ANTSEPTK VE DEZENFEKTANLAR Antiseptik ve dezenfektanlarn sistemik antibiyotiklerden fark, selektivitelerinin olmamasdr. Mikroorganizmalara olduu kadar, insan hcrelerine de toksiktirler.

Bu nedenle iinde bulunulan ortamn ve aletlerin temizliinde kullanlrlar; bazen de sistemik olarak deil, yzeysel olarak canllara uygulanabilirler. Dezenfektan, antiseptik ve jermisid terimleri sklkla birbirlerinin yerine kullanlmakta olup, ierdikleri anlamlar da birbirine karr. Dezenfektan terimi daha ok cansz nesneler zerindeki mikroorganizmalar ldren maddeler iin kullanlr. Antiseptik terimi ise canl dokular zerine yzeysel olarak uygulanan antimikrobik maddeler iin kullanlr. Jermisid ise her ikisine birden verilen addr. Antiseptik ve dezenfektanlarn antibakteriyel etkileri daha ok konsantrasyon, s ve zamana baldr. Spor ve viruslara ise etkinlikleri pek yoktur. deal bir jermisid, dk konsantrasyonda mikroorganizmalara ldrc olmal; antimikrobik spektrumu geni olmal; doku ve cansz nesnelere zarar vermemeli; ucuz, stabil, renksiz (boyayc olmayan) ve kokusuz olmal; yabanc proteinler, eksuda ya da fibrin varlnda bile hzl etkili olmaldr. Bu zelliklere tam olarak sahip bir madde elimizde yoktur. imdiye kadar cerrahi ve tbbi pratikte birok antiseptik ve dezenfektan kullanlmtr. Fakat imdi birounun yerini kemoteraptik maddeler almaktadr. Topikal antiseptiklerin ou, yara iyilemesine yardmc olmadklar gibi tersine sklkla dzelmeyi nlerler. Genellikle, syrk ve yzeysel yaralar su ve sabunla temizlemek, topikal antiseptik uygulamasndan daha etkili ve daha az zararl olmaktadr. Deri ya da mkz membranlara uygulanan maddeler, dzensiz ve deiebilen miktarlarda emilirler. Hava almayan giysi ya da kaplamalar absorbsiyonu artrrlar. lalarn deriden penetrasyonu, s ve nem oranndan da etkilenir. Deri ve yaralarn genel temizliinde %0.9luk sodyum klorr (serum fizyolojik, SF) kullanlmas uygundur. Derinin temizlenmesinde kullanlabilecek antiseptiklerden bazlar setrimid, klorheksidin ve 1:10 000lik potasyum permanganat solsyonudur. Povidon-iyot, ok fazla irritasyon yapan ve artk tavsiye edilmeyen klorlu solsyonlara tercih edilir. Heksaklorofen preparatlar Trkiyede yasaklanmtr. Potasyum permanganat solsyonu gibi astrenjan preparatlar, szntl egzamal lezyonlarda yararldr. Gm nitrat solsyonu deriyi siyaha boyadndan ve uzun sre kullanldnda toksik etkiye yol aabileceinden artk ok ender olarak uygulanmaktadr. Etoksidiaminoakridin (Rivanol) bir akridin boyasdr; %0.1-0.2lik solsyonu derinin ve yaralarn temizlenmesi iin Trkiyede eskiden beri kullanlr. Aada baz dezenfektan ve antiseptik snflar ksaca gzden geirilmitir: 1) ALKOLLER Alifatik alkoller, proteinleri presipite ederek ve hcre zar geirgenliini bozarak, deien derecelerde antibakteriyel aktivite gsterirler. %70'lik etanol, 30 derecede, 1-2 dakika gibi ksa bir srede bakterisid etki gsterir; fakat bundan dk ya da yksek konsantrasyonlarda az etkilidir. %70'lik etanol ve %90'lk izopropanol, gnmzde deri dezenfeksiyonunda kullanlan en yeterli dezenfektanlardr. Etanol, srldnde salam deride kuruluk, zedelenmi yzeyde ise irritasyon yapar. Syrklara srldnde kabuk oluturur ve alttaki bakteriler yaayabilir. zopropanol ise vazodilatr etkisi nedeniyle kanamay artrabilir. Her ikisi de sporlara ve baz viruslara etkisiz olduklarndan, alet dezenfeksiyonunda yararlar snrldr; bu amala kullanlmamaldrlar.

2) ALDEHTLER Formaldehid, %1-10'luk konsantrasyonlarda mikroorganizmalar ve sporlarn (aside dayankl bakteriler, mantarlar ve viruslar dahil) 1-6 saatte ldrmektedir. Proteinleri presipite ederek etki gsterir. Dokulara ok irritan olduu iin, daha ok alet dezenfeksiyonunda (%2-8 konsantrasyonlarda) kullanlmaktadr. %2'lik solsyonlar, kist hidatikte skoleksleri yok etmek iin kullanlabilir. Hiperhidroz tedavisinde de kullanlabilir. Konjonktiva ve mukozalar zerinde kuvvetli irritan etkisi vardr. Hassas kiilerde astma nbetlerini provake edebilir ya da kronik nasal allerjiye neden olabilir. Yutulursa iddetli bulant, kusma, ishal ve karn ars yapar. SSS zerine genel depresan etki yapar. Karsinojenik olma riski vardr. Glutaraldehid'in %70'lik izopropanol solsyonundaki %2'lik zeltisi, baz optik aletler ve prostetik materyaller iin sv dezenfektan olarak kullanlr. Kontakt dermatit riski nedeniyle doku temasndan kanlmaldr. Metenamin, riner antisepsi amacyla oral olarak kullanlr. drarda formaldehid haline geerek etki gsterir. 3) ASTLER Baz organik asitler dokularn koterizasyonu iin kullanlmaktadr. Doku tahribi fazla olduundan antibakteriyel olarak kullanmlar snrlanmtr. Borik asidin %5'lik solsyonu ya da pudras, baz deri lezyonlarnda antibakteriyel olarak kullanlmaktadr. Fakat zellikle kk ocuklarda absorbe edildiinde toksik etkisi fazla olduundan kullanlmas tavsiye edilmez. Benzoik asit, yiyeceklerde koruyucu olarak kullanlr. Benzoik asit esterleri (paraben), baz ilalarda antibakteriyel koruyucu olarak kullanlrlar. %1'lik asetik asit cerrahi yara kapatmalarnda topikal olarak, %0.25'lik asetik asit ise antibakteriyel ajan olarak d kulak yolunda ve alt riner sistem irrigasyonunda kullanlr. Aerobik gram (-) bakterilere (pseudomonas dahil) zellikle etkilidir. 4) HALOJENLER A) yot: Jermisid olarak, sk kullanlan ve ok etkili bir ilatr. Mikroorganizmalar (virus ve sporlar dahil) dk konsantrasyonlarnda bile ldrr. yot ve dier serbest halojenler, protein ve enzimlerin -SH gruplarn oksitleyerek dislfid ba oluturur ve fonksiyonlarn bozarlar. 1/20000'lik solsyonu bakterileri 1, sporlar 15 dakikada ldrr ve dokulara toksisitesi azdr. yot tentr, etanol solsyonu iinde %2 iyot ve %2.4 sodyum iyodr ierir. ntakt deride en etkili antiseptiktir ve ven yolu ile kan kltr alnrken kullanlabilir. Bir litreye 3-4 damla damlatlarak gerektiinde su dezenfeksiyonu iin de kullanlr. Antiseptik olarak sulu bir zelti olan lugol solsyonu (%5 iyot, %10 potasyum iyodr ierir) da kullanlabilir. yot, %5'i amayan konsantrasyonlarda deriye uygulandnda toksik etki oluturmaz. Tentrdiyot gibi alkoll solsyonlar syrk veya yaralarn zerine uygulandnda iddetli yanma hissi olutururlar; mukozalara temasndan, kostik etki oluturduu iin kanlmaldr. Ayrca deriye sk aralarla uygulandnda eksfoliasyon yapar (bu etkisinden yzeyel mantar enfeksiyonlarnn tedavisinde yararlanlr). Hassas kiilerde dermatit yapabilir. Derideki zararl etkileri srldkten ksa sre sonra alkoll pamukla silinerek azaltlabilir. Srld yeri ve temas ettii eyleri sar-kahverengine boyar. ntihar amacyla iildiinde akut zehirlenmeye neden olur. Mukozalarda yakc etkiler yapar. Aspirasyon pnmonisi geliebilir. Bulant, kusma, karn ars, diyare iddetlidir; dehidratasyon ve ok geliebilir. Glottis demi nedeniyle boulma olabilir. Fakat lm genellikle dolam kollaps yzndendir. 30 ml ve daha fazla miktarlar lme neden olabilir. Antidot olarak
2

niastann sudaki karm veya 10-20gr sodyum tiyoslfatn bir bardak sudaki solsyonu iirilir. Sodyum tiyoslfat iyodu iyodre indirgeyerek onu inaktive eder. Belirtilen zel durumlar haricinde deriye toksik etkisi yoktur. Absorbsiyon ve kronik zehirlenme riski dktr. Deriye uygulanm tiroid fonksiyon testlerini bozar. yodoforlar: yodun suda znen byk molekll maddelere veya katyonik deterjanlara reverzibl olarak balanmas ile oluturulan ve deriye uygulandklarnda iyot salarak antiseptik etki yapan bileiklerdir. Jermisid etkileri dier formlardan daha zayftr. yot, polivinilpirolidon ile birletirilerek povidon-iyot bileii (Batticon, Biokadin, Betakon, Poviod, Poviseptin) elde edilebilir. Suda znerek serbest iyot salar (%10'luk solsyonda %1 iyot). Deri dezenfeksiyonunda, zellikle preoperatif olarak kullanlr. Derideki kk yara ve syrklar ve yankta, riner kateter ve periton diyalizi aralarnn temizliinde kullanlr. Vajinit tedavisinde %10'luk jel ve solsyonu kullanlabilir (10-15 gn, gece jel, sabah solsyon uygulanr). Klostridyalarn vegetatif formlarna olduu kadar sporlarna da etkilidir. Hipersensivite reaksiyonlar seyrektir. Bazen solsyonlar pseudomonasla kontamine olabilir. B. Klor: Ksmen hipoklorik aside dnerek antibakteriyel aktivite gsterir. Mikroorganizmalardaki protein ve enzimlere balanarak bakterisid etki gsterir. Bazik ortamda (pH 7.8 ve st) ya da serbest klor konsantrasyonu 5mg/ml altnda ise etkisi azalr. Mikobakterilere ise pratik olarak etkisizdir. Organik maddeler klorla balanarak, klorun antibakteriyel etkisini azaltrlar. Stabil olmadndan nisbeten daha stabil olan sodyum hipoklorit kullanlabilir. %0.5'lik sodyum hipoklorit solsyonlar kontamine yaralarn dezenfeksiyonu ve temizlii iin kullanlr. Bu madde dokuyu ve phty eritir, kanamann dinmesini geciktirir. Cilt zerine irritan etkisi vardr, allerjik reaksiyonlara neden olabilir. Klor ve hipoklorit solsyonlar, cansz nesnelerin ve zellikle suyun dezenfeksiyonunda kullanlr. Suya katldnda balanmak suretiyle kaybolan klor miktarna o suyun klor ekimi denir. Klor ekimi hari, suda iki milyonda bir ksm (0.5 ppm=0.5 mg/litre) ile on milyonda bir ksm klor bulunmas dezenfeksiyon iin yeterlidir. Klorlanm kirecin zlmesiyle oluan hipoklorit solsyonlar, ucuz fakat anstabil olduklarndan, sahada atklarn dezenfeksiyonunda kullanlrlar. . 5) OKSDE EDC AJANLAR Proteinleri ve dier hcre bileenlerini oksidleyerek jermisid etki olutururlar. Jermisid etkileri nispeten zayftr ve dokuya nfuz yetenekleri dktr. ou pratikte nemli deildir. Sadece hidrojen peroksid, sodyum perborat ve potasyum permanganat kullanlr. Hidrojen peroksidin sudaki %3'lk solsyonlar kullanlr. Buna oksijenli su ad verilir. Zedelenmi cilt zerine uygulandnda, paralanm hcrelerden kan katalaz enzimi ile paralanarak kprr ve hafif bir jermisid etki oluturur. Cilt zerindeki yaralarn bakmnda kullanlr. Potasyum permanganat (Permasol), bakterisid ve fungisid etkilidir. Ortamda organik materyal bulunursa etkinlii azalr. Yzeyel mantar enfeksiyonlar tedavisinde kullanlr. Dokular koyu eflatun-kahverengine boyar. Yksek konsantrasyonlar dokular irrite eder. Solsyonlar taze hazrlanmaldr; durmakla mangandiokside dnr. Mangandioksid astrenjan etki gsterdiinden szntl enfeksiyonlarn tedavisinde kullanlr. Potasyum permanganat, venomlar oksidleyerek paralar; bu yzden ylan ve akrep sokmalarnda yaraya insizyon yaplarak temizlendikten sonra potasyum permanganat kristalleri dklebilir. Benzer ekilde, alkaloidleri ve dier baz ilalar da etkisiz hale getirdiinden, oral yolla olan baz zehirlenmelerde, potasyum permanganat solsyonlar mide ykamasnda da kullanlabilir. Sodyum perborat ve potasyum klorat, zayf jermisid etki gsterirler ve az boluu antiseptii olarak kullanlabilirler.

6) AIR METALLER A. Cva: Proteinleri presipite eder ve slfidril enzimlerini inhibe eder; bakteriyostatik ve fungistatik etki gsterir, virus ve sporlara etkisizdir. Yutulduunda ok toksiktirler. Deriye nfuzu azdr; fakat uzun sre uygulamada vcutta birikerek kronik zehirlenme oluturabilir. Btnl korunmu deri ve aletlerin temizliinde civa-biklorid dezenfektan olarak kullanlabilir. Cival bileiklerin antiseptik zellikleri klorlu ve iyotlu bileiklere gre azdr. B. Gm: Proteinleri presipite eder ve bakterilerin esansiyel metabolik aktivitelerini etkiler. norganik gm tuzlarnn solsyonlar kuvvetli bakterisiddir. Antiseptik olarak gm nitrat, gm slfadiyazin ve proteinli bileikler olan gm vitellinat (argyrol), gm proteinat (protargol) ve kolloid gm (collargol) kullanlr. Yanklarda, %0.5'lik gm nitrat yara enfeksiyonunu azaltr, skar oluumunu abuklatrr ve mortaliteyi azaltr. Temas ettii yerleri kahverengine boyar. Gm slfadiyazin de yank tedavisinde kullanlr. Gm ve slfadiyazine ar ar ayrr ve yanklarda bakteriyel floray suprese edebilir. Astrenjan etkisi yoktur, klor ve sodyum kaybna neden olmaz. Leke yapmaz. Pseudomonas ve S. aureusa kar etkilidir. C. Dier metaller: Dier metal tuzlar (inkoslfat, bakrslfat gibi) da dikkate deer antibakteriyel zelliklere sahip olmalarna karn, bu amala tpta pek fazla kullanlmamaktadrlar. 7) SABUNLAR Sabunlar, anyonik yzey-aktif ajanlar olup eitli ya asitlerinin sodyum ya da potasyum tuzlardr. Suda zndklerinde alkali pH'lar (pH=8.0-10) olutururlar. Derinin pH's 5.5-6.5 olduundan irritasyon oluturabilirler. Baz zel sabunlarda, baz olarak trietanolamin kullanldndan, zndklerinde pH=7.0 civarnda olur. Genelikle iyi tolere edilen sabunlarn fazla miktarda kullanm deride kurulua yol aar. Sentetik maddelerin eklenmesiyle deride irritasyon ve sensitizasyona neden olabilirler. Sabunlar, kirlerin yannda, yzeydeki sekresyonlar, desquame epitel hcrelerini ve bakterileri de temizlerler. Sabunla el ykama, derideki geici bakteriler ve dier kontamine olmu mikroorganizmalara kar ok etkilidir. 8) FENOLLER VE DER FENOLK BLEKLER Fenol ve trevleri (hekzaklorofen gibi), bakteri ve mantarlarn hcre zar geirgenliini bozarak etki gsterirler. Zayf-orta derecede jermisid etki gsterirler. Geni spektrumlu deillerdir, sporlara etkisizdirler. Fenol, proteinleri denatre eder. Antiseptik olarak kullanlmaktadr. En az %1-2'lik konsantrasyonlar antibakteriyel aktivite iin gereklidir, buna karn %5'lik konsantrasyonlar dokular irrite eder; ciltte nekroz, mukozalarda kostik etki oluturur. Lokal anestezik etki de gsterir. Absorbe edildiinde SSS'de ksa bir eksitasyon dneminden sonra belirgin depresyon yapar. Solunum ve kalp-damar sistemini de deprese eder. Bu etkileri nedeniyle dezenfektan olarak cansz nesnelerin ve atklarn temizliinde kullanlmaktadr. Hekzaklorofen, suda znmeyen fakat organik zclerde, seyreltik alkali solsyonlarda ve sabunlarda znebilen beyaz kristalize bir tozdur ve bakteriyostatik etkilidir. Bu preparatlarn bir kezlik kullanm sabundan daha etkili deildir, fakat yinelenen kullanmlarda deride bir kalnt brakarak uzun sreli bakteriyostatik etki salamaktadr. Konvlsiyon ve solunum durmas sonucu lm grlebilir. Syrlm cilt ve yaralarda absorbsiyon artabilir; srlmemelidir. Klorhekzidin (Hibiscrup, Klorhex), zellikle gram (-) bakterilerin hcre zarnn yrtlmasna sebep olan biguanid yapl bir antiseptikdir. Deri temizleyicisi olarak ve dezenfektan sabunlarn iinde kullanlabilir. %4'lk glukonat tuzunun solsyonu yara temizliinde kullanlabilir. Sabunlara katldnda antiseptik olarak zellikle hastanelerde el-ykamada, cerrahi operasyonlar ncesi deri temizliinde kullanlr. Tekrarlayan kullanmlarda deride birikerek kmlatif etkiye yol
4

aar. 9) KATYONK YZEY-AKTF AJANLAR Yzey-aktif ajanlar, ykama maddeleri ve deterjanlar olarak evde ve endstri alanlarnda yaygn olarak kullanlmaktadr. Bakterisiddirler ve hcre zarnn permeabilitesini deitirirler. Gram (+) bakterilere daha gl etki gsterirler. Pseudomonas zerine etkileri ok az olduundan solsyonlar pseudomonas ile kontamine olabilir. Dk konsantrasyonlarda etkili olduklar iin lokal ve sistemik toksik etkileri azdr. Dokulara iyi nfuz ederler. Anyonik yzey-aktif ajanlar (sabunlar) ile antagonize edilirler, bu yzden sabunlarla kullanlamazlar. Ayn ekilde iyot, potasyum permanganat, inkoslfat ve gm tuzlar ile de uyumsuzluk gsterirler. Ortamda organik materyal varsa etkinlikleri azalr. Bu gruptan kuarterner amonyum ve pridinyum tuzlar antiseptik ve dezenfektan olarak kullanlrlar. Besin ve st endstrisinde kaplarn temizlenmesi ve dezenfeksiyonu iin de kullanlrlar. Benzalkonyum klorr (Zefiran, Zefort, Zefol, Zefan ), ve setrimid (Cetyl, Savlex, Savonol, Savolin) gibi eitli katyonik yzey-aktif ajanlar, aletlerin, mkz membranlar ve derinin dezenfeksiyonunda kullanlmaktadr. Deriye uygulandklarnda, oluturduklar zar ile deri arasnda mikroorganizmalar yaayabilir. Bu, zellikle pseudomonas ve dier gram negatif bakteriler ile oluan salgnlara neden olabilir. 10) NTROFURANLAR Nitrofurazon (Furacin, Furaderm), yzeysel yara ve deri lezyonlarnda topikal antibakteriyel ajan olarak kullanlr. %2'lik preparatlar vardr ve yara iyilemesini etkilemez. Fakat %2 orannda hastada sensitizasyon ve allerjik pnmoni gibi bir takm reaksiyonlar geliebilir. Nitrofurantoin (Piyeloseptyl), bir riner antiseptikdir.