AVRUPADA AYDINLANMA

Danman Yrd. Do. Dr. Behset KARACA

Hazrlayan Nuray Dadelen (9621305003

Isparta - 2001

T.C. SLEYMAN DEMREL NVERSTES FEN EDEBYAT FAKLTES TARH BLM

AVRUPADA AYDINLANMA

(BTRME DEV)

Danman Yrd. Do. Dr. Behset KARACA

Hazrlayan Nuray Dadelen (96213305003)

Isparta 2001

NDEKLER
NDEKLER...............................................................................................................................................I KISALTMALAR..........................................................................................................................................II NSZ........................................................................................................................................................IV GR.............................................................................................................................................................1 1. YUNAN UYGARLIININ AYDINLANMAYA ETKS.................................................................1 1.1. Demokrasi.......................................................................................................................................2 1.2. Bilim...............................................................................................................................................4 1.3. Sanat ve Edebiyat............................................................................................................................5 1.4. Felsefe.............................................................................................................................................7 2. ROMANIN AYDINLANMADAK ROL.......................................................................................9 BLM I.....................................................................................................................................................11 AYDINLANMA..........................................................................................................................................11 1. RNESANS VE REFORM.................................................................................................................14 1.1. RNESANS.................................................................................................................................14 1.2. REFORM......................................................................................................................................20 2. KEFEDEN AVRUPA........................................................................................................................23 2.1. Keifler Sonras Avrupa Kiilii...................................................................................................25 2.2. Kapitalizmin Gelimesi.................................................................................................................27 3. AYDINLIKLAR AININ FLOZOFLARI....................................................................................33 3.1. Descartes.......................................................................................................................................33 3.2. Leibniz..........................................................................................................................................39 3.3. Newton..........................................................................................................................................41 3.4. Spinoza..........................................................................................................................................43 3.5. John Locke....................................................................................................................................47 3.6. Kant...............................................................................................................................................49 3.7. Voltaire.........................................................................................................................................51 3.8. Diderot..........................................................................................................................................52 3.9. Montesquieu..................................................................................................................................53 3.10. Romantizmin Balangc ve Rousseau........................................................................................54 4. DEEN SINIFLAR.........................................................................................................................57 4.1. Kiliseler ve Ruhban Snf.............................................................................................................57 4.2. Eitim Ve Aydnlanan Halk..........................................................................................................61 4.3. iler.............................................................................................................................................64 5. DNCEDEK GELMELER.......................................................................................................66 5.1. Eletirici Dncedeki Gelimeler................................................................................................66 5.2. Akln Zaferi (Aklclk).................................................................................................................69 5.3. Bireycilik.......................................................................................................................................70 5.4. Ahlk.............................................................................................................................................72 BLM II...................................................................................................................................................76 BLM VE TEKNKTE AYDINLANMA...................................................................................................76 1. BLMDE AYDINLANMA................................................................................................................76 1.1. Matematik.....................................................................................................................................76 1.2. Astronomi.....................................................................................................................................78 1.3. Fizik..............................................................................................................................................79 1.4. Kimya............................................................................................................................................81 1.5. Buffon...........................................................................................................................................82 1.6. Jeoloji............................................................................................................................................83 1.7. Bitkilerin ve Hayvanlarn Snflandrlmas..................................................................................85 1.8. Antropoloji ve Sosyoloji...............................................................................................................86 1.9. Ekonomi........................................................................................................................................88 1.10. Tarih............................................................................................................................................90 2. TEKNKTE AYDINLANMA.............................................................................................................91 2.1. Silah Tekniindeki Gelimeler.....................................................................................................91 2.2. Gemi tekniindeki Gelimeler......................................................................................................92 2.3. Buharl Gemiler............................................................................................................................94

II

3. SERMAYE BRKM........................................................................................................................95 3.1. Sermaye Birikimi ve Mali Teknikler............................................................................................95 3.2. ngilterede Sanayi Devrimi..........................................................................................................97 SONU......................................................................................................................................................100 KAYNAKLAR..........................................................................................................................................102

KISALTMALAR a.g.e. C. ev. s. Yay. y.y. : Ad geen eser : Cilt : eviren : Sayfa : Yaynlar : Yzyl

III

IV

NSZ Aydnlanma, 17.y.y.n ikinci yarsyla 19.y.y.n ilk eyreini kapsayan, Avrupada ortaya kan, sonularyla dnya evren tablosunu deitiren bir hareket olmutur. Birey akln kullanmaya balamtr. te bireyin akln kullanmaya balamas ile birlikte eletirel akl ile domatik akl arasndaki sava ortaya kmtr. Bu sava eletirel akln zaferi ile sonulanmtr. Eletirel akln kazand bu zafer, insan evren tablosunda barol oyuncu haline getirmitir. nsan merkeze alan aydnlanma anlay, tm kat domalar karsna almtr. Ynetici-ynetilen ilikisi balamnda insan akl, ynetici roln stlenmitir. Artk tm dnyaya hkmedebilen ynetici g, eletirel akldr. nsan eletirel akl sayesinde kendini ve dnyay yeniden yorumlam, kendini ve dnyay anlamlandrma kriterleri akla dayal kriterler olmutur. Bu kriterler sayesinde Avrupa insan, Ortaan akldan ve insandan uzak deerlerinden kurtulmu, kendini akln nda yeni bir boyutta ele almtr. Bu boyut ise domalardan, insan d deer ve glerden arnm, doay ve insan aklla kavramaya alan aydnlanma boyutludur. 18.y.y.da, Avrupa byk tartmalarn odak noktas haline gelmitir. Bu yzyl, Rnesanstaki byk uyann daha da byk boyutlar kazand bir yzyldr. Bilimsel gelimeler balam ve hz kazanm, teknikte, birbirini izleyen bulular olmu ve yava yava sanayi uygulanmaya balamtr. Bat Avrupa dnyaya alarak ticaretin merkezi haline gelmitir. Bu da Burjuvaziyi douracaktr. Dnceler de gemile ballklarn koparm, ileriye dnk bir tutum iine girmitir. Avrupa artk izgisini belirlemitir. Avrupada Aydnlanma adl almamda XVII. Ve XIX. Yzyllar arasnda, Avrupada yaanan gelimeleri deiik ynleriyle ele aldm. Giri blmnde,

Aydnlanmaya temel oluturan ve bugnk Avrupann kurulmasn salayan Yunan uygarlnn zelliklerini ve Aydnlanmadaki rol zerinde durdur. Birinci blmde; Avrupa'daki, kltrel, siyasal, sosyal ve dnsel alandaki geliimleri, ikinci blmde ise bilim ve teknikteki gelimeleri anlattm. Bu almamda bana yardmc olan Deerli Hocam Yrd. Do. Behset Karacaya teekkr ederim. Ayrca almam boyunca yardmn ve desteini esirgemeyen Sevgili Ablam Glay Dadelene de teekkr bir bor bilirim. Nuray DADELEN Isparta-2001

GR 1. YUNAN UYGARLIININ AYDINLANMAYA ETKS Aydnlanmann temelleri lka Tarihinde, Yakndouda belirli bitki ve hayvanlarn evcilletirilmesine dayal bir tarmn gelimesi ilk kentlerin kurulmas sayesinde salanan bir dizi ilerlemede yatmaktadr. 1 M. . VIII ve VI.y.y. larda, talya yarmadasnn tm bat ve gney kylar, Yunan Kolonileri ile kaplanmt. Sicilyann dou ve gney kylarnda bu a daha youndu. Bu yayl sahalarndaki geim yollar, yeni geim yollaryla birleerek bir sentez yaratt. nk buralarda daha nce, ormanlara baml avc ve toplayc guruplarn oluturduu bir nfus vard. Bunun sonucunda da Yunanllarn kendileriyle ilgili olarak, zenle iledikleri imaj dodu. Yunan kolonileri, talya yarmadasnn tm bat ve gney kylarna yaylnca yerli halk ile kaynatlar. O devir iin pek ileri saylabilecek tekniklerinin yan sra, beenilerini ve adetlerini de yaydlar. 2 VI. Yzylda, kan seramiklere bakarak syleyecek olursak, Yunan Uygarlnn Latin ve Roma zerinde byk etkisi vardr. Yunann maddi ve manevi kltr. Romann iktisadi ve sosyal yaamnn gelimesinde hzlandrc bir etken olacaktr. Yunan uygarl Baty iki yoldan etkiledi. nce, Romallar yoluyla etkilemitir. nk Yunan uygarl, Helenistik hkmdarlar aracl ile, Roma imparatorluunu derinden etkilemiti. Yunan kltrn zmseyen Romallar, onu ayn zamanda Batya geirmilerdi. Ama asl nemlisi Yunan Uygarl ikinci etkilemesini sonraki yzyllarda, zellikle Rnesansta yapt. XII.y.y.n sonlarnda Araplar sayesinde, Yunan kltrnn yeni yeni metinleri Batya sokulmu ve byk yanklar uyandrmt. Ama asl nemlisi Rnesanstadr. Yunan uygarlnn
1

Josep Fontana, Avrupann Yeniden Yorumlanmas, ev. Nurettin Elhseyni, Afa Yay., stanbul, 1995, s. 12. 2 Server Tanilli, Yzyllarn Gerei ve Miras, C. I, Cem Yay. stanbul, 1994, s. 409.

eserleri sanki yeniden kefedilir. Yunan Uygarlnn Baty dorudan etkilemsi de bu tarihlerde balar.3 Bat uygarlnn lkadaki en nemli kaynaklarndan biri Yunan uygarldr. Bu uygarlk Baty demokrasi, bilim, edebiyat ve sanat, felsefe gibi alanlarda etkilemi ve Aydnlanmaya k tutmutur. Artk Avrupa, Yunan uygarln yeniden kefetmeye balayacak ve kendinden de bir eyler katarak, Avrupay Aydnlklar ana gtrecektir. 1.1. Demokrasi Yunanllar, dou despotizmine kar demokratik ynetimin ilk uygulayclar oldular. Eski Yunanda demokratik ynetim, zellikle Atina Sitesinde uygulanmtr. Atina demokrasisi, bir tek kiinin egemenlii demek olan hkmranl reddetmekte, site ileriyle ilgili her trl dnce ve grn tartmasna zgrlk ilkesini tanmakta, ounluun oylarn alnan kararlarn meruluu iinde yeterli grmekteydi. Yurttalarn zgrlklerinin gerek gvencelerinden biri olan konulara sayg esasna dayanrd. Atina halk kendi kendini ynetirdi. Halk Meclisi (Egzelya) olarak bir araya gelip, sitenin ileri iin karar verirlerdi. Helie ad verilen mahkeme vard. Bu mahkemede toplanp adaleti yerine getirirlerdi. Halk Meclisinde tartlacak konular hazrlamak ve ynetimin srekliliini salamak, Be Yzler Kurulu adl bir kurulun greviydi. Konularn uygulanmas, idare ve kumanda grevlerini yerine getirmek iin, bu kurul, elindeki yetkileri stratejilere devrederdi. Ancak, son szn halkta olmas iin her trl nlem alnmt. Halk Meclisi, el kaldrarak zel grevler iin on statej seiyordu. Eer aralarndan birinin yapt ilem knanr trden ise, mahkeme, cezasn
3

Gilbert Muray, Yunan Medeniyeti Niin Ebedidir?, ev. Osman Derinsu, stanbul, 1940, s. 35.

ya da para cezasn saptayarak, ilemi iptal ederdi. Halk Meclisi, yasama grevi yapyordu. Her ye kanun tasars nerebilir ve tm meclis, bu tasarlarn tartmasna katlrd. Be Yzler Kurulu da ok nemli bir devlet organyd. yeleri kura ile seilirdi. Bu kurul diplomatik ilikilerde devleti temsil ederdi ve yabanc elileri kabul edip Halk Meclisine sunard. Ar sulular tutuklayp mahkemeye ya da cezalar o mahkemenin yetkisini ayorsa Halk Meclisinin nne sevk etmekte snrsz yetkisi vard. Kurul, Halk Meclisinin kabul ettii kanun tasarlar hakkndaki grn de aklayp, aydnla kavutururdu. Be Yzler Kurulu, Halk Meclisinin yalnzca bir yrtme organ deil ayn zamanda bir brosu durumunda idi.4 Ancak Atinadaki demokrasi ve zgrln gnmzdeki demokrasi ve zgrlkten farkl bir yn vard. Yunanllar asndan demokrasi hibir zaman baka halklarn zgrlne sayg ile birletirilmiyordu. Yine Atina demokrasisinin hibir zaman eitlik gibi bir iddias olmad. nk kleler ve yabanclar bu haklardan faydalanamyorlard. Kleler herhangi bir sosyal hakka sahip olmak yle dursun, direni hareketleri yaptklar zaman devlet organlarnca eziliyorlard. Bylece saylar, zgr yurttalardan hi de az olmayan kleler, her trl insani haklardan yoksundular. zgr halkn hemen yarsna yakn olan kadnlarla metek denilen yabanclar da, siyasal ynden ayrcalkl deillerdi. Ayrca Atina Anayasas, kenti krsal kesimin zararna koruyordu. Tacirler, dkknclar, cretliler, gndelikiler ve teki kentliler Meclisin oturumlarna katlabilirlerdi. Kyller ise Mecliste genellikle hi temsil edilmiyor ya da kk bir delege yollayabiliyorlard. nk Mecliste hazr bulunma, iki ya da gne malolacakt.5 Yunan demokrasisinin dier bir eksii ise; Kanuna gre,

4 5

Server Tanilli, Yzyllarn Gerei ve Miras, C. I, Cem Yay. stanbul, 1994, s. 331. Server Tanilli, Yzyllarn Gerei ve Miras, C. I, Cem Yay., stanbul, 1994, s. 332.

Sitede her yurtta, hangi makam iin olursa olsun seilebilirdi. Ancak bu makamlar cretli olduundan taliplileri de zenginler oluyordu. O gnk Yunan toplumu demokrasiyi bu ereve iinde alglyor ve uyguluyordu. Daha dorusu retimi srtlam olan klelerin elini ynetime sokmak istemiyorlard. Ama yine de Yunan demokrasisi, demokrasi dncesi, kanun ve kanunlara sayg dncesi gibi dnceleri yaratm ve gelecek kuaklara miras olarak brakmtr.6 1.2. Bilim Yunann ilerlemi siteleri, Dou kltrnn mirasn erkenden zmsediler. Bu miras, doa olaylarn aklamaya abalayan bilimsel dnceyi de ieriyordu. Doudan, snflar mcadelesi, toplumun ynetici katlarnn, rahiplerle soylularn kafalara soktuklar inanlar karsnda eletirici bir tutumun koullarn yaratmt. Matematik, astronomi ve doa bilimleri, hatr saylr ilerlemeler kaydetmiti. Ticaret ilikileri kolonileme yoluyla- daha da glenmi olan giriimci tacirler, doutan soylularn yerine iktidara geince, dncenin cesur atlm iin uygun frsat domu oldu.7 Bylece zgr dnce insanlar aratrmaya itti. Bilimler ortaya kt. Matematiin ilkeleri ortaya kondu. Talesin teoremi, Euclidin geometrisi, Arimedin kanunu ortaya kt. Aristoteles de, Demokritos gibi, tm bilgi alanlarn zmsemiti. Ancak Demokritostan farkl olarak, dncesi felsefeye eilim duyuyordu. Bylece de felsefesi kleci uygarln bunalmn yanstyordu. Felsefesi Aristoteles btn bilimsel bilgileri sistemletirmiti. alacak bir derin bilgiyle, eitli alanlarda birikmi verilerin bilanosunu yapt ve bilimin bir ok dallarn kurdu. Bir bilim dalna fizik adn verdi ve

6 7

Suat Yakup Baydur, Helen-Latin a Bilgisi, stanbul, 1948, s. 59. Gilbert Muray, a.g.e., s. 94.

hl gnmzde ayn ad ile anlr. Bitkilerin bilmi anlamnda ilk botaniki yine o yazd. Mantk denen nemli bir bilim daln kurdu. Bylece Aristoteles, gelimelerini bugn de srdren pek ok bilim daln yaratt ya da daha dorusu- rgtledi. Sonu olarak Aristoteles de Atinada kleci demokrasinin bunalmnn etkisi altnda kald. Geni devlet birliklerinin, gelimi ticaret ve mesleklerini, giriimci ve siyasal ynden faal bir halkn yaad byk kentlere kardr.8 Yunanllar, bilimsel dnceyi doa olaylarnn belli kanunlara bal olduunu, doa dzeninin anlalabilir olduunu ve insan aklnn bu kanunlar bulabileceini ortaya koydu. 1.3. Sanat ve Edebiyat Aydnlanmaya k tutan edebiyat ve sanat alanndaki temel ve lmsz eserleri Yunanllar yarattlar. Mimarlk, resim ve heykel olarak grsel sanatlar, V. Ve IV. Yzyllarda ve zellikle Atinada klasik ieriini kazand. Eski Yunan sanat her eyden nce dinsel bir sanatt. Tapnak, sanatn bata gelen antdr. Heykeller de tanrlar temsil ederler. Bu sanat uzun sre kollektif bir nitelik tad. Ahenk, yalnlk, denge ve btne gerekten uymu bir ssleme egemendir. Seramik sanatlar, vazolarn ve kupalarn, hayvanlar ve insanlar canl, zengin anlatml sahneler halinde ssleyebiliyorlard. Heykeltralar, tekniklerine egemendiler. Heykellerin de arkaik eserlerde rastladmz irkinlikte tutukluk ve beceriksizlik yoktur.9 Yunan tapnann plan ortaya kmtr. Eski Yunanda tapnaklar ta ya da mermer bloklardan yaplyordu. Bunlar ylesine gzel yontuluyorlard ki, birbirlerine balamak iin bir imentoya gereksinme kalmyordu. Plan her zaman ayn deildi geri.

8 9

Server Tanilli, Yzyllarn Gerei ve Miras, C.I, Cem Yay., stanbul, 1994, s. 364. Azra Erhat, Mitoloji Szl, stanbul, 1978, s. 109.

Ancak sk sk belli plnlar tekrarlanyordu. Yunan mimarisinde Dor biimi ve yon biimi olmak zere iki biim ortaya kmtr. Dor biimi, daha sert grnl olup, bodur stunlar dorudan doruya tabana deer ve sslemesiz bir balkla sona erer. Pervazn stnde, riz, iinden bir yiv geen belirgin talardan ve yaln ya da ssl yzeylerden olumutur. yon biimi, daha zarif olup, stunlar daha yksekti. Tabana deen bu stunlar ve balklar ifte kvrmla ssldrler. Kk Asyadaki tapnaklar da bu biimdeydi. Daha sonralar bir nc biim olan Korent biimi ortaya kt. Bunun zellii kenger yapra biiminde oymalarla ssl bir balkt. Perslerin yerle bir ettii Akropol, sitelerine ve sitelerini temsil eden tanraya deer antlarla sslemek iin, Atinallar, btn bir V. Yzyl boyunca altlar. En nemli antlar, zellikle Partenonu yaptrdlar. Orta aptaki Partenon, iyon zarafetiyle Dor bieminin sertliini kaynatrr.10 Yunan edebiyat deyince bata iki tr akla gelir. iir ve tiyatro. Kltrel gelimenin daha afanda, Yunan halk, Homeros destanlarn yaratarak dehasn kantlad. sadan nce VIII.y.y.n sonlarna doru ya da VII. Yzyln balarnda, Beosiyada, ad ve eseri bize ulam, ilk air ortaya kt. Bu da Hesiodos idi. VII. Yzyln balarnda, Hesiodosla hemen hemen ayn zamanda, Helladda, iten duygular akyan iirin, lirik iirin doup gelitiini gryoruz. VII. Ve VI. Yzyllarda, Yunan sitelerinde ynla air yetiti. Edebiyattaki hzl gelime, Helladn iktisadi, sosyal gelimesine denk dyordu. Lirik airler nazm tekniini gelitirdiler ve eitli ller yarattlar. Bundan baka lkelerin airleri de yararland. Yunan lirik airlerinin eserleri, halk iirinde, folklorik trlerden esinleniyordu. Lirik iirde Sofa,

10

Suat Yakup Baydur, a.g.e., s. 89.

hl byk bir zevkle okunur. Destanda, Homerosun ilyada ile Osidesi Bat kltrnn temel eserleri arasnda. Halkn yaam ve folklor, ayn zamanda, Helen kltrnn bir baka trn dourdu. Tiyatro ve dramatik eserler ortaya kt. sadan nce VI.y.y.da, Atinada doan tiyatro kaynan, arap tanrs Dionysos onuruna dzenlenen krsal bayramlardan alyor. Bu enliklerde, oyunlar ve trkler, bu tanrnn geliini ve yazgsn dile getirir ve tekelerin eliinde temsil edilirlerdi. Tiyatro, ky bayramlarnda grnd nce, sonralar, daha srekli ve rgtl topluluklar, kentlerde gsteri vermeye baladlar.11 Bu gsteriler, kentte, tahtadan peykeli barakalarda yaplrd. Daha sonra bir byk binaya dntler. lk trajedi airleri, tek bir oyuncunun monologlarn ve koronun yantlarn yazyorlard. Daha sonra, bir baka biim bulundu: Oyuncular arasnda diyalog ortaya kt. Piyesler, hangi konuda olursa olsun, byk bir eitlilik gsteren edebi bir ierik tayabiliyordu. V. Yzylda yaam byk Yunan tiyatro yazar var: Aiskhylos, Sofokhylos ve Euripides. Bunlarn eserlerinin pek az elimizde bulunuyor. Baka bir ok yazarn eserlerinden ise, sadece dank paralar kalabilmi gnmze. Yunan Sanat ve edebiyat yzyllarca Bat edebiyat ve Sanatna esin kayna oldu. Yunan sanatndaki soyluluk, ahenk ve denge, Bat sanatnda sanatlarn lks oldu. 1.4. Felsefe Yunanllarn, Bat kltrn belki de, en ok etkiledikleri alan felsefedir. Felsefe, aslnda Eski Yunanda balamtr. Kelime de Yunancadr.

11

Gilbert Muray, a.g.e., s. 117.

Gerekten felsefenin yantlamaya alt evrenin temeli ve kayna nedir?, insan yaamnn anlam ve amac nerededir? gibi sorular akla dayanarak yantlamaya alan ilk dnrler Yunan dnyasnda yetitiler: Eski Yunan filozoflar, dinlerin ve mitoslarn (sylencelerin), bu eit sorulara verdikleri yantlarla yetinmediler; "akla"dayanan yantlar vermeye altlar. Oysa Eski Dou

dncesinde, felsefe kendini dinden btnyle syrarak, yalnz akla dayanan bamsz bir aratrma abas olarak ortaya kmad.12 Yunan felsefesinin ilk dneminde ele alnan temel soru, doann nereden geldiini, varlklarn nereden ve nasl tredii sorusu. Bu ilk dnemde, Yunan felsefesi, doaya ynelmi ve doann srlarn aa vurmaya alan bir dnce abasdr. kinci dnemde, zellikle Sokretesle birlikte, insan nedir? sorusunun ve ahlk sorusunun nem kazandn gryoruz. Bylece felsefe insana ynelmitir. Yine ayn dnemde, Eflatun ve Aristo gibi filozoflarla, felsefe, hem doann, hem insann kavranlmasna ynelir. Yani gerekten evrensel bir bilgi olma amacn tar. nc dnemde ise Stoaclk ve Epikrclk akmlaryla, felsefe, erdemli yaam nedir? ve zellikle insan mutluluu nerededir? sorusuna yneliyor.13 Drdnc dnemde yeni bir dinle yani Hristiyanlkla kar karya kald felsefe. Batnn, Yunan felsefesinden etkilenmesi ve ona sahip kmasnn ise; Bat uygarlnn yaratan snf, yani burjuvazi, Rnesansla beraber girdii byk uyan dneminde, iman ve otoritenin yerine akl ve deneyi, geirecektir. Rnesans insan doa ile kendi arasndaki btn perdeleri kaldrarak, hem doaya hem de kendisine yeni bir gzle bakmak, doa ve insan yeni bir gzle incelemek isteyen insandr. Byle bir
12 13

Azra Erhat, a.g.e., s. 114. Ahmet Cevizci, Felsefe Szl, Ekin Yay., Ankara, 1997, s. 74.

insann, eilimleri ile ztlaan skolastik dnce ve onun temsilcileri, zellikle kilise ile daha iyi savamak iin, Orta adan nce insan olunun bilgi ve kltr alannda yaratm olduu rnleri arayp bulmas, ilgiyle karlayp benimsemesi doald. te Eski Yunan felsefesi byle bir gereksinme sonucunda, doan yeni bir uygarln, yani Bat uygarlnn felsefesi dncenin kaynaklar arasna girdi. 2. ROMANIN AYDINLANMADAK ROL Yunan uygarln batya geiren Roma, ona kendi katksn da ekledi. Bu katk, Bat uygarln oluturan eler arasnda. Aslnda Romann miras Yunann miras gibi- her alanda zenginlik gsteren bir nitelik tamaz. Romallar, bilimlerin gelimesine pek az katkda bulunmulardr; matematik olsun, doa bilimleri olsun, tp olsun Romallara pek byk bir ey borlu deiller. Bu bilimlerde ya da teknikte, Romallarn hatr saylr herhangi bir bulular gsterilemez. Romallar, Hellenistik bilimi kabul etmekle yetinmilerdir.14 Ama buna karlk, asker, idareci, byk mimar ve byk hukuku idiler Romallar. Onun iindir ki, Bat uygarlnn dnsel temelini Yunanllar kurmusa, idare ve hukuksal temellerini de Romallar kurmulardr hi kukusuz. Romann byk yetenei, siyasal bir yetenekti her eyden nce. Gerekten, o dnemin pek ilkel olan ulatrma ve haberleme aralar gz nne alnacak olursa, Romallarn, dil ve kltr bakmndan birbirinden pek farkl onca kavmi, imparatorluun o denli geni snrlar iinde toplayp yzyllarca ynetebilmek iin byk bir siyasal gce ve o oranda da, maharete sahip bulunmalar gerektii kolayca anlalr.15
14 15

Gilbert Muray, a.g.e., s. 124. Suat Yakup Baydur, a.g.e, s. 97.

10

Romann dnyaya egemen olmasn salayan bu siyasal yetenek yannda, bir ikinci hukuksal yetenei idi. Roma hukuku, ne bir kiinin, ne de birka kiinin eseridir. Tersine bu hukuk, yzyllar boyunca gelimi ve gelime, Roma tarihi boyunca srp gitmitir. Zaman zaman eitli toplamalarn konusu olan bu hukuk kurallar son olarak, byk Bizans imparatoru Justinianusun giriimleriyle, stanbulda toplanp bir araya getirildi.

11

BLM I AYDINLANMA Feodal dzen iinde yava yava gelierek iktisadi ve sosyal alanda stnl ele geiren snf burjuva snf olmutur. te maddi temellere dayanan bu olay, yeni bir sosyal snfn ortaya karak siyasi iktidara adayln koymas olay her zaman olduu gibi, yeni bir dnya gr, yeni bir felsefe, yeni bir iktisadi ve sosyal doktrini de beraberinde getirmitir. te burjuvaziye zg bir genel dnya grne Aydnlanma felsefesi diyoruz. lkada Yunan aydnlanmasnn merkezi Atina idi. 18.y.y. Aydnlanmas ise btn Avrupaya yaylm olan fikir akmdr. Aydnlanma felsefesinin dayand ilkeler yalnzca burjuvaziye deil, btn insanlar kapsayan, eski dzenden yana olanlara kar (asiller, rahipler) btn insanlarn mutluluunu ama edinmi grnen ilkelerdir. Hrriyet, ilerleme, insan deeri gibi kavramlar btn insanl hedef tutmaktadr. nsan z gerei bir deer olduu, burjuva felsefesinin temel ilkesidir. Aydnlanma felsefesinin temel amac; pein yarglar ykmaktr. Aydnlanma felsefesi akla, doaya,

12

insann mutluluuna aykr tm pein yarglara, bo inanlara kardr. Aydnlanma felsefesi her eyden nce Katolik dinin getirdii pein yarglara kar kyordu........ Dinin getirdii pein yarglar da sz konusu etmek, zayflatmak anlamna geliyordu. Bu pein yarglara kar kn kkleri Rnesans ve Reform hareketine dayanmaktadr.16 Avrupada 17.y.y.n ikinci yarsyla, 19.y.y.n ilk eyreini kapsayan ve nde gelen bir takm filozoflarn akl insan yaamndaki mutlak ynetici ve yol gsterici yapma ve insan zihniyle bireyin bilincini, bilginin ile aydnlanma ynndeki abalaryla sekinleen kltrel bir dnemdir. Aydnlanma, hareketi ierisinde yer alan dnrler dnce ve ifade zgrl, dini eletiri, akl ve bilimin deerine duyulan inan toplumsal ilerlemeyle bireycilie nem verme bata olmak zere, bir dizi ilerici fikrin gelimesine katkda bulunmulardr. yle ki sz konusu temel ve lik fikirlerin modern toplumlarn ortaya knda byk bir rol olmutur. Aydnlanma Bocan, Habbes ve Lockenin deneycilii ile ilk olarak ngilterede balam ve daha sonra J. Tolend ve M. Tindaln doalcl dinsel bir renk almtr. Aydnlanma Fransada balangta ok fazla yapc olmam, daha ok gemie, siyasi yap ve dinsel dzene ynelik radikal eletirilerle gelimitir. Nitekim, Fransz filozoflar, felsefelerinin hareket noktasnn, saraydaki ahlki rmeden ve kraln iktidarnn ktye kullanlmasndan aldn belirtmilerdir. Burada, Descartesin ak ve seik dnceler retisi Spinozann dine kar taknd eletirel tavr, aklc dnce, byle Montesquieu, Voltaire ve Rousseuyu hazrlamtr. Franszlarn aydnlanmaya yaptklar baka nemli bir katk da Ansiklopedinin yaynlanmas olmutur. Aydnlanma'a ise, Aydnlanma hareketi Leibniz tarafndan balatlm ve burada doal hukuku savunan Gratius ve Thomasius gibi dnrlerle, doal din

16

Ahmet Cevizci, a.g.e., s. 402.

13

dncesine katk yapm olan Wolff, Lessina ve Herder gibi filozoflar, Pestolozzi ve Franke gibi eitimciler ve nihayet akl her alanda n plana kartan Kant gibi byk dnrler tarafndan getirilmitir.17 Genel olarak deerlendirildiinde, Aydnlanmay belirleyen bir takm tavr ya da eilimden sz edilebilir. Bunlar srasyla hmanizm, deizm veya ataizm, aklclk, ilerlemecilik, iyimserlik ve evrenselliktir. Bunlardan Hmanizm, Aydnlanmada, her eyden nce dnyann, snrlar doa tarafndan deil de, ulusal snrlar tarafndan izilen insani bir dnya olduu anlamna gelir. Dnya tanr tarafndan yaratlmtr, fakat artk insanlarn elindedir. Buna gre dnya, insann deerleri, tutkular, umut ve korkularyla belirlenen insani bir evrede bulunmaktadr. Bu evrede, insann evrensel olan doasna byk bir inan beslenir. Temel duygularn, fikirlerin her yerde ayn olup, ulusal, kltrel ve rk bakmndan olan farkllklarn yapay olduu savunulur. Aydnlanma boyunca bir yandan farkllklara hogryle baklrken, bir yandan da insann doas ve gerek anlam gn na kartlmaya allr. nsani olan hibir ey bana yabanc deildir sz Aydnlanmann en nde gelen sahalarndan biridir.18 Aydnlanmada hmanizmi tamamlayan tavr ise ateizm veya deizmdir. Baka bir deyile Aydnlanmann hemen tm dnrleri ounlukla ateist ya da deist idiler. Hristiyanlktan nefret eden bu dnrler, batl inanlarla, banazlk ve dini insanln ilerlemesi nndeki en byk engel olarak grmlerdir. nan ve dine kar karken akl ve bilime sarlan Aydnlanma dncesi, Tanrnn evrene mdahalesine kesinlikle kar km ve bilmin gerektirdii kendi iine kapal ve dzenli bir sistem olarak evren grn benimserken Tanry en iyi durumda bir seyirci durumuna indirgemitir.

17 18

Selhattin Hilav, Felsefe El Kitab, stanbul, 1997, s. 89. Orhan Hanerliolu, Felsefe Szl, stanbul, 1994, s. 631.

14

1. RNESANS VE REFORM XIV.y.y.dan XVI.y.y. sonlarna dein Bat Avrupallar, yalnz okyanuslarn tesindeki lkeleri keifle yetinmediler, edebiyat, sanat ve dn alanlarnda da byk ilerlemeler oldu. Byk Corafi Keifler, gzlenmekte olan eylerin ortaya koyduu gereklikle eski kitaplarda anlatlanlar insanlar, karlatrmaya yneltti. Bu durum geleneksel bilgi kaynaklarna kar toptan gvensizlie yol at. Genel kabul gren eylerin byk bir blmnn yanl olduu bir kez anlalnca, kitabi bilginin yerine dorudan gzleme dayal yeni trden bir bilgiye geirme ynnde bir aray balad.19 1.1. RNESANS Kt retiminin yaylmas, oymacln ilerlemesi ve basmcln, Rnesansn olumasnda ve gelimesinde rolleri byktr. Ama asl neden, ykselen burjuvazinin varl ile ilgili. Rnesans, kelime anlamyla yeniden dou demek. Ancak, Rnesans deyiminden Batda edebiyat ve sanatn gerekten yeniden doduu ya da dirildii anlam karlmamal. nk Orta a Avrupasnda da, bir edebiyat ve sanat vard. Rnesans, Bat Avrupada edebiyat ve sanatn yeni bir yne evriliidir. Gerekten, Rnesans hareketinin grld bir yerde bu hareketi simgeleyen belli nitelikleri vardr. Eski Yunan sanatna dnmek, dinsel konularda bile insan merkez olarak almak, dnyay gereklerini deerlendirmek.... gibi. Kolayca fark edilecei gibi, Ortaa dnnn zdd bu nitelikler. nk, Ortaa dn yalnz teki dnyay merkez yapyor, yalnz Tanry ve dini ama nedeni olarak kabul ediyordu.20
19 20

Jacop Burchart, talyada Rnesans Kltr, ev. B.S. Baykal, C. II, Ankara, 1978, s. 77. Server Tanilli, Yzyllarn Gerei ve Miras, C. IV., Cem Yay. stanbul, 1994, s. 204.

15

Ancak u noktaya da dikkat etmek gerekir; O yzyllarda yaayanlar kendilerini Ortaadan btn btne de kurtarabilmi deillerdir. Gemiin kalntlar yer yer sryordu, hl. Ne var ki, o insanlar, Roma sanat ve edebiyat zerine daha ok eilmiler, onu daha iyi incelemilerdir. Klasik dnceye gereken nemi vermekten kanmamlard. Bunun gibi, Latince, bu ala anszn nem kazanm, eskiden kalma eserler gn na kvermiti. Btn bunlar, Rnesansn yalnz yenilik demek olmadn gsterir. Rnesans, Modernizmin ncs olduunca, Ortaan da mirassdr. Daha yerinde bir deyile, Batda Ortaa ile modern dnya arasnda bir basamak, Avrupadaki Aydnlanmaya giden bir yoldur Rnesans. Ortaa birlemi bir toplumu savunuyordu. Rnesans bireyi ne ald. Bylece de Bireycilik balad. O aa gre ilerici bir akmdr da bu. Bireycilik, giyim ve kuama varncaya dek her alandadr. nan ve ahlkta serbestlik ister. Kilisenin basksna direnir, giderek ba kaldrr. Protestanlk, ite bu bakaldrn dindeki grndr. Bireyciliin en gzel deyimini bulduu bir harekettir de stelik.21 Btn bu deiimde, Batdaki iktisadi gelimenin, doan kapitalizmin ortaya kard yeni bir snfn, yani burjuvazinin yaam anlay ve yaaynn byk pay var. ktisadi gelimenin bu snf yararna yaratt zenginlik ve refah Ortaan ve Hristiyanlkn skc ahlk kurallarn eip bkecekti tabi ister istemez ve yaama tutkuyla ball, zevk ve sevin iinde yaama arzusunu, giderek biim ve maddenin yetkinlik ve gzelliine nem vermeyi getirecektir doal olarak. Maddesel ve zgr bir yaam aknn, edebiyat ve sanat etkilemesi de olanakszd aslnda ve yle de oldu. Rnesans hareketi, Batda her lkede ayn zamanda balamad. Baz yerlerde hi grlmedi bile. Bunun gibi, kimi sanat kollarnda pek erkenden balayan bu uyan,
21

Jacop Burchart, a.g.e., s. 79.

16

kimi sanat kollarnda bulunmad. Ama Rnesans hareketinin, Batda nce talyada balad ve oradan yayld bir gerek. 1.1.1. Hmanizm ve Edebiyat Rnesans felsefesine damgasn v uran hi kukusuz Hmanizm olmutur. Bu dnem felsefesi, insani merkezli bir felsefedir. Hmanizm deyimi, ilkin ve dar anlamyla, ilka edebiyat zerindeki, daha ok filolojik nitelikte olan almalara verilen bir ad. lka edebiyat ile ilgili uralarn ortaya kmas ise, yeni bir yaam anlay ve duygusunun kendisine biim kazandrmak istemesinden ileri gelmitir. Bu yeni anlay, dinden bamsz bir kltr kurmak, insan ve dnya ile ilgili bir felsefe yaratmak istiyordu. O halde hmanizm, sadece filolojik bir aratrma deil, modern insann yeni yaam anlayn ve duygusunu dile getiren bir akm oluyor.22 Ancak, Hmanizmi dinden yani Hristiyanlktan btn btne ayr olarak da dnmemeli. Dinle yakndan ilgilenen kiilerdi, hmanistlerin ou. Hmanist hareket bata... talyada doar. Hareketin ncs, XIV.y.y.da yaam byk air Petrorkadr. XV.y.y.da hareketin en nemli merkezi Laurent de Medicisnin Fleronsas olur. XVI.y.y.da ise, btn Baty sarar hareket: Bata Hollandal Erasmus olmak zere, Alman Reuchlin ve Pirkheimer, Fransz Bude ve Estienne, ngiliz Colet ve Thomos Morus hmanist hareketin akla gelen ilk byk adlar oluyor. talya, Rnesans edebiyatnn ilk tohumlarn XIV.y.y.da erecek ekilde olgundu. Dante, bir Ortaa adamyd. Ama yeni alarn da habercisiydi. ada, Petrorko ise btn btne bir Rnesans adamdr. Boccaceionun Decameran, talyan Rnesansnn bugne dein nn koruyan eserleri arasndadr. XV.y.y.n ortalarndan, XVI.y.y.n ortalarna dein geen dnem talyada Rnesans edebiyatnn altn adr. Akla nce drt byk
22

Ahmet Cevizci, a.g.e., s. 302.

17

destan geliyor. Fulci; Boiarda ve zellikle Aristo ve Tasso. Siyasal kuramn en nemli eserlerinden biri olan ^Hkmdarn yazar o ok nl Makyavel de bu dnemdedir. Benvenuto Cellininin otobiyografisi. Rnesans spanyas, Don Kiotu yazan Ceruontesi yetitirdi. Onun ad, eseri gibi, dnya edebiyatnn lmszleri arasnda.23 1492de balayan talya savalar, Fransa ile bu lke arasndaki ilikileri oaltarak, Rnesansn Fransaya girmesinde byk bir rol oynuyor. Yeni bir dnce ve duygu dnyasnn fethine kan Bude, R. Estienne gibi cokun hmanistlerin yan sra zellikle Robelais, Ronsord, Montaigne, Rnesans edebiyatnn Fransada nde gelen temsilcileridir. Rnesans, Kuzey Avrupada edebiyattan ok mimarl ve resmi etkiler. zellikle Almanyada byledir. Fakat ngilterede hele hele Tudarlar a ngiliz edebiyatnn en parlak dnemidir belki de. XVI.y.y. airlerle, eine ancak 5. Yzyl Atinasnda rastlanabilecek tiyatro yazarlaryla doludur. ngilterede nl Utapiann yazar Thomos Morus, Spenser, Francis, Bacon, Marlow, Ben Jonson, Rnesans dnce edebiyatnn ngilteredeki byk adlardr. Ama o a anlnca akla ilk gelen dev var; Shakespeore. Shakespeore (1364-1616), iki dnemin can ekien feodalizm ile doan kapitalizmin karlat noktada yaad ve her ikisiyle de mcadele etti. Soyluluun miras yoluyla gemesi, dinsel banazlk, rk dnceler gibi Ortaa kavramlarna kar karken, a gzll altn hrsnda sergiler. Tm insanlarn eitliinden yanadr. rnein kara Afrikal Othello, ahlk ve zekca evresindeki Venedikli soylulardan stndr v.b. ... Babalarn otoritesine kar, gen kuan zgrln savunur. Ak iin mcadelelerinde kadn kahramanlar korur.
23

smail Habib Sevk, Avrupa Edebiyat ve Biz, stanbul, 1940, s. 67.

18

Erkek kadn eittir onun gznde eit olmaldr. nsanlar arasndaki ilikilerde geree stn bir yer verir. Hamlet, Kral, Leon, Othello gerei bkmadan ararlar. Ve gerek sonunda yalana iki yzlle daima stn gelir onda. Ynetici dnce olarak doay alr. Hareket, yarat gzellik ve iyilik doadr.24 1.1.2. Gzel Sanatlar Rnesans byk yeniliini ve yaratcln yalnz edebiyatla deil, gzel sanatlarda gsteriyor. Bat Avrupadaki iktisadi gelime de zellikle gzel sanatlarn gelimesinde etkili bir rol oynuyor. Asyann ve Amerikann kefi, Batya byk kazan ve zenginlik salam, hkmdarlarn ve zengin burjuvalarn sanat erbabnda yeni eserler, antlar ve binalar yaptrmas mmkn olmutur. Mesen ad verilen bu sanat koruyucularnn varl iin doaldr ki, ok evklendirici bir ortam yaratmtr. Sanatta Rnesans, nce talyada orada da zellikle Floransada kendini gsterdi. Hareketin balangc, XV.y.y. balarna dein uzanyor. talyan Rnesansnn kurucusu Masacciodur. Giattonun getirdii yenilikleri daha da ileriye gtrd. oklarnn dedii gibi insan resmi, ilk kez Masaccio ile topraa ayak basar. Masaccionun izinden gidenler oldu. zellikle Fro Angelice, insan figrlerine verdii nurlu grn ile, kilise resminde yeni bir adm atar ve ruhanilik diyeceimiz, insanlara insanst bir anlam kazandran bir resim biimi ortaya koyar.25 Rnesansn ncleri, talyada elbette yalnz Floronsada yetimedi. Ama yine de Floransann etkisi hepsinde de var. talyan Rnesansn her bakmdan gerekletiren ve ykselten byk dev hi kukusuz Leonarda da Vinci. Michelangelo ve Refaellodur.

24 25

Jacop Burckhart, a.g.e., s. 87. Selhattin Hilav, a.g.e., s. 102.

19

Venedik okulu, en ok XVI.y.y.da parlad. Bu okul Giorgione, Tintaretto, Tintaretto, Veronese, Tiziano gibi byk renk ustalar yetitirir. Venedik okulunun balca zellii, renki olmas. Bunun gibi, Floransa okulunun insan vcudunu kefetmesine ve buna heykelvari bir ifade kazandrmasna karlk; Venedik okulu, zellikle Giorgione ile doay buldu ve resme getirdi. 26 nsan doann iinde, onun bir paras olarak dnd. talyan Rnesans heykeli de nce Floransada dodu. Ortaada dinin ar basmas yznden bamsz bir eser olarak gelimeyen heykel, Floransada Eski Yunan sanatnn incelenmesiyle ortaya kt. 15.y.y.da, Floransa, nemli heykelci yetitirmitir ki, ilerde doacak olan heykeltraln yaratcsdr onlar: Jacopo della, Quercia, Lorenzo Ghiberti ve Donatello. Ama heykelde, talyan Rnesansnn en byk dehas hi kukusuz Michelengelo oldu. Freskolarn da belki de ok stn deer tar onun heykelleri. talyada Rnesans mimarlna gelince, XV.y.y. ile XVI.y.y.n ilk yarsnda yaam olan mimarlardan Bruneleski, eski Roma ykntlarn inceleyerek gotik etkisinden kurtulmaya almtr. Rnesans sanat hareketi, talya dndaki lkelerin tmnde grlmedii gibi, bu hareketin grnm de her yerde ayn deildir. rnein Fransada Rnesans, daha ok mimarlkta ve bir dereceye kadar da, heykel tralk ve resimde grld halde, Almanyada ve Hollandada, hemen hemen yalnz resimde eserler vermitir. Rnesans mimarl Fransada dinsel eserlerden yani kiliselerden ok, saray ve ato ortaya koydu. Dnemin en ok tannan mimar da Piyer Leskodur. Heykeltralk, Fransada, nceleri talyan sanatnn etkisi altndayken sonlara doru Fransz geleneine dnm ve pek gzel eserler ortaya koymutur. ngilterede
26

smail Habib Sevik, a.g.e., s. 112.

20

heykeltralk, hemen hemen yalnz ssleme sanatnda kullanlmtr. Almanyada ise talyan ressaml, bu lkenin byk ressamlarndan Alber Drein kiiliini pek etkilememitir. Hollandada XVI.y.y.da talyan ressaml ilerlemeye balar, ama sonra milli renk bu ilerleyiin nnde der ve kendi kiiliini ortaya koyar. Fransada ise, talyan ressaml eitli ressamlar zerinde az ya da ok etkili olmutur.27 zetle sylenebilir ki, talyan Rnesans sanat Batda kuzey lkelerinin gerekiliini bozamam, bir dereceye dein kural ve dzen altna girmesini salamtr yalnzca. Rnesanstan sonra Avrupa resmi zellikle spanya, Hollanda ve Fransada byk bir gelime gsterecektir. Ne var ki, spanya ve Hollandada orijinal olduu oranda, Fransada akademizme ynelecektir, bu gelime. ngiltere ve Almanya ise, Rnesanstan sonra derin bir uykuya dalarlar. talyada da Rnesans sonras, nce barok anlayn eseri olacaktr. 1.2. REFORM X.y.y.dan XIV.y.y.a dein, Katolik Kilisesi, kendi iindeki bozukluklar, kendi kendini dzeltmeye dzeltmeyi baarmtr zaman zaman. XIV. Ve XV. Yzyllarda bu konuda tereddde der. O yzdendir ki, 1520 tarihinden balayarak, rye bir son vermek iin, kendi dnda bir slahat hareketi balar, Reform diye adlandrlan hareket budur. XVII.y.y. nceki zamanlarn hepsinden daha ok ilahiyattan etkilenmiti. lahiyat Fakltesi XVIII.y.y.da da ba ekiyordu ve ruhban snf, dncel yaam taycs olarak kalmt. Bu nedenle reform hareketi ilk nce kilise ve ilahiyat sektrnde incelendiinde, hakl bir harekettir. Bu hareket sonucunda Avrupann dinsel

27

Gilbert Muray, a.g.e., s. 95.

21

birlii bozulmu ve Hristiyanlardan bir ksm Katolik Kilisesinden ayrlarak Protestanl kabul etmilerdir.28 1.2.1. Protestan Reformu Kilise, Ortaa boyunca, toplumdaki etkinliini git gide artrrken snflar aras ilikilerde de yerini seer, ruhban zmresi egemen snflar arasna girmitir ve ok gemeden yaamlar da, o snflarnki gibi olur. yle ki, ruhbani bakanlarn ou, laik derebeyler gibi bir ok papazlar da gnahkr saydklar kimseler gibi yaamaya balar. Bu nedenle kilisenin hem ba, yani Papa, hem de yeleri yani Papazlar bakmndan bir yenilik gereksinmesi kendini duyurur. Bu gelime gereine inananlardan biri de Alman Lutherdir. Bir ara durumu anlamak ve anlatmak zere, Romaya kadar gelir. Ne var ki, bu gezi sadece hayal krklna uratr kendisini. Romada, hatta Papalk saraynda, Rnesans etkisi ile baka bir hava vardr ve slahata nem veren de yoktur. Aydnlar artk geni bir dnce ufkuna sahip bulunuyorlard. Birok Papazlar bile ilahiyatla yetinmeyerek, felsefe ve edebiyat ile uramay yeliyorlard.29 Ortaa, insan bedenini, ktln kayna kabul etmiti. Bu nedenle Hristiyanlk, akln roln snrlam, bir otoriteye uyma dncesini alamaya almt. Oysa Rnesans bunun tersini yapyordu. Doaya dnerek plak bedeni antlatryor, eletiri dncesini ortaya koyuyor, Kutsal Kitabn Latince metnini denetleme olana verecek olan, Grek ve brani dillerini genelletiriyordu. Arka arkaya gelen keifler ve bulular ise insanln gururunu ykseltiyordu. Balarda yoksul halktan oluan Katolik kilisesi zamanla byk servetler ele geirmitir. Almanyada topran te biri Kilisenindi. XV.y.y. sonlarndan balayarak artan yaam pahall iinde rahip, rahip olmayan bir ok kimseler hrs ile bakyorlard. Kilise emlana soylular,
28 29

Josep Fontana, a.g.e., s. 35. smail Habib Sevk, a.g.e., s. 116.

22

Kilisede yaplacak ilk dzenlemenin, bu emla Kiliseden almak olduu kansnda idiler. nk gelimeler, soylularn servetini kararsz bir duruma getirmiti. Fransa kral Fransadaki emlaktan yararlanma arzusunda idi. zetle kilise emlaknn ele geirilmesi sosyal snflar harekete geiriyordu. Katolik mezhebinde iki hanedan, Habsburg ve Fransz hanedanlar arasndaki sava da Protestanln yararna olmutur. Almanyada Luther, Fransada Calvin, svirede Zuingli eitli sorunlar hakknda birbirinden az ok farkl dnce ve inanlarla ortaya kmlar ve Reform hareketinin nderleri olmulardr. Luther mezhebi az zamanda, Almanyadan baka, sve ve Danimarka hkmdarlarnn kabulyle, skandinavya lkelerinde ve Baltk kylarnda da yayld. Kalvinizm ise svirede, Fransada Hollandada ve skoyaa yer tuttu. Fransa Kalvinistlere Hgno (Hugeenat), skoyadakiler de Presbiteryan ad verildi.30 Protestanlk ngiltereye de geti. Fakat buradaki reform hareketi, bir mezhep yenilikisinin gr ve abas ile deil, Kral XVIII. Henrinin, kiisel ve siyasal nedenleri yznden papa ile ilikisini kesmesi ile balad. Angilikanizm adn alan ngiliz Protestanl, XVIII. Henrinin yerine geenlerin dneminde, eitli eilimlerin etkisiyle, ileri geri baz aamalar geirdikten sonra, Elizabeth zamannda karlan kanunlar ile iyice yerleti ve salamlat. Anglikanizm, gerek kurallar, gerek rgt bakmndan Protestanln, Katoliklie en yakn olan blmdr. Protestan kiliseleri aydnlanmac dnceleri kabul etmeye eilimliydi. ncil okumas aklc bir eitim ortaya karm, filolojik yollarla yorum yapmaya almt ve ruhban snfndan olmayanlar da bundan yararlanyordu. Mezheplerin oulculuu, pozitif bir

deerlendirmeyle kurtulua giden yollarn okluu olarak anlalabilir.

30

Ulrch Im Hof, Avrupada Aydnlanma, ev. ebnem Sunar, Afa Yay., stanbul, 1995, s. 161.

23

2. KEFEDEN AVRUPA XV.y.y. ortalarndan XVI.y.y. sonlarna dein Osmanl imparatorluunun en gl ve grkemli yllarna rastlayan bir buuk yzyllk dnemde- Bat Avrupada Ortaan son izleri de silinir; askeri, corafi, iktisadi, dnsel, dinsel, siyasal, alanlarda byk deiiklikler olur. Ufuk geniler ve Batnn Yenian belirgin zellikleriyle balar. Avrupann evre denizlerine ynelik ilk uygulamalar, tm kylardan yararlanmaya ve Kuzey, Bat ve Gney denizcilik sektrlerini birbirine balamaya ynelikti. Denicilik zamanla bir kr kayna ve iktidar alan olduunu gstermeye balad. Bylece doalar gerei bandan itibaren daha telere ulamaya eilimli olan denizler, ardndan egemenlik blgelerini yaygnlatrma amacnda olan kara gleri, etkinlik alanlarn yenileyip arttrmaya baladlar.31 Bunu yaparken, gemi yzyllardan devraldklar rekabetleri ve atmalar kanlmaz olarak yenileyip arttrmaya baladlar. ster bireysel ister kollektif olsun tm ticari ve politik giriimler komu denizler zerinde yaylmaya ynelikti ve etki alanlar zamanla okyanuslara kadar uzand. Yzyllara yaylan bu srecin temel zellikleri ve baz kuvvet izgileri, ierdii kronolojik olgulardan ok daha nemlidir. Avrupada gemicilik alanndaki gelimeler hep XII. Yzyldan yani Hal Seferlerinden sonra balamtr. Bunun iindir ki bu gelimeler zerinde Dou dnyasnn byk bir etkisi olduunu kabul etmek gerekir. Bu ilerlemelerle 15.y.y.'an balayarak Avrupallarn o zamana dein tand dnyann snrlar genilemeye balar.

31

Mchel Mollat du Jourdn, Avrupa ve Deniz, ev. A. Muhittin Kargn, Afa Yay., stanbul, 1993, s. 128.

24

Kronolojik adan ilk Byk Keif Newfoundlandn bulunmas, Avrupann gzn artk yerlerdeki keiflerden, Okyanus tesine dikmi olduunu gsterir. Keiflerde d ve hrsn her zaman pay olmutur. Bu eilimler zenginlik istemelerini kkrtt gibi, kendileri de inatlk ruhuyla beslenirler. Avrupann denizlerdeki ykseli baarsn bunlara borludur. Ada kefetme d, Avrupann dier kltrlerle balat bir edebi tema deildir. Bu d olaganst bir enerji potansiyeli tar ve en nemli zellii srekliliidir. Gezginler tarafndan kefedilen ve haritalarda gsterilen bu ada tutkusunu en ok XVIII.y.y.daki bir teknik bulu yattrabilmitir. Deniz kronometresinin icat edilmesi, kk adalarnn konumlarnn belirlenmesini

kolaylatrm, Atlantiin saysz ada ile dolu olduu hayali de son bulmutur. Kristof Kolomb ve John Cobat gibi denizcilerin peine derek yani adalar kefetmeyi dleyen denizciler Avrupay ekonomik ticari, kltrel alanlarda zenginletirmilerdir. Kronometrenin bulunuuyla da keifler tekniin yardmyla kolaylamtr. XV.y.y.a doru Avrupallar biber, tarn, zencefil gibi baharat ok kullanmaya balamlar ve Mslman dnyasyla temas baharat ve Dou mallarn Avrupaya tantmtr. pek ve altn da ok aranyordu. Baharatn dou Hint adalarndan, ipein de inden geldii biliniyordu. Bunlar ya Mslmanlar Gneyden deniz yolu ile ya da Trkler Asyann ortasndan kara yolu ile Akdeniz ve Karadenize getiriyorlard. Bu baharat ve altn lkelerine Mslmanlarn aracl olmakszn denizden ya da karadan gidilmesi, bu mallarn asl yerinden alnmas byk kazanlar salayacakt. Bu keifleri gdleyen nemli bir iktisadi nedendi.32 Matbaacln kefi, Dou ve Mslman dnyas ile sava ve ticaret ilikileri, corafya bilgisinin Avrupada da yaylmasna neden olmutu. zellikle dnyann

32

Pierre Rousseau, Keifler ve catlar Tarihi, ev. Ayda Dz, stanbul, 1972, s. 67.

25

yuvarlaklna bir ok kimse inanmt. Dnyann yuvarlak olduu fikri, Hindistana bir ok yoldan ulalabilecei fikrini de uyandryordu. Bu dnemin bilgileri, kaiflerin dnceleri zerine byk bir etki yapyordu. Batllar iin nemli bir zenginlik kayna olan Hindistana balca drt yoldan gidilebilirdi. Bu yollar; gneydou, gneybat, kuzeydou, kuzeybat bu yollarn hepsi denendi ve kltrel ve ticari alanda bir ok al veri yapld. Gneybat yolundan ilerleyen ilk kaif Kristof Kolomb oldu ve Amerika ktasn o buldu. Bu alandaki keifler hzla birbirini izledi. XVI.y.y.n sonlarnda, Amerikann, Asyann bir yarmadadan deil, ayr bir kta olduu anlald. Corafi Keifler Avrupalya sadece ticari olanaklarn amam, ondan daha nemlisi baka medeniyetleri zenginletirecek Aydnlanma Hareketinin en nemli basamaklarndan birini oluturmutur.33 2.1. Keifler Sonras Avrupa Kiilii XV. ve XVI.y.y.larda ok az sayda insan sorunlar devlet karlar erevesinin tesinde ele alnabiliyordu. Bu tip bir yaklam ayn anda hem geriye hem ileriye doru bir bak iermekteydi. Avrupa szc kendi bana tekilliklerin stnde bir anlay ifade ediyordu. Gerekte bu hi de yeni deildi ve Hristiyanlk ideali bir referans rol oynayacak bir gei tarz sunuyordu. Hal Seferlerine ilikin planlar, Osmanllarn stanbulu ele geirmeleriyle yeni bir drt kazanm ve bir sre iin Batnn nebahtya hatta tesine kadar birlii asndan balayc ge olmutur. 1444 Varna yenilgisinden ders karan Dou Avrupa Prenslikleri zellikle Trk tehlikesine kar duyarlydlar; rnein, Bohemya Kral Georg Podicbrad, Avrupa Hristiyanln

33

Michel Mollat du Jourdin, a.g.e., s. 130.

26

ibirliine davet etmiti. Hristiyanlk szcnn dinsel ierii yerini Avrupaya brakacakt. Byk bir kara ve deniz gezgini olan Guillaume Postelin yazlar gerekilikten yoksundu, ama belirli bir etkiye de sahipti. Kitabnda Postel denizciliin ve ticaret hukukunun devletin dengesine katkda bulunduu bir evrensel imparatorluk tasvir etmiti; bu dengeyi desteklemek amacyla, Postel, askeri alanda zellikle batmaz tekne inaatnda icatlarn yaplmasn neriyordu. Onun iin bu dnyada uyumlu yaam, iyi yaam Fransa Kral ile elde edilebilirdi. Mitolojiye gre, denizlerde skit lkesinden Herkl Stunlarna kadar yaylan Troyallarla ilgili bir konuydu bu. Bu ideal enter nasyonalizm, bylece yaylmac ve emperyalist eilimlerle i ie gemiti. Bu eilimler i kesimlerinkinden daha iyi ve daha bilinli olan deniz halklar arasnda kendine uygun bir yer bulmutu. Dahas, hukukular Bartelomeoda Sassoferatonun formle ettii nerileri gelitirmilerdi: Halklarn haklar kuram, yani, Grotiusa gre denizcilik ilikilerine ayrcalkl bir yer veren uluslarn haklar kuram; ticaret hukuku bir devlet yasas olarak kabul edildi. 34 Buna ek olarak 16.y.y. boyunca ticaret hukukuna kurallar ve uygulamalar akla kavuturulmaya, standartlamaya ve enter nasyonelletirmeye alld. Grotius, hukuku, Tanr iradesi karsnda bamsz ve nesnel bir kurum olarak deerlendirmiti. Doal hukuk yanls olan dnr, hukuku insan doasnn bir rn olarak grmtr. Laik doal hukuk anlaynn kurucusu olan filozof doal hukuun insan doasndan ksa bile, ayn zamanda belli bir uygunluk dzeyine erien uluslar tarafndan kabul edilmi kurallar olarak ele almtr. Avrupallar iin deniz her zaman ele geirilmek istenen kskanlkla korunan veya gpta edilen bir ge olarak kalmtr. Dolaysyla Corafi Keifler de bu dorultuda

34

Pierre Rousseau, a.g.e., s. 198.

27

younlam ve nemi zaman ierisinde daha da fazla artmt. Avrupallarn yeni yerler kefetme arzusu onu yeni zenginliklere ulatrd gibi yeni medeniyetlerle de tantrmtr. Bylece Avrupa Corafi Keifler sayesinde kendi kabuundan km, dnyaya almtr. Tand yeni medeniyetler ona yalnzca maddi anlamda bir zenginlik sunmam, bilimini tekniini, dnsel dnyasn da tanmtr. Avrupa deiik medeniyetlerin rnlerinden bir sentez yaparak, gl bir atlm yapmasn bilmitir. Elindeki frsat karmak istemeyen Avrupa Devletleri, teknik adan kendini gelitirmek zorunda hissetti ve gemi yapmnda byk baarlar salad. Aydnlklar ann Avrupas bu konumunu corafi keiflerle birlikte tand medeniyetlerin tekniinden dnsel dnyasna kadar, uzanan kltr rnlerine borludur diyebiliriz.35 2.2. Kapitalizmin Gelimesi Corafi keiflerin Avrupa iin en nemli sonularndan biri kapitalizmdeki gelimelerdir. Kapitalizm kurulurken byk apta smrgecilie ba vurulmutur. Avrupallar ticari amalarla eitli lkelerde smrgeler oluturdular. Yeni ticari yollardan tm dnyann rnleri zenginlikleri Bat Avrupaya akyordu. Smrgecilie ilk nce atlan uluslar keiflerde byk roller oynam olan Portekizler ve spanyollardr. Daha sonra Fransz, ngiliz ve Hollandallarda smrgecilie baladlar. Corafi Keifler ve smrgecilik, ulatrma biimini ticaret yollarn dei-toku edilen eya ve maddelerin nitelik ve nicelii ile ticaretin nitolojisini de deitirdi. Papa IX. Aleksander Portekizlerle spanyollar arasndaki uyumazlklara set ekmek iin 1493de dnyay bir boylam izgisi ile bu iki lke arasnda bltrmt. Bltrlen blgeler iinde Portekizler XVI.y.y.n ilk eyreinde, Asyann Hint Okyanusu kylarndaki lkelerde teden beri ticaretle
35

Servet Tanilli, Yzyllarn Gerei ve Miras, C. IV, Cem Yay., stanbul, 1994, s. 252.

28

uraan Mslman topluluklar skp atmaya almlardr. 1493den 1541 tarihine dein Konkistador ad ile hret kazanan spanyol istilaclar en bilinenleri Kortez, Pizzarro, Almanya- Meksikay, Peruyu ve iliyi ele geirdiler. Ele geirilen lkelerde Meksikada yaanan Astekler ile Mayolar, Peruda devlet kurmu olan nkalar, ileri bir uygarla sahiptiler. Btn bu uygarlklar yerle bir edildi.36 XV.y.y.n sonlarndan balayarak kara ticareti azalmaya, deniz ticareti artmaya balar. Keiflerden sonra, okyanus yollar, kara yollarna, hatta Akdeniz yollarna oranla byk nem kazand. Kara yollar ounlukla Trklerin ve genellikle Mslmanlarn elinde idi. Bu yollardaki faaliyetin azalmas doal olarak Trk ve Mslman lkelerinin zararna oldu. Onbe kadar Avrupa kentinde ok ilek panayrlar kuruluyordu. Bunlar arasnda Leibzig, Frangfurt, Liyon zellikle belirtilmeye deer. Ancak asl okyanus yollar, byk ticareti ekiyordu. Atlas okyanusu limanlarnn zellikle Bordeoux ve Londrann zenginlii artyordu. Ticaretteki deiikliklerden biri de, ticaret mallarnda grlr. En ok nakledilen ve satlan mallar, smrge rnlerinden bir blm Amerikada yetiiyordu. Ttn, kakao, vanilya bu rnlerdendir. Asya ran hallarn ve atlarn; Hindistan ceviz, biber, tarn ve afyonla kumalarn; Sonda adalar, Hindistan cevizi ve karanfillerini, kfur ve kymetli aalarn; in, ipeini ve porselenini satyordu. Bu mallar ve rnler oald, genelleti, fiyatlar dt.37 Yeni dnyada madenlerde alacak, topraklar ileyecek yeterli el emei bulunmuyordu. Yerliler daha ilk zamanlardan balayarak, vahice yok edilmeye baland. Bunlarn yerine gemek zere Afrikadan zenci getirilmesi dnld. Bylece zenci ticareti balad. Smrgeciliin kuruluundan ve ticaret biiminin deitirilmesinden, iktisadi dncelerde etkilendi; alma, Ortaada, Tanrnn
36 37

Pierre Rousseau, a.g.e., s. 71. Server Tanilli, Yzyllarn Gerei ve Miras, C. IV, Cem Yay., stanbul, 1994, s. 259.

29

buyruu bir grev herkesin bal olaca bir kural gibi kabul ediliyordu. rf ve teaml ile lonca rgt, patronla cretli iinin, satanla, satn alann karlkl ve birbirine zt karlarn dengeliyordu. Emein, hakl ve lml bir fiyat olmas gerekecei dnlyordu. Hi kimsenin yksek kazanlar elde etme hakk yoktu. Oysa XV.y.y.n sonlarndan balayarak bu snrl kazan kural braklr. Ticaret alan ve kazan snr geniler bylece, ticaret maddesi ve konusu saylmayacak hibir ey kalmam artk. Bir ok kentlerde bankalar almt. Kifler smrge ileriyle uraanlar, tacirler bu sayede gereksindikleri sermayeleri buluyorlard. Tacirler mallarn gvenlik altna almak iin polie ve ek kullanmaya baladlar. XVI.y.y.n ilk yarsnda Avrupa, Amerikadan nemli miktarda deerli maden getirmiti. Bununla zellikle yeni snf, yani burjuvazi glendi. Deerli maddelerin oalmas, eya fiyatlarn byk lde ykseltti. Tccarlar uzun zamandr Avrupa kentlerindeki ilerlemeci geyi

oluturuyordu. Deniz ve smrge ticaretinin yan sra i ticaret de hayli gelimiti; uluslar aras fuarlar kuruluyordu. Kapitalist dzenin geliimi iyiye gidiyordu; Kapitalizm ilk nce ngilterede geliti. ngilterede ileri derecede sanayi blgeleri belirmiti. rnein Belikada Verviers Blgesi, svirenin baz kantonlar, Silezyada kanton sanayi blgesi. Devletin destek politikasnn Yedi Yl Savalarndan sonra nemli sonular verdii Almanyada ncelikle Saksonya ve de devlet makamlarnn, baz retim dallarnn geliimi tevik ettii, Prusyada sanayi gl bir ekilde gelimiti.38 Avrupada baz kentleri bir niversitenin ya da bir yksek okulun merkeziydi. Bylece Ruhban snfnn yan sra ilahiyatlar, hukukular ve birka hakimden oluan retmenler snf ortaya kmt. Avukatlar ve eczaclar daha byk kentlerin
38

Ernest Mandel, Avrupa Meydan Okuyor, ev. T. Tayan, Ankara, 1974, s. 47-48.

30

akademik karakterini tamamlyordu. Burjuvalar iyi bir renim sayesinde belirli bir kltre sahipti. ok kitap okunuyordu; dinsel doa aklamalar, ahlk retisi ve de tm dnyadan ilgin olaylar zerine kitaplar tercih ediliyordu. Siyasal grler ayn zamanda tarihe duyulan ilginin de nedeni oluyordu. Burjuvazi kendini dnsel anlamda da gelitiriyor, ufkunu geniletiyordu. karlarnn mevcut dzenle uyumamas sonucu Rnesans balatacak, Aydnlanmann basamaklarndan birini oluturacakt.39 XIV. ve XV.y.y.larn demokratik yaklamlarndan lonca hareketinden sadece bir yansmas kalmt. Geri lonca bakanlar ou kez hl ynetimde bulunuyordu; Fakat asl iktidar genellikle soylulara zg bir yaam sren ve ounlukla kk iftlikleri olan toprak sahibi kent ileri gelenlerine ya da ekonomik ynden oluturduklar kilit mevkileriyle ticaret adamlarna ait oligarinin elindeydi. Kent tarihi isel hareketlerle, loncalarn tepkileriyle, tccarlara kar zentkrlarla ve belediye meclisinde grev yapan kent ileri gelenlerine kar tccarlarla doludur. Btn yzyl boyunca bu sava, en sert biimde, sanayilemi kentin byk giriimcilerin kent ynetiminde bulunan eski ailelere bakaldrd ve iilerin de savaa katld Cenevre Cumhuriyetinde yaplmtr. Kent ileri gelenleri baz baarlardan sonra 1782 Fransa Savora ve Bern monari ve aristokrasinin birleik silahl bir mcadelesiyle yeniden haklarn kazanmtr. Felemenk gibi Cenevrede Paris Devriminin provasdr ama kar devrimin zaferiyle sonulanmtr.

Avrupal tccarlar giderek daha youn bir ekilde deniz ar blgelere gidiyorlard. Avrupada 17.y.y.n deniz yolu sistemi ve daha uygun tama olanaklar
39

Ernest Mandel, a.g.e., s. 50.

31

iin kentlerinde yaplan rg ve dokuma rnlerinin taraya tanmasnda sanayileme yava yava fabrikalamaya balamt. Sz konusu olan ilk tekstil fabrikasyonu idi; bununla birlikte eski saat sanayi zerinden makine retimi, giderek daha fazla nem kazanyordu. Buhar gc kefedilmi ve 18. Yzyl sonlarna doru fabrikasyon iin teknik olarak kullanlabilir duruma gelmiti. Orta derecedeki ticaretiyle nem tayan imparatorluk kenti Lindauu rnek verebiliriz. Lindau her eyden nce ticaretle uraan ancak ketende retimi ticaretle birletiren bir kent rneidir. Zanaat ve ticaret, birok kentte giriime dnmektedir. Hammadde alm bir iletme iin tarada, evde yaplan iin ilenmesi yaplan iin kentte ilenerek deerli hale sokulmas, yurt dna sat gibi...40 Ticari iletmenin merkezi hl tccarlarn depolarnn, brosunun ve evinin ayn at altnda bulunduu kentteki eviydi. ou kez ei tarafndan desteklenen bir tccar, btn ii az bir personelle yrtmekte ve gzetim altnda tutmaktayd. Buna ek olarak bir de bu zellikle cumhuriyetler iin geerlidir- kent siyasetine balanm sz konusu idi. Cumhuriyet kar duyulan sorumluluun ve ticari ilginin bu ayrlmas zor karm, zamann az ya da ok bir ksmn kente ayrmay anlalr klmaktayd. Tccarlar her yerde giderek daha da zenginleiyordu. Zenginlikleri kk burjuva kentlerinin llerini zorluyordu. Dar sokaklardaki eski ticarethaneler artk yetmemekteydi. Gerektiinde layk olduu ekilde temsil edilebilecek daha gzel ticarethaneler kurmak isteniyordu. Tpk soylular gibi tccarlar da, zgr ve toplumsal olarak daha sekin bir ekilde hareket edebilecekleri tarada ev sahibi olmak istiyorlard. Tccarlar Cumhuriyet koullarnda iktidar ele geirmi ve loncalara girmilerdi. Nfuslu ve saygndlar. Ancak soylularn gznde sonradan grme tredi olarak kalmlard.

40

Server Tanilli, Yzyllarn Gerei ve Miras, C. IV, Cem Yay., stanbul, 1994, s. 264.

32

Tccarlarn ince ve soylu uralar iin, av, kumar ve kadnlar iin zaman yoktu. ok youn alyorlard.41 Monariler, vaktiyle yksek devlet makamlarn soylularn arasna

yerletirebilmi, ancak tccarlar bu konuya sadece kk lde dahil edebilmiti. Eski kent ileri gelenlerine ve eski tara soylularna kar verilen sava Cenevre ve Felemenkte baarszlkla sonulanmt; Fransz devriminden balayarak ticaretle ilgilenen sanayiciler tabakas byk burjuvazi olarak- krallkla birlikte ya da onsuz, tm dnyada zafer olayna kacakt. Tccarlar ve zanaatkrlar kenti imdiki durumuna getirmilerdi. Ancak loncalarn kente egemen olduu ve ilerici geyi oluturduu zamanlar geride kalmt. Tccarlar zellikle Cumhuriyetlerde hl iler durumdayd. Ancak, ou kez sadece zanaatkrlarn eski imtiyazlarnn rkeke korunmasn amalayan lonca yelerinin ve merkezlerinin toplumsal buluma yerleri olarak, taraya kar kentlerin konumu korunmaya ve kylerde bamsz zanatlarn gelimesi engellenmeye allyordu; te yandan zanaat ilerini fabrikaya dntrme tehdidinde, giriimcilerin ykselmesi byk bir kskanlkla izlenmekteydi. Tccarlar sonunda kent ynetimlerindeki loncalara szm ve nfus kazanmlard. Zanaatkrlar kendi kk iletmesini de kapsayan evinde oturmaktayd. Ustann emri altnda birka kalfa bulunuyordu. Vasfsz ii bavurusu yasal olarak snrland iin, iletmeyi geniletmek olanakszd. Byk giriimlerin geliimi, byk tccarlarn yapt gibi sadece hizmetin taraya tanmasyla mmkn oluyordu. XIX.y.y.da lonca dzeninin fes edilmesinden sonra rnein- bir demirci dkkanndan metal fabrikas oluturabilmiti.

41

Michel Mollat du Jourdin, a.g.e., s. 141,

33

Burjuvazi her eyden nce imtiyazl soylularn yannda yer isteyerek hak iddia etti. Monarilerde zgrle kavumutu. Sadece akademisyenlerle birlikte daha eitimli deil ayn zamanda tccarlarla birlikti; bir ok soyludan daha varlkl olmutu. Ekonomik ve dnsel zgrlkle devlet iinde ynetime katlma hakk elde etmeye alyordu ve bu engeller de ounlukla ok yksekti. Burjuvazi soylulua

ykselmekten, ileri gelenler arasna girmek istemekten vazgemiti. Burjuva olarak kalmak istiyor, burjuva olmaktan gurur duyuyordu. Ancak burjuvazi daha fazla hak ve zgrlk istiyordu. Mevcut olan siyasal dzen onun daha fazla hak ve zgrlk almasn engelliyordu. Burjuvazinin karlar tccarlarla uyuuyordu. Dnsel, kltrel alanda ise akademisyenlerin ok ey renmi ve onlarla birlikte hareket edebilirdi. Mevcut olan toplumsal sistem toplumun dier kesimlerini de rahatsz etmeye balam, yetmemeye balamt. Ancak soylular aristokrat kesim ve ruhban snf mevcut sistemi korumak iin ellerinden geleni yaptlar. Fakat Reform ve Rnesans hareketlerinin balamasna engel olamadlar. Toplumun Reforma ve Rnesansa ihtiyac vard. Fakat Rnesans hareketinin ban eken kesim burjuvazi olmutu. Aydnlanmann basamaklarndan biri de Rnesans burjuvazisinin toplumun dier kesimlerini de arkasna alarak mevcut siyasal yapya bir kar ktr. Bunda baarl da olunmutur. Toplum siyasal ve dnsel anlamda yeni bir dneme girmi, bilimin, tekniin, sanatn geliiminin n almtr. 3. AYDINLIKLAR AININ FLOZOFLARI 3.1. Descartes XVII.y.y.dan itibaren akln hakikatleri ile inancn hakikatlerinin birbirinden ayrld grlmektedir. Doa bilimlerindeki ilerlemeler ve doa bilimlerine duyulan

34

ilgi Avrupa insannn dnce dnyasn kknden etkilemitir. Doa dnyasnn kefedilmesiyle akln hakikatleri, inancn hakikatlerinin nne geer. nk doa bilimleri insan nesnel gereklie gtrebiliyordu. nceden doru olarak bilinen ve inanlan her eyden phe edilmeye balam, dnya yeniden, doa bilimlerinin nda yorumlanmaya allmtr. Artk kitleler halinde kabul gren dinsel aklamalar yerini nde gelen dnrlerin aklamalarna brakmaya balamtr. Bu dnrlerin ilki olarak kabul edebileceimiz dnr Descartestir.42 Descartes, daha nce doru olarak kabul edilen her eye kukuyla bakan dnce sisteminde pheyi yntem olarak kabul eden ilk filozoftur. Ona gre filozofun grevi salam bilgilerin elde edilmesini salayacak temelleri atmaktadr. Filozof bilgi alannda her eyden kuku duyacak, her eye yeniden balayacaktr. Duyularn salad kesin olmayan aldatc bilgilerden; evremizin etkisinde kalarak kabul ettiimiz kesin olmayan basmakalp grlerden; inanlardan, deerlerden, btn geleneklerden syrlmanz zorunludur. Filozof doruluu tek bana bulmaya almaldr. Ama bu, filozofun, soyut ve dnyayla ilintisiz bir dnce yaps kurmas deildir. Asl ama, insana yararl olan salam bilgilerin ortaya konulmasdr. Bylece, hem felsefe hem doa bilimi hem de ahlk alannda, insanolunun iine yarayacak ve mutlu bir yaam srmesini salayacak temeller ortaya konmu olacaktr. Descartes; tpk kukucu filozoflar gibi ie balar. Bildiimiz her eyden kuku duyar. Ama filozofun amac insan dncesinin salam bilgiler elde edemeyeceini gstermek deildir. Descartes, tpk matematikteki gibi apak bilgilere felsefe alannda da ulamak iin kukuya bavurur. Yani onun kukusu yntemsel bir kukudur.43

42 43

Ahmet Cevizci, a.g.e., s. 201. Selhattin Hilav, a.g.e., s. 200.

35

Descartes, duyulardan ve deneylerden deil dnceden ie balar; doruluklar akl ve dnce yoluyla ortaya koyar. Bundan dolay Descartes aklc bir filozoftur. Descartes, dorulua ulamada, salam bilgiler edinmede, dncenin ve bilincin tad nemi ortaya koymutu. Varla ilikin aklamalarn, bu dnceden ve bilinten, yani benden ve zneden kalkarak yapyordu. Ona gre bir eyin varl ve doru olmas, bilince dayanlarak ortaya konulabilir. Bilin ve dnce, yalnzca duyularn verdikleriyle yetinmek deildi; bu verileri ilemek, biimlendirmek, bir sistem haline sokmak zorundayd. Bilin ve dnceye verilen bu nem daha sonralar felsefesel dncenin kendi kendisi zerine dnmesi bilince ve dnceye ynelmesi sonucunu dourdu.44 Descartes felsefe alannda yle kkl bir deiiklik yapmtr ki bu deiiklik devrim niteliindedir. Ondan sonra gelen filozoflar onun yapt bir devrim zerinden ilerlemitir. Onun yapt bu yenilik tm Avrupa insann kucaklam, dnemin ihtiyalaryla da birleince Avrupa toplumu bu dnce tohumlar zerinden yeni bir boyuta girmitir. Descartese gre nesnenin bilgisi benin varlna gre inaa edilir. Bilgi edinmede obje ne kadar nemli ise subje de o kadar nemlidir. Nesnenin bilgisi bende inaa edilir. Descartes felsefesine ak seik bir temel buluncaya kadar her eyden kuku duymas ve sonunda salt dncenin bir ey olarak var olduunu elde etmesi, Onun bir yandan tmyle gelenee kar kmasnda, te yandan da, zne oluu dorudan insana balanmasnda asl belirleyici olandr. te bu, dnme edimininin akln modern baka deyile kendine dayal kullanmdr. Ortaada da akl sz konusu ama, bu mutlak znenin aklna bal bir akldr. Ortaan genel dn planna gre mutlak zne salt anlama yetisidir. nsan ancak tanrsal akla gre, tanrsal akla dayal ya

44

Ahmet Cevizci, a.g.e., s. 204.

36

da bal olarak akln kullanabilir. Descartesta ise bamszlaan akl henz kar dini eletirmez. Bu daha sonra Kontla olacaktr. Bylelikle Descartes kesin aydnlanmac tutum ise Ortaac tutum arasnda yer alr.45 Descartes, varlktan deil de, zneden yola k onu felsefenin kurucusu yapmtr. kinci nemli yn ise felsefeyi yeni batan ele alma ve kurma arzusudur ki, o burada, o zamann yeni yntemlerinden ve bulgularndan etkilenmitir. Bilgi grnde aklc olan Descartes, insan aklnn iki temel yetisi ya da gc bulunduunu syler. Bunlardan birincisi, sezgi, dieri tmdengelimdir. Sezgi insan zihninde hibir kukuya yer brakmayan ve son derece ak olan bir kavray faaliyetidir. Sezgi, Descartese gre, zel bir duygudur ve akl yrtmelerimizde bize yol gsterir. Yanldmz ya da doru bir sonuca ulatmz bildirir. Akln ikinci gc olan tmdengelim ise tam bir kesinlikle bilinen dorulardan yaplan zorunlu karmdr.46 Matematik, Descartese gstermitir ki, insan zihni bir takm dorular ak ve seik olarak kavranabilmektedir. Ve yine insan zihni bildii baz dorulardan hareket edip dzenli bir ekilde ilerleyerek bu dorulardan henz bilmedii baka dorular tretebilmektedir. Buna gre, biz sezgiyle baz dorular ak ve seik olarak ve dorudan kavrarz. Tmdengelimde ise, Descartese gre, bu dorulardan kalkarak baka dorulara bir srele, zihninin srekli ve kesintiye uramayan bir hareketiyle ularz.47 Descartes, daha sonra akln bu iki gcn gerei gibi yol gstereceine inand kurallara dayanarak, yalnz aklyla kendi sistemini kurmaya gemitir. Sisteminin mutlak olarak kesin olan balang dorusuna ulaabilmek iin de, doru olduu ak ve
45 46

Orhan Hanerliolu, Felsefe Szl, stanbul, 1994, s. 631. Selahattin Hilav, a.g.e., s. 198. 47 Ahmet Cevizci, a.g.e., s. 207.

37

seik bir biimde bilinmeyen hibir eyi doru kabul etmemek gerektiini kural uyarnca, her eyden kuku duymaya yanl ya da kukulu olduunu ve yanl ya da kukulu olmasnn muhtemel olduunu dnd her eyi reddetmeye karar vermitir. Kukuyu son snrna kadar gtren Descartes bu sre sonunda, kuku duyabilmesi iin, ncelikle varolmas gerektii sonucuna varmtr. Descartes kuku sreciyle kendilerinden kuku duyduu tm eski inanlarn eledikten ve kuku duymak suretiyle, dnen bir varlk olarak kendi varoluunu kantladktan, bylelikle de sisteminin temel balang dorusunu bulduktan ve bu arada, bir nermeyi doru klan lnn ak ve seiklik olduunu belirledikten sonra, ayn lt kullanarak bilincinin dna kmaya ve yeni dorular bulmaya gemitir. Buna gre, onun zihninde bulunan ak ve seik dncelerden bir de yetkinlik dncesidir. Kuyu deneyinden tretilen dnceler ak ve seik olmadna, doal dnyada yetkin olan bir eyle karlamayacana ve dnceyi, kusurlu bir varlk olan insann kendi yaratmayacana gre, yetkinlik dncesini, insan zihnine kendisi de yetkin olan bir varlk vermitir.48 nsan matematikte de ak ve seik dncelere sahiptir, dolaysyla matematiksel bilgiye sahip alabilir. Acaba insan bu snrlarn tesine geerek, baka bilgilere sahip olabilir mi? Descartese gre ak seik dnceler arasnda, d dnyadaki fiziki varlklarla ilgili olarak, yalnzca bu varlklarn matematiksel zellikleriyle ilgili dnceler vardr. Bir cismi dndmz zaman, onun hakknda ak ve seik bir dnceye sahip olabilirsek eer ak ve seik dnce yalnzca o cismi belli bir ekili, belli bir konumu ve bir hacmi olan her ey olarak dnmenin sonucu olan bir dnce olabilir. D dnya ve bu dnyada bulunan nesneler sz konusu olduu srece, sahip olabileceimiz ak ve seik dnceler bu nesnelerin

48

Orhan Hanerliolu, a.g.e., s. 117.

38

matematiksel zellikleriyle ilgili olan dncelerdir. Bununla birlikte, bu dnceler bize onlarn "varolduunu"syleme olana brakmaz. Descartesin bu varlk gr gelien, bilime fazlasyla uygun dmekle birlikte, madde ve ruhtan ya da beden ve zihinden meydana gelen bileik bir varlk olan insan sz konusu olduunda, byk bir gle yol aar. Varlk alan madde ve ruh diye kesin izgilerle birbirinden ayrld iin, eskiden birlikli ve btnlkl tek bir tz olan insandan, aralarnda hibir ortak nokta bulunmayan iki tz kar.49 Yanl problemi sz konusu olduunda ise, Descartes, insanda yanla neden olabilecek iki yeti olduunu sylemitir. Anlay ve irde anlayn kapsan bakmndan snrl olduu yalnzca ak ve seik olanla snrlanm olduu yerde, irade kapsam bakmndan snrsz bir gtr. Buna gre, insan iradeyi snrlamamakta, tam tersine onu tam olarak anlamad eyleri tasdike zorlayarak geniletmektedir. Anlayn grevi, kavramak, doruyu yanltan ayrmaktr. Oysa, irade doruluk ve yanllk konusuna kaytsz olup, anlayn snrlarn aar. Bundan dolay, irade, anlayn ak ve seik olarak kavrayamad eyleri olumlad iin yanln kayna olur. Ahlk alannda, nce insann zgr olduunu gstermeye alan Descartes, daha ok geici bir ahlk, bir durum ahlk nermitir. Bu ereve iinde, o insann, talihini yenmeye almaktansa, ncelikle kendisine egemen olmaya almas gerektiini, kiinin yaam boyunca anlay ve kavrayn gelitirmeye alarak, dnya dzenini deitirmeye kalkmak yerine, kendi istek ve arzularn deitirme abas vermesinin iyi olduunu sylemitir.50

49 50

Selhattin Hilav, a.g.e., s. 218. Ahmet Cevizci, a.g.e., s. 216.

39

Ahlki seim olgusu zerinde duran Descartes, burada neyin bizim gcmz dahilinde olup, neyin olmadn anlamann byk nem arz ettiini sylemitir. Ona gre, biz, gcmz snrlar iinde kalan eyleri grdkten sonra, gerekten iyi olanla kt olan birbirinden ayrmak ve iyi olduuna hkmettiimiz eyleri gerekletirmeye almalyz. Baka bir deyile insann yaamndaki amacnn mutluluk olduunu syleyen Descartese gre, insana mutluluk veren eyler iki trldr. Bunlardan birincisi bilgelik, erdem ve llk gibi salt bize bal olan eylerdir. kincisi an, eref ve zenginlik gibi, dorudan doruya bize bal olmayan eylerden meydana gelir. 51 Tm gcmz birinciler zerine younlatrmamz gerektiini syleyen Descartes, bu yolda uymann bize yarar salayacana inand kural vermitir: 1. Kiinin ne yapp, ne yapmamas gerektiini salam bilgisine ulamak iin elinden gelen her abay gstermesi, 2. nsann akln buyruklarn hayata geirmesi iin, kararl olmas, arzularn kkrtlacana yenik dmesi, 3. Kiinin sahip olmad ve olamayaca tm iyileri, kendi gcnn snrlarn aan eyler olarak grmesi ve onlar istemeye almas gerekir. 3.2. Leibniz XVII.y.y.n aklclnn, Descartes ve Spinozadan sonra gelen son byk dnrdr Leibniz. Modern felsefenin dier etkili dnrleri gibi, deneysel, tmevarmsal ve matematiksel mekanik doa bilimlerinden yola kmtr. Doann sonsuz kklkteki elerinden meydana geldii retisini benimseyerek, cisimlerin karlkl eylem ve dzenli etkileimlerini aklayabilmek iin, varsaylmas gereken bir ey olarak g dncesine ulaan Leibniz, bu gc cisimsel olmayan bir ey olarak
51

Orhan Hanerliolu, a.g.e., s. 120.

40

tasarlam ve onu ayn zamanda dnen, alglayan ve maddi olmayan bir gereklilik olarak tanmlamtr. Bylelikle maddesi ve mekanik bir grten, tinsel ve dinamik bir dnce tarzna geen Leibniz, bu g birimine mead adn vermi ve meadn faaliyetlerine ideler ve alglar olarak ortaya kacan sylemitir. Buna gre, evren gereklikte yan yana var olan meadlar okluundan meydana gelmektedir.52 Birey ve evren birbiriyle, niceliksel deil de niteliksel bir iliki iindedir. Evren yalnzca bireyselliin bak asndan anlalabilir: birey ise, evrenle iliki iinde belirlenebilir ve tanmlanabilir. Leibnizin sisteminin hareket noktasn oluturan bu fikre gre, her bireysel ben, her manad evrenin btnn, onu aktel olarak kapsama anlamnda deil de, ideal bir biimde tasarlama anlamnda ierir.53 Leibnizin bu anlayna gre, duygularmzla gzlemlediimiz cisimler daha kk paralara blnebilir olup, varolan her ey bileik cisimlerden meydana gelmektedir. Madenin ilk ve gerek varlk olmas dncesine kar kan Leibniz, gerekten basit ve blnmez olan tzlerin, szn ettiimiz bireysel benlerin monadlar olduunu ne srer. Monadlar tpk atomlar gibi, varl meydana getiren temel, basit bileenlerdir. Bununla birlikte, monadlar atomlardan farkllk gsterir. Modadlarla atomlar arasnda u fark vardr: Atomlar tarafndan g ya da enerji olarak tanmlanrlar. Atomlarda monatlarda, d kuvvetlerden bamszdr ve d bir gle ortadan kaldrlamaz; bununla birlikte, atomlarn birbirine benzedii, yani aralarnda nitelik bakmndan bir farkllk olmad yerde, monadlar birbirlerinden tmyle farkldrlar.54

52 53

Selhattin Hilav, a.g.e., s. 230. Orhan Hanerliolu, a.g.e., s. 153. 54 Ahmet Cevizci, a.g.e., s. 304.

41

Her eyin tanr tarafndan nceden kurulmu bir uyuma bal olduu bu dzende zgrle yer yok gibi grnmektedir. Leibnize gre, bu evrende her ey mekanik bir zorunlulua tabidir. nsan da bu dzenin ayrlmaz bir parasdr. Onun mekanist doa anlaynda, insan balangta ayarlanm bir yaamn kendini aa vurmasndan baka bir ey deildir. yleyse, insan yaamndaki her ey nceden belirlenmitir. Determinist bir ahlk gr benimseyen Leibniz iin zgrlk, insann bu durumunun, yani sz konusu zorunluluun bilincinde olmasndan meydana gelir. te yandan, Leibnize gre, insan iin gerek hayat akla dayanan, entelektel faaliyetle belirlenen bir hayattr. nsan iin gelime bulank ve belirsiz dncelerden doru dncelere ykselme, potansiyel gleri gerekletirme anlamna gelir. nsan glerini gerekletirdii zaman, varlklarn gerekte niin olduklar gibi olduklarn anlar, insan yapt eyi niin yapmakta olduunu bilir. nsan iin zgrln anlam budur: zgrlk irade, seme zgrl olmayp, insann gelimesi ve bylelikle kendisindeki ve evrendeki zorunluluun tam olarak bilincinde olmasndadr. Temel erdemde bilgeliktir.55 3.3. Newton Tarihteki btn olaylar mekanie dayandran ilk dnrdr. Doa felsefesi sistemi ierisinde Galileodan, Keplerden, Descartesten gelen yollar birletirmitir. Yaratln sonucu ortaya kan her ey yoldan renilebilir. Bu yollar: Gzlem, hesaplama ve gzlem verilerinin hesaplarla uyuturulmasdr. Newton matematikle fizii birletirerek, matematik fizii oluturmutur. Newtona gre yaadmz dnyada tesadflere yer yoktur. Her eyin birbirinin ard sra gelen bir nedeni vardr. Newton mekanii zerinde yaadmz dnyann mekaniidir. Newton ile birlikte akl ile
55

Orhan Hanerliolu, a.g.e., s. 154.

42

gzlem ikilii kaynatrlmtr. Akl ile gzlem birletirilerek akl selim bir sonuca varlmaktadr. Newton doay, mekanik ile aklamaya alm ve Descartese kar kmtr.56 ngilterede ve Hollandada Protestanlarn Fransaya kar siyasal balakl, Hollanda ve ngiliz bilginleri arasndaki ilikileri desteklemitir. Bylece, Hollanda, Descartesciliin beii olduu ve Descartesci fizik en sistemli biimdeorada dile getirildii halde, Newtonun etkisi XVIII.y.y. balarnda, Hollandada Descartesin etkisini bastrd. Hollanda bilginleri de fizikte mekanistlerin deneysel yntemini ne sryorlard; ne var ki belki de, Fransaya kar dmanlk yznden, Descartesin adn azlarna pek az alyorlar ve Fransz mekanistlerini hemen unutuyorlard. Adlar byk vglerle anlanlar Bacon, Galilei ve Newtondu. Bylece Modern bilimin temelde talyan ve ngiliz, zellikle de ngiliz kkenli olduu dncesinden Hollandallar sorumludur.57 Ancak unu da aklamak gerekir ki: Hollandal fizikiler gerekten deerli kiilerdi ve Birleik Eyaletlerin ticari durumu onlar hl destekliyordu; yle olduu iin de, Avrupann drt bir kesinden, renciler onlarn derslerine kouyorlard. Hollandal bilginlerden yaplan eviriler Avrupann her tarafn doland. Bu bilginlerin hepsi de, Evreni yneten kanunlar, Yce Varln, bize bildirmemi, iradesine baldrlar; bylece biz ancak onlara bakp bu kanunlar karabiliriz, karmalyz. Bunun iin de, Doada btn olup bitenleri dikkatli bir gzle- incelemeli ve fizikten tm varsaymlar ilk kez kaldrp atan ve olaylarn akn ancak matematik olarak tantabileceini ilk nce kabul eden Newtona eilmeliydik.58

56 57

Selhattin Hilav, a.g.e., s. 341. Server Tanilli, Yzyllarn Gerei ve Miras, C. 10, Cem Yay., stanbul, 1994, s. 195. 58 Ahmet Cevizci, a.g.e., s. 317.

43

Bylece, bu yntem, temel noktalarda Descartesin yntemiyle eliiyordu. Buna ramen Descartesci dncenin geliimini ve filozoflar tarafndan bu dnceye balln srdrlmesini de yle aklayabiliriz: Aslnda Descartesci ve Newtoncu her iki aklamada da ortak olan her eye nicel ve mekanik bir aklama getirme abasyd; bunun gibi her okulun bilginleri iin de ortak yntem, mekanistlerin yntemi idi. Yntem zerine dncenin yaynland gnden balayarak, fizikiler, aslnda Descartesin dncesindeki btnl kavrayamam, onun yalnz mekanik grne taklmlard. Bylece Descartescilik salt mekanizmle kartrld. Descartes, kukusuz bu deildi. Filozoflar Descartesin, bir dnce ustas olarak rolnden bahsederken, bir yandan mekanizmi, te yandan deneysel bilimin yntem ve anlamn dnyorlard. Descartesde, VIII. Yzylda byk bir etki olmay srdrmse, deneysel bilime at yollarla olmutur. 3.4. Spinoza Spinoza felsefesini kurarken en ok Descartesten etkilenmitir. Descartesin belli problemleri ve konular ele al tarzndan, onun felsefesinin erkeksel nedenleri deil de, fail nedenleri ele almas gerektii tezinden, ideal yntem ve terminoloji konusunda etkilenen spinoza, modern felsefenin kurucusu Fransz dnrnden ayrca Descartesiliin mantksal sonularn karsamak bakmndan da etkilenmitir.59 Spinoza, XVII.y.y. Rasyonalizminin ikinci byk dnr olarak, sistemini kurup ifade ederken geometrik yntemi benimsemitir. Bir takm nermelerin, ak seik dnceleri ifade ederken geometrik yntemi benimsemitir. Bir takm nermelerin, ak seik dnceleri ifade eden tanmlardan ve apak aksiyonlardan tmdengelim yoluyla karsanmasndan meydana gelen geometrik yntem, Spinozaya
59

Selhattin Hilav, a.g.e., s. 227.

44

doru felsefeyi gelitirmenin tek gerek yanlmaz yolu olarak grnmtr. O, her tanmn ak ve seik bir dnceden meydana geldiini ve her tanm ya da ak seik dncenin doru olduunu dnmtr. Baka bir deyile, akl ak ve seik dncelerden hareket edip, bunlarn mantksal sonularn kartrsa, asla yanla dmeyip, kendi doasna uygun bir tarzda ilemi olur. Spinozann yntemine doruluuna ilikin sarslmaz inancnn temelinden onun ak ve seik dncelerden yaplan tmden gelimsel karmnn dnyaya ilikin olarak aklayc bir gr salad inanc bulunmaktadr. Bu inan ya da bak asnn temelinde ise, nedensel ilikinin mantksal ierme ilikisine edeer olduu kabul yer almaktadr. Dncelerinin dzeni ile nedenlerin dzeni bir ve ayndr. Buna gre, uygun bir tanm ve aksiyonlar beinden yaplan mantksal bir tmdengelim, metafiziksel bir tmdengelimle ayn olup, bize gerekliin bilgisini salar. O da tm dier metafizikiler gibi, varlk ya da d dnyay aklama abasnda, okluu birlii indirgemeye ya da d dnyay aklama abasnda, okluu birlii indirgemeye almtr. Buna gre, o sonlu eylerin, maddi varlklarn varoluu nihai ve en yksek bir nedensel etmen araclyla aklamaya almtr. Yani Spinoza deneyin sonsuz sayda varln kendisinin Tanr ya da Doa adn verdii biricik sonsuz tze bavurarak aklamtr. Mantksal iermeyle de nedensel ilikiyi birletirdii iin, Spinoza sonlu varlklar zorunlu olarak sonsuz tzden kan eyler olarak tanmlamtr. Sonlu eyler, deneyin bir paras olan maddi varlklar, ona gre, Tanrnn, tek tznn tezahrleri, modifikasyonlardr. Her ne kadar tek tz sonsuz sayda ananitelie sahip olsa da, sonlu zihinler olarak bizler, bunlardan yalnzca iki tanesini bilebiliyoruz. Bu iki ananitelik de, dnce ve yer kaplamasdr. Spinozann Descartesin tzsel dalizminin niteliksel bir dalizme dnt sisteminde, sonlu zihinler, Tanrnn

45

dnce ananiteliin altndaki tezahr ya da modifikasyonlar, sonlu modifikasyon ya da grnmleridir. Doa, demek ki, ontolojik olarak Tanrdan ayr deildir; ayr olmamasnn nedeni ise, Tanrnn sonsuz olup, kendisinde tm gereklii iermesidir. Bununla birlikte, Spinoza, Tanrdan balayan mantksal tmdengelim srecinde sonsuz tzden hemen ve dorudan doruya sonlu cisim ya da zihinlere gemez. Bu ikisi arasnda sonsun ve ezeli-ebedi eyler bulunmaktadr.60

Buna gre, sonsuz tzn dnce ananitelii altnda mantksal bakmdan nce gelen hli kavray yer kaplama ananitelii altnda, mantksal bakmndan nce gelen hali ise, hareket ve skunettir. Bu, Spinoza iin, Descartesde olduu gibi, dnyaya hareket aktaran bir tanrnn, bir d g ya da nedenin olmad anlamna gelir. Tanr doya akn deildir. Dolaysyla hareket doann kendisinin bir niteliidir. Hareket ve skunet yer kaplayan doann temel zelliidir. Doadaki toplam hareket evrendeki toplam enerji miktar sabit ve deimezdir. Fiziki evren, hareket halindeki cisimlerin kendine yeten kapal bir cisimdir. Baka bir deyile, Baruch Spinoza'n metafiziine gre, kompleks ya da bileik cisimler paracklardan meydana gelmitir. Her parack bireysel bir cisim olarak grlebilirse eer, insanlarn bedenleri ya da hayvanlarn vcutlar daha yksek dzeyden bireylerdir. Onlar bir takm eler ya da paracklar yitirir ve bu anlamda deiirler. Spinoza'a gre, daha da karmak olan cisimler deien bir birey olarak btn bir doaya ularz. Bir btn olarak bu birey, sonlu cisimlerden meydana gelen mekansal sistem olarak doadr.61 Doadaki sonlu varlklarn zleri varoluu iermez. Onlarn zleri varoluu ierseydi bu taktirde onlar kendi kendilerinin nedeni olurdu. zleri varoluu iermeyen
60 61

Orhan Hanerliolu, a.g.e., s. 119. Doan zlem, Gnmzde Felsefe Disiplinleri, stanbul, 1997, s. 165.

46

bu olumsal varlklara Tanr zorunlu olarak neden olur. Spinozaya gre, doada mutlak bir zorunluluk olup, buradaki varlklar z, varolu ve eylem bakmndan belirlenmitir. Tm varlklar, Tanrdan zorunlulukla ve belli bir dzen ve artlanma iinde domulardr. te yandan, doadaki nesne baka bir nesnenin, her olay baka bir olayn zorunlu sonucudur. Evrende btn nesneler sonsuz bir balant iinde bulunurlar; burada rastlantya yer yoktur. Maddi fenomenler yalnzca maddi nedenlerle aklanabilir. Evrende, Spinozaya gre, rastlant olmad gibi, bir ama da yoktur. Bu ise, her tr tetelojinin reddedildii, mekanik bir sistemi ifade eder. Spinoza bilgi grnde, tr bilgiden sz etmitir. Bunlardan birincisi, insann bedeninin baka cisimler tarafndan etkilenmesinin sonucu olan duyumsal bilgidir. Bu bilgi, duyulardan ya da imgelemden tretilmi olan ide ya da fikirlere dayanr. Bunlar, baka idelerden mantksal tmdengelimle karlmam olduu iin, zihin bu idelerden meydana geldii srece, pasif ve alc durumdadr. Sz konusu duyumsal bilgi dzeyinde, insan baka insanlarn ve cisimlerin bilgisine sahip olmakla birlikte, onlar bireysel eyler olarak doasna ilikin upuygun bir bilgiye, bilimsel bilgiye sahip olamaz. kinci bilgi tr upuygun fikirlerden meydana gelen bilimsel bilgidir. Spinoza bilginin bu dzeyinde, daha nceki duyu ve imgelem dzeyinden farkl olarak akl dzeyi adn verir. Bilim adamlarnda sz konusu olan bu bilgi trnde, eylere ilikin gerek bir kavray iin, mantksal bakmdan gerekli olan ortak ide ya da fikirler gndeme gelir. Bunlar, matematik ve fiziin ilkelerinin temelini meydana getirmektedir. Bu ilkelerden mantksal olarak tretilebilen sonulara da ak ve seik fikirlere karlk geldii iin, gereklie ilikin sistematik ve bilimsel bir bilgiyi

47

mmkn klan bu ortak fikirlerdir. Bu ikinci bilgi tr zorunlu olarak doru olup, genel nermelerden oluan tmdengelimsel bir sistem iinde ifade edilir.62 Spinozaya gre birinci bilgi trnden bilginin ikinci trne geen, kii mantksal bakmdan balantsz olan izlenimlerle bulank ide ya da fikirlerden, mantksal olarak balantl olan ak nermelere, upuygun fikirlere gemi kiidir. O, duygu algs ve imgelemenin somutluu brakp, matematik ve fizikle dier bilimlerin soyut genelliinden ykselmi olan biridir. Fakat bu bilgi de Spinozaya gre, en yksek ve tam bir bilgi deildir. En yksek bilgi tr, onun sezgisel bilgi adn verdii nc bilgi trdr. Burada, Doann zsel ezeli- ebedi yaps, tanrsal ananiteliklerden mantksal olarak tretme, bir byk sistemin sonsuz tze bamlln gsterme, bireysel varlklar, yaltlanm fenomenler olarak deil de, Tanr ile olan ilikileri iinde deerlendirme sz konusu olur. 3.5. John Locke ngiliz deneycilii ya da empirizminin kurucusu olan nl filozof 1632-1704 yllar arasnda yaam olan Lockeun temel eseri, insann zerine bir denemedir. John Locke modern felsefenin tavrna uygun olarak, felsefesinde ncelikle bilgi konusunu ele almtr. O insan bilgisinin snrlarna ve kapsamna ilikin aratrmalarnda, insan zihninde idelerin nasl ortaya ktn aratrr. delerle de Locke, alg ieriklerini, insann kendisiyle ilgili olarak bilinli olduu her eyi anlar. Ona gre, insan bilgi sahibi olan bir varlktr. Baka bir deyile, o insan bilgisini aklamak durumunda olmayan, apak bir olgu olarak alr.63

62 63

Selhattin Hilav, a.g.e., s. 314. Doan zlem, a.g.e., s. 154.

48

Bilmek ise, zihinde bir takm idelere sahip olmaktan baka bir ey deildir. Doukancla kar kan Locke, insann bilgiye temel olan malzemeyi sonradan deney yoluyla kazandn syler. Onun deyimiyle karanlk bir oda olan insan zihnine k getiren tek pencere, deneydir. Locke, biri d deney dieri i deney olmak zere, iki tr deney bulunduunu syler. Bunlardan birincisinde, yani d deneyde insan be duyu yoluyla d dnyadaki eyleri tecrbe eder. nsan zihni, Lockea gre, burada tmyle alc olup, pasif durumdadr. kincisi de, yani i deney ya da refleksiyon veya ie bakta ise, insan varl, kendi zihninde, kendi i dnyasnda olup bitenleri tecrbe eder. nsan zihnindeki tm ideler, ite bu iki kaynan birinden ya da dierinden gelir. nsan zihnindeki tm ideler, ngiliz empirizminin kurucusu olan Lockea gre, basit ideler ve kompleks ideler olmak zere, iki balk altnda toplanabilir. Bu ayrm, Lockea zihnin tmyle pasif olduu durumlar ile aktif olduu durumlar birbirlerinden ayrma olana verdii iin, nemli bir ayrmdr. Basit ideler d dnyadaki cisimlerin ve onlarn niteliklerinin duyu organlarmz zerindeki etkisi sonucunda, duyularmz aracl ile kazanlm olan idelerdir. nsan zihni bu basit ideleri biriktirdikten sonra, onlar birbirinden ayrt eder; birbiriyle karlatrr ve birbiriyle eitli seiklerde birletirir. Locke, insanda yeni bir ide icat etme gc olmasna bile, insan zihninin kompleks ideleri meydana getirirken tmyle aktif durumda bulunduunu syler. Ona gre, basit ideler kompleks idelerden hem psikolojik ve hem de mantksal bakmdan ne gelme durumundadr.64 ngiliz filozofu Lockeun bilgi kuram iki temele dayanr. Bunlardan biri, ruhumuzda doutan fikirler denilen eylerin var olmadn, ikincisi de, btn bilgilerimizin duygulardan, alglardan ve deneylerden geldiinin ileri srlmesidir.

64

Ahmet Cevizci, a.g.e., s. 107.

49

Birinci gr, Descartesin doutan fikirler kuramnn eletirilmesidir. Bu filozofun, rnein Tanr kuram gibi baz fikirlerin, rumuzda doutan bulunduunu ile srdn grmtk. Matematiin ilkeleri ve formal mantn temelleri de Descartese gre, ruhumuzda doutan bulunan fikirlerdir. rnein bir ey ne ise odur yani A A dr. Yani ruhumuzda doutan bulunan eylerdir. Bu ilkeler, herkes tarafndan kabul edilmi olan ve bundan tr doukanlk nitelii tayan fikirlerdir. Locke, Descartesin bu grlerini kabul etmez. nk ocuklar ve budalalar, mantn temelleri olan bu ilkeleri bilmezler; demek ki bunlar btn insanlar iin geerli deildir. Bunlarn doutan varolduunu, ama ancak ama ancak insanlarn akllarn kullanr kullanmaz ortaya ktklar da sylenemez. nk bunlar, bir ok bilgi elde edildikten sonra ve akln kullanlmasna baladktan sonra ortaya kan fikirlerdir. 3.6. Kant Modern felsefenin geliimine uygun olarak epistemolojiyi n plana karmtr. Kant ncelikle Humedan etkilenmitir. Kendisine gre, Hume onu domatik uykusundan uyandrp, bilimsel aratrmaya yneltmitir. te yandan, o Descartesin rasyonelizminin de bir takm olumlu ynler ierdiini saptam ve zihninin, matematikle urat zamanki ileyi tarz karsnda adeta bylenmitir. Kant, bundan baka asl XVII. Ve XVIII.y.y.larda gz kamatrc gelimeler kaydeden bilimden zellikle de fizikten etkilenmitir. Kantn gznde bilim, ncleri olan ve yntemleri, ancak Humeunki gibi felsefi bir kukuculuk benimsendii zaman, sorgulanabilen evrensel bir disiplindir.65 Bilimin, zellikle de Newton tarafndan gelitirilen modern fiziin ok baarl sonular dourmu olan yntemi, Kanta gre, rasyonalizmi de empirizmi de aarak
65

Orhan Hanerliolu, a.g.e., s. 178.

50

gelimitir. Baka bir deyile, fizik bilimi, rasyonalizmin ulat sonular da, empirizmin ulat sonular da yanllayarak geliimini srdrmektedir. Kant felsefedeki ilk ve temel misyonun bilimi temellendirmek, daha sonra da ahlkn ve dinin rasyonelliini savunmak olduuna inanmtr. Bununla birlikte, bu hi de kolay bir i deildir. nk bilim ve din yzyllardr birbirine kar amansz bir mcadele iinde olmular ve bilim, dinin otoritesi karsnda mutlak bir zafer kazanma yoluna girmitir. Bu zafer, Kanta gre, bilmin bak asndan iyi ve olumlu olmakla birlikte, ahlk ve dinin bak asndan tam bir felaket olmutur. Bilimin dinin mdahaleleri karsnda zerkliini kazanmas hi kuku yok ki iyi bir eydir; fakat bu, bilimsel olmayan tm inanlarn, din ve ahlkn temelsizlemesi ve anlamszlamas anlamna geliyorsa, bilimin zaferi, insanlk asndan, dinin bak asndan gerek bir felakettir. Kant, yleyse, yalnzca din, bilim ve ahlk temellendirmek durumunda kalmam, fakat rasyonel bir varlk olmann ne anlama geldiini gsterme durumunda kalmtr. Dncesinde rasyonalist felsefeyle deneyci felsefenin bir sentezini yapan Kant, bilgide hem deneyin hem de akln katksn kanlmaz olduunu ne srmtr. Zihnin bilgideki temel, ayrc faaliyetini deneyden gelen ham ve ilenmemi malzemeyi bir sentezden geirmek ve bu malzemeyi birletirip, ona bir birlik kazandrmak olarak tanmlayan Kanta gre, zihin sz konusu sentezi, her eyden nce, eitli tecrbelerimizi sezginin belirli kalplar iinde yerletirerek gerekletirir. Sezginin sz konusu kalplar ise mekan ve zamandr.66 En sradan dncede bile, sistematik olmayan bir tarzda varolan bu kategoriler, matematiksel mekanik bir doa biliminin temel eleri olarak ortaya kar ve rasyonel bir doa kavrayn mmkn hale getirir. Kanta gre, zihnin duyu deneyinden gelen
66

Selhattin Hilav, a.g.e., s. 234.

51

malzemeyi birletirme, bu malzemeyi sentezden geirme ya da sz konusu malzemeye bir birlik kazandrma faaliyetinin temel bileenidir. Ve biz bu sentez faaliyetiyle de duyu izlenimlerinin okluundan, yani sonsuz saydaki darmadank izlenimlerden, tek bir tutarl dnya resmi elde ederiz. Kanta gre, duyu deneyinin kapsam iine giren her nesne, bu kategorilerden birine ya da dierine uymak durumundadr. Zira anlay, insan zihni bu kategorilere uymayan bir eyi hibir ekilde konu alamaz, alsa bile anlayamaz. Kant bilimsel bilginin olanakl olduunu gstererek, Newton fiziini tellendirir, fakat varln genel ilkeleri, Tanrnn varoluu, ruhun lmszl gibi konular ele alan geleneksel metafizii olanaksz hale getirir. nk metafizik alannda, ruh, Tanr, evren kavramlarn dndmz zaman, burada duyu-deneyi tarafndan salanan malzeme bulunmaz. Bilginin iki temel gesinden biri olan deney, tecrbe gesi metafizik alannda sz konusu olmad iin, akl burada bocalama iine girer. nsann biri duyusal dieri aklla anlaabilir olan iki farkl boyutu vardr. Duyusal ynyle ele alndnda, insan doadaki mekanizmann bir parasdr.67 3.7. Voltaire XVIII.y.y.n nl Fransz filozofu, btn ktlklerin kayna olan siyasi rejim trne banazlklarn kayna olan dinlere ve insanlar d krklna uratm olan metafizie iddetle kar km olan Voltaire, ateist deil de, bir deistti. O, insanlarn din yoluyla bask altnda tutulmalarna iddetle kar km ve Hristiyanl bu bakmdan eletirmitir. Voltaire, bir takm inan kavgalar iinde bulunan, vergi vermeyen ve bir ok yurtta, manastrlarda, hibir yntemin gl olmayacan, iddia etmitir. O, ekonomik yaama byk bir nem vermi, yaad dnemde dinin ticarete engel olan inanlaryla aka alay etmitir. Voltairee gre, dinin egemen olduu yerde
67

Ahmet Cevizci, a.g.e., s. 244.

52

ahlk da olamaz ve insana doann nerdii amalarn bamszl dncesine aykr dnen hibir dinin deeri yoktur.68 nsann doas itibaryla bir hayvan olduunu uygarln, kurmu olduu dzenle, insann vahi igdelerini ve uygarln idaresi altndaki insann, vahi, doal haline gre, ok daha iyi bir yaratk olduunu, kurumlar meydana getiren insan olsa bile, kurumlarn da insanlar disiplin altna aldn savunan Voltaire, kraln despotizmine ve soylularn imtiyazlarna da kar kmtr. Voltairein felsefesi bu ynleriyle olumsuz bir felsefe gibi grnse de, o, ilerleme ve insann geliimi besledii sarslmaz inanc, despotizme, savaa, hogrszle, ikenceye, eitsizlik ve adaletsizliklere ynelik eletirileri ve eyleme arsyla, ayn zamanda olumlu ve yapc bir felsefedir. Voltaire, dnyada ok fazla ktlk bulunduunu ne srerek, Leibnizin dnyamzn mmkn dnyalarn en iyisi olduunu grnde ifadesini bulan iyimser bak asna da kar kmtr. 3.8. Diderot Uzun yllar Aydnlanmann temel eserlerinden biri olan Ansiklopedinin editrln yapm olan nl Fransz filozofudur. Varlk konusunda doaya ilikin olarak maddeci bir yorum getirmi ve duyumcu bir bilgi grn savunarak, doaya ilikin bilgide duyularn roln vurgulam olan Diderot, bilimsel aratrmada gzlemi n plana karm ve doada tek bir nedensel ilkenin ibanda olduunu iddia ederek deneysel bilimin kanlmaz olduunu savunmutur. Onun varlk gr, yaad dnemin doalclaryla fizyologlarn aratrmalarna dayanr; buna gre, Diderot da maddeyi, ok yapl, canl bir varla yakn bir btn olarak tasarlayan maddesi bir bircilik sz konusudur. Maddi bir yapda
68

Orhan Hanerliolu, a.g.e., s. 217.

53

olan tz, molekllere blnebilir olan farkl elerden meydana gelmitir. Maddenin hcreli bir yaps olduunu, tm canl varlk trlerinin bir takm gelime evrelerinden getiini ne sren Diderot, ayn zamanda Darwinin evrim kuramnn ncln yapmtr.69 Diderot, siyaset felsefesi asndan tam bir mutlakiyet dman olmu ve bir dizi reform planlamtr; din konusunda ise, nce deizmden kukuculua ve daha sonra da ateizme ynelmitir. O, ahlk grn iki byk doal igd zerine, mutluluk ve yardmseverlik zerine kurarak, ateizmle erdemi badatrmaya almtr. Aklla olduu kadar igdlere de dayanan bu ahlk anlay, onun sanat anlayn da temellendirir. Ona gre sanatn grevi erdemi sevdirmek, insan ahlki zaaflarndan kurtarmaktr. 3.9. Montesquieu Bir siyaset sosyolojisi gelitiren nl Fransz filozofu Montesquieu, esas nn toplum, hukuk ve ynetim tarz konusunda gerekletirdii karlatrmal aratrmadan almtr. Siyaset ve hukuk konusunda tmevarmsal ve deneysel bir yaklam benimseyen filozof, olgular kaydetmek yerine anlamay fenomenleri konu alan karlatrmal bir soruturmay, tarihsel gelimenin ilkelerine ilikin sistematik bir aratrmann temeli yapmaya itmitir. Siyaset konusuna, u halde bir tarih filozofu olarak yaklaan Montesquieu, farkl politik toplumlardaki farkl pozitif hukuk sistemlerinin ok eitli faktre, rnein, halkn karakterine, ekonomik koullarla iklime, vs. greli olduunu sylemitir. O ite btn bu temel koullara, yasalarn ruhu adn vermitir.70

69 70

Ahmet Cevizci, a.g.e., s. 214. Doan zlem, a.g.e., s. 142.

54

Montesquieu bu balamda, tr ynetim tarzn birbirinden ayrm ve bu devletlere uygun den ynetici ilke, iklim ve topraktan sz etmitir. Buna gre, despotizm byk devletlere, scak iklimlere uygun der ve korkuya dayanan Biritanya rneinde olduu gibi, ne souk ve ne de scak olan bir iklimin hkm srd, orta byklkteki devletlere uygun den ynetim biimi monaridir. Sz konusu ynetim biimi, an ve erefe dayanr. Buna karn souk iklimlere ve kk devletlere uygun den rejim, demokrasidir. Demokrasinin ynetici ilkesinin erdem olduunu ne sren Montesquieu, tm insanlar iin geerli olan tek bir doa yasas ve evrensel bir insan doas olduunu kabul eden aklcla iddetle kar km ve kuvvetler ayrl prensibini ortaya atmtr.71 3.10. Romantizmin Balangc ve Rousseau Baka duygu biimleri de Aydnlklar felsefesinin karsna korkun dmanlar kard. Acmasz akl, ykc eletirisi, ihtiyatl, hesapl ama son bir noktada hep bencillik stne kurulu ahlakyla, snrl, dar, kuru bir ey vard, bu felsefede; Candillata, Helvetiusda, Holbachta erimi iskelete dnmt. Yrein, duyarln, imgelemenin isteklerine pek yant vermiyordu. Veremedii gibi, onlar uyarp kkrtyor ve hareketlerinde serbest brakyordu. Bu filozoflar, doann kanunlarn izlemeyi istiyorlard. Ama her biri kendi kanununu buluyor ve arkasndan gidiyordu. Bu filozoflarn hepsi Aydnlklar felsefesinin niteliklerini oluturan ortak izgiler olsa da, ynla noktada birbirine zttlar yine de hatta, her biri kendi dncelerinde ztlklar iindeydiler. Birbirlerinin hsmydlar, ama farkl insandlar. yle olduu iin de, onlarn sylediklerine kar kp, baka yollara ynelen, her gittii yolda da kendi yreinin sesini dinleyen bir hareket ortaya kt.72
71 72

Orhan Hanerliolu, a.g.e., s. 304. Selhattin Hilav, a.g.e., s. 212.

55

Ad, romantizmdir bu hareketin; yandalar da romantikler diye anlr. Ynla bireyci, romesk ve duygusal yazar arasnda; duyarlln dinleyen, ama ayn zamanda akla da tutkun ve ortaya sarslmaz bir mantkla bir sistem konmu btn romantikler iinde en by ve kendisinden sonra gelenlerin ustas Jean Jacgues Rousseau (17121778) oldu. 1754de nsanlar Arasnda Eitliin Kkeni stne Denemeyi yaymlad. Bu eserde, o yzylda sk sk yaplan, doal haldeki canayakn vahinin portresini izer; grbz ve hareketli gzden uzak i gdlerinin emrinde, alabildiine yetkin bir insandr bu. Dnme doaya kardr; dnen insan, soysuzlam bir hayvandr der. Ne var ki, insan kendi kendini yetkinletirme yetenei de vardr. te yandan, rn vermeyen yllar, uzun klar, yakc yazlar, su basknlar, depremler, insan baka insanlarla birlemeye zorlar; nce avc topluluklar halindedirler, sonra obanlkla geinen kabilelere dnrler. Yaptklar toplantlarda kskanlk, uzlamazlk, bo gurur, nefret kar ortaya. Bir rastlantyla demiri bulurlar ve ite o andan balayarak, her ey kaybedilmitir; insan soyunun kne doru yry balar. Mlkiyetten eitsizlik, rekabet, gurur, pintilik, snf mcadelesi, savalar doar. Bir ba semek gerekir; o ba tiran olup kar. Ne kadar ktlk varsa insanln stne ker. Eser bylece ktlk sorununa bir zmdr. nsanlar ktdr; bununla beraber, insan, doas bakmndan iyidir; yleyse nedir kerten bu derece? Yapsnda ortaya kan deiiklikler, yapt ilerlemeler ve edindii bilgiler deilse ne? nsanlarn nasl kurtulduundan da sz etmitir Rousseau. nsan, artk insann yardmndan vazgeemez; geriye dnme olana yoktur. Oysa, sosyal durum doal deildir ve uzlamalar zerine kuruludur. Bylece, yle bir uzlama biimi bulmal ki, sosyal durumdaki yararlar doal durumdaki yararlarla birlesin. Toplum szlemesinin (1762) konusu budur; yani bireylere doal haldeyken sahip olduklar, eitlik ve zgrl salayan bir toplum

56

biimi bulmak, Emilede (1762) de ayn kayg iindedir. Yani toplum halindeki insana, doal haldeki iyiliini, masumluk ve erdemlerini srdrtecek bir eitim sistemi bulmak. Duyarl ve insanlar, zgrlklerini koruyacak biimde, birleecek, aralarnda bir sosyal szleme yapacaktr.73 nsan zgr doar ve her yerde zincirler iindedir; zgrlnden vazgemek demektir; bylesi bir vazgei insann doas ile uzlamaz. Otorite ile zgrl uzlatrmann arac, her katlann btn haklaryla kendini toplulua vermesidir. nsan kendini herkese verirken, hi kimseye vermemi olur; kaybettiinin karlnda da kazanm olur Kanunu yapan genel iradedir. Genel irade, ne bir insann iradesidir, ne de bir temsilciler meclisinin iradesi; genel irade, zel iradelerin toplam olmad gibi, bir ounluun karar da deildir. Her eyde, igdlerin ve onun tutkunlarnn harekete getirdii zel bir irade vardr; ve ayn zamanda derin bir irade; bu sonuncusu, tutkularn sessizliinde, insann baka insanlardan isteyebilecei ve baka insanlarn da o insandan isteyebilecei ey zerinde dnen sa duyunun katksz eylemidir. Bu irade btn insanlarda ayndr ve yanlmaz; bireysel vicdandan domu, sessizlik iinde ortaya km, partilerden, heyetlerden, topluluklardan uzakta tek bana dncenin rn olan bu irade genel iradedir. Ne dernee gereksinmesi vardr ne de partiye; sadece bireyler nemlidir. Genel iradenin dile gelii demek olan kanun, hkmdardr. "devlet yelerinin karsnda, sosyal szleme yoluyla, onlarn mallarnn sahibidir. Mallar ellerinde bulunduranlar, genel yaranan grevleri gibidirler. Devlet herkese brakmas gereken zgrlk konusunda yarg durumundadr; toplum iin gerekli olan bir dini emredebilir, ona inanmayanlar kovabilir, hatta lme de mahkum edebilir. Her eye karn, uygulamada ounlukla karar vermek gerektiinden, sosyal szleme, aznln

73

Orhan Hanerliolu, a.g.e., s. 217.

57

ounluk yoluyla kendini kabul ettirdii bir bask rejimine varacakt. Rousseau, eserinin uygulamadaki kapsam hakknda, kitaplarnda ve mektuplarnda kendisi de

deerlendirmelerde bulundu.74 Kant ve Romantik filozoflar ok derinden etkilemi olan Rousseau, Aydnlanma hareketine, modernlik dncesine ynelttii sert eletiri ile tannr. Bireysel insan varlna ve onun mutluluuna her eyden ok deer vermi olan Rousseau, insann kltrel farkllklarndan sarayn yaptklarndan, tutkunun ve rekabetin yol at olumsuz etkilerden, zel mlkiyetin yaratt eitsizlikten arndrlarak, nasl yeni batan yaratlacan aratrmtr. Rousseaunun felsefesi de, modern felsefenin tavrna uygun olarak ben kavram evresinde dner. Descartesin znel, tzsel beninden sonra, onun beni, ahlka dayanak olan, kendisine dnce ya da mantkla deil, duyguyla ulalan, ve kiisel bir iyilik duygusuyla temellendirilen bir bendir. Baka bir deyile, onun beni, rasyonilistlerin ve empiristlerin ifade ettii gibi, formal boyutlar olan, iebakla bilinen ve kendisini bilgiyle gsteren bir ben deil de daha ok romantklarda sz konusu olan trden evrensel bir kiilik alannda bendir; bu ben, baka bir deyile Rousseaunun insan, yaratc ve kendisini dnyaya ve gelecee frlatan bir bendir. 4. DEEN SINIFLAR 4.1. Kiliseler ve Ruhban Snf Filozoflarn korkun dmanlar vard; bata can dmanlar olan Hristiyanlk geliyordu. Ona ynelttikleri eletiri, akl alabildiine zorluyordu. Filozoflar

Hristiyanl, doaya kar olmakla, yoksulluu, zveriyi, acy, alakgnlll, boyun emeyi tlemekle suluyorlard. Hristiyan, ocuunun lmne ebedi

74

Ahmet Cevizci, a.g.e., s. 118.

58

mutluluu kazand iin seviniyordu; ayinde geri kalmamak iin hemcinsini lme terk edip gidiyordu.75 Hristiyanl topluma zararl olmakla suluyorlard. Manastrlar, miskin yata olmulard ve bylece devleti, ynla tarmc, zanaat ve tacirden yoksun klyorlard. Kilise adamlarnn bekar kalmalar zorunluluu, insanlarn oalmasn engelliyordu; bu da nice retici, tketici ve askerin toplumdan eksilii demekti. Papaya para gndermek yznden ulus yoksullayordu. Din adamlar, usuz bucaksz mlklerinin sahibi olduklar halde, vergiden baktlar ve devlet de gelirinden oluyordu. Dinsel dnceler yurttalar blyordu. Kilisenin tarihi, bitip-tkenmez karklklar ve savalar tarihinden baka bir ey deildi. Kilise, yurttalara, direnme ve disiplinsizlik dncesi alyordu; Yurttalar, insanlardan nce Tanrya itaat etmeliydiler; hkmetin emirlerini yerine getirmekten ok, Tanrnn emirlerine uymalydlar. Yurttalar, btnyle devlete ait deillerdi; lm ann ebedi mutluluk an olarak dnen insanlara kar ne yaplabilirdi? Bu ve buna benzer sonular unu koyuyordu ortaya: Kilise adamlar, hepsi sahtekr ve ikiyzl idiler. Aradklar tek ey, kendi kiisel karlar, zenginlik ve hkmetme idi. Hesaplarn insanlarn bilgisizlii, korkusu, zayfl stne kuruyor, onlar masallarla aldatyor, onlarn srtndan yayor ve onlarla alay ediyorlard.76 Kiliseye kar sava Voltaire ynetiyordu. Ala ezelim! diye haykryordu. Aslnda btn yaamnda byle dnmt ne var ki, 1760 ylndan balayarak, bu onda bir saplantdr ve onu hibir ey durduramyordu. Oturduu Ferneyden batan aaya alayla dolu eletiriler yollayp duruyordu; ve alaydan ok, akln hnerlerinden holananlar iin bunlar yazlm eylerdi. Sonunda inanszlk her yana yaylr.
75 76

Ernest Mandel, a.g.e., s. 196. Boris Suchkov, Gerekiliin Tarihi, ev. Aziz allar, stanbul 1976, s. 84.

59

portaclar soylulara, burjuvalara din adamlarna, dine kar yazlm eserleri tar dururlar. Kahvelerde, halka ak bahelerde, casuslar da, Kiliseye ve dine kar ne syleniyor, ne ediliyor kulak verip dinlerler; kar kanlar arasnda rahipler bile vardr. Kilise ister istemez zayflad. Devletin ie karmas, devrin dncesinin kendi iine szmas, i blnmeler yznden direnci en aza inmiti. 77 Her yanda krallar, prensler, soylular, yldan yla, bapiskoposlarn, piskoposlarn, balca rahiplerin seimini ele geirmilerdi. Bu grevleri ou kez soylu ailelerin yaa en kklerine ya da saraydaki gzdelere veriyorlard ve bunu yaparken de, yetenee ve liyakate pek de aldr etmiyorlard. Bylece, ynla yksek rtbeli papaz, byk senyrler gibi yaam sryor, lenler veriyor, ava gidiyor, entrika eviriyor, diplomatlk ediyor; tarmla fabrikayla, yol ve kprlerle urayor; bunlar yaparken, asl grevlerini de savsaklyorlard, yani ilahi kelam yaymay bir yana brakyor rahip yetitirmeyi umursamyorlard. ou kez soylu snfndan olmayan sradan rahipler ise, zerlerine nemli grevler aldklar halde, devede kulak bir cretle yayorlard; pek ok halde kskn ve cesaretleri krlm durumdaydlar; din stne bilgileri de yle ahm ahm deildi. Din adamlarnn kaleminden km incelemelerin de dzeyi dmt. te yandan, ynla Kilise erbab, yeni dncelere kaptrmlard kendilerini; az ok aka yaradanc, kimi zaman da tanr tanmaz idiler. Onlarn dnda kalanlarn da inanc gevedi; vaaz edenler, kendilerinden emin olduklar, ayrca da pek inanmadklar iin, domalardan sz etmez olmulard. Devlet hemen her yanda, Kiliseyi, ilke olarak savunuyordu. Engizisyon spanyada, Portekizde i bandayd; atete yakmalar sryordu. Her yerde sansr vard; piskoposlardan ve rahip meclislerinden gelen

77

Ernest Mandel, a.g.e., s. 98.

60

mahkumiyet kararlar bir tehlikeydi ve hkmete alnan nlemler her zaman sz konusuydu.78 Mahkumiyetler vard, zulmler, kap dar etmeler vard. Ne var ki, krallar, Kilisede ilerine yarayabilecek olan seviyorlard. Kendileri olsun, gzdeleri, metresleri, bakanlar olsun hepsi yani dncelerin arkasndan gidiyorlard. Kilise nce, dnsel glere taklp kalmayan; Tanr ak diye hemcinslerine duyduklar o derin akla, donanm olarak, kendilerini sessiz sedasz hastalara, yallara, yoksullara, ocuklara adayan byk rahip ve rahibeler kitlesi sayesinde varln srdrd. Sonra, eskiden olduu gibi, kardelerini kurtarmak iin gidip yaamlarn feda eden misyonerler vard. te yandan grlt, patrt etmeden dinlerini yaamaya gayret eden ve her geen gn, daha z-sz bir, daha bilinli, daha namusa daha bal, daha sevdal olan o binlerce dindar insan sayesinde Kilisenin varl srd.79 Ynla dini-btn vardr ki, Descartesin ve Lockeun hayrandrlar; bu kimseler, bilimin gerekleriyle Hristiyanln gereklerini uzlatran aydn

Hristiyanlardr. Haklarda eitlik mi? Sosyal yararllk m? sann retisi budur. Tanrnn olu, sann kardeleri olan insanlar da, doadan gelen bir eitlik vardr; onlarn grevleri birbirine eit deildir, yoksa kendileri hep eit kalrlar. Bu insanlarn hkmdarlar, yalnz devletin iyiliini gz nnde tutmak ve her eyde ilahi kanunu izlemekle ykmldrler. Bu ilahi kanun, ktl yasaklar, herkesin hatta dmanlarn iyiliine almay emreder ve bizim iin ne yapmalarn istiyorsak bakalarna da onu yapmaya buyurur. Sosyal aclar iin tek ila insanlarn birbirine kar duyduklar ateli aktr, tanrsal sevgidir. Sanayileen Anglo Sakson lkelerde Hristiyanlar, iilere i yaama sevincini ve tevekkl vaaz edeceklerdir; patronlara da Hristiyan kardeliini,
78 79

Server Tanilli, Yzyln Gerei ve Miras, C. IV, Cem Yay., stanbul, 1994, s. 98. Ernest Mandel, a.g.e., s. 100.

61

ilerinden insanlk tutkunu bir hareket de doacaktr. Harekat ynlendiren Sharp ve Wilberforce, ii sorununa zm getirilmesini isterken, zenci ticaretiyle kleliin kaldrlmasn da savunacaklardr. 4.2. Eitim Ve Aydnlanan Halk Aydnlanmann temeli insan aklna kar snrsz bir gven duyulmas; her eyin akl szgecinden geirilerek eletirilmesi, llp, biilmesidir. Aydnlanma insan aklnn bamsz bir g olduunu, kendinden baka hibir eye hesap vermek durumunda olmadn, kendi kendine yettiini ileri srer. Akla kar duyulan bu kesin inan, toplum yaamna, devlete, ahlka, dine ve insan akln snrlayarak boyunduruk altna almak isteyen her trl otoriteye kar iddetli bir eletiri ve mcadeleye girilmesine yol at.80 Aydnlanma, reformun ve kar reformun mirasna konmalyd. Protestanlar her yerde papazlar zmresinin eitimine byk nem veriyor, ancak, eitimin daha geni bir ekilde ele alnmas gerektiini biliyorlard; nk tm halkn yani inanca gre eitilmesi gerekiyordu ve bu da btn ocuklarn genel eitim ve retimi anlamna geliyordu. Kilise dersleri ilk olarak doru inan ve doru i hakknda, ncilden aktarlan tasar dnyasnn ilahiyatta titiz bir biimde toplanmas hakknda bilgi veren, herkesin anlayabilecei ekilde yazlm soru-yant kitap olan Hristiyanln temellerini reten ders kitabna dayanarak yaplyordu. nceden belirlenmi soru-yant yoluyla tartma yaplyor, doru ve yanl davranlar hakknda talimat alnyor, Avrupann oluumunun temelini atan ok eski bir yksek kltr olan srail halknn dnyas hakknda temel bilgilerle tanlyordu. Tm bunlar youn bir ncil okumasyla pekitiriliyordu.
80

Boris Suchkov, a.g.e., s. 86.

62

Katoliklerin ders kitab da benzer bir etki ediyordu; bununla birlikte burada ncil okumas geni lde ortadan kalkmt ve Barokun younlatrlm kltr duygulara ve dn tarzna el koymutu. Bilme ve okuma daha ok yksek tabakann ve din adamlarnn zellikle de yksek dzeyli dersleri okutma tekeliyle cizvitlerin iiydi. Ne olursa olsun Aydnlanma mmkn olan her yerde reformcu yaratnn zerine bir eyler kuruyordu. Geri yine de bir vurgu de iiklii gerekiyordu. Locke Eitim zerine adl kitabnda, zgr insanlar yetitirmek, bireyleri ve yurttalar eitmek istiyordu. Bundan byle pedagojik yaymlarn ard arkas kesilmez olmutu. Okullarn durumu, Aydnlanmann ana devi durumuna gelmiti. nk talam ve dar olarak grlen bir okul sistemiyle karlalmt. Her alanda eski olann deitirilmesine dayanlmt; ancak, ou kez retmenlerden gelen bir kar koymayla karlalyordu. rnein Basel niversitesinde byk matematikler Jakop Bernovilliden kan reform nerilerine eskilerin koyduu snrlar deitirilmez ilkesel anlatmyla kar kyordu. Bununla birlikte bir niversitede kalmak isteyen bir retim yesi en azndan olabilecek en kk deiikliklere katlanmalyd. Mmkn olduunca gelitirilmi eski Matematik ve Fizik disiplinlerinin yan sra hayvan, insan ve bitkileri ama ayn zamanda yer bilim olarak yerkabuunu oluturan cansz talar da gzlemleyen doa bilgisi ortaya kmt. Corafya zerinde yaanan ve keiflerin birbirini izledii bu olaanst yeryzne ilikin bilgi veriyordu. Ama ayn zamanda tarih bilgisi de imdi yzyl iinde yaptklar ve yapamadklaryla insann bilimi olarak hi deilse daha iyi bir gelecei ilerleme olarak anlalyordu. imdiye dein egemen olan Antik an yan sra daha yeni tarih ve anayurt tarihi ortaya kmt. Doal hukuk, hukuk fakltelerinde kendi yolunu ayor ve Aristotales etiinin yerini alyordu.81
81

Ernest Mandel, a.g.e., s. 104.

63

niversiteler geleneksel ve akademik meslee hazrlyor, eitimli ilahiyatlar, hukukular ve az bir uygulama ilikisiyle hekimler yetitiriliyordu. Fakat uygulama yzyl sonlarna doru tp Fakltelerinde nemli deiikliklere yol aacakt. O zamana kadar Doctor Medicinae, hastala tehis koyan ve onu bilimsel olarak zmleyen uzmand. Doktorluun ara-gere kullanmay gerektiren ksm doktorlarn yama olarak hibir akademik eitime sahip olmayan cerrahlarn ii idi. Tp bilimindeki ilerlemeler, ya bizzat niversitede ya da tbbi-cerrahi topluluklarda yeni ynelimlere zorluyordu. Modern doktorun yolu almt. Ancak imdi toplum ve devletinin, titiz bir eitim ve retimle baka mesleklere acilen ihtiyac vard. Her eyden nce mhendislerin yetitirilmesi gerekiyordu; nk teknik ilerleme her yerde kendini hissettiriyordu. Doramaclar, inaat ustalar, kprcler, mimarlar uzun zamandr vard. Ancak imdi matematiksel geometrik yollarla bunlarn sistematik eitim ve retimine balanmt. Almanyada ilk nce moderncilik akademileri almt. Mhendislerin meslei doum halinde bulunuyordu; 19. Yzylda teknik meslek yksekokullaryla kesin olarak kendini gsterecektir. Henz 18. Yzyln ikinci yarsndan balayarak Zanaat okullarnn, sanayii okullarnn, matematik doa bilimleri liselerinin ve teknik retim kurumlarnn habercisi olan sanat okullar daha geni bir zanaat teknik eitimin gereklemesi iin aba gsteriyorlard. Buna koul olarak muhasebe ve zellikle de nemli yabanc dil dersleriyle uygulamaya ynelik ticaret okullar araclyla ticari, oalan memurlar iin maliye okullar hukuksal ulusal ekonomi karakterlerinde hizmet veriyordu. Ancak aydnlanma burada m kalacakt? Meslek eitimi elbette gerekliydi ve arzulanan bir eydi. Ama sadece teknikler ve aklc bilginin karsnda insanlar ihmal etme tehlikesi ortaya kyordu. Burada Basedowun Dessavda Martn

64

Plonta ve ulysses von dalsin Grovbnden de gerekletirmeye alt btnsel bir eitimin ilk denemeleri olan insansever akm kendini gsteriyordu. Ancak byle bir ey sadece belirli sekinleri etkiliyordu. Kentsel koullardan gelen yksek tabaka ocuklarn ister genel bir inanca fikirden olsun, ister aklc devlet politikas dnenden mmkn olan herkesin yeni a katlmasn salamak yeni hareketin znde yatyordu. Henz yzyl banda, basit gndelik sorunlarn, tpk felsefenin byk sorunlar gibi incelenmeye deer olup olmad sorusu akllar kurcalyordu. Eer halk

aydnlatlacaksa, bu ilk nce okuma-yazma bilmezlikle mcadele yoluyla ve daha iyi, daha geni kapsaml ve olabildiince kolay anlalr bir okul eitimiyle olmalyd. Bu da alt tabaka iin zel okullarn, yeni fabrika okullarnn ve yoksullar iin okullarn kurulmasyla yaplabilirdi. O zamanki kent ve tara okullar her ocua ak olacak ekilde daha demokratik bir biime sokulabilirdi. O zaman ileri gelenlerin ocuklar pis kokulu ocuklaryla ayn havasz yere kapatlmaya raz olmak zorundaydlar; bylece ou kez ilahiyatn isiz adaylar tarafndan verilen zel dersler, herkese ak okula yeleniyordu. Zenginin ve yoksulun ayn okul srasnda oturmasna ilikin hayali devletine gre az ya da ok baaryla ancak 19. Yzylda gerekletirecekti.82 4.3. iler lerleyen sanayilemeyle birlikte ncelikle ngiltere, Fransa, Hollanda, Almanya ve svire gibi lkelerde el ve imalat iilerinin oluturduu yeni bir tabaka belirmiti. Grm olduunuz gibi, tek bana zanaat, toplumun btn gereksinimlerini karlayamad iin, ne kentte ne de tarada yeteri kadar geimi olan ve yaamlarn kolaylatracak her trl ie sevinen yedek halka, yeni ite tam da bu yoksul tabakaya el atlmt. Yatrm yapacak sermayesi olan kiiler, tekstil tccarlar, retimlerinin temel
82

Server Tanilli, Yzyllarn Gerei ve Miras, C. IV, Cem Yay., stanbul, 1994, s. 107.

65

ksmn bylece ucuza imal ettirebiliyorlard. iftlik sahipleri, alanlarn zaman zaman imalatla, yeni fabrika iiyle grevlendiriyorlard. Fabrika sahipleri baz paralarn tarada imal ettiriyorlard. Ancak evde yaplan el iine giri, ou kez insanlara yardm amacn tayordu. yle ki svire Glorus kantonundaki kilise grevlisi Herdegger ya da Alsace, Steintaldeki papaz Oberlin, kentlerde sanayicilerle temasa geerek cra blgelerde yaayan yoksul halka yeni kazanlar salyordu. Boucu rgatlk ya da gndelikilik yazgsndan aslnda sadece g ya da askerlik yoluyla kurtulunabiliyordu.83 El iileri zellikle taral alt tabakalardan, rgatlar ve gndelikilerden oluuyordu. Bunlar, ya ky ekonomisinin hizmetindeki basit mesleklerin yan sra dokumaclk ve ipilikle yarayor ya da yalnzca snai ilerle geiniyorlard. Johcnn Wolfgong Van Goethe, Wihelm Mesterin raklk Yllarnn nc kitabnda, el iilerinin yaad bir blgeyi ziyaretinde sz bu snai ie getirmektedir. Goethe, evlerde yaplan eliinin ncelikle teknik ynyle ilgilenmekte ve tm olay estetik ve ne de olsa folklorik bir zevkle incelemektedir. Ama iin sosyal ynn gzden karmaz. Bu yn, dinsel bir grnmde olabiliyordu. Doru yolu gsterme amacn tayan cemaatler ve tarikatlar byle evrelerde bir kez daha grlmekteydi. nk tara kilisesine bal, din adamlar, Kitab Mukaddesten bilinip de teden beri allm olan rneklere daha ok uyan kyllerle ilikiye geiyordu. Dokumaclarn, alrken dnmek ve dncelere dalmak iin, ayrca okumak ve anlatmak iin ok zamanlar vard. teden beri bir yere yerlemi olan kyllerden daha hareketliydiler. Ancak kken olarak yoksul insanlard ve kazanlar ou kez, o zamana dek olsa olsa zengin kyl oullarnn ve kzlarnn hakk olan sade bir lkse gidiyordu. ounlukla

83

Ulrch Im Hof, a.g.e., s. 79.

66

dncesiz kabul ediliyorlard. Weimarl saray adamnn betimlemedii ey ise, bir dnya pazarnn yok olup gittii ve alt tabakann taral sradan parasnn skntl yaamna, hatta yoksullua ve dilencilie geri dnmek zorunda kalnd zaman, bunalmlara dayankl olmayan el iilerin tabakas zerine belirli aralklarla kp kalan sefaletti.84 Goethe girite, yal bir dokumacya eli kulanda baka bir tehlikeden sz ettirir. Makine sisteminin taradan giderek oald ve alan elleri isizlikle tehdit ettii yadsnamazd. Yzyln sonlarna doru gittike daha ok fabrika ortaya km, burada zorlu bir sosyal disiplin altnda alp yaayan iiler gitgide oalmaya balamt. Ksa bir sre sonra ngilterede snar iin bu etkili, yeni biimine kar el iilerinin aciz ve mitsiz isyan fabrika tahribatlar gerekleecektir. 18. yzylda el ve fabrika iileriyle birlikte kyllkleri son bulan yeni bir snf ortaya kmt. Her eye kar hala kat olan sosyal dzen nedeniyle tayclarnki, kentteki tccar iin mal getirip gtren araclarnki dnda onlar iin ykselme olana pek yok idi. Sonralar 19. Yzylda Lence ve Zmre engelleri en azndan resmi olarak ortadan kalkt zaman, fabrikatrle kadar ykselme olana domutu. Bir baka olanak da, baka mesleklere geebilmeydi; ayrca byk patlayc siyasal ve sosyal potansiyelleriyle 19. Ve 20. Yzyl iileri ortaya kyordu. 5. DNCEDEK GELMELER 5.1. Eletirici Dncedeki Gelimeler Aydnlanma ann en belirleyici zelliklerinden biri de eletirici dncedeki gelimelerdir. Eletiri hemen her alanda belirleyici bir dnce biimi haline gelmitir. Hibir ey olduu gibi kabul edilmiyor, hemen hemen her eye eletiri ile
84

Ulrch Im Hof, a.g.e., s. 81.

67

yaklalyordu. Akln, pratik insan yaamnda ve dnce alanndaki yeri kabullenince, var olan deerler dogmatik dnceler karsnda kendine byk bir gvenle duruyordu.85 Aydnlklar ann insan, akla duyulan bu gven ve eletirel tavr, eskinin terk edilmesini ve yeninin retilmesini salam, Avrupa toplumunu an tesine gtrmtr. Eletiri Felsefe alanndan, siyasal ve toplum yaamndan, halkn gnlk sorunlarna kadar her konuda yaplyordu. Felsefede eletiri a 17. Yzylda ngiliz empristi Lockela balam, 18. Yzylda Kanta dek uzamtr. Bu dnemde yer alan filozoflardan zellikle Kant ve Hume geleneksel metafizie kukuyla bakarak, insann bilgi glerini belirlemeye balamlardr. Alman dnr Kantn felsefelerinde, akln ve bilginin doas konu alnr. Kant bilgi yetisini sorgular. Hem kukuculuktan hem de domatizmden saknmak isteyen Kant, bir yandan Humeun bir ok grn paylamakla birlikte, onun kukuculuunu kabul etmez; bir yandan da metafiziklerin domatizmine, varlkla ilgili temelsiz speklasyonlarna kar kmtr. Kantn eletirel felsefesi ncelikle insan aklnn glerine, belli bal yetilerine ilikin bir analizden oluur. Kantn tespit etmi olduu gibi geleneksel anlamda metafizik eylerin, yeni dnyann, Tanrnn ve ruhun gerek doalar, evrenin ba sonu konusunda, yalnzca akl kullanarak bir bilgi elde etmeye alan temel felsefi disiplin olarak deerlendirilmitir.86 Metafizikte byle bir bilgiye yalnzca akl yoluyla, ulalmaya allr. nk duyularn tanklna bavurulan empirik eylerin kendilerinin temel dorularna, bunlar duyular tarafndan alglanmayan konular olduklar iin nfuz etme olana vermez. Bundan dolay Kant Ortaa boyunca felsefeye hakim bir disiplin olan Metafizii ve metafizikileri, insann kendisine duyu deneyinde verilmeyen bir eyi yalnzca, aklyla bilip bilemeyeceini
85 86

Doan zlem, a.g.e., s. 165. Orhan Hanerliolu, a.g.e., s. 80-81.

68

aratrmadan nce, sistem kurmaya kalkr, akl eletirir ve bunu aptalca bulur. Aydnlanma anda en byk eletiri hedeflerinden biri de din ve dine dayal ahlaktr. Bu eletiriyle birlikte dinin ve dine dayal ahlkn ki, -bu ahlk ortaa Katolik Hristiyanlnn ahlkdr- toplumdaki basks azalm birey din karsnda nem kazanm birey ahlk, kitle ahlk karsnda belirlemeye balamtr. Aydnlarn da, dnya snrlar doa tarafndan deil de, ulusal snrlar tarafndan izilen insani bir dnyadr. Aydnlanmann ou dnrleri, ateist ya da deist idiler. Hristiyanlktan nefret eden bu dnrler, batl inanlarla, banazlk ve dini insanln ilerlemesi nnde en byk engel olarak grmlerdir. Din inanlarla uygulamalarn yalnz kiisel deil fakat toplumsal karar alma ve eylemde yol gstericiler olarak grlmesi eletirilmitir; bylece, dini dnce, uygulama inan ve kurallarn toplumsal anlam ve neminin byk lekli olduu bir altn ann gemite yaand kabul edilir. Dini inanlarn toplumsal yaamdaki kat basklar ve kilise o dnemin dnrleri tarafndan kat bir biimde eletirilirken Protestanlk iinde bulunduu aa ayak uydurmaya almtr. Toplumdaki batl inanlarda dinden kaynaklansn ya da kaynaklanmasn iddetle eletirildi. Bu eletiriler yaplrken bir yandan da halk olabildiince eitilmeye ve aydnlatlmaya allyordu. Ortaa Katolik Hristiyanl ve domatik batl inanlar derin yaralar olarak yerini daha insancl bir Hristiyanla brakmak zorunda kalmtr. Dinin byk bir deiiklie uramas zor olduundan, deiim byk olmasa bile, en azndan uygulama alanlarnda daha insancl olunmutur. Zaten dinin toplum yaamna mdahalesi olduka kstlanmtr. Bu en ok henz gen saylan burjuva snfnn iine yaramtr.87
87

Ahmet Cevizci, a.g.e., s. 250.

69

Birey kendi vicdann gnlnce ileme olana bulmu, ahlk anlayn kendisi temellendirmitir. Bylece din karsndaki yn deil kendi ahlk anlayn kendisi belirleyebilen bir ahsiyet olmutur. 5.2. Akln Zaferi (Aklclk) Aydnlanma a akln mutlak stnln kabul ederek balam ve devam etmitir. Zaten aydnlanmann dier ad da Akl adr. Bu ada akln tm domatik inanlara karn mutlak bir zaferi vardr. Akl artk hem bilimlerdeki gelimenin temel dayana, hem de toplumdaki bireylerin gnlk yaamn belirleyen, ahlkn bile ona gre ekil ald yol gstericidir. Bireysel ve toplumsal yaam, akln ilkelerine gre dzenleniyordu. Aklclk, bilginin tek gerek kaynann akl ve bilimin de temelde akl yoluyla oluturulmu olan tmdengelimsel bir sistem olduunu, doruluun tek ve temel ltnn mantksal tutarllktan meydana geldiini iddia eder.88 Aklclk, Aydnlanmada insann rasyonelliine, doutan getirdii aklna inanla belirler. Buna gre akl insana matematiin en soyut, en karmak dorularn anlama ve rettii bu dorular evrene uygulama olana vermitir. Aydnlanmann aklcln tamamlayan ey, snrsz iyimserlik olmutur. Bu iyimserliin temelinde ise evrenin tm ynleri ve her ayrnts ile rasyonel olduu inanc bulunmaktadr. nsan iradesini belirleyen ede akl olduu iin insan evrenin yapsna ve dzenine ilikin bilgisine dayanarak eylemek zorundadr. Bundan dolay insan varl, yalnzca kendisini deil, iinde yaad toplumsal dzeni de gelitirip yetkinletirebilir. Bu balamda, Aydnlanmaya damgasn vuran bir dier zellik, insan doasnn evrenselliine duyulan inantan baka bir ey deildir.89 Buna gre herkes ayn akla sahip olduundan, herkes ayn rasyonellii sergilediinden, uygun bir eitim szgecinden gemi olan
88 89

Selhattin Hilav, a.g.e., s. 37. Orhan Hanerliolu, a.g.e., s. 44.

70

herkes ayn doru sonulara ulamak durumundadr. te yandan aklclk, ahlk alannda, neyin iyi ve doru, neyin kt ve yanl olduuna karar verilen, duygu gelenek, otorite ya da arzulara deil, akla bavurulmas gerektiini ne srer. Din alannda ise, inancn doruluuna, vahiy ya da baka olaanst yollarla deil de salt akl ve dier doal yetiler araclyla ulalmas gerektiini dile getirir. Aydnlanma iin zgrlkten baka bir ey gerekmez ve bunun iin gerekli olan zgrlk ve zgrlklerin en zararsz olandr. Akl her ynyle ve her bakmdan ekinmeden kitlenin nnde apak olarak kullanma zgrl. Kendi aklnn kitle nnde, kamuoyu nnde ve hizmetinde serbeste ve ak bir biimde kullanlmas her zaman zgrce olmaldr ve yalnzca bu tutum k ve aydnlanma gerektirebilir. Buna karlk akln zel olarak kullanl, genellikle ok dikkatlice ve dar bir alana kalacak bir biimde snrlandrlabilmitir ve bu da Aydnlanma iin bir engel saylmaz. Kendi akln kamu hizmetinde kullanmaktan, bir kimsenin, rnein bir bilginin bilgisini ya da dncesini, yani akln, onun izleyenlere, okuyanlara yararl olacak bir biimde sunmasn anlyorum.90 Kant, akln zel olarak kullanlmasndan da kiinin, kendi ii ve memuriyeti erevesinde, kendisine emanet edilen topluma ilikin bir hizmeti ya da belirli bir grevi yerine getirmesi diye anlyorum demitir. 5.3. Bireycilik Aydnlanma ile birlikte insana ve insan aklna verilen nem bireyi toplum ve devlet karsnda ne karmtr. Bireyin nem kazanmas da yine insan aklna duyulan inantan kaynaklanmaktadr. nsan akl sahibi bir varlktr ve deerlidir. Dnceleri hakim olmutu artk. Ortaaa baktmzda bireyin din ve gelenekler karsnda
90

Doan zlem, a.g.e., s. 194.

71

ezildiini Tanrnn buyruklarn yerine getirmekten baka bir grevi olmadn gryoruz. Bireyin eletirmeye ve sorgulamaya hakk yoktu. O sadece mevcut toplumun ierisinde edilgen bir nesne idi. Aydnlanma ile birlikte akla ve bireye verilen nem bireyi n plana kard gibi, onu bir o kadar da etrafndan sorumlu klmtr. Bireyin akln kullanma zgrl, ona sorumluluu dayatm, bylelikle birey toplumun etkin bir yesi haline gelmitir. Artk Tanrnn ve devletin karsnda, grevi sadece emirlere itaat etmek olan bir yn deil, bilen, eletiren, sorgulayan bireyler topluluu vardr. Aydnlanmadan sonra bireycilik bir reti olarak kabul edilmitir. Bireyin ve somut olann gerekiliini vurgular, siyasi ve toplumsal olarak, devletin birey iin var olduunu iddia eder ve bireyin zgrlne nem verir. Kendisine yeten, kendi kendisini ynlendirebilen bireyi, toplum ve devlet karsnda n plana kartr. Tm siyasi rgt ve toplumsal oluumlarn temel ve en yksek amacnn bireyin, kiinin haklarn korumak, bamszln gvence altna almak ve geliimini hzlandrmak olduunu savunur. Bireycilik 18. y.y.da, klasik ekonomi politiinin ykselii ile anlam ve nem kazanmtr. Bireylerinin dndaki bir gereklik olarak toplumun varoluunu yadsyan, zgr bireylerin ekonomik alandaki rekabetlerinin yararl sonularn vurgulayan, i blmnn geliimi ile birlikte, rollerde sz konusu olan eitlemeyle, bireysel farkllklara zel bir nem arzeder. Baka bir deyile, ontolojik, siyasi ve toplumsal olarak bireyi n plana kartan bireycilie gre devlet bireylerin kendi amalarna ulamak iin kullanmak durumunda olduklar bir aratr ve hibir zaman kendi iinde bir ama olmaz. Toplumun bireysel yeleri iin varolduunu syler. Bireycilik, ekonomi alannda serbest rekabet teebbs zgrln demek olan liberal anlaya, dini bir ereve iinde ise, bireyin Tanryla olan ilikisinin devlet ya da baka kurumlar

72

tarafndan deil de, bireyin kendisi tarafndan belirlendiini bireyin dini konularda zgrce dnme ve tartma hakknn bulunduunu, bireyin diledii dine ya da dini toplulua girebileceini savunur.91 Ahlki anlamda da, ulusal adet ve gelenekler eletirilmitir. Ahlki ykmlln bireyin bilincinde doutan varolduunu, ahlki devlerinin kaynann toplum ya da baka kurumlar olmayp, bireyin kendisi olduu savunulmutur. 5.4. Ahlk Aydnlanma a, her alanda bir eletiri a olmutur. Eletirilerin en byk hedefi zgr dnceyi kstlayan, akln varlndan bihaber olarak grlen Katoliklik ve Katolik Kiliseleri idi. Ortaa skolastik dncesinin uzants olan bu kurum filozoflar tarafndan ar eletirilere uruyordu. ncil bilimsel eletiriye tabi tutulmaya balamt. Geri herkes hal vahiy kavramnda srar ediyordu ama vahiy, doal dinin mkemmelletirilmesinden baka bir ey deildi. Her insann doasndan gelen dinsel bir gereksinimi vard. Sadece bu eilimi Hristiyan retisinin yardmyla mkemmelletirmek sz konusu idi. Bylece, gerekle vahyinin neminin azaltlmas iin hatta ortadan kaldrlmas bir baka deyile sadece tanrsal doa yasalarn tanyan ama kiisel bir tanry tanmayan yaradanclk iin, hatta hibir dinsel domaya bal olmayan dnce biimi iin bir yol alm oluyordu. Bu yzylda birok yaradanc ve birka da tanr tanmaz vard. Ama btn dikkate alndnda dindarlk salamlamt, fakat eletirel bir biimde salamlamt. Geleneksel kiliseye bal kalnmt. Geri artk insanlar heretik olduklar gerekesiyle yaklmyordu ama snr d edilme tehlikesi vard. Sadece ngiltere, Hollanda ve Berlinde zgrce hareket edebiliyordu. Bununla birlikte sonunda her konuda zamana
91

Ahmet Cevizci, a.g.e., s. 84.

73

uygun aydnlanmac bir tutum kendini kabul ettirmiti. Dinsel retinin kat biimciliinden yana olanlar aznla inmiti.92 Ahlk da bu gelimelerden nasibini almtr. Ahlk Ortaadan bu yana din erevesinde ele alnyordu. Ahlk zerinde Kilisenin rol bykt. Yeniada dinin inancn dorularna vahiy ya da baka doa st yollarla deil de, salt akl ve dier doal yetkiler aracl ile ulalmas gerektii gr hakimdi. Ahlk alannda neyin iyi ve doru, neyin kt ve yanl olduuna karar verirken, duygu, gelenek, otorite ya da arzulara deil de, akla bavurulmas gerektii savunulmutur. Bylece ahlk dinin egemenliinden kurtularak, bilimsel felsefi bir boyut kazanmtr. Bu ada, geleneksel ya da ahlkn, ahlk felsefesinin, iyi ve doruya ilikin bir aratrmadan deil de ahlk kuramlaryla, ahlki inanlarn ifadesinde kullanlan terim ve nermelerin mantksal analizinden meydana geldiini savunan analitik yaklam yer alr. nsann dncesi, eylemi ve dilinde ortaya kan ahlki elerin doas ve anlamn zmleyen analitik ahlk; ahlki kavramlarn anlamlaryla ahlki yarglar haklandrma temellendirme veya desteklemede kullanlan yntemlerin mantksal analizinden meydana gelir. u halde ahlk normatif kurallar btn olarak deil, yarglar anlam ve kkenleriyle aratrlan bir olgu haline gelmitir. Bu dorultuda deiik ahlk anlaylar ortaya kmtr.93 Rasyonel Ahlk; Bu ahlk anlayna gre zerk olan yani ahlkta nihayi ve en yksek amacn, d koul ve etkilerden, insann duyusal boyutundan bamsz olarak, insann kendisi, insan akl tarafndan belirlenir. Mutluluu deil de insann ahlki gelime ve yetkinliini en yksek ama olarak grr. Rasyonalist ahlk erevesinde Kantn ncln yapt dev Ahlk nemli bir yer tutar. dev Ahlk nemli bir eylemin sonularndan bamsz olarak bir takm ahlki dev ya da davran
92 93

Orhan Hanerliolu, a.g.e., s. 67. Bedia Akarsu, Immanuel Kantn Ahlk Felsefesi, stanbul, 1999, s. 78.

74

kuralarn yerine getirip getirmemesinden ok, eylemin temellerindeki ilke ve devin nemli olduunu savunur; insann akll ve sorumlu bir varlk olarak yerine getirmek durumunda olduu bir takm devleri olduu dncesinden hareket ederek ahlkn temeline devi yerletirir. Dnce tarihinde deontolojik bir ahlk anlay benimseyen byk filozoflarn ilki olan alman filozofu Kant, ahlkta temel olann, eylemin sonucundan ok ahlk yasasna sayg dev duygusu ve insandaki akl ze hitap eden devleri gerekletirme olduunu syler. Ona gre, ahlki eylemin gerisinde bir ilkenin bulunmas onun bir deve dayana olmas eylemin kendisinden ve sonularndan ok daha nemlidir. Kantn sonular yerine ilkelerle ilgilenmesinin, ahlkn temeline dev ve dev duygusunu yerletirmesinin en nemli nedeni, onun tm insanlarn ahlkl olabilecei konusundaki sarslmaz inancdr. Ona gre, insanlar yalnzca etki edebilecekleri, kendi denetimleri altnda bulunan eylerden sorumlu tutulabilirler. Oysa eylemlerin sonular, ou zaman, insanlarn denetleyebilecekleri alann dnda kalr. Bundan dolay, ahlki eylemin sonular nemli ve zsel deildir. 94 O akll insan varlklar olarak bizim bir takm devlerimiz olduuna inanr. Sz konusu devler ise, "Her zaman doruyu sylemelisin, Hi kimseyi ldrmemelisin, trnden kategorik devlerdir. Yani bunlar insana akll ve yce varlk olduu iin, mutlak bir biimde ve koulsuz olarak yapmak zorunda olduu eyleri syleyen buyruklardr. Bu buyruklar, onlar yerine getirince hangi sonularn olacan dikkate almadan yerine getirilen buyruklardr. Onlar, insanlara belirli ekillerde eylemlerini syleyen buyruklardr. Kant ahlk kategorilerden oluan bir buyruk olarak grr. Empirik Ahlk: Empiristler, etiin deneyden ktn ve temellerinin bir moral duygudan kaynaklandn kabul etmilerdir. Bu anlaya gre, Ahlkta daha ok akl ve

94

Doan zlem, a.g.e., s. 52.

75

iradesi tarafndan deil, arzu, istek, haz ve duygularyla belirlenip d koullara gre belirlendiidir. Empirik ahlk mutluluu ahlki eylemin sonsal en yksek hedefi olarak grr. Mutculuk, mutluluk ahlk olarak da bilinir ve empirik ahlk erevesinde ele alnr. Mutluluk ahlk, ahlk eylemin nihai hedefinin mutluluk, doru eylemin en yksek amacnn kiinin kendisini tam olarak gerekletirmesi potansiyel g ve yeteneklerini tam olarak hayata geirmesi olduunu savunur. rnein, btn bir antik a Yunan Ahlk mutu bir ahlk olarak grlebilir. XVIII.y.y. aydnlanmasnda da ortaya kan mutuluk ahlk felsefesinde eylemin ahlki deerini, ilkede deil de, sonuta bulan bir ahlk grdr. Yeni ada mutuluk Antik Yunandaki bireyci karakterini yitirir. Modern toplumun, modern hukuk ve modern devlet anlaylarnn ortaya kyla birlikte, mutluluk ideali toplum geneline yaygnlatrlr. Artk sz konusu olan, tek tek kiilerin deil, toplumun mutluluu, toplumsal bir mutluluktur. Bu dnemde, benci temellere deil de, zgeci temellere dayanan bir yaama ideali ortaya kar.95

95

Bedia Akarsu, a.g.e., s. 84.

76

BLM II BLM VE TEKNKTE AYDINLANMA 1. BLMDE AYDINLANMA 1.1. Matematik Matematikiler, XVII.yzylda Newtonla Leibnizin Descartes ve Fermatnn almalarndan da yararlanarak- bulduklar sonsuz-kk hesabn gelitirdiler.96 XVIII.yzyl matematikileri aslnda pratik almalar yaptlar: Mekanik ve astronominin ortaya att sorunlar zmek; gn ve gksel nesnelerin gzlemlerinden doan olaylar akladlar. Euler, 1735te, birok nl matematikiyi eski yntemlerle aylarca uratracak bir astronomi sorununu, kendi yntemleriyle gnde zd; XIX.yzylda, daha da yetkin yntemlerle, Gauss bir saatte zecektir bunu. Matematikiler, zmlemeyi geometriden kesinlikle ayrdlar: Daha nceleri, geometrik bir biimde konulmu sorunlar zyorlar ve hesap sonularn da geometrik bir biime indirgiyorlard: XVIII.yzylda ise, zmlemeyi bamsz bir bilim haline getirdiler.97 XVII.yzyln son otuz ylnda byk matematikiler, ya Newton gibi ngiliz, ya da Leibniz gibi Almand; XVIII.yzylda ise svirelidirler ve Franszdrlar. svireliler, Baselli Bernouilli ailesi ile Euler (1707-1783), daha ok zel sorunlarda hevesli, ksmi gereklerin byk buluculardr; Euler, yorulmak bilmez bir kii olarak, kendinden nce gelenlerin gelitirdikleri btn byk dncelerden esinlendi. Franszlardan Clairaut (1713-1765), dAlembert, Lagrange (1736-1813), Laplace (17491829), daha ok bireimci kafalardr; soyut yntemler bulmu, sonsuz eitlilikteki zel
96 97

Orhan Hanerliolu, a.g.e., s. 262. Ernest Mandel, a.g.e., s. 92.

77

durumlar genel sonular iinde zetlemilerdir. te yandan, Newtonun retisini gelitirip yaydlar; yeni hesab mekanie ve astronomiye uygulayp gk mekaniini kurdular. zmlemeciler, akla dayanan mekanii ilerlettiler. Bunun temeli, XVII.yzyln sonlarnda Huygensin almalaryla atlmt; Newton da, ou yerde onlara dayanp, akla dayanan mekaniin kurulaca biimi belirlemiti. O tarihten sonra, yeni bir ilke konmasa da, Newtoncu ilkelerin tmdengelimci, biimsel ve matematiksel bir geliimi oldu. En nemli rol de Franszlar oynadlar bu konuda. DAlembert, Dinamik Kitabnda (1743), daha nce yaplan bulular getirip birbirine balad ve onlar yaln birka usule indirgedi; bu konuda ortaya att teorem bugn de kendi adn tar; bylece, daha nce bilinen ve incelenmi deneylerden yararlanmann pratik usulleri saptanm oluyordu ve ayrca her yeni zel durum iin yeniden dnmenin yorgunluu da ortadan kaldrlm oldu. Maupertius, 1744den balayarak en kk etki ilkesini haber veriyordu. In eitli ortamlardan geerken ne en ksa yolu, ne de en hzl zaman izlemeyeceine iaretle unu neriyordu: In ald yol etki miktarnn en kk olduu yoldur; ona gre etki miktar, nesnelerin ktlesinin hzndan ve kat ettikleri ortamdan doar. Ne var ki, bu fiziki, metafizik amalarla da hareket ediyordu; ortaya att ilkeyi doann genel kanunu haline getirmek istiyordu; bylece, hayvanlarn hareketine, bitkilerin oalmasna, yldzlarn dnmesine de

uygulanabilecekti bu ilke. Btn bir Evrenin tek bir kanunla nasl dzenlendiini gsterirken, Yce Varln bilgelii ve bykln de belirtmi, giderek Tanrnn varl hakknda bir yeni kant getirmi olduunu dnyordu. Ondan sonra gelen matematikiler, bu ilkeyi her trl metafiz grnmden kurtarp onu olumlu hale getirmek iin altlar. Sonunda, matematik bilimler, tadklar yetkinliin sonucu olarak, bilimlere rnek oldular.

78

1.2. Astronomi Astronomide, Franszlar Newtonun almalarn tamamladlar; gk mekaniini kurdular ve astronomiyi, doa bilimlerinin temsilcisi, yetkin bir bilim haline getirdiler. Astronominin gelimesi, her bilimin izlemesi gereken yry gsterdi. Astronomlar, deneysel dnmenin en gzel rneklerini verdiler; astronomi, iinde gzlemin, deneyin ve deneysel usavurmann sz konusu olduu her durumda bir okul gibi oldu. Btn bilimler gibi, astronomi, XVI.yzyldan nce, grnlerin gzlemi ve onlar aklamak ve hesaba vurmak iin de, uydurma varsaymlar dneminden geti uzun sre. Sonra XVI ve XVII.yzyllarda olaylar yneten kanunlarn bulunmas dnemi geldi. Kopernik, Dnyann kendi evresinde ve Gne evresindeki hareketlerini ortaya karmt; Kepler, gezegenler dnyasnn hareket kanunlarn buldu. Son olarak da, XVII.yzyln ikinci yarsnda son aamaya gelindi: Bu kanunlardan, hepsini aklayan ilkeye ykselmek; Newtonun evrensel ekim ilkesi ile yapt da buydu. XVIII.yzyln balarnda, Newtonun dncelerini dorulamak kalyordu. Newton, nce u sorunu zmte: Gezegenler Keplerin kanunlarn izliyorlarsa, neydi hareket ettirici g? Ona gre, bu g, her gezegen iin, gezegenin kitlesiyle oranl ve aradaki mesafenin karesi ile ters oranl olmak zere, Gnee ynelik olmak gerekirdi. Dndke u noktaya da gelmiti: Bu ekimi, sadece Gne gezegenler zerinde yapmyordu; Ay Dnya evresinde dndren, arlkl nesneleri yeryzne dren de ayn gt; hatta, bu g, her bir moleklden tekine olmak zere btn Evrende etkisini gsteriyordu.98 Bu evrensel ekim ilkesiydi. Denemeler gsterdi ki kutuplar baskt; ancak, ekim de evrenseldi, yani Newton haklyd. Gelgit olaynda da yeni
98

Ernest Mandel, a.g.e., s. 44-45.

79

ekim rol oynuyordu. Ancak ilkenin en arpc dorulamasn, 1759da Clariaut, Halley kuyrukluyldz vesilesiyle verdi. 1.3. Fizik Fizikteki ilerlemeler, XVII.yzyln son seksenli yllarnda pek arpc olmutu. XVIII.yzylda sonular, o denli parlak deildir. Bununla beraber, s ve elektrik stne gzel bulular oldu. Ancak devir, olaylarn nitelii stne soyutlamalarn iinde biraz kendini kaybetmi gibidir. In ne olduunu aratrrken, Descartes, dalgalanma kavramn kabul etmiti: Ona gre, kl nesneler uzayda yaygn, alabildiince ince ve elastiki bir akkana, taneciklerinden titreimler gnderiyorlard; bu akkan da titreiyor ve ondan da k douyordu bizim iin; nasl ki, ses havann titreimleriydi. Ik, maddedeki bir hareketin duyularmz zerinde bir izlenimi, hareketin zel bir haliydi. Newton ise, tersine, hayli duraksamalardan sonra, yaylma dncesine varmt: Ik, nesnelerin att nl molekllerden oluuyordu; bir hareket biimi deil, bir nesneydi o. Euler bir yana, btn bir XVIII.yzyla bu gr egemen oldu. Kuram, o adakileri; kyas yoluyla sy, elektrii de, maddenin hareketleri olarak deil, nesneler olarak grmee gtrd. 99 Isnn incelenmesi, o tarihe dein eksik olan, salkl bir lme aletinin, termometrenin bulunmasyla ilerleyebildi. Termometre, her ulustan bilginin abalarnn sonucu oldu; her biri, birbiri ardna yetkinlik getirdiler bulua. lkeyi, Dantzigli bir meteoroloji aletleri yapmcs Fahrenheit buldu (1724). 1730da araya Fransz fiziki Raumur girdi; onu 1740ta Cenevreli Crestin almalar izledi. sveli astronomi profesr Celsius, 1742de en kullanl usulleri birletirdi. Ne var ki, kaynayan suyun buharnn ssn

99

Boris Suchkov, a.g.e., s. 66.

80

sfr ve eriyen buzunkini de 100 derece olarak gstermiti. Meslekda Strmer, 1750de bunu tersine evirdi ve termometreye bugnk grnn verdi. Bir kimyac ve hekim, Glasgovla Edinbourgta da profesr olan skoyal Joseph Black, termometreden yararlanp ynla gzlem ve deneyden sonra kalorimetreyi buldu. Bylece s ve onun nesnelerdeki deiikliklere etkisi, insanolunca llebilir hale geliyordu: nsan, nesneleri eritmee ve buhar retmee egemen oluyordu; buradan hareketle, falan gc ya da filan deiiklii elde etmek iin ne kadar yakt ve zaman gerektii bulunacakt. Black'n almalar, James Watt', buhar makinesini yetkinletirme ve ondan, dnyaya devrim getirecek gl ve kullanl bir alet yapma olanan verdi. Ne var ki, bu bulular s hakkndaki dnceleri deitirmedi. Ama en ok baar kazanan, ya da sonular imgelemlere en ok arpan, elektrik stne almalar oldu. Aratrmalar, 1790a dein duraan elektrikle snrl kald; o tarihte ise, elektrik akmnn incelenmesine baland. Gerekten, XVIII.yzyln balarnda pek fazla bir ey bilinmiyordu bu konuda. letkenliin nesnelerin rengine tabi olduuna inanlyordu hl. Bununla beraber, daha o tarihlerde elektrik elde edilmiti: Camdan bir tb srtmek ya da camdan bir kreden oluan, manivelayla hareket ettirilen ve plak bir elle outurulan bir makine ile varlyordu bu sonuca. Yava yava outurma makinesi yetkinletirildi: Silindir, sonra da camdan bir disk geti krenin yerine; elin yerini yastklar ald; 1762de kalaydan bir alamla kapl bir deri yastk kesinlikle kabul edildi. Yalnz rahip Nollet, eli insan hayran brakacak lde- iri ve kuru olduu iin, plak elle outurma yntemine bal kald.100

100

J.D. Bernal, Metaryalist Bilimler Tarihi, ev. E. Marlal, stanbul, 1976, s. 79-80.

81

Elektrik, daha ok bir merak konusuydu. Ne var ki, evrensel varl ok gemeden bulunacak, onunla en arpc doa olaylarndan birka aklanm olacakt. lk adm, Benjamin Franklinin yldrmsavar (paratoner) bulmasyla atld. Onunla insanolu, tanrsal kzgnln bir belirtisi olarak grd bir doa olayn akla kavuturmu oluyordu; insan korkulardan kurtuluyor, doay daha iyi anlyor ve tehlikeleri uzaklatryordu. 1.4. Kimya Kimya, bir bilim olup kt. Kimyaclar, grnlerin anlatlmasndan, gerekliin bulunmasna getiler; bunu yaparken de, basit diye grlen birok nesneyi ayrdlar. Sonra Lavoisierin dehas iin iine kart; kimya biliminin yntemini saptarken, belli bal olaylarn kanunlarn buldu ve sonunda bilimin oluumu tamamland.101 Aristotelesin drt temel ilkesi, Ate Hava, Toprak ve Su, yeni bulunmu kimyasal olaylar aklamaya yetmiyordu. Buna bakp, Hallede tp profesr olan Alman Stahl, 1697 ylndan balayarak, phlogistique kuramn ortaya att. Ona gre, yanma srasnda, yanan nesneden bir eyler atlm oluyordu. Bu, nesneyle birlemi ve onu yanc klan ana madde idi. Bu ana madde, ya da phlogiston (alev), bileik halde iken grnmyordu; alevi oluturan oydu. Bylece yanma, bileik alevden serbest alev haline geiti. Stahl, belki de Descartesin etkisi altnda, bu ana maddeye, sonsuz derecede kk, aralarndaki tutarszlklar hayli az paracklardan olumu sert bir nesne olarak bakyordu. Bylece madde, bir yandan phlogistique, te yandan da nesneden nesneye deien bir geden oluuyordu. Bir maden, ok yksek derecede stldnda, phlogistique aa kyor, kre kalyordu.
101

Ernest Mandel, a.g.e., s. 50.

82

1777de havay zmleyerek azotu, oksijeni buldu. Onlarn gerek oranlarn, niteliklerini, solunumda ve yanmadaki rollerini saptad, arkasndan da, havann bireimini gerekletirdi; 1783te suyun zmlemesini ve bireimini gerekletirdi. Sonunda u gre vard: Phlogistique diye bir ey yok; ana maddeden ayrlm hava, aslnda basit bir nesne, o da oksijen; oksijen, yksek sya tabi tutulan madenlerle birleiyor; kkrt, fosforu, karbonu asit haline dntryor; havann etkin blmn oluturan, alevi besleyen o; hayvanlarn solunumunda, oksijen, toplar damarlardan gelen kan atar damarlara giden kana dntryor ve kana scaklk katyor. Yer kabuunun, suyun, bitki ve hayvanlarn ana maddesi ite bu oksijen, ebedi ve yok edilmez madde, yer deitiriyor ama kaybolmuyor, genel olarak maddenin simgesi. Kimya Kitabn yazm, geometrik bir ciddiyet tayan, her blm prl prl ve btn mantksal biimde birbirine bal bu eser, btn Avrupay hayran brakt kendisine.102 Bylece kimya, Lavoisierin sayesinde, yntemini, dilini elde etmiti; kanunlarla birbirine bal bir olaylar btnyd o. Gen bir bilim yaratlmt; sonraki yllarda dev admlarla ilerleyecektir. 1.5. Buffon Buffon (1707-1788), yol aan en etkin kiilerden biri oldu. Krallk Bahelerine grevli olarak atandnda, byk bir Doa Tarihi yazma dncesi dodu kafasnda ve btn yaamn ona adad. 1749dan 1789a dein 32 cilt yaynlad: Bunlar Yeryz, nsan, Drtayakllar, Kular, Madenler stnedir. Lacpde, Buffonun notlarna gre Ylanlarn Tarihini bitirdi (1789). Buffon, kendisini en ok ilgilendiren bahisleri tek bana yazd; Bunlar Yeryz Kuram, nsann Doal Tarihi (1749), Doann Devirleri (1778), Madenlerdir.
102

J.D. Bernal, a.g.e., s. 87.

83

Buffon, her eyden nce jeolog ve antropologdu. O eserler, en ok okunan, okuyucular arasnda doal bilimleri ve bilimsel dnce zevkini belki- en ok yayan eserler oldular; nerdii yntem, snflandrd olaylar, ortaya att dnceler, gelitirdii kuramlar, ynla almaya yol at ve yeni bilim dallarnn kapsn at: Hayvanlar corafyas, antropoloji, etnografi, peleontoloji.103 Buffon, doa tarihinin, her trl ilahiyat etkiden syrlp maddenin yer deitirmesinin incelenmesine

dnmesinde byk rol oynad. Ereksel nedenler dncesinin can dman oldu. Bylesi bir dnceden yola kan ve Doann Grnm (1732-1740) adyla o yllarda pek okunan rahip Pluche tatl tatl yle diyordu: Tanr, denizi tuzlu yarattysa, tuzsuz deniz bizim iin zararl olacakt da onun iindir; gel-gitler, gemilerin limanlara rahata girebilmeleri iin yaratlmtr; krmz ya da beyaz gzlerimizi yorabilir, siyah gnlmz karartrd; ite o yzdendir ki krlar yeildir, gzmz dinlendirmektedir; yeilin eitli farkllklar vardr, iimize ferahlk getirmektedir.Buffon, bu soruya soruyla karlk veriyordu: Gzlerimiz olduu iin k vardr, kulaklarmz olduu iin ses vardr demekle, k ve ses olduu iin gzlerimiz ve kulaklarmz vardr demek ayn ey deil mi? Ya da fazladan neyi anlatr bunlar?. Ereksel nedenlerden kalkarak, doann eserleri hakknda hkme varamayz; doaya ksr grlerle yaklamamal, hareketlerine de manevi zevklerimize gre bakmamalyz. 1.6. Jeoloji Bylece, jeolojide, olaylarn dayatmad btn aklamalar reddedilmi oluyordu: Ayn yokluu, kaybolmu bir gezegenin varl, evrensel tufan; bunlar ylesi varsaymlardr ki, imgelem kolayca kaplarn aar ve bylesi nedenlerden istenilen her ey elde edilebilir diyordu Buffon. stedii tek ey uydu: Her gn ortaya
103

Boris Suchkov, a.g.e., s. 74.

84

kan etki ve sonular, birbirini izleyen ve durmadan yenilenen hareketler, belirgin ve hep tekrarlanan ilemler. Felket kuramna kar gncel nedenler kuramnn zaferiydi bu. Buffonun ise yanl yapmaktan baka korktuu yoktu; tek istedii gerekti ve yalnz olaylar tanmann arkasndayd. 1749 ylndan balayarak, Yeryz Kuram adl eserinde, fosillerin asl kkenlerini sylyor; dnyamza ilahiyatlarn 6.000 ylna karlk- 74.000 yllk bir ya biiyordu ve bylece bir gelimeyi gstermi oluyordu. 1778de yaymlad doann Devirleri adl eserinde be olaya104 ve anta

dayanr. Olaylar, dnyann asl biimi, i scakl, bu scakln Gnele ilgili derecesi, dnyay oluturan maddeler ve yeryznde dalara varncaya deinrastlanan kalntlarn denizlerden gelmi olmasdr; ant dedikleri de, gemiten kalan kalntlar. Bu gncel olaylar ve gemiin kalntlar, alar boyunca bir gelimenin yaand dncesini esinletti ona ve ana izgilerini belirtmee alt bu gelimenin. Yeryznn tarihinde 7 devir vard. Birincisi, Dnya ve Gezegenler ortaya ktklarnda bir akkanlk ve akkorluk devriydi; ikincisi, sertleen maddenin, yeryuvarlann i kayasn ve yeryznde grlen byk camcl kitleleri oluturduu souma devirliydi; ncs, sularn ktalarmz kaplad devirdi; drdnc devir, sular ekildiinde ve volkanlar harekete getiinde balamt; beinci devir, filler ve Gneyin teki hayvanlar Kuzeydeki topraklar igal ettiklerinde domutu. Bylece, yntem olarak, maddenin yer deitirmesinin incelenmesi; ngerek olarak, gemiteki olaylarla gnmzdekilerin benzerliinden hareket eden fizik kanunlarn sreklilii; btnlne gr olarak da, zaman boyunca ar bir dnmn

104

Ernest Mandel, a.g.e., s. 102.

85

gerekletirdii srekli bir geliim dncesi ete kemie brnmt. zetle, modern jeoloji domutu.

1.7. Bitkilerin ve Hayvanlarn Snflandrlmas XVIII.yzylda, canl varlklarn cins ve tr olarak snflandrlmalar konusunda da, byk bir aba harcand. Bitkilerin ve hayvanlarn kimliklerini belirlemek iin bylesi bir snflandrma zorunluydu. Geen yzyln sonlarnda 18.000 bitki eidi saptanmt; hayvan trnn says ise git gide artyordu. Doabilimciler bu almalara can havliyle sarldlar; nk, bylece Tanrnn plnn kefedeceklerine

inanyorlard.105 Yzyln balarnda, doabilimciler, Fransz Tournefortun bitki

snflandrmasyla Aristotelesin hayvan snflandrmasndan yararlanyorlard. Bir rahibinolu olan sveli Linn (1707-1780), alabildiine dzeltti bu snflandrmalar, onun 1788de yaynlad Doa Sistemi (Systema naturae) adl eseri, -her defasnda yenilenerek- basld durdu. Linn, ikili bir adlandrma kabul etti: Cins iin herhangi bir ad, bir de tr iin ad; sistem, hayli kullanl idi ve bu bugn de bitki adlandrmasnn temelidir. Bylece, ilerdeki aratrmaclarn ii kolaylatrlm oldu. Linn, zoolojide de, Aristotelesin snflandrmasn, asln koruyarak yetkinletirdi. in iine, i organlar soktu; memeleri gz nnde tutup ilk kez dourucular bakalarndan ayrd ve o gne dein balklar arasna sokulan- Balinagilleri Memeli snfna katt. Linn, snflandrmada, ilke olarak erkek organlarn gz nnde tutmutu, nk, bu yolla tanmlanan niteliklerin byk bir deer tadna inanyordu. Doal bir snflandrma yapt kansndayd. Nitelikleri hakknda derinliine bir incelemeyi,
105

J.D. Bernal, a.g.e., s. 94.

86

betimlemede alabildiine bir ilerlemeyi de getiriyordu beraberlerinde. yle olduu iin de yntem git gide doallat. te yandan, bulular, bitki ve hayvan alemi arasndaki ayrl ortadan kaldracaa benziyordu. Mercanlarn, deniz bitkileri olduuna inanlmt hep. 1727de Marsilyal bir hekim, Peysonnel, bu bitkilerin, mercan reten bcekler olduunu gsterdi. ngiliz Trembley, 1740ta, bir su bitkisini inceledi, ancak inceledike onun bir hayvan olduu ortaya kt. Yeil hidra idi bu. zerinde, bilinen ilk hayvansal yenilenmeleri elde etti. Kesilen hidrann her paras, yeniden tam bir hedra olup kyordu. Hayvansal alamalarda bile bulundu ve iki bal ya da ok bal hidralar elde etti. Byk yanklar oldu bunun ve hemen hemen btn dikkatler, snflandrlmas g olan bu hayvanlara evrildi. Doann sreklilii dncesi douyordu. 1.8. Antropoloji ve Sosyoloji Buffon, antropolojiyi ve insansal corafyay yaratr. nsan, ondan nce birey olarak incelenmiti. O, tr olarak inceler. 1749da yaymlad nsann Doal Tarihinde, insan soyunun birliini belirtir. Birbirinden ayr iki tr ksr filizler vermektedir; oysa, insansal btn filizler bereketlidir. Bylece insan, iklim, beslenme ve yaam biimlerine gre birbirinden ayrlan eitlilikler ve rklar oluturan bir trdr. Avrupada beyaz, Afrikada kara, Asyada sar ve Amerikada kzl olan insan, ayn insandr. klimin rengini tar derisinde yalnz. te yandan insanlk tektir: Hayvandan da akl ve dncesiyle ayrlr. Dnce insann amacdr, ayn zamanda mutluluu. Dine kar olan Buffon, byle manevi bir sonuca balar konuyu. Auguste Comteun bir sonraki yzylda- sosyoloji diye adlandraca insan toplumlarnn bilimi palazlanyordu. Dorudan gzlemler yetersizdi, o yzden de gemiteki tanklara bavurmak gerekiyordu. Yeni bilimin kullanaca yntem ister istemez- eletirel tarih yntemi olacaktr. Bylesi bir yntem ise, iki yzyldan fazla bir

87

zamandr iyici biliniyordu. Bir Fransz, Louis de Beaufort, Roma Tarihinin lk Be Yzylnn Belirsizlii zerine nceleme adl eserinde (1738), bunun gzel rneklerini verir.106 XVIII.yzyl, geen yzyln derinliine inceleme abasn srdrd.

Alabildiine metin bulundu, kopya edilip, basld. Dev bibliyografyalar dzenlendi. Belgelerin elden ele geirilmesi, yazarlar, rfler, corafya, kronoloji, zetle gerei yanltan ayrmaya yarayacak her ey hakknda bilgiler topland. Bu dev alma zellikle Fransadadr. Aratrmacnn kimi zaman zverisi de girdi araya. Btn bunlarn sonunda, lk a tarihi yenileti. Orta a bulundu. Asya uygarlklar kefedildi. Gramerci Prmare, u Kingin eviricisi Gaubil, eski in tarihinin yolunu atlar. 1762de, Fransz Anquetil- Duperron, elinde zendce, pehlevice, farsa, sanskrite yazl 180 el yazmasyla dnp Parise geldi. 1793te, Sylvestre de Sacy, pehlevice snrl kelimelere dayanp sasani hkmdarlarnn yaztlarn okudu. 1784te kurulan Kalkta Asya Derneinin bakan, ngiliz Jones, 1789da, bir Hint dramnn, akuntalann evirisini yaymlad. 1794te de Manu Kanunlarn yaymlamaa balad. Dou, masallardan syrlyordu. Ne var ki Msr, Mezopotamya bilinmez lkelerdi henz.107 talyan Vica (1668-1744), 1725 ylnda Yeni Bir Bilimin lkeleri adl eserini yaymlar. Machiavelli ile Jean Bodinden sonra, sosyolojinin kurucularndan biridir o. Ona gre, tarihi, Kilisesinin zaferi dorultusunda Tanr ynlendirir. Ancak, bir ilk neden olarak Tanr varsa, ikincil olarak da doal nedenler vardr. Vico, tarihin, her trl

106 107

Boris Suchkov, a.g.e., s. 105. J.D. Bernal, a.g.e., s. 120.

88

mucizevi mdahalenin dnda kalan ite bu doal kanunlarnn incelenmesine verir kendini. Nesnelerin bir ebedi dzeni, milletin gelimesinin bir ideal kanunu vardr. Fransz Montesquieu (1689-1755), Romallarn Ykselii ve knn Nedenleri stne Dnceler (1734) adl eserinde, hareket halinde topluma eildi. Kanunlarn Ruhunda (1748) ise, duraan halde toplumu anlatmaya alt. Neydi syledii Montesqueunun? Btn doa, hayran kalnacak bir mekanizma olarak doal kanunlarla dzenlenmitir. Kanunlar, en geni anlamyla, nesnelerin doasndan gelen zorunlu ilikilerdir ve, bu anlamda, btn varlklarn kanunlar vardr. Ne var ki, insan toplumlar da doal varlklardr ve doal kanunlara tabidirler. nsanlarn yaptklar kanunlar, pozitif kanunlar, doal kanunlarla olduu gibi, kendi aralarnda da uygunluk iinde olmaldrlar. nsan zgrdr ve kimi zaman kendi kanunu zorunlu ilikileri bozar. Olsa olsa ktlk doar bundan da. Bylece insan, bu ilikileri, onlara sayg gstermek ve yararlanmak iin bilmelidir. nsan kanunlar, yapldklar halka ylesine has olmaldr ki, bir milletin kanunlarnn bir baka milletinkine uymas, pek byk bir rastlantdr. Bu kanunlar, kurulmu ya da kurulmak istenen ynetimin doas ve ilkesiyle ilikili olmaldr. 1.9. Ekonomi Montesquieua yakn olanlar, doal kanunlara duyduklar ilgi dolaysyla fizyokrat iktisatlar oldular. Onun grecelik ilkesini bir yana brakp, doal kanunlar dncesinde birletiler. XV.Louisnin hekimi, biyolojist, byk toprak sahibi Ouesnay (1694-1774), ynla gzlemden de yararlanp, dncelerini Ansiklopedinin iftlik ve Tahllar maddeleriyle, ktisadi Tablo (1758) ve Doal Hukuk adl eserlerinde dile getirdi.108
108

Ernest Mandel, a.g.e., s. 114.

89

Sanayi, katksz rn vermez. O, eldeki maddelerin biimini deitirir ve, bunu yaparken de, yararl nesneler yaratr geri, ama yerine bir bakasn koymadan maddeyi bozar. Ticaretin yapt, rnleri bir yerden bir yere tamak ve dei-toku yapmaktr. Yalnz tarmdr ki, yeni bir madde yaratr, onu retir ve oaltr. Bylece, asl snf, topra deerlendiren tanmaz mlklerin sahibi olan snftr. Sonra iftiler snf gelir. Onlar btn tekiler, ksr snf izler. Her ey, tarmsal retime tabi olmaldr. Bylece, ortak mlkleri kaldrp bireysel mlkiyeti arttrmal. Tarm, kollektif ykmllklerden ve feodal haklardan kurtarlmal. Akl banda bir tarm gelitirmede tek sz sahibi tanmaz mlkiyet desteklenmeli. Yksek cret politikasyla, geniliine satm ve ticaret zgrlyle de pahallk salanmal ve nfustan ok zenginlik oaltlmal. Son olarak, mlkiyet, doal kanunun istedii bir eydir ve bylece doal hukuka girer o. Bunun gibi, mlkiyet hakknn kullanlmasn salayan zgrlk de doal hukuktandr. Gvenlik, eitsizlik despotluk da: nk hkmetin yapt, -o tartlmazdoal kanunlar, pozitif kanunlar halinde dile getirmektir. Despot, gerekli vergileri, yalnz mlkiyet sahiplerinden alr. nk yalnz onlar katksz rn ortaya koyarlar. Bylece, despot onlarla ayn karlara sahiptir, onlar gibi iktidar babadan oula gemelidir ve gz nnde tutaca yalnz onlar ya da onlarn temsilcileridir. Doal kanunlarnn da bilincinde olmaldr. Baars olaanst oldu bu grn. Mirabeauya gre, ktisadi Tablo, yaznn ve parann yan sra, insan zekasnn nc temel buluuydu. Fizyokrasi, bir din oldu Fransada. 1789 Kurucu Meclisi, derinden derine etkilendi ondan. Karl Marx, Quesnaye modern ekonominin yaratcs olarak, hayranln dile getirecektir.

90

XIX.yzyl liberalizminin gerek kurucusu skoyal fizyokrat Adam Simith (1723-1790) oldu. Milletlerin Zenginlii stne Deneme adl eserinde (1776), doann yalnz bana brakld her yerde kendi kendine gerekleen bir doal dzeni gsterir. En iyi olan da bu dzendir. nsan, yazgsn dzeltmek eilimindedir ve onda kiisel karn ayrdetmek yetenei vardr. Bylece zgr brakmal onu. Bireyler, topluma yararl kurumlar yaratmada gszlk gsterdiklerinde, ancak bu halde ie karmaldr devlet. Bu dnya, retici ve tketicilerden oluan geni bir cumhuriyettir. Her biri birbirine bamldr bunlarn ve bar da, bu bamlln bilincinden kmaldr. 1.10. Tarih Kimi yazarlar da, belli bir lke, belli bir dnem ya da btn insanlk tarihine dnk almalar yaptlar. nce, bir dzine zel tarih yaynland. Voltairein XIV. Louis Yzyl (1751), David Humeun Byk Britanya Tarihi (1754), Robertsonun skoya Tarihi (1759), Justus Moserin Osnabrck Tarihi (1768), bunlarn banda geliyor. Tarih anlay Montesquieuden beri deimiti. Beaufort ve nceki tarihiler iin, ynetimler ve rfler zerine bilgi veren her ey yararszd. Olaylar aydnla kavuturmak ve tarihlerini saptamak, tarihte aslolan buydu. Yeni tarihiler iinse, nemli olan uygarlk tarihidir. rfler, adetler, inanlar, batl inanlar, saplantlar, bulular. te nemli olan! Bu tarihin konusu insandr ve yle olduu iin de, insanl btn olarak el almaya gtrr. Voltairein, Milletlerin rfleri ve Ruhu stne Deneme (1756) adl eserinde yapt budur. Turgot ve Ansiklopediden sonra, Alman Lessing insan Soyunun Eitimini yazd (1780). Onu, yurtta herderin nsanlk Tarihinin Felsefesi zerine Dnceler

91

(1784-1791)i izledi. Yalnz bu iki yazarn ikisi de, bulank bir Tanry ya da Evrenin esrarl yaamn yardma arrlar ve bylece bilimden ok metafizik yaparlar. Daha pozitif olan Fransz Condorcet (1743-1794), nsan Zeksndaki lerlemeler Hakknda Tarihsel Tablo Tasla (1794) adl eserinde, Buffonun Doann Devirlerini srdrr ve ilerleme kanunundan sz eder. Ona gre, insann yetkinleme yetenei snrszdr. Doann bizi iine frlatp att dnya durduka bu yetkinleme de srecektir. Dnyann fiziksel koullar ayn olduu srece geriye dn hibir zaman olmayacaktr. Gelime sreklidir. imdiki an, gemi anlarn rndr. Bu rn, gelecei de etkiler 109 2. TEKNKTE AYDINLANMA 2.1. Silah Tekniindeki Gelimeler XVIII.yzylda askeri tekniin tarihi, tfei ve kaygan topuluu en iyi biimde kullanmay salamak amacyla, taktik dzende birbiri ardna gerekleen ilerlemelerin tarihidir. Tfek, bir nceki yzylda icat edilmiti. Almanyada 1689dan beri kullanlan, Fransada ise 1699dan balayarak resmen kabul edilen tfek, eski fitilli alaybozan 1715te tahtnda kesinlikle indirmiti ve, onu tamamlayan takmal sng sayesinde, mzrakl askerler snfn ortadan kaldrmt. Tfek, alaybozandan daha uzaa gitmiyordu geri. En ok 300 admd mesafesi, etkili olduu mesafe ise 180 admd. yle de olsa, daha hafifti ve kullanlyd. Bir akmak tayla donanm horozun atee geirdii sistem sayesinde, yanda bulunanlar iin tehlikeli deildi ve bylece yaklak dzende askerlere atta bulunma olana salyordu. Son olarak, doldurup boaltlmas ok daha hzlyd. 1715 ylndan balayarak, dakikada bir at mmkn oluyordu.
109

Boris Suchkov, a.g.e., s. 75.

92

1740ta, eski tahta ubuktan daha sert demir ubuun kabul, tfein namlusuna, barutu, sky ve mermiyi daha az zahmetle- yerletirme olanan salad ve zaman kazandrd. At hz, dakikada ikiye, e kt. 1744te, fiekle, asker hemen her zaman dakikada at yapabiliyordu. Topuluk, 4,8,12, 16, 24 ve 33 kalibrelik glleler atan, dz boluklu azdan dolma bronz toplardan oluuyordu. Dz atlar iin bunlar kullanlyordu. Bir siperin arkasnda ya da bir knt alanda kendisini korumaya alm birliklere kar da havan topundan yararlanlyordu. Bunun sonucu uraya vard: Piyade, sava alanna egemen oldu. Kurunu zrhlar deliyor, beklenmedik bir svari saldrsnda, onu ggsleyebiliyor ve birliin yana kayabilmesi iin gerekli zaman bylece yakalayabiliyordu. Arl nedeniyle yere aklp kalm topularda olmayan hareketlilik onda vard. Svari ve topu, sadece piyade iin alyordu, yardmcsydlar onun. Bylece, piyade savalarn hkmdar olup kt. 1715ten balayarak, hatta o tarihten nce, yeni sava arac olarak tfek, btn bir sava sanatn altst etmi olacaa benziyordu. Yeni icadn tm sonularn elde etmek iin aa yukar- bir yzyl gerekti ve balam gelimeyi doruuna ulatran da Napolyon Bonapart oldu.110 2.2. Gemi tekniindeki Gelimeler Gemiler, byk ticaret gemileri iin 40 metre, byk sava gemileri iin de 60 metre olmak zere uzunluklarn korurlar. Genilik, uzunluun ya da drtte biridir. Aa bataryadan st gverteye dein, sava gemisinin yanlar ieriye doru daralr. Aaya doru genileme de dayankll artrr. nce iler yoktur artk. Sslemeler ve heykeller yava yava kaybolmaktadr. Gemilerde arka alalrken n taraf
110

Pierre Rousseau, a.g.e., s. 180.

93

ykselmektedir. Arkadaki kkn yerine bir k gverte gemitir. Bu k gverte, daha sonra XVI. Louis dneminde kaldrlacaktr. Bylece havann direnii azalr. Geminin gvdesi, su kesiminin altnda iri bal ivilerle donatlmt. Ne var ki bu ard ve yosunlarla ve kavklarla daha da arlayordu. ngilizler, bu ivilerin yerine ince bakr yapraklar koyarlar, daha hafiftir bunlar ve kaymay da kolaylatrrlar. Franszlar, ele geirdikleri bir ngiliz gemisini kopya ettiler. 1778 Temmuzunda phignie frkateyni, bakrla astarlanm ilk Fransz gemisi oldu. Ancak, bylesi bir astarlama pek pahalyd ve sk sk da deitirilmesi gerekiyordu.111 Geminin donatm glendirilmitir, direkler ve serenlere zen gsterilmektedir. Yelkenin yzeyi arttrlmtr. Yelkenlerin says oaltlmtr ve yzeyle rzgrn gc arasnda kesin bir denge kurulmutur. Bir halat ebekesi, kolay ve salkl manevralara olanak salamaktadr. Gemilerde borda vardr ve git gide de geliir. Gemiler, rzgr daha yakndan skmaktadr, yani rzgara kar bir dorultuda gidebilmektedir. Bu gemiler, daha imdiden modern bir grnme brnmlerdir ve bu bakmdan, XIV. Louisninkilerden ok XIX.yzyln yelkenli gemilerine yakndrlar. te yandan, boylamlar sorunu zlr. Denizciler, gksel bir olayn gzleminden hareket ederek bunlar belirlemeye alyorlard. Pek sk gereklemeyen Gne ve Ay tutulmalarndan yararlandklar da oluyordu. Jupiterin uydularna, ya da yldzlarn Aya uzaklklarna bakp bir sonuca varanlar da vard. Kimi ince hesaplar isteyen bu gzlemler, doaldr ki pratik deildi ve kaptanlarn ounun yeteneini ayordu. En kestirmesi, Gnein gnlk hareketi ile geminin bulunduu nokta arasndaki ilikileri gz nnde tutan saat farkllklarndan yararlanmakt. Sonunda boylam, drt dakikalk bir farkllkla, kolayca elde edilir.112
111 112

Ernest Mandel, a.g.e., s. 134. Pierre Rousseau, a.g.e, s. 185.

94

2.3. Buharl Gemiler 1753te, Paris Bilimler Akademisi, rzgr gcnn yerine geecek aralar konusunda bir yarma aar. Fransz Markide Jouffroy dAbbans bir zm getirmek iin aranmaya balar. 1775te, Pariste Chaillotnun ateli pompasn grdkten sonra, James Wattn yaln etkili buharl makinesini gemilere uygulama dncesine kaplr. Yenilmesi gereken direnci hesaplar ve gc aktarma zerinde dnr. Baka beyzadelerle beraber kk bir ortaklk kurar ve Doubs rma stne eklemli kreklerle donanm buharl bir gemi kondurur ve onunla 1776 Haziran ve temmuzunda dolar durur. Ne var ki, krekler iyi ilemez. Bu kez, arkl bir tekerlee taklr akl ve 15 Temmuz 1783te. Sane rman 10.000 seyircinin gzleri nnde Lyona dein kar. Jouffroy dAbbans, o tarihten sonra buluunu iletmei ister, ancak mali evreler, gvence olarak, otuz yllk bir ayrcalk ileri srerler.113 Amerikada Wattn, bir dn hareketini dzenli olarak geirten ift etkili makinesi, 1781den balayarak uygulamaya sokuldu. Irmaklarn bataklk ya da ormanlk kylar, gemiyi yukar ekmeye olanak salamyordu. Ak boyunca inmi gemiler yukar kamyor ve yle olunca da heder olup gidiyorlard. Buharl gemi daha da zorunluydu. Amerikal Fitch, 1784 ylndan balayarak, bir buharl gemi nerdi. Onu, 1787de, stne Washingtonla Franklin de binmi olarak, Deleware rmanda denedi. Heyecan ayyuka kt. Banda Franklinin bulunduu bir ortaklk kuruldu. Filadelfiyada, sel gibi katld herkes ve hkmet de bir ayrcalk tand. Fitch denemelerini srdrd. Ne var ki, dnd itme sistemi ok g kaybettiriyordu ve rahatszlk veriyordu. Makinesini lkenin sradan demircilerine yaptrmak zorunda kalmt. Pek kusurluydu eser. Halk, iin ok bakm ve onarm isteyeceini, giderek pek
113

Server Tanilli, Yzyllarn Gerei ve Miras, C. IV, Cem Yay., stanbul, 1994, s. 121.

95

pahalya mal olacan dnd. Yz evrildi kendisinden, Herkesin terk ettii Fitche deli diye bakld. O da 1793te canna kyd. zm, XIX.yzyln balarnda, onun yurtta olan Fulton getirecekti. Getirirken de, btn denizcilii, tamacl, giderek btn ekonomiyi alt st edecekti.114 3. SERMAYE BRKM XVIII.yzyln Avrupasnda, geen iki yzyl iinde palazlanan devrim daha da geliir ve zellikle 1760 ylndan balayarak, bir makinaclk an aan gerek bir sanayi devrimi ortaya kar. lgi, mekanik sanatlara kayar. Sanayide ilerlemeler, sermayesiz ve kendine zg deme aralar olmadan mmkn olamazd. Oysa, yzyl boyunca, sermaye, artn srdrd. deme aralar oald. Fiyatlar, faizler, itibari cretler de ykseldi. Bir yandan deerli madenler artt, te yandan mali teknikler yetkinleti ve yayld. 3.1. Sermaye Birikimi ve Mali Teknikler Ticaret, zellikle de byk deniz ticareti ve smrgelerle al-veri, sermayeleri Bat Avrupaya getirir yar. Gitgide artan dnya altn ve gm retiminin en byk blm, btn bir yzyl boyunca orada birikir durur. Byk retici, spanyol kolonisi Meksikadr. Orada yeni madenler iletmeye almtr, ancak baka yerlerde de vardr. Deerli maden akndan yararlanan, zellikle Bat Avrupa devletleridir. ngiltere, Portekizle yapt Methuen andlamasndan (1703) beri, Brezilyadan hayli altn almaktadr. Paris andlamasndan (1763) sonra da, Uzak-Dounun kaps olan Hindistan ticaretine el koymutur ve onun deerli madenlerini harekete geirmitir. Fransa, spanyol mparatorluundan hayli deerli maden ekmektedir. spanya ile yrtt ticaret sayesinde yapmaktadr bunu. Hatta Cadixli spanyol tacirlerine
114

Boris Suchkov, a.g.e., s. 107.

96

dayanp dorudan doruya mparatorlukla iliki kurmutur. Hollanda da bu akmdan yararlanr. Ancak, en az ldedir bu, nk sanayisi gerilemektedir ve yle olduu iin de darya gitgide daha az mal satmaktadr. Avrupann teki lkeleri bundan pek az yararlanrlar. nk, spanya ve Portekiz gibi bir blm lkeler, dardan ok mal satn almak zorunda kaldklarndan ellerindeki deerli maden boalm gibidir. Avusturya, Prusya ve Rusya gibi teki lkeler ise, pek ktasal olduklar iin, yle ahm-ahm ticaretleri yoktur. Kald ki kolonileri de yoktur.115 O yzylda Cenevrede, pek nemli bir mali evreydi. Kentin maliyecilerinin hneri ylesi bir hret kazanmt ki, Dk Choiseul onlara bakp yle diyecektir: Hesaplamay ylesine iyi bilirler ki, bir Cenevrelinin nc kattaki bir pencereden kendisini attn grrseniz, byk bir gvenle yknebilirsiniz ona, nk, arkanzdan kazanlacak bir %20 vardr!. Fransa, btn bu lkelerin gerisindedir. nk, ticaret orada daha az gelimitir ve Katoliklik de devlet dinidir. Kilise hukuku ve medeni hukuk, emeksiz kazan salad iin faizle dnc yasaklamaktadr. Kapitalist iin kanlmaz bir tehlike sz konusu olduunda, rnein deniz ortaklklarnda, faizli dnce izin vardr. 1745te, alacaklarn alamayan Angoulmeli bankaclar mahkemeye bavururlar, ancak davalar reddedilir. nk, faiz karlnda dn verdikleri iin kanuna aykr hareket etmilerdir. Uradklar kayp hak ettikleri bir cezadr. Bununla beraber, faizli dn zorla yayld. Fransa, Lawdan nce de hisse senetli ortaklklar, tayana yazl senedi, sreli ilemi, hi olmazsa ilkel biimleriyle tanyordu.

115

Server Tanilli, Yzyllarn Gerei ve Miras, C. IV, Cem Yay., stanbul, 1994, s. 123.

97

1724te Paris Borsas ald. Ne var ki, deerlerin teslimi yirmi drt saat iinde yaplmalyd. Srekli ilem olana yoktu. Ona 1780de izin verildi. Bundan yararlanlp, yeni Hint kumpanyasnn senetlerinin ykseltilmesi istendi ise de, olmad. 1776da, bir svireli ile bir skoyal, banka kelimesini kullanmaktan kanarak skonto Sandn kurdular. Sandk, ticaret senetlerini krd, mevduat ald, Paris dnda pek dolamayan kt para kard. 1776dan balayarak Krallk Piyangosu almaya balad. 1783te faizli ve sekiz ylda denebilir kt para karld. 1777de tefecilie kar mcadele etmek zere Mont-de-Pit kuruldu. O zamanki balca mterileri olan tacirlere rehin karl dn vermee balad. 1750, zellikle de 1780 ylndan balayarak hisse senetli ortaklklar yayldlar. Onlarla beraber de kmr ocaklar, maden kurulular, iplik fabrikalar, bankalar, deniz sigortalar. Gazeteler, kotalar yaynlar oldular.116 3.2. ngilterede Sanayi Devrimi ngilterede, su ve odun zerine kurulu bir ekonomiden, kmr ve demir zerine kurulu bir ekonomiye geiin son aamasna tank oluyoruz. 1714te odun hl her eye yarar. Bata yakt maddesidir doallkla. Ancak, dokuma ve cam sanayisine potas salayan odur, gemiler iin katran da ondan yaplr. Dabbalamada da ie yaramaktadr, vb. Ne var ki ngiltere bir odun al iindedir ve btn gelimesine sekte vurmaktadr bu. Bitkisel ve hayvansal rnler zerine kurulu bir ekonomiden, madeni rnlerin iletilmesi zerinde kurulu bir ekonomiye geie de tank oluyoruz. 1714te, her yerde olduu gibi ngilterede de, baka yerlerden ne denli ileride olursa olsun, sanayi, temel kaynak deildi. En yaygn biim, aile sanayisi idi. zellikle de, balca sanayi biimi olan yn sanayisinde gelimiti bu.
116

Server Tanilli, Yzyllarn Gerei ve Miras, C. IV, Cem Yay., stanbul, 1994, s. 128.

98

Ne var ki, deniz-ar lkelerle ilikiler, artan al-veri, gitgide ykselen istem, yeni mterilerin zel gereksinme ya da zevkleri, rakiplere kar mcadele, sanayide bir merkezlemeye yol amt imdiden. Ticaretin gelimesi de yeni yetkinliklere yol at. Gerekten ticaret gereksinme yaratyordu. Deniz-ar lkelerin yeni mterileri, ngiliz mterilerin yeni zevkleri, yeni rakipler. Liverpoola Doudan pamuklu dokumalar getirildi. ylesi bir ilgi grd ki bunlar, Manchesterde taklit bir sanayi dourdu ve Liverpool dardan hammadde, yani ham pamuk getirmee balad. Ancak o zaman da, yaam dzeyleri dk ve Avrupallarn bilmedikleri bir el abukluuna sahip Musonlar Asyasnn emekileriyle rekabet etme gerei kt ortaya. lk makineleri bulmann temel nedenlerinden biri bu olmutur. 1701de yaynlanm ve yazarnn ismini bilmediimiz bir an eserinde, u satrlar okuyoruz daha o yllarda: Dou Hintle olan ticaret, bizimkilerden ok daha dk fiyata salanm nesneleri bize getirirken, pek olasdr ki bizleri de kimi usulleri ve makineleri bulmak zorunda brakacak. Onlar, daha az el emei harcayarak ve daha az parayla retme olana verecek bize ve bu yolla da mamul maddelerin fiyatn da drecekler. Btn makineler, genel olarak btn teknik bulular, bu iktisadi

dengesizliklerden ve maliyet fiyatn drme zorunluluunun yan sra, ayn zamanda, ucuz sermaye bulmak ve daha geni krlara kavuma olaslndan domulardr.117 Her bulu, yeni bir iktisadi dengesizlie yol at. O da, yeni makinelerin aran iine soktu insanlar. Bulular birbirini izlemee balad. Uan mekik, dokuma imalini hayli hzlandrd. Ama te yandan, iplik hep krk rn idi. Dokumaclar, zellikle yazn, kz-erkek eiriciler hasada gittiklerinden iplik bulamyorlard. Sipari alm
117

Pierre Rousseau, a.g.e, s. 201.

99

tacirler, iplik olmad iin siparilerini yerine getiremiyorlard. Bunun sonucu iilerine yol vermek zorunda kalyor, ama te yandan da mterilerinden oluyorlard. Byk sanayinin, bize pek yabanc olmayan sonular daha imdiden ortadadr. Fazla retimin bunalmlar u vermiti. rnein 1788de pamuk retimindeki byk ykseliin arkasndan 1793teki ifls gelir. Kentlerde nfus art ve gelime vardr. Hl soylularn iine girip onlarla kaynamay dnen bir sanayici kapitalist snf olumaktadr. Elleri ve ocuklarndan baka hibir retim aracna sahip olmayan fabrika iilerinden bir snf, yani proletarya gelimektedir. Onlarn iinden bir blmnn, retim sayesinde gerek cretleri ykselmi, beslenme ve salklar dzelmi, yaam sreleri artmtr. Ancak, sanayi ile geinen halkn nemli blmleri, fabrika karlar, iviciler, dokumaclar yeterli cret alamamakta, kt beslenmekte, iyi barnamamakta, fabrika atei ve veremden kvranmaktadr. 1785 ylndan balayarak, bu iiler bir araya gelir, grevler yaparlar. Makinelere ve kiilere kar iddet eylemleri de karr bu grevlere. Parlamentodan kendilerini koruyucu kanunlarn karlmasn istemektedirler. zetle, yeni bir snf mcadelesi balamaktadr.

100

SONU Aydnlanma XVIII.yuzylda yaanmasna ramen etkileri halen gnmzde srmektedir. Yaadmz bu an temellerini, XVII.yzyldan sonra yaanan Aydnlanma andan almaktayz. inde bulunduumuz a, belki de tarihsel sre iinde bize en fazla sorumluluun yklendii adr. Artk ne Ortaada olduu gibi her eyin merkezine tanry koyabiliriz, ne de mitolojik aklamalara gidebiliriz. u halde merkezde dnen ve bilgiyi reten insan vardr. nsan rettii bilgi ile dnyann gidiine yn verecektir. Dolaysyla gemiimizden olduu gibi bugn ve yarnmzdan da biz sorumluyuz. XVIII.yzylla birlikte, akln hakikatleri ile inancn hakikatlerinin birbirinden ayrlmaya balamasyla, doa dnyasnn kefedilmesiyle, domatik dnce yerini aratrmac zgr dnceye brakr. Byle bir dnmde bireyi n plana karmaya balar. XVIII.yzylda birey akln kullanmay renir. Ortaada da akl sz konusu ama bu mutlak bir varln aklna bal bir akl. nsan ancak tanrsal akla gre, tanrsal akla dayal ya da bal olarak akln kullanabilir. Ama artk birey egemen glerin basksndan kurtularak, kendini toplumun belirleyici bir paras haline getirir. Ancak iradesi zgr olan, akl sahibi olan bir varlk olarak insan, bilgi etkinliklerinde yapp etmelerinde, akln teorik ve pratik olarak kullanabilir. Byle bir insan da aydnlanmacdr. Gerekten akl sahibi olan varlklar ise kendi akllarndan baka bir gce dayanmayacaktr. Ortaa, insann yazgsnn belirlenmesinde Aydnlanmaya zemin hazrlamtr. Byle karanlk bir glge olmasayd Aydnlanmaya duyulan ihtiya ve Aydnlanmann boyutlar bu kadar byk olur muydu? Gryoruz ki her toplumsal aama, bir sonraki aamada yaanacak ilerlemelerin nedeni, arac olmutur. Tabi ki bu ilerlemede eitim de

101

ok byk rol oynamtr. Ortaa insan, zincirlerini krmaya balaynca ilerlemek iin, eitimin nemini kavram ve ie de toplumu eitmekle balamtr. Eitilmi bir ulus, kendi iinde ar ulusal mutluluundan baka bir tehlike grmez. Eitim aracl ile ulusal mutluluun en doruk noktasna ulaan bir ulus daha yksee kamayaca iin dme tehlikesi ile kar karyadr. Bir ulusun toplumsal yaam durumu, zanaat ve alkanlkla, insann yapsyla ne denli uyumlu hale gelirse, o halk o denli eitime sahiptir. Bir ulusun aydnlanmas, bilgi oranyla ve bu bilgilerin nemiyle ilikilidir. Aydnlanma uygarlk tarihinin gidiinde ama olmaktan ok bir aratr. Bu ara sayesinde iinde yaadmz a temellendirip, gelecekteki ilerlemeler iin de yeni aralar belirlemek zorundayz. nk tarih duraan bir olgu deil, akp giden ve ilerlemeyi bir zorunluluk olarak dayatan gelien bir sretir. Bizler, iyi ya da kt, Aydnlanmann ve teknolojik ilerlemenin miraslaryz. Bunlarn rn olan srekli bunalm amann yolu bunlara kar karak daha ilkel evrelere geri dnmek deildir. Tam tersine, byle bir yol bizi tarihsel olarak akla uygun olandan toplumsal deerlerin en barbarca biimine gtrr. Gelecein temellerini amzda belirlediimiz deerlerle oluturacaz. Bu temel oluumdaki sorumluluk ise ne Tanrya ne de mitolojiye aittir. Yalnzca ve yalnzca bize aittir. Bu adan aydnlanmacla ve ilerlemeye yeni yorumlar getirmek amz dnyasnn bir zorunluluudur. Hatta bu zorunluluk, kendini, uygarlk dnyasndaki insana bir dev olarak dayatmaktadr.

102

KAYNAKLAR

AKARSU, Bedia, Immanuel Kantn Ahlk Felsefesi, stanbul, 1999. ATAV, Trkkaya, Smrgelerin Uluslamas: Asya ve Afrika Halklarnn Ortaya klar, Ankara, 1955. BAYDUR, Suat Yakup, Hellen-Latin a Bilgisi, stanbul, 1948. BERNAL, J.D., Metaryalist Bilimler Tarihi, ev. E. Marlal, stanbul, 1976. BURCHART, Jacop, talyada Rnesans Kltr, ev. B. S. Baykal, C.II, Ankara, 1978. CEVZC, Ahmet, Felsefe Szl, Ekin Yay., Ankara, 1997. COLLINGWOOD, R.G., Tarih Tasarm, ev. Kurtulu Diner, Ara Yay., stanbul, 1990. DELMAS, Claude, Avrupa Uygarl Tarihi, ev. E. Grol, stanbul, 1967 DUBY, Georges, Ortaa insanlar ve Kltr, ev. Mehmet Ali Klbay, Ankara, 1990. ERHAT, Azra, Mitoloji Szl, stanbul, 1978. FONTANA, Josep, Avrupann Yeniden Yorumlanmas, ev. Nurettin Elhseyni, Afa Yay., stanbul, 1993. GMPEL, Jean, Ortaada Endstri Devrimi, ev. Nazm zaydn, Ankara, 1997. HANERLOLU, Orhan, Felsefe Szl, stanbul, 1994. HLAV, Selhattin, Felsefe El Kitab, stanbul, 1997.

103

HOF, Ulrch Im, Avrupada Aydnlanma, ev. ebnem Sunar, Afa Yay., stanbul, 1995. JOURDIN, Mchel Mollat du, Avrupa ve Deniz, ev. A. Muhittin Kargn, Afa Yay., stanbul, 1993. MANDEL, Ernest, Avrupa Meydan Okuyor, ev. T. Tayan, Ankara, 1974. MURAY, Gilbert, Yunan Medeniyeti Niin Ebedidir?, ev. Osman Derinsu, stanbul, 1940. ZLEM, Doan, Gnmzde Felsefe Disiplinleri, stanbul, 1997. ROUSSEAU, Pierre, Keifler ve catlar Tarihi, ev. Ayda Dz, stanbul, 1972. SEVK, smail Habib, Avrupa Edebiyat ve Biz, stanbul, 1940. SUCHKOV, Boris, Gerekiliin tarihi, ev. Aziz allar, stanbul, 1976 TANLL, Server, Yzyllarn Gerei ve Miras, Cem Yay., stanbul, 1994. WEBER, Alfred, Felsefe Tarihi, ev. H. Vehbi Eralp, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1993.