Birlab

Bir Laboratuvar Romans
Adnan Kurt
www.altkitap.com
Grkemli karadut aalar gibi sevgileri ve sunduklar sandklar dolusu meraklar unutulur mu?
Zennure ve Osmana.
Bu altKitabn hazrlanmasnda emei geen, katks olan tm dostlarma, zellikle de Yekta Kopan, Faruk Ulay, Murat Glsoy, Aylin Albaz ve Sercan engnn uralar iin ok teekkrler. AdKu

Adnan Kurt
altkitap - deneme 1

Adnan Kurt Haziran 2000 Yayna Hazrlayan: Dzelti: Tasarm: Tasarm Uygulama: Yekta Kopan Yekta Kopan Faruk Ulay Murat Glsoy
Kapak Resmi: MC Esher (Bklm Bcekleri) 2000 altkitap ve Adnan Kurt Yaptn tm yayn haklar sakldr. Tantm iin yaplacak ksa alntlar dnda yayncnn izni olmakszn hibir yolla oaltlamaz. www.altkitap.com editor@altkitap.com
Yazar Hakknda
Adnan Kurt 1961 ylnda Tokatta dodu. Elektrik mhendislii ve fizik okudu. Bir teknoloji gelitirme irketinde ve niversitede alyor.
indekiler
eitli Doumgnlerinde Jeraldine tler Bir Laboratuvar Romans Doa Bilimlerinin Tresi Ne Kadar Hzlya Ne Kadar Sonsuza Grsel Dinamik eitlemeleri Ricercar omski Yahudi Diyasporada Gizlidir ki Poker eitlemesi Epiderya Deneysel Ontoloji Zamansz-lk In Hoc Signo Vinces Meclis-i Hulya 1 4 10 18 23 27 32 41 47 53 58 66 71 75
Harikalar Diyarnda Bir Gezinti

Yekta Kopan
nsan sersemletecek kadar scak bir havada skntdan patlayan Alice, bir ara yannda oturmakta olan ablasnn okuduu kitaba bakar. Ama bu, iinde resimlerin ve konumalarn olmad bir kitaptr. "inde resim ve konumalarn olmad bir kitap ne ie yarar ki?" diye dnr. Tam o srada yanlarndan geen krmz gzl, beyaz tavann "Eyvah! Eyvah! ok ge kalacam!" diye sylenmesi hi artmaz Alice'i. Ama bir eye ylesine aacaktr ki, bu onun Harikalar Diyarna alan tavan deliinden gemesine neden olacaktr: Beyaz tavann bir cep saatine sahip olmas. Adnan Kurt'un, bilim zerine denemeler olarak tanmlanabilecek metinlerinden oluan kitabyla ilgili bir yazya, Lewis Carrol'un inanlmaz gzellikteki kitab "Alice Harikalar Diyarnda" ile balamak bir ok adan doru kanmca. ncelikle asl ad Charles Lutwidge Dodgson olan Carrol'un Oxford niversitesi matematik profesrlerinden biri olduunu hatrlamakta fayda var. Ama bu balangcn asl nedeni, okurun "Bir Laboratuvar Romans"n okurken, kendini bilmedii (ya da farkl bir bak asyla karlat), byl ve her admnda, alan her kapsnda artan bir dnyann iinde hissedecek olmas. Bu kitabn, okuru karaca yolculuun, Alice'in Harikalar Diyarndaki yolculuundan farkl olmayacan sylemek ok da abartl olmayacaktr. Yolculuk kavram, artrd srekli devinim ve srekli deiimle bilimsel sylemin gereksindii heyecan olduka gzel yanstyor. Adnan Kurt'un denemelerinde de farkl mekanlar, farkl kiiler ve farkl konular, kimi zaman uzun ve dinlendirici bir mola tadnda, kimi zaman da gece geilen ehirler hznda satrlarda (hatta satraralarnda) yerlerini alyor. Tel Aviv'deki bir gn batmndan,
nsz - Yekta Kopan
ii
Erice'de bilim adamlaryla birlikte yenilen rakl bir akam yemeine, zamann nesnel yadsnmasndan, grsel dinamie ve Oppenheimer'dan Ktip elebi'ye, Escher'den smet zel'e uzanan ve okuru alan her kapnn ardnda grdklerinin heyecanyla bir sonraki kapy amaya ynlendiren bir yolculuk. Kitab okuduum sre iinde aklma sk sk "Charlie'nin lm" bilmecesi geldi: Bill bir gn eve gelir ve oturma odasna girince Charlie'nin yerde l yattn grr. Tom da odadadr, yerde su ve cam paralar vardr. Charlie nasl lmtr? Bilmeceyi sorduunuz kii bir edebiyatysa hemen bu verilerden yola kan kurgusal bir metin oluturacaktr. Byk bir olaslkla phelerin youn olarak stnde topland Tom'u aklamaya alan, ortam kusursuz bir ekilde betimleyen, Bill'in anlatc rolne brndrlecei polisiye bir metin kacaktr ortaya. Bilimsel nesnellikten uzak, giderek romantik bir gzle sahip bir yaklam... Oysa bilmecenin btn unsurlarn nesnel bir at altnda toplamay baaran bilim insan iin oluturulacak metinden ok, bulunmas istenen yant nemlidir. ncelikle yant dnecek ve bulduu yantn anlatm srecinde istedii metodu seme zgrln kullanacaktr. Adnan Kurt'un metinleri de yant araken nesnel olmay ve okuru bildii / bilmedii dnyalara davet ederken bu sreci znel bir ekilde kullanmay baaran eine az rastlanr gzellikte metinler. Belki de bu yzden alan her kapda aydnlanan / aydnlatmaktan korkmayan Alice gibi hissediyoruz kendimizi. Tam anlamyla harikalar diyarnda bir gezinti. Charlie'nin nasl ldne gelince; aslnda "Bir Laboratuvar Romans"n okuduktan sonra bu sorunun yantn daha kolay vereceinize eminim. nk bu denemeler eldeki verileri farkl deerlendirmeyi renememiz konusunda bizlere ok ey kazandracak deerdeler. Ama yine de sizleri merakta brakmamak iin bilmecenin yantn vereyim: Evet, yerde su ve cam paralar vardr ve Tom hl odadadr. nk Kedi Tom, balk Charlie'nin akvaryumunu devirmitir.
ETL DOUMGNLERNDE JERALDN'E TLER

bob dylan hizada dur, uygun admda. insanlar korkarlar birisinden -eer o ayn admda deilse kendileriyle. bu onlar salak durumuna sokar uygun adm yrdklerinden. ve hatta kartrr akllarn, sanrlar ki kendileri yanl yrmekte. koma ve biti izgisini geme. eer gidersen ok uzaklara, herhangi bir yne, seni gzden kaybederler. tehlikede hissederler. kendilerinin, geip giden eyin bir paras olmadn dnp, sanrlar ki oralarda biryerlerde bilmedikleri bireyler oluyor. kin birikir. dnmeye balarlar senden nasl kurtulacaklarn. kibar ol onlara kar. olmazsan eer, kiisel alglarlar. dorudan gzgze ilikiye getiinde saklama ne kadar ihtiya duyduunu onlara. eer hissederlerse onlara muhta olmadn, ilk yapacaklar ey senin ihtiya duyman salamaya almaktr. eer bu olmazsa, anlatacaklar sana, seni ne kadar istemediklerini. adn belirmeye balayacak bir takm evrelerde, insanlarn toplanp istemedikleri tm insanlar konutuklar yerlerde. bu ekilde balayacaksn nlenmeye. her ne kadar bu istemediin insanlar toplasa da ilk admda sonras daha da lgnca: tmyle konusu olmaya balarsn syleilerin. gerek yok ya sylemeye,
Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt
bu insanlar -yani seni istemeyenlernefret etmeye balarlar kendilerinden seni konumak zorunda kaldklarndan. ve ardndan sen -kendin balarsn nefret etmeye kendinden bunca nefretin kayna olduundan. grebilecein gibi bunlar, ama hepsi, bir byk patlamayla biter. asla gvenme yamurluklu bir polise. istendii zaman kendini iyice tanmlaman, anlat tam bir matematiki olduunu. syleme hibirey, ya da yapma nnde duran ve seyreden adam anlayamayacaksa, sanki onun bilmedii bireyler biliyorsun sanacaktr. ciddi bir hakaret olarak alacaktr bunu. hayret veren bir hzda tepki verip, adn yazacaktr bir kenara. onun dilinden konu. eer deyimlerinin modas gemi ve sen bunlar oktan amsan, daha kolaydr geri dnmek o alara. netlikle anlayabilecei eylerden konu. basit syle ki konumay srdrebilesin. dinledikten sonra, seni iyi ya da kt diye snflandrabilir. herkes bunu yapacaktr. bazlar iin yalnzca iyi ve kt vardr. her durumda, bu i ona biraz olsun nemliymi hissi verecektir. daha iyisi uzak durmaktr bu insanlardan. dikkatli ol cokularna kar... bunlar anlktr ve yakan brakmaz. sorulduunda kiliseye gider misin diye, her zaman "evet" de, asla ayaklarna bakma. ne zaman sorulsa ne dndn, gene autry sylerken "saanak yamurlar yaacak" parasn, de ki hi kimse syleyemez onu peter, paul ve mary gibi. bakann ad anldnda, bir tabak yourt ye ve erkenden uyu... sorulduunda
komnist misin diye, "gzelim amerika" arksn syle, italyan aksanyla. dv en yakn py. eer ansa plak yakalanrsan duran bir arabada, hzla radyoyu a, en gl sesiyle ve sryormu gibi yap. asla brakma evini bir kavanoz fstk ezmesiz. giyme uyumlu oraplar. 100 nav ekmeni istediklerinde hemen bir ie koku srn. kapitalist misin diye sorsalar, yrtp gmleini, a barn ve " kurusuz yaayabilir misin be birader" arksn syle -sa ayan ileri atarken kat para ineyerek. hibir noktal izgiyi imzalama. insanlar eletiren ama baka hibirey yapmayanlar eletirme tuzana dme. hibirey yaratma, yanl anlalr. bu deimeyecektir, ve seni izleyecektir yaamnn sonuna dek. ne yaparsn bir hayat iin diye sorsalar ben glerim bir hayata demelisin. intihar ederim eer bana iyi davranmazsan diyenlere gvenme. dnya sorunlarn sahipleniyor musun diye sorulduunda, bunu sorann gzlerine bak, derin derin; tekrar sormayacaktr. ne zaman sorulsa hapse dtn m diye, vnerek akla en yakn dostlarnn da bunu sorduunu. zerine yazlmam hela duvarlarndan sakn. kendine doru bakman istendiinde.... asla bakma. ve ne zaman asl ismini sorsalar.... asla syleme.
eviri: Adnan Kurt

Yllar, uzun yllar geti aradan. Kargalar kocam, mrler trplenmi, baz yrekler sertlemi ve yaz akamlar griye dnmken izledim ryam. Aslnda darmadan olmutu herey. Laboratuvarm, aygtlar, elektrodlar, artk mzelere tanan bilgisayarm; osiloskoplar, klar datlm; merdivenaltlarna hurda, kitaplklara dayanak, baz dolaplara ss, baz paralar bana totem olmutu. Msveddelerimi, deney yazlarm, laboratuvar defterlerini yakmam, ykmam, dnmemem gerekir ya- saklamtm. Onlar yitik, eskimemi, heyecanl, gkyznn mavi, kedilerin srda, ieklerin hepsinin pembe, sularn hep turkuaz, harflerin biimli, sevgilerin doyumsuz olduu gnlerin izleri, paralar, imgeleri, izdmleriydi. Laboratuvardan kalanlar bana, sereler iin susam taneleri, austos iin bcek sesi, uzun yolculuklar iin yldzlar, samanyolu, bulutsular ve byl bir ay paras belki. Buradan anlalyor ki istediim, yreimi alvermek yerinden, atmak iine kimya kokan, ldayan, renk veren, canl tutan svnn; balamak telleri, klar, lifleri, bilgisayar ve ykselticileri, anlamak ve grmek, ve bilmek iini doldurduunu ya da tz olduunu sandm ak. Ya da kamaya, kurtulmaya almak; veya doyasya dalabilmek, doyasya sevebilmek, bir kuytu bulabilmek iin. Ne eskia bilginleri kvamnda cesur, ne de ada bilimciler kadar tecimsel yaklaamyorum oysa; hayata, aka, yldzlara ya da konumalarmzn arasnda suskunlua, dncelerimiz arasnda bolua. Byle bir haldeydim ite, kumrularn kuduz, papatyalarn srgan, baklarn lanetli, dostlarn kurnaz, harflerin sral, kalemlerin suskun, yreklerin rkek olduu bu gnlerde. Gece yatamn bulut, kilimlerin gkyz, lambadan yaylan atebceklerinin ltsyla aydnlk olan odamda uyandm ve buldum: her an eriebilecek gibi sakladm, ama bakmaya kyamadm, dnmeye doyamadm defterimi.
Gnler artk gemiyor, kimseler arayp ta bulmuyor, harfler yunanca, latince; saylar -arapa, hinte; o garip iaretler -nece? Ve dilimde -hayr daha geride belki Broca yresinde beynimin, belki baka kvrmnda bir hece: d! te herey nmde yine, ve duymaktaym evirdike sayfalarn defterimin, beynime yeniden dolduklarn: dalga ilevlerinin, alan kuramlarnn, n, atomun, molekl ve hcrelerin denklemlerini. Kudurturken beni yine matematiin gizemli bys, saylar kotururken beynimde karncalar gibi titizlikle, sralca, zenle ve bir o denklemden bir dierine; ve bazlar birikirken bir integral iareti altnda; ve bazlar beklerken srasn bir ksmi diferansiyel denklem kmesinde -bulabilmek iin yerlerini ve elerini, belki de yalanmak, bazlar tarihini yazmak iin bir karmak srecin; ben artk burada deildim. Yeniden zyor, yeniden kurguluyor ve eritike sonulara, bir can atayabilmek iin onlara tasarmlar yapyordum. Hesaplar yaplyor, bilgisayarda izimler ve sonra ilikte devreler, makinalar: kl ve ksz, ibreli ve ibresiz, sesli ve sessiz -ne gzel bir kelime, yongal ve yongasz, bilgisayarl ve bilgili, hzl ve yava, saldran ve dinleyen, izleyen ve aktaran, eski yaptklarma benzeyen ve benzersiz, ve hep suskun ve hznl. Neden mi bu ura, ne mi bekliyorum kad hrpalayan, bakra ve sayya can veren abalardan? Bir dsel yolculuk elbette! Beyin kabuumdan ieri ekilmekte olan, o ekirdekten bu hcre beine atlayp duran, bir anlk sanryla grlp, anlan; bir kar tanesinde ece, u u bceinde kanat, karncann tad ekmek parasnda emek, gkyznde uzak ama rengarenk bir yldz, bir yrekte rpnt olan eyi bulup ortaya karmak, durulmak; bir da evinde piyano almak, gr sesle iirler, destanlar okumak, okunakl bir yazyla anlalmaz denklemler yazmak; yani bir hznn iinde belki de erimek iin. Bu kez evimde, odamda, onbe yl nce salam bir yzey edinebilmenin verdii gle omuzlayp yerletirdiim uyduruk masann zerinde klar yanp snerek, yeil bir nokta lo ekranda oraya buraya koturarak, ve bilgisayar ekrannda eriler canlanp, saylar birbirini sraszca kovarak alyordu rya makinam. Dlerimin makinalarndan uzaya ve zamana -geree ilikin tasarmlarn dnda, yree, sevgiye, ac ve hzne, maviliklere, gklere duran.
Sra bendeydi, balamal ve bitirmeli, tutmal uyumal tutulmal, grmeli, dnmeli, zorlanarak, lp bierek
dnmeli, dnmeli ve dalmalyd. Elektrodlar titreyerek,
ilitirdim, az nce kazdm kafatasmn ondokuz blgesine, srtma ve gsme. Kestane aacndan yaplp, bambu diye satlan ve ilk maamla satn
Corningin Stereoptikonu
aldm sallanan sandalyeden devirdiim kayt koltuunun
zerinde geziniyordu mavi n demetleri, krmz ve kzlalt olup ta grnmeyenleri. Radyoaktif izleme izotopu ieren kapsl yutup koltua braktmda kendimi, Geiger sayacnn biplemeleri, yrek atmn -yorgun ve heyecanl bi-biplemelerine, beyin dalgalarmn kyya vuran okyanus grltlerine, bamn her kesinde dolanan k demetleri ekrandaki parldamalarna karmt. Bir sre sonra, yani balantlarn doru, lmlerin gvenilir, kaytlarn yolunda olduuna ilikin mesaj, yapmack, uyduruk ve gereksiz bir tonla, tm sistemleri kapatacan syleyen bilgisayarmn ben uyur uyumaz, afacan ve alkan ocuklar gibi, bir yandan da bilgi tavrlarla ie balayacan tabii ki biliyordum. Genlik uykumdan yeni uyanmm ve neredeyse gereksiz, neredeyse beklenmedik bir toplantnn ortasnda buluvermiim kendimi. Yazyorum, yazyorum bazen hmla, bazen hesaplca kurnazca, konuuyoruz, konuuyorlar ve yazyorum. Koarak uzaklayorum oradan, camlardan, perdelerden, tkenmez kalem ve telefonlardan, souk havalar ve yrek daralmalarndan. Sanki griymi herey, sanki ben deilmiim de yazan, yazlarm stme stme gelen. Sonra bulanyor, siyah noktalar, beyazlar serpitirilmi bir gidi hissi: hz, hz, hzl. Aynada gryorum kendimi, yeni yeni yalanyormuum, salarm aklanm, ve yoluk kalarm boyuyorum. Tra olup sular serpiyor, kokunuyorum. Az nce genmiim gibi giyindiim bez ayakkablarm, kot pantolonum ve pembe tirtm ben severdim diye almt, biliyordum- karp, beyaz gmlek giyiyordum; bir ayin ncesi hazrlnda. Siyah pantolonumu, halay
eken boyunbam ve rahatsz olduum ama "ok gzel bir seim" demesine gvenerek siyah, sert ve deriden ayakkablarm giyiyordum. Sonra titizce kuanyorum, herkesin saatinden baka, mavi saatlere ayarl saatimi, arabamn belgelerini, czdanm, paralarm, kartlarm; bir yaz gecesi arzusunu hep barndran ve zenle itiim, dikkatlice tkettiim zm kokulu PallMall sigaram, ve nedense yine de ince purolarm, en gzel kalemimi -mora alan pembe mrekkeple yazann. Ve daha byk zenle hazrlyorum minicik ila kutumu, sar dengeleme, pembe huzur, beyaz -eski bir efsane, ve turuncu nitrogliserin haplarm yerletiriyorum; bundan byle bedenime bunlar gven verecek, eki dzen getirecek umuduyla. Kalbim arpyor ama altst olmuyor bu defa. Ceketimin yakasna gen bir ta takyorum, bir da kynden satn almm. Artk gecikmiim nereye, ve antam dolduruyorum alelacele, iirlerle, katlar, yedek kalemler, telefon, tabii ki kat mendil, hesap makinam (diferansiyel denklemler, matrisler ve acil integral hesaplar iin). Bir an bo bulunup antama anlar, sevgiler, bulutlar, snm bir yldz, genler ve noktalar atarken gryorum kendimi. Noktalar, renksiz noktalar, arlksz, oylumsuz, biimsiz, tutulamayan, grnen ama ne gren: Nokta. Arabadaym, benim arabam biliyorum ama temiz. iirler dinliyorum kasetalardan, sava, yrekli, krgn ve hrn iirler. Korkuyla sarlyorum onlara ve sanyorum ki bana braklm o not, bakr marapann yanna. Telefon alyor ve kendimi bir bahede buluyorum. Saray muamelesi yaplyormu da aslnda bir treme binaym bahede kurulan. Acaba bir maskeli balo muymu ierideki de, siyahlar giyinmi bir yapma prenses klnda benim asistanm? Nereden kt, ryamda ne aryor, o notu brakmam myd bana? Kaamyorum yine de. Boynunu perken, mavi bir yaz akam ldrtyor beni -gzlerim yldzlanyor. Bu kez evindeymiiz ve yapma sslerini atp yldzlar, ay paralar, gne ve gktalar saryor boynuna, zerine bir tevazu giyiniyor seveceimden emin- ve tlsmlar gzlerinde. Hala gece, koyu lacivert gkyz ve durgun deniz, ne yazk ki yine ehirdeyiz. Yryoruz, ya da aryalar dinliyoruz yol boyunca. Susuyorum gecede, nedir sustuun ey diyor, yllar nce laboratuvarda da. Syleyemiyorum, kvranyorum, by -hangi byyok ki by- bozulacakm gibi geliyor. Biliyorum ki tlsmlardr benim istediim, bymektir direndiim, mavi bir gkyz gibi boynunda,
yldzlar arnlamaktr, zaman durdurmak. imdi de oturuyoruz tutkuda, tutkuyla ve ellerini tutuyorum. Laboratuvarda altmz gnler, kaplarda notlar, zleten notlar, alkan notlar, hesaplar, izimler, devreler, deneyler, kr gezmeleri ve merdivenler. Bunlar nlanp duruyor beynimde. Ryam canl, capacanl ve iddial. Bazen duruluyor, bazen iteliyor, akl karyor ve artmyor beni. Sanki ilkyazm, sanki yorgun argn kmz laboratuvardan ve sanki ele vermezmi gibi kendini, ama ben tutkuyla severmiim hep. Hem uzak hem yakn, korkmuyorum ryam bitecek diye -ama anlyorum ki o aknsa da istemiyor dlerimizi- ikimiz de dteymiiz, ikimiz de ayn ryay gryormuuz gibi bitecek bu d ve olmayacam artk diyor. Ve ryam bitmeden, bir kuyruklu yldz gibi kayp gidiyor; yok tadnda, mavi sevgilerle, gzyayla beslenip, pembe haplar sklnda atan bir yrek brakarak. Ryam sryor, ve bu kez yine bir laboratuvarda, ve eskice bir zamanda, bilgiden gzeten; snflayp kaldryorum, Fotograflar yapyorum, Fourier, ok merakken yolumu dosyalara zere. Gabor, hologramlar Gizlenmi, deneyler derleyip indirmek ekip, Hankel. dnmler: yapyorum,
ifrelenmi, umuyorum ki yitmemi sevday bulmaya arpan yreimde, arplan. Ryamn bu aamas hi bitmeyecek gibi, uzay gibi, boluk gibi, yldzlar altnda sevimek, karl bir M. C. Escher, Rya gecede sevdal yrmek gibi. Umut gibi, sevgi gibi. Bunlar bilgisayarn bir perdeye yanstt grntler, elik ettii sesler ve k oyunlar. Uyandktan sonra nedense buruk, hznl ama gzel, tatl ve heyecanl bir yolculuktan dnm gezgin tadndaydm. Ryama ilikin pek ok ey hatrlamasam da, makina kaytlarn grmek iin de sabrszlanmadm. Neden, anlamadm. Bir ka gn geti, artk braktm sigaram olmadan, kahvesiz, yalca bir hlamur keyfi ile izledim u anlattklarm. Heyecanla giritiim birok proje,
okumak istediim birok kitap, zmek istediim birok problem gibi, rya makinasn da genlik yllarmda tamamlanacak iler listesinde panoda brakmtm. imdi bitirmi, rnek bir rya izlemi ve fazlasyla stme alnm, yorulmu, biraz da endielenmitim. Rya ve gerek aklm eliyordu. Bu yamda anlayamyordum rya makinas m yoksa bir zaman makinas myd bu yaptm? Akllca myd bilmiyorum, ama bana iyi gelecek eyi yaptm. Elimde -aslnda dolabmda, erimesi zor bir yerde- defterlerimi saklyorum. Kimbilir, belki birgn yeterince cesaret bulabilirim.
10
Doa Bilimlerinin Tresi

provando e riprovando
Galileo
nsann mantk ve tre, veya bilgi ve davranlarla davurulan etkinliklerini ayrtrmak, eski bir kltrel gelenein kalntsdr. Bilimsel etkinliin znesi olan insan, ne tresel ballklardan, ne de nesnesi olan aralarndan ve temel sorunlarndan kopuk dnlemez. Bilim tm tarih boyunca, yle ya da byle dayatmalarla, saldrlarla evrilse bile, btn olarak olumlu, ilevsel dahas estetik bir etkinliktir. Ama bilimciler olmadan ya da bilimcileri de katmadan bilimden szetmek olanaksz. Ve o zaman, bilimin ldrc, ykc etkileri ve kiisel, yapayalnz bunalmlar hem hzn hem de gizem barndryor. nsanlar ldrebilir miyiz? Bilim ve Teknoloji ne denli bal ve iieyse, sava ve askeri teknolojiler de bilimsel urala bir o kadar ilintilidir. Bu iliki genellikle 2.Dnya Savanda Manhattan Projesi ile gelitirilen atom bombasnn ilk denemesi yapld gn Oppenheimer'n Bhavat Gita'dan "Ben artk lmm, dnyalarn yokedicisiyim" tmcesini mrldanp, Ken Mainbridge'in "Bundan byle hepimiz orospu ocuuyuz!" dedii anla zdeletirilir. Elbette, "o an"da herey deiti. Bilim anlay, bilimsel alma yntemleri, toplum ve bilim ilikisi bir baka oldu. Sanki o gizemli ok evrenler kuramndaki "br olas evrene" dtk hep birlikte. Bu byk g, ya da dnsel kayma, yani bunun byk, ok byk lekte olumas, binlerce yllk g ilikisinde ssel bir farkla bilimin ne gemesindendi. Yoksa, bilginin sava arac olarak kullanlmas M7000 yllarnda yaplan l Deniz kysndaki byk ta kaleye, M900 yllarnda korunakl ve ta atan, oklarla donanm Asur tatlarna, MS100 yllarnda Aleksandra'l Diyonisus'un otomatik silahlarna balanabilir. Bilgi ve Sava ilikisinin ada anlamda cisimlenmesi Arimed'in katklaryla olmutur. M215 ylnda
11
Roma'llarn Sirakza'ya saldrlar, bulularn hala kullandmz, Antik Yunan'n en byk matematikisi Arimed'in gelitirdii sava aralaryla engellenmiti. Arimed, hamamda suyun kaldrma kuvvetini bulmas, geometrik cisimlerin oylumlarn hesaplamas, haritaclk aralar gelitirmesi ve bir kaldrala dnyay yerinden oynatabileceini sylemesiyle nlenmiti. Barutun, zehirli gazlarn, uaklarn bulunmas, ya da bilimde, teknolojide her yeni bulgunun sava arac olarak uyarlanmas tarihsel olarak hi de yabanc gelmiyor. Ama atom bombasnn yaplmasna kadar, herey daha merte(!). Yani bilimci tasarmn yapyor, ama askeri bilgi ve sava sanat bunun hakkn veriyor. Bilimci tasarmnn sonucunu dorudan duyumsayacak durumda olmuyor, grece olarak rahat. Sava tekniklerindeki gelime, bilimcinin etkinliklerini ve duyarlklarndaki sorgulamay, tedirginlii artrsa da, asl "kuvantum sramas" atom bombasnn patlatlmasyla gerekleiyor. Artk, retilen cehennem aracnn son sorumlular neredeyse bilimciler; byk kitle kymlar, stelik sava kimlii tamayanlar da yokedecek, etkileri onlarca, binlerce yl srecek aygt tasarlayanlar. Atom bombasnn yapm sreci, byk teknolojik geliimlerin, kuramsal zmlemelerin, en yksek yoketme iin eniyileme tekniklerinin gelitirilmesini ieriyor. Sradan bilimcilerin, an en parlak beyinlerinin yzbinlerce sayda, birarada ya da egdmsel sonuca gitmek iin olaanst abalarn da. Ve bomba patladnda insanlk artk unu anlad: "Bilgi Gtr!". Bylece bilimin, zellikle de ekirdek fiziinin bu gce sahip olduu inanc, hem fizii ayr bir yere, korku ve sayg duyulan bir yere oturtmu, hem de toplumsal yatrm ve beklenti iyice bilim ve teknolojiye ynelmiti. Atom bombasnn yaplmas gerektii, 1939 ylnda Einstein ve Szilard'n kaleme ald bir mektupla A.B.D. Bakan Roosevelt'e anlatlmt. Yoksa, Almanya, gelitirmekte olduu atom bombasyla, savan mutlak galibi olacakt. Bylece 2 milyar dolar harcanp, 200 000 bilimcinin alaca Manhattan Projesi balad. Almanya'da Heisenberg, Otto Hahn ve atom bombas almalar yapan arkadalar, 1945'te esir alnarak ngiltere'ye gtrlrler. 6 Austos 1945'te Karl Witz, Heisenberg'in odasna girerek, Hiroima'ya atom bombas atldn bildirir. Heisenberg buna inanamaz, nk bu bombann yapm iin milyarlarca dolar harcanmas gereken bir teknolojik yaplanma gerektiinden emindir. Amerika'da yakndan
12
tand fizikilerin tm glerini byle bir giriim iin harcayacaklarn da psikolojik olarak mantksz bulmaktadr. Haberde uranyumdan szedilmediine gre, atom bombas diye baka birey anlatlm olmalyd. Akam haberlerinde verilen teknik bilgi, "atom fiziinde benim de 25 yl boyunca grdm gelimelerin, imdi milyonlarca insann lmne neden olduu gereiyle yzlemek zorunda kaldm" dedirtecekti. Otto Hahn ise aralarnda en ok etkileneniydi. Uranyum paralanmas, onun en nemli bilimsel buluuydu. Carl Friedrich yle diyordu: "Otto Hahn'n, almalarnn bu akl almaz ykmla lekelenmesinden mitsizlie dt anlalyor. Ama kendisini sulamas iin bir neden var m? Bundan tr atom fiziinde altmz arkadalarn herhangi birinden daha m sulu? Bu su nedir?" 7 Austos 1945 sabah, frna doru giderken, gazetecinin nnde durup nceki gn sabah 8'de Hiroima'ya korkun ykc gc olan bir bombann atldn okuyan Andrei Sakharov'un dizlerinin ba zlr. "Belki de," der, "benim kaderim, bakalarnn kaderi, belki de tm dnyann kaderi bir gecede deimiti. Bir baka yeni ve korkutucu ey hayatmza girmiti. Tm bilimlerin en ycesinin, benim de katkda bulunduum disiplinin bir rn". Sovyet atom silahlarn gelitiren bilimcilerin en gls olan Sakharov, Oppenheimer'in 6 Austos 1945'te kendisini odasna kilitlediini, gen arkadalarnn koridorlarda yerli sava danslar yaptn, Bakan Truman'la grmesi srasnda aladn okuyor. Oppenheimer'in kiisel trajedisinin, kendisini derinden etkilediini anlatan Sakharov, "Umarm," diyor "nkleer silahlar bir daha sava alannda kullanlmaz, yalnzca caydrclk iin gelitirilir." Bomba tasarmlar, hidrojen bombas yapmndaki baars, Sakharov'un yaamnn belki de en heyecanl, en tutarl yllar. Bilimin snrlarnda, gcn zirvesinde dolayor. Ama ardndan gelecek gnler acl ve hzn doludur. Ahlaksal sorunlar, yaptnn korkutucu gc ve tm dnyann sorumluluunu duyumsamak, bir gnah karma lgnlna dnr. Kendisini ve dnyay, bir bar gvercini olduuna inandrmak zorundadr artk. 1955'te Londra'da, Albert Einstein ve Bertrand Russell'n ban ektii 52 Nobel dll bilimci, manifestolarnda haykryorlard: "Hepimiz iin, insan tr adna sylyoruz, tehlike iindeyiz. Tm canl yaam yokedecek termonkleer sava tehlikesine kar koymalyz!"
13
Hayvanlar ldrebilir miyiz? Bilim ve nesnelerine ilikin etik tartmalarn bir nemli ve yeni dura da aratrma, eitim ve deneylerde hayvanlarn kullanmdr. Son 20 yldr, zellikle salk aratrmalar ne srlerek, canl hayvan deneylerinin gereklilii vurgulanmakta. Bilimsel bulular, beklenmeyen gzlemlerle balayp, aratrmaclarn varolan kuramlar irdeleyip, kendi bulgularn daha iyi aklayabilecek varsaymlar oluturma sreciyle balar. Hayvan deneylerinde karlalan garipliklerse, daha ok, zerinde allan trlerin birik biyolojisine ilikin, doal olmayan, gerilim dolu laboratuvar ortamnn yansmalardr. O halde, buradan yaplacak karmlar, insan patolojisini ilgilendirmeyen, para ve zaman harcamak dnda birey deildir. Laboratuvardaki hayvanlar, genetik yapbozlar, cerrahi giriimler, yabanc madde enjeksiyonu ile insandaki uygulamalar modellemek iin kullanlr. Oysa bu aratrma temel dncesi zorluklarla doludur: Evrim, trleraras saysz ayrmlar oluturmutur. ok deiik sinir sistemleri, kalp, damar ve kas yaplar zerindeki bir uyarann yantlar ne kestirilebilir, ne de tmyle anlalabilir. Bu da toplanan "hayvan modeli" bilgisini baka trlere, zellikle de insana karmlar yapmak iin kullanmay engeller. Tp aratrmalarnda kullanlan hayvan modellerinin baarszlk rnekleri birok ipucu verebilir: 1960'larda, ttn duman solutulan hayvanlarda akcier kanserine rastlanmamas, ttn lobisinin hkmet uyarlarn geciktirmesi ve hekimlerin, hastalarnn ttn alkanlklarna bulamasn engellemeye yetti. Oysa insan topluluu almalar, kanlmaz ekilde ttn ve kanser ilikisini kantlad. Yakn zamanlardaki DNA almalar, ttnn tetikisi kanserojen benzo(a)-piren'in bir trevinin insan genini nasl hedef alp harapladn gsterdi. Anlalyor ki kanser aratrmalar zellile insan ve dier hayvanlarn fizyolojik farkllklarna fazlasyla baldr. rnein farelerin, insan gnlk gereksiniminin 100 kat C vitamini reterek, kanserle baedebildikleri ve hayvan deneylerinden yanl sonular edinilmesine neden olduu sanlyor. 1980'lerin banda pek gzde olan ar kesici Zonepirak Sodyum kullanm 14 kiinin lmesi, yzlerce kiide ileri alerjik tepki oluumuyla sonland. Tavan, san, kpek ve maymunlarda ok az zehirli etkisi olan nomifensin adl antidepresan, insanlarda az sayda olsa da ileri
14
dzeyde karacier zehirlenmesi ve anemiye neden olduu iin 1985'te kullanma sunulduktan birka ay sonra geri ekildi. Bu korkutucu rnekler skc az sayda dedikodudan olumuyor ne yazk ki. 1976 ile 1985 yllar arasnda yeni pazara kan 209 ilatan 198'inin %52sinin hayvan deneyleri ve snrl insan uygulamalaryla belirlenemeyen ciddi tehlikeler gsterdii akland. Ve yalnzca hayvan deneyleri olumlu sonulanmad iin, kimbilir ne kadar sayda ila bo yere harcand. Dier yandan "baz sorunlar ancak hayvan deneyleriyle aklanabilir" tezini savunan Botting ve Morrison, ada tp bilgilerinin olumasnda hayvan deneylerinin nemli rol oynadn vurguluyor. 19. Yzyl ortalarnda Pasteur'n evcil hayvanlarda yapt bulac hastalk almalaryla, mikroorganizmalarn bulama mekanizmalarn ve bedenin baklk mekanizmalarn zmlemesi en iyi rneklerdendir. Pasteur' izleyen almalar, o zamana dek amansz hastalklardan olan difteri, tetenos, kuduz, veremden korunma yollarn ve nedenlerini aklamay salad. Gnmzde de, 1993'ten nce A.B.D.'de ylda 800 ocuun lmne ve neden olan B tipi Hemofilus influenze'ye kar gelitirilen a rnek verilebilir. Tavan ve farelerde gelitirilen yeni ann salad baklk, kullanma balandktan iki ay sonra, hastaln %70 gerilemesini gerekletirmitir. Mitral kalp kapak yetersizliinde kullanlan yapay kapakk, ancak 35 yllk kpek almalaryla gelitirilmitir. Memelilerde, hasarl omurilik sinirlerinin ilevini geri kazanmasnn olanakszlna ilikin dogma da hayvan almalaryla yklmtr. Bunca yararlanm aka ortadayken, biyoloji ve tpta, hayvan deneyleri olmakszn ne denli gelime yaanabilir ki? 1970lerden bu yana, laboratuvar deneylerinde kullanlan hayvan says yarya dt. Amerika'da kullanlan yllk deney hayvan says 18-22 milyon arasnda deiiyor. Hayvanlarn deneylerde kullanmnn snrlandrlmasna ilikin hareketler 1975 ylnda Singer'in "Animal Liberation" adl kitab yaynlamasyla canland. Primatlarda ak, znt, kskanlk gibi duygularn varln kantlayan almalar da bu hareketi glendirdi. Ve phesiz, bilimciler de deiti. Yaambilimcilerden bazlar, altklar alana ilikin eletirilerin bir ksmn yklenirken, bir ou ilerinin ahlaksal elikilerini anlamay ilke ediniyorlar.
15
Yeni grler, felsefe ve bilimdeki deiimin bir yansmas aslnda, ve sanld gibi dinsel bir tutama da yok. Semavi kitaplar, doal sralamada hayvanlar eitsiz klar. Dou dinlerinde, kesin ayrm yerine bir sralama nerilir. Hayvan haklarnn gerek kkleri 1780'de Jeremy Bentham'n ahlak kurallarnn hayvanlara uygulama snrn sorgulamasnda yatar: "Sorunumuz 'Konuabilirler mi?', 'Akl yrtebilirler mi?' deil, 'Istrap ekebilirler mi?' olmaldr". Elbette bu soru, 1859'da Charles Darwin'in Evrim Kuram'yla yankland. Bu grler, tpta badndrc baarlarla 1970'lere dek glgelendi. Singer'in saldrs aslnda faydac bir felsefe akmnn aralarn tayordu. Kendi bilinci olmayan bir yaratktansa, hayat bir insan iin daha anlamldr. Ama, tm duyularn yitirmi bir ocua yaplamayacak eyler, bir hayvana da yaplmamaldr. Hayvana, yalnzca insan olmad iin gsterilmeyen ilgi, rkla e bir tanmla "trclk"le tanmlanabilir. Hayvan deneylerini savunanlarn bir dier rnei doann acmasz ve zorlu koullar: aslanlar zebralar ldryor, kediler farelerle oynuyor. Evrim bizi en tepeye oturttuuna gre, dier yaratklar kullanmamz doaldr. Bu "doaya yknmeci" tuzaa dm gre, David Hume'un "olan", "olmas gereken"i bastramaz ilkesiyle yant verilebilir. Daha da gzel yant u olsa gerek: "ldrmek ve avnn etini yemek insan evriminin tmleik bir evresiydi. ldrmemek ve et yememek evrimimizin yeni aamas olacaktr". Gelenei Ykabilir miyiz? Bilimcilerin ahlaksal elikilerini, yaayan nesneler kullananlarla snrlamak ciddi bir yanlsama. Bilim tarihi, zellikle 1850'lerde balayp 1950'lere dek sren doa bilimlerinin "altn a"nda devrim bunalmlar geiren bilimcileri ballandrarak anlatr. Bilimlerin altn, bilimcilerin bunalml anda salgn halindeki sorunlar yararllk, strap, kitle yoketmenin ilevi deildi: Dnsel ballklarn, sevgilerin, ihanet ve tutkularn, akn davurumuydu. Yoksa termodinamiin ikinci yasasn kurup, entropi kavramyla mikroskopik cisimlerin devinimiyle makroskopik nesnelerin davranlarn aklayan; stelik bunu gzlenemeyen, denenemeyen hibireye, atomlara, molekllere bile inanmayan Ernst Mach'a ramen kantlayan Ludwig Boltzmann'n artk dayanamayp, birgn tabancay kafasna dayayp kendisine kymasn aklayabilir misiniz?
16
Ya da Max Planck'n 1900 ylnda gnlden inanp sahip kt egemen bilimsel kuramlar ykan, felsefeyi sarsan mann kuvantum kuramn yllarca iine sindirememesini, ancak tm grng ve deneylerin olumlamasyla kabullenmesini. Planck'n kuram bir ek, yeni bir anlatm deildi. Leibnitz'in doa felsefesinin temelinde yer alan "natura non facit sultus" (doada sramalar yoktur) ilkesini ykmak zorundayd {"Uzun bir deney yaamnn bana hereyden ok rettii birey varsa, o da Latince bilgeliklerin hep yanl olmasdr." Bertrand Russell, Outline of Philosophy }. Artk doada "sreklilik" yoktu. 1926'da Kopenhag'daki evinde Bohr, gelitirdii dalga mekaniinin, matematiksel yalnl ve kuvantum mekaniinde dev ilerlemeye yol at iin ona teekkr ederken, Schredinger baryordu: "Bu lanetli kuvantum sraylar konusuna taklp kalrsanz, kuvantum kuramyla uratma esef edeceim". Kuvantum kuramnda sregelen tartmalar, elikiler 1927 sonbaharndaki Solvay konferasnda, Brksel'deki otelde artk kavgaya dnmt. Einstein 1905'te tm mekanik gr, Newton'un sarslmaz devinim yasalarn, Galileo greceliini korkusuzca devirmiti. Bu, tm yeni kuramlar, belitleri ve geometrisi oluturulup, asla ellenmeyen saltk uzay ve ayrk zaman tabusunu tmyle ykan bir devrimdi. O denli honutsuzluk gsterildi ki, tm deneyler ve gzlemlerle kantlanmasna karn, 1921 ylndaki Nobel Fizik dl Albert Einstein'a zel grecelik kuram iin deil, fotoelektrik etki almalar iin verildi. Ama yine de uzay-zaman geometrisi artk przsz deildi. Einstein Solvay'de, sanki genlik yllarndaki devrimci ruhtan utanrcasna "Sevgili Tanr zar atmaz!" diyerek, evrende olup biteni olaslk ilevlerine indirgemekle, belirsizlik ilkeleriyle hibir zaman bilimin temel amac olan "anlama"y salayamayacamz sylyordu: "Bu btnlk ve ahengin zn oluturan sreklilik ve nedensellik yerine, sreksizlik ve olaslk ilikilerini koymaya almak, bir bakma bilime ihanettir". Paul Ehrenfest ise ona yle yant veriyordu: "Albert senin adna utanyorum. nk yeni kuvantum kuramna, senin kartlarnn grecelik kuramna kar koyduklar kantlarla kar kyorsun". 1910 ylnda Russell ve Whitehead Principia Mathematica'y yaynlayarak matematiksel mant tamamladlar. Bylece, klasik matematik salam mantk temellerine oturmutu. Principia
17
Mathematica'nn belitleri kullanlarak tm klasik matematik kuramlar tretilebiliyordu. Ve geriye, Principia'nn tm belitlerinin mantksal olduunu kantlamak kalyordu. 1910'da David Hilbert'in, temel sorular yantlayabilmek iin gelitirdii biimlendirme teknikleri, matematik dallarnn elikilerden arnm olduunu kantlayabilecekti. 1931'de Kurt Gdel, 25 yandayken, matematiin tutarl olmas durumunda, tam olamayacan kantlad. Herey tam derlenip toplanrken, bu ok skc sorun da, matematik gibi gl, sonuna kadar tutarllna gvenilen soyut yaplanmay hrpalad. Gdel'in, formal sistemlerdeki bu lmcl zayfl kantlamas yalnzca matematii deil, tm bilgi zmlemelerimizi etkileyen neme sahiptir. 1933 ylnda Viyana niversitesi'nden, Princeton leri almalar Enstits'ne giden Gdel, bilimcileri steril bir dnce ortamndan,bir anlamda soyut ve mkemmel, hereyin yerli yerinde olduu dnce cennetinden kovuyordu. Bilim, doaya kar bir sava bir yandan da ak biiminde yorumlanrken, bilimci iinde de bir yansmasn buluyor akn ve savan. ounun zeti belki de Niels Bohr'un dedii gibi "Doru bir tmcenin kart yanl bir tmcedir. Oysa derin bir gerein kart yine derin bir gerektir". Kaynaka:
A. Sakharov K.S.Thorne A.Salam W.S.Culloch K.Popper C.Sagan S.Gould W.Heisenberg Gilpin N.Thorpe Swetz C.Yldrm A.Advar Weber, ed. D.Hofstadter J.D.Dyson Memoirs Black Holes and Time Warps From a Life of Physics Embodiments of Mind Quantum Theory and the Schism in Physics Broca's Brain Ontogeny and Phylogeny Para ve Btn American Scientists and Nuclear Weapons Policy Ancient Inventions From Five Fingers to Infinity Bilim Felsefesi Bilim ve Din Entropy, Information and Evolution Escher, Gdel, Bach Documentation and Diagrams of the Atomic Bomb Scientific American, Feb.1997 Alma Mater Studiorum (Universita di Bologna) Arms Limitations, Security and Development (Pugwash Conferences, 13)
18
Ne Kadar Hzlya Ne Kadar Sonsuza

Zaman Avcs'na Zaman durdurmak, en kk zamansal ayrntlar irdelemek, uzaa, sonsuza gitmek, hzl gitmek sanatsal uralarn, ilevsel temellerini oluturan eylemlerdendir. Yani bu eylemlerle yaplmak istenilen, insann duysal olarak alglayamad eyleri/ anlar/ ayrntlar/ eytanlar betimlemek, gstermek ve sanatsal uyarlamalarla 'insan'a ulatrmaktr. Benim anlatmak istediim grsel duyumlarn nasl olutuuna ilikin ipular, zamansal ayrntlar lmenin teknikleri gibi eyler; yani aklmdan gelip geenler. Fizik, bizim drt boyutlu bir evrende yaadmz ve lmlerimizin bu drt boyutlu uzay zamandaki deikenlere denk geldiini ngryor. Eer bu lmler zamandan bamszsa, deimedii varsaylan niceliklerden ve bunlarn uzaysal dalmlarndan oluabilir: Yani ktle, iki boyutlu grntler, boyutlu cisimlerin uzunluk deerleri; boyutlu cisimlerin deiik bak noktalarndan iki boyutlu izdmleri (belki fotograflar), bunlarn mikroskopik ayrntlar ve allagelmi ok sayda yntemlerle deiik lmleri. Galileo ile birlikte devinim ve ayrntlarna ilikin analitik fikirler dnsel yaammza girmeye balad. Gndelik yaammzda zamansal ayrntlar, ve zamansal ilikilerin llmesi, deerlendirilmesi yirminci yzylda belirginleti. Artk ilgi alanlar duraan yapsal ilikiler dnda devingen ilikilere de tayor. Niceliklerin zamana gre deimesi bilimsel anlam ierirken, sanatsal olarak da bunun getirdii yeni anlamlar/yorumlar dnyas var. Uzaysal boyutlarda uzunluk lmleri yapmak iin metre ubuklar kullanabiliriz. Eer istersek bir mikroskopla, mikronlar uzunluunda bile lmler yapabiliriz.
19
Uzaysal lmleri bu ekilde geitirmemi kabullenirseniz, zamansal lmlere geebiliriz. Zamann tanm zerine pek tutarl ya da ok genel ve geerli bir varsaym bulmak olas deil. Ama psikolojik alglamalar cinsinden, bir lm sonucunun, deiiklikleri, bizlere 'zaman' diyebileceimiz sreci anmsatr. Yani bir iein boyunun deimesi, salarmzn uzamas, yazdmz eylerin kaplad alann oalmas gibi. O halde, sabit hzda deien bir nicelik olduunu kabullenip, bunu eit aralklara blersek ona 'zaman' izelgesi/ saat/ takvim diyebiliriz. lebileceimiz ya da alglayabileceimiz en kk zaman aralna da 'an' demek yaygn bir anlay olsa gerek. imdi, grecelik, bizim lt olarak aldmz bireyi yarglamamz, temel bir nicelik olarak nitelendirmemizi engelliyor. Belki daha deiik aygtlara, matematiklere ve felsefelere gereksinim duyuyoruz. Tanm ve varsaymlarmz zerine analitik kurgulamamz yaptmz bu evrende imdi zamansal zmleme yntemlerimizi 'ok yzeysel' olarak irdeleyelim. Bir deikenin (rnein duvara doru giden bir arabann hz) zamana gre deiimini incelemek istersek, seeceimiz lm cetveli bir kronometre olabilir. Yani saniyenin kesirlerini lebilirsek, bu kadar znrlkle hz lm yapabiliriz. 1.2nci saniyede 60km/sa, 1.3nc saniyede 59km/sa, 1.4nc saniyede 55km/sa. gibi. Arabann duvara vurduu andaki hzn leceiz ve durduunu gzlemleyeceiz. Oysa araba arada ezilecek, boyu deiecek ve hz, yani u anda ilgimizi eken deiken, dramatik deerler alacak; ve tm bunlar kck 'an'larda gerekleecek(!). te byle bir deneyim ya da sorun, bize u aray getiriyor: Bir cismin hzn (genel anlamda zamana bal herhangi bir deikeni) lerken, zamansal ayrntlara nasl girebiliriz? Yani bir zaman mikroskopu yapabilir miyiz? Teknolojik gelimeler bu soruya olumlu yant getirebiliyor. Bylece bir deikenin zaman iinde ald deerleri ok daha ayrntyla lmemiz olasdr: Zaman ykselticileri/ mikroskoplar diyebiliriz bunlara. Bunlardan bir tr, hzla (yani elimizdeki aygtlarn duyarlna gre) deien deerleri kaydedip, yavaa tekrar vererek ayrntlar lmemizi salyor. Bir dieri ise her teknisyenin, her fen bilimcinin srekli kulland 'osiloskop' denilen aygttr. Aslnda buna tam anlamyla bir 'zaman mikroskop'u diyebiliriz. Bununla, elektriksel lmlere dntrlen deikenler, zamann kk bir kesri ok ama ok geniletilerek incelenebilir. Yani saniyenin
20
iki- milyarda birindeki deiken deerlerini bile bu 'mikroskop'larla lebiliriz. Bir de iki boyutlu deikenlerin deiimlerinden sz edilebilir. En kolay kavranacak olanlar, boyutlu cisimlerin iki boyutlu izdmleridir. Yani fotograflar. boyutlu cisimlerin zamansal deiimlerini lmenin/ gzlemlemenin/ saklamann kolay ve gelimi yntemleri vardr: Belli alardan ve uzaklklardan (kresel koordinat sisteminde, cismin iki boyutlu izdmn bir grntleyici mercekle, fotokimyasal tepkimeler oluturulan bir plakaya/ katod nlaryla taranan bir fosfor tabakasna/ binlerce a duyarl diyottan oluan rgye vb. drerek. ki boyutlu izdmlerin zamansal deiimleri iki ekilde incelenebilir. Birincisinde, izdmn kaydedildii yerde tutulma zamann denetleyerek. Yani, mekanik/ optik/ elektriksel bir yolla zamann bir kesrinde, kaydetme ortamna grnt aktarlabilir. Bylece, saatler sren bir aktarmla gkcisimlerinin yrngeleri izilebilirken, saniyenin milyarda birindeki aktarmlarla bir k paketinin uzunluu/ ekli gzlenebilir. kincisi ise birincisinden tretilebilir. Yani, belli zaman aralndaki grnt aktarmlar ardk olarak tekrarlanarak, daha uzun zaman dilimlerindeki deimeler izlenebilir. nceki araba rneine dnersek; arabann iki boyutlu grntlerini saniyenin onbinde birinde yaplan kaytlarla, saniyede bebin kere tekrarlarsak ve arpma boyunca bu kaytlar tutarsak, bu srecin ok ayrntl bilgilerini saklam oluruz. Daha sonra bu iki boyutlu grntleri saniyede bebin kere yerine, saniyede be kere olmak zere izlersek, iki boyutlu bir zaman mikroskobu yapm oluruz. Zaman bin kez genilemitir. Ya zaman teleskobu? Evet, eer bir bitkinin grntsn saniyenin onbete biri sresince kaydedip, alt saatte bir- yedi ay boyunca bunu tekrarlar ve daha sonra saniyede yedi grnt olmak zere izlersek, zaman 151.000 kez daraltm oluruz. boyutlu zamansal deiimleri irdelemek ancak daha ada bilimsel tekniklerle mmkn olmutur. En ilgin grneni ise holografi ile boyutlu grnt kayd yapp, iki boyutta olduu gibi bunu ardk olarak tekrarlamaktr. Ama bunun ilgin uygulamalarndan birisi ok hzl kaytlar yaplabilmesidir. O kadar hzl ki, bir cisme arpan k dalgalarnn deformasyonunu izleyecek kadar zaman
21
geniletebilmektedir. Yani: k hznda hareket eden eylerin zamansal deiimlerini lmemiz artk iten bile deildir. Ksaca/ atlayarak/ yzeyden zamansal lmleri ve deiimlerin nicelendirebilmesi tekniklerini gzden geirdik. Bu tekniklerle yaplan kayt ve lmler ancak bir gzlemci olduunda anlam kazanacaktr. Gzlemcilerin sradan olan 'insan' olduuna gre, o'nun lm/ alglama/ deerlendirme aygtlar nem tayor. Yine konuyla ilikili olarak en nemli veri toplama organ 'gz'dr demek dorudur. Ancak, gnmz teknolojilerinden farkl olarak, bu organ, beyinsel ilevlerle birlikte, tmleik olarak ok deiik ilemler yapabilir. Anlam ykleyebilir/ seici alglama yapabilir/ kestirimler yapabilir/ yanlabilir. Grsel alglamann hem tam anlamyla bilinemeyen hem de ok geni temellerini irdelemek yerine, yalnzca konumuza ilikin birka zelliine bakmak kabaca bir bilgi salayacaktr. Gz, retina ad verilen sinirsel a tabakaya den iki boyutlu grnty iler. Bu izdm, iris aklndan gelen nlar ve gz mercei ile oluturulur. Gz merceininin deiebilir odak uzakl, deiik uzaklklardaki cisimlerin retinada grnt oluturabilmesini salar. Retinada sinir ularnn en youn olduu blge 'fovea' ise, grmede, en byk keskinlii salar ve alglamann temelini oluturur. Yani, bir cisme dikkatle baktmzda, o cismin iki boyutlu izdm fovea evresindedir denilebilir. eitli gz hareketleri ile, saniyenin yzde biri kadar zamanlarda deiik cisimlere ya da noktalara bakmamz mmkn olabilir. Zamansal olarak uyarlarn ayrtrlmas, retinadaki fotokimyasal tepkimelerin snm zamanlaryla orantldr. Yani retina zerine drlen bir grnt yok olduktan RKZ (retinada kalclk zaman) kadar sonra grme bitmektedir. Bu etken RKZ retina dzeyinde olumaktadr. O halde, bir takm mekanik ilemlerle beyin daha ince zamansal ayrmlar yakalayabilir. Retinada kalclk zaman ortalama 160 ms olarak llebilir. Bu, saniyede 6 ya da daha az kez deien eylerin ayrtrlabileceini gsterir. Daha hzl deiimler, bir sreklilik gsterecektir. rnein bir el feneri ile ember evirecek olursanz, saniyede 6 kereden fazla yaptnzda kesiksiz bir k emberi grrsnz. Ama bu, gznz hareketsiz bakyorken geerlidir. nk gz, hzl asal hareketleri ile, saniye de yzlerce kez oluan deiimleri bile farkedebilecek duyarlktadr. Gzellikler, grsel incelikler, heyecan veren uyumlar, devinimler
22
yalnzca boyutlu doal cisimlerin retinadaki izdm ile domaz. Beyinsel sreler, gzde bilgi ileme ve ayrtrma tm grsel duyarlklarmzn kaynadr. Grsel sanatlar iki boyutlu eitlemeler ve sradan iki boyutlu izdmlerle bize bu duyumlar salayamaz. Grsel sanat, iki boyutlu yaptlarnda insan alglamas ve bilgi deerlendirmesine yakn uyarlar ierdii lde baarl saylabilir. Kabaca; bir bahar gn mavi gkyznde szlen beyaz bir martnn iki boyutlu izdm (ister Nikon'la, ister benim kalemimle izilsin); deniz kysnda onu izlemekle ayn duygular asla veremez. Bu yalnzca duygusal bir itiraz deil. Gzlemcilerin znel bilgi deerleri ve alglama iin setikleri kendi yollar. Yani fiziksel bir gerek. Genel kannn tersine, cisimler k hzna yaklatklarnda 'eek' kadar olarak ktleleri artar ve kuvantum mekaniinden deil de 'grecelik kuramndan' yaknrlar. rnek olarak, k hznn %80'inde (240 bin km/sn) hzda uan, 1/10 gram ktleli u-u bcei bir duvara arptnda, 4 ton ktleli ve saatte 36 km hzla koan bir filin arpmasyla ayn etkiyi yaratacaktr. Ve bir kamera olsaydnz ne denli duyarsz olabileceinizi dnn bir kerecik: Bir cama yapm su damlasnn, arkadaki perdeye, nndeki dnya parasnn iki boyutlu izdmn aktarr gibi yaayacaktnz. Ta ki duyarl ve yaratc bir fotograf sizi sahiplenene kadar.
Kaynaka:
1.Gz Kresi Hareketlerine likin Baz Dinamik Parametrelerin EOG lmleri ile Aratrlmas, A.Kurt, S. Karamrsel Ulusal Fizyoloji Kongresi, Kasm ' 92 2.Retina zerinde Grnt Kalcl ve st zleme Frekansnn Snanmas, S.Karamrsel A.Kurt Ulusal Fizyoloji Kongresi, Kasm 92 3.Recording of Light Wavefronts, Nils Abramson, Lectures notes at Advanced Study Institute School of Quantum Electronics, Erice May92 4.zafiyet teorisi, Albert Einstein 5.The Feynman Lectures on Physics, Vol 1
23
Grsel Dinamik eitlemeleri

"Batl, fotografa dz izgiler ve kesitler olarak bakar. Gz ve kadraj byledir. Hatlar vardr; onlar izler, grrsnz. 'Evet' ya da 'Hayr' dr. Doulu ise 'Belki' der. Fotografa bak, birbirine gemi spiralleri andrr. Tek merkez yoktur. Fotografn herhangi bir yerinde beklenmedik birey karnza kabilir. Minyatrleri dnn, onlar da yledir. Gzn bak daha karmaktr, grsel olarak daha estetik bir fark vardr. Batl A'yla B arasn yle grr: A B Doulu iin ise izgi dz deildir: A B REZA, (National Geographic Fotografs) Mimar Sinan niversitesi Konumasndan
Mzik ve grsel sanat arasnda ne fark vardr? Yantlamas zor deil: Ana fark zamansallk. Mzik almalar kendiliinden zaman ierirken sanat (grsel sanatlar) almalar zaman soyutlarlar. Daha ayrntl ekilde: Mzik paralar belli hz ve sra ile alnp dinlenmesi gereken seslerden oluur. Bylece mzik tek boyutlu bir yap ile bizim varlk ritmimize baldr. Buna karlk grsel sanat yaptlarysa iki boyutlu ya da boyutludur (Genellikle). Resim ve heykeller de nadiren gzn izlemesi istenen 'tarama hatlar' ierirler. Kinetik sanat trleri ise zamanla deiim gsterseler de, belli bir balang, biti ya da ara durum sz konusu deildir. stediiniz gibi gelip izlemeniz olasdr. Bu genellemeler dnda, Avrupa sanatnda grkemli duvar ssleri, tarihsel kubbe resimleri ve Oryantal sanatn iie gemi yzlerce metre uzunluunda pastoral ilemeleri anmsanabilir. Bu tr grsel sanat zamansal bir sralama ve hz ile gz taramasn ynlendirir, balang ve biti noktalar vardr. yklerde olduu gibi bu noktalar sakin duygular tanmlar. Aralarda deiik gerilimler oluur ve zevkli bir grsel ritimle zmlenir. Daha sakin son noktalar dzenli ve grsel olarak basitken, daha gergin ara noktalar kaotik ve grsel olarak karmaktr. 'Grsel' szcn 'duysal' ile deitirirseniz mzik iin geerli tanmlar elde edebilirsiniz. Mziksel deneyimin ruhu grsel bir ekilde nasl yakalanabilir? Bu tr almalar en iyi yapanlardan birisi mimarlk profesr William
24
Huff olsa gerek. Parke deformasyonu ile nemli bir ara yakalad anlalyor. Parke, oda tabanlarna denmek zere yaplm tahta mozaiklerdir. Deformasyon iin yamulma ve dnmler arasnda bir tanm denilebilir. Huff'un parkeleriyse daha soyut: Bir dzlemin dzenli olarak, sfr kalnlkta izgi paralar ve erilerle izilen mozaiklerle kaplanmasn salarlar. Uygulanan deformasyonlarsa sradan olmayp iki temel gereksinimi salar: 1. Yalnzca bir boyutta deiimler olmal, ve mozaiklerin her birinden bir dierine zamansal bir gei olmaldr. 2. Her admda rgler dzlemi kaplayabilecek yaplanmaya gitmelidir (yani birim hcreler kendileriyle birleerek sonsuz bir dzlemi kaplayabilmelidir). Bu basit ncllerden arpc gzelliklerde yaptlar ortaya kyor. 1960'larda M.C. Esher'in tahta oyma "Gndz ve Gece" adl yaptndan esinlenen Huff, Echer'den farkl olarak yaptlarnda saf geometrik ekiller kullanyor. Bu bir kompozitrn bestesinde temel notalar kullanarak, programl olduu izlenimini verecek hereyi engellemesine benziyor (Yani seslerin arkasnda bir grnt ya da yk olmasnn engellenmesi). Bylesi bir kararn etkisiyle gzellik ve grsel ilgi, soyut ekillerin karmaa ve eoynamasndan doacaktr. Gze, 'ekici' gelmesi iin hayvan ekilleri vb kullanlmadan yalnzca yorumlanmam, sslenmemi algsal deneyim salanmaktadr. Bir dier temel eyse standart deformasyon aygtlardr. Bir takm tipik aygtlardan rneklersek: 1. Bir izginin uzatlp ksaltlmas 2. Bir izginin dndrlmesi 3. Bir izgi parasnn krlarak esnetilmesi 4. Bir izgi parasnn ortas ya da kesinde 'di' gibi girintiler/ kntlar oluturulmas 5. Doal bir alt birimi oluturan izgi beklerinin daraltlp/ geniletilip, dndrlp/ kaydrlmas ve bu temalar zerine eitlemeler.
25
Parke deformasyonlar bir anlamda mziksel armlar yapyor. Birim hcre, ya da bir dizi birim hcreden oluan dikey kesit, mzikteki lyle benzeir. Birim hcrelerin tekrar ile, sayfa boyunca izlenen izim, mziksel bir heyecan verir. Scott Grady tarafndan 1977'de retilen 'Consternation' adl yapt altgenlerle kpler arasnda algsal dnmler olduka yaatan bir grsel bir melodidir. Aslnda yapsal olarak karmak paradr. zmlemek yerine, belki de Echer'in mkemmel deformasyonlarndaki gibi, heyecanl grsel kaotik etkileimi yaamak daha ho olacaktr. Jorge Gutirrez'in
W.Huffun Atelyesinden bir Parke Deformasyonu
yine
1977'de
rettii sradan zgrce
'Cucaracha' adl yapt mkemmel bir geometriden balayp, bir tr deformasyonlarla
danseden yabans, asal ve neredeyse yar organik ekillere ulamaktadr. artc grsellik insan bunaltabilir: zgrle doru danseden bu ekillerde entropi artyor mu, azalyor mu? Srad bir dier parke deformasyonu 'I at the Center' (Merkezdeki I) adl yapttr. 1964 tarihli David Olleson'un bu izisi tek boyutlu devinim kuraln bozarak yeni bir anlay da beraberinde getiriyor. Ana tema merkeze konulan 'I' harfi zerine eitlemelerdir, ama ayn anda, her iki boyutta. Lirik kompozisyonlarn en etkileyicilerinden biri olan bu parke deformasyonu metaforik ieriiyle de vuruculuunu pekitiriyor. rgnn ortasndaki 'I' yani 'ben' 'ego'yu ifade eder ve tm dier eylere dokunur - yani dier 'ben'lere. Merkezdeki 'ben'e benzeyen bu 'I'lar, merkezden uzaklatka eitlenir, karmaklar. Bu insanca etkileimlere benzeyen bir rgdr. Her birimiz kendi kiisel rgmzn en ortasnda durur ve 'ben en normal, en duyarl, en anlalr bireyim' diye dnrz. Bizim kimliimiz -yani 'eklimiz' ise kiiler uzaynda bize en yakn duran kiilere benzer- onlardan
26
kaynaklanr. Biz dierlerinin kiiliklerini tanmlamaya yardmc olurken, onlar da bizimkini tanmlamay salarlar. Bu iki boyutlu parke deformasyonu belki de en gzel kuramsal psikoloji benzetimlerinden birisidir. Temel sorunlara dnersek, yani daha kuramsal ve felsefi sorunlara: Yaratcln bir mimarisi var mdr? Yani bir plan, bir ema, ilkeler kmesi. yle ki akca yorumlandnda tm gelecekte- ortaya karabilen bir mimari? parke deformasyonlar kmesi iinde saklanan yaratcl -gemi ve
M.C. Escher, Bakm
27
Ricercar*
"Sakin olun, dnyamz geni ve byktr." E.A. Abbot Aracmz geometri, ve amacmz bir hayvann, bir nesnenin ya da bir insann betimlemesini gerekletirmektir. P. Engel
Aslnda evrimle akllanal beri yukary dler olduk. Neresi yukars? Daha saygn, Tanr(lar)n barnd bir yer olsa gerek. Yukars; zayf bir geometri bilgisi ve insanmerkezcil bir anlayn tanmdr. Yani yldzn birisine 'yukarda' diyebilmek iin, bizim merkezde -stelik kresel bir koordinat sisteminde- ve dnyamzn gbek deliinin (L'ombrilica del mondo, merkezidir) herhalde o da krenin de sfr noktas olmas gerekir. Bu tr abalar
hogrlebilir bence. Kabullenmemiz gereken ey pek de kolay deil. Bir genin i alarnn toplamnn 180den byk olduu kapal bir dzlemde yayoruz. Ve bu iki boyutlu dzlem zerinde mikroskopik kprdanmalar nc boyutu eklemeye alyor. ok ama ok geni bir dzlem dnn: 163 milyon kilometrekare. Kabaca bu, yerkrenin tm alandr. Dleme kolayl iin, kenar 13bin kilometre olan bir kare olsun. nsanlarn boyunun ortalama iki metre olduunu ve bu dzlemde ayakta durduklarn da dnn. Bunu kolayca iki boyutlu bir dzlem olarak tanmlayabiliriz. Ne yani? Yoksa siz bir sayfa kada (28 mm x 21 mm x 0.1 mm) dikdrtgenler prizmas m diyorsunuz? Bir kenarna oranlarsanz, 5/1000; ve 15/1000000 saylar kyor. Yani insanlarn oluturduu kalnlk gerekten mikroskopik kalnlkta bir yufka saylabilir. Neyse, demek istediim u ki, insanolu yaramaz bir ocuk gibi baskdan kurtulmaya alyor. Ktleekimi -hereyin anas- bizi koruyup tutmaya alrken bir ekilde onu yenmek istiyoruz.
*R i c e r c a r : Regis Iufsu Cantio Et Reliqua Canonica Arte Refolula " At the King's
Command, the Song and the Remainder Resolved with Canonic Art". Bach, Kral Frederick iin besteledii Musikalishes Opfer adl yaptnda, ba harfleri RICERCAR olan bu tmceyi iler. Ricercar, talyancada aray demektir.
28
Ykselmek -ama nereye kadar? Ktleekimini yendiimizde anlayacaz ykselmek, bir baka ekimyerine geldiimizde alalmak demektir. Aas ve Yukars ayn eylerdir. Ve ayn olduklarn ancak yeterince ykseldiimizde anlayabiliriz. Eer anlatlanlar doruysa bunu ilk duyumsayan kii Armstrong'du. Sanki tmyle zlmcesine ve zenler bilinirmicesine sylemek pek de ho kamaz ama znel bir kan sayarsanz eer, ykselmenin; yeryznde duruun anlamn yeniden betimleyenlerin ncleri Wheeler ve Penrose'dur. Wheeler amzn yetkin kuramclarnn ounu yetitiren bir fizik profesr; Penrose ise bir ngiliz matematiki ve medyatik Hawking'in alma arkadalarndan. Uzay-zaman ve genel grecelik kuramn yeniden ekillendiren; zamann, evrenin balangcn ve evrimini tanmlamaya alan bu bilimcilerin ktleekimini, alglama ve yanlsamay da ieren kuramlar gelitirmesi yeni bir gr salamakta. Wheeler, varoluumuzu ve maddeyi uzay_zaman geometrisindeki kvrlmalar olarak yorumluyor. Yani tm varolu drt boyutlu gzel bir yzeydeki prtlemeler, bozulmalardr. (Bu iki boyutlu bir dzlemin katlama ve kvrlmalarla boyutlu, alglanabilir bir cisme dnt Origami sanatn anmsatr, belki de ta kendisidir. Ama Tanr(lar)n tasarlad bir Origami modeli.) Ykselmekse bu prtlemeleri abartmaya almak mdr acaba? Dier yandan bkmck (twistor) kuramn gelitirip, dinamik bir uzay zaman geometrisi tanmlayp evreni anlamaya alan Roger Penrose'un almalar sanat yaptlarn artrr. Buradaki alglama eitlilikleri, grsel algnn yanlsamas konusundaki almalarn dourmutur. 1958'de British Journal of Psychology'deki makalesinde "Her paras 3 boyutlu dikdrtgen bir yapy tanmlad kabullenilen bir perspektif izim gryorsunuz. Ama resimdeki izgiler bir olanakszlk oluturacak ekilde birbirine balanmtr. eklin izgilerinde gz gezdirirken, gzlemciden nesneye uzakln yorumlanmasnda ani deiimler gerekir." Bu makalede sz edilen ekil, M.C. Escher'in olanaksz bir takm izimlerinde temel ald Penrose'un geni olarak anlan izimdir. Grnata'da El Hamra sarayn gezen sradan bir izim sanats, tavan sslemeleriyle sarslr. Hollandal M.C. Escher, slam ssleme sanatyla ilk kez karlamaktadr. arpc gelen udur: Bir dzlemi aralksz olarak sarabilen inileme yntemi. Bunu dzlemin kurall
29
blnmesi
olarak
zenginletirip
sonsuzluk,
kartlklarn
tmletirilmesi, deiik geometride dzlemler ve snr deerli yinelemeler ieren izimler yapan Escher, gz yanlglar ile uzayn ve biimin alglanmasn sorgulayan yaptlarn tasarlad. Snrsz uzaylar, uzaysal halkalar ve spiraller, aynasal imgeler, ok kenarl cisimler, grece evrenler ve olanaksz yaplar olarak snflandrlabilecek olan yaptlar tm zamanlarn en dnsel uyaran izimleri olarak anld. Matematikilerin ilk Escher tutkunlar olmas garip deildi, genellikle bakm ve rntnn matematiksel ilkelerini kullanyordu. Ama tipik bir Escher izimi bakm ve rnt dnda sanatsal biimde ilenmi bir temel dnceyi de ierir. Bach'n, Escher'in ve Gdel'in yaptlarndaki benzer gr artcdr. Ayn temay ayr yerde, mzik, resim ve matematikte iliyorlar: Garip halkalar, geri dnen ve yansyan dnceler, tmceler! Escher, slam'da resim yasann izim tekniini snrlandrdn sylyor. Oysa doadan alnabilecek rneklerle dzlem doldurulmas ayr bir tasarm ve sanat oluturabilirdi. Buradan yola karak, matematiksel dzeni tartabileceimiz ve alglamamz salad. Merdivenler Evi, Escher'in "Neden tekerlei insan kefetti?" diye arp durmas zerine tasarlad bklm bceklerinin devinimini anlatr. Tanr dnyay yaratrken tekerlekli canllar unutmu olmal diye dnyordu. Resimde bu hayvanlar bir dizi merdivende ar ar gezinirler. Grecelik
M.C. Escher, Merdivenler Evi. Escher'in "Neden tekerlei insan kefetti?" diye arp durmas zerine tasarlad bklm bceklerinin devinimini anlatr.
snayabileceimiz
bir
sanat
balatarak dnyaya ve iimize bakabilmemizi
konulu
resimlerindeki
benzerlii
gstermekle birlikte, yeni bir oyun esi daha eklenmitir. Basknn hemen tm alt yars, dier yarsnn ayna grntsdr. Soldan saa doru inen tepedeki merdiven ortada ve en altta iki kez
ters yz edilmitir. Resimdeki temel rg, ayr ve dikey bakml perspektif ierir. Yukarya ve Aaya kavramlar yer deitirebilir grnmektedir. En stteki hayvan yere eriene dek aa iner. Saa dnerek yukarya kar ve bir kapdan yok olur. Ayn anda, duvardaki
30
M.C. Escher, Bklm. Doada yuvarlanarak devinen, tekerlek biiminde yaratklar bulunmamasnn verdii honutsuzlukla Pedalternorotandomovens Centroculatus Articulosus yaratld (kendiliinden varolu!). Burada gsterilen ve yaygn olarak bklm adyla bilinen yaratk, bu iten gereksinimi karlama giriimidir.
bir delikten bir bakas aa yryerek kagelir. Ayn ynde yanyana yrrlerken, soldaki kmakta, sadaki inmektedir. Duvarlar ve zemin birbirlerinin glgesidir. Escher'in Grecelik adl yaptndaki merdivenler yine yaam sorgular. Aas ve yukars yoktur. Ama bu kez bakmlar, ktleekimi glerinin birbirine dikliini (yani birden fazla ve 'Grecelik' iin tane) kullanr. Merdivendeki insanlar birbirlerine doru gelip geerken, bir tanesinde, stelik ayn yne giderken, birisi inerken dieri kar. Escher, gri fonlardan siyah beyaz ekillerin belirdii mozaiklerinin kkleri zerine dnrken aknlayor: "Belirsiz ve sisli gri dzlemi duraan bar anlatan, yaamn ncesinde ve sonrasnda zamann ve boyutlarn yokluunu svayan; tekrar, 'lmden sonra', tm kartlklarn iinde eriyecei bir ara olarak dnyorum."
31
Bklm'deki Metnin Trkesi:

Doada yuvarlanarak devinen, tekerlek biiminde yaratklar bulunmamasnn verdii honutsuzlukla Pedalternorotandomovesis centroculatus articulasus yaratld (kendiliinden varolu!). Burada gsterilen ve yaygn olarak bklm adyla bilinen yaratk, bu iten gereksinimi karlama giriimidir. Dirimbilimsel (biyolojik) zellikleri hl belirsizdir: Memeli mi, srngen ya da bir bcek mi? nsan ayana benzer ayaklarla sonlanan ift baca ve eklemli boynuzsu plakalarla bezenmi uzam bir bedeni vardr. Ortasnda, keskince erilen bir papaan gagas bulunan yuvarlak kafasnda iki prtlak gz, kafann iki yanndan karak saplar zerinde durmaktadr. Uzand zaman, yaratk, herhangi bir zemin zerinde alt ayan kullanarak yavaa ve nezaketle ilerler (gerekirse dik merdivenleri trmanr ya da inebilir; kaln allardan geebilir ve glkle kayalara trmanabilir). Ama, grece olarak uzun ve temiz bir yola geldiinde kafasn ieri kvrr, yldrm hzyla bedenini bklm yapar ve hl yere deiyorsa ayaklaryla iteler. Tamamyla toparlandnda, orta ekseni saplar zerindeki gzler olan bir disk grnmne kavuur. Srasyla ift ayayla ittirerek yksek bir hza eriir. Yuvarlanarak giderken, isterse ayaklarn geri ekerek (rnein yokuaa giderken ya da kendini yuvarlanmaya braktnda) aylakla vurabilir. Gerekirse, yry konumuna iki ekilde geebilir: Ya birdenbire, aniden bedenini gererek -ama bu durumda srtst der; veya ayaklaryla fren yaparak hzn drrken yavaa geriye doru alr ve duruverir.
Kaynaka
Douglas R Hofstadter, Gdel Escher Bach, 1980, Penguin Books. M.C. Escher: The Graphic Work 1992, Benedikt Taschen Verlag E.A. Abbot, Flatland: A Romance of Many Dimensions, Dover Books. Adnan Kurt, Grsel Dinamik eitlemeleri, Hayalet Gemi say 16, Ocak 1994. M.C. Escher, Exploring the Infinite, 1989, H.N. Abrams Inc. M.C. Escher, His Life and Complete Graphic Work, 1992, H.N. Abrams Inc.
32
oms'ki
i klzun tip kim ol bi ta bitigig zmz bitilim. "alsn ki o kitabe tan kendimiz yazalm." Eski Trke'nin Grameri, A.von Gabain alpin erdemin n k buna tutd. "alpliin ve erdemindendir ki nn bunca yayld." KkTrkler, Kli or Yazt, S. Divitiolu
Trke'de modern kullanmdaki "ki" eki, baml cmlecikleri eklemekte kullanlmaktadr. Dilbilim balamnda nemli bir yeri olan bu eke Eski Trke'de, benzeri bal cmlecikler olmad iin, rastlanmad, Orhun yaztlarnn incelenmesi srasnda anlalmaktadr. M.S. sekizinci yzyla dayanan ve en eski Trk lehesi olarak bilinen bu yaztlarda, "ki" balac yerine, alt cmlecikler vb. geiler kullanlmaktadr. Buna dayanarak, "ki" balacnn, dilde daha sonra oluan gelimelerle ortaya kt sylenebilir. Erguvanl'nn almalaryla "ki" ekinin ge zamanlarda kullanld anlalmaktaysa da, benzer bala kullanmna, M.S. 730'larda Kli or yaztlarnda da rastlanmaktadr. Ki ekinin bal cmleciklerde kullanlmas, byk olaslkla ran (Fars) dilinden, sentaktik gei yoluyla edinildi. ranllarla ilikiler ve Fars diliyle etkileim onuncu yzyl sralarnda, Trk kavimlerinin Orta Asya'dan batya doru gleriyle balamt. Bu ekilde Trkler ranllarla karmaya, askeri ve ticari ilikiler gelitirmeye balad. Denilebilir ki, Farsa'nn Trke zerindeki etkileri gnlk konuma dilinde balayp, onbirinci yzylda Trklerin slam kabul etmesiyle yaznsal alana da tat. Fars dilinin etkisi yolla yaylyordu: Gnlk yaam paylaan halkn etkileimiyle, okullarda kullanlan dil ve yaznla, ve zellikle o yllarda Farsa'nn ticaret dili olmas, alveri, iletiim vb. jargonlarnda yaygn kullanm bulmasyla. Osmanl mparatorluu boyunca da Farsa'nn yaznsal etkinliklerde n koul olmas, Farsa'nn iyice yaygnlamas ve benimsenmesini salad.
33
Farsa'da kullanlan en yaygn morfem ka, ke ve ku idi. Orhun Yaztlarnda kullanlan "kim" ile Farsa'daki "ke" benzer kullanma sahiptir. "kim" balacnn yeni ekliyle ilk kullanmlarna 11. yzylda Kutadgu Bilig'de rastlanr. Bu ekin yeni kullanmna rnekleri Katip elebi'nin 17. yzylda kaleme ald yaptlarnda da bulabiliriz:
"Bil ki ders okutmak, takrir etmek en stn ibadettir." "Meleke insanda yerlemi, kklemi bir keyfiyettir ki, abucak kaybolmaz."
Erguvanl'nn almasnda da "ki" szcnn Trk diline girii, ilevindeki deiimler ve byle szdizimsel bir deiikliin dilin kendi yapsyla nasl kaynat aratrlmtr. Dil zerine ne yazlacaksa mutlaka Noam Chomsky'den szetmek gerekecek. nk Chomsky ok yerinde bir kararla dili ve akl anlamann yeni yollarn aan almalarn babas olarak anlyor. Chomsky iin, kaleleri ykp batan kuran bir Jntrk denir. ok dalgalarn tm Amerikan felsefesi, yapay zeka, psikoloji ve toplum bilimlerine salyordu. 70'lerde izleyicilerine yorgun bir padiah olarak grnmeye baladnda onu silmek zaman geldiini dnenler yenildiler. 60'lardaki baarlar gibi parlak saylmasa da, son almalar yeni zaferler kazanmay srdryor. Plato'dan bu yana, byk felsefi rasyonalistler dile hi gvenmediler. Dil'in, akln nedensellii ve genilemesini engellediine inanyorlard. Plato'nun grne gre dil, dnceleri aklamaya yeterli deildir. Descartes, neden zerine kurulmu yapay bir dil kurgularken, Leibniz tm hayat boyunca dncelerin saylarla ve mantksal bir ekilde dzenlenmesine dayanan bir yapay dil oluturmaya almt. Modern linguistiin temelleri bir anlamda dil hakknda rasyonalist varsaymlara tepki olarak kurulmutur. Chomsky'nin zmeye alt, sentaks zerinde nasl allacayd. Yani, szckler birtakm sonsuz deiimlere uramadan nasl birleiyorlar ve tmceler oluturuyorlar? Amerikan linguistiinin kurucularndan Bloomfield tanmsal ve taksonomik (soysal) bir yap oluturmu, Chomsky'nin "snrsz ve karmak bir orman" diye nitelendirdii anlam (semantik) sorunundan uzak durmay tlemitir. Chomsky szck ve cmlelerin paralanmas ve elenmesi kurallarn bulurken, dnm kurallarn
34
dorudan matematikten alyordu. Chomsky'nin hocas Harris, matematikteki dnmlerin koordinatlar ekillere, emberleri krelere dntren prosedrler olduunu sylyordu. Chomsky'nin matematikten asl edindii yeni kavram, genelletirme ve kuramsallatrmayd: Linguistler artk yle kural ve tanmlar bulmallar ki, bunlar bir dildeki tm olas cmleleri oluturabilmeli, ama olmayacaklar dlamaldr. Yalnzca bylesi bir retici gramer, dili tutarl yorumlamay ve zmeyi salayacaktr. Bu akl ve dile ilikin dncelerde korkun bir kayt. Ayrntlardan (indirgemecilikten) geriye, evrensel yasalara bir dn. Chomsky'e gre dil, birok akln deil, 'akln' rndr. nsan olmann temel bir esi dil yaratabilmesidir. "ine bakarsan grrsn: sentaks akla ilenmitir." Chomsky'in dildeki devrimi, birok alanda varln hissetirdi. Chomsky'nin dile ilikin bulduu mantksal ve tutarl yap zerine yepyeni bir bilgisayar bilimi bile kuruldu. Chomsky'nin retici gramerine karn, bilimciler sentaks amak ve anlama, semantik'e girimek istiyorlard artk. Chomsky'nin rencilerinden Postal, Mc Cawey sentaks derine, daha derine iterek, derin yaplar sanal olarak semantik tanmlamadan ayrdedilemez duruma sokmak istediler. Neden szcklere ok daha temel paralara ayrlmasn? Leksikal zmleme denilen bu yaklam Lakoff tarafndan, doktora tezinde nerilmi (1965) ve yaygnlamtr. u tmceyi ele alalm: "Stalin, Troki'yi ldrd." ldr szcn, zerinde sentaksn etkidii ayramaz bir atom olarak ele almak yerine, Lakoff bu szc "yaamna engel ol" eklinde mantksal elere ayryor. Lakoff'un yaklamyla linguistik ve sembolik mantk birletiriliyor: "Basitlik ve genellik, birka atomik kategoriyi arar. Bu kategoriler sembolik mantk kategorileri ile aynen akr. Sembolik mantk dnce yasalarn yanstr, dnce ise dilin altnda yatan evrensel tabandr." Anlam bulmak yolundaki almalar, Chomsky'nin na glge drmt. Ama anlam almalar kmaza giriyor, Chomsky ise kaybettiklerini kazanyordu. Chomsky'nin yeni modeliyse yllar nce savunduundan dramatik ekilde farkldr. Bu tam bir paradigma kaymas olarak nitelenmektedir. Yeni model, evrensel grameri,
35
birbiriyle etkileen basit kurallar dizisi olarak yorumlamaktadr. Szcklerin zellikleriye dilin tm karmakl ortaya kar. Chomsky ileriye giderek, szcklerin temellerinin deneyimi ncllediini syler. rnein "trmanmak" diyor Chomsky, "trmanma deneyimi sahibi olmadan nce bile deneyimi yorumlamamz salayan bir kavram oluturur." Bu tr ilkeler tm dillerin temelini oluturan evrensel grameri olutururlar. Dil, temel kavramlar ve gramatik ilkelerle yaplm anahtarlarn birbirleriyle balantsna benzetiliyor. Bir konumdan dierine deneyimle deviniyor. ince, bir tr rnty tetiklerken, ngilizce bir bakasn kurgular. Ama kavramlarn ve sentaksn etkileiminin temel kavramsal kurgusu tmyle ayndr. Bir dili konuan insan, aklda bir ekilde tanmlanm ve son olarak da beyinde fiziksel bir konfigrasyonda bulunan, belli bir bilgi gelitirmitir . Bu konular irdelerken u temel sorularla karlalyor: Bilginin sistemi nedir? ngilizce, Trke ya da spanyolca konuan insann aklnda, beyninde ne vardr? Bu bilgi sistemi aklda/ beyinde nasl ortaya kyor? Bu bilgi konumada (ya da ikincil sistemlerde, yani yaz gibi) nasl kullanlyor? Bu bilgi sistemi ve bunu kullanmak iin gerekli fiziksel temeller ve mekanizmalar nelerdir?
"Snr, yleyse, yalnzca dilin iinde izilebilecektir, ve snrn tesinde kalan da, dpedz sama olacaktr." L. Wittgenstein, Tractatus
lk soru, mantksal olarak dierlerinin ncldr. Yantlama yolu ise betimseldir: Bir gramer oluturmaya alarak, bir dilin herbir linguistik tmceye nasl dnsel anlamlar verdiini biim ve anlam asndan aklayan bir kuram bulmalyz. kinci ve daha zor yntem bizi akn bir yoruma tayor. Burada (insann dil melekelerini douran, deimez ve duraan ilkeleri ve bunlarla zdelemi kalplarn deikenlerini tanmlayan) bir evrensel gramer kuram oluturarak ie balamalyz. Bylece, gerekli yerinekoymalarla deiik dilleri irdelemeyip, bu dillerdeki tmcelerin anlam ve ekillerinin neden bunlar ierdiini evrensel gramer ilkeleriyle bulabiliriz.
36
kinci soru, dil almalarnda ortaya kan Plato'nun sorununun zel bir durumudur. Evrensel gramer kuramn oluturduktan sonra deikenlerin atanmasyla bu sorun da zlebilir. Dil renimi, o halde, evrensel gramerin belirsiz brakt deikenlerin atanmas ve belirlenmesi srecidir. Dil renmek, gerekte ocuun yapt bir ey deildir. Gerekli beslenme ve evre koullarnn saland, uygun bir ortama konulduunda biyolojik olarak olgunlamasyla birlikte ortaya kan bir olgudur. evre yaps ve doas evrensel gramer deikenlerinin atanmasn belirler, ortamn salad uyaranlar, dier fiziksel geliim srelerinde olduu gibi, ayrmay belirler. Byme iin salanan koullar, geliim srasnda, insan kapasitesini yokedebilecei gibi geniletebilir de. Aslnda bu nokta ok daha geneldir. retim, ieyi suyla doldurmaya deil de, iein kendiliinden bymesine zen gsterilmesine benzetilmelidir. Her iyi retmenin bilecei gibi, retim ekilleri ve kapsanan malzemenin miktar, doal merak ve kendilerince renmeyi uyarma baarsyla karlatrldnda, nemsizdir. rencilerin edilgen katlmla rendikleri hemen unutulmaktadr. rencilerin kendiliklerinden edindii bilgiler, kendi heyecan ve ilgileriyle bulduklar yalnzca anmsanmayacak, dnsel katlmlara, yaratmlara neden olacaktr. nc sorunun algsal ve retimsel ynleri vardr. Yani, dil edinmi bir insan, duyduklaryla bilgilerini nasl tmletirecek ve deerlendirecektir. Linguistik bir tmceyi anlamas iin akl/ beyin, bunun fonetik eklini belirleyip, szckleri ayklar. Evrensel gramer ilkelerini kullanarak deikenler atamas yapar ve bu ifadenin yapsal tanmlamasnn izdm ile paralarnn nasl ilikilendiini belirler. Drdnc sorunun zm daha ok gelecekteki almalarla belirlenecek. Bu tr problemlerin zmnde insan deneklerin kullanlmas etik nedenlerle dlanmaktadr. Hayvanlar zerinde uygulanabilen yntemler, insanlar zerinde kullanlamyor ve bu nedenle aratrmaclar doal (daha dorusu doann sunduu) deneylerle yetiniyorlar: kazalar, hastalklar vb. ocuklar nceden saptanm ortamlarda yetitirmemiz, bu ortamn deikenleriyle, edinilen dil arasndaki ilikileri bulmamz olas deil. Beynin iinde olup biteni anlamak iin elektrotlar balamak beynin bir ksmn karmak/ haraplamak yine engelleniyor ve bu koullarda beyinsel mekanizmalar kefetmek zor grnyor.
37
Bir takm beyin ilevlerinde, rnein grme srelerinde insan ve hayvan beyinleri benzeimleri gsterdii iin deneysel almalar olasdr. Oysa, bildiimiz kadaryla, dil ilevleri zgn ve ayrk bir insanlk zelliidir. Akl/ beyin problemi ve bir takm dnce srelerinin nasl olutuu, evrimsel ve felsefi alardan bakldnda, Descartes'in mekanistik dnya grnden balayp dier kuramlarlada irdelendiinde, yine de doyurucu bir yant elde etmek olas deildir. nsann dnsel ilevi ve yapsn irdeleyebilmek iin saylarn beyindeki yerini ele alalm. ocuklarn saylar dizgesini edinme kapasiteleri olduunu biliyoruz. Saymay renebiliyor ve ardndan da snrszca tretim yapabiliyor, ardk olarak sayabiliyorlar. Aritmetik ilem tekniklerini de hemen kavryorlar. Eer bir ocuk snrszca toplama yaplabileceini bilmiyorsa, bunu asla renemiyecektir. 1,2,3,..n gibi bir say dizisi retildiinde, bunun sonlu bir dizi olduunu varsayacaktr. Grlyor ki bu kapasite, dil kapasitesinde olduu gibi, zeki olmak dnda bir takm baka dnsel ayrmlar gerektirmektedir. Bir ara, kulara ve sanlara sayma retilebilecei dnlmt. Bu tr almalardaki bir yntem, bir kua drt nokta gsterildiinde, kuun drt numaral kutudan yiyecei almasdr. Bu i hemen hemen yedi nicelie kadar gerekleerek, kularn sayabildii karmn getirdi. Ama doru bir karm deildi. Saylar dizgesinin en temel zellii, say dizilerinin sonsuza kadar gidebilmesidir, her zaman bir artrlabilecektir dizi. Kularn, ok fazla say noktasn eletirebilmesini snrlayacak bir kapasitesi olabilir. Ama asl sorun bu deildir. Sayma yetenei, "ayn eylerin ounu" sayabilmekten farkldr. Sayma Melekesi Nasl Geliti?
"Beyin kabuumuz (korteks) nasl geliti?" Mriganka Sur "Doal olarak." Pasco Rakic
Byk olaslkla sayma melekesi hep vard ve evrimsel geliimin bir aamasnda ortaya kt. Bu noktada u iddiada bulunulabilir: sayma yetenei, dil melekesinin bir rn olarak ortaya kmtr. Dil melekesi, biyolojik (dirimbilimsel) anlamda zel bir yere sahiptir. Teknik terimlerle ifade edildiinde, ayrk sonsuzluk (discrete infinity) zellii
38
vardr. Basite ifade edildiinde, her tmce sabit sayda -bir, , sekiz, krkalt gibi- szck ierir. lkesel olarak bir tmcenin ierecei szck saysnn snr yoktur. Hayvanlar dnyas iin bu ayn deildir. Maymunlar iin snr bellidir, diyelim ki krk. Ar dilinde ise bu snrsz olmakla birlikte, farkldr. aretleirken snrszca deiik tonlar retebilir ve snr alglama eii ile belirlenir, tonlar ise sreklilik iindedir. Ksacas, dil olarak tanmlanmas doru olmayan farkl bir dizgeleri vardr. nsan dili tamamyla farkl, hatta birik (unique) bir ayrk sonsuzlua sahiptir. Aslnda, insann sayma melekesinin insan dilinden bir soyutlama olduu sylenebilir. Dilin zel ayrnt ve kalplarn bir yana brakp, ayrk sonsuzluk zelliini korumakla edinilmi olmaldr. Yine de geriye kalan sorun, insan dilinin kkleridir. Speklatif olarak sylenebilecek eyler var. Uzak bir dnemde, insan, ayrk sonsuzluk kavramnn domasna neden olan bir mutasyon geirmi olabilir (Evrim srelerinde aklanmas g/ olanaksz olan kavramlarn eski zamanlarda yaanan bir mutasyona dayandrlmas olduka yaygn bir kolayakatr. Bunun benzer rneini, insandaki iddet ve savama drtsn 'kayp dnem' (missing link) denilen evrim dneminde Arap yarmadasnda yaad bir gkta ve radyasyon yamuru ardndan geirdii mutasyona balarken gryoruz). Bu imdilik bilinmeyen bir ekilde hcrelerin alma mekanizmalarnn fiziksel zellikleriyle ilikilendirilebilir. Aslnda en dorusu, sorularn ounun, imdiki (belki de sonsuza dek) dnsel yeteneklerimizi, atdr... Ulu OMS'K'nin Syledikleri: Aklmzn, ilerlie kavumalar iin belli ekilde etkili, uyarc ortamlara gereksinimi olan ok zengin melekeleri var. ocuk yetitirmenin iyi bir yntemi, o halde, ocuu uyaranlarla ve sevgiyle dolu bir ortamda tutup, doal yeteneklerinin yeermesini beklemektir. Bu melekeler retilemez. Gelimesi iin, tasarland ekliyle ilemesine olanak salanabilir ancak. Okullarda yaplanlarsa genellikle bunun tersidir. Okul sistemi uyumculuu ve baemeyi reterek, ocuun doal yeteneklerinin gelimesini baltalar. Ama inanyorum ki bunun ok iyi toplumsal gerekeleri vardr.
39
Psikoloji ve dilbilim, insanlara ve retmenlere, yani ocuklarla uraanlara, onlara nasl davranlmas ve nasl eitilmesi gerektii gibi sorulara yantlar varm izlenimi verip, byk ktlkler yapmaktadr. Bilimciler tarafndan getirilen neriler genellikle lgncadr ve sorunlar yaratacaktr. Somut birok rnekten birisidir: Porto Riko'da bir toplant srasnda hem linguistik anlatmam, hem de okullardaki dil eitimi programlarn gzden geirmem istenmiti. Porto Riko'da spanyolca konuuluyor ve ngilizce renimi de zorunlu tutuluyordu. Her ocuk 12 yl okula zorunlu olarak gidiyor ve haftada be gn ngilizce retiliyordu. Mezun olduktan sonra ngilizce iki szc yanyana getiremezlerken, diyebilirim ki Porto Riko'da ngilizce konuabileceiniz insanlar yalnzca okula gitmemi yallard. Nedir bunun anlam? Bir takm okul ziyaretlerimde, ngilizce'nin en son kural ve kuramlarla retildiini grdm. Bu kuramlar (o yllarda alkanlk temelleri zerine kurulmu, davran kurallar) o denli skcyd ki, dakikada uyku getiriyordu. Snfta grdmz ey ilgisiz ya da ders dnda eylerle uraan rencilerdi. Doru olan udur: retimin % 99'u rencilerin ilgisini konuya ekmekle, geri kalan %1'i sizin yntemlerinizle ilgilidir. Bu yalnzca dil iin deil, her konu iin geerlidir. Okullar ve niversitelerden biliyoruz. Snavlar geene kadar altmz dersler bir hafta sonra unutulur. Eer bir neden bulmuyorsanz, renilen eyer unutulmaya mahkumdur. Eer anlamlysa, yntem ne kadar kt de olsa renirsiniz. Bu durumda, yandaki Porto Riko'lu bir ocuk spanyolca'yu renecektir. nk toplumsal evresinde barnma gereksinimleri bunu zorlayacaktr. Oysa, ayn ortamda on yandaki bir ocuun ngilizce renmesi iin gerekesi yoktur. Hele kullandmz bktrc yntemler, bunu hepten olanaksz klacaktr. Ksaca, saduyunuzu kullann ve bilimcilerin sylediklerine pek kulak asmayn, eer karlatnz problemlerin zm iin klgn (pratik) bir takm deerleri olduunu hissetmiyorsanz. Ama bazen gerekten yararl olabilirler. Benim kendi aratrma yntemlerime gelince, aslnda bir yntemim yok. Tek aratrma yntemim diyebileceim, ciddi bir probleme skca sarlmak, zm iin tm olas yollar srekli gzden geirirken bunu zmek/ aklamak iin fikir retmektir. Tamam, bu bir yntem deil, yalnzca makul ve saduyulu olmak. Ama benim bildiim kadaryla da,
40
herhangi bir problem, benim, sizin ya da bir kuvantum kuramcsnnki de olsa, bu, bir problemle uramann tek yoludur. Bir takm alanlarda, rnein psikolojide insanlar aratrma yntemleri gelitirmek iin nemli zaman ayryor, almalar yapyorlar. Baka baz alanlarda, fizikte bu tr almalar, yntem aratrmalar yoktur. rnein MIT fizik blmnde deneysel yntem dersleri diye bir ey yoktur. Oysa psikoloji blmlerinin ou yntembilim derslerine byk yer verir. Bundan karlabilecek dersleri siz dnn artk. Her organizma, ancak zengin ve uyarc bir evrede doal kapasitesini ortaya karabilir. Yine retme tekniini, bir iein iyi bymesine olanak salamak benzeimine dnersek, su vermezseniz iek bymeyecek/ iek olamayacaktr. iek olmas gerektiini sudan renmiyor, ama aa olsayd ayn suyu kullanarak aa olarak byyecekti. nanyorum ki ayn ey insan geliiminde de geerlidir, dil ve dncenin geliimiyle birlikte.
"Kklerinden ald suyun yeterliliini ya da yetersizliini bir aa ne kadar bilebilirse..." Edip Cansever "lecek kadar bilebiliyor. Doa felsefesi de bunu kantlyor." A.K.
Kaynaka:
1. Language&Problems of Knowledge, 1991 N. Chomsky 2. Tractatus, L. Wittgenstein 3. Figures of Speech, 1994 (The Sciences 34/1) D. Bereby 4. Kk Trkler, 1987 S. Divitiolu 5. Eski Trkenin Grameri, 1988 A. von Gabain 6. A Case of Syntactic Change..., 1980 E. Erguvanl 7. Embodiments of Mind, 1988 W.S. McCulloch 8. Sanlarda Sayma, 1989 H. Bahekapl 9. Saylar Kmesinin Beyindeki zdm, 1992 A. Kurt 10. iir stne Sylei-BROY, 1985 E. Cansever 11. iirle Dnmek, 1985 A. Kurt
41
Yahudi Diyasporada Gizlidir

Orada, yazdaki srlar ve tinsel gerekleri zmeye altlar. Austos 1995, Safed d harfine bak dedim. nasl da soylu duruyor sonunda kelimenin harfe bak, harfe dokun, harfin iinde eri harf ol, hafle birlikte kyam et harf ol harfler ummanna bat. Of Not Being a Jew, smet zel
Hep birlikte profesrn ve kz-eitmenimizin evindeydik. Profesr akalar yapyor, kk hikayeler anlatyordu. Alman ve ei bana hep tedirgin grnd. Ve blm bakan buralara nasl g olduunu anlatrken, kendi ailesinin 40larda Avusturya ve Polonya'dan nasl geldiini daha ak vurguluyordu. ngiliz de neredeyse ayn srarla ve safa "neden buraya gelmiler ki?" diye tekrarlyordu. Otele erken dndk. Barmen ard: "Nasld parti" dedi, "erken dndnz". Bize ikiler hazrlarken "Pililer yoktu deil mi? Barmen daha iyidir deyip buraya geri geldiniz" diye konuuyordu. Elleri kabaca bardaklara, ielere uzanrken gzleri ltyla oynuyor, kahkahalarnda beyaz, dzgn dileri grnyordu. "Bunlar ok zekidir" diyordu. "Her partide masann evresine toplanr, akalar yaparlar. akalarn ardndan dinlerler, iinde mesajlar vardr. Aldnz m mesajlar?"... Artk yalnzdk, konuma sryordu. "Aslnda onlar da insan, stelik sradan. Aklllar, aptallar, gzelleri ve irkinleri var. Aslolan retiler. Ve bizlere darda retilen Yahudilerin en iyi, en ar, en zeki olduklar. Bylesine koullanmken karlanca tutulmak garip deil ki. Ama bakn, burada eitim, kurallar, vatansevgisi nemlidir. Ve baarnn srrdr bu. Bize bakn, Araplara: Biz, anslarmz -rnein Nasr'ldrmekle n saldk; onlar teknolojileriyle, rnleriyle, baarlaryla." Yafa'da dolanyoruz. Tepeden Tel Aviv'in (Bahar Tepesi) silueti ve klar grnyor, Akdeniz Sahili boyunca. evremiz yenilenmi
42
Osmanl evleri ve konaklaryla evrili. Bakml aalklar ve yaya yollar. Gzel bir ezan sesi duyuluyor, makam farkl. Nemli bir scak, ve k insanlar, bakml kadnlar, ok gzel-alml gen kadnlar yryorlar lokantalara, operaya doru. Ezann ardndan, meydandaki topluluk ada yerel mzikler almaya balyor. Ve egzotik gzellikte bir kadn ezgiler sylyor, alarcasna. Sesi ve ezginin mzii beni__________. te bu karln bulamadm eylem nedir? Mzii neden dinleriz ve insann bu sanatsal gdsnn kayna nedir? Oradan uzaklarken kadnn sesi gecede ivit rengindedir. ndigo'da yeni bir bask teknolojisi zerinde alrken unu ayrmsadm: Gutenberg mrekkep, mekanik bask gibi kolaylkla (alkanlkla) anlayp gzlemleyebileceimiz deikenler kullanrken, biz bunlara ek olarak bilgisayarlarla denetlenen alt sistemler, laserler, fontlar, eternet, disket ve en garibi elektriksel alanda ynlendirilen, elektromanyetik alanlarla aktarlan, toplanan, kada yaptrlan garip ekilli mrekkep paracklaryla urayorduk. Yani biraz bu dnyaya ait/ yakn olmayan tzlerle iieydik. Ve istediimiz, sre sonunda bu dnyaya ilikin basl, alglanabilir nesneler elde etmekti. levi garip ama zensiz denmi bir ofisin bekleme salonunda oturuyordum. Ortada dergi, gazete konulan sehpann zerine, yanmda getirdiim byk cam kreyi alr ekilde koymutum. Cam kre ierisinde bir elektron tabancas elektronlar frlatyor, bu elektronlar krenin evresindeki sarglarn yaratt manyetik alanda saparak, dairesel bir yrnge izliyordu. Bu dairesel yrnge, devingen elektronlarla gazn iyonize olmas sonucunda yaylan mavi bir ltyla izlenip, ap llebiliyor. Bylece, elektronun yk ve ktlesinin oran deneysel olarak llebiliyor. Sanki bir hekime, bu hastalkl kreyi gstermeye gitmi gibi hissediyor ve huzursuzlanyordum. Birden kap ald ve dardan Profesr Mahmut Bey girdi. niversitede kuvantum mekanii dersleri aldm retmenim. "Merhaba!" dedi, sanki neden orada olduumu biliyormuasna. Biraz heyecanla odada dolatktan sonra kreyi gstererek "Syle bakalm, bu elektronlar neden dnyor ve dndkleri emberin apn nasl biliyorlar?" diye sordu. Garipsemedim ve sanki derste ona yant vermek zorundaymm gibi "ok basit deil mi efendim?" dedim. "Elektronlarn devinimi ve duraan manyetik alanla etkileimini klasik elektromanyetik kuramla hesaplayabiliriz. Lorentz'in etkileim denklemini de kullanarak dnme
43
yrngesinin apn bulabiliriz." Birden sinirlendiini hissettim. "Ben size gerekleri retememiim, yazklar olsun! Elektronlar gidecekleri yolu nasl hesaplasnlar?" dedi, "Ne bilsinler Maxwell denklemlerini? Bu denklemlerin zmn yapp, elektronlara bildiren iki melektir. Bu dzenek kurulduunda gelen Hesabet ve Kitabet adndaki iki matematik melei alan ve yrnge hesaplarn yaparak elektronlar iin uzay-zaman yollarn izerler" Bu ryann devam gelmi miydi anmsamyorum. Ama yllar nce grdm bu rya bana yeni bir yaam yolu amt. Ne garip! ou kez dnmeyiz, dnya dediimiz maddesel ortamn, varoluumuzu duyumsadmz evremizin bize yalnzca bir fizik kuramyla "dokunduunu". Dokunmak nedir, duymak? Evrende etkin olan drt temel gcn/ etkileimin birisi olan elektromanyetik etkileimle dokunuyor, duyuyor, gryor ve yayoruz. Yani varlmz duyabilmemizin biricik yolu Elektromanyetik Alanlar. Maxwell'in elektriksel ve manyetik grngleri tanmlayp gelitirdii kuram, tm bu sreci anlamay salyor. Dnn bir kere, barda skca tuttuunuzu. Ve Hayat Ansiklopedisinde (Ansiklopedi savalarnn olmad ve oumuzun evinde ancak onun bulunduu yllarda) okuduunuz atom bilgilerini hatrlayn. "Atomun ekirdei bir futbol alan ortasnda bir top byklndeyse, elektron, bu alan evresinde dnp duran bir kum tanesini andrr..." gibi bireyler. Herey, dolaysyla elimiz ve bardak da atomlardan olutuuna gre, ve atomlarn "bo" ksmlar ok ama ok bykse parmak atomlarmz neden bardak atomlaryla iie geip karmyorlar? Yant elektromanyetik kuramdan geliyor: En azndan, elektriksel itme kuvvetleri o denli byktr ki, paracklararas oylum ok byk olmasna karn, birbirini iten elektronlar ve protonlar bu karmay nler. Ve ite bu elektriksel etkileim bizim dokunma duyumuza temel salar. Grmek bile, kaba bir yorumla fotonlarla cisimlerin etkileimi ve bu fotonlarn gzmzdeki atabakada yapt fotokimyasal tepkimelerle oluur. Hep araclar, bilinmeyen (ya da zor anlalabilen) alanlar var. Hatta birok yanlsamann dnda, insans genelgeer yanlsamalar da var. rnein, kahverengi diye gerek bir renk olmamas. Hi dikkat etmi miydiniz, temel renkler/ doal renkler diye bildiimiz gkkuann yedi rengi arasnda kahverengi ya da gri yoktur. Ve gerekten de doal, saf bir kahverengi k yoktur! Gzdeki alglayclarn yetersiz etkileimi ve izgesel duyarl nedeniyle, baz
44
renkler atabakaya (retina) birlikte dtnde, bunu hepimiz kahverengi adnda bir renk olarak tanmlyoruz. Dnya yalnzca elektromanyetik alanlarla bize kendini veriyor, bizse bunu beynimizde yorumlayp kat, maddesel gereklikler olarak alglyoruz. Teknoloji gelitike yaptmz, bu grnmeyen, anlalmas g etkileimleri ve alanlar kullanarak, maddenin kendisini "daha uygun" biimlendirmek. Duyu organlarmza ya daha gzel, ya da daha etkin sunular yapabilmek. Nereye kadar derseniz bir u rnek vermeli: Tatil yrelerinde, gezginlerin urak yerlerinde el yetilerinin akn bir ekli ska sergileniyor. Pirin tanesi zerine sevgilinizin adn yazabiliyorlar. Mhendisler ve bilimcilerse atomlar "teker teker" IBM yazacak ekilde bir kristal paras zerinde 20-30 atom byklnde bir yere yerletiriyorlar. Peygamberlerin, meleklerin, byler, tlsmlar ve tansklarn sradan tarihsel geler olduu topraklarda tm bunlar dnmek insana gerek bir byc olma heyecan veriyor. Dnsenize, yzyllar ncesinde byclerin maddesel olmayan varlklara olmayacak iler yaptrma hayalleri ya da yalanlar, artk bir mhendisin neredeyse gnlk ileri. Weizmann Enstits'nn bahesindeki binadayd ndigo'nun laboratuvar. Erken gelmitik o gn. Ticarete pek bulamam bu blmn sevimli mutfanda uykumu atabilmek iin kahve hazrlyordum. Kahvemi iip, yeni yaptmz basklara gzatarken, birisinin yerleri silmekte olduunu farkettim. Gen bir zencinin. Dj vu. Yeni bir laser sisteminin tasarm iin St.Louis'deki uzay ve havaclk devinin laboratuvarndaydk. 15 metre kadar yerin dibinde, binann iklimlendirme ve hava artma sistemlerini gezerken yal bir adama (belki de duruuyla, bir zombiye) rastladm. Bo gzlerle, krlam salar ve sakallaryla yerleri paspaslayan bir adama. Binlerce insann alt bu laboratuvarda karlatm ilk zenciydi. Akam yemeinde irket yneticilerinden birisine zencileri sordum. Surat ekidi ve "AfroAmerikanlar (kibarca zenci, PC) yalnzca dert karr, bir ie de yaramazlar" dedi. Akam Tel Aviv'e dnerken, Zeev bitmek bilmeyen sorularm bkmadan yantlyordu. "Buraya gelenler zorluklardan, fakir lkelerden kaan Yahudiler. Dorusu eskisi kadar da kucak ap beklemiyoruz. Dnyann heryerinden g oldu buraya. Enok da 1950'lerde. Gruplararas evlilikler giderek yaygnlat. Bu kadar gzel kadnlarn
45
oalmas, gen kzlarn ounun biimli ve gzel olmas bana kalrsa yeni bir genetik harmann rnleri. Glerin sonuncusu Sovyetler Birlii ve Habeistan'dan oldu. Habe Yahudileri sorun yaratt tabii. Yani btn herey bir yana, ununla yzlemeliyiz: bu gmenler siyah!" rettikleri portakallardan ailelerine, yemeklerine, dinlerine ve dillerine dek ar bir rk olma zellii tayan Yahudilerin belki de bu zellikleri yznden: Roger Penrose'un akl ve beyin zerine yazd yeni kitabn ararken kitaplarda mutlaka rastladm Richard Dawkins'in Bencil Gen (The Selfish Gene) adl kitabnn poplerlii anlalabilirdi. Hayfa'dan gneye doru iniyoruz. Samzda Akdeniz, sol tarafmzda l. Bir sre sonra ufak bir yerleim yeri ve bir bina zerinde kocaman bir yaz: Fanny Kaplan Center.
ama Fanya Kaplan nasl ld diye sorsak sanrm iimiz fazlasyla ciddileir. Firenk Havas, smet zel
Burada da hayat alageldiimiz gibi. Yani ekmek paras peinde insanlar, yol yapan iiler, ucuz igc smren patronlar, tccarlar, posta memurlar, balklar, akademisyenler, az para alp "aynda" ek i yapan niversite profesrleri, bakkallar, askerler ve polisler var. Yani "Yahudi Mitosu"nu glendirecek imgeler deil, ve bildiimiz hayatn ta kendisi ve onu yaayan insanlar. Hayat her yerdeki gibi daha deiik. Yaygn din eleri ve askeri alkanlklar zgn bir farkllk katyor buna. Dergilerdeki kiralk kadn reklamlar artyor: Yahudi fahieler- mmkn olabilir mi bu? Zion Dann yanbanda Kuds, sanki din savalarnn tm tarihini barndran, izler saklayan bir kent. Semavi dinlerin sunduu dingin ve uhrevi havay solumay beklerken, tm dinlerin varolu ve egemenlik kinini duyuyorsunuz. Yahudilik, bu anlamda snrl bir bar znde ieren din olsa gerek. Dinlerini deil ikna veya zorlamayla, hibir ekilde yayma olaslklar yok. Ancak rklarnn sreklilii dinlerini yaatyor, ve dinleri gerei "vaadedilmi topraklar"a sahip olmak dnda din temelli bir saldrganlklar olmasa gerekir. Ama anladm kadaryla, ite tam bu "vaadedilmi topraklar"n snrlar din, siyaset ve savan ortak temasn ve esnek/ ayarlanabilir egemenlik nedenselini oluturmaktadr. Ve bu yolla da 2500 yl sonra tekrar devletlemi.
46
Yahudi
Ulusu'nun
"gncel
ve
sradan"
siyasal
etkinliklerini
sergileyebilmeleri salanmtr. Siyonizmin (Zion Da'na kavumay hedefleyen Yahudi ideolojisi) ve Museviliin simgelerinden birisi olan ve David'in yldz olarak bilinen alt keli yldzn ne olduunu Orhan aik Gkyay'n Gergedan Dergisinde yaynlanm olan Tlsml Gmlekler adl yazsndan hatrlyorum. Osmanl Padiahlarnn gmleklerine de ilenmi olan bu yldz, Sleyman Peygamber'in mhr olarak anlatlyordu: stste yerletirilmi iki ekenar gen biimindeki bu mhrle, Sleyman Peygamber'in trl yaratklar buyruu altna aldna inanlyor. Yahudilerin arasndaki yaygn inanca gre bu yzk/ mhrn kelerinde Musa, Harun, Yakup, Davud, shak ve brahim peygamberlerin adlar kazldr. Zeev'e "Madem temel reti tm Yahudilerin Zion Da'na kavumasn hedefliyor, srail'e gelenler arasnda atmalar oluyor mu?" diye soruyorum, "Ne de olsa bu topraklar iin hayatlarn, yllarn, emeklerini vermi insanlar ve bir anda bu olanaa hazr konanlar var". "Bu tr bir honutsuzluk belirmeye balad" diye yantlad Zeev, "Artk Yahudi olmann geer koullarndan en nemlisi dil ve ive olarak kabul gryor. Saygnlk, daha iyi branice konutuka artyor. Beceremeyenler burada daha az Yahudi saylyorlar".
Niyetlendiim bu deildi. Bir uzak yolculua ktm ve bambaka bir yolda buldum kendimi. stediim, bu hrn ve zor dnemeteki duygularm dile getirmekti, olmad. Tm bu yolculuk boyunca smet zel'in Of Not Being a Jew adndaki iirini gnlmden ve yanbamdan eksik edemedim. Ve sevgili dostum Marek Lasman'dan ok ey rendim, yaknlk grdm. Teekkrler.
Kuds'te
dolanrken,
eer
Hallarn
zaman
aralnda
szgelerseniz grdklerinizi, srekli olarak Umberto Eco ve Foucault Sarkac'n anmsarsnz. Hal askerleri, Templar valyeleri cirit atmaktadr evrenizde. Ortak gizlerden, belki de komplo kuramnn paralarndan Sleyman Mabedi'nin/ Hazinesi'nin peinde birtakm irekiler. 95. blmde, Prag Mezarl'nda srail'in 12 kabilesinin temsilcilerinin 1800'lerde dnyay ele geirme planlarn aklad toplantya ilikin bir yk anlatlyordu. Gezi rehberimiz 12 kabilenin ve srail'in tarihine ilikin bilgiler verirken, "Trklerin de 13. kabile olduunu biliyor muydunuz?" diye sordum, Koestler'in iddiasn kastederek. "Bu bir akaysa, ltfen syle!" diye kt, ve ekledi: "Gerekten de, Kral David'in 13 olu olduu ve kutsal kitapta 12sinden szedilip, 13. olunun sr olduu sylenir."
Uzak nedir? Kendisinin bile crasnda yaayan benim iin gidecek yer ne kadar uzak olabilir? Mataramda Tuzlu Su, smet zel
47
ki Poker eitlemesi
Sfr Toplaml ki Kiilik Oyunlarn minimaks kuram, bu tr oyunlar iin her zaman geerli iyi stratejilerin olduunu ngrse de, bunun hesaplanmas etin bir sorundur.* J von Neumann et al., Two Variants of Poker, JvN Collected Works V6, Pergamon Press, 1963, pp 50
Oyun, balangcndan bu yana dnyay ynlendiren bir doal grngdr. Maddenin ekillenmesinden maddenin yaamalanna dntrlmesine, ve insanlararas toplumsal davranlara, her an yzletiimiz bir grng. Oyunun tarihi, zamann balangcna dayanmaktadr. Byk Patlama'yla yaylan enerji hereyi devinir kld, hi bir zaman durmayacak bir maddesel girdap yaratt. Dzenleyen gler/ yasalar, bu sreci denetleyerek, olaslklar uysallatrd. Sonu kat kristallere deil de yaam dzenine dnd. Balangtan beri olaslk, dzenleyen yasalarn ayrmaz paras oldu. ans ve kurallar oyunlarn temel eleridir. lk nce temel paracklar, atomlar ve molekller arasnda balayan oynama, imdi sinir hcrelerimizde sryor. nsanolu oyunu kendi uydurmad ama "oyun ve yalnzca oyundur insan tamamlayan".(1) Karmak dizgelerde, eer yneyi (vektr) bir baka yola itmeye kalkrsanz, bakalarnn etkilerini de gzetmek durumunda kalrsnz. Bakalaryla etkileim ya da atmalarda nasl davranlacan neren aklc bir kuram pek de ho olurdu diye dnen J. von Neumann ve O. Morgerstern, Oyunlar Kuram ve Ekonomik Davran The Theory of Games and Economic Behavior, 1944 adl bir kitap yazdlar. Kuram oyunlar zerine kurulmutu, atmalar zerine deil.. atma, kr dvnde olduu gibi, her an her tarafn hereyi yapabildii sretir. Oyunda (rnein satran, poker) ise taraflar bir anda belli sayda snrl admlar atabilirler. Olas admlar oyunun kurallar ya da durumun pratikliiyle snrldr. rnein bir ordu komutan bir anda tm savalarna ayn komutlar yayamaz ve bir takm seenekleri elemek zorunda kalabilir. (Bir oyun: yle bir dizi
48
iletiim kural bulun ki, belirsiz ve sonlu sayda asker, ayn hizada beklerken, bir bata duran komutann ate emrini ayn anda yerine getirebilsin -Turul Anld'nn Automata Theory anlatlarndan). Oyunlar kuram konusunda genel fikirler edinmek iin iki-kiilik basit oyunlarn zelliklerine bakmal. Bu iki kiilik oyunlar yle snflanabilir: Tam ya da eksik bilgi ieren oyunlar; sfr toplaml ya da toplam sfr olmayan oyunlar. Tam bilgi ieren oyunlarda her oyuncu, kar oyuncuya ak tm bilgiye sahiptir; satran gibi. Eksik bilgi oyunlarnda, kar oyuncuya ak bilgi ancak kestirilebilir, poker gibi. Sfr toplaml oyunlarda, kayp ve kazan toplam sfrdr. Yani bir tarafn kazand deer dierinin kaybettiine eittir. Sfr toplaml olmayan oyunda herkes kazanabilir, kaybedebilir, ya da farkl deer deiimleri olabilir. Harvey Brooks, R. C. Lewontin'in yeni bilgilerin politik ve ekonomik erk tarafndan kullanlarak, erkin tekellerde younlap, en azndan imdiki toplum dzeninde ktlk ierdiini, iddia ettii 'Modern Zamanlarda Bilim Yaayabilecek mi?' adl makalesinde sfr toplaml bir oyunla uratmz sylyor (Science 177, 1972). Bu, her bilimsel gelimenin g, zgrlk ve zenginlii bir grup iin artrrken dierlerinden almasn gerektiren bir yorum. Oysa, Brooks'a gre, zellikle 20.yy'daki bilimsel devrim, toplumsal ve ekonomik oyunlar sfr toplaml nitelikten, herkesin kazand bir duruma getirmiti. Bylece bilimsel bilgi, bir aznlk erkini artrmak ilevini yitirip, yaygn bir gnen kapsn ayordu. Yine de yaltlm sorunlara yapay dnyalarda zmler bulan kuramsal tasarmlar, gerek dnyaya uygulanrken zm umudu neredeyse tkeniyor. Bylesi iyi tanmlanm (gibi) bir sorunun zm bile neredeyse olanaksz. Ve kiisel, geleneklerle ideoloji ve politikalarla bezenmi seimler ancak yant yeleme nedenimiz oluveriyor. ans oyunlarnda ya da gengdm (strateji) oyunlarnda ya da her ikisini ieren oyunlarda birok olas seimlerle ynlendirildii iin, oyunun her bir andaki yolu "tarihsel" olarak esizdir. Ardk admlar, oyunun izleyebilecei karar aac dallar boyunca yeni yollar aar. Oyunun niteliine gre karar aac dallanmas olaslklarla, kar oyuncunun gengdmyle veya bunlarn bilekesiyle oluur. Oyun kuram, herhangi bir durumda, eniyi (optimal) gengdmn ltn belirler. Bu ltler ekonomik ve politik sorunlarla baedebilme yolunu da gsterebilir.
49
Sklanlar iin tek kiilik oyun: 0.1 mm kalnlnda byk bir para (ok byk) kadnz var ve gezmek istiyorsunuz. Sonlu ve saylabilecek sayda hareketle aya gidebilir misiniz (Dnya yzeyinden ayn ykseklii yaklak 300.000 kilometredir)?
Doadizgeden Endstriyel Topluma Ekonomik bir sistem, bir doadizge gibi, birtakm deikenlerle tanmlanabilir. O halde, Oyunlar Kuram temel alnarak, eniyi (optimal) zmler neren ilikiler kurulabilir. Bu ilikilerin benzerlerine denge d s dinamii dizgelerinde de, rastlanmaktadr. Bylece analitik ve niceliksel ekonomik zmlemeler iin bir yntem oluturulabilmektedir. (una dikkat etmeli: Tm kuramsal yaplanmalar ve zmlemelerde olduu gibi, oyun kuram da yaltlm olmayan gerek dnya sorunlarna tam zm sunmaktan henz uzaktadr). Nobel dl treninde yapt konumada MIT'den ekonomici Paul Samuelson, Le Chtelier ilkesini rnek alarak, niceliksel analitik ekonomi uygulamarn ana hatlarn sunmutu (1970). Bylece s dinamiinin denge koullar ve ekonomideki eniyileme lt arasndaki koutluklar belirleniyordu. Max Planck ve Carl Wagner tarafndan kesin tanm yapld ekliyle Le Chtelier ilkesi, d basklar ve gerilemelere kar, fiziksel bir dizgenin nasl tepki gstereceine ilikin geerli bilgi salar. rnein, kimyasal denge durumundaki bir sistem, scaklk, basn ya da bileenlerinin deriimlerindeki bir deiiklie kar, en az gerginlik ynne doru denge koullarn kaydracaktr. ok ama ok kabaca benzetilirse, serbest ekonomide, cretlerin ya da fiyatlarn artmas her zaman tketimi azaltacaktr. Ekonomideki benzerliklerle birlikte, doal dzen, doadizgede oyun kuram betimlemeleriyle yorumlanabilir. Sonuta, kullanabileceimiz/ dntrebileceimiz snrl zenginliklerimiz/ kaynaklarmz var. Bitki rts ancak gne nlarnn gnlk ve yllk snrl enerji aktarmyla toprak dnm yapabiliyor. Ve doann ekolojik dengesi bu dizeme (ritm) uyarken, teknoloji, bu dengeyi bir ok cephede bozmutur. Doann salad fosil yaktn tkenmesine pek az kald. Yenilenemez enerji kaynaklarn tketmek bir ok ekilde sorun karacaktr. Endstrinin tm bu enerjiyi ve kaynak rnlerini dnmne dayanmaktadr. Doadan gelen hammadde ve enerji kaynaklarn tutumlu deerlendirmenin bir yolu da atk deerlendirme ve geri dntrmdr. Bu ok daha byk enerji kaynaklar gereksinimini douruyor.
50
nsanolu, bir nemli kararn eiinde. Ne olacak bu dnyann hali? Dnya Sistemi ve bunu anlamak, yorumlamak eniyi gengdm gelitirmeleri iin alan MIT'teki Club of Rome grubu zaman zaman neriler sunuyor. Bu neriler denge koullarn bozmadan doal kaynaklarn paylam, toplumsal gengdmlerin uygulanmasna ilikin. Mesarovic ve Pestel'in raporu olduka yaygn ilgi grd, ama gen kuaa unlar aktarmakt: Dnyasal sorunlar nesnel ve ayrntl olarak irdelemenin ne denli nemli olduunu; Bu alandaki sorunlarn okluu ve ekicilii ve bilgisayara veriler gndererek deil ancak yeni fikirlerle zmlenebileceini; Politik arenada sloganlar atmann verimsizliini: Gerekli ve istenen sonuca ulamak iin toplumun ve tm doadizgenin dengesini bozabilecek snrlamalar haykrmak, nedenini ve nasl yaplacan bilmeden yalnzca tehlikeler getirecektir! Bu tr neri ve uyarlarn genelgeer yorumu, ekosistemlerdeki dzenleme rneine dayanyor. Eer yalnzca ekolojik zmlerse geerli olan, hereyi gidiine brakmakla dengeyi koruyabiliriz. Ama neyazk ki, insanca terimlerle, bu kabullenilemez. Bymeyi snrlamak -nfus art, enerji kullanm, anaparann harcanmas, hammadde ilenmesi ve doa/ evre kirlilii gibi eit eit grngye uyarlanabilir. Ve sorunu zmenin adaletli yolu pek de kolay ayrmsanamaz. Ama eer, bir ncelik vermek gerekse, nfus artn denetlemek nde gelecektir. Bu kanlmazdr. evresel kirlenmeyi yalnzca endstrileme ve gelien teknolojiye balamak, olsa olsa hakszlktr. Milyonlarca insann yaad ehirlerde otoyollar ve arabalar yerine atlar kullanlsayd, sorunlarnzn ne olacan kestirebiliyor musunuz? Byyen evre kirliliine zm yine, en geni anlamyla nsanlarn ynlendirdii biyolojik ve ekolojik denetim srelerini de ieren teknolojide yatyor. Bu yntemler toplumsal yapnn deiimini de zorlamaktadr. rnein snfsal yaplarn dzenlenmesi, g dalm ve paylam gibi. Aklsal eniyilemelerimiz, nerdiimiz zmlerin tm dierlerinden (ortalamalarndan) daha iyi olduunu ngrr. Burada
51
demokrasiye zg sorunlar beliriyor. nk demokrasi, deerlerin ortalamalaryla ilevselleiyor. Bir dizi saynn ortalamas, dizinin en kk saysndan byk, ama en byk saysndan da kktr. Demokrasiler, kararlarn en iyi olduuyla deil, nesnel insan yarglarnn znel snrlamalar olduu anlayyla iler. Demokratik bir devlet, yurttalarna (kendi varln tehlikeye drenler dnda) tm zgrlkleri verebilir -abart iin affedin. Demokratik yasalar, kiinin zgrlklerini ve etkinlik alann korumakla birlikte, organize gcn dalmn da engellemek zorundadr. G, Burkhardt'n syledii gibi doas gerei kt olmak dnda, otokatalitik (kendikendini hzlandran) niteliiyle kendi kurallarnca yaylr. G oaldka yaylma hz artar ve dengeye kolaylkla ular. Bir kez kararl konuma ulanca da kendi varln ve kurallarn yaatmak asl ilevi olur. ok ok oaldk nsan nfusundaki patlama, yaam oyununda derin bir sorundur. Dinamikleri ve zmleri ok sayda deiken ve bir o kadar da sorun ierir. u anda bir felaketin eiinde olduumuz apaktr, nfus art hiperbolik bir eri izliyor. 1600'l yllarda insan nfusu iki- yz milyondan beyz milyona ulat. Sonraki iki yzylda bir milyara (1800'de) ve 1930'da iki milyara. 1975'te drt milyar ve bugn alt milyar insan yayor dnyamzda. Eer eit zaman aralklarnda saylar katlanyorsa bu ssel (exponential) byme yasasyla tanmlanyor. Bu yasann temelinde otokataliz ya da kendiliinden reme vardr. Eldeki nicelik (bir uranyum beindeki ntronlar, kltrdeki bakteriler, insanlar, anapara, bilgi ya da haber) kendi retimini programlayacak, dzenleyecek ve hzlandracaktr (kataliz). Bugnk dnya nfusu ssel bymeden daha byk art yaamaktadr. Doum says lm saysn am ve ortalama mr uzamtr. Artk, dnya nfusunun katlanmas, bir insan yaamndan ksadr. Uzaysal olarak snrl bir evrede byme doyuma ulat bir st snr vardr. Bymenin hiperbolik ivmesi iin snrlamalar ve denetim, belli oyun kurallarn izlemelidir. Kresel snrlamalar insan trnn yokolmasna varabilecek sonular dourabilecei gibi, geri dnlmez tr kaymalarna da neden olabilir. Oyun kuramlaryla anlalan, nfus denetiminin yerel nlemlerle salanmas gereidir.
52
Snrl kaynaklarn eit deil haka paylam, toplumsal bar ve gnence ulalmas gzel bir dlkenin temelleri. Politik sylem ve sylenceler, hereyin doal akna brakld toplumsal dzenlerde elbette demokratik katlm yneylerini belirler. Oysa bymenin dnlemez ve sper ssel nitelii artk politik sylemleri geersiz/ yetersiz klyor. Aklmza sarlmann zamandr. Akl bize oyunun kurallarn renmemizi ve admlarmz tutarl ve az da olsa bilerek atmamz salayacaktr. Bymenin ve dier ncelikli srelerin kurallarn belirlemek demokrasi oyununu kurallarna gre oynamak. Topraktan gelip topraa gittiimiz doru. Ama topran bize verecei kalmadnda ocuklarmz yemek, ahlaksal bir geerlilik kazanmadan nce akl yolunu semek zamandr. Kaynaka:
1) F von Schiller, On the Aesthetic Foundation of Mankind, 1793 2) Laws of the Game- M. Eigen and R. Wintler 1975, Harper Books. 3) Tools for Thought- C. H. Waddington 1977, Paladin.
53
Epiderya
Yaam, dnya zerindeki en genel salgnn addr.
Geri kalan tm biimsel evriimler, eitlenmeler ve ekinsel geliimler, yaamn - yani byk salgnn alt kmeleridir. Salgn, dirimsel bir belitle balarsak tanmlamaya (ki znel seimim bu olacaktr); devinen, evrilen, tanml mrleri olan ve iletiebilen canl e kmelerindeki biimsel yaplanmalarn tanmdr. llebilmesi, yani belirlenip kavranmas ancak biimsel deiimler ya da ayrmalarla olasdr. Salgn, etkilerinin lmlenmesine kadar, zamansal bir geliim izler. eler arasnda iletiim zorunludur. letiim olmakszn biimsel deiim kurallarn aktarmak olas deildir. Biimsel deiim kurallar dirimsel varlklar iin genetik, ekinsel yaplar iin mematik ("mem"ler, ekinsel anlamda ileti birimleri olarak R. Dawkins tarafndan nerilmi, dirimbilimsel "gen"lere karlk gelen varsaymsal nesnelerdir) olabilir. Devinim, iletiimin trevi saylabilir. Maddesel aktarm, ya dirimsel paracklarn devinimiyle, ya da uzun erimlerde canl trlerin devinimiyle olanakl klnr. Bir salgnn zamansal geliimi gzlenirse, etkilenen bireylerin says ve zaman arasnda, sfrdan balayan ve ssel olarak ykselen, en st saysal deerine eritikten sonra ssel olarak azalan, sfr veya kk deerde seyreden bir ilev bulunacaktr. ssel artan blmnde, iletiim ve etkileimin gc ve hzyla orantl olarak salgn yaylacaktr. Bu art dneminin hz salgnn doal zaman deimeziyle, yani etkiledii bireyin de "bulatran" olma zamanna dorudan ve ssel olarak baldr. Azalma dnemi, yani salgnn snmesi, bulatrc eleri yokeden evre etkenlerin gcyle ilintili olarak ssel bir deer alr. Son evrede, salgn betimleyen zellikler belli bir snr deeri alarak duraklar. Artk salgn zelliklerini ve bulatran eleri tayan bireyler ya tamamyla yok olmu, ya da lenler (yok olanlar) ve yeni tayanlarn oran bir sayya yaknsayarak, deimez bir deere kilitlenmilerdir. Salgnlarn dinamikleri karmak sistemleri modelleyen matematiksel denklemlerle tanmlanabilir. Bunlara rnek olarak,
54
ekosistemlerdeki denge koullarn betimleyen Lotka-Volterra denklemleri verilebilir. Av-Avc modelleri olarak da bilinen bu denklemler, atallanan zm kmeleri ve garip ekicilerle, kapal bir sistemdeki devinimi snrl da olsa zmleyebilmektedir. O halde, canl bireyler arasndaki etkileim, ilettii elerle biimsel bir deiime ve yaygnla yol atnda salgn balamtr. Yaam bylesi bir salgndr ite. Yaam salgnndaki en baskn alt salgn kmesi insan salgndr. nsan salgnnn bykl mutlak saysal deerinden ok, evresel etkisiyle deerlendirilmelidir. Ve bu salgnn, rnein dinozor salgnndan pekok nitel ayrm vardr. Dinozor salgn, tm dier iletiim/ etkileim srelerinde olduu gibi bir sre izlemi ve baka yaam trlerinde olduu gibi mutlak bir yok olula sonlanmtr. Elbette dinozor salgnnn alt kmesi olan bir ok salgn yaanm olabilir: dinozor vebas, dinozor hummas, dinozor veremi gibi. Ama insan salgnyla dinozor salgn ve dier canl tr salgnlar arasndaki ayrdedici olgu memsel salgnlardr. nsan salgnnn alt kmesi olan hastalk salgnlar dnda genetik temellere dayal salgnlar ve ekinsel salgnlardan szedilebilir. Nedir ekinsel salgnlar? Dnsel rnlerin, retilerin ve sylencelerin yaylmas, evrilmesi, kuaklar arasnda aktarlmas ekinsel salgnlardr. Kurumsal yaplar ve dinamikleri dirimsel salgnlarla ayndr. Ayrmas, iletilen etkileim nesnesindedir: birisinde virsler, bakteriler gibi fiziksel (kendiliinden oalma, bilgi tama zellikleriyle canl olabilir) nesneler tayc/ bulatrcyken, dierinde memler, reti veya sylencelerdir. Bu ekinsel etkileim ve evrim, bireyler arasnda ekinsel kural ve bilgiyi tamak/ yaymak iin eitli mekanizmalara dayanmaktadr. Hayalet Gemi byle bir mekanizmann parasdr. Bir takm dnceler, insan topluluklarnda yaylrken, dierlerinden daha baarl olacak ve baskn kacaktr. Daha yaygnlamalar birok etkileim kuralna bal olabilir: daha yaygn ve daha grltsz bir iletiim ortamnda olmalarna; insan beynine ve evrimine daha yatkn ierik ve kurallar iermelerine; son kertede, insan salgnn gl klacak klgn eler ve yntemler sunmalarna (bencil geni doyurma). letiim ortamnn zellikleri en azndan dil, yerel ekin ve corafyaya balanabilir.
55
Richard Dawkins'in bir yorumuna gre bu ekinsel salgnlardan en nemlisi din salgndr. Din, bir akl virsdr Dawkins'e gre, yani grip ya da sarlk gibi hastalklar oluturan nesnelerin ekinsel karl. Ekinsel virsleri beyinsel retimin gelimesi ve oalmasyla eitlendirdiimiz ortada. Salgnlar eitlenmekte ve trmze (insan) yatkn ya da kar olduunu bile belirleyemiyoruz. rnein kol saati salgn! Yaamsal izgiyi saatler,dakikalar ve saniyelere blmek ve izlemek 'eyi'. Bu, insan trn yaatmak ve glendirmeye yarar m bilinmez. Ama dnsel salgnlar, retileri glendirir phesiz: okul salgnn (sabah okula gitmeyi, dzenli yeni salgn nesneleri 'renme' ve 'aktarma/ bulatrma' yeteneklerini gelitirmeyi); saat 19:30'daki televizyon salgnnn alt kmesi olan pop mzii salgnnn etkileimini; 9:40'da nkleer enerji kullanm salgnn engelleme salgn toplantsna katlarak bulac yeni dnsel nesneler toplamay... Dnsel salgnlar ve ekinsel nesneler belki de sayca dirimsel benzerlerini kat kat amtr. eitlenme ve etkileim, yeni iletiim teknolojisi salgnyla birlikte akl d leklerdedir. Dnsel salgnlarn nesneleri fiziksel olmasa da, yansmalar olabilir. rnein kentleme salgn, teknoloji salgn, otomobil salgn gibi. Ekinsel salgnlarn, dirimsel salgnlar ve evrimlerden farkl olarak belirgin/ anlalabilir bir amac olmayabilir. Oysa insan bedeninin amac, evrimleme nedeni, insan DNA'sn yaatmak, gelecek kuaklar()da varetmektir. Atalarmz yaamak iin bir takm aklc yetenekler gelitirmiti. Ama beyin, byk olaslkla aklc olmaktan ok, d dnyaya, aya, yldzlara birtakm simgesel anlamlar ykleyen bir arat. Evrensel bir ekin olarak din, byk olaslkla bugn de ou insann asl yeledii beyinsel ilem kipidir. Aklc bilim bir aznlk ilgisidir ounlukla. Felsefe antik Yunan'da ktysa da, bilimsel dnce salgn Avrupa Tarihi'nde 16. ve 17. yzyllarda dodu. Bilimsel dnce virs bir takm insanlar etkileyerek, baka ilemler yapan sinir hcrelerinde yeermeye balad. Mantksal olarak evrimsel seim, aklc beyinleri baskn klmalyd. Bilimsel aklclk, bilimd safsatadan daha retkendir. nsanlara ve eylere dalar/ denizleri artr, aya ve fezaya gtrr. Varolma savanda (bir dier anlamda salgn yaymada) aklc insan rnekleri olaylar nesnel olarak deerlendirip sonular eniyilemeye alacaktr. Onlar verimleri ve gleri fizik yasalaryla ngrlen sava aralar retirken, tinsel virs salgn yaayan adalar hokus-pokusla yetinecektir. Bu sava insan
56
kmeleri arasnda olmayabilir. Tr ii hastalk salgnlar (ila, tts, cerrahi, by, fal, biyoenerji, burlar, ektoplazma, mikroplazma....) ya da doal grngler (yamur duas, yamur bombas...) iin de eitli seimler yaplabilir. Okullar, belirlenmi ve kantlanm/ onaylanm ekinsel virslerin beyne salnd yerlerdir. Yaygn ve grsel/ iitsel iletiim aralaryla ekinsel bulama etkin olarak salanmakta ve eitlenmektedir. Ekinsel virsler, insan kmelemelerini de belirlemekte ve insan kmeleri arasndaki gerilimi de oluturmaktadr. Bylece tr ii ekimeler ve belirli retilerin grece olarak glenmesi daha geni apta bir aklc salgn oluturmak zere kararsz dengeye gelmektedir. Bu kararsz denge ok boyutlu, ok bilinmeyenli, ok zor, deikenleri ok baml ve zamann hzl ilevlerini ieren denklemler kmesi ile tanmlanabilir. Ekonomik, toplumsal, ekinsel, siyasal, tarihsel ierikleri bir yana, bu kararsz denge, kmeleraras silahlanma ve sava tasarmlar ile korkun olasl gsteriyor: nsan salgn her an sonlanabilir! PostScriptum DNA moleklleri, yani genler, bu dnyada hkm sren kopyalayc ve lmsz, ya da lmsz sfatn hakedecek kaltm varlklardr. Biz canl, tayc bireylerin mrleri onyllarla ifade edilebilirken, dnyadaki genlerin mrleri binlerce, milyonlarca ylla ancak anlatlabilir. Ama bu gezegende yeni bir kopyalayc (replicator) varlk douyor. Hala yeni, hala ocukluk evresinde. Bu yeni yarat ortam insan ekinidir. Ve bu kopyalaycya bir isim, bir tanm vermek gerekir. Konulacak isim ekinsel iletimi anlatacak birey olmaldr. "Gen" gibi ses verecek bir isim, Yunanca taklit'ten "mimeme"nin bozulmasndan karlarak "meme" (benzer ekilde Trke'de "mem" olabilir mi?) konulabilir. Memlerin rnekleri mzikte, retilerde, modada, kpr tasarmnda bulunabilir. Gen denizinde, genlerin spermler ya da yumurtalarla bedenden bedene kendilerini aktarmas gibi; memler de mem denizinde, en geni anlamyla taklit denilebilecek bir srele beyinden beyine aktarlr.
57
Memler iin "yaayan nesneler" tanmlamas kullanlmal: iretileme olarak deil, teknik olarak. Dllenmi bir mem akla girdiinde, kelimenin tam anlamyla beyin asalaklanm olacaktr. Aynen bir virsn, konak hcrenin kaltsal mekanizmalarnda asalak olmas gibi, beyin de memin iletimi ve yaylmas iin bir konak durumundadr. "lmden sonra hayat inanc" memi, gerekten de fiziksel olarak milyonlarca kez, insanlarn sinir sistemlerinde bir yap olarak tm dnyada yanklanmay srdrmektedir. Sokrat'n bugn dnyada belki bir iki tane geni dolanmaktadr. Ama Sokrat'n, Leonardo'nun, sa'nn, Gautama'nn memleri canavarlar gibi yaamay srdryorlar.
Kaynaka:
1. Infected with Science M. Ridley New Scientist 1994 2. Ontogeny & Phylogeny S.J. Gould 1977 Harvard University Press 3. Bifurcation Theory Ed. O. Gurel, Annals of New York Academy of Sciences vol. 316 4. Darwin's Dangerous Idea Daniel C. Dennett 1995 Simon & Schuster 5. The Mind's I D.R. Hofstadter, D.C. Dennett 1981 Penguin 6. Bencil Gen R. Dawkins, 1995 TBTAK Yaynlar
58
Deneysel Ontoloji
-laboratuvarda bir evren yaratmakAzck gece alaym yanma yalnz serelerin uykusuna yetecek kadar gece bcekler iin rutubet rmcekler iin kuytu biraz da sabah sisi yabani gvercin kanatlar renginde. firenk havas, smet zel
nsanlarn bir ksm -bazlarmz; yaadklarndan, kurulu dzenden, doadan, endstriden (uzayp giden liste...) honut deil. Ben sadece undan bundan deil, hi bir eyden honut deilim. klimden, toplumsal sorunlardan, okullardan, igdlerden, neokorteksin 3mm kalnlnda olmasndan da rahatszm. Hatta bir tek gnein doup batmas, arasra kafa dinlemeye aya gidemeyiim; baka bir lkede anlaysz, zek zrl duruma dmem (dil yznden); ocuklarn ldrlmesi ve lmesi; para adnda bir tanrmz olmas ve en nemlisi belki de saylar ne gzel 1- 2- 3 diye giderken e olmas p olmas ve benim bunlar ezbere bilemeyiim, son hanelerini kimsenin bulamay ve bilimcilerin bilgilikleri beni deli edecekti, yeni araylara dalmasaydm. Pek de cesur olmadmdan belki; macerann tad beni ekse de, kendime uygun bir zm bulamadm yllarca. Belki de "hem o macera, hem bu macera olsun isterim" maymun itahllmdan. Herneyse, btn honutsuzluklarm nasl zerim sorusuyla yllar geiyordu ve o gizemli zmn yaklatn hissediyordum gn getike. Birgn ktphanede alrken rastladm: Hcresel Otomatlar'a. eitli amalar iin 1948'de von Neumann'n nclk ettii bu matematiksel yntem, bilgisayarlarla birlikte, insana yeni bir olanak tanyordu: Kendi evrenini yaratmak! Aslnda tam anlamyla bu olmasa bile aradm, yine de balang iin yeterince heyecanlyd:
"Grek Mitolojisi'nde, evren mekanizmasn yrten, tanrlarn kendisiydi. Yamur yadrr, gnei dourur, gk grletirlerdi. Ve insanlarn akllarna gerekli dnceleri yerletirirlerdi. Daha yeni kurgularda, evren tm ileyi mekanizmas ile birlikte yaratlmtr: Bir kez altrlnca kendi devam eder. Tanr mekntesinde oturur ve keyifle olup biteni izler... (T.Toffoli, Cellular Automata Machines1987-MIT Press)
59
Temel anlamyla (ve ok basite) hcresel otomatlarn ileyii yleydi: Bir, iki, ya da ok boyutlu bir soyut mekn seip, bunu nicelendirin, yani kk paralara blp adlandrn. Balang koulu olarak istediiniz mekn paralarn seip, bunlara matematiksel cisimler/ hcreler oturtun. Bu hcrelerin varlklar da bir dizi ok basit kuralla (temel igd gibi mi?) tanmlansn. Diyelim ki zamana, dier mekn paralarna ve hcrelere bal olarak, bu hcrenin bir zaman adm sonraki varlk deikenleri belirleniyor olsun (dikkat: zaman admlar, demek ki bu dizge de hem mekn hem de zaman nicelenmi. Zaten bu tr sistem zmlemeleri ve modellemeleri iin gelitirilen matematik yntemi de "ayrk (discrete) matematik" olarak biliniyor.) Byle bir dizgeyi kukusuz bir bilgisayarda tanmlamak en kolay. Sonra yaplacak i, bu bilgisayar izlencesini (program) koturmak ve her an, her noktadaki hcrenin durumunu izlemek. Bu, tahmin edilecei gibi elenceli bir ura. Zaman getike yeni kmelenmeler, yokolan hcreler, benimsenen bir varlk tanmnn bir grupta yaygnlamas. Hey o da ne? Bir grup toplu halde baka bir yreye ilerliyor ve oradaki grubu evreliyor. Bir tr sava yaanyor, kleler ediniliyor, yaylmaclklar oluyor, i savalar... Bilgisayarda soyut bir dnya/ evren modeli oluturuluyor sanki. Balang koullarnz, tanm kmelerinize gre gne sistemleri, galaksiler, bunlarn iinde gezegenler, zerlerinde "canllar", bunlarn arasnda toplumsal etkileimler gzleyebilirsiniz. Doal olarak hayal gcnz kullanacaksnz benzetimler srasnda. Ne de olsa soyut matematiksel yaratklar bunlar. Ama ya ilerinde olup biteni "anlamaya" alan otomatlar varsa. Ya iirler yazp, varolu skntlar ekiyorlarsa. Geen akam bir grupta dalmalar grp bilgisayar durdurmu ve aralarna varlk tanm toparlanmay gerektiren bir otomat koymutunuz. Monitrde izlerken 18 dakikada bir o grubun tmyle mor renge dnme nedeni bu olmasn? buralara geldiinde yapay bir evren paras ve buradaki toplumsal etkileimleri izlediinizi farkediyorsunuz. Kendi yarattnz, kurallarn sizin koyduunuz, snrlar sizce bilinen ama size elenceli gelen bir evren. Laboratuvar kapatp gittiinizde neler oluyor acaba? Gruplarn kendi aralarnda bir iletiimi varm? Bir dil; mantk; matematiksel kurallar gelitiriyorlar m? Sizin tanmladnz "fizik" yasalarn, evrenlerinin bykln biliyorlar m? Kendilerini tanyorlar m? En ok meraklandm, tanrtanmazlar var mdr
60
dersiniz? Ne yazk ki bu macera yeterli heyecan verse de zmden uzak, Tron adl filmdeki gibi. Bilgisayara aktarlabilsem sorun baka (en azndan benim tanmladm) bir platforma tanabilirdi. Ve bilgisayarn fiini eken bir srafil'in balatt kyamet gnnde bizler rassal eriimli bellek (RAM)'den sert disk'e aktarlrdk (elektrik kesildiinde hemen bunu gerekletirecek bir alt izlence (subroutine) eklemesiyle). Tekrar fie takldnda, program, her otomata ilikin istatistikleri karp ilemden kard. Ama bu kadar abartma oldu. Bilgisayara aktarlamyordum ve dnyevi sorunlarm, honutsuzluklarm sryordu. Sabahlar ryalarmdan ayrlmam g olduundan kahvemi ierken, blm odasnda son gelen makalelere gz atardm. O gn aradm yeni zme ilikin ilk bilgi gelmiti. Makale bal uydu: "Kuvantum tnel geii ile Laboratuvarda bir evren yaratmak olanakl mdr?" Belki de bu zm yolu, beni soyut matematiksel otomatlarn evreninden kurtaracakt. Yasalarn kendi koyduum bir alt evren ne menem birey olacakt bilinmez. Ama nasl yaplabilecei ilk soru olmalyd. Byle bir alma MIT'den Alan Guth ve arkadalarnca yrtlyor. almalarnda, "fizik yasalar -bildiimiz kadaryla- insanlarn yeni bir evren yaratmasna olanak tanyor mu?" sorusunu yantlamaya alyorlar. imdi, iin ayrntsna girmeden nce evren nedir, neler olmu gibi sorulara ok ksa cevaplar ve ykler bulalm. Temiz bir gece vakti gkyzne bakp "tm bu yldzlar nereden kyor?" diye dnmediimiz pek azdr. Bylesi mstesna bir soru binlerce yldr felsefeci, din bilimci bilgeler iin iyi bir kaynak olmasna karn, saygn bilim evreleri iin hep srad bir konu olmutu. Yakn yllarda kozmolojide yaanan gelimeler, evrenin varoluuna yakn zamanlarda olup bitenleri fiziksel yasalarla aklamay olas klarken, ayn zamanda iinde yaadmz evreni anlamak iinde bunun gerekliliini vurguluyor. Bu gelimelerin yaand alan, kuvantum kozmolojisi olarak adlandrlyor. Genellikle atom alt paracklara uygulanan kuvantum mekanii, bu balamda tm evrene uygulanmaya allyor. En nemli almalar 1960'larda Misner, Wheeler ve deWitt tarafndan balatlm.
61
ada kozmolojide kullanlan modelin temeli, 1948'de Gamow'un kurduu 'scak byk patlama'ya (SBP) dayanyor. Maddenin davranna ilikin birtakm fizik bilgisi ve Einstein'n Genel Grecelik kuram ile birlikte, bu model, imdi iinde yaadmz genilemi souk evrenin 15 milyar yl nceki youn ve scak ortamn tanmlanabilmesini salyor SBP modeli bugn gzlediimiz evrendeki belli elementlerin oransal dalmn fondaki mikrodalga masnn varln ve kesin scakln (bu scaklk, byk patlamadan bu gne kalan mann kaynadr) doru olarak belirliyor. Ama SBP'nn aklayamad birok sorun var. Evrenin byk lekte edalml olmas ufuk sorununu; uzaysal geometrinin bir kre yzeyi eiminde olmas gerekirken dz grnmesini aklayamyor. Belki de en nemli sorun SBP'nn galaksiler gibi byk lekli yaplanmalar gkadalar gibi ngrememesidir. Uzun zamandr, evrendeki byk lekli yaplanmann, evrenin balangcndaki madde younluunun edalmszlna bal olduu biliniyordu. Ama bunlarn temel nedeni gzard edilerek balang koulu olarak kabullenilmiti. 1980'lerde ada kozmolojinin yks yazlyordu. 1980'de MIT'den Alan Guth, evrenin byk patlamayla genilemesinde ani bir sramayla genileme hznda byk bir art, yani 'enflasyon' ngrerek Enflasyoncu Evren Senaryosu'nu kurgulamt. Bu enflasyon aslnda ok ksa srm olmal, 10-30 kadar geniliyordu. Enflasyon sonrasndaki evren genilemesi Byk Patlama'nn ngrsyle kout olacaktr. Bu kck zaman aral, tm kozmolojik sorunlarn hasralt edilmesine yetiyor. Ufuk sorunu zlyor, nk balang yarap o kadar kk ki tm madde paralar birbirlerine deebilir. Dzlk sorunu zlyor, nk evrenin ulat geniliin balang apna oran byk patlama modelinden ok daha byk . Ve en nemlisi byk lekli yaplanmaya elverecek balang younluundan dolaydr ki mikrodalgalanmay da olas klyor bu model. Tm bu varsaymlar nereden kaynaklanyor? Akas bu tr sorular sonsuz bir dizi halinde sralanabilir, dayanlmaz, merakl bir ocuun "neden" aamasnda yapt gibi. Ama evrenin gzlemlenen yapsna tam bir zm arayan evrenbilimcinin srekli soraca
saniye kadar. Ve bu arada evrenin yarap 10-30 metreden 1 metreye
62
"Enflasyon ncesinde ne oldu? Evren gerekte nasl balad?" sorusudur. Geriye doru gidildiinde evren yarapnn sfra; madde younluunun ve ktleekimi alan gcnn sonsuza gittiini gryoruz. Tm fiziksel yasalarn kt yeni evren bir tekillikle balam olmal: sonsuz yuvarlaklkta ve enerji younluunda bir blgede. Yalnz una dikkat etmeli: Tekillik Kuramlar'nn (Hawking and Penrose 1960) fiziksel yorumunu yaparken 'gerek' evrende bylesi yreler vardr/ olmutur denilemez. Ama bunlarn varln ngrmeye neden olan 'klasik genel grecelik' tekillik noktalarnda zmsz kalmakta ve ok daha gl, ierikli bir kuramla deiitirilmelidir. Ne olabilir bu kuram? Ktleekiminin (Gravitasyon) Kuvantum Kuram Kuvantum kuram 1912'de klasik mekaniin zmsz kald alanlarda gelitirildi. Schrdinger, Bohr, Heisenberg ve Dirac, Kuvantum mekaniinde devinimi deterministik olmaktan karp rassal olarak yorumladlar. Konum ve momentum gibi mekaniksel deikenler 'dalga ilevi' denilen bir nicelikle tanmlanarak bunlara bir takm rassal bilgiler yklendi. Tipik bir sistem iin dalga ilevi 'Schrdinger Denklemi" denilen denklem zlerek bulunur. Kuvantum mekanii, klasik mekanikten niteliksel olarak ok farkl grngler sunar. Bunlardan birisi: kuvantum mekaniinde bir sistemin enerjisi hibir zaman sfr olamaz. Bir sistemin herzaman kinetik ve potansiyel (gizil g) enerjileri toplam (Heisenberg'in belirsizlik ilkesi'ne gre) sfrdan farkldr ve yer dzeyi (ground state) enerjisinde en dk deeri alr. Bu 'yer dzeyi dalgalanmalar' Enflasyoncu Evren Senaryolarnda Gkadas oluumlar iin yeterli nedeni oluturur. kinci nemli zellikse tnel etkisi/ geii'dir. Klasik mekanik'te, bir kse ierisinde duran bir top, hibir ekilde darya kaamaz. Oysa, kuvantum mekaniine gre, topu darda bulmamz iin belli bir olaslk deeri vardr, ok kk olsa bile. Buna 'parack, engelden tnel etkisi ile kam' denilebilir. Ama bu srecin gerek zamanda olutuu sylenemez. yi tanmlanm klasik bir matematiksel elitii formlasyonda, bu geiin sanal zamanda olduu sylenir. Bu garip kuvantum-mekaniksel etkilerin mekanikle sanlmamaldr. Aksine, kuvantum mekanii daha geni bir bak
63
asnda, klasik mekanikten daha doyurucu yantlar veren bir kuramdr. Klasik fiziin tekil davranlar ngrd durumlarda, kuvantum mekaniksel yaklamlar tekilliklere sradan anlamlar ykleyebilir. Bu anlamlandrlabilir zmler, evrenin balang anndaki tekilliklerin, kuvantum mekaniksel olarak yorumlanmas iin gerekli cesareti veriyor. Ama daha da geni bir yaklam, evrenin yalnzca balang tekilliklerinde deil tm zamanlar ve uzantlarda bu tekniklerin uygulanmasdr, adna 'kuvantum kozmolojisi' denir. Kuvantum kozmolojisinde, basit bir atom iin yapld gibi, tm evren bir dalga ileviyle tanmlanr. 'Evrenin dalga ilevi', Schrdinger denklemine benzer bir denklemin zlmesiyle bulunur, WheelerdeWitt denklemi. En basit evren modelinde konumun edeeri evrenin uzaysal bykl, momentumun edeeri de genileme hzdr. Ne yazk ki kuvantum kozmolojisinde bir dolu dnsel ve teknik sorunlar kyor. En balarndan beri kuvantum kozmolojisi sallantl temeller zerinde duruyor. nce bir formalizm gelitiriliyor ve birtakm kabaca hesaplamalar yaplyor. Kuvantum Elektrodinamii'nde olduu gibi ilgili deikenleri istenen hassaslkta zmeyi salayacak sistematik bir yntem gelitirilemedi. Ayrntl tekniklerdeki zorluk bir yana, temel kurallarla ilgili sorunlar var. Kuvantum mekanii, klasik kuramla aklanamayacak atomik sreleri anlamak iin gelitirilmiti. Buradan geniletilerek, ve ister istemez temel varsaym: "Kuvantum mekanii tm zamanlar iin ve iindeki herey iin evrene uyarlanabilir" olmaktadr. kinci ve belki de daha g temel sorun kozmolojiye uyarlanm kuvantum mekaniinin yorumudur. Matematiksel nesneler olarak grnen deikenlerin, lmlerle saptanmas "kuvantum lm kuramnn" domasna neden olmutur. Bohr'un bu kuramnda temel anlay lme srecinde gzlemenin ald etkin roldr. lme yapld anda, o deikenin, dalga ilevinin ald deiik deerler bir anda "dalga ilevinin kmesi" ile llen deeri alr. Kopenhag yorumu denilen bu ema, birtakm felsefi tartmaya kaynak olsa da, gzlemler ve deneyler bu gr srekli doruluyor. Ama bu lmler mikroskopik yapda ve ok sayda parack zerinde yaplrken, evren zerinde yaplan bir lmn 'dalga ilevinin kmesi'ne neden olmas nedir? Bir tek dizge iin olaslk dalmndan nasl szedilebilir. 1957'de tm evreni tanmlayan kuvantum mekaniksel formlasyonunu
64
yapan Everett ok ilgin bir sonu bulur: Her lm evrenin birok benzesine blnmesine neden oluyor ve lm sonucu elde edilecek tm olas deerlere karlk gelen bir evren oluuyor. Bu 'ok Dnyalar' yorumunun ekonomik (!) olmamas epeyce scak tartmalar yaratt. Yine de, kozmolojik kuvantum kuram ve yorumu ile donandktan sonra sorunumuza dnebiliriz. "Evrenin balangc"na. Sorunun nesnesi evren, ve tanm gerei 'd' yok, dnda bir dnya yok ve evrenin geri kalan yok. Evrene ilikin bir dalga denklemiyle anlalyor ki evren boyutlar yeterince bykken klasik uzay-zaman geerli, kkken ise bildiimiz anlamda bir uzay-zaman yoktur. Ve evrenin balangc bir kuvantum tnel geiini andrmaktadr. Yani sfr byklkten- hilikten-balayarak sonlu bir boyuta gemektedir. Enflasyoncu Evren Senaryosu, tnelleme geii ile aklanmakta, evrene ilikin gzlemsel bulgular da tanmlanabilmektedir. imdi, eldeki bu yeni evren senaryosuna
deiik bir gzle bakalm: Byk patlama (BigBang) modelinde, t=1 saniyede 1032 Gne ktlesindeki maddeye sahip hemen hemen 1089 ntrino-antintrino
ifti, 1079 proton, 1079 ntron, 1079 iftsiz elektron ieren bir orbadr, ve o anda evrenimizin toplam ktle ierii 1065 gramdr, yani imdiki evrenin 1010 (on milyar) kat ktlede. Aradaki ktle fark evren geniledike dnmtr. te yandan Byk Birleik Kuramlar'n gelimesi ile Enflasyoncu Evren senaryosu, farkl bir tablo oluturuyor. t=10-35 saniyede bymeye balayan evren iin gereken tek balang koulu sahte boluk (false vacuum)'dur. (Sahte boluk, yar kararl bir durumdur. ok yava bir evre geii dnda enerjisi daha fazla drlemez. indeki alanlarn beklenti deeri, vakumdan farkldr.) Bu boluun pek de byk olmas gerekmez. apnn 10-24 cm ve toplam ktle/ enerji miktarnn da 10 kg yani 10-29 gne ktlesinde olmas yeterlidir. te bu etkileyici, batan karc saylar insann aklna o soruyu getiriyor: Madem bu kadarck basit koullar var, acaba insan laboratuvarnn bir kesinde yeni bir evren (Yeni bir evrenle kastedilen, bizim evrenimizden kopuk, ve gzlenen evren boyutlarnda bir baka evren) yaratamaz m? Fizik yasalar buna engel olabilir mi? ktleekimi (gravitasyon) potansiyel enerjisine
65
imdiye dek yaplan almalarda varlan sonu, byle bir srecin gereklemesi iin fiziksel yasalar asndan bir engelin olmad ynndedir. Yalnzca, bu srecin nasl geliecei, olup biteni anlamak, uzay-zaman ilikilerini betimlemek iin matematiksel yntemler aratrlyor, hesaplar yaplyor. Ama ciddi bir engel teknolojik sorun: 1076 g/ cm3 ktle younluunu gerekletirmek gnmzdeki ya da grnen gelecekteki teknoloji ile olas deil. En zc olan da, teknoloji gelise bile (!), matematiksel zmlemeler, laboratuvar kelerinde yaratlan bu evrenin varln, baarl olup olmadn lmekten yoksun olduumuzu gsteriyor. Evrenin, tnelleme geiinden sonra, kuvantum mekaniksel lm sorunlarna taklmas, bizi yine yalnz brakyor. Ama ben umutla, dlkemi kurabileceim bir deneysel srecin peinden koacam.
"biliyorum, g gelecek sizlere. Ama artk gitmek geliyor iimden. Bir sabah masmavi bir bulutun peinden dn olmayan yerlere" melankoli ataol behramolu
66
Zamansz-lk
Sen ve yamur. Baa dnemezsiniz. yle bir yol yrdnz ki ancak dn yolunu yokederek gelebilirdiniz iniiniz bir ini olurdu baa dnmemecesine. Yamur yalnz yaarken yamurdur sen yalnz senken sensin burada kalamazsn ve baa dnemezsin gitmek zorundasn kovalanan bir Yahudi gibi. Of not being a Jew smet zel, Dergah, c3s35, sa7, 1993
Einstein'n byk dnsel kurgulamalarnn arkasndaki glerden birisi de Ernst Mach (1838-1916)dr. Leibniz'in retilerini izleyenlerden olan Mach, Mekanik Bilimi adl yaptnda, Newton'cu fiziksel dnceye kkten bir yorumla darbe vurmutu: Buzlanm bir sokaktaki ta parasna, karnza kzp ta tekmeyi attnzda ta ac veren bir direnle kar koyar. Oysa kaygan yzeyde imek hzyla frlayp, belki de tepeyi aarak boazn sularna gmlmesini beklemez miydiniz? En azndan kzgnlnz geerdi, imdiyse cannz yanyor. Bu diren -ataletin yani sredurumun neden olduu diren, Newton'a gre tan mutlak uzaydaki konumuna grece olarak ivmelendirdiimiz iin olumaktadr. "Hayr" diyor Mach, ataletin/ sredurumun oluma nedeni tan ok ok uzaklardaki yldzlarn ktlelerine, ve evrendeki tm diger ktlelere grece olarak ivmelendirmemizden olumaktadr. Yani ataletimizi uzak yldzlara da borluyuz. Ne yazk ki (gelecek paragraf balamak iin kullandm, aslnda yazk olduunu dnmyorum) nermenin sonular ve kuramlar burada bitmiyor (emin olun ki bu yazyla bitmesi de olas deil). deal bir Foucoult Sarkac, yeryznden ok uzaklarda bir iviye (bir yldz yzeyindeki hipotetik kulenin kancasna belki de) baldr. Yine
67
de dnya yzeyinden onlarca metre ykseklii olan kubbelerin tavanna aslarak da alt, yzyllardr gzlenmektedir. Foucoult Sarkac bir ktle, uzun bir ip, ve aslaca kancadan oluur. Ktle, bir tarafa ekilerek braklr. Hava srtnmesi, ipte harcanan gerilme ve burulma enerjileri ve kancadaki srtnme ktlenin salnmlarn azaltarak bir sre sonra sndrr. Bunlarn, yani enerji kayplarnn engellendiini/ yokedildiini dnelim (ok kolay!). O zaman, sarka bir dzlem zerinde, sabit bir sklkta salnacaktr. Bu salnmn dzlemi, aslma noktas evresinde dnecektir, Dnyann kendi evresinde dndnn kant olarak. Ama sarkacn ataleti/ sredurumuyla oluan bu dn, Mach'n yorumu ve Einstein'n matematiksel kuramyla anlalyor ki yerel devinimlerle, bantlarla tam anlamyla zlemez. Sarkacn salnm dzleminin dn, ok uzaklardaki yldzlarn ve evrendeki tm diger ktlelerin yansmasdr. Ksaca sylenecek udur: Yeryzndeki devinimlerimiz yldzlara sanki iplerle baldr. Kukla myz hepimiz/ herey dersiniz? Sarkacn bir baka anlam da var elbette: Guguklu saat. Bazlar guguk kuunu etkileyici bulur saatlerde. Saatlerde sarkacn kendisi byleyicidir oysa. Hem bir ucundan yldzlara bal -hadi onu geelim, ama bir utan digerine her gidii yeryznde varlmz niceliyor modern zamanlarda. Artk temel gereksinimlerimizin ve gnencimizin temel birimi, salnmlarla llp biiliyor uzunca zamandr. Sizi zer miyim: "Zaman Yok" desem? Hayr sandnz gbi deil. Toplantlara, elencelere, bulumalara yetiemediim; yazlar, projeleri ve ileri zamannda yetitiremediim, sabahlar uyanamadm, kitaplar okuyamadm, saatim baka zamanlar gsterdii iin reddettiimi dnmeyin zaman. Byle bir red, olsa olsa vicdani bir red/ znel bir yadsma olurdu. Anlatmaya alacam ey nesnel bir yadsma olacaktr. Umarm. Newton'un mutlak zaman kavramnda, nesneler durgun ve sonsuzdan sonsuza uzayan koca bir uzayda bulunur. Onun iin zaman, hereyden bamsz olarak dzgn akan bir rmak gibidir. Newton'un mutlak uzay-zaman, iindeki nesnelerden daha da derin bir dzeyde varolur. Nasl olduunu anlamak iin, paracktan oluan bir evren dleyin. Newton'un gryle, bu evrenin tarihini aklamak iin on say gerekir. Herbir cismin konumunu belirleyecek say (yatay, dikey, dey -x, y, z); ve bamsz olan zaman says.
68
Oysa, uzay-zaman ats grnmeyen bireydir -saylar nasl belirlenebilir ki? Ernst Mach ise, evren yalnzca gzlenebilen eylerle -nesneler arasndaki uzaklklarla tanmlanmaldr diyordu. O halde bir baka ekilde dnrsek cisimli evreni, bir piramitle karlarz. Bu cisim, geometrik belitler gzlenmek kouluyla, eitli genler oluturacak ekilde konumlanrlar. genin tanm, kelerine yerletirilmi cisimler arasndaki uzaklklar belirten sayyla verilir. Bylece olas tm dalmlar dnldnde, bu dalm bir gen piramit oluturur. Tepe noktas, cismin ayn yerde bulunduu dzenlemeye denk der: Elif noktas. Bu anlay gelitirebilir ve evreni oluturan tm paracklar grece konumlaryla tanmlayabiliriz. Dikkat: Bu yeni evren tanm, paracklarn tm olas konumlarn da iermektedir. Yani bu evrene dardan baktmzda, gelmi ve gelecek --tm olas ekilleriyle gznndedir. Bir noktadan digerine izdiimiz izgi, gidi ynnde akan zamana denk gelir/ geldii varsaylabilir. Bu izgi zerindeki bir nokta iin, gelmi ve gelecek var gibidir. Ama bu bir klasik fizik yaklam elbette. Evren kuvantum mekaniiyle tanmlanr ve tanmlanan modelde zaman yoktur. Kuvantum mekanii, paracklar kmesi iin olas konum deerlerini bildirir. Yani herbir parack konumlar dzenlemesine karlk gelen bir olaslk vardr. O halde, bir noktadan digerine ekeceimiz izgiden szedemeyiz/ dzenlemeler arasnda bir sralama bants oluturamayz. Bir "an"dan digerine ilerlemiyoruz. Gemi ya da gelecekte olmayan birok "an"larda ve "imdi", birok baka dzenlemeler iindeyiz. Bylesi bir yorum 1960'larda DeWitt ve J.Wheeler tarafndan gelitirildi. Einstein'n Genel Grecelik Kuram ve Kuvantum Mekanii'ni tmletirerek, evreni tanmlayan bir denklem kurdular. Evrenin herhangibir dzenlemesini denkleme yerletirdiimizde, o dalmn/ dzenlemenin gerekleme olasln elde ederiz -zamandan bamsz olarak. Bu kuramlar tartlsa da, matematiksel glkler karsa da, zaman bants gerektirmeyen bir evren modelini olas klyor. "imdi" deneyimini yaadmz "an"lar, tm evren dzenlemelerinden en yksek olasla sahip olandr. Bildiimiz, okuduumuz "tarih" nerededir o halde? Belleimiz, deneyimlerimiz nerede? Bir olaslkla, olasl yksek olan dzenlemeler ylesi yaplanmalar oluturuyor ki, biribiriyle tutarl kayt bilgilerini de ieren
69
bu dzenlemeler bir "gemi" yanlsamasn da tayor. Sradan ktle dalmlar/ dzenlemeleri, rassal dalm noktalar gibi, bir anlam tamaz. Bir yk anlatacak dalmlar (harf, ktle, nokta) ancak ok kk bir kesrinde gizlidir, byk dalm/ dzenleme kmesinin. Bir yk, bir anlam bindirebilmemiz iin bu yapya/ mavi-yeil cisime daha da yaklamamz, daha ayrntyla, kk blgeler halinde gzlememiz gerekir. Evrenimiz iin sylenebilecek en nemli ey anlaml bir yaplanmas olduudur. Gzlediimiz her madde, gemiin izlerini tayor. Bunun ayrmna ilk kez yerbilimciler vard. Kayalar, fosil ve katmanlar zmleyerek Dnyann uzun bir tarihini yazdlar. ada evrenbilim (kozmoloji) bu ura evren tarihine genileterek, byk patlamaya kadar olan uzun bir aral tanmlad/ anlatt. Zamann ak, bireysel gzlemlerimiz ve deneyimlerimizle o denli gl bir alglamadr ki, yadsmak neredeyse olanakszdar. Bir an iin hereyin zamanda donduunu dnn. Yalnzca duraan bir madde dalmndan baka bir ey olmadnz grrsnz. Tm bellek ve deneyimleriniz de sizinle birliktedir. Beyninizde varoluu, sinir hcrelerinizi birbirine balayan sinapslarn balant gc ve saysyla belirlenmitir -bilinen kadaryla. Yani, uzaysal dalmla belirlenmi "an" ve sinirsel madde dalmyla belirlenmi bir "tarih". Herbir "an"a karlk gelen olas madde dalm ve elenik olarak da znel "tarih" oluturan bir madde dalm. nsan ve hayvanlarda sinir rglerinin biimlenmesi; yeryz iin de fosil ve kaya yaplanmas, maddenin ekillenmesi bu tarih bilgisini oluturur. Tarih anlay o denli benimsediimiz bir eydir ki sama niteliinin farkna varamayz ounlukla. Klasik evrenbilim kurgularna gre, imdiki pek dzenli evrensel dalm ancak srad zellikte bir balang durumuyla anlalabilir. Ve antropik ilke ile bu durum "aklanr": Evren biimlerinden, tarihi olan bir evrenin ve bylesi bir evrenin varl, ancak ve ancak onu gzleyebilecek varlklarn oluumuna yol aabilecek bir olasln gereklemesidir. Yani evren, imdi grp anladmz biimdedir, nk ancak byle bir evreninde insan/ anlayl varlk oluabilirdi. Evren ve iliik tarihi bizimle/ bizim iin vardr. Zamansz bir evrende ise bir balang an ve bir balang koulu
70
yoktur. Olas tm evrenler ve tarihler iin, belki de antropik ilkeyi destekleyen dalmn olasl en yksektir. Zamanl ya da zamansz, kuvantum olaslklar ve yollarn en gzel betimlemesini bulduumuz da olur:
"Bir bakma, varmakla gitmek arasndaki o incecik izgiyi gen yata ayrt etmi ve her zaman, varmaktan deil de gitmekten yana olmutu. ...Gitmek ba sonu olmayan, menzili mehul bir seyrsefer; varmaksa gzergah nceden izilmi, hedefi malum bir trmant. Gitmekte aslolan dere tepe taban tepip durmakszn hareket ederek rzgar hissetmek; varmakta aslolansa, o tepeye vardktan sonra durup rzgar elde etmekti. Gitmek hafzas kudretli ve inat olanlarn, varmaksa hayal gc engin ve obur olanlarn iiydi. Gitmek kadere di bileyenlerin, varmaksa kadere inanmayanlarn tercihiydi."*
Dnmek, zaman yoksa vardr. Zamann olduu bir evrende dnmek, olanakszdr.
* ehrin Aynalar, Elif afak, 1999, letiim Yaynlar
71
In Hoc Signo Vinces

Adam piyano alyor. Yedi sekiz kii dinliyoruz, aldrmyor. Marur ve dingin; iri yar, salkl kel adam. Hznle alyor, gc elinden alnm bir imparator fkesiyle bazen. Dinliyoruz... Eski bir mahzendeyiz. Ta bir mahzende. Korkuyoruz bardaklarmza arap doldurmaya flardan. Korkuyoruz, adam kzar, kar kaplardan biz yokmuasna diye. Erice'deyiz, "bar iin bilim" okulunda. Herbirimiz temsilcisi bir yerlerin, lkelerin; dman, biraz biraz dierlerinin. Hepsi de dman dinleyenlerin, piyano alan adamda toplanan deerlerin. Yine de dinliyorlar, bir zamanlarn ezilmiliine hrmeten. Biri Arnavut, birka Romen, Estonyal biri, Polanyal dieri, bir de ben. Adam Rus, Shelkov. Bilimler akademisi yneticisi. Daha da tesi; neredeyse bir imparator. "Onu byle mi grecektim?" diye ard arda sigara yakyor sanki, mezi. Zaman geiyor-varsayyoruz, gemesin istiyoruz. Yeni gelenlerin ayak seslerinden ve snen konumalarndan anlyoruz, saylarn deitiini. Buras bilim kltr yuvas. Az evvel tsz dinlediklerimiz de karyor yumuak koltuklara. Onlar yeni dost/ eski dman. Anlamyoruz nasl geliyorlar yeni dnyadan, ekik gzleri, donuk tenleri, Ortadou ekingenliiyle. br kantlyor kendini prlanta yzkleri, eblek konumasyla, msr tarlalarnn gbeinden geldiini. Anlatyor zaten siayenin onu izlediini. yle olmasa da anlyoruz ki mutlu klyor onu byle olas bir korkunun varl. Yksek yayvan sesiyle sylyor bir kovboyu andrdn, zgrlk ve macerann tadn, ad Palmer. Dedim ya bir bilim/ bar yuvas buras. mzalar atlyor konuma aralarnda Erice bildirgesine. Atlyor ki bilim kullanlmasn ldrmek iin. Bilgi yaylsn zgrce, insanlar iinde, lkeler arasnda.
72
Yabanc kendini dairesel amfitiyatronun ortasnda dlyor -bir ekilde- yanm bir tapnakta. Sessiz insanlarn kalabal, koltuklarn kenarlarn yormaktadr. Ona en uzaktaki yzler sanki yzlerce yl tesinde, yldzlar yksekliinde asldr, ama ayrntl ve keskin. Adam anatomi, kozmografi ve by anlatyor; yzler dinliyor, parlak ve azimli yzler. Sorular iyi cevaplamak iin ellerinden geleni yapyorlar. Sanki sorularn nemini anlamlar gibi, sanki onlar glge olarak yaamaktan kurtarp, gerek bir dnyaya yerletirecekmi gibi yantlar. Neler yaptklarn anlatyor evik gzler. Sra gelince nasl yaptklarna "Patentli" diyorlar. "Parayla syleriz." Bir de Palmer var, "Syleyeceklerim bu kadar, bildiklerim ok fazla" diyor; "Ama syleyemem, vururlar. Silahlar ok gl, ben tasarladm onlar." Srayla kyorlar krsye, Hep bir eyler saklayarak birbirlerinden. "Onu yle yapamazsnz; biz iyisini yaptk, size satalm ok paraya" diyor Amerikallar. "Hayr" diye haykryor Avrupallar hep bir azdan; "Smrgeniz olmayz bundan byle, kendimiz yaparz hepsini. Ve satarz u sessiz duran kalabala, biraz daha az paraya." Dedim ya, bilim zgrlnn tepesi buras Daha da gereki olsun diye koca adann kenarndaki yksek kayalk kye yapmlar yataklar ve krsy. Sisler olmasa, her zaman, grnebilecek ktalar drt bir yandan, bilgiler gibi. Piyano alyor hl imparatorluk eskisi. O da srasn savm, bir zamanlar haykrrcasna, pek de vnerek, herkesi ezerek anlatt bilgeliklerini anlatm birer birer. Bu kez aldrmaz bir sakinlikle, olan olmu bir yitik ruhla. Sra kendine sakladklarnda. Hznl melodiler, krk umutlar... Mahzen kalabalklayor; fsltlar balyor. Krk dkk ortak dil yetmiyor duygular paylamaya. Gzler ve bedenler iletiiyor bu kez, bak ve tavrlarla: en eski duyarlmzla. Yabans, biraz da yapay paylam ortamnda, Igor ekik gzl Amerikalya satayor. Bilek grei yapmaya kolayca raz ediyor onu. O, Amerikal olduunu kantlamak iin sk sk o irkin szckleri kullanmaya alan ekik gzly. Sanki bir nceki gece o pek de nazenin gen talyan bilimciye kur yapan ince, ayrntlarn Rus'u deilmi gibi.
73
Sessizliklerin aralarn dolduruyor, Amerikal olduuna ikna olduumuz ekik gzl, plastik arap bardaklarn ezerek, atrtyla. Ellerinin kemiklerini krasm geliyor, ayn atrtyla ne de olsa dinliyorum hznl tnlarn piyanonun ama iimde bireyler kprdyor, soylu bir kan belki, o saygn imparatorluun ansna ve geleceimize leke olmasn diye, yeniyorum fkemi. Bilincimde bir zavalldr, o kocaman bedeniyle dolanan ve dolanrken "fak, fak" sesleri karan inli. Bir takm denklemleri zemiyor o pek gen Romen bilimci. Bilen birine danyor, Igor'a. Zamann bir kk kesrinde onu dinleyen Igor, dnyor arkasndaki Amerikal'ya, o motor kumpanyasndan emekli olup altn kol saati dl alm olana - ve yemee beraber gidiyorlar, bir takm gizli pazarlklara. Yzst kalyor gen bilimci. Zaten anlamyor neler olduunu. lk kez gryor bu yabanclar. Gen eine armaan almaya gidiyor aknlkla. Ama gemiyor aknl, yetmiyor onbe dolar maa kk bir kpe almasna. Gnler geiyor, bilginin zgrce glgesinde. Ve bir akam vakti bildirgeyi imzaladn gryorum: Palmer'in, Igor'un, Sona'nn, Mazumder'in. Barm yrtasm geliyor bu sahte dnyaya kar. Yapmyorum. Ben de imzalayp bildirgeyi, iimde kk nefretler besliyorum. Sakl tutacak bilgilerim olsun istiyorum. Geceleri planlar yapyorum, hesaplar -uyku yerine. Vermiyorum haberlerin bilgi olanlarn ryalarmda. Sinsice iniyorum krsden, alklarla...
12 Nisan '92, Erice
dolamn ngren bildirgenin
74
Erice Bildirgesi
* nsanlk tarihinde, insan soyunun dnyadaki tm uygarlk merkezlerine ve gezegenin bir takm yaamsal zelliklerini bir anda yokedecek askeri gc toplad dikkat ekicidir. Nkleer bir soykrm tehlikesi temel bilimlerdeki gelimenin kanlmaz sonucu deildir. Gerekte bilim, doann temel yasalarnn aratrlmasdr. Teknoloji, insan gcnn nasl arttrlabileceine ilikin almalardr. Teknoloji bar ya da sava iin olabilir. Sava ya da barn arasnda yaplan seim bilimsel bir seim deildir. Kltrel bir seimdir. Sevgi kltr bar teknoloji gelitirirken, nefretle yorulmu kltr sava aygtlar retir. Sevgi ve nefret her zaman varoldular. Bronz ve demir alarnda, bilim ncesinde, insanlar hem bar hem sava aralar buldular ve yaptlar. "Yeni a" denilen zaman diliminde sevgi kltrnn kazanmas beklenir. ok byk sayda bilimci zamanlarn temel aratrmalar ve askeri uygulamalar arasnda paylatryorlar. te bu, silah yarnn temel kaynan oluturuyor. Bilimsel topluluk ierisinde ve uluslararas temelde yeni bir eilim olumas gerekiyor. nceden kestirilemeyen, katastrofik bir nc savatan insan yaam ve kltrn korumak iin etkin bir sreci balatmann temel etkenlerini belirlemek yaamsal nem tayor. Bunu baarmak iin de bar hareketi edzlemsel bir hareket olmaktan karlp, gerekten uluslararas, karlkl ve iten anlaya dayal neriler ieren bir konuma getirilmelidir. * nerilerimiz unlardr: 1)Tm zamanlarn kuramsal ya da deneysel olarak doann temel yasalarn aratrmaya adamak isteyen bilimciler, yalnzca temel bilim yapmaya ynelik olarak seimlerini zgrce yapabilmelidirler. 2)Tm ynetimler, dnceler, bilgiler ve insanlarn zgrce dolamn snrlayc etkilerin azaltlmas ya da kaldrlmas iin tm abay harcamaldr. Bu tr snrlamalar dnyada gvensizlii ve gerginlii artrr. 3)Tm ynetimler savunma teknolojisindeki gizliliin azaltlmas iin tm abay harcamaldrlar. Gizlilik, nefret ve gvensizlik yaratr. Askeri srlarn aklanmasna ynelik anlamalar (Gan), saldrmazlkla salanandan daha iyi bir denge oluturur. 4) Tm ynetimler, nkleer silahlarn daha fazla lke ya da bamsz gruplarca edinilmesini engelleme abalarn srdrmelidirler. 5)Tm ynetimler nkleer silah ynlarn (stock pile) azaltacak giriimleri balatmaldrlar. 6)Tm ynetimler nkleer olmayan enerjilerindeki gvenirlilii arttracak yntemler gelitirmelidirler. 7)Tm ynetimler sava teknolojisindeki tm nkleer denemeleri yasaklayan giriimlerde bulunmaldrlar. * Sonular Douda ve Batdaki tm bilimciler eer bu "Erice Bildirgesi" ile ayn grleri paylayorlarsa, bu yeni akm, bu bildirgede zetlendii ekilde tm dnyada bir an nce etkin olmas iin ellerinden gelen hereyi yapmakla ahlaka ykml sayarlar. INSTITUTE OF ATOMIC PHYSICS Fax (00400) 12 22 47 (00400) 89 86 40
75
Meclis-i Hulya (Erikli Toplants)*

Edwin Scheme Esc_mantra@cyberdude.com "Ne diyorsun bana? iekler gibi giyinmedim mi? yle gzel deil miyim?" **
*Yazarn, TM Press'in yaynlad Galileo adl teknoloji ve sanat dergisinin 31. Cilt, 3. Saysnda yeralan "Meclis-i Hulya: Meeting for Fantasy at Erikli" balkl yazsndan Adnan Kurt tarafndan Trkeletirilmitir. (Meclis-I Hulya ile, Tevfik Fikret'in Haluk'un Defteri'ne gnderme yaplyor, .N.)
dediinde birka damla gzyam tutamadm. Ulu bucakl bir eftali bahesi yksek dalarla evrilmiti. Bu manzara kendi bana hzn vericiyken, bir de burnumda kum tepelerinden esen kokular ttyordu. Filmin kurgusu, anlatm hemen Kurosawa'nn Dleri'nden eftali Baheleri'ni andryordu. Grsel sunumu anlatmam gerektiinde ancak bunu syleyebilirim. Oysa duygulanmm ok deiikti. Dile dkmesi ok g! Filmin ardndan kahve imeye ktk. Geni bir balkonda, bulunduumuz tepenin eteklerindeki binlerce yllk insan tarihinin eliinde iilen kahve, ksa ama z syleilerle birbirimizi yaknlatryordu. Grdm ki herkes filmden ayn ekilde etkilenmemi. Bir ksm son derece neeli, kk gruplar halinde, gelien evre bilincinden; bir ksm olumlu ve neredeyse topyac yaklamlarla insanln yakn geleceinden szediyor, bir baka grup yakn gelecekte doal ykmn kanlmaz olduunu, isel ka mekanizmalarn tartyordu. Birkamz kahvelerimizi krlgan bir yrekmi gibi dikkatle tayor, uzaklarda hznmz aryorduk. Martin yanma geldi. Neden skldm, umut veren bir filmden sonra neye dertlendiimi sorduunda, biraz da serte nasl duyarsz kalabildiini sordum. Anlattklar durumumuzu aklamaya yetti. Martin, Ivan Illich'in Uygun Yaama Aralar'n konu edinen bir film izlemiti. Dnya tatls iki kz ocuunun eftali bahelerindeki yaantlarn anlatan bu film onu fazlasyla umutlandrp neelendirmiti. Yeilbar rgt, sanlann tersine, teknoloji ve toplum ilikilerine yeni tanmlar, olas almlar getirmek zere alt yaplanmalar da ieriyor. Bir Anadolu ky olan Erikli, kltr ve tarih zenginlii
** ippeva Kzlderilileri aman'nn ak bysnden (.N.)
76
nedeniyle TeknoMovy etkinliklerini arlyor. Drt ylda bir tekrarlanan bu toplantlarn yerel dzenleyicisinin, aslnda mafyatik ilikileri olan bir basn kralnn olu olduu sylentileri de dolayordu. TeknoMovy'nin deimez yneticisi, ho bir Akdeniz karakteri tayan talyan ynetmen Martellucci, bir dnem Fellini'nin grnt mhendisliini yapmt. Benim sinema ve grsel iletiim teknolojileri konusunda profesyonel bir uzman olduum sylenemez. Ancak, bu konuda iyi bir eitim aldm. SpectralVessel adl dergide, konuyla ilgili bir takm yazlarm yaynland. Profesyonel olarak sanat tarihi ve iirle urayorum. Cambridge'de, Mantra adndaki irkette yayn danman ve redaktr olarak alyorum. Dostum Martin Rosegen, grsel anlat ve izleyici etkileimi konusunda bir doktora almas yapyor. Erikli Toplants, onun iin karlmamas gereken bir frsatt. Amatrce uralarysa, fazlasyla garip: matematiksel ekoloji modellemesi, radyoteleskop tasarm ve saysal denetim. Bu konulardaki heyecan ylesine byk ki, evindeki tm aygtlar konutuklarnza hem yant verebiliyor, hem de anlalabilir bir ngilizce'yle konutuunuzda komutlarnz uygulayabiliyor. Zaman zaman dostlarnn doktoray ve uzmanln bir kenara brakp, bu yaratc etkinliklerini ne alma nerileri az deildir. Bylece, ikimiz Yeilbar-TeknoMovy toplantsna bavurarak burslu olarak toplantya kabul edildik. Erikli Ky'nde, mimarisi korunarak yenilenmi evlerde kalyor ve eski bir medresede de toplant ve grup almalarna katlyorduk. eitli lkelerden birok sinemac ve grsel iletiimci gelmiti toplantya. Yaklak 90 kii izleyici/ katlmc, 24 kii de sunucu/ eitimci olarak bulunuyordu. Bu sene toplantnn zel temas sunum ve izleyici etkileimiydi.
* E.Scheme burada, Teller, Scilard, von Karman, von Neumann'n insanst farkllklarn betimlemek iin Gttingen'deki arkadalarnn kulland sfata gnderme
Salona geri dndmzde, az nce izlediimiz filme ilikin sunuu yapmak zere Swanson ve Fujimoto hazrlklarn tamamlyorlard. Bu ikili, toplant boyunca, en azndan Martin ve benim gpta ve kskanlkla kark nazarmz ekip durdular. Tm grup, gerek kltrel, ya ve ulus olarak karmakark olmasna karn, onlar sanki Mars'tan gelmi gibi* dolanyorlard. Bana kalrsa, tm vgleri ve kskanl hakediyorlard. DreamWorks'de Kurosawa ve Spielberg'in asistanlar olarak almlar, ardndan kendi projelerini canlandrmaya balamlard. DreamWorks'de yaplan tm projeler, basit olarak deerlendirilenler, faydasz ve sanatd bulunanlar bile birtakm nemli aralar, yeni kurgular ve arpc yaratmlar ieriyor.
77
Swanson, yaptklar kurguyu ve gelitirdikleri grsel iletiim yntemlerini ayrntyla anlattka, yerimde duramyor, heyecandan baz blmleri kardm hissine kaplyordum. Amalarnn, yepyeni bir sinema ve grsel sunum tekniini tamamlamak olduunu ve ilk rnleri olan "Herkese Ayr eftali Bahesi"ni izlettirdiklerini sylyordu. Ana fikir, grsel sunumun tek ynl ve bu anlamda baskc ve tasarmcnn keyfince tanmlanm yntemini krp, izleyicinin bilin d etkileimiyle seenekleri artrmak diye zetlenebilir. Bireysel etkileim aralar ve sanal gereklik sunum aygtlaryla byle bir etkileim ancak snrl olarak ve bilin dzeyinde salanabilirken, DreamWorks ynteminde toplu gsterimler, sradan grsel sunum istasyonlar, televizyonlar bile Sanal Kuvantum Evrenleri tekniini kullanabilecekler. Birden fazla kout (paralel) kurgusu yaplan grsel bileenler, matemetiksel kaos yrngeleri hesaplanarak, zamansal bir iliki yaplandrlmasyla perdeye/ ekrana yanstlyor. itsel kurgu, mzik ve sesler de ayn yrnge hesaplaryla sunuluyor. Bylece izleyici, isel seimi, ruhsal durumu ve evre koullarna uygun bir yrngeye taklarak izlenceyi tamamlyor. Yrnge parametreleri seici alglamay tamamyla kilitleyerek, alg yrngesiyle tanmlanan grsel ve iitsel eler dndaki hereyi bilinli alg dnda tutuyor. Bylece ilk aknlmz, hayranla dntrerek atlatmtk. leden sonraki oturumda, yerel bir grubun, gzel bir temay biraz da harcayarak ektii bir filmi izledik. ada Trk romannn en nemli isimlerinden olduu sylenen Ouz Atay'n "Korkuyu Beklerken" adl kitabndan uyarlanm, yknmeci bir yaklamla ekilmiti. Ama "Demiryolu Hikayecileri" nasl olursa olsun tadna doyulmayacak bir grsel anlatmd. Yaamda baarsz kalan, yalnzlk iinde, belirsiz bir isyan halinde insanlar konu alyor bu sekiz yklk film. Kahramanlar kendini anlatma, evrendeki konumunu belirlemekte glk eker, bir yandan da kendileriyle alay eden bir gldr esi barndrr. Bunu D. Hofstadter'in "Fluid Analogies"de yaplandrd ekilde, gldrnn insan anlaynn temel bileeni olarak isellendirdiim gzden kamamal. Demiryolu Hikayecileriyse, zgn bir akl yitirme yks, sarsc ve bunaltc. Geri planda Josephine Baker'n 1920'lerden gelen sesinden "J'attendrais" (bekleyeceim), tm grntleri belleimize iliyordu.
78
Filmi hazrlayan grup Sinema TV Enstits'nde lisansst eitim yaptklarn, ve amalarnn Trk Sinemas iin yeni yaznsal kaynaklar etkinletirmek, anlat ve sunum tekniklerine yerel yenilikler katmak olduunu anlattlar. Bu balamda, Trk sinemasnn tarihini ve kullanlan sunum yntemlerini, kurgu eitliliindeki skntlar ve yaplandrmadaki temel yaznsal snrlar ve sorunlarn irdelediler. Anlatlanlar, az gelimi toplumlarda, snrlandrlm bak alar, kltrel yknmeci yozlama, anaparann topland toplumsal snfn ticari kayglar ve devlet kaynaklarnn ideolojik seimleriyle rten, dnsel almlar ve kltrel zenginlemeyi engelleyen sorunlarla ortaklk gsteriyordu. Benim amdan farkl ve etkileyici gelen, tarihsel birtakm bilgilerdi. rnek olarak, 1914'te ekilin ilk Trk filmi verilebilir. Osmanl-Rus Sava srasnda, 1870'lerde Ruslarn zafer ant olarak Yeilky'de yaptklar Ayastefanos Abidesinin, Birinci Dnya Sava baladnda, yklmasna karar verilir. Avusturya'l SaschaGesellschaft ile bir anlama yaplarak, antn yklmas filme alnmak istenir. Ama bir Trk tarafndan bunun yaplmas uygun grlerek, Fuat Uzknay tarafndan 1914'te film ekilir. Uzknay, Ali Efendi adnda bir sinemann almasn, okulda sinema dersleri konulmasn, Ordu Sinema Dairesi'nin kurulmasn salayarak, arlkl olarak devlet kaynakl bir sinema giriimini oluturur. Trk sinemasnn en nemli ismi Muhsin Erturul, Almanya'da ve Trkiye'de yapt film almalar; Stanilavski ve Meyerhold'la ilikileri, Greta Garbo'yu stanbul'da alayp tantmasyla, ve nemli yaznsal kaynaklar sinemaya aktararak bu sanatn organizasyonunda sivil bir nclk etmitir. Daha ok gazeteci kimliiyle tannan Sedat Simavi ise, 1917'de konulu ilk Trk filmi olan Pee'yi evirmitir. Dier almalar yarm kalp, baarsz olduysa da, yaynclk uralaryla birlikte, iletiim alannda nclerden olduu sylenebilir. Grsel iletiim denemelerinden ve yeni soluklardan birisi de, olduka erken zamanlarda-1960'da trajik bir sonla tamamlanyor. "Evvel Zaman inde", Turgut Demira'n yapmcln, Yaln nsal'n da izimlerin stlendii uzun metrajl bir izgi film denemesidir. 1951'de balayan alma, 1960'da tamamlanp laboratuvar almalar iin A.B.D.'ye gnderiliyor ve kayboluyor! Bu filmden kalan bir para ve zerine kurulmu ekleri izledik. Klasik bir Trk Masaln konu alan film, ar derecede skc, sradan ve anlatm ktl ieriyor olmal. Ama balangcndaki gerekst giri ok etkileyiciydi: "Bir varm, bir
79
yokmu. Zaman zaman iinde, kalbur saman iinde. Deve tellal iken, horoz imam iken, manda berber iken; annem kakta, babam beikte iken... Ben, babamn beiini tngr mngr sallar iken, babam dt beikten, alnn yard eikten..." Toplant ve grup almalarna dzenli olarak katlmakla birlikte, genellikle bir kenarda oturup kahve ya da ayran iiyor, geceleri okuduumuz O.Pamuk'un Kara Kitap' zerine uzun tartmalar yapyorduk. Bu roman ok etkileyici bulmutuk. Trk kltr, mistik alt bileenleri ve anlat tekniiyle, yeniliklere gebe bir yazn iaret ediyordu anladmza gre. Ama bizi artan, Trklerin arasnda bazen fikirlerini sorduumuzda, haberdar olmadklar ya da yeterince nemsemedikleriydi. Martin'in en ok elendii de, evredeki ilgin ve gizemli eyler hakknda bilgi edinmeye altnda, yant alamamas ya da onlardan daha ok bilgiye sahip olmasyd. Medresenin bahesinde kahve iip dolandmz gnlerden birinde, hep gzmze taklan bir duvardaki minyatr daha yakndan inceledik. Genellikle gri ve kahverenginin hakim olduu az renkli izgisel bir lekle (linear scale) ve izim konusu dnda evre ve boyut ilikilerine nem verilmeyen bir resim teknii kullanlmt. Nesneler, insan ve hayvan yzlerine verilen karikatrs ifadeler, anlatlmaya allan dehet verici sahneyi biraz da komik klyordu. Martin birok kiiye bunun kimin eseri olduunu sorduysa da yant alamad. Sonra, kendi bildii kadar Arapa Alfabeyi kullanarak, bunun 15. yzylda pek tannm bir ressam olan Muhammed Siyah Kalem ya da Hac Muhammed Nakka olduunu zd. Sk sk bu buluunu, biraz da vnerek Trk arkadalara anlatarak neelendi. le yemeklerimizi, kydeki be aevinden birine giderek yiyorduk. TeknoMovy dediimizde, hesap alnmyor ve menden eitli kebaplar, yaprak dolmalar, pilavlar ve baklavalar seebiliyorduk. Martin iin en zevkli yan buydu etkinliin. Akam yemeklerini zorunlu olarak toplu halde yiyorduk. Bu bize epeyce sknt veriyordu. Gereksiz syleiler, uyumsuz dostluklar ve tatsz yemekler bizi bekliyordu nk. Bir keresinde mehur ynetmenlerden Michael Feld, raky nceden imi, ngiliz Lordu olan sinemacya sarlp sarlp fkralar anlatyordu. Hatta yemein sonuna doru "Apples and pears, here come the bald bears" ('elma, armut, kel mahmut' gibi .N.) barmaya balad.
80
Sabah
konumalarndan
birinde
Tarkovski'nin
alma
arkadalarndan, efsanevi Rus ynetmen Letokhov sunu yapt. "Kuramsal Grsel Etkileim" konulu konumasnda aslolann, etkileim modellerinin anlalmas ve dinamik modellemenin klasik sunumlar zerinde ada gstergebilimsel yntemlerle yaplmas olduunu anlatt. zleyicinin bilind alglarn etkiletirmenin, bellek ve duyu etkileimlerini kullanmann nasl modellenip anlalabileceine ilikin rneklerini, ilk sinema yaptlarn kullanarak aklad. ok etkileyici bulmama karn, benim znel seimim yeni alg etkileim tekniklerini anlayp kullanmaktr. Yerel ve hi tannmam bir sinemac olan Ali Turul'un FiloSinHayal Yuma adndaki irketinin Tekne Sevgisi filmiyle ksa bir sunu ve konuma yapt. Mzik olarak lhan Mimarolu'nun Capacitors Discharging adl bestesinin kullanld film, sanki bir minyatr sanatnn uyarlanmas gibiydi. Sahneler, grme alannz krmadan, ve dikkatinizi hi datmadan tm bir duraan yky yaatyor izlenimini veriyordu. Filme, konusunu anlayamasam da, tamamyla teslim olup, ngrlen maceray yaadm syleyebilirim. Film gsteriminden sonra bir konuma yapan Ali Turul, kaotik gz hareketlerinin zmlenmesi ve nceden uyaranlarla seici dikkatin ynlendirilmesi iin bir teknik gelitirdiklerini anlatt. "Yeni grsel etkileim teknii, grsel sunumlarda izleyeni nceden tanmlanp belirlenen yerlerde dolatrarak, iletiyi olabildiince dolaysz ve gerilimsiz aktarmay salayacaktr" derken, tarihsel bir bilgiyi de ayordu. Grsel iletiiminin Trk kltrndeki nemli elerini ayrntyla anlatt. Bu birikimler ve alm gelenei yeni tekniklerin kolayca uyarlanmasna neden oluyordu. Bu konumada, Anadolu'da grsel iletiimin temel esi ele alnd: Hat sanat, minyatrler, ve kukla sanat. Kukla sanat, boyutlu kk insan biimlerinde geceleri iplerle, gndzleri elle oynatlan bazen hayal oyunu, glge oyunu diye de adlandrlan bir teknie dayanr. 11. yzyldan bu yana, bayramlarda, panayr ve snnet dnlerinde yer alan kukla oyununun elendirici etkisi, szlerden ok, komik biimlerinde ve tuhaf hareketlerindedir. 18. yzylda Vehbi'nin Surnme'sinde anlatlan yer kuklasysa, araba yrdke ve tekerlekleri dndke hareketler yapan, oynayan, tef alan otomat benzeri bir gsteri aygt olsa gerek. Yanl olduu
81
varsaylan bir tezle "Hayal Oyunu" da denilen kukla dnda, iki boyutlu bir glge oyunu olan Karagz de etkileyici bir grsel sunum ve gsteridir. Kukladan farkl olarak, iki boyutlu ama renkli izdmler kullanlmakta; mzik, ses etkileri ve konuma, olaand hayal aktrleri cinler, ejderhalar anlatmda yer almaktadr. Karagz oyununun en etkileyici yan, eitli ve oulcu oyun karakterleri ve zgn metinlerdir. Hat sanat, Osmanl Kltrnde grsel iletiimin nemli bir bileenidir. Hz. Muhammed'in "yazy gzel yazmak bir devdir, nk insann gnlk gdasnn banda okumak gelir" deyii, yazya slam Kltrnde verilen nemin kaynan gsterir. Bu gzel ve geometrik figuratif anlatm da olan yaz biimi, Ali Turul'a gre, gnmzn vektrel yaz ve ekil yaplndrmasnn mkemmel bir uygulamasdr. imdiki 'postscript' imge tanm ve bunun matematiksel betimlemeleri bir yandan bu sanatn anlalp deerlendirilebilmesini, dier yandan da kaotik gz hareketlerinin vektrel bileenlerini imgeler zerine yerletirebilmeyi olas klyor. Osmanl Minyatr sanatysa, alar boyunca olaylar hikaye etmekte, peyzajlarda, portrelerde, bilimsel konular betimlemekte kullanlmtr. Verilen rneklerden Kaznivi'nin 17. yzyl bandaki "Acaib-el Mahlukat" adl kitabndaki minyatrler ok ilginti. Bu, snrl bir grsel anlatmn ne kadar eitlenebileceini, alglamann ynlendirilmesi, renk, ekil ve geometrik biimlendirmelerle zengin, hatta sonsuz eitlemeleri yakalamann ipularn veriyor. Yeni bir anlatm teknii iermemesine karn, belki de saygn bir yapt olaca dnlerek "Contact" filminin n almalar ve kullanlan bilimsel verilerin kayna konulu bir sunum yaplacakt. Ancak zc bir haberle, yknn yazar Carl Sagan'n ldn ve gelemeyeceini rendik. Bunun zerine, zaman yolculuklarnn uzay zamandaki "worm holes" (kurt yenikleri) ile yaplabileceine ilikin bilimsel tezin sahibi olan CalTech'ten Kip Thorne'un rencisi U.Yurtsever, filmin bilimsel tutamaklarn ve nasl yaplandrldn anlatt. Gsterimlerin en ilgin olanlarndan birisi de Almanya'dan Otto Kurt'un "Ben Kimdim" adl yaptyd. Filmi izledikten sonra bir tek adn anmsyorduk. yi bir zaman geirdiimiz hissi vard, ama baka hibir ey. Teknik ynetmen, filmde grsel bir oto-hipnoz teknii
82
kullanldn, konusunun nemli olmadn ama nostaljik bir duygusal macera ierdiini syledi. renme ve anmsamann bellek ilevlerini azalttn, gereksiz sinirsel balantlar olutuunu ileri sren ynetmen, grsel anlatmn, sonradan bellek ve renme yetisini azaltmasnn haksz ve gereksiz olduunu vurgulayarak, nemli olann, grsel anlatm srasnda duyulan heyecan tad olduunu belirtti. Bu nedenle, bulduklar teknikle filmlerin izlendikten sonra hemen unutulmalarn saladklarn, gelecek uygulamalar iin ok umutlu olduklarn anlatt.
* D.Knuth, metafont kavram evresindeki matematiksel dnm teknikleriyle, gnmz yaz karakterlerini ve sayfa tasarmn tanmlayp oluturmu bilgisayar bilimcisidir. Daha sonra Creative Technologies, benzer bir tanmla bilgisayarla mzik retiminde Ses Fontu (Sound Font) kavramn kullanmtr (.N.).
Birbaka minimalist sunum tekniini Stanford niversitesi'nden D. Knuth'un rencisi olan A.nsal anlatt. Knuth ve nsal, ImageFont (mgeFontu) adn verdikleri teknikle grsel sunum elerini snflandrp, saysal biimlendirme algoritmalarn gelitirdiklerini anlattlar*. Kurduklar matematiksel yap, D.Knuth'un arklarn Karmakl kuramna dayanyor (D.Knuth, "The Complexity of Songs", Communications of ACM, vol27 pp344). Ama, arklarn uzaysal karmakln indirgemektir, diyor Knuth. nsanlar birok arky ezberlemekte zorlanyorlar. Bellek gereksinimlerini azaltmann yollar olsa bile, yeni uyuturucularn gelimesi daha da az bellek kullanmn gerekli klyor. Knuth Kuram: Karmakl O(1) olan, snrsz uzunlukta arklar bestelenebilir. Kant (Casey ve Sunshine Band'e dayanarak) : Sk olarak tanmlanm tm arklar ele alalm:
Sk=VkSk-1 ve Vk ="That's the way" U "I like it." ve U ="A ha", "A ha" QED. Bu kuram* bir Lisp izlencesi olarak yazarsak eer: (DEFUN SONG(K) (COND ((ZEROP K) 1) ((EQUAL K 1) 1) (T (APPEND SONG (DIFFERENCE K 1) KNUTH)))). (SETQ VK1 '(That's the way)) (SETQ U '(A ha, A ha)) (SETQ VK2 '(I like it)) (SETQ KNUT 'VK1 (CONS 'U 'VK2))) (PLAYSONG SONG (K)) <Kullanc Arayz
* Bu kuram, "Yine yeillendi fndk dallar" diye bizde pek bilinen trkye uyarlayabiliriz (.N.).
O halde, bu tr minimal imge ve elenik mzik eleri kullanlarak, istenilen uzunlukta karmak yaplanmalar oluturulabilir. Bylece, ok kk bellei olan gsteri ve grsel sunum birimlerinde bile uzun ve
83
ekici izlenceler elde edilebilir. Konumada sylenmedi, ama ben Young & Restless'in (Yalan Rzgar, .N.) bu teknii srekli kullandna inanyorum. Knuth'un gelitirdii bu indirgeme ynteminin felsefi temelleri matematiksel bilgi kuramna dayanyor. 1940'larda Bell Laboratuvarlar'ndan Claude Shannon nesnel Bilgi Kuram'n kuruyor ve bilgiyi yle tanmlyordu: "bir ileti birikiminde ierilen bilgi, bunu kodlamak iin gerekli olan rakamlarn ortalama hane saysyla orantldr". Bu, tm iletiim biliminin temelidir. Ama, Shannon'un bilgi kuram, yeni almlar getirmekte zorluklar gsteriyordu. zellikle, bilginin znel nitelii szkonusu olduunda. 1979'da felsefeci ve antropolog Gregory Bateson bir baka bilgi tanm yapt: "Bir fark oluturan fark bilgidir". Bylece, matematiksel zorluklar olsa da, bilgi ieriini derleme, sktrma, yeniden yaplandrma deiik ekiller ve anlam da gzetilerek yaplabilir klnd. Knuth'un nerisi, bu anlamda ve uzun dnemde MediaLab'deki almalarla da tmleerek semantik veri sktrma yntemlerini zenginletirecektir. Dilbilimsel anlamda sentaks (szdizimi) szck sralamalarn anlamada; semantik (anlambilim) szcklerin anlamn karmada kullanlsa da, Marvin Minsky'nin sz dikkate deer: "Semantik, pek de gzel bir szck deildir" diyor, "yalnzca 'benim fikirlerim seninkinden derindir' anlamna gelir". Toplant salonuna aslan bir ilandan, psikoloji aratrmalar yapan Hamdi ve Mithat adnda iki bilimcinin, insan ryalarn grntye dntren bir aygtn n tasarmn yaptklarn ve ilk haftasonunda, konuyla ilgili ksa bir tantm konumas ve gsteri yapacaklarn rendik. Ne yazk ki, byk bir olaslkla ok elenceli ve komik geecek bu tantm gereklemedi. Sonradan, onlar tanyan sinemaclardan rendik ki, bu tr toplantlara katlmay seven hafif kak tiplermi. lan ettikleri aygt ta 18. yzylda J.Friedrich'in satran otomat adl gravrnde resmedildii gibi, iinde adam oturan makinaya benziyormu. Uyku srasnda EEG ve gz hareketlerini len bir sistem, belli etkinliklere karlk gelen desen ve klar perdeye yanstyormu. Gerekten de elenceli olacakt! Son gnlere doru gelen DreamWorks Kurosawa grubundan Japon teknik ynetmenler ve bilimciler, gelitirdikleri yeni grsel teknikleri anlattlar. Szlerine baklrsa, bu yntemin olgunlamas dnda birtakm etik yaplanma gerektirdii de anlalyor. Beynin grsel yaplar ve grme ilevine ilikin hcrelerin snflandrlmasnan yola karak, grsel uyaranlarn hangilerinin ve hangi koullarda beyinde hangi ileti yollarn izlediklerini karmlar. Yani bir tr geometrik uyaran grsel ilevlerden sorumlu beyin kabuunda (occipital lobe) bir
84
hcre grubunu etkinletirirken; bu uyaran eklin hareketi baka hcre gruplarna yansyor. Perdeye drlen bu uyaran eklin rengi, konumu, k iddeti ve zamansal skl (frekans) deiik hcre gruplarnn eetkinliini belirliyor. Perde zerindeki uyarc elerin says, konumlar ve etkin zellikleri iyi hesaplanabilirse eer, beyindeki ilikin hcre gruplarnn ortak etkinlii denetlenebilecek ve bylece daha temel gdlerimizin merkezi olan hipotalamik ekirdekte uyarlar oluturabilecek. Bu mekanizmann anlalabilmesi ve tam anlamyla denetimli kullanlabilmesi iin bilimsel almalarn temelinde, Trkiye'de yaplan iki aratrmann nemli pay olduu iin, bulduklar yntemi ilk kez burada sunduklarn syleyen DreamWorks grubu szcs unlar aklad: Matematiksel yordam, Mehmed Nadir'in 1908 ylnda "l'Intermdiaire des Mathmaticiens"te yaynlanan: aan+b+ba'n+b'+ca''n+b''+da'''n+b'''=0 (mod p) a>0 b e N ve a,b,c,d,p: asal saylar ve p>a,b,c,d. probleminin zmnden tretilmitir. Fizyolojik bilgi ve grsel sunum tekniklerinin gelitirilmesi TBAG1102 no'lu TBTAK-stanbul Tp Fakltesi aratrma projesinde gsterilen sonular ve eikalt bilgi aktarmnn yetersizlii zerine kurulmutur.* DreamWorks'n bu son bildirisiyle byk bir ok geirdik. Toplantnn, tartmaya ayrlm son gnleri otoriter/ totaliter bir beyin ykama tehlikesi, iyi davran programlama, uyum salama, psikolojik destek yordamlar, trafik terrnn ve aile ii iddetin bastrlmas, denetlenebilir ve aklanabilir uyaranlarn zorlanmas zerine etik tartmalarla geti. Bir dier tartma konusu, grsel sanatla ileti ve bilginin yalnzca izlenimlerle deil, ruhsal etkileimlerle de aktarlabilirliinin toplumsal ve sanatsal boyutuydu. Tartma konularnn daha biimli bir derlemesi, ilerideki saylardan birisinde, bu dergide yaynlanacandan ayrntlara girmeyeceim. Hrpalayc bir uak yolculuuyla eve dndk. Martin, armaan olarak getirdii maden sular, zeytinyalar, ve lleta heykeller yznden kars Suzan'a her frsatta komiklik kayna oluyor. Ama yine de yiyemedii ve ne olduunu bilmedii Adisababa'ya hayflanyor. Ben de hala burnumda kum tepelerinden esen kokunun zlemiyle dolanyorum. E.S., Cambridge
* 16 Aralk 1997'de Japonya'da Pocket Monster (Cep Canavar) adl izgi filmi izleyen ocuklardan 600 tanesi ar fotokonvulzif ok geirerek hastaneye kaldrld (.N.).
"Oppenheimer yasak ak yaamad m?.."

Adnan Kurt'la "Bir Laboratuvar Romans" zerine sylei. AltKitap: Dilerseniz kitabnzn adndan yola kalm. Bilim, sizce gerekten de romantik bir ura mdr? Adnan Kurt: Bilim bence evet, romantik bir uratr. Bu znel bir tanmlama olsa da, bilimsel srelerin en azndan romantizme ak olduunu dnyorum. lgi alannzn nesnelerini seversiniz. Dlerinize yatrm yapar, belki ou eyinizi verirsiniz. Zamannz, enerjinizi bazen hayatnz. Kskanrsnz onlar, bazen gizli tutarsnz yaadklarnz. Yasak aklar/ gnahlar bile yaayabilirsiniz- Oppenheimer, Sakharov yaamadlar m? Aslnda daha ok, bilim tarihinin ve srelerinin anlatmlarndaki romantizm daha gerekidir belki de. Watson'un kili Sarmal'nda, Heisenberg'in Para ve Btn'nde anlatlan o romantik zamanlar gerekten yaand m? Yoksa bir bankada, bir tahl ambarnda, televizyon fabrikasnda ya da vergi dairesindeki ciddiyet ve sradanlkla/ grev anlayyla geen zamanlar ve almalar myd? kisi de olabilir. Ben romantik olduu ve olmas gerektiini dnen/ dileyenlerdenim. Genetik paylamn yerine, dnce paylamnn yeni/ alternatif bir sevda olduuna inanyorum. AltKitap: Kitabnzda bata bilim dnyas olmak zere, eitli disiplinlerden bir ok isimle karlayoruz. Bu isimler nasl bir seim sonucunda belirlendiler? Adnan Kurt: Kitapta ad geen bilimciler tmyle znel bir seime dayanyor. Yani onlarn alma alanlarndaki kurumsallam deerlendirmelerden bamsz olarak nemli/ deerli bulduum insanlar. Benim kiisel deneyimlerime ve dnsel geliimime, anlayma dorudan katkda bulunan bilimciler. Aramzda artk bir akrabalk/ memetik bir akrabalk olduunu duyumsuyorum onlarla. Ama bu tmceme bakp da bu kitabn bir bilim kitab, bilimsel bir anlat, bilim kurgu ya da bilim tarihi/ felsefesi olduu kansna varmamal. Yalnzca yaammzda artk nemli/ vazgeilmez bir yeri olan bilimsel dnce ve teknolojinin ayrdna varlm anlatlar, metinler, denemeler denilebilir ancak. AltKitap: Kitaptaki metinler konudan konuya, lkeden lkeye, kiiden kiiye yol alyor. Bu yolculuklar bilimsel etkinliklerin zorunluluu mudur? Adnan Kurt: Konulararas, lkeler ve kiileraras yolculuklar bilimsel etkinliklerin zorunlu bir bileeni deil elbette. Ama uluslararas etkileimin, iletiim ve ibirliinin en gl olduu etkinlik bilimdir. Bu da, bir yolculuk temasn nemli klyor. Bilimin sradan ve profesyonelce bir anlayla deerlendirildii gnmzde, bilimsel uralardaki deiim ve heyecan biraz da bu yolculuk temas karlyor.
Sylei. - Adnan Kurt
ii
AltKitap: Kitaptaki bilimsel ngrler okurun aklna u soruyu getiriyor: Bilimde ngrnn yeri nedir? Adnan Kurt: Ben, bilimsel ngrleri deerli buluyorum. Bunlar bazen dsel nesneler, bazen dnsel kavramlar, anlaylar olabilir. Bazen de teknolojik varsaymlar. ngrler, eer bilimsel bir disiplinin dayanaklaryla oluuyorsa genellikle bilimsel snrlarmzn hemen tesine varsaymsal bir uzantr. Bu, bilimciye heyecan ve itki verir. Olduka da gereki beklentilerdir, karlanmasa veye tersi gereklese de. Ama ok nemli bir ayrm yapmak zorundayz: bilimsel ngrler, poplist ve medyatik ekicilik drtsyle yapldnda gerekiliini yitirebilir. rnein, belki de tarihteki en nemli bilimsel projelerden olan insan genomu projesinin tamamlanmasnn ardndaki en nemli d/beklenti/ ya da ngr insann bin yl yaayabilmesi deildi. imdi birok bilimci ngrlerde bulunuyor, yeni araylara giriyor, gerekletirmeye alyor. Oysa gazete manetleri halk yanltyor/ yanl ynlendiriyor/ bilimsel beklentiyi saptrp, deerli/ anlaml ngrleri slatryor. Diger yandan, bilimsel ngrleri reddetmek, bunu bilimsel etikle badamaz bulmak da olas. Bilimsel aratrmalarn yntemine skca balanmak, bu aratrmalarn sonularyla yetinmek gerekir bu gre gre. Eer birgn srad, snrd bir gzlem ya da kuramla karlarsanz da, soukkanllkla kurumsal potanzda eritebilmelisiniz onlar. Oysa dardan bakan, tarihsel ayrntlar okuyan biri iin belki de ne devrimsel yenilikler vardr orada. AltKitap: Edebiyat okumalarnzda, bilimle ilgilenmenizin etkileri oluyor mu? Adnan Kurt: Edebiyat okumalarm diger uralarmdan bamsz. Asl etkileyici ve snrlayc ge zaman. ok eitli, ok sayda ve sklkta okuduum sylenemez. D gcnn ve anlatmdaki kavramsal zenginliin, yaratc bir dil kullanmnn beni etkilediini syleyebilirim. AltKitap: Edebiyat, resim, mzik, mimari ve tasarmda etkilendiiniz isimler nelerdir? Adnan Kurt: U. Eco, J.L. Borges, J.A. Wheeler, O. Pamuk, .O. Anar, ve E. afak en sevdiim yazarlar. air smet zel, resimde M.A. Escher, ve S. Dali; mzikte M. Oldfield, J.S.Bach, O. Gencebay, L. Cohen, M.N. Seluk. Mimaride ve tasarmda isim veremem. Sade ama dnsel incelik ve ayrnt ieren, doayla ve insanla dost, grbz tasarmlardan etkilenirim. Sigaralardan Davidoff Magnum, Camel, filtresiz PallMall; kalemlerden Lamy ve Rotring'i severim, dolmakalem ve kurunkalem. AltKitap: Son olarak Internetten szedelim. Internetteki gelismeler ve Internet yayncl hakknda ne dnyorsunuz? Adnan Kurt: Internet'i ok zengin ve ok zgr bir iletiim ve bilgi arac olarak gryorum. Bence iki temel sorunu var imdilik: sunum dilinin belirleyici olarak ngilizce olmas, ve internette dolaan bilginin ok gvenilir olduu yanlsamas. Sonuta zgr bir veri iletiim ortamnda deerli bilgiye erimek olas. Ama bunun iin de bireysel stratejiler gelitirilmesi/ bunun renilmesi srecine gereksinim duyulacaktr. Internet yayncl da bu zgr ve yeni kltr anlaynn sunduu olanaklardan biri. Ben gzel bir kitab, estetik ve teknolojik (bu arkaik bir teknoloji de olabilir) tasarmla baslm kitab hibir eye deimem. Ama bu iin sanatsal ksm bence. Bir sanat yaptn/ nesnesini sahiplenmenin, dokunup koklamann bir uzants. Eer kitabn ieriini dnecek olursak, oradaki bilgi, anlat ve metinlerse bizi ekecek olan, buna saysal iletiimle ve zgrce eriebilmek topik bir heyecandr.

Birlab

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Birlab

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bir Laboratuvar Romans

Bir Laboratuvar Romans

Bir Laboratuvar Romans

Harikalar Diyarnda Bir Gezinti

nsz - Yekta Kopan

ETL DOUMGNLERNDE JERALDN'E TLER

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

eviri: Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

dnmeli, dnmeli ve dalmalyd. Elektrodlar titreyerek,

aldm sallanan sandalyeden devirdiim kayt koltuunun

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Doa Bilimlerinin Tresi

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Ne Kadar Hzlya Ne Kadar Sonsuza

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Grsel Dinamik eitlemeleri

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

rettii sradan zgrce

'Cucaracha' adl yapt mkemmel bir geometriden balayp, bir tr deformasyonlarla

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

M.C. Escher, Bakm

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

balatarak dnyaya ve iimize bakabilmemizi

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bklm'deki Metnin Trkesi:

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Yahudi Diyasporada Gizlidir

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt