T.C.

SAKARYA N VERSTES SOSYAL B LMLER ENSTTS

19. YZYILIN KNC YARISINDA OSMANLIHOLLANDA LKLER

YKSEK LSANS TEZ

Tufan TURAN

Enstit Anabilim Dal Enstit Bilim Dal

: Tarih : Yakna Tarihi

Tez Danman

: Yrd. Do. Dr. Turgut SUBAI

UBAT-2007

T.C. SAKARYA N VERSTES SOSYAL B LMLER ENSTTS

19. YZYILIN KNC YARISINDA OSMANLIHOLLANDA LKLER

YKSEK LSANS TEZ

Tufan TURAN

Enstit Anabilim Dal Enstit Bilim Dal

: Tarih : Yakna Tarihi

Bu tez 10/01/2007 tarihinde aadaki jri tarafndan Oybirlii ile kabul edilmitir.

_________________ Jri Bakan

_________________ Jri yesi

__________________ Jri yesi

BEYAN
Bu tezin yazlmasnda bilimsel ahlak kurallarna uyulduunu, bakalarnn eserlerinden yararlanlmas durumunda bilimsel normlara uygun olarak atfta bulunulduunu, kullanlan verilerde herhangi bir tahrifat yaplmadn, tezin herhangi bir ksmnn bu niversite veya baka bir niversitedeki baka bir tez almas olarak sunulmadn beyan ederim.

Tufan TURAN 10.02.2007

NSZ Osmanl Devleti ile Hollanda arasndaki ilikiler balangcndan gnmze kadar ksa sreli birka kesinti dnda dostane ve ticar ilikiler ierisinde devam etmitir. On sekizinci yzyldan itibaren siyas ve diplomatik ilikilerin de n plana kmas ile birlikte ilikiler daha da glenmitir. Osmanl Devleti Hollanday her zaman gvenilecek bir dost ve ticar bir mttefik olarak grmtr. Hollanda iin de durum bundan farksz deildir. Bu nedenle de ikili ilikilerde her zaman dostane ilikiler hkim olmutur. Osmanl-Hollanda ilikileri Osmanl Devleti d politikas zerine yaplan almalarda zerinde pek fazla durulmayan bir konudur. Bu alma ile Osmanl Devleti d politikasndaki bu a bir nebze olsun kapatlmasna ve 19. yzyln ikinci yarsnda iki lke arasndaki ilikilerin Osmanl Devletine etkilerinin saptanmasna allmtr. Bu almann gerek hazrlk safhasnda ve gerekse hazrlanmasnda yardmlarn esirgemeyen ve tezin her aamasnda nerileriyle bu almann ekillenmesine vesile olan danmann Sayn Yrd. Do. Dr. Turgut SUBAIya kranlarm sunuyorum. Yine bu almann ortaya kmasnda katklarndan ve desteklerinden dolay, Sayn Blm Bakanm Prof. Dr. Mehmet ALPARGU; Blm Bakan Yardmclarm Sayn Do. Dr. Enis ahin ve Do. Dr. Mustafa Demire; nerileriyle yol gsteren hocam Sayn Prof. Dr. Azmi zcana; Hollandann Leiden niversitesinde doktora almasn srdrmekte olan Sayn smail Hakk Kadya; Hollanda Konsolosluu Kltr Blm ve Hollanda Tarih ve Arkeoloji Enstits alanlarna; ayrca almam boyunca madd manev hibir yardm esirgemeyen canmdan ok sevdiim aileme teekkr bir bor biliyorum. 10.02.2007 Tufan TURAN

NDEKLER

KISALTMALAR........................................................................................................ iii ZET............................................................................................................................iv SUMMARY.................................................................................................................. v GR ... 1 BLM I: OSMANLI-HOLLANDA LKLERNN BALANGICI VE LK LKLER .................................................................................................................... 5 1.1. Bamszlk Mcadelesinden Gnmze Hollandann Tarihi Geliimi ..5 1.2. Osmanl- Hollanda likilerinin Balangc ve lk likiler......................12 1.3. Diplomatik likilerin Balangc.13 BLM II: 19. YZYIL ORTALARINA KADAR OSMANLI-HOLLANDA LKLER.. 26 2.1. 18. Yzylda likilerin Genel Seyri ... 26 2.2. 19. Yzyln lk Yarsnda Osmanl-Hollanda likileri . 19 2.2.1. Sultan III. Selim Dnemi.31 2.2.2. II. Mahmut Dnemi 33 BLM III: TANZMATTAN SONRA OSMANLI HOLLANDA LKLER .... 37 3.1. Sultan Abdulmecid Dnemi 37 3.2. Sultan Abdulaziz Dnemi 42 3.3. Sultan II. Abdulhamid Dnemi....45 3.3.1. likilerin Genel Seyri...45 3.3.2. Lahey Konferans ....65 3.3.3. Hovsep Missakian (Yusuf Misak Efendi) ...74 3.3.4. Osmanl- Hollanda likilerinde Ae Sultanl ..81 3.3.5. Kopenhag ve Lahey Hfz- Shha Kongreleri ..88 3.3.5.1. Kopenhag Hfz- Shha Kongresi 88 3.3.5.2. Lahey Hfz- Shha Kongresi ..90

SONU VE NERLER...............................................................................................94 KAYNAKA...............................................................................................................98 EKLER.......................................................... ............................................................106 ZGEM...............................................................................................................136

10

KISALTMALAR A.}AMD A.}DVN. A.}MKT.MHM. A.DVN.DVE. A.DVN.MHM. A.MKT.UM. Bkz. BOA DH.MKT. HAT. HR.MKT. HR.SYS . DH. . HR. MV. SAD Y.A.HUS. Y.A.RES. Y.EE. Y.MTV. Y.PRK.ASK. Y.PRK.AZJ. Y.PRK.BK. Y.PRK.EA. Y.PRK.HR. Y.PRK.NMH. Y.PRK.PT. Y.PRK.TKM. Y.PRK.ZB. : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Sadaret Divan- Hmayun Amedi Kalemi Sadaret Divan- Hmayun Kalemi Sadret Mektub Kalemi Mhimme Evrak Sadaret Divan- Hmayun Dvel-i Ecnebiye Kalemi Sadaret Divan- Hmayun Mhimme Kalemi Sadret Mektub Kalemi Umum Vilayt Evrak Baknz Babakanlk Osmanl Arivi Dahiliye Nezreti Mektub Kalemi Hatt- Hmayun Kalemi Hariciye Nezreti Mektub Kalemi Hariciye Nezareti Siyas Ksm rade Dhiliye rade Hariciye Meclis-i Vkela Sicil-i Ahval Komisyonu Defteri Yldz Husus Maruzat Yldz Sadaret Resm Maruzat Evrak Yldz Esas Evrak Yldz Mtenevvi Maruzat Evrak Yldz Perakende Asker Maruzat Yldz Perakende Arzuhal ve Jurnaller Yldz Perakende Mabeyn Bakitabeti Yldz Perakende Elilik ve ehbenderlik Tahrirat Yldz Perakende Hariciye Evrak Yldz Perakende Name-i Hmayun Yldz Perakende Posta ve Telgraf Nezareti Yldz Perakende Tahrirat- Ecnebiye ve Mabeyn Mtercimlii Yldz Perakende Zabtiye Nezareti

11

SA, Sosyal Bilimler Enstits

Yksek Lisans Tez zeti

Tezin Bal: 19. Yzyln kinci Yarsnda Osmanl- Hollanda likileri Tezin Yazar: Tufan TURAN Danman: Yrd. Do. Dr. Turgut SUBAI Kabul Tarihi: 10 Ocak 2007 Sayfa Says: V (n ksm) + 107 (tez) + 33 Anabilimdal: Tarih Osmanl-Hollanda ilikileri Bilimdal: Yakna Tarihi Osmanl Devleti d politikas zerine yaplan

almalarda zerinde pek fazla durulmayan bir konudur. ki lkenin snr olmad ve aralarnda herhangi bir sava gemedii iin bu konunun zerine pek fazla gidilmemitir. Bu alma ile Osmanl Devleti d politikasndaki bu a bir nebze olsun kapatmak ve 19. yzyln ikinci yarsnda iki lke arasndaki ilikilerin Osmanl Devletine etkilerini saptamak amalanmtr. almann ilk blmnde Osmanl Devleti ile Hollanda arasnda diplomatik ilikilerin kurulma safhas ve 18. yzyla kadar iki lke arasndaki ilikiler ana hatlar ile verilmitir. kinci Blmde Tanzimat dnemine kadar Osmanl- Hollanda ilikilerinin geliimi verilerek 19. yzyln ikinci yarsndaki ilikilerin seyrinin anlalmasna katkda bulunulmutur. almann nc ve son blmnde ise Sultan Abdulmecid dneminden Sultan II. Abdulhamid dneminin sonuna kadarki Osmanl-Hollanda ilikileri zerinde durulmu, bu dnemdeki ilikilerin nemi vurgulanarak kronolojik bir yap ierisinde olaylar anlatlmtr. Bu olaylar ierisinde en nemli olaylar olarak gzken Lahey Konferans ve Hfz- Shha Kongreleri ayr bir balk altnda sunulmutur. Ayrca yine bu dnemde n plana kan Osmanl Devletinin Hollanda bykelisi Yusuf Misak Efendi hakknda verilen bilgiler de ayr bir balk altnda toplanmtr. almann nc blmnde Babakanlk Osmanl Arivinde yaplan taramalar sonucu elde edilen ariv belgelerinden byk lde faydalanlmtr. Bu alma ile Osmanl d politikasnda Hollandann yerinin anlalmas hedeflenmektedir. Anahtar kelimeler: Hollanda, Osmanl Devleti D Politikas, OsmanlHollanda likileri, Lahey Konferans, Yusuf Misak Efendi

12

Sakarya University Insitute of Social Sciences

Abstract of Masters Thesis

Title of the Thesis: Ottoman-Dutch Relations in the Second Period of 19 th Century Author: Tufan TURAN Date: 03 July 2006 Department: History Supervisor: Assist. Prof. Dr. Turgut SUBASI Nu. of pages: V (pre text) + 107 (main body) + 33 (appendices) Subfield: History of Modern Age Almost there are no studies at the subject of Ottoman foreign policy as OttomanDutch Relations. Because of there are no borders between these to states and also there are no wars, this subject didnt examined deeply. With this study we wanted to expose the relations of the relations of these to states and the effects of the relationship to the Ottoman State at the time of Abdulhamid II. In the first chapter we studied on the establishment of the diplomatic relations between Ottoman State and The Netherlands and the basic of the relations between the two countries up to the 18th century. In the second chapter we studied on the progress of the relations between Ottoman State and The Netherlands up to the Tanzimat Era to understand the relations in the second period of the 19th century. In the third and the last chapter we studied on the relations between Ottoman State and The Netherlands from the period of Sultan Abdulmecid to the period of Sultan Abdulhamid II, and while we were stressing the importance of the relations we explained the events in a chronological structure. The most important events like Lahey Peace Conference and the Congresses of Health Care were given under separated titles. And also we gave another important subject as a separated title about the Dutch ambassador Hovsep Missakian in the Ottoman State at the same period. At the last chapter we mostly used the archival sources from Prime Ministry Ottoman Archives. With this study we are expecting to make the importance of the relations between Ottoman State and The Netherlands clear.

Keywords: The Netherlands, Congress of Health Care, Ottoman-Dutch Relations, Lahey Peace Conference, Hovsep Missakian

13

GR almann Amac Osmanl-Hollanda ilikileri Osmanl Devleti d politikas zerine yaplan almalarda zerinde pek fazla durulmayan bir konudur. Bu alma ile Osmanl Devleti d politikasndaki bu a bir nebze olsun kapatlmasna ve 19. yzyln ikinci yarsnda iki lke arasndaki ilikilerin Osmanl Devletine etkilerinin saptanmasna allmtr. almann nemi Osmanl Devleti ile Hollanda arasndaki siyas ilikiler 16. yzyln sonlarnda balamtr. likilerin balamas iki lkenin de karlkl karlar dorultusunda olmutur. Hollanda, spanyaya kar yrtt bamszlk mcadelesi srasnda Katoliklerin ve spanyann en byk dman olan Osmanl Devletini kendisine gl bir mttefik olarak grmekteydi. Ayrca dou ticareti Osmanl Devletinin elindeydi ve bu ticaretten pay alabilmek iin Osmanl Devleti ile dostane ilikiler kurulmas gerekiyordu. Osmanl Devletinde ise durum farklyd. Osmanl Devleti, Hollandann ikili iliki kurma abalarna ilk balarda pek scak bakmamt ve Hollandann iliki kurma giriimlerini karlksz brakmt. Bunda o dnemde ran ile yaplan savalarn da etkisi bykt. Osmanl Devleti, ezel dman olan spanyaya kar mcadele eden Hollanday 17. yzyln bandan itibaren olas bir mttefik olarak grmeye balad. Ayrca Osmanl Devleti, Dou-Bat ticaretinin Akdenize ekilmesi Msr ve Suriyeden geen krl transit ticaretin ve stanbulun ihtiya duyduu kymetli madenlerin akn devam ettireceinden dolay, Avrupa lkelerine ticar imtiyazlar vererek Dou-Bat ticaretini Akdenize geri ekmeyi hedefliyordu. 1604 ylnda Hollanda, spanya ile Sluis ehri aklarnda yapt deniz savanda spanyolar malup ederek, filoda bulunan 1500 esir arasndaki Mslman esirleri bir Hollanda gemisiyle Cezayire yollamtr. Ayrca Hollanda bu esirlerle birlikte biri Cezayir daysna dieri ise Osmanl Padiahna verilmek zere iki mektup gndermitir. Bu olay Osmanl Devleti ile Hollanda arasndaki ilikilerin esas balangcn tekil 14

etmitir. Ancak bu sralarda Osmanl Devleti, ran ile sava halinde olduundan ikili ilikilerin tesisi mmkn olmamtr. Hollandann spanyaya kar iyi bir mttefik olabileceini anlam olan Kaptan- Derya Halil Paann da abalaryla 1612 ylnda Hollandaya Fransz ve ngilizlere verilen ahitnamelerle ayn maddeleri ieren bir ahitname verilmitir. Bu ahitname ile Osmanl Devleti ile Hollanda arasndaki siyas ilikiler de balam oluyordu. lk siyas ilikilerin kurulmasnda etkili iki isim vard. Bunlardan biri Kaptan- Derya Halil Paa, dieri ise Hollanda hkmetinin 1611 ylnda ahitname almak zere grmeler yapmak iin stanbula tayin ettii ilk eli olan Cornelis Hagadr. Cornelis Haga, ahitname almay baardktan sonra bu ahitnamenin hkmlerinin yrmesini salamak ve ayrca gerek Osmanl Devleti bnyesinde ticaret yapan gerekse Osmanl Devletinde yerlemi olan Hollandallarn karlarn korumak ve diplomatik alanda Osmanl Devletinde Hollanday temsil etmek amacyla Osmanl Devleti bykeliliine atanm ve yirmi sekiz yl bu grevi srdrd. Hagann grev yapt sre kurduu boyunca ikili temaslar ve ilikiler sayesinde kendisinden sonra gelen bykeliler ya da maslahatgzarlar iyi birer diplomat olmasalar da ikili ilikilerin devamnda herhangi bir sorun yaanmamtr. Osmanl Devletinin Hollandaya vermi olduu 1612 tarihli ahitname metni, Justinus Colyerin abalar sonucu 1680 tarihinde yenilendi. Bu ahitname ile Hollanda, Karadenizde ticaret yapma hakk da elde etti. Colyerin elilii srasnda Osmanl Devleti ile Avrupa devletleri arasndaki savalar nedeniyle ilikiler yeniden bozulmaya yz tuttu. Sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Paann Hollanday ahitnameyi kaldrmakla tehdit etmesi zerine Hollanda bu durumdan kurtulabilmek iin ykl bir deme yapmak zorunda kald. Bu olaydan sonra iki lke arasnda dostane ilikiler yeniden kuruldu ve bundan sonra Hollanda, Osmanl Devletinin yapt savalarda ve bar anlamalarnda arabulucu olarak n plana kmaya balad. lk olarak Karlofada Jacobus Colyer arabulucu olarak grev yapt ve kazand baar neticesinde stanbulda byk itibar

15

kazanmasnn

yan

sra,

kendisine

Roma

imparatoru

tarafndan

Roma

mparatorluunun Kontu unvan verildi. Bundan sonra Prut Anlamasnn maddelerinde tadilat yaplmasnda ve Pasarofa Anlamasnn imzalanmasnda da Hollanda elileri arabuluculuk grevlerini srdrdler. On sekizinci yzyl boyunca ticar ilikilerde bir art saland e Osmanl Devleti ile Hollanda arasnda dostane ilikiler kuruldu. 1790 ylnda donanmann gemi ihtiyacn kalamak amacyla Hollandadan bir gemi getirilmesine karar verildi. Osmanl Devleti ile Hollanda arasndaki istikrarl ilikiler 1798de Hollandada kurulmu olan Batav Cumhuriyetinin Fransa ile birlikte Msra saldrmas zerine bozulmutur. Osmanl Devleti bu olay zerine Hollanda elisini srgne yollam ve Hollandal tccarlarn beratlarn toplamtr. 1805 ylnda bu tccarlarn beratlar kendilerine iade edildi. likiler ancak 1812 ylndan sonra normale dnm ve dostane ilikiler yeniden tesis edilmitir. III. Selimden itibaren Osmanl Devletinin d politikasndaki gelimeler neticesinde 1804 ylnda Amsterdamda yaayan Petro Marcella adl bir Rum buraya ilk Osmanl konsolosu olarak atand. On sekizinci yzyln sonu ile on dokuzuncu yzyln banda ilikilerdeki durgunlua ramen on dokuzuncu yzyln ortalarndan itibaren Hollanda, Osmanl Devletinin en nemli ticar mttefiki haline geldi. 19. yzylda ilikilerin seyrinde yaanan bu hzl gelime Sultan II. Abdulhamid dneminde iyice artt. Sultan II. Abdulhamid, devletleraras ilikileri ve diplomasiyi ok iyi kullanyordu. II. Abdulhamid, Hollanda temsilcilerine ve devlet grevlilerine nianlar vererek, Hollanda kral ve kralieleri ile yapm olduu muhaberat ve gnderdii mektuplar sayesinde diplomatik ilikilerin devamn ve geliimini salamtr. Sultan II. Abdulhamid dneminde Osmanl Devleti ile Hollanda arasndaki ilikilerde en nemli olay 1898 ylnda toplanan Lahey Konferansdr. Olas bir sava engellemek, silahszlanmay ve dnya barn salamak amalaryla toplanan konferansta Osmanl Devleti nemli bir rol oynamtr. Konferans srasnda Ermeni ve

16

Arnavut komiteleri ile Jn Trklerin Osmanl Devleti aleyhine giriimlerinin engellenmesinde Hollanda devlet yetkililerinin sarf ettikleri aba dostane ilikilerin bir gstergesidir. Lahey Konferansnn yansra 1884 ylnda Kopenhag ve Laheyde toplanan Hfz- Shha kongrelerinde Osmanl Devletinin oynad rol ortaya koyularak, Osmanl Devletinin saln korunmasna verdii nem vurgulanmtr. Ayrca Osmanl Devleti ile Hollanda ilikilerinde Ae Sultanlnn rol de almamzda ortaya koyulmutur. Ae Sultanl Osmanl Devleti tebaiyetinde olmasna ramen Hollanda saldrlarna maruz kalmas asndan Osmanl-Hollanda ilikilerinde nemli bir yer tutar. Osmanl Devleti ile Hollanda arasndaki ilikiler balangcndan gnmze kadar ksa sreli birka kesinti dnda dostane ve ticar ilikiler ierisinde devam etmitir. On sekizinci yzyldan itibaren siyas ve diplomatik ilikilerin de n plana kmas ile birlikte ilikiler daha da glenmitir. Osmanl Devleti Hollanday her zaman gvenilecek bir dost ve ticar bir mttefik olarak grmtr. Hollanda iin de durum bundan farksz deildir. Bu nedenle de ikili ilikilerde her zaman dostane ilikiler hkim olmutur. almann Metodolojisi 19. yzyln ikinci yarsnda Osmanl Devleti ile Hollanda arasndaki ilikileri ve bu ilikilerin Osmanl diplomasisine katklarn incelemek amacyla kaleme aldmz bu almada, arlkl olarak Babakanlk Osmanl Arivinden edindiimiz ariv belgelerinden faydalandk. Ariv belgelerinin altnda iki lke arasndaki ilikilerin balangcndan 19. yzyl sonlarna kadar geliimini sistematik bir ekilde ileyerek bu eseri meydana getirdik.

17

1. BLM: OSMANLI-HOLLANDA BALANGICI VE LK LKLER

LKLERNN

1.1. Bamszlk Mcadelesinden Gnmze Hollandann Tarihi Geliimi Bugnk Hollandann bulunduu blge, yenian balangcnda Burgonya hanedanlna balyd. Felemenk kontluklarn sk denetim altna almak isteyen Burgonya hanedan, buraya bir genel vali tayin etti. Kontluklar zerindeki merkez ynetim zellikle Charles dneminde (14671477) etkili bir yap kazand (Kk, 1998: 220). Charlesin kz Marie dneminde (14771482) Burgonya, Fransz egemenliine geince, Felemenk kontluklar yeniden eski haklarna kavutular. Marie, Habsburg hanedanndan Avusturya Aridk I. Maximilianla evlendikten sonra bu kontluklar zerinde yeniden denetim saland. Marie ile Maximiliann olu I. Philippe, evlilik yoluyla spanyol tahtn ele geirdikten sonra, Felemenk lkeleri spanyol Habsburg hanedannn ynetimine girdi (Ana Britannica, 1988: 162). 1519 ylnda V. Karl unvanyla Kutsal Roma-Germen mparatoru seilen Philippein olu I. Carlos, Felemenk kontluklarn akrabalarndan seti i genel valilerle ynetmeye balad. V. Karl, Ekim 1555te imparatorluu kardei Ferdinand ve olu II. Philippe arasnda paylatrnca Hollanda, II. Philippein idaresi altnda kald (Kk, 1998: 220). XVI. yzylda Avrupa'da halk alk ve sefalet iindeydi. Veba gibi salgn hastalklar halk krp geirmekte, Kilise, spanya ve derebeyleri ar vergiler toplamakta, halka zulm etmekteydi. Kiliseyi eletirenler yaklmaktayd. Hollandada ise hava daha farkl, daha liberal ve zgrlkyd. Halk ounlukla, Katolik kilisesini tanmayan Protestanln nc akmlarndan Kalvinizmi1 benimsemiti. Byk derebeyleri yoktu, ticaret gelimeye ve hzla byk kentler kurulmaya balamt(http://www.kulturmerkezi.org/index.php?option=content&task=view&id=54 &Itemid=72, 2005). Koyu bir Katolik olan II. Philippein din ve siyas basklar Hollandada byk bir muhalefetle karlat. Geuzen olarak bilinen Kalvinist bir
Kalvinizm, gnmz Protestan dnyasnn ikinci ekoln tekil eder. Bir dier ad Reforme Hristiyanlktr. Akmn kurucusu ve ncs olan Jean Calvin, sk bir din tecrbeden gemi Fransz asll, ilahiyat sahasndaki yazlaryla tannm bir kiidir. Amac mevcut Hristiyanlkta reform yaparak dini, balangtaki, asl haline kavuturmaktr. http://sozluk.sourtimes.org/ , 19.04.2005
1

18

grup 1566da spanyol idaresine kar silahl bir mcadele ba latt (Kk, 1998: 220). spanya kral II. Philippein Katolik Kilisesinin otoritesini merkeziyeti devlet sistemine adapte etmek istemesi zerine patlak veren isyan (Hoenkamp, 2002: 11), dncelerini ustalkla gizlemesinden tr rakiplerinin kendisine sessiz adn taktklar, Orange Prensi Willem (1533-1584) ynetti (Art, 1971: 9). II. Philippein dzeni salamak iin genel vali olarak Hollandaya gnderdii Alba 3. Dknn ar ceza ve vergilere bavurmas olaylar iyice trmandrd. Kalvinist Geuzen birlikleri 1572de Hollandn denetimini ele geirdi ve spanyol kuvvetlerine kar gl bir direni gsterdi (Ana Britannica, 1988: 162). Geuzen birliklerinin baarlar zerine, lkenin teki kesimlerinde de ayaklanma kuvvetlenmeye balad. 1576da Gent Uzlamasyla Protestanlar ve Katolikler arasnda birlik saland ancak bu birlik, 1578de Hollanda genel valiliine atanan A. Famesenin izledii esnek politikalar sonucunda, gneydeki Katolik eyaletlerin, Artois Birlii ad altnda, spanyol egemenliini tanmalaryla sona erdi.2 Kuzey eyaletleri bunun zerine 1579 ylnda Utrecht Birliini oluturarak bamsz bir devlet olarak ortaya ktlar (Ana Britannica, 1988: 162). Hollanda bamszlk hareketinin lideri Prens Willem van Orangen 1582de spanyollara kar Osmanl yardmna bavurduu konusunda da baz bilgiler vardr (Kramers, 1954: 115). Utrecht Birliinin temeli olan askeri ittifak daha yakn bir siyas ibirliini de ngryordu. Bu anlama dorultusunda eyaletler i ilerinde bamsz olacaklar ancak d ilerinde, sava, savunma ve vergi konularnda her zaman birlikte karar alacaklard. Birlik nce Holland, Zeeland, Utrecht, Gelderland ve Zutphen eyaletleri arasnda oluturuldu ancak Overijssel, Friesland, Graningen, Anvers, Brada, Gent, Brugge ve Ypers eyaletleri de daha sonradan birlie katld. Bylece Birleik Eyaletler Cumhuriyeti (Felemenk Cumhuriyeti) adyla bamsz bir devlet ortaya kt (Kk, 1998: 220).

Gney Hollandadaki bu on eyalet Fransz htilaline kadar Habsburglara bal kalmtr. Hoenkamp, a.g.e., s. 11

19

1581de, Hollanda zerindeki spanyol egemenliinin sona erdiinin ilanndan sonra3 Fransadan yardm almak amacyla, Felemenk Cumhuriyetinin bana simgesel olarak Fransa kralnn kardei Anjou Dk getirildi. Ancak dk ynetime el koymaya kalknca tepki grd ve 1583te Fransaya geri dnd. Ayaklanmann nderi Willem van Orange 1584 ylnda ldkten genel meclis, ngiltereden destek salamak iin 1586da Liecester Dkn genel valilie getirdi. Ancak dk Hollandn gl bir merkezi ynetim oluturmasndan ekindiinden mutlak egemenlik kurma yoluna gitti. Bu olay Utrecht Birliinin yabanc korumasndan vazgemesini ve bamsz bir devlet olarak ortaya kmasn salad (Ana Britannica, 1988: 160). Bu olaydan sonra Holland yneticisi Johan van Oldenbarnevent ile Orange Prensi Nassaulu Maurits arasnda kurulan ittifak, spanyol kuvvetlerine kar asker zaferler kazanmaya balad4. Felemenk Cumhuriyeti snrlarn gneye doru genileterek Anversin denizle balantsn kesince, ngiltere ve Fransa, Hollandann bamszln tanmak zorunda kald (Ana Britannica, 1988: 163). 1609 ylnda spanya ile Birleik Felemenk Cumhuriyeti arasnda salanan atekes 1618de balayan mezhep atmalar yznden 1621de bozuldu ve iki lke arasnda yeniden sava balad. Mezhep savalarn sona erdiren 1648 Vestfalya (Westfalen) Antlamas ile spanya da Hollanda Cumhuriyetini resmen tand. 1651de toplanan

26 Temmuz 1581 tarihinde Hollanda Bamszlk Bildirgesi yaynlanmtr. Halk prens iin deil, tersine prens halk iin yaratlmtr; nk halk olmasa prens de olmazd. Prens uyruklarn hak ve adalete uyarak ynetmeli, onlar bir baba evlatlarn nasl severse yle sevmeli, bir oban srsn nasl gderse, aynen yle ballkla gtmelidir. Prens bunun iin vardr. Eer byle davranmaz, kle muamelesi yaparsa, prenslii sona ermi demektir; bir tirandr artk o. Uyruklar da, eer baka hibir kar yol kalmaz ve hissettikleri tehlike zerine yaptklar uyarlara karn, tiranlktan kendi canlar, mallar, karlar ve ocuklar iin herhangi bir gvence alamazlarsa, o zaman kendi vekillerinin, zmrelerin yasal karar uyarnca tirandan ayrlma hakkn elde ederler. spanya Kral din bahanesiyle bir tiranlk kurmay denemitir; lkenin direniini dikkate almadan, ayrcalklar koruyacana dair ettii yemini bozarak, lkenin ayrcalklarn zedelemitir. Dolaysyla biz de imdi spanya Kralnn Hollanda egemenlii zerinde hibir hakk kalmadn ilan ediyoruz. Bylece bir zamanlar spanya Kralna ballk ve boyun eme yemini etmi olan tm memurlara, amirlere, efendilere, vasallere ve kentlilere grevlerinden el ektiriyoruz. Tm grevlilere bundan byle, spanya Kralnn adn, unvann ve mhrn kullanmamay ve bize bal, spanya Kralna ve onun yandalarna kar olduklarn ierir bir yemini etmelerini buyuruyoruz. Janko Musulin, Hrriyet Bildirgeleri, stanbul, 1983, s. 34 4 Ancak bu tarihten sonra kentli idareci ve tccar snfn temsil eden Oldenbarnevelt ile taray, kraliyet ailesini, orduyu, byk toprak sahiplerini ve banaz Kalvenci papazlarn karlarn temsil eden Prens Maurits arasnda iktidar mcadelesi balar. Oldenbarnevelt, kraliyet ailesi ve papazlarn gcn krmak iin, spanya'yla bar imzalar. Askeri bteyi azaltarak, Prensi zayflatmay amalamaktadr. 1621 ylnda bu mcadele tam bir silahl atmaya dnmek zereyken kraliyet arln koyar ve Oldenbarnevelt Laheyde halkn nnde idam edilir. http://www.kulturmerkezi.org/index.php?option=content&task=view&id=55&Itemid=73, 30.03.2005

20

genel meclis, kazand bu baarlar zerine Holland eyaletinin dier eyaletler zerinde liderliini kabul etti (Kk, 1998: 220). spanyann Hollandann bamszln tand sralarda, Cromwell Cumhuriyetinin 1651de kard Deniz Ulam Yasasyla Hollanda gemilerinin ngiliz mallarn tamasn yasaklamas ve Hollanday siyasal bir birlie zorlamas, ngiltere ile ilikileri gerginletirdi. Gerginleen ilikiler sonucunda da ngiltere ile Hollanda arasnda 58, 2005). lk sava 1652-1654 tarihleri arasnda gerekleti. 1653 yaznda Hollanda'nn yenilgisi zerine ngiltere, denizlerdeki kontrol ele geirdi (Ana Britannica, 1988: 163). kinci ngiliz-Hollanda sava 1665'te balad ve 1667'ye kadar srd. ngiliz Kral II. Charles 4 Mart'ta Hollandaya sava ilan etti. Savan balangcnda ngilizlerin kazand baarlarla Avrupa apnda denizlerdeki kontrol ngilizler kazanm gibi grnyordu. 1665 yaznda ngilizler denizlerdeki kontrol tmyle ele geirdiler. Ancak Hollandallar 1667'de denizlerdeki kontrol yeniden ele geirmeyi baardlar5 ve hatta ngiliz sahillerini bile denetim altna aldlar. Hollanda'nn bu ikinci savatan zaferle kmasnn en nemli nedenlerinden birisi, ngiltere'de 1667'te patlak veren kolera salgnyd. 58, 2005). nc ngiliz-Hollanda sava 1672'de balad ve 1674'e kadar srd. 1670te ngiltere ile Fransa Hollandaya kar birleti ve 1672 ylnda saldrya getiler. Bunun zerine Orange prensi III. Willem bakomutanla getirildi. 1672 yaznda ngiliz ve Fransz birlikleri kontrol ele geirdiler. Bu ar tehdit altnda Hollandallar 1672'de byk bir donanma seferberliine baladlar. Ancak bu ekilde ngilizler karsnda tutundular. III. Willem, ngiliz-Fransz bar nerilerini geri evirerek igale kar iddetli bir direni balatt. Amsterdamn evresindeki su bentlerini aarak, su hattnn gerisinde
5

1652

ve

1684

tarihleri

arasnda

drt

deniz

sava

yapld

(http://www.kulturmerkezi.org/index.php?option=content&task=view&id=40&Itemid=

Kolera

salgn

ngiltereyi

teslim

olmaya

zorlad

(http://www.kulturmerkezi.org/index.php?option=content&task=view&id=40&Itemid=

Holland eyaletinin yneticisi Johan de Witt, donanmay tekrar kurdu ve lke eski gcn yeniden kazand. http://www.kulturmerkezi.org/index.php?option=content&task=view&id=55&Itemid=73, 30.03.2005

21

Hollanda kuvvetlerini toplamay baaran III. Willem, spanya, Kutsal Roma-Germen mparatorluu ve Brandenburg ile ittifak kurarak igalci gleri geri ekilmeye zorlad. Bu arada Amiral de Ruyter komutasndaki Hollanda donanmas ngilizlere st ste darbeler indirdi. ngiltere 1674te antlama yaparak savatan ekildi. Fransa, ittifaka kar baar saladysa da sava bitiren Nijmegen Antlamas ile Hollanda Cumhuriyeti eski snrlarn korudu (Ana Britannica, 1988: 163). Drdnc ve son ngiliz-Hollanda sava 16801684 arasnda yapld. Bu sava iki lke arasnda yaplan savalarn en uzunuydu. 1 Haziran 1684'te bu defa ngilizler Hollandallarnkinden ok daha byk bir donanmaya sahiptiler. Ostende aklarnda drt gn sren savan sonucunda Hollanda deniz kuvvetleri tam olarak ezildi ve yok edildi. Hollandallar 2000'den fazla subay ve adam kaybetti. Sonunda ngilizler stn gelmeyi 58, 2005). On yedinci yzyldan itibaren gelien ticaret ve gemicilik sayesinde Hollanda hzla zenginlemeye balad. On sekizinci yzyldan itibaren ticareti ve deniz tamaclnda ngiliz stnl nedeniyle Hollandann ekonomik hayatna durgunluk getirirdi. 1740 1748 yllar arasnda, Avusturya Veraset Savalar srasnda, Hollandada karklklar balad ve bu durumdan faydalanan Prusya, 1786da Hollanday igal etti (Kk, 1998: 220). Fransadaki siyas gelimelerin de etkisiyle on sekizinci yzyln sonlarndan itibaren Hollandada Yurtseverler ad verilen bir akm balad. Hollanda, 17751783 yllar arasndaki Amerikan bamszlk sava srasnda Amerika ve Fransa ile ibirlii yapt iin ngiltere ile aras olduka ald. ngiltere ile Hollanda arasndaki 1784 deniz savan kaybeden Hollandada iktidarn zayf dmesinden yararlanan Yurtseverler kent ynetimlerine el koymaya baladlar. Fransz demokratlar Yurtseverlerin yannda yer alsa da, 1787 ylnda kraliyetin yardmna koan Alman Prusya Devleti, Yurtseverlerin milis kuvvetlerini datt. 6.000 gen milise sahip Amsterdam'n teslim olmasyla, kar devrim balad ve bylece i ayaklanma bastrld ve kral tekrar baa geldi. Orange Hanedannn intikamndan kaan 40.000 Yurtsever, Brksel ve Paris'e baard ve ngiliz-Hollanda deniz savalar sona erdi (http://www.kulturmerkezi.org/index.php?option=content&task=view&id=40&Itemid=

22

snd (http://www.kulturmerkezi.org/index.php?option=content&task=view&id=57& Itemid=75, 30.03.2005). 1789 Fransz htillinden sonra Fransz ordularnn istilasna urayan Hollanda topraklar zerinde 1795te Fransann himayesinde Batav Cumhuriyeti6 adyla yeni bir devlet kuruldu.7 Mays 1795'de Fransa Cumhuriyeti ile Batav Cumhuriyeti arasnda Den Haag Antlamas imzaland ve Paris yeni Hollanda Cumhuriyetini hemen tand. Ancak bu tanma ve destek karlnda Paris, Maastricht, Venlo ve Vlaanderen blgesinin bir blmn istiyordu. Ayrca 25 bin askerlik Fransz garnizonunun her trl bakmn Hollanda yklenecekti. Bu rakam pratikte 200 bine kyordu. Hollanda sonralar Fransa'nn askeri birliklerine binlerce Hollandal asker vermek zorunda bile kalacakt (http://www.kulturmerkezi.org/index.php?option=content&task=view&id= 57&Itemid=75, 2005). Napolyon Bonaparte, Fransada imparatorluunu ilan ettikten sonra 1806 ylnda banda kardei Louis Bonaparten bulunduu Hollanda Kralln kurdu. Bir sre sonra Louis amsz davranmaya balad ve Napolyon, ngiltereye kar balatt kta ablukas srasnda glklerle karlanca 1810 ylnda Hollanday direkt olarak kendi imparatorluuna balad. 1812 ylnda Rusyann Fransz mparatorluunu malup etmesinden sonra, 1814 ylnda ngilterede bulunan Orange prensi I. Willem, Hollandaya dnd ve bamsz Merut Hollanda Kralln ilan etti. 1815 Viyana

Batav Cumhuriyeti, 1794-95 seferi esnasnda Franszlarn igalinden sonra Hollanda'da kurulan bir devlettir. Ayrntl bilgi iin bkz. Komisyon, Batav Cumhuriyeti, Ana Britannica, c. 3, stanbul, 1987, s., 419 7 Hollanda'da kraliyetin devrilmesi nedenden dolay Paris'teki devrimci Robespierre hkmetinin ve onu izleyen hkmetlerin iine geliyordu. Birincisi yeni Paris ynetimi, kendi insan haklar beyannamesini, yani eitlik, zgrlk ve kardelik fikirlerini tm Avrupa'ya yaymak istemekteydi. kincisi, Fransa'da kraliyeti yeniden getirmeye alan ngiltere ve Almanya'ya kar Hollanda'nn destei, Paris asndan nemli bir kazanm olacakt. ncs, zengin Hollanda, Fransa'nn Avrupa'ya yaylmasnn finansmannda nemli rol oynayacakt. Bununla beraber srgndeki yurtseverlerin Hollanda iindeki halk destei bu defa olduka azd. Yurtseverlerin lkede kalm olan lml kesimi, Fransz devriminden korktuundan Orange ailesinin yann semiti. Bu kesim Fransa'daki gibi, sahip olduu toprak mlkiyetini kaybetmekten korkmaktayd, zgrlk ve demokratik anayasa vaadinin fazla etkili olmadn gren Yurtseverler, maalar iki misline karma vaadiyle askerlerin bir blmn yanlarna ektiler. Yine de Fransz ordusu Maas nehrine ulamadan Yurtseverler ayaklanma karar alamayacaklard. Sonunda Fransa Hollanda'ya devrim ihra etti. 1795 ylnda kral devrildi ve Batav Cumhuriyeti kuruldu. Amsterdam'n Dam meydannda halk topland ve btn eski yneticilerin grevlerinden alnd akland. http://www.kulturmerkezi.org/index.php?option=content&task=view&id=57&Itemid=75, 30.03.2005

23

Kongresinde Hollanda Krall dier Avrupa devletleri tarafndan resmen tannd. Yeni devletin bana I. Willem kral olarak geti (Kk, 1998: 221). Dil, din, dnce ve kar ayrlklar nedeniyle Belikallar, 25 Austos 1830da Hollandallara kar ayaklanarak, 4 Ekimde bamszlklarn ilan ettiler. Beli ttifak8 ierisinde ayrlklar olumasn engellemek amacyla konunun milletleraras bir kongrede grlerek sonulandrlmasna karar verildi ve Aralk 1830da toplanan Londra Kongresinde Belikann bamszl kabul edildi (Uarol, 2000: 125127). Ancak Hollanda, Belikann bamszln tanmad ve 1831 ylnda Belikay igal hareketine giriti. Fransz ordular da ayn anda lkeye grince Hollanda bir ey elde edemeyeceini anlayarak geri ekildi ve 1839 ylnda Belikann bamszln kabul etti (Ana Britannica, 1988: 164). 1840 ylnda I. Willem yerini olu II. Willeme brakarak tahttan ekildi. II. ve III. Willem dnemlerinde Hollandada merut bir ynetim yolunda admlar atld. (Ana Britannica, 1988: 164). I. Dnya Sava balad zaman Hollanda tarafsz kalmay tercih etti. Hollanda savan ykmndan kurtulduysa da byk ve dzenli bir ordu beslemek zorunda kald. 1918de orduda ba gsteren isyanlar nemli sorunlara yol at. 1918 sonrasnda modernleme yolunda atlan admlar yeni bir ivme kazand. Belikann toprak taleplerini boa karan Hollandada, 1929 Byk Bunalmn izleyen yllarda Protestan partilerin nclk ettii tutucu politikalarn egemenlii srd (http://www.kulturmerkezi.org/index.php?option=content&task=view&id=42&Itemid =60, 2005).

I. Dnya Savanda tarafsz kalmay baaran Hollanda Krall, II. Dnya Savanda 1940 ylnda Almanyann igaline urad. ngiltereye snan Hollanda Kraliesi Wilhelmina, burada bir srgn hkmeti kurdu. 1945te Alman igalinden kurtulan lke, tarafszlk politikasn terk ederek NATO ve dier Avrupa rgtlerine ye oldu. nemli smrgelerinden Endonezya 1949da, Surinam ise 1975te bamszlklarn

Avusturya, Rusya, Prusya, ngiltere tarafndan Fransa'ya kar 20 Kasm 1815 tarihinde kurulan Drtl ttifaka daha sonra Fransa'nn da alnmasyla Beli ttifak kurulmutur. Uarol, Rifat, Siyasi Tarih (1789-1999), stanbul, 2000, s., 120

24

kazandlar

(http://www.kulturmerkezi.org/index.php?option=content&task=view&id=

43&Itemid=61, 2005). 1.2. Osmanl- Hollanda likilerinin Balangc ve lk likiler Hollandann Yakndou ile ilk mnasebeti Hal Seferleri dnemine rastlamaktadr. 1099 ylnda Kudsn zapt etmeyi hedefleyen Hal Seferinde Godefroy de Bouillon kumandasndaki orduya Hollandal Hallar da katldlar. Germen mparatoru Friedrich Barbarossann dzenledii, 1189 tarihli III. Hal Seferine Hollandadan baz prensler de katld. Hollanda kontu I. Willem, 1219 tarihli Hal seferine donanmasyla itirak etti (Kampman, 1959: 514). Hollandann Yakndou ile ilikileri, 1396 tarihli Nibolu Sava srasnda dier Avrupal devletler gibi Hollandann da Osmanl Devletine sava amas ile devam etti (Uzunarl, 1988: 280). Bundan sonra 1554 tarihine kadar baka bir kayda rastlanmamaktadr. 1554 ylnda mparator Ferdinand, Kanuni Sultan Sleymann yeni bir saldrsn engellemek amacyla, Hollandal Ogier Ghislan de Busbecqi, stanbula gnderdi (Kampman, 1959: 515). Osmanl Devleti ile Hollanda arasndaki ilk kltrel mnasebetler de bu dnemde dodu. Sekiz senelik bar salama grevi srasnda Yunanca ve Latince yaztlarn kopyalarn kartan, el yazmalar toplayan ve eski sikkeler ve antik antlarla ilgilenen Busbecq, grevini baaryla tamamladktan sonra 1562 tarihinde mparator Ferdinand tarafndan geri arld (Kampman, 1959: 515516). Osmanl Devleti ile Hollanda arasndaki ticar ilikiler siyas ilikilerin balangcndan ok nceleri balamt. Kanun Sultan Sleyman dneminden itibaren dier Avrupa lkelerinin tccarlarnn olduu gibi Hollanda tccarlarnn da ticaret yaptklar yerlerde konsolosluk ama izni vard. Ancak ticaretleri dk seviyede olan devletler konsolosluk amann yksek maliyetlerinden kanmak iin Osmanl Devletinin dostu olan devletlerin bayraklar altnda ticaret yapyorlard. Hollandann da Osmanl Devletindeki ticareti dk seviyede olduundan dolay, 1536da Fransaya verilen imtiyazda da belirtildii gibi, Osmanl Devletinde konsolosluu bulunmayan dier Avrupa devletlerinin tccarlar gibi Hollanda tccarlar da Fransz bayra altnda ticaretlerini srdrdler (Ktkolu, 1974: 2425).

25

Fransaya 1536 ylnda tannm olan geni imtiyazlarn 1580 tarihinde ngiltereye de verilmesinin ardndan, Hollanda tccarlarnn spanyaya kar verdikleri bamszlk mcadelesi srasnda yardmn grdkleri ngilterenin bayra altnda ticaret yapmay tercih ettiler. Bunun zerine ngiliz elisi Divan- Hmayuna mracaat ederek Hollandal tccarlarn himaye hakknn kendisine verilmesini istediyse de konuyu gren Divan- Hmayun, himaye hakknn Franszlara ait olduuna karar verdi (Kk, 1998: 222). 1595'te ngiliz elisi konunun tekrar ele alnmasn temin ettiyse de durumda bir deiiklik olmad. ngiliz diplomatlar, uzun diplomatik mcadeleler sonucunda, Kaptan- Derya Cilazade Sinan Paa'nn da yardmyla, 1603 ylnda drt Hollanda vilayetine ait gemilerin ngiliz bayra altnda ticaret yapmalarna izin verilmesini saladlar (Ktkolu, 1974: 26). Hollandallar bundan sonra 1612 ylnda kendi ahitnamelerini alana kadar ticaretlerini ngiliz bayra altnda devam ettirdiler (Ktkolu, 1974: 4344). 1.3. Diplomatik likilerin Balangc ki lke arasndaki ilk diplomatik iliki giriimi Hollandann spanyaya kar verdii bamszlk sava srasnda olmutur. Orange Prensi Willem, bamszlk sava srasnda spanyann ezeli dman olan Osmanl Devletinden 1553te stanbula yerlemi ve 1579 ylndan itibaren lene kadar Osmanl siyasetinde rol oynam olan Joseph Nasi (Don Juan Miquez) araclyla yardm istemitir (Groot, 1978: 83). 1569 ylnda Willem, Joseph Nasiye yazd mektupta Hollandallarn spanya Kral II. Philippee kar verdikleri mcadelede Osmanl Devletinin desteini istemitir. Bu talep zerine Osmanl Sultan II. Selim, Hollandadaki ve spanyol ehirlerindeki Luthercilere, Katoliklere kar mcadelelerinde istedikleri zaman donanma, asker ve yardm gndereceini ifade etmise de bu dnemde herhangi bir ikili iliki kurulamamtr (Ar, 1999: 494). Marlies Hoenkamp, Sokullu Mehmet Paann bu hareketi desteklemek iin madd yardmda bulunduunu (Hoenkamp, 2002: 12) iddia etse de bu bilgiye dier kaynaklarda rastlanmamaktadr. Hollandann spanyaya kar verdii bamszlk mcadelesi srasnda, 1574 ylnda Fransann Osmanl Devletindeki bykelisi Franois de Noailles, Hollandaya Osmanl Devletinin finansal desteini salamaya alt. Daha sonralar 15781579

26

yllarnda Fransa kralnn kardei olan Anjou Dk, yine Osmanl Devletinin desteini salamaya altysa da Osmanl Devleti, o sralarda ran ile sava halinde olduundan buna olumsuz yant verdi (Groot, 1978: 84). Hollanda, 1588de bamszln kazandktan sonra siyas ve ticar karlar nedeniyle9 Osmanl Devleti ile diplomatik ilikiler kurmaya alt. Hollanda iin spanyaya kar dmanl ve ticaret potansiyeli nedeniyle Osmanl Devleti ile dostane ilikiler kurmak byk nem tayordu. Ayrca Hollandann Akdeniz ticareti de o sralarda tehlikeli bir durumdayd. Hollanda tccarlar bir taraftan spanya donanmas dier taraftan da Cezayir ve Tunus korsanlarnn tehdidi altndayd. Gemilerini ve yklerini kaybediyorlar, gemi mrettebatlar esir ediliyor ve Kuzey Afrika limanlarndaki esir pazarlarnda satlyordu. Mrettebatn esir olduu haberi Hollanda'ya hi ulamad ya da ge ulat iin de onlar kurtarmak imknsz hale geliyordu. Ayrca Osmanl Devletinin 1517de ele geirdii Beyrut-am ve Halep-stanbul ticaret yollar da Hollandann bir hayli ilgisini ekiyordu (Erdbrink, 1974: 159). Hollandann spanyaya kar verdii bamszlk mcadelesi srasnda Osmanl Devletine olan ilgileri ortaya kmtr. "Watergeuzen" (Sea Baggers) (Groot, 1978: 85) olarak bilinen ve Hollanda'nn bamszln kazanmasnda byk rol oynayan Hollandal korsanlarn simgesi olan ve zerinde "Papa taraftar olmaktansa Trk olmak"10 (http://www.kulturmerkezi.org/index.php?option=content&task=view&id= 54&Itemid=72, 2005) yazl hilal eklindeki madalyon (Slot, 1990: 7) ve bu korsanlarnn krmz renkli gemilerinin zerinde bulunan hilal figrleri (Groot, 1978: 85) bu ilginin gstergeleridir. "Byk Trk" (Slot, 1990: 7) olarak adlandrdklar Osmanl Sultann, spanyol Kral II. Philippee kar muhtemel bir mttefik olarak gryorlard. Ancak yine de

Blent Ar, Artus Thomasn Continvation De LHistoire Des Tvrcs adl eserini tahlil ederken, onun Hollandann Osmanl Devleti ile diplomatik ilikiler kurma giriimini Akdenizde kaybolan Hollanda gemilerine, yklerine ve mrettebatna baladn belirtir. Ona gre Hollanda, Osmanl Devleti ile ittifak salamak yoluyla Akdenizde emniyetli bir ekilde denizcilik ve ticaret yapmak istemekteydi. Ar, a.g.m., s. 496 10 Liever Turks dan Paaps (Rather a Turk than a Papist)

27

Hollandann bamszlk mcadelesi srasnda iki lke arasnda gereki bir iliki kurulamad (Orhonlu, 1976: 11). Osmanl Devleti ile Hollanda arasndaki ilikiler Hollanda'ya XVI. yzyln ikinci yarsnda Krm'n Kefe sancandan 300 bin lale soan getirilmesi ile balad (Orhonlu, 1976: 11). Daha sonra Hollanda tccarlar 1598 ylnda Fransa Kral IV. Henryden Osmanl limanlarnda Fransz bandras altnda ticaret yapma izni ald. 1609 ylnda kuvvetli toplarla donatlm ve altn, kuma ve baharat ykl ilk byk Hollanda konvoyu Osmanl limanlarna geldi (Ar, 1999: 495). Osmanl Devletinde Hollanda ile ilgili ilk kaytlar 1601 ylna aittir ki bu tarihe kadar Hollanda tccarlar Osmanl Devletinde Fransz bandras altnda ticaretlerini srdryorlard. Bu tarihte Kaptan- Derya Cialazade Sinan Paa'nn da tavsiyesi ile Hollandal tacirlerin artk ngiliz bandras altnda seyahat etmelerine karar verildi (Orhonlu, 1976: 12). Hollanda ile ilgili bir sonraki kayt, Sadrazam Halil Paann 1603 tarihinde Sultan I. Ahmede Holland ve Zeeland eyaletlerinin spanya ile dmanlk halinde bulunduu bildirmesidir (Orhonlu, 1976: 12). Osmanl Devleti ile Hollanda arasndaki ilikilerin esas olarak balangcn tekil eden olay Hollandallarn bamszlk mcadelesi srasnda11 1604'te Sluis ehri aklarnda bir spanyol filosunu malup ederek, filodaki 1500 esir arasnda bulunan Mslman esirleri bir Hollanda gemisiyle Cezayir'e yollamasdr. Hollanda ''Staaten Generaal"12 esirlerle birlikte, biri Cezayir valisine dieri Osmanl Padiah I. Ahmed'e verilmek zere iki mektup gnderdi (Groot, 1978: 9293). Bu mektuplarda Osmanl Sultannn Hollandallarn esir pazarlarnda maruz kalacaklar glklere engel olmas isteniyordu. Mektuplarda ayrca Suriyede serbest ticaret yapma hakk da isteniyordu. Ancak Osmanl Devleti bu tarihlerde ran ile sava halinde
11

Hollanda bamszlk mcadelesi, 1568-1609, 1621-1648 tarihleri arasnda olmak zere iki devreden oluur. 12 15. yzyln sonlarndan itibaren din adamlar ve asillerden oluan ehir meclisleri. lk defa 1464 ylnda bugnk Belikann Bruges ehrinde toplanarak bir araya geldiler. Bundan sonra Staaten Generaal olarak anlmaya balayan bu konsey ehirlerden seilen temsilcilerden meydana gelip, devletin d siyasetini belirlemekteydi. Osmanl vesikalarnda stati yada stati Ceneralleri olarak gemektedir. Ar, a.g.e., s. 500

28

olduundan dolay bu mektuba herhangi bir cevap verilmedi (Erdbrink, 1974: 160). Mektubun cevapsz kalmasna ramen Hollanda Parlamentosu, 1607 ylnda Dordrechtli Aernout de Valeyi Halep'e konsolos tayin etti (Groot, 1978: 91). Osmanl Devleti Hollandann bu iliki kurma abalarna ancak 1610 ylnda karlk verebilmitir. Kaptan- Derya Halil Paa, istihbarat andan13 ald bilgiler sonucu Hollandann spanyaya kar bir mttefik olabileceini anlamtr (elikkol, 2000: 16). 1610 ylnda Venedik'teki Hollanda tccar araclyla Hollanda'ya gnderdii mektupta, Sultan I. Ahmedin Hollandallara Osmanl Devletinin btn limanlarnda serbest ticaret hakk verme karar aldn; mektupta ayrca Hollandann Osmanl Devleti bnyesinde bir siyas temsilci bulundurmas da istenmitir (Erdbrink, 1974: 160). Osmanl Devleti, Hollanda'ya ve ngiltere'ye imtiyazlar vererek ve bu imtiyazlar genileterek Dou-Bat ynnde gelien ticareti yeniden Akdeniz'e ekmeyi hedefliyordu. Osmanl Devleti, dou bat arasnda gelien ticareti yeniden Akdenize ekerek Msr ve Suriye'den geen krl transit ticareti ve stanbul'un ihtiya duyduu kymetli madenlerin akn Avrupa'ya ait byk yelkenlilerle devam ettirmeyi umuyordu (Bulut, 2000: 108). Hollanda, Osmanl Devleti ile ikili ilikiler kurmaya alt dnemde ranla da ilikilerini gelitiriyordu. Osmanl Devletinin ikili ilikiler kurmaya ynelmesinde Hollanda'nn ran'la gelien ilikilerinin, ah Abbasn 1623'te kurduu Bender Abbas limannda Hollandann youn faaliyetleri dikkate alndnda, Osmanl transit ticaretine verebilecei muhtemel zararlarn etkili olmu olmas muhtemeldir. (Groot, 1978: 91). Dou Akdenizdeki Hollanda tccarlar, 1611 ylnda Hollanda otoritelerine Dou Akdeniz ticaretinin Hollandal tccarlar ok nemli olduunu belirtmeleri zerine (Ar, 1999: 495), Hollanda yetkilileri, stanbul'da bir eli bulundurmalar gerektiini anladlar
13

Bu istihbarat a ierisinde Cezayir, Tunus ve Trablus korsan filolarnn kaptanlar, Sefardik Yahudi tp adamlar, maliye memurlar, Bablideki baz lkelerin bykelilerinin tercmanlar bulunmaktayd. elikkol, Zeki, Alexander de Groot, Ben J. Slot, Lale le Balad, Ankara, 2000, s. 16

29

(Erdbrink, 1974: 161). Hollanda Hariciye Nazr Johan von Oldenbarneveldtin ricas zerine, Rotterdam civarnda Schiedam'da domu olan M. Cornelis Haga, zel bir anlama yapmak zere 1611 ylnda stanbul'a gnderildi (Kampman, 1959: 516). Halil Paa Hollanda temsilcisi Cornelis Hagann stanbula gelii srasnda kstl ancak cmert bir karlama treni dzenledi (elikkol, 2000: 16). Hagadan Osmanl mparatorluunda bulunan btn Hollandal esirlerin serbest braklmasn ve Hollandal tccarlarn Osmanl mparatorluu karasularnda kendi bayraklar altnda ticaret yapmasn salamas istenmiti (Erdbrink, 1974: 161). 7 Eyll 1611'de yola kan Haga, baz Avrupa lkelerini dolatktan sonra 17 Mart 1612'de stanbul'a geldi (Kk, 1998: 222). Haga stanbula geldiinde Halil Paa Kaptan- Deryalktan ayrlmt ancak yine de Sultann sarayndaki en etkili gruplardan birine mensuptu. Bu sayede Halil Paa, Hagay eyhlislam Hoca Saduddinzade Mehmet Efendi dahil st dzey ahslarla tantrd (elikkol, 2000: 16). Haga'nn stanbul'a gelii zellikle Fransz ve ngiliz elileri tarafndan ho karlanmad. Bu eliler, Hollandann bal olduu spanya'ya kar isyan halinde olmas nedeniyle, padiahn Hollanda temsilcisini kabul etmesi durumunda itibarnn sarslacan ileri srerek, Hagann padiahn huzuruna kmasn bir sre engellediler (Kk, 1998: 223). Fransz elisi Achille de Harley, Hollandaya kapitlasyon verilmesini engellemek maksadyla Bablinin bunu engellemesi durumunda on bin altn rvet vereceini syleyecek kadar ileri gitti (Ar, 1999: 496). Haga, ancak iki ay sonra, Halil Paa'nn da yardm ile l Mays 1612 tarihinde Sultan I. Ahmed tarafndan merasimle huzura kabul edildi. Haga, hkmeti tarafndan kendisinden istenenleri gerekletirebilmek iin biraz daha beklemesi ve bu arada da stanbul'daki yksek nfuzlu ahslar ziyaret ederek ve onlara hediyeler vermesi gerektiini biliyordu (Ar, 1999: 496). 20 Mays 1612de Hollanda Federal Hkmetinin lideri Johan van Oldenbarnevelt tarafndan hazrlanan ahitname tasla, Sadrazam Nasuh Paaya sunuldu ve metin zerinde grmeler balad (elikkol, 2000: 17). 30 Haziran 1612 tarihinde Hollanda'ya ait ilk ahitname verildi (Erdbrink, 1974: 162163). 6 Temmuz 1612de

30

Osmanl Trk hat sanatnn ve yazma usullerinin muhteem bir rnei olan Hollanda kapitlasyonlarnn nihai metni Hagaya verildi14 (elikkol, 2000: 17). Bu ahitname iki tarafl bir anlama olmayp, ngiliz ve Franszlara verilenler gibi tek tarafl bir ahitnameydi (Ar, 1999: 496). Hollandaya verilen ahitnamede, Osmanl Devletinde yaayan ve Hollanda Cumhuriyeti'ne tabi olan btn Hollandallarn kendi konsolos ve bykelilerinin himaye ve kontrolleri altnda olacaklar; Hollandann Gelderland, Zeeland, Utrecht, Friesland, Overijsel, Groningen, Groningerland vilayetlerinin ve onlara bal yerlerin tccarnn Osmanl Devletinde ticaret yapabilecekleri ve yaptklar ticarette kendilerinden %3 gmrk vergisi alnaca; bu tccarn getirdikleri altn ve paralardan gmrk vergisi alnmayaca, Hollanda gemilerinin elverisiz hava artlarnda Osmanl Devleti'nin liman ve iskelelere girmesine izin verilecei, Hollandallarn kendi aralarndaki davalarn, kendi eli ve konsoloslar tarafndan, kendi kanunlarna gre zmlenecei; konsoloslarn ve tercmanlarn taraf olduklar davalarn stanbul'da karara balanaca; Osmanl Devleti'nden herhangi bir kimsenin Hollandallardan birisiyle davas olmas halinde Hollandalnn tercman hazr olmadka kadlarn davalar grmeyecei; daha nceden esir alnm olan Hollandallarn serbest braklaca, Hollandal birinin lmesi halinde mirasnn vasiyetine uygun olarak datlaca; Hollanda'ya ait gemilerin lkelerine gvenlik iinde dnmelerinin salanaca ve Hollandal tccarn Karadeniz tarafndan alp stanbul tarafna getirdikleri mallardan gmrk alnmayaca ifade edilmitir (Groot, 1978: 233-246)15. Hollandaya verilen bu imtiyazlardan sonra Halil Paa, Hollandann konumu, Akdeniz ve Avrupadaki g ve etkisi hakknda bilgi toplamak amacyla kendi maiyetinden Osman Bey ve Mteferrika mer Aa (avu lakapl) adl iki kiiyi Hollandaya gnderdi. Osman Bey karayoluyla, Hagann ba danman olan ve kapitlasyonlarn orijinal metnini, tercmesini ve mzakere raporlarn Laheye gtrmekle grevli olan

14

Cornelis Haga ve Hollandaya verilen kapitlasyonlar hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Blent Ar, The First Dutch Ambasador in Istanbul: Cornelis Haga and The Dutch Capitulations of 1612, Doktora Tezi (Bilkent niversitesi), Ankara, 2003 15 Hollandaya verilen 1612 ahitnamesinin maddeleri iin bkz. Halil nalck, Trade: Notherners in the Mediterranean, An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, ed. Halil nalck, Donald Quataert, Cambridge, 1997, s. 375-376.

31

Lambertus Verhaer ile birlikte seyahat etti. mer Aa ise deniz yoluyla, Hagann tercman olan ve kapitlasyonlarn Cezayir, Tunus ve Trablusta uygulanmasn salamakla grevli olan Gian Giacomo Belegno ile birlikte seyahat etti. mer Aa, 15 ubat 1614 tarihinde Hollandaya vard (elikkol, 2000: 36-37). mer Aa'nn grevi Tunus ve Cezayirde esir bulunan Hollandallarla birlikte Hollanda'ya giderek bu devlet hakknda bilgi toplamakt. Hollanda'ya ulaan ilk Trk heyeti burada cmerte arland (Groot, 1976: 1420). Hollanda Hkmeti tarafndan kabul edilen ilk Osmanl temsilcisi olan mer Aa, etraf incelemek iin bol bol frsat buldu. 24 Mart 1614te Hollandadan ayrlarak 6 Haziran 1614te stanbula dnd (elikkol, 2000: 37). Haga'nn ahitname almak iin uygulad baarl siyasetten sonra, "Staaten Generaal" ahitnameyi veren Sultan I. Ahmed'in isteine de uygun olarak, Haga'nn stanbul'daki grevine daim eli olarak devam etmesine karar verdi. Bunda Hagann amirlerini stanbuldan ayrlmas durumunda elde edilmi olan mevkiinin yok olacana ikna etmesi etkili oldu. Haga, bu unvanyla 29 Mays 1613te Sultan I. Ahmedin huzuruna kabul edildi (elikkol, 2000: 36). Haga, 28 sene bu vazifede kald (Erdbrink, 1974: 165). lk Hollanda bykelilii, stanbulun Beyolu semtinde (o gnk ad Pera) kuruldu. Tomtom Caddesinin kesindeki bir ana caddenin zerinde yer alan bugnk Palais de Hollande (Hollanda Bykelilii) ile hemen hemen ayn yerde bir ev kiraland. Elilikte, diplomatik ve mahall grevliler, sekreter, idar memur, maliye katibi, drt tercman, bir Trk memur ve bir ressam olmak zere toplam 22 grevli vard. 1622de Kalvinci Protestan bir rahip bu kadroya alnd ve ehirdeki Hollanda cemaati iin de bir kilise ald (elikkol, 2000, 37). Haga'nn 5 Nisan 1625 tarihli raporunda belirttii gibi, Hollanda gemilerinin korsanlar tarafndan yamalanmasnn engellenmesi amacyla, bir kontrol ve tavsiye heyeti olarak Akdeniz'deki Dou Ticaret ve Nakliyat Mdrl adl bir irket kuruldu (Erdbrink, 1974: 165). irketin balca grevi Hollandann Osmanl Devletindeki temsilcisi ile

32

Kuzey Afrikadaki konsoloslar arasnda haberlemeyi zeminini oluturdu (Ar, 1999: 497).

salamakt. Mdrlk

Akdenizde bir konsolos a kurarak, Akdenizdeki sekin tccarn siyas ve idar

Hollandallar ilk olarak ticari faaliyetlerini Akdeniz'in geleneksel ticaret merkezleri olan Halep, Kbrs, Kahire ve Suriye'nin dier limanlarnda younlatrmaya altlarsa da Venediklilerin 1548'de, Franszlarn 1562'de ve ngilizlerin 1583'te buradaki konsolosluklarn am olmalar ve ticaret alarn oluturmu olmalar nedeniyle, Hollandallar Halepte tutunamad (Goffman, 1995: 62). Halep'te yaygn bir ticaret a kuramayan Hollandallar, 1650ye kadar pek ticaret yolunun zmire kaymasnn da etkisiyle, ticaret alarn zmir evresine kaydrdlar (Ar, 1999: 497). Hollanda Levant Direktrl'nn16 yneticileri yerli Rum, Ermeni ve Yahudileri konsolos olarak tayin etmekteydi. Bu konsoloslar, Osmanl Devletinde merkez otorite zayflamaya baladktan sonra ortaya kan ekya guruplarnn Hollanda ticaretine verebilecekleri zararlar onlarla anlama yoluna giderek engelliyorlard. On yedinci yzyln ortalarndan itibaren Osmanl Devletindeki Fransz ticareti zayflamaya balaynca Hollandallar, Akdeniz'deki faaliyetlerini genilettiler. Yine on yedinci yzyln ortalarnda ngilterede ortaya kan karklklar nedeniyle ngilterenin de ticar faaliyetleri zayflaynca Hollandann Akdeniz ticareti daha da geliti. 16521654 ngiltere-Hollanda Sava sonucu Hollandallar faaliyetlerini ngiltere aleyhine daha da gelitirdi. Dk cretli nakliye sebebiyle Hollanda gemileri, bar anlamas imzalandktan sonra, yalnz Ermeni ve Yahudi tccar tarafndan deil ayn zamanda ngiliz tccar tarafndan da tercih edilmeye baland (Ktkolu, 1974: 48). On yedinci yzylda Hollanda'nn Dou Akdeniz ticareti hzla geliiyordu ancak bu srada Osmanl Devletindeki Hollanda temsilcileri sk sk maddi skntlara dyorlard. Cornelis Hagann stanbula geldikten sonra iki yl ierisindeki masraf 15.963 Riyaldi. Haga, Tunus ve Cazayirde esir bulunan Hollandallarn serbest
Hollanda, Akdeniz ticaretini desteklemek amacyla Levant Ticaret ve Denizcilik Direktrl adl bir rgt kurdu. Direktrlk Levant tccarlarnn talebiyle 1625 ylnda birok kasabann katlmyla kuruldu. alanlarn ilgili tccarlarn oluturduu bu rgtn amac, blgede savalar, korsanlk ve korsanlardan kaynaklanan ticar riskleri snrlandrmakt. Mehmet Bulut, Ottoman-Dutch Economic Relations n The Early Modern Period 1571-1699, Utrecht, 2000, s. 100.
16

33

braklmasn ve 1624 ve 1634'de ahitnamenin yenilenmesi temin etmek amacyla st dzey Osmanl yetkililerine baz kymetli hediyeler sunduundan dolay olduka borland (Erdbrink, 1974: 168). 1621'de ylnda spanya ile yeniden sava balaynca Hagann mal skntlar iyice artt ve Haga, istifa etmek istedi. Staaten Generaalin vazifesine devam etmesini emrine ramen, Haga, bu isteinde srar edince 1638'de bu talebine olumlu cevap verildi. Bir yl da Sultan IV. Murat'tan Osmanl Devleti'nden ayrlma izni almak iin bekledi ve sonunda 1639 ylnda Hollandaya geri dnd (Erdbrink, 1974: 169). Haga, 1639 ylnda Hollandaa geri dnerken kendisine sekreter olarak grev yapan yeeni Henrico Cops'u kendisinin yerine maslahatgzar olarak atad (elikkol, 2000: 37). Henrico Cops da, Cornelis Haga gibi byk borlar altna girdi. Borlarn deyemeyince yarglanarak ar hapis cezasna arptrld. Hollanda, borlar demek iin 1647 tarihinde para gnderdiinde, Cops, hastal sonucu vefat etmiti (Kk, 1998: 223). 1647de Henrico Copsun lmnden sonra nce Hagann eski sekreterlerinden biri, ondan sonra da elilik tercman Moise Abencayar Hollandann karlarn korumak amacyla maslahatgzar olarak atand. kisinin de ayn yl iinde lm zerine Hollanda Hkmeti eski Hollandal Levanten olan ve stanbulda yaayan Nicolo Ghisbrechtiyi maslahatgzar tayin etti. Ghisbrechti, 1654te lmne kadar grevde kald (elikkol, 2000: 37). Nicolo Ghisbrechtinin lm zerine Leiden niversitesinden gen bir bilim adam olan Levinius Warner mukim eli olarak atand. Tccarn basks zerine de Leidenli bir kii zmire konsolos tayin edildi (elikkol, 2000: 62). Levinius Warner, Leiden'de arkiyat renimi gryordu ve stanbul'a bu alandaki bilgisini gelitirmek iin gelmiti. 1655 ylnda itimatnamesi gnderilen Levinius Warnere Hollanda Hkmeti tarafndan Hollanda milletinin tek temsilcisi unvan verildi (Kramers, 1954: 124125).

34

Girit Muharebesi srasnda Hollandann faal olarak Venediki destekledii17 haberleri nedeniyle Warner, Bablide ho karlanmad. Osmanl Devletinin Hollandadan kiralam olduu Caesar Octavianus adl geminin nemli bir atma olmakszn Malta yelkenli gemileri tarafndan ele geirilerek Osmanllara ait yk zarara uratmas ilikileri iyice gerdi (elikkol, 2000: 63). 1656 ve 1663te bir Osmanl paasnn esir edilmesi ve mallarnn yamalanmas tansiyonu iyice arttrd. Hatta Warner 1663te bir sre hapsedildi (Ar, 1999: 498). Levinius Warner 1665'de ld. Warner'n vasiyet yoluyla Leiden niversitesi'ne hibe ettii ktphanesi ve elyazmalar18 onun hretini bu gne kadar devam ettirdi (Kampman, 1959: 517). Warner, diplomatik alanda pek baarl olamasa da, grev yapt dnemde Hollandallarn Trklerle yapt ticaret gelime gsterdi. Aslnda bu gelimelerde Warner'n hibir katks olmad halde kendisi bu gelien ticaretten, parasal adan, payn almasn bildi (Slot, 1990: 10). stanbuldaki diplomatik temsilcilik alnan hediyelerin parasn zmirdeki ticaretten karlyordu. zmirli tccar bundan honut deildi ve Levinius Warneri kendilerini korumak iin harcamas gereken paray el yazmas toplamak iin kullanmakla suluyorlard (elikkol, 2000: 63). Levinius Warnern Haziran 1665'te stanbul'da vefat etmesinden sonra Hollandallar bir kez daha korumasz kaldlar. Warnerin yannda kanlar olarak alan Hollandal tacir Francesco de Brosses grevi devrald. Fakat Staaten Generaal, stanbula tam yetkili bir bykelinin atanmasnn daha fazla ertelenemeyeceini anladndan ve Dou Akdenizdeki durumun tehlikeye dmesinden endielendiinden 30 Eyll 1665te aslen bir avukat olan Joris Croock elilie tayin edildi. Ancak Croock ve maiyeti daha stanbula ulaamadan Raguzada meydana gelen bir depremde hayatlarn kaybetti (Ar, 1999: 498). Bunun zerine Staaten Generaal, 21 Temmuz 1667de baka bir avukat ve Hollanda Eyalet Yksek Mahkemesi savcs olan Justinius Colyeri eli olarak tayin etti. Colyer'n ncelikli grevi 1612 ahitnamesinin yenilenmesini
17

Hollandal gemi sahipleri, Egede Osmanl Devleti ile Venedik arasnda sava kmasndan sonra iyi silahlandrlm ve kuvvetli personele sahip gemilerini savaan taraflara kiralamlar, bylece Hollanda gemicileri savaa iki tarafta da katlmtr. Ancak genellikle daha fazla paraya sahip olan Venediklilerin yannda yer almlardr. elikkol, a.g.e., s. 63 18 Warner, Osmanllarla politik alanda dostluk kuramad iin Hollanda Devleti'nin bykelisi olarak fazla baar elde edemedi. Warner, zamannn ounu Arapa, Farsa, branice ve Osmanl elyazmalarn toplamakla geirmi, lmnden sonra bu el yazmalarn Leiden niversitesinin ktphanesine brakmtr. Slot, a.g.m., s., 10

35

salamakt. Colyer, Trk harfleriyle yazlm bir dnya kresi ve Atlas Maior19 adl eserin de iinde bulunduu kymetli hediyelerle stanbul'a geldi (Kk, 1998: 223). 1668'de stanbul'da padiahn huzuruna kabul edilen Colyer, Hollandann 1612 tarihli ahitnamesini, 1680 tarihli ahitname ile yenilemeyi baard (Orhonlu, 1976: 12). lk ahitname ile hemen hemen ayn olan bu ahitname ile Hollandaya yabanclara yasak blge olan Karadenizde ticaret yapma hakk verildi (Erdbrink, 1974: 176). Bu ahtname kapitlasyonlarn kaldrlmasna kadar Osmanl Devletindeki Hollanda ticaretini ekillendirdi (Groot, 1987: 140). 17. yzyln ikinci yarsnda Osmanl Devleti ile Avrupa devletleri arasndaki ilikilerde bir bunalm dnemi balad. Diplomatik ekimeler dostane ilikilerin bozulmasna neden oldu, bundan da tccar zarar grd. Bu bunalm dneminin bir yansmas olarak da Hagann halefleri bykeli deil, gnmz diplomatik temsilcileri gibi sradan vatandalar olmutur (elikkol, 2000: 62). Justinus Colyer'in elilii zamannda Avrupa'daki savalar, Osmanllar Batllara kar kzdrd ve Haga zamanndaki Osmanl-Hollanda dostluu tamamen kayboldu (Slot, 1990: 10). Justinus Colyerin sorunlarndan biri de devlet tercmanlarndan Alexandros Mavrokordatosun kendisine dman kesilmesiydi. Yksek nfuza sahip Mavrokordatos, Colyere Osmanl Devletinin srlarn para karl satmaya alt, ancak Colyer ilgilenmeyince Hollandann karlarna kar husumet gsterdi. 1680 ylnda Sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Paann Hollanday kapitlasyonlar kaldrmakla tehdit etmesi bu zatn telkinleri sonucu olmutu ki Hollandallar bu durumdan kurtulabilmek ve ahitnameyi yenileyebilmek iin ykl bir deme yapmak zorunda kald20 (elikkol, 2000: 64). Justinus Colyerin 1682'de lm zerine, elilik ilerini, daha nceden elilie geici olarak ktip tayin edilen olu, Jacobus Colyer devrald (Slot, 1990: 10). Bu sralarda

19

1662 senesinde Amsterdam'da Joan Blaeu tarafndan baslm olan Byk Atlas. Erdbrink, a.g.m., s., 174 20 Hollandaya 1680 ylnda verilen kapitlasyonlarn tam metni iin bkz. Blent Ar, Conflicts Between the Dutch Merchants and the Ottoman Local Authorities According to the Felemenk Ahdname Defteri Dated 1091/1680, Yksek Lisans Tezi (Bilkent niversitesi), Ankara, 1996, s. 48-62

36

Osmanl Devleti, Avusturya ile sava halinde olduundan dolay, Jacobus Colyerin elilie tayini 1684 senesinde onayland (Erdbrink, 1983: 1594). 1650lerden sonra giyim biimlerindeki meydana gelen deiiklikler sonucu Osmanllar Leidende retilen parlak renkli Hollanda ynllerine ilgi gstermeye balaynca, Hollandann zmir ticareti canland ve ksa srede zmirde byk bir tccar topluluu olutu (elikkol, 2000: 62). Jacobus Colyer, elilii srasnda, devaml artan ticari ilikilerde kendisini gstermesini bildi. Onun elilii srasnda byk diplomatik ilikilerde bulunmak iin ok msait bir ortam vard. 17. yzylda ngiliz ve Hollandallarn d politikadaki tek ncelikleri, Fransa mparatoru XIV. Louisin yaylmac politikasn nlemek; Osmanl Devleti'yle Avusturya-Macaristan mparatorluu arasnda dostluk salamak ve bylece AvusturyaMacaristan mparatorluu'nu Fransa'ya kar mttefik olarak tutmakt (elikkol, 2000: 64). Fakat bunu yaparken Osmanl Devleti'ne kar dikkatli olmak gerekiyordu. nk bu bir Osmanl-Fransz ittifaknn kurulmasna sebep olabilirdi (Slot, 1990: 10). Viyanadaki Hollanda bykelisi Heenmskerck ile Colyer Osmanl Devleti ile Avusturya Macaristan mparatorluu arasnda anlama salamak iin ok urat ve uzun mzakereler sonunda 1699 ylnda Karlofada anlamaya varlmasn saladlar. Karlofa Antlamas ile ortaya kan Osmanl-Avusturya snr uluslar aras teminat altnda bir snr haline getirildi. Heenmskerck, Hollandada, Colyer ise stanbulda byk itibar kazand (elikkol, 2000: 65). Kendisine, Roma mparatoru tarafndan Roma mparatorluu'nun Kontu unvan verildi (Erdbrink, 1983: 1595). Colyer, Karlofadaki baarsn yeni kapitlasyonlar elde etmek amacyla kullanacakt. Ancak Osmanl-Hollanda ilikileri aniden bozulmaya balad. 1702-1713 HollandaFransa sava srasnda, Hollandann Zeeland eyaletine bal bir korsan gemisi Osmanl uyruklu yolcular ve eyalarn tayan bir Fransz gemisini ele geirdi. Her ne kadar Hollandal tccar zarar karladlarsa da ilikiler zedelendi ve Osmanl-Hollanda ticareti zayflamaya balad. Bu nedenle de yeni kapitlasyonlar meselesi balamadan kapanmak zorunda kald (elikkol, 2000: 65).

37

Colyer'lerin stanbul'da elilikleri srasnda, zmir konsoloslar gerek Hollandallar ve gerek Osmanllar arasnda olduka itibar gren De Hochepied ailesinden seiliyordu. zmir Konsolosu Jacob van Damn 1678'de lm zerine Justinus Colyer'in kzyla evli olan Daniel Jan de Hochepied onun yerine konsolos olarak tayin edildi. 1725 ylnda onun lm zerine de, olu Daniel Alexander de Hochepied, babasnn yerine konsolos tayin edildi (Erdbrink, 1983: 1595).

38

2. BLM: 19. YZYIL ORTALARINA KADAR OSMANLI HOLLANDA LKLER

2.1. 18. Yzylda Osmanl Hollanda likileri III. Ahmet'in clusunu takip eden senelerde Ruslara yenilen sve Kral'nn Osmanl Devleti'ne snmasndan sonra Rusya, Sultan III. Ahmed'den Mart 1700 tarihli stanbul anlamasnn yenilenmesini istedi. Anlama, sve Kral'nn Rus hududunun istedii yerinden lkesine gitmesine Rus ar'nn mdahale etmeyecei ynndeki bir maddenin ilavesiyle yenilendi. Bu ilave madde stanbul'daki ngiltere, Hollanda ve Avusturya elileri tarafndan da garanti edildi (Uzunarl, 1988: 69). Rusya'nn 1711 Prut anlamasnn hkmlerini yerine getirmemesi zerine Osmanl hkmeti Rusya'ya sava ilanna karar verdi, fakat 1712'de ngiliz ve Hollanda elilerinin araya girerek anlamann baz maddelerinde tadilat yaplarak yeniden yrrle konulmasn saladlar ve Osmanl Devletini savamaktan vazgeirdiler (Uzunarl, 1988: 9194). 1716 ylnda Osmanl Devleti ile Avusturya arasnda ilikiler gerginleince stanbul'daki ngiliz ve Hollanda elileri yine devreye girdiler. Bu sefer sava engelleyemediler ancak sava bitiren Pasarofa Antlamasnda arabulucu olarak devreye girdiler (Uzunarl, 1988: 138). Jacobus Colyer 1725'de ldnde elilik bor iinde yzyordu. Colyer'in lmnden sonra 17251726 yllar arasnda srasyla Petrus de La Fontain ve Fajel maslahatgzarlk ilerini stlendiler. 17261743 yllar arasnda gerek bir diplomat ve Amsterdaml bir ailenin olu olan Cornelis Calkoen, Hollandann Osmanl Devleti bykeliliine tayin edildi (Slot, 1990: 11). Calkoen, diplomat olarak fazla baarl olamasa da, ahsi dostluklarla ilerini halletmeyi bildi. Eliliin borlarn kapatt ve elilii yeniden dzenledi (Kk, 1998: 224). Calkoen, III. Ahmed (17031730) dneminde, sekreteri Fransz Jean Louis Frigo'nun Osmanl ve Fransz tandklar ve Fransz asker Ahmed Paa Bonvenal sayesinde, Osmanllarla Hollandallar arasnda bir dostluk ortam oluturdu. (Slot, 1990: 11). Calkoen, 1733 Polonya Veraset Sava srasnda Sadrazam Hekimolu li Paa ile grerek ona Avrupa'daki durum hakknda bilgi verdi (Erdbrink, 1983: 1594). Calkoen, srdrd lks hayat nedeniyle, 1743

39

ylnda stanbuldan ayrldnda kendisinden nceki bykeliler gibi yksek miktarda bor brakmt. Madd skntlar yznden stiklal Caddesindeki evini Ortadou Ticaret Odas mdrne satt ve bylece Hollanda Bykelilik binas, 1748 ylnda Hollanda hkmetinin mlkiyetine girdi. 17441747 seneleri arasnda, konsolosluk ilerini, maslahatgzar sfatyla Calkoen'in sekreteri Jean Charles des Bordes devrald. 1747'de zmir'deki konsolos Daniel Alexander'in kk erkek kardei Elbert de Hochepied bykeli olarak tayin edildi. Ticar ilikilere nem veren De Hochepied, kazandn ticari maceralara ve olu Gerard'a harcamas yznden ld srada madd sknt ierisindeydi (Slot, 1990: 12). Hochepiedden sonra srasyla Van Artin (17631764) ve otes (17641765) konsolosluk ilerini stlendi. 1765'te Willem Gerrit Dedel, bykeli olarak greve balad. Ortadou'nun yaam tarzna alk olmayan Dedelin 1767'de lmnden sonra, sekreteri Alman Fredirik von Weiler, 17671776 tarihleri arasnda eliliin ilerini yrtt. 1775 ylnda Hollanda Parlamentosu onu bykelilie terfi ettirdi (Slot, 1990: 12). Ancak tarihlerde Hollandal elilerin Osmanl devlet adamlaryla olan dostluk ilikileri azald (Kk, 1998: 224). Franszlara kar dostluklar nedeniyle Topal Osman Paa ve Hekimolu Ali Paa dneminde, Osmanl Devleti'nin Avrupa siyasetinde Fransz tavsiyeleri etkin duruma geldi (Uzunarl, 1988: 237). Fransa, Osmanl lkesini iyi bir pazar olarak gryordu ve bu pazar Rus tehdidine kar koruma politikas izliyordu. Bu politika Osmanl Devletinde Franszlarn tavsiyelerinin dinlenmeye balamasnda etkili oldu. 1736'da Rusya, Azak zerine yryerek Osmanl Devleti ile arasndaki anlamay bozunca, Osmanl Hkmeti ngiltere, Hollanda, Fransa, Avusturya ve Venedik hkmetlerine mektuplar yollayarak bu lkelerin desteklerini istedi. Osmanl Hkmetinin bavurusunu dikkate alan stanbul'daki ngiliz ve Hollanda elileri arabuluculuk giriiminde bulundularsa da bir sonu elde edemediler (Uzunarl, 1988: 250254). Bunun zerine Fransa elisi, Osmanl hkmetine arabuluculuk teklifinde bulunmas ve Osmanl hkmetinin bunu kabul etmesi zerine inisiyatifi elden brakmak istemeyen

40

ngiltere ve Hollanda elileri de devreye girmeye altlar, ancak Osmanl hkmeti Fransa'nn tavsiyelerine gre hareket edeceini bildirdi (Uzunarl, 1988: 278280). Franszlarn arabuluculuu sayesinde, Avusturya ile 1739 Belgrat Antlamas ve bunun sonrasnda da Rusya'yla anlama imzaland (Uzunarl, 1988: 293294). Osmanl mparatorluu'ndaki Fransz nfuzu, 1779 Aynalkavak Tenkihnmesinde de kendini gsterdi. 1774 Kk Kaynarca Antlamas'nn uygulanmas hususundaki anlamazlklar neticesinde Osmanl Devleti ile Rusya arasndaki ilikiler gerilmeye balad. Franszlarn arabuluculuu ile bu anlamazlklar giderildi ve bylece olas bir savan nne geilmi oldu. Bu tarihten sonra Fransa, Osmanl Devleti'ni karsna almadan Rusya ile iyi ilikiler kurmaya balad. 1783'te Krm'n igalinden sonra ise tamamen Rusya yanls bir siyaset benimsedi (Uzunarl, 1988: 451). 1778 ylnda Hollanda bykeliliine tecrbeli bir siyaseti olan Reiner van Haaften tayin edildi. Haaften, 8 sene bykelilik yaptktan sonra Viyana'ya tayin edildi. Hollanda parlamentosu Haaftenden sonra Overjsel'li soylu Fredirik Gijsbert Van Dedemi bykeli tayin etti. Van Dedem, 1785'den Hollanda'nn Fransa tarafndan igal edildii tarih olan 1810 ylna kadar Trkiye'de Hollanda bykelilii yapt. Van Dedemin bykelilii srasnda, ticar ilikiler dzenli bir ekilde devam etti. Oluan istikrar sayesinde Osmanl Devleti bu dnemde Hollanday sadk bir dost olarak grmeye balad (Slot, 1990: 13). 1780 ylnda balayan IV. ngiltere-Hollanda sava srasnda Hollanda bayra tayan gemilerle Osmanl Devleti'ne mal tamak imknsz hale gelmesi zerine ticari ilikiler durma noktasna geldi. Bir miktar ticaret karadan devam etti. Durma noktasna gelen ticaret nedeniyle zmir'deki Hollanda tccarlarnn faaliyet alanlarn deitirmesi ticar ilikilere byk bir darbe vurdu (Slot, 1990: 21). Van Dedemin elilii srasnda ilikilerde oluan istikrar, Hollanda'nn 1789 ylnda Sistova'nn dmandan kurtarlmasna yardmc olmas ile perinlenmitir (Slot, 1990: 13). 1790'da donanmann acil ihtiyalar iin Hollanda ve ngiltere'den gemi alnmas gndeme geldi. 1790'da III. Selim, donanmadaki acil gemi ihtiyacnn karlanmas iin

41

Hollanda ve ngiltere elisi ile temasa geilmesini emretti. Bunun zerine Hollanda Elisi Fredirik Gijsbert Van Dedem ile temasa geildi ve hazrda sadece bir gemi bulunduundan bunun acilen stanbul'a getirilmesi kararlatrld (Slot, 1990: 13). Osmanl-Hollanda ilikilerindeki bu istikrar, 1798'de Batav Cumhuriyeti'nin Fransa'yla beraber Msr'a yapt saldr zerine bozulmu ve Osmanl Devleti, Hollanda bykelisini Bkre'e srgne yollam ve Osmanl Devleti'nde bulunan btn Hollandal beratllarn beratlarn toplamtr (Slot, 1990: 7). Osmanl Devleti, Avusturya ve Rusya'ya kar 17871791 yllar arasnda yapm olduu savan banda mali skntya dnce Hollanda'dan bor almay dnd. Hollandallar on yedinci yzyldan itibaren ticaretten elde ettikleri gelirle byk bir sermayeye sahip olmu ve Avusturya mparatoru, Saksonya Elektr, Bavyera Elektr, Danimarka Kral, sve Kral, Rus ariesi, Fransa Kral, kendi rakipleri olan Hamburg kenti ve Amerikan asilerin de ierisinde olduu birok lkeye bor para vermitir (Braudel, 1993: 208). Osmanl devlet adamlar savan balarnda toplantlar yaparak byk meblalar tutan sava masraflarn karlamann bir yolunu bulmaya altlarsa da bu toplantlardan bir sonu alnamad. Bu toplantlardan birinde dardan bir lkeden bor alnmas gndeme geldi. Mal sknty dmanlarn renmesi Osmanl Devleti'ni zor durumda brakabilecei iin mesele gizli tutulmaya alld. Kaymakam Mustafa Paa, Padiah III. Selim'e durumu arz edince, III. Selim Osmanl Devletinin dardan bor almasnn daha nce benzeri grlmemi bir olay olmas nedeniyle ncelikle eyhlislam Mehmet Kamil Efendi'yle grlmesini istedi. Mehmet Kamil Efendi, yabanc bir lkeden borlanmann mekruh olduunu ancak mevcut artlar altnda bunun yaplmas gerektiini bildirince Hollanda elisi Fredirik Gijsbert Van Dedem'le konu ile ilgili grmelere giriildi (eref, 1330: 327). Kasm 1788'de Kaymakam Mealecizde Mustafa Paa, Sultan III. Selim'e ordunun ve savan masraflarnn karlanmas iin 25 bin kese altna ihtiya olduunu ve Reislkttb Rait Efendi'nin Hollanda Elisi Van Dedem ile yapm olduu

42

grmede, Van Dedem'in Reis Efendi'ye ne kadar paraya ihtiya duyulduu, ne kadar faiz teklif edildii, anamal ve faize karlk olarak gsterilecek teminat ve geri demenin ne zaman yaplacan sorduunu bildirmitir (eref, 1330: 322325). Aralk 1788'de Osmanl Hkmetinin Van Dedem'e takdim ettii deme plannda, parann alnd tarihten itibaren sene boyunca faiz denmesi, senenin sonunda, belirlenen 8 Osmanl iskelesinin her birinden senede rayi fiyat zerinden altar bin stanbli kle buday, yllk 900 keseden fazla tutan Yeniehir cizyesi, her yl Selanik, Siroz, Yeniehir ve zmir iskelelerinden rayi fiyat zerinden bir miktar pamuk ve Selanik'ten yn verilerek demenin taksit taksit yaplmas" (eref, 1330: 326327) ngrlmekteydi. 14 Mays 1789'da Van Dedem, hkmetiyle deme plann hakknda yaztn, Hollanda hkmetinin, bu tr ilerin bylece tccarlar tarafndan organize edildiini syleyerek, Osmanl hkmeti de herhangi bir tccarla bu ie giriirse, Hollanda hkmetinin bu teebbs el altndan destekleyeceini bildirdiklerini ifade etmitir. Van Dedem ayrca tand tccarlara konu hakknda tevik edici mahiyette yazlar yazdn, bunlarn cevabn beklemekte olduu ve gelimelerden Osmanl hkmetinin haberdar edeceini de ifade etmitir (eref, 1330: 333335). 28 Nisan 1790'da Van Dedem ile Reislkttb Rait Efendi arasndaki resm grmede, eli borlanma artlarn ve usuln anlatt. Borlanlacak miktarn karlnda verilecek senedin yan sra alnan paraya eit deerde rehin verilecekti. Verilecek rehin bir Hollanda gemisiyle sigortalanarak Hollanda'ya gnderilecekti. Sigorta masraflar Osmanl Devleti tarafndan karlanacak ve herhangi bir kaza olmas durumunda zarar Osmanl hkmetine denecekti. Borlanma Osmanl lkesindeki veya Hollanda'daki tccarlar araclyla gerekletirilecekti. Parann Osmanl Devleti'ne getirilmesinin masraf da Osmanl hkmetince karlanacakt. Faizin denmesi esnasnda sigorta masraf olmamakla birlikte Florinle Osmanl akesi arasnda vezin ve ayardan kaynaklanacak fark da Osmanl Hkmeti tarafndan karlanacakt. Bunlarn yan sra kendisine "temessk" verilen tccarn istihdam

43

edecei vekil ve simsarlarn masraflar da Osmanl Hkmeti tarafndan karlanacakt (Uzunarl, 1988: 236). Btn bu grmeler ve yazmalara ramen, iki devlet arasnda artlarda anlalamaynca, borlanma gereklemedi. Ancak buna ramen, on sekizinci yzyl boyunca Hollanda kaynakl sermaye, gerek ticar kredi olarak ve gerekse nakit alnmak suretiyle Osmanl tccarlar ve memurlar tarafndan kullanlmaktayd (Uzunarl, 1988: 600). 2.2. 19. Yzyln lk Yarsnda Osmanl Hollanda likileri 2.2.1. Sultan III. Selim Dnemi III. Selim dnemine kadar Osmanl Devleti d temsilcilikler bulundurmamaktayd. Osmanl Devleti, padiahlarn tahta klarn bildirmek veya dier lkelerin imparatorlarna nemli haberler gtrmek gibi zel grevlerle eliler gnderiyordu ancak bunlarn hepsi geici statdeydi ve ileri bittiinde geri arlyorlard. (Beydilli, 1999: 75). Osmanl tarihinde ilk defa olarak, Sultan III. Selim, Avrupa devletlerinin bakentlerinde daimi elilikler kurulmasna karar verdi. lk olarak 1794'de Londra'da, ardndan da 1797'de Paris, Berlin ve Viyana'da daimi elilikler ald. Avrupa lkelerinde konsolosluklar almaya baland. lk Osmanl konsolosluu 1806'da Londra'da ald. 19. yzyl boyunca Akdeniz kylarndan Kuzey Denizi'ne kadar belli bal her limanda st ste konsolosluklar kuruldu. Konsoloslar, Osmanl Devleti adna pasaport verme, resmi belge dzenleme yetkilerine sahiptiler ancak buna ramen konsoloslar genellikle Yahudi veya Hristiyanlardan seiliyordu (Uarol, 2000: 108). 18. yzyln sonlarnda Osmanl-Hollanda ilikileri bozulmaya balad. Fransz htilali'nden sonra Avrupa'da gler dengesi Fransa lehine deiti. Napolyon Bonaparte Fransa'nn bana getikten sonra l Temmuz 1798'de Msr' igal etmeye balad. galin arkasndan, Msr halkna bir bildiri yaynlayarak, padiahn dostu olarak geldiini, amacnn, Fransa'nn Msr'daki yurttalarna kt davranan ve zarar veren, ayn zamanda padiah III. Selim'in emirlerini dinlemeyen Klemenleri

44

cezalandrmaktan ibaret olduunu aklad (Uarol, 2000: 81). Napolyon, ilk hamle olarak Dou Akdeniz ve evresine Fransa'y egemen klmak istiyordu ve bunu baarmak iin Msr'a egemen olmak istiyordu. Msr'a egemen olabilmek iin Msr halkn kazanmas gerekiyordu. Bu yzden halka Sultan III. Selim'in dostu olarak geldiini ilan etti. Osmanl mparatorluu, Fransa'dan byle bir saldry, onu yzyllardan beri dost olarak grd iin beklemiyordu. stelik, iki devlet arasnda bir dayanma anlamasn gerekletirebilmek zere Osmanl Devleti, 1797 yl ilkbaharnda Fransa'da ilk daimi eliliini at ve Seyyid Ali Efendi'yi de eli olarak atad. Seyyid Ali Efendi'nin Fransa'nn Msr' igal etmek iin yapt hazrlklardan ve niyetlerinden zamannda haberdar olamamas ve bunu Osmanl hkmetine bildirememesi, Osmanl Devleti'nin d politikadaki yetersizliini bir kere daha kantlad (Uarol, 2000: 82-83). Fransa'nn Msr' igali srasnda Hollanda'daki Batav Cumhuriyeti, Fransa'ya destek verdi. Osmanl Devleti'yle Hollanda arasndaki ilikiler de bu sebeple 1798 ylnda kesintiye urad. On drt yllk bir durgunluktan sonra 1812de ilikiler normale dnd. Amsterdam'da bulunan Petro Marcella adnda Rum asll bir esnaf 1804 ylnda buraya ilk Osmanl konsolosu olarak tayin edildi. 1805'te de Osmanl lkesindeki Hollandal konsolos ve tercmanlara ilikiler kesildii zaman toplanan beratlar iade edildi (Slot, 1990: 7). III. Selim dneminde Osmanl-Hollanda ilikileri 6 yllk bir kesintiye ramen toparlanma dnemine girdi. 18. yzyl sonlarnda ticar ilikilerde balayan gerileme, 19. yzyln ikinci yarsnda Hollanda'nn Osmanl Devleti'nin en nemli ticari mttefiki durumuna gelmesiyle sona erdi. 1804 ylnda Osmanl Devleti, ilk Hollanda bykeliliini kurarak ilikilere yeni bir boyut getirdi. Ancak Osmanl Devleti'nin bykelileri, Hollanda konsoloslar gibi ticari potansiyelle ilgilenmedikleri iin Osmanl-Hollanda ticari ilikilerinde nemli bir rol oynamadlar.

45

2.2.2. II. Mahmut Dnemi II. Mahmut dnemi, Osmanl Devleti'nin yeniden yaplanmas ve bu yaplanmann dourduu sorunlarla geti. II. Mahmut, 1826'da Yenieri Oca'n kaldrp yerine Avrupa standartlarna uygun bir ordu kurarken, dier taraftan da devlet dzeni ve ynetiminde yenilikler yapmaya giriti. Geleneksel "Divan" rgtn kaldrarak onun yerine Bat devletlerindeki ekle uygun bir hkmet kurdu ve bakanlklar arasnda i blm yapt. Bu arada, 1836'da Hariciye Nezaretini kurdu ve dileri tekilatn gelitirdi (Uarol, 2000: 181). II. Mahmut, yeniden yaplanmann getirdii zorluklar sebebiyle d politikada, III. Selim'in yapt gibi yalnzclk politikasn bir kenara brakt ve dostane ilikiler kurarak Avrupa devletlerinin yardmn salamaya alt. Osmanl-Hollanda arasndaki dostane ilikiler, II. Mahmut dneminde de devam etti. 1680 tarihinde Hollanda'ya verilen ahitname dorultusunda Hollanda gemilerinin stanbul Boaz"ndan geerek Karadeniz'de ticaret yapma hakknn, Fransa Elisinin de talebiyle, ngiliz ve Franszlarla ayn msaade derecesinde olmas konusunda 1808 senesinde Hollanda elisi Van Dedem ile Reislkttb Rait Efendi arasnda bir anlama yaplmtr (BOA, HAT, 262, 15151). Bu anlama ile Osmanl Devleti ile Hollanda arasndaki siyas ve ticar ilikiler tekrar dzelmeye yz tutsa da bu pek uzun sreli olmayacakt. Osmanl Devleti'nin haber kaynaklarndan biri olan Bodan Voyvodas'nn 1809 senesinde bildirdiine gre, Napolyon Bonaparte, talya ve Hollanda Krallklarn kardelerine vermi ve talya ve Alman hudutlarna asker sevk ederek kardelerinin bu krallklara hakim olmasn salamaya almtr. Bodan Voyvodas'nn bildirdiine gre Bonaparte'nin Lui adl nc kardei Hollanda Kral tayin olunacakt (BOA, HAT, 171, 7308). Bu durum Osmanl Devleti ile Hollanda arasndaki ilikilerin yeniden bozulmasna ve ticar ilikilerin yeniden durmasna yol at. Napolyon, ngiltere'yi bara zorlayabilmek iin ngiliz mallarna kta ablukas uyguluyordu. Ancak yine de ngiliz mallar kaak olarak lkeye giriyordu. Napolyon bunu engellemek iin Hollanda ve Danimarka kylarn igal etmeye karar verdi (Uarol, 2000: 29). Nitekim 1810 tarihinde Eflak Voyvodas Konstantin, Osmanl

46

Hkmeti'ne Felemenk Cumhuriyetinin vaziyetinin deitiini ve Lui Bonaparte'nin kral olduunu, Dk Dubronsvik'in Petersburg'dan memnun bir ekilde Berlin'e dndn fakat Petersburg'da yapt grmelerin neticesinin belli olmadn bildirmitir (BOA, HAT, 35, 1746). Bylece Hollanda dolayl yoldan da olsa Fransa kral Napolyon Bonaparte'nin hakimiyetine girmi oluyordu. Ayn tarihte Fransa mparatorluu, Osmanl Devleti'nden, Napolyon Bonaparte'nin kardelerinin Hollanda ve Napoli Krallklarnn tannmasn ve onaylanmasn istemitir (BOA, HAT, 165, 6899). Ancak bu tarihte Napolyon, ngiltere'ye kar balatt kta ablukasnda Hollanda Kral olan kardei Lui Bonaparte'nin kendisine yardmc olmamas sebebiyle Hollanda'y igal ederek direkt olarak Fransa'ya balad (Kk, 1998: 224) iin bu istee olumlu veya olumsuz cevap verilmesi mmkn olmad. 19. yzyln ilk yllarnda Osmanl Devleti ile Hollanda arasndaki ticar ilikilerin tekrar balayabilmesi iin baz olanaklar ortaya ktysa da olumlu bir ekilde sonulanmad. 1814 ylnda Hollanda Krall'nn kurulmasyla iki devlet arasndaki siyas ve ticar ilikiler yeniden baladysa da ticar ilikiler eski seviyesine kamad. 1821 Mora isyanndan sonra, zmir de eski nemini yitirdi (Kk, 1998: 224). 1822'den yani Mora isyannn uluslararas bir problem haline geldikten sonra, bir zamanlar keten pazarnn merkezi olan zmir bir daha eski haline dnemedi. Bu sebeple bu ehrin Hollanda ticareti iin tad nem azalmaya balad. Hollanda an kapatmak iin baka ticaret yollar aram ve sonunda eskiden hi uramad Gney Ege limanlarna uramaya ve gemilerini buralardan Ortadou'ya gndermeye balad. Bununla beraber Hollanda, Karadeniz'de ve Tuna Nehri'nde de ticarete balad. stanbul'un Hollanda iin deeri artt. Hollanda gemileri stanbul'a ihra mallar getirerek stanbul'dan hammadde almaya balad (Slot, 1990: 21-22). 1814 tarihli bir belgede, Osmanl Devleti mal olarak Hollanda'ya giden pamuklulardan %40 vergi alnd belirtilerek bunun rnekleri rakamlar halinde verilmi, ayrca Fransa'da zabt olunan reaya gemileri arasnda bulunan tccar gemilerinin kurtarlmaya

47

alld belirtilmitir (BOA, HAT, 288, 17289). Bu da ticareti ilikilerin yeniden baladnn bir kantyd. 1815 Viyana Kongresi, ngiltere'nin istek ve nerisiyle dnyada korsanla son vermeyi kararlatrmt. Bunun uygulanmasn da, bu yzyln balarnda byk bir deniz ve smrge devleti haline gelen, Akdeniz'de ve blgede geni karlar bulunan ngiltere stne almt. Bu nedenle ngiltere, 1815 Ekim'inde "Garp Ocaklar" hakknda Avusturya ve Prusya ile bir antlama yapt ve 1816 ylnda Cezayir'e bir donanma gnderdi (Uarol, 2000: 159). 1816 senesinde Bodan Voyvodasnn bildirdiine gre, ngiliz ve Hollanda donanmalar ile Cezayir Oca arasnda sava kmt (BOA, HAT, 455, 224S6/.). Ayn tarihte Bodan Voyvodasnn Osmanl Hkmetine gnderdii bir dier belgede ngiliz ve Hollandallarn Cezayir'e anlama artlarn sunduu bildirilmitir. Belgeye gre ngiltere; ngilterelilerin, Cezayir mutasarrfna adam gndererek, ileri srecekleri anlama artlarnn kabul edilip imzalanmasn, bu yaplmazsa bir saat iinde toplarla ikaz atlar yaplaca, eer anlama artlan dokuz saat ierisinde imzalanmazsa Cezayir ehrinin top atlaryla yaklp yklaca; Cezayir mutasarrf, artlar kabul eder. bundan sonra ngiltere ve Hollanda gemilerine saldrmamay taahht eder, yirmi drt saat zarfnda iki devlet tebaasndan olan esirleri serbest brakr, ngiliz ve Hollanda konsoloslarna yaplan hakaretten dolay zr diler ve bu artlarn kabul edildiini Cezayir Resmi Gazetesi'nde yaynlarsa geri ekileceklerini taahht etmitir (BOA, HAT, 455, 22486/.E). Cezayir mutasarrf artlar kabul etmeyince, ngiliz donanmas. Hollanda filosu ile birleerek Cezayir ehrini topa tuttu, gemilerini batrd. Bunun zerine Cezayir Days, ngiltere ve Hollanda ile birer anlama yapmak zorunda kald. Bu anlamalara gre, Cezayir'deki Hristiyan esirler serbest braklacak ve bundan byle Hollanda gemilerine saldrlmayacakt (Uarol, 2000: 159). Van Dedem'den sonra Hollanda bir sre Osmanl Devleti'ne bykeli atayamad. Bu sre zarfnda eliliin ilerini Franois ve Gaspard Testa kardeler yrtt (Slot, 1990: 14). 1825 ylnda Mora isyan kark bir hal alnca, Hollanda, en iyi diplomatlarndan

48

biri olan Hugo van Zuylen van Nijenveld'i stanbul'a bykeli olarak tayin etti. Osmanl Devleti'nin Mora isyann destekleyen ngiltere, Fransa ve Rusya ile ilikileri bozuk olduu iin Zuylen, bu lkelerle Osmanl Devleti arasnda arabuluculuk yaparak nemli diplomatik faaliyetlerde bulundu (Kk, 1998: 224-225). Van Zuylen, zellikle Fransa'nn haklarn koruduu iin Katoliklerin byk sevgisini kazand. Fakat grevinde baarl olamad ve 1829'da stanbul'dan ayrld (Slot, 1990: 14). 1825 tarihli bir Hatt- Hmayun'da, yenierilerin maalarnn bir ksmnn hazrlanarak datlmasna dair Divan grmelerinden sonra Anadolu Valisi zzet Mehmet Paa ile Hollanda Elisi Van Zuylen'in kabul edilmesine dair Sultan II. Mahmud'un izninin kt belirtilmektedir (BOA, HAT, 340, 19430). Buna gre Van Zuylen grevinin bitmesinden drt sene nce Sultan II. Mahmud'la grme imkan bulmutur.

49

3. BLM: TANZMATTAN SONRA OSMANLI-HOLLANDA LKLER 3.1. Sultan Abdulmecid Dnemi Sultan Abdulmecid dnemi, Osmanl Devleti'nin hukuk geliim sreci asndan bir dnm noktas tekil eder. 3 Kasm 1839'da Tanzimat Ferman'nn ilan ile Osmanl Devleti'nde zgrlk ve eitlik ortamnn domas Osmanl Devletini bir hukuk devleti haline getirmeye balad. Bu ferman btn Osmanl Devleti halkn eit sayd iin yabanc devlet bykeliliklerinin ilevi azald. Bu sebeple de bu bykelilikler madd adan darbe yemitir. Mesela, Hollanda bykelilii kendi halkn himaye altna almak iin byk miktarda para alyordu (Slot, 1990: 12). Van Zuylen'den sonra Hollanda, madd imkanszlklar nedeniyle stanbul'a yeni bir bykeli tayin edemedi. Bu yzden elilik ilerini Testa devrald. Testa, yalanana kadar elilik ilerini yrttkten sonra 1847 senesinde stanbul'dan ayrld. Testa elilik ilerini braktktan sonra Mollerus, stanbul'a bykeli olarak atand. Mollerus, yenierilik kaldrldktan sonra stanbul'a gelen ilk bykelidir. Yenierilik kaldrld iin, Sultan Abdulmecid tarafndan, kendisinden nceki elilere nazaran daha az aal bir trenle karlanmtr (Slot, 1990: 14). 19. yzylda Osmanl Devleti de Hollanda'da daim elilik at. lk bykeli Rum asll Petro Marcella adnda bir esnaft. Bundan sonra da bir mddet Osmanl Devleti'nin Hollanda bykeliliini Rum asll Osmanllar oluturdu. Hollanda bykelileri ticaretle baz gayrimslim Osmanl halknn himayesi gibi konularla urarken Osmanl bykelileri bu gibi ilerle pek ilgilenmiyorlard (Kk, 1998: 225). Hollandadan stanbulda gezmeye gelen elilerin ve beyzadelerin Ayasofya ve dier byk camiler ile Topkap Saray ve raan Sahil Sarayn gezmelerine ve seyretmelerine msaade ediliyordu. Hollanda elisinin 4 Eyll 1844 tarihli takririnde de o gne kadar Hollandadan stanbulu ziyarete gelen elilerin ve asilzadelerin Ayasofya ve dier byk camiler ile Topkap Saray ve raan Sahil Sarayn gezmelerine ve seyretmelerine msaade edilmi olduu ve bu sefer de Hollandadan Marod ve Amildeste adl beyzadeler hanmlaryla beraber ad geen yerleri ziyaret etmek

50

istediinden, kendilerine gerekli iznin verilmesini talep etmi ve kendilerine gerekli izin verilmitir (BOA, A.DVN.DVE. 8, 67). Ayn ekilde 14 Eyll 1852 tarihinde, on adamyla birlikte Osmanl Devletindeki byk camileri gezmek ve seyretmek iin stanbula gelecek olan Hollanda beyzadesinin emsallerinde olduu gibi usulne gre bu camileri gezdirilmesi istenmi ve buna da emsalleri gibi izin verilmitir (BOA, NZD. 59, 79). Osmanl-Hollanda ilikilerinde nadir olarak alacak-verecek problemlerine de

rastlanmaktadr. Mesela, Sultan Abdulmecid dneminde, 1853 tarihli bir belgede, zmir'deki Hollanda tccarlarndan Jakob'n, Kalemros adasnda oturan snger tccar smail Yardi'den 1842 senesinden beri alacakl olduu 76.837 Kuru ve 36 parenin tamamen tahsili ve ad geen tacirin vekili Sakilakis Juannis Simon'a teslimi iin Rodos kaymakamnn grevlendirildii belirtilmektedir (BOA, HR. MKT., 11, 4). Ayn trde bir problem, 1897 ylnda, Sultan II. Abdulhamid dneminde de gerekleti. Bu tarihte, Cemile Sultan'n Hollandal kuyumcu Novber'e olan borcunun denmemesi yznden, Hollanda Bykelilii devreye girdi ve bu borcun denmesini istedi (BOA, Y.PRK.HR., 21, 93). 12 Ekim 1854te Lahey sefirliine Karaca Kostaki Bey atanm ve almakta olduu maa haricinde verilen 5 bin Frank maa ve 60 bin kuru harcrahn ve maiyetindeki Sermed Efendiye verilen 5 bin kuru harcrahn hazinece karlanmas istenmitir (BOA, HR.MKT., 89, 17). Karaca Kostaki Beye verilen 60.000 kuru harcraha ek olarak 15.000 kuru daha verilmi ve olu Yahya Karaca Paa birinci katip olarak atanarak ona da 7.500 kuru harcrah verilmitir (BOA, HR.MKT., 91, 24). 2 Kasm 1854 tarihinde Lahey sefaretine tayin olunan Karaca Kostaki Beye verilmesi kararlatrlan harcrahn kendisine halen verilmedii ve kendisinin o gnlerde Laheye hareket edecei ve bu yzden harcrahnn bir an nce yatrlmas gerektii belirtilmi, Sultan Abdulmecid de 4 Kasmda hazinenin durumundan kaynaklanan bu sorunun giderilmesini ve harcrahn Karaca Beye teslim edilmesini buyurmutur (BOA, HR.MKT., 92, 20). 51

Lahey sefirliinden ve hizmetlerinden dolay Karaca Kostaki Beye ikinci rtbe birinci snftan bir kta nian verilmitir (BOA, HR.MKT., 28, 58). Lahey Sefiri Karaca Kostaki Beye ikinci rtbenin birinci snfndan bir kta nian verilmesi nedeniyle Darphane-i Amireden Karaca Kostaki Beye verilmek zere ad geen niann hazrlanmas istenmi (BOA, HR.MKT., 28, 58), 3 Austos 1854 tarihinde Mecidiye niannn beratyla beraber kendisine teslim edildii bildirilmitir (BOA, .DH., 19370).

Osmanl- Hollanda ilikilerine ait belgelerde deiik belgelere rastlamak da mmkndr. Bunlardan biri 7 Mays 1856 tarihinde Osmanl Devletinin Hollanda Bykelisi Karaca Paann olu ve basrkatibi olan Yahya Karaca Beyin Fransa Devleti tebaasndan Duran Mazorkann kz Karolina ile evlenmek iin padiahn iznini talep ettii belgedir ki 8 Mays 1856 tarihinde istedii izin verilmi ve kendisine bildirilmitir (BOA, .HR., 169, 9126). Karaca Kostaki Bey, 1856 tarihinde Hollanda ile ehbenderlik maddesine dair imzalanan anlama iin tasdikname hazrlandn bildirmi ve bunun hkm ve ifadelerinin padiahn emrettii gibi dzenlenerek onay alnmak zere padiaha sunulmasn; padiahn onaynn ardndan tasdiknamelerin deiimi iin kendisine gnderilmesini istemitir (BOA, A.AMD., 75, 19). Yaplan taramalarda ehbendelik maddesine dair imzalanan anlama Babakanlk Osmanl Arivinde tasnif edilen belgeler arasnda bulunamamtr. 1856 senesinde Lahey Sefiri Karaca Kostaki Beyin gnderdii tahrirat Hollanda sefaretinin masraflarn belirtir nitelikte olduundan nemlidir. Karaca Bey bu tahriratta sefaret hademesinin toplam 603 Felemenk Florini tutarndaki elbise ve sair masraflarnn sefaretler btesinden karlanmasn ve istemitir (BOA, A.AMD., 79, 73). Ayn nitelikte bir belgede Lahey sefiri Karaca Bey, sefaret iin sipari ettii eyalarn bedeli olan be bin ve sefaretin senelik kiras olan iki bin Florinin denmesini ve maa demelerinde kur farkndan dolay zarar edildiinden maalarn Florin olarak yatrlmasn talep etmi ve meblan hazinenin sefaretler btesinden denmesinin ve

52

maalarn Hollanda Florinine evrilerek yatrlmasnn Maliye Nezaretine havale edilmesi iin padiahn onay istenmitir (BOA, A.AMD., 80, 63). Yine sefaret masraflarn gsteren, Lahey sefiri Karaca Bey tarafndan Hariciye Nezaretine gnderilen 14 Temmuz 1858 tarihli bir dier belgede, 4 yldr ertelenen hademe elbisesi 728, apkacnn defterinde 79, dkkan defterinde 84, stanbula gnderilen mektuplarn creti 140, Mays 1858 den Temmuza kadarki hane kiras 500, Hollanda devleti memurlarna gnderilen Mecidi nianlarn ieren sandklarn tanma masraf 15, stanbula gnderilen sandn nakliyesi 6, sefaretin be aylk kirasndan eksik kalan 400 ve toplam 1952 Florin masrafn karlanmas istenmi ve bu masraflar ieren defterlerin birer nshas da ek olarak yollanmtr. 5 Ekim 1858 tarihinde masrafn hazinece karlanmas ve sefarete de uygun bir cevap yazlmasna karar verilmitir (BOA, .HR., 161, 863). Lahey sefiri Karaca Beyin olu Yanko Karaca asker olarak binbalk rtbesi alm ancak devaml bir maa olmadndan zor duruma dm olduundan dolay kendisinin Lahey sefaretinde istihdam edilmesi ve aylk sefaretler btesinden kendisine be yz Frank maa balanmas Hariciye Nezaretince uygun grlm olup 19 Mart 1859 tarihinde padiahn onayna sunulmutur. stenen onay 20 Mart 1859 tarihinde verilmitir (BOA, .HR. 8993). 6 Austos 1861 tarihinde Hollanda kralna gnderilen mektup ile iki devlet arasnda mevcut olan dostane ilikilerin devamn salamak amacyla Hollandadaki Osmanl sefaretine elilik unvanyla, eski Londra sefiri bulunan ve 1. rtbeden Mecidiye nian olan Musurus Beyin tayin edildii bildirilmitir (BOA, A.AMD., 94, 79). Bu nedenle Hollanda Kralna yazlan mektupta, orta elilik sfatyla Laheyde bulunan Karaca Kostaki Beyin emekli olmas nedeniyle sefirlikten ayrld bildirilmi, oradaki hizmeti srasnda kendisine gsterilen iyi niyet ve davranlardan tr kral hazretlerine mteekkir olunduu bildirilmitir (BOA, A.AMD., 38, 91).

19. yzyln ilk yarsnda Hollanda elilii nemini yitirmeye balad. Bu dnemde Hollanda devlet dzeninde baz deiiklikler oldu ve elilik organlar ayr hizmet blmlerine ayrld. Himaye altnda bulunanlarn sorunlaryla daha yakndan ilgilenmek 53

amacyla Konsolosluk leri Mdrl kuruldu. Hollanda'nn ilk Konsolosluk leri Mdr, zmir'de bulunan Keun adl kii oldu. Mollerus'tan sonraki Hollanda bykelileri gze batmayan insanlard. 19. yzyln ikinci yarsndaki Hollanda elileri arasnda bu konudaki tek istisna Hugo van Zuylen'in yeeni Van Zuylern Van Nijeveld'dir. Van Zuylern Osmanl Devleti'nin din ilerine karmak istediyse de baarl olamad. 1855 ylnda eski Hollanda bykelilerinden Cornelis Calkoen'in tercman olan Scarlato Karatza Osmanl Devleti'nin Lahey bykeliliine getirildi (Slot, 1990: 14). 19. yzyln ikinci yarsnda Osmanl-Hollanda ilikilerinde bir durgunluk dnemi balad. Hollanda'ya verilen ahitnamede Hollandal tccarlarn %3 vergi ile ticaret yapmalarna imtiyaz buyrulmutu. Ancak bazen bu ahitnameye aykr ilemler de yaplmaktayd ki bunun bir rnei Sultan Abdulmecid devrinde, 1859 tarihinde meydana gelmitir. Hollanda Devleti tacirlerinden, skenderiye'de oturan Sc isimli tccar kendisinden kanunlarla belirtilenden fazla vergi alndn bildirmi, durum incelendikten sonra kendisinden kanunlara aykr miktarda vergi talep edilmemesi buyrulmutur (BOA, HR. MKT, 47, 94). Hollanda, diplomatik alanda Osmanl Devleti'ndeki nemini kaybetmeye baladysa da vatandalarnn haklarn savunmak iin faaliyetlerde bulunuyordu. Nitekim 1860 ylnda, Hollandallarn ilerini grmek zere, Yafa skelesine Perikli Recyo adnda bir kii konsolos vekili olarak tayin edilmitir. Bu sebeple Sultan Abdulmecid'den bu kiiye vekalet emri verilmesine yardmc olunmas rica edilmitir (BOA, A.}AMD,48, 68). Hollanda'nn Osmanl Devleti'ndeki diplomatik baarszlklarna ramen Hollanda elileri, 19. yzylda da dostane ilikileri ve ticar karlarn korumak iin diplomatik ilikilere girmitir. rnein, 1860 tarihli bir belgede Hollanda Elisi Van Zuylern Van Nijeveld'in, Hollanda Kralnn kardeinin evlenmesini haber veren mektubun bir suretini Hariciye Nezaretine gnderdii, elinin mektubun aslm bizzat Sultan Abdulmecid'e sunmaya mazhar olmak iin Sultan Abdulmecid'le grme arzusunda olduu, Sultan Abdulmecid buna msaade ederse eliye ona gre cevap yazlaca belirtilmitir (BOA, A.}AMD,45, 8).

54

Sultan Abdulmecid dneminde Osmanl-Hollanda ilikileri ticari alanda artmaya devam etmitir. zellikle 1856 Islahat Ferman ile gayrimslimlere yeni imtiyazlar verilmesinden sonra Hollanda'nn Osmanl Devleti'yle olan ticareti hz kazanmtr (Slot, 1990: 21). 3.2. Sultan Abdulaziz Dnemi Sultan Abdulaziz dnemi iki ayr dnemde incelenebilir. Birinci dnem li ve Fuat Paalarn dnemidir ki, bu dnemde Osmanl Devleti'nin zerinde Avrupa'nn etkisi hissedilir. kinci dnem ise Mahmud Nedim Paa'nn sadrazaml srasnda devletin zerinde Rusya etkisinin hissedildii ve Panslavizm'in doruk noktasna vard dnemdir (Uarol, 2000: 312). Sultan Abdulaziz dneminde siyas ve ekonomik gelimelerden ok askeri gelimeler dikkat eker. Abdulaziz'in orduya ve zellikle donanmaya yapt tutumsuz harcamalar yznden devlet ekonomik glklerle kar karya kalmtr. Genelde askeri alanla uralsa da, Osmanl Devleti'nin yetitirdii byk devlet adamlarndan olan Ali ve Fuat Paalar diplomatik ilikilere de nem verdiler ve bunun sonularndan biri olarak 1861de Berlin ve Hollanda Ortaelilikleri kurulmasna karar verildi (BOA, A.}AMD, 96, 90). li Paa'nn 7 Eyll 1871'de vefat etmesine (Uarol, 2000: 312) kadarki dnemde Avrupa devletleriyle dostluklar ilerletilmeye allmtr. Bu dnemde Osmanl-Hollanda ilikilerinde de dostane ilikilerin artt grlmektedir. Osmanl Devleti ile Hollanda arasnda 25 Mart 1862 tarihinde stanbulda imzalanan ticaret anlamasnn mukaddimesinde gerek Hollanda kralnn ve gerekse Osmanl padiahnn iki devlet arasnda mevcut olan ticareti arttrmak arzusuyla ticaret ve deniz seyahati zerine bir anlama imzalanmasna karar vermi olduklarndan, anlamann hazrlanmas iin Osmanl Devleti Ticaret nazr olan ve birinci rtbeden Mecidi nianna, spanya Devletinin zabel Lakatolik nianna, ran Devletinin ir Hurid nianna, Yunan Devletinin Hover nianna ve dier baz yabanc devlet nianlarna sahip olan Mehmed Esed Safvet Efendi, Divan- Hmayun Beyliki Kaleminden birinci rtbeden Mecidi nianna, Rusya Devletinin Agel Bilanii nianna ve talya Devletinin St. Moris Alazar nianna sahip Mehmed Cemil Bey ve Hollanda kralnn Osmanl

55

Devletinde yerleik elisi olan ve Lion Nederlande niannn valyeliine ve Lksembourg niannn komandorluuna sahip Msy Henri arl Debuvann tayin edilmi olduu belirtilmitir (BOA, A.DVN.MHM., 36, 29). Ancak yine Babakanlk Osmanl Arivinde yaplan aratrmalarda tasnif edilmi belgeler arasnda ticaret anlamasna dair herhangi bir kayda rastlanmamtr. 1862 tarihinde, Osmanl Devleti ile Hollanda arasnda teden beri sregelen iyi ilikilerin ve dostluun byk bir eseri olarak, Osmanl Devleti'nde Hollanda maslahatgzar unvanyla bulunan Filip Jakob'un memuriyeti kk elilie terfi ettirilmi, bu terfiinin iki lke arasndaki hakiki ve kusursuz dostluu artraca umulduu belirtilmitir (BOA, A.}AMD, 55, 16). 19. yzyln ikinci yarsnda Hollanda'nn Osmanl Devleti'yle ticareti hareketlenmeye balad. Hollanda, 19. yzyl balarndan beri yapt kk gemicilikte ilerleme kaydetti, ve bu sayede ticari ilikiler yeniden gelierek salamlamaya balad (Slot, 1990: 22). Bu dnem ticari ilikilerinin bir rnei olarak, 1863 tarihinde Hollanda Devleti, gmrk vergisinden dolay baz eyalarda yapt fiyat deiikliklerini ieren bir kanunname ile birlikte Hollanda Elilii'nce verilen takririn tercmelerinin, Osmanl Devleti'ne gnderildiini beyan ederek, gnderilen bu evraklarn ticarethanede tutulup saklanmasn arzu ettiini bildirmitir (BOA, HR. MKT, 95, 57). 1864 tarihinde stanbul'a gelen Hollanda konsolosu Msy Karbonari'ye dostane ilikileri artrmas konusunda stn hizmeti dolaysyla Mecidiye Nian verilmesine karar verilmitir (BOA, A.}DVN., 111, 73). Buradan da Mollerus'tan sonra Hollanda konsolosluuna Msy Karbonari'nin getii anlalmaktadr. Bu sralarda Lahey'deki Osmanl Devleti Bykelisi deiti ve Skarlato Karatza'nn yerine Karaca Kostaki Bey bykelilie tayin edildi. Nitekim 1865 senesi tarihli bir belgede, "Osmanl Devleti ile Hollanda Devleti arasnda ehbenderlik maddesine dair Lahey bykelisi Karaca Kostaki Bey vastasyla imzalanan anlama metninin onaylanmak iin Babli'ye gnderildii belirtilmi, onaylanp onaylanmayacann

56

Lahey bykelisi Kostaki Bey'e bildirilmesi" (BOA, A.}AMD., 75, 19) arz edilmitir ki, bu da o sralarda Osmanl Devleti'nin Lahey bykelisinin deitiini onaylar. 19. yzylda da Osmanl Devleti ile Hollanda arasnda dostane ilikiler devam etti. Bu dostluun devam etmesi iki lkenin karlkl karlar, ilikilerin balamasndan itibaren, iki lkenin birbirine verdii gven duygusu ve bu ilikilerin devam iin sarf edilen abalar sayesinde oldu. Osmanl Devleti, Hollanda ileri gelenlerine nianlar vererek, bu dostluun devam etmesini salamaya alt. 1866 ylnda, Hollanda Dileri Bakan Milekor Van Dajan'a beenilen almalar sebebiyle birinci rtbeden Mecidi nian verilmitir (BOA, MHM., 25, 70). 1867 ylnda, Hollanda Devleti maslahatgzar Van Dunitin Doniloto'ya iyi hizmet ve hayrseverlii sebebiyle ikinci rtbeden Mecidi nian- hmayunu verilmitir (BOA, A.DVN. MHM., 25, 76). 1868 ylnda da, Hollanda Devleti'nin Dileri Bakan Kont Jili'ye, stanbul'daki bykelilii srasnda yapt hizmetlerine bir mkafat olarak birinci rtbeden Mecidi Nian verilmesine karar verilmitir (BOA, A.DVN.MHM., 30, 45). Bu nianlar iki lke arasndaki iyi ve dostane ilikileri gstermesi bakmndan nemlidir. Osmanl Devleti'nde yaayan gayrimslimler bazen Osmanl vatandalna

geebiliyordu. Bunun bir rnei Osmanl-Hollanda ilikilerinde de grlr. 1868 tarihli bir belgede Amerikal Yahudi Aniko ile Hollandal Banko'nun Osmanl Devleti vatandalna getii ve isimlerinin nfus ceridesine yazld belirtilip, emniyet, asayi ve rahatlarnn salanmas ve ihtiyalarnn karlanmas konusunda Torca mutasarrfndan yardm istenmitir (BOA, A.MKT.UM, 525, 30). Hollanda, 1872 ylnda Cidde'de bir konsolosluk kurdu. Buradaki konsoloslar zellikle Hicaz'daki Endonezyal haclarn sorunlaryla ilgilenmekle grevlendirildi. Bu konsoloslar stanbul'daki eliye bal deildi ve direkt olarak merkezden emir alyorlard. Hatta bu yzden Snouck Hurgronje'nin Cidde konsolosluu srasnda stanbul bykeliliiyle Cidde konsolosluunun aras ald (Slot, 1990: 15).

57

3.3. Sultan II. Abdulhamid Dnemi 3.3.1. likilerin Genel Seyri II. Abdulhamid dnemi, Osmanl Devleti d politikas asndan nemli bir dnemdir. Osmanl Devleti bu dnemde denge politikas ile ayakta durmaya almtr. Bu denge politikasnn sonucu olarak birliini yeni tamamlam ve Mslman smrgeleri bulunmayan Almanya ile siyas mnasebetler balam ve bu mnasebetlerin sonucu olarak da Almanya, Osmanl Devleti'nde baz hak ve imtiyazlar elde etmitir. zellikle 187778 Osmanl-Rus Sava'ndan sonra Osmanl Devleti Avrupa'da tek bana kaldn anlaynca bu mnasebetler sklam ve Almanya da bu durumdan faydalanarak Osmanl pazarn kullanmaya ve imtiyazlarn geniletmeye balamtr (Uarol, 2000: 389). II. Abdulhamid zamannda, Osmanl Devleti'nde gittike artan milliyetilik hareketlerini durdurmak amacyla Osmanl Hkmeti, Sultan II. Abdulhamid'in halifelik sfatn n plana karmaya karar verdi (Slot, 1990: 14). Bu dnemde uygulanan slamclk politikas dier smrgeci devletler gibi Hollanda'y da rahatsz etti. zellikle Hollanda'nn smrgesi olan Endonezyal genlerin Osmanl Devleti'nin askeri okullarnda okutulmas Hollanda'y yakndan ilgilendiriyordu. O zamana kadar sadece ticar ilikilere arlk veren Hollanda smrgelerinin problemleriyle ilgilenmek zorunda kald (Kk, 1998: 225). Osmanl Devletinde hizmeti grlen Gayr- Mslimlere nian verilme gelenei II. Abdulhamid dneminde de devam etmitir. 22 Nisan 1877 tarihinde, Tuna vilayetinin gndermi olduu tahrirat zerine askeri idare ve mahalli hkmetin ilerinde yardmc olmasndan tr Hollanda Devleti tebaasndan Niboluda meskun Msy spirakiye drdnc rtbeden Mecid nian verilmesi uygun grlmtr (BOA, .DH., 60770). II. Abdulhamid dneminde Osmanl- Hollanda ilikileri zerine yaplan aratrmalarda en fazla rastlanan belgeler padiahtan kral veya kralieye ve kral veya kralieden padiaha gnderilen mektuplardr. Bunun ilk rnei de 10 Ocak 1879 tarihinde Hollanda kral tarafndan padiaha gnderilen mektuptur. Bu mektupta kral, Prens D Valdekin kz Prenses Aladayir Terez ile ayn yl ubat aynn yedisinde gerekleecek olan dnn haber vermi ve iki devlet arasnda mevcut olan dostane ilikilerin devamn ve padiahn

58

annn artmasn salayacak her eyi daima arzu ettiini ifade etmitir. Padiah da cevaben gnderdii mektubunda yapm olduu evlilikten tr kral tebrik etmi ve iyi niyet ve dostane dncelerini ifade etmitir (BOA, Y.PRK.NMH., 1, 47). 19. yzyln balarndan itibaren Hollanda, Osmanl Devleti ile ticari ve dostane ilikilerinin devamnn salanmas iin stanbulda srekli bir byk yada orta eli sfatyla bir eli bulundurmutur. Bunun bir rnei olarak, Sultan II. Abdulhamidin Nisan 1879 tarihinde Hollanda kral Wilhelme gnderdii mektupta iki devlet arasnda bulunan dostane ilikilerin teyidi iin Baron Ludewijk Arent Helyas d Ittersumun orta elilik unvanyla Osmanl Devletine tayin olunmasn memnuniyetle karladn ve ikili ilikilerin devam ve gelimesi dileklerini iletmesi gsterilebilir. Ayn belgenin eklerinde Baron Ittersumun, stanbul sefaretine tayinini ieren ve Hollanda kral tarafndan gnderilen itimatnamenin asln takdim etmek zere, Sultan II. Abdulhamidle grme talebinde olduu ve bu nedenle padiahn sefiri hangi gn ve hangi saatte kabul edilebilecei sorulmutur (BOA, Y.EE., 5, 2). Lahey sefirinin Hariciye Nezaretine gnderdii 29 Mays 1879 tarihli tahriratta, Sultan II. Abdulhamid tarafndan kendisine verilmesi uygun grlen ikinci rtbeden Mecid nian nedeniyle teekkrlerini bildirmi ve memuriyetini stn aba ve sadakatle srdreceini beyan etmi ve teekkrlerinin padiaha iletilmesini istemitir (BOA, Y.PRK.HR., 4, 57). 19. yzyln son eyreinde, Osmanl Devleti'nin Almanya ile yaknlamasnn yannda, Hollanda'nn gittike byyen gemi ticareti Osmanl-Hollanda arasndaki ilikileri salamlatrd. 1880 ylnda Hollanda, Osmanl Devleti'nin en nemli ticari mttefiki oldu. Ancak Batl endstri lkelerinin Hollanda gemileri araclyla Gney Avrupa'dan Orta Douya ucuz mal gndermeleri yznden Osmanl Devleti ekonomik krize girince ilikiler yeniden bozulmaya balad. Osmanl Devleti'nin Selanik ve Kavala'y kaybetmelerinden sonra da iki lke arasndaki ticaretin bir blm yok oldu (Slot, 1990: 22).

59

13 Nisan 1880 tarihinde stanbulda bulunan Hollanda elisi padiahn huzuruna kma talebinde bulunmu ve huzura kabul edilirse Lahey sefaretinin devaml hale getirilmesini Hollanda Kral Wilhelm adna padiahtan talep edecei renildiinden, grme zamannn tayininden nce bu konuda mtalaalarn yaplmasnn uygun olaca Bab- liye bildirilmitir (BOA, Y.EE., 72, 80). Osmanl Devleti, devletleraras yazmalarnda devletleraras yazma kurallarna uygun ifadeler kullanrd. Ancak bazen bu kurala uyulmad zamanlar da oluyordu. Buna rnek olarak Sultan II. Abdulhamidin 15 Nisan 1879 tarihinde, Hollanda kralnn gnderdii mektuba cevaben yazdrd mektup gsterilebilir. Bu mektubun iki devlet arasnda mevcut olan ilikilere ve devletleraras yazma usullerine uygun olmamasndan dolay, Hariciye Nezareti, padiahn yazdraca mektuplarn o gnden sonra nezarete hkmdar ile padiah arasndaki ilikilere uygun olup olmad kontrol edildikten ve sadrazam tarafndan da onaylandktan sonra gnderilmesi gerektiini ifade etmi ve devletleraras yazma kurallarna ve kral ile padiah arasnda mevcut olan dostane ilikilere uygun yazmalar yaplmasna dikkat edilmesi gerektiini ifade etmitir (BOA, .DH., 63655, 16). 19 Nisan 1880 tarihinde Lahey sefareti Leyden niversitesi Arapa retmeni Msy Gojun cilt olarak kard Tarih-i slam yada Ebu Cafert-Taber adl eserini padiaha sunmak istediini bildirmitir. Hariciye Nezareti, 19 Nisan 1880 tarihinde Hollandann nl edebiyatlarndan Msy Gojun gnderdii eserinin bir nshasn padiaha sunulmak zere Sadrazama iletmitir. Sadrazam da bu eseri sefaretin ve nezaretin tezkereleriyle beraber 24 Nisan 1880 tarihinde padiaha sunmutur (BOA, Y.A.HUS., 166, 25). Sadrazamn Brksel sefaretinin maann hariciye btesinden karlnn bulunmasn emreden 13 Nisan 1880 tarihli tezkeresi zerine, 22 Temmuz 1880de Lahey sefaretinin lavedilerek yllk tahsisat olan 360.115 kuruun yeniden hariciye btesine eklenerek Brksel sefaretinin masraflar iin kullanlmasnn maliye nezaretine bildirilmesi teklif edilmitir (BOA, A.MKT.MHM., 486, 4). Ancak bu teklif kabul edilmemitir ki Lahey sefareti lavedilmemi ve gnmze kadar varln devam ettirmitir.

60

19 ubat 1881 tarihinde Hollanda Kraliesi tarafndan, Padiaha yazlan bir mektupta Kralie, Osmanl Devleti'yle Hollanda arasndaki dostane ilikileri arttrm ve kuvvetlendirmi olan Hollanda elisi Guderian'n baka bir memuriyete tayin olunduu iin grevinin sona erdiini ancak Osmanl Devleti ile Hollanda arasndaki iyi ve dostane ilikilerin devam etmesini arzu ettiini bildirmitir (BOA, Y. PRK.NMH, 6, 12). Bu mektuptan, Hollanda'nn Osmanl Devleti bykeliliine Van Zuylern'den sonra Guderian'n getii anlalmaktadr. 1883 ylnda da Ortaelilik hizmetine atanan Baron Lui Arthur, elilik ilerini devralmtr (BOA, Y.EE., 5, 2). 1884 tarihinde iki devlet arasndaki dostne ilikilerin ve samimiyetin eseri ve Padiahla Hollanda Kral arasndaki samim mnasebetlerin bir iareti olmak zere, Hollanda Kral'na, II. Abdulhamid tarafndan, madalyalaryla beraber Osmanl Devleti nianlarnn en by olan "imtiyaz nian" gnderilmitir (BOA, Y. PRK.NMH., 2, 61). 25 Ekim 1883 tarihinde de ura-y Bahriye Bakan Ferik Sleyman Paa ve Mabeyn-i Hmayun katiplerinden Ali Cevad Paa, Sultan II. Abdulhamidin Hollanda Kral III. Wilhelme ihsan buyurduu Byk mtiyaz Niann Hollandaya gtrerek Krala teslim etmekle grevlendirilmilerdir (BOA, .DH., 71546). Sultan II. Abdulhamid, 23 Aralk 1883 tarihinde Hollanda kral Wilhelme gndermi olduu mektupta iki devlet arasnda mevcut olan dostane ilikiler ve samimi dostluun bir eseri olarak kendisine Osmanl Devletinin en byk nian olan iki madalyas ve beratyla beraber mtiyaz Nian gnderdiini, bu nian teslim etmek zere Mabeyn-i Hmayun Katibi Ali Cevad Bey ve ura-y Hayriye Reisi Ferik Sleyman Paann grevlendirildiini bildirmitir (BOA, Y.PRK.NMH., 2, 59). Cevad ve Sleyman Paalarn krala teslimi iin grevlendirildii Byk mtiyaz Niannn beratnda iki devlet arasnda mevcut olan dostane ilikilerin eseri olarak ve kral hazretleriyle padiah arasnda bulunan muhabbetin bir nianesi olarak krala, Osmanl Devletinin nianlarnn en by ve itibarls olan Byk mtiyaz Niannn madalyalaryla beraber ihda klnd ve usulen bu beratn da yazld ifade ediliyordu (BOA, Y.PRK.NMH., 2, 61).

61

Sultan II. Abdulhamidin Hollanda Kral III. Wilhelme ihsan buyurduu imtiyaz niann Hollandaya gtrp Krala teslim etmekle grevlendirilen Cevad ve Sleyman Paalar 28 Aralk 1883 tarihinde stanbuldan ayrlm ve 6 gn sonra Laheye ulamlardr. Cevad ve Sleyman Paalar Laheye vardktan sonra ncelikle hariciye nezaretini ziyaret ettiler. 4 Ocakta Bahriye nazr ile birlikte Bahriye mzesini gezdiler. Ayn gn Bahriye nazr ve bavekil iade-i ziyarette bulundular. Sonraki gn hariciye nazrnn verdii ve Bavekil, Dhiliye, Harbiye, Bahriye ve Adliye nazrlarnn hazr bulunduu ziyafete katldlar. Ertesi gn imtiyaz niannn teslimi iin Kral tarafndan Laheye saat mesafede ve Almanya snrna yakn bir yerde olan Lou adl kasra davet edildiler. Hariciye nazr P. J. A.M. van der Does de Willebois bizzat niformas ile Cevad ve Sleyman Paalar krala takdim etmek iin hazr bulunuyordu. Kral III. Wilhelm, grevlendirdii mabeynci onlar istasyondan alarak kraln zel arabasyla ad geen kasra gtrd. zel dairelerinde 2-3 saat dinlendikten sonra gece 5:30 da salona inildi ve kral geldikten sonra Sleyman Paa nceden hazrlanm olan nutku okudu. Cevad Paa da imtiyaz niann krala takdim etti. Kral, Sultan II. Abdulhamide teekkrlerinin ve memnuniyetinin iletilmesini istedi. Kral Cevad ve Sleyman Paalar bahriye mensubu olduu iin onlar bahriye niformasyla karlamt. Kraln huzurundan kldktan sonra hariciye nazrnn vastasyla Kralie hazretlerine ihsan buyrulan nian ve efkat unvannn teslimi iin Kralienin huzuruna kld. Kralie hazretleri de teekkrlerini ve memnuniyetini dile getirdi. Yarm saat sonra yemek salonuna geildi ve kralie Sleyman Paay sa tarafna, kral da Cevad Paay sol tarafna oturttu. Kral birka kez imtiyaz nianna bakarak etrafna memnuniyetini belli etti. ki saat kadar sren yemein ardndan kral hazretleriyle yaplan grme srasnda kral Cevad Paaya Avrupann hangi lkesinde okumu olduunu sormu; Cevad Paa da Avrupaya ilk kez geldiini, Avrupa mektepleriyle ayn seviyede olan Oslaml Devleti okullarnda okuduunu ve Darlfnunu bitirdiini sylemitir. Grme srasnda kral padiaha defalarca memnuniyet ve teekkrlerinin iletilmesini istemi ve grme sonunda Cevad ve Sleyman Paalara veda etti (BOA, Y.PRK.AZJ., 39, 79).

62

Sultan II. Abdulhamidin Hollanda Kral III. Wilhelme gnderdii imtiyaz niann Hollandaya gtrp Krala teslim etmekle grevlendirilen Cevad Paa, yemek srasnda Hollanda Kral ile aralarnda geen konumay, seyahatnamesinde soru cevap olarak yazarak 17 Ocak 1884 tarihinde padiaha sundu (BOA, Y.PRK.BK., 8, 24). Hollandann stanbul elisi Dirk Arnold Willem van Tets van Goudrian, padiahn huzurunda okuduu nutukta, Hollanda Kral Wilhelmin kendisini Lion Nederlande niann padiaha arza memur ettiini, bu erefe ulat iin ok mutlu olduunu, kraln padiaha kendi nianlarndan birincisini gndermesinin ve bu nian stanbula Akdeniz donanmalar komutan Msy Don Halzin ile ulatrmasnn kraln padiaha kar samimiyetinin bir delili olduunu ifade etmitir. Elinin beraberinde getirdii mektupta Hollanda kral ve Orange Nassau prensi ve Lksembourg frandkas III. Wilhelm, btn Osmanllarn imparatoru olan Sultan II. Abdulhamid Hana kymetli dostluunu tebli ve beyan etmitir. Sultan II. Abdulhamidin kendisine gnderdii Osmanlnn en byk nian olan Byk mtiyaz Niannn Osmanl memurlar araclyla kendisine ulatn ve bundan dolay ok memnun olduunu ifade etmi, iki lke dostluunun gstergesi olan byle bir niann kymetini bildiini, bu nian kendisine ulatran ura-y Bahriye Reisi Sleyman Paa ve padiahn ktibi Cevad Beyin uhdelerine verilen bu grevi ve padiahn nianla beraber gnderdii mektubunda kral hazretleri hakkndaki dncelerinden tr teekkrlerini bildirmitir. likilerin ve dostluun iki ynllnn bir gstergesi olarak da bu Lion Nederlande niannn giran kurvasyla birlikte bu dostane ilikilerin devamnn gerek ahslarnn gerekse halklarnn mutluluu iin bir teminat olduunu dile getirmitir (BOA, Y.PRK.NMH., 2, 39). Sadrazam, 24 Aralk 1883 tarihinde, Hariciye Nezaretinden, Lahey ve Stockholm sefiri Karaca Paadan neden bir yldan beri svete ikamet edip Laheyde bulunamadn ve Hollanda Kralna gnderilen imtiyaz niannn teslimi srasnda bu ile grevli olan Sleyman Paa ve Cevad Beyin stanbuldan ayrldklar 3 kere telgrafla bildirildii halde bunlarn krala takdim ve tantlmas grevi iin neden Laheye hareket etmediinin renilmesi istemitir (BOA, Y.A.HUS., 175, 111). Hariciye Nezareti de 25 Aralk

63

1883te durumu Karaca Paaya bildirmi ve imtiyaz niannn teslimi srasnda neden hazr bulunmad sorulmutur(BOA, Y.A.HUS., 175, 122). Karaca Paa 28 Aralk 1883 tarihli telgraf ile verdii cevapta eer niann teslimi iin yola ksayd gs nezlesi hastal nedeniyle yolda kalabileceini, niann teslimi srasnda Hariciye Nezaretinin yemeine katlma ve birok masrafla ziyafet verme grevi orta eli sfatyla kendisinde olduundan, bu masraflar nedeniyle Laheye gitmek iin kesin bir emir beklemi olduunu, niann tesliminden sonra kralienin kendisine vermek istedii kordonu almasnn kendi menfaatini dnd gibi yanl anlamalara neden olabileceini belirtmi, ayrca ortaeli sfatyla hariciye nezaretinin ziyafetine karlk kendisinin de ok masrafl bir ziyafet vermek zorunda olacan, bu masraflara ilikin ve Hollandaya gitmesi iin kesin emir gelmediinden dolay ve hariciye nezaretinin gnderdii emri anlamayarak kendisinin de gitmesi gerektiini bilmeyerek niann teslimi srasnda hazr bulunmadn yanl bir ey yaptysa padiahn kendisini affetmesini istirham etmitir (BOA, Y.A.HUS., 175, 122). Hollanda Kral Wilhelm, Sultan II. Abdulhamide gnderdii mektupta Hollanda prensi olan kayn Prens Friederickin vefatndan dolay padiahn zntlerini bildirmesinden dolay ok memnun olduunu ifade etmi ve teminat- samimiyesinin kabul edilmesini rica etmitir. 22 Haziran 1884 tarihinde Hollanda Kral Wilhelm, Sultan II. Abdulhamide gnderdii telgrafta en byk olu ve Oranj prensi Guleurun lmnden dolay acsn paylat iin Sultana tm kalbiyle kranlarn bildirmitir (BOA, Y.PRK.NMH., 2, 78). 1884 tarihli bir belgede Hollanda Elisi Msy Pistelin yerine tayin olunan elinin Sultan II. Abdulhamidin huzuruna ktnda okuyaca nutukta iki devlet arasnda mevcut olan dostane ilikilerin devamna ve gelitirilmesine gayret edeceini ve zen gstereceini dile getirerek, Hollanda kralnn kendisi iin kaleme ald itimatnamelerini sunaca ifade edilmitir (BOA, Y.PRK.HR., 8, 61). Yahudi ileri gelenlerinden Hollandal Mattiyann ekiyalarn eline dm olan olunun sa salim kurtarlmasndan dolay kranlarn iletmek zere hastane ve sanayi okulu

64

yaptraca ayrca alaybeyi ve dier zabitan ve polislere 245er kaime olmak zere toplam 305 lira gnderecei ve bunun kabul edilmesini istediine dair Selanik vilayetinden gelen tahrirat Meclis-i Mahsusda okunmu ve hastane ve sanayi okulu yaplmasna katkda bulunmak iin bann kabul edilecei ancak olunun kurtarlmas srasnda grev yapan polis ve zabitanlarn padiaha bal olduklarndan dolay zaten bunu yapmakla mkellef olduklar ve bu nedenle de kendilerine hediye de olsa ake verilemeyeceine 23 Mart 1886 tarihinde Meclis-i Mahsusa karar verilmitir (BOA, A.MKT.MHM., 489, 9). 19. yzyl sonlarnda Osmanl Devleti ile Hollanda arasndaki ticaret gittike artmaktayd. Ancak bazen ticareti yaplan mallar hususunda anlamazlklar da oluyordu. Mesela mahlut yalar nedeniyle Mays 1888 tarihinde bir anlamazlk kmtr. Sade ve ervi yalarn muayenesiyle mahlut bulunanlarnn ithalinin men edilmesi hakknda kan karar zerine sefaretlere yaz gnderilmi ve bu yazya Hollanda sefareti tarafndan verilen cevap Dahiliye Nezareti tarafndan 16 Mays 1888 tarihinde Tbbiye nezaretine gnderilmitir (BOA, DH.MKT., 1512, 46). 1892 tarihinde Hollanda, Svey Kanal'nn mukavelenamesinde deiiklik yaplmas iin konuyla ilgili Alt Byk Devlete bavurdu. Bunun zerine, Alt Byk Devlet yapt grmeler sonucunda, Hollanda'nn, Svey Kanal'nn anlama metninde, kanaln dou ve bat sahilleriyle ilgili deiiklik yapmak veya yeni bir madde eklemek istedii belirttikten sonra Alt Byk Devletin buna gerek olmadn dndn, ancak konunun Osmanl Devleti Hariciye Nezaretince grlerek karara balanmasn, kararn Byk devletlerin yannda kk devletlere de bildirilmesini ve bavuruda bulunan Lahey Bykeliliine bir cevap yazlmas gerektiini Osmanl Devleti Hariciye Nezaretine bildirmitir (BOA, A.}MKT.MHM, 498, 36). Ayn tarihte bu husus Meclis-i Mahsus-u Vkela'da grlm ve Svey Kanal'nn dou ve bat sahilleri ile ilgili bir madde deiikliine veya yeni bir madde eklenmesine gerek olmadna karar verilmitir. Osmanl Devleti Hariciye Nezareti de bu kararn Alt Byk Devletin yannda dier kk devletlere de bildirilmesine, Lahey Bykeliliine de bu kararn cevap olarak gnderilmesine karar vermitir (BOA, A.}MKT.MHM, 498, 36).

65

Lahey ve Stockholm Sefareti ba kitabetine tayin olunan Dakes, 7 Mays 1893 tarihinde durumu Roma sefirinden rendiini bildirmi ve atand yeni grevden tr memnuniyetini bildirerek teekkrlerinin padiaha iletilmesini istemitir (BOA, Y.PRK.EA., 17, 43). Lahey Sefiri Yahya Karaca Paa 11 Haziran 1893 tarihinde Hariciye Nezaretine gnderdii telgrafla hastal nedeniyle yaz aynn rutubetine dayanamadn iin izne ayrlmak istediini; zaten kralie ile dier zatlarn bu sralarda Laheyde bulunmadklarn ve mesafesinin yaknl nedeniyle ve gerektiinde hemen Laheye geebileceinden dolay yaz aylarn Belika snrndaki Montana blgesinde geirmek istediini bildirmitir. 13 Haziran 1893 tarihinde Karaca Paaya istedii izin verilmitir (BOA, Y.MTV., 78, 212). 5 Austos 1893 tarihinde Lahey sefiri Yahya Karaca Paa, Padiahn Hariciye Nezareti araclyla Lksembourg Grandkasna verilmek zere kendisine gnderdii ve Osmanl Devletinin en muteber nianlardan biri olan Avrupa niann Grandkaya teslim ettiini ve Grandkann ok memnun ve mteekkir olduunu, sarayda verilen le yemei srasnda da bu memnuniyetin neticesi olarak Osmanl Devletine saadet ve selamet ve Padiaha mr ve shhat dilediini bildirmitir (BOA, Y.MTV., 80, 161). 19 ubat 1894 tarihinde Hollanda kraliesi Sultan II. Abdulhamide gnderdii mektubunda, Osmanl Devletinde Hollanda Devleti orta elisi olarak grev yapan Msy Arnold Willem van Tets d Goudriyann baka bir memuriyete tayininden dolay Osmanldaki grevine son verildiini ve kendisinin stanbulda bulunduu sre ierisinde padiah tarafndan grm olduu iltifatlardan dolay ok mteekkir olduunu bildirmitir. Ayrca Willem van Tets d Goudriyann kralienin emirlerine uygun olarak iki devlet arasndaki ilikileri gelitirmek amacyla stn gayret gsterdiini ifade etmi ve Osmanl Devletinde kendisine kar gsterilen hogr iin padiaha teekkr ve memnuniyetlerini iletmitir (BOA, Y. PRK. NMH., 6, 12). Msy Goudriyann grevine son verilmesi zerine yerine Othon Daniel van der Staal van Piershil atanm ve 1899 ylna kadar grevde kalmtr.

66

Sultan II. Abdlhamid devrinde Hollandadaki kahvehanelerden birinde oynanan bir ske Osmanl Devletinin imajn zedeler nitelikteydi. Ske sultan ve harem dngsnde getiinden dolay Laheydeki Osmanl elisi Karaca Paadan duruma midahale etmesi istendi (Deringil, 2002: 149). 17 Temmuz 1894 tarihinde Yahya Karaca Paa, Amsterdamdaki arkl kahvehanede bir haremin dhilini gsterir surette oynanan skele ilgili padiahn talimatn aldn, Hollandadaki arkl kahvehanelerin adi yerler olduunu ve oralarda oynanan oyunlarn baya eyler olduundan dolay bunlar ilan bile etmediklerini, zaten mahalli hkmetin bu oyunun oynandndan haberinin de olmadn, oyunda padiahmzn sfatna herhangi bir hakaret bulunmadn sadece bir yerde sultan kelimesinin getiini ancak Hollandallarn Hint prenslerine bu nam verdiklerini ve ayrca oyunda Trkiye kelimesi gememesinin yan sra elbiselerin de Osmanl halkna has elbiseler olmadn ifade etmitir21. Karaca Paa, bu oyunun zaten aydr yasaklanm olduunu, kendi teebbsleri sonucunda da bu oyunun oynatlmasnn tamamen yasaklandn, Hollanda hkmetinin byk bir nezaketle bunun takipisi olacan ifade etmitir (BOA, Y.MTV., 100, 26). 18 Ekim 1894 tarihli belgede Lahey ve Stockholm sefaretlerine vekleten Karatorodi Efendinin atand, padiahn Lahey ve Stockholm sefaretlerinin ayrlmas ve bu iki ehirde kk birer sefaret kurulmas emri zerine iki yzer lira maa ve on bin kuru tahsisatn uygun grld ve Karatorodi Efendinin bu sefaretlere atanmas hususunda sve ve Hollanda hkmetleri ile grld ve sve kralnn bunu uygun grd belirtilmitir. Ayrca Hollanda kraliesinin Laheyde ayr bir eli bulundurma iltimas gz nne alnarak Stockholm sefareti Karatorodi Efendide braklarak yeni tekil edilecek olan Lahey sefaretine tahrirat- hariciye katibi ve Londra sefir yardmcs Nuri ve Hamid veya Viyana sefareti mstearlarndan Mavrel ve Nusret beylerden birinin atanmasnn uygun olaca, eer Mavrel veya Hamid beylerden biri atanrsa yerine birinin atanmasnn gerekmeyecei ve bylece bu greve tahsis edilen be bin kuruluk maan iki yz liralk sefir maann bir ksmn karlayaca, sefaret iin otuz- otuz be bin kuru ve katip

21

Karaca Paa, oyunun bir zetini de gndermitir. Buna gre, Hollanda kyls bir olanla bir kz bir beyefendi ile birlikte bir ark sahilinde kaza geirir. Kazadan sonra olan hadm edilir ve kz da sultann gzdelerinden olur. Kza ak olan beyefendi onu kurtarmaya alr, ancak sultana yapt ricalar sonunda kendisini Harem Polis Komiseri olarak bulur. Selim Deringil, ktidarn Sembolleri ve deoloji, II. Abdlhamid Dnemi (1876-1909), ev. Gl aal Gven, stanbul, 2002.

67

maa olarak da iki bin kuruun bteye ilave edilmesi uygun grlm, Meclis-i Mebusann bu durumu grerek karara balamas istenmitir (BOA, Y.A.RES., 72, 59). Paris sefiri, Hariciye Nezaretine gnderdii takrirde, 15 Kasm 1894 tarihinde gelen tahriratn kendisine ulatn, sefaret mstear Misak Efendinin sefarete tayininden sonra sefaretin ilerinin bozulmaya baladn, ancak Misak Efendinin yarr gibi almas neticesinde ilerin dzeldiini ifade etmitir (BOA, Y.PRK.HR., 20, 25). Hariciye Nezaretinin 7 Aralk 1894 tarihinde Sadrazama gnderdii tezkerede, Lahey Sefaretinin bo bulunmas nedeniyle daha nce 8 Austos 1894te gnderilen tezkere ile Dahiliye Matbuat Mdr Behet Bey veya Pete Baehbenderi Asm Bey efendilerden birinin seilerek tayin edilmesi hususunun belirtilmi olduu; bunun iin de, sefir maa olarak 20.000 ve ev kiras iin yllk 35.000 ve katip maa olarak 2.000 kuru tahsisi ve bu meblan Hariciye nezareti btesine eklenmesi hususlar bildirilmitir (BOA, Y.A.RES., 73, 13). Hicaz Kumandan Mirliva zzet Beyin 31 Aralk 1894 tarihli ifresinde 17 Kanunuevvel 310 tarihinde alm olduu irade-i seniyye mucibince ngiliz ve Hollanda devletlerinin Mslman tebaasna kar herhangi bir tehlike olmadn, o gne kadar Hicazda padiaha kar herhangi bir hal ortaya kmadn o gnden sonra da kmayacandan emin olduunu ifade etmitir (BOA, Y.PRK.ASK., 102, 6). Lahey Sefiri Abdulhak Hamid Bey, 17 Temmuz 1895 tarihli tezkeresinde birka gn iinde Hollanda kral tarafndan kabul edileceini belirttikten sonra o gne kadar Padiaha kar mevcut olan ubudiyet ve sadakatini aynen devam ettireceini ve Padiahn haklarn hal ve mahal msait olduka her halkarda padiahn haklarn koruyacan belirtmi ve bu greve getirilmesinden tr teekkrlerini bildirmitir (BOA, Y.PRK.EA., 22, 15). Hollanda sefaretinden 30 Mart 1896 tarihinde gelen ve Matun Nobuvann Cemile Sultandan alaca bakiyenin denmesini isteyen yaz 1 Austos 312 tarihinde hariciye Nazr tarafndan Sadrazama iletilmitir (BOA, Y.PRK.HR., 22, 10).

68

Hollanda'nn Osmanl Devleti konsolosluu bazen ngilizler tarafndan yrtlmtr. Mesela, aslen ngiltereli olup Hollanda konsolosluu hizmetinde bulunan Doi tarafndan yaptrlp Fransal Katoliklere verilen Rodos kasabasndaki okul ve kiliseye ilave yaplmas iin bir miktar arazi satn alnmak amacyla 1897'de bavurduysa da bu okul ve kilisenin ruhsat olmad iin ilave yaplmak iin istenilen arazinin satlmasnn uygun olmadna karar verilmitir (BOA, A.}MKT.MHM, 700, 9). Trabzon Vilayetinin, Trabzonda meydana gelen baz vahim olaylar neticesinde Rusyaya g etme arzusunda olan Hristiyanlarn bu fikirlerinden vazgeirilmelerinde Trabzon Vilayeti Metropolidi Grigoriyos Efendi ile Trabzonda mukim Hollanda Konsolosu Doktor Mzy sparatonun stn hizmeti grlmesi nedeniyle kendilerine nc rtbeden birer Mecidi nian verilmesi istei uygun grlm ve Sultan II. Abdulhamid, 20 ubat 1897 tarihinde nianlarn verilmesinin uygunluunu onaylamtr (BOA, . DH., 65393). 27 Haziran 1897 tarihinde Abdulhak Hamid Beyin Londra sefareti mstearlna atanmas nedeniyle, yerine Paris sefareti mstear Misak Efendinin atanm, 29-30 Haziranda da Hamid Beyin Londraya, Misak Efendinin de yeni memuriyetine gideceine ve Hamid Beyin grevine son verildiine dair mektuplarn birka gn iinde gnderilecei bildirilmitir (BOA, Y.PRK.HR., 24, 41). 2 Temmuz 1897de Londradaki Reuters Ajansna ekilen bir telgrafta Osmanl gazetelerinde Lahey sefiri Abdulhak Hamid Beyin Londra sefareti mstearlna atandna ilikin haberler olduu belirtilmitir (BOA, Y.PRK.PT., 14, 106). 9 Temmuz 1897de Hariciye Nezareti, Misak Efendinin memuriyetini ve Abdulhak Hamid Beyin memuriyetinin son bulduunu bildiren name-i hmayun yazlmas gerektiini bildirdi. Bunun zerine 16 Temmuz 1897de II. Abdulhamid, Felemenk Kralna, Felemenk Devletinde Osmanl Devleti orta elisi olarak grev yapan Abdulhak Hamid Beyin Londra sefareti mstearlna atandndan grevine son verildiini; ancak iki lke arasndaki dostane ilikilerin devamn salamak zere yerine murabt- divaniyenin birinci rtbesinin birinci snfn ve ikinci rtbeden Osman ve Mecid

69

nianlarna sahip olan Misak Efendinin Orta eli unvanyla Lahey sefaretine atandna dair iki kta name-i hmayun yazd (BOA, Y.A.RES., 87, 71). Misak Efendi, 21 Temmuz 1897de grevine balamak zere Laheye vard. Misak Efendinin 1 Austos 1897de Hariciye Nezaretine gnderdii tahriratta, Felemenk Kraliesi ile grme talebinde bulunduunu, Hariciye Nazr Msy Duboferin Hamid Beyin veda mektubunu getirip getirmeyeceini sorduunu, kendisinin ise bunu bilmediini ancak veda mektuplarnn kendi itimatnameleriyle beraber gelme ihtimali olduunu sylediini bildirmitir. Ayrca itimatnameleri hl eline ulamadndan, bunlar gelene kadar Laheyde bulunmasnn bir hkm olmadn bu yzden itimatnamelerin bir an nce kendisine ulatrlmasn talep edtmitir. Bunun zerine, 10 Austos 1897de II. Abdulhamid, Felemenk Kraliesine yazd name-i hmayununda, Abdulhak Hamid Beyin Laheydeki grevine son verildiini bildirmi, memuriyeti srasnda kendisinin grm olduu iyi muameleden tr teekkr etmitir. Misak Efendinin orta elilik unvanyla Lahey sefaretine atandn, grevinin karlkl olarak onaylanmasnn iki devlet arasndaki dostane ilikilerin devam asndan mnasip olacan ve kendisine itimat edilmesinin uygun olacan bildirmitir (BOA, Y.A.RES., 88, 68). 10 Austos 1897de II. Abdulhamid tarafndan Hollanda kraliesine yazlan, Abdulhak Hamid Beyin memuriyetinin sona erdiini ve yerine Paris sefareti mstear Misak Efendinin tayin olunduunu bildiren iki mektup gnderildi, ancak stanbuldaki Hollanda elisinden renildiine gre uzun zaman gemesine ramen mektuplar yerine ulamamt. Bu yzden de Abdulhak Hamid Bey hl sefir olarak grlyordu. Bu nedenle 30 Kasm 1897de yeniden Abdulhak Hamid Beyin grevinin sona erdiini ve sefarete murabt- divaniyenin birinci rtbesinin birinci snfn ve ikinci rtbeden Mecid nianlarn haiz ve hamil olan Misak Efendinin orta elilik unvanyla tayin edildii bildirildi (BOA, Y.A.RES., 90, 11). 16 Ekim 1897 tarihinde Beyolu Mutasarrf Enver Bey, ayn gnn gecesinde Hollanda sefaretinde bir ziyafet verileceini ve bu ziyafete Almanya ve sve sefirleri ve

70

hanmlaryla, Avusturya ve Rusya maslahatgzarlar ve hanmlarnn ayrca talya Sefareti birinci katibinin katlacaklarn bildirmitir (BOA, Y.PRK.ZB., 20, 12). 30 Kasm 1897 tarihinde Lahey Sefiri Abdulhak Hamid Beyin Laheydeki grevine son verilmesi nedeniyle Padiahn Hollanda kralna gnderdii mektupta Abdulhak Hamid Beyin Laheydeki memuriyeti srasnda kral tarafndan grm olduu iyi ve dostane muamelenin vermi olduu memnuniyet dile getirilmitir (BOA, Y.PRK.NMH., 7, 57). 15 Mays 1898 tarihinde Sultan Abdulhamid, Hollanda Kralna gnderdii bir telgrafla kraln 25. evlilik yldnmn tebrik etmi ve kralie hazretleriyle saadetlerinin devamn temenni ettiini bildirmitir (BOA, Y.PRK.NMH., 7, 78). Reid Beyin 5 Haziran 1898 tarihinde gnderdii arzuhalinde, Lahey Sefareti ikinci katipliine atandn bildiren iradenin Paris Sefareti mstear Necib Sleyman Efendi tarafndan kendisine tebli edildiini bildirmi; bu memuriyete atanm olmas nedeniyle padiaha teekkrlerinin iletilmesini istirham etmitir (BOA, Y.PRK.AZJ., 37, 6). 7 Eyll 1898 tarihinde rsumat emanetinin gndermi olduu tezkerede Marsilya ve Amsterdamdan stanbula gelen 550 f pamuk ve susam yann daha nceden ura-y Devlet tarafndan alnm olan karara gre msaderesi gerektii, ancak o gne kadar o kadar byk miktarda mahlt yan msadere edilmemi olduu belirtilmi, nasl bir ilem yaplmas gerektii sorulmutur. Konu Meclis-i Vkelada 9 Eyll 1898 tarihinde grlm ve bu yalarn gelmi olduklar mahallere iade edilmesine ve kesinlikle stanbulda kalmalarna izin verilmemesine karar verilmitir (BOA, MV. 95, 85). Stockholm sefareti baktibi Mehmed Salih Bey orann hava ve suyuna uyum salayamadndan 2 Ocak 1899da istiare odas muavinliine atanm, Stockholm sefareti baktipliine Lahey sefareti bakatibi Reid ve Lahey bakatipliine de Londra sefareti ikinci katibi Mahmud Faid Beyin atanmas ile Londra sefaretinde iki ikinci katip bulunmas nedeniyle birinin lav ve maa olan 2610 kurutan 1610unun Salih Beye, bin kuruunun da maana iki bin kuru zam yaplan tercme kalemi ikinci mdr

71

yardmcs olan Mazhar Beye aktarlmas Hariciye Nezareti Mlkiye Memurlar Komisyonu tarafndan uygun grlmtr (BOA, Y.A.RES., 2799). Hariciye Nezaretinin 28 Nisan 1899 tarihli tezkeresi, 3 Nisan 1894 tarihinde Hollanda hkmetinin Pariste imzalanan devletleraras Shhiye Anlamas ile 1898 ylnda Pariste imzalanan bu anlamann tadili iin beyannamenin meclisin Nisan ay ikinci oturumunda kabul edileceini ieren 26 Nisan 1898 tarihli Lahey sefaretinin takririnin tercmesiyle birlikte Shhiye nezaretine gnderilmitir (BOA, A.MKT.MHM., 700, 35). 30 Mart 1899 tarihinde Umum Mekatib-i Askeriye-i ahane Nazrnn Sadarete sunduu tezkerede, 1899 ylnn Austos aynn 8i ile 12si arasnda Amsterdamda nc defa toplanacak olan Doum Bilimi ve Kadn Hastalklar kongresine Osmanl Devletinin de temsilci gndermesinin kongre komitesi tarafndan Lahey sefaretinden talep edildiini, bu kongreye Mekteb-i Fnun-u Tbbiye Hariciye Hastalklar retmeni Operatr Ferik Cemil Paa, Doktor Miralay Besim mer ve Doktor Miralay Cemil Beylerin tayin edilerek bu memuriyetlerinden dolay kendilerine emsalleri gibi harcrah, yol ve zarur masraflarnn karl olarak Maliye Nezareti btesinden 200er Lira verilmesinin uygun olduu bildirilmitir. 7 Mays 1899 tarihli Meclis-i mahsus toplantsnda durum grlm ve kongreye kiinin gnderilmesine gerek olmadna, bu nedenle de kongreye Operatr Ferik Cemil Paa ve Doktor Miralay Besim mer beyin grevlendirmesine ve kendilerine harcrah, yol ve zarur masraflarnn karl olarak 200er Lira tahsisine karar verilmitir (BOA,Y.A.RES., 99, 33). 19 ubat 1900de Amsterdama gitmek zere saat 12 sularnda hareket limandan eden ve Salacak aklarnda karaya oturan Hollanda bandral tahl ykl gemide yeni sistemde Amsterdam fabrikalarnda dklp getirilmek zere tersane-i amireden 700 ton civarnda top haresi bulunduu Salacak deniz polisinin deniz zabtas mfettiliine sunduu jurnalinden anlalmaktadr (BOA, Y.PRK. ZB., 25, 25). Hollanda Kraliesi Wilhelmina 18 Ekim 1900 tarihli bir mektubunda Sultan II. Abdulhamidin iyi dileklerinden tr kendisine samim teekkrlerini iletmitir (BOA, Y.PRK.NMH., 8, 39).

72

Hollanda kraliesi 7 ubat 1901 tarihinde padiaha gnderdii mektup ile Lksembourg dkas Prens Henri Viladimir Elbert Ernest Dpiba ile o gn Laheyde evlendiini ve sadk tebaasnn mutluluklarn temin edeceini bildirmekten dolay mutlu olduunu iletmitir. 12 Zilkade 1318de Sultan II. Abdulhamid Hollanda kraliesine yazd 2 Nisan 1901 tarihli mektupta, iki lke arasnda mevcut olan dostane ilikilerin teyit edecek olan bu izdivatan dolay kendilerini tebrik ettiini ve be yl nce stanbula gelmi olan Prens Dpibann kendilerinde ho bir hatra brakm olduunu ve bu nedenle de kendisine bir kta Osman nian gnderileceini bildirmi ve kendilerine mutluluklar dilemitir (BOA, Y.PRK.NMH., 8, 60). Osmanl Devleti ile Hollanda arasnda eskiden beri mevcut bulunan iyi ve dostane ilikileri gelitirmek ve devamn salamak amacyla be yl evvel stanbula gelen Hollanda prensi Henri Viladimir Albert Ernest Dpiba hazretlerinin stanbulda bulunduu sre zarfnda kendisiyle vuku bulan grmelerin ho bir hatra brakmas nedeniyle kendisine 9 Nisan 1901 tarihinde birinci rtbeden Osman nian verilmesi uygun grlmtr (BOA, Y.PRK.NMH., 8, 60). Yeniehirli Mfetti Mehmed Rasim Bey, 21 Aralk 1901de gnderdii arzuhalinde Sultan Abdulmecid dneminde yani 1853 senesinde Hristiyanlarn imtiyazlarnn temini iin stanbula gnderilen Menikofu byk lde etkileyen Ermeni milletinin itibarl ahslarndan Misakyann olu olan ve Paris sefareti mstearl grevinde bulunan Misak Efendi nail olduu memuriyetin kadrini kymetini bilmeyerek byk bir cretle Fransa ve sair Avrupa devletleriyle ibirlii yapmakta olduu ve entrikalar eviren bir hain olduu; bunun ispat iin bir aylk bir zaman gerektii bildirilmitir (BOA, Y.PRK.AZJ., 21, 1). Misak Efendi hakknda byle bir ithamda bulunulmasna ramen bu iddialarn aslsz olduu ortaya km ve Misak Efendi bu iddialardan aklanmtr. ilide Hollanda sefaretinin fakir ocuklar tedavi etmek amacyla kurmu olduu himaye-i etfal ili Hastanesi cemiyetine ait hastane binas bu cemiyet adna tashih edildiinden ve hastanenin balar ile idame ettiinden dolay bu hastanenin vergiden aff iin Hollanda sefaretinin yapt bavuru zerine okul, hastane ve dier hayr messeselerinin vergiden affedilmeleri ancak emlak vergisinden muafiyetlerinin uygun

73

olmayacana dair maliye nezaretinin 18 Temmuz 1903 tarihli tezkiresi okunmu; hayr kurumlarnn senelik vergisinin dahiliye nezaretine tesviyesine karar verildi (BOA, MV., 198, 123). Londra sefirinin gnderdii 21 Temmuz 1909 tarihli takrirde, Cava Mslmanlarnn maruz kald kt muamele edilmesi nedeniyle ngiltere hkmeti tarafndan Hollanda hkmetine kar teebbste bulunulmas gerektiini bildiren 10 Temmuz 1909 tarihli irade-i seniyye mucibince ngiltere Harbiye Nazr Lord Lansrodni ile grtn ancak Lord Lansrodninin hemen bir cevap veremeyeceini sylediini, alaca cevab derhal Babaliye bildireceini ifade etmitir (BOA, EA., 43, 42). 27 Ekim 1909 tarihli Meclis-i Vkela toplantsnda, Lahey sefiri Misak Efendinin memuriyetten emekliliini istemesi zerine yerine Washington eski sefiri Aristarki Beyin Devlet Memuriyeti Emeklilik kanununun nc maddesi uyarnca Lahey sefiri olarak atanmas hakknda Hariciye Nezaretinden gelen 26 Ekim 1909 tarihli tezkere okunmu ve yaplan grme sonunda muamelelerin yaplmasna karar verilmitir (BOA, MV., 133, 63). 17 Temmuz 1906da Lahey sefiri Misak Efendinin Hariciye Nezaretine gnderdii tahriratta Sultan II. Abdulhamidin tahta knn 30. yl dnm dolaysyla Felemenklilerden oluan bir komite tarafndan Utrecht ehrinde bir enlik dzenlenmek istendii belirtilmitir. Misak Efendi heyetin bakannn Utrechtli bir gazeteci olduunu, bu gazetecinin drdnc rtbeden St. Jak nianna sahip olduunu rendiini, bu ahsn sabk bir unvan olmadn ve maksadnn bir kta nian- zian almaktan ibaret olduunu bildirmitir. Heyetin dier yelerinin herhangi bir mevkii sahibi olmadn belirttikten sonra bu giriimin Osmanllarn mill hislerine uygun olmadnn ak olduunu bildirmi, kim olduu belirsiz ahslarn icra edecei yrylere Osmanl Devletinin ihtiyacnn olmamas nedeniyle bu tekliflerinin nazik bir ekilde reddedilmesinin uygun olacan belirtmitir. Bu heyetin fahri bakanl Lahey sefiri Misak Efendiye teklif edilmiti. 6 Austos 1906da bu komitenin almalarnn nelerden ibaret olacann bilinmemesi ve olayn ayrntlarnn renilerek arz edilmesi gerektiinden bu teklif reddedilmitir (BOA, Y.A.HUS., 505, 68).

74

29 Mays 1916 tarihli Meclis-i Vkela toplantsnda Lahey Sefiri Nusret Beyin izne ayrlmas nedeniyle izni srasnda sefaret ilerini Atina sefiri Baki Ahmed Muhtar Beyin yrtmesi ve padiahn da onay alndktan sonra bu durumun Hollanda Kraliesine bildirilmesi kararlatrlm, padiah da bu izni 30 Mays 1916da vermitir (BOA, MV., 243, 15). 10 Temmuz 1921 tarihli Meclis-i Vkela toplantsnda, Hariciye Nezaretinin Lahey Sefiri Nusret Beye bir defaya mahsus olmak zere uygun bir miktarda ake verilmesi hakkndaki tezkeresi grlm ancak hazinenin durumu gz nne alnarak buna msaade edilemeyeceine karar verilmitir (BOA, MV., 223, 233). 20. yzyla girerken Osmanl-Hollanda ilikileri baz aksaklklara ramen iyi ve dostane bir ekilde devam etmitir. I. Dnya Sava kt sralarda Hollanda tarafszln ilan ettii halde politika deiikliine giderek baz lkelerin karlarn korumaya balad. Osmanl Devleti'nin kapitlasyonlar kaldrmasndan fazla etkilenmeyen Hollanda'nn savatan sonraki Atatrk'n Trkiye'siyle de bir anlamazl olmad ve siyas ve ticar ilikiler gnmze kadar devam etti (Slot, 1990: 15). Hollanda Kralnn byk olu ve veliahd olan Prens Gilyomun Virtemburg kralnn kz ile evliliini tebrik amacyla kral hazretlerine yazlan mektuba gelen cevap Hollandann stanbul maslahatgzar tarafndan Hariciye Nezaretine verilmi, bu mektuba yazlan cevap iki devlet arasndaki ilikilere uygun olmayacandan Sultan II. Abdulhamid uygun grrse ekil ve ifadelerin usulne uygun bir ekilde yeniden hazrlanaca ve mektuba padiahn imzas ve mhr vurulmak zere tekrar padiaha takdim edilecei bildirilmitir (BOA, . HR., 311). stanbuldaki Hollanda maslahatgzarnn Hariciye Nezaretine gnderdii mektupta, Sultan II. Abdulhamid tarafndan kendisine ihsan buyrulan niann kendisini onurlandrdn ve iki devlet arasnda mevcut olan dostane ilikilerin gelitirilmesinde etkili olacan, 32 seneden beri Osmanl Devletinde ok honut bir ekilde yaadn ifade ederek teekkrlerini bildirmitir.

75

Kontes Voronofun Hariciye Nezaretine gnderdii mektupta Sultann kendisi hakkndaki iltifat ve kendisine gnderilen hediyeler iin teekkrlerini bildirmi ve memnuniyetini dile getirmitir. stanbuldaki Hollanda maslahatgzar Hariciye Nezaretine gnderdii mektupta, Prens Hanri De Orangea gnderilen hediyeler ile iltifatn 250 seneden beri iki devlet arasnda mevcut olan dostane ilikilerin gelitirilmesinde ve devamnda etkili olaca ve Prens Hanrinin mteekkir olduunu ifade etmi ve memnuniyetlerini dile getirmitir. Kont Voronof tarafndan gnderilen mektupta stanbulda bulunduu srada hanmna kar gsterilen iltifat ve iyi davranlardan dolay ve kendisine ve hanmna gnderilen hediyelerden tr teekkrlerini ve memnuniyetini dile getirmitir. Bu blgede getirilecei hizmetlerde her zaman Osmanl Devletine urayacan ifade etmitir. Padiaha sunulan tezkere ile Hollanda kralnn veliahd olan Prens Henriye ve Hollanda maslahatgzarna gnderilen hediye ve nianlar ile kendilerine yaplan iltifatn ve Kont ve Kontes Voronofa gnderilen hediyeler ile kendilerine yaplan iltifatn verdii memnuniyet Hollanda maslahatgzar tarafndan ifade edilmi ve teekkrleri ieren 4 mektubun tercmeleri padiaha iletilmitir (BOA, .HR., 257). Sadrazam, Hollanda ile imzalanan ticaret anlamas dolaysyla Osmanl Devletinin hazrlad tasdikname ile Hollandann hazrlad tasdiknamenin resm deiimi nceki gn Hariciye Nazr Reid Paann hanesinde Hollanda maslahatgzar ve dier lazm gelenlerin katlmyla gereklemi olduunu; Hollanda Devleti memurlarna ve Hariciye Nazr Reid Paaya, Hariciye mstear Refet Beye ve Hariciye ktibi evket Efendi ile Divan tercman Ali Efendiye verilmek zere ihsan buyrulan nian ve hediyelerin usulne gre yerlerine teslim edileceini ve anlama metninin Divan Kaleminde koruma altna alnacan bildirmi; bunun yan sra Sefaret ba srkatibine hatrdan kt iin emsalleri gibi nian ihsan buyrulmadndan kendisinin mahzun olduunun halinden anlalm olduunu belirterek kendisine de bir kta nian verilmesine msaade edilmesi istenmitir. Padiah, nianlarn ve hediyelerin datlmasn ve anlama metninin Divan

76

kaleminde koruma altna alnmasn istemi; ayrca sefaret ba srkatibine de hafife bir kta nian verilmesine karar vermitir (BOA, .HR., 252). Sadrazam, Hollanda sefaretinin Daha nce Hollanda ile imzalanm olan ticaret anlamasnn tasdiknamesinin bugnlerde geleceini bildirmesi nedeniyle kaleme aldrlan tasdiknamenin yazsnn ve ifadelerinin dzeltilerek yeniden usulne gre yazlmas iin padiahtan msaade talebinde bulunmutur (BOA, .HR., 5, 233). Sadrazam Hollanda ile imzalanm olan ticaret anlamasnn yeniden usulne gre yazlmas amacyla padiahn ibaresini ieren pusula ile beraber gnderdii tasdikname msveddelerinin yeniden tanzim edilerek iadesini talep etmitir (BOA, .HR., 235). Osmanl Devleti ile Hollanda arasnda imzalanan ticaret anlamas nedeniyle Hollanda Kral tarafndan verilen Hariciye Nazrna birinci, Hariciye mstear Refet Beye ikinci rtbeden nian ve Hariciye katibi Ali Efendiye bir adet kutu gndermesine karlk Osmanl Devletinin de Hollanda Dileri Bakan Baron Doylin ve Dileri ba srkatibinin birer nian ile taltif edilmeleri; Hollanda maslahatgzar ve anlamay onunla beraber stanbula getiren Baron Doleroza hediye verilmesi; maslahatgzara daha nce nian verilmi olmas nedeniyle ona 15.000 kuru deerinde bir kutu, Baron Doyline arca, Baron Doleroz ile ba srkatibi ve tercmana da hafife birer nian verilmesi, ayrca Hollanda kralnn gnderdii nian ve hediyelerin kabul edilmesi uygun grlmtr (BOA, .HR., 240). Hollanda tebaasndan fabrikatr Msy Hendrik Salamonosa nc rtbeden Osman ve Viyanada oturan Almanya tebaasndan Msy Albert Goldimite ayn rtbeden Mecid nianlar ihsan buyrulmu; bu nianlarn hazrlanmas ve gnderilmesinde Hariciye Nazr grevlendirilmitir (BOA, MV., 242, 6). ura-y Devlet azas Reid Beyin hanmnn cariyelerinin babasnn Hollandada tehlikeli bir ekilde hasta olmas sebebiyle bu cariyelerin babalarnn yanna gnderilebilmesi iin gerekli olan masraflarn karlanmas iin padiahtan yardm talebinde bulunmutur (BOA, AZJ., 36, 35).

77

Hollanda tebaasndan Viano adl tacirin Mustafa Beyden alaca 45.000 kuruun Saruhan kaymakam tarafndan alnp tacire verilmesi gerektii, ancak Mustafa Beyin borcunu demesi iin verilen 91 gn dolmad, borcun sresi dolduunda tamamnn tahsil edilerek ad geen tacire verilecei ifade edilmi; Hollanda sefaretinin talebi olursa Hariciye Nezareti hademesinden sefarete bir mbair tayin olunaca bildirilmitir (BOA, A.MKT.MHM., 1, 8). Hollanda Devleti tarafndan Msy Pistelin yerine tayin olunan mukim elinin padiaha sunaca nutkunda, iki devlet arasnda mevcut olan dostane ilikilerin devamn ve gelimesini salamak iin gayret sarf edeceini Osmanl Devletine sefir olarak tayin edildii iin ok ansl ve memnun olduunu beyan edecei ve Hollanda kral tarafndan hazrlanan itimatnameleri sunaca belirtilmitir (BOA, Y.PRK.HR., 8, 57). Lahey Sefareti ikinci katibi Reid Bey, padiahtan o gne kadar grm olduu iltifat ve inayetten dolay teekkrlerini ve padiaha sadakat ve ubudiyetle hizmet etmeye devam edeceini bildirmi; gerek babasnn vefatndan sonra tamirhanesinin kapanmasndan gerekse ailesinin durumunun mukavemet edemeyecekleri dereceye gelmesinden tr Hersekli Kamil Beyin rencisi olan ve padiaha sadakatle bal biare kardei Ekremin mnasip bir grev ve yeterli miktarda maala bir memuriyete atanmasn niyaz ve istirham etmitir (BOA, Y.PRK.EA., 21, 86). 3.3.2. Lahey Konferans 19. yzyln sonlarnda dnyadaki kutuplamalar ve gerginlikler bir savan habercisi nitelii kazand. Rus ar II. Nikola bu durumun farkndayd ve sava nlemek, silahszlanmay salamak ve dnya barn gvence altna almak amacyla uluslararas bir konferans toplanmas gerektiini dnyordu. Bu nedenle Rus Dileri Bakan Kont Mouravieff, 24 Austos 1898de St. Petersburgda elilikleri olan devletlere birer bildiri sunarak son yllardaki ar silahlanmann ykc sonular douracan, bu silahlanmann durdurulabilmesi iin bir konferans toplanacan ve bu devletlerin konferansa temsilciler yollamalarn talep etti (Bozkurt, 2002: 369). 11 Ocak 1899da Rusya konferansn ieriini bildiren ikinci bir bildiri hazrlayarak bu lkelere gnderdi. Bu bildiride, konferansn mevcut kara ve deniz kuvvetlerinde ve 78

sava btelerinde indirime gidilmesi, yeni gelitirilen silahlarn ve daha gl barutlarn ve patlayc maddelerin tfek ve toplarda kullanlmamas, patlayc maddelerin kullanmnn snrlandrlmas, deniz savalarnda denizaltlarn kullanlmamas ve yeni sava gemilerinin yaplmamas, 1864 Cenevre Szlemesinin deniz savalarna da uyarlanmas, deniz savalarnda batan gemilerin personelini kurtarmaya alan gemilere dokunulmamas, 1874de Brkselde imzalanan sava kanunlarna ilikin konferans metninin yeniden incelenmesi ve devletleraras savalarn engellenmesi amacyla arabuluculuk ve hakemlik kurumlarnn kullanlmas gibi konular ele alaca ifade ediliyordu (Bozkurt, 2002: 369370). Konferansa Almanya, ABD, Avusturya-Macaristan, Belika, in, Danimarka, spanya, Fransa, ngiltere ve rlanda, Yunanistan, talya, Japonya, Lksemburg, Meksika, Karada, Hollanda, ran, Portekiz, Romanya, Rusya, Srbistan, Siyam, sve-Norve, svire, Osmanl Devleti ve Bulgaristan olmak zere toplam 26 devlet arld. Hollanda Kraliesi Wilhelminann daveti kabul edilerek konferansn Laheyde toplanmasna karar verildi. Konferansa toplam 100 delege katld ve bunlarn ou diplomat ve devlet adamyd (Bozkurt, 2002: 370371). 20 Mays 1899 tarihinde Berlin sefaretinden Hariciye Nezaretine gnderilen tahriratta Hollandada kan Lokal Anzeiger gazetesinin Rusyann Novya Deremiya gazetesinden naklen Lahey Konferansna katlan Osmanl murahhaslar hakknda baz ayialar yaynladn kendisinin bu ayialara nedeniyle gazetelerde bunlarn gerek d olduuna dair yazlar yaynlattn ifade etmitir (BOA, HR. SYS., 39, 28). Osmanl Devletinin Stockholm Bykelisi erif Paann bu konu hakknda gnderdii 25 Nisan 1899 tarihli raporda, Berliner Lokal Anzeiger gazetesinde, stanbul muhabirinin verdii bilgileri ieren bir telgrafn sve gazetelerinde yaynlandn bildirdiini, bu telgraflarda Sultan II. Abdulhamidin Lahey konferansndaki Trk temsilcilerine Alman temsilcilerinin fikirlerini desteklemelerini ve konferansn sonularn gn gnne rapor etmelerini emrettiinin yer ald ifade edilmitir (BOA, HR. SYS., 551, 6).

79

Beyolu Mutasarrf Enver Bey, 10 Haziran 1899 tarihinde Ermeni patriinin Lahey Konferansna gnderdii telgrafn tesirini hkmsz klmak amacyla Ermeni Hnak Komitesinin konferansa bir muhtra vereceinin haber alndn bildirmitir (BOA, Y.PRK.ZB., 22, 116). 3 Nisan 1899 tarihinde Osmanl Devletini Lahey Konferansnda ura-y Devlet Mlkiye Dairesi yelerinden Turhan Paa, Tahrirat- Hariciye Ktibi Nuri Bey, Harbiye Feriki Abdullah Paa ve zel dare Meclisi Bakan Mehmet Paann temsil edecei, Turhan Paaya harcrah olarak 600, yevmiye olarak da 10 lira; Nuri Bey, Abdullah Paa ve Mehmet Beye harcrah olarak 400er, yevmiye olarak da 6ar lira verilmesinin uygun grlmtr (BOA, . HR., 1316). 17 Nisan 1899da Osmanl Devletini Lahey Konferansnda temsil edecek bu heyete Hariciye Nezareti zel Kalem Mdr Yusuf Bey, Tercme Odas yesi Agh Bey ve stiare Odas Muavini erif Bey de ilave edilmitir. Yusuf Beye 250 lira harcrah ve 3 lira yevmiye, Agah ve erif beylere de 150er lira harcrah ile 2er lira yevmiye verilmesi uygun grlmtr (BOA, . HR., 1317). Lahey sefiri Misak Efendi hakkndaki baz sulamalar nedeniyle bu heyete dhil edilmemitir. Misak Efendi, hakkndaki sulamalar zerine, 34 senedir padiahn emrinde memuriyette bulunduunu, bunun otuz senesinin sefaret hizmetlerinde getiini, o gne kadar en byk sermayesinin padiahn tevecchleri olduunu, on sene nce Paris sefaretinde mstear olarak grev yapt zaman da hakknda aslsz sulamalar olduunu ancak Paris sefiri Esad Paann kendisi iin verdii teminat ve hakikatleri bildirmesi sonucunda aklandn, padiahn kendisine kar tevecchlerini ekemeyenlerin aslsz iddialarla kendisini suladn, iki sene nce Lahey sefiri olduu zaman bunu sadakat ve hakkndaki tevecchlerin bir mkfat olarak grdn ve kabul ettiini, bundan sonra da nceden olduu gibi padiaha sadakat ve ubudiyetle hizmet edeceini beyan etmi ve bunlarn padiaha iletilmesini istemitir (BOA, Y.PRK. EA., 32, 89). Lahey Konferansnda Osmanl Devletinin temsilcisi olarak bulunan Turhan Paann gnderdii 13 Haziran 1899 tarihinde ifrede Ahmed Rzann hain teebbslerini tespit

80

etmek amacyla peine hafiyeler taktn; bu memurlarn verdikleri raporlara gre Ahmed Rzann konferansa Osmanl Devletinin idaresi hakknda bir layiha gnderecei ve konferanslar tertip etmek amacnda olduunu; bu teebbslerin baarsz klnmas iin kendisinin hariciye nazr ve dier devletlerin birinci murahhaslar ile grmeler yaptn ve bu devlet temsilcilerinden bu layihann iddetle reddedileceine dair teminat aldn; konferanslar hususunda da Felemenk hkmeti nezdinde almalar yaptn ve buna msaade edilmemesini salayacan bildirmitir. Hariciye Nazr, 16 Haziran 1899 tarihinde Ahmed Rza tarafndan Lahey sokaklarnda datlan ilanlarda 21 Haziran akam bir meclis-i meveret toplanaca ve toplantnn frmasonlara mahsus salonda olacana dair Lahey sefaretinden alnan tahriratn ekleriyle beraber arz ve takdim klndn ve Rzann daha nce Parise gittiine dair Lahey sefaretinden alnan telgrafn tercmesinin de daha nce arz ve takdim edilmi olduunu bildirmitir. Turhan Paa 11 Haziran 1899 tarihinde gnderdii tahriratta, Almanya birinci murahhas ile grtn, kendisinin arbitraj grmelerini herkesin gznn boyanmak iin yapldn ifade ettiini, ancak Almanyann siyasi alanda bu konuda taviz vermeyeceini, Mahkeme-i Hakime konusunda ise hi kimsenin bu mahkemeye bavurmaya zorlanamayacan, mecburi olmas durumunda ise Almanyann bunu kabul etmeyeceini belirttiini bildirmitir. Turhan Paa konferansta iki eyin dikkat ektiini ifade etmitir. Birincisi Rusyann tekliflerinin sadece birka devlet tarafndan grlmesi, ikincisi ise l ttifaka dhil olan devletler arasnda konferans mzakerelerinde fikir birlii olduu halde Rusya ile Fransa arasnda ihtilaflarn grlyor olmasdr. Turhan Paa konferans srasnda Osmanl murahhaslar olarak kendilerinin oylamalarda n plana kmayarak dier devletlerle ihtilaf yaamamaya altklarn, grlen konular arasnda byk ounlukla kabul edilenlerine olumlu oy verdiklerini, dier konularda da Osmanl Devletinin karlarna gre hareket ettiklerini ifade etmitir. Turhan Paa ayrca Ermeniler tarafndan kongreye sunulan yazmalarn imha edildiini ve konferans kararlarnn yer ald mukavelenamelerin temsil heyetine verileceini ve 12 gn ierisinde kararlarn kabul edilip edilmediinin bildirilmesinin isteneceini ifade etmitir.

81

Turhan Paaya 23 Haziran 1899 tarihinde gnderilen tahriratta Rusya mparatorunun btn dnyay sulh konferansna armas gerekten dnya barn bir dereceye kadar temin ettii, bunun da en ok Osmanl Devletinin karna olduu ifade edilmitir. Osmanl Devletinin byk gerginlikler yaad o dnemde byle bir teklifin gelmesi ve sonucu kestirilemeyecek nitelikte olan bu kongrenin toplanmas bir mddet genel bar salayacandan dolay Osmanl Devleti kendini toparlayabilme frsat bulacakt. Daha nceleri ise yine Rusyann teklifi zerine Avusturya Devleti ile aralarnda aldklar karar neticesinde Balkan hkmetlerinin rahat durmalar salanm ve Osmanl Devletinin bu hkmetler tarafndan rahatsz edilmesi engellenmiti (BOA, Y.PRK.BK., 59, 107). Osmanl Devletinin Lahey konferansndaki temsilci Turhan Paa 20 Haziran 1899 tarihinde, Arnavud Serbesti Komitesinin serbesti salamak amacn gderek konferansa gnderdii 15 Haziran 1899 tarihli layihadan haberdar olduunu bildirmitir. Turhan Paann 20 Haziran 1899 tarihinde gnderdii ifrede Hariciye nazr ile grtn ve Rzann konferans vermek istedii mason locasnn sulh konferans bitene kadar kendisine tahsis edilmeyecei ve bunun Rzaya da iletildiini ifade ettiini bildirmitir. 21 Haziran 1899 tarihinde Lahey sefiri Misak Efendinin hariciye nezaretine gnderdii tahriratta o akam bir meveret meclisi toplanacana dair Lahey sokaklarnda datlan ilanlarn bir suretinin gnderildii ve bu toplantnn frmasonlara mahsus salonda olaca ifade edilmitir. Pariste kan Tan gazetesinin 15 Haziran 1899 tarihli nshasnda daha nce Parise gelmi olan Gen Trkler temsilcisi Ahmed Rzann ayn gn murahhaslara Gen Trklerin ikyetlerini, ihtilalcilik sulamalarnn aslszln ve Osmanl Devletinde uygulamaya koyulmayan mevcut kanunlarn tatbiki talebini ieren bir muhtra yaynlanmtr. Turhan Paann gnderdii 21 Haziran 1899 Rza tarihli ifrede, Rzann mason locasnda konferans vermekte baarsz olmas zerine bugn bize bile gnderdii

82

davetiyeler ve gazeteler aracl ile dier bir mahalde yarn akam bir konferans vereceini ilan ettiini, matbu davetiyede konferansa Felemenk mebuslarndan birinin bakanlk edeceini ve toplantya Anmakiyan, skalirin ve eski Avusturya parlamentosu azalarndan Rusya aleyhinde bulunan doktor Livakodaskinin makaleleriyle katlacann yazldn; konferans engellemek iin altn bildirmitir (BOA, Y.PRK.HR., 22, 72). Petersburg sefiri Hsn Bey 22 Haziran 1899 tarihinde hariciye nazr ile yapt grme sonucunda, Srbistan snrnda meydana gelen olaylarn sebeplerinin Srp ve Karada muhacirleri olduu ve baz ecnebi ve Bulgar komitelerinin Osmanl Devletinde mevcut olan asayii bozmak ve Osmanlnn mzakerelerde olduu u gnlerde Avrupann dikkatini celb etmek iin karklk karmak maksadndan kaynakland; Sofyadaki Makedonya komitesinin Laheye bir delege gndermeyi arzu etmi olsalar da harcrah temin edemediklerinden buna muvaffak olamadklar; Rusya hkmetinin de Avrupa hkmetleri gibi Balkanlarda mevcut statnn devamn istedii bildirmitir (BOA, Y. PRK.EA., 33, 50). 28 Haziran 1899 tarihinde Hollandann Muhafazakar Partisinin yayn organ olan standar gazetesinde, toplanacak Hollanda senatosunda sulh konferans nedeniyle Laheye gelmi olan ecnebi Osmanllara kar kanuna aykr olarak gsterilmi olan sulardan tr mebuslarn Osmanl Devletini sktrmalar iin srar edilmesi istendii Mtercim Rza tarafndan tercme edilmitir (BOA, Y.PRK.TKM., 42, 38). Turhan Paadan gelen 29 Haziran 1899 tarihli ifrede, Sofyadaki Makedonya komitesi ile Arnavud Serbesti komitesi adndaki cemiyetler tarafndan gnderilen muhtralar hususunda Msy Karbenek ile grtn, Msy Karbenekin o muhtralarn alt komisyonlarca mtalaasz iptal olunduunu ve konferansa asla uramayacan, ayrca kendisine gnderilmi olan nianlardan dolay mteekkir olduunu ifade ettiini bildirmitir (BOA, Y.PRK.HR., 27, 67). 1 Temmuz 1899 tarihinde Laheyde bulunan Osmanl temsilcileri adna, Turhan Paann 30 Haziran tarihli telgrafa cevap olarak gnderdii ifrede, Msy Buforun ad geen mebusun drt yl ceza alabileceini sylemesine ramen kendi aratrmalarna

83

gre birka Frank ceza ile de kurtulabilmelerinin mmkn olduunu bildirmitir (BOA, Y.PRK.HR., 27, 71). Osmanl Devletinin Lahey konferansndaki temsilcilerinden Ferik Abdullah Paa, 1 Temmuz 1899 tarihinde gnderdii ifrede, Rza haininin her trl fesat teebbslerinin gn gnne rapor edildii halde gerek hariciye nezaretinden gerekse bakitabetten gelen telgraflarda ayrntl bilgi istendiine ve katip Reid beyin telgraflar telgrafhaneden aldrma ihtimali olduundan dolay Turhan paa ve kendisinin daha dikkatli olmalar gerektiine dair akir Paadan gelen telgraftaki bu hususlara dikkat edeceklerini bildirmitir. Laheyde bulunan Turhan, Abdullah ve Mehmed Paalar ile Nuri Beyin 4 Temmuz 1899 tarihinde gnderdikleri ifrede konferansa gnderilen heyetin yevmiyeleri gn gnne harcand iin hibirinde ihtiyat akesi kalmad; konferansn 1 ay daha srecei ve geen ayki yevmiyeleri ge geldii iin kt duruma dtklerini; konferansn 3 Temmuzdan itibaren balayan 3. ayna ait 31 gnlk yevmiyenin Osmanl Bankas araclyla gnderilmesi gerektii ifade etmilerdir (BOA, Y.PRK.HR., 27, 76). Lahey Konferansnda bulunan Osmanl heyetinin gnderdii (Mehmed, Abdullah ve Nuri Beyler ile Turhan Paa) 11 Temmuz 1899 tarihli ifrede, konferans yaplan grmeler srasnda Padiahn emrine binaen kara ve deniz kuvvetleri ile asker btelerin snrlandrlmas teklifini nazik bir ekilde reddettikleri, birka aydan beri dier devletlerin temsilcilerinin resmi ruhsatnamelerini teslim ettiklerini ve kendilerinden de resmi ruhsat istendiini, kabul edilen maddelerin imzalanmamas durumunda Osmanl Devleti konferansa katlmam gibi gzkecei, daha nce defalarca bu ruhsatnameleri istediklerini ancak Hariciye Nezaretinden herhangi bir cevap alamadklarn belirtilmi ve kabul edilen maddelerin tasdiki iin gerekli olan resmi ruhsatnamenin bir an evvel hazrlanmas hususunda gerekli kiilere emir verilmesi istenmitir (BOA, Y.PRK.HR., 27, 92). Stockholm sefiri erif tarafndan gnderilen 5 Austos 1899 tarihli ifrede, byk giriimler sonucunda Ahmed Rza tarafndan konferansa programna dahil ettirilen

84

nutuklarn iradna katiyen msaade olunmayaca, Ahmed Rzann konferansa girebilmesi iin verilmi olan kartn iptal olunduu; fevkalade almalarndan dolay sve ve Norve hariciye nazr Kont Doglasa ve Norve bavekili Msy Astona birinci rtbeden Osman ve Hristiyanya ehbenderlii vekaletinde bulunan Msy Boya nc rtbeden Mecid nianlarnn ita buyrulduunun telgraf ile tebli edildii; Ahmed Rzann konferanstaki hezimeti kabulleemeyerek Laheyde baz cemiyetlerin tevikiyle husus konferanslar dzenleme ihtimali olduunu bildirmitir (BOA, Y.PRK.EA., 33, 78). Lahey Sulh Konferansnda kararlatrlan mukaveleleri ieren protokoln imzalanmam maddelerinin Osmanl Devletine celbi mmkn olmad iin protokoln bu maddelerini imzalamak amacyla 22 Austos 1899 tarihinde Meclis-i Vkelaca alnan kararda Nuri Beyin Laheye gnderilmesi yer almaktayken 14 Kasm 1899 tarihli Meclis-i Vkela toplantsnda Nuri Beyin yan sra Turhan Paann da Osmanl Hkmeti adna protokol imzalamak amacyla Laheye gnderilmesine ve Padiahn izni alndktan sonra kararn Hariciye Nezaretine bildirilmesine karar verildi (BOA, Y.A.RES., 2146). 31 Austos 1899da Osmanl Devletinin Lahey konferans murahhaslar, Sultan II. Abdulhamidin tahta k yldnm nedeniyle kendi dairelerinde bir ziyafet ve msamere dzenlendii ve konferansta grevli heyetlerin ve Hollanda saray erknnn davet edildii ve bunlarn Sultan II. Abdulhamidi ereflendirmek iin sabaha kadar sren msamereye katldklarn bildirmilerdir. Sekiz on salondan oluan merasim kabul dairesi ve dahili bahe bu msamereye tahsis edilmi, dairenin ii ifte hilal ve yldz eklinde klarla ve ieklerle sslenmi, orkestra sabaha kadar en gzel havalar alm ve saat on ikiye doru byk bir ziyafet verilmitir (BOA, Y.PRK.HR., 28, 79). Birok devletin katld Lahey Konferans hakkndaki neriyat ve resmi yazmalarda hakem ve araclk usul kabul edilmitir. Hakem ve arac usul Osmanl Devleti iin ok nazik bir konudur. Avrupa devletlerinin hakeme havale edebilecei konular sadece Afrika ve ark meseleleri olabilecektir. Fransa ile Almanya arasndaki husumetin giderilmesi hususu bile hakeme havale edilemeyecektir. Bu anlamann onaylanmas durumunda ileride d tahrikler sonucu oluabilecek Makedonya ve Ermeni yada dier

85

akla gelmeyen meselelerinin hakeme havale edilmesi teklif edilirse ve Osmanl Devleti bu teklifi reddedecek olursa bu anlamay imzalam olmas nedeniyle zorla kabul ettirilecek ve hatta gerekirse tehdit bile edilebilecekti. Afrika ve ark meselelerine mdahale durumunda Osmanl Devleti baka cihetleri mdahaleden men edemeyecek ve silah ile zm yoluna gidemeyecek ve bu meseleler ancak hakem vastasyla zlebilecektir. Osmanl Devletine bu teklifin harici bir devletten gelecek olmas durumunda bu kabul edilemeyecek ve usulne gre reddedilecek srar etmesi durumunda sava ilan edilebilirdi. Osmanl Devletinin gelecek teklif ve aracl reddetmesi durumunda 6 devlete kar sava amas gerekir ki bu Avrupa devletleri tarafndan kabul edilemeyecei gibi Osmanl Devleti asndan da imknszdr. Lahey konferansnn hakem ve araclk maddelerinden faydalanacak devletlerin asl istedii ve arzu ettii budur. nk Osmanl Devleti her meseleyi hakem ve araclkla halledecek olmas ark meselesinin silah kullanlmadan siyasi grmeler araclyla zlmesini salayacak ve hibir kuvvet Osmanl Devletini tehdit edemeyecektir (BOA, Y.PRK.HR., 28, 75). Lahey Konferans sonunda 29 Temmuzda imzalanmak zere delegasyonlara verilen belgeler szleme, beyanname ve yedi nergeden olumaktayd. lk szleme, uluslar aras ihtilaflarn bar yollarla zmlenmesine dairdi. Bar yollar da arabuluculuk ve hakemlik kurumlarnn ve bir hakemlik mahkemesinin kurulmasn kapsyordu. kinci szleme, kara sava kanunlarna dairdi. nc szleme, 1864 Cenevre szlemesinin prensiplerinin deniz savalarnda da uygulanmasn ieriyordu. Beyannameler uzun menzilli ve patlayc maddelerin balon yada benzeri aralardan atlmamas ve bu yasan be yl srmesi, ldrc ve boucu gazlarn kullanmnn ve insan vcuduna kolayca girebilen ve yaylan kurunlarnn yasaklanmasn ieriyordu. nergelerde ise sava harcamalarnn kstlanmas, tarafsz lkelerin hak ve grevlerini belirleyecek bir konferans toplanmas ve liman ve sahil ehirlerinin donanmalarca bombalanmas sorununa dair bir konferans toplanmasn ieriyordu (Bozkurt, 2002: 393). Meclis-i Vkelann 25 Ekim 1900 tarihli toplantsnda Hollanda sefaretinden verilen ve Lahey Sulh Konferansnda imzas olan devletlerin isimlerini belirten takrir ve

86

tasdiknamelerini gndermeyen devletlerden hibirinin sefirlerinin o gnlerde toplanan sefirler aras toplantlara davet edilmediini bildiren tahrirat okunmu ve 9 Eyll 1900 tarihinde Osmanl Devleti tarafndan mukavelenamelerin tasdiki ve tasdiknamelerin gnderilmesi hususundaki mazbata takdim olunmu olduundan durumun sefarete bildirilmesine karar verildi (BOA, MV., 101, 22). Hariciye Nezareti tarafndan 6 Mart 1901de Lahey Konferans mukavelesinin imzalanmas iin ura-y Devlet azasndan Turhan Paa ve Hariciye katiplerinden Nuri Bey grevlendirilmi olduu Maliye Nezareti harcrahlarn o gn teslim edemeyeceini bildirmi olduundan ertesi gn yola kmalarna karar verildii belirtilmi ve durumun Turhan Paa ile Nuri Beye bildirilmesi istenmitir (BOA, Y.PRK.HR., 28, 32). Devletlerin ayrlklarnn giderilmesi amacyla 1894te imzalanan anlamann nasl uygulanacan tayin etmek zere imzalanan protokoln Hollanda Maslahatgzarlndan gnderildii 5 Eyll 1907de meclis-i vkelaca grlm, 11 Eyllde meclis-i vkela Osmanl Devleti adna Lahey Sefiri Misak Efendi tarafndan imzalanan bu protokoln asl ve tercmesinin Divan- Hmayun kalemine gnderilmesine ve gereinin yaplmas hususunun Divan- Hmayun kalemine havalesine karar verdi (BOA, MV., 117, 5). 3.3.3. Hovsep Missakian (Yusuf Misak Efendi) Sultan II. Abdulhamid dnemiyle hemen hemen ayn dnemde Osmanl Devletinin Hollandadaki bykeliliini Hovsep Missakian veya Osmanl Ariv vesikalarnda getii ekliyle Yusuf Misak Efendi yapmtr. Osmanl arivinde Yusuf Misak Efendi ile ilgili bulduumuz bilgiler de Sultan II. Abdulhamid dnemi Osmanl Devleti ile Hollanda arasndaki ilikileri anlamamza yardmc olabileceinden bu konuya da deinmenin gerekliliini hissettik. Yusuf Misak Efendi, Ekim 1848de stanbulda dodu. Babas maliye sarraflarndan Varteres Misakyan Efendidir22. zel retmenlerden ilim ve fen tahsili alan Yusuf
Maliye sarraflarndan olan Varteres Misakyan Efendi, Barutuba Krikor Mihran Bey Dadyann (1831-1882) kaynpederidir. Pamukciyan, Kevork, Biyografileriyle Ermeniler, stanbul, 2003, s. 312 Varteres Misakyan, bir sre hkmetin msaadesiyle halktan vergileri toplama yetkisine sahip olan, Tahsildarlar Cemiyetinin yelerinden biridir. Varteres Misakyan Efendi, byk bir maliye sarraf
22

87

Misak Efendi, Franszca, Almanca ve talyanca bilirdi ve ngilizce, Rumca ve Macarcaya ainal vard. 28 Mays 1864te daha on alt yanda olmasna ramen staj grmek iin Tahrirat- Hariciyeye girdi. Mart 1869da yirmi lira maa ve nc rtbe ile Pete Baehbenderlii ktipliine atand (BOA., SAD, 1, 660). 26 Nisan 1872de Pete Baehbenderlii kanlar Misak Efendiye almalar ve gayreti nedeniyle nc rtbeden Mecidi nian verildi (BOA., .HR., 14865). ubat 1874te memuriyeti on be lira maa ile Atina sefareti ikinci ktipliine aktarld. Peteden hareketinden sonra Avusturya Devleti tarafndan kendisine nc rtbeden Karondfer nian verildi (BOA., SAD, 1, 660). Berlin sefareti ikinci katibi Tevfik Beyin Atina sefareti ikinci ktipliine tayin olmasnn ardndan 14 Kasm 1874 tarihinde Misak Efendi, Berlin Bykelilii ikinci ktipliine tayin olundu (BOA, .HR., 15902). Bir sene sonra kendisine vekleten baktiplik verildi ve maa 25 lira arttrlarak, sefir maann eyrei olan 45 lira ile 7 ay grev yapt. Bu grevi srasnda, Yunan Devleti tarafndan kendisine drdnc rtbeden Sver nian verildi. ubat 1875te 20 lira maa ile Berlin sefareti ikinci ktipliine getirildi ve bu greviyle birlikte kendisine drdnc rtbeden Mecid nian verildi. Haziran 1876da ikinci rtbe ve itibarl snftan nian ve 33 lira maa ile Roma sefareti baktipliine tayin olundu (BOA., SAD, 1, 660). Osmanl- Rus Sava srasnda ve sonrasnda Romada iki ay maslahatgzarlk yapt ve bu grevi esnasnda, yine sefir maann eyrei kadar maa ald. 1878de padiah tarafndan kendisine nc rtbeden Mecid nian verilmesi uygun grld. 1881 senesinde 7 ay sre ile Viyana sefaretinde baktiplik hizmetinde bulunduktan sonra ayn sene, nce Avrupada bulunan imaret ve hayratn slah hususunda Milan sefaretinde toplanan kongreye ve daha sonra da denizalt telgraf hatlarnn korunmas iin Pariste toplanan konferansa ye tayin edildi.

olmasnn yannda hkmette de nfuzu olan biridir. Ayrca, patrikhanenin gerek maddi ve manevi ilerine kararak her eyi tanzim eden grubun ierisinde bulunuyordu. ark, a.g.e., s. 251-252

88

Kasm 1881de 30 lira maa ile Paris sefareti baktibi oldu. Buradaki grevi esnasnda kendisine, Prusya Devleti tarafndan Karon ve talyadan hareketi srasnda talya Devleti tarafndan St. Moris de Lazar nianlarnn nc rtbeleri verildi. 1882 ylnda birinci rtbenin ikinci snfna terfi ettirildi. spanya kralna hediye edilen Byk Osmanl Niannn Paris sefiri Esad Paa vastasyla gnderilmi olmas mnasebetiyle, kendisine spanya tarafndan23 ve stanbuldaki Fransa sefareti heyetine nianlar ihsan buyrulmasndan dolay da Fransa Devleti tarafndan drdnc rtbeden birer kta nian verildi. O zamana kadarki btn memuriyetlerinden nakil yada atama yoluyla ayrlan Misak Efendi, memuriyeti sresince muhakeme altna alnmam ve kendisine phe ile baklmamtr. Paris bykelisi Esad Paann yazd bir mlahazada Misak Efendi gzel ahlak sahibi olduu kadar bilgi ve deneyimi de snanmtr ve grevlerini yerine getirmek iin ok alt grlmtr deniliyordu. Misak Efendiye 22 Aralk 1884te Paris sefareti baktiplii kendisinde kalmak zere, 7 Ocak 1885te kendisine fahri olarak yeniden Paris sefareti mstearl unvan verildi. 12 Ekim 1885te ba kitabet hizmeti uhdesinden alnarak yalnz mstearlk hizmetiyle maa 40 liraya kartld (BOA., SAD, 1, 660). 29 Mays 1886da kendisine ikinci rtbeden Mecid nian verildi (BOA., .DH., 990, 78172). Paris sefiri Esed Efendi tarafndan 30 Aralk 1876 tarihinde gnderilen ifrede Paris sefareti mstear Misak Efendinin ailevi baz meseleler yznden iki ay mddetle izin stanbula dnmesine msaade talep etmitir (BOA, Y.MTV., 72, 85). 8 Mart 1888de Misak Efendiye nc rtbeden Byk Osmanl Nian verildi (BOA., SAD, 1, 660). 16 Haziran 1889da Paris sefareti mstear Misak Efendi, terfi ettirilerek, kendisine nc rtbenin birinci snfndan Osmanl nian verildi (BOA., .DH., 1138, 88859). 12 Mart 1890da Karada Emareti tarafndan Misak Efendiye ikinci rtbeden Vanilu nian verildi. 20 Ekim 1890da rtbesi deitirilerek ikinci rtbeden Byk Osmanl Nianna nail oldu (BOA., SAD, 1, 660).

14 Aralk 1881 tarihinde, spanya Devleti tarafndan, Paris bykelilii bakatibi Misak Efendiye, Atee Hoci Efendiye ve Read Beye nianlar verilmitir BOA., .HR., 336, 21621

23

89

Paris sefiri, Hariciye Nezaretine gnderdii takrirde, 22 Aralk 1894 tarihinde gelen tahriratn kendisine ulatn, sefaret mstear Misak Efendinin sefarete tayininden nce sefaretin ilerinin bozulmaya baladn, ancak Misak Efendinin yarr gibi almas neticesinde ilerin dzeldiini ifade etmitir (BOA., Y.PRK.HR., 20, 25). Rahip Y. G. ark Misak Efendinin 1900 ylnda Osmanl Devletinin Hollanda bykelisi olduunu belirtmesine ramen (ark, 1953: 151) belgelerden anladmz kadaryla, 27 Haziran 1897 tarihinde Abdulhak Hamid Beyin Londra sefareti mstearlna atanmas nedeniyle, yerine Paris sefareti mstear Misak Efendinin atand ve 29-30 Haziranda da Hamid Beyin Londraya, Misak Efendinin de yeni memuriyetine gideceine ve Hamid Beyin grevine son verildiine dair mektuplarn birka gn iinde gnderilecei bildirildi (BOA. Y.PRK.HR. 24, 41). Bu belgeden de anlalabilecei gibi Misak Efendi Osmanl Devleti tarafndan 29 Haziran 1897 tarihinde Hollanda bykelisi olarak atand. 1 Temmuz 1897 tarihli telgrafta Lahey sefaretine tayin olunan Paris sefareti maviri Misak Efendinin yerine, Paris sefareti mstear olarak, ziraat nazrnn kardei olan Necib Mahmud Efendinin tayin olunduu ifade edilmektedir (BOA., Y.PRK.PT., 13, 113). Misak Efendi bu tarihte Lahey sefiri olarak atand bu belgeden de aka anlalmaktadr. Ayn tarihli bir baka telgrafta da Lahey sefaretine tayin olunan Misak Efendinin eski grevi olan Paris sefareti mavirliine tayin olunan Ziraat Nazrnn biraderi Necib Efendinin memuriyetine gittii vapurun bir baka vapur ile arparak batt, Necib Efendinin taifesinden 16 kii boulduu, vapurun karlmasnn imknsz olduu ve vapurun sigortasnn iki milyon Mark olduu bildirilmekteydi (BOA., Y.PRK.PT., 12, 113). 2 Temmuz 1897de Londradaki Reuters Ajansna ekilen bir telgrafta Osmanl gazetelerinde Lahey sefiri Abdulhak Hamid Beyin Londra sefareti mstearlna atandna ilikin haberler olduu belirtildi (BOA. Y.PRK.PT. 14, 106). 9 Temmuz 1897de Hariciye Nezareti, Misak Efendinin memuriyetini ve Abdulhak Hamid Beyin memuriyetinin son bulduunu bildiren mektubun yazlmas gerektiini bildirdi. Bunun zerine 16 Temmuz 1897de II. Abdulhamid, Felemenk Kralna,

90

Felemenk Devletinde Osmanl Devleti orta elisi olarak grev yapan Abdulhak Hamid Beyin Londra sefareti mstearlna atanmas nedeniyle grevine son verildiini; ancak iki lke arasndaki dostane ilikilerin devamn salamak zere yerine murabt- divaniyenin birinci rtbesinin birinci snfna ve ikinci rtbeden Osman ve Mecid nianlarna sahip olan Misak Efendinin orta eli unvanyla Lahey sefaretine atandna dair iki mektup yazd (BOA. Y.A.RES. 87, 71). Misak Efendi, 21 Temmuz 1897de grevine balamak zere Laheye vard. Misak Efendi, 1 Austos 1897de Hariciye Nezaretine, Felemenk Kraliesi ile grme talebinde bulunduunu, Hariciye Nazr Msy Duboferin Hamid Beyin veda mektubunu getirip getirmeyeceini sorduunu, kendisinin ise bunu bilmediini ancak veda mektuplarnn kendi itimatnameleriyle beraber gelme ihtimali olduunu sylediini bildirdi. Ayrca itimatnameleri hl eline ulamadndan, bunlar gelene kadar Laheyde bulunmasnn bir hkm olmadn belirterek, itimatnamelerin bir an nce kendisine ulatrlmasn talep etti. Bunun zerine, 10 Austos 1897de Sultan II. Abdulhamid, Felemenk Kraliesine yazd mektubunda, Abdulhak Hamid Beyin Laheydeki grevine son verildiini bildirmi, memuriyeti srasnda kendisinin grm olduu iyi muameleden tr teekkr etmitir. Misak Efendinin orta elilik unvanyla Lahey sefaretine atandn, grevinin karlkl olarak onaylanmasnn iki devlet arasndaki dostane ilikilerin devam asndan mnasip olacan ve kendisine itimat edilmesinin uygun olacan ifade etti (BOA., Y.A.RES., 88, 68). 10 Austos 1897de II. Abdulhamid tarafndan Hollanda kraliesine hitaben, Abdulhak Hamid Beyin memuriyetinin sona erdiini ve yerine Paris sefareti mstear Misak Efendinin tayin olunduunu bildiren iki mektup gnderildi, ancak stanbuldaki Hollanda elisi Jhr. Othon Daniel van der Staal van Piershilden renildiine gre uzun zaman gemesine ramen mektuplar Hollandaya ulamamt. Bu yzden de Abdulhak Hamid Bey hl sefir olarak grlyordu. Bu nedenle 30 Kasm 1897de yeniden Abdulhak Hamid Beyin grevinin sona erdiini ve sefarete murabt- divaniyenin birinci rtbesinin birinci snfn ve ikinci rtbeden Mecid nianlarna sahip bulunan Misak Efendinin orta elilik unvanyla tayin edildii bildirildi (BOA., Y.A.RES., 90, 11).

91

Ayn tarihte Sultan II. Abdulhamid, Felemenk kraliesine Abdulhak Hamid Beyin oradaki memuriyetinin sona erdiini, memuriyeti boyunca Felemenk hkmetinden grm olduu iyi muamelenin Osmanl hkmeti tarafndan ho karlandn beyan eden bir mektup yazd (BOA., Y.PRK.NMH., 7, 57). Lahey sefaretinin, 3 Nisan 1894 Paris Shhiye Antlamasyla, bunun tadiline ynelik 1897de Pariste imzalanan beyanname ile Nisan sonunda Meclis-i Mebusan'n ikinci oturumunda bunlarn kabul edileceini ieren 26 Nisan 1898 tarihli tezkeresi 28 Nisan 1898de Shhiye Nezaretine gnderildi (BOA., A.}MKT.MHM., 700, 35). 5 Haziran 1898de Reid Bey, Lahey sefareti ikinci ktipliine atandnn Paris sefareti mstear Necib Sleyman Efendi tarafndan kendisine bildirildiini, kendisine bu grevin verilmesinden dolay padiaha kranlarnn iletilmesini istemitir (BOA., Y.PRK.AZJ., 37, 6). Misak Efendi, 10 Mays 1899da, 1899 Lahey Sulh Konferansnda Osmanl Devletini temsil edecek heyete dhil edilmemesinden tr duyduu znty bildirdi. Misak Efendi, 34 senedir memuriyette bulunduunu ve bunun 30 senesinin elilik hizmetlerinde getiini, iki yldr Lahey sefaretinde olduunu, Padiaha byk bir sadakatle bal olduunu ve hkmetini elinden geldiince stn hizmetle temsil etmeye altn ifade ederek, Lahey Sulh Konferans heyetine dahil edilmedii iin ne kadar zgn olduunu belirtti (BOA., Y.PRK.EA., 32, 89). Lahey Konferansnda Osmanl Devletinin temsilcisi olarak bulunan Turhan Paa, 13 Haziran 1899 tarihinde Gen Trklerin temsilcisi Ahmed Rzann girebilecei hain teebbsleri tespit etmek amacyla peine hafiyeler taktn; bu memurlarn verdikleri raporlara gre Ahmed Rzann konferansa Osmanl Devletinin idaresi hakknda bir layiha gnderecei ve konferanslar tertip etmek amacnda olduunu; bu teebbslerin baarsz klnmas iin kendisinin hariciye nazr ve dier devletlerin birinci murahhaslar ile grmeler yaptn ve bu devlet temsilcilerinden bu layihann iddetle reddedileceine dair teminat aldn belirterek, konferanslar hususunda da Felemenk hkmeti nezdinde almalar yaptn ve buna msaade edilmemesini salayacan bildirdi.

92

21 Haziran 1899 tarihinde Lahey sefiri Misak Efendi, o akam bir meveret meclisi toplanacana dair Lahey sokaklarnda, daha nce Parise gelmi olan Gen Trkler temsilcisi Ahmed Rza tarafndan datlan ilanlarn bir suretini Hariciye Nezaretine gndererek ve bu toplantnn frmasonlara mahsus salonda olaca bildirdi (BOA., Y.PRK.HR., 27, 72). 17 Temmuz 1906da Lahey sefiri Misak Efendi, Sultan II. Abdulhamidin tahta knn 30. yl dnm dolaysyla Hollandallardan oluan bir komite tarafndan Utrecht ehrinde bir enlik dzenlenmek istendii Hariciye Nezaretine bildirdi. Misak Efendi, heyetin bakannn Utrechtli bir gazeteci olduunu, bu gazetecinin drdnc rtbeden St. Jak nianna sahip olduunu rendiini, bu ahsn herhangi bir unvan olmadn ve maksadnn bir kta nian almaktan ibaret olduunu ifade ederek, heyetin dier yelerinin herhangi bir mevkilerinin olmadn belirttikten sonra bu giriimin Osmanllarn mill hislerine uygun olmadnn ak olduunu belirterek, kim olduu belirsiz ahslarn icra edecei yrylere Osmanl Devletinin ihtiyacnn olmamas nedeniyle bu tekliflerinin nazik bir ekilde reddedilmesinin uygun olacan bildirdi. Bu heyetin fahri bakanl da Lahey sefiri Misak Efendiye teklif edilmiti. 6 Austos 1906da bu komitenin almalarnn nelerden ibaret olacann bilinmemesi ileri srlerek ve olayn ayrntlarnn renilerek arz edilmesi gerektii belirtilerek bu teklif reddedildi (BOA., Y.A.HUS., 505, 68). 10 Ocak 1908de Lahey sefiri Misak Efendi, hastalndan dolay suyu ve havas uygun bir yerde istirahat etmesine izin verilmesi talebinde bulundu (BOA., Y.A.HUS., 508, 98). Devletlerin ayrlklarnn giderilmesi amacyla 1894te imzalanan anlamann nasl uygulanacan tayin etmek zere imzalanan protokoln Hollanda Maslahatgzarlndan gnderilmesi zerine 5 Eyll 1907de Meclis-i Vkelada bu durum grld ve 11 Eyllde Meclis-i Vkela, Osmanl Devleti adna Lahey Sefiri Misak Efendi tarafndan imzalanan bu protokoln asl ve tercmesinin Divan- Hmayun kalemine gnderilmesine karar verdi ve gereinin Divan- Hmayun kalemince yaplmasn uygun grd (BOA., MV., 117, 5).

93

Misak Efendi, 19 Ocak 1908de romatizma hastalnn artmas nedeniyle k mevsimini skntl bir halde bulunan hanmnn yannda geirmek istediini ve bu nedenle de Fransann Cannes ehrine gitmeyi arzuladn, aksi bir emir almad takdirde Laheyden hareket edeceini bildirdi. Misak Efendi, tahriratnda 30 seneden beri yabanc lkelerde grev yapt halde grevini suiistimal etmek iin izin istemediini ancak Laheyde bulunduu son on ylda salnda bozulmalar olduunu ve romatizma hastalna yakalandn ve bu nedenle k mevsimini Fransann Cannes ehrinde geirmek istediini, aksi bir emir almazsa ubat aynn balarnda bu ehre gitmek zere yola kmak niyetinde olduunu bildirdi (BOA., Y.A.HUS., 517, 190). Misak Efendi, 28 Ocak 1908de romatizma hastal nedeniyle k mevsimini Fransann gneyinde Cannes ehrinde bulunan karsnn yannda geirmek istediini, aksi emredilmezse Laheyden hareket edeceini hariciye nezaretine bildirdi. 12 ubat 1908de aksi bir emir almad iin elilik ilerini elilik ikinci ktibi Vitalisi Efendiye braktn ve Laheyden ayrlmak zere bulunduunu bildirdi (BOA., Y.A.HUS., 518, 73). Lahey sefiri Misak Efendinin emeklilik talebi nedeniyle, 27 Ekim 1909da eski Washington sefirliinden emekli Aristarki Beyin devlet memurluu ve emeklilik kanununun 3. maddesi gereince ve yeterlilik ve rtbesi gz nne alnarak Lahey eliliine atanmasna karar verildi (BOA., MV., 133, 63). Osmanl Devletinde st dzey grevlere gelen Ermenilere iyi bir rnek tekil eden Misak Efendi, 30 yl akn bir sre Osmanl Devletinde elilikler bnyesinde alm ve Osmanl Devletine byk bir sadakatle hizmet etmitir. Babakanlk Osmanl Arivinde tasnif edilmi olan belgeler arasnda, Yusuf Misak Efendinin on iki yllk Lahey eliliinden sonraki hayat ile ilgili herhangi bir belgeye rastlanmad gibi yaplan kaynak taramalar srasnda dier kaynaklarda da kendisi hakknda herhangi bir bilgiye rastlanmamtr.

3.3.4. Osmanl-Hollanda likilerinde Ae Sultanl Endonezya'ya bal Sumatra Adas'nn kuzeyinde bulunan Ae, kuzeyden ve doudan Malaka boazna, batdan Hint Okyanusu, gneyden Sumatra'nn orta kesimlerine 94

komudur. Yzlm 55,392 km2, nfusu be milyon (2001) civarndadr. Ae'nin tamamn Mslmanlar oluturmaktadr. En byk etnik kesimini Malaylarn oluturduu blgede blgenin etkileim ierisinde olduu in ve Hintlilerin etkileriyle Buddha ve Brahma mezhepleri yaylmt. 13. yzyldan itibaren ticaret maksadyla blgeye gelmeye balayan Mslman tccarlarn etkisiyle dini yap yava yava deimeye balad. 1292 ylnda Aeyi ziyaret eden Marco Polo, dou sahiline yakn Peureulada oturan Mslman bir hkmdarn varlndan bahseder. ki nemli ehrinden ismini alan ve Samurda-Pasai ad verilen bu devletin bilinen ilk hkmdar el-Meliks-Salihtir (Kurtulmu, 1988: 330). Arap, Hint ve ranl tccarlarn blge ticaretine girmelerinin ardndan, slamiyet bu tccarlar araclyla blgeye girerek, Endonezyada bar bir yolla ve asrlar boyu sren yava bir gelime ile yayld. slamiyet, Endonezyaya Ae topraklar zerinden girmiti. Haclarn Ae limanlarn kullanarak hacca gitmelerinden dolay blgeye Mekke Kaps ad verilmiti. slamiyet, Ae zerinden Sumatrann i blgelerine doru yayld (Gksoy, 1995: 14-15). 1498de Vasco de Gamann yeni bir Hint ticaret yolu bulmasnn ardndan blge ticaretinde Mslmanlar ile Portekizliler arasnda bir hakimiyet mcadelesi balad. Bu mcadele neticesinde 1521 ylnda Samurda-Pasai Sultanlnn yklmasnn ardndan ayn yl Ali Mugayat ah tarafndan Ae blgesinde Ae Sultanl kuruldu. Ali Mugayat 1530 ylnda ahn lmnden sonra yerine geen oullar Salahaddin (1530-1537) ve zellikle de Alaaddin (1537-1571), Sultanln itibarn arttrd. Osmanl Devleti, doudaki Mslmanlar tarafndan slam aleminin lideri ve koruyucusu olarak grlyordu. Bu nedenle de bu blgelerdeki Mslmanlar kendilerini tehlike altnda grdklerinde Osmanl Devletinin yardmn talep ediyorlard. 1538 ylnda Hindistann bat kysndaki Gcerat hkmdar Bahadr ah, Portekizlilerle mcadelesi srasnda Osmanl Devletinden yardm talep etmi ve bunun zerine Hadm Sleyman Paa komutasnda bir donanma blgeye gnderildi. 1547 ylnda Portekizlilerle mcadele halinde olan Ae Sultan Alaaddin, mer ve Hseyin adl iki elisini Osmanl Devletine

95

gndererek yardm talebinde bulundu. Bunun zerine, Ltfi Bey adl memur maiyetiyle beraber buraya gnderildi ve gerekli yardm yapld (Yurdakul, 2005: 21-22). Yine ayn ekilde Portekizlilere kar bir yardm talebi de yine Ae Sultan Alaaddin tarafndan 1566 ylnda yapld. Sultan Alaaddin, Kanuni Sultan Sleymana hitaben yazm olduu mektupta blge hakknda ayrntl bilgi vermi, blgedeki camilerde hutbenin halife adna okunduunu ve kendilerinin halifeye bal olduklarn bildirdi. Sultan Alaaddinin mektubu gnderdii eliler, Osmanl Devleti topraklarna ulatklarnda Kanuni Sultan Sleyman vefat etmi, yerine Sultan II. Selim gemiti. Bu nedenle eli heyeti sultana biat ederek, kendisinden Portekizlilere kar yardm talep etmilerdir. Sultan II. Selim, Aenin yardm talebini kabul ederek, blgeye 15 kadrga ve 2 bara tr gemi, 1 topu ba ve emrindeki 7 topu, Msrdan yeterli miktarda asker ve kale dvecek top, tfek ve harp levazmat gnderilmesini emretti. Donanma kaptanlna 21 Eyll 1567de Kurdolu Hzr Reis getirildi. Ayrca, Msr beylerbeyine heyetin istedii, dlger, demirci, kalkanc gibi sanat erbabnn listelenerek ihtiyacn karlanmas yolunda emir gnderildi. Ancak gerek Yemen isyan ve gerekse Kbrs ve Tunusun fetihleri nedeniyle yardmn gnderilmesi gecikti. Yemen isyan bastrldktan ve Kbrs ile Tunus fethedildikten sonra, Seyyid Kemal Reis bakanlnda bir heyetle Aeye askeri levazmat ve bin asker gnderildi. Trk donanmas iki yl kadar Aede kaldktan sonra, iki gemi ve 15 byk apl topu Aede brakarak geri dnd. Trk dkm ustalar tarafndan tesis edilen dkmhanelerde yeni toplar dklmesinin yan sra yeni top dkm ustalar da yetitirildi. Sultan Alaaddinin gndermi olduu 13-21 Ocak 1566 tarihli bu mektup ile Sultan II. Selimin Sultan Alaaddine gnderdii 20 Eyll 1567 tarihli mektubu ve blgeye donanma gnderilmesi, Aenin Osmanl Devleti himayesine girdiinin ve bunun Osmanl Devleti tarafndan kabul edildiinin belgeleri mahiyetindedir (Kurtulmu, 1988: 330; Reid, 2004: 303). Hollandallar, 16. yzyln sonlarndan itibaren blgeye akn etmeye baladlar. Blgeye gelen ilk tccar kafilesi Cornelis De Houtmann ynetiminde 1595 ylnda blgeye ulat. Bunu deiik irketler ve tccarlar takip etti (Steenbrink, 2006: 21). Rekabet halindeki bu

96

irketlerin 1602 ylnda birlemesiyle kurulan Hollanda Dou Hindistan irketine Hollanda Hkmeti tarafndan ballk yemini ile personel alma, sava ama, devletlerle anlamalar yapma ve kaleler kurma gibi yetkiler verildi (Gksoy, 1995: 17). Batl smrgeci devletler tarafndan blgeye yaplan ilk igal hareketi, 11 Eyll 1599da balayan Hollanda istila hareketidir. Ancak Ae Mslmanlar Hollandann bu saldrsn geri pskrtmeyi baarmtr (Kurtulmu, 1988: 331). Hollanda Hkmeti, 1610 ylnda blgeye bir genel vali atayarak, irketin ynetimini ve gcn kuvvetlendirdi. irket, blgede ky kesimlerde garnizonlar kurmaya ve mahalli yneticilerle grmeler yaparak imtiyazlar elde etmeye ve Portekiz, ngiliz, Fransz ve inli rakiplerini blgeden uzaklatrmaya baladlar. irket, 17. yzyln sonuna doru takmadalarn ounu nfuzu altna ald. 1799 ylnda irket yksek miktardaki borlar nedeniyle feshedildikten sonra irketin tm hak, mal ve topraklar Hollanda Devletine devredildi. irket, faaliyet gsterdii sre boyunca blgede Hristiyanl yayma giriimlerinde bulundu (Gksoy, 1995: 17). Fransz htilalinin ardndan Avrupada ortaya kan ve 25 yl kadar sren Koalisyon savalar srasnda, I. Koalisyon Savanda 1795 ylnda Fransa, Hollanday igal etti. V. Koalisyon Sava srasnda da Kta Avrupasna ngiliz mallarnn giriini engellemek ve ngiltereyi bara zorlamak amacyla kta ablukas balatmak iin 1810 ylnda Hollanda ve Danimarka kylarn igal ederek Hollanday direkt olarak merkezden ynetmeye balad. Bu durum zerine ngiltere 1811 ylnda takmadalar igal etti. 1816 ylnda Hollandann Fransadan ayrlmas zerine de adalar Hollandaya iade etti (Uarol, 2000: 20-29). Aenin biber retimi ilk olarak 16. ve 17. yzyllarda, daha sonra da zellikle dnya retiminin yarsn karlad 1800-1870 yllar arasnda Trkiye, ngiltere, Hindistan, Amerika, Fransa ve talya ile gl ticari balar kurmasn salamtr. Bu nedenle de Hollanda takmadalarda yaylmaya baladktan sonra 1824 ylnda ngiltere ile Hollanda arasnda yaplan bir anlama ile Cava ve buraya bal adalar Hollanda mstemlekesi

97

olarak kabul edildi ancak ngiltere, Aenin bamszln garanti etti ve Hollandadan Sumatrann kuzeyine doru ilerlemeyeceine dair sz ald (Reid, 2004: 301-302). Osmanl Devleti ile Aeliler arasndaki iyi ve dostane mnasebetler asrlarca devam etmi ve Sultan brahim Mansur ah (1836-1870) zamannda Ae, Osmanl Devletinin Uzakdou stratejisinin odak noktas konumuna gelmitir (Kurtulmu, 1988: 330). Hollanda, 1824 ylnda ngiltereye vermi olduu szlere ramen, 1837 ylnda Ae topraklarna saldrd. Ae Sava olarak bilinen bu savan nedeni ngiltere ve Amerikann Aeye olan ilgileriydi. Btn smrgeci devletler gibi, Hollanda da bu zengin topraklara sahip olmak istiyordu. Ae idarecileri de bunun farkndayd ve Sultan Mansur ah bu nedenle savunma gcn tahkim etmek amacyla Osmanl Devletinin yardmn talep etti. 1837 ylnda Amerikal bir kaptan vastasyla, Sultan Mahmuda bir mektupla beraber d aac, kafur, buhur, biber ve ipek havlu gibi hediyeler gnderdi. Ayn ekilde 1841 ylnda bir Fransz kaptan araclyla, 1845 ylnda yine bir Fransz kaptan araclyla da Sultan Abdlmecide gnderdi. Ae Sultan Mansur ahn gndermi olduu bu mektuptan, Hollanda saldrlarn pskrttkleri ancak tam bir baar salayabilmek iin byk bir gemiye ihtiyalarnn olduu anlalyordu. Sultan Mansur, yabanc devlet kaptanlar araclyla iletiim kurmann salkl olmadna karar vererek, 10 Mart 1849da eyh Muhammed Gavs resmi eli sfatyla stanbula gnderdi. Eli, II. Selim dnemindeki tebaiyet anlamasnn yenilenmesini, Aenin merkezden idaresi iin bir memur gnderilmesini, kendilerine bir Osmanl sanca ve gemi gnderilmesini talep etti (Yurdakul, 2005: 25-26). Mansur ahn isteklerine cevap verilebilmesi Aenin smrgeci devletlerle yapm olduklar anlamalarn ve daha nceden verilmi olan tebaiyet belgelerinin incelenmesi gerekiyordu. Bunun iin eli stanbula arld ve kabiliyetli bir memurun Aeye gnderilmesine karar verildi. Yaplan tm incelemelerin ardndan Sultan Abdlmecid, Aenin Osmanl topra olduunu gsteren tebaiyet fermann verdi ve Ae sultann bir

98

nian ile taltif etti24. Ae halk da Krm Sava srasnda Osmanl sava harcamalarna katkda bulunmak iin maddi yardm gnderdi (Yurdakul, 2005: 27-29). 1857 ylnda Hollanda, Ae Sultanl ile yapt bir antlama ile Ae sahillerinde ticaret yapma hakk kazand. Ae ileri gelenleri Hollandann asl niyetinin Aeye tamamen hakim olmak olduunu bildiklerinden, 1868 ylnda tamamen Osmanl hakimiyetine girmek iin bavurdular ve Osmanl Devletinin tm yabanc devletleri Aenin kendi tebaalar olduu konusunda bilgilendirmesini istediler (Reid, 2004: 304). 25 Temmuz 1869da gereinin yaplmasna karar verildi ve konu Mekke emirine havale edildi. Mekkeli Zeynelabidin Efendinin Osmanl Devletinin resmi grevlisi olarak Aeye gnderilmesine karar verildi. Ancak Zeynelabidin Efendinin vefat zerine onun yerine eski Massava kaymakam Pertev Efendi gnderildi. Pertev Efendinin ncelikli grevi blgede saltanata ball arttrmakt. ngiltere ile Hollanda arasnda 1871 tarihinde imzalanan Sumatra antlamas ile ngiltere, Aenin Hollanda nfuz blgesi olduunu kabul etti. Bunun zerine Hollandann blge zerindeki basks daha da artt. Mansur ahn lmnn ardndan yerine geen kardeinin olu Mahmud ah, 28 Aralk 1872de Osmanl Devletinin Aeyi merkezden ynetmesini talep etti. Mahmud ah gnderdii mektupta, kurulduklarndan beri hibir yabanc devletin hakimiyetine girmediklerini, Osmanl Devletine hilafet yolu ile bal olduklarn, Aede Osmanl hukukunun geerli olduunu, gemilerinde ve iskelelerinde Osmanl sanca dalgalandn ve resmi trenler ile Cuma ve bayram hutbelerinde Osmanl Devleti adna hutbe okunduunu belirterek, tebaiyetin yenilenmesini ve Osmanl Devletinin merkezi idaresine girmek istediklerini ifade etti. 12 Mart 1873de Mahmud ah ile Ae ileri gelenlerine rtbe ve nianlar verildi (Yurdakul, 2005: 31-33). 29 Haziran 1873de Abdurrahman Zahir, Hollandann Sumatra adasn ve Ae ehrini kuattn ancak ahalinin lke topraklarn savunduunu bildirdi. Bunun zerine 3 Eyll 1873de Aeye tebaiyet ferman verildi ve Hollandaya Aenin bir Osmanl eyaleti olduu bildirildi. Ancak Hollanda, Osmanl Devletinin egemenlik ve arabuluculuk
Sultan Abdulmecid 1850 ylnda Aenin Osmanl korumasnda olduuna dair iki ferman yaynlad ancak iki lke arasndaki mesafenin fazlal nedeniyle bu deklerasyon sembolik kald. Azmi zcan, PanIslamism and Indian Muslims, The Ottomans and Britain (1877-1924), Leiden, 1997, s. 27
24

99

nerilerini nazike reddetti ve Ae ile giritikleri savan Aelilerin 1857 antlamas hkmlerini yerine getirmemesinden kaynaklandn ileri srd (Juynboll, 1997: 123). Hollandann Osmanl Devletinin egemenlik iddialarn kabul etmemesi ve blge zerindeki igalci faaliyetlerini srdrmesinin ardndan Osmanl Devletinin blgedeki etkisi hilafetin etkisinden ibaret olarak kalmtr. Osmanl Devleti iinde bulunduu durumun da etkisiyle maddi yardm yapamadndan dolay blge halknn Hollandaya kar mcadelesinde onlara manevi olarak destek vermeye devam etmitir. Osmanl Devleti Uzakdou Mslmanlaryla yakndan ilgilenebilmek amacyla, Bataviada 1882 ylnda bir Konsolosluk kurdu ve ilk konsolos olarak Badatl Hzrzade Said Aziz Efendi atand. Aziz Efendinin konsolos olarak atanmasndan sonra blge ile ilgili ayrntl bilgiler Osmanl Devletine birinci elden ulamaya balad. Aziz Efendi atanmasndan bir yl sonra, blgede 18-20 milyon Mslman yaadn, bunlarn ileri gelenlerine birer Mushaf (Kuran- Kerim) gnderilmesinin byk bir tesir yaratacan bildirdi. 8 Mays 1883 tarihinde Mushaflarn Osmanl matbaasndan karlanmas emredildi. 14 Temmuz 1889 tarihinde Japonyaya iade-i ziyaret amacyla stanbuldan yola kan Erturul Frkateyni de Osmanl Devletinin blgeye verdii manevi destee rnek tekil edebilir. Frkateyn Singapura ulatnca bata Ae olmak zere blge Mslmanlar buraya gelerek padiaha sevgi gsterilerinde bulundular. Erturul Frkateyni sadece iade-i ziyaret amacyla gnderilmemiti, ayn zamanda Uzakdou Mslmanlarna da bir mesaj niteliindeydi (Yurdakul, 2005: 36-37). Aenin Osmanl Devletinden yardm talepleri II. Abdulhamidin saltanat srasnda da devam etti. 1873 ylnda balayan Ae-Hollanda savann 25. ylnda yani 1898 ylnda Ae Sultan Davud ah, Sultan II. Abdulhamide gnderdii mektupta, 25 yldr Hollandaya kar mcadele verdiklerini, bunun son on ylnda kuatma altnda kaldklarn bildirmi ve tebaiyet belgesine atfta bulunarak Osmanl Devleti dnda herhangi bir devletin hakimiyetine girmeyeceklerini, bu nedenle kendilerine yardm edilmesi gerektiini belirtti. 9 Mart 1900de de Abdurrahman Zahirin olu Ahmed Zahir, Cavada Hollanda idaresine kar ektikleri skntlar nedeniyle Osmanl Devletine g

100

etmek istediklerini belirtti. Bu durum da Hollandann ne derece baskc bir siyaset izlediinin delilidir. Zaten 1849 ylnda Osmanl Devletine gnderilen eli de Hollandann blgedeki amansz basksndan, hacca giderken ve gelirken ald vergilerden bahsederken bu basky niteliyordu. 1873-1914 yllar arasnda yaplan Hollanda- Ae savalarnda Aelilerden toplam 100.000 Hollandallardan ise 16.000 kii ld (Reid, 2004: 302). Hollanda 1908 ylna kadar srdrd amansz bask sonucu Aeye tam olarak hakim oldu. Krk yla yakn bir Hollanda smrge dneminden sonra II. Dnya Sava srasnda 1942-46 yllar arasnda Japonya blgeyi igal etti. 1949da blgedeki hkmranlk haklar Endonezyaya verildi. 1976da Ae otonom blgesi ilan edildi. Ae, gnmzde de siyasi arenada bamszlk mcadelelerini srdrmektedir. 3.3.5. Kopenhag ve Lahey Hfz- Shha Kongreleri 3.3.5.1. Kopenhag Hfz- Shha Kongresi Kopenhagda 1884 ylnn Austos aynda toplanan Hfz- Shhat (Saln Korunmas) kongresine, Osmanl Devletini temsilen, Tbbiye-i ahane Meclisi tarafndan Zaveros Bey temsilci olarak grevlendirilmitir. Zaveros Bey Laheye gitmek zere yola ktktan sonra, nce Viyana ve Berline urayarak buralardaki tp messeseleri hakknda bilgiler edindikten sonra Kongrenin toplanmasndan drt gn nce Kopenhaga ulat. Ertesi gn ba ehbender Msy Johanson ile birlikte Hariciye Nezareti Umur-u Siyasiye Mdrn, dahiliye ve harbiye nazrlarn mabeyn mirini ve merkez kumandann ziyaret etti. Kongre Austos aynn dokuzuncu gn, kral ve kralie ile birlikte tm kraliyet ailesinin katlmyla ald. Msy Panom, Msy Jam, Msy Paje, Msy Jastor ve Msy Viru tarafndan yaplan al nutuklarnn ardndan ertesi gn toplanmak zere dald. Ertesi gn Osmanl temsilcisi eitli hastalklarla mcadelenin srdrlmesi ile ilgili grmelere katld. Bunun dnda zellikle hastanelere ilikin konulardaki grmelere katld (BOA, Y.PRK.SH 1/30, lef: 1-2).

101

Kongrenin ikinci ve nc gnlerinde kongre azalarnn hepsi Osmanl temsilcisiyle birebir grme taleplerinde bulundular ve ilim dnyasnda en yksek derecede olan kiiler kendisine hrmet gsterdi ve lkenin tm gazeteleri Osmanl temsilcisi hakknda vg dolu yazlar yazdlar. Danimarka kral, tm kongre yelerinin katld byk bir ziyafette Osmanl mebusunu takdir ederek kendisinden vg ile bahsetti (BOA, Y.PRK.SH 1/30, lef: 3-4). Danimarkann nl gazetelerindeki makalelerden bu husus hakknda biraz da olsa fikir verebilir. Zaveros Bey, Osmanl Devletinin Danimarka ehbenderinin tercmesi ile baz nl gazetelerden alntlar gndermitir. Kopenhagda yaynlanan Daj Avirne adl gazetenin 24 Austos tarihli saysnda Kopenhag ehrinde kongre azalarnn birbirlerine bir dierinin kartvizitine sahip olup olmadklarn sormalar sk sk rastlamak mmknd. Birisi dierine Sende Terodlinin kart var m? diye sorduu srada dierinin Bende daha nemlisi var: Zaverosun kart diye cevap vermesi de iitilmekteydi yazlmaktayd (BOA, Y.PRK.SH 1/30, lef: 5). Ayn ekilde yine Danimarkann en muteber ve en ok okunan gazetelerinden Nasyonal Tirant adl gazetenin 17 Austos tarihli nshasnda Kongre kahramanlarndan bazlarnn nceki geceki enlie katldklar, ancak bunlardan en mehurlarndan birkann zellikle Sir Jampajet ile baarlar ve hreti gnden gne artan Zaveros Beyin enlie aa kattn yazmtr. Bunlarn yan sra, btn Danimarka, svire, Fransa, Belika, ngiltere ve Almanya gazeteleri de birok nshalarnda Osmanl temsilcisi hakknda vg dolu makaleler yazdlar. Danimarka kral ve kraliesi Osmanl temsilcisi ile grmek isteyerek, kendisini huzurlarna kabul etmiler ve Sultan II. Abdulhamid ve Osmanl Devleti hakknda baz sorular sorup uzun uzun muhabbet ettikten sonra, kral Osmanl temsilcisinden Sultan II. Abdulhamide olan dostane duygularn iletmesini istedi. Osmanl temsilcisi, gerek kraliyet ailesi gerekse kongre yeleri ve halk tarafndan ok iyi bir muamele grd, en byk ziyafetlerde nemli insanlarla birlikte oturdu. Zeveros Bey, kendisi hakknda yazd bu szleri yazma nedeninin bu hrmetin kendisine deil, Osmanl Devletine olduunu vurgulamak olduunu da belirtmitir. Zeveros Bey, bu kongre srasnda yaplan

102

enlik ve ziyafetleri ngilterede bile grmediini, Danimarka hkmetinin 700 bin Frank sarf ettiini de eklemitir (BOA, Y.PRK.SH 1/30, lef: 6-7). 3.3.5.2. Lahey Hfz- Shha Kongresi (Austos 1884) Osmanl temsilcisinin Kopenhagdaki kongrede kazand hret, kendisinin 1884 ylnn Austos aynda toplanan Lahey Hfz- Shhat Kongresinde de olduka etkiliydi. Genel ve zel saln korunmas ile ilgili olan bu kongrede, Osmanl temsilcisi tm konularda, zellikle de bulac hastalklar ve karantina konusunda cereyan eden mzakerelerde aktif rol oynad. ngilizler, kongreyi karantinalarn lzumsuzluuna inandrarak bunlarn iptalini salamak iin uratlarsa da, Osmanl temsilcisi Fransa temsilcisiyle ibirlii yaparak ngilizlere kar koydu ve baarl oldu. Bunun zerine de kongre karantinalarn sadece devamn deil ayn zamanda slahn da uygun grd (BOA, Y.PRK.SH 1/30, lef: 8). Tp okullar ve genliin nemli meselelerde eitimi hususlarnda da yine Osmanl temsilcisinin fikirleri kabul edildi. Zaveros Bey, Avrupann genelinde bulunan kat fikirleri reddederek, slam dininin saln korunmasna verdii nemi ve slama ait baz adetlerden bahsederek bunlarn doruluunu Avrupallara kabul ettirmitir. Osmanl temsilcisinin verdii layiha kabul edilerek Avrupann birok ilmi ve siyasi gazeteleri bu layihadan bahsederek baz blmlerini de aynen yaynlamlardr. Tarik gazetesi 30 Austos ve 13 Eyll tarihli nshasnda layihay aynen yaynlamtr. Bununla birlikte Zaveros Bey, ziyafetlerde yapt baz konumalarda Osmanl Devleti ve Sultan II. Abdulhamid hakknda Avrupada mevcut olan baz kt fikir ve dnceleri ykmak iin uramtr (BOA, Y.PRK.SH 1/30, lef: 8-10). Laheyde kongrenin fahri bakanl verilen Osmanl Devleti temsilcisi Zaveros Bey, Avrupann tp messeselerini incelemek amacyla, balca bakentleri gezdikten sonra 23 Eyll 1884 tarihinde stanbula dnerek, padiaha sunulmak zere layihasn sundu (BOA, Y.PRK.SH 1/30, lef: 11). Zaveros Bey, 29 Austos 1884 tarihinde Lahey Hfz- Shhat Kongresinde okuduu nutkuna, bahsetmek istedii konularn belki lzumsuz olarak grlebileceini ancak

103

dinledikleri zaman hi de yle olmadn anlayacaklarn ifade ederek balamtr. Avrupada genel olarak terk edilen ancak tamamen ortadan kalkmayan batl bir dnceyi ortadan kaldrmak amacyla bu konumay yaptn belirterek, kongreye katlmak zere Laheye doru yola ktktan sonra yaad bir olay anlatarak konumasn srdrmtr. Zaveros Bey, kongreye katlmak zere yola ktktan sonra, Viyanadan geerken, bilgi sahibi alim bir zat ile grtn, bu zatn kendisinin hfz- shhat kongresine katlmak zere Osmanl Devleti tarafndan gnderildiini rendikten sonra ok ardn ve kendisine inanamayarak Osmanl Devletinin hakikaten byle bir kongreye temsilci mi gnderdiini, ve slam dininin salk tedbirlerine nasl msaade ettiini sorduunu ifade etmitir. Zaveros Bey, bu olay anlattktan sonra, Avrupada birok kimsenin bu ekilde dndn ve hatta belki kongre yeleri arasnda da bu tarzda dnenler olabileceini ancak bunun slam dininin yeterince anlalamamasndan kaynaklandn syleyerek, slam dinini bireyin saln korumasna hibir suretle mani olmadn, tam tersine slam dininin saln korunmasna ynelik birok kurallar koyduunu belirtmitir. Hint, Msr, brani vs. dier mezheplerde de slam dininde olduu gibi salkla ilgili kurallar olduunu, kongre yelerinin de bunlardan bir ksmn bildiini ancak slam hukukunda olan kurallar bilemeyeceklerini, bu nedenle bunlardan bir ksmn aklamak istediini belirterek slam dinindeki insan shhatine ynelik kurallardan bir ksmn aklamtr (BOA, Y.PRK.SH 1/30, lef: 12). Aklamasndan nce kongre yelerinin tp aleminde ok nl ahsiyetler olduunu, hararetli lke iklimlerinde cildin ne kadar zarar grdn ve saln korunmas iin neler yaplmas gerektiini hepsinin bildiini ifade etmi ve slam dininin temizlie verdii nemden bahsetmitir. slam dininin peygamberi Hz. Muhammedin temizlik imandan gelir szn hatrlatarak, Asya, Msr ve Yunan mezheplerinde de bulunan abdestin slam dininde daha sk ve yaygn olduunu ifade etmitir. Mslmanlarn bir gn ierisinde be defa namaz klmaya mecbur olduklarn, her namazdan nce mecburen abdest aldklarn, alnan abdestte bacan balad yere kadar ayaklarn, dirsee kadar el ve kollarn, yzn, burun ve azn iini ykanmak zorunda olduunu aksi takdirde kiinin namaz klamayacan, eer klarsa gnah ileyeceini

104

belirtmitir. Ayrca Mslmanlarn, Yahudilerde de olduu gibi, sofraya oturmadan nce ellerini ykamas gerektiini, Mslmanlarn tuvalet ihtiyacn karladktan ve pislikleri vcudundan attktan sonra elini bol su ile ykadn, halka mahsus tuvaletlerde bile topraktan yaplma kaplar dolusu su bulunduunu belirterek, bunun iyi bir temizlik tedbiri olduunu, tuvaletten sonra souk su ile ykamann basur gibi hastalklar engellediini ve hatta tedavi ettiini belirterek, hastalk tedavileriyle uraanlarn bu hususa dikkat etmelerini istemitir. Zaveros Bey, konumasna Mslmanlarn kadn ile ilikiye girdikten sonra, gusl etmesi yani ykanmas gerektiini, ykanmazlarsa camiye giremeyeceklerini, namaz klamayacaklarn, bunun kadnn pis bir mahlukat olmasndan kaynaklandnn zannedilmemesi gerektiini, kadnn da ayn koullarda temizlenmek zorunda olduunu bu nedenle de Mslmanlarn yatak odalarnda inko kapl guslhaneler bulunduunu ve buralarda ykanldn, Mslmanlarn sade bir istilama urasalar bile gusl almak zorunda olduklarn eer yapmazlarsa bel soukluuna tutulabileceklerini anlatmtr (BOA, Y.PRK.SH 1/30, lef: 13). Zaveros Bey, Mslmanlarn elbiselerinde kesinlikle idrar eseri brakmas gerektiini, bu nedenle de Mslmanlarn idrarn layyla kardklarn, umumi abdesthanelerde bir eliyle elbisesini tutarak son damlann kmasn bekleyen insanlarn grlebileceini ekledikten sonra, anlattklarnn tesirini lmeye almayacan, bunlar anlatm olmasnn yeterli olduunu ve slamn temizlie verdii nemin Kuran- Kerimde mkemmel bir ekilde anlatldn ifade etmitir. Konumasnn devamnda, belki kendisine birok Mslman lkenin pisliinden bahsedilebileceini bildiini ve bunun doru olduunu hatta bazlarnn pislikleri ile mehur olduklarn, ancak bu milletlerin durumunun slamn hkmlerini deitiremeyeceini, Trkler ile baz Ari kavimler arasnda slamn daha iyi anlaldn ve bu Ari kavimler arasnda Trklerin en temiz olduunu syleyerek devam etmitir. Osmanl Devletini ziyaret edenlerin ve Asyay bilenlerin Trk halknn ve hatta kylsnn bile dnyann en temiz kavimlerinden biri olduunu itiraf edeceini, temiz olmayan kavimlerin temiz olmamasnn nedeninin slam olmadn bunun atalet ve

105

cehaletten kaynaklandn ifade etmitir. Mslmanlarn temizlie verdii neme ek olarak, her yemekten sonra misvak ad verilen odun paras ile dilerini ovduklarn sylemitir (BOA, Y.PRK.SH 1/30, lef: 14). Zaveros Bey, anlattklarnn mkemmel bir hfz- shhat kanunu tekil etmeyeceini, yine de slam dininin shhatin korunmasna mani bir din olmadn gstermesi bakmndan nemli olduunu vurgulam, Mslmanlarla mnasebeti olan hkmetlerin zellikle de Osmanl, Fransz, ngiliz ve Hollanda hkmetlerinin slamn bu fikirlerinden faydalanmas gerektiini belirtmitir.

106

SONU VE NERLER
Osmanl Devletinin Hollanda ile ilikileri ok skntl bir dnemden sonra balam olmasna ramen, 19. yzyln sonlarna gelindiinde Hollandann Osmanl Devletinin en nemli ticaret orta olmasyla doruk noktasna ulamtr. Balangcndan itibaren dostane ilikiler eklinde devam eden Osmanl- Hollanda ilikileri iki lkenin de spanya ile mcadeleleri srasnda birbirlerini ortak dmana kar mttefik grmeleri sayesinde balamtr. likilerin kurulmasndaki bir dier etken de Hollandann Yakn Dou ticaretine girebilmek iin Osmanl Devleti ile iliki kurma zorunluluu hissetmesiydi. Osmanl Devleti, III Selim dnemine kadar yalnzlk politikas izlemiti ve yabanc devletlerle ikili ilikiler kurmuyordu. Buna ramen yabanc devletlere kapitlasyonlar verilerek hem ticaretin devamll hem de iyi ilikiler salanm oluyordu. III. Selimden itibaren d politikada yalnzlk politikas terk edilerek yabanc devletlerle siyasi ilikiler kurulmaya baland. Osmanl Devleti ile Hollanda arasndaki siyasi ve ticari ilikiler de bu politika deiikliinden sonra artarak devam etti. Osmanl Devleti ile Hollanda arasndaki ticari ilikiler 16. yzyl sonlarnda kurulduktan sonra 17. yzylda byk gelime gsterdi ve Hollandann zmirde kurduu ticari yapy, 1680 tarihinde yenilenen ahitname ile Karadenizde ticaret yapabilme hakk kazanmas takip etti. Bu sayede Hollanda, Yakn Doudaki ticaretini gnden gne arttrd. 18. yzyldan itibaren ticari ilikilerin yan sra Hollandann Osmanl Devletinin baarsz olduu savalarda arabuluculuk grevi stlenmesi ile diplomatik alana da srad. Hollanda, ticari karlar ve Osmanl Devletindeki pazarn kaybetmek istememesi nedeniyle arabuluculuk faaliyetlerini bir zorunluluk olarak gryordu. Bu arabuluculuk faaliyetleri de hem Hollandann Osmanl Devletindeki prestijini arttrd hem de ticari ilikileri daha da gelitirdi. Hollandann bu faaliyetleri sonrasnda, Osmanl Devleti ileri gelenleri artk Hollanday sadk bir mttefik olarak grmeye balad. Nitekim Osmanl Devleti 18. yzyl sonlarnda maddi skntya dtnde sadk mttefiki olarak grd Hollandadan bor alma giriiminde bulundu. Osmanl Devletinin artlar kabul etmemesi nedeniyle gereklemeyen bu borlanma giriimi Osmanl Devletinde Hollandaya duyulan gvenin bir gstergesi oldu.

107

III. Selimin tahta kmasnn ardndan Osmanl d politikasndaki deiikliklerle birlikte yabanc lkelerde siyasi temsilcilikler kurulmaya baland ve Osmanl Devleti Avrupa ittifaklar sistemine dhil oldu. Ancak III. Selim tahta ktktan sonra 1798 tarihinde Fransann Msr igal etmesinin ardndan Hollandada kurulmu olan Batav Cumhuriyetinin Fransay desteklemesi nedeniyle ilikiler kesintiye urad. Osmanl Devleti, bu olay zerine Hollandann Osmanl Devleti elisini Bkree srgne yollamasyla balayan alt yllk kesinti, 1810 tarihinde Fransann Hollanda topraklarn kendisine balamasndan sonra yinelendi. 1813 tarihinden itibaren bozulan ilikiler dzelmeye balad ve Osmanl Devleti ile Hollanda arasndaki ilikiler bu iki kesinti dnda hep dostane bir ekilde devam etti. II. Mahmut dneminde Hariciye Nezaretinin kurulmasyla birlikte Osmanl Devleti d politikasnda bir canlanma meydana geldi. Bu canlanma ile birlikte Osmanl-Hollanda ilikilerinde de III. Selim dnemindeki problemler ald ve diplomatik ve ticari ilikiler eski seviyesine gelmeye balad ve Sultan Abdulmecid dneminde gelierek devam etti. Sultan Abdulazizin tahtta olduu dnemde Mahmut Nedim Paann sadrazam olduu 1871 ylndan sonra Osmanl Devletinde Avrupa etkisi azalmaya balad ve Osmanl Devleti Rusyann etkisine girdi. Bu nedenle de Osmanl Devleti ile Hollanda arasndaki ilikiler bir durgunluk dnemine girdi. 187778 Osmanl Rus Savandan sonra Sultan II. Abdulhamid, Osmanl Devletinin Avrupada yalnz kaldn anlad ve yeni mttefikler arayna girdi. Bu sralarda birliini yeni kurmu olan ve Mslman smrgesi bulunmayan Almanya Osmanl Devletinin dikkatini ekti. Bu nedenle Sultan II. Abdulhamid, Almanya ile siyasi ilikiler kurma ve demiryolu yapm gibi baz imtiyazlar vererek Almanyay Osmanl Devletinin szlemesiz mttefiki haline getirme yoluna gitti. Ayn dnemde Hollanda da Osmanl Devletindeki gemi ticaretini doruk noktasna ulatrd ve Osmanl Devletinin en nemli ticar mttefiki konumuna ykseldi. Hollanda, 18. yzylda Osmanl Devletinin baarsz olduu savalarda arabuluculuk faaliyetleri dolaysyla, Osmanl Devletinin yabanc devletlerle olan ilikilerinde de sz

108

sahibi oluyordu. Ancak Hollandann Osmanl Devleti zerinde 19. yzyldan itibaren bu tarz siyasi bir etkisi kalmad. Ancak balad tarihten itibaren iki lke arasndaki ilikiler 17981804 ve 18101812 tarihleri arasndaki kesintiler haricinde dostane bir ekilde devam etti. Sultan II. Abdulhamidin saltanat srasnda Osmanl Devletinin Hollanda bykelisi olarak grev yapan Hovsep Missakian Efendi, Osmanl Devleti ile Hollanda arasndaki ilikilerin geliiminde ok nemli bir rol stlendi. 1884 ylnn Austos aynda Kopenhag ve Laheyde dzenlenen Hfz- Shha kongreleri srasnda aktif bir rol oynayan ve byk hret kazanan Aleksander Zaveros Bey de Osmanl Devletinin Hollandadaki itibarn arttrm ve ilikilerin seyrine olumlu bir etki yapmtr. Zaveros Bey bu kongreler srasnda yapm olduu ayrntl aklamalar sayesinde Avrupa devletlerinin Osmanl Devletinde ve slam dnyasnda saln korumasna nem verilmedii dncesini ortadan kaldrm ve slamn saln korunmasnn yan sra temizlie verdii nemi de vurgulayarak bu konuda bilgi sahibi olmadklar halde olumsuz beyanlarda bulunanlara gerekli cevab vermitir. Osmanl Devleti ile Hollanda arasndaki ilikilerde Ae Sultanl da nemli bir rol oynamaktadr. 1521 ylnda kurulan Ae Sultanl, Portekizlilere kar mcadeleleri srasnda 1567 tarihinde Osmanl Devletinin himayesine girmi ve bu tarihten sonra Osmanl Devleti Aeden gelen yardm taleplerine olumlu karlklar vererek Aenin bamszln korumasnda yardmc olmutur. 16. yzyln sonlarndan itibaren Hollandallar bu blge ile ilgilenmeye balamlar ve 1599 ylndan itibaren de Aeye kar bir istila hareketi balatmlardr. Hollanda, bu durumda Osmanl Devletinin himayesinde olan bir toprak parasna kar bir savaa girimi oluyordu. Ae Sultanl Hollandann saldrlarna kar koyarak onlar geri pskrtmeyi baard. Hollandann 1837 ylndan itibaren yeniden saldrlara balamas zerine Ae Sultanl Osmanl Devletine tam olarak balanmak ve merkezden atanan bir memur ile ynetilmek iin Osmanl Devletine bavurdu. 1873 ylnda Osmanl Devleti Aenin bu talebini kabul ederek Hollandaya Aenin bir Osmanl eyaleti olduu bildirildi. Ancak Hollanda, Osmanl Devletinin blge zerindeki egemenlik iddiasn reddetti ve blgedeki savan Aenin 1857 anlamas hkmlerini yerine getirmemesinden kaynaklandn

109

belirtmesi ve igal hareketini srdrmesinden sonra Osmanl Devletinin blge zerindeki tek etkisi hilafetin etkisinden ibaret kald. Hollandann 1873 ylndan tekrar balayan istila hareketi sonucunda 35 yl direnmeyi baaran Ae Sultanl 1908 ylnda Hollandann egemenliine girdi ve krk yla yakn bir sre Hollanda smrgesi olarak kald. Hollandann Ae Sultanln istila hareketi blgenin Osmanl Devleti Egemenliini kabul etmi olmas ve merkezden gelen bir memur tarafndan bir eyalet eklinde ynetilmesi gz nnde bulundurulursa Osmanl Devletinin bir eyaletini istila hareketi olarak deerlendirilebilir ki bu da Osmanl Devleti ile Hollanda arasndaki tek silahl mcadele olarak nem tamaktadr. 19. yzylda Osmanl sultanlar Hollanday her zaman sadk bir dost olarak grmekle beraber, d politikada Avrupada stnlk salayan devletlerle iyi ilikiler kurma politikas izledii iin d politikasn Fransa, ngiltere ve Almanya gibi Avrupal byk glere dayandrd. Bu nedenle de 19. yzyln sonlarndan itibaren Hollanda Osmanl Devletindeki siyasi etkinliini yitirdi. 1923 tarihinden itibaren Mustafa Kemal Atatrkn kurmu olduu yeni Trkiye Cumhuriyeti ile Hollandann siyasi ve ticari ilikileri artarak devam etti. Ancak Trkiye Cumhuriyeti ile Hollanda arasndaki ticari ilikiler 19. yzyl Osmanl- Hollanda ilikilerinin seviyesine kamad.

110

KAYNAKA ARI, Blent (1996), Conflicts Between the Dutch Merchants and the Ottoman Local Authorities According to the Felemenk Ahdname Defteri Dated 1091/1680, Yksek Lisans Tezi (Bilkent niversitesi), Ankara ARI, Blent (1999), lk Osmanl Hollanda Mnasebetleri, Trkler, Yeni Osmanl Yaynlar, c. 11, stanbul ARI, Blent (2003), The First Dutch Ambasador in Istanbul: Cornelis Haga and The Dutch Capitulations of 1612, Doktora Tezi (Bilkent niversitesi), Ankara ARIT, Fikret (1971), Laleler lkesi Hollanda, stanbul BEYDLL, Kemal (1999), Kk Kaynarca'dan Ykla, Osmanl Devleti Tarihi (RCCA), c. I, stanbul, s. 66139 BLEN, Banu, Hollandann Temel Ekonomik Gstergeleri ve Trk-Hollanda D Ticareti, http://www.izto.org.tr/IZTO/webdocs/yayinlar/5249_hollanda.pdf, Ocak 2004 BOA HR.MKT. 91, 24 BOA, HR.MKT., 28, 58 BOA, Y.PRK.ZB., 22, 116 BOA. A.}AMD, 55, 16 BOA. A.}AMD, 96, 90 BOA. A.}AMD,45, 8 BOA. A.}AMD,48, 68 BOA. A.}AMD., 75, 19 BOA. A.}DVN., 111, 73 BOA. A.}MKT.MHM, 498, 36 BOA. A.}MKT.MHM, 498, 36 BOA. A.}MKT.MHM, 700, 9 BOA. A.}MKT.MHM., 700, 35 BOA. A.AMD., 38, 91 BOA. A.AMD., 75, 19 BOA. A.AMD., 79, 73 BOA. A.AMD., 80, 63 BOA. A.AMD., 94, 79 BOA. A.DVN. MHM., 25, 76

111

BOA. A.DVN.DVE. 8, 67 BOA. A.DVN.MHM., 30, 45 BOA. A.DVN.MHM., 36, 29 BOA. A.MKT.MHM., 1, 8 BOA. A.MKT.MHM., 486, 4 BOA. A.MKT.MHM., 489, 9 BOA. A.MKT.MHM., 700, 35 BOA. A.MKT.UM, 525, 30 BOA. AZJ., 36, 35 BOA. DH.MKT., 1512, 46 BOA. EA., 43, 42 BOA. HAT, 165, 6899 BOA. HAT, 171, 7308 BOA. HAT, 262, 15151 BOA. HAT, 288, 17289 BOA. HAT, 340, 19430 BOA. HAT, 35, 1746 BOA. HAT, 455, 22486/.E BOA. HAT, 455, 22486/. BOA. HR. MKT, 47, 94 BOA. HR. MKT, 95, 57 BOA. HR. MKT., 11, 4 BOA. HR. SYS., 39, 28 BOA. HR. SYS., 551, 6 BOA. HR.MKT. 89, 17 BOA. HR.MKT., 28, 58 BOA. HR.MKT., 92, 20 BOA. . DH., 65393 BOA. . HR., 1316 BOA. . HR., 1317 BOA. . HR., 311 BOA. .DH., 60770 BOA. .DH., 63655, 16

112

BOA. .DH., 1138, 88859 BOA. .DH., 19370 BOA. .DH., 71546 BOA. .DH., 990, 78172 BOA. .HR. 8993 BOA. .HR., 14865 BOA. .HR., 15902 BOA. .HR., 161, 863 BOA. .HR., 169, 9126 BOA. .HR., 235 BOA. .HR., 240 BOA. .HR., 252 BOA. .HR., 257 BOA. .HR., 336, 21621 BOA. .HR., 5, 233 BOA. MHM., 25, 70 BOA. MV. 95, 85 BOA. MV., 117, 5 BOA. MV., 101, 22 BOA. MV., 117, 5 BOA. MV., 133, 63 BOA. MV., 133, 63 BOA. MV., 198, 123 BOA. MV., 223, 233 BOA. MV., 242, 6 BOA. MV., 243, 15 BOA. NZD. 59, 79 BOA. SAD., 1, 660 BOA. Y. PRK. NMH., 6, 12 BOA. Y. PRK.EA., 33, 50 BOA. Y. PRK.NMH, 6, 12 BOA. Y. PRK.NMH., 2, 61 BOA. Y.A.HUS., 166, 25

113

BOA. Y.A.HUS., 175, 111 BOA. Y.A.HUS., 175, 122 BOA. Y.A.HUS., 175, 122 BOA. Y.A.HUS., 505, 68 BOA. Y.A.HUS., 505, 68 BOA. Y.A.HUS., 508, 98 BOA. Y.A.HUS., 517, 190 BOA. Y.A.HUS., 518, 73 BOA. Y.A.RES. 87, 71 BOA. Y.A.RES., 2146 BOA. Y.A.RES., 2799 BOA. Y.A.RES., 72, 59 BOA. Y.A.RES., 73, 13 BOA. Y.A.RES., 87, 71 BOA. Y.A.RES., 88, 68 BOA. Y.A.RES., 88, 68 BOA. Y.A.RES., 90, 11 BOA. Y.A.RES., 90, 11 BOA. Y.A.RES., 99, 33 BOA. Y.EE., 5, 2 BOA. Y.EE., 5, 2 BOA. Y.EE., 72, 80 BOA. Y.MTV., 100, 26 BOA. Y.MTV., 72, 85 BOA. Y.MTV., 78, 212 BOA. Y.MTV., 80, 161 BOA. Y.PRK. EA., 32, 89 BOA. Y.PRK. ZB., 25, 25 BOA. Y.PRK.ASK., 102, 6 BOA. Y.PRK.AZJ., 21, 1 BOA. Y.PRK.AZJ., 37, 6 BOA. Y.PRK.AZJ., 37, 6 BOA. Y.PRK.AZJ., 39, 79

114

BOA. Y.PRK.BK., 59, 107 BOA. Y.PRK.BK., 8, 24 BOA. Y.PRK.EA., 17, 43 BOA. Y.PRK.EA., 21, 86 BOA. Y.PRK.EA., 22, 15 BOA. Y.PRK.EA., 32, 89 BOA. Y.PRK.EA., 33, 78 BOA. Y.PRK.HR. 24, 41 BOA. Y.PRK.HR., 22, 72 BOA. Y.PRK.HR., 20, 25 BOA. Y.PRK.HR., 20, 25 BOA. Y.PRK.HR., 21, 93 BOA. Y.PRK.HR., 22, 10 BOA. Y.PRK.HR., 24, 41 BOA. Y.PRK.HR., 27, 67 BOA. Y.PRK.HR., 27, 71 BOA. Y.PRK.HR., 27, 72 BOA. Y.PRK.HR., 27, 76 BOA. Y.PRK.HR., 27, 92 BOA. Y.PRK.HR., 28, 32 BOA. Y.PRK.HR., 28, 75 BOA. Y.PRK.HR., 28, 79 BOA. Y.PRK.HR., 4, 57 BOA. Y.PRK.HR., 8, 57 BOA. Y.PRK.HR., 8, 61 BOA. Y.PRK.NMH., 1, 47 BOA. Y.PRK.NMH., 2, 39 BOA. Y.PRK.NMH., 2, 59 BOA. Y.PRK.NMH., 2, 61 BOA. Y.PRK.NMH., 2, 78 BOA. Y.PRK.NMH., 7, 57 BOA. Y.PRK.NMH., 7, 57 BOA. Y.PRK.NMH., 7, 78

115

BOA. Y.PRK.NMH., 8, 39 BOA. Y.PRK.NMH., 8, 60 BOA. Y.PRK.PT. 14, 106 BOA. Y.PRK.PT., 12, 113 BOA. Y.PRK.PT., 13, 113 BOA. Y.PRK.PT., 14, 106 BOA. Y.PRK.TKM., 42, 38 BOA. Y.PRK.ZB., 20, 12 BOZKURT, Glnihal (2000), 1899 Lahey Bar Konferans ve Osmanl Devleti, XIII. Trk Tarih Kongresi Ankara, 48 Ekim 1999, III. Cilt I. Ksm Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara, s. 369395 BRAUDE, Benjamin (2001), Millet Sisteminin lgin Tarihi, Osmanldan Gnmze Ermeni Sorunu, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara BRAUDEL, Fernand (1993), Maddi Uygarlk Ekonomi Ve Kapitalizm XV-XVIII. Yzyllar, 3, ev. M. A.Klbay, Ankara BULUT, Mehmet (2000), Ottoman-Dutch Economic Relations n The Early Modern Period 1571-1699, Utrecht ARK, Rahip Yervant Gomidas (1953), Trk Devleti Hizmetinde Ermeniler, 1453 1958, stanbul ELKKOL, Zeki (2000), Alexander H. de Groot, Ben J. Slot, Lale le Balad, Ankara ERDBRNK, 159180 ERDBRNK, Gerard R. B. (1983), "The Activities Of The Dutch Ambassador In Istanbul, Jacobus COLYER, As A Mediator Between The Sublime Porte And Its Enemies 16881699, VIII. Trk Tarih Kongresi Ankara 1115 Ekim 1976 Kongreye Sunulan Bildiriler, III, Ankara, s. 1594-1595 GOFFMAN, Daniel (1995), zmir Ve Levanten Dnya (15501650), ev. A. Anadol, N. Kalaycioglu, stanbul GN, Nejat (1983), Osmanl daresinde Ermeniler, stanbul GROOT, Alexander H. De (1978), The Ottoman Empire And The Dtch Republic, A History Of The Earliest Diplomatic Relations 16101630, Leiden/stanbul Gerard R. B. (1974), "Onyedinci Asrda Osmanl-Hollanda Mnasebetlerine Bir Bak", Gneydou Avrupa Aratrmalar Dergisi, 23, stanbul,

116

GROOT, Alexander H. De (1981), "Khalil Pasha, A 17th Century Ottoman Statesman (D. 1629) According To His Correspondence Remaining In The General State Archives Of The Netherlands At The Hague", VIII. Trk Tarih Kongresi Ankara 1115 Ekim 1976 Kongreye Sunulan Bildiriler, II, Ankara, s. 1420 GRN, Kamuran (1983), Ermeni Dosyas, Ankara HOENKAMP, Marlies (2002), stanbulda Hollanda Saray 1612den Beri Elilik Binas Sakinleri, Amsterdam http://sozluk.sourtimes.org/ , 19.04.2005 http://www.focusdergisi.com.tr/tarih/00218/ , 19.04.2004 http://www.izto.org.tr/IZTO/webdocs/yayinlar/5249_hollanda.pdf, 05 Nisan 2004 http://www.kulturmerkezi.org/index.php?option=content&task=view&id=53&Itemid=7 1, 2005 http://www.kulturmerkezi.org/index.php?option=content&task=view&id=54&Itemid=7 2, 2005 http://www.kulturmerkezi.org/index.php?option=content&task=view&id=40&Itemid=5 8, 2005 http://www.kulturmerkezi.org/index.php?option=content&task=view&id=55&Itemid=7 3, 30.03.2005 http://www.kulturmerkezi.org/index.php?option=content&task=view&id=57&Itemid=7 5, 30.03.2005 http://www.kulturmerkezi.org/index.php?option=content&task=view&id=42&Itemid=6 0, 2005 http://www.kulturmerkezi.org/index.php?option=content&task=view&id=43&Itemid=6 1, 2005 NALCIK, Halil (1998), "mtiyazat", Diyanet slam Ansiklopedisi, c. 18, stanbul, s. 245252 NALCIK, Halil (1997), Trade: Notherners in the Mediterranean, An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, ed. Halil nalck, Donald Quataert, Cambridge KAMPMAN, A. A. (1959), "XVII. ve XVIII. Yzyllarda Osmanl mparatorluu'nda Hollandallar", Belleten. c. XXIII91, Ankara, s. 513523 KOMSYON (1987), Batav Cumhuriyeti, Ana Britannica, c. 3, stanbul, s. 419420 KOMSYON (1988), Hollanda, Ana Britannica, c. 11, stanbul, s. 158165

117

KRAMERS, J. H. (1954), "The Netherlands And Turkey In The Golden Age", Analecta Orientalia, I, Leiden KK, Cevdet (1998), Hollanda, Diyanet slam Ansiklopedisi, c: 18, stanbul, s. 219-226 KTKOLU, Mbahat (1974), Osmanl- ngiliz ktisdi Mnasebetleri, I, Ankara MUSULN, Janko (1983), Hrriyet Bildirgeleri, stanbul ORHONLU, Cengiz (1976), Tarih Kaynaklarnda Hollanda'ya Ait Bilgiler, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, say. 30, stanbul, s. 922 ZCAN, Azmi (1997), Pan-Islamism and Indian Muslims, The Ottomans and Britain (1877-1924), Leiden ZTUNA, Ylmaz (1996), Devletler ve Hanedanlar, Avrupa, c. 4, Ankara SLOT, Benjamin J. (1990), Osmanllar & Hollandallar (Osmanllar ve Hollandallar Arasndaki 400 Yllk likiler), stanbul STEENBRINK, Karel (2006), Dutch Colonialism and Indonesian Islam. Contacts and Conflicts 1596-1950. Translated by Jan Steenbrink and Henry Jansen., Amsterdam-New York EREF, Abdurrahman (1330), Ecnibden lk stikraz Teebbsmze Aid Birka Vesika, 'Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas 30, stanbul, s. 322-338 UAROL, Rfat (2000), Siyasi Tarih (17891999), stanbul UURLU, A. Cemil, Hollanda Krall lke Raporu, www.kosgeb.gov.tr /Ekler/Dosyalar/Yayin/73%5CHollanda%20 Rapor.doc, ubat 2004 UZUNARILI, . Hakk (1988), Osmanl Tarihi, IV/I-II, Ankara www.kosgeb.gov.tr/Ekler/Dosyalar/Yayin/73%5CHollanda%20Rapor.doc, 2005: 3

118

EKLER
1. 1612den Osmanl Devletinin Yklna Kadar stanbuldaki Hollanda Diplomatik Temsilcileri 1612-1639 1639-1647 1647-1654 1654-1665 1665-1668 1667 1668-1682 1682-1725 17251727 17271744 17471763 17631764 17641765 17651768 17681776 17761778 17781784 17641785 17851808 18081810 18101814 18141825 18251829 18291846 18461854 18551860 18601862 18631865 18651871 18721877 18781881 18811882 18821884 18841893 18931899 18991904 1904 19041907 19071909 Cornelis Haga Henrico Cops Nikolo Ghijsbert Levinius Warner Franois de Brosses Joris Croock Justinus Colyer Jacobus Colyer Bastiaan Fagel Cornelis Calkoen Elbert baron de Hochepied Mathias van Asten Conrad Godard Nicolas Schutz Willem Gerrit Dedel Frederik Johan Robert von Weiler Joost Frederik Tor Reinier van Haaften George Ferdinand Kroll Frederik Gijsbert baron van Dedem Gaspard Testa Fransz gali Dnemi Gaspard Testa Baron Hugo van Zuylen van Nijevelt Baron Gaspard Testa Baron Nicolaas Willem Mollerus Julius Philip Jacob Adriaan graaf van Zuylen van Nijevelt Henri Charles du Bois Charles Malcolm Ernest George graaf van Bylandt Otto Willem Johan Berg van Middelburgh Maurice Jean Louis Jacques Henri Antoine Heldewier Lodewijk Arent Helias baron van Ittersum Leonard Henri Ruyssenaers Rudolf August Alexander Eduard von Pestel Dirk Arnold Willem van Tets van Goudriaan Othon Daniel van der Staal van Piershil Willem Ferdinand Henri von Wockherlin Jan Constantijn Nikolas van Eys Dmitry Louis graaf van Bylandt Johan Paul graaf van Limburg Stirum Bykeli Vekil Vekil Temsilci Geici Temsilci Temsilci (stanbula giderken ld) Bykeli Bykeli Geici Temsilci Bykeli Bykeli Geici vekil Geici vekil Bykeli 1775de bykeli Geici vekil Bykeli Geici vekil Bykeli Vekil Vekil Bykeli 1843te bykeli Mulim eli 1856da mulim eli Tam yetkili eli Tam yetkili eli Mulim eli Mulim eli Mulim eli Geici vekil Mulim eli 1890da t. yetkili eli Tam yetkili eli Tam yetkili eli Geici vekil Tam yetkili eli Vekil

119

19091919 19191931

Pieter Joseph Frans Marie van der Does de Willebois Willem Bernard Reinier van Welderen Rengers

Tam yetkili eli Tam yetkili eli

120

BOA. A.AMD. 38/ 91

121

BOA. DH. HUS. 19971

122

BOA. DH. MKT. 1512/ 46

123

BOA. HR. MKT. 91/ 24

124

BOA. HR. MKT. 92/ 20

125

BOA. . DH. 305/ 19370

126

BOA. . DH. 65393

127

BOA. . DH. 169/ 9126

128

BOA. . HR. 257

129

BOA. . HR. 235

130

BOA. MV. 223/ 233

131

BOA. Y.A.RES. 90/ 11

132

BOA. Y.A.RES. 2779

133

BOA. Y. PRK. BK. 8/ 24

134

BOA. Y. PRK. EA. 22/ 15

135

BOA. Y. PRK. EA. 33/ 50

136

BOA. Y. PRK. EA. 33/ 78

137

BOA. Y. PRK. HR. 22/ 10

138

BOA. Y. PRK. HR. 27/ 41

139

BOA. Y. PRK. HR. 28/ 79

140

BOA. Y. PRK. HR. 4/ 57

141

BOA. Y. PRK. HR. 24/ 41

142

BOA. Y. PRK. HR. 27/ 76

143

BOA. Y. PRK. NMH. 2/ 59

144

BOA. Y. PRK. NMH. 2/ 61

145

BOA. Y. PRK. PT. 14/ 106

146

BOA. Y. PRK. TKM. 18/ 56

147

BOA. Y. PRK. ZB. 25/ 25

148

ZGEM
01 Haziran 1981 tarihinde stanbulun Bahelievler semtinde dodu. Bayburt Cumhuriyet lkokulunda balad ilkrenimini, Dzcenin Akakoca ilesi Atatrk lkokulunda tamamlad. 1991 ylnda Bolu zzet Baysal Anadolu Lisesini kazand ve orta retimini burada tamamlad. 1999 ylnda Sakarya niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blmn kazand. 2003 ylnda blmnden mezun oldu. Ayn yl Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde yksek lisansa balad ve yine ayn yl Sakarya niversitesi Tarih Blmnde aratrma grevlisi olarak grev yapmaya balad. Halen aratrma grevlisi olarak grevine devam etmektedir.

149