Kadinlar

Gnmz Basnnda Kadn(lar)
Leyla imek
www.altkitap.com

Leyla imek
altkitap - inceleme 1

Leyla imek Eyll 2000 Yayna Hazrlayan: Dzelti: Tasarm: Tasarm Uygulama: Kapak Resmi: Prof.Dr.Nazan Aksoy Prof.Dr.Nazan Aksoy Faruk Ulay Murat Glsoy P. Rothberg 2000 altkitap ve Leyla imek Yaptn tm yayn haklar sakldr. Tantm iin yaplacak ksa alntlar dnda yayncnn izni olmakszn hibir yolla oaltlamaz. www.altkitap.com editor@altkitap.com
Yazar Hakknda
Leyla MEK, 1968 ylnda Ankara'da dodu. Lisans eitimini Marmara niversitesi Atatrk Eitim Fakltesi ngiliz Dili Eitimi Blmnde, Yksek Lisans eitimini Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde tamamlamtr. Halen ayn niversitede ngilizce Okutman olarak almakta ve evirmenlik yapmaktadr.
indekiler
ZET I. TRKYE'DE FEMNST HAREKETN KISA BR TARHES II. KURAMSAL EREVE III. AMA, KAPSAM VE YNTEM IV. GR V. KATI HABERLERDE KADINLAR
V.1. SYASET
V.1.1. BELRL KADIN SYASETLER V.1.2. KADIN SYASETLERE LKN MAGAZNEL HABERLER V.1.3. TESETTR V.1.4. EHT VE KAYIP ANNELER V.1.5. DEOLOJK GSTERGE OLARAK KADIN V.1.6. SYAS ERKL HABERLERDE YER ALAN DER KADINLAR 38 28 33 35 37
3 8 14 16 20
21
24
V.2. MADUR VE KURBAN

V.2.1. KSEL DDETN MADURU V.2.1.1. KSEL DDETN NESNES V.2.1.1.1. FZKSEL DDET V.2.1.1.1.1. LDRLME V.2.1.1.1.2. TECAVZ V.2.1.1.1.3. DAYAK VE YARALANMA V.2.1.1.1.4. KAIRILMA V.2.1.1.2. PSKOLOJK VE EKONOMK BASKI V.2.1.2. KSEL DDETN ZNES V.2.1.3. DDET KENDNE YNELTEN V.2.2. KADININ YAKINININ LM, HASTALII, VB. V.2.3. KADININ KEND LM VEYA HASTALII V.2.4. SAVA VE DOAL AFETLER V.2.5. SUUN ZANLISI
39
39 42 44 44 46 48 49 49 50 52 53 54 55
V.3. MESLEK SAHB KADINLAR V.4. BR ERKEN YAKINI OLARAK HABERN DOLAYLI KONUSU V.5. GELENEKSEL ROL VE LKLERYLE HABERN DORUDAN KONUSU V.6. HAYIR LERNN ZNES V.7. TOPLUMSAL KURUMLAR VE BUNLARA YNELK REFORMLARIN KONUSU
V.7.1. YASALAR VE KADIN V.7.2. EITIM VE KADIN V.7.3. DN VE KADIN
57 58 63 68 72 74
75 78 81
V.8. SPOR HABERLER V.9. CNSELLK
84
VI. MAGAZN HABERLERNDE KADINLAR VI.1. MAGAZN DNYASININ NL KADINLARI VI.2. MODA VI.3. SALIK VE GZELLK VI.4. KLTR-SANAT VI.5. RN TANITIM HABERLER VII. SONU
86 91 93 95 100 104 107 109
KADINLIA VE DOLAYISIYLA ERKEKLE Prof.Dr.Nazan Aksoy Kitle iletiim aralarnn gndelik yaam zerinde ne denli etkin olduu bilinen bir gerek. Kitle iletiim aralar, kulland sylem ve gstergelerle yaam pratii iindeki bireyi yeniden biimlendirirerek, toplumsal olgular belli bir baka gre anlamlandrp, tanmlamaktadr. Her ne kadar medyay toplumsal pratiklerden bamsz bir g olarak grmyor, bireyleri de tamamiyle pasif ve medyann ynettii nesneler olarak dnmyorsak da, egemen sylemlerin bireyler tarafndan benimsenmesi ve iselletirilmesinde medyann oynad rol gz ard edemeyiz. Gnmz Basnnda Kadnlar-Gazete Haberlerinde Kadnlarn Temsiline Ynelik Analitik Bir alma balkl inceleme temelde, Trkiye'de son yirmi yl iinde varlk gsteren feminist hareketin, toplumdaki kadnlk tanmlarna ilikin bir deiime yol ap amadn, basnda yer alan haberlerdeki kadnlk tanmlarndan yola karak aratryor. ncelemede kadnlarn basnda haber konusu olarak temsil edilme biimleri analiz edilerek, kadnla ve dolaysyla erkeklie ilikin sregelen toplumsal tanmlamalarn ve bunlarn belirledii toplumsal rollerin nasl pekitirildiine, bu anlamda da medyann, kadnln ideolojik inasna nasl itirak ettiine k tutuyor. Bylece gereklik iddias tayan haberin de, edebiyat ve sanat eserleri gibi 'gerei' yeniden kuran bir ina olduunu gsteriyor. Dolaysyla kadnla (ve erkeklie) atfedilen niteliklerin biyolojik olmaktan ziyade eitli sylemlerle kurulan toplumsal inalar olduuna iaret ediyor. Bu nedenle medya tm dnyadaki feminist akademik almalarn balca mcadele alann oluturuyor. ncelemede farkl ideolojik eilimlere sahip be gazetenin taranmas, sonu itibariyle olduka ilgin bir tablo ortaya karmakta. ncelemenin sonularna gre, farkl siyasal ideolojilerin hibiri,
nsz - Nazan Aksoy
ii
kadnln, erkekliin kart olarak tanmland hiyerarik yapya alternatif getirmiyor. Hatta sregelen hiyerarik toplumsal cinsiyet sisteminin pekitirilmesinde rol oynuyor. Haberlerdeki sylem analizleri incelendiinde, ideolojik sylemlerin kendilerini merulatrma arac olarak yine kadnlar kullanmakta olduu sonucu kyor. Ayrca, medyann, kadn haklarndan sz ederken bile yapsal bir deiimi ya da kadnlarn zgrlemesi ynnde bir sorunsal sz konusu etmedii, kadnlarn toplumdaki rollerinin dntrlmesinde ancak biimsel, yzeysel kalan bir noktadan bakt ortaya konuluyor. Bu durumda da kadn haklar ve kadnlarn zgrlemesi ayr birer konu olarak karmza kmakta. Yani incelemeye gre, sregelen sylemler iinde kadn haklarnn ne karlmas, pratikte kadnlarn zgrlemesi anlamna gelmiyor. Kltr ve medya aratrmalar erevesinde ortaya karlan bu inceleme, tam anlamyla sosyolojik bir alma deilse de, gerek kuramsal erevesi gerekse rneklemeleri asndan, farkl siyasal ideolojileri temsil eden gazetelere ynelik, youn ve kapsaml bir aratrmann rndr. Gnmzde disiplinleraras almalarn ne denli nem kazand da dnlrse, Leyla imek'in bu incelemesi, farkl bir alanda eitim alm birisinin de ciddi bir aratrma ve alma temposuna girdiinde ne kadar baarl olacann bir gstergesi. ok gen yalardan beri kltrel konulara duyduu ilgiyi yaam boyu srecek bir uraa dntren Leyla imek'in Gnmz Basnnda Kadnlar-Gazete Haberlerinde Kadnlarn Temsiline Ynelik Analitik Bir alma adl incelemesinin deerli bir alma olduunu dnyorum. Gelitirdii ilgin bak alaryla dzeyli bir inceleme olarak, konuyla ilgili aratrmalara ve aratrmaclara katkda bulunaca inancndaym.
Gazete Haberlerinde Kadnlarn Temsili

Kadnla (ve/veya erkeklie) ilikin zellikler doamzda ikin deildir. Bu zellikler, byk lde aile, okul, dini kurumlar gibi ideolojik devlet aygtlarnca ina edilmektedir. Medya da ideolojik devlet aygtlarndan biri olarak deerlendirilmektedir. Ancak, medya, kadnla (ve/veya erkeklie) ilikin normlar toplumsal deer yarglarndan bamsz olarak yaratmaz; daha ziyade, kadn ve erkei basmakalp imgeler iinde defalarca gstermek suretiyle bu normlar pekitirir. Medya ieriinde yer alan kadnlara ilikin temsillerin, bir toplumdaki kadnla ilikin tanmlardan bamsz olduu dnlemez. Bu bakmdan, medya analizi, bir toplumda kadnla ilikin tanmlar ve kavray anlamann yollarndan biri olabilir. Toplum ve medyann karlkl olarak birbirlerini belirlediini savunmak, birinin dieri zerinde belirleyicilii olduunu iddia etmekten daha uygun grnmektedir. Yani, bir toplumdaki kadnlk tanmlar ile medya ieriindeki kadn temsilleri karlkl olarak birbirine etki eder. Medya, toplumu birebir yanstan bir ayna olarak deerlendirilemez. Yine de, kurgusal bir atmosfer olarak, toplumdaki 'gerek' kadnlar hakknda belli bir lde bilgi verebilir. Medya ieriinde kadnlar, yaygn bir biimde, gnlk ve skc ilerden sorumlu eler, kendilerini bir erkein baars iin adayarak ikincil planda kalan kiiler, eitli iddet biimlerine maruz kalan kurbanlar olmak gibi basmakalp imgelerle gsterilmektedirler. te yandan, medya ieriinde, siyasetiler, i kadnlar olmakla srad rnekler olarak grnen az sayda kadn ise srarla, ocuk bakmak, diyet yapmak gibi geleneksel rol ve meguliyet ereveleri iine hapsedilmektedir. Medya tarafndan sunulan basmakalp imgelerin 'gerek' kadnlar tarafndan kabul edilmesi de muhakkak dikkate alnmaldr. Kadnlarn, kendi karlarna kar ileyen bir sisteme katlm, Kandiyoti'nin "ataerkil pazarlk" olarak adlandrd tanmn genellenmesi ile aklanabilir. Yani, kadnlar, ataerkil sistemi, aslnda sk bir biimde erkek karlarna tabi olan kendi bir takm karlar iin savunurlar. Egemen bir ideoloji olarak ataerki effaflamtr; bu sebeple,
Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek
toplumsal cinsiyet ilikilerinin sorgulanmasna engel olmaktadr. Toplum iinde yetien herhangi biri, kadnla ilikin toplumdaki tanmlarla birlikte medyada sunulan kadnla ilikin basmakalp imgeleri de yava yava kanksar. Kadnlara ilikin bu tr imgeler, bir toplumda, kadnla ilikin deer ve normlar yeniden retir ve bunlarn devamna hizmet eder. Bu yzden, medyaya ynelik aratrma ve eletiriler, feminist hareketin nemli mcadele noktalarndan birini oluturmaktadr. Trkiye'nin feminist hareketle yaklak yirmi yllk bir tankl vardr. Trkiye'de feminizm, ou entelektel olarak tanmlanabilecek, snrl sayda kadn tarafndan desteklenen bir hareket olmutur. Yine de bu hareket, belli bir lde, toplumdaki kadnla ilikin deerlerle birlikte, medyada yer alan kadn temsillerini de sorgulanmann yolunu amtr. Bu alma, geni okur kitlesine ve birbirlerinden farkl ideolojik eilimlere sahip be gazetede kadnlarn temsillerini incelemek suretiyle, gnmz Trkiye'sinde kadnln kavranna ve buna ilikin tanmlara aklk getirmeyi amalamaktadr. Bu gazeteler Hrriyet, Cumhuriyet, Yeni Yzyl, Yeni afak ve Trkiye'dir. Bu gazetelerin analizi, medyada kadnlarn temsilinin olduka basmakalp olduunu ortaya koymaktadr; kadnlar, politikac, profesyonel meslek sahibi, vb. olsalar dahi ,byk bir oranda, halen geleneksel temsillere odaklanan ereveler iinde tanmlanmaktadrlar. zet olarak, medyann statkoyu devam ettiren bir ara olarak ilev grd sylenebilir; genel olarak medya, toplumda kadnla ilikin deer yarglarn dntrmeye katkda bulunmamaktadr. Medyada kadn haklar konusunda ok sayda argman yer alsa da, kadnlarn zgrl aslnda dikkate alnmamaktadr.
I. TRKYE'DE FEMNST HAREKETN KISA TARHES

Bu incelemenin asl konusuna gemeden nce Trkiye'de feminist hareketle ilgili gelimeler konusunda ksa da olsa bir tarihe verilmesi uygun grlmtr. "Maalesef toplumsal cinsiyet ve kltr arasndaki iliki, birka aydnlanm yer dnda meru ve btnlemi bir akademik kayg olmaktan olduka uzak" olduundan, feminist akademik almalar "hala kanlmaz olarak siyasaldr" (van Zoonen, 1997, 332). Feminizm, 70'li yllardan itibaren Batda ivmeli bir hareket olarak yeniden etkili olmaya balam ve "1980'lerden sonra Trkiye'de de" feminist bir hareketten sz edilmeye balanr olmutur (Kadn Eserleri Ktphanesi ve Bilgi Merkezi Vakf, 7). Ancak, Trkiye'nin son yirmi ylda byk bir ivme kazanan yz elli yllk deime srecine paralel olarak, 80'lerde yeeren bu feminist hareketin kkleri neredeyse yz yllk bir sreci kapsamaktadr1. Ondokuzuncu yzyl sonlar ve yirminci yzyl balarnda, Osmanl toplumunda yaanan reformlar ve savalar gibi sosyo-politik nedenler, kadnlarn 'kamusal' alanlarda varlk gstermelerini salam, bu durum "kadn haklar ve kadnlarn statsne ilikin tartmalara" olanak salamtr (Berktay,1994, 19-20). Bugn sanlann aksine, ...deerlerin sorgulanmas, hak ve zgrlk taleplerinin gndeme getirilmesi, bunlarn kamuoyunda tartlarak uygulamaya geirilmesi asndan, Osmanl toplumunda, dergileri ve dernekleriyle hayli eylemci bir kadn hareketi yaanmtr (akr, 313). "Kadnlarn sesini duyurmas konusunda en etkin rol basn oynam", "1880'li yllarda ilk kez gazetelerde kadn keleri" alm ve bu dnemde "otuza yakn kadn dergisi" (Say, 177) yayn hayatnda yer almtr. 1895-1908 yllar arasnda kan Hanmlara Mahsus Gazete "kadnlar iin bir bilgi a oluturmay amalam", Kadnlar Dnyas dergisi ise bugnden bakldnda feminist olarak adlandrlabilecek dnceleri ilemi, bunlar hayata geirmek iin faaliyetlerde bulunmu (Akkent, 15) ve yine 1872-1907 yllar arasnda "Osmanl Devletinde rgtlenen 50 grevin 9'u kadnlarn alt
1.Ayrntl bilgi iin bkz: Tekeli, 1995, s: 19-30.
ikollarnda yaplm," 50 kadn ii "dnemin nemli sendikal mcadele rneklerinden biri olan Feshane Grevi'nde" rgtleyici ve yrtc olarak faaliyet gstermilerdir (akr, 13)2. 1908'de balayan anayasal dnem, kadn hareketinin hz ve younluk kazand yllar olarak zel bir neme sahip. Ancak kadnlarn bu dnemdeki mcadelesi siyasal deildi. Yaplan mcadele daha ziyade aile yaamnn dzenlenmesi ve sosyal yaama katlm ynndeydi. Kadnlar toplumda etkin bir hale geldikten sonra siyasal haklarn alnaca savunuluyordu. Trk kadn ancak 1920'li yllarda siyasal haklar iin rgtlenebildi (Say, 177). Savalar her zaman kadnlarn 'kamusal' alanlara girmelerinde nemli bir etken olmu, paralel bir biimde, stanbul'un igali ile birlikte, eitli snflardan kadnlar rgtlenerek siyasi faaliyetlere katlmlar3 ve Cumhuriyetle birlikte yurtta olma hakkn elde etmilerdir. Ancak Cumhuriyet dnemiyle birlikte Osmanl kadnlarnn bu giriimlerinin gzard edildii anlalmaktadr. Cumhuriyetin ilk dnemlerinde kadnlarn stat ve toplumsal haklarndaki deimeler daha ok eski rejimden kopuun gstergesi olabilecek bir ara olarak erkekler tarafndan belirlenen hukuksal erevelerde gerekletirilmi, Kadnlar Halk Frkas kurma gibi kadnlarn yrttkleri siyasi talepler reddedilmitir4. te yandan, "kadn tarihine, Cumhuriyet'le birlikte balama meruluu kazandrlm" (Akkent,14), hatta 1935'de Trk Kadnlar Birlii adl kadn rgt, "Trk kadnlarnn artk erkeklerle eit haklara sahip olduklar iin byle bir rgte gereksinimleri kalmad gerekesiyle... kapatlarak tabandaki bamsz kadn hareketine son" verilmitir (Tekeli, 1995,31). "Kemalist-ulusu" ideolojinin kadnlar tarafndan iselletirilmesi, kadnlarn mcadele olanaklarn ortadan kaldrm ve bu sebeple kadnlarn toplum iindeki cinsiyet ilikilerini sorgulamalar ve deiim iin mcadele vermeleri mmkn olamamtr (Berktay, 1994, 24-25). Milli mcadelede ve Cumhuriyetin ilk dnemlerinde milliyeti hareketlerin aktrleri olan kadnlar ise "ok dar biimde tanmlanm rollerinden dar adm atlarn vatanseverlik ve kendini ulus iin kurban etme adna merulatrmaya aba gstermilerdir" (Kandiyoti, 153). Milliyeti hareketler bir yandan kadnlar 'ulusal' aktrler; anneler, eitimciler, iiler, hatta savalar olarak toplum hayatna daha fazla katlmaya davet ederler. te yandan kltrel olarak kabul edilebilir kadn davranlarnn snrlarn
2.Dernekleri ve dergileriyle Osmanl kadnlarnn yrttkleri faaliyetler hakknda ayrntl bilgi iin bkz: akr, S., Osmanl Kadn Hareketi, Metis Y., stanbul, 1996 3.Bkz: Tekeli, 1988, s: 71 4. Bkz: Berktay, 1994, s: 23-24
tayin eder ve kadnlar kendi karlarn milliyeti sylem tarafndan belirlenen terimler erevesinde ifade etmeye zorlarlar (Kandiyoti, 154). "Her devletin tanmlanabilir bir 'toplumsal cinsiyet rejimi' oluturduu" ve yeni kurulan Cumhuriyetin de bundan bamsz olmad sylenebilir (Kandiyoti, 151). Kandiyoti'ye gre Cumhuriyet dneminde kadnlar, etkin olarak katldklar bir projenin rehineleri haline gelmilerdir (151). Nitekim kadnlara yasalar erevesinde birok hakkn verildii Cumhuriyet dnemi, kadn sorunlarn zme kavuturamam, "toplum laik bir karakter kazandka kadnn toplumsal deersizletiriminin ortadan kalkaca iddias" gerekleememitir (Kk, N., 60). 1960'l yllarda, Batda "Yeni Sol'dan birok erkek, toplumsal cinsiyet konularnn snf ve rk gibi daha temel bask tarzlar altnda zetlenebilecei gerekesiyle bunlarn ikincil konular olduunu" savunurlarken (Fraser, Nicholson, 27) Trkiye'deki 1980 ncesi sol hareketlerde de benzer durumlarla karlalmtr. Kadnlarn nasl davranmalar gerektii, yine hareketin erkekleri tarafndan belirlenmi, hareket iindeki kadnlar iin "cinsiyet ve bireylii bastrlm" olmay ieren bac ifadesi kullanlarak, "devrimci birlii ve dayanmay bozma potansiyeli tayan 'fitne'5 unsurundan korunmaya" allmtr (Berktay, 1995, 314-6). Dahas feminizm 1980 ncesi solunda "bir tehdit olarak alglanm" ve kadn hareketi "bir burjuva ideolojisi" olarak deerlendirilmitir (Saylan, 60). 1980'lerden nce Trkiye'deki deiimler toplumsal cinsiyet ilikilerinin en canalc ksmlarna, rnein cinsellie ilikin ifte standarda ve kadnlarn rolnn tanmlanmas gibi konulara neredeyse hi dokunmamtr. Bu anlamda Trkiyeli kadnlarn "kurtulmu" fakat "zgrleememi" olduunu sylemek gerekir; nk kadnlarn durumlarn deitirme yolunda belirgin bir siyasal eylemlilie girdikleri sylenemez (Kandiyoti, 71-2). 1980'li yllarla birlikte, " 'mahrem' kabul edilen, ad konmam birok alan" kamuoyunun gndemini oluturmaya balam, cinsellik srarl bir biimde sze dklm ve " 'zel' hayat denen alan ilk kez bir kamu meselesi olarak, kuatc ve kkrtc bir sz dzeni iinde tarif" edilmitir (Grbilek, 17). Kadnlar yine bu dnemde "kendilerine ait bir dil gelitirmeyi" denemiler, "ama kadnlk denen blge de en ok bu dnemde bir sz siyasetinin kuatmas altna" girmi, kefedilip adlandrlmaya allmtr (Grbilek, 9). yi eitim grm ve feminist literatre ulaabilmi kadnlarn giriimleriyle feminist bir hareketin Trkiye'ye de ulamas yine bu
5.Fitne, kargaa ve yakp ykma anlamlarn iermektedir (Mernissi, 81). 6.Ancak, 1980 ncesinde de kadn konusunu ele alan baz faaliyetlerden sz edilebilir. Bunlara rnek olarak, TSP bnyesinde kurulan Devrimci Kadnlar Birlii ve Kadn Dayanmas adl yayn, irin Tekeli'nin, Toplum Bilim'in Gz 1977 saysnda yaymlanan "Siyasal iktidar karsnda kadn" adl makalesi verilebilir.
dnemde gereklemitir (Demir, H., 24-5). Bundan sonra kadn sorunu, Somut, Gsteri, Yapt, Yeni Gndem gibi dergilerde daha sklkla ilenmeye balam6, 1984'de feminist bir yaynevi olan Kadn evresi kurulmu, daha sonra sosyalist bir izgi izleyen Feminist (1987), Kakts (1988) gibi feminist yayn organlar kmaya balamtr. Bu giriimleri pratik mcadeleler izlemi, kadnlar "Dayaa kar dayanma" (1987), "Sarkntla son" gibi bir takm eylemler yrtmeye balamlar, Kadn Kltr Evi (1989), Kadn Dayanma Dernei (1989) gibi kurumlamalar gereklemitir (Ovadia, 55-7). Kadn hareketinin byk lde sol evreler iinde geliim kaydetmesinden bir sre sonra sac evreler de kadn konusunu gndemine almaya balam, 1986'da dnemin Babakan ei Semra zal tarafndan Trk Kadnn Glendirme ve Tantma Vakf kurulmutur. Grld gibi 1980'li yllar, hem teorik hem de pratik anlamda feminist hareketin byk bir ivme kazand, kadn konusunun hem resmi hem de sivil yaplarda giderek daha fazla gndem belirlemeye balad bir dnem olmutur. Trkiye'de, yine bu dnemde sosyalist, liberal, radikal ve slamc feministlerden sz edilir olmutur. 1990'l yllara gelindiinde kadn hareketinin akademik geliimine katkda bulunacak nemli iki kurulu olan Kadn Eserleri Ktphanesi ve Bilgi Merkezi (Nisan, 1990) ve stanbul niversitesi bnyesinde Kadn Aratrmalar Merkezi (Kasm, 1990) kurulmutur. Ayn dnemde bir yandan da Mor at gibi kadn snma evleri kurulmaya balanmtr. Trkiye'de bugn bir ok niversitenin bnyesinde, feminist akademik almalar yrtmek amacyla kurulmu Kadn Aratrmalar Merkezleri bulunmaktadr. Adm adm gerekleen bu giriimler, Trkiye'de feminist bir siyasetin geliimini salam, daha ok kadnlar ilgilendirdii ve siyasi olmad dnlen 'zel' alann siyasi platforma tanmasna olanak salamtr. nk "zel olan siyasidir" slogann benimseyen feministlere gre 'kiisel' ve 'mahrem' olarak tanmlanarak siyaset dnda tutulan "ezilme ilikisi hi de 'kiisel' deildi" (Kker, Bora, 52). Feministlerin bu yaklam, "kamusal alann zel alandan kesin biimde ayrlmasn" varsayan "burjuva kamu modeli" (Habermas, 302) ve bu modelin kadnlar kamusal alandan dlayarak zel alann mahrem kabul edilen merkezine yerletirme eiliminin ciddi biimde sorgulanmasna yol amtr. 1980 sonras feminizmi, yalnzca eit haklar iin mcadeleye girimekle kalmam, ayn zamanda kendi kendini tanmlama ve ataerkil sisteme meydan okuma grevini de stlenmitir (Berktay,1994,26-7).
1990'lara gelindiinde, 1980'li yllarda oluturulan grup ve yaynlarn ou sona ermi, ancak "bir dzeyde poplerleen, yaygnlaan ve ifadesini kitle rgtlerinin kadn komisyonlar ve popler kadn dergilerinde bulan feminist bir yaylmadan sz etmek mmkn" olmutur (Saylan, 61). Yaanan bu deiimlerden bir sre sonra kadn konusu devlet yapsnda da yerini alm ve 1991 ylnda Kadn ve Aile Bakanl kurulmu, yasal dzlemde baz kazanmlar sz konusu olmutur. Mesela tecavze urayan kadnn fahie olmas durumunda cezann indirimini ngren TCK'nn 438. maddesi 1990'da kaldrlm ve kadnn almasn kocasnn iznine balayan 159 sayl medeni kanun hkm iptal edilmitir. Halen, yasal dzlemde kadnlarn lehine saylabilecek nemli deiiklikler yaplmaktadr. Bugn Trkiye'de "antagonist ilikiler iinde bulunan eitli gruplarn birbirlerine kar verdikleri kavgalarn odak noktasnda" yine kadnlar yer almakta ve "her grup kendi kimliini, yeniden retiminin balca ajan olarak grd kadnlarna giydirdii kostmle ortaya koymaya" almaktadr (Tekeli, 1995, 29). Dier bir ifadeyle, "toplumsal cinsiyetin gn getike 'politikletiine' tank olmaktayz" (Kandiyoti, 172). Yuval-Davis ve Anthias kadnlarn ve kadnlarn cinselliinin denetiminin ulusal ve etnik srelerin merkezinde yer aldn inandrc bir biimde ne srerler. Kadnlar, etnik ulusal gruplar arasndaki farklarn yeniden retiminde nemli bir rol oynarlar, kltr tarlar ve ulusal farklarn ayrcalkl belirleyicisidirler; ayrca 'ulusun anneleri' (resmi nceliklere uygun biimde ideolojik olarak tanmlanan bir grev) olma ykn de tarlar. 'Ulus'un talepleri bu yzden tpk soy, airet ya da akrabalarla ilgili temel sadakat balar kadar zorlayc olabilir; fark, bu tr taleplerin tek tek erkekler tarafndan deil, devlet tarafndan ve devletin yasal ynetim aygtnca dayatlmasdr (Heckman-van Gelder, 26). Gnmzde kadn sorunu, hem devlet hem de sivil toplum rgtlerinin nemli konularndan birini oluturmaktadr. Kadn konusuyla ilgili tartmalarda basn yayn organlar nemli bir role sahiptirler. Kadn sorunu, pek ok ynyle, farkl biimlerde Pazartesi, Kim, Kadnca gibi eitli kadn dergilerinin ve kadn derneklerinin bnyesinde ilenmesinin yansra, farkl ideolojik eilimleri temsil eden gazete, televizyon, radyo gibi basn yayn organlarnn gndeminde nemli bir yer tekil etmektedir.
II. KURAMSAL EREVE

oulcu demokratik sistemlerde yasama, yrtme ve yarg organlarndan sonra 'drdnc kuvvet' olarak kabul edilen kitle iletiim aralarnn "dnda yaamak olanandan sz etmek fazlasyla hayalcilik olur" (Oktay, 160). Modern toplumlar, televizyon, radyo, reklam panosu, gazete gibi medyalarla, insanlara belli mesajlarn ve bilgilerin gnderildii, bu mesaj ve bilgiler araclyla bireylerin belli yaam tarzlarna davet edildii, bireylerin de bu ary kabul etmeleriyle gnlk hayatlarnn biimlendirildii toplumlardr. Kitle iletiim aralar... kulland szel ve gstergesel dil ile tm gndelik pratikleri, spordan siyasete, sanattan elenceye bireyin iinde biimlendii, kendini yeniden-rettii toplumsal olgular anlamlandrmakta ve tanmlamaktadr. Bu anlamlandrma ise iktidarn, yani egemen snf ve kesimlerin sylemi iinde kurgulanmakta, szel ve gstergesel tm teknikler, baml snf ve kesimlerin rzasnn retimine yarayacak biimde kullanlmakta ve sistemin sarslmazl, teklii konusunda genel oydama (konsensus) yaratmay ngrmektedir (Oktay, 169). Ancak, adeta bir bombardman gibi toplumdaki tm bireyleri her ynyle sarp sarmalayan bu mesaj ve bilgilerin kitle iletiim aralarnda retilmesi, iletilmesi ve bireylerce kabul edilmesinin ok da bilinli bir sre olduu sylenemez. Bireylerle kitle iletiim aralar arasnda yaanan bu iletiim popler kltr alannda gerekleir. 1960'l yllarn sonlarnda, bata Marksist ve feminist yaklamlar ve ardndan 70'li yllarda Raymond Williams ve Richard Hoggart'n almalar kltr kavramn ele alta radikal bir dnme yol amtr7. "Williams'n gsterdii gibi 'sanat' ve 'kltr', toplumsal hayatn yeniden retiminden kopmu bir alan olarak modern anlamlarn 18. yzyla borludurlar" (Habermas, 107). Bu dnemden balayarak kltr, estetik bir mkemmelliin ls olarak ele alnm ve tiyatro, bale, opera gibi rnler kltrn en rafine biimleri olarak dnlmtr. Ancak, zellikle 1970'li yllarda ileri srlen yeni yaklamlar, kltr 'sradan' insanlarn gnlk yaamn kapsayacak ekilde tanmlamaya balamlardr. Williams'n tanmna gre kltr, sadece klasik estetik biimlerde ortaya kan bir ey olmaktan te, daha genel bir anlam tar. Williams'a gre kltr,
7.Bkz: O' Sullivan, T., Hartley, J., Saunders, D., Montgomery, M., Fiske, J., s:70-71 ve Docker, s: xx-xx.
sadece sanat ve eitimde deil, ayn zamanda kurumlar ve sradan davranlarda ierilen belli anlam ve deerleri ifade eden belirli bir yaam biimidir. Byle bir tanmdan yola kan kltr analizi, belli bir yaam biiminde, belli bir kltrde, gizli ve aikar anlamlar ve deerlerin aklk kazanmasdr (Hebdige, 6).
Bu tanm, insanlar baat ideoloji tarafndan uyutulan pasif tketiciler olarak deerlendiren yaklamlarn kltr tanmn reddeder, popler kltrn8 ve dolaysyla medyann yeni bir ekilde 8.Gnmzde, kendini ifade olana bulduu en nemli tanmlanmas ve deerlendirilmesine olanak salar. yerlerden biri kitle iletiim Popler kltr, kadn ve erkek 'gerek' ilikilerinin, toplumun, aralar olan popler kltr ksacas gndelik yaamn tm alanlarnn srekli olarak tanmyerine kitle kltr tanmnn land, retildii ve yeniden retildii bir sylem alandr. Ne yazk kullanlmas byk lde ki, toplumsal ve kltrel iktidarn kurulduu, ataerkil9 sistemin ideolojik bir tercihtir. " 'Kitle' ve srekli yeniden kurulduu bu alan uzunca bir sre 'akademik 'kitleler' szckleri 'yn'dan ilgi'nin dnda kalm, nemsiz grlmtr (Binark, rvan, 7).
'kalabalk'a 'ayaktakm'na kadar eitli anlamlara gelen modern szckler...kitle kltrnn gerek kurumlar modern medyadan nceki bir tarihe aittir" (Heath, Skirrow, 23-4). 'Popler'in en nemli anlamlarndan biri ise "bir iktidara, bir hkmete politik olarak muhalif olan halk kitlesi anlamndaki srarl kullanm. Popler kltr bugn bu terimi kullanan baz kiiler iin var olan kltrn biimlerine ya da bir iktidara kar belli bir kar ya da deneyimi temsil eden ey anlamna gelir" (Heath, Skirrow, 25).
Bu tutum baz feminist yaklamlarda da kendini gstermi, kendilerini 'aydnlanm' bireyler olarak gren feministlerle, popler kltr rnlerini tketen "gerek" kadnlar arasnda yksek bir duvar ina edilmitir.... kadnlarn anlatda ataerki ile karlama annda sahip olduklar kar koyma potansiyeli gzard edilmitir. Feminist aratrmaclar ou ataerkil olan popler kltr dlemlerini feminist bir siyasa iin nasl kullanabileceklerini tartmak yerine, kendilerini 'popler kltrn kskalarndan' uzak tutmay yelemiler, hatta eril bir sylem tarafndan kurulan kitle kltr eletirileri ile ittifak yapmlardr (Binark, rvan, 8).10
Kltr sosyolojisinin "nemli ve zor" (Williams, 25), bir alann oluturan ideoloji "daima toplumsal ve siyasal bir boyuta sahip" "bir anlam retme yolu" olarak salt bir fikir sistemi deil, ayn zamanda "toplumsal bir pratiktir" (Fiske, 221). Dier bir ifadeyle toplumsal ilikileri ina eden 'maddi' bir etkinliktir. deolojinin bu yeni tanm 9.Mouffe, feminist literatrde Marksist dnr Althusser tarafndan yaplmtr. Ona gre "ideoloji, tercih edilen "ataerki" ve bireylerin gerek varolu koullaryla aralarndaki hayali ilikilerin bir Marksist literatrde tercih 'tasarm'dr" (51). Bu tanma gre ideoloji bilin dzeyinde ortaya edilen "toplumsal yeniden kan ve 'doru' ya da 'yanl' olarak nitelenebilecek bir bilgi olmaktan retim ilikileri" kavramlar ok, yaanan ilikilerden yola karak, bireylerin kimliini oluturan yerine, cinsiyet sistemi kavramn nermektedir. Ona bilind bir kurgudur. Bireylerin ideolojik srelerle kurgulanmas, gre "cinsiyet sistemi kavram, onlar hakknda tanmlar retilmesi ve bu tanmlarn onlara kabul feminist teori iin vazgeilmez ettirilmesiyle olasdr. deoloji, kiiyi kuran, kiinin benliini mmkn klan ve dil gibi, bir kavramdr; yaplmas gereken de bu sistemin iletiim sistemleri gibi maddi terimleri olan bir retim alan... bireyin retildii ve yeniden retildii insanln zne tekabl eden bir z yoktur. Dil ve daha baka kurum, pratik ve sylemlerin toplumsal pratikler sonucu belli bir mekan ve zamanda retilen zmlenmesidir" (107). zneler vardr sadece ( Sirman, 9).
10
10.Ancak, 1980'li yllarda Tania Modleski, Janice Radway, Ien Ang gibi feminist eletirmenlerin almalaryla birlikte feminist kltr eletirisi yeni bir boyut kazanm, popler kltr rnlerine farkl bir adan baklmaya balanmtr (bkz: Binark rvan, 8). Bu aratrmaclar feminist bir dnmn yaanabilmesi iin, gereksinimlerimizi arptarak karlyor olsa dahi, medya rnlerinin oluturulduu sreci anlamaya almak gerektiini savunmular, rnein Janice Radway, popler kltr rnlerinden pembe diziler zerine yapt Reading the Romance adl aratrmasnda, kadnlarn bu okumalarnn, "daha iyi bir dnya zlemiyle topik bir kar koyu esi barndrdn" (Storey, 137), yani bu rnler araclyla empoze edildii dnlen anlamlarn basit bir ekilde alnmadn, bu rnlerin ataerkil ieriinden alternatif bir kadn sylemi gelitirilebileceini gstermitir. Ayrntl bilgi iin bkz: Radway, 62-79.
Bu inceleme asndan daha da nemli olan nokta, dorudan doruya bireylere seslenerek onlar belirli tipte zneler olarak kuran ideolojilerin, yaanan ilikilerin 'doallatrlmas' ilevini de yerine getiriyor olmalardr. deoloji, bir taraftan, hibir ekilde bir soyut retiler kmesi deil, bizi biz yapan, gerek kimliimizi oluturan temel maddedir; dier taraftan ise kendini, 'herkesin bildii bir ey', bir tr anonim evrensel hakikat gibi sunar (Eagleton, 43). cret karl bir iyerinde almak, bir aile iinde domak ve yaamak, bir anne ve babaya sahip olmak, retmenin anlatt dersi dinlemek, yaanan ilikiler olduklar srece 'doal' karlanacaklardr. Kimi zaman bu ilikilerin grsel bir zellik kazand, mimariye dahi yansd grlr. Kadnlarn bakp bytme ve koruma iini erkeklerden 'doal olarak' daha iyi yaptklarna ve bu yzden onlarn doal mekanlarnn ev olduuna, evde ocuk yetitirmek ve kocalarna bakmak iini stlendiklerine ve erkein de yine 'doal olarak' ekmek paras kazanma roln stlendiine ilikin bir mit sz konusudur. Bu roller bylece en 'doal' toplumsal birimi -aileyiyaplandrr. Mit bu anlamlar doann bir paras gibi sunarak tarihsel kkenlerini gizler ve bylece bu anlamlar evrenselletirir, bunlarn yalnzca deimez deil ayn zamanda adil grnmelerini de salar: bu anlamlarn eit dzeyde hem erkeklerin hem de kadnlarn karlarna hizmet eder grnmelerini salar ve bylece siyasal etkilerini gizler (Fiske, 120). Burada, toplumsal yaamdaki baz pratiklerin 'norm' kabul edilmesi, buna karn alternatif pratiklerin 'anormal' tanmna yerletirilerek daha batan inkar ve reddedilmesi, bylece, deiim ynndeki dinamiklerin ortadan kaldrlmas, yani statkonun kayrlmas sz konusudur. Ancak, bir ynyle yaanan ilikilerin devamn salayan ideolojiler, mevcut anlamlar kullanarak yeni anlamlar da retirler. Dier bir ifadeyle ideoloji ile yaanan ilikiler arasnda karlkl bir etkileim vardr. Dolaysyla ideolojiler tarafndan retilen anlamlar/kimlikler toplumda yaanan ilikiler hakknda bilgi verme potansiyeline sahiptirler. imdi, ideolojik sylemler tarafndan retilen kimliklerin bireylerce kabul edilmesi srecini ele alalm. deolojinin en yaygn ve en grnmez pratiklerinden birisi Althusser'in deyimiyle 'arma' ya da 'seslenme'dir... Kendimizi seslenilen olarak grdmzde ve iletiime yant verdiimizde kendi toplumsal ve dolaysyla ideolojik inamza katlrz (Fiske, 223-4). deolojik pratiklerin bireylere seslenmesi ok deiik biimlerde gerekleir: Tm iletiimler bize bir biimde ar yapar ya da seslenir: rnein bir ift topuklu ayakkab, kadn (ya da erkei) arr ve bu arya
11
ayakkablar severek ya da giyerek yant verenler kendilerini ataerkil bir zne olarak konumlandrrlar. Ayakkablar giyerek kendisini seslenilen olarak gren kadn, kendisini gnll olarak toplumsal cinsiyet ilikileri iine yerletirir; kadnn bu ayakkablar giymesinden holanan erkek de kendisini edeer ancak farkl biimde konumlandrr -ona, iktidara sahip biri olarak seslenilmektedir (Fiske, 224, vurgular bana ait). Grld gibi ideolojinin belirli kimlikleri bireylere kabul ettirmesi zorla deil, onlar ikna etmek suretiyle gereklemektedir. deoloji bireylere bir zgrlk sunar gibidir. Gc de buradan kaynaklanr. Ancak bireyleri btnyle ideoloji tarafndan belirlenmi edilgen zneler olarak dnmemek gerekir. nk tarih, znelerden bamsz bir sre deildir. Toplumsal zneler ne onlardan "istenen rollerin itaatkar toplumsal oyuncularna indirgemeli" ne de olduklarndan daha zgr bireyler gibi ele alnmaldr (Hirst, 128). Dier bir ifadeyle, "zne elbette verili bir kendilik deildir. zneler elbette iktidar/bilgi tarafndan kurulur, ama yine ayn znelerin bu kurulma ilemine direnme yetenekleri de vardr" (Kk, M., 223). Bu yzden, "kadnlarn kitle iletiim aralarnca ynlendirilmek suretiyle aldatldklarn veya erkek iktidarna pasif bir biimde maruz kaldklarn" sylemek pek ikna edici grnmemektedir (Smith, D., 39). Kimliin oluum srecine, zneler de bizzat itirak eder. Kimliin nemli bir paras da cinsel kimliklerdir. Ancak genel anlayn tersine cinsel kimlikler, biyolojik olarak deil, toplumsal olarak kurulmulardr ve bu nedenle "toplumsal cinsiyet ilikileri siyasaldr" (Fiske, 204-5). Dier bir ifadeyle "cinsellik, ... kiinin kimlii ile i ie olup, bastrlan bir igd, yani doadan gelen bir g olmaktan ok toplumun kurallar ve dzenlemesi sonunda ortaya kan bir kurgudur" (Sirman, 11). Kadnlarn ikincil klnd fallosentrik kltr analizinde, Kadn Hareketini alttan destekleyen feminist teoride anahtar bir kavramsallatrma, bir yandan biyolojik cinsiyet, te yandan toplumsal olarak kurulan toplumsal cinsiyet arasndaki ayrmdr. Bu kavramsallatrma, bireyin biyolojik cinsiyetinin anatomiye dayanrken toplumsal cinsiyetin kltrel olarak kurulan yapay bir ey olduunun kabuln gerektirir (Palmer, 13). Toplumda yrrlkte olan cinsiyet sylemi tarafndan retilen kadnlk ve erkeklik tanmlar, kadn ve erkei birbirinin karsna koymakla kalmaz, ayn zamanda kadn ikincil bir konuma da yerletirir. Kadnlarn "zayf, hassas, baml, itaatkar ve sklkla cinsel nesneler olarak resmedilmesi" (van Zoonen, 1994, 66) erkekler hakknda bu sfatlarn 'olumlu' kartlarnn retilmesini salayarak kadn erkee tabi klar. Medyada zellikle kadnlar ve kadnlk hakknda tanmlar retilmesinin ok da bilinli olmayan nedeni budur.
12
Birka istisna dnda, medya aratrmalarnda erkekler ve erkeklik grnmez olmay baarmtr: Bu, erkeklerin iktidar ellerinde tutabilmek iin bavurduklar bir hiledir. Erkeklik, kendisini normal ve evrensel gstererek grnmez kalmaya alr. Eer erkeklik kendisini normal olarak gsteriyorsa, otomatikman kadnln aykr ve farkl grnmesine yol aacaktr (van Zoonen, 1997, 328). letiimin, bir kltrn "yaamnn merkezinde yer ald" ve "onsuz herhangi bir kltrn lmek zorunda" olduu eklindeki grler (Fiske, 16) kltrel aratrmalarda iletiim aralarna ynelik incelemelerin hayati nemini gstermektedir. Fiske'e gre iletiim almalarnda iki temel yaklamdan sz edilebilir. Bu yaklamlardan birini temsil eden "sre okulu"na gre iletiim, iletilerin aktarlmasdr; iletiim almasnn konusu ise gnderici ve alclarn nasl kodlama yaptklar, etkililik ve doruluk gibi temalardr. "Gstergebilim okulu" ise iletiimi anlamlarn retimi ve deiimi olarak ele alr ve metinlerin kltr zerindeki rol zerinde younlar, yani iletiim aratrmasn metin ve kltr aratrmas olarak grr ve iletiim rnleri zerinde odaklanr. Sre okulu ile gstergebilim okulu "iletiler araclyla toplumsal etkileimi" farkl biimde yorumlarlar (Fiske, 16). Sre okulu toplumsal etkileimi, bir kiinin kendisini dierleri ile ilikilendirme ya da dierlerinin davranlarn, zihinsel durumunu veya duygusal tepkilerini etkileme sreci olarak tanmlar... Gstergebilim ise toplumsal etkileimi, bireyi belli bir kltrn ya da toplumun bir yesi olarak ina eden etkileim biimi olarak tanmlar (Fiske, 17). Sre okulunun yaklamnda, bireye, kendi ideolojik inasnda edilgen bir konum atfedilmesi sz konusudur. letiim rnleri zerinde duran gstergebilimsel yaklam ise, bireylerin medya rnleri aracl ile kendi ideolojik inalarna katldklar yaklamna uygun der. Ayrca Saussure ve Peirce'n almalarndan yola kan "bu okul, iletiimde bozulma diye bir kavrama sahip deildir, etkililik ve dorulukla ilgilenmez. letiim mutlaka gerekleir" (Fiske, 239). Dolaysyla anlam, "ileti iinde olduu kadar kltr iindedir" (Fiske, 23). Gstergebilimsel yaklamda, medyalar, basit bir ekilde belli anlamlar reterek topluma empoze etmezler. Gerbner'e gre de ...medya bir kltrdeki tutumlar ve deerleri yetitirir. Medya bu deerleri yaratmaz -deerler nceden varolmak zorundadr; ancak bu deerleri besler, yayar ve kendi deerlerini srdrmesi, yeleri arasnda yaymas ve bylece yelerini herkesin paylat bir oydama, bir zneleraraslk etrafnda tutabilmesi iin kltre yardmc olur. erik zmlemesi bir kltrn tm ileti sistemi ierisinde gml olan deerleri aa karr (Fiske, 194). Toplumsal cinsiyet, medya rnlerinden nce, bata aile olmak zere toplumsal kurumlar, dil ve cinsler aras ilikiler, ksaca dier
13
toplumsal pratikler araclyla kurulur. Ancak toplumsal cinsiyetin kuruluunda toplumsal pratiklerin medyaya gre ncelii kronolojik bir ncelik deil, asl belirleyici etken olmas bakmndandr. Medyann fonksiyonunun daha ok bu kimliklerin dayand tutum ve deerlerin, yeniden retmek, pekitirmek ve yaymak suretiyle devamn salamak olduu sylenebilir. Bugn, zellikle medyada, kadnlk hakknda szel ve grsel sylemlerde byk bir art yaand aktr. Ancak bunlar "toplumda kadnlarn ikincil konumlarn dntrc farkl deer ve normlarn yerletiine iaret" etmemektedir (Saktanber, 213). Gerbner de kitle iletiim aralarnda kadn imgelerinin grnte bir deiim yaadn, ancak yapsal bir deiimin sz konusu olmadn, byle bir deiimin ancak "toplumsal ilikilerin yaps ilemediinde, kurumsal ilikiler ykldnda" mmkn olacan savunmaktadr (46). Toplumsal cinsiyetin farkl etkenler tarafndan srekli kurulmas ve kurgulanmas i ie geen, karlkl etkileimlerle gerekleen bir sretir. Kltrel normlarn oluturulma, pekitirilme ve yaygnlatrlmas basite belirli kurumlarca aktarlmakla gereklemez. Bunlar ok daha karmak bir srecin rndr. Stuart Hall, izleyicilerin dnce ve duygu yaplar, geni alan yayncl iletilerinin kodlanm yaps ve yayn kurumlarnn yaplar arasnda gizli ama belirleyici bir iliki olduunu ileri srer. Bunlarn hepsi birbirlerine bamldrlar ve birbirlerini karlkl belirlerler (Fiske,104). Ancak medya, kadn ve erkek arasnda sabit ve kolaylkla tanmlanabilir bir ayrm olduunu varsayar ve kltre ikin anlamlarn belli bir tarihin rn olduklar, dolaysyla toplumsal ve siyasi boyutlar olduu, bu nedenle sabit ve deimez olmadklar, tersine srekli bir deiime maruz olduklar gereini gizler. Oysa duraan bir zellik tamayan toplumsal cinsiyet, "kategorize edilmek ve tanmlanmaktan srekli" kamaktadr (van Zoonen, 1995, 327). Harding'e gre toplumsal cinsiyetin anlam "sregiden toplumsal mcadele ve mzakerelere" maruzdur (van Zoonen, 1997, 321). Toplumsal cinsiyet bireylerin sabit bir zellii olarak deil, sayesinde znelerin ounlukla paradoksal bir ekilde kurulduklar daimi bir srecin paras olarak anlalmaldr... kimlik daima bir sre iindedir; asla tamamlanm, sabit ya da hakiki deildir. Medyay kabul etme, kimliin (toplumsal cinsiyetin) kuruluunun gerekletii pratiklerden biridir (van Zoonen, 1994;123). Medyada sunulan kadnlk tanmlar, erkeklik tanmlarndan bamsz olamayaca gibi, bu tanmlarn zaman iinde yaad dnm de, toplumda yaanan eitli biimlerdeki mcadelelerden bamsz deildir.
14
III. AMA, KAPSAM VE YNTEM

Bu incelemede, 80'li yllarla birlikte Trkiye'de de varlk gsteren feminist hareketin, toplumdaki kadnlk tanmlarna ilikin bir deiime yol ap amadn, eer atysa bunun ne lde ve ne ekilde bir deiim olduunu, basnda yer alan haberlerdeki kadnlk tanmlarndan yola karak ortaya koymak amalanmtr. Elbette basnn, toplumdaki kadnlk tanmlarn, kadnlarn toplumsal koullarn bire bir yansttn sylemek mmkn deildir. Genel olarak kabul edilen tanmlara gre haber olarak dnlen, sorunlardan/mevzulardan (issues) ziyade olaylardr... Dramatik olaylar basnn ilgisini ekmeyi baarrken, kadnlarn her gn yaad zorluklar ve srekli maruz kaldklar mahrumiyet ve zulme ayrlan yer ve zaman, basnda ok daha az yer almaktadr (Kaul, 255). ncelemeye dahil edilecek gazetelerin seiminde ncelikle 'gerei' temsil ettii daha az phe gtrr gazetelerin seimi uygun grlmtr. Kurgusal temsillere ok fazla yer verdikleri genel kabul gren bulvar gazeteleri inceleme kapsamna alnmamtr. Daha ziyade, 'gerek haber' verdikleri iddiasnda olan gazetelerde kadnlarn nasl temsil edildiklerini ortaya koymak amalanmtr. ncelemeye dahil edilen gazetelerin, birbirlerinden farkl ideolojik eilimlere ve geni okur kitlesine sahip olmalar dikkate alnmtr. ncelemeye Hrriyet, Cumhuriyet, Yeni Yzyl, Yeni afak ve Trkiye gazetelerinin Eyll, Ekim ve Kasm 1997 dnemine ait aylk saylar dahil edilmitir. Bu gazetelerin, reklam, roprtaj, ke yazlar gibi blmleri dlanarak, kadnlar konu alan yurtii ve yurtd her tr haberi aratrmaya dahil edilmitir. ncelemeye dahil edilen gazetelerden, liberal bir izgide yer alan Hrriyet, reel siyaset haberleri kadar, hatta daha ok, gndelik yaama ilikin ve cemiyet haberleri gibi magazin basnnda nemli lde yer alan haberlere arlkl olarak yer veren bir gazetedir. Yeni Yzyl gazetesi neo-liberal sol izgide yer alan bir gazete olarak nitelendirilebilir. Cumhuriyet gazetesi, laik ve Atatrk bir izgiye yapt vurguyla daha resmi bir sol gr yanstmas ve arlkl olarak reel siyasete ilikin haberlere yer vermesiyle Yeni Yzyl gazetesinden ayrlmaktadr. Yeni afak gazetesi slami bir eilimi temsil eden, Cumhuriyet gazetesi gibi haber anlayna daha ok reel siyaseti dahil eden, ancak Cumhuriyet gazetesinden fakl olarak
15
haberleri laik ve Atatrk bir izgiden deil, slami bir izgiden bakarak ele alan bir gazete olarak nitelendirilebilir. Trkiye gazetesinin ise, milliyeti, muhafazakar sa eilimi temsil ettii sylenebilir. Gazetelerin aylk dnemde verdikleri her tr ek aratrmaya dahil edilmitir. Ancak, bamsz bir gazete iken inceleme yaplan dnemde Hrriyet gazetesiyle birlikte verilen Meydan, ayr bir gazete olduu dncesiyle aratrmaya dahil edilmemitir. Bu gazetelerden Hrriyet, her gn Kelebek adnda ayr bir kadn gazetesi veren tek gazetedir. Trkiye gazetesinde ise "Bizim Sayfa" balyla yer alan sayfalarda gerek "Kadn ve Ev" adnda bir kenin bulunmas gerekse bu sayfalarda salk, tefrika romanlar, ev hayatna dair pratik bilgilerin yer almas, bu sayfalarn kadnlar okurlar iin dzenlendiini gstermektedir. ncelemeye alnan dier gazetelerde kadn (ve dolaysyla erkek) okur iin oluturulan ayr blmlere rastlanmamtr. nceleme kapsamna alnan aylk srede, Hrriyet gazetesi, 38'den 48'e kabilen sayfa saysyla, Kelebek eki ise 4 sayfa halinde karlmtr. Yeni Yzyl 20-24, Cumhuriyet 16-18, Yeni afak 16, Trkiye gazetesi ise 24 sayfa halinde yaymlanmtr. Bu gazetelerden, sadece Yeni Yzyl, 4 sayfa halinde Kale Arkas adnda bir spor eki vermitir. ncelikle gazetelerin ierik asndan incelenmesi yaplm, kadnlarn haberlere hangi biimlerde konu olduklar tespit edilerek kategoriler oluturulmutur. Bu kategorilerin birbirine oran, gazeteler arasnda nicelik asndan nemli farklar olduu iin, her gazetenin kendi iinde tespit edilmitir. erik analizinde, bir gazetede yer alan bir konunun, o gazetede yer alan dier konulara oran hesaplanm, gazetelerin ierik asndan birbirleriyle karlatrlmasnda, her gazetenin konularnn kendi iindeki yzdelik dalmn gsteren oranlar esas alnmtr. Gazetelerin kadnlar konu alan haberlerinde, ideolojik eilimlerinin ne lde belirleyici olduu ortaya konmaya allmtr. Ayrca, haberlerde kadnlar tanmlamakta kullanlan dilin sylemsel analizini yapmak amalanmtr. Sylem analizinde, farkl gazetelerin ayn haberi ne ekilde verdiklerini incelemek, bunlar birbiriyle karlatrmak amalanmtr. Ancak, haberlerin ou zaman incelemeye alnan her gazetede yer almad tespit edilmitir. Bu adan, gazetelerin bir haberi ele al biimlerinden nce, o habere yer verip vermeme konusunda ideolojik eilimlerinin belirleyici olduu gzlenmitir.
16
IV. GR
Modern toplumlarda kitle iletiim aralarnn grd ilev, "mitlerin ilkel toplumlarda grd ilevle" edeerdir (Fiske, 162). Yani, her ikisi de toplumdaki egemen ideolojinin aktarm ve devamnn salanmasna hizmet ederler. Ancak, bireylerin kitle iletiim aralarnca aktarlan mesajlar pasif bir biimde aldklar sylenemez. Bir mesajn anlamlandrlma srecine bireylerin yaam pratikleri, hayat grleri, ideolojik eilimleri gibi pek ok faktr de etki eder. Bu yzden ayn mesajn, bireysel fakllklara bal olarak, deiik yorum ve tepkilerle karlanmas sz konusudur. Bireysel faktrlerin kitle iletiim aralarn seme konusunda belirleyicilii vardr. Kitle iletiim aralaryla iletiim sreci iinde bireyler, kendi inisiyatiflerini de kullanarak kimliklerinin oluumuna katkda bulunurlar. "Hegel gazetelerin modern insan iin sabah dualarnn yerini tuttuunu" sylemitir (Anderson, 50). Gazete okuma edimi, ayn zamanda, tek tek ok sayda modern insann yerine getirdii kitlesel bir ayin olarak deerlendirilebilir. Modern dnyada bu derece nemli bir yere sahip olan gazetelerde yer alan haberlerde, kadnlarn temsilinin, yani haberlerde sunulan kadnla ilikin imgelerin, toplumda mevcut olan kadnla ilikin tanmlardan bamsz olduu dnlemez. O halde, bunlara ynelik bir inceleme, toplumdaki kadnlk tanmna dair bir bilgi verecektir. Kltre ikin toplumsal cinsiyet ilikilerinin, sembolik bir mcadele alan yarattndan sz etmek mmkndr. Bu mcadelenin gerekletii en nemli ortamlardan biri de medyalardr. zellikle 1980'li yllarla birlikte, Trkiye'de feminist hareketin, mevcut toplumsal cinsiyet ilikilerinin devamn salamak ynnde eilim gsteren egemen ideolojiye kar belirli mcadeleler yrtt sylenebilir. Bunlarn, gerek kadnln toplumda var olan tanmlarna, gerekse medyada yer alan kadnla dair imgelere ilikin baz deiimlere yol at sylenebilir.
17
Kadnlarn toplumdaki rolnn ve aile yapsnn deimesi,... mitlerin baat konumlarnn (ve dolaysyla doal grnmelerini salayan statlerinin) bir meydan okumayla kar karya olduklarn gstermektedir. Bu yzden reklamclar ve medya reticileri, meslek sahibi kadn, yalnz yaayan anne ve "yeni" duyarl erkeklere uyum salamak iin gelitirilmesi gereken yeni toplumsal cinsiyet mitlerini kullanmaya balamak zorundadrlar. Bu mitler elbette eski mitleri tmyle reddetmezler, ama kavramlar zincirinden baz halkalar atarlar ve yerine yenilerini koyarlar: mitlerdeki deiim devrimsel deil evrimseldir (Fiske, 121). Ancak, sz konusu sembolik mcadelede muhalif kesimin oluturduu alternatiflerin, ou zaman egemen ideolojiye eklemlenerek, dahil etmek suretiyle etkisiz klnmas ve bylece deiim ynndeki dinamiklerin ortadan kaldrlmas mmkndr. Cinsel zgrlk taleplerinin ardndan zellikle kadn bedeninin, tketimin en nemli aralarndan birine dntrlmesi bu durumun en ak gstergelerinden biridir. Siyaseti ya da meslek sahibi olmak bir kadn, geleneksel toplumsal cinsiyet rollerinin nispeten dnda konumlandrr. Kadnlarn, geleneksel-toplumsal cinsiyet rollerini dlayan kimlikleriyle 'kamusal' alanda ve medyada grnrlk kazanmas feminist mcadele asndan bir kazanm olarak grlebilir. Ancak, medyada yer alan haberlerde bu kadnlarn -ou zaman haber asndan gereksiz de olsa- ayn zamanda, annelik ve ev kadnlna ilikin kimliklerine yaplan vurgu, onlarn srarla geleneksel tanmlar iine hapsedilme ve egemen cinsiyet ilikileri iinde konumlandrlmalarna ynelik tanmlar iine abay gstermektedir. Bylece bir lde grnrlk olana
kadn, mesela bir siyaseti olarak kabul edilse de, egemen kadnlk yerletirilebildii kazanmaktadr. Toplumsal cinsiyetin ikili bir kartlk ilikisi iinde kuruluunda, toplumsal cinsiyet rol ve ilikilerinin pekitirilerek devamn salamada medya nemli bir ileve sahiptir. Zayf, hassas, edilgen olmak gibi kadnlarla ilgili basmakalp imgeler sinema, edebiyat ve drama gibi alanlarda da kullanlmakta olmasna karn, bunlar daha ok kurgusal temsillerle ilgili olduklarn iddia ederler. Ancak ...gazeteler 'gereklerle' megul olduklarn vurgulamaktadrlar. Bu yzden, gazetelerde yer alan karakter ve durumlarn ne kadar gereki olduklar konusunda ok az phe sz konusudur -bunlar tanm gerei gereki bir biimde sunulmulardr (Smith, 360).
18
Aslnda gazetelerin de reklam ve kadn sayfalar gibi kadnla ilgili en basmakalp imgeler kullanan blmlerinin kurgusal nitelikte olduklar aktr. Ancak "kat haberlerde kadnlarn ele alnmasnda da bir dizi basmakalp imge kullanlmakta... fiziksel grn, gerek ya da potansiyel ev ii rol gibi" haberle ilgisi olmayan etmenlere byk lde yer verilmektedir (Smith, 358). Kat haberlerde 'kat gerekliin' bir paras olarak sunulan basmakalp kadn imgelerini okuyucular "gerek kadn imgeleri" olarak yorumlayacaklardr. Bu nedenle "gazetelerin kadn znelliine uygun ideolojik modeller sunmas rolnn" ok nemli olduu (Smith, 360), ancak, bunu pek gerekletirmedikleri sylenebilir. Kadnlarn (genken cilveli olma ve yalyken analk duygusunu tatma) hazlar bunlar gerekletirmede kullanlan rnler, kadnlarn ikincil konumunu garanti altna alan ataerkil kapitalist sistem tarafndan retilmektedir. Kadnlar bu metalam hazlarn ve deneyimlerin gerek olduklarn kabul ettikleri srece kendi karlarna kar olan bir ideolojiyi etkin biimde ilerletmektedirler: yani hegemonyaya katlmaktadrlar. Kadn... kendisi ve gelecei ile ilgili temsilleri ortak duyu olarak kabul ederek, kendisinin ve kendisi gibi olanlarn sisteme olan rzalarnn kazanlmasna yardmc olmaktadr (Fiske, 233). Elbette medya rnlerinde kadnlarla ilgili basmakalp imgelerin dna kan kadnlara da rastlanmaktadr. Ancak bunlar ileni biimleri nedeniyle mevcut kadnlk tanmlarn dntrmekten ziyade bunlar pekitirici bir ilev grrler. Mevcut kadnlk tanmlarnn dna kan kadnlar, trlerinin tekil ve adeta 'sapkn' rnekleri olarak sunulmaktadrlar. Bu rneklerin tekil ve 'anormal' olarak ifade edilmesi, 'normal' ve 'doal' olduu varsaylan basmakalp tanmlar pekitirme ilevine yarayacaktr. ...medya toplumun 'normlarn', makbul ve doru davran snrlarn nelerin tekil ettiini belirler ve ayn zamanda, bu 'normlara' 'aykr' olduu dnlen her eyi mahkum eder ... Popler kitle iletiim aralar, nihayetinde sa duyu ve 'doal' olarak grlen toplumsal normlarn tekrarlanan gsterimi yoluyla, geleneksel toplumsal cinsiyet rollerinin aktarm ve devamnda nemli bir rol oynarlar. Ancak, kreselleen medya dnyas balamnda imdi tehlikede olan basite temsili imgenin kendisinden ziyade toplumsal dnyada ifade ettii eydir; kamu imgeleminde, daha da nemlisi toplumsal dzendeki anlam ve deeridir. inde, kadn imgelerinin, tarihsel olarak bir erkek
19
bakyla, dahas, dndrc lde egemen bir pozisyondan kurulma biiminin, medyann gerek olmayan dnyasnda, kadnlarn alglanmas asndan ak sonular vardr (Ross, Dakovic, Derman, 13). Somut/yaayan kadnlar ve onlar hakknda retilen tanmlarn onlara "nasl mal edildiini" anlamann bir yolu da retilmi 'kadnlk' tanmlarn incelemekten geer (Sirman, 8). Medyalar bu adan balca kaynaklardan biridir. Kadnlar medyada genellikle "toplumsal ahlak, iffet, namus konular etrafnda ele alnarak buna uygunluklar veya ounlukla da bundan sapmalar dahilinde haber konusu" olabilmektedirler (Saktanber, 227). Medyalarda "ev kadnlar, meslek
11.Medyaya ynelik, Trkiye'de yaplan bu tr almalara rnek olarak bkz: TV'da Kadnlara Ynelik Programlar "Hanmlar Sizin in" ve "alan Hanmlar Sizin in" Programlarnn ncelenmesi, ztrk, S., Anadolu ., Sosyal Bilimler Enstits, Eskiehir, 1987, yaymlanmam yksek lisans tezi, Tarihsel Sre inde Trk Kadn Gazete ve Dergileri, zen, H., stanbul ., Basn Yayn Yksekokulu, 1990 (Yksek lisans tezi olan bu alma, Aralk 1990'da Tempo dergisinin ilavesi olarak yaymlanmtr. ISBN-975-7783-02-1), 1990'lar Trkiye'sinde Yaymlanan Kadn Dergilerinin eriine Analitik Bir Bak, dam, Z., Marmara . Sosyal Bilimler Enstits, ngiliz Dili Eitimi, yaymlanmam yksek lisans tezi, 1992.
sahibi i kadnlar, sahne ve sinema yldzlar, kyl ve gecekondulu kadnlar, slamc trbanl kadnlar" eklinde ok eitli kadnlara rastlanmaktadr. Trkiye'de toplum, bu eitli kadn tiplerine rza gsterse dahi makbul olan bir tek kadnlk tanm vardr: "salonda hanmefendi, mutfakta ah ve yatakta orospu" (Saktanber, 228). Kadnlarn medyada temsili, bata ABD olmak zere pek ok lkede feminist eletiriye hedef olmu, eit haklar ve frsatlar iin maddi mcadelenin yansra kadnln tanmlar ve temsillerine kar sembolik bir atma yaanmtr. "ada feminizm iin temsil/yenidensunum daima nemli bir mcadele alan olmutur" (van Zoonen, 1994, 12). Feminist medya almalarnn, anlam ve iletiimin yeniden kavramsallatrlmasnda etken olduu, hatta iletiimin aktarma modeline feministlerce yneltilen iddetli eletirilerle, "akademik iletiim almalarnn bir paradigma deiimine" maruz kald sylenebilir (van Zoonen,1994, 27). Ancak, feminist medya almalarnda, uzun sre "haberler ve spor gibi trler ihmal edilerek, sabun kp dizileri, pembe diziler, kadn dergileri gibi kadnlar arasnda popler olan trler" (van Zoonen, 1994, 9). ve bunlarn okur tarafndan nasl algland zerinde younlalmtr. Trkiye'de ise kadn konusunu ele medyaya ynelik almalarda yine daha ok kadnlarn okuduu dergiler ve izledii programlara ynelik incelemeler yaplmtr11.
20
V. KATI HABERLERDE KADINLAR

Bugn, iletiim aratrmaclar arasnda, tam olarak kavramsallatrlm olmasa da, sklkla kat/sert ve yumuak haber ayrmndan sz edilmektedir. Kat haberden kastedilen, 'gerei' yanstt daha az phe gtrr nitelikte, gncel, daha ok siyaset, toplumsal hayat, i dnyas, spor gibi konular ele alan haberlerdir. Yumuak olarak nitelenen haberleri ise, daha ok magazin esi ieren, bugn, bir hafta sonra ya da bir yl sonra yaynlanmas mmkn olan, moda, salk, ev yaam, nllerin zel yaam gibi eitli konular ieren haberler olarak nitelemek mmkndr. Bu incelemede haberler, ncelikle kat haber ve magazin haberi olmak zere iki temel snflandrmaya tabi tutulmutur. Kadnlar konu alan kat haberlerin nemli bir ksmnda magazin haberciliini ilgilendirilen temalarn da ilendii gzlenmitir. Ancak, asl haber deeri tayan e haberin kat olarak nitelenen yn olduundan, mesela bir kadn siyasetiyi haber konusu yapan asl etken onun siyasi faaliyetleri olduundan, bu tr haberlerde magazin eleri yer alsa dahi bu haberler kat haber snflamasnda ele alnmtr. Benzer ekilde, baz haberlerde, kadnlar haber iindeki deiik konumlarndan dolay birden fazla kategori iinde ele almak mmkn olsa da, bu durum, incelemede salkl sonular elde edilmesini engelleyecei iin, bir haberi sadece bir kategoriye dahil etmek uygun grlmtr. Mesela, bir siyaseti ei olup, kimsesiz ocuklara yardm eden bir kadnla ilgili haber, bir erkein yakn deil, hayr ilerinin znesi snflamasna dahil edilmitir. Bu kiiyi haber konusu yapan etkenlerden biri siyaseti ei olmas ise de, haberde 'yardmseverlie' yaplan vurgudan dolay hayr ilerinin znesi snflamas daha uygun bulunmutur. Benzer ekilde, kadnlarn genellikle erkek olan bir yaknnn lm, hastal gibi durumlarla ilendii haberleri, bir erkein yakn snflamasna da almak mmknken, bu haberlerde kadnlarn maduriyetine yaplan vurgu sebebiyle bunlar, madur ve kurban snflamas iinde ele alnmtr.
21
V.1. SYASET
Kamusal konumlar, bugn halen byk oranda erkekler tarafndan igal edilmektedir. ktidar ve otoritenin en aikar olduu siyaset arenas ise erkeklerin arlkl olarak yer ald alanlarn banda gelmektedir. Fiske bu konuda 'doal' olduu kanksanan mitlerin fonksiyonuna deinmektedir: Birbiriyle ilikili erillik, diillik ve aile mitlerini oluturan kavramlar zinciri oaltlmtr, ama bu oaltma rastlantsal ya da doal deildir; bu mitler daima ekonomik sistemin ve bu sistemin avantajl hale getirdii snfn -orta snf erkeinin- karlarna hizmet etmitir. Bu sistem, ekirdek ailenin 'doal', temel toplumsal birim olmasn gerektirmitir; diilliin bakp bytme, evcillik, duyarllk, korunma gereksinimi gibi 'doal' anlamlar kazanmasn ve erillie gl olma, hakkn arama, bamszlk ve kamusallk gibi anlamlarn verilmesini gerektirmitir. Dolaysyla, erkeklerin toplumumuzdaki kamusal konumlar ar derecede orantsz bir biimde igal etmeleri doal grnmektedir, ama bu aslnda doal deil tarihsel bir sretir (121). 18 Nisan 1999 seimlerinden nce, Trkiye Byk Millet Meclisi'nde grev alan 550 milletvekilinden sadece 13' kadnd. Seimler yaklarken, kadn siyasetilerin saysn artrmak ynndeki baz giriimlere ramen, son seimleri, ancak 23 kadn milletvekili aday kazanabilmi, bunlardan, Fazilet Partisi milletvekili olarak seilen Merve Kavak'nn milletvekillii, Meclis'e girerken bartsn karmay reddettii ve ABD vatanda olduu gerekesiyle onaylanmamtr. Seim dneminde, kadnlarn siyaset arenasnda bu derece dk bir oranda yer al, lke gndeminde nemli bir konu olarak sunulmu, bir yandan bizzat kadnlar tarafndan kurulan ve ynetilen KADER, kadnlarn siyasi partilerde daha ok ve daha etkin rollerde yer almalar iin eitli giriimlerde bulunmu, te yandan kendileri erkek olan, ou parti lideri siyasetiler kadnlar siyaset arenasna davet etmilerdir. (Mesela bkz: "Kadnlar siyasete aryorum" Cumhuriyet, 8 Eyll 1997 ve "Yalova'y kadnlar ynetsin" Hrriyet, 2 Kasm 1997 balkl haberler). Kadnlarn bu konudaki giriimleri daha anlalabilir grnrken, erkek siyasetilerin bu arsn daha eitliki, daha salkl bir siyaset yapma arzusundan ziyade partileri bnyesine alacaklar kadn siyasetiler araclyla bir imaj oluturma abas olarak alglamak mmkndr. nk kadnlar ou zaman bir ideolojik hareket iinde fillileriyle deil o hareketin
22
sembol olarak tasarlanagelmilerdir. ster laik-liberal, ister islami, ister milliyeti-muhafazakar olsun bir partinin ideolojik izgisini bnyesine ald kadn siyasetilerin salt grnleri, giyim tarzlar itibariyle dahi deifre etmek mmkn olagelmitir. Bugn ise, kart grlerce, slami ideolojiyi temsil eden partilerin anti-demokrat ve Cumhuriyet kart olduklarnn ispat iin kadn temsilcilerinin olup olmad bir lt olarak kullanlmakta ve bylece kadnlarn yer ald partilerin daha demokrat ve Cumhuriyeti olduu yolunda bir kanaat oluturulmaktadr. Byle bir durumda ise, partilerin, bnyelerindeki kadn siyaseti orann artrmak yolundaki giriimlerini vitrin oluturmak eklinde alglamak mmkndr. Ancak, bu ekilde sembol olarak kullanldklar, iktidar mekanizmalarnda yer almadklar, erkek siyasetiler tarafndan siyaset yapmaya arlmakla balayp, erkek siyasetiler tarafndan ynlendirildikleri srece kadnlarn, siyaseti olarak saysal artlar pek de nemli olmasa gerektir. te yandan, kadnlarn ou da, "egemen toplum ideolojisini sorgulamak yerine... kendi koullarn deitirmek ve kendi konumlarn glendirmek istemektedirler" (Tekeli, Koray, 151). Kadn sorunlar konusunda yeterli duyarllk ve bilin gelitirmemi kadnlarn siyasete katlm, kadnlar asndan bir ey deitirmeyecei gibi, nerilen politika ve uygulamalar da anlamszlatracaktr. Kadnn yalnzca saysal olarak siyasal yaamda temsil edilmesi deil, koullar, sorunlar ve zorluklaryla toplumdaki tm konumunun temsil edilmesi amatr. Yani yalnz niceliksel deil, niteliksel temsil istenmektedir (Tekeli, Koray, 151). 'Kadnn asl yeri evidir' eklindeki basmakalp dnce, pek ok alanda olduu gibi, siyasette de kadnlarn erkekler kadar 'doal' karlanarak yer aldklar bir gelenein olumasna engel olagelmitir. Siyasete katldnda dahi kadnlarn ya karar mercilerinde yer almaktan ziyade, "sadece para toplamak, ayak ilerini yapmak, propaganda almalarn yrtmek iin siyasete girdikleri dnlm" (Aldoan, 4) ya da ou zaman kendi adlarna deil ailelerinden bir erkek adna faaliyette bulunduklarna tank olunmutur. Kadnn kendi adna siyaset yapt durumlarda ise, en azndan, olumsuz deerler atfedilen kadnlk durumundan ya tmyle uzaklaarak 'erkeksi' bir slup kazanmas veya 'anne', 'bac' gibi cinsel ilgi duyulmas yasaklanan bir model oluturmas beklenegelmitir. ...ailesindeki erkek adna politika yapan kadn, kadnlararas ilikiler andan yararlanrken kendi adna, bamsz politika yapan ve seilme ans ok snrl olan kadnlarn ancak ya cinsiyetlerini gizleyen 'ana' modelini ya da ok daha kesin bir cinsiyetsizletirmeyi ngren 'erkekleme' modelini benimseyerek baarl olabildikleri grlmtr (Tekeli, 1995, 46). Basnda kadnn erkee oranla siyaset konulu haberlerde daha az temsil ediliyor olmas ksmen say itibariyle kadn siyasetilerin az
23
olmasnn bir sonucu olarak deerlendirilebilir. Ancak, TBMM'de erkeklere oranla ok dk bir sayda yer alan kadn milletvekillerinin basnda yer alma oranlarnn dk olmad gzlenmitir. ncelemede, siyasi adan farkl eilimleri temsil eden gazetelerin hepsinin sadece birka kadn milletvekiliyle ilgili haberlere byk oranlarda yer verme konusunda ayn, siyasetle ilgili dier konulara yer verip vermeme konusunda ise ideolojik eilimlerine gre birbirlerinden farkl tutumlar sergiledikleri gzlenmitir. Genel olarak siyaset haberlerinde kadnlar erkeklere oranla daha az yer almaktadrlar. Ancak, konuya kadnlarn yer ald dier haber kategorilerini ele alarak bakldnda ilgin sonular ortaya kmaktadr. aylk dnemde incelenen haberler ierisinde kadnlarn, yer aldklar dier haber kategorileriyle mukayese edildiinde, siyaseti olarak basnda yer alma oranlarnn pek de dk olmad gzlenmitir. Ten Boom ve Michielsens'in basnda kadnn temsili zerine yaptklar bir almann sonular "bilim ve siyasetle mukayese edildiinde kurban rolnde kadnlarn orantsz sayda" (189) yer ald ynndedir. Trk basnnda da bilim sz konusu olduunda kadnlarn yer ald haberlerin, bata madur ve kurban olarak resmedildikleri haberlerle mukayese edilemeyecek derecede dk olduu tespit edilmitir. Siyaset konusunda ise nemli farkllklar ortaya kmtr. Bu almada kadnn siyaset haberlerinde yer alma orannn pek de dk olmad, hatta Cumhuriyet, Yeni Yzyl ve Yeni afak gazetelerinde, kadnlarn siyasete ilikin haberlerde yer alma orannn madur ve kurban olarak yer alma oranndan daha yksek olduu gzlenmitir. Ancak, kadnlarn siyasette temsil orannn yksekliini salayan asl etken, belli bal bir ka kadn siyasetiyle ilgili, nemli bir ksm siyasetle birlikte, bu kiilerin zel yaamlarna ilikin, magazin niteliindeki konular da ele alan haberlerdir. Bu birka kadn siyasetinin yer ald haberler sayesindedir ki kadnlarn siyasete ilikin haberlerde temsili Cumhuriyet, Yeni Yzyl ve Yeni afak gazetelerinde birinci, Hrriyet ve Trkiye gazetesinde ise ikinci srada yer almaktadr. Yeni afak, %60'lk bir oranla kadnlarn yer ald siyasete ilikin haberlere en ok yer veren gazetedir. Ancak, Yeni afak gazetesinde kadnlarn siyaset konulu haberlerde temsil orannn yksekliini salayan bir dier faktr, bu gazetenin niversitelere tesettrl girilebilmesi iin yaplan eylem ve giriimlere kar duyarl olmas ve bu konudaki haberlere byk oranda yer vermesidir. Cumhuriyet ve Yeni Yzyl gazetelerinin ise basnda sk sk yer alan bir ka kadn milletvekilinin dnda, eitli ekillerde siyaset yapan, ya da sivil toplum hareketlerinde faaliyet gsteren kadnlarla ilgili haberlere dier gazetelere oranla daha sk yer verdikleri gzlenmitir.
24
V.1.1. BELRL KADIN SYASETLER Kadnn siyasette temsili say itibariyle olduu kadar ierik itibariyle de nemli olsa gerektir. erik asndan yaplan aratrmada, incelenen haberlerin byk bir ksmnn bata Tansu iller olmak zere, Meral Akener, mren Aykut gibi dnemin sayl kadn siyasetilerini ele ald gzlenmitir. Mesela Yeni afak gazetesi hari dier drt gazetede sadece Tansu iller ile ilgili haberler (Hrriyet: 133, Cumhuriyet: 81, Yeni Yzyl: 70, Yeni afak: 95, Trkiye: 95), siyasetle ilgili dier btn haberlerden daha fazladr. Yeni afak gazetesinde ise Tansu iller'i konu alan haberler, niversitelere tesettrl girebilmek iin yaplan eylemlerin yer ald haberlerden sonra ikinci srada gelmektedir. Yine Yeni afak gazetesinde Tansu iller bata olmak zere belli bal bir ka kadn siyasetinin yer ald haberlerin oran tesettr konusu dndaki siyasete ilikin haberlerin tmnden alt kat daha fazladr. Yani, Yeni afak gazetesinde kadnlarn yer ald siyaset konulu haberlerlerin birka hari neredeyse hepsi ya tesettr yasana kar yrtlen eylemleri ya da belli bal kadn siyasetileri konu almaktadr. Belirli kadn siyasetileri konu alan haberlere %70'lik bir oranla en ok yer veren gazete Hrriyet, %49'luk bir oranla en az yer veren gazete ise Yeni afak'tr. Getiimiz yllarda Trkiye'nin siyasette yaad nemli deneyimlerden biri ilk defa kadn bir babakannn olmasdr. Muhtemelen bu tecrbenin de etkisiyle, bata babakan Tansu iller olmak zere dnemin sayl kadn siyasetilerinin, hem siyasetteki icraatlar hem de zayflama rejimlerine kadar zel yaamlarna ilikin pek ok nokta, basnn balca konularndan birini oluturmaktadr. Gazeteler, siyasi eilimleri dorultusunda eitli partilerin mensubu olan kadn siyasetilere ynelik olumlu veya olumsuz yaklamlar sergilemektedirler. Ancak, incelenen btn gazetelerin, ister olumlu ister olumsuz adan olsun saylar ok az olan bir ka kadn siyasetiyle ilgili haberlere byk oranda yer verdikleri gzlenmitir. Ross, ngiliz basnna ynelik bir incelemesinde, "lider seme srecindeki nemli rolnn ok iyi farknda" olan basnn, kadn adayn zel yaamna odaklanarak, siyasi parti lideri olarak bir kadn profili izmek yerine menapozuyla, erkeklerle ilikisi balamnda bir kadn olarak siyasetiyi ypratmay hedefleyen olumsuz deerlendirmeler yapma eilimi tadn tespit etmitir (176-187). Trkiye'de de kadn siyasetilerin erkek rakiplerinden farkl ltler ierisinde deerlendirilmeleri sz konusudur. 1994 seimleri srasnda Trk basnnda Tansu iller'i tanmlamak iin kullanlan dil kodlarnda "iller'in d grn ve zellikle (greli olarak gen) yann" vurguland, hatta iller'in erkek rakiplerinden daha fazla yer almakla "medyann maniplatr" olarak grld tespit edilmitir (Ross, Dakovic, Derman, 26). Ancak ngiltere'de yaplan aratrmann
25
sonucundan farkl olarak, Tansu iller'in bir kadn siyaseti olarak hi de ypratlmad gzlenmitir. nceleme kapsamna alnan aylk haberlerde ise nispeten farkl gzlemlere ulalmtr. Bu haberlerde, iller'le ilgili olduka fazla olumsuz deerlendirmelere rastlanmtr. Bu durumun bir lde iller'in siyasetine, siyasi sansasyonlara adnn karmasna ynelik youn tepkilerden kaynakland sylenebilir. Heckman ve van Gelder'a gre krsal ve geleneksel kadnlarla eski kadn babakann aslnda temsil ettii ehirli, eitimli, meslek sahibi kadnlar arasndaki uurumu kapatmak iin, iller'in 'imaj' kuvvetli bir vurguyla bilhassa iki oul sahibi oluuyla- anne rolne dayandrlmtr. zellikle geleneksel ortamlarda kadnlara hep ana ve bac olarak hitap etmitir. Bunun tesinde, kadnlarn grevinin 'gelenek' ile 'modernlik' arasndaki yar kapatarak uzlatrmak ve bylece Trk milletini 'muazzam geleceine' tamak olduunu vurgulamtr... iller politik kariyerini srdrrken Trk halk iindeki 'kklerini' kayda geirmek zorundayd, bu nedenle 'analar-baclar' imajlar ona ok uygun geldi. Bu imajlar onun, 'stanbul' politikas ile 'Anadolu' politikas arasndaki sembolik mesafeyi kapatmasna yardmc olacak ve Anadolu'daki daha geleneksel ve muhafazakar evreler nezdinde daha iyi kabul grmesini salayacakt (22-3). iller'in zaman zaman annelik, baclk gibi kadnn zellikle krsal kesimde onay grd rolleri benimseyen, baz zamanlarda ise 'erkeksi' olarak nitelenen bir slupla rakiplerine meydan okuyan biri olarak basnda sklkla yer ald gzlenmitir. Bir yandan "Bac cesur, Hoca korkak" (Yeni Yzyl, 18 Kasm 1997), "iller bayanlara Sizler bu bacnza destek verin. Allah sizden raz olsun dedi" (Hrriyet, 29 Eyll 1997), "ocuk sevgisi...bir ocuu kucana alp sevdi" (Trkiye, 10 Ekim 1997) eklindeki rneklerde annelik, baclk gibi rollerle toplumun karsna kmann, hem Tansu iller'in kendisi tarafndan benimsendii, hem de haber yapmclarnca benimsenen bu rollerin vurguland, te yandan "Silah onlar sesin" (Trkiye, 12 Ekim 1997) gibi ifadelerle siyasi rakiplerine meydan okuyan bir dellocu olarak yer alabildii gzlenmitir. Anneliiyle, bac olarak, teyzesinin elini pmesiyle (Trkiye, 9 Ekim 1997), gaflaryla (Cumhuriyet, 2 Kasm 1997, Hrriyet, 28 Eyll 1997)), satamalaryla (Yeni Yzyl, 16 Ekim 1997), alnganlyla (Yeni Yzyl, 6 Eyll 1997) haber konusu olup, rakiplerince "kk hanmefendi" (Hrriyet, 4 Ekim 1997), "siyasi menapoz" (Yeni Yzyl, 10 Ekim 1997) gibi ifadelerle tanmlanan bir kadn siyaseti olarak iller, erkek siyasetilerden farkl bir ekilde baml, patavatsz, duygusal tepkiler veren, zayf, agresif biri olarak izilmekte, yani, 'kadns' olduu dnlen nitelikler ierisine hapsedilmektedir.
26
Bu haber rneklerinde, bir yandan 'kadns' olduu dnlerek olumsuzluk atfedilen nitelikler araclyla iller'in, te yandan olumsuzluk yklenen bu niteliklerin, iller araclyla, tekrar kadnlara mal edilerek, kadnln olumsuzlanmas sz konusudur. Burada nemli olan nokta baarszlk ya da olumsuzluk atfedilen zelliklerin birey olarak Tansu iller'e deil, kadn olmaya mal edilmesidir. nk, sz konusu siyaseti bir erkek olduunda ayn ltler iinde deerlendirilmedii gzlenmektedir. Siyaset zaten 'doal' olarak erkeklerin yapt bir i olarak grldnden bir erkein siyasetteki baarszl norma uymayan bir istisna olarak o erkee mal edilirken, bir kadn siyasetinin baarszl tm kadnlara mal edilircesine resmedilmektedir. nk 'kadns' niteliklerden yola klarak yaplan eletirilerde asl mahkum edilen birey olarak bir kadn deil, bu nitelikleri tad dnlen tm kadnlar olmakta, yani bir kadnn 'baarszl' adeta btn kadnlarn baarsz olaca eklinde bir genellemenin gerekesine dntrlmektedir. Kamusal alanda en gl pozisyonlar erkekler tarafndan igal edilmitir. 'Erkek' nesnellik ve iktidar ile ilikilendirilirken, 'kadn' bu durumda ikincil ve sklkla itaatkar pozisyonlara yerletirilir. Rutin bir biimde ataerkil olan bir sistem iinde erkek ayrcalkldr ve 'norm' olarak grlr, kadn sklkla kendi cinsiyetinin tm dier yelerini temsil etmeye zorlanan 'teki' olarak dnlr (Ross, Dakovic, Derman, 12). Kamusal olarak nitelenen alanda erkein 'norm' kabul edilmesine iyi bir rnek siyasetilerin bulunduu bir toplantda kadn bir bakann 'bay' ifadesiyle arlmasdr (Yeni afak, Pazar eki, 23 Kasm). Bu durum, toplumda pratikte var olan rneklerin okluunun zihinsel genellemelere varmadaki belirleyiciliini ortaya koymaktadr. Bu tr genellemelere daha ok cinsiyete gre rollerin dalm konusunda rastlanmaktadr. "Bayan bakan, etrafndaki erkek ordusu arasnda kurtlar sofrasnda bir kuzuyu andryordu" (Trkiye, 13 Kasm 1997) eklinde verilen bir dier haber ise siyaset yapan bir kadna bak kalplarnn haber yapmclar tarafndan da kullanlmak suretiyle pekitirilmesi ve yeniden retilmesini gstermesi asndan ok daha nemlidir. Bu rnein de gsterdii gibi medya, "gl bir kaynak, (potansiyel) kontrol, etki ve deiim/mdahale arac" (Ross, Dakovic, Derman, 12) olarak deien deerleri ifade olana salayabilecekken, bunu pek de gerekletirmemektedir. Hatta tersine, mevcut deerleri tekrarlayarak pekitirmek suretiyle devam ettirmek eklinde bir yol izlemektedir. Yukardaki rnekte, kuzunun, kendisini yok edebilecek lde g sahibi olduu phe gtrmeyen kurtlar arasnda yer almas lsnde bir kadnn siyasette yer almasnn artc bulunmasnn yan sra, cinsel adan kkrtc bir slup da kullanlmaktadr. Hem kurt hem de kuzunun dii ve erkek cinslerinin olmasna ramen bu metaforda kurt gc elinde bulunduran
27
taraf olmakla 'doal olarak' erkei, kuzu ise kurda gre zayf ve pasif olmasyla yine 'doal olarak' kadn temsil etmede kullanlmaktadr. Kurt ve kuzu arasndaki yiyen ve yenilen olma ilikisi ise kadn ve erkek sz konusu olduunda cinsel ilikiyi temsil edecektir. Belirli kadn siyasetilerle ilgili haberlerin nemli bir ksmn bu kiilerin yaptklar siyasetten ziyade magazin niteliinde haberlerin oluturduu veya haber siyasi ierikli dahi olsa sz konusu siyaseti eer bir kadnsa, habere magazin niteliinde bir boyutun eklenmi olduu gzlenmitir. Hatta, kadn siyasetilerle ilgili haberlerin bir ksmnn sadece magazin niteliindeki haberler olduu tespit edilmitir. V.1.2. KADIN SYASETLERE LKN MAGAZNEL HABERLER ncelemede dikkate deer noktalardan biri, kadn siyasetilerin, erkek siyasetilerden farkl olarak siyasi faaliyetlerinden ziyade magazin nitelii tayan ynleriyle sklkla haber konusu olmalardr. Bu kadnlarn habere konu olmalarn salayan siyasi kimlikleri olsa da, burada ele alnan haberlerde, siyasi kimliklerine deil , zel yaamlarna ilikin konulara yer verilmektedir. Bu tr haberlere, en ok Hrriyet (%11) ve Trkiye (%7), en az Yeni afak (%1) ve Cumhuriyet (%2) gazetelerinde rastlanmaktadr. Aykut'un diyetini bozmas (Hrriyet, 10 Kasm), "Bakan'dan aerobik dersi"(Hrriyet, 25 Ekim), Aykut'un "kendisine ikram edilen simiti afiyetle" yemesi (Trkiye 2 Eyll) eklindeki haber konular Hrriyet ve Trkiye gazetelerinin yaklamlarn gsterecek rneklerden bir kadr. Siyasi kimliiyle basnn gzdesi olan bu kadnlar daima erkek siyasetilerden farkl biimlerde -bir erkek siyasetinin zayflama rejimi ile haber konusu olmas hemen hemen hi mmkn deildir, zaten siyaseti dahi olsa bir erkein grntsn estetik normlara uygun hale getirmeye almak gibi bir gereksinimi en azndan bugn iin pek sz konusu deildir- temsil edilmektedirler. ncelenen haberler ierisinde haber yapmclarnn kullandklar ifadeler kadar bizzat kadn siyasetilerin kullandklar ifadeler de dikkate deerdir. Mesele 17 Ekim tarihli Yeni Yzyl gazetesinde kan bir haber, dnemin evre Bakan mren Aykut'un, Doan Gre'e "etek giysin" demesi zerine dava aan Gre'in bu davay kaybetmesini ele almaktadr. Bir erkei aalamann, kk drmenin en arpc biimi ona 'kadns' nitelikler atfetmek yoluyla yaplagelmektedir. Kendisi de bir kadn olan Aykut burada "etek giysin" eklinde bir ifade kullanmakla Gre'i kadn gibi olmakla eletirirken, kadn olmann olumsuz ve aalayc nitelikleri barndrd kansn devam ettirmektedir. Benzer bir dier rnek 22 Kasm tarihli Hrriyet gazetesinde yer almtr. Bu haber Ayseli Gksoy'un "evliyken fingirdedi diye erkekleri de partiden atacak olsalar politikac kalmazd" eklindeki ifadesine yer vermektedir. Siyasette kadnlarn erkeklere
28
eit oranda yer almalar sz konusu olmad gibi, zaten mevcut olan bir eitsizlik bir dier eitsizliin yaanmasnn gerekesi olabilmekte, siyaseti dahi olsa kadnlar, zellikle ahlaki normlar asndan baskya en ok maruz kalan kesim olmaktadrlar. ok az sayda olan kadn siyasetilerin ahlaki normlara uymayan davranlar partilerden ihra sebebi olabilirken, erkekler iin zaten 'doal' karlanagelmi ayn davranlar, sayca stn olmalar gereke gsterilerek gz ard edilebilmektedir. 25 Eyll tarihli Cumhuriyet gazetesinde yer alan "Saygn'dan Kk bo'ya aferin" balkl haber, 17 Kasm tarihli Hrriyet gazetesinde yer alan DTP'nin mitingiyle ilgili haberde Ayseli Gksoy'un "Ben dansz deilim. Kesinlikle (para) yaptrtmam" eklindeki ifadesine yer veren haber, 2 Ekim tarihli Cumhuriyet, 3 Ekim tarihli Hrriyet, Yeni Yzyl ve Trkiye gazetelerinde yer alan siyaseti Ilay Saygn ve arkc Hlya Avar arasndaki dargnln bittii yolundaki haberler, incelenen be gazetede de dnemin ili Belediye Bakan Glay At'n boanmas ve ksa bir sre sonra yeniden evlenmesinin sk sk konu edildii haberler, kadn siyasetilerin erkek siyasetilerden farkl balamlarda haber deeri tadklarn gsteren rneklerden bir ksmdr. Glay At' konu alan haberler ierisinde, 27 Eyll tarihli Trkiye gazetesinin, "Aile meclisinden 'Aile' karar kt. Glay Bakan evlendi" balkl haberi ile ayn tarihli Yeni afak gazetesinin Glay At'n "evlenmemizi ailemin ve ocuklarmn da uygun bulduu" eklindeki ifadesine yer veren haber, siyaseti dahi olsa kadnn ailesinin kararna balln, veya toplumca yadrganabilecek bir evliliin, belki de toplumsal normlara uygun olduunu ispatlama abasn gstermesi bakmndan dikkate deerdir. V.1.3. TESETTR nceleme yaplan dnemde basnda sklkla yer alan haberlerin nemli bir ksmn Yksek retim Kurumu'nun niversite rencilerinin tesettrl olarak niversitelere girmelerini yasaklayan karar zerine yaplan eylemler oluturmaktadr. Memurlarn kyafet ynetmeliine aykr olan tesettre ynelik yasaklama, kamu kurulularnda da sz konusudur. Ancak bu yasak, "1983 sonrasndaki dnemde niversite rencilerinin balatt rtnme hareketleri"nin ardndan ortaya km, "rtnme meselesi slamc hareketin radikallemesinde belirleyici bir g haline gelerek rtnen rencilerin seferber olmalarna, rgtl oturma eylemlerine ve gsteri yrylerine katlmalarna yol" (Gle, 12-13) am ve basnda daha ok bu haliyle ilenmitir. slami bir giyim tarz olan tesettr ifade etmek iin, farkl evrelerce barts veya trban kelimesini kullanmak konusunda bir anlamazlk sz konusudur. Bu durum incelenen gazetelerdeki
29
haberlerde de kendini gstermektedir. Gle, geleneksel bir giyim tarznn sembol olagelmi, "kuaktan kuaa aktarlm ve kadnlar tarafndan edilgence benimsenmi" (16) bartsnden farkl olarak "Trke'deki 'tl(i)bend' ve Farsa'daki 'dlband'dan gelen, baa epeevre sarlan ve ketenden, pamuklu bezden ya da ipekten yaplma uzun bir earptan ibaret, mslman kkenli bir bal ifade etmekte" (18) olan trbann, "yaamn geleneksel alanlarndan modern alanlarna geii ve siyasi bir duruu ieren, kadnlarca gerekletirilmi etkin bir sahipleni" (16) olduuna deinmektedir. Bartsnn gelenei temsil edii konusunda ayn fikirde olan lyasolu ise trban konusunda farkl bir aklama getirmektedir. Bu konudaki resmi eilimi destekler nitelikte haberlere yer veren gazetelerin barts yerine trban tercih etmeleri lyasolunun deerlendirmesi ile rtmektedir: trban kelimesi daha nceleri ounlukla kentli sekin ailelerin yal kadnlarna zg bir ba rtme biimini tanmlamak iin kullanlrd. zlenimler dzeyinde, denebilir ki, ounlukla Cumhuriyet kuandan bir kadnn yallkla birlikte d giyimine katt bir e olarak ortaya kard trban. Burada genel olarak yala gelen bir muhafazakarlk veya dinsel inan zelliinin de bulunduuna rastlanabilirdi; ancak bu, laik Cumhuriyeti etik ile bir kartlk olarak alglanmazd. Belki de bu tr bir simgeciliin zihinlerin arkasnda bir yerde varln srdryor olmas nedeniyle trban, tesettr mcadelesi veren niversite rencilerine bir 'zm' olarak resmi ynetimler tarafndan ne karld (107). Bu eylemlere katlan rencilerin ise, belki de siyasi kimliklerini gizlemek amacyla, Gle'nin deindii anlamda trban yerine, siyasi otoriteyle ve toplumsal duyarllkla uzlam daha kolay grnen bartsn kullandklar anlalmaktadr. Bedenin -ve cinselliin- toplumsal denetiminin en temel biimi olarak rtnme, yaratl mitinde dahi yerini alm, insann toplumsal yaama katlmnn n koulu olagelmitir. Ancak bu konuda, kadnlar zerinde erkeklerden daha kat yaptrmlar uygulanagelmitir. Asurlular'da "kadnn bir erkein korumas altnda" olup olmadn ayrdetmeye yarayan bir uygulama olan "rtnme ve pee, slamiyet'ten ok nce Yahudilerde, Yunanllarda ve Bizans'ta, yani tm Dou Akdeniz uygarlnda zellikle st snflar arasnda yaygn" (Berktay, 1996, 84) bir uygulamayken, bugn neredeyse slamiyet'le zdeleen bir simgeye dnmtr. Kadnn bedeni zerinde dini ve toplumsal bir yaptrm olarak ortaya kan rtnme gelenei bugn zellikle slami ideoloji iinde yer alan erkekler kadar kadnlar tarafndan da zgrlk adna siyasal bir talep olarak sunulmakta, te yandan kadnlar "bartm namusumdur" gibi ifadelerle eylemlere katlmaktadrlar.
30
Berktay, gnmzde gerek Bat gerekse Dou'da dini akmlarn ykseliini ve kadnlar iin ekiciliini, geleneksel ortamlarda yaayan insanlarn, "politik ve toplumsal yeniliklere, kargaa ve kaos yaratan eyler olarak bakyor ve hem aile yaamnda, hem de dinsel alanda dzen ve istikrar ihtiyac duyuyor" olmalar ile aklamaktadr (1996, 174). Marx'n "kalpsiz bir dnyann kalbi" eklinde niteledii din, "kapitalizmin kalpsiz dnyasna duygu katarken, kadnlar da kendi geleneksel rollerini oynayarak, kamusal alanda akln ileyiinin yaratt yabanclama ve souklua kar, zel alanda duygunun scakln yaatma grevlerini" srdreceklerdir, ancak burada nemli olan nokta "dinsel canlanmann ve kktendinciliin her iki versiyonunun da gndeminde birinci sray yine kadnn konumunun ve -zellikle bedensel- denetiminin almasdr" (Berktay, 1996, 176-7) Kadnlar bedenleri ve cinsellikleriyle kimlik ve cemaat arasnda bir rabta haline geldikleri lde slami dzen iin bir mihenk ta durumundadrlar. Bu slami cemaatin btnlnn, (zorla rtnme, kstlanm kamusal grnrlk ve cinsiyetler arasndaki ilikilerin snrlandrlmas gibi) kadnn siyasi olarak dzenlenip snrlanan iffeti ve kimliiyle llecei ve gvenceye alnaca anlamna gelir. Bu yzden, slami yetkeciliin temelinde geleneksel cinsel kimlikler ve roller yatar (Gle, 40). lyasolu, slami ideolojinin kadnlar 'ideoloji aktarcl' greviyle ynlendirdii eklindeki grn bir yandan "kadnlarn snrl toplumsallama imkanlarna iaret" ettiine, ancak te yandan bu grn, kadnlarn "kendini tanmlama dzeyinde toplumsal cinsiyet znelliini oluturan dinamikleri" grmemize engel olacana deinmektedir (118). Ona gre tesettr, Batya ynelik bir kar duruu ifade etse de, basite, modern/geleneksel kutuplamasyla tanmlanamayacak bir olgu olup, kendi modernliini kendisi yaratmas bakmndan "femininite'nin zgn bir yaanma biimi"dir: Tesettr, allageldik izgiden bir ayrlmay kapsamakla birlikte, femininite'nin tmyle reddini iermiyor grnmektedir. rty ve hicab kabul etmekle slam'a ynelen kadnlar kendilerine ayrm getirirler ve kadn olmann zerine yklenen kltr yadsrlar. Bu durumda 'kadn olmak', slami olmayan nitelikleri dar atarak ve reddedilen Bat kltr yerine dinin dorularn koyarak tanmlanr. Eer modernliin kodlad haliyle femininite'nin kamusal tezahr biimlerinin dndan bakarsak, slam'a ynelen kadnlarn durumunda femininite'nin zgn bir yaama biiminden, kapal kaplar arkasnda, i dnyalarda yaanan bir femininite'den sz edebiliriz (lyasolu, 76-7). Gerek slami deerler gerekse adalama adna olsun, kadnn toplum iinde rtnme biimini belirleyenler ounlukla erkekler olmutur. Erkekler tarafndan kadnlar zerinde uygulanan bir yaptrm olarak rtnme biiminin kadnlar tarafndan nasl olup da
31
benimsenmi olduu nemlidir. Farkl, hatta birbirine kart olarak kurulan biimler olsa dahi, hem slami deerleri hem de adal savunan evrelerce onay gren rtnme biimi, en azndan ayn eilimi tayan evreler iinde kadnn saygnlk grmesi ile yakndan ilgilidir. slami tarzda rtnme biimine kadnlarn gnll katlm konusunda benzer yaklamlar sz konusudur: Kimileri, bu gnll katlmn znel bir ezilme duygusu retmekten ok, kadnlarn denetim ve deer kazanma duygusunu artrdn ne sryorlar... Gerekte burga (pee), hareketlerin kstlanmas, cinsel ayrm gibi kadnlara dayatlan kstlamalar ve snrlamalarn ou, kadnlarca kendi gvenlik ve deer duygular iin bir temel oluturan erkeklerin saygs ile yakndan balantl grlr. Bu kstlama ve snrlamalar, kadnlarca boyun emenin yansmalar deil, gurur kayna ve saygnln onaylanmas olarak kabul edilir (Kandiyoti,124). Yani, kadnlarn rtnmesinin, dayatmadan ziyade rzalarn (consensus) kazanmak suretiyle salandndan sz edilebilir. Kandiyoti'nin kadnlarn oullar araclyla gelinleri zerinde iktidar sahibi olma eklindeki beklentilerini ve bylece aslnda kendi aleyhlerine olan bir sistemin -ataerki- devamna bizzat katlmlarn aklad "ataerkil pazarlk" terimini din konusuna uyarlayan Berktay da kadnlarn dini gerekleri yerine getirmek karlnda "gvenlik ve sayg" elde ettiklerine deinmektedir (1996, 189). "zellikle slami bir balamda, szkonusu katlm, inancn kendisi tarafndan da onaylanp kutsand iin, kadnlarn aslnda kendi karlarna aykr olan bu dngy krmalar daha da zorlamaktadr" (Berktay, 1996, 162). Bu balamda, kadnlarn erkekler tarafndan yaratlan imgeleri iselletirdikleri ve bunun "kadnlar kendi yerlerinde tutmaya yarayan ok eitli mekanizmalar iinde, byk bir olaslkla en etkili"si olduu da sylenebilir (Berktay, 1996, 213). Yani, dini gerekliliklerin banda gelen kadnlarn bedeni zerindeki yaptrmlarn, onlar zerinde iktidar sahibi olmann bir arac olduu dnlebilir. Nitekim, Havva ve Adem mitosundan balayarak gnmze dek dini sylemlerde kadn, erkei batan karan 'fitne' olarak grlm buna dayanlarak kadnn mahrem alanda tutulmas, dar ktnda ise rtnmesi ngrlmtr. slami ideolojinin en somut gstergesini kadn bedeni zerinde ortaya koymas sebebiyledir ki, Yksek retim Kurumu'nun niversitelerdeki slami yaplanmaya kar bir tedbir olarak ald karar -tesettr yasa-, ancak kadnlar iin geerli olabilmekte, ayn ideolojiyi benimseyen erkek rencilere hibir yaptrm uygulanamamaktadr. Bu yasan temel gerekelerinden biri ise tesettrn siyasi bir sembol olarak kullanld yolundaki grtr. lyasolu ise bu olguya farkl bir perspektiften bakmakta, tesettrn, eer bir simgeyse, "her eyden nce iki alan -kamusal ve zel- arasndaki geililiin/geisizliin bir simgesi" olduuna, "zel alann deerlerinin kamusal alana"
32
tandna (lyasolu, 111-2) dolaysyla slamc kadnn kimliinin, "kamusal ve zel alann snrlarnda dolaymlanarak" olutuuna deinmektedir (lyasolu, 114). Tesettrl rencilerin eylemleri konusundaki haberlerin gazetelere gre dalmna bakldnda, gazeteler arasnda olduka farkl sonular ortaya kmtr. Yeni afak gazetesinin, inceleme yaplan dnemde hemen hemen her gn bu konuya sayfalarca yer verdii gzlenmitir. Yeni afak %43, Trkiye %19 oranla bu konuya en ok yer veren gazetelerdir. Hrriyet ise haberlerinde, %5'lik bir oranla bu konuyu en az ileyen gazetedir. Bu tr haberler, Yeni Yzyl gazetesinde %8, Cumhuriyet gaztesinde %7 orannda yer almaktadr. slami ideolojiyi temsil eden bir gazete olarak Yeni afak'n kadnlarla ilgili dier pek ok konudaki haberlere hemen hemen hi yer vermezken, islami bir giyim tarz olan tesettrn niversite ve kamu kurulularnda yasaklanmas konusunda byk bir duyarllk gstermesi pek de artc deildir. Oran olarak bir karlatrma yapldnda, Yeni afak gazetesinin slami konular dnda kadnlarn yer ald ister toplumsal isterse zel konulardaki haberlere kar duyarsz kald sylenebilir. Tesettr yasana kar yrtlen eylemleri destekleyen ve Yeni afak gazetesi kadar olmasa da bu konudaki haberlere ikinci srada en ok yer veren bir dier gazete ise milliyeti ve muhafazakar sa ideolojiyi temsil eden Trkiye gazetesidir. Ancak, Yeni afak gazetesinden farkl olarak, Trkiye gazetesinin temsil ettii ideolojik eilim asndan kadnlarn rtnmesi, ncelikle gelenei temsil etmesi bakmndan nem kazanmaktadr. Gazetenin "Bizim Sayfa" balyla kan blmlerinde yer alan dini ykler ve tefrika romanlarda ilenen dini yaam tarz da, kadn ve erkek arasnda cinsiyete dayal rol dalmn desteklemesi ve 'ideal Trk geleneine' dne gereke tekil etmesi balamnda nem kazanmaktadr. Bu yk ve tefrikalar, ailede "hiyerarinin kukuya yer brakmayacak kadar ak seik olduu -ocuklarn anababaya, karnn da kocaya itaat ettii- ideal bir gemi zamana dn kapsar. O 'eski gzel gnlerde', aileler paralanmamt, kadnlar ev dnda almyorlard" (Berktay, 1996, 182). Trkiye gazetesinde yer alan tefrikalarda betimlenen kadn ise yoksul, ileke, ama son derece sabrl, dindar ve iffetli bir kadndr. Gazetenin bu blmnde kadn, dindar ve zverili bir anne ve e olmas lsnde yceltilmektedir. ...kadna, ailesel ve dinsel deerlerin taycs rolnn verilmesi, geici bir sre iin onun statsn ve saygnln artrabilir. Ne var ki, son zmlemede, 'gerek kadnln', ailenin ve kadnn 'doal' rolnn yceltilmesi; kadnlar kapal, dar bir alana hapseder ve daha kts, onlar erkekler tarafndan tanmlanm imgeler/kalplar iinde dondurarak, kendilerini zgrce tanmlama olanandan yoksun klar (Berktay, 1996, 213).
33
Yeni afak ve Trkiye gazetesinde yer alan haberlerde tesettr yasa sklkla 'zulm' (Yeni afak, 7 Ekim, Trkiye, 26 Eyll, vb.), bunun yan sra 'ile' (Trkiye, 7 Ekim), 'kym' (Yeni afak, 2 Eyll), trajedi (Yeni afak, 15 Ekim), "yzyln ayb" (Yeni afak,16 Ekim), "kahreden tablo" (Yeni afak, 19 Ekim) olarak, bu yasaa kar eylem yapanlar ise "madurlar" (Yeni afak, 8 Kasm) olarak nitelenmektedir. te yandan Yeni afak gazetesinin bu tr haberlere yer verirken eylemcilerle uyumlu bir ekilde daima bartsn kulland, Hrriyet, Cumhuriyet ve Yeni Yzyl gazetelerinin trban kelimesini tercih ettii, Trkiye gazetesinin ise her iki ifadeye de yer verdii gzlenmitir. Tesettrl rencilerin eylemleriyle kendini gsteren slami harekette, mahrem, yani zel olann, Batl ve modern snrlar iinde znel bir ifadesinin sz konusu olduuna daha nce deinilmiti. Oysa slami hareket, kendini, tam da Batl ve modern olmann karsnda konumlandrmaktadr. Yeni afak gazetesinde yer alan ve rtnme yasan yrrlle koyan kiilere ynelik eletirel bir tutum sergileyen "Msy, buras Trkiye" (4 Kasm 1997) balkl haber bunu dorulamaktadr. Bu haberde yer alan "msy" ifadesi yasa uygulayanlarn Bat kutbuna, dolaysyla kar kanlarn Dou kutbuna yerletirildiini, bylece klasik Dou-Bat atmasnn kadnlarn bedenleri zerinde uygulanan yaptrmlardan yola karak srdrldn gstermesi bakmndan nemlidir. Hem Yeni afak hem de Trkiye gazetesinde yer alan haberlerin nemli bir ksmnda tesettr yasana kar yrtlen eylemleri destekleyen siyasi parti ve kiilere sklkla deinildii gzlenmitir. Bu gazetelerde yer alan haberlerden, "BBP'li Kr'tan barts sorusu" (Yeni afak, 15 Ekim), "RP'li Ba, barts zulmn sordu" (Yeni afak, 17 Ekim), "Trbanl rencilere RP ve MHP'den destek" (Trkiye, 28 Kasm), "ANAP'tan YK'e ar: Bartsne dokunmayn" (Trkiye, 21 Ekim) gibi ok sayda rnek verilebilir. Bu tr haberler tesettr yasana kar gerekletirilen eylemlerin toplumda geni bir kesim tarafndan desteklendii gibi bir izlenim uyandrmaktadr. Ancak, bu ekildeki haberlere dier gazetelerde nadiren rastlanmaktadr. Yine Yeni afak gazetesinde "RP'den barts eylemine destek" (18 Kasm) eklinde verilen bir haberle Cumhuriyet gazetesinde "RP destekli trban eylemi (14 Ekim 1997) eklinde verilen bir baka haberde barts ve trban kelimelerinin tercihi dnda ayn kelimeler kullanlm olsa da aralarnda nemli bir anlam fark olduu tespit edilmitir. Cumhuriyet gazetesinde yer alan "RP destekli" ifadesi olumsuz bir anlamda kullanlrken, Yeni afak gazetesinde yer alan "RP'den destek" ifadesi olumlanarak kullanlmtr. Hrriyet gazetesinde "RP'den trban dilekesi" (12 Kasm) eklinde verilen bir haber ise Refah Partisi'nin bu konudaki giriimlerine nispeten daha 'ntr' bir biimde yer vermitir. Yeni Yzyl
34
gazetesinin ise "Yazcolu'ndan trbana destek" (23 Ekim), "Trban eylemine MHP destei" (28 Ekim) gibi haberlerin yan sra, "Trban treni yalnz kald" (16 Kasm) gibi bu eylemlerin pekala desteksiz de kalabildiini gsteren haberlere de yer verdii tespit edilmitir. te yandan Yeni afak gazetesinin "ABD'de tesettr gvencesi" (15 Kasm) eklinde verdii bir haberle eylemlerin 'haklln' dier lkelerden emsaller gstererek ifade etmesine karlk Hrriyet gazetesinin "svire'de trbanl retmene yasak" (21 Kasm) balkl haberiyle tam tersi bir duruma, yasaklamalarn dier lkelerden emsallerine iaret ettii tespit edilmitir. Bu rnein de aka gsterdii gibi gazeteler, haber konusunda seici davranmakta ve bu seimde ideolojik farkllklar rol oynamaktadr. Benzer bir rnek, Yeni afak ve Trkiye gazetelerinin "zulm", "ile", "kym" eklinde ifade ettikleri tesettr yasa zerinde odaklandklar srada, Yeni Yzyl gazetesinin "Bahemireye 'laiklik' cezas Vakf Gureba Hastanesi trbanl hemireleri uyaran bahemireyi geri almyor" (7 Ekim) eklinde bir habere yer vermesidir. Cumhuriyet gazetesinin "Kyafet genelgesi uygulanmyor" (3 Eyll) balkl haberi ise aka Yeni afak ve Trkiye gazetelerinin eilimlerinin karsnda olup, olaya kanun ve nizamlar asndan bakldn gstemektedir. Yukarda deinilen btn haber rneklerinin temelde ortaya koyduu, iddia edilenin aksine haberin tarafszlnn sz konusu olmaddr. Tesettr yasana kar eylem yapanlarn polisle yaadklar gerilimi konu alan "Kadnlara da cop" (Trkiye ,11 Ekim) balkl haber, pek ok konuda olduu gibi polisin tutumunda da cinsiyete gre -en azndan daha nceleri- farkllklar olduunu ya da yle olmas bekleniyormu gibi bir kany ifade etmesi bakmndan nemlidir. zellikle 'zel' olarak nitelenen alanda iddete en ok maruz kalan cinsin kadnlar olduu akken, kamusal alanda gerekleen kadna ynelik iddetin yadrganmas ise bir hipokrisi rnei olarak yorumlanabilir. zet olarak, Yeni afak ve Trkiye gazetelerinin niversitelere tesettrl girilebilmesi iin gerekletirilen eylemleri destekleyen bir yaklam sergiledikleri, dier gazetelerde benzer bir tutuma rastlanmad, hatta zaman zaman resmi eilimi destekler nitelikte haberlere yer verildii, Cumhuriyet gazetesinde kart olunduunu gsterir trde, Hrriyet ve Yeni Yzyl gazetelerinde ise baka alardan alternatif haberlere yer verildii gzlenmitir. Nitekim Yeni afak gazetesinde yer alan ve bu gazetenin eylemlere gsterdii duyarll ifade eden "Yeni afak'a teekkr" (2 Ekim) balkl haber bu gazetenin eylemleri desteklediinin ak gstergesidir. Ancak Trkiye ve Yeni afak gazeteleri arasnda bu konuda nemli farklar olduu tespit edilmitir. Trkiye gazetesi asndan rtnme, kadnn kamusal grnrlk kazanrken dahi 'iffetli' Trk kadn oluunun gstergesi olmas bakmndan ve gelenei temsil etmesiyle, Yeni afak gazetesi asndansa daha ok kadnn 'islami ideolojinin
35
aktarcs' olma rolyle nem kazanmaktadr. Ayrca Yeni afak gazetesi rencilerin gerekletirdikleri eylemleri zaman zaman 'direni' (8, 9, 23 Ekim ve 19 Kasm) olarak tanmlarken, Trkiye gazetesinin 'eylem' kelimesine dahi hemen hemen hi yer vermedii, 'protesto'yu tercih ettii tespit edilmitir. Bu ise kadnlara, gelenein vurguland Trkiye gazetesince daha pasif, ama slami dahi olsa ideolojik bir kar koyuun vurguland Yeni afak gazetesince daha aktif bir roln biildiini gstermektedir. V.1.4. EHT VE KAYIP ANNELER nceleme yaplan dnemde basnda ok fazla yer almasa da gazetelerin farkl yaklamlarn vermesi bakmndan ehit anneleri ve kayp annelerinin ilendii haberler nem kazanmaktadr. Her ne kadar ehit ve kayp annelerinin talepleri ve eylemleri arasnda nemli farklar bulunsa ve kendileri de "ehit analar ile terr analarn kartrmayn" (Trkiye, 29 Kasm 1997) gibi beyanlarla farkllklarn dile getirseler de konumuz asndan her iki durumda da yitirdikleri yaknlar nedeniyle maduriyetleri vurgulanan ve daha nemlisi her ikisi de bu veya u ekilde politize olan, aktif bir biimde kamusal alanda grnrlk kazanan bu kadnlar ayn kategori iinde ele almak uygun grlmtr. Ayrca, her iki durumda da asl belirleyici olan annelik konumudur. Ece Temelkuran... annelerin protesto eylemlerinin annelii yceltmeye, ama ayn zamanda patriyarkal devlet altndaki ilikilerin onaylanmasna yaradn gsterir. 'Kendini feda eden anne' resmi bytlmektedir. te yandan, Temelkuran, bu protesto eylemlerinde cinsiyet ilikilerinin yeniden tanmlanmasna dnk zgrletirici bir vehe grmektedir, zira kadnlar kamusal alanda yeni roller stlenmekte ve kocalar onlar engelleyemedikten sonra kimin engelleyebileceini sormaktadrlar (Heckman-van Gelder, 29). Bu gruba giren haberlerin, lenlerin ou erkek olduu iin bir erkein yakn olarak kadnlarn temsil edildii, veya len yaknlarnn ardnda kalan dolayl kurbanlar olmalaryla kurban ve madur olarak kadnlarn temsil edildii haberler kategorisine alnmayp, bu kategoride ele alnmasnn nedeni, bu kadnlarn nihai olarak farkl biimlerde de olsa rgtlenerek aktif olarak bir hareket iinde yer alarak politize olmalar, bu ekilde siyasi gndeme dahil olmalardr. Nitekim bu kadnlar, artk kendi ocuklar ve yaknlarnn hayatlarnn tesinde bir eylerin mcadelesinde de yer almaktadrlar. ehit anneleri vatan uruna oullarnn lmyle gurur duyduklarn hatta dier oullarn dahi bu uurda seve seve feda edeceklerini sylerlerken, 1995'ten beri stanbul'da bir oturma eylemini yrten -ve bu nedenle "Cumartesi Anneleri" olarak da bilinen- "Kayp Anneleri", Krtlerle ilgili zgl bir yan olmayan bir protesto
36
eylemini ortaya koymaktadrlar. Bu, bartan yana anneler gibi, protesto hareketinin daha geni kesimleri balayan bir biimidir. En azndan protestocu anneler imaj byle kabul edilerek tannmtr, yle ki artk ar-duru bir protesto biimi ve sivil toplum muhalefetinin bir kant olarak grlmektedir. Sadece muhalif gruplar bir protesto eylemi olarak 'kendi' anneler grubunu oluturmaya ynelmemektedir, hkmetin desteiyle, PKK'yla savata len Trk (ve Krt ve baka etnik gruplardan) askerlerin anneleri 'Cuma Anneleri' ad altnda rgtlenebilmitir (Heckman-van Gelder, 24). Sava ve atmada oullarn kaybeden asker ve polislerin yaknlar olarak ehit anneleri, devletin de desteiyle rgtlenip dernek kurarak faaliyet gstermekte, kendilerine madalya verilmesi (Yeni Yzyl, 3 Ekim), yardm amacyla sergi, kermes gibi faaliyetler dzenlenmesi (Trkiye, 27 Eyll) ile haber konusu olmaktadrlar. Baz aratrmalar "'millet' ve 'anne' kavramlar arasndaki bantnn neredeyse evrensel denebilecek kadar yaygn olduunu gstermektedir" (Heckman-van Gelder, 26). Kadnlar bir yandan cemaatlerin, kurumlarn veya gruplamalarn mensuplar ve zel bir toplumsal ve tarihsel balamda devletin politik projelerini belirleyen toplumsal glere dahil unsurlar olarak ele alnrlar. Dier yandan zgl bir role sahip (zellikle insani yeniden retimle ilgili) bir toplumsal kategori olarak devlet karnn zgl bir nesnesidirler (Heckman-van Gelder, 25). ncelenen gazetelerde, ehit anneleri ile ilgili haberlerin, sadece Trkiye'de gerekleen olaylar, kayp anneleriyle ilgili haberlerinse bir ksmnn ,Trkiye dnda baka lkelerde de gerekleen eylemleri konu edindii gzlenmitir. Kayp anneleriyle ilgili haberlerin byk bir ksmn, siyasi nedenlerle izleri bulunamayan insanlar iin,Trkiye'de yl akn bir sredir her Cumartesi srdrlen eylemler ve bu eylemlerin polis tarafndan engellenmesi konu almaktadr. Bugn ise bu kadnlar, taleplerini daha ok bata nsan Haklar Dernei olmak zere eitli kurulular araclyla dile getirmektedirler. ehit ve kayp annelerini konu edinen haberlere %7'lik bir oranla en ok Cumhuriyet, ardndan %6'lk bir oranla Yeni Yzyl gazetelerinde yer verildii gzlenmitir. Bu tr haberlere %2'lik bir oranla en az yer veren gazete Hrriyet'tir. Yeni afak ve Trkiye gazetelerinin bu haberlere yer verme oran %3'tr. Bu gruba giren haberlerin dalmna bakldnda gazeteler arasnda nemli farklar ortaya kmaktadr. Hrriyet gazetesi hem ehit hem de kayp anneleri'ne dair haberlere eit oranda en az yer veren gazete olup, bu tr haberlere yer verirken annelerin alamas, baygnlk geirmesi gibi durumlar hem grsel hem de yazl malzeme ile haberin merkezine oturtmaktadr. "Alatan tren"(19 Ekim),
37
"Sanklara duvar" (10 Ekim) balkl haberler, annelerin daha ok maduriyetlerinin vurguland haberleri oluturmaktadr. Bu konuyu en ok ileyen Cumhuriyet gazetesinde ise, en ok hemen hemen her hafta Kayp Anneleri'nin gerekletirdii ve basnda Cumartesi Anneleri eklinde de yer alan eylemler konu edilmekte ve bu eylemlerde dile getirilen siyasi talepler ele alnmaktadr. Bunun dnda Cumhuriyet gazetesinde yer alan bir haber, ABD bakan Bill Clinton'a kar kayp anneleri'nin dzenledii bir eylemi (17 Ekim), "ehit annelerinin gsterisi" (10 Eyll) balkl bir dier haber ise ehit annelerinin "politikaclar oy kavgasn brakp lke sorunlaryla ilgilensin" eklindeki aklamalarn konu almaktadr. Hem ehit hem de kayp anneleriyle ilgili haberlere eit lde yer veren ve Hrriyet gazetesi gibi "anne fenalk geirerek bayld" (10 Ekim), "grenleri gzyalarna bodu" (15 Ekim) gibi ifadelere yer veren bir dier gazete ise Yeni Yzyl'dr. Ancak dier lkelerdeki kayp annelerinin eylemleriyle ilgili haberlere hi yer vermeyen Hrriyet gazetesinin tersine, Yeni Yzyl gazetesi bu eylemlere en ok yer veren gazetedir. Yeni afak gazetesinde ise Trkiye dnda sadece bir slam lkesi olan Cezayir'deki kayp yaknlarnn eylemleri konu edilmi, Trkiye dahilindeki haberlerde ise ehit ve kayp yaknlaryla ilgili haberler eit oranda ilenmi ancak, "Ben bir ehit kzym, madalyam souk" (7 Ekim) balkl yazda olduu gibi, ehitlik kavramn sorgulayan yazlara yer verilmitir. Trkiye gazetesinde, gerek Trkiye gerekse dier lkelerdeki kayp yaknlarnn gerekletirdikleri eylemleri konu edinen hi bir habere rastlanmamtr. Bu gazetede yer alan btn haberlerin ehit anneleri ile ilgili olduu gzlenmitir. ehit anneleri Dernei Bakan tarafndan Trkiye gazetesine plaket verilmesini konu alan "Anlaml bir dl" (21 Ekim) balkl haber, Trkiye gazetesinin ehit annelerini destekleyen bir tutum sergilediini gstermesi bakmndan nemlidir. Ayrca bu gazetenin, Yeni afak gazetesinden farkl olarak, ehitlik kavramn yceltici ynde haberlere yer verdii tespit edilmitir. V.1.5. DEOLOJK GSTERGE OLARAK KADIN Dier baz haber trlerinde olduu gibi, siyaset konulu, ancak dorudan kadnlarla ilgili olmayan baz haberlerde, grsel malzemede kadnlarn pasif bir biimde anlamn tayclar olarak yer aldklar gzlenmitir. Siyaset kategorisi iinde, kadnlarn bu ekilde yer aldklar haberlere %3'lk bir oranla en ok Yeni Yzyl gazetesinde rastlanmaktadr. stanbul'un Fatih semtindeki siyasi yaplanmay ele alan "Fatih'te deien bir ey yok" (Cumhuriyet, 27 Eyll) balkl bir haberde kullanlan, arafl kadnlarn yer ald grsel malzeme yazl metinden daha ok anlamn taycln stlenmekte, slami
38
yaplanmay gsteren bir sembol olmaktadr. 10 Kasm Atatrk' Anma gnne katlma dair Yeni Yzyl ve Trkiye gazetelerinde yer alan haberlerde kullanlan grsel malzemelerde ise kamerann kadn katlmclara odakland tespit edilmitir. Erkeklerin akl, kadnlarnsa duyguyla zdeletirildikleri bir dnme gelenei iinde, Atatrk'e sevgiyi anlatmak iin zellikle kadnlarn kullanlmas pek artc deildir. Ayrca bu haberlerde yer alan modern giyimli kadn grntleri, Trkiye Cumhuriyeti'nin adaln da sembolize etmektedirler. Yeni afak gazetesi ise Atatrk' Anma Gn'ne ilikin haberinde, dier gazetelerden ok fakl bir fotorafa yer vermekle dikkati ekmektedir. Dier gazetelerde yer alan modern giyimli kadnlarn aksine, bu gazetede Atatrk'n arkasnda arafl bir kadn (Bu kadn Latife Hanm'dr. Ancak, haberde ona ilikin herhangi bir bilgi yer almamaktadr.) grntsne yer verilmitir. V.1.6. SYAS ERKL HABERLERDE YER ALAN DER KADINLAR Tannm az sayda kadn siyaseti ile ilgili, nemli bir ksm magazin esi barndran haberlerle karlatrldnda, kadnlarn yer ald eitli siyasi faaliyetleri konu alan haberler incelenen gazetelerde olduka kk bir oran tekil etmektedir. Siyaset kategorisi iinde bu tr haberler, %18'lik bir oranla en ok Cumhuriyet, daha sonra %16'lk bir oranla Yeni Yzyl gazetesinde yer almaktadr. Yeni afak %4'lk, Trkiye ise %6'lk bir oranla bu tr haberlere en az yer veren gazetelerdir. Yeni afak gazetesinde tesettr yasana kar giriilen eylemler hari, kadnlarn katld sivil toplum hareketleri konusunda hi bir habere yer verilmemekte, Trkiye gazetesinde ise bu tr haberlere ok az oranda yer verilmektedir. Kadnlarn siyasete katlmlarn artrmak amacyla kurulan KADER adl kurulu veya eitli kadn dernekleri hakknda haberlere Hrriyet, Cumhuriyet ve Yeni Yzyl gazetelerinde rastlanrken, bu ve buna benzer trde bir habere Yeni afak ve Trkiye gazetesinde hi rastlanmamaktadr. Hepsi 20 Ekim tarihli, "KADER'e youn ilgi" (Hrriyet) "Kadnlara siyaset ars" (Cumhuriyet) "Siyaset'in KADER'i kadnlarn elinde" (Yeni Yzyl) balkl haberler bu tr rneklerdendir. Trkiye gazetesinin yaklamn sergilemesi bakmnda nemli saylabilecek bir haber "Ekmek zammna ilgin protesto" (1 Eyll) balkl rnektir. Bu haberde, zneleri "anneler" olan ve protesto biimi de ekmek yapmak olan bir eyleme deinilmektedir. Kadnlarn hem anne hem de yiyecek hazrlayan olarak geleneksel rolleri iinde yer aldklar bu protesto, muhtemelen Trkiye gazetesinin muhafazakar eilimi ile rtt iin haber yaplabilmekte, ancak kadnlarn gerekletirdikleri baka protesto biimlerine bu gazetede rastlanmamaktadr.
38.5
Cinsiyete gre rollerin dalmnn siyaset arenasnda dahi geerliliini srdrdn gstermesi bakmndan yine Trkiye gazetesinde, "Kalpler Krm iin apt...soydalarmza kadn kollar yardm" (17 Ekim) eklinde verilen haber dikkate deerdir. Bu haberin de, Trkiye gazetesinin milliyeti ynyle rttn sylemek mmkndr. Bu rnekte de olduu gibi, partiler iinde faaliyet gsteren kadn kollarnn yaptklar yardm ve hayr ileri aslnda annelik rolnn bir devamdr. Evinde ocuklarnn annesi olan kadnn siyaset yapma biimi vatanna veya bu rnekte grld gibi soydalarna yardm elini uzatan anneye dnmektedir. Bir parti bnyesinde veya bamsz olarak kadnlarn yrttkleri eitli hayr ilerine deinen haberler iin de ayn durum sz konusudur. Siyaseti, brokrat ve iadam eleri, sanat kadnlar, kermeslere, eitli vakf faaliyetlerine katlmakta, yoksul, hasta ve ocuklar bata olmak zere insanlara ve hayvanlara yardm faaliyetlerinde bulunmakta, eitime katk giriimlerinde yer almaktadrlar. Erkeklere ise bu tr faaliyetlerde hemen hemen hi rastlanmamaktadr.
39
V.2. MADUR VE KURBAN

Basnda yer alan haberlerin hem metin ierii hem de grsel malzeme asndan analizi, kadnlarn ok eitli biimlerde gerekleen olaylarn kurban ya da maduru olarak nemli bir oranda resmedildiini gstermitir. Kadnlar zellikle ev ii ve evresinde, bunun yan sra ounlukla iyerleri olmak zere 'kamusal alan' olarak nitelenen yerlerde byk lde tandklar erkekler tarafndan kiisel iddet biimlerine maruz braklarak dorudan kurban olabildikleri gibi, sava, sel, ykm, yangn, alk gibi eitli felaketlerin hem dorudan hem de dolayl kurban olabilmektedirler. Kadnlarn dorudan kurban olmalar, eitli felaketlerden bizzat etkilenenler olarak haberde yer almalaryla ilgilidir. Katliamlarda ldrlen kadnlar bu tanma girmektedir. zellikle afetlerde, ou zaman erkek olan yaknlarn kaybetmi, mcadele edemeyen, aciz, aresiz, edilgen kiiler olarak resmedilen kadnlar ise, hem-felaketi bizzat yaayanlar olarak- dorudan hem de - len yaknlarnn ardnda, hayatta kalanlar olarak- dolayl kurban olmaktadrlar. te yandan ou erkek olup eitli nedenlerle len, yaralanan ya da hapse den kiilerin geride kalan yaknlar olarak -bata anneler olmak zere- kadnlar, madur olarak basnda ska yer almaktadrlar12. Hatta kadnlarn madur olarak resmedildikleri haberlere, bizzat su iledii iin haber konusu olan kadnlar dahi almak mmkndr. nk haberlerin ierik analizi, bu kadnlarn ounun yasa d eylemde bulunurken dahi kendi iradeleri dnda bir irade tarafndan ynlendirildiklerini gstermektedir. Basnda, kadnlarn madur olarak resmedildikleri haberlere, haber yapmclarnca olayn dramatize edilerek ileni biiminin de etkisiyle, eitli nedenlerle len, ounluu gen olup bu durumlar haberde zellikle vurgulanan kadnlar da dahil etmek mmkndr. Haberlerde kadnlarn madur ve kurban olarak en ok temsil edildii gazete %34'lk bir oranla Trkiye'dir. Bu tr temsillere Hrriyet gazetesinde %18, Yeni Yzyl Gazetesinde %16, Yeni afak gazetesinde %14 orannda yer verildii tespit edilmitir. Cumhuriyet ise, %10'luk bir oranla, kadnlara madur ve kurban olarak haberlerinde en az yer veren gazetedir. V.2.1. KSEL DDETN MADURU iddet "bireylerin yaralanmasna, sindirilmesine, fkelenmesine veya duygusal bask altna alnmasna yol aan fiziki veya herhangi bir
12. ehit ve kayp anneleri, rgtlenerek siyasi taleplerde ve faaliyetlerde bulunduklar, siyasi kimlikleri madur kimliklerinden daha belirleyici olduu iin, onlar siyaset snflamas iinde ele almak uygun grlmtr.
40
ekildeki hareket, davran veya muamele" olarak tanmlanabilir (ztunal, 20). iddete kiilerin farkl zaman ve mekanlarda, birbirlerinden bamsz bir ekilde maruz kalmalar nedeniyle kiisel iddet ad altnda bir alt kategori yapmak mmkndr. Ancak, sosyolojik aratrmalar ve basnda yer alan haberler bu iddet biiminin yaygnln ortaya koyduundan, buradaki 'kiisel' tanm 'istisnai' anlamna gelmemektedir. Byk oranda tek tek kiilerce kadna yneltilen bu iddet biimleri "toplumun toplumsal, hukuksal, ekonomik, geleneksel, siyasal ve eitimsel yaps ierisinde kadn ayrmcla uratan ve onu erkee baml klan mekanizmalardan kaynaklanmakta" (lkkaracan, Glr, 25) ve bu mekanizmalarca beslenmektedir. iddet; kltrel, ekonomik ve sosyal kurallarn srmesi ve korunmasn salayan, ayn zamanda kadnlar bastrlm konumda tutma ve ailenin ataerkil dzenin belirledii biimde srmesini salama arac (ztunal, 23). Kiisel iddete ilikin haberlere Hrriyet ve Trkiye gazetesinde byk oranda, Yeni afak ve Cumhuriyet gazetesinde ise ok daha az yer verilmektedir. Yeni Yzyl ise dier gazetelerle karlatrldnda bu tr haberlere yer verme bakmndan ortalama bir konumda yer almaktadr. Yeni afak ve Cumhuriyet birbirine kart iki ideolojik eilimi temsil ediyor olmalarna ramen kiisel iddet olaylarna yer verme bakmndan ayn tutumu sergilemektedirler. Kiisel iddet olaylarnn, fikir gazetesi olarak nitelenen bu iki gazete asndan haber deeri tamadn sylemek mmkndr. Hatta bu durum, bu gazetelerin siyasete baklarn zmlemek asndan da nemlidir. Her iki gazetenin de reel politika ile ilgili haberlere ska yer verirken, byk lde aile iinde gerekleen kiisel iddetle ilgili haberlere pek yer vermemesi siyasetin eski ve dar bir anlamyla yorumlandnn ve "kiisel olan siyasaldr" eklinde ifade edilen gre uzakln ak gstergesidir. Dier bir ifadeyle, aslnda sosyolojik olmaktan ok "ideolojik" bir nitelemeyle 'toplumun en kk ve temel birimi olan aile', sz konusu gazetelerin haber pratii asndan politika-d bir alan olarak grlmekte ve bylece toplumsal deiim srecinin dnda tutulmu olmaktadr. Burada vurgulanmaya deer bir nokta gazetelerin kadnlarla ilgili 'niyet'leri ile pratikleri arasndaki farktr. te yandan arlk srasna gre Yeni Yzyl, Cumhuriyet ve Yeni afak gazetelerinde kadn ve iddet konusunu ieren bilimsel alma ve incelemelere yer verildii grlmtr. iddet olaylarna en ok yer veren Hrriyet ve Trkiye gazetelerinde ise bu trde bir inceleme ya da aratrmaya rastlanmamtr. Yukarda ifade edildii gibi, Cumhuriyet ve Yeni afak gazetelerinin iddet konusunda kadnlarn lehine saylabilecek incelemelere yer vermelerine ramen, kadnlarla ilgili somut haberlere ayn duyarllkla yaklamadklar sylenebilir. Bu noktada Yeni Yzyl gazetesinin bir istisna oluturduu gzlenmektedir. nk bu gazete hem kadnlara ynelik iddetle ilgili incelemelere hem de ayn konuda gnlk/somut haberlere yer
41
vermektedir. Ayrca Yeni Yzyl'n, bu haberleri verirken daha 'ntr' bir dil kulland sylenebilir. Hrriyet ve Trkiye gazetelerinin dier gazetelerden farkl olarak ou aile iinde yaanan iddet haberlerine yer veriyor olmalar siyasete baklarnn dier gazetelerden farkl olduu anlamna gelmemektedir. nk bu gazeteler toplumsal bir olgu olarak iddet konusunda yaplan aratrma ve incelemelere yer vermedikleri gibi, kiisel iddetle ilgili olaylara yer verirken kullanm olduklar haber dili de "basmakalp" imgeler barndrmaktadr. Bu nedenle sz konusu gazetelerde yer alan kadnlara ynelik iddete ilikin haberlerde, olaylarn nedenlerinden biri olan yaygn ideoloji, haber dili ierisinde kullanlan 'basmakalp' imgeler yoluyla yinelenmektedir. Gerekten de Hrriyet ve Trkiye gazetelerinde bu tr haberlerin verili biiminde dier gazetelere gre nemli farkllklar gzlenmektedir. Bu iki gazetenin konuyla ilgili haber balklar, popler bir dil araclyla ve deer yargs ierecek bir ekilde verilmektedir. Mesela Yeni Yzyl gazetesinde "Anne ikinci kez evlat katili" (22 Kasm) eklinde verilen bir haber ayn gn Trkiye gazetesinde "Canavar anne" balyla verilmitir. Yine Trkiye gazetesinde "ldrtan fotoraf" (28 Kasm) balyla kan bir haberde "1,5 yldr ayr yaad eini bir baka erkekle aldatan, bu da yetmiyormu gibi ihanetini yar plak fotoraflarla sergileyen..." eklinde deer yarglar ieren ifadeler yer almakta, kurbann ldrlmesini hakl klan bir slup sergilenmektedir. Hrriyet gazetesinde de ayn tr haberlerin deer yargs ieren bir biimde sunulduu gzlenmektedir. Buna rnek olarak da Hrriyet gazetesinde yer alan "Katil kadna sapk koca" (1 Eyll) ve "thal sapk yakaland" (27 Eyll) balkl haberler verilebilir. Hrriyet ve Trkiye gazetelerinin bu tr haberlerde popler imgeleri kullanmalarna ilikin olarak "17'lik kzn dram" (Hrriyet, 6 Kasm) veya "14'lk kz delik deik ettiler" (Trkiye 7 Ekim) gibi haber balklar ilgi ekici rnekler olarak gsterilebilir. Bu balklarda ayar lsnde deer kazanan altn artran bir metafor vardr; ancak kadn bu defa yann kkl lsnde deer kazanmaktadr. Bu tr ifadeler, haberin okur zerindeki etkisini artrr. nk kadnlara yann kkl ve evli olmamas durumunda saf, temiz ve masum olmak atfedilir. Sanki kurbann yann bykl ya da evli oluu lmnn veya tecavze uramasnn daha kabul edilebilir bulunmasn salayacaktr. Yeni Yzyl, Cumhuriyet ve Yeni afak gazetelerinin, bu tr haberlerde popler ifadelerden uzak bir dil kullandklar gzlenmitir. Hrriyet ve Trkiye gazetelerinin sz konusu haberlerde popler imgeleri kullanmalar, sadece haber balklarnda ya da haber metninde deil, bu haberlerde kullanlan grsel malzemede de ortaya kmaktadr. Mesela Hrriyet ve Trkiye gazetelerinin, bu tr haberlerle ilgili ok sayda grsel malzeme kullanrken, erkeklerin tersine, kadn kurbanlarn yaral veya l fotoraflarnn yerine,
42
muhtemelen aile albmlerinden alnm fotoraflarn kullanld gzlenmitir. Taylor, haber yapmcsnn kadnn gzel bir resmini kullanmay aka tercih etmesini, okurlara kurbann bir "zamanlar sahip olduu" eyleri yitirmesini anmsatmakta bu fotoraflarn "l veya yaral beden fotoraflarnn yaratt oktan daha etkili" olduu ile aklamaktadr. (Ten Boom ve Michielsens, 193). Bu haberlerde kadnlar, erkek kurbanlarn tersine "temiz kurbanlar" olarak resmedilmekte ve bylece adeta kaybedilen en nemli eyin hayat deil, genlik ya da gzellik olduu vurgulanmaktadr. nk "kadnlar lm olsalar dahi bu ekilde hemen hemen hi gsterilmezler" (Ten Boom ve Michielsens, 192). Kurban ve madur olarak kadnlarn haber konusu olma deeri kazand durumlar ierisinde ev ii veya iyerleri gibi ortamlarda gerekleen kiisel iddetle ilgili haberler, incelemede en byk alt kategoriyi oluturmaktadr. Bu haberlerde kadnlarn, byk oranda iddete maruz kalan kurban ve madurlar olmann yan sra, iddeti bizzat hem kendilerine hem de bakalarna uygulayanlar olarak da yer aldklar gzlenmitir. Bu sebeple, bu blmde yer alan haberleri alt balkta incelemek uygun olacaktr: Kiisel iddetin Nesnesi Kiisel iddetin znesi iddeti Kendine Ynelten. V.2.1.1. KSEL DDETN NESNES iddet konusunda yaplan aratrmalar, dier lkelerde olduu gibi Trkiye'de de iddete maruz kalanlarn ok byk oranlarda kadnlar, faillerin ise erkekler olduunu gstermektedir. Mesela Trkiye'de yaplan bir aratrmaya gre faillerinin %95'inin erkek olduu aile ii iddetin kurbanlarnn %90'n kadn ve ocuklar oluturmaktadr13. Bu sadece Trkiye'ye zg bir durum deildir. Baka lkelerde yaplan 13.Bkz: Gneri, s: 87 almalar, iddete maruz kalan kadnlarn orannn, Trkiye'de 14.Mesela Ten Boom ve yaplan almalarn ortaya koyduundan ok farkl olmadn gstermektedir14. Konu zerinde yaplan sosyolojik aratrmalara Michielsens'n yaptklar bir paralel bir ekilde, inceleme kapsamna giren haberler iinde kiisel almaya gre kiisel iddetle ilgili haberlerde kadn, en ok iddete maruz kalan madur ya iddete maruz kalanlarn da kurban olarak yer almaktadr. Bu haberler, kadnlarn hem ev ii ve %71'ini kadnlar evresinde hem de i yeri gibi kamuya ak yerlerde iddete maruz oluturmaktadr. Bu bulgu kalabildiini gstermektedir. Ancak kadnlarn ev iinde iddete maruz kiisel iddet zerine dokuz kalma orannn, ev dndan olduka yksek olduu gzlenmektedir. ngiliz gazetesinde yaplan ve Yani evin kadn koruyan gvenli bir ortam, buna karn ev dnn cinsiyeti tespit edilebilenler kadnlar tehdit eden potansiyel tehlikelerle dolu bir alan olduu iinde kurbanlarn % 66'sn eklindeki yaygn grn tersine, ngiliz ruhbilimci Anthony Storr'un aileyi "dnyada iddete en ok bavuran kurum" (Seidenberg, Decrow, kadnlarn oluturduu aratrmann sonularyla da 29) olarak tanmlamasna uygun bir ekilde, kadnlar ev ii ve evresinde yaknlar, bunlarn iinde de en ok e ve sevgilileri uyumludur (bkz: Ten Boom tarafndan iddete maruz braklmaktadrlar. and Michielsens, 190).
43
Aile iinde demokrasi yoksa, geriye evin kadna verebilecei tek ey kalr: Gven. Ne var ki, evin, vaat ettii denli gvenli bir yer olmad artk anlalmtr. Kadnlar iin en tehlikeli yer, evleridir. Gazete okuyan hi kimse sokaktaki tehlikeleri alglamamazlk edemez; gene de toplumbilimciler, en byk tehlikelerin 'sevilenlerden' ve tandmz teki kiilerden geldiini insanlarn grmemekte direndiklerini yllardr bilirler (Seidenberg, Decrow, 28). Basnda yer alan haberlerin toplumdaki iddetin boyutlarn yansttn elbette dnemeyiz. iddet olaylar cinayet ile sonlanmyorsa, ve daha nemlisi polis tekilat ya da yasalara intikal etmiyorsa, bunlarn basnda yer alma olasl da hemen hemen mmkn deildir. Dahas kadnlar zellikle yaknlar tarafndan iddete maruz brakldklarnda byk lde ekonomik sebeplerle ve geleneksel deerlerin basksyla durumdan ikayeti olmamakta, kendilerini sulamakta, iddet karsnda aresiz kalmaktadrlar15. "Polis ifademi sabah yrtt. 'Evine git dn, ortada kalyorsun' dedi" (Yksel, 100) eklindeki ifade sorunu zmek iin yasal mercilere bavurmann dahi ie yaramayabileceinin gstergesidir. Polise ve karakola bavuran kadnlara karakollarda olumsuz davranlyor. Polisler, 'Kocandr, dver de, sever de...' sylemiyle kadnlar kocalaryla bartrp eve geri gndermeye alyorlar. Aile ii iddetin zel alana giren bir olgu olduunu savunarak grevlerini yapmyorlar. iddete uram kadnlar kovuyorlar, alay edip kmsyorlar ya da 'kocan ieri atarz, ortada kalrsn' tehdidiyle korkutuyorlar. Tutanak tutmay reddediyor, ikayetlerini ciddiye almyorlar (Mor at Kollektifi, 1998, 31). ncelemede yer alan kiisel iddet haberlerinde kadna yneltilen iddetin faillerinin % 69.93'n ev ii ve evresinde iddeti uygulayan yakn ve akrabalar, %30.06'sn ise ev d ortamlarda iddet uygulayan tandk ve yabanclar oluturmaktadr. kinci gruba giren iddet olaylarnda faili bilinenlerin byk bir ksmn patron gibi kadnn i ilikisi iinde olup, tand kiiler oluturmaktadr. ncelenen haberlerde, ABD ve Avrupa lkelerinden farkl olarak, Trkiye'de kadnlarn hi tanmadklar kiiler tarafndan kiisel iddete maruz kalmalarna daha az rastlanmamaktadr. Bu durum, Kandiyoti'nin de bahsettii gibi Trkiye'de kadnlarn talep ve haklar konusunda "siyasal eylemlilik"te (72) sz konusu lkelerdeki kadnlar kadar faal olmamalar, dolaysyla, Trkiye'de kadnlarn, erkek hakimiyetini tehdit etmiyor olmasyla aklanabilir. Kadna ynelik kiisel iddetin failleri srasyla ev ii ve evresinde birlikte veya ayr yaanlan e, boanlm e, sevgili, baba, kaynbirader, erkek torun, erkek arkada, erkek ocuk, erkek karde, damat, vey baba, komu, ev dnda ise patron ve amir konumundaki erkekler ve yine erkek olan yabanclardr.
15.Bkz: lkkaracan, Glr, s: 28 ve ztunal, s: 18.
44
Yukardaki veriler nda, Trkiye'de kadnn, ev dnda yabanclardan ziyade ev iinde yakn olan erkekler tarafndan iddete maruz brakld sylenebilir. ncelenen haberler, toplumsal stat, ekonomik durum gibi faktrler fark etmeksizin her durumda kadnn iddete maruz kalabildiini ve iddetin eitli biimlerde ortaya kabildiini gstermektedir. Devletler tarafndan insan haklar ihlali olarak grlmeyen bir baka iddet rneinde, yine stnlk kurmu bir grubun bir dierine kar oluturduu iddet sz konusudur. Erkeklerin kadnlara sistematik olarak uyguladklar ve psikolojik bask, dayak, tecavz, cinsel taciz, cinayet gibi ok eitli biimler alabilen bu iddet, en sk evde, aile ierisinde olagelmekte. Dnya apnda yaplmakta olan alma ve aratrmalarn sonular, pek ok kadnn srekli olarak birlikte yaadklar erkekler veya kocalar tarafndan iddete maruz brakldklarn ve bu iddetin snf, etnik kken, veya sosyo-ekonomik dzey gzetmeksizin uygulandn ortaya karmaktadr (lkkaracan, Glr, 21). Aratrma kapsamna giren haberler ierisinde yer alan iddet haberlerinin birka dnda hemen hemen hepsi ldrme, dayak ve yaralama, karma gibi fiziksel iddet biimlerini iermektedir. Bu biimlerin beraberinde psikolojik ya da ekonomik bask biimlerini de ierdii durumlar mevcuttur. Fiziksel iddet biimlerinden bamsz olarak basnda yer alan az sayda psikolojik ya da ekonomik bask eklindeki iddet biimleri dierlerinden ayr bir balk altnda ele alnacaktr. Kadnlarn, kiisel iddetin nesnesi, yani iddete maruz kalan taraf olarak yer ald haberlere %33 oranla en ok Hrriyet ve Trkiye gazetelerinde rastlanmaktadr. Bu oran Yeni Yzyl'da %24, Cumhuriyet'te %9 ve Yeni afak'ta %7'dir. ncelenen haberlerde yer alan kadna ynelik iddet biimleri aadaki ekilde snflandrlabilir: A: Fiziksel iddet 1- ldrlme 2- Tecavz 3- Dayak ve Yaralanma 4- Karlma B: Psikolojik ve Ekonomik Bask V.2.1.1.1. FZKSEL DDET V.2.1.1.1.1. LDRLME Kadna ynelik iddetin basnda yer alan biimleri arasnda en yaygn olan kadnn lmyle sonulanan haberlerdir. Bu gruba giren haberlerin bir ksmnda ldrme eyleminin dayak ve tecavz de ierdii gzlenmitir. Bu haberlerden kadnlarn byk ounluunun
45
ev ii ve evresinde ldrld anlalmaktadr. Faillerin hemen hemen hepsi kadnn yakn olan erkeklerdir. "8,5 aylk hamile yengesini vurdu" (Hrriyet, 24 Eyll), "Esenler'deki katliam sanklarna tahliye yok" (Trkiye, 25 Kasm) balkl haberlerde olduu gibi, failler ok yaygn bir ekilde kadn ldrmelerinin gerekesi olarak 'namus' konusunu ne srmekte, bunlarn bir ksm piman olmadklarn, namuslarn temizlediklerini ileri srmekte ve bir anlamda toplumsal deer yarglarna dayanarak hakllklarn beyan etmektedirler. "Ablaya drt kurun" (Hrriyet, 1 Kasm), "Hastane infaz namus yznden" (Hrriyet, 23 Kasm) balklaryla verilen haberler, faillerin "Namusum iin yaptm, piman deilim" eklindeki ifadelerinin yer ald rneklerdendir. Evli veya bekar olsun, kadnn bir erkekle birlikte olduu phesi dahi ldrme gerekesi olabilmekte, fail kadnn akraba evresinden herhangi bir erkek olabilmektedir. Namus gerekesiyle gerekletirilen ldrme olaylar sadece kadn deil, kadnn birlikte olduu dnlen erkekleri de hedef alabilmektedir. "Yasak ak cinayeti" (Trkiye, 26 Ekim), "Hastane cinayetine tatbikat" (Yeni Yzyl, 24 Kasm), "Katiller yakaland" (Trkiye, 23 Kasm) balkl haberler, kadnn birlikte olduu dnlen erkein de iddete maruz kald rnekleri oluturmaktadr. Bunun dnda kadnlar elerinden boanmak istedikleri, boanm olduklar elerinin yeniden evlenme teklifini reddettikleri, erkein akna karlk vermedikleri, boanm olsalar dahi baka bir erkekle yaadklar veya 'gen kzlar' erkek arkadalar ile gezdikleri iin, evli olduklar ya da ayrldklar eleri, sevgilileri, babalar, erkek kardeleri, kaynbiraderleri gibi yaknlar olan bir erkek tarafndan ldrlebilmektedirler. "Eski kocas ldrd" (Trkiye, 20 Kasm), "Karsn 538 paraya kesmi" (Hrriyet, 11 Ekim), "Evden kaan kzn bodu" (Hrriyet, 4 Ekim), " Cinayetin sebebi karlksz sevgi" (Trkiye, 13 Kasm) balkl rnekler, bu tr haberlerin bir ksmn oluturmaktadr. nceleme yaplan dnemde basnda geni bir biimde yer alan ve dikkate deer bir baka olay, iinde baarsz olan bir erkein intihar etmeden nce eini ve kzn ldrmesidir. "ldrtan bor" (Trkiye, 18 Kasm), "Mteahhidin deheti" (Yeni Yzyl, 18 Kasm), "Mteahhidin kz kurtarlamad" (Hrriyet, 19 Kasm) gibi rnekler, bu olay ileyen ok sayda haberin bir ksmn oluturmaktadr. Bu haberler, kadnn kltrel olarak erkee tabi klndnn, kendi hayat konusunda karar alma hakkndan mahrum brakldnn ak gstergeleridir. Kadnlar burada erkeklerin kararlarn ve edimlerini zerlerine uyguladklar pasif nesneler konumundadr. Fail durumundaki erkek birlikte olmak istedii kadn semekte ve kadna seme hakkn vermemektedir. Kadn bu hakkn kullanmak istediinde ise sonu lm olabilmektedir. Bu haberlerin ou, kendisi hakknda verilen karar reddederek kendi kararn verme zgrln kullanan kadna failin tahamml edemedii eklinde yorumlanabilecek niteliktedir. nk toplum ve kltr tarafndan erkee sunulan g ve
46
yetke sahibi olma vaadi kadn, kendi karar dorultusunda yaamn ynlendirmek istediinde tehdit edilmektedir. Erkein bu alglama biimi Trkiye'de olduka yaygn olan ve 'romantik' olduu dnlerek popler arklarda dahi ilenen "ya benimsin, ya kara topran" ifadesiyle rtmektedir. Ksacas bu kategoride yer alan haberler kadnn, ei, babas, sevgilisi, kardei gibi erkekler tarafndan sahip olunan bir nesne, bir mal olarak alglandn gstermekte, gazetelerin haberi verirken kulland slup ise bu tr bir kavray biimini yeniden retmektedir. "Dedikodu cinneti" (Trkiye, 5 Kasm), "Kskanlk cinneti" (Trkiye, 26 Kasm), "ldrtan poz" (Hrriyet, 26 Eyll) eklindeki balklar, failin psikolojik durumundan baklan ve kadnn ldrlmesini gerekelendiren rneklerdir. V.2.1.1.1.2. TECAVZ "Tm erkeklerin tm kadnlar korku iinde tutmalarn salayan bilinli bir sindirme sreci" (Connell, 87) olarak tanmlanabilecek tecavz olgusuna ilikin haberler, iddet haberleri ierisinde cinayetten sonra ikinci byk kategoriyi oluturmaktadr. Bu haberlerde failler hem akrabalar - amca, kayn birader, erkek arkada, komu gibi kurbann daha nceden tand bir erkek- hem de yabanclar olabilmektedir. Tecavz, dnyada, muhtemelen en az rapor edilen, en hzl byyen, ve en az mahkumiyet verilen sutur... Artk, bir iddet ve iktidar suu ve kadn haklarnn ihlali olarak alglanmaya balamtr. ...Kadnlar, bata kendi evleri olmak zere her yerde tecavz tehdidi altnda yaamaktadrlar. Aile ii tecavz artk bir giz deildir: Ee tecavz, artk Avrupa'nn baz yerlerinde ve ABD'nde kovuturmaya tabi tutulmakta ve baka yerlerde, yava yava bir su olarak tannmaktadr... Fakat, pek ok lkede tecavz, kadnlar iin ciddi bir sorun olarak halen tam olarak tannmamaktadr (Seager, Olson, 37). ncelemede evlilik kurumu ierisinde gerekleen tecavz olaylarna bir haber dnda rastlanmamtr. "Irzna geen kocasndan 4 milyar tazminat ald" (Hrriyet, 11 Eyll) balyla verilen bu haber ise ngiltere'de yaanan bir durumu konu almakta, "ngiltere'de hukuk tarihinde ilk kez bir kadn, rzna geen kocasn dava ederek 14 bin sterlin tazminat ald" eklindeki aklamalara yer vermektedir. Ancak gazetelerde, Trkiye'ye ilikin bu tr haberlere rastlanmamas, Trkiye'de evlilik kurumu ierisinde tecavzn yaanmadn gstermemektedir. Sevime istei ei tarafndan reddedildii iin eini ldrmeye teebbs eden bir erkei konu edinen "Yatakta ldrd" (Hrriyet, 11 Eyll) balkl bir haber bu adan dikkate deerdir. Kadnn her anlamda erkee tabi klnd ve bunun evlilikle en somut biimini ald bir kltrde hem erkekler hem de kadnlar tarafndan evlilik ii tecavzn tecavz olarak alglanmamas, bylece yasalara
47
ve dolaysyla basna yansmamas pek de artc deildir. Ayrca, basnda evlilik kurumu iinde tecavz haberlerinin yer almamas da bu durumun toplumda ve basnda 'normal' ve dolaysyla haber deeri tamayan bir olgu olarak alglanyor olmas ile aklanabilir. Ailenin mahremiyeti ilkesinin, tm toplumsal deerlerin zne ilemilii ve kadnlara benimsetilmiliidir ki, evlilik birlii ierisinde gerekleen tecavzlerin, yasa uygulayclarnn nne gelmesine engel olmaktadr (Kaya, 142). te yandan evlilik ii tecavz Yargtay tarafndan da kabul edilmemektedir (Mor at Kollektifi, 1998, 146). Gerek eleri gerekse bakalar tarafndan tecavze urayan kadnlarn toplumsal normlar nedeniyle ikayeti olmadklar da dnlecek olursa - bugn hl tecavze maruz kald iin ikayette bulunan kadnlar, sze dklmemesi gereken bir konuya dokunabildikleri iin toplumdan youn tepkiler almakta, utanp saklamak yerine ikayette bulunma 'rahatln' gsterdiklerine gre faili de tahrik etmi olabilecekleri gerekesiyle sulanmaktadrlar- gazetelerde yer alan haberlerin bu konunun ok kk bir ksmn iledii varsaylabilir. Nitekim, tecavz konusunda yaplan baz istatistik almalar tecavz olaylarnn ancak %10'unun yasal kurumlara intikal ettiini, hatta fail, akraba ya da tandk bir erkekse bu orann %1'e kadar debildiini gstermektedir16. Bunun bir nedeni toplumda tecavze urayan kadnn davranlaryla bunu hak etmi olduu kansnn yaygn kabul grmesidir. stanbul niversitesi Adli Tp Enstitsnce, alt deiik meslek grubunda bu konuda yaplan bir alma polislerin %64'nn, stajyer hakim ve savclarnsa %54'nn "kadnlar d grnleri ve davranlar ile rza gemeyi kkrtr" eklindeki gr onayladklarn gstermitir17. Oysa, "iddet eylemlerinde kadnlara atfedilen 'kkrtma' ya da erkeklere atfedilen 'cinsel drtlerini gemleyememe' nitelendirmelerinin toplumlarda cinsiyeti bak asn merulatrma giriiminin tesinde bir anlam tamad" ortaya konmutur (Aziz, vd., 8-9). "Canavarlar" (Trkiye, 19 Eyll), "Sapk eniteden durumada tehdit (Hrriyet, 27 Ekim), "Tecavz zanllar linten kurtuldu" (Yeni Yzyl, 26 Kasm), "Tecavzc korucular yakaland" (Yeni afak, 31 Ekim) gibi rnekler kadnlarn tecavz maduru olarak yer aldklar haberlerin bir ksmn oluturmaktadr.
16.Bkz: "1996'da tecavze 15 bin dava Cinsel suta byk art" balkl haber, Yeni Yzyl, 26 Eyll. 17.Bkz: "Cinsel saldrgan yanbanzda" balkl haber, Cumhuriyet, 12 Ekim.
"Mdrden rencisine imam nikah" (Yeni Yzyl, 25 Kasm) balkl haberde olduu gibi, haber yapmclarnn, tecavz szc yerine "sahip olma" ifadesini kullanlmalar, kadnn mal olarak grlmesinin dile ne lde ilemi olduunun gstergesidir. "Bana bak tehdidiyle dve dve sahip oldu" (Hrriyet, 20 Ekim) balkl, tecavze ilikin bir dier haber ise, kadnlarn da "sahip olunma" ifadesini benimsediklerini gstermektedir.
48
V.2.1.1.1.3. DAYAK VE YARALANMA aylk sre iinde incelenen haberlerde kadnlarn hangi sosyal snf, ya ve meslekten olurlarsa olsunlar dayak, yaralama gibi fiziksel rseleme biimlerine maruz kaldklar gzlenmitir. Ekonomik bamszl olan, yzndeki morluklarla grntlenen bir retmeni konu edinen "Dayak kocaya su duyurusu" (Hrriyet, 28 Eyll) balkl haber, her adan kocasna baml yaamak zorunda olanlarn dndaki kadnlarn da pekala iddete maruz kalabileceini gstermektedir. Kadnlar dayan yan sra kesici aletler, kaynar su gibi maddelerle yaralanma, ikence edilme gibi iddet biimlerine yine en ok ev iinde maruz kalmaktadrlar. Bu gurupta yer alan haberlerde, gerekesi aklananlar ierisinde, iddete en ok kskanlk sebebiyle bavurulduu anlalmaktadr. Herhangi bir erkekle kskanla sebep olacak bir ilikisi olsun ya da olmasn, einden phelenen erkek iddete bavurabilmektedir. Yal bir erkein kendisinin lmesi durumunda, einin baka bir erkekle evlenebilecei olasln dnmesi dahi bu guruba giren iddet olaylarnn gerekesi olabilmektedir. "Kskan dede eini halad" (Hrriyet, 25 Kasm) balkl haber, sk sk "ben ldkten sonra sen kocaya gidersin" dedii karsna kaynar su dken bir kiiyi konu edinmektedir. Burada, haber yapmcsnn tercih ettii "kskan dede" ifadesi, iddet eyleminin dahi sempatize edilerek verilebildiini gstermektedir. "Kocas 40 gn ikence yapt" (Hrriyet, 19 Kasm) balkl bir dier haber, berdel usulyle evlendirilen bir kadnn, kocasnn uzun sre uygulad iddetin ardndan hastanelik olmasn ilemektedir. Kadnlarn iyerlerinde de bata dayak olmak zere, bu tr iddet biimlerine maruz kalabildikleri gzlenmitir. "MHP aday bahekim hemire dvd" (Yeni Yzyl, 7 Kasm), "Kadn bakana dayak" (Hrriyet, 13 Kasm) balkl haberler, kadnlarn evleri dnda da iddete maruz kalabildiklerini gsteren rneklerdir. iddete ilikin olaylarn haber konusu olabilmesi, ikayette bulunmakla dorudan orantldr. Oysa "elerinin uygulad iddete maruz kalan Trk kadnlar, Avrupal hemcinslerinin aksine, kol krlr, yen iinde kalr anlay ile adli salk kurulularna bavurmamaktadrlar" (Yeni afak, 24 Ekim)18. ncelenen haberler kadnlarn toplumsal normlar ve zellikle ekonomik sebepler yznden dayak gibi iddet biimlerine uzun sre katlandklarn, iddet ancak tahamml edemeyecekleri boyutlara vardnda ikayeti olduklarn gstermektedir. Aksi taktirde, aadaki rnein de gsterdii gibi bu tr haberlerin boyutlarnn ok daha fazla olaca aktr.
18. "Dayak yiyen kadn suskun" balkl haber. 19.Bkz: "iddet kadnn yazgs m?" balkl haber, Yeni afak, 21 Eyll.
retmenim. yllk evliyim. Bir olum var. lk geceden beri dayak yiyorum. Hi kimseye syleyemiyorum, utanyorum. Her gece tekme, tokat, hakaret (Mor at Kollektifi, 1996, 6). te yandan yine Trkiye'de yaplan bir aratrma, kadnlarn %44.9'u, erkeklerinse %45'inin, kadn kocasna itaat etmedii takdirde kocann karsn dvme hakk olduu grn savunduklarn
49
gstermitir19. Bu aratrmann sonular, "kadn karlarnn erkek karlarna tabi klnd g ilikisi" (Springer, 21) olarak tanmlanabilecek ataerkil dzenin, kadnlar tarafndan ne lde iselletirilebileceini gstermesi bakmndan dikkate deerdir. V.2.1.1.1.4. KAIRILMA Bu tr haberler basnda az sayda yer almasna ramen kadnn toplumdaki konumunu deifre etmesi asndan nemlidir. Kadnlar babann rzasnn olmad bir evlilik durumunda kendi rzalar ile, kendi rzalar olmadnda zorla, mafya ii atmalar gibi durumlar sz konusu olduunda ise kadnn tabi olduu baba, erkek karde gibi yaknlarna gz da vermek amacyla zor kullanlarak karlmaktadr. lk iki durum kadnn baba ile sevgili arasnda paylalamayan, kendi yaam hakknda karar vermekten mahrum braklan, son durum ise anlamaya varmak iin taraflar arasnda takas edilebilen bir mal olarak grlmesi ile aklanabilir. Bu tr olaylar ve bunlarn haberlerde yer al kadnn bir kez daha erkee tabi bir mal ve her durumda pasif, zayf ve kendini korumaktan aciz bir varlk olarak alglanmasn pekitirmektedir. "Sardinyal etenin elinden kurtuldu" (Yeni Yzyl, 13 Kasm), "Alkoyma davas" (Trkiye, 1 Ekim), "Manken karan ete" (Hrriyet, 1 Ekim), "Kz karma davasnda yumruklar konutu" (Yeni afak, 22 Ekim) balkl haberler, kadnlarn kendi iradeleri dnda, anlama veya atmalara konu olduklar rneklerdir. V.2.1.1.2. PSKOLOJK VE EKONOMK BASKI Fiziksel iddet haberleriyle karlatrldnda, incelenen haberler ierisinde psikolojik bask konusunu ieren haberler olduka azdr. Bu grupta yer alan haberler taciz, bekaret kontrolne zorlama ve ocuundan uzaklatrmak suretiyle kadnlara uygulanan bask biimlerini iermektedir. Bu konuyu ieren olaylarla ilgili istatistikler gz nne alndnda, bu tr olaylarn azl, bunlarn, hem madur hem de daha genel olarak toplum tarafndan, fiziksel iddet biimleri kadar nemsenmemesi ile aklanabilir. Haber yapmclar asndan da, bunlarn dier iddet biimleri kadar haber deeri tamad dnlebilir. nk psikolojik basknn haberlerde yer alma oran istatistiklerle rtmemektedir. Mesela, Ankara'da yaplan bir alma kadnlarn %89'unun en azndan bir defa ev iinde psikolojik baskya maruz kaldn gstermektedir (Glr, 50). "Kskan koca eini rehin ald" (Yeni Yzyl, 11 Ekim), "Sendikacya kzlk zar muayenesi" (Yeni Yzyl, 6 Kasm), "Tacizci amcay kk kzn iiri ele verdi" (Hrriyet, 5 Ekim), "ule de 'komplo' dedi" (Hrriyet, 23 Ekim) balkl haberler, fiziksel iddet biimlerinden bamsz, psikolojik iddete ilikin rneklerdendir. "3 kez doum yapt diye eini bouyor" (Hrriyet, 3 Ekim) balkl rnek, yine bu snflama iinde ele alnabilecek haberlerden biridir. Bu haberde "'Benim iin 3
50
ocuk douran kadn lmtr' diyerek ilk einden ayrlan koca, kez doum yapan ikinci einden de boanmak iin dava at" eklindeki aklamalara yer verilmitir. ncelenen haberlerde fiziksel iddet biimlerinden bamsz olarak ekonomik bask biimine rastlanmamtr. Ekonomik baskya ilikin bilgi ieren haberlerin hepsinde kadnn iddeti kendine ynelttii gzlenmitir. Bu haberlerde kadnlar haber konusu yapan intihar etmeleri olduundan, bunlar iddeti kendine ynelten kadnlar snflamas iinde deerlendirilecektir. Fiziksel iddeti, biimlerine gre yukardaki ekilde snflandrarak ele almak mmkn olsa da, incelenen haberler, bu iddet biimlerinin iie getiini, habere konu olan pek ok olayda, birden ok iddet biiminin sz konusu olduunu gstermektedir. zetle, aile ideolojisinin iddia ettiinin tersine ev ii, kadn iin gvenli bir mekan olmaktan ziyade, kadnn en ok iddete maruz kald ortamdr. Ancak ev dnn da kadn iin pek gvenli bir ortam olduu sylenemez. Kadnlarn evleri dndaki mekanlarda da iddete, yine ou zaman tandklar erkekler tarafndan maruz brakldklar gzlenmitir. V.2.1.2. KSEL DDETN ZNES Madur ve kurban kategorisi iinde, kadnlarn kiisel iddetin faili olarak yer ald haberler Hrriyet gazetesinde %14, Cumhuriyet ve Yeni Yzyl gazetelerinde %13, Trkiye gazetesinde %12 ve Yeni afak gazetesinde %7'dir. Buna gre kadnlar Cumhuriyet gazetesinde, iddetin nesnesi olmaktan ok znesi olarak resmedilmektedirler. Yeni afak gazetesinde ise, kadnlarn iddetin nesnesi ve znesi olarak yer aldklar haberlerin oran birbirine eittir. Dier gazetelerde ise, iddetin faili olan kadnlarn oran, iddete maruz kalanlara oranla olduka dktr. Bu kategoriye ilikin haberlerin nemli bir ksm, ABD'de bakcln yapt bir bebei ldrd gerekesiyle mahkum olan bir dady konu edinmektedir. "ABD ve ngiltere ayakta" (Hrriyet, 5 Kasm),"ngiliz dadya mebbet hapis" (Yeni Yzyl, 1 Kasm), "Bebek bakcsna mr boyu hapis" (Cumhuriyet, 1 Kasm) "Dad Amerika'y kartrd" (Yeni afak, 14 Kasm), "Amerika'y sarsan dava" (Trkiye, 1 Kasm) balkl haber rneklerinden de grlecei gibi bu konu, Trkiye'deki basnn gndeminde de nemli bir yer tutmutur. Yurtdndan haberlerde kadnlarn, iddetin failleri olarak basnda byk oranda yer alabildikleri, ancak, iddete maruz kalanlar olarak hemen hemen hi yer almadklar gzlenmitir. Bu durum, genel haber anlaynn srad konular iermesi, kadnlarnn iddete maruz kalmalarnn sradan bulunurken -zaten bu tr haberlere Trkiye'den yeterince rnek verilebilmektedir-, iddetin failleri olmalarnn istisnai bir durum olarak deerlendirilmesi ile aklanabilir. Bu yzden, yurtdndan
51
haberlerde, iddet uygulayan bir kadn mutlaka haber konusu olurken, iddete maruz kalan bir kadn, eer haber arpc bir nitelik tamyorsa, haber konusu edilmemektedir. Bu kategoriye giren haberlerin neredeyse hepsindeki iddet biimi ldrmedir. Trkiye'den rneklerde, kurbanlarn hemen hemen hepsi failin ei veya daha nce yakn ilikide bulunduu bir erkektir. Kurbann kadn ve ocuk olduu haberler ok azdr. Baz haberlerde failin, olayn ardndan kendisinin de intihar ettii gzlenmitir. Faillerin haberlerde yer alan ldrme gerekeleri arasnda kendi hayatn kurtarmak, kendini tecavz ve cinsel tacizden korumak, evliliini kurtarmak, kurban tarafndan evlenme vaadiyle aldatlmak, ocuklarn iddetten korumak, yakn olan bir kadn iddetten korumak ve hakknda dedikodu yaplmasn nlemek yer almaktadr. "Katil, savcnn kars kt" (Hrriyet, 4 Kasm) balkl bir haberde failin, kocasnn dayandan kurtulmak iin eski sevgilisini ldrdne deinilmekte, "Yuvam iin ldrdm" eklindeki aklamalarna yer verilmektedir. "Sibel'i bitiren fke" (Hrriyet, 2 Kasm) balkl bir baka haber, failin, "erkeklerle dp kalkt" ynnde dedikodu yapan bir kadn ldrmesini konu edinmektedir. "Koca katiline mebbet" (Trkiye, 28 Kasm) eklinde verilen haberde ise, failin, kocasn, annesine bakla saldrrken ldrd anlalmaktadr. Kocasn, ders alan olunu dvd iin ldren bir kadn konu alan haber "Kocasn ldrd 12.5 yl hapis yedi" (Hrriyet, 16 Kasm), kendini tecavzden korumak isterken bir erkei ldren bir kadn konu alan haber "Sevin gzyalar" (Trkiye, 6 Ekim) balyla verilmitir. "Sevgilisinin boazn kesti" (Hrriyet, 17 Kasm) balkl haber ise, sevgilisini, evlenme vaadiyle aldatld iin ldren bir kadn konu edinmektedir. Yukarda sralanan rneklerde ldrme gerekesini, namus, annelik konumu ve evlilik kurumu gibi zellikle kadnlar iin toplumca olumlu ve nemli deerler atfedilen durumlarn tehdit altnda olmas oluturmaktadr. Namus, ocuklar ve evliliin tehdit altnda bulunmas gibi durumlar sz konusu olduunda kadnlar da erkekler kadar iddete bavurmaktadrlar. Kadnn iddete bavurduu bu durumlar, toplum tarafndan kadnn hapsedildii geni kadnlarn iselletirmi olduklarn ve bu ey uruna her eyi gze alabildiklerini gstermektedir. Kendini lm ve tecavzden kurtarmak iin cinayet ileyen kadnlarn durumu ise erkeklerin durumunda olduu gibi bir g/iktidar sahibi olma ifadesi tamaktan ziyade tpk keye sktrlm, saldrmaktan baka alternatifi kalmayan bir kedinin durumuna benzemektedir. Kadn, erkekten farkl olarak iddete saldrma amacyla deil, kendini savunma amacyla bavurmaktadr. iddetin faili olduu durumlarda dahi kadn, olaylar kendi iradesi dnda meydana geldii iin edilgendir ve bir anlamda kurban olma durumundan syrlamamaktadr. Bu durum iddeti kendisine ynelten kadnlarla ilgili haberlerde daha ak bir ekilde ortaya kmaktadr.
52
Ayrca, bu kategoriye giren haberlerin bir ksmnda zellikle kurbann yaknlar, kadnn suu tek bana ilemi olmasnn mmkn olmadn vurgulayarak, suu kocas, sevgilisi gibi bir erkein yardmyla ilemi olacan vurgulamaktadrlar. Mesela Hrriyet gazetesinde 5 Kasm gn ilenen bir haberde, "...ldrlen niversiteli gencin ailesi, cinayeti savcyla karsnn birlikte ilediklerini ve ceseti sahile attklarn ileri srd... Tek bana ldremez" gibi ifadeler yer almaktadr. Yani kadnn birini ldrd zaman dahi g ve iradesini kullanan bir kii olabilme olasl gz ard edilmekte, suu mutlaka bir erkein yardmyla ilemi olabilecei zerinde durulmaktadr. Kadnn su ileme gc de yoktur. Kocas yanndayken kadn su ilerse, sua kocasnn azmettirdii dnlr ve sulardan dolay koca sorumlu tutulur (Seidenberg, Decrow, 208). Yukardaki rnekte kadnn, irade sahibi bir kii olarak grlemedii iin toplum tarafndan, dolayl olarak aalandndan sz etmek mmkndr. V.2.1.3. DDET KENDNE YNELTEN Madur ve kurban kategorisi iinde, kadnlarn iddeti kendine yneltenler olarak haberlerde yer alma oran Trkiye gazetesinde %10, Hrriyet ve Yeni afak gazetesinde %5, Yeni Yzyl gazetesinde %2'dir. Cumhuriyet gazetesinde ise kadnlarn, iddeti kendine yneltenler olarak hi bir haberde yer almadklar gzlenmitir. Btn gazetelerde, bakalarna iddet uyguladktan sonra intihar giriiminde bulunan kadnlar (%5.36) bu kategoriye dahil edilmemitir. Bu kategoride yer alan haberlerin hemen hemen hepsinde kadnlarn intihara teebbs ettikleri, bunlardan bir ksm kurtarlrken bir ksmnn da ld tespit edilmitir. ntihar dnda, "Sinirden dilini kopard" (Yeni afak, 31 Ekim) balkl haberdeki trden iddet biimlerine ok az rastlanmtr. Haberlerin yaklak 1/3'inde kadnlarn intihar gerekeleri bilinmemektedir. ntiharn bilinen sebepleri arasnda ise ilk sray ein kadna ynelik davranlar oluturmaktadr. Daha sonra srasyla baba, erkek arkada, erkek karde, vey anne ve dier insanlar gelmektedir. Kadnlarn intihar sebeplerinin balcalar arasnda ekonomik skntlar, mutsuz evlilik, ocuunun lm veya ocuundan ayr olmak ve erkek arkada tarafndan aldatlmak gelmektedir. "Liselinin aresizlii" (Hrriyet, 22 Kasm), "1 aylk gelinin fakirlik intihar" (Trkiye, 1 Eyll), "stanbul'da intihar gecesi" (Yeni Yzyl, 3 Eyll), "Yine kumar facias" (Trkiye, 3 Eyll) gibi haber rnekleri, babann dersane iin, kocann doktora gitmek iin para vermemesi veya kocann altnlar kumar oynamak iin zorla almas gibi ekonomik bask biimlerini iermektedir. Bu olaylarn ardndan kadnlarn hepsinin intihar ettii gzlenmektedir.
53
Evliliinden mutsuz olan bir kadn konu edinen "6. Kattan atlad, nc katta takld" (Trkiye, 26 Ekim), sevgilisi terk eden bir kadn konu edinen "Polisin ak intihar" (Trkiye, 6 Ekim), olunun intihar etmesinin ardndan intihar eden bir kadn ele alan "Kprde trajedi" (Hrriyet, 21 Ekim) balkl haberler yine bu tr haberlerden balca rnekleri tekil etmektedir. iddeti bakalarna ynelten kadnlarn durumunda olduu gibi bu durumda da kadnlar ounlukla namus, evlilik ve ocuklar sz konusu olduunda intihara teebbs etmektedirler. Kadnn baka insanlarla olan sorunlarn kendi hayatna son vererek noktalama giriimi, kadnn zayf ve aciz olduu grnn iselletirilmesinin gstergesi olarak yorumlanabilir. Bylece kadn, iddeti dahi bakalarna deil, ancak zayf olduunu dnd kendi bedenine yneltmektedir. Burada intihar, bata kocalar olmak zere kadnlarn kendilerine zarar verenlere kar kullandklar bir tepki biimi gibidir. Kadnlar erkekler iin g ve iktidar temsil eden iddete bavurduklar zamanlarda dahi iddeti uyguladklar an -bir olaya tepki olarak- ve ynelttikleri nesne -kendi bedenleri- gz nne alndnda ncelikle aresizliklerini dile getirmekte ve bylece kurban ya da madur olmaktan kurtulamamaktadrlar. Bu snflamaya giren dikkate deer bir rnek "Rya kprde bitti" (Hrriyet, 20 Eyll) balkl haberdir. Bu habere konu olan kiinin ailesini kaybettii, abisi de yardm etmeyince sokakta kald, "saldrlardan korunmak iin salarn kaztp, erkek gibi" giyindii anlatlmaktadr. Bu habere konu olan kiinin 'erkek klna' girmesi, sokaklarn bir erkek iin bir kadndan daha az risk tayor olduunu gstermektedir. V.2.2. KADININ YAKINININ LM, HASTALII, VB. Haberlerde sevgilisi, ei ve ounlukla erkek olan kardei, ocuu gibi yaknlarnn lm, hapse dmesi, ei tarafndan terk edilme sonucunda kadnn maduriyetinin vurgulanmas, kadnn kendi bana eksik bir varlk olduu eklindeki kanaati destekler niteliktedir. Bu haberlerin bir ksmnda, ancak bir erkein varlyla kendini tamamlanm ve gvende hissedecek olan kadnn, bu erkei yitirmesiyle olabilecek en byk felaketle kar karya olduu ynnde bir yaklam sz konusudur. "100'er milyona tahliye edildiler" (Trkiye, 21 Kasm) balkl haberde, yaknnn tahliye edilmesi zerine "kr duas eden", "retmenin yapt snnet ac bitti" (Hrriyet, 19 Kasm) balkl haberde, olunun lm zerine feryat ederek atlar yakan, "mraniye'de korkun infaz" (Yeni Yzyl, 21 Ekim) balkl haberde ise fenalk geiren kadnlar konu edilmekte, bu kiilerin fotoraflarna grsel malzemede mutlaka yer verilmektedir. Kadnlarn, zellikle len bir erkein ardndan, ac ekip at yakanlar olarak haber deeri tadklarn gstermesi bakmndan "retmene gzya" (Trkiye, 24 Ekim) balkl haber dikkate deerdir. Bu haber fotorafnn ekimi srasnda kamerann, ldrlen retmenin kz rencilerine odaklanarak, onlar alarken resmettii gzlenmektedir.
54
Kadnlarn, yaknlar olan erkekleri birincil derecede ilgilendiren olaylardan dolay madur olarak yer aldklar haberlere %9'luk bir oranla en ok Trkiye gazetesinde rastlanmaktadr. Bu haberlere en az yer veren gazeteler %2'lik bir oranla Cumhuriyet ve Yeni Yzyl'dr. zellikle Trkiye ve Hrriyet gazetelerinde bu tr haberlerde kullanlan grsel malzemelerde ok sayda alayan, feryat eden, sinir krizleri geiren kadn grntlerine rastlanm, bu kadnlarn duygusal tepkilerinin yazl materyallerde de ayrca vurguland gzlenmitir. Bu haberler toplumdaki cinsiyete gre rol dalmn gstermesi asndan nemlidir. Erkek, aktif bir biimde bir eylemde bulunarak kurban olurken, kadn hi bir ey yapmazken erkekten dolay madur olarak resmedilmektedir. Ayrca, herhangi bir nedenle len bir kadnnn grntsne haberlerde ok byk fotoraflarla yer verilirken, bu haberlerde, len erkeklerin grntlerine ya kk bir fotorafla yer verildii veya hi yer verilmedii, buna karn yakn olan kadnlarn grntlerine ok daha byk fotoraflarla yer verildii gzlenmitir V.2.3. KADININ KEND LM VEYA HASTALII Kaza veya hastalk sonucu len gen kadnlarn yine, nemli bir lde haber deeri tadklar gzlenmitir. lmleriyle haber konusu olan bu gen kadnlarn bir ksmnn organlarn baladklar, haberlerde, bu kadnlarn organlaryla, baka insanlara hayat verdikleri ilenmektedir. Kadnlar, sadece ocuk dourarak deil, lmleriyle dahi insanlara hayat verebilmektedirler. lmyle dahi baka insanlara yardm eli uzatan bu kadnlarla ilgili haberler yardmseverlik ve hayr ileri biimindeki kadnlk rolnn uzants olarak da yorumlanabilir. Kadnn gen ve gzel oluuna yaplan vurgu lm dramatize ederek daha arpc klmaktadr. nk gen ve gzel olmann daha deerli olduu kans, yitiminin de daha acnlas olduu dncesine yol aacaktr. Madur ve kurban kategorisi iinde kadnlarn lm veya hastalklar ile konu olduklar haberlere %45'lik bir oranla en ok Yeni afak, %23'lk bir oranla en az Trkiye gazetesinde rastlanmaktadr. Yeni afak gazetesinin, dier gazetelerden farkl olarak, organ naklini olumlar nitelikte herhangi bir habere yer vermedii gzlenmitir. "Kk Aye'de hayat verecek" (Hrriyet, 29 Kasm), "Anl'da 7 kiide yayor" (Trkiye, 11 Kasm), "len ngiliz kz 70 hayat kurtard" (Yeni Yzyl, 21 Ekim), "Gazeteci akroluna karacier bulunamad" (Cumhuriyet, 8 Ekim), "Gazeteci Nurcan'n yaam sava" (Yeni afak, 10 Ekim) balkl rnekler, kadnlarn lmleri, hastalklar ve organlarn balamalaryla haber konusu olduklar haberlerden bir ksmdr. nceleme yaplan dnemde, bu kategoride yer alan ok sayda rnei, ngiltere prensesi Diana'nn lmn ileyen haberler oluturmaktadr. Yardmseverlii, bar elilii, gzellii, ngiltere
55
Prensi Charles ile evlilii gibi yapt hemen hemen her eyle zellikle magazin habercilii olmak zere basnn ilgisini youn bir biimde zerine toplayan Diana'y, inceleme yaplan dnemde haber konusu yapan asl etken lmdr. Daha nce, magazin basnnn gzdesi olan Diana'nn lmnn basnda ileni biimi de onun madur ve kurban kategorisi iinde ele alnmasn dorulamaktadr. Hrriyet, Yeni Yzyl ve Trkiye gazetelerinin Diana'nn lmn ileyen haberlerinde, onun gzellii, zerafeti, masumiyeti, mahsunluu, yardmseverlii gibi zelliklerine byk lde vurgu yaptklar gzlenmitir. "ngiltere alad" (Trkiye, 7 Eyll), "Mahzun prensesin trajik sonu" (Yeni Yzyl, 1 Eyll), "lm ona yakmad" (Hrriyet, Kelebek eki, 2 Eyll) balkl rnekler bu tr haberlerden bazlardr. Ayrca, Hrriyet gazetesinin konuyu ele alrken Diana'nn fotoraflarndan birine yer vererek bu fotorafn erotikliini vurgulad gzlenmitir. Trkiye gazetesinde ise, Diana'nn Mslman olmak istedii iin ldrlm olabilecei ynnde speklatif saylabilecek deerlendirmelere rastlanmtr. te yandan, Cumhuriyet, Yeni afak ve Trkiye gazetelerinde zaman zaman, Diana'nn lmne gsterilen ilginin younluuna ynelik eletirel yaklamlara yer verilmitir. "nller turizmi" (Yeni afak, 15 Eyll), "Diana endstrisi" (Trkiye, 1 Ekim), "Prenses Diana azize oluverdi" (Cumhuriyet, 3 Eyll) balkl haberler bu tr rneklerdendir. V.2.4. SAVA VE DOAL AFETLER Bu gruba giren haberleri savalarda yaplan katliamlar ve sel, alk, kasrga, yangn, ykm, kme gibi olaylarn yer ald haberler oluturmaktadr. Katliam haberlerinde len kii says verilirken, cinsiyete gre dalmlar da belirtilmektedir. Ancak bu dalmda erkek olanlar deil, kadn olanlar vurgulanmaktadr. Cezayir'de yaanan katliamlarla ilgili haberlerde yer alan "5 kadnn ldrld" (Yeni Yzyl, Cumhuriyet ve Yeni afak, 22 Ekim), "ldrlenlerden en az 7'sinin kadn olduu" (Trkiye, 14 Ekim), "iinde kadnlarn ve ocuklarn da olduu 14 kiiyi ldrdkten sonra..." (Hrriyet, 14 Ekim) eklindeki ifadeler bu konudaki rneklerden sadece bir kadr. Burada, kadn ve ocuk kurbanlara yaplan vurgu, savan temelde erkekler arasnda geen bir mcadele biimi olduu, kadn ve ocuklarn bu mcadelede arada kalan kurbanlar olduu armn yapmaktadr. Dier bir ifadeyle katliam haberlerinde len kadn saysna yaplan vurgu ayn zamanda aktif bir ekilde savaa katlacaklarn erkek olaca dncesiyle, erkeklerin tehdit olarak alglanarak ldrlmelerini kabul edilebilir klarken kadn ve ocuklarn zaten 'eylemde bulunma' kabiliyetinden yoksun grldklerinden ldrlmelerinin de ahlaki olarak yarglanmasn iermektedir. Bu gruba giren haberlerde kadnlarn iki ayr ekilde yer ald grlmektedir: Kendileri katliama uram dorudan kurbanlar olarak ve katledilen erkek kurbanlarn geride kalan yaknlar, yani dolayl
56
kurbanlar olarak. "atilla hala yas tutuyor" (Yeni afak, 16 Eyll), "Yangnn ekolojik boyutlar" (Cumhuriyet, 8 Ekim), "Pauline kasrgas 400 kiiyi yuttu" (Yeni Yzyl, 12 Ekim), "Ykm ve gzya" (Trkiye, 17 Ekim), "stanbul yamura teslim oldu" (Hrriyet, 5 Ekim) balkl haberler, sava ve doal afetleri konu alan ve kadnlarn tek balarna veya ocuklaryla resmedildikleri rneklerdendir. ncelenen gazetelerde, erkekler gibi savan dorudan kurbanlar olabilen kadnlara, grsel malzemede hi yer verilmedii, buna karn, yaknlarn kaybederek dolayl kurban olan kadnlara ok sk yer verildii tespit edilmitir. Kadnlarn dolayl kurbanlar olarak daha ok haber deeri tadklar sylenebilir. Hatta, bu kadnlarn, mutlaka bir yaknlarn kaybetmi olmalar da gerekmemektedir. Savan yaratt tahribat ve mahrumiyet bazen yannda ocuu da olan bir kadnn gsterge olarak kullanmyla aktarlmaktadr. nk haber yapmcs iin "kadn kurban, zellikle kamusal olaylarn yol at insan aclarn resmetmek iin uygundur" (Ten Boom, Michielsens, 190). ncelikli olarak erkek yklemesi, yani erkek bak asnn rn olarak haber, erkeklerin kamusal eylemlerinin zel sonularn gstermek iin kadn gsterge olarak (women-sign) kullanr. Kadnlar, politikac veya bilim insan olmaktan ok kurbanlar olarak haber deeri tarlar... Kadn kurban byk lde erkek ocuklarn alamayp sadece ld ya da yaraland ataerkil ideolojinin rndr (Ten Boom, Michielsens, 197). Hem sava hem de doal afetlerin yer ald haberlerde kadnlar, bir yandan dorudan olaydan etkilenen kurban olarak yer alabilirken, te yandan zellikle yaknlar olan erkekleri kaybetmekle dolayl kurban olarak da resmedilebilmektedir. Hem Trkiye hem de dnyadan bu gruba giren haberlerin grsel malzemeleri incelendiinde felaket sonrasnda elde edildii anlalan bu malzemelerin hepsinde viran olmu blgelerde ocuklu veya yalnz olan kadn grntlerinin yer ald gzlenmitir. Doann tahribi karsndaki aresizlik haber fotorafnda resmedilen kadn gstergesinde cisimlemektedir. Bu haberlerde kadnlar "konuan zneler olarak deil, anlamn taycs gstergeler olarak ilev " grmektedirler (ten Boom ve Michielsens, 188). Ten Boom ve Michielsens'n bulgularyla uyumlu bir ekilde anlamn taycs olarak kullanlan bu kadnlarn yzlerinin "balamdan uzaklatrlarak, basite, pasif ve ilgisiz" klndklar da gzlenmitir (193). Tipik bir kadn haber znesi, kendi kontrol dndaki durumlarn edilgen kurbandr... Cinayet, felaket, kamu politikas ya da ailelerinin eylemlerinden etkilenen bu kadnlar zel alandadrlar (Ten Boom ve Michielsens, 188). Hem Trkiye hem de dnyadan sava ve afetlerin maduru olarak kadnlarn yer ald haberler inceleme kapsamna alnan tm
57
gazetelerde birbirine yakn oranlarda yer almaktadr. Kadnlarn, daha ok grsel malzemede ya acl bir ifadeyle alarken, ya da btn olanlara ramen pasif ve ilgisiz bir biimde resmedildii gzlenmitir. Kadnlarn madur ve kurban olarak resmedildii haberler ierisinde bu tr haberlere %18'lik bir oranla en ok Cumhuriyet, %3'lk bir oranla en az Hrriyet gazetesi yer vermektedir. V.2.5. SUUN ZANLISI Kadnlarn iledii sular srasyla hrszlk ve kapkalk, cinayet, kuryelik, zina ve yasa d rgt yeliidir. Kadnlarn eitli sularn zanls olarak resmedildikleri haberlerin ounda, bakalar tarafndan ynlendirilme sonucu sua meylettikleri anlalmaktadr. ncelenen haberlerde yer ald ekliyle bu sular ileyen kadnlarn ounun ya bir erkekle ibirlii yaparak suu iledii, ya da yine bir erkein yol at maduriyetten sua yneldii anlalmaktadr. Bu haberlerin byk bir ksm, kara para aklamakta kullanlan bir kadn konu almaktadr. Haberlerin ieriinden, suun arka plannda erkein yer ald, kuryelik yapan kadnn bu kiilerin arac olarak kullanld anlalmaktadr. "Kurye kza srpriz tahliye" (Yeni afak, 18 Eyll), "Kurye Dilek'e 1 davadan tahliye" (Cumhuriyet, 18 Eyll), "Dilek rnek'e tahliye yok" (Yeni Yzyl, 11 Ekim), "Dilek'e tahliye yok" (Trkiye, 6 Kasm) balkl rnekler bu konuya ilikin haberlerden bir ksmdr. Ayrca, kadnlarn, kocalar veya sevgililerinin yrttkleri yasa d faaliyetlerde de yer aldklar anlalmaktadr. "Topal'n krupiyer sevgilisi nce ve gazeteci ehirli tutukland" (Yeni afak, 1 Ekim), "Topal'n sevgilisi tutukland" (Hrriyet, 14 Ekim), "Mthi intikam" (Hrriyet, 21 Eyll) balkl rneklerde, kadnlarn, yaknlar olan erkeklerle birlikte yasa d eylemlerde yer aldklar anlalmaktadr. Yukarda deinilen rneklerin hepsindeki rol dalmnda, erkeklerin, eylemde beyin, kadnlarn ise, beynin ynlendirdii beden ilevini yerine getirdikleri sylenebilir. Yani, erkekler, eylemin planlarn yapmakta, kadnlara ise bu planlar uygulamaya geirmek dmektedir. Baz haberlerde ise kadnlarn hayat koullarnn zorlamas sonucu sua meylettikleri anlalmaktadr. Kocasnn evin ihtiyalar iin para vermemesi zerine hrszlk yaptn syleyen bir kadn konu edinen "Soyguncu kadna sust" (Hrriyet, 8 Kasm),"dayak kocasndan boandktan sonra", kalacak yeri olmad iin zellikle su ileyip hapse giren bir kadn konu edinen "Ebru'nun seimi" (Hrriyet, 23 Kasm) balkl haberler bu tr rnekleri oluturmaktadr. zetle, kadnlarn su ilerken dahi, kendi iradeleri dnda bir irade tarafndan ynlendirildikleri sylenebilir. Kadnlarn suun zanls olarak yer aldklar haberlere %16 oranyla en ok Yeni afak, %6 oranyla en az Hrriyet gazetesinde rastlanmaktadr.
58
V.3. MESLEK SAHB KADINLAR

Kadnlarn madur ve kurban olarak resmedildikleri haberlerle karlatrldnda, meslek sahibi kiiler olarak haberde yer alma oranlarnn olduka dk olduu gzlenmektedir. Yine de kadnlarn, meslek sahibi kiiler olarak haberde yer alma oranlarnn ok dk olmad ve bunun ilk bakta olumlanacak bir grnt izdii sylenebilir. Ancak bu tr haberlere ierik asndan bakldnda durumun kadnlar asndan ok da i ac olmad ortaya kmaktadr. ncelenen haberlere konu olan kadnlarn byk bir ksmnn bata retmenlik, hemirelik ve dadlk olmak zere kadnlar iin uygun grlegelmi meslekleri icra eden kiiler olduklar gzlenmektedir. Gnmzde, kadnlarn, daha nceleri arlkl olarak erkeklerin bulunduu i alanlar ve konumlarda yer almalar konusunda eit ansa sahip olduklarn sylemek teoride daha kolay grnse de, pratikte yaananlar ve bu incelemenin ortaya koyduklar farkl sonulara iaret etmektedir. ncelemenin ortaya koyduu en nemli sonulardan biri, kadnlarn en ok yer aldklar meslekleri, toplumsal cinsiyete gre rollerin dalmnn belirlediidir. Toplumda egemen cinsiyeti ideolojiye gre, kadnn yeri evi, hayattaki asli grevi de ev ii yapmak, kocasna ve ocuklarna bakmaktr. Bu da, genellikle evdeki ilerin uzants olan mesleklerde ve alma alanlarnda istihdam edilmelerine yol amaktadr. Kadn, kendisine benimsetilen toplumsal cinsiyete gre, kk yatan itibaren kendine belletilen dnce, ve davran kalplarna gre bir takm beceriler ediniyor ve alma hayatna girince de bu becerilerinin uzants olan alanlarda altrlyor. Hizmet, salk, eitim ya da hazr giyim sektrlerinde daha youn olarak istihdam edilmeleri bu yzdendir (Ansal, 55). Toplumsal cinsiyete gre kadn ve erkek arasndaki rollerin dalm pek ok konuda olduu gibi, meslek konusunda da olduka nemli bir belirleyicilie sahip grnmektedir. Kadn ve erkeklerin farkl i alanlarnda istihdamnda belirleyici rol oynayan eitim konusunda ise yine en byk etken toplumsal cinsiyettir. Tp yetkilileri, kadnn gerek yeri grn yerletirmilerdir. Doktorlar, biyolojik zelliklerinin kadnlara ancak belli etkinliklerde bulunma olana tandnda direnmilerdir. Kadnn ar inceliinin ve ahlaksal duyarllnn kadnlara zg yaygn hastalklarn temel nedenleri olduunu sylemilerdir. Bu hastalklar, evin dndaki dnyay tehlikeli, hatta olanaksz hale getirmilerdir (Seidenberg, DeCrow, 49).
59
Bugn evin dna kmay belli bir lde baarm olsalar dahi20, kadnlarn ancak belli etkinliklerde bulunmalar gerektii yolundaki grler bu kez de ev dndaki etkinliklerde varln srdrmeye devam ediyor olmaldr ki, kadnlarn byk oranda yer aldklar balca mesleklere bakldnda, bunlarn kadnlarn evdeki rollerini devam ettirmelerini gerektiren meslekler olduu ortaya kyor. Dier bir ifadeyle, kadnlarn istihdam edildikleri meslekler, ou zaman kadnlarn toplumsal rollerinin snrlar iinde kalmaktadr. Burada nemli olan bir nokta, kadnlarn 'erkek ilerini' yapma becerisinden yoksun olduklarnn ou yerde kendilerine dahi benimsetilmiliidir. Kadnlara t veren kitaplar yazan Catherine Beecher, onlar evin kahyas, ocuk bakcs, hastabakc, ocuk eitimcisi, hizmetilerin yetitiricisi ve hayr ilerinin yneticisi olarak tanmlanabilecek esas mesleklerinde yeterli bilimsel ve uygulamal eitim grmeye drtyordu (Seidenberg, DeCrow, 48-9). te yandan, Connell'a gre, gnmzde "ayr alanlarn ortadan kaldrlmas, kontrol altna alnma anlamna gelmektedir, nk kadnlar bir yandan erkeklerle dorudan doruya kyaslanmaya maruz kalrken, bu kyaslamada daha en batan itibaren dezavantajl bir konumda tutulurlar" (299). Her ne kadar bugn kadnlar daha nce kaplarn sadece erkeklere aan pek ok meslekte yer almaya balam olsalar da, kadn ve erkek iin uygun grlen meslekler arasndaki kutuplama hl varln srdrmektedir. Ayrca kadnlarn, askerlik, polislik gibi 'erkek ii' olarak nitelenegelmi baz mesleklerde ok az da olsa istihdam edilebilmeleri, kadnlarn da pekala bu tr ileri yapabilecekleri eklindeki bir grn olumasna katkdan ziyade, kaideye uymayan, ama kaideyi bozmayan, sadece birka kadnn kendi bireysel farkllklaryla -dier bir ifadeyle 'erkek gibi' olmalaryla- elde ettikleri bir durum olarak anlalmaktadr. Bu istisnalar, toplumsal cinsiyete gre rol ve mesleklerin dalmnn keyfiliini ispatlayacak yerde, 'erkek ilerini' ancak kendi trne uymayan bir ka kadnn yapabilecei, ama bunun dnda kadnlarn yapamayaca kanaatna hizmet etmektedir. Kadnlarn youn olarak yer aldklar mesleklere bakldnda, temel olarak iki sonuca varlabilir. Bunlardan birincisi, bu mesleklerin nemli bir ksmnn, kadnn toplumdaki annelik rol ile rten, bir anlamda annelik rolnn devam niteliinde meslekler olmasdr. Devlet tarafndan "sosyal yardmlarn kstlanmas ve hastalarn, yallarn ve sorunlu insanlarn bakmnn cemaate veya aileye iade edilmesi, aslnda kadnlar zerine fazladan cretsiz emek yklenmesi anlamna gelir. Bylelikle, cinsiyete dayal iblm ve toplumsal cinsiyet eitsizlikleri pekitirilir" (Connell, 302). Evde ocuklar eiten, yal ve hastalarn bakm, beslenme gibi ihtiyalarn karlayan kadnlarn, kamusal alanda hemirelik, hasta bakclk, retmenlik gibi mesleklerde yer almalar tesadf olmasa gerektir. Dier bir nokta ise kadnlarn icra ettikleri mesleklerin daha dk gelir salayan ve toplumda itibar dk meslekler olmasdr. ster kadnlara uygun grldkleri iin gelir ve itibar asndan dk olsunlar, ister gelir ve
20. "Trkiye'de 1950 sonras igcne katlm srekli olarak kadnlar aleyhine ... azalmaktadr" (Lordolu, 101). O halde, modernleme projesinin, iddia edilenin tersine, kadnlarn lehine sonular retmeyebilecei sylenebilir.
60
itibar olarak dk olduklarndan kadnlar iin uygun grlsnler, her iki durumda da hem kadnlarn hem de onlarn yer aldklar mesleklerin 'deersizletirilmesi' sz konusudur. te yandan, kamusal alanda erkek ve kadnlarn istihdam edildikleri alanlarn farkll, "eit ie eit cret talebini geersiz klmaktadr" (Ansal, 56). Daha nemlisi, 'kadn ii' eklindeki bir snflamann ve bu snflamaya giren ilerin dk itibarl oluunun 'doal' kabul edilmesidir. Kadnlarn meslek sahibi kiiler olarak yer aldklar haberlerin incelemeye dahil edilen gazetelerdeki dalmna bakldnda, Cumhuriyet gazetesinin %7'lik bir oranla bu tr haberlere en ok yer veren gazete olduu, onu %6'lk bir oranla Yeni Yzyl ve Trkiye gazetelerinin izledii, Hrriyet ve Yeni afak'n ise %4'lk bir oranla bu tr haberlere en az yer veren gazeteler olduu gzlenmektedir. Cumhuriyet ve Yeni Yzyl gazetelerinde meslek sahibi olarak habere konu olan kadnlarn oran bir erkein yakn olarak habere konu olan kadnlardan fazladr. ncelemeye alnan dier gazetelerde ise kadnlarn, meslek sahibi kiiler olmaktan ok bir erkein yakn olmakla haber konusu edildikleri tespit edilmitir. Bu haberlerin ou yukarda belirtildii gibi, geleneksel biimde kadn meslei olarak nitelenen, zellikle retmenlik ve hemirelik gibi mesleklerde yer alan kadnlara yer vermektedir. Ayrca, zellikle retmenlerle ilgili haberlerin grsel malzemesinde kamerann objektifinin kadn retmenlerde odakland tespit edilmektedir. Bunun dndaki haberlerin bir ksm i evrelerinde ve basnda tannm az sayda i kadnn, bir ksm ise erkeklerin yer aldklar meslek alanlarnda yer edinebilmi az sayda 'srad' kadn konu almaktadr. "Nermin Hoca'nn ardndan" (Trkiye, 19 Kasm), "Bu lokantada yemekleri hanmlar piiriyor" (Yeni afak, Pazar eki, 14 Eyll), "Hanmlarn el emeine youn ilgi" (Yeni afak, 18 Ekim) gibi rneklerde olduu gibi kadnlarn geleneksel meslek ve rollerde temsiline Yeni afak ve Trkiye gazetelerinde daha sk rastlanmaktadr. Yine Trkiye gazetesinde "Fedakr retmenler" (24 Kasm) balyla yer alan bir haberde "bir ok erkee ta kartrcasna retmenlik yapan iki gen kz" eklindeki ifade dikkate deerdir. Bu haberin armlar, zor ileri ancak erkekler yapabilir; ayet bir kadn zor bir ii stlenecek olursa bu onun 'fedakarlk duygusuyla' aklanabilecek bir eydir eklinde zetlenebilir. Haberin ortaya koyduu dnce, bir kadnn, ancak bir erkek gcyle baedilebilecek grevlerin stesinden, ancak stn bir fedakarlk duygusuyla gelebileceidir. Kadnlarn glklerle baedebilmeleri onlarn da pekala erkekler gibi gce sahip olabilmelerine deil, fedakarlklarna mal edilmektedir. Yani, kadnlar, takdir edileceklerse dahi, bu erkeklerinkinden farkl standartlar iinde yaplmaktadr. te yandan habere konu olan kiilerin mesleki icraatleri ile pekala insiyatif sahibi kiiler olarak resmedilmeleri mmkn olabilecekken, haberde kullanlan "iki gen kz" ifadesi tam tersi bir etki brakmakta, bu insanlar, kendi insiyatiflerini kullanma olasln gzard edici ve -ne yaparlarsa yapsnlar-, 'aresizliklerini' vurgulayc bir tanm iine hapsetmektedir.
61
Yeni afak gazetesinde dikkat ekici noktalardan biri, meslek sahibi kadnlarn yer ald haberlerde ya byk oranda tesettrl kadnlara yer verilmesi, ya da bu tr haberlerde yaygn olan tutumun tersine, habere konu olan kadna grsel malzemede yer verilmemesidir. "lata fiyat kargaas" (29 Kasm) balkl haberin grsel malzemesinde yer alan tesettrl eczac birinci duruma, "Mesaj'n sembolik dili..." (5 Eyll) balkl bir dier haber ise habere konu olan kadnn grntsne yer verilmemesine rnek tekil etmektedir. "Kra: Kr, zarar tartmay brakalm" (Hrriyet, 13 Kasm), "Suna Kra: Ko'un szleri arptld!.." (Trkiye, 13 Kasm 1997), "Nur Akgerman iinin patronu oluyor" (Yeni Yzyl, 26 Kasm 1997), "ran'da kadn ynetici modas" (Yeni afak, 2 Eyll 1997), "'Banka krlar gereki deil'" (Cumhuriyet, 20 Kasm, 1997) balkl haberler yksek mevkilerde yer alan az saydaki i kadnlarn konu olmaktadr. Bu tr haberlere daha ok Hrriyet gazetesinde yer verilmektedir. Yine bu gazetede, meslek sahibi kadnlarla ilgili haberlerin nemli bir ksmnda, kadnlarn mesleklerinden ziyade 'cinsel ekiciliklerine', 'gzelliklerine' yaplan vurgunun n planda olduu gzlenmitir. "Byle hakeme byle izleyici" (3 Eyll) balkl bir haberde yer alan "birbirinden gzel mini etekli yar hakemleri", "ANAP'a 'gzel' koruma" (11 Kasm) balkl bir dier haber bal ve ieriinde gzel ve gen olua yaplan vurgular, kadnlarn meslek sahibi kiiler olsalar dahi haberde srarla bugne dek tanmlanageldikleri normlar iine yerletirilmelerini gstermesi bakmndan dikkate deerdir. te yandan kadnlar, artk erkeklere ait olduu dnlen meslek alanlarna el atm olsalar dahi bu, erkeklerle eit ve ayn grevlerde i blm yaptklar sonucunu dourmamaktadr. Hrriyet gazetesinde yer alan "Karakollara 'Gzin Abla" (17 Eyll) balkl haber bu durumu ak bir biimde ortaya koymaktadr. Haber, karakollarda oluturulacak psikolojik destek amal yeni hizmet birimlerinde kadn polislerin grevlendirileceine deinmektedir. Bu haber, empatiyi, dolaysyla duygu boyutu olan bir iletiim kurmay gerektirecek bir grev sz konusu olduunda bu grevin kadnlara verildiini, yani, ayn meslekte dahi kadn ve erkekler arasnda cinsiyete gre grev dalm yaplabileceini ortaya koymaktadr. Kadnlarn nadiren yer aldklar mesleklerle ilgili haberlere Yeni afak hari incelenen dier gazetelerin hepsinde rastlanmtr. "11bin asker arasnda tek" (Hrriyet, 26 Eyll) balkl haber subayn kadn olmasnn onun erkek olan askerler arasnda grev yapmasn engellemesi gerektii eklinde bir anlamlandrmaya yol amaktadr. Bu defa kadnn "kurtlar sofrasndaki kuzu" oluu daha rtk bir biimde dile getirilmektedir. "4 ocuklu kadn kamyon fr" (Trkiye, 8 Ekim) balkl bir haber ise geleneksel kyafetler ierisinde bir kyl kadnn konu almakta, kadnn bu ie ailesi ve ocuklar iin kalktna deinilmektedir. Bu haber kadnn kendini bakalar iin feda eden olmas durumunu bir kez daha ortaya koymaktadr. Trkiye gazetesinde yer alan "Harbiyeli'nin gn" (1 Eyll) balkl bir haberin grsel malzemesinde askeri bir trende kucanda bebeiyle ekilmi
62
subay olan bir kadna, haberin ieriinde ise, "Subay anne... kucandaki bebeine ilgi gsterdi" ifadesine yer verilmektedir. Kadnlar, kendileri iin 'srad' saylan mesleklerde yer alabilmi olsalar dahi, bu onlarn geleneksel rolleri iine hapsedilmelerine ynelik abalar engellememektedir. "Tarih iinde en direngen ideolojik sreklilik, kendisini, kadnlara ilikin ataerkil anlay ve tutumlarda ortaya koymaktadr" (Berktay, 1996, 212). Benzer trde haberlere daha 'ntr' ifadelerle Cumhuriyet ve Yeni Yzyl gazetelerinde de rastlanmaktadr. Bu tr haberlere rnek olarak "Astronom bykanne" (Yeni Yzyl,30 Eyll), "Kadn subaylara yeni haklar" (Cumhuriyet, 6 Ekim) balkl haberler verilebilir. Byk bir i ykn srtlanmalarna ramen ikayetlerini sadece "krolas heriflerine" sylenmekle dile getiren kyl kadnlarn konu alan "Anadolu'nun ilekeleri " (Yeni afak, 22 Eyll 1997) balkl haber bu kadnlarn kendilerini feda edercesine almalarnn ezeli, dolaysyla ebedi bir durum gibi alglanmasna katkda bulunmaktadr. Adeta kaderleriymi gibi sunulan ilekelikleri karsnda kadnlarn tek yapabildikleri sylenmektir. Seidenberg ve DeCrow kadnn "varln duygularyla snrlandrmak zorunda" oluuna gereke olarak kadnn tarih boyunca "kendi maln dahi denetlemekten yoksun" braklmas, bu iin onlarn yerine babalar veya eleri olan erkeklerce yrtlm olmasna balarlar (202). Bu haberde dikkate deer bir dier nokta, zorlu bir hayat yaayan pek ok erkek de olabilecekken, "ileke" tanmnn kadnlar anlatmak iin kullanlmasdr. Bu tr ifadelerde kadnlarn fedakarlklarnn bir yandan yceltilmesi, te yandan fedakarlkta bulunmalarnn kanlmazlnn vurgulanmas -nk Anadolu kadn 'hep' byleydi- yoluyla kadnlara bu tr bir yaam biiminin belki de daha kolay benimsetilmesi ve buna mahkumiyetlerinin yeniden retilmesi sz konusu olabilir. Bu haberde yer alan "Onlar bizim analarmz..." ifadesi, bir yandan da bu kadnlarn baka bir ekilde deil, ama 'annelik' rol ile yceltildiklerini gstermektedir. Bu rnein de gsterdii gibi, gazete haberleri, zaten var olan toplumsal cinsiyet ilikilerini sadece aktarmakla kalmamakta, bunlarn, tekrarlanmak suretiyle merulatrlmasna katkda bulunmaktadr. ncelenen gazetelerde zaman zaman kadnlarn igcne katlmn konu alan inceleme trnde yazlara rastlanmtr. Kadn yneticilerin bulunduu i yerlerinde daha olumlu gelimelerin kaydedildiini konu alan bir haberi Trkiye gazetesi "Ynetimde 'hanm eli'" (11 Eyll) balyla vermitir. Kadnlarn i alanlarna giriinin modern bir olgu olmasna karn Trkiye gazetesinde yer alan "hanm eli" ifadesi geleneksel bir kullanmdr. "Kadnlar daha az cret alyor" (Cumhuriyet, 14 Ekim), "Kadnn igcne katlm dyor" (Hrriyet, 15 Ekim), "yerleri, erkekleri koruyor" (Yeni Yzyl, 4 Kasm), "Kadn yneticiler daha katlmc" (Yeni afak, 10 Eyll) balkl haberler yine bu tr incelemelere yer veren balca rneklerdir.
63
V.4. BR ERKEN YAKINI OLARAK HABERN DOLAYLI KONUSU

Kadnlara basnda en ok rastlanan haber kategorilerinden bir dieri ise, ou tannm siyaseti ve i adam olan, bir ksm ise sanat, futbolcu, yasal sulular gibi geni bir yelpaze oluturan erkeklerin e, sevgili, kz ocuk ve anneleri olarak yer aldklar haberlerdir. Ten Boom ve Michielsens'in basn zerine yaptklar bir almada kadnlarn yer ald haberlerde en byk kategoriyi aile yeleri olan kadnlarn oluturduu tespit edilmitir (188). Basnda, saylar ok az da olsa, gr bildirme ve karar alma gcn elinde bulunduran -bata siyaseti- kadnlarn dahi srekli basmakalp kadnlk imgeleriyle snrl bir ereve iinde resmedilmelerinin yansra, bir erkein yakn olarak haberde yer almak eklindeki basmakalp bir temsilin nemli lde yer almas sz konusudur. Aslnda btn bu temsiller, temelde kadnn 'doal yeri' ve 'doal rol' kansn pekitirme ilevine yaramaktadr. Bu yer ise ou zaman aile yesi olarak, bir erkein yannda, kendisi iin deil, onun iin var olmaktr. erik zmlemelerinden mtemadiyen ortaya kan, fiziksel grn, gerek ya da potansiyel ev ii rol gibi tmyle ilgisiz etmenlere duyulan ilginin yksekliidir. Ev ii roller olduka sk ilenmektedir -kadnlar bir ailenin iinde gsterilmekte ya da bir erkekle ilikileri asndan tartlmaktadrlar. Bunun etkisi, kadnlar ebedi bamllar olarak sergilemek eklinde ortaya kmaktadr ve kadnlar nadiren bireyler olarak haberlere konu olabilmektedirler (Smith, 358). Van Zoonen pek ok nicel ierik zmlemesinin "kadnlarn medyada nadiren grndn ortaya koyduu"na (1997,306), medya ieriinde grnen kadnlarnsa "gen ve uylamsal olarak ho olma eiliminde, kocalar, babalar, oullar, patronlar veya baka bir erkekle ilikileri balamnda tanmlanmakta ve edilgen, belirsiz, itaatkar, baml, vs. olarak resmedilmekte" (1994,17) olduklarna deinmektedir. Bu adan bakldnda medyann, toplumda mevcut olan 'uygun' cinsiyet rollerinin sregitmesine katkda bulunduu sylenebilir. Bilisel psikoloji gelenei iinde yaplan deneysel aratrmalar, medyann -aile ile birlikte- toplumsallatrma aktr olarak hareket
64
ettii varsaymn desteklemektedirler. Medya ve aile ocuklara, zellikle kendilerine uygun cinsiyet rollerini retmekte ve uygun davranlar karlnda da onlar simgesel olarak dllendirmektedirler. Medyann cinsiyet rolleriyle ilgili stereotipleri srekli kullanmasnn, bu stereotiplerin egemen toplumsal deerleri yanstmasndan ve erkek medya yapmclarnn da bu stereotiplerden etkilenmesinden kaynakland dnlmektedir (van Zoonen, 1997, 306). zetle, kadnlarn medyada ou zaman kendileri adna deil, bir erkein paras olarak, o erkek adna yer aldklar sylenebilir. Nadiren de olsa tannm bir kadnn yakn olan bir erkein de haber konusu olduu durumlar elbette mevcuttur. Ancak bu tr haberlerde erkek tannm kadn tamamlayc bir unsur olarak yanstlmaz ve haberin de bu ekilde yorumlanmas mmkn deildir. Erkek bir tannm kadnla ilikisi balamnda haberde yer alsa dahi, kadndan bamsz eylem ve kararlar olan bir bireydir. Onun kendi 'bireysel' edimlerinden dolay ve kendi adna haberde yer almas sz konusudur. Mesela zer iller basnda, Tansu iller'in ei -dolaysyla destek ve tamamlaycsolmaktan ziyade, kendi icraatlarnn aktr olarak yer alabilmektedir. Oysa, zellikle siyaset ve i dnyasnda yer alan erkekler 'asl' faaliyetleri yrtenler olurken, yaknlar olan kadnlar bu erkeklerin faaliyetlerinden bamsz saylamayacak ou yardm ve reklam niteliinde saylabilecek 'tali' faaliyetler yrtrler. "Baarl bir profesyonelin veya baarl bir iadamnn kars, kocasnn mesleiyle btnleerek gelirini mr boyu pekala en st dzeyde tutabilir" (Connell, 169). Medya ve toplumsal normlarn karlkl olarak birbirine etkisinden sz etmek mmkndr. Trkiye'de bir erkein toplumsal itibar kazanmas daha ok askerlik yapm olmak ve iyi bir ie sahip olmakla ilikilendirilirken, kadnn, en ok da dier kadnlar arasndaki itibarn evlenerek, 'e' olmakla, yani bir erkekle ilikisi balamnda kazanmas sz konusu olagelmitir; kadnn bu itibar anne -zellikle de erkek ocuk annesi- olmakla daha da pekimitir. Kadn, meslek sahibi dahi olsa, asl rol e, ev kadn ve anne olmaktr. "Dersane sahibi ve ei kazada ld" (Trkiye, 17 Kasm) eklindeki bir haberin ieriine hi baklmadnda dersane sahibi ve einden hangisinin erkek, hangisinin kadn olduu belirsiz grnmektedir. Ancak bu trde bir haber balnn uyandraca yaygn kan dersane sahibinin erkek, e olan kiinin ise kadn olaca eklindedir. Nitekim haberin ieriine bakldnda erkein i sahibi, kadnn ise e olduu dorulanmaktadr. Bu konuda haber yapmclar ile okurlar arasndaki anlamlandrmada ortaklk sz konusudur ve bu durum haber balnda isim gibi cinsiyeti belirtebilecek herhangi bir bilgiye yer vermeyi gereksizletirmektedir. "erif Kayacan'n ei vefat etti" (Trkiye, 28 Ekim), "Ersin, eini topraa verdi" (Hrriyet, 22 Ekim)
65
balkl haberler daha ak bir biimde kadnn srf e olma konumuyla haber konusu olabilmesini rneklemektedir. Dier bir ifadeyle bu gibi haberlerde yer alan kadnlar, kendi adlarna yaptklarndan dolay haberde yer alm deildirler. "Erbakan savunmada ei alverite" (Hrriyet, 20 Kasm) balkl haber ise kadnn, salt e olma konumundan dolay haber konusu olabilmesinin yan sra cinsiyete gre toplumsal i blmn gstermesi bakmndan nemlidir. Erkek, toplumsal itibar olan kamusal alanda mcadele ederken, kars deiim deeri olmad iin tarihsel olarak deersizletirilegelmi, bir anlamda 'iin hamallk ksm' olarak alglanan yeniden retim grevini stlenmitir. Zaten toplumda mevcut olan cinsiyete gre rol dalmnn medyada yeniden, srarla ve daimi sunumu ise deiim olanan snrlandrmaktadr. Ve ne yazk ki, bu haberlerin de gsterdii gibi, bugn halen pek ok kadnn kendini ifade olana bulduu tek ya da en geerli kimlik, e ve anne kimliidir. Yukarda da deinildii gibi, e ve anne olarak kadnlarn yeniden retimdeki yerlerinin bir yandan deersizletirilmesi ve hatta grnmez klnmas, te yandan kadnlarn bu kimliklerinin ar yceltilmesi sz konusudur. Bu kimliklerin yceliine yaplan vurgular ise, kadnlarn bu kimliklerin snrlar iinde tanmlanmay iselletirmelerine yol aabilir. Ancak, bu yceltmenin kadnlarn statlerini ykseltmedii aktr. Mesela, ...btn tektanrl dinler kadnlara ana olarak sayg gsterilmesini ngrrler. Ancak, kadnlarn ana olarak yceltilmeleri, otomatik olarak onlarn statsnn ve saygnlnn daha yksek olmas anlamna gelmez. Nitekim, kadnlarn ana olarak en fazla yceltildikleri Latin Amerika kltrleri, ayn zamanda erkek egemenliinin ok gl, kadnlarn statsnn ise ok dk olduu kltrlerdir (Berktay, 1996, 96). Kadnlarn hem toplumsal ilikilerde hem de medyada bir erkekle ilikileri balamnda kendilerini ifade olana bulmalar, temelde felsefe geleneince ina edilen ikili kartlklarda kadnn erkee gre ikincil konumda olmasyla yakndan ilgilidir. Bu ikili kartlklardan en temel olan akl-beden/cisim kartldr. Bat felsefesinde "erkek akl, kadn madde ile ilikilendirilmitir. Maddenin hareketsiz olduu inanc kadnlarn edilgen, masum,cinsel adan pasif ve uysal olarak kurgulanmasnn felsefi desteini salamtr" (Mendus, Rendal, 8). Bylece, tpk bedenin akla itaat eden baml bir unsur olarak deerlendirilmesi gibi, kadn da erkee bal bir unsur olarak grlecektir. Berktay, kadn-erkek dikotomisinin dnce geleneinde yer alan ikili kartlklarn balcas olduuna deinmektedir: ...cinsler aras biyolojik farklln, otomatik olarak iki cins arasnda eitsizlik yaratmas szkonusu deildir. Sorun, bu biyolojik farklln nasl olup da toplumsal alanda bir eitsizlie,
66
yani bir cinsin dierinden daha aa saylmasna yol atdr. Daha da nemlisi, Franoise Hritier'nin iaret ettii gibi, erkein stnln dile getiren bu ilk dikotomiye sonradan ideoloji tarafndan el konup hayatn her dzeyine ve bilginin btn alanlarna yaylm olmasdr... cinsellemi dalizm, btn dalizmlerin paradigmasdr; dnya tarihinin paradigmasdr (1996, 129-30). Kadn ve erkek arasnda hiyerariyi de ieren bu kart kutuplu iliki, i hayat, cinsellik, toplumsal stat gibi pek ok durumda varln srdrmektedir. hayatn rnek alrsak, hiyerarik dzende erkekten sonra gelen kadnlara uygun grlen meslekler de, erkekler iin uygun grlen mesleklerden aada yer alrlar. Dahas, 'nesnel' bir bakla, bu durum ok 'doal' karlanr. Feministler, nesnellik, deer yarglarndan bamszlk ve tarafszln, nesnelliin znellie, akln duyguya, uzman bilginin yalan yanl bilgiye, soyutun somuta kar olduu ikili kartlklar ieren masklinist dnme biimlerinin hegemonyasnn tamamlayclar olduunu iddia etmilerdir (van Zoonen, 1994, 14). yleyse, nesnel ve doal olduu ifade edilen pek ok eye pheyle bakmak mmkndr. zel-kamusal ayrm da dahil olmak zere doa-kltr, duygu-mantk, pasif-aktif gibi esasen hi de birbirlerinden keskin bir ekilde, kolayca ayrlamayacak bir dizi ikili kartlkta birinci eler 'kadns', ikinciller ise 'erkeksi' olarak nitelendirilmitir. Dahas, bunlardan kadns olanlara olumsuzluk, erkeksi olanlara ise olumluluk atfedilmi ve kadns elerin erkeksi olanlara baml olduu tasarlanagelmitir. Dier bir ifadeyle, doann kltre, duygunun manta, pasif olann aktif olana 'itaat ettii' varsaymndan hareket etmek, birincillerle zdeletirilen kadnn ikincillerle zdeletirilen erkee itaat etmesi grne zemin hazrlamtr. Kat ve sabit kategorileriyle ileyen bu mantkta btn kadnlarn ve btn erkeklerin birbirine kart ve sadece iki grup iine yerletirilmesi sz konusudur. Ayrca bu dnme biimi, kadn ve erkeklerin benzerliklerinin tmyle gzden karlp, sadece ayran noktalarnn zerinde odaklanlmas zerine kurulmutur. Toplumda 'erkek gibi' davranan kadnlarn takdir, 'kadn gibi' davranan erkeklerin ise aalama ile karlanmas sz konusudur. Bu tr rneklerin varl, ncelikle, kadn ve erkek arasnda keskin ayrmlarn pek de kolay yaplamayacann ispatdr. Bu durum bir yandan da, kadn ve erkek niteliklerinin ve bunlara atfedilen deerlerin keyfiliini bir kez daha ortaya koymaktadr. Medya'da srekli olarak sunulan belirli kadnlk tipleri bunlarn genel geer olduklar yolunda bir kan uyandrarak model oluturmas bakmndan nemlidir. Bir yandan "din, zellikle de tektanrl dinler" toplumsal cinsiyet kalplarnn "mutlak ve deimez, bir baka deyile
67
"kutsal" olduunu vazeder"ken (Berktay, 1996, 17), te yandan bu kalplarn medya'da srekli yer almas bunlarn 'normal' ve 'doal' olduu eklinde bir kan oluturma fonksiyonu grmektedir. ncelenen gazetelerde kadnlarn erkeklerle ilikileri balamnda yer aldklar habere bakldnda, Trkiye gazetesinin %8'lik bir oranla bu tr haberlere en ok yer veren gazete olduu, onu, %6'lk bir oranla Hrriyet gazetesinin izledii tespit edilmitir. Ayrca, Trkiye, Hrriyet ve Yeni afak gazetelerinin kadnlar konu alan haberleri iinde, bir erkein yakn olarak haber konusu olan kadnlar 3. arlkl konuyu oluturmaktadr. Cumhuriyet ve Yeni Yzyl gazetesinde ise bu tr haberler 8. srada yer almaktadr. Bu blmde incelenen haberlerde yer alan kadn profiline bakldnda, bunlarn ounun toplumda yaygn olarak tannan erkeklerin yaknlar olduu gzlenmitir. Bu kadnlar byk lde i adam ve siyasetilerin yaknlar oluturmaktadr. "Suzan Sabanc'ya Akbank'ta yeni koltuk" (Hrriyet, 30 Eyll), "O doutan First Lady" (Hrriyet, 30 Kasm), "Ayegl Tecimer O, tarihten yargland " (Cumhuriyet, 22 Kasm), "Seval Trke, MHP'nin 23 Kasm'daki kongresi iin 3 adaya ar yapt" (Yeni Yzyl, 15 Kasm), "Seval Trke'ten ocuklarna dava" (Yeni afak, 29 Ekim), "Erbakan'n kz tekrar Bilkent'te" (Trkiye, 19 Ekim) gibi rneklerde grld zere bu kategoride incelenen haberlerin pek ounda, basnda hatr saylr bir yere sahip olan siyaseti ve i adamlarnn yakn olan kadnlar yer almaktadr. Bu kadnlarn haber konusu olmalarn salayan, her yaptklarnn haber deeri tamas deil, Mesut Ylmaz, Sakp Sabanc gibi nl siyaseti ve i adamlarnn yaknlar olmalardr. letiim aratrmaclar gazetelerin toplumsal kontrol saladn ifade ederler.... Genel haber sayfalarnda haber konusu olan birka kadn, toplumda baat olan gruplardan gelmektedir... Kadnlar temelde nl erkeklerin eleri olarak grlmektedirler; kendi adlarna siyasi ve toplumsal ilgilerinin zneleri olarak deil. (Tuchman, 28). Saylar daha az olmakla beraber, spor, sanat dnyas, adli davalarla ilgili haberlerin yer ald pek ok rnekte, yine kadnlarn yaknlar olan erkeklerden dolay ve onlar adna haberde yer aldklar gzlenmitir. "Semih z babas oldu" (Hrriyet, 4 Kasm) balkl bir haber, futbolcu Semih'in einin doum haberini vermekte, kadn tannm futbolcunun baba olmasnn arac olarak haberde yer almaktadr. "Levent, baarsnda en byk payn ailesine ait olduunu sylyor" (Yeni Yzyl, Kalearkas, 18 Ekim) balkl bir dier haber ise kadnlarn emeklerini kendileri adna deil, yaknlar olan erkeklerin baars iin harcadklarn gsteren bir rnek olmas bakmndan dikkate deerdir. "Gldal Mumcu'ya para cezas" (Cumhuriyet, 14 Kasm), "erife Anne vefat etti" (Yeni afak, 3 Kasm), "Ltf Topal'n eine gzalt" (Trkiye, 26 Eyll) gibi dier gazetelerden rneklerde de yine elerinden, oullarndan dolay haber konusu edilen kadnlar sz konusudur.
68
V.5. GELENEKSEL ROL VE LKLERYLE HABERN DORUDAN KONUSU

Kadnlarn, haberlerde bir erkein yakn olarak, haberin dolayl konusu olarak resmedilmelerine benzer bir dier basmakalp temsil biimi, ev, aile ve ocuklara ilikin haberlerin dorudan konusu edilmeleridir. Bir erkein yakn olarak haberde yer alan kadnlar, haberde ancak sz konusu erkekten sonra, ikincil ve adeta erkei tamamlayan bir unsur olarak ele alnmakta iken, bu gruba alnan haberlerde kadnlar haberin asl konusunu oluturmaktadrlar. Bu kategoriye giren haberleri temel olarak anne-ocuk ya da kar-koca ilikileri, 'srad' hamilelik, doum ya da evlilik konular oluturmaktadr. Haberde ele alnan durum bir erkei ilgilendiriyorsa dahi, haberin ounlukla kadnlarn perspektifinden ele alnarak ilendii tespit edilmektedir. Kadnlar konu edinen haberlerin ierik zmlemeleri, "gerek ya da potansiyel ev ii rol gibi tmyle ilgisiz etmenlere duyulan ilginin yksek" (Smith, 357) olduunu ortaya koymaktadr. Bu tr haberlere %4'lk bir oranla en ok Yeni Yzyl ve Yeni Yzyl gazetelerinde yer verildii gzlenmektedir. Yeni afak ve Trkiye gazetelerinde kadnlarn geleneksel rol ve ilikileriyle temsil oran %3 iken, bu tr haberlere en az yer verilen Cumhuriyet gazetesinde bu oran %1'dir. Ancak, Hrriyet ve Trkiye gazetelerinin, kadnlarn geleneksel rollerine youn bir biimde vurgu yapan baz blmleri haber nitelii tamadklar iin inceleme kapsamna alnmamtr. Hrriyet gazetesinin Kelebek ekinde dzenli bir biimde yer alan "irin alverite" ve "Pf noktas" keleri, ev kadnl, ocuk bakm , alveri gibi eitli konularda kadnlara hitaben yazlm bilgiler iermekte, yine ayn gazetenin "Gzin Abla" kesi, daha ok kadn okurlarn gnderdii mektuplara cevap nitelii tamakta, bu kede, kadnlara daha ok kiiler aras ilikiler konusunda nerilerde bulunulmaktadr. Trkiye gazetesinin "Bizim Sayfa" balkl sayfalarnda da kadnlar sklkla geleneksel rol ve ilikileri iinde tanmlanmakta, "Kadn ve Ev" kesinde dantel modelleri, yemek tarifleri gibi bilgiler ierilmektedir. ncelenen dier gazetelerde, kadnlarn geleneksel rollerine vurgu yapan ve kadnlar iin ayrca oluturulmu herhangi bir keye rastlanmamaktadr. Tuchman'a gre ayr kadn sayfalar, "cinsiyet rollerine kat yaklamlar" beslemektedir (25).
69
Kadn haberlerinin orijini, gazetelerin geleneksel olarak ne kadar uzun zamandan beri kadn ilgilerinin erkeklerinkinden farkl ve kadnlarn ilgilendii elerin neredeyse sama, haber d eyler olarak tanmladklarn aa karr. Genel haberler, spor ve ekonomi sayfalar gibi erkeklerin ilgi alanlar olarak deerlendirilen blmlerden farkl olarak, kadn sayfalar iin ayrlan bte, bu sayfalar gncelletirmekte nadiren yeterli olur (Tuchman, 26). Evlenmek, boanmak, ocuk sahibi olmak, ocuunun velayetini almak gibi konularla haberde yer edinmek, kadnlar varolagelmi snrlar iinde resmetmekte, te yandan bu haberlerin, erkekleri de ilgilendirebildii halde ou zaman kadnlarn asndan aktarlmas, bu konularn 'kadnlarn konusu' olarak tanmlanmasnn devamna katkda bulunmaktadr. "Operac kocaya nafaka davas" (Hrriyet, 20 Kasm), "Kocasyla ikinci defa evlendi" (Yeni afak, 24 Eyll), "Hamileyken hamile kald" (Hrriyet, 11 Kasm), "l anne bebeini douracak" (Hrriyet, 28 Eyll), "Sokak ortasnda dourdu" (Yeni Yzyl, 25 Ekim), "Anne yediz, baba dokuz dourdu!" (Trkiye, 21 Kasm) gibi haberler kadnlarn evlilik, boanma, hamilelik, doum gibi durumlarda haber konusu oluunu gsteren rneklerden bir ksmdr. Bu haberlerin ortak noktas kadnlarn haberin asl konusu olmalardr. Bu tr haberler ierisinde 'ntr' saylabilecek olan tek haber olaya babann, yani bir erkein de dahil edildii "Yediz bebekleri oldu" (Yeni Yzyl, 21 Kasm) balkl haberdir. Cumhuriyet ve Yeni afak gazetelerinde hamilelik veya doum nedeniyle habere konu olan kadnlara rastlanmamtr. Yeni Yzyl ve Cumhuriyet gazetelerinin evlilik ve boanma haberlerinin balklarnda daha 'ntr' ifadelere yer verdikleri, ancak bu haberlerin ieriklerine bakldnda konunun yine daha ok kadnlar ilgilendirdiini ima eden bir biimde ele alnd tespit edilmitir. Mesela, Cumhuriyet gazetesinin "55 yl sonra gelen mutluluk" (7 Kasm) balkl bir haberinin ieriinde "12 yanda k olduu erkekle 67 yanda evlendi" ifadesi yer almaktadr. Ayn haber ayn tarihli Yeni Yzyl gazetesinde "Huzurevinde film gibi ak" balyla verilmitir. "Hastanede nikah treni" (Yeni Yzyl, 12 Ekim) balkl haberin ieriinde ise "hasta yatandaki Gke Basan, Seluk Gnalin'le evlendi" ifadesi yer almaktadr. Balk itibariyle bir kadn ve bir erkei ilgilendirdii anlalan bu trdeki haberlerin ieriine bakldnda kadnn haberin merkezi, dolaysyla evlenme eyleminin asl znesi olarak resmedildii anlalmaktadr. Haber yapmclar ve okurlar arasndaki anlamlandrma ortakln gsteren bir rnek ise "35 yl sonra gelen evlenme teklifi" (Yeni Yzyl, 5 Kasm) balkl haberdir. Burada, evlenme teklifini alan kiinin bir kadn olduunu hem haber yapmcs hem de okurlar bilirler; aksi halde haber bu ekilde verilmezdi. Tuchman'n analizi, ilevsel bir medya teorisinin temel elerini ierir: Medya toplumun baat toplumsal deerlerini yanstr ve
70
ya hi gstermeyerek veya basmakalp rollerde gstererek kadnlar sembolik olarak olumsuzlar (van Zoonen, 1994,17). Bebeklerin skntda olduunu duyuran bir alcnn gelitirilmesini konu alan bir haber Yeni Yzyl gazetesinde "Bebeinizin sesine kulak verin" (4 Kasm) balyla ilenmitir. Bu balk hem anne, hem de babay ilgilendiriyor grnmekteyken haberin ieriinde yer alan "annenin yannda bulunan kuvvetli alc" eklindeki ifade, ocuk bakmnn annenin grevi oluunun ok 'doal' bir biimde kabuln iermektedir. Haberin ieriinden anlalan, bu haber balyla seslenilen kiilerin anneler olduudur. Ayn haberin Hrriyet gazetesinde yer alan "Bebeiniz alyor Aye hanm" balkl biimi ise ok daha dikkate deerdir. Burada Aye btn kadnlar kapsayan bir isim olarak kullanlmtr. "Aye hanm" ifadesi ile btn annelere, ayn zamanda, tek tek bireyler olarak seslenilmektedir. Toplum, yalnzca evli kadnlara asl grevlerinin ev halkna hizmet etmek olduunu emretmekle kalmaz. Anne, e ve kadn olarak uzmanlklarn her zaman ve srekli kantlamalarn da ister. Cebinde her zaman telsiz tayan bir doktor gibi annenin ister evin teki ucundaki odada, ister uzak bir kentte olsun, ocuunun skntda olduunu duyumsayaca bir altnc duyusunun varlna inanlr (Seidenberg, DeCrow, 88). Grsel malzemede okula balayan bir ocuun yannda annesinin yer ald "8 Yl'a merhaba" (Hrriyet 16 Eyll) ve bir bebein annesinin kucanda grntlendii "Sper bebek" (Trkiye, 10 Ekim) balkl haberler anne-ocuk ilikisini rneklemekte, bu tr haberlerde babalara rastlanmamaktadr. "Bilyeler otomobili sollad" (Cumhuriyet, 30 Ekim), "AIDS ocuklar vuruyor" (Hrriyet, 30 Kasm) eklindeki haber rneklerinde de grlebilecei gibi, ilgisiz pek ok haber fotoraflarnda dahi sklkla anne-ocuk grntlerine yer verildii tespit edilmitir. Anne ve babann ayr olduu anlalan baz haberlerde, annelerin ocuklarnn velayetini almak iin hukuk mcadelesi verdikleri gzlenmekte, yine bu tr haberlerde ayn mcadeleyi veren, haberin znesi konumundaki baba rneklerine rastlanmamaktadr. "ocuklarna kavutu" (Trkiye, 31 Ekim), "Norveli annenin hukuk zaferi" (Yeni Yzyl, 28 Kasm), "rlandal Sophia karara direniyor" (Yeni afak, 24 Ekim), "Kaddafi'nin izniyle ocuklarn grecek" (Hrriyet, 21 Kasm) balkl haberlerde ocuklarnn velayetini almak iin mcadele edenlerin hep anneler olduu gzlenmektedir. "Acl anne olunu aryor" (Yeni Yzyl, 17 Eyll) balkl bir haber yine anne-ocuk ilikisini rneklemektedir. ocuklarna olan sorumluluklarn ihmal etmeleri durumunda ise kadnlarn pekala cezalandrlabildiklerini gstermesi bakmndan "nternet tutkunu anneye ceza" (Yeni afak, 11 Eyll) balkl haber dikkate deerdir. Kar-koca, anne-ocuk ilikisi dndaki kiiler aras ilikiler sz konusu olduunda yine haberin daha ok kadnlar konu ald
71
gzlenmektedir. Hrriyet gazetesinde yer alan "En yakn anne-kz en uzak gelin-kaynana" (29 Ekim) balkl haber bu adan dikkat ekicidir. Daha ok Trkiye gazetesinde yer alan "Bir ngiliz-Trk ak daha" (28 Eyll) gibi haberlerde ise Trk olann erkek, yabanc uyruklu olann ise kadn olduu gzlenmitir. Trkiye gazetesinin bu konuda asl dikkate deer blm, bizim sayfa balyla sunulan sayfalarda yer alan dini ve geleneksel deerlere sklkla yer verilen tefrika niteliindeki romanlarda resmedilen kadn tipidir. Bu kadnlar, byk lde kocas almasna izin vermedii iin ekonomik ynden baml, yoksul, itaakar ama erdem ve inan sahibi, ocuklar ve evresindeki kadnlarla srekli diyalog halinde olan ev kadnlardr. Benzer biimde, Hrriyet gazetesinin zellikle kadnlara mahsus Kelebek ekinde kadnlarn, modern olmasna karn daha ok geleneksel 'kadn' temalar ierisinde resmedildii gzlenmektedir. "Diilik silahlar" (2 Eyll), "Kavgadan yararlann" (2 Ekim), "Eviniz kiiliinizi yanstsn" (19 Ekim), "ocuklarla anlamak zor deil" (17 Eyll) gibi pek ok haber rneinde, gerek grsel malzeme, gerekse ierik asndan kadnlara geleneksel anne ve ev kadn rolleri iinde yer verildii ve onlara bir takm nasihatlerde bulunulduu gzlenmitir. Basnda yer alan pek ok kadn sayfas kadn ilgileri konusunda geleneksel gr srdrmekte, "alan kadnlara ilikin konulara ok az yer vererek, ev ve aileyi vurgulamaktadrlar" (Tuchman, 29). deolojik ilevi ve sergiledii 'imgelerin' eriilebilirlii asndan medyaya atfedilen nem gz nne alndnda, medya rgtlerinin de yakn incelemeye alnmas artc deildir. Aratrmaclar arasnda ortaya kan genel oydamaya gre, medya kurumlar kadnlarla ilgili ideolojik adan arptlm olduka snrl sayda basmakalp imgeler kullanmaktadrlar. Bu imgeler, kadnlarn bamlln ve ikincil konumunu pekitiren bir ideolojiye hizmet etmekte ve kadnlarn eve ve aileye ilikin rollerinin nceliini vurgulamaktadrlar. Bu tr bir ele al tarznn cinsiyet eitliinin geliimini engelleyici bir ilev grd yaygn bir biimde kabul edilmektedir (Smith, 338). Yeni Yzyl gazetesinde yer alan "Yan kocasndan 80 yl saklad" (11 Ekim) balkl haber, kocasndan ya olarak byk olduu iin bunu saklayan bir kadn konu almaktadr. Bu haber, kadnn toplumsal bir norm olarak erkekten ya olarak byk olmasnn mnasip grlmeyiinin kadn zerinde yaratabilecei basky gstermesi bakmndan dikkate deerdir. ncelenen gazetelerde zaman zaman kadnlarn geleneksel rollerine ilikin aratrma niteliinde haberlere rastlanmtr. "Ev kadnlar depresif" (Yeni Yzyl, 4 Kasm), "Geleneksel aile zlyor" (Yeni afak, 18 Ekim), "Sevgi stresi ldryor" (Hrriyet, 21 Ekim) gibi rnekler bu tr haberlerin bir ksmn oluturmaktadr. Cumhuriyet ve Trkiye gazetelerinde bu konuyu ele alan incelemelere rastlanmamtr.
72
V. 6. HAYIR LERNN ZNES
Bata yoksullara, ocuklara, hayvanlara, sakat ve hastalara ynelik maddi ve manevi destek ve yardmlar konu alan haberlerde, bu tr faaliyetleri organize edip destek verenlerin daima kadnlar olduu tespit edilmitir. Bu durum, kadnlarn akl temsil eden erkeklerin karsna duyguyu temsil edenler olarak yerletirilmesi ile rtmektedir. Haberlerde erkekler, savalarn, siyasi, ekonomik pek ok kararlarn aktr olarak karmza karken, bir ksm bu erkeklerin yakn olan kadnlar ise barn, iyilik ve yardmn znesi olarak yer almaktadrlar. Bu tr haberlere Hrriyet ve Cumhuriyet gazetelerinde %2, dier gazetelerde %1 orannda yer verildii tespit edilmitir. nceleme yaplan dnemin, bu gruba giren nemli konularndan birini, yoksullarn annesi olarak tanmlanan, Nobel Bar dl sahibi Rahibe Teresa'nn lm oluturmaktadr. Bata Yeni Yzyl ve ardndan Cumhuriyet gazetesinin Rahibe Teresa'y konu alan haberlere incelemeye alnan dier gazetelere oranla ok fazla yer verdikleri gzlenmitir. "Yoksullar 'analarn' uurluyor" (Yeni Yzyl, 13 Eyll), "Dnyadan bir melek utu gitti" (Cumhuriyet, 7 Eyll), "yilik Meleine son grev" (Hrriyet, 10 Eyll), "Rahibe Teresa topraa veriliyor" (Yeni afak, 13 Eyll), "Rahibe Teresa ld" (Trkiye, 6 Eyll) balkl haberler Rahibe Teresa'nn lmn konu alan balca rneklerdir. Yeni Yzyl gazetesinde Rahibe Teresa dnda bu gruba giren tek haberin "Liz'den AIDS'lilere 17 milyar" (9 Eyll) balkl haber olduu tespit edilmitir. Bu gruba giren haberlerin bir ksmnda, siyasi partilerin kadn kollarnda faaliyet gsteren kadnlarn, siyaseti, diplomat ya da iadam elerinin hayr ilerinin zneleri olarak haberde yer aldklar tespit edilmitir. "ANAP'l kadnlardan yardm" (Cumhuriyet, 10 Ekim), "Bakan ei gnll retmen" (Hrriyet, 14 Kasm), "Bykeli elerinden yardm kermesi" (Yeni afak, 17 Kasm), "een ocuklar
73
iin yardm istedi" (Trkiye, 27 Kasm) balkl haberler bu tr rnekleri oluturmaktadr. "Bar iin el ele vermeliyiz" (Cumhuriyet, 1 Eyll), "Devlet Ana'dan 5 katl hastane" (Hrriyet, 4 Kasm), "Nilfer, UNICEF'in iyi niyet elisi" (Hrriyet, 2 Ekim), "Sanat hanmlar hizmet yarnda" (Trkiye, 27 Kasm) balkl haberlerde ise kadnlarn, eitli biimlerde yrttkleri hayr ve yardm ileri konu edilmektedir. Bu gruba giren haberlerde kadnlar -27 Ekim gn Hrriyet gazetesinde yer alan "Arafat, UNESCO meleiyle" balkl haberde grld gibi- zaman zaman 'melek' olarak nitelendirilmektedirler. Tanrnn buyruklarnn arac ola meleklerin durumunda olduu gibi, kadnlarn yrttkleri bu tr faaliyetlerin de erkeklerin eylemlerinden bamsz olduu sylenemez. Hrriyet gazetesinde Uluda Tarzan olarak tannan bir kiinin evlenmek iin dnemin babakan ei Berna Ylmaz'dan yardm istemesini konu edinen "Evlenmek iin yardm istedi" (13 Kasm) balkl haber, birini evlendirmenin dahi bir hayr ii olarak grlmesi, ve hayr ilerinin 'kadn ii' oluunun benimsenmilii ile aklanabilir.
74
V.7. TOPLUMSAL KURUMLAR VE BUNLARA YNELK REFORMLARIN KONUSU
ncelemeye alnan gazetelerde az bir oranda da olsa, hukuk, din, eitim gibi toplumsal kurumlarnn ve bu kurumlara ynelik reformlarn kadnlar asndan ele alnd yazlara yer verildii gzlenmitir. Toplumsal dzenlemelerin saland hukuk, eitim, din gibi alanlarda da egemen sylemin kurucularnn erkekler olageldii ve bu durumun yine kadnlar aleyhinde sonular rettii aktr. Gazetelerde, bu kurumlarn uygulamalarnn, bunlarn yaratt sonularn, resmi nitelikli beyanlarn, kadnlarn lehine olabilecek dzenlemelere gidilmesine ynelik giriimlerin ve bu konulardaki aratrma ve incelemelerin, kadnlar asndan ele alnd gzlenmitir.
75
V.7.1. YASALAR VE KADIN

Trkiye'nin, yasal adan kadn haklar konusunda dier pek ok lkeden ilerde olduu sylenegelmektedir. Mesela, Kadn ve Aileden Sorumlu Devlet Bakan Ilay Saygn'n aklamalarna yer veren "Kadn haklarnda ilerdeyiz" balkl haber bu duruma rnek tekil etmektedir (Yeni Yzyl, 19 Eyll). Gerekten de yasal adan bakldnda kadn haklarn gvenceye alan baz dzenlemelerin pek ok lkeden daha nce, Trkiye'de yrrlle konduu grlmektedir. Ancak, bu, hukuk alannn ataerkil izler tamad, yaplan dzenlemelerin kadnlarn statsnde otomatik bir iyileme salad anlamn tamamaktadr. Yasalardaki belirsizliklerin uygulamalarda kiisel insiyatiflere, bunun ise geleneksel normlara dayanan yarglara olanak salamas mmkn grnmektedir. Dier bir nokta ise, kadn ve erkein yasalar nndeki eitliiyle pratikte yaananlarn rtmemesidir. Modern projenin en nemli vaadlerinden biri de kadnlarn geleneksel ilikiler dnyasndaki ikincillikten kurtarlmas ve kadn erkek arasndaki eitliin salanmasdr... Modernizmin en popler ve destek bulan bu hedeflerine birok lkede yasal olarak ulalmasna karn fiilen sorunlarn devam ettii bilinmektedir (Demir, Z., 26-7). Yasal ve toplumsal dzenlemeler konusunda kadnlarla ilgili haberlere Hrriyet ve Cumhuriyet gazetelerinde %2, incelemeye alnan dier gazetelerde ise %1 orannda yer verilmektedir. Bu gruba giren haberlerin balca konularn eitlik, bekaret, resmi nikah-imam nikah, evlilik soyad ve ailenin korunmasna ynelik giriimler oluturmaktadr. nceleme yaplan dnemin, gazetelerde en ok yer alan konularn, TCK'nun zinaya ilikin maddelerine ve kz yurtlarnda zorunlu olarak yaplan bekaret kontrollerinin, intihar giriiminde bulunan rencilerle aa kmasndan sonra, bekarete ilikin tartmalar oluturmaktadr. Oran olarak bu tr haberlere en ok yer veren gazetelerden biri olmasna ramen bu kategoride, dier btn gazetelerde en ok yer alan zina ve kz yurtlarna ilikin bekaret tartmalarna Yeni afak gazetesinde yer verilmedii gzlenmitir.
76
Zina konusunun ilendii haberlere rnek olarak "Zina, erkee de su" (Hrriyet, 4 Ekim), "Zinada ifte standart kalkyor" (Hrriyet, 9 Eyll), "Zina ceza yasasndan karlsn" (Cumhuriyet, 28 Ekim), "Zinada kadn-erkek eitlii" (Yeni Yzyl, 3 Eyll) ve "Zinac kocaya da hapis cezas" (Trkiye, 9 Eyll) balkl haberler verilebilir. nceleme kapsamna alnan dnemde, basnda da yer alan zinaya ilikin tartmalarn nihayetinde, TCK'nun zinaya ilikin hkmleri yrrllkten kaldrlmtr. Daha nce kadnn zinada bulunmas cezai hkme balanrken, erkein zinada bulunmas "kars ile birlikte ikamet etmekte olduu evde yahut herkese bilinecek surette baka yerde kar-koca gibi geinmek iin bakasyla evli olmayan bir kadn tutmakta olan koca" (nder, madde: 440-444) eklindeki ifadelerde grld gibi bir takm koullara balanmken, 440. ve ilgili dier maddelerin TCK'ndan kaldrlmasyla zina hem kadn hem de erkek iin su olmaktan kmtr. Kz yurtlarnda zorunlu bekaret kontrolnden geirilen rencilerden intihar giriiminde bulunanlar olmasnn ardndan yaplan tartmalarn yer ald haberler "Bekaret kontrolne son" (Hrriyet, 17 Ekim), "Kzlk zar ra'da grlecek" (Hrriyet, 3 Kasm), "Devlette bekaret seferberlii" (Hrriyet, 15 Kasm), "Bekaret kontrolne adli zorunluluk" (Cumhuriyet, 20 Ekim), "Bekaret kontrol iin snrlama" (Yeni Yzyl, 18 Ekim), "ntihar giriimine soruturma" (Trkiye, 9 Ekim), "Yurt mdrlerinin bekaret kontrol su" (Trkiye, 18 Ekim) eklinde rneklenebilir. Bekaret konusunda srdrlen tartmalar, yasal alanda salanan eitlik zemininin, kadnlarn bask altnda tutulan kesim olmalarn nlemediinin gstergesidir. Bu konuda yer alan haberler, snrlamalar da getirilse, bekaret kontrol uygulamasnn srdrleceini gstermektedir. Nee Dzel'in, dnemin Kadn ve Aileden Sorumlu Devlet Bakan Ilay Saygn ile yapt bir rportajda, Saygn'n, kz yurtlarnda zorunlu olarak yaplan bekaret kontrollerinin ardndan intihar eden rencilere ilikin aklamalar, takip eden gnlerde belli bir kesimin tepkisini toplam, bu tepkiler gazete ve televizyonlarda yer almtr. Bu rportajda Saygn'n tepki toplamasna yol aan, intihar eden renciler iin "Bence o kadar nemli bir ey deil o. tane, be tane. Caydrc olsun diye baz kurallar koymak, terbiye vermek lazm. Byle bir diyaloa girmesin erkekle." (Dzel, 7) ifadelerini kullanmas olmutur. "Turner ...bedenin disiplin altna sokulmasnn amacnn, ekonomik ve politik iktidar korumaya ynelik bir nlem almak olduunu savunmaktadr" (Berktay, 1996, 23). Akal, "siyasi iktidar belirleyen bir cinsellik deil, cinsellii belirleyen bir siyasi iktidar"dan sz etmektedir (157). Ona gre
77
yasay belirleyen de siyasettir... insanl yasa deil, yasay insanlar yaratr. Bu insanlarn bir kesimi de, temsilcileri olduklar kurallar sayesinde, dierleri karsnda belirleyici konuma geer. Belirleyiciler, dnemlere gre deiik adlar alabilir, ama sonuta hepsinin her dnemde ortak bir ad vardr: Erkekler...(159). Cinsel olann siyasal olandan bamsz olmadna deinen Berktay'a gre de "kadn-erkek ilikisinin, toplumdaki otorite ilikisini simgeleyip rnekledii kltrlerde ... erkein gc ve kimlii, kadn denetleme gcyle edeerdir" (1996, 114). Hukukun adaleti gven altna alan ntrlk ve tarafszlk iddialar toplumsal, ekonomik ve ideolojik elerin etkisiyle varolan yapsal eitsizlikleri yok sayar. MacKinnon'un iaret ettii gibi, anayasal hkmlerde ilkesel tanm gerei bulunan tarafszlkla ilgili sorun, bunun yapsal gszlkle yapsal iktidar eitlemesi ve her ikisine de ayn 'eitlik'le muamele etmesini istemesindedir. Bir baka deyile, Simone de Beauvoir'in dedii gibi, norm standartlar erkeklerin hayatn yanstr; kadnlar ve kadnlarn hayatlarnn yaps, toplum tarafndan olduu gibi, yasa tarafndan da sapkn olarak grlr (Donovan, 364-5). "Aile reisi deil diye dullara konut verilmiyor" (Hrriyet, 3 Ekim), "Kadn haklar yasada, yargda ve toplumda uygulanmyor" (Cumhuriyet, 7 Ekim), "Aile iinde demokrasiyi oluturmalyz" (Cumhuriyet, 6 Ekim), "Namus kurtarma Anayasa mahkemesinde" (Yeni Yzyl, 24 Eyll), "Dounun bete biri imam nikahl" (Hrriyet, 17 Kasm) balkl haberler kadn haklarnn yasal ve toplumsal adan yetersizliini gsteren rnekler olmas bakmndan dikkate deerdir. ncelenen haberlerde, kadn haklar asndan yetersiz ya da olumsuz bulunan baz konularda dzenlemelere gidilmesi olarak yorumlanabilecek giriimlere de yer verildii tespit edilmitir. "12 bin ifte resmi nikah" (Hrriyet, 9 Kasm), "Kimliklere dul yazlmayacak" (Yeni afak, 12 Kasm), "Nfus katlar deiiyor" (Yeni Yzyl, 20 Kasm), "Ailede kadn soyad" (Cumhuriyet, 9 Ekim) 21, "Kimlikte dulluk kalkyor" (Hrriyet, 20 Kasm)22, "Aileyi koruyalm" (Yeni Yzyl, 2 Eyll) balkl haber rnekleri kadnlar asndan gerekli bulunan yasal giriim ve deiimleri konu almaktadr. Kadn haklarna ilikin bu trde haberlere en ok Hrriyet, Cumhuriyet ve Yeni Yzyl gazetelerinde yer verildii gzlenmitir. nceleme yaplan dnemde, benzer trde haberlere Trkiye gazetesinde rastlanmamtr.
21. Bu haber, ada Hukukular Dernei Kadn Komisyonu'nun, ailede erkein soyadnn kullanlmasna ilikin dzenlemenin kaldrlmas ynndeki giriimini konu almaktadr. Halen, evlenen kadnlar elerinin soyadn almakta, kendi talepleri durumunda, elerinin soyadyla birlikte, bekarlk soyadlarn da kullanabilmektedirler. 22.Kimliklere dul yazlmasnn yrrlkten kaldrlmasna ynelik giriimlere yer veren haberlerde, mevcut uygulamann kadnlar madur ettii, bu uygulamann kaldrlmas durumunda, sz konusu maduriyetin giderilecei ynnde aklamalara yer verilmektedir. Toplumda dullua yklenen anlamlar deimedike, kimlik kartlarnda, ekil itibariyle yaplacak bir deiimin 'kadnlarn maduriyetini' gidermekte yeterli bir uygulama olaca phelidir.
78
V.7.2. ETM VE KADIN

Basnda kadnlarla ilgili haberlerin bir ksmnda, kadnlarn eitim olanaklarndan erkeklerden daha az yararlanyor olmalar konu edilmektedir. Bunun dnda, bu gruba giren haberlerin bir ksm ise, kadnlara ynelik ou beceri kazandrma amal eitim faaliyetlerini konu edinmektedir. Kadnlarn eitimini konu alan haberlerin oran Cumhuriyet ve Yeni afak gazetelerinde %2, Hrriyet ve Yeni Yzyl gazetelerinde %1, Trkiye gazetesinde ise %0'dr. Bu konudaki haberlerin incelenmesi, pek ok konuda olduu gibi, bu konuda da kadnlarn hayatlar konusundaki kararlarn, kadnlara ramen, kadnlar cehaletten kurtarmak adna bakalarnca verildiini gstermektedir. Kadnlar burada, talep bile etmeyen etkisiz elemanlardr. Belirgin bir zellik olarak ortaya kt haliyle 'kadnlarn durumlarnn iyiletirilmesi' ve 'kadnlarn eitimi' gibi temalar, nc erkeklerin pro-feminizminde, kendilerini 'ada erkeklere' dntrme ynelii ve buna elik eden toplumsal yeniden ina, vizyonu iinde ortaya kan ge ondokuzuncu yzyl ve erken yirminci yzyl temalardr (Ilyasolu, 119). Eitim konusunu ieren haberlerde Cumhuriyet gazetesinde kz ocuklarn ihmal edildii, kadnlarn okuma yazma orannn dkl vurgulanmaktadr. "Istanbul'da her yedi kadndan biri ismini dahi okuyup yazamyor" (23 Eyll), "Kz ocuklar ihmal ediliyor" (21 Eyll), "Pervari'de kz renci yok" (23 Kasm) balkl haberler bu konuyu ele alan balca rneklerdir. Bu gazetede yer alan haberlerde, kadnlarn okumalarnn adaln koulu olarak grld anlalmaktadr. "Btn kadnlar okuyacak" (7 Eyll), "rencilere Mustafa Ekmeki bursu" (8 Eyll) balkl haberler ile dnemin Kadn ve Aileden Sorumlu Devlet Bakan Ilay Saygn'n aklamalarna yer veren "Trkiye'de 2000'e kadar okuma-yazma bilmeyen kadn kalmayacak" (9 Eyll) balkl haberler ise Devlet Bakanlarnn, bata ada Yaam Destekleme Dernei olmak zere eitli dernek ve kurulularn kadnlarn eitimi ynndeki beyanat ve giriimlerine yer veren haberlere rnek tekil etmektedir. Bu gazetede yer alan "Kadn
79
Aratrmalar Dernei" (29 Ekim) balkl haber kadnlara ynelik cretsiz kurslar dzenleneceini, "Anne babalar da eitilecek" (5 Kasm) balkl haber ise Milli Eitim Bakannn "kadnlarn eitimini ykseltme" giriimini ele almaktadr. Benzer trde haberlere Yeni Yzyl gazetesi de yer vermektedir. "Saygn: Kadnlarn te biri okur-yazar deil" (9 Eyll), "Kocalar ikna edeceim" (15 Ekim), "GAP kzlar uyanyor" (17 Ekim) gibi haberler kadnlarn okuma-yazma oranlarn ykseltme ynndeki giriimlere yer vermektedir. Bu gazetede yer alan "Kz rencilere yurt mjdesi" (7 Ekim) balkl haber ise yetitirme yurtlarnda kalan kz rencilere Refahyol hkmeti dneminde konan dar kma yasann kaldrlacan konu edinmektedir. Yeni afak gazetesinde ise bu gruba giren haberleri, grsel malzemelerde hep tesettrl kadn ve kz ocuklarnn yer ald haberler oluturmaktadr. "Akabe'nin yaz eitimi sona erdi" (7 Eyll) balkl haberde, kuran kursuna gittikleri izlenimini uyandran tesettrl kz ocuklarnn fotoraflar yer almaktadr. Bu haber de dahil olmak zere, "Cuma'ya polis kuatmas" (13 Eyll), "Dardan bitirmeye de izin yok" (9 Eyll) balkl haber rnekleri ilk okullarn 8 yllk ilkretim okullarna dntrlmesiyle Imam Hatip Okullar'nn orta ksmlarnn kaldrlmasna ynelik eletirel yaklamlara yer vermektedir. Cumhuriyet gazetesinde ise, "Trkiye'nin eitilmi insana ihtiyac var" (4 Eyll) balkl haber rneinde yer alan "YDD, ada fikirlere sahip emekli retmenleri 8 yllk kesintisiz eitim iin greve ard" ifadesi, yeni uygulamay destekleyen bir yaklama yer vermektedir. Yeni Yzyl gazetesinde yer alan "8 Yl maduru kz renciler" (3 Ekim) balkl haberde ise duruma farkl bir perspektiften yaklalmakta, haberde, yeni uygulamann, muhafazakar ailelerin kz ocuklarnn okuma ansn tmyle tehlikeye attna deinilmektedir. Yeni afak gazetesinde yer alan bir dier konu ise annelere dzenlenen kurslara yer veren "Anneler eitiliyor" (30 Ekim) balkl haberdir. Hrriyet gazetesinde ise kadnlarn eitimini konu alan haberlerin balcalarn "Anaev'ler artsn" (5 Eyll, Kelebek), "Ka-De-Fe kollar svad" (26 Eyll, Kelebek) "Bayanlara Ingilizce eitimi" (25 Eyll, Kelebek) balkl haberlerde de grlecei zere kadnlarn eitimi konusu oluturmaktadr. Bu gazetede yer alan "Imam hatip reformu" (2 Eyll), "Din retmenine, harem selamlk soruturmas" (14 Kasm), "8 yl bedduaclar" (15 Eyll), "Aypl ocuk ky" (5 Ekim) balkl haberler ise, kz rencilerin erkek rencilerle birlikte eitim grp grmemesine ynelik yaklam ve uygulamalara, Imam Hatip Liselerini etkileyen yeni uygulamalara ilikin tepkilere yer vermektedir. Bunun
80
dnda Hrriyet gazetesinde bu gruba giren haberleri "Galatasaray'n ilk ampiyonu" (7 Ekim) balkl haber rneinde olduu gibi okullarn birincilikle bitiren kz renciler ve "Iran'da arafl renciyi laboratuardan attlar" (24 Eyll) balkl rnekler oluturmaktadr. Iran'la ilgili haberin Yeni Yzyl gazetesinde de ayn gn "Iran'da arafl kz snftan atld" balyla verildii tespit edilmitir. Bu konuya ilikin olarak Trkiye gazetesinde yer alan tek haber "Yeni nesil bilgisayarla yetiiyor" (11 Kasm) balkl haberdir. Bu haberde yer alan grsel malzemede bilgisayar kullanan kk bir kz ocuuna yer verilmektedir. Teknik alanlarda erkeklerin hakimiyetinin kanksanmas sz konusu olduundan, haber fotorafnda kz ocuuna yer verilmesi sradlyla dikkate deerdir. Kadnlarn hayatlarna ilikin pek ok karar gibi eitimlerine ilikin kararlarn da beraber olduklar erkekler tarafndan verildiini gstermesi bakmndan Yeni Yzyl gazetesinde yer alan "Otac Harvard'a 'ders' oldu" balkl haber dikkate deerdir. Bu haberde asl konu olan erkein "ocuklar okul ana gelince eimi de okutmaya karar verdim" eklindeki ifadesi, iinde, ocuklarn bytlmesi sorumluluunun kadna verildiini, kadnn ncelikli iinin bu olduu grn barndrmaktadr. Kadn, ancak 'asl sorumluluu' olan ocuk bytme grevini yerine getirdikten sonra ve ancak kocasnn 'duyarll' ve karar ile okuma olanan elde etmekte, kendi tercih ve kararlarnn znesi olamamaktadr. Kadnlarn bilim, niversite ve akademilere erimeleri kimseleri rahatsz etmiyor, yeter ki bu olay siyasete sramasn, oraya tamasn. Insanlar rahatsz eden bir kadnn bamsz bir irade olarak varolabilme karardr. Ve iradeyle zek arasnda byk fark vardr. Bir kadnn zeks, ona sahip kiinin her zaman hizmetine girebilir, ama iradesi, asla! Irade, vardr ya da yoktur. Ve eer varsa, bir bakasnnki, zellikle de kendisine itaat etmek zorunda olduu erkeinki ile yarmaktan baka bir ey yapamaz (Mernissi, 197). Cumhuriyet gazetesinde yer alan "Mutfak kadnn, kitap erkein..." (22 Kasm) balkl haber ise ders kitaplarndaki cinsiyetilii inceleyen bir aratrmay konu edinmesiyle, eitim kurumlar ve sistemine ynelik eletirel bir yaklama yer veren tek haberdir.
81
V.7.3. DN VE KADIN
Din, kadnlarn toplumdaki statsn etkileyen en nemli kurumlardan biridir. Berktay, dinin, son derece gl bir merulatrma arac olarak, "kadnlar tek bir 'kadnlk' kalb iine hapsederek bamllklarn iselletirmelerinde" olduka etkili olduuna deinmektedir (12). Ona gre ...tektanrl dinlerin somut ieriinde yansyan nesnel anlam ele alarak -dinsel ideolojinin, farkl tarihsel/toplumsal koullarda farkl biimlerde eklemlenebileceini ve dolaysyla deiik uygulamalara yol aabileceini gz ard etmeksizin- dini, bir bask ve iktidar sylemi olarak zmlemek mmkn... dinsel metinler bize, kadnlar arasndaki ayrmlar gz ard eden ve kadnlarn zgn bireyselliini tanmayan bir 'kadn' kalb sunarlar ve dahas, bunun kabul edilebilir tek tanm olduunu ne srerler (Berktay, 1996, 9). ncelemede bu gruba giren haberlerin hepsinin slam dini asndan kadnlar konu ald grlmtr. Mernissi'ye gre "slam, cinsiyet farkllklarn sosyal bir mimari biiminde yaplandran ender dinlerden biridir" (81). Berktay'a gre ...her sylem, dnyay kendi ncelik ve amalarna uygun olarak yeniden "yaratr" ve biimlendirir. Bu balamda, her sylem, kadn ve erkek bedenlerini de kendi amalar dorultusunda yeniden "yaratp" biimlendirir. Beden ise, Foucault'nun belirttii gibi, g ilikilerini ve hiyerariyi barnda tayan toplumsal, tarihsel ve imgesel bir uzamdr. Gene Foucault'nun kullanmnda, sylem, hem sz hem de eylemi iine alan bir kamusal tasarmdr ve ayn zamanda zne ile nesneyi, yani g ilikilerini kapsar. Bu anlamda, slami dinsel sylem de, hem genel olarak bedenleri ve bedensel arzuyu, hem de zel olarak kadn bedenini ynlendirmek ve denetlemek amac gder (1996, 149). Bu gruba giren haberlerin daha ok inceleme- aratrma niteliinde olduu gzlenmitir. nceleme yaplan dnemde, Hrriyet gazetesinde kadnlarn din asndan konumlarn ele alan herhangi bir aratrmaya
82
yer verilmedii gzlenmitir. Trkiye gazetesinde ise bu gruba girebilecek tek haber "Mslman Amerikal vatandalarn says artyor" (17 Kasm) balkl haberdir. Bu haber ise dorudan kadn ve din konusunu ele alan bir ierie sahip deildir, ancak, grsel malzemesinde slami usulde giyinmi kadnlara yer verilmitir. Bunun dnda, bu konuda herhangi bir habere bu gazetede de rastlanmamtr. Oysa sz konusu gazetede yer alan Bizim Sayfa balkl blmlerde, kadn ve erkeklerin slami gelenee uygun rnek yaamlarna yer veren kurgusal nitelikte saylabilecek metinlere byk lde yer verildii tespit edilmitir. Trkiye gazetesinin, dinin toplumsal yaam zerindeki etkilerine, somut ve yaayan insanlarn yaamlar zerine etkisine deinmezken, dini gerekleri yerine getirerek ideal bir hayat srdrm, soyut ve kurgusal nitelikli karakterlerin bulunduu metinlere sklkla yer vermesi dikkate deerdir. Dinsel kltrn yayd deerler ve imgeler, gereklik hakknda bize anlatt ykler ya da mitoslar, tanrsal alann tasavvur edili biimi ve bunun evresinde rlen tasarmlar, hep, o kltrde yaayan kadnlarn rolleri, statleri ve imgeleri ile yakndan balantldr. Bu balamda, dinin, kadnlar, aileyi ve toplumsal cinsiyet ilikilerini kapsayan ideoloji ve pratikleri btnletirici (homojenletirici) bir etki yaptn syleyebiliriz. "Hristiyanlk'ta ya da slam'da kadn" olgusundan sz edebilmemiz de ite bu balamda mmkn olmaktadr (Berktay, 1996, 17). Din sz konusu olduunda kadnlarn yine erkekler tarafndan tanmland bir kurumla karlalmaktadr. ncelenen dnemin, bu adan nemli konularndan birini dini referanslara bavurularak, kadnn dvlp, dvlemeyeceine ynelik aklamalar getirme abalar oluturmaktadr. Bu konunun, incelenen dnemde gndeme getirilmesine yol aan faktrn, Konya Belediye Bakanl tarafndan hazrlanan Evlilik ve Dn Adab balkl kitapta yer alan "kadnn dvlebilecei"ne ilikin aklamalar olduu anlalmaktadr. Bu konuyu, incelenen dnemde ilk haber yapan gazetenin Cumhuriyet olduu tespit edilmitir. Cumhuriyet gazetesinin, haberi "Kadn Hafife Dvlebilir" (17 Eyll) balyla vermesinin ardndan, ertesi gn Yeni Yzyl ve Yeni afak gazetelerinin bu konuyla ilgili olarak Diyanet leri Bakan'nn aklamalarna yer verdikleri gzlenmitir. Yeni Yzyl gazetesinde "Diyanet: Karnz dvemezsiniz" (18 Eyll) balyla yer alan haber, ayn gn Yeni afak gazetesinde "slam'da kadn dvme yok" balyla verilmitir. Yeni Yzyl gazetesinin, "tm mali sorumluluk erkein zerinde olduu iin slam'da boanma yetkisi erkektedir" eklindeki, sz konusu kitapta yer alan ifadeye de haberde yer verdii gzlenmitir. Ataerkil sistemin yerlemesi ve tektanrl dinin doup kurumlamas arasnda sk bir ba olduunu ifade eden Berktay, bu dncesini u ekilde aklamaktadr:
8 3
Bir kltrn "ethos"u ya da dnya gr, kadn imgelerini de ierir ve bunlar kltrn btn asndan kadnlara ilikin dnceleri biimlendirmede byk rol oynarlar. Sz konusu imgeler ise ounlukla dinsel kaynakldr ve gene ounlukla kadnlarn kendileri tarafndan deil, erkekler tarafndan oluturulmulardr. Bu balamda, kadnlarn kendi kendilerini tanmlamalar, kendi kimliklerini zerk bir biimde oluturmalar, ksacas kendi adlarn kendilerinin koymas sz konusu deildir (Berktay, 1996, 17). Cumhuriyet gazetesinde yer alan "eriat kadn fanatizmi destekler" (12 Kasm), "Din kisvesiyle kadna zulmediliyor" (20 Ekim) balkl haberler gazetenin laik kanatta yer alyor olmasyla rtrken, Yeni afak gazetesinde yer alan "slami harekette kadnn rol" (8 Kasm), "Mslman kadnn sorunlar tartlyor" (27 Kasm) balkl haberler ise bu gazetenin slami izgisiyle uyumaktadr. Bu iki gazete, konuya ayn oranda yer vermekte, ancak haber balklar ve ierik itibariyle Cumhuriyet gazetesi eletirel, Yeni afak gazetesi ile onaylayc bir tutum sergilemektedir. Kadnn grnrl, kadnn devingenlii ve kadnn sesi eskiden olduu gibi imdi de hem szck anlamyla, hem de sembolik olarak Trkiye'de ve dier yerlerdeki modernistlerle slamclar arasndaki atmann bahislerini tekil etmeyi srdrmektedir (Gle, 32). Yeni Yzyl gazetesinde yer alan "Okur: Cenaze namazm bir kadn imam kldrsn" (15 Kasm) balkl haber, Mslman feministleri desteklediini ifade eden slamc yazar Ekmel Ali Okur'un grlerine yer vermektedir. Bu haber, kadn ve erkein eitliine inanan, "geleneki slam'da kadnn bastrld ve ezildii grn" savunan alternatif bir slamc yazarn yaklamna yer vermesi bakmndan dikkate deerdir. Oysa Berktay, kadnlar asndan, "slam'n snrlar iinde kalarak direnmenin ve kadn-erkek eitlii gibi onun zn etkileyecek bir deiiklik yapmann, olanaksz deilse bile, ok zor olacan" sylemektedir (1996, 125). Benzer bir gre Mernissi'de de rastlamak mmkndr: Ulema, cinsiyet ayrmnda diretmekte; kadnlar evlerinden kp erkein ilevlerini yklenirlerse, bunun kyamet belirtisi saylacanda srar etmekte hakldr. slam'la Bat demokrasisinin badaabileceini (...) sylemeyi deneyenler, yani siyasal alanda kadnla erkek arasnda ayrcalklarn bulunmamas halinin slam' hi rahatsz etmeyeceini savunanlar, aslnda temel sorunlar ortaya koymaktan kanyor; zellikle de karar verme konusunda birey ve bireycilik tartmasna yanamyorlar. Herkes kendi alannda kalsn gr, geleneksel mimarinin ilkesidir. Modern
91.5
demokrasinin mesaj ise, btn bireylerin, btn alanlara girme hakkna sahip olduu yolunda. Evrensel bir atmadr bu (79). Yukarda rneklenen haberler, dier pek ok konuda olduu gibi din sz konusu olduunda da kadnlar zerinden yaplan tartmalarn aktrlerinin byk oranda erkekler olduunu ortaya koymaktadr. Bunun dnda verilebilecek tek rnek, Mathilde Dubesset adl kadn tarihinin aklamalarna yer veren "eriat kadn fanatizmi destekler" (Cumhuriyet, 12 Kasm) balkl haberdir.
84
V.8. SPOR HABERLER
Gazetelerde kadnlarn en az grnrlk kazandklar blmlerden birinin spor sayfalar olduunu sylemek mmkndr. ncelenen gazetelerde, spor haberlerinin byk bir ksmn futbol haberlerinin oluturduu, bunun dndaki spor alanlarna ilikin haberlere ok az yer verildii gzlenmektedir. Futbol ise, bugn kadnlarn da varlk gsterdikleri bir spor alan olmasna karn halen bir erkek sporu olarak deerlendirilebilir. Futbola ilikin haberlerde kadnlar sporcu olmaktan ziyade, sporcunun ei, sevgilisi olarak yer almaktadrlar. Bugn kadnlar, futbol, tenis, yzme, atletizm, jimnastik, voleybol gibi ok eitli spor dallarnda faaliyet gsterenler olarak haber konusu olabilmektedirler. ncelemede kadn sporculara ilikin haberlere en ok %10 orannda Yeni Yzyl, en az ise %1 orannda Yeni afak gazetesinin yer verdii tespit edilmitir. Yeni Yzyl gazetesinin dierlerinden farkl olarak ayr bir spor eki vermesi, bu gazetede kadnlara ilikin spor haberlerinin de daha ok yer almasnn nedenlerinden biri olabilir. Bata Yeni Yzyl gazetesi olmak zere kadnlarn spor haberlerine konu olma oranlarnn pek dk olmad, ancak, genel olarak kadnlarla ilgili spor haberlerinin tm gazetelerde, birka satrla ksaca geildii ve bu haberlerin gazetelerin daha az nemsenen blmlerinde yer ald sylenebilir. Ayrca, erkek sporcularla karlatrldnda, kadn sporcularla ilgili haberlerin, genellikle tm gazetelerde ok az ve ok ksa ilendii, ou zaman grsel malzeme kullanlmad gzlenmektedir. Erkeklerle karlatrldnda, "kadnlar spor, ekonomi dahil bir ok haber alannda nemli lde daha az temsil edilmektedirler" (Ross, Dakovic, Derman, 26). Erkek oyuncularn oynad bir futbol ma gazetelerde sayfalarca yer alabilmekte ve oyundan eitli pozisyonlara byk boy birok fotorafla yer verilmekteyken, kadnlarn yaptklar futbol malar "Bayanlarn zor snav" (Yeni Yzyl, 17 Kasm), "Bayan milliler
8 5
Sapanca'da" (Hrriyet, 28 Ekim), "Bayanlar tarih yazd" (Cumhuriyet, 26 Eyll), "Bayanlar fark yedi" (Trkiye, 31 Ekim), "Bayan Gen Milli Takm pusuya yatt" (Yeni afak, 11 Kasm) gibi haber rneklerinde grlecei gibi btn gazetelerde ksaca geilmekte, bu haberlerde genel olarak grsel malzeme kullanlmaktadr. Erkek futbolcularn, sert pozisyonlardaki grntlerine sk sk, kadn futbolcularn ise en fazla takm olarak ok kk bir fotoraflarna yer verilmektedir. Futbol dnda kadn sporcularn grntlerinin yer ald spor haberlerinde ise, erkek sporcularn sert hareketlerinin grntlenmesinden farkl olarak, kadn sporcularn, yumuak, estetik ve -zellikle Hrriyet gazetesinde- erotik grntlerle resmedildii gzlenmitir. Yeni afak gazetesinin futbol kadar dier spor alanlarndaki kadn sporculara ilikin haberlerde de grsel malzeme kullanmama eiliminde olduu tespit edilmitir. Ancak, "Avrasya rekora doymad" (13 Ekim) balkl bir haberde tesettrl bir grup kadnn fotorafna ve "maratona katlan trbanl hanmlarn okluu dikkat ekti" ifadelerine yer vermektedir. "Aysel'in olimpiyat ryas" (21 Kasm), "Sper Seyhan" (26 Kasm) gibi rneklerde grld zere Trkiye gazetesinde daha ok milli sporculara ilikin haberler, Trkiye'nin yurt dnda temsil edilmesi balamnda ilenmektedir. "Sekssiz spor olmaz" (8 Ekim), "Alanya enlendi" (26 Ekim), "Gap'ta enlik var" (4 Ekim) balkl haberler, Hrriyet gazetesinde, kadnlarn, spor haberlerinde de cinsel kimliklerinin vurgulanarak verildii rneklerdendir. Hrriyet gazetesinin spor sayfalarnda kadnlar sklkla -mesela kamerann arkadan kala blgesine odakland veya oyuncunun klotunun grnderotik saylabilecek fotoraflarla grntlenmektedirler. Cumhuriyet gazetesinin spor haberlerinde ise, dier gazetelere oranla kadn sporcularn estetik grntlerin yer ald fotoraflara daha sk yer verdii gzlenmektedir. "Vitrichenko'dan muhteem gsteri" (27 Ekim), "Cimnastikte Rusya fark" (26 Ekim) balkl haberler bu tr rnekleri oluturmaktadr.
8 6
V.9. CNSELLK
Temelkuran, 68'lerin Avrupa'snda cinsel zgrlk adna yaananlar ile 80'li yllarda zellikle stanbul'da yaananlar arasnda benzerlikler kurmakta, cinsel zgrlk syleminin bir aldatmaca olduuna deinmektedir. Ona gre "bedenlerimiz deimeden hi bir ey" deimeyecek" (40). Millett'e gre ise cinsellik skntlarmzn canevine oturmutur. Ve eer bask sistemlerimizin en habis olann ortadan kaldrmazsak, cinsel politikay ve onun iktidar ile iddete dayal hastalkl hezeyanlarn tam kalbinden vurmazsak, kurtulu ynndeki btn abalarmzn dnp dolap bizi gtrecei yer, yine o en bataki, en temel korkular ve skntlar olacaktr (Temelkuran, 39). Gnmzde, ou Avrupa dergilerinden alnarak magazin dergileri ve gazetelerde evirilerine yer verilen "Seks niye vazgeilmez" (Hrriyet, 22 Ekim) trnde yazlarda, cinsellie ilikin daha ok biyolojik temelli aklamalara rastlanmakta, kadn dergileri ve gazetelerin kadn sayfalarnda, kadnlara, cinsel yaamlarna dair nerilerde bulunulmaktadr. Magazin trndeki bu haberlerde resmedilen kadnlar, gndelik hayattaki kadnlardan farkl bir dnyada yaar gibidirler. Gazetelerin kat olarak nitelenen haberlerinde yer alan kadnlar ile karlatrldnda da bu durum aka ortaya kmaktadr. Bekaret kontrolne zorlanan, "AIDS sa"masyla (Hrriyet, 14 Ekim) 'zanl cins' olarak tehir edilen kadnlarn durumu, magazin haberlerinde, zgrce cinselliklerini yayor ve istedii erkei elde etmeyi biliyor grnen kadnlardan hayli farkldr. Gerekte, sz edilen cinsel zgrlk, kadnlar boyunduruk altnda tutmak iin kullanlan bir baka kurnazlktr. Seks (ve baka radikal feministlerin ileri srd gibi, ak), yokluunda
8 7
tatszlaan yaantlar mazur gstermesi umulan byk bir deneyim olarak satlr. Halbuki o, kadnlar, kendi koullarn btnyle dnmekten alkoyan bir uyuturucu olarak ilev grr (Donovan, 271). Gazetelerde yer alan ok eitli konulardaki haberlerde kadnlarn bedenlerinin aka tehir edildii ok sayda habere rastlanmaktadr. Bu tr rneklere, zellikle moda, sanat, magazin turizm, spor bata olmak zere ok eitli haber kategorilerinde rastlanmaktadr. "Kadnlarn ya cinsel kimliklerine indirgenmeleri veya bir erkekle ilikileri balamnda tanmlanmalar"nn en yaygn temsil biimlerinden ikisi olduu gzlenmektedir (Ross, Dakovic, Derman, 26). Hrriyet gazetesinde, kadn bedenine, yaygn bir biimde pek ok haberin grsel malzemesinde plakl vurgulanarak yer verilmesi sz konusudur. Bu tr kullanmlara, daha az olmakla birlikte, Yeni Yzyl ve Cumhuriyet gazetelerinde de yer verildii tespit edilmitir. Hrriyet gazetesinin arka sayfasnda her gn, magazin nitelikli bir haber yer almakta, bu haberin grsel malzemesinde plaklyla dikkat eken bir kadn yer almaktadr. Cumhuriyet ve Yeni Yzyl gazetelerinin arka sayfalarnda yer verilen bu tr kadn fotoraflar ise daha ok moda ve sanat haberleriyle ilgili olmaktadr. Trkiye ve Yeni afak gazetelerinde ise kadnlarn plak grntlerine rastlanmamaktadr. Trkiye gazetesinde arlkl olarak geleneksel kyafetler iindeki kadnlara kltrel gstergeler olarak yer verildii saptanmtr. Yeni afak ise, tesettrl kadnlara byk lde yer veren, ancak bunun dnda, kadnn grnmezliinin en somut olduu gazetedir. Cinsellie ilikin konulardaki haberlere en ok %3 orannda Hrriyet gazetesinin yer verdii gzlenmitir. Yeni afak gazetesi ise bu konuya ilikin hi bir habere yer vermemesiyle son srada yer almaktadr. Bu blmdeki haberlerin Trkiye gazetesinde hepsini, dier gazetelerde ise nemli bir ksmn fuhu ile ilgili haberler oluturmaktadr. Hepsi yabanc uyruklu olan bu kadnlardan bir ksmnn, "Ukraynal polis AIDS'li kt" (Yeni Yzyl, 3 Eyll), "AIDS'li hayat kadn" (Cumhuriyet, 23 Kasm), "Ukraynal Olga AIDS datt" (Hrriyet, 23 Eyll), "Bir AIDS'li Romen daha" (Trkiye, 23 Kasm) gibi haber rneklerinde grlecei gibi aka tehir edildii, Cumhuriyet
8 8
hari, dier gazetelerde mutlaka fotoraflarna da yer verildii, ancak AIDS'li heteroseksel erkekler iin byle bir tehirin sz konusu edilmedii anlalmaktadr. Bu durum ise, kadnlarn, AIDS eklinde somutlaan toplumsal bozulmann tek sorumlusu olarak grlmesine olanak salayacak bir sunumdur. Beden toplumun en iyi metaforu olduu iin, hastalk da yapsal bunalmn en arpc metaforu saylr. Her trl hastalk mecazi olarak, gerek olarak, sosyal ve politik olarak dzensizliktir (disorder). Bedenin 'anarisinin', 'dzene bakaldrdnn' ifadesi olan hastalklar ise, ou kez, toplumsal sistemin bozukluunun gstergeleri kabul edilir. (Ortaa'da veba ve czzam, gnmzde de AIDS bu anlamda apak rneklerdir.) Szn ettiimiz denetim hiyerarisinde, 'aada' olanlarn tbbi 'sorunlar'nn cinselliin siyasal ve ideolojik dzenlenimi ile olan ilikisi baz 'rahatszlklar'da zellikle belirgindir (Berktay, 1996, 143). ncelenen dnemde Hrriyet gazetesinin, 23, 24 ve 25 Eyll tarihlerinde kan "Seks iileri rgtleniyor" balkl yaz dizisi ile fahielerin grlerine yer veren tek gazete olduu gzlenmitir. Yeni Yzyl gazetesinde 14 ve 15 Eyll tarihleri arasnda yer alan "Laleli hikayeleri" balkl yaz dizisi ise, fahielie farkl alardan
23.Nataa ismi, eski Dou Blou lkelerinden Trkiye'ye gelip, fahielik yaparak hayatlarn kazanan kadnlar ifade etmek iin geni bir kesimce benimsenmi, trklere dahi konu olmu ve bylece fahie yan anlam yklenmi bir isimdir. Aye ismi ile btn kadnlarn genellenmesi gibi, Nataa isminin kullanmyla da bu kadnlarn genellenmesi ve birey olarak farkllklarnn reddedilmesi sz konusudur.
yaklamaktadr. Bu yaz dizilerinin, bu konuda yer alan pek ok haberden fark, yarg ykl olmamalardr. Yeni Yzyl, Cumhuriyet ve Hrriyet gazetelerinde, fuhu sektrnn ticari ynn de ele alan haberlere yer verilmektedir. "Seks ticaretinde Trk-Rus ortakl (Yeni Yzyl, 19 Eyll), "75 milyar marklk 'kadn ticareti'" (Cumhuriyet, 25 Kasm), "Genelev hisseleri borsaya girdi" (Hrriyet, 30 Kasm) balkl haberler bu tr rnekleri oluturmaktadr. te yandan "RTK' fuhu iin uyard" (Hrriyet, 17 Kasm), "Fuhula savaacam" (Hrriyet, 19 Kasm), "Emniyet vesikasz fuhula urasn" (Cumhuriyet, 15 Eyll) balkl rneklerin de ortaya koyduu gibi, fuhua ynelik bir sava da sz konusudur. Bir yandan ticari yn dnlen fuhuun, bir yandan da yok edilmeye allan bir olgu olduunu, "Pasaport Yasas'nda Nataa'ya izin kt"23 (Hrriyet, 20 Ekim) balkl haber aka ortaya koymaktadr.
8 9
Bu gruba giren haberlerde dikkate deer bir dier nokta, cinsel hayattan kastedilenin erkek cinsellii olduudur. "Borsa krizi cinsel hayat vuruyor" (Hrriyet, 30 Ekim) balkl haberde yer alan "borsa korkun bir ekilde de getiinde, erkeklik organlar da dyor" eklindeki ifade, burada tmyle erkek cinselliinin konu edildiini ortaya koymaktadr. O halde, haber balnda deinilen "cinsel hayat" erkek cinselliine gnderme yapmaktadr. Cinsellikte dahil, pek ok alanda normlarn erkeklere gre belirlendii akken bir yandan da bu normlarn tarafsz olduu iddia edilmektedir. Erkeklerin fizyolojisi ou sporu tanmlar, onlarn salk gereksinimleri sigorta kapsamn belirler, onlarn toplumsal olarak izilmi biyografileri iyeri beklentilerini ve baarl kariyer kalplarn belirler, onlarn bak alar ve ilgileri burslarn niteliini belirler, onlarn deneyim ve takntlar faziletleri belirler, onlarn askerlik hizmeti yurttal belirler, onlarn varlklar aileyi belirler, onlarn biraraya gelmedeki yeteneksizlikleri -ve antlamalar- tarihi belirler, onlarn imgesi Tanr'y belirler, onlarn genital organlar cinsellii belirler. Bunlar, cinsiyet asndan tarafsz olarak sunulan standartlardr (Donovan-365). "apkn erkeklerin testisi bykm" (Hrriyet, 12 Eyll) balkl bilimsel bir haber ise cinsel kimliklerin oluum srecindeki toplumsal sreleri gzard eden, biyolojik determinist bir yaklama yer vermektedir. Bu tr bilimsel aklamalar, egemen ideolojilerin dayanak noktalar olarak grmek mmkndr. Bir toplumun biliminin o toplumun ideolojisini de, u ya da bu lde yansttn gz nnde tutarsak, biyolojik determinist grlerin her toplumsal dnemde farkl kisveler altnda da olsa yeniden dile getirilmesine armayz. nk toplumsal davrann bireye ikin deimez ve kaltmsal etkenler tarafndan denetlendiini ve kiinin toplumsal ve ekonomik statsnn de sz konusu etkenlerce belirlendiini ne sren bu yaklam, bir toplumsal grubun hegemonyasna dayal olan ilikilerin korunup srdrlmesi asndan gerekli bir dnme biimidir ve o toplumun bilimcilerinin genel olarak dnyay kavraylarna da sinmitir (Berktay, 1996, 146).
9 0
Bu gruba giren haberlerde, kadnlarn sklkla resmedildikleri bir dier durum ise tacize urayan taraf olarak haberde yer almalardr. Bu ise, kadnlarn yine 'madur' olarak haber konusu olmalar ile rtmektedir. "Kokpitte cinsel tacize 157 milyar tazminat" (Hrriyet, 18 Ekim), "Hollywood'da cinsel taciz iddias" (Cumhuriyet, 13 Kasm), "Clinton'un metresi:'Krldm'" (Yeni Yzyl, 16 Kasm) balkl haberler, taciz edilen olarak habere konu olan kadnlar konu edinen rneklerdir. zetle, bu kategoride yer alan haberlerin ounda kadnlar ya 'zanl' ya da 'madur' olarak yer almaktadrlar. Byle bir profilin ortaya koyduu, en azndan kadnlar asndan, cinsel zgrln varlndan bahsedilemeyeceidir. Bunun dnda kadn cinselliini tanyan tek haber "Kadnlara 'Kama Sutra' matinesi" (Hrriyet, 26 Kasm) balkl haberdir. Bu habere konu olan durumu, kadnlarn, seks yntemlerini 'erkeklerini' memnun etmek iin reniyor olmalar eklinde yorumlamak mmkndr. nk, kadnlarn cinselliinin, erkeklerinkinden fark, bir ihtiya olarak deil, bir grev olarak alglanagelmi olmasndan sz edilebilir.
9 1
VI. MAGAZN HABERLERNDE KADINLAR

Erkeklere oranla kadnlarn, magazin niteliindeki haberlerde yer alma oranlarnn, kat haberlerden daha yksek olduu sylenebilir. Fotoraflara en ok yer verilen magazin haberlerine kadnlarn daha ok konu olmalar, kadnlarn haberlerde, fikir beyan eden kiiler olarak yer almaktan ok, grsel adan deer tamalaryla aklanabilir. zellikle magazin nitelii tayan haberlerde, "kadnlarn temsili byk lde basmakalptr" ve bunlarn, "kadnlarn ne olduu ve ne yapt ynndeki geleneksel nosyonlar devam ettirmeye hizmet" ettikleri daha ak bir ekilde gzlenebilmektedir (Ross, Dakovic, Derman, 26). Bu gruba giren haberlerin oundaki basmakalp temsiller ev, ak ve cinsellikle ilikilidir. Williamson'a gre kitle kltrndeki 'kadnlk' imgelerinin en nemli zelliklerinde biri, ortaya koyduklar deil, gizledikleridir. Eer 'kadn' ev, ak ve cinsellik anlamna geliyorsa, anlamna gelmedii eyler, genel olarak para, i, snf ve siyasettir. Bu, hayatn ailevi, kiisel ya da cinsel boyutlarnn siyasi olmad anlamna gelmez. Bilakis, snf iktidar sorunlar genellikle, hep var olan, varl su gtrmez toplumsal cinsiyet farkllklarnn arkasna saklanr; bu farkllklarn bireysel bys de unutmay tercih edebileceimiz... siyasi ve politik ayrmlar glgede brakr (139-40). Burada, temelde, kltrn erkeksi ve kadns olarak kutuplatrlmasndan yola klmakta, "gerek ve otantik kltrn erkeklerin ayrcal olmaya devam ederken, kitle kltrnn her naslsa bir biimde kadnla ilikilendirilmesi"ne (Huyssen, 77) deinilmektedir. Bu kutuplatrma haberler iin de geerlidir. Para, i, snf ve siyaset gibi konulara ilikin kat haberlerin -kadnlar da ieriyor olmasna karn- halen 'erkek ilgileri'ni kapsad ynnde bir kanaatn varlndan sz edilebilir. Buna karn -ok daha az olmakla birlikte erkeklerin de konu edildii- magazin tr haberlerin ise 'kadn ilgileri'ni kapsad dnlr. Bu tr ayrtrmalarn, 'doal' olmad, tarihsel, toplumsal ve siyasal bir srecin rn olduklar aktr.
9 3
VI.1. MAGAZN DNYASININ NL KADINLARI

Magazin tr haberlerin balca konusunu, basn kadar, televizyon ve magazin dergileri gibi eitli medyalarda hatr saylr bir yere sahip olan kadnlar oluturmaktadr. Bu kadnlar bata arkclar, gzellikleri yarmalarla onaylanm mankenler, oyuncular, sosyete dnyasnn tannm simalar, kralie ve prensesler, haberlerin konusunu ise, bunlarn aklar, zel yaamlar, elence hayatlar gibi konular oluturmaktadr. Bu tr bireylerin sz edilmeye deer grlmelerinin nedeni, yaptklar etkinliklerden ok varlklardr. Bu tip kadnlar dzenli bir ekilde haberlere konu olurlar ve genelde bu haberler byk fotoraflarla verilir. Bu kadnlar hem seks simgeleri hem de tketim toplumunu simgeleyen byleyici rol-modelleri olarak ilev grrler. Basnn bir ksm moda ve elence endstrisiyle ibirlii yaparak jet sosyete yaratmtr. Sper tketiciler olan bu zarif kadnlar her tr tketimi tevik etmek amacyla kullanlmaktadrlar. Dolaysyla bunlarn haber deeri, basna saladklar potansiyel ekonomik yararda yatmaktadr. Bu kadnlar her eyin tesinde modaya nclk eden kadnlardr; gazeteler bunlara olduka geni yer ayrrlar ve bylece moda ve dier endstrilere hizmet ederler; dolaysyla, reklam aknn srmesini de gvence altna alm olurlar (Smith, 357-8). Hrriyet gazetesi, bu tr haberlere %24 oranla birinci srada yer vermekte, bu adan dier gazetelerden nemli lde ayrlmaktadr. Magazin dnyasnn nl kadnlarn konu edinen haberlerin oran Yeni Yzyl gazetesinde %9, Cumhuriyet gazetesinde %6, Trkiye gazetesinde %5'tir. Bu tr haberlere %3'lk bir oranla en az yer veren gazete ise Yeni afak'tr. Yine Hrriyet gazetesinin, dier gazetelerden ok daha fazla ve byk fotoraflarla bu tr haberleri verdii, zellikle Cumhuriyet ve Yeni afak gazetelerinin ise nispeten daha az grsel
9 4
malzeme kulland ve bunlarn daha kk boyutlarda olduu tespit edilmitir. "Sibel'in Paris oku" (Hrriyet, 9 Ekim), "Hollywood klnda top 10" (Yeni Yzyl, 23 Ekim), "Spice Girls konseri bugn" (Cumhuriyet, 12 Ekim), "Sibel Can'n ocuk sevgisi" (Trkiye, 28 Eyll), "Ne var canm, cami hallar Sibel'in altna serilmise" (Yeni afak, 3 Kasm) balkl haberler bu tr haber rneklerini oluturmaktadr. Bu haberlerden Yeni afak gazetesinde yer alan eletirel bir tutum sergilemesi bakmndan dierlerinden ayrlmaktadr. Bu haberde grsel malzeme bulunmamakta, "danszlkten arkcla mtehavvil Sibel Can isimli cins-i latif" ifadeleri yer almakta, arkcnn konserinde cami hallarnn kullanlmasnn meclis gndemine tandna deinilmekte, ancak haberde "manevi kirlenme" olarak nitelenen bu durumun mecliste umursanmamasna ynelik eletiriler getirilmektedir. Benzer eletirel tutuma, ayn gazetenin 2 Kasm tarihli Pazar ekinde yer alan "Sertap Erener "uygarlk dersi" verdi!" balkl haberinde de rastlanmaktadr. Bu haberde yer alan "Sanatla ayakta duramayanlarn da byle isim yaptran skandallara ihtiyalar vardr... 'Kltrel k'n sevsinler, dankl akn..." ifadelerinden, arkc Sertap Erener'in kltrel kten bahsetmeye hakknn olmad, kendisinin de bizzat bunun sorumlularndan biri olarak grld anlalmaktadr. Bu haber gazetenin ideolojisinin kltre bakn, zellikle popler kltre ynelik tepkisel yaklamn gstermesi bakmndan da dikkate deerdir. Magazin dnyasnn nl simalar olan kadnlara ynelik eletirel bir tutuma incelenen dier gazetelerde rastlanmamaktadr. Cumhuriyet gazetesinin bu trde haberleri ksaca, ayrntlara girmeden verdii sylenebilir. Hrriyet gazetesinde ise, bu kategoride haber konusu edilen kiilerin zel yaamlarna ilikin daha ayrntl bilgiler yer almaktadr. Hrriyet gazetesinin magazin haberlerinde yer alan bu kadnlarn, ounlukla kadn okurlar iin tketimi tevik edici, gzellikleri ve klklar, yani grnmleri ile yerinde olunmas arzulanabilecek "rol modeller" olarak sunulduklarn sylemek mmkndr. Bu durum nispeten Yeni Yzyl gazetesi iin de geerlidir. Bu anlamda, Coward'n Avrupa kltrne ynelik deerlendirmeleri, Trkiye'deki duruma da uymaktadr.
9 5
Her yerde , kltrmz kadnn deerini egemen ideale uygunluk itibaryla ler; her yerde dil, kadnlar hakknda grsel olarak dnmenin terimlerini sunar; her yerde iletiim aralar grnm mkemmelletirmenin nemini vurgular. Ve cinselliimiz de bu modeli izler. Etkin, arayc, karar verici olmamal, karlk verici olmal; cinselliimiz tepkiyi salamay amalamamaldr (56). Dier bir ifadeyle, bu tr haberlerde yer alan kadnlarn, gazetelerdeki varlklarn gen ve gzel olmalarnn yan sra, tketimleriyle de kazandklar sylenebilir. "Lks yaayanlar" (Hrriyet, 5 Kasm) balkl haber bu konuyu ele almakta, haber ieriinde, "altlarnda sper lks arabalar var, bir giydiklerini bir daha giymiyorlar. stanbul'un en gzde semtlerinde oturuyor, nl butiklerden alnan kyafetlerini, milyarlk taklar tamamlyor..." eklinde ifadelere yer verilmektedir. nceleme kapsamna alnan gazetelerde, Avrupa ve Asya lkelerindeki kraliyet ailesi mensubu kralie ve prenseslerin zel yaamlarna dair haberlere de ska yer verildii gzlenmitir. Bu insanlarn haber deeri tamalar yaptklarnn nem ve farkllndan deil, soyluluklarndan kaynaklanmaktadr. Coward'n "aile melodramlar" olarak niteledii bu tr haberler, "aileyi etkilemedii srece politikayla, iyerlerindeki atmalarla ya da toplumsal olaylarla" ilgilenmemektedir (166). Bu melodramlarn syleni tarz Kraliyet ailesiyle politik bir kurum olarak ilgilenilmemesini salar; sadece insan davranlar, insan duygular ve aileyle snrl seimler hakknda dnmeliyiz. Kraliyet Ailesi geleneksel deerleri ebediletir, kadnlarn cinsel ekicilik yoluyla iktidara varma yolunu yceltir ve kadnlar sadece bu deerlere baml olarak tanmlar (Coward, 173). "sve halk panikte: Prenses zayflyor!" (Yeni Yzyl, 28 Kasm), "Hasta prenses" (Trkiye, 29 Kasm), "spanyay birletiren dn" (Hrriyet, 5 Ekim), "Prenses Cristina evlendi" (Cumhuriyet, 5 Ekim) ve "Kralie genleiyor" (Yeni afak, 24 Ekim) balkl haberler kraliyet ailesi mensubu soylu kadnlara yer veren rneklerden bazlardr. Bu haberlerde yer alan kiilerin zel yaamlarnn, zellikle sz konusu lkenin halk tarafndan ilgiyle takip edildii anlalmaktadr.
9 6
VI.2. MODA
Magazin tr haberlerin incelemede yer alan nemli bir dier ksmn moda dnyasna dair haberler oluturmaktadr. Trkiye'de moda endstrisinin uzun yllardr genel olarak Batnn kriterlerine gre ilediini sylemek mmkndr. Silverman "seyirlik tehirin otomatik olarak kadn znelliiyle eitlen"dii ve bu tehirde "daima kadnn denetleyici bir erkek bakna tabi kln"d modann tarihte farkl bir sre yaadna deinmektedir: Baz moda eletirmenlerinin daha nce gzledii gibi, ssl giyim, on beinci, on altnc ve on yedinci yzyllarda ncelikle bir toplumsal cinsiyet deil, snf ayrcalyd, yasa tarafndan korunan bir ayrcalkt. Bir baka deyile giyimdeki atafat, aristokratlarn iktidarnn ve ayrcalnn iaretiydi; bu zelliiyle de tekinin (teki snfn) bakna teslim olmaya deil, ona hkmetmeye yarayan bir mekanizmayd. Dahas, bu dnemde erkek giyimi en az kadnlarnki kadar k ve gsteriliydi; bu yzden cinsiyet giyime damgasn vurduu lde, grlebilirlik bir kadn zelliinden ok bir erkek zellii olarak tanmlanyordu (179). Son dnemlerde, kadn ve erkee ayn tip kyafetleri sunma (unisex) ynnde giriimler olsa da, kadn ve erkein farklln vurgulayan kyafetler moda endstrisinde arln korumaktadr. Connell, "giyinme, sslenme ve benzeri toplumsal pratiklerle" kadnlarn, erkeklerden farkllnn abartlmasndaki mant, mevcut "toplumsal cinsiyet kategorilerini ayakta" tutma abasna dayandrmaktadr (119). Modaya ilikin haberler, kadn bedeninin endstriletirildiini ak bir biimde ortaya koymaktadr. Kadn bedeni endstrilemitir, nk bir kadn seksist toplumda grnebilirliinin salanmas iin kendini ssleyecek
9 7
aralara ihtiya duyar. Reklam bakn arac olan bu nesneleri satar, dergiler bu iin retilmesini stlenirler (Derman, 106). Baudrillard, genelde bedenin, zeldeyse kadn bedeninin pek ok yan anlamlar yklenebilen, kr amacyla zerine yatrm yapmaya tevik edilen, aksi halde kiiyi cezalandraca vaaz edilen en esiz tketim nesnesi olduuna deinmektedir. Tketilen eyler arasnda dier nesnelerden daha gzel, daha kymetli, daha esiz -tm dier nesneleri zetlemesine ramen otomobilden bile daha fazla yan anlamlarla ykl- bir nesne vardr: Bu nesne BEDEN'dir. Bin yllk bir pritanizm andan sonra fiziksel ve cinsel zgrleme biiminde bedenin 'yeniden kefi' ve reklamda, modada, kitle kltrndeki... mutlak varl bedenin etrafn kuatan salk, perhiz, tedavi klt, genlik, zariflik, erillik/diillik saplants, bedenle ilgili bakmlar, rejimler, fedakarca uygulamalar, bedeni kuatan arzu syleni- bunlarn hepsi bedenin gnmzde kurtulu (salut) nesnesine dntnn tandr. Beden bu ahlaki ve ideolojik ilevde tam anlamyla ruhun yerini almtr (155). ncelemede, zellikle moda, salk ve gzellie ilikin haberlerin yaratt izlenim, 'gzel' bir bedene sahip olmann, kadnlarn varolularnn adeta tek amac olmas gerektiidir. Modaya ilikin haberlere en ok %13 orannda Yeni Yzyl ve %11 orannda Cumhuriyet gazetelerinde yer verildii, Yeni afak gazetesinde ise hi yer verilmedii gzlenmektedir. Bu kategoride yer alan haberlerin bir iki istisna dnda hepsinde grsel malzeme kullanld tespit edilmitir. Genel olarak, magazin niteliindeki haberlerde fotorafn, en az yaz kadar nemli olduundan bahsetmek mmkndr. zellikle, Hrriyet, Cumhuriyet ve Yeni Yzyl gazetelerinin modaya ilikin haberlerinde, son derece 'gzel, seksi, zarif ve alml' modellerin grntlerine yer verilmektedir. Trkiye gazetesinde yer alan modaya ilikin haberler dier gazetelerden nemli lde ayrlmaktadr. Bu gazetede, arlkl olarak geleneksel Trk ve Osmanl kyafetlerinin, daha nadir olarak da tesettr modasnn veya spor giyimin sergilendii defilelere ilikin haberlere yer verildii gzlenmektedir. Bu konudaki
9 8
haberlere yer veren dier gazetelerden farkl olarak Trkiye gazetesinde, kadn vcudunun plaklnn tehir edilmedii, daha ziyade, kadnlarn daha ok yresel kyafetler iinde ve kltrn tayclar olarak resmedilmesi eiliminin ar bast anlalmaktadr. "Gz kamatran defile" (Trkiye, 13 Kasm) balkl haberde yer alan "Elbise motiflerinin kayna tarihimiz" ifadesi de, haberin fotoraf gibi, gazetenin, kadnlar zerinden 'geleneksel' ve kltrel eleri vurgulama eiliminde olduunu gstermektedir. "Muhteem defile" (Trkiye, 21 Kasm) balkl haber ise, tesettr modasn konu almaktadr. Trkiye gazetesinin bu haberi verirken kulland "muhteem" ifadesi, kadnlarn rtnmesinin, gazetenin ideolojisince olumlanmasyla aklanabilir. Tesettr modasn konu alan haberlere Hrriyet, Cumhuriyet ve Yeni Yzyl gazetelerinde de rastlanmakta, ancak bu gazetelerin Trkiye gazetesinden farkl olarak olumlayc bir ifade kullanmadklar gzlenmektedir. slami bir izgide yer alan Yeni afak gazetesinde ise tesettr modasna ilikin bir habere dahi rastlanmamaktadr. Yeni Yzyl, Cumhuriyet ve Hrriyet gazetelerinde ise 'modern' bir slubun benimsendiinden bahsetmek mmkndr. Bu gazetelerde yer alan fotoraflar ve kullanlan dil, ada ve laik bir Trkiye tablosu izmektedir. Kadnlarn giyim tarzlar, geleneksellik ve modernliin gstergeleri olabildiinden, gazetelerin haberi veri biimi kadar, neyi haber yapaca konusundaki seiminin de ideolojik eilime gre belirlendii anlalmaktadr. Bu konuda, Trkiye'nin ada ve laik bir lke olduunu gsteren en arpc rneklere "ada Trk kzn tantt" (Yeni Yzyl, 19 Eyll) balkl haber ile, modellerin Trk bayran temsil eden ay yldzl kyafetlerle sunduklar defileyi konu alan "Demirel'den allar" (Yeni Yzyl, 17 Kasm) balkl haber verilebilir. Yeni Yzyl, Cumhuriyet ve Hrriyet gazetelerinin haber fotoraflarnda Trkiye gazetesinden farkl olarak, vcudun rahatlkla tehir edildii fotoraflara sklkla rastlanmaktadr. Cumhuriyet gazetesinde yer alan bu tr haber fotoraflarnn daha kk boyutlarda verilmesinin plakl daha az grnr kld sylenebilir. "effaf seksidir" (Hrriyet, 8 Ekim), "Bu k 'in in' modas" (Yeni
9 9
Yzyl, 13 Eyll), "Seksi k" (Cumhuriyet, 17 Ekim) balkl haberler, modellerin vcutlarnn aka resmedildii fotoraflarla verilen rneklerdendir. Bu haberlerin balklarnda da olduu gibi, ou zaman kullanlan dile bakldnda, cinsel armlarla ykl olduklar, tahrik edici saylabilecek bir slupla verildikleri sylenebilir. Hatta, modellerin vcutlarn aka sergileyen, plaklklarn vurgulayan kyafetlerle defileye katlmalarnn haber yapmclarnca takdir edildii bir sluba da yer verilebildii gzlenmitir. effaf bir kyafet giymi modelin fotorafna yer verilen "Bravo Stella" (Hrriyet, 23 Ekim) balkl haber bu durumu rneklemektedir. Ayrca, Hrriyet gazetesinin eklerinde ayr moda sayfalarna, hatta 24 Ekim tarihinde 12 sayfalk bir moda ekine yer verildii gzlenmitir. Bu tr haberlerin grsel malzemesinde yer alan modeller, zayf, 'biimli', ideal vcutlara sahip kadnlardr. "iman manken sunucu oldu" (Hrriyet, 5 Eyll) balkl haberdeki manken, imanlyla moda dnyasnn normlarna uymayan bir istisna olarak sk sk gazete ve televizyonlarda konu edilmitir. Ancak, bu kiinin kilosunun dnda, mevcut estetik normlara uymad sylenemez. Mesela, 'irkin' ya da zrl deildir. ncelenen gazetelerde yer alan bu tr haberlerin, moda endstrisinin ileyiinden bamsz olduu sylenemez. Coward'n tezinden24 yola klrsa, moda rnlerinin tketimini salayan kadnlk arzusunun, bu modeller gibi ideal vcutlu, gzel ve zarif olma arzusu olduu sylenebilir. Modellerin formlarn korumak iin yaptklar diyetler, eitli abalar bu haberlerde genellikle yer almamaktadr. "Gndelik pratikte tketimin ltuflar bir emein ya da bir retim srecinin sonucu olarak yaanmaz, mucize gibi yaanr" (Baudrillard, 23). Bu haberlerin temelde uyandrd izlenim, modelin zerindeki rne sahip olunduunda, modelin 'hissettii gibi' gzel, seksi ve kendinden emin hissedileceidir. Bunun iin rne sahip olmak yeterli koul gibidir.
24.Coward'n sz konusu tezine dair ayrntl bilgi iin bkz: Coward, R., Kadnlk Arzular, Ayrnt Y., stanbul, 1993.
100
VI.3. SALIK VE GZELLK
ncelemede salk ve gzellie ilikin haberlerin byk oranda kadnlar konu ald, erkek salna ok az, gzelliine ise hi yer verilmedii gzlenmitir. Gazetelerin salk kelerine mektup gndererek, sorunlarna zm arayanlarn da byk oranda kadnlar olduu anlalmaktadr. "statistiklere gre kadnlar, erkeklere gre daha fazla doktora gidiyor" (Yeni Yzyl, 14 Ekim) balkl haberin de gsterdii, gzellik gibi saln da daha ok kadnlarn konusu olduudur. Sala ilikin haberlere bakldnda, salk sorunlarn, hemen hemen sadece kadnlarn yaad dncesine kaplmak mmkndr. Oysa, Hrriyet gazetesinin Kelebek ekindeki salk kesinde olduu gibi, bu konuda bilgiye sahip olan ve nerileri alnan kiiler ounlukla erkeklerdir. Kadnlara den ise neriler nda davranmaktr. "Tbbi otoriteyi erkeksi klan iktidarn toplumsal cinsiyet yaps"na karn, zelde annelerin "ocuklarn asl bakclarna" (Connell, 332), geneldeyse kadnlarn salk ve bakm ilerinin dzenleyicilerine dntrlmeleri sz konusudur. Salk ve gzellie ilikin haberlere %4 orannda en ok Yeni Yzyl gazetesinde yer verildii tespit edilmitir. Bu tr haberlere en az yer veren Cumhuriyet gazetesinde ise bu oran %0'dr. Ancak, incelenen gazeteler ierisinde, Hrriyet ve Trkiye gazetelerinin, kadn sayfalarnda dzenli olarak hemen hemen her gn yer alan salk keleri istatistiklere dahil edilmemitir. ncelemede, salk ve gzellik konularnn zellikle Hrriyet ve Yeni Yzyl gazetelerinde ou zaman birbiriyle ilikilendirilerek ele alnd, bu tr haberlerin fotoraflarnda byk oranda gzel ve gen kadnlara yer verildii ve sala dikkat etme kouluyla gzellik vaatlerinde bulunulduu gzlenmektedir. Salkl, gzel salar, salkl bronzlama, zayflama konusunda gazetelerde yer alan haberlerde hitap edilen kitlenin byk oranda
101
kadnlar olduu, bu haberlerin fotoraflarnda byk lde kadnlarn yer almas anlalmaktadr. Bu haberlerin bir ksmnda arlkl olarak gen kalabilmek ve gzel olabilmek iin yaplmas gerekenlere, zayflamak, gzel salara, krksz bir cilde sahip olmak gibi konularda nerilere yer verilmekte, bunlar ou zaman salkl olmann da koulu eklinde sunulmaktadr. zellikle magazin arlkl haberlerde kadnlar, grnlerinin nemine yaplan vurguyla, "baka bir toplumsal cinsiyetin, yneten cinsiyetin gzleri araclyla kendilerini grmeye (ve anlamlandrmaya) tevik" edilmektedirler (Fiske, 227). Kozmetie her saat bir milyon dolardan fazlas harcanr. Umutsuzca, ideal ve mmkn olmayan bir standarda uymak iin pek ok kadn, yzlerini ve vcutlarn deitirmek ynnde byk abalar gsterirler. Bir kadn, yzn bir maske ve bedenini bir nesne olarak grmeye koullandrlr. Sanki bunlar birbirinden ayrym ve asl halinden daha nemliymi gibi, daima deime, daha iyi olma ve maskeleme ihtiyac duyar. Kendisinden memnun olmamas ve utanmas salanmtr; ya 'bak' elde etmeye alr ya da almaz. Daima bakalar tarafndan nesneletirilerek, kendisini nesneletirmeyi renir (Kilbourne, 122-4). "Kadn teknolojiyle daha da gzel" ( Cumhuriyet, 5 Kasm) "Netersiz gzellik" (Trkiye, 1 Kasm) "Gzelliiniz S.O.S. vermesin!" (Yeni Yzyl, 28 Eyll) "Salkl gzel, parlak" (Hrriyet Tatil eki, 22 Kasm) " Zayflama merkezi hizmete girdi" (Yeni afak, 5 Kasm) balkl haberler arlkl olarak kadnlarn gzellemelerine ilikin bilgiler iermektedir. Bu tr haberlerin ortaya koyduu, kadnlarn "tpk yemek piirerek erkein bedenini besledikleri gibi, ekici grnerek erkein gz zevkini de beslemek" (Fiske, 230) durumunda olduklardr. Ancak Yeni afak gazetesinde yer alan haberlerde daha ok salkl olmaya vurgu yapld, zayflama konusundaki haberlerde dahi gzellie deinilmedii, bunun salk asndan ele alnd gzlenmektedir. Cumhuriyet gazetesinin ise kadnlarn gzelliini konu alan haberlere ok az yer verdii tespit edilmitir. kadar gzellik vaadine yaplan vurgudan da
102
Bugn tp eitimi alm, zellikle plastik cerrahi ve jinekoloji alannda alan kiilerin, zayflama, istenmeyen tylerden kurtulma, ideal normlara uymayan vcut ksmlarn operasyonlarla deitirme gibi gzellie ilikin tedavi ve bakm vermeleri sz konusudur. ou kadnn salndan ziyade gzellikleri kaygsyla bu kiilere bavurmalar da salk ve gzellik konularnn dorulamaktadr. Fiske'e gre ...bilim kltrnn zellikleri ile deerlerine dorudan deinilmemektedir. Bu zaten varsaylan, elde bir olarak grlendir. Bu deerlerin temel deerler olduu, yaygn bir ekilde paylaldklar ve doal olduklar iin gnderme yapmaya bile gerek grlmedii varsaym, Barthes'n "isimsizleme" (exnomination) adn verdii eydir, yani ibandaki ideolojidir (215). "Krklklara kar lazer silah" (Yeni Yzyl, 11 Eyll) balkl haber plastik cerrahi alanndaki bir gelimeyi konu almaktadr. Plastik cerrahi bir tp alan olduu iin daha ok salkla ilikilendirilmesi mmknken, krklklardan kurtulmann daha ok gzellie ilikin olduu aktr. nk krk bir cilde sahip olmak, salkl olmamak anlamna gelmez. Benzer bir rnek, "Liposhaping ile incelin" (Hrriyet Tatil, 18 Ekim) balkl haber iin de geerlidir. Bu haber gazetenin salk sayfasnda yer almaktadr. Cerrahi bir yntem olan liposhaping orantl bir biimde zayflamaya, yani temelde gzellie ilikin bir uygulamadr. Seidenberg ve DeCrow'a gre "kadnlar iin, zayf kalmak sadece estetikle ve salkla balantl deildir. Varolabilmenin, ekonomik varoluun bir parasdr" (110). Bu tr yntemlerin haberlerde tedavi olarak adlandrld gzlenmektedir. O halde, kilolu olmak, krk bir cilde sahip olmak, hasta olmakla ilikilendirilmektedir. Yani, daha genel olarak ideal vcutlara sahip olmak salkl ve normal, bunun dnda olmaksa hasta ve dolaysyla anormal olmak eklinde sunulmaktadr. Bu haberlerde dikkate deer bir dier nokta vcudun sa, gs, bacak gibi paralara blnerek "sorun alan" (Fiske, 232) olarak ele alnmas ve buna gre zmler retilmesidir. "Aralksz bir propaganda ilahi terimleriyle bize sadece bir bedenimiz olduunu ve onu korumak gerektiini srekli" hatrlatmaktadr (Baudrillard, 155). iie gemiliini
103
"Bacaklarnz nemliyse salkl olmalar iin elinizden geleni yapn" (Hrriyet, Pazar eki, 30 Kasm), "Yeni ylda yenilenin Gzlerinizi deitirin" (Hrriyet, 30 Kasm), "Sanz iin Sinameki" (Trkiye, 25 Kasm) balkl haberlerde yer alan fotoraflarda hep kadnlar yer almaktadr. Bu haberlerden "kadnlarn bedenlerinin daima kusurlu" (Smith, D., 47) olduu, ve her zaman tamamlanmas veya dzeltilmesi gereken bir eksik ve kusurun olaca anlalmaktadr. Vcudunun deiik ksmlaryla sorunlar olup bunlardan honutsuzluk duyanlarn kadnlar kadar erkekler de olmas mmkndr. Sadece kadnlarn bu tr sorunlarnn dile getirilmesi, bunlar yaayanlarn sadece kadnlar olduu izlenimine yol amaktadr. Bunun dnda, salk konusundaki haberler daha ok kadn hastalklar, hamilelik ve ocuk sal konularn ele almaktadr. "Kadnlara zel tedavi" (Trkiye, 27 Kasm), "Menapoz kabusu sona eriyor" (Yeni Yzyl, 10 Kasm), "Emziren anneye ilgin neri" (Hrriyet, 9 Kasm), "Anne sal ve gebelikte kanszlk" (Yeni afak, 22 Ekim) gibi haberler bu tr rneklerin bir ksmn oluturmaktadr. Kadn hastalklar ve ocuk salna ilikin haberlere Trkiye gazetesinde daha sk yer verildii gzlenmitir. Bu kategorideki haberlere en az yer veren Cumhuriyet gazetesinde ise, "Cinsel sorunlar tartlyor" (Cumhuriyet, 31 Ekim) balkl haber rneinde grlecei zere, salk konusundaki haberlerde kadn erkek ayrm yaplmadan konunun ele alnd tespit edilmitir.
104
VI.4. KLTR-SANAT
Kadnlarn, kltr ve sanat haberlerine hem reten zneler olarak hem de retimin nesnesi olarak konu olduklar gzlenmektedir. zellikle sinemaya ilikin haberlerde ise kadnlarn, retimde oyunculuklaryla aktif katlmclar olmakla zne, ama ayn zamanda, seyirlik konumlarndan dolay nesne olarak deerlendirilmeleri mmkndr. Kadnlar, kltr ve sanat haberlerinin konusu olarak en ok %14 orannda Cumhuriyet, en az ise %1 orannda Hrriyet gazetesinde yer
25.Bu haber, mevcut estetik normlara uymayan bir sanaty konu almaktadr. Sanatta, zellikle grntye ve zellikle kadnlarn bedenine ilikin, estetik adan rahatszlk yaratabilecek eylerden kanlmaktadr. Burada ise farkl bir durum sz konusudur. Habere konu olan sanatnn, bedeni zerinde yaptrd estetik normlar zorlayan operasyonlaryla izleyicileri rahatsz ettiine ve gsteri salonunu terk etmelerine yol atna deinilmektedir. Bu haberde, sanat kadar kadn bedenine ynelik genel geer bak da zorlayan bir yaklam aktarlmaktadr.
almaktadrlar. Hrriyet, Cumhuriyet ve Yeni Yzyl gazetelerinde yer alan kltr-sanat haberlerinde kadnlar byk lde sanatn hem znesi hem de nesnesi olarak resmedilmektedir. Trk sinemasnn nemli bir simas olan Trkan oray' konu alan "Smbl sokan tutsak kadn" (Yeni Yzyl, 4 Eyll), "Bir Sultan'n kitab" (Hrriyet, Kelebek eki, 11 Eyll) ve bir performans sanatsn konu alan "Vcudum sanatmn tuvali" (Cumhuriyet, 7 Ekim)25 balkl rnekler kadnlarn kltr ve sanatn hem znesi hem de nesnesi olarak deerlendirilebilecei haberlerdir. zellikle resim sanatna ilikin haberlerde ise kadnlar, estetik grn ve cinsel ekicilikleri ile daha ok nesne konumunda yer almaktadrlar. Bunun dnda kadnlar kltr ve sanatn retici zneleri olarak da haberlerde yer almaktadrlar. Yeni afak gazetesinin dier gazetelerden farkl olarak, kadnlarn sanatn nesnesi olarak yer aldklar haberlere yer vermedii gzlenmitir. Bu gazetede yer alan haberlerde kadnlarn daha ok slami kltr rnleri olarak nitelenecek tezhip, ebru, hsn-i hat ve eitli el sanatlar gibi alanlarda retim yapan kiiler olduklar tespit edilmitir. Yeni afak gazetesinde kltr ve sanatn reticisi olarak yer alan bu kadnlarn, bazen grsel malzemede yer almadklar, grsel
105
malzemede yer alan kadnlarn ise nemli lde tesettrl olduklar gzlenmitir. Tiyatro sanats Asuman Arslan'n lmn "Sanat Asuman Arslan ld" (12 Ekim) balyla ileyen Yeni afak gazetesi, dier gazetelerden farkl olarak bu haberde grsel malzeme kullanmamtr. Bu gazetenin "Gurbet iklimi ykleri" (18 Eyll), "Film koptu galiba" (4 Eyll) balkl haberleri ise grsel malzemede tesettrl kadnlarn yer ald rneklerdir. Trkiye gazetesinde yer alan haberlerde ise kadnlarn sanatn nesnesi olarak yer aldn sylemek mmkndr. Ancak, Hrriyet, Cumhuriyet ve Yeni Yzyl gazetelerinde farkl olarak Trkiye gazetesinde kadnlar, habere, estetik ve cinsel anlamlar yklenilebilecek ynlerinden ziyade, Anadolu kyafetleri iinde, balar rtl resmedilerek konu/nesne olmaktadrlar. Hrriyet, Cumhuriyet ve Yeni Yzyl gazetelerinin, zellikle resim sanatyla ilgili haberlerinin grsel malzemesinde arlkl olarak plak kadnlar yer almaktayken, Trkiye gazetesinin, mesela "Gen ressamlarn ilk sergisi"(27 Kasm) balkl haberinde, ba rtl yerel Anadolu kyafetleriyle resmedilmi bir kadn grntsne yer verilmektedir. Bu gazetede yer alan haberlerde de sanat ve kltrn reticisi zneler olarak habere konu olan kadnlarn, Yeni afak gazetesinde verilen haberlere benzer biimde, ounlukla ev iinde gerekletirilen, sosyallemeyi pek fazla gerektirmeyen el sanatlar, minyatr gibi sanat alanlarnda faaliyet gsterdikleri anlalmaktadr. "Minyatr bilmiyoruz" (21 Kasm), "El sanatlarmz yaatlyor" (23 Kasm) balkl haberler bu tr rnekleri oluturmaktadr. Cumhuriyet, Yeni Yzyl ve Hrriyet gazetelerinde yer alan kltr ve sanat haberlerinde kadnlarn gerek nesne gerekse zne olarak sunumlarnn Yeni afak ve Trkiye gazetelerinden olduka farkl olduunu sylemek mmkndr. Bu gazetelerde, arlkl olarak kadn bedeninin estetik bir nesne olarak sunumu sz konusudur. "Picasso ve Matisse kadnlaryla stanbul'da" (Hrriyet, 29 Eyll), "Ustalarn efsane kadnlar" (Yeni Yzyl, 18 Kasm), "Picasso-Matisse yani kadnlar" (Cumhuriyet, 16 Kasm) balkl haberler kadn bedeninin sanatn nesnesi olarak haberde yer ald rneklerden bir ksmdr. Kadnlarn bedenlerinin tehiriyle nesnesi olduklar sanatlarn banda resim gelmektedir.
106
Avrupa n sanatnda ressamlar ve seyirci-sahipler erkekti, nesne olarak ilenen kiilerse ounlukla kadn. Bu ters iliki ekinimize ylesine sinmitir ki bugn bile saysz kadnn bilincine biim vermektedir. Kadnlar kendilerine kar, erkeklerin onlara kar davrand biimde davranmaktadrlar. Kadnlar da, erkeklerin onlarn karlarnda yaptklarn yapp kendi diiliklerini seyretmektedirler (Berger, 63). Resim, mzik, iir gibi pek ok sanat alan eskiden olduu gibi erkeklerin tekelinde deildir. Kadnlarn sanatn reticileri olarak gazetelerde yer aldklar rneklerden bir ksmn, " Safiye ng resim sergisi" (Yeni Yzyl, 25 Ekim), "Eme ayakta alkland" (Hrriyet, 16 Ekim), "Soprano Jaklin ark sanatseverlerle bulutu" (Cumhuriyet, 17 Kasm) balkl haberler oluturmaktadr.
107
VI.5. RN TANITIM HABERLER
ncelenen gazetelerde yer alan reklamlar bu incelemeye dahil edilmemitir. Ancak, zellikle yeni kan rnlerin tantm ilevini grebilecek trde yazlar haber formatnda verildii iin, bunlarn incelemeye dahil edilmesi uygun grlmtr. Bu tr haberlerde, otomobil, saat, telefon, bilgisayar, bisiklet, araba lastii, nak iplii gibi eitli rnlerin tantm konu edilmekte, bu rnlerin hepsinin yannda dekoratif bir unsur olarak tantm hostesi kadnlar yer alabilmektedir. Hrriyet ve Yeni Yzyl gazetelerinde yer alan bu tr haberlerin grsel malzemelerinde kadn bedeni, Yeni afak ve Trkiye gazetelerinden farkl olarak, tantm yaplan rnn yannda plaklyla tehir edilmektedir. "En yeni modeller vitrinde" (Hrriyet, 28 Kasm) balkl otomobil tantm haberinde, otomobilin zerine doru uzanm, rlplak bir kadn grnts yer almaktadr. "Pirelli'de 'errrkek!' var" (Yeni Yzyl, 18 Kasm) balkl haberde ise yine plak kadn grntleri yer almakta, "98 takviminde ilk kez erkekler de yer ald ama kadnlardan farkl: Hepsi giyimli" aklamasna yer verilmektedir. Hrriyet ve Yeni Yzyl gazetelerinde yer alan bu tr haberlerin bir ksmnda, tantm yaplan rnden ok, tantm hosteslerinin grntleri fotorafn odak noktasn oluturmaktadr. "Elit araba iin elit modeller" (Yeni Yzyl, 19 Kasm) balkl haberde olduu gibi, modeller, zellikle Hrriyet ve Yeni Yzyl gazetelerinde, tantm yaplan rnn nnde yer alabilmekte, fotorafta rnden daha fazla yer igal edebilmektedirler. Cumhuriyet gazetesinde verilen bu tr haberlerde ise hosteslerin nispeten rnn geri plannda yer aldklar tespit edilmitir. "Twingo tantld" (Cumhuriyet, 21 Kasm) balkl bir haber fotorafnda, hostesler, tantm yaplan otomobilin gerisinde yer almakta, fotorafta, otomobilden daha kk bir yer igal etmektedirler. Yeni afak
108
(Mesela, 18 Ekim gn verilen "Gelecein otomobilleri" balkl haber) ve Trkiye gazetelerinde ise 'normal' giyimli hosteslerin yer ald fotoraflara yer verildii, hatta Trkiye gazetesinin "Gz kamatrdlar" (29 Kasm) balkl haberinin grsel malzemesinde, geleneksel Trk kyafetleri giymi, balarna yemeni takm uzak doulu kadn hosteslerin yer ald gzlenmitir.
109
VII. SONU
Din, felsefe, tp, siyaset, hukuk gibi says oaltlabilecek alanlarda egemen sylemin kurucularnn erkekler olmas, kadnlarn yaam ve kendilerini ifade alanlarn byk lde daraltmtr. Medyada sunulan kadnla ilikin temsillerin de bundan bamsz olduu sylenemez. Medyada kadnln srekli olarak tanmlanmas ve yeniden tanmlanmas, kadnn erkein tekisi olarak kurgulanmas ile ilikilidir. Ancak, kadnn erkein tekisi olarak tanmlanmas yeni deildir. Tarih boyunca erkein 'teki'si olarak kurgulanan kadn, "kendi znelliinden yoksun braklm ve bylece kendisi hi serbest olmasa bile zerinde konuulmas serbest bir 'nesne'ye dntrlm"tr (Berktay, 1997, 91). Kadnn erkein tekisi olarak tanmlanmas, kadn ikincil konuma yerletirirken erkei egemen bir konuma yerletirmitir. Medya ieriinde sunulan, kadnla ilikin temsiller kamu imgeleminden bamsz olmad iin, medyaya ynelik feminist aratrmalar mcadelenin nemli alanlarndan birini oluturmaktadr. Trkiye'de, zellikle son yirmi yl iinde, snrl bir kesimce desteklenen feminist taleplerin, kadn haklar konusundaki tartmalarn zeminini hazrladn, ancak, daha temelde, kadnlarn zgrlemesi ynndeki taleplerde, byk bir direnle karlaldn sylemek mmkndr. Medyada yer alan tartmalar da, byk lde kadn haklar zerinden ele alnmakta, kadnn zgrlemesi ynnde bir sorunsal mevzu etmemektedir. Basnda, bir yandan snrlarn erkek syleminin tayin ettii, kadn haklar konusundaki tartmalara yer verilirken, te yandan kadnlarn byk lde madur, kurban, bir erkein tabiyetinde, anne, e olarak byk lde temsil edilmeleri, siyaseti veya meslek sahibi kiiler olarak konu olduklar durumlarda dahi srarla erkeklerden farkl kelimeler, slup ve ereveler iinde tanmlanmalar, kadnn
110
zgrlemesi ynndeki taleplere direncin gstergesi olarak dnlebilir. Ancak, somut/yaayan kadnlarn da, burada egemen sylemin kurucularnn "deerlerini iselletirmek ve kendi beninin ve cinsinin smrgeletirilmesine aktif olarak katlmak" (Donovan, 307) suretiyle erkekler tarafndan tanmlanmay byk lde kabul ettikleri, ya da en azndan buna gl bir itirazda bulunmadklar sylenebilir. Kadnlar, basit bir biimde, "medya metinlerinde ifade edilen egemen kltrn kurbanlar" olarak grmemek gerekir; insanlar medyay "kadnlar ve erkekler olarak kendileri hakknda bir eyler ifade etmek iin de kullanrlar" (van Zoonen, 1997, 326). Her bireyin kendi znel varoluunu olumlamasnn etik zorunluluunun yan sra der de Beauvoir, zgrlkten vazgemek ve bir ey olmak iin de bir ar vardr. Bu ahlaken zararl bir seimdir ama genellikle kadnlar iin en az direnmenin yoludur. Kolay bir yoldur; bu yolda yryen kii, zgn bir varoluu stlenmenin gerektirdii zahmetten kanr... Bir dereceye kadar, de Beauvoir kadnlar, teki olarak tanmlanmaya izin vererek dankl dv yapmakla sular... Daha da ileri giderek kadnlarn korunan nesne olma rolnn getirdii bilinen avantajlar tarafndan batan karldn syler. Bu, kiinin kendi hayatnn sorumluluunu almasndan ok daha kolaydr (Donovan, 236). Kadnla ilikin, gerek toplumsal dzendeki anlam ve deerlerin, gerekse medyadaki grnmlerin, kadnlarn, erkek sylem ve tanmlarna itiraz etmeleri ve kendi kendilerini tanmlamalar lsnde deimesi mmkn grnmektedir. Van Zoonen'e gre, kadnlarn etkin medya tketicileri olduklar biimindeki son aratrmalar, toplumsal cinsiyet kimliklerinin inasnda medyann oynad rol eletirmeyi gletirmektedir... Ona gre, medyann kadnlarla ilgili yalnzca cinsiyeti stereotipler sunduu ve bu gsterimlerin de kadnlarn ataerkil toplumdaki ikincil konumlarn pekitirdiklerini sylemek doru bir bak as deildir. Ayn zamanda kadnlarn medya metinlerinden aldklar hazlar ortaya koyarak kltrel poplizme kaymak da var olan
111
ataerkil sistemin srdrlmesine hizmet etmekten baka ie yaramayacaktr" (rvan, 299). Basna ynelik bu incelemede, ideolojik eilimlerine gre biimsel farkllklar olsa da, be gazetede de kadnn temelde erkein tekisi olarak tanmlandn sylemek mmkndr. Gazetelerde, ok eitli sosyo-kltrel yaplardan kadnlar yer alsa dahi, her gazetenin ideal bir kadn profili olduunu sylemek mmkndr. Bu kadn, Hrriyet gazetesinde, kentli, modern, iyi eitim grm, liberal bir yaam tarzn benimsemi, yaam standard yksek, kendisi gibi modern bir erkekle birlikte olduu varsaylan, olmasa da buna tevik edilen, ama ayn zamanda, halen ev, ocuk ve aileden birincil derecede sorumlu olduu da unutulmayan 'zgr' bir i kadndr. Cumhuriyet gazetesinde ada, Atatrk ve laik kadnlarla, toplumsal olaylarn aktrleri olan kadnlarn daha ok grnrl olduu sylenebilir. Yeni Yzyl, Trkiye dnda eitli lkelerden kadnlara ilikin en ok haber veren gazetedir. Dier gazetelere oranla, farkl sosyo-kltrel ve ideolojik izgilerde yer alan kadnlara ilikin temsiller asndan daha geni bir yelpaze oluturduu, bunlar arasnda ada grnml, laik bir kadn profiline onay verdii sylenebilir. Yeni afak gazetesinde, ok byk bir oranda siyasal slam'n aktr saylabilecek veya en azndan slami bir yaam tarzn benimsemi kadnlar yer almakta, bu izginin dnda yer alan kadnlara ilikin ok az habere rastlanmaktadr. Trkiye gazetesinde ise dindar, geleneksel deerlere bal, milliyeti ve geleneksel Trk kltr ve deerlerinin taycs bir kadn profili izilmektedir. Kadnlara ilikin siyasi ierikli haberler, oran olarak yksek olsa da, bu haberlerin byk bir ounluunun her gazetede, snrl saydaki milletvekili kadn konu ald ve bu kadnlarn erkek meslektalarndan farkl olarak, anne ve e olma gibi konumlaryla, gzellik, rejim gibi magazinel unsurlarla haberde yer aldklar, siyaseti bir kadn olduunda, bu konulara zel bir vurgu yapld gzlenmitir. Bir ka kadn siyaseti dnda, siyasi faaliyetlerde yer alan kadnlarn, ynetim kadrolarnda ve karar mercilerinde yer almadklar, partilerin kadn kollarnda grevli olan kadnlarn kermesler dzenlemek, yallara, ocuklara yardmda bulunmak gibi tali faaliyetleri
112
yrttkleri, yani siyasi kimliklerinin de annelik ve ev kadnl kimliklerinin bir devam niteliinde olduu anlalmaktadr. Kadnlar, belki de en ok madur ve kurban olarak haber deeri tamaktadrlar. Kadnlarn, hem zel hem de kamusal olarak nitelenen alanlarda yaygn bir biimde eitli iddet biimlerine maruz kaldklar, iddetin aktrlerinin ok byk bir orann erkeklerin oluturduu gzlenmektedir. ncelenen haberlerde, kadnlarn, erkeklerden farkl olarak, iddete iktidar kurmak amacyla bavurmadklar, iddeti, ya kendilerini savunmak amacyla bakalarna, ya da bir olaya tepki olarak kendi bedenlerine ynelttikleri tespit edilmitir. Bunun dnda hemcinsleri ve ocuklara iddet uygulayan kadnlarn bir ksmnn ruhsal salnn yerinde olmad anlalmaktadr. Kadnlar, ayn zamanda yaknlarnn ya da kendilerinin hastalk ve lmleri, savalar ve doal afetler gibi pek ok durumlarda madur ve kurbanlar olarak basnda byk lde yer almaktadrlar. Suun zanls olduklar durumlarda erkeklerin dahi iradi kadnlarn madur arac ve olma konumundan olduklar kurtulamadklar, nk suun faili olduklar durumlarda dahi kararlarnn uygulaycs anlalmaktadr. Siyasi ierikli haberlerde olduu gibi, kadnlarn meslek sahibi kiiler olarak yer aldklar haberler, oran asndan yksek grnse de, haberlerin ieriine bakldnda, bu kadnlarn mesleklerinin byk lde hemirelik, retmenlik, dadlk gibi kadnn zel alanda srdrd grevlerin devam niteliinde olduu gzlenmektedir. Askerlik, polislik gibi erkeklerin varolageldii mesleklerde baar gsteren az sayda kadn ise, haberde aknlk ve takdir ile karlanmakta, bylece 'erkek gibi' olan bu 'srad' kadnlardan hareketle dier kadnlar ve 'kadnlk' kmsenmektedir. Ayrca, ayn meslei icra eden kadn ve erkein grev dalmnn toplumsal cinsiyet rollerine gre belirlendii, mesela zihinsel emek gerektiren ilerin erkeklere, bedensel emek ve duygusal iletiim gerektiren ilerin kadnlara verildii anlalmaktadr. Kadnlarn bir erkein yakn olarak, geleneksel rol ve ilikileriyle veya hayr ilerinin yrtcs olarak yer ald haberler, kadnn erkein 'teki'si olarak konumlandrlmasnn en ak olduu temsil
113
biimleridir. nk, bu kategoride yer alan haberlerde, kadnlar 'asl' ii yapan erkein yannda ikincil, tali ileri yapanlardr. Kadnlarn, bir yandan erkeklerin yaptklar 'asl' iler yannda ikincil klnan bu rolleri mkemmel bir ekilde yerine getirmeye tevik edildiklerini, te yandan tam da bu rolleri yznden toplumsal itibarlarnn erkeklerden daha dk grldn sylemek mmkndr. ncelenen haberler, kadnlarn hukuk ve din kurumlar karsndaki konumlarnn ve eitimlerine ilikin tartmalar ve reform ihtiyalarnn yine, kadnlara ramen, erkekler tarafndan yapldn gstermektedir. Toplumsal kurumlara ilikin tartma ve reformlar, kadnlar lehine sonular retecek de olsa, bunlarn biim ve snrlarnn erkeklerce belirlenmesi, bu arada kadnlarn kendileri hakknda verilen kararlara pasif bir biimde tabi olmalar, temelde eitliki ve zgrlk bir anlaya engel olacaktr. Sporcu olarak kadnlarn yer ald haberlerin erkek sporculardan olduka az olduu gzlenmitir. Kadnlarn sporcu olarak yer aldklar haberlerin orannn, kadnlarn yer ald dier haber kategorileriyle mukayese edildiinde dk olmad, ancak bu haberlerin byk bir ksmnn bir ka satrdan ibaret, gazetenin daha az dikkate deer blmlerinde yer alan haberler olduu tespit edilmitir. Haberlerde, mesela madur olarak resmedilen bir kadna sayfa boyunca, yada sayfann gbek olarak nitelenen, en ok dikkat eken ksmnda byk bir yer ayrld, haberin byk boy fotoraflarla da desteklendii, buna karn kadn bir sporcuya ilikin haberin, zellikle bu sporcu diiliin veya estetik grntnn elde edilebilecei bir sporla ilgilenmiyorsa, ou zaman fotoraf kullanlmadan, gazetenin daha az dikkat eken kenar ksmlarnda ksaca ilendii gzlenmitir. Cinsellie ilikin haberler, yzde olarak az olsa da, Hrriyet, Yeni Yzyl ve Cumhuriyet gazetelerinde, zellikle magazin nitelikli haberlerde kadn bedeninin aka tehir edildii ok sayda habere rastlanmtr. Sadece Yeni afak gazetesinde kadnlarn plak grntlerine yer verilmedii, Trkiye gazetesinde ise snrl sayda bir ka haberde, snrl bir biimde kadn vcudunun grntlendii fotoraflara yer verildii gzlenmitir.
114
Magazin haberlerinin kadnlarn en ok grnrlk kazand haber tr olduu tespit edilmitir. Bu haberlerde de kadnlar, kat haberlerde olduu gibi, gr bildiren kiiler olmalaryla deil, daha ok grnmleriyle haber deeri tamaktadrlar. Ayrca, kadnla dair basmakalp temsillerin kat haberlere oranla magazin haberlerinde daha ak olduu tespit edilmitir. zetle, gnmz basnna ynelik bu incelemenin ortaya koyduu, kadnlk tanmlar asndan snrl ve grnrde, yani yzeysel bir deiimden bahsetmenin mmkn olduu, bunun dnda, Fiske'in belirttii gibi devrimsel, ya da Gerbner'n belirttii gibi yapsal bir deiimden sz etmenin henz mmkn olmaddr.
115
V.II. GRAFKLER
Editrn notu: Bu sayfay izleyen 33 sayfa boyunca, alma verilerinin derlenerek dzenlendii izimler, almada sunulduu zgn biimde baslmtr.
115

Siyaset Meslek Geleneksel Rol !" Yasalar #$ Din Spor Cinsellik %"& " Moda "'&("" Kltr-Sanat %&#$
*

% 185 %34 54 %10 38 %7 16 %3 4 %1 9 %2 11 %2 10 %2 3 %1 27 %5 12 %2 32 %6 60 %11 2 %0 77 %14 4 %1 543 %100
% 244 %18 256 %18 61 %4 90 %6 * 58 %4 29 %2 24 %2 14 %1 0 %0 63 %5 45 %3 338 %24 84 %6 48 %3*** 16 %1 17 %1 1387 %100
YZYIL % % % 157 %19 243 %60 184 %31 128 %16 58 %14 203 %34 50 %6 16 %4 34 %6 29 %4 20 %5 48 %8 30 %4 12 %3 18 %3* 10 %1 4 %1 7 %1 8 %1 3 %1 3 %1 6 %1 7 %2 1 %0 3 %0 3 %1 1 %0** 80 %10 5 %1 17 %3 16 %2 0 %0 7 %1 69 %9 12 %3 32 %5 106 %13 0 %0 9 %2 31 %4 4 %1 14 %2*** 65 %8 14 %3 11 %2 17 %2 3 %1 9 %2 801 %100 403 %100 597 %100
**
Hrriyet gazetesinin Kelebek ekinde ve Trkiye

! ! " # ! " Trkiye
" $

! !
***
! "
Hrriyet ve Trkiye ! "
%10
%15
%20
%25

%4

%6

%4

%2 %2 %0 %1 %3 %5

!" ! #
%1 %1 %3 %6
%0 %18 %18
)
%

%5 %24
116
%10
%15
%20
%25
%30
%35
%34

%10

%7

%0 %3

%5
%1 %2 %2 %1 %2 %2 %5 %6 %11 %0 %14 %1

!" ! #

)
%

117
%10
%15
%0
%5
%20 %19

%6 %16

%4

%4

%1 %1 %0 %1 %2

!" ! #
%2 %4
%10 %9 %13 %8
)

%

118
%10
%20
%30
%40
%50
%60
%0

%14
%60

%4

%5

%3 %1 %1 %1 %2 %0 %1 %3 %0 %1 %3 %1

!" ! #
)

%

119
%10
%15
%20
%25
%30
%35
%0
%5

%6
%31 %34

%8

%3

%1 %1 %0 %0 %1 %3 %5 %2 %2 %2 %2

!" ! #
)

%

120
121

* %

#
%31
%&
%60
"
%19
$
%34

%18
%0
%10
%20
%30
%40
%50
%60
%70
122

)

%

#
%34
%&
%14
"
%16
$
%10

%18
%0
%5
%10
%15
%20
%25
%30
%35
%40
123

%

#
%6
%&
%4
"
%6
$
%7

%4
%0
%1
%2
%3
%4
%5
%6
%7
%8
124

%

#
%8
%&
%5
"
%4
$
%3

%6
%0
%1
%2
%3
%4
%5
%6
%7
%8
%9
125

+ *

%

#
%3
%&
%3
"
%4
$
%1

%4
%0
%1
%1
%2
%2
%3
%3
%4
%4
%5
126

*

%

#
%1
%&
%1
"
%1
$
%2

%2
%0
%1
%1
%2
%2
%3
127

)) * %

#
%1
%&
%1
"
%1
$
%2

%2
%0
%1
%1
%2
%2
%3
128

)) * %

#
%&
%1
"
%0
$
%1

%0
%0
%0
%0
%1
%1
%1
%1
129

+ * %

#
%0
%&
%2
"
%1
$
%2

%1
%0
%1
%1
%2
%2
%3
130

+, * %

#
%1
%&
%0
"
%2
$
%2

%3
%0
%1
%1
%2
%2
%3
%3
%4
131

-,)

%

#
%3
%&
%1
"
%10
$
%5

%5
%0
%2
%4
%6
%8
%10
%12
132
%

%%

%

#
%5
%&
%3
"
%9
$
%6

%24
%0
%5
%10
%15
%20
%25
%30
133
MODA %

#
%2
%&
%0
"
%13
$
%11

%6
%0
%2
%4
%6
%8
%10
%12
%14
134

+% * %

#
%2
%&
%1
"
%4
$
%0

%3
%0
%1
%1
%2
%2
%3
%3
%4
%4
%5
135
KLTR SANAT %

#
%2
%&
%3
"
%8
$
%14

%1
%0
%2
%4
%6
%8
%10
%12
%14
%16
136
%%

%

%0 %1 %1
%2
%1
%2
%1
%1
%2
%2
%3
137

%70
%70
%60
%50
%40
%30
%20 %11 %10 %5 %2 %0 %0

%12

Siyasette magazin Tesettr

170 28 12 5 0 29 244

Toplam
Yzde %70 %11 %5 %2 %0 %12 %100
138

%70
%66
%60
%50
%40
%30 %18
%20
%10 %2 %0
%7
%7 %1


122 3 13 13 1 33 185

Toplam
Yzde %66 %2 %7 %7 %1 %18 %100
139

%70 %61 %60
%50
%40
%30
%20 %8
%16
%10
%6
%6 %3
%0


96 9 13 10 4 25 157

Toplam
Yzde %61 %6 %8 %6 %3 %16 %100
140

%49 %43
%50 %45 %40 %35 %30 %25 %20 %15 %10 %5 %0
%3 %1 %0
%4


118 3 105 7 1 9 243

Toplam
Yzde %49 %1 %43 %3 %0 %4 %100
141

%70
%65
%60
%50
%40
%30 %19
%20 %7
%10
%6 %3 %1
%0


119 12 35 6 1 11 184

Toplam
Yzde %65 %7 %19 %3 %1 %6 %100
142

%35 %30 %25 %20 %15 %10
%33
%34
%14
%5 %5 %0
%5 %3
%6
! !

! !

" ! " #

"

$$

85 36 13 13 86 8 15 256

!
"" #
Toplam
Yzde %33 %14 %5 %5 %34 %3 %6 %100
143

%44
%45 %40 %35 %30 %25 %20 %15 %10 %5 %0 %0 %9 %13
%18 %13
%2
! !

! !

" ! " #

"

$$

5 7 0 1 24 10 7 54 Yzde %9 %13 %0 %2 %44 %18 %13 %100

!
"" #
Toplam
144

%45 %41 %40 %35 %30 %25 %20 %15 %10 %5 %0 %2 %2 %13 %11 %8 %24
! !

! !

" ! " #

"

$$

31 16 2 3 52 14 10 128 Yzde %24 %13 %2 %2 %41 %11 %8 %100

!
"" #
Toplam
145

%45 %40 %35 %30 %25 %20 %15 %10 %5 %0 %7 %7 %5 %3 %17 %45
%16
! !

! !

" ! " #

"

$$

4 4 3 2 26 10 9 58

!
"" #
Toplam
Yzde %7 %7 %5 %3 %45 %17 %16 %100
146

%35 %30 %25 %20 %15 %10 %5 %0 %33
%23
%12 %10 %9 %6 %7
! !

! !

" ! " #

"

$$

66 24 21 18 47 13 14 203

!
"" #
Toplam
Yzde %33 %12 %10 %9 %23 %6 %7 %100
147

Magazin TOPLAM

884 503 %64 %36 1387 %100

369 175 %68 %32 544 %100

517 288 %64 %36 805 %100

371 33 %92 %8 404 %100

523 75 %87 %13 598 %100
100 %92 90 80 70 60 50 40 30 20
%8 %36 %36
%87
%68 %64 %64
%32
%13
10 0
%&''()
*+,%+'()
()- (&.(/0
()- 121
&' ()
'teki' kimliklerden biri, aslnda balcas..

Leyla imek'le " Gnmz Basnnda Kadn(lar)" zerine sylei. AltKitap: Gnmz basnnda kadnlar ele alan bir alma yapma fikri nasl olutu? Leyla imek: Yksek lisans eitimi aldm dnemde, feminizmle, hem bir hareket hem de akademik bir alma alan olarak ciddi anlamda ilgilenmeye balamtm. Gnmz basnnda kadnlarn temsilini inceleyen bir alma yapma fikri, Trkiye'de kadnlar konu alan almalar taradm dnemde olutu. Bu almada sunduum sosyolojik yaklamn nemli olduunu dnyorum. Kltr almalar ve ideoloji teorileri zerine yaptm okumalar, hem kuramsal ereveyi oluturmamda, hem de haberlerin sylem ve ierik analizini yapmamda yol gsterici oldu. AltKitap: Neden haberleri ve zellikle kadnlarla ilgili haberleri incelemeyi dndn? Leyla imek: 'teki' kimliklerin, youn bir biimde kendini tanmlama, grnr klma mcadelesi verdikleri bir dneme tanklk ediyoruz. Mesela stanbul'da gecekondu blgelerinde yaayan insanlar, kadn, erkei, ocuuyla kent merkezlerinde kendilerine yaam olana yaratyorlar. Eskiden, yaam alanlar mahalleleriyle snrl insanlar imdi kentin her yerinde. Ecinsel, evreci, feminist pek ok hareket kkl bykl mcadeleler veriyor. Btn 'teki' kimlikleri kapsayan bir alma teknik adan ok zor olacakt. 'teki' kimliklerden biri, aslnda balcas kadn kimlii. Trkiye'nin feminizmle ortalama yirmi yllk bir tankln da dnerek, son zamanlardaki toplumsal hareketliliin, kadnlarn basnda temsil edili biimlerine etki edip etmedii sorusundan yola ktk. Bunlar, bir lde basna da yansyor, ama kukusuz basnn kalplarna gre kesilip biildikten sonra. Yani, nereye baktn deil, nereden baktn belirleyici oluyor. Oysa haber, 'gerei' bire bir sunduu, 'nesnel' olduu, dolaysyla yorum iermedii iddiasn tayor. Bu adan, gazetelerde yer alan dier blmlerden ayrlyor. AltKitap: Yani, zellikle son zamanlarda ivme kazanan bu tr toplumsal hareketlerin medyada da bir dnme yol amas gerektiini mi dndn? Leyla imek: Balangta byle bir sonula karlamay umuyordum. Deiimin olmadn syleyemem. Mesela, incelemeye baladmda, kadnlarla ilgili haberlerin sandmdan fazla olduunu grdm. Ama, haberin belirli kalplar var. Ne yaparsanz yapn, bu kalplar iinde tanmlanyor olmanz, basnda ne kadar ok grnrlk kazandnzdan daha nemli. Byle olunca, yapsal ya da kkl bir deiimden deil, ancak, yzeysel bir deiimden sz edilebilir. Pek ok yazarn da deindii gibi medya, statkoyu, mevcut norm ve deerleri dntrc bir ilev grebilir; ama tersine tank oluyoruz. Mesela bu almada, kadnlar hakknda retilen basmakalp
Sylei - Leyla imek
ii
tanmlarn, basnda mtemadiyen tekrarlandn grdk. Bylece, bir ekilde, bu tanmlarn kamu imgeleminde pekitirilmesine, tabi gerek/yaayan kadnlarn da bunlar benimsemesine, iselletirmesine hizmet ediyor. Giderek daha ok ve deiik kesimlerden kadnlarn basnda grnrlk kazandn syleyebiliriz. Ama bu kadnlar medyann, erkekler tarafndan kurulmu syleminin ereveleri iinde tanmlanyorlar. Erkeklerden farkl olarak kadnlar fikirleriyle deil, grnmleriyle haber deeri tayorlar. Yani, kadnlarn aleyhinde ileyen mekanizma srarla muhafaza ediliyor. AltKitap: Basnda yer alan kadnlk tanmlarn, toplumda var olan tanmlardan bamsz dnemeyeceimizi sylyorsun. Leyla imek: Evet. Aslnda bu tanmlar, karlkl olarak birbirlerini besliyor. Ama, medyann toplumu bire bir yanstt sylenemez. Mesala, deiik kesimlerden kadnlarn gndelik yaam mcadelelerinin basnda yer almas zor; nk, bunlar haber deeri tamyor. Kadnlarn kendileri hakknda retilen tanmlar iselletirmesi ise sorunu daha karmak bir hale sokuyor. Bu ekilde baz kazanlar elde ediyorlar. Hangi ideoloji iinde yer alrsa alsn, kadnlar, ancak o ideolojinin ideal kadnlk tanmna uyduklarnda, o ideolojiyi benimseyen erkeklerin takdir ve onayn gryorlar. Tesettrl olmak bir kadn, mesela toplu tam aralarnda ayakta yolculuk etme zahmetinden kurtarabiliyor. Muhtemelen ayn ideolojiyi benimseyen bir erkek, kadn ok gen dahi olsa kalkp ona yer veriyor. Gzellii iin en ok zahmet verdiini varsaydmz liberal orta snf kadn, erkein beenisini kazanyor. Ya da daha genel bir rnek verecek olursak, zayf, edilgen, baml bir grnm izen veya diiliini vurgulayan kadnlar en azndan 'kamusal' alanda daha az zahmet ekiyorlar. Kendi bana, ayakta kalma ve bamsz olma mcadelesi veren kadnlar ar bedeller dyor. AltKitap: deolojik adan deerlendirdiimizde, incelemeye dahil edilen gazeteler geni bir yelpaze oluturuyor. deolojik farkllklar, kadnlarn tanmlanmasnda seenek oluturacak bir fark yaratyor mu? Leyla imek: nceleme kapsamna aldmz ve farkl siyasal ideolojileri temsil eden gazeteler, sanlann aksine, temelde kadn erkek kartl zerine kurulmu hiyerarik yapy bir ekilde devam ettiriyorlar. Deiik ideolojik yaklamlarn kadnlk tanmlarn karlatrmay hedeflemitik. Sonuta her gazetenin, arlkl olarak kendi ideolojisini yanstan kadn tipine yer ve onay verdiini grdk. Hatta baz gazetelerde, neredeyse sadece kendi ideolojisini tayacak kadn tipine yer verilmiti. Bu da ideolojilerin kendisini normalletirme, merulatrma yollarndan biri. Kadnlar, grnmleriyle farkl ideolojilerin gstereni olabiliyorlar. Kukusuz bu durum, belki de en meru ideoloji olduu iin en az sorgulanan liberalizm iin de geerli. AltKitap: ncelemende kadn haklar ve kadnlarn zgrlemesini birbirinden ayryorsun. Leyla imek: Evet. Kadn haklar zerine yrtlen tartmalardan rahatszm. Birileri, kadnlara ramen, kadnlarn 'kurtarcs' olma iine soyunuyor. stelik snrlarn kendisinin belirledii lde. Oysa mevcut toplumsal cinsiyet sistemi deimedii srece bu haklar kadnlar zgrletirmeyecek. Hiyerarinin korunduu yerde, haktan sz edilebilir. Erkek, yetikin ya da heteroseksel hakkndan bahsetmiyor olmamzsa, bunlarn hiyerarinin st basamanda yer alyor olmasndan kaynaklanyor. Hayal ettiim ynde bir deiimse, bu haklarn anlamn yitirmesi demek. Soru kadnlarn nasl zgrleebilecei ynnde kurulmal. Aslnda bu alma beni i karartc bir tabloyla kar karya brakt. zerinde
Sylei - Leyla imek
iii
dndmde, sradan bir okurken grmediim daha pek ok nokta olduunu farkettim. Feminist hareketin, sadece kadnlar deil, btn teki kimlikler ve erkekler iin de daha yaanabilir bir dnya nerdiini dnyorum. nk ktye kullandnz g ve iktidarn bedellerini sadece karnzdakiler deil, siz de dyorsunuz.

Kadinlar

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kadinlar

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Gnmz Basnnda Kadn(lar)

Gnmz Basnnda Kadn(lar)

Gnmz Basnnda Kadn(lar)

V.2. MADUR VE KURBAN

V.8. SPOR HABERLER V.9. CNSELLK

86 91 93 95 100 104 107 109

nsz - Nazan Aksoy

Gazete Haberlerinde Kadnlarn Temsili

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

I. TRKYE'DE FEMNST HAREKETN KISA TARHES

1.Ayrntl bilgi iin bkz: Tekeli, 1995, s: 19-30.

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

II. KURAMSAL EREVE

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

III. AMA, KAPSAM VE YNTEM

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

V. KATI HABERLERDE KADINLAR

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

V.2. MADUR VE KURBAN

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Gnmz Basnnda Kadn(lar)- Leyla imek

Hrriyet gazetesinin Kelebek ekinde ve Trkiye

! "

)

)

)

MODA %

KLTR SANAT %