceki dnemde biriken amortisman fonlarn harcarlar. ncekiler, satn aldklarndan fazlasn satarlar, dierleri ise sattklarndan fazlasn satn alrlar. kisi birbirini dengelerse, herhangi bir sorun yoktur. Bununla birlikte, belli bir ylda normalin stnde bir sabit sermaye yenilenirse, yenileme almlar amortisman indirimlerinin aacaktr ve yenileme donanmn salamak iin I. departman buraya kadar ele alman analiz erevesinde daha byk olacaktr. Normalin altnda bir sabit sermaye yenilenirse, daha kk bir I. departmana ihtiya duyulacaktr. Aka, sabit sermayenin yldan yla eitsiz bir biimde yenilenmesi, dzgn bir biimde ileyen basit yenidenretimle uyumaz. Normal koullarda para iddihar amortisman fonlar biimin-

Marx'a gre Destutt de Tracy'in gr, kapitalistlerin -mallar deerinin stnde satarak kr elde ettikleri biimindedir. Marx bu teoriyi reddetmektedir.

Ksm 21. Birikim ve Geniletilmi lekte Yenidenretim

Basit yenidenretim analitik bir kurgudur; gerek kapitalist toplumlarda birikim bir normdur. Birikim zerine olan bu ksm, Marx' ok zorlad aktr ve tamamlanmadan braklmtr. Tekil kapitalist birikim yaptnda, nce iddihar oluturur, sonra da ilve deimeyen sermaye (ve Marx deiken sermaye-

1 5 4 KupitaVi

Okuma Klavuzu

Antlony Brewe- 1 5 5

yi de eklemi olmalyd) satm almak iin sermaye olarak yatrr. T o p l u m s a l dzeyde iddiharm oluturulmas, altn retimi maden! parann anmas ve ypranmasn atnda genel bir iddiharm oluturulmas m m k n olsa da, asla birikim deildir. lve retim aralar sadece retildiinde satn alnabilir. Birikimin madd yardmcs, I. departmann gerekli retim aralar salamak iin genilemesidir. Kesim 1.I. Departmanda Birikim

olacak bir bykle gre geniletilmelidir. Hipotetik rneklerde, tabii ki, her ey deitirilebilir. B emas ele alnmaya balamtr, c/v oran sabit tutularak I. departmandaki art deerin yars biriktirilmitir. Marx'm vermi olduu rnek (B emas) yledir: I. 4 , 0 0 0 c + 1 , 0 0 0 v + 1 , 0 0 0 s = 6 , 0 0 0 , II. l , 5 0 0 c + 750v+ 750s= 3,000.

Marx para iddiharyla ii bir baka yne evirmektedir; sorun, hlihazrda ele alman sabit sermayenin yenilenmesi k o n u s u n u n aynsdr. Kimi kapitalistler (A, A' v.s.) iddihar oluturmakta, dierleri ise (B, B' v.s.) iddihar ettikleri paray retken sermayeye harcamaktadr. Bunlar birbirlerini dengelemelidir yoksa yenidenretim bozulacaktr. Fiil dolam iin yeterince para ve rezerv fon bulunmaldr. lve e m e k gnn kolayca bulunaca varsaylmaktadr. Kesim 2. II. Departmanda Birikim

I , 0 0 0 s ' n i n yars I. departmanda biriktirilmitir, dolaysyla da, 500(400c+100v)'lk 1,600'n II. ilve sermaye, satmak kendi zere rettii rnn ayrarak departmana bir tarafa

4 , 4 0 0 ' ( 4 , 0 0 0 c'nin y e n i l e n m e s i + 4 0 0 ilve c) I. departmana yatrlr. (Marx'm s u n u m u karktr; rnn kullanlmasn, sz konusu rn sanki deerin bileenleriymi gibi ifade edilmektedir). Hikyenin srdrlmesi iin, M a r x II. d e p a r t m a n n n pasif olarak daima I. departmann retmi olduu retim aralar ne olursa olsun satm aldn varsaymtr. II. d e p a r t m a n d a k i birik i m mevcut retim aralaryla gerekletirilir ve kapitalistler bireysel olarak biriktirilmemi olan art deerin bir ksmn harcamaktadr. Kapitalist sistemin ileyiinde bu tr bir ibirlii davrann uyaracak bir gelime sz k o n u s u deildir; varsaym plnl bir e k o n o m i iin daha uygundur. Bu varsaym veri iken, birikimin dzgn bir b i i m d e srmesinde alacak bir ey b u lunmamaktadr. II. departman, I. departmandan 1 , 5 0 0 ' c'nin yenilenmesini ifade eden 1 , 6 0 0 ' l k retim arac satm almaktadr, dolaysyla da, 1 0 0 ' l k ilve c ve 5 0 ' l i k ilve art deer (c/v'yi sabit tutmak iin) II. departmana yatrlmtr. Varsaym erevesinde, retim aralar talebi, retim aralar arzn dengelemektedir. 5 0 ' l i k tk e t i m mal arz ve talebi de dengelenmelidir. T k e t i m mal arz ve talebini kontrol edelim: iiler elde ettikleri 1 , 1 0 0 (1. departi n a n d a k i yeni v) art 8 0 0 ' (II. departmandaki yeni v) h a r c a m a k -

(retimi artrmak iin) kapitalistler daha fazla retim aralar ve daha az tketim mal satm almaya alrken, basit yenidenretimde olduu gibi, iki departman arasndaki oran deimeden kalrsa, ortaya kacak s o n u , satlamayan tketim mallar fazlas olacaktr. Marx b u n u n , bir rnekle gsterilemeyecek kadar zor bir yol olduunu grmtr. Kesim 3. Birikimin ematik Olarak Sunumu

Marx birka hatal balang yapmtr, (a) ve ( b ) emalar olarak verdii ilk rnek, ilememitir, dolaysyla da, basit yenidenretim iin (A) ve birikim iinde gzden geirilmi (B) emasn oluturmutur. B emasn olutururken, A e m a s m d a k i c'nin v'ye orann keyf olarak deitirmitir; gerekte, genileyecek bir e k o n o m i d e , I. departman, basit yenidenretim iin doru

1 5 6 Kapital'i

Okuma Klavuzu

Antlony B r e w e r 1 5 7

tadr ve kapitalistler biriktirmedikleri 5 0 0 (I. departmandaki) arl 6 0 0 ' (II. d e p a r t m a n d a k i ) harcamaktadr. T o p l a m tketim mal talebi, tam anlamyla II. departmann ktsyla rten 3,000'dir. Birikimin ilk d n e m d e nasl srdn ele aldktan sonra, Marx b u n u n bir sonraki d n e m iin nasl yazlabileceini gstermitir: I. 4 , 4 0 0 c + l , 1 0 0 v + l , 1 0 0 s = 6 , 6 0 0 , II. l , 6 0 0 c + 800v+ 800s = 3,200.

Kesim 4. Tamamlayc Birikim, mmkn rnlerini kapitalize klacak

Notlar edilmeyi bekleyen iddihar oluumunu Para, para b u l u n m a s n gerekrir.

yeterli

dier sanayilerin

rnleriyle m b a d e l e eden altn

reticilerinden gelmektedir. Marx I. d e p a r t m a n d a k i iddihar hlihazrda ele almtr ve imdi de II. d e p a r t m a n d a k i iddiharm ayn ilevi yerine getirdiini gstermektedir. Bu d u r u m , Marx'm t a m a m l a m a m olduu ikinci cildin k r topal bitirilmesidir.

s/v'nin deiemedii varsaylmtr. Marx imdi bir baka evrim zerinde birbirini izleyen b e yl temelinde almaktadr. Bir sre sonra, yaplan olaanst varsaym nedeniyle her iki departman da ayn izgide b y m e k t e d i r . Byk bir I. departman b y k bir fazlalk salayacandan ve de 1. departman nisp olarak k k olduunda II. departman daha yava byyeceinden, II. departman herhangi bir retim aralar fazlaln daima massederse hzla byyecektir. Her iki departmann lei de s'yi o t o m a t i k m a n ayarlar. Bunun tmyle yapay bir d u r u m olduu vurgulanmaldr. Marx benzer izgide bir ikinci r n e k zerinde almasn srdrm, b i r k a genel gr ilve etmi ve daha da teye gitmemitir. Marx, geniletilmi y e n i d e n r e t i m i n m a n t k e n m m k n olduunu gstermitir ve kulland y n t e m , bunlarn s r m e k t e olan birikimle uyumlu olup olmadn ortaya k o y m a k iin m m k n olan deiik varsaymlar i n c e l e m e d e kullanlabilir. Bununla birlikte, elde edilen sonularn genel olarak doru olup olmad ya da ulalan sonularn rnekte kullanlan saylarn zellii nedeniyle ortaya kp kmad b i l i n e m e y e c e i n d e n , saysal r n e k ler k u l l a n m a k uygun btr y n t e m deildir.

CLT 3 B i r Btn Olarak Kapitalist retim Sreci

Blm 1 Art Deerin K r a ve Art Deer Orannn K r Oranna Dnm

Kapital'in

ilk iki cildinde sunulan kapitalizm analizi, fiyatlarn

deerlerle orantl olduu, dolaysyla da, emtiann parasal edeerle mbadele edildii biiminde ortaya konan basitletirici varsayma dayanmaktadr. Her sermaye, bir btn olarak sermayenin bir ksmm temsil etmektedir ve her bir kapitalistin elinde toplanan art deerin, her kapitalistin bizatihi kendisinin istihdam ettii iiler tarafndan ortaya konan art emein bir sonucudur. nc cilt, art deerin gnlk yaama mlk geliri kategorileri olarak bltrlesi hususuyla ilgilidir: krlar, faiz ve rant. Marx'n argman, tm bunlarn art deerin ekilleri olduu ve bu nedenle de, niha olarak art deer analiziyle aklanmn birinci ciltte ortaya k o n m u olmasdr. nc cildm birinci blmnde, fiyatlarn hl da deerlerle orantl olduu varsaylmaktadr ve Marx, art deerin kapitalistin karsna nasl ktn ele almaktadr. Kapitalistin retim maliyetleri, sat fiyatndan azdr; aradaki fark ise krdr. Kapita-

1 6 2 Kapital'i

Okuma Klavuzu

Anthony B r e w e r 1 6 3

list art deer oranyla deil de kr oranyla

yani kr bl yatr-

erden farkl olduunu gsterecektir. Kr ya yatrlan tm sermaye ya da maliyetinin stnde satlmasyla ortaya kacaktr (yani bu; Marx'm analizi zerinde hi almam olanlar iin bu ekilde grlmektedir) kr b u ekilde ele alndnda, art deer ve e m e k arasndaki zel ba ortadan kalkacaktr.

lan sermayeyle ilgilenir. Bu ksm kr oranlarnn eitlenmesi analizinin (ikinci b l m ) ve azalan kr oranlar eiliminin temelini hazrlamaktadr ( n c b l m ) . T m n c cilt b o y u n c a Marx, 'grnler' temasna geri dnmektedir. Kr, yatrlan tm sermaye, rant toprak, v.b. tarafndan retilen bir byklk olarak ortaya kmaktadr. Bu ifadeler daima eylerin, Marx'm analizini n e m s e m e y e n yzeysel bir analiz yapan gzlemciye, belli bir ekilde kendini gstermekle birlikte bunlarn tmyle farkl okluunu sylemek olarak yorumlanmahdr. Kr ve rant, rnein, iilerin smrlmesinin sonulardr. Marx'm 'grnlerle' ilgili syledikleri, tabii ki, birinci cildin birinci ksmnda giri niteliinde ele alman 'fetiizm' fikrinin bir geliimidir.

Ksm 2 . K r Oram
Kapitalist paray daha fazla para elde e t m e k iin yatrr; kapitalist retimin temeli budur. Kapitalist sadece toplam yatrlan sermayenin bir oran olarak kr gz nnde bulundurmaktadr. Kr oran, mayedir. krn yatrlan sermayeye orandr, p/C ya da mallar Sermaye bir ylda dnyorsa, yllk kr oram deerlerinden mbadele edilirse s/C'dir. C yatrlan toplam sers/(c+v)'dir. Deiken sermaye deil de sermayenin tm art deeri rettiinden, krn kayna bu ekilde anlalmamaktadr.

Ksm 1. Maliyet Fiyat ve K r

Marx'a gre, bir metay retmenin fiil! maliyeti gerekli e m e k yani metann deeriyle llr. Bununla beraber, kapitalist sadece ne demesi gerektiini yani gerekli e m e k gcn ve retim aralarnn fiyatn hesaba katar, c+v Marx buna metann maliyet fiyat adn vermektedir. Sabit sermaye kullanldnda, maliyet fiyat sz konusu sermayenin anma ve ypranmasn da ierir. Kapitalist tarafndan elde edilen art deer maliyet fiyatna ilve olarak ortaya kmaktadr, dolaysyla da, sat fiyat fe+p'dir. k maliyet fiyatn ve p ise kr gstermektedir. Fiyatlar deerlerle orantl olduu srece, kr da art deerin bir dier addr. Marx kavram, b u n u n art deere eit olup olmamasna gre kapitalistin kazancn gstermek iin kullanmtr. rnein, mallar deerinin altnda satlabilir ve bu ramen kr (kr azaltabilir) elde edebilir. Marx ikinci b l m d e mallarn dzenli bir b i i m d e deerlerinden sapan fiyatlardan satldn, dolaysyla da, herhangi bir tekil kapitalistin krnn, iisi tarafndan retilen art de-

Ksm 3 . K r Orann Art Deer Oranyla likisi

Art deer oran olarak s'=s/v ve kr oran olarak da p'= s/C yazdmzda p'= s'v/C ya da p'= s'v/(c+v) olur. Mallarn deerlerinden satld ve devir sresinin de bir yl olduu varsaylmaktadr. p' 'n etkileyen deiik unsurlar veri olarak alnmtr; parann deeri (parann deerinde meydana gelen deimeler kazan ya da kayplara neden olmakta ve ileri kartrmaktadr)-, devir sresi, retkenlik ve emein younluu, alma gnnn uzunluu ve cretlerin dzeyi. Marx daha sonra s, v ve c'de meydana gelen deimeler zerinde almaya balamtr. Elde edilen temel sonu, s' veri olduunda, kr oran v/C'ye, bu da sermayenin deer bileimine, c/v baldr. v/C, v/(c+v) olarak yazldnda ve pay ve payda v'ye b lndnde sonu daha kolay grnmektedir. Bu durumda, v/C=l/(c/v+l), dolaysyla da, p'=s'((c/v + 1). Kr oran ve sermayenin deer bileeni arasndaki ba, b u n dan sonraki iki ksm asndan b y k bir n e m tamaktadr.

1 6 4 Kapital'1 i Okuma Klavuzu

Atloy B r e w e r 1 6 5

Art deer oran art deerin deiken sermayeye orann lmektedir. Art deerin toplam sermayeye oran, art deer oranna ve deiken sermayenin toplam sermayeye oranna baldr ve son olarak belirtilen deiken sermayenin toplam sermayeye oran ise deiken sermayenin deimeyen sermayeye oranna baldr. (Bu ayn zamanda devir sresi ve dolaysyla da, Marx'm b u aamada gz n n e almad bir u n s u r olan sabit sermayenin dolaan sermayeye oranna baldr).

Ksm 5 . Deimeyen Sermayenin Kullanmnda Ekonomi

Deimeyen sermayeyi kullanan bir e k o n o m i , art deer veri olduunda krn hesapland toplam sermayeyi azaltarak kr orann ykseltecektir. Marx'm ortaya k o y m u olduu tartmann temel noktas, kr oranndaki analiz eilimlerine ynelik olarak n hazrlk yapyor olmasdr. Kesim 1. Genel

Ksm 4 . Devrin K r Oranna Etkisi

Marx b u k s m n sadece baln brakm, Engels ise metni yazmtr. Her ey ak bir b i i m d e ortaya k o n m u t u r . Yllk art deer oran, yllk retilen art deerin yatrlan deiken sermayeye blnmesidir ve art deer orannn deiken sermayenin yllk devir saysyla arpmna eittir. (kinci cilt, on altnc ksma baknz). Benzer ekilde, kr oram, yllk kr gerekli toplam sermayenin bir oran olarak lmektedir. Bu tanm sk sk aklda tutulursa, devir saysnn deimesiyle ortaya kacak k o m p l i k a s y o n lar hibir sorun yaratmayacaktr. Birincisi, payda yer alan v yl iinde deiken sermayeye yaplan toplam harcamay, paydada yer alan v ise gerekli toplam sermayeyi oluturan unsurlardan biri olan deiken sermayeyi temsil ettiinden, Marx'm forml p'=s'v/(c+v) bizi yanl yere gtrebilir; b u n l a r sadece devir sresi bir yl olduunda birbirine eittir. Engels alternatif bir forml ortaya koymaktadr, p'=s'nv/C. n deiken sermayenin devir says ve v'de h e r devir yatrlan deien sermayedir, dolaysyla da, s'n v yllk art deer, C ise sabit sermaye de dhil o l m a k zere gerekli toplam sermayedir. Marx'm n c cilt b o t u n c a devri ele al gl deildir; b u cildin msveddeleri, ikinci cildin devir sresiyle ilgili ksmlar ele alnmadan n c e yazlmtr.

Kapitalizmin geliimi, e k o n o m i l e r i deimeyen sermayeyi kullanmaya yneltmektedir. gnn uzatlmas, sabit sermayenin kullanld saatleri artrmaktadr. Genileyen bir retim lei bina, g k a y n a k l a n v.s. gibi e k o n o m i l e r i n kullanlmasnn imknn yaratr. Artan retkenlik, retim aralarnn deerini azaltr. Kullanlmayan eylerden yan rn olarak deerlendirilmesi bir baka tasarruf eklidir. B u n u n snr, kullanlan deimeyen sermaye sfra indirilmi olsayd, (yllk) kr oran (yllk) art deer oranna eit olmasdr. ilerin konuyla hibir ilgilen olmad halde, kapitalistler kr oran ykseltmek istediklerinden, e k o n o m i 'iilerin kendileri iin altklar toplumsal bir sistemde' (s. 8 3 ) gereksiz olacak sert bir disipline zorlanmaldr. T m bunlara ramen, retkenlik arttka her ii daha fazla don a n m ve malzeme ileyeceinden, deimeyen sermaye ktlesi h e m mutlak ve h e m de nisp olarak byyecektir. Marx 'azalan kr oranlar eilimi k a n u n u n u ' ortaya koyarken (aada n c ksmda) c'nin v'ye nazaran ykseldiini varsaymaktadr. Kesim 2. ilerin Srtndan Yaplan Tasarruflar

Maliyetler, iilerin sal ve gvenlii pahasna azaltlabilir. Marx b u n a ilikin rnekler vermektedir.

1 6 6 Kapital*i

Okuma Klavuzu

Atlony B r e w e r 1 6 7

Kesim 3. Gcn Oluturulmasnda, Binalarda Tasarruf

Aktarlmasnda

ve

miktarnn da deiebileceini belirtmitir; byle olursa, kr oran zerinde yarataca etki gl olacaktr. Son belirtilen hususun olabilme ihtimlinin karsnda Marx fiyatlarn deerlerle orantl olduu varsaymndan geici olarak vazgemektedir. kt bana e m e k maliyeti ve m a k i n e maliyeti dtnde, h a m m a d d e fiyatlarnn artnn nisp n e m i ykselecektir. retkenlik arttndan e m e k maliyeti azald halde, makine maliyetleri retimin daha hzl artmas s o n u c u n d a makine kullanmnn artmasna ramen azalr. Kesim 2. Sermayenin Deerlenmesi, Deerinin Dmesi, Serbest

Natsmith'ten (mehur bir mhendis) yaplan bir alnt, bu kesimin balnda yer alan tasarruf trne rnek tekil etmektedir. Kesim 4. retim Artklarndan Yararlanlmas

Deiik trden kullanlmayan eyler yararl yan rnlere dntrlebilir. (Bu, tam anlamyla, deimeyen sermayenin kullanmnda tasarruf salanmas anlamna gelmese de, yaplan tartmaya uygun dmektedir). Kesim 5. Bulularla Salanan Tasarruflar

Kalmas ve Balanmas retim aralar fiyatlar ykselirse ya da derse, retim aralarna yatrlan sermaye b u n a binaen deerlenecek ya da deeri decektir. Fiyat ykselirse, daha fazla sermayeye ihtiya duyulaca halde (sermayenin balanmas), fiyatlar derse, retim aralarn yenilemek iin daha az sermayeye ihtiya duyulacandan sermaye serbest kalacaktr. (Bu iki etki genel olarak birbirine kar iler; fiyatlar ykselirse, sermaye deerlenmekle birlikte fiyatlar yksek olmaya devam ettike daha b y k sermaye balanr). E m e k gcnn deeri deiirse, e m e k gc deerini rne aktarmamakla birlikte art deer oran deitiinden sermaye deerlenmez ya da deen dmez. Bununla birlikte, e m e k gcn n fiyat deiirse, sermayenin serbest kalmas ya da balanmas sz konusu olacaktr. Kapitalizm gelitike, ktnn doal snrlarnn olmas nedeniyle organik hammadde retimi talebin gerisinde kalr. Byle olursa, fiyatlar ykselir ve deiik uyarlamalara ynelme sz konusu olur; malzemeler uzak yerlerden gelebilecek, retim artacaktr (zaman gecikmesiyle) ve ikmeler kullanlabilecektir. Bununla birlikte, fiyat artlar kr orann azaltacaktr ve fiyat azallarnn ve retim bozulmasnn yaand depresyonu kkrta-

Byk lekli retim ve emein toplumsallamas, retkenlii ykseltmenin ve deimeyen sermaye tasarrufu salamann nkoullardr. Marx 'evrensel' e m e k ve 'ortaklaa' emei birbirinden ayrmtr. Evrensel e m e k , yeni bilgi reten bilimsel aratrma ve keiftir. Ortaklaa e m e k ise normal madd retim koullarnda bireylerin dorudan ibirliine gitmeleridir. Marx ayn zamanda 'nclk edenlerin genellikle ifls ettikleri' halde, 'en deersiz ve sefil trden para kapitalistleri.. .insan r u h u n u n evrensel emeinde meydana tm yeni gelimelerden en lazla yararlananlardr' (s. 1 0 3 ) demektedir.

Ksm 6 . Fiyat Dalgalanmalarnn Etkileri

Kesim 1. Hammadde Dalgalanmalar Art deer hacmi ve oran deimeden kalrsa, h a m m a d d e fiyatlarnda meydana gelen bir deime gerekli deimeyen sermayeyi deitirecek ve dolaysyla, kr orannda ters ynde bir gelimeye neden olacaktr. D ticaret h a m m a d d e fiyatlarn ucuzlatarak kr orann ykseltebilir. Marx h a m m a d d e fiyatlar deitiinde, bu deimeleri fiyatlara yanstma zorluu karsnda kr Fiyatlarnda Meydana Gelen

1 6 8 K(t\>itdVi Okuma Klavuzu

bilecektir. Tarmsal h a m m a d d e fiyatlarnn evrimdeki rol, daha ziyade cretlerin rolne benzemektedir; her ikisi de, kr orannn dmesine ve fiyatlarn ve cretlerin bir kez daha dmesine neden olarak refah d n e m i n d e ykselme eilimine girecektir.

Blm 2 Krn Ortalama K r a Dnmesi

Kesim 3. Genel rnek.

1861-1865

Pamuk

Krizi

1 8 6 1 - 1 8 6 5 Amerikan i sava, fiyatlar ykseltip, ngiltere'de p a m u k sanayinde krize n e d e n olarak p a m u k arznn duraksamasna neden olmutur. M a r x hikyeyi fiyat dalgalanmalarnn etkilerine ilikin analizini gstererek srdrmektedir.

Ksm 7 . Tamamlayc Dnceler

Kr, art deerden bamsz gibi g r n m e k t e d i r (yzeysel adan). Bu birincisi, dolamda ortaya kyor gibi grnmesi Buraya kadar Kapitale ilikin olarak yaplan analiz, mallarn (Marx'a gre retimde yaratlr ve sadece dolamda para olarak ortaya kar) ve ikincisi de, kr orannn kullanlan deimeyen sermayenin etkinliine ve art deer oran kadar retim aralar fiyatna bal olmas nedeniyledir. Marx, yatrlan sermayede m e y d a n a gelen bir deime krda da eit bir deimeye tekabl ettiinden, kr orannn sermayenin b y k l n d e n bamsz o l d u u n u ileri sren Rodbertus'u da eletirmitir. Marx'm analizine gre b u , genel olarak deil ama kimi belli durumlar iin dorudur. deerleriyle orantl olarak mbadele edildii varsaymna dayanmaktadr. imdi, en s o n u n d a Marx, fiyatlarn piyasada sermayeler arasndaki rekabet tarafndan nasl ekillendiini analiz etmektedir. Deerlerin retim fiyatlarna d n m e s i soyut art deer teorisini kapitalist e k o n o m i n i n gnlk ileyiine balayan en nemli ba olduundan, 'deerlerin retim fiyatlarna d n mesinin' nemini abartmak zordur. Sermayeler arasndaki rekabet, farkl sanayiler arasndaki kr oranlarn eitleme eilimine girer. Veri bir para toplamn yatracak bir kapitalist, yatraca paradan m m k n olan en y k s e k kr elde etmek isteyecektir. S o n u olarak, sermaye dk kr oranlarnn geerli olan sanayilerden, kr oranlarnn y k s e k olduu sanayilere doru akmaya balayacaktr. Sermayenin belli bir sanayiye doru akmas arz ykseltecek ve fiyatlar ve krlar drd halde, belli bir sanayiden kmas tersi d u r u m u beraberinde getirecektir. T m sanayilerde, fiyatlarn retim larna fiyatdoru meylederek ilgili metay retmek iin h e r bir meta-

1 7 0 Kapital'i

Okuma Klavuzu

Allony B r e w e r 1 7 1

ya yatrlan sermayeden elde edilecek genel kr oran salayacak tek bir genel kr oranna doru bir eilim ortaya kacaktr. eitleyemeyeceinden, Marx'm Deerlerle orantl olan fiyatlar, farkl sermaye bileimlerine sahip farkl sanayilerde kr oranlarm retim fiyatlar, genelde, deerlerle orantl deildir.

lde farkllk gsterdiinden, fiyatlar deerlerle orantl olsayd, kr oranlar farkllaacakt.

yapmak istedii retim fiyatlarnn deerlerle nasl bir iliki iinde olduunu gstermektir. Kimi fiyatlar deerlerin stne kacak, kimilerinin de deerlerinin altna decek olsa da b u n u n sadece farkl kapitalistler arasndaki art deeri yeniden ceini iddia etmektedir. Krn mevcudiyeti, len art deer teorisiyle aklanmaktadr. bltrebirinci ciltte gelitiri-

Ksm 9 . Genel K r Orannn Oluumu (Ortalama K r Oran) ve Emtia Deerlerinin retim Fiyatlarna Dnm
Marx, fiyatlarn, tm retim dallarnda eit kr orann salayacak dzeyde olmas gerektiini ileri srmektedir (olma eilimine girmelidir). n c e k i ksmda da gstermi olduu gibi, mallar deerlerinden satlrsa, dolaysyla, retim fiyatlar deerlerden farkl olacandan kr oranlar eitlenmeyecektir. Marx'n stesinden gelmek istedii bir sonraki sorun, retim fiyatlar ve deerler arasndaki ilikidir; fiyatlarn piyasada belirlenme ekli bir sonraki ksma braklmtr. Marx, toplam toplumsal sermayenin farkl sanayiler arasndaki dalmn gsterecek b e sanayiden oluan bir r n e k oluturmaktadr. Art deer orannn tm sanayilerde ayn olduu varsaylmaktadr. Marx, rneinde kullanm olduu varsaymn, sabit sermaye ve anma ve ypranma nedeniyle h e r metann maliyet fiyatna aktarlan deer arasndaki fark k o n u s u n a girerek birden bire deitirmesine ramen devir sresinin t m sanayilerde de bir yl olduunu varsayacaktr. S e r m a y e n i n deer bileimi sanayiler arasnda farkllk gstermektedir, dolaysyla da, rnler deerlerinden satlmlarsa, kr oran farkllk (Marx'm birinci tablosunda da gsterildii gibi) gsterecektir. Bir sonraki adm, toplam art deeri ve tm (be) sermaye bir arada dnldnde, yatrlan toplam sermayeyi h e s a p l a m a k ve ortalama kr orann b u l m a k iin toplam art deeri yatrlan tm b e sermaye bir arada ele alndnda yatrlan toplam sermayeye b l m e k olacaktr. r n e k t e , toplam art deer 1 1 0 ve toplam sermaye 5 0 0 ' d r , dolaysyla da, ortalama kr oran % 2 2 olarak hesaplanr. Marx imdi de her sermayenin art deerden payn almas gerektii varsaymn yapmaktadr, dolaysyla da,

Ksm 8 . Farkl retim Dallarndaki Farkl Sermaye Bileimleri ve Ortaya kan K r Oram Farkllklar
Marx, nceki ksmda, kr orannn, art deer oram sabit bile olsa deiebileceini gstermitir. Art deer orannn bir lkedeki farkl retim dallarnda ayn olduunu varsaymaktadr. Piyasada e m e k gcne ynelik olarak ortaya kacak rekabet, c retleri ve alma saatlerini (ve dolaysyla da, art deer orann) eitleme eilimine girecektir. Bu eitlemeye ynelik yerel engeller olmasna ramen b u engeller kapitalist retimin gelimesiyle birlikte ortadan kalkar. Art deer oran veri iken, herhangi bir sermayenin oluturduu art deer miktar, sz k o n u s u sermayeyi harekete geiren canl emekle doru ynl iliki iindedir. Fiyatlar deerlerle orantl olduunda, kr oran yatrlan toplam sermayeye gre oluturulan art deere baldr, dolaysyla, kr oranlar sadece harekete geirilen canl e m e k yatrlan sermayeyle orantl olduunda eit olacaktr. Marx (birinci cilt, yirmi beinci ksm, birinci kesimde ele alman) sermayenin teknik, deer ve organik bileimlerini ksaca tekrarlamaktadr H e m sermayenin bileimi ve h e m de devir sresi farkl sanayi dallarnda arasnda n e m l i

1 7 2 KapitaVi

Okuma Klavuzu

Atloy B r e w e r 1 7.'{

her sermaye ortalama kr oranna eit bir kr oran elde e t m e k tedir. Her metann retim fiyat, her metann maliyet fiyatna, yatrlan sermaye arp ortalama kr oranna eit bir kr marjnn ilve edilmesiyle hesaplanr. r n e k t e , 1 0 0 olan sermaye maliyet fiyat 7 0 olan emtia retirse, bunlarn retim fiyat 7 0 (maliyet fiyat) art 2 2 ( 1 0 0 ' l k sermayeden % 2 2 getirecek kr marj ) toplam 9 2 (bu Marx'm n c tablosundadr) v.s. olacaktr. Marx elde edilen s o n u l a n u ekilde bir araya getirmektedir: 'farkl kr oranlar rekabet erevesinde tek bir genel kr oram oluturacak bir b i i m d e eitlenmektedir.. .Bu noktaya kadar kr sz k o n u s u olduundan, eitli kapitalistlerin d u r u m u , kr paylarnn eit bir b i i m d e 1 0 0 ' e b l n d a n o n i m irketteki hissedarlar gibidir (s. 1 5 6 ) . Art deerin yeniden b l m kapitalistlerin snf dayanmasnn ve kra ve Marksist olmayan politik iktisattaki sermayeye ilikin artc grn nesnel temelini oluturmaktadr. T m e k o n o m i d e k i toplam kr, oluturulan toplam art deere eittir ve tm yllk r n n retim fiyatlar toplam, sz k o n u s u r n n toplam deerine eittir. M a r x ' m yapm olduu aklama bir lde belirsiz olmakla birlikte d u r u m ortadadr. Ortalama kr oram hesaplandndan, toplam kr toplam art deere eittir. retim fiyatlarnn toplam, tm rnlerin maliyet fiyatlarnn toplam art toplam kr okluu halde, deerler toplam, maliyet fiyatlar toplam art toplam art deerdir, dolaysyla da, Marx'm sapma yntemi veri iken, her ikisi de birbirine eit olmaldr. Bu nedenle, (Marx'm a r g m a n n a gre) art deer teorisi toplam kr ve genel kr orann aklamaktadr. Sektrler arasndaki devir sresindeki deimeler birletirilebilir (Marx detaylarn aklamamsa da). Bir baka sektrle karlatrlan bir sektrdeki daha u z u n devir sresi, daha b y k sermayenin gerekli olduu anlamna gelmektedir ve retim fiyatlar, mevcut sermayeyle ortalama kr oran elde e d e c e k kadar yksek olmaldr.

Marx'm iki kez deinmekle birlikte nedenselliini gzden karm olduu analizine ilikin nemli bir glk bulunmaktadr. ('u anki analizimiz, bu n o k t a n n yakndan incelenmesini gerektirmemektedir' s. 1 6 2 ) . Mallar retim fiyatlarndan satlrsa, alclar aka b u fiyatlar deyeceklerdir ve Marx, mallarn retim fiyatlarndan satld varsaymn yaptnda, maliyet fiyatlarn deerler cinsinden (c+v) hesaplama k o n u s u n d a tutarszdr. Marx, sorunu, daha sonra akla kavuturulacak bir detay -olarak ele ald g r n t s n izmektedir ve b u n a daha sonra d n m e niyetini tam olabilir. Gerekte yaplan daha te bir analiz, mevcut detaylardan daha fazlasn ortaya koymutur. Maliyet fiyatlarnn, retim fiyatlarndan mal satan ve ayn zam a n d a da alan kapitalistler gereini ortaya k o y a c a k b i i m d e yeniden hesaplanmas gerektii aktr; her biri bir dierine dayandndan, maliyetler ve fiyatlar eanl olarak belirlenmelidir. Rekabetle eitlenen kr oran retim aralar ve e m e k gc almna yatrlan para sermayeden elde edilen kr o l d u u n d a n ve gerekli sermaye de fiil piyasaya dayandndan, yatrlan sermaye yeniden hesaplanmaldr. Marx'm izledii prosedr, yatrlan sermaye deeri zerinden hesaplanan ortalama kra dayandndan, tm analiz akntya braklmtr. S o n u , Kapital'de. tm sistemin analizi asndan ciddi sorun-

lar ortaya koyan Marx'm d n m sorununa yaklam ya terk edilmeli ya da batan yeniden kurulmaldr. Deer ve art deer, fiil fiyatlar ve krlarla ilikilendirilmezse, tmyle kavramlar haline gelecektir. D n m s o r u n u n u n youn bir tartmaya n e d e n olmas hi de artc deildir." Bu tartrma elinizdeki klavuz kitabn dnda kalmaktadr. Birlikte retim ve tmyle olmasa da sabit sermayeye ilikin kimi basit durumlar gz n n e alnmazsa, Marx'n ulat sonulardan, detayl bir b i i m d e olmasa da, uzak durulabilecei h u s u s u n d a bir fikir birlii var gibi grnmektedir. Belirtilen durumlardaki (pratikte b y k n e m i olan) metafizik

1 7 4K a p i t a l ' 1i Okuma Klavuzu

Atloy B r e w e r 1 6 5

glk retim fiyatlar analizle deil de, birlikte retimin (tek bir retim srecinde iki ya da daha fazla farkl emtiann retilmesi) sz k o n u s u olduu durumlarda deerlerin nasl tanmlanacana ilikindir.

dele edeceklerdir. Mallar deerlerinden m b a d e l e edilirse, her ii kulland retim aralarnn bedelini deyebilecektir (retim aralarn deeri r n e aktarlm o l d u u n d a n ) ve (toplumsal olarak gerekli) emeiyle orantl net gelire sahip olacaktr. Kapitalist bir erevede b u net gelire 'cretler' ve 'krlar' dhil olmakla birlikte ne 'kr' ve ne de ' kr oran' sermayenin olmad durumda sz k o n u s u d u r . T a h m i n e n (Marx b u k o n u d a ak deildir) iilerin emekleriyle daha yksek getiri elde e t m e k iin bir sektrden dierine gemeleri nedeniyle fiyatlar deerlere doru m e y l e d e c e k , benzer gelime nedeniyle de cretler eitlenme eilime girecektir. Bu argman tartlabilir; retim aralarna inanlmaz lde o k b yk harcamalarn yaplmas gerekli olduu halde, iiler bir sektrden dierine nasl hareket edebilir? Basit meta retimi gelimi kapitalizmden n c e geerli olan bir sistem olduundan, Marx emtia deerlerinin 'teorik olmann yan sra tarih olarak da retim fiyatlarna ngeldii' s o n u c u n a varmaktadr (s. 1 7 4 ) 7 Marx daha sonra retim fiyatlarnn deerlerden sapmasna neden olan unsurlar bir an iin soyutlayarak piyasa fiyatlar ve deerler arasndaki iliki zerine yeniden d n m t r . Birincisi, deer kavram bir kez daha tanmlanmtr. Belli bir nesnenin deeri, onu retmede kullanlan emektir. Ayn pazarda satlan zde nesneler ayn fiyattan satlmas gerektiinden (alc, belli bir nesnenin retildii belli koullarla ilgilenmez), bir metann piyasa deeri, bu trden bir metay r e t m e k iin gerekli ortalama emektir. Bir meta deiik koullarda retilmise, (istenen, normal, istenmeyen), istenen ve istenmeyen koullar dengeyi bozuyorsa, 'normal' retim koullar ortalamay temsil edecektir; istenen ya da istenmeyen koullar h k i m s e , b u n a binaen ortalama deitirilecektir. Meta deerinden satlrsa, ortalama, talebi karlamada gerekli meta ktlesine uygun olmaldr. Byk miktarlar talep edilirse, istenmeyen koullarda gerekletirilen retim (rnein, r n n nisp olarak verimsiz topraklar-

Ksm 1 0 . Genel Kr Orannn Rekabetle Eitlenmesi. Piyasa Fiyatlar ve Piyasa Deerleri. Art Deer.
Buraya kadar ele alnan retim fiyatlar, kr oranlarnn hipotetik olarak hesaplanmas s o n u c u n d a soyut olarak tartlmtr. Marx imdi de yzn retim fiyatlarna ynelik bir eilimin piyasadaki rekabetle kendini ortaya nasl koyabileceine evirmektedir. Marx, rekabete ya da piyasa fiyatlarna ilikin tam bir analiz ortaya koymamtr ve b u konuyla ilgili olarak sylediklerini, zerinde fazlaca allmam olmas nedeniyle anlamak kolay deildir. Buna ilveten, b u ksm, dzeltilip niha olarak sunulan bir ksm olmayp, ilk msvedde olma zelliini tamaktadr. Marx ilk nce, nceki ksmda yaplan analizden hareketle retim fiyatlarnn kimi nitelikleri zerinde durmaktadr. Genel kr oran tm toplumsal sermayeden elde edilen ortalama olduundan, sermayenin bileiminin toplumsal ortalamayla ayn olduu retim alanlarnda retim fiyatlar deerlere eit olacaktr ve v.b. Marx daha sonra u oruyu ortaya koymaktadr: Krlar nasl eitlenmektedir? Kendisinden nceki klsiklerle birlikte Marx da fiyatlarn, piyasa fiyatlar etrafnda dalgalanan 'normal' fiyat, 'bir merkez', olarak dnmektedir. T e m e l d e 'normal' fiyatlarla ilgilenmitir ve fiyat dalgalanmalarn tal olarak ele almtr. Emtia sermayenin r n olduundan, fiyatlarn deerlerden ziyade retim fiyatlarnn etrafnda dalgalandn sylemektedir. Aksine, iiler kendilerine ait retim aralarna sahip olursa, fiyatlar deerlere doru hareket edecektir. 'Basit' meta retiminin olduu byle bir sistemde iiler retim aralar satn alacaklar, emtia retecekler ve bunlar m b a -

1 7 6K a p i t a l ' 1i Okuma Klavuzu

Atloy B r e w e r 165

da yetiirilmesi) talebi karlayabilmek iin artrlabilir ve b u n a binaen de m e t a n n deeri artar. Geriye fiil piyasa fiyatlarnn aklanmas kalmaktadr. Marx'm amalarndan bir tanesi, 'arz ve talebin' fiyatlara ilikin uygun bir aklama o l d u u n u d n e n zamannn 'vulgar' iktisatlarna saldrmakt. (Bir papaana 'arz ve talep' kavramlarnn tekrar ettirilerek iktisat olmasnn salanabilecei sylenir). D n e m d e 'arz ve talep' kavramlar ak bir b i i m d e tanmlanmamt ve Marx da bunlar akla kavuturma k o n u s u n d a bir ey yapmamtr. Hem satmak zere sunulan m e t a miktar ve h e m de tketicilerin almaya gnll olduklar meta miktar, metann fiyatna baldr. Bu nedenle, arz ve talep arasndaki ilikiye ilikin olarak sylenecek herhangi bir ifade varsaylan fiyat belirtmelidir. retim dzenlemeleri zaman alacandan, fiyatlarda meydana gelen deimeler k o n u s u n d a yaplacak bir tartma k o n u s u n d a ele alman zaman d n e m i de ortaya konmaldr. Marx bu gereklerin farknda olmasna ramen b u n l a r n sonularn ak bir biimde ortaya koyacak tekniklerden y o k s u n d u . G n m z iktisatlar 'arz' ve 'talebi', miktar ve fiyat arasndaki ilikiyi temsil eden fonksiyonlar olarak (matematiksel anlamda) ele almaktadr. Marx byle yapmadndan, g n m z arz ve talep analizine aina olan o k u y u c u Marx' yanl y o r u m l a m a d a n saknmaldr. Marx 'arz' ve 'talebi', hangi fiyat varsaylmaktadr? sorusunun ortaya kmasna neden olan fiil miktarlar olarak d n m gibi grnmektedir. Marx'm argmanlarnn en azndan bazlaryla uyumlu olan ifadesi, fiyatlarn piyasa deerlerine eit olduunda 'arz' ve 'talebin' arz ve talep edilen miktarlar olarak tammlanmasdr. Bu nedenle Marx unlar yazmakladr: 'Arz ve talep, bunlarn karlkl oranlar, belli bir retim b a n d m d a k i emtia ktlesinin ne stnde ne ne de altnda deil de, piyasa deerinden satlabildiinde rtr' (s. 1 8 5 ) . Dier benzer ifadeler ayn ekilde yorumlanabilecek olmakla birlikte Marx'm kavram

da b u y o r u m u n ileri srd kadar ak deildir. Burada sunulan yorum, Marx'm arz ve talebin normal fiyatlar belirlememekle beraber sadece sz konusu fiyatlarn etrafnda salnm gsterecei biimindeki srann hakl karacaktr. Arz ve talebi lmek iin ilk n c e piyasa deeri bilinmesi gerektiinden, yukarda tanmland gibi arz ve talep piyasa deerini belirlemez. G n m z iktisatlar arz ve talebi fiyatlar nihi olarak belirleyen unsurlar olarak deil de, retim maliyetleri (arz tarafnda) ve toplumsal istekleri (talep tarafnda) piyasa fiyatlarna dntren unsurlar olarak ele almlardr. Farkl arz ve talep kavramlar veri olduunda, iki gr arasnda eliki sz konusu deildir. Belli bir metaya ilikin arz ve talebin eit deere sahip olduklarnda rttklerin varsayn. (Talep arzdan fazla olduunda) fiyat deerinin zerinde ya da (arz talepten fazla olduunda) altnda olacaktr. Fiyatta bylesi bir deime nasl meydana gelmitir? 'Talep.. .arzdan fazlaysa, alclardan biri dierine gre daha fazla fiyat verir...ve dolaysyla da, meta fiyatn tmyle piyasa deerinin stne ykseltir' (s. 1 9 0 ) . Tabii ki, daha yksek fiyattan alnan miktar, satlmak zere sunulan miktarla rtecektir. ( G n mz ders kitaplarnn diliyle sylemek gerekirse fiyatta meydana gelen deimeyle birlikte arz ve talep edilen miktar eitlenir). Artan fiyatlar ve b u n a tekabl eden krlar sanayiye girii cazip hale getirerek retimi artrp fiyatlar yeniden drecektir. T a m anlamyla kapitalist bir e k o n o m i d e , fiyatlar, yatrm cazip hale getiren ortalama krn stnde olduundan, retim fiyatlarna doru hareket edecektir. Hikyenin bu ksm o k aktr ve Marx'm fiyatlarn retim fiyatlarna doru meyledecei b i i m i n deki aklamasnn haklln gsterir. Bu da, 'arz' ya da 'talebin' herhangi bir tanmna dayanmamaktadr. Fiyatlar retim fiyatlarnn altna derse, sermayenin daha krl retim alanlarna doru akmasyla birlikte sre tersine dner. Kr oranlarnn eitlenmesine ynelik tek bir eilim sz k o n u s u d u r ; sermayenin . bir sanayiden bir dierine hareket etmezi zaman alr ve b u ara-

1 7 8 KapittTi

Okuma Klavuzu

Antlony B r e w e r I 7 9

da da yeni sapmalar ortaya kar. Piyasa fiyatlar, retim fiyatlarnn etrafnda dalgalanr. Bu ksmn s o n u n d a Marx bir baka gerekli kavram ele almaktadr. Ortalamadan daha iyi retim koullarn kullanan herhangi bir reticinin maliyetleri rakiplerinin maliyetlerinden daha dk olacak ve ortalamann stnde bir kr, art kr elde edecektir. Art kr, Marx'm rant analizinde anahtar kavramdr (aada alt ksm).

ce art deer orannda ya da ortalama bileimde ya da sermayenin devrinde meydana gelen bir deimeyle ortaya kacaktr. Bu deimeler, e m e k retkenliindeki deimelerle birlikte gelime gsterir. Alternatif olarak, yine e m e k retkenliinde meydana gelen bir deime s o n u n d a maliyet fiyatlar deiirse, retim fiyatlar da deiecektir. Bu nedenle, retim fiyatlar sadece e m e k retkenliinde ve dolaysyla da, emtia deerlerinde bir deime meydana gelirse deiebilecektir. (Bu argman, bir nceki ksmda ele alman cretlerde meydana gelen genel bir deimeyi n e m s e m e m e k t e d i r ) . Kesim 2. Ortalama Bileime Sahip Emtiann retim Fiyat

Ksm 1 1 . cretlerde Meydana Gelen Genel Dalgalanmalarnn retim Fiyatlarna Etkisi

Marx saysal bir rnek yardmyla, cretlerdeki genel bir artn ya da (reel) azaln retim fiyatlarna etkisini ele almtr. T o p lam toplumsal sermaye ve s o n u olarak da ortalama bir bileime sahip bir sermaye asndan, cretler ykseldiinde retim fiyat deimez. Maliyet fiyat artmakla birlikte art deer ve dolaysyla da, krlar ayn miktarda azalr. Ortalama organik bileimden daha dk bir organik bileime sahip sermaye asndan cretler maliyet fiyatnn b y k bir ksmn oluturur, dolaysyla da, cretler ykseldiinde, retim fiyatlar da ykselir. Aksine, organik bileim nisp olarak yksekse, krlarda meydana gelen bir d m e maliyetlerdeki ykselmeden daha fazla olacak ve retim fiyatlar decektir. cret indirimi sz k o n u s u olduunda, b u n u n tersi sonular ortaya kacaktr. Marx'm hangi lm birimiyle fiyatlar hesaplad ak deildir; fiyatlar parasal olarak llyorsa (meta para cinsinden, altn diyelim), fiyatlar, altnn retim fiyatnda meydana gelen deimelerden etkilenecektir.

Marx imdi de deiemeyen sermayeyi oluturan emtiadaki ya da iiler tarafndan tketilen emtiadaki fiyat ve deer arasndaki fark nedeniyle bir metann maliyet fiyatnn c+v'den sapabilm e ihtimline geri d n m e k t e d i r . Ortalama bileime sahip sermayenin retim fiyatnn, cretlerde meydana gelen bir deim e d e n etkilenmeyeceini ileri srmektedir. crette meydana gelen bir deime s o n c u n d a maliyet fiyatnn deime ihtimline yer vermediinden (retim aralar ya da zorunlu mallarn fiyatnda meydana gelen bir deime nedeniyle), ileri srdkleri geerliliini korumaktadr. Kesim 3. Kapitalistin Telfisi Konusunun Temelleri

Genel bir kr orannn olumas, art deerin kaynan gizlemektedir. 'Bylece, her ey rekabette tersine dner' (s. 2 0 5 , vurguya yer vermedim). Genel kr oran bir kez oluturulduunda, kapitalistin hesaplamalarna dhil olur. Kapitalistlerin ortalama orandan kr elde etmeye hak kazanmalar gibi bir g r n m ortaya kar ve tm kr orann azaltan yksek bir sermayenin or-

Ksm 1 2 . Tamamlayc Notlar

Kesim 1. retim Fiyatlarnda Meydana Gelen Bir fade Eden Nedenler Deimeyi

ganik bileimi, yava bir devir ya da yksek riskler gibi unsurlar kr nlemeden ziyade kr elde edilmesini salayan unsurlar plarak ortaya kar.

Genel kr orannda meydana gelen bir (srekli) deime sade-

Blm 3 Azalan K r Oranlar Eilimi Kanunu

Ksm 1 3 . Kanunun Nitelii

Marx'n zamanndaki iktisatlar genellikle kr oranlarnn dme eiliminin olduuna inanmaktadr. Marx bu konuda hemfikir olmakla birlikte yeni bir aklamada bulunmutur. Marx ayn zamanda kendinden ncekilerle azalan kr oranlarnn sonulan konusunda fikir ayrl iindedir. Kendinden ncekiler kapitalizmin kurumlarnn bozulmadan kalaca bir 'duraan duruma' gelecei tahmininde bulurken, Marx kapitalizmin en sonunda kmesini ve ortadan kalkmasn beklemektedir. Marx'm azalan kr oranlan eilimi 'kanunu' birok tartmay ortaya karmtr. 3 Teorik kavramlarla ifade etmek gerekirse, sorun, Marx'n zt etkisi olan 'kar koyan etkilerle' birlikte bir 'eilim' olarak yapt tanmlamadr. 'Kar koyan etkilerin' stesinden gelecek bir 'eilim' beklemek iin ortada hibir geerli neden yoktur. Uygulamada, kr oranlarnda uyumlu bir dme eilimi bulunmamaktadr. Marx'm argmannn z bu ksmn ilk birka ksmnda yer

1 8 2 KapitaVi

Oka Klavuzu

Antlony B r e w e r I 8 3

almaktadr. n c ksmn analizinden sonra, kr oran s'v/C'ye eittir, s' art deer oran, v ise yllk olarak yatrlan deiken sermaye akm ve C'de yatrlan toplam sermayedir. Genel kr oran, ortalama toplam toplumsal sermaye tarafndan belirlenir (Marx'm d o k u z u n c u ksmda ele ald gibi), dolaysyla da, v ve C de tm e k o n o m i y e ilikin toplamlar olarak yorumlanmaldr. Bu aamada, yllk devir varsaylr, dolaysyla da, v/C v/(c+v) olarak yazlabilir. Bu da, sermayenin deer bileimi, c/v, artarsa azalacaktr. s', art deer oran, sabitse, sermayenin deer bileiminde meydana gelen bir artn s o n u n d a v/C'nin azalmas, kr orannda bir azalma anlamndadr. b y k lde basit bir matematik ilemidir. Marx retim aralar olarak kullanlan emtia deerlerinde ve e m e k g c n n deerinde herhangi bir deimenin olmadn da varsaymakta, dolaysyla da, sermayenin teknik bileiminde meydana gelen bir art (ve dolaysyla, sermayenin teknik bileiminde meydana gelen bir deimenin ls olan sermayenin organik bileimi) sermayenin deer bileimini m u h a k k a k ve dorudan artracaktr. Bu varsaymlar veri iken, sermayenin teknik bileiminde meydana gelen bir art, ister istemez kr oranlarn azaltacaktr. Marx, her ii daha fazla d o n a n m kullanarak daha fazla h a m madde ileyeceinden, retkenlik arttka, sermayenin teknik bileiminin de ykseleceini ne srmtr. Vard s o n u udur: 'Bu nedenle, genel kr orannn artan bir biimde dme eilimi, emein toplumsal retkenliinin giderek geliiminin saland kapitalist retim tarzna zg bir ifadedir. . .bu nedenle, kapitalist retim tarznn geliiminde genel ortalama art deer orannn k e n d i n i azalan genel kr oran olarak ifade etmesi mantk bir gereklilii ispatlamaktadr' (s. 2 0 9 , vurgular orijinalinde yer almaktadr). Bu olaanst ifadenin neden b u kadar b y k bir saldrya maruz kaldn anlamak kolaydr. n e m s e n m e y e n 'kar eilimler',

mantkl bir b i i m d e ihml edilen tmyle basit tesadfi sapmalar olmamakla birlikte artan retkenliin dolaysz sonulardr. retkenlik artarken art deer orannn ve e m e k g c n n deerinin sabit olmas mantken uygun deildir; bunlardan biri deimelidir. Benzer ekilde, artan retkenlik, retim aralar olarak kullanlan emtia deerinde bir azalmay gerektirir. Marx ayn ilkenin, art deer oranlarndaki farklln hesaba katlmas gerekiyorsa da, kr oranlarnn azgelimi lkelerde gelimi lkelere nazaran n e d e n daha yksek olmas gerektiini aklayabileceini ileri srmektedir. Argman yeniden orlaya k o n u r . Canl e m e k ktlesi (art deerin kayna), retim aralarnda cisimlemi e m e k oranla ktlesine azalr. stihdam edilen mutlak canl e m e k ktlesi normal

olarak ve dolaysyla da, art deer ktlesi ve kr artacak olmakla birlikte yatrlan sermaye daha hzl artacak, kr ktlesi ykselirken kr oran azalabilecektir. Marx teorisinin art deerin deiik kategorilere ayrlmasndan (kr, faiz, rant) bamsz olduunu vurgulamaktadr. Bu noktada azalan kr orann rantn artan ksm olarak aklayan Ricardo'dan ayrlmaktadr Marx azalan kr oranlarn artan arzn neden olduu artan rekabetin ya da den liyatlarm sonucu olarak aklayanlar da eletirmektedir. retim fiyatlar maliyet fiyat art kr tarafndan belirlendiinden, fiyatlar neden deil bir sonutur- Bu temel Smith ve onu izleyenler tarafndan da dorulanmtr. Devir zerine olan bir kesime Engels yer vermitir. p'= s'v/C eitliinde v yllk deiken sermaye akm, C ise balangta yatrlan sermayedir. Devir sresinde meydana gelen bir indirim, C'yi v'ye gre azaltarak kr orann ykseltecektir. M a r x (ikinci ciltte) dolaan sermayenin devir sresinin d m e eiliminde olduu zerinde durduundan, bu, on d r d n c ksmda belirtilmeyen bir baka kar koyan etkidir. Dier taraftan, sabit sermayenin n e m i n i n artmas devir sresini uzatacak ve kr orann ''azaltacaktr.

1 8 4K a p i t a l ' 1i Okuma Klavuzu

Atloy B r e w e r 1 6 5

Ksm 1 4 . Kar Koyan Etkiler

Kr oranlarnn neden dmesi gerektiini akladktan sonra, Marx imdi de sz k o n u s u oranlarn n e d e n gerekten beklenildii kadar hzl dmediini aklamakta, dolaysyla da, birka kar koyan etkiyi ele almaya balamaktadr. Kesim 1. Smrnn Artan Younlamas

Kesim 3. Deimeyen

Sermayenin

Unsurlarnn

Ucuzlamas

E m e k retkenlindeki artla birlikte retim aralar ucuzlar ve b u kullanlan retim aralar ktlesindeki art dengeler. 'zole edilmi durumlarda, deimeyen sermaye unsurlarnn ktlesi anabildii halde, deerleri deimeden kalr ya da der' (s. 2 3 1 ) . Marx'm teorisinin temel eletiri izgisi, bylesi d u r u m larn 'izole' edilemeyecei ihtimli zerinde odaklanmtr; bu kural bile olabilir. Kesim 4. Nisp Ar Nfus retkenlikte meydana gelen art, retim aralarn e m e k yerine ikme etme yollarn arayarak iileri gereksiz hale getirebilir ve cretleri drr ve sermayenin ortalama bileimini azaltacak yeni e m e k youn sanayileri de tevik eder. Kesim 5. D Ticaret D ticaret, yaam iin gerekli olan mallar lkede r e t m e k t e n se daha ucuza alnmas imknn salar, art deer orann artrr ve ayn zamanda ( k i m i ) retim aralarnn ucuza alnmasn salar, sermayenin deer bileimini azaltr. Her iki adan da, d ticaret kr oranlarn ykseltir. D ticarete yatrlan sermaye yksek kr oranelde edebilir ve Marx, b u krlarn genel kr orann ykseltmeye yardmc Dup olmayaca tartmasn bir sonuca ulatrmamtr. Bu paragraf, herhangi bir sonu karlp karlmayaca pheli olsa da, Marksist koloniyalizm ve emperyalizm t a n m a l a n m kullanlr. Kesim 6. Stok Sermayenin Art

E m e k retkenliinde m e y d a n a gelen bir art, sermayenin organik bileiminin yannda art deer orann da (art deere gre) ykseltecektir. Marx sermayenin organik bileiminin uzun d n e m d e h k i m olacan, dolaysyla da, e m e k retkenliinde meydana gelen bir artn, 'kr oranlarnn azalmasn kontrol eden unsurlar arasnda yer almakla birlikte son analizde sz k o nusu azalmay hzlandrdn' ileri srmektedir' (s. 2 2 8 ) . Deiik yerlerde, zellikle de (aada) on beinci ksmda, izine rastlanan argman u ekildedir: buraya kadar zerinde durulan nispi art deer erevesinde gerekli emein h e m e n h e m e n sfr olduunu, sermayenin yeni deerin en k k paralarnn kr olarak biriktiini d n n . Canl emein yatrlan sermayeye oram derse, canl e m e k , varsaym temelinde, tmyle kr olan yeni deerin kayna olduundan kr oran da decektir. Tabii ki, e m e k gc ucuzsa, kapitalistler e m e k tasarrufuna gitmek iin deimeyen sermayeye yatrm yapmayacaklardr. Marx kr orann ykselten ignn uzatlmasn ve emein younlamasn belirtmekle b e r a b e r bunlarn her ikisinin de snrlar sz k o n u s u d u r . Kesim 2. cretlerin Emek Gcnn Deerinin Altna Bastrlmas braklmtr.

cretlerin bastrlmas belirtilmi ve darda deildir.

Demiryollar gibi giriimler a n o n i m irketler olarak rgtlenmitir. Marx bunlarn dividantlarmm genel kr oranndan daha dk olan faiz oranyla rtmeye ihtiyac olduundan, dk kr oran saladn ileri srmektedir. Bu sermayeler ortalamadan daha dk kr saladndan, krn b y k bir ksmndan

Ugulamada nemli olsa da, b u aamada teori asndan uygun

1 8 6 KapilaPi

Okuua Klavuzu

Athony B r e w e r 1 8 7

vazgeilir. G n m z d e k i o k u y u c u s u , b y k irketlerin nispi olarak kr getirmeyen irketler olduu fikri karsnda arp kalabilecektir.

lak arretimi' ortaya kar. Bu sadece daha te bir birikimin e m e k talebim e m e k arznn zerine karamad d u r u m u ifade eden nfusun tmyle istihdam sz k o n u s u o l d u u n d a kendini gstererek cretleri ykseltecek ve art deer orann azaltacaktr. Kapitalist birikimin n n d e k i bu engel, tabii ki, azalan kr oranlar eilimi k a n u n u y l a h i b i r balants yoktur. Zira bu engel, sermayenin bileimiyle deil de, art deer orannda meydana gelen bir azalmayla ilintilidir. Azalan krlar bir krizi ve piyasalarda vahi bir rekabeti balatr. (Kimi iktisatlar, zellikle S m i t h , azalan kr oranlarn rekabetin bir sonucu b i i m i n d e aklamtr; Marx nedensellii tersine evirmitir). Fiyatlar der, sermaye anr, d e m e l e r zinciri kopar ve kredi sistemi bozulur. Bununla birlikte, kriz kendi zm koullarn yaratr. cretler der ve retkenlii ykselecek ve deimeyen sermayenin unsurlarn ucuzlatacak yeni retim yntemlerinin kullanmn g n d e m e getirir. evrimin daha s o n raki geliimi ve yenilenmesine ynelik oluum salanr. Marx'm almasnda evrimsel srecin en detayl bir b i i m d e ele alnan k o n u s u olan azalan kr oranlar eilimi k a n u n u n u b u hikyede k k bir role sahiptir.

Ksm 1 5 . Kanunun i elikilerinin Sunumu

Kesim 1. Genel Kr orannda meydana gelen bir azalma 'art nfusun yannda anretimi, speklsyonu, krizleri ve art sermayeyi besler' (s. 2 3 7 ) . Kapitalizmin daha da gelimesinin n n d e engel oluturur ve kapitalizmin alternatifinin olmadn dnen iktisatlarn nne ciddi sorunlar karr. Ricardo azalan kr oranlarn, rantn paynn artmasnn bir sonucu olarak aklamtr. Marx'n aklamas art deerin (sanayi sermayesi at faiz art rant) sermayeye orannn azalmas biimindedir, dolaysyla da, h e m krn ve h e m de rantn toplam sermayeye gre dme ihtimli sz k o n u s u olabilir. Art deer (ve dolaysyla da, kr), r n n satyla gerekletirilmelidir. G e r e k l e m e ' t o p l u m u n b y k bir ksmnn tketimini aa b e yukar dar snrlar iinde deien bir m i n i m u ma indirgeyen b l m n antagonistik koullarna dayanan tketim gc ile snrlanr' (s. 2 3 9 ) . Bu ipucu gelitirilmemitir. Kesim 2. retimin Gelimesi Arasndaki eliki

Kesim 4. Tamamlayc

Notlar

Marx azalan kr oranlar tartmasn birbiriyle daha -ziyade balants olmayan notlarla sonlandrmtr. Kimi sektrler dierlerine nazaran daha yava gelimektedir. Sabit sermayenin deeri, retkenlikten daha yava arlar. Kapitalistler kr oranlarn azaltan retim yntemlerini gnll olarak devreye s o k m a z lar; yenilii yapan, dierleri sz k o n u s u yenilii kopya edinceye kadar daha yksek kr, sper kr elde eder. (Bu son c m l e y e ilikin argman, krlar yeni bir temelde eitlendiinde kr oraKesim 3. Ar Sermaye ve Ar Nfus Sermayede meydana gelen bir art m e v c u t alan nfustan artk daha fazla art deer hsl e d e m e d i i n d e 'sermayenin m u t nnn dk olacan gstermez; ortaya koyduu h u s u s , yenilii yapanlarn geici krlarnn, genel krn uzun d n e m trendi erevesinde uygun olmaddr). Kapitalist retim tarz retim glerinin geliimiyle ilgilenmekle birlikte b u n u yaparken kr oranlarnn azalmasn, krizi ve mevcut sermayenin anmasn ve bylece de, k e n d i snrl amacyla yan sermayenin kendi k e n d i n e geliimiyle elikiye dmesini salamaktadr.

Blm 4 Meta Sermayenin ve P a r a Sermayenin Ticar Sermayeye ve P a r a Ticaretiyle Uraan Sermayeye ( T c c a r Sermayesine) Dnm

Marx'a gre, art deerin ve dolaysyla da, krn kayna mbadelede deil, kapitalist retimde aranmaldr. Marx'm sermayesi ( ticari sermaye) retimde hibir ilevi olmayan tccarlar tarafndan elde edilen krlar aklamas gerekmektedir. Bu tr sermaye, kapitalist retimden ve bu nedenle de, sanayi sermayesinden nce varolmutur. Kimi iktisatlar bu tr sermayeye sermayenin prototipi olarak bakmlardr; ancak Marx bu konuda ayn eyi dnmemektedir.

Ksm 1 6 . Ticar Sermaye

Sermaye devresi hem retim ve hem de dolamdan oluur; toplam toplumsal sermayenin bir ksm dolam alannda daima emtia ya da para eklindedir. Tccarlar, hibir retim performasma girmeden satmak iin mal satn alrlar, dolaysyla da, sermayeleri, ticari sermaye yenin bir ksmdr. Bir tccar, bir sanayi kapitalistinden satn almada bulunduya da tccar sermayesi, dolamdaki serma-

1 9 0K a p i t a l ' 1i Okuma Klavuzu

Atloy B r e w e r 165

unda, sanayi kapitalisti r n n n satn tamamlar ve kazancn h e m e n retken sermayeye yeniden dntrd halde, tccar sat ilevini stlenir. Bu nedenle, ticar sermaye, kendine zg bir ilev gren ve toplam sermayenin bamsz bir ksm olarak sanayi sermayesinin k e n d i n e zg bir ksmdr. Sanayi kapitalistinin devri ksaldndan ve dolam sresinde sanayici yerine tccar gerekli sermayeyi yatrdndan, sanayi kapitalistinin sermaye ihtiyac azdr. Deer dolamda yaratlmaz (ulam ve dier retken faaliyetlerle kartrlmamaldr), dolaysyla, tccar sermayesi deer yaratmaz. Bu tr sermaye, dolam hzlandrarak ve piyasay genileterek ve b u yolla, b y k lekli retimi harekete geirerek sanayide dolayl olarak art deer retimini destekleyebilmesine ramen b u geliim ticar krn aklanmas k o n u s u n a uygun dmemektedir.

rmdan, ticar maliyetlerin d k olmas dnda katlandklar bir yk sz k o n u s u deildir. Sanayi kapitalistleri kendilerine ortalama kr salayan fiyattan ve tccarlar da r n retim fiyatlarndan satmaktadr. Ticar faaliyet alannda alan cretli e m e k deer yaratmamasna ramen sanayi iileri gibi e m e k g c n n deerinin belirledii creti almaktadr, Genel kr oram retimde hsl edilen art deer zerinde paylalmaktadr; tccar sermayesi payn almaktadr. Ticar kr, tabii ki, al ve sat fiyatlar arasndaki fark olarak ortaya k m a k ta, kr bu yolla b l l m e k t e d i r . Nasl ortaya k m olduu n plnda deildir.

Ksm 1 8 . T c c a r Sermayesinin Devri. Fiyatlar

Bir kriz kendisin ilk n c e toptan mal ticaretinde gsterir. Bankalarn dnleri geri demeleri, zorunlu sat sonular balayncaya kadar, stoklar tccarlarn elinde birikir ve kriz aka ortaya kar. Tekel dnda, tccar da kendi sat fiyatn belirleyemez; fiyatlar genel kr oran tarafndan rekabetle belirlenir. Marx, krlarn, kr marjnn mallarn maliyetine ilve edilmesiyle akland fikrine kar mcadele vermek amacyla bu noktay vurgulamtr. Sanayi sermayesinin devir sresindeki bir azalma, veri sermayenin veri bir zamanda daha fazla art deer retmesi ve dolaysyla da, genel kr orann ykseltmesi imknn verir. T c c a r sermayesinin devir sresindeki bir azalma, toplam toplumsal sermayenin retken olmayan bir b i i m d e dolama balanan ksmn azaltr, dolaysyla da, genel kr orann da ykseltir.

Ksm 1 7 . Ticar K r
Ticar kr deer yaratmamakla birlikte dier herhangi bir sermaye gibi yatrlan sermaye nedeniyle ayn genel oranda kr elde etmelidir. Elde edemezse, kr oranlar eitleninceye kadar ticar faaliyet alanlarna sermaye girii ya da k olabilecektir. Sanayi kapitalistlerinin tm ticar faaliyetleri kendilerinin yerine getirdiini varsayalm. Sermayelerinin bir ksm dolama balanacak ve dolam maliyeti ortaya kacaktr (satclar verilecek cretler, depo, v.s.). Ortalama kr hesaplarken, dolama balanan sermaye toplam sermayenin bir ksm olarak deerlendirilmeli ve dolam maliyetleri art deerden karlmaldr. Ortalama krn, sat maliyeti olmadnda ve zaman almadndaki ortalama krdan daha dk olaca aktr. imdi de ticar sermayenin sat ilevini stlendiini varsayalm. Tccarlar da maliyetlerini karlamak ve genel oran zerinden kr elde etmelidir, dolaysyla, tccarlar u z m a n olduklar ilevleri erevesinde ortaya kan e k o n o m i l e r d e n yararlandkla-

Ksm 1 9 . P a r a Ticaretiyle Uraan Sermaye

Ticar sermayenin alm ve satmda oynad k e n d i n e zg ilev gibi, dviz ilemleri, saklama, kayt altna alma, demelerin yaplmas v.b. gibi paray elde lUtmann teknik ilevleri, vadesi geldiinde krdan pay alacak sermayenin kendine zg ksmna

1 9 2 K a p i t a n Okuma Klavuzu

Antlony B r e w e r 193,

devredilir. Marx, analitik aklk salamak amacyla para tiyle uraan

ticare-

sermayenin bu ilevlerini kredi sisteminden ayr-

reticileri kontrol etmelerine ramen bu sistem, kapitalist reticinin bamszln elde etmesini gerekli klan olgunlam kapitalizmin nemli bir srama tadr. Tccar sermayesi sanayi sermayesinin efendisi deil, ua haline gelmitir.

mtr; uygulamada, bankalar para ticaretine ilikin faaliyetleri yerine getirir ve ayn zamanda da bor alma ve dn vermede arac olur.

Ksm 2 0 . T c c a r Sermayesine ilikin Tarih Gerekler

Meta mbadelesi ve tccar sermayesi, kapitalist retim gelimeden nce de mevcuttu. Marx, bir taraftan basit meta mbadelesi ve dier taraftan da, cretli emein yer ald kapitalist retim arasnda ok ak bir ayrm yapmtr. Bu noktada, ticareti kapitalizmin gelimesiyle birlikte zdeletiren yazarlardan (kimi Marksistler de dhil olmak zere) ayrlmaktadr. Kapitalist bir sistemde, tccar sermayesi art deerden payn Marx'm yapm olduu analiz erevesinde almaktadr. Bununla birlikte, dier retim sistemleri de ticarete konu olabilecek art rn retebilir ve ticaret sz konusu olduunda tccarlarn arac olarak i grmeleri sz konusudur. Tccar sermayesi, kapitalist retimin az gelitii tarihin ilgili blgelerinde ya da dnemlerinde hkim rol oynar. Bu durumlarda, ticaretten elde edilen krlar, kr oranlarnn herhangi bir ekilde eitlenmesiyle belirlenmez ve byk lde aldatma ve snrsz korsanln unsurlarn iinde barndrr. Dnya pazarnn gelimesi kapitalizmin ortaya kmasnda nemli bir rol oynamakla birlikte bu rol sadece koullar olgunlatnda gereklemitir. zellikle, ilkel birikimdeki nemli bir bileimi, reticilerin retim aralarndan ayrlarak proletaryann yaratlmasdr (birinci cilt, sekizinci ksm). Toplumsal yaplar byle olduunda, bu gelime gereklememitir. (Marx, Hindistan ve in'i rnek olarak vermitir), ticaret daha ok nceki retim tarznn daha yava zlmesinden etkilenmitir. Kapitalist gelimenin erken aamalarnda, tccarlar kk

Blm 5 Krn, Faiz ve Giriimci Kr Arasnda Blm. Faiz Getiren Sermaye

Marx'n faiz getiren sermaye tartmas iki ksma ayrlmaktadr (ayrm tam anlamyla ak olmasa da). Birincisi, Marx faizi bir gelir kategorisi olarak ele almaktadr ve temel amac faizin, krn (de dolaysyla art deerin) faiz ve giriimci kr arasndaki blm tarafndan yaratldn vurgulamaktr. Faiz teorileri krlar aklayamamaktadr. kincisi, kredi sistemi ve bankaclk sistemini, kredinin para ve sermaye arasndaki ilikiyi ve iktisad krizlerin parasal ynn analiz etmektedir. Bu konularda yapm olduu tartma hemen hemen sonulanmam durumdadr. Marx'n alma yntemi, zerinde alt ve eletirdii eitli kaynaklardan yapt alntlarn, gerei desteklemesi anlamnda, elenmesine ya da tal bir role indirgenmesine kadar kullanma temelindedir. Kredi zerine yazm olduu kimi ksmlarda birinci aamann tesine gememitir ye kimi durumlarda, Marx'm yapm olduu alntlarla hem fikir mi yoksa kar m olduunu sylemek zordur.

1 9 6K a p i t a l ' 1i Okuma Klavuzu

Atloy B r e w e r 165

Ksm 2 1 . Faiz Getiren Sermaye

Kapitalist bir sistemde, sermaye kr elde etmek iin yatrlabilir. Bir para toplamna sahip bir kii, b u paray belli bir sre iin kullanarak kr elde e t m e k isteyen bir bakasna d n verebilir. Faiz, belli bir para toplamn k u l l a n m a karlnda yaplan demedir ve kapitalist bu erevede, kr yaratan bir kullanm deerine sahip olmas nedeniyle ortaya kar. Bu ekilde d n verilen para, sermaye haline gelir ve Marx buna faiz getiren sermaye ya da para sermaye adn vermektedir. Terminoloji kafa kartrc olabilir; buraya kadar Marx'm analizinde, 'para sermaye' kavram, sermaye devresinde geici bir aama olarak tanmlanmtr; para sermaye retken sermayeye dnmtr, v.b. Burada kelime olduka farkl bir anlamda kullanlmtr ve Marx sz konusu kavram kesin bir biimde 'faiz getiren sermaye' olarak kullansayd, d u r u m daha berrak olacakt. Para faiz karlnda d n verildiinde, sadece faiz elde etme ve parann geri denmesi h a k k n a sahip olacak d n verenin elinden kar. (Marx bu hakk daha sonra 'hayal sermaye' olarak tanmlayacaktr). d n alan asndan, b o r alman para para sermaye haline gelir ve retken sermayeye dntrlr. Marx dn vereni ou kez 'para kapitalist' olarak ifade etmitir. Faiz, d n arz ve talebi tarafndan belirlenir ve krn bir ksmdr. Marx'a gre belli bir temel ilke erevesinde belirlenen 'doal' bir faiz oran sz k o n u s u deildir.

artp azalabilir. Bu nedenle, kr oranlarnn d m e eilimi, faiz oranlarnn da b u dmeye paralel olarak azalma eilimine girecei anlamna gelmektedir. Faiz oran, tembel para kapitalistler snfnn artan serveti ve ayn zamanda da, atl duran para iddiharn harekete geiren kredi sisteminin gelimesi nedeniyle daha da o k debilir. Her ikisi de faiz getiren sermaye arzn artran unsurlardr. evrim srasnda, relah d n e m i b o y u n c a faiz dk dzeyde olmakla birlikte krizde, demelerin vadesi geldiinde nakit talebinin artmasyla birden bire ykselir. Marx doal faiz oran olmad k o n u s u n d a yine srar e t m e k t e dir. Faiz oranlar arz ve talep tarafndan belirlenir, dolaysyla, 'sz k o n u s u belirleme tesadfi, ampiriktir ve sadece bilgilik ya da hayalcilik bu tesadflii bir zorunluluk gibi gstermeye kalkabilir' (s. 3 5 6 ) . Bu Marx'n arz ve talebi gl bir b i i m d e reddetme hususlarndan bir tanesidir; Marx'm "tesadfi' ve 'zorunlulukla' neyi anlatmak istedii cevap verilmesi zor olan sorulan ortaya karr. Bir anlamda, tahminen, hibir ey tesadfi olmayp, her eyin bir nedeni vardr ve Marx arz ve talebin trendine ilikin eitli aklamalar gelitirmitir (yukarya baknz). Marx burada arz ve talebin byklklerinin, kapitalizmin temel vehelerine balanamayacan belirtmi olmaldr.

Ksm 2 3 . Faiz ve Giriimci Kr

Bir kapitalist tmyle dn ald parayla i grrse, faiz krn yerini alr ve faiz yalnzca sermaye sahipliinin getirii olduu halde, Marx'm giriimci kr olarak adlandrd geriye kalan ksm,

Ksm 2 2 . Krn Blm. Faiz Oram. Doal Faiz Oram

Faiz krn bir ksm olduundan, faiz orannn normal st snr kr oran (daha sonra ele alnacak olan yneticilerin cretleri karldktan sonra) tarafndan belirlenir. M i n i m u m dzey 'belirlenemez' (s. 3 5 1 ) , dolaysyla, faiz sfrn zerinde bir dzeye kadar inebilir. Faizin krla olan ilikisi sabillenirse, faiz, kr oranyla birlikte

kapitalistin ilevlerinin aktif performansdr. Kendi parasyla i gren kapitalist bile mantken krn iki ksma ayrabilir; yalnzca parasn dn vererek kazan salayaca ksm (faiz) ve fal bir kapitalist olarak kazan salayaca ksm (giriimci kr). Krn iki ksma ayrlmas bylesi bir krn mevcudiyetini hibir ekilde aklamamaktadr; Marx'a gre, tabii ki, kr art deer ve dolaysyla, s m r yoluyla elde edilir.

1 9 8 K a p i l a r i Okuuu Klavuzu

Antlony B r e w e r 1 9 9

Giriimci kr, faal bir kapitalist olarak elde edilen bir getiri olduundan, bu cret, denetim creti olarak ortaya kar. Denetim iinin iki yn vardr. Koordinasyon her sistemde gerekli olduu halde, simdi toplumun antagonistik nitelii ilve denetim ihtiyacna gereksinim duyar. Bireyler ynetici ve cretli olarak istihdam edilebilir. Kooperatif niteliine sahip fabrikalarda (iilerin sahipliinin geerli olduu), koordinasyon ilevinin yerine getirilmesi iin yneticiler istihdam edilir. Denetim cretleri, tahminen, tmyle giriimci kr olarak ele alnmamaktadr. Alnm olsayd ve dier vasfl emek gc trlerinin cretleri gibi ayn ekilde belirlenmi olsayd, doal faiz oran sz konusu olabilirdi: kr eksi deneyim cretleri. Marx bu konuda ak deildir.

Bankalar parayla ilikili teknik ilemleri yerine getirir ve faiz getiren sermayeyi ynetirler. Buna ilveten, reserv fonlar ve her trden geici atl para depolar bankalara yatrlr ve bu nedenle, kk para toplamlar bir araya getirilip byk miktarlara ulatnda sermaye olarak kullanlr. Bankalar atl rezerv bulundurabilirler ve geri kalan paray ise polieleri skonto ederek ve yatrarak (dnler) dn olarak verebilirler. zel bankalar tarafndan karlan banknotlar, para olarak dolasa da, basite bankere yazlan ektir. Marx'm zamannda bankann ve kredinin kurumsal erevesi gnmz okuyucularnn aina olduklar bir ey deildir; daha nce yukarda giri ksmnda ele alnmtr. Bu ksmn balnda yer alan hayal sermaye, gerekte yirmi dokuzuncu ksma gelinceye kadar tanmlanmamtr. Bu ksmn byk bir blm, eitli yazarlardan yaplan tanmsal alntlardan olumutur.

Ksm 2 4 . Faiz Getiren Sermaye Seklindeki Sermaye ilikilerin Maddiletirilnesi

Faiz getiren sermaye, sermayenin en gizemli ve en feti hale getirilmi eklidir. Sz konusu sermaye sanki daha fazla para reten bir zellii iinde barndran bir para toplamym gibi grnmektedir. 'Vulgar iktisat' faiz getiren sermayeyi, yazd gnden sfrna yla kadar bileik faize ne kadar bir para yatrlacan hesaplayan Dr. Price'mki gibi fantezilere neden olan tipik bir sermaye ekli olarak grmtr.

Ksm 2 6 . P a r a Sermayenin Birikimi. Faiz Ora zerindeki Etkisi

Marx faiz orannn dn arz ve talebi tarafndan belirlenmesine ilikin analizine devam etmitir. Ana nokta, bir kapitalistin ilemleri geniletmek iin borlanmas ya da paras yetmediinde (genellikle bir krizde) para eklinde sermaye elde etmek iin borlanmas gibi grnmektedir. Bu iki durum, ilemlerini geniletmek isteyen borlananlarn sadece bekledikleri kr oranndan daha dk faiz sz konusu olduunda borlandklar halde, 'endie yaratan borlanmann' benzer ekilde smrlandrlmamas erevesinde birbiriden ayrt edilmelidir. Birinci durumda, borlanma dorudan doruya retimin genilemesine balanmtr ve ikincisinde bu balant sz konusu deildir. Marx bu konuya daha sonra yeniden dnmektedir. O zamann byk pratik nemi olan bir baka sorunu, parann lke snrlar dna knn yaratt etkilerdir. Kt bir hasat, hububat almna yaplan demeler iin Bank of England'n

Ksm 2 5 . Kredi ve Hayal Sermaye

Marx'm birinci ciltte (ksaca) belirtmi olduu gibi, meta mbadelesi genellikle kredi konusunda iler; satc geciktirilmi demeleri kabul eder. Marx 'polieyi' tipik bir kredi tr olarak ele alr; Marx'n zamannda para gibi elden ele geebilen bir deme vaadidir. Polieler elinde bulundurana bankalar tarafndan 'skonto' edilerek denebilir (faiz ktktan sonra, itibar deerinden daha az denir; dolaysyla, faiz oranna 'skonto oran' ad verilebilir) ve vadesi geldiinde tahsil edilir.

2 0 0 Kapital''i

Okuua Klavuzu

Atlouy B r e w e r 2 0 1

rezervlerinden altm kma neden olacaktr. Bank of England rezervleri k o r u m a k amacyla d n vermede ksntya gidecektir ve verilen dnlerin ( d n arznn) azalmasyla birlikte faiz oranlar ykselecektir. Faiz oranlar zerinde bu trden meydana gelen bir etki, gerek retken sermayenin yenidenretim koullarndan ayrt edilmelidir.

getiren sermayeyle kartrdn sylemekledir. Fullarton dolamda ilve para ihtiyac (refah d n e m i n d e ) ve b o r sermayesi talebi (krizde) arasnda yapt ayrmla k o n u y a daha hkimdir. Marx krizde olup bitenin d n talebindeki art deil de, talebi yeterince karlayamama gl yani d n verme arzmdaki azalma o l d u u n u ileri srmektedir. Tartmann ana noktas, meta sermayenin gereklemesi glnn Bir neden olduu genel olarak sermaye yetersizlii ve para sermaye yani nakit yetersizlii arasndaki ayrmn yinelenmesidir. tersiz deildir; sorun, emtiann satlamanasdr. krizde ya da depresyonda, retken sermaye ve m e t a sermaye ye-

Ksm 2 7 . Kapitalist retimde Kredinin Rol

Marx imdi de kredi ve a n o n i m irketlere ilikin kimi grlerini ortaya k o y m a k zere k o n u d a n uzaklamaktadr. Kredi, sermayenin sektrler arasndaki akn kolaylatrarak kr oranlarnn eitlenmesine katkda b u l u n u r ve dolama balanan parann azaltlmas lsnde maliyetleri azaltr. A n o n i m irketlerin o l u u m u , Marx'm kapitalizm analizini teyit etme zelliini tamaktadr. Sermaye sahipliinin kullanmndan ayrlmas 'kapitalist retim tarznn kendi iinde ortadan kaldrlmasdr.. .ve dolaysyla.. .yalnzca yeni bir retim ekline gei aamasdr' (s. 4 2 9 ) . Sermayenin btnyle m e r k e zilemesine i m k n verir ve ayn z a m a n d a da, sahiplik sfatyla kapilalistin parazit roln ortaya karr. Engels a n o n i m irketin daha ileri aamalara ulamas, kartelleme, tekel ve arretim konular zerine eklemelerde b u l u n m a k t a d r . Bu fikirler daha sonralar yirminci yzyln balarnda Hilferding'in, Bukharin'in ve Lenin'in almalarnda gelitirilmitir. S o n olarak Marx, iilerin kooperatiflerini yeni bir toplumsal dzen olarak iaret etmektedir.

Ksm 2 9 . Banka Sermayesinin Bileenleri

Marx daha sonra b a n k a sermayesini ele almakta ve ilk nce alnmas iyi olacak bir araszle ie balamaktadr. Faiz getiren sermaye bir kez yerli yerme oturtulduunda, sanki b u bir sermayeymi gibi dzenli bir gelir talebi elde etmek dncesi ortaya kmaktadr. Marx b u n a hayal sermaye adn vermektedir. Mill b o r b u n u n bir rneidir; para devlete d n verilmi ve harcanmtr, dolaysyla, geriye sermaye kalmamtr. Yzde 5'ten (diyelim ki) 1 0 0 d n veren tahvil sahibi yllk 5 talep etmektedir ve tahviline 1 0 0 ' l u k sermaye olarak grmektedir. Tahvil piyasa fiyatlarndan bir bakasna yeniden satlabilir. Reel sermayeden kr elde etme hakkn ifade eden deerli kt sz k o n u s u olduunda, demiryollar gibi, reel sermaye raylardan, lokomotiften v.s. olutuundan tahvilin bizatihi kendisi hayal sermayedir.

Ksm 2 8 . Dolam Arac ve Sermaye. Tooke ve Fullarton'un Grleri

A n o n i m irket k o n u s u n d a k i ksa ancak kkrtc araszden sonra Marx, zamann ve g n m z n tartmas olan finansal sisteminin ileyii zerindeki almalarna geri dnmektedir. T o oke'nin bir dolam arac olarak paray, para sermayeyle ve faiz

Marx, iinin e m e k gcn sermaye olarak ele alanlara d o k u n durmaktadr. i, kapitalistin aksine, cret elde e t m e k iin alm a k zorundadr ve 'sermayesini' snrsz bir b i i m d e satamaz. Bir b a n k a sermayesinin bir ksmn faiz getiren ktlara (hayal sermaye), bir ksmn skonto edilmi polielere yatrr ve bir ksmn da nakit olarak tutar. Bankaya yatrlan para yeniden

206

Kapitaldi

Okuma Klavuzu

Allony B r e w e r 2 0 3

dn olarak verilir (normal olarak Marx'm zamannda, skonto edilmi polieler olarak) ve bu nedenle, para yeniden mevduat olarak yatrlr ve yeniden d n olarak verilir. Kredinin oklu sper yaps, mevcut nakit parann snrl temeline oturtulur. Bireysel mevduatlar srekli olarak ekilir ve yeniden yatrlr. Iskonto edilmi polielerin vadesi gelir ve bankaya geri denir ve banka yeni polieleri skonto eder. Bu ilemler tmyle birbirini dengeler, dolaysyla da, rezervler nisp olarak deimeden kalr.

uzatma k o n u s u n d a gnlszdr ve alclar demelerinin vadesi geldiinde deyemediklerinde ykmllklerini yerine getiremez. Kredi hacmi der ve d n verilebilir para sermaye ktlat halde, retken sermaye ar derecede bollar yani etkin bir biimde ilevini yerine getiremez ve satlamayan emtia stoklar eklinde hareketsiz hale gelir. Reel retken sermaye yetersizlii sadece hasatta baarszlk ya da benzer bir reel retim baarszl sz k o n u s u olduunda ortaya kar. Sadece sanayi kapitalistleri ve iiler bir arada olduklarnda (dier gruplar hikyeye daha aonra katlacaklardr), bir kriz sadece retim dallar arasnda ya da retim ve talep arasnda orantszlk sz konusu olmas nedeniyle ortaya kar. Talep yetersizlii, gerek ihtiyalarn olmamas anlamna gelir. ' T m reel krizlerin niha nedeni daima fakirlik ve kitlelerin snrlandrlm tketimleridir' (s. 4 7 2 ) . Bu cmle, Marx'm bir baka yerde, kriz ncesinde cretlerin dk deil yksek olduu ifadesiyle birlikte ele alnmaldr. Banka kredisi krizin arifesine kadar dzgn bir yenidenretim aldatmacasn srdrebilir, dolaysyla da, k bir srpriz olarak ortaya kar ve finansal krizin nedeni olarak deil de, sonucu olarak kendini gsterir. Artk bankalar hikyeye dhil edilmitir. Verdikleri kredi retken olmayan snflarn tasarruflarmdandr ve faal kapitalistlerin rezerv fonlarn harekete geirmitir. Kriz sonras depresyonda, yenidenretimin daralmas veri iken, k yolu bulamayan bankalar atl d n verilebilir sermayeye sahiptir, dolaysyla, faiz oranlar dktr. Canlanma aamasnda, ticar kredi geniler, gven artar ve faiz oranlan dk dzeyde kalmaya devam eder. Bu, d n verilebilir sermaye bolluuyla birlikte reel sermayenin yenidenretiminin art gstermesinin bir arada grld tek durumdur. Genileme srdke, sabit sermaye byr, firmalar b y m e k amacyla bankalardan kredi eker, spekltif plnlar ortaya kar ve faiz oranlar yeniden artmaya balar.

Ksm 3 0 . P a r a Sermaye ve Reel Sermaye

Marx imdi de daha nce deinmi olduu soruya geri dnmektedir. Faiz oranlarndaki hareketlerde de grld gibi, d n verilebilir para sermayenin bol ya da kt olmas, reel (sanayi) sermayenin bol ya da kt olmasn ne lde yanstmaktadr? Marx'n gstermi olduu gibi, b i r o k yazar, yksek faizin 'sermaye' ktln ve dk faizin de 'sermayenin' bolluunu yansttn ileri srerek bu ikisini birbirine kartrmtr. Marx'm analizinin odakland nokta, sanayi evriminde faiz oranlarnn hareketidir ve Marx'm tartmas, evrimin birok ilgin ynn iermektedir. lk adm, kimi temellerin akla kavuturulmas ve sorunun daha ak bir biimde tanrnlanmasdr. Sorun, car b o r l a n m a ve dn verme nedeniyle deil de, hayal sermaye, tahvil ve gemi dnleri temsil eden deerli kt ktlelerinin varl temelinde birbirine kartrlmtr. n e m l i olan u anda bankalar kanalyla arz ve talep edilen d n verilebilir fonlardr. Banka kredilerinden soyutlandnda, geriye emtiaya ilikin demeleri erteleyerek sanayi kapitalistinin ticar kapitaliste verilen ticar krediler kalmaktadr. Bu tr kredi otomatik olarak geniler ve reel retim hareketleriyle anlama iine girer; refah dnemlerinde kredi genilemesi, atl sermayenin ar derecede bol olduunu gstermez. Bir krizde, dolam engellenir, gven sarslr, satclar krediyi

2 0 4 KapituVi

Okuma Klavuzu

Anllouy B r e w e r 2 0 5

Sanayi evrimi srekli olarak kendini yenidenretir. Engels burada daha sonraki emperyalizm teorilerine ynelik bir ilvede bulunmaktadr. Dnya pazarnn genilemesini, tekelin ve mill k o r u m a tarifelerinin gelimesini tanmlamaktadr. Bu ksm evrim zerine yazlm daha ileri aklamalarla sonlanmaktadr. Boomda fiyatlar ykseldiinde, retken olmayan snflarn (sabit parasal gelir ekle edenler) tketme gc azalr. Marx'm b u d u r u m u , e k o n o m i k gerilemeye katkda b u l u n a n bir unsur olarak ele alp almad ak deildir. Krizler uluslararas hale gelir; evrim dnya pazarnn bir olgusudur ve tek bir lkeyle snrl deildir. Bununla birlikte, bir lkeden altn k bir neden deil, s e m p t o m d u r ; zamann yazarlar altn hareketlerine gereksiz yer vermilerdir.

lebilir. Krizlerde, deerli varlklarn piyasa fiyat (polie v.s.) der ve para kapitalistleri b u varlklar satn alr, dolaysyla, artan servet ellerine geer. Faal kapitalistlerin krlar, retken sermaye olarak yatrlmak zere para eklinde birikir ya da tketime h a r c a n r ve b y k l k ler de d n verilebilecek b y k l k l e r haline gelir.

Ksm 3 2 . Para Sermaye ve Reel Sermaye III

Para sermaye ve reel sermaye, esas itibariyle ikisi arasndaki fark vurgulamaya yarayan daha ziyade birbiriyle balantsz noktalarla bir araya getirilmeye allr. Krizler dnda, y k s e k faizin geerliliini srdrd uzun bir d n e m reel sermayeden elde edilen yksek krlar gsterse de, yksek faiz oranlar giriimin krn azaltr. Kr lehine olan koullar para sermaye ve retken sermaye talebini artrabilir. Artan reel yatrm e m e k gc talebini artrr ve cretleri ykseltme eilimine girer. Y k s e k cretler ve yksek faiz oranlar arasndaki iliki, tabii ki, y k s e k cretlerin, yksek krlarn ya da y k s e k faiz oranlarnn nedeni

Ksm 3 1 . P a r a Sermaye ve Reel Sermaye II

Marx imdi de dikkatini d n verilebilir para sermayenin kaynaklarna yneltmektedir. Kesim 1. Parann Bor Sermayesine Dnm

anlama gelmektedir.

Banka tekniklerinin gelimesi, parasal rezerv fonlar idare eder ve d n verilecek para miktarn harekete geirir. Bor sermaye arznn artmas, retken sermaye b i r i k i m i n d e n olduka farkldr. Bor sermayesi, dolamdaki paradan da ayr tutulmaldr; ayn para d n verilebilir, ilemlerde kullanlabilir, yeniden bankalara yatrlabilir ve yeniden b o r verilebilir. Marx'a gre kriz ncesi m a k s i m u m reel retim dzeyi, bir sonraki refah d n e m i n i n balang noktasdr. Bu sre daha sonra zirve notasna ulaacak ve b u byle srp gidecektir. Kesim 2. Sermaye Ya Da Gelirin Bor Sermayesine Paraya Dnmesi Dnen

Ksm 3 3 . Kredi Sisteminde Dolam Arac

Marx'm kredi ve dolamla ilgili ortaya k o y m u olduu tartma akla kavuturulmam halde braklmtr; bir editr olarak Engels bu tartmay olabildiince y e m d e n dzenlemitir. Yine de, Marx'm yazd d n e m d e ngiltere'deki d e m e sistemi, bizatihi kendisinin karmak olduu bir gei srecindeydi. O tarihte, demeler maden para, b a n k n o t (zel bankalar taralndan baslan ve altna konvertbl), kapitalist firmalar tarafndan karlan ve bankalarn garantisinde olan polieler ya da b a n k a mevduatlarnn eke dntrlmesiyle yaplmaktayd. O gnden sonra tm temel ilemlerde normal d e m e y n t e m i haline gelen ekle/i Marx ele almamtr. G n m z iktisatlar b a n k a mevduatlarn para olarak ele ald halde, Marx b u n a b u ekil-

Finansal sistem gelitike, d n para veren kapitalistler snf byr; artan servetleri daima para eklindedir ve d n veri-

2 0 6 Kapitaldi

Okuma Klavuzu

Allony B r e w e r 2 0 7

de b a k m a m a k t a d r . Marx'm yapm olduu tartma birka n o k t a n n ortaya kmasna neden olmutur. Kredi sisteminin ve iletiimin gelimesi, para dolamn hzlandrmtr; rnein, iletme leinde b y k bir art olmasna r a m e n 1 8 4 4 il 1 8 5 7 yllar arasnda dolamdaki b a n k n o t h a c m i fiilen dmtr. Marx, konvertbl banknotlarn sadece ilemlerde kullanlma ihtiyacnn kmas l s n d e dolaabileceini ileri srmektedir; ortaya fazlalk

Dolam ihtiyacna pasif bir b i i m d e cevap veren b a n k n o t basmnn artmas sanayi evrimini etkiler B a n k n o t b a s m n n snrlandrlmas sadece krizleri alevlendirir ya da 1 8 4 4 K a n u n u gerektiinde askya alnmadnda bu s o n u c u dorurur.

Ksm 3 5 . Deerli Maden ve Dviz K u r u

Kesim 1. Altn Rezervinin Hareketi

b a n k n o t u basan bankaya geri dnecektir. Banknot dolam, dolam ihtiyacna gre sanayi evriminde artar ve azalr. Marx'm argmannn zamann kurumsal erevesine ve zellikle de banknotlarn altna konvertbl olduu parasal sisteme uyguland vurgulanmaldr.

lkeler aras altn akm iki nedenle ortaya kar. Birincisi, dier herhangi bir meta gibi, altn da, retildii alanlardan, talep edildii alanlara ihra edilir. kincisi, altn retmeyen lkeler arasndaki altn akm, altnn uluslararas d e m e arac olmas nedeniyle ticaret dengesini yanstr. Bu akmlar, sanayi evriminin nedeni deil, sonucudur. Normal zamanlarda altn, farkl lkeler arasnda para dolamna olan ihtiyalar orannda bltrlr. Kesim 2. Dviz Kuru Engels'in de bir ara cmle olarak aklam olduu gibi, mill paralar arasndaki dviz kuru demeler dengesine gre deiir. Marx'm Kapital'i yazd srada, lke paralar altnla deitirilebilm e imknna sahipti. (Diyelim kii) Almanya'yla yaplan d ticaret nedeniyle ngiltere demeler dengesi ana maruz kalmsa, (Almanya'da demenin yaplabilmesi iin) m a r k karlnda daha fazla pound'un verilmesi gerekir. Bu durumda p o u n d , altn ngiltere'de elde etmek ve b u n u Almanya'ya g n d e r m e k daha krl gelinceye kadar deer kaybedecektir. Bu nedenle, dviz k u ru demeler dengesi endeksi olma ilevini yerine getirir. Marx, sermaye ihracnn daima altnn szmas ve faiz oranlarnda bir artla birlikte gelitii inancn eletirmektedir. Raylarn bedeli ngiliz kapitalistleri tarafndan denir ve Hindistan'a demiryolu inas iin gnderilirse, b u n u n d e m e l e r dengesi zerinde yarataca etki, demiryollarnn ngiltere'de k u r u l m u olduunda yarataca etki gibidir. Faiz oranlarnn ykselmesi ge-

Ksm 3 4 . Nakit P a r a lkesi ve 1 8 4 4 ngiliz Bankaclk Kanunu

Ricardo'ya (ve dierlerine) gre, parann deeri, dolamdaki para miktaryla ters ynl olarak ykselir ya da der; b u , 'parann miktar teorisidir'. Dolamdaki ar para miktar, genel bir fiyat artn (parann deerinin azalmas) ortaya karr. ngiltere gibi basit bir ak e k o n o m i d e , fiyat art ihra piyasalarnn kaybedilmesine, altnn yurtdna kmasna ve altnn para olduu varsaymyla, para arznn azalmasna n e d e n olur. Bu gre gre, banknotlarn dolama kmas, para arznn ar genilemesine ve daha sonra ortaya k a c a k bir krize n e d e n olacak sorunlar gndeme getirir. 1 8 4 4 K a n u n u , Bank of England'm b a n k n o t basmasn snrlandrm, dolaysyla da, para b a s m a snr, dorudan doruya sz k o n u s u b a n k a n n elinde b u l u n d u r mu olduu altna balanmtr. Marx, Ricardiyen gr destekleyenleri, 'nakit para' e k o l n , k m s e m e k t e d i r . Marx'm 'bankaclk ekolyle' rten d n cesine gre (giri ksmna baknz), banknotlarn altna konvertbl edilebilirlii, ar baslmasna kar uygun bir k o r u m a d r .

2 0 8 K a p i t a n Okuma Klavuzu

rekmemektedir; Marx faiz oranlarnn genileme dnemi boyunca dk dzeyde kalabilecei iddia etmitir.

Blii 6 Art Krn T o p r a k Rantna Dnmesi

Ksm 3 6 . Kapitalizm ncesi likiler

Marx, faiz getiren sermaye tartmasn, ilkel birikim tartmasyla birlikte ele alnmas gereken tarih bir gzden geirmeyle (birinci cilt, sekizinci ksm) ve tccar sermayesinin tarihiyle tamamlamaktadr (nc cilt, yirminci ksm). Faiz getiren sermaye (tefeci), tccar sermayesi gibi, kapitalist retim ncesine kadar gitmektedir ve birok farkl sistemde mevcut olmutur. Tefecilik ve ticaretin kapitalizm ncesi toplumlarda benzer etkilere sahiptir. Karakteristik olarak, tefeci, msrif toprak sahiplerine dn verir ve kk reticileri fakirletirir. Bu yolla tefecinin elinde byk miktarlarda para toplanr ve faiz demeleri, reticinin geimliinin zerindeki tm art deerin massedilmesine yetecek kadar yksek olmaldr (dolaysyla, kapitalizm ncesi toplumlarda faiz oran yksektir). Tefecilik zellikle demelerin parayla (rantlar, vergiler v.s.) yapld yerlerde gelimitir. Tefeci, retim tarzn dntrmeden reticileri smrr ve fakirletirir; tefecilik sadece kapitalist retimin dier nkoullarnn ortaya kt kapitalizme gei srasnda rol oynar. Parazitlikten bakaca bir ey deildir, dolaysyla, tefecilerin kapitalizm ncesi toplumlardaki kinidir. Modern kredi sisteminin gelimesi, faiz getiren sermayenin kapitalist retimin ihtiyalarnn emrinde olmasna iaret etmektedir. Faize kar kampanya yrten Saint Simon ve dier 'sosyalistler', ii snfnn deil, sanayi kapitalistlerinin karlarna hizmet etmilerdir. Bankaclk sistemi, sermaye sahipliini, sermayenin kullanmndan ayrmaktadr ve sermayenin farkl faaliyetler arasnda rasyonel blmn desteklemektedir. Bu ise sosyalizmin inasnda sadece kapitalist retim ilikilerinin ortadan kaldrlmasyla ilintili olarak kaldra grevi grmektedir.

Ksm 3 7 . Giri
Marx'm zamannda, rant, gelirin temel kaynayd ve iktisat teorisinde nemli bir rol oynamt. Marx ok ak bir biimde rantn teorisi erevesinde nasl aklanabileceim ortaya koymalyd. Bunun iin Marx, tarmn snftan olutuu bir kapitalist sistemde rant ele aldn vurgulayarak ie balamaktadr: tarmsal cretli iiler, kapitalist kirac iftiler ve toprak sahipleri. Toprak sahiplii, 'belli kiilerin dnyann belli bir ksm zerinde kurduu tekeldir' (s. 6 0 1 ) . Bireysel mlk sahiplerinin topraklarna ilikin tasarruflarnda zgr olmalar kapitalizm ann karakteristiidir. Burada 'topraa', tarmsal alan, arsa, su, madenler v.s. dhildir. Marx'n temel sunumunda, lkenin temel tahln reten tarmsal alan yer almaktadr (rn 'hububat' olarak ifade etmektedir). Toprak rant, doal kaynaklarn kullanm iin sahiplerine yaplan bir demedir. Toprak sahiplerine yaplan demelere ser-

2 1 0 KapituVi

Okma Klavuzu

Antlony Brewe- 2 1 1

mayeye d e n e n faiz de (topran, b i n a n n v.s.'nin slah) dhil edilebilmekle birlikte b u d e m e l e r ranttan farkldr. T o p r a k sahipleri, kirac iftilerin n o r m a l olarak elinde biriken ortalama krn ya da d k tarmsal cretlerden salanan art krn bir ksmm ele geirebilmelerine ramen Marx b u sapmalar kapitalist n o r m d a n soyutlamaktadr. Kapitalist toprak mlkiyetinin erevesi bir gelir kayna olduundan, topran fiyat, salad rantn kapitalize edilmesiyle belirlenir. Topran fiyat rant deil, rant topran fiyatn aklamaktadr. Faiz oran (rnein) yzde 5 olduunda, d n m bana 2 0 0 rant getiren topran deeri 4 , 0 0 0 ' t u r . Zira 2 0 0 , 4 , 0 0 0 ' u n yzde 5'idir. D n m bana 2 0 0 getiren herhangi bir varlk 4 , 0 0 0 deerindedir. Zira toprak salam ve prestij salayan bir varlktr, gerekte daha y k s e k bir fiyata da sahip olabilir yani topran salad yzde getiri, dier varlklarn getirisiyle karlatrldnda nisp olarak daha dk olabilir. Kapitalist toprak rantyla tarih olarak varolmu nceki rant ekilleri birbirleriyle kartrlmamaldr. T m rant ekilleri art deer nedeniyle ortaya k m a k l a birlikte burada sorun toprak sahibinin kapitalist balamda art deerin bir ksmn nasl ele geirdiiyle ilgilidir.

ticiler, ortalama krn zerinde art kr elde edeceklerdir ( o n u n cu ksma baknz). G kayna olarak elleleri kullanan elle sahipleri, sz konusu art kra eit rant elde edebileceklerdir. Diferansiyel rant iki unsurla balantl olarak ortaya kmaktadr. Bunlardan birincisi, sadece kimi reticilerin yararlanabilecei doal avantajlar sz k o n u s u olabilir, dolaysyla da, sz k o n u su kaynaklar retim fiyatlarnn hesaplanmasna dhil olmaz. kincisi, kapitalistler rant deyerek doal avantajn kullanm k o n u s u n d a aralarnda rekabete girieceklerinden, avantaj kayna tek bir kii tarafndan tekel haline getirilecektir. Diferansiyel rant, reticiler arasndaki maliyet farkllklarndan d o m a k tadr. Esas olan ellenin doal gcdr. Yoksa elle rantn kayna deildir; rantn kayna, art deer eklinde ortaya kan art emektir. Toprakta zel mlkiyet, bir kiinin rant olarak art deerin bir ksmna el koymasnn aracdr.

Ksm 3 9 . Diferansiyel Rantn ilk ekli (Diferansiyel Rant I)

Diferansiyel rantn ilk ekli, eit miktardaki sermayenin eit b y k l k t e k i alanlara yatrlmakla birlikte verimlilik (ya yerle i m ) farkllklar nedeniyle farkl getiri saladnda ortaya kmaktadr. Marx A'dan (en az verimli) D'ye (en verimli) drt eit toprak rnei zerinde almasn srdrmtr. Bu rnek, deiikliklerle, b u n d a n sonraki alt ksmda kullanlmtr. Ortalama kr elde edilemediinde A ilenmeyeceinden, en az verimlilikteki topran (A) retim maliyeti art kr retim fiyatn belirler. Bu 'marjinal' topraktan (Marx'm kulland kavram deildir) daha verimli olan topraklarda rant elde edilir. Belli bir anda yaplan rant analizinde, topran k u l l a n m a sokulduu tarih dzen n e m l i deildir. Tarmsal rn talebini karlamak iin sadece k k bir toprak paras gerekiyorsa, en yerimli olan toprak kullanlaca halde, daha fazla ilenecek top-

Ksm 3 8 . Diferansiyel Rat: Genel Grler

Marx'm diferansiyel rant analizi (neden b u kavramn kullanld birazdan akla kavuacaktr) Ricardo'ya dayanmaktadr. Beklenebilecei gibi, Marx'm topran doal verimlilii bir taraftan, toprak sahibinin rant elde etmesini salayan toplumsal ilikiler dier taraftan arasnda yapm olduu keskin ayrm Ricardo'nun rant analizinden farkllk gstermektedir. Birok fabrika b u h a r gn kulland halde, o k az firmann daha ucuz olmas nedeniyle su g c n kullandn varsayn. retim fiyatlar, daha yksek maliyetle retim yapan reticilerin maliyetleri temelinde belirlendii halde, su gcn kullanan re-

2 1 2 KapitaVi

Okuma Klavuzu

Athony B r e w e r 2 1 3

raa ihtiya duyulduunda, fiyatlar en az verimlilikteki toprakta kr elde edilmesini salayacak kadar ykselmelidir. Marx b u durumu ('azalan dizi') ele alarak almasn yapmtr; tarmsal rn talebi artarsa, rant da artarken, genel kr oran der (zira h u b u b a t , e m e k gcn y e n i d e n r e t m e maliyetine dhil olur ve h u b u b a t fiyatnda meydana gelen bir art e m e k g c n n fiyatn artrr) Tarmsal rn talebi nfusa ve retimin genel geliimine baldr. Bununla birlikte, Ricardo, b u mantk sray tarih bir sra olarak yorumlamtr ve sermaye biriktike rantlarn ykseleceini ve krlarn deceini tahmin etmitir. Marx topran ilenmeye baland tarih dzenin deiik unsurlara bal olabileceini ve farkl topraklarn nisp rekenliinin tarmsal yntemlerin gelitirilmesiyle deitirilebileceini vurgulamtr. T o p l a m rant miktar, toplam araziye, en kt toprak ve dier topraklar arasndaki farka ve farkl verimlilik dzeylerine sahip toprak paralarna baldr.

mamtr. Marx b u ikisini birbirinden ayrm olmakla birlikte analizi allm b i i m d e s u n m a d a n k a n m a n n imknsz olduunu grmtr.

Ksm 4 1 . Diferansiyel Rat II-Birinci rnek: Sabit retim Fiyat

imdi de Marx almasn deiik rnekler yardmyla srdrmektedir (gereksiz yere inceden inceye ele alman). Birinci durumda, retim fiyatlar sabitken, en verimlilie sahip topraktaki maliyet erevesinde d z e n l e n m i ilve yatrmlar ortaya kmakladr. kt arttndan, b u kty sabit fiyattan massedebilm e k iin talep de artmaldr. Rant, ilve ktnn retim fiyatlarndan daha dk maliyetle retilebilecei noktaya kadar artar. Tesadfi olarak, Marx, 'art r n ' kavramn birinci ciltte kullanlan anlamndan farkl bir erevede, kullanmtr; art r n b u rada ktnn, art kr ve dolaysyla ranta tekabl eden ksm anlamna gelmektedir.

Ksm 4 0 . Diferansiyel Rantn kinci ekli (Diferansiyel Rat II)

Diferansiyel rant analiz ederken Marx, eil miktarda sermayenin eit bykle sahip alanlara yatrldn varsaymtr. Bununla birlikte, d n m bana kty, art kr ve rant ykseltm e k iin, her bir d n m verimli topraa daha fazla sermaye yatrmak gerekebilir. Bu ekstra rant, diferansiyel rant Il'dir. r e t i m fiyatlar hl da en az verimlilie sahip toprakta (sfr rant) belirlenmektedir. Farkl topraklarn ilenmeye balanmas ve farkl yatrm yaplmas sralamas tartmasnda karklk sz k o n u s u d u r . O n dokuzuncu yzyln birok iktisats, bir taraftan tarih olarak tarmn gelime sreci ve farkl toprak paralarnn getirilerinin karlatrmas ve dier taraftan veri bir tarihte yaplan farkl yatrm lekleri arasnda da ayrm y a p m a k o n u s u n d a baarl ola-

Ksm 4 2 . Diferansiyel Rant 11-kici rnek: Azalan retim Fiyatlar

Artan kt fiyatlar drp, A toprann kullanlmamas son u c u yaratarak, B toprann retim fiyatlarn dzenlemesini beraberinde getirebilir. Fiyat dleri rantlar azaltabildii halde, yeni yatrmlar rantlar artrabilir. T m etki her iki y n d e de gelime gsterebilir.

Ksm 4 3 . Diferansiyel Rat II-cii rnek: Artan retim Fiyatlar

Marx n c d u r u m u ele almam, b u n u Engels o n u n yerine yapmtr. Kullanlacak topran kalmamas erevesinde, retim fiyatlarnn ykselmesi iin en az verimlilie sahip olan topraktaki kt dmelidir. (Alternatif olarak, artan talep o zamana kadar hi kullanlmam olar en az verimlilie sahip topran

2 1 4 Kupitafi

Okuma Klavuzu

Alloy B r e w e r 2 1 5

kullanlmasn g n d e m e getirir). Topran verimsizlii nedeniyle azalan kt rant azaltt halde, artan fiyat ve ilve sermaye yatrm rant ykseltir. Net etkiyi yine belirsizdir. Bu ksm Engels ve Marx'm birbiriyle balants olmayan m s veddelerinin kimi ksmlaryla sonlanmaktadr.

Ksm 4 5 . Mutlak Toprak Rant

Diferansiyel rant analizinde Marx, ktnn bir ksmnn art kr (rant) salamadm ve fiyat dzenlediini ileri srmektedir. Rant fiyatlar belirlemez, rant, ktnn bir ksmnn maliyetinin, art kr salayacak maliyetin belirledii fiyatn altnda olmas nedeniyle ortaya kar. imdi de Marx, fiyatlarn belirlenmesi hususuna dhil olmayan ilve rant u n s u r u n u ele almaktadr. Burada Marx, temel ilkeler erevesinde (Smith'den deil a m a ) Ricardo'dan ayrlmaktadr. Buradaki argman, toprak sahiplerinin en kt verimlilie sahip topraktan bile rant almadan herhangi bir toprak parasn kullanma amayacadr. Bu mutlak rant miktarn neyin belirledii ak deildir. Marx, mutlak rantn toprak sahipleri arasndak i rekabet nedeniyle, 'normal koullarda.. . o k k k olabilir' (s. 7 5 3 ) demektedir. Birok toprak sahibi kt verimlilikteki toprak parasna sahipse, her biri daha fazla rant elde e t m e k iin topra retime sokmay istemeyecek olmalarna ramen yine h e r biri rant elde etmemektense bir para rant elde etmeyi isteyebilecekler, dolaysyla da, birbirlerinden daha dk rant talep edip, ( m u t l a k ) rant drebileceklerdir. Marx'm mutlak rantn varl k o n u s u n d a neden srarc olduunu anlamak kolay deildir. Mutlak rant elde etmek ve ortalama kr salayan en kt topra ilemek iin, h u b u b a t n retim fiyat, mutlak rant elde etm e d e n de geerli olacak dzeyin stne kmaldr. Marx u soruyu sormaktadr: Bu bir 'tekel fiyat mdr?' Marx tekel fiyatn deerin zerinde fiyat olarak tanmlamakta ve tarmda sermayenin organik bileiminin dk olduunu, dolaysyla da, fiyatlarn, deerinin stne kmadan ykselemeyeceini ileri s r m e k tedir. Bu argmann, sadece ortaya kan fiyatn 'tekel fiyat' olup olmad hususu dnda, mutlak rantn nedeniyle h i b i r ilgisi b u l u n m a m a k t a d r . T m ajaliz temel tarmsal rn cinsinden yrtlmektedir. Dier rnlerin fiyat, temel rn retim koullar tarafndan

Ksm 4 4 . E Kt Topran lenmesiyle Ortaya kan Diferansiyel Rat

Talep artyorsa ve geerli fiyatta kazan salayamyorsa, fiyatlar, ilve yatrmlar ortalama kr salaymcaya kadar ykselmelidir. S o n u olarak, ilenen en kt verimlilie sahip toprak rant salayabilir. Marx, B toprana ekstra yatrm yapmak iin retim fiyatnn 3'Lan 3 1 / 2 'a ykseldii bir r n e k vermektedir. Burada, Engels'in, yeni retim fiyatnn B toprandaki yeni almaktadr. lcvc yatrm yapmak krl olmas ifadeleriyle sylemek gerekirse, fiyat marjinal ortalama maliyet tarafndan dzenlenmesini ileri srd bir n o t yer gerektiinden, Gnmz Marx burada kesinlikle hakl, Engels ise hakszdr.

maliyete eit olmasrdnden,

ldr. Marx genellikle fiyatn marjinal maliyet tarafndan deil de ortalama maliyet tarafndan belirlendiini ileri Engels'in ii kartrm olmas artc deildir. En kt topraa ilve yatrm yaplrsa ve Marx'm ( 2 ) nolu rnekte hl dk geliri salyorsa (yksek maliyet), yukarda ele alnd gibi fiyat ykselmelidir. retim maliyetlerini dzenleyen unsurun marjinal maliyet mi yoksa ortalama maliyet mi (belirtilen belli toprakta) olduu k o n u s u n d a Marx kendi kendisiyle elikiye dm gibi g r n m e k t e d i r . Yeni yatrm ilk yatrmdan daha yksek bir getiri salyorsa, (yeni, d k ) ortalama maliyet retim fiyatn dzenlemelidir (ikinci yatrm gerekletirmek m m k n olmadndan ve birincisinden mamas nedeniyle). vazgeilmesi gerektiinden, dolaysyla da, ilk yatrmn anlaml bir marj ol-

2 1 6 KapitaVi

Okuma Klavuzu

Antlony B r e w e r 2 1 7

belirlenen ranu kapsayacak bir dzeyde olumaldr. Dorusunu sylemek gerekirse, b u sadece temel rn topran ihml edilebilecek kadar o k k k bir k s m n d a retildiinde geerli olabilecek bir basitletirmedir.

niyle ortaya kar. Bu tr bir rant, kapitalizm n c e s i n d e bylesi bir genel kr oram olmadndan mevcut olmad aktr. lk iktisatlar kr deil a m a rant, fizyokratlar gibi (retimi tmyle n e m s e m e y e n ve art deeri dolam c i n s i n d e n aklayan merkantilistlerin aksine) normal art deer ekli olarak ele almlardr. Fizyokratlar, art deeri, geimlik ihtiyalarn stndeki art kt cinsinden aklayarak, bir adm teye gemilerdir. Marx, rant tarmn fizik retkenlii olarak aklayan k e n dinden sonra gelenlere ilikin bir mazeret ileri s r e m e m e k t e d i r ; fizik retkenlik p a m u k l u tekstil sanayinde inanlmaz boyutlara ulamsa da, ortaya kan s o n u , sz k o n u s u sanayide art krn azalmas deil, tekstilin deerinin (fiyatnn) azalmas olmutur. Fizik retkenlik sanayide b u retkenlie tekabl eden bir art kr ortaya kamadnda, tarmda elde edilen rantn aklamas olamaz. Kesim 2. Emek Rant E m e k rant, feodalizmin ve dier kapitalizm ncesi oluumlarn temelidir. Marx'n b u n u ele almas, tarihe ilikin y o r u m u n u aydnlatmas asndan ilgintir. E m e k rant h k i m olduunda, ekstra iktisad aralarla, rnein dorudan reticiler lordun retim art aralarna sahiptir ve kendi geimliklerini retmelerine ramen malikanesinde, e m e k yaratmaya zorlanrlar. Asya tipi retimde, devlet toprak sahibidir ve rant vergiler yoluyla elde edilir. E m e k rant, art emein dorudan ve grlebilir eklidir. Marx b u k o n u d a unlar ilve etmitir: ' E m e k rant, tm toplumsal yapnn gizli tem e l i n i . . .ve b u n u n l a d a . . .devletin kendine zg e k l i n i . . .ortaya k a r a n . . .retim koullarnn sahibi olanlarla dorudan reticiler arasndaki dorudan ilikidir' (s. 7 7 2 ) . E m e k rant (herhangi bir s m r ekli gibi), geimliin stnde yaratjlan artkla snrlandrlr. Toprak sahibi iin harcanan zaman alld zere genellikle sabittir. Zira ' t o p l u m u n h k i m

Ksm 4 6 . Arsa Rat. Maden Rant. Topran Fiyat

Arsa ve m a d e n rant, tarmsal rant gibi belirlenir. Yerleim yerinin stn nitelii, maden rezervleri nedeniyle art kr ortaya ktnda, sz k o n u s u art kr belli bir toprak parasnn kullan m n n s o n u c u olduundan toprak sahibi art kr rant olarak ele geirir. Buradaki ilke, otuz sekizinci ksmda su gc rneinde ortaya k o n m u t u r . Tekel fiyat rant yaratr ya da rant tekel fiyatna n e d e n olur. Diyelim ki, olaanst nitelie sahip arap belli zelliklere sahip olan toprak paralarnda retildiinde, sz k o n u s u arabn kt olmas (Marx'm terminolojisinde b u tekel fiyat olarak ele alnr) s o n u c u n d a art krn rant olarak ele geirilmesi nedeniyle sz konusu arabn fiyat ykselecektir. Dier taraftan, belli tr topraklardan elde edilen rantlar, sz k o n u s u topraklarn baka alanlardaki kullanmnn art kr hsl edebilmesi nedeniyle y k s e k se, sz k o n u s u topraktan elde edilen r n n fiyat da b u n a binaen ykselir. M a r x b u ksm, topran fiyatnn, kapitalize edilmi rant olduunu tekrarlayarak sonlandrmaktadr. Topran fiyat, faiz orannda meydana gelen bir azalma, topran slh (toprakla birlikte elde edilmektedir) ya da rantta meydana gelen bir art nedeniyle ykselebilir.

Ksm 4 7 . Kapitalist T o p r a k Ratm Douu

Kesim 1. Giri Kapitalist bir sistemde rant, tarmda, tarm ve sanayideki tm sermayelerin elde ettii genel kr oram stndeki art kr nede-

206

Kapitaldi

Okuma Klavuzu

Allony B r e w e r 2 1 9

kesiminin' alkanlk ve gelenek erevesinde elde ettiklerini meru klmak karmadr. retimin gelime gstermesi, reticilerin kendilerine kalan zaman sresi iinde kendi alanlarnda daha fazla reterek art deerin daha fazla ksmna el koymasn salayacak bir b i i m d e retkenlii artrabilir. Kesim 3. Ayn Rant E m e k rant, ayn ranta dntrlebilir, dolaysyla da, toprak sahibi bizzat emekten ziyade art emein r n n alr. Ayn rant reticilerin zamannn daha rasyonel rgtlenmesine imkn tanmakla birlikte hibir eyi esastan deitiremez. Hem emek rant ve h e m de ayn rant, meta reten sistemde yaamaya devam etse de, ayn rant mallarn satmaktan ziyade kullanlmak zere retildii 'doal' e k o n o m i varsaymnda b u l u n m a k t a d r . Kesim 4. Parasal Rant reticinin art emein r n n satmas ve mallardan ziyade elde edilen paraya el koymas m m k n d r . Bu trden parasal rantta, rantn temeli, n c e d e n ele alman ekillerde olduu gibi, ekstra iktisad aralar tarafndan kyl reticilerden elde edilen art emektir. Bu parasal rant ekli, genel kr orannn stndeki art kr olan kapitalist, toprak rantyla kartrlmamaldr. Art deerin normal ekli olarak rantn niha geliimi parasal ranttr; bamsz ky iftilii ya da kapitalist tarm ve kapitalist toprak rant olarak gelime gsterir. T o p r a k sahibi ve retici arasndaki iliki bir kez akde dayal kiraclk halini aldnda, baarsz kiraclar mlksz iiler haline geldii halde, b u ii baaranlar bamszlar ya da kapitalist iftiler haline gelirler. Kesim 5. Yarclk ve Kk lekli Kyl Mlkiyeti Yarclk (ortaklk), toprak sahibi ve kiraclnn h e r birinin gerekli sermayenin bir ksmn yatrd ve anlamaya varlan oranlarda r n paylat bir gei eklidir.

Kleci bir e k o n o m i d e ya da plantasyon sahibinin ya da mlk n retimi rgtleyip iilere d e m e n i n yapld bir sistemde, tm art rn kr ve ranta ayrlmadan m l k sahibinde toplanr. Kapitalist bir balamda, artk ilk toplumlarda rant olarak dn l m e k l e birlikte kr olarak adlandrlabilir. A n c a k , nasl adlandrld hi nemli deildir. Alternatif olarak, kyller rant d e m e y k m l l n d e olmakszn, klsik antik ada (klelikle birlikte) ve feodalizmin k m e s i n d e n sonra olduu gibi, zgr bir b i i m d e k e n d i topraklarna sahip olabilirler. Genelde kapitalizm yeterince geliemediinde, piyasa fiyatlar retim fiyatlar tarafndan kontrol edilemez, dolaysyla, k y l n n gelirinde rant ve kra tekabl eden unsurlar yksek ya da d k (genellikle d k ) olabilir. Diferansiyel rantn edeeri, tabii ki, mevcuttur; iyi topraa sahip olan kyller, k t topraa sahip olan kyllerden daha iyisini baarrlar. zgr, topraa sahip kyllk; kyllk arasndaki farkllamayla, b y k lekli kapitalist iftilerin rekabetiyle, krsal sanayinin yklmasyla, ortak topraklarn gasp edilmesiyle ve v.b. y o k edilen bir gei aamasdr. Varln srdrrken, krsal n fusun artan oranda fakirletirilmesi, etkinsizlik ve kltrel geriliin reetesi olur. ' T o p l u m u n dnda barbar bir snf yaratr' (s. 7 9 3 ) . Marx romantik bir kyl.yaants ortaya koymamtr. Byk lekli kapitalist tarm da, topran yok edilmesine ve krdaki iilerin ar smrlmesiyle beer kaynaklarn y o k edilmesine neden olduundan etkin deildir.

Blm 7 Gelirler ve Kaynaklar

Kapital'in

nc cildi, art deerin yeniden blm anali-

zinin etrafnda dzenlenmitir. Marx art deerin kra nasl dntn ve kr oranlarnn eitlenmesiyle kapitalistler arasnda nasl blndn gstermektedir. Tccar sermayesi yatrd sermaye orannda payn almaktadr. Para dn olarak verilmekte ve para sermaye haline gelmektedir, dolaysyla kr, faiz ve giriimci krna ayrlmaktadr. Toprak sahipleri art deerden diferansiyel ve mutlak rant olarak pay almakta ve buna binaen de genel kr oran azalmaktadr. Gnlk yaamda genelde art deer grlebilir bir byklk deildir; grlen, art deerin deiik ekillerde blmdr. Ayn zamanda, emek gcnn deeri cret, 'emein fiyat' olarak ortaya kar (birinci cilt, altnc ksmda ele alnmtr). Marx'a gre, gnlk yaamda eylerin grn biiminden ortaya kan iktisat teorileri olduka yanltc sonular retirler.

2 2 2 Kapitafi

Okuma Klavuzu

Antlouy B r e w e r 2 2 3

Ksm 4 8 . l Forml
Bu ksmn banda, Engels'in Marx'n msveddelerinin deiik ksmlarm bir araya getirdii paralar yer almaktadr. de aslnda ayn temele dayanmaktadr ve Kapital'in t m n zetlemektedir. Sermaye kr, toprak rant ve e m e k de cret elde ediyor gibi grnmektedir. tr gelire tekabl eden 'retim faktr' vardr. Gelirlerin b u ekilde kategorize edilmesi ve kaynaklan Marx'm zamanndaki tm iktisatlar tarafndan kullanlmtr ve hl da g n m z d e k i iktisat ders kitaplarnda yer almaktadr. Kr, faiz ve bir tr cret olarak deerlendirilen (ynetim cretleri) giriim krna ayrlrsa, o zaman kr tmyle saf d braklr ve sermayenin geliri olarak faiz onun yerine ikme edilir. Marx b u 'l forml' anlamsz bulmaktadr; sermaye, toprak ve emein, 'avukat creti, krmz pancar ve mzik' (s. 7 9 4 ) arasndaki ortak yn kadardr. Tabii ki, emek, toprak ve retim aralar (sermaye de'il) e m e k srecinin zorunlu unsurlar olduu doru olmakla birlikte e m e k sreci mbadele deeri deil, kullanm deeri retir. E m e k sadece kendine zg toplumsal balamda deer yaratr. Sermaye, retimde kullanlan bir ey deil, toplumsal bir ilikidir. T o p r a k deer yaratmaz ve toprakta zel mlkiyet, toprak sahibinin art deerin bir ksmna el koyduu kendine zg, tarih olarak belirlenmi toplumsal ilikidir. Marx, kapitalizmin tarih rolne ilikin genel grle ie balayarak analizini bir araya getirmeye girimitir. Kapitalist retim, toplumsal retimin geici, tarih olarak belirlenmi eklidir. retim ilikilerinin hepsi bir arada 'iktisad yaps asndan dnldnde kesinlikle t o p l u m u n kendisidir' (s. 7 9 8 ) . Kapitalizm, varlnn madd ve toplumsal koullarn retir ve yendenretr ve art emei, art deer eklinde elde eder. (Sosyalizm de dhil o l m a k zere) herhangi bir t o p l u m d a retimin artmasn salamak iin art e m e k gereklidir. Kapitalizm, retim glerinin gelimini harekete geirecek bir b i i m d e art

deeri elde ettiinden n c e k i sistemlere tercih edilebilir. Madd retim sreci, net bir rn ortaya karr. Bu da, b u gelir kaynam tketmeksizin tketilebilecek (ya da k s m e n biriktirilir) c+v'ye tekabl eder. l forml sermayeyi, emei ve topra bu gelirin ve deerin kayna olarak gsterir. Fetiizmin, madd eyler (toprak) stnde toplumsal zelliklerin tahmininin niha geliimidir ya da toplumsal ilikilerin ( e m e k , sermaye) madd eylermi gibi ele alnmasdr. Bu feti yorum, art deerin elde edilmesini engelleyen kapitalizmin deiik veheleri tarafndan akla yatkn hale getirilmitir. Kapitalizmde retkenlikte meydana gelen bir art, bizzat sermayenin rn olarak ortaya kar. Rekabet art deeri yeniden bltrr, dolaysyla da, gelirler, kiilerin art deer paylarn ele geirmeyi salayan unsurlar tarafndan retilmi gibi ortaya kar. Klsik politik iktisat, art deerin kaynann izini retimde srerek ve ortalama krn art deerin y e m d e n b l m ve rantn da ortalama krn stndeki bir art deer o l d u u n u gstererek b u yanl grn ortadan kaldrmtr. (Marx b u n u yazdnda, Ricardo'yu aklndan k a r m a m olmaldr). Bununla birlikte, klsik iktisatlarn en iyisi bile b u yanlsamay tam anlamyla sarsamamtr ve 'vulgar iktisatlar' sun grnlere kaymtr. Bu, yine de, gelirlerinin dayand gelir kategorilerinin ebed gerekliliini ilan eden h k i m snflarn lehinedir.

Ksm 4 9 . retim Srecinin Analizi zerine

Deer, e m e k tarafndan yaratlr ve gerekli ve art e m e k olarak ikiye ayrlr. Marx, ikinci cildin n c k s m n d a ele alman toplam r n n kullanmna ilikin analizi zerinde almaktadr. Bu k s m n son paragrafnda Marx, kapitalizmin ortadan kaldrlmasndan sonra bile 'deerin belirlenmesi, e m e k sresinin dzenlenmesinin ve toplumsal emein deiik retim gruplar arasnda b l m n n . . . h e r z a m a n k i n d e n daha n e m l i hale gelmesi anlamnda varolamaya devam edecektir' n o t u n u d m -

2 2 4 KapituVi

Okuma Klavuzu

Allov Rr'wer 22."

tr. (s. 8 3 0 ) . Kaptalism sonras bir toplumda deerlerin rol, Sovyetler Birliinde nde gelen tartma konusu olmutur.

Dipnotlar
1) Emek deer leorisi izole edilerek deerlendirilemez, dolaysyla tartma, zellikle deerler ve fiyatlar arasndaki iliki sorunu olan 'dnm sorununu' iermekledir (Marx tarafndan nc eill ikinci ksmda ele alnmtr). Konuya ilikin literatr inanlmaz llerdedir ve verilen kaynaklar daha le okumalara balang olma amacn tamaktadr. Marksisl ikisada ilikin ok sayda genel alma bulunmakladr. Bunlardan ikisi unlardr: Meghnad Desai, Marxian Econornics (Oxford, Blackwell, 1 9 7 9 ) ve M.C. 1 ioward a n d J . E . King, The Political Economy of Marx (Harlovv, Logman, 1 9 7 5 ) . Emek deerleri zerine bir dizi gr lan Sleedman el al., The Valuc Controvesy, (London, NLB, 1981)'de bulunmakladr. 'Dnm sorununa' ve retim fiyatlarnn belirleyicilerine ilikin zerinde anlamaya varlan doru zme ulalmtr. Buna ilikin ilk doru zm, L. Borkievvicz tarafndan 1907 ylnda onaya konmu ve daha sonraki yazarlar tarafndan rafine hale getirilmitir. Baknz Desai ya da Howard and King. Tartma iki soru zerine odaklanmakladr. Birincisi, retim fiyatlar fizik retim verilerinden ve reel cretlere ilikin bilgiden sapacandan, emek deerleri gereksiz midir? Baknz Paul A. Samuelson, 'Underslanding he Marxian Nolion ol Exploilalion: A Summary of he So-called Tansformalion Problem Belvveen Marxian

Ksm 5 0 . Rekabetin Yaratt Yanlsama

Yaratlan toplam (yeni) deer cretlere, krlara ve ranta ayrlr. Bu gelir kategorileri yaratlan deeri belirlemez; bunlardan biri ykselirse, en azndan bunlardan bir tanesi dmelidir. Marx, deerlerden hareket etmeden gelir dalmna ilikin olarak yaplacak herhangi bir aklamann tmyle piyasa fiyatlar ve rekabet cinsinden ilemesinin Lutarsz olmas gerekliini tartmak iin b i r o k p adam oluturmu ve ykmtr.

Ksm 5 1 . Blm likileri ve retim likileri

J o h n Stuart Mili, retim ilikilerinin deimedii halde, gelir dalmnn bir tarih d n e m d e n dierine deiebileceini ileri drmtr. Aksine, Marx, b l m ve retim ilikilerinin madalyonun iki yz olduunu ileri srmektedir; kapitalist blm ve retim ilikileri eit lde geicidir. Emtia retimi ve art deer retimi olarak tanmlanan sermaye k e n d i m sermaye olarak yenidenretir ve eitli gelir kategorilerini ortaya karr.

Ksm 5 2 . Snflar
Kapital, snflar ele almak zere yazlm bir ksmla sonlanmaktadr. cretli iiler, kapitalistler ve toprak sahipleri, gnmz toplumunun b y k snfdr. Deiik trden orta tabaka sorunu karmak hale getirmekle birlikte kapitalist gelime eilimi bunlar birbirinden ayran izgileri daha da belirgin hale getirmektedir. Snl nedir? Kendine zg bir gelir kaynayla zdeletirileblr mi? Msveddeler bu soruya cevap vermeden birden bire sona ermektedir.

Values and Compelilive Prices', Journal of Economic Literatre,

( 1 9 7 1 ) , 399-4.31, J a n Sleedman, Marx after Sraffa Anwar Shaikh, 'The Povcrty of Algebra' . (London,

9,

NLB,

1 9 7 7 ) , ve Sleedman el al., The Value Conlroversy, s. 2 6 6 - 3 0 0 iinde

kincisi, pozitif kr asndan arl deerin gerekli ve yeterli koul olduunu ortaya koyan 'lemel Marksisl teorem', Marx'n analizini kurtarmakla mdr ve birlikle retim iin de geerli midir? Baknz Michio Morishima, Marx's Michio Morishima, Economtcs 'Marx's (Cambridge Umversily Press, Economics in he Lght of 1973), Modern 85

Economic Theory', Econometrica,

4 2 ( 1 9 7 4 ) , 611-6.32, j a n Sleedman,

'PosilivC' Profis With Negalive Surplus Value, Economic Journal,

2 2 6 Kd/iln

Okuma Klavuzu

Atly L5rower 2 2 7 byk lde tartlmtr. Marx genel sorun zerinde A to the Critique of Political Economy durmutur. Gnmzdeki tartmalar iin baknz R. Meek, Contribution Economics

( 1 9 7 5 ) , 1 1 4 - 1 2 3 , Mchio Morishima, 'Posiive Profils W i h Ncgative Surplus Valuc -A Commen', Economic Journal, 86 ( 1 9 7 6 ) , 599-60.3 ile Journal, 86 Sleedman'n cevab ibd, 6 0 4 - 6 0 8 , Elmar YVolfstelter, 'Postive Profils With Negalive Surpls Value: A Commen', Economic Marx afta Sraffa. ( 1 9 7 6 ) , 8 6 4 - 8 7 2 ile Sleedman'n cevab ibid, 8 7 3 - 8 7 6 ve Sleedman, Bir lde farkl bir yaklam 'smrnn' tanmlanmasyla ie balamakladr ve deer deer kavramnn incelenmesiyle devam etmekledir. Baknz J o h n E. Roemer, A General Theory of Exploitation and Class (Cambridge, Mass., Harvard Universiiy Press, 1 9 8 2 ) , ve Heinz Hollander, 'Class Antagonism, Exploilation and ihe Labour Theory of Value', Economic Journal, 92 (1981), 8 6 8 - 8 8 5 . Deerin niceliksel yn ve fiyatlar esasen matematiksel olduundan, yukarda belirtilen almalarn ou matematii kullanmaktadr ve kullanmaldr. Bunlar baarl olmazsa, Marx'n yaklam, en azndan, matematiki olmayanlar . ve aksi belirtilmedii basksdr: 1, 1961; asndan anlalabilir olmas temelinde savunulmaldr.

adl kitabnn giri ksmnda bizzat

and Ideology and other Essays (London, Chapman and Hail, 1 9 6 7 ) iinde Ronald Meek, 'Kari Marx's E c o n o m i c Melhod'; M. Morishima and G. Cataphores, 'Is There An "Historical Transformaiion Economic Journal, Problem"?', 8 5 ( 1 9 7 5 ) , 3 0 9 - 3 2 8 ; ve R. Meek, M. Morishima and 86 ( 1 9 7 6 ) , 3 4 2 - 3 5 2 . Ebcclunge, A Stucly of the ImMarxist (London, RKP, 1 9 8 0 ) , 9.

G. Cataphores, 's There An "Historical Transformalion Problem"?: An nlerchange', Economic Journal, 5 ) Baknz Arghiri Emmanuel, Unequal perialism Theories Ksm. 6 ) Baknz 1 no'lu dipnot. 7 ) Baknz 4 no'lu dipnot. 8 ) Baknz G. Hodgson, 'The Falling Rale ol Profil', New Lcfl Rale of Profil: Fixed Capial and Other Issues', Cambridge Economics, no'lu dipnotla belirtilen almalar. Review, of 8 4 ( 1 9 7 4 ) , J o h n E. Roemer, 'Coninuing Coniroversy on the Falling Journal 3 ( 1 9 7 9 ) , 3 7 9 - 3 9 8 ve Desai ve by Hovvard and King'in of Tade of Imperialisrn, A Critical Survey

(London, NLB, 1 9 7 2 ) ve Anihony Brevver,

2) Bu kitapla yer alan lm alntlar Kapital'den

srece ele alnan ksm ya da kesimden alnmtr. Alntlara ilikin sayla numaralar ise u yaynevinin basm olduu Kapital Foreign Languaes Pubiishmg House, Volume II, 1 9 5 7 ; Volume 111, 1 9 6 2 ) . 3) Heterojen emek sorununa ilikin tartan ve bibliyografya iin baknz Samuel Bovvles and Herbert Ginis, 'The Mandan Theory of Valuc and 1 leerogeneous Labour: A Crilique and Reformulalion', Cambridge Journal of Economics, 1 ( 1 9 7 7 ) , 1 7 3 - 1 9 2 ve Micho MorisJournal of Economics, 2 (1978), 305hima, 'S. Bovvles and H. Ginis on the Marxian Theory of Value and I leterogeneous Labour', Cambridge 3 1 0 ile Bovvles and Ginis'in cevab, ibid, 3 1 1 - 3 1 4 . 4 ) Marx'n teorisinin geliiminin mantk sras ve fiili toplumlarn tarih geliimi arasndaki iliki, zellikle de 'tarih dnm sorunuyla' ilintili olarak yani fiyatlarn deerlere doru meylettii kapitalizmin lam anlamyla gelimesinden nce tarih bir an olup olmad Moscovv (Volume

dizin
ahlk anma 79, 129 art deer 20, 23, 31, 45, 54, 55-57, 59, 61-65, 67, 69-71, 78, 80, 85, 86, 89, 9195, 97, 100, 101, 105, 115-124, 127, 129, 130, 133, 135, 137, 138, 140, 141, 144-146, 149, 151, 155, 161-173, 178, 179, 182-187, 189-192, 195, 197, 208, 210, 211, 217, 218, 2 2 1 - 2 2 5 art emek 63, 69, 211, 217, 218, 222, 223 art kr 178, 183, 210-213, 2 1 5 - 2 1 8 art rn 64, 1.08, 130, 192, 213, 219 artk 18, 19. 20, 77, 186, 203, 219 arz ve talep 23, 90, 176, 177, 197, 202 asya tipi retim tarz 33, 75, 217 azalan kr oranlan eilimi kanunu 165, 187 B Bank ol England 31, 199, 200, 2 0 6 bankaclk okulu 24 basit meta retimi 119, 175 basit yenidenretim 93, 94, 96, 119, 122, 123, 137, 138, 140, 142, 144, 150, 152-154 Bent ham 98 birikim 78, 95-101, 105, 120, 140, 153155, 157 birlikte retim 120, 134, 173, 185, 225 Bortkiewiez, E. 225 Bovvles, S., 1 0 , 2 2 6 Brevver, A. 3, 4, 10, 226 C Cataphores, 226 ocuk istihdam 79 D de Traey, D. I 53 deerin ls 46 deiken sermaye 62, 67, 98, 99, 102, 127, 128, 130, 131, 135, 139, 146, 15.3, 163, 164, 182, 183 deimeyen sermaye 62, 64, 98, 99, 128, 130, 131, 139, 145, 149, 151153, 164-166. 168, 184, 185, 187 Desai, M., 225, 2 2 6 diferansiyel rant 210, 211, 212, 215, 219 diyalektik 13 dolaan sermaye 128, 129, 130, 131, 143, 164, 183 dolam 48, 49, 50, 58, 114, 119, 122125, 129, 131-135, 137-141, 143, 154, 189, 190, 200, 202, 205-207, 217 dolam arac 48, 2 0 0 dolam maliyeti 190 dolam sresi 123, 124, 129, 132, 133, 135, 137, 190 Duraan yedek ordu 103 E eksiktketim 149 emek 15-17, 22, 25, 39, 40, 41, 43, 46, 47, 56-63, 67, 69-72, 74, 76, 7881, 85, 86, 89, 90-10.3, 106-108, 1 10, 115, 117, 119, 123-125, 127, 128, 131, 135-137, 140, 141, 144, 145, 147, 152, 154, 162, 163, 166, 167, 170, 173, 179, 182-185, 187, 191, 201, 205, 212, 217, 218, 221-223, 225, 226 emek gc 56-63, 67, 70, 71, 74, 76, 78-80, 86, 89, 90-92, 94-96, 99-102, 108, 110, 115, 117, 123, 124, 127, 128, 131, 135-137, 140-142, 145, 147, 152, 162, 167, 170, 173, 182-184, 191, 201, 205, 212, 221 emek sreci 60, 61, 70, 72, 123, 222 Emmanuel, A. 226 emperyalizm 185, 204 Engels,F 10, 12, 15-17, 24, 25, 29, 115, 133, 144, 164, 183, 200, 204,

2 3 0 Ka/tilari

Okuma Klavuzu iyerindeki iblm 75 K kadn istihdam 79 kapitalist 14-19, 23, 27-33, 36, 38, 43, 45, 53-55, 58-62, 65-72, 75-79, 83, 91, 93-95, 97, 98, 103, 106-109, 111, 116120, 122, 124, 125, 127, 129, 131, 132, 136, 138, 140, 141, 144, 148, 149, 151, 153, 155, 161-163, 169, 170, 175, 177,' 182, 186, 187, 189, 192, 193, 196-198, 200, 205, 208-210, 216, 218, 219, 222, 224 kapitalist sistem 38, 43, 69, 70, 77, 107, 122, 140, 155, 209 kapitalizm 12, 14, 20, 24, 27, 28, 33, 53, 65, 92, 97, 81, 100, 108, 122, 161,' 167, 200, 208, 209, 217, 219, 222 kr 18, 19, 21, 22, 45, 54, 61, 63, 67, 79, 85, 100, 124, 149, 153, 162-175, 177-179, 181-187, 190-192, 196-201, 205, 211, 212, 214-219, 221, 222, 225 kr oran 63, 100, 162-168, 170-175, 178, 179, 182-187, 191, 196, 199, 212, 216-218, 221 kr oranlarnn eitlenmesi 162, 177, 200, 221 King.J. 225, 226 kollektif i;i 85 Komnizm 17 klelik 33, 109, 117 kyller 107, 108, 111, 219 kredi 32, 51, 101, 129, 134, 142, 187, 192, 195, 197, 198, 200, 202, 203, 205, 206, 208 kriz 24, 49, 51, 137, 149, 187, 191, 203, 204 kullanm deeri 38, 39, 40, 41, 45, 55, 56, 58, 60, 71, 85, 124, 14.3, 196, 222 kk retim tarz 111 M Malhusycn nfus teorisi 102 meta sermaye 118, 119, 121, 122, 124, 128, 130, 201 meta retim ekli 118, 119, 125, 138, 174, 175 miktar teorisi 23, 50, 206 Morishima, M. 225, 226 mutlak art deer 67, 70, 80, 86 mutlak rant 215, 221 mbadele 25, 37-43, 45, 46, 48-50, 55, 58, 5 9 , 8 9 , 9 2 , 109, 1 15, 116, 119, 122, 138, 142-144, 146-148, 150153, 157, 161, 163, 169, 174, 222 mbadele deeri 37, .38, 40-43, 45, 50, 55, 59, 143, 222

Atlony |{r-w*r 2 3 I 169, 170, 172, 215, 223, 224 Rcardo, D. 18, 19, 21-23, 25, 86, 96, 131, 144, 183, 186, 206, 210, 212, 215, 223 Rodbertus, J. 168 Roemer, J. 225, 226

205, 207, 213, 214, 222 eski retim tarz 102 Evrensel emek 166 evrensel edeer 43, 46 F faiz 32, 93, 149, 161, 183, 185, 195-203, 205, 207, 208, 210, 221, 222 faiz getiren sermaye 195-198, 208 faiz oran 32, 185, 196-199, 210, 216 faux frais 125, 140 feodalizm 106, 217, 219 fetiizm 44, 72, 162 Feuerbach, L16 fiyat standard 47 Fullnrton, J. 201

186, 216, 201, 208,

geniletilmi yenidenretim 95, 156 gerekli emek 21, 39, 57, 62, 63, 69, 70, 125, 162 G Gintis, H., 226 giriim kr 222 Grundrisse 25 H hayal sermaye 196, 199, 201, 202 Hegel, G. 13, 15, .16 Heterojen imalt 74 Hodgsori.G. 226, Hollander, II. 225 Hovvard, M., 225, 226 iddihar 50, 118, 120-12.3, 140, 153, 154, 157 idealizm 13 lkel birikim 106, 107 ilkel birikim 66, 105, 106, 108, 109, 192, 208 iblm 17, 20, 40, 44, 73-76

S sabit sermaye 127-133, 143, 145, 152, 154, 162,164, 165, 171, 173, 183, 187, 203 Samuelson, P. 225 sanayi evrimi 82, 100, 102, 103, 202, 204, 206, 207 sanayi ordusu 103 sanayi sermayesi 109, 118, 119, 122, N 186, 189, 190, 191, 193 nakit para okulu 24, 206 nisp art deer 69, 70, 71, 80, 86, 92, Say Kanunu 48 Scnior.N. 64 93, 184 Seri imalt 74 sermaye 15, 16, 21, 25, 28, 53-55, O 61-63, 65, 68, 70, 72, 76, 80, 85, 91, Ortaklaa emek 166 94-97, 101-105, 109-111, 116-122, 124, 127-136, 138, 140-142, 146, 148-152, 154, 155, 161-163, 165, 167, 169-173, 175, 178, 179, 182, deme arac 51, 207 183, 185-187, 189-191, 195-205, 207, 208, 212, 214, 221, 222-224 P sermaye birikimi 102 para sermaye 1 i / -1 z I, 124, 130, sermaye devresi 53, 54, 55, 117, 120, 132-134, 142, 149, 173, 196, 200- 133, 189, 196 sermaye ihrac 207 205, 221 para ticaretiyle uraan sermaye 189, sermayenin bileimi 99, 100, 101, 170, 174, 187 191 sermayenin deer bileimi 98-100, para ba cret 89 102, 163. 171, 182, 185 perhiz (kr teorisi) 21, 97 sermayenin devri 139 polie 32, 205 Q sermayenin merkezilemesi 101 sermayenin organik bileimi 98, 99, Quesnay, F. 121, 130, 142 100, 101, 179, 182, 184, 215 sermayenin teknik bileimi 98-100, R 182 rant 20, 21, 22, 31, 51, 93, 108, 143, sermayenin yendenemni 115, 119, 149, 151, 161, 162, 178, 183, 186, 141, 144, 203 206, 209, 210, 211-219, 222 rekabet 19, 48, 65, 97, 101, 103, 111,

2 3 2 KapilPi

Okuma Klavuzu 156, 160-162, 165-179, 182, 183, 185187, 189, 191, 192, 200, 202-204, 208, 210-215, 217, 219, 222-225 retim aralar 15, 19, 54, 56, 60-63, 71, 72, 75, 76, 78, 81, 94, 96, 98-101, 105, 106, 111, 115-119, 121-125, 127, 128, 131, 135, 136, 140-147, 149-152, 154-156, 162, 165, 167, 168, 173-175, 179, 182, 183, 185, 192, 217, 222 retim gleri 186, 222 retim ilikileri 27, 28, 68, 208, 222, 224 retim sresi 123, 132, 133 retim tarz 17, 27, 29, 33, 44, 66, 68, 70, 75, 91, 111, 112, 136, 182, 186, 192, 200, 208 retken emek 85, 86, 91 retken sermaye 117, 118, 120, 121, 122, 128, 132, 133, 140, 152, 154, 190, 196, 200, 201, 203-205 V vasll emek 40, 41, 57, 198 Walras, E. 23 Wolfstetter, E. 225 Y yedek sanayi ordusu 102, 103 yenidenretim 57, 94, 95, 96, 119-121, 123, 137, 138, 144, 146-149, 152-154, 200, 203 yenidenretim emas 145 Yzen art nfus 103 Z Zamana gre cret 91

sermayenin younlamas 101 Shakh, A. 225 snf 12, 27, 64, 65, 66, 81, 94, 95, 108, 111, 1 17, 138, 172, 219, 224 snf mcadelesi 64 meta 21, 23, 28, 30, 38-44, 46, 47, 48, 50, 56, 57, 59, 61. 65, 90, 117122, 124, 125, 128, 130, 137, 138, 142, 153, 162, 169, 171-179, 189, 192, 198, 201, 207, 218 Smith, A., 18-22, 24, 74, 86, 96, 130, 131, 142-144, 150, 151, 183, 187, 215 sosyalizm 14, 222 soyut emek 40, 41 smr 62, 63, 83, 100, 149, 197, 217 smr oran 63 Steednan, 1. 225 T tarm 31, 7 3 , 8 3 , 107, 108, 109, 130, 142, 216, 218, 219 tarih materyalizm 12, 13, 15-17 tefeci sermaye 53, 109 tekel 191, 200, 211, 215, 216 teknolojik isizlik 78 ticar kr 190, 191 licar sermaye 189-19.1 Tooke.T. 138, 200 toplumsal iblm 40, 44, 75, 82 toplumsal olarak gerekli emek 39, 41 toprak mlkiyeti 17, 25, 210 tccar sermayesi 109, 149, 189-193, 208, 221 tketim 19, 60, 95-97, 119, 120, 125, 134, 137, 138, 140, 142, 144, 146, 147, 149, 150, 152, 154-156, 186 retim 15-17, 19, 22, 27-30, 33, 38, 39, 43-45, 47, 54, 56-63, 65-67, 68, 70-73, 75, 76, 78, 81, 82, 91, 93-96, 98-102, 105, 106, 109, 111, 112, 115-125, 127-136. 138-152, 154-