You are on page 1of 51

A

A
I
I
i
i
I
I
o
o
s
s
o
o
f
f
i
i
a
a
n
n
a
a
L
L
p
p
o
o
c
c
a
a
T
T
i
i

g
g
i
i
c
c
a
a

d
d
o
o
s
s
C
C
i
i
e
e
g
g
o
o
s
s


|ricdricn Nic|zscnc

2


PREFCIO

Ln ieIao aos honens que eslo Ionge de ns, lasla que sailanos
os fins a que se piopen paia os aceilainos ou os iejeilainos en nassa.
}uIganos os que eslo nais peilo de ns peIos neios que usan paia
aIcanai os seus fins, e nuilas vezes no concoidanos con os seus fins,
nas os ananos en viilude dos neios que usan e poi causa da quaIidade
do seu queiei. Oia, os sislenas fiIosficos so s inleiianenle
veidadeiios paia os seus ciiadoies: os fiIsofos posleiioies consideian-
nos noinaInenle un eiio enoine, e paia os espiilos nais fiacos no
passan de una sona de eiios e de veidades, enquanlo fin supieno so,
en lodo o caso, un eiio e, poi isso condenveI. Lis poique lanlos
despiezan o fiIsofo: e poique os seus fins difeien dos fins que aqueIes
se piopen, esses s de Ionge nos dizen iespeilo. Quen, en
conliapailida, se aIegia con giandes honens, lanlen len a sua aIegiia
en lais sislenas, pois, nesno que sejan inleiianenle eiineos, no
deixan de lei un ponlo conpIelanenle iiiefulveI, una disposio
pessoaI, una lonaIidade, poden uliIizai-se paia consliuii a inagen do
fiIsofo: assin cono a pailii de una pIanla se poden liiai concIuses
solie o soIo. Ln lodo o caso, liala-se de una naneiia de vivei e de vei as
coisas hunanas que j exisliu, e que, poi isso, e possveI: o sislena ou,
peIo nenos, una paile desle sislena, e a pIanla nascida nesle nesno soIo.
Vou fazei a naiiao de una veiso sinpIificada da hisliia desses
fiIsofos: de cada sislena queio apenas exliaii o fiagnenlo de
peisonaIidade que conlen e que peilence ao eIenenlo iiiefulveI e
indisculveI que a hisliia deve guaidai: e un coneo paia ieenconliai e
ieciiai essas naluiezas aliaves de conpaiaes. L lanlen a lenlaliva de
deixai soai de novo a poIifonia da aIna giega. A laiefa consisle en liazei
a Iuz o que devenos anai e veneiai senpie e que no nos pode sei
ioulado poi nenhun conhecinenlo posleiioi: o giande honen.

Lsla lenlaliva de conlai a hisliia dos fiIsofos giegos nais anligos


se dislingue de oulias lenlalivas seneIhanles peIa sua conciso. Lsla
conseguiu-se poique, en cada fiIsofo, se nencionou apenas un nneio
nuilo Iinilado das suas leoiias, en viilude, poilanlo, de no apiesenlai
una inagen conpIela. Mas escoIheian-se as douliinas en que iessoa
3

con naioi foia a peisonaIidade de cada fiIsofo, ao passo que una
enuneiao conpIela de lodas as leses que nos foian liansnilidas, cono
e coslune nos nanuais, s Ieva a una coisa: ao lolaI enudecinenlo do
que e pessoaI. L poi isso que esses ieIalos so lo aloiiecidos: pois en
sislenas que foian iefulados s nos pode inleiessai a peisonaIidade,
una vez que e a nica ieaIidade eleinanenle iiiefulveI. Con lis
anedolas e possveI dai a inagen de un honen, vou lenlai exliaii lis
anedolas de cada sislena, e no ne ocupo do ieslo.


A FILO5OFIA NA EPOCA TRGICA DO5 GREGO5

H ininigos da fiIosofia, e e lon os esculai piincipaInenle quando


desaconseIhan a nelafsica as caleas doenles dos AIenes e Ihes
piegan a puiificao peIa fsica, cono Coelhe, ou a cuia peIa nsica,
cono Richaid Wagnei. Os nedicos do povo iejeilan a fiIosofia, e quen
quisei juslific-Ia lei de denonsliai paia que e que os povos sos
piecisan e piecisaian da fiIosofia. Se laI conseguii denonsliai, pode sei
que ale os doenles cheguen ao conhecinenlo saIulai das causas peIas
quais a fiIosofia Ihes e piejudiciaI. H, sen dvida, lons exenpIos de
una sade que pode sulsislii sen fiIosofia, ou que deIa faz un uso
nuilo nodeiado, quase Idico, e foi assin que os Ronanos passaian a
sua epoca douiada sen fiIosofia. Mas, sei possveI enconliai o exenpIo
de un povo doenle ao quaI a fiIosofia livesse iesliludo a sade peidida`
Se aIguna vez eIa nanifeslou sei liI, saIulai e pievenliva, foi paia con
os povos sos, aos doenles loinou-os senpie ainda nais doenles. Se
aIguna vez un povo se desnenliou e ficou Iigado aos seus eIenenlos
singuIaies con una lenso fiouxa, a fiIosofia nunca ieIigou inlinanenle
esles indivduos ao lodo. Senpie que aIguen se disps a afaslai-se e a
consliuii a sua voIla una laiieiia de aulo-suficincia, a fiIosofia esleve
senpie pionla paia o isoIai ainda nais e o desliuii aliaves desse nesno
isoIanenlo. LIa e peiigosa, quando no goza da pIenilude dos seus
diieilos, e s a sade de un povo, enloia no a de cada povo, Ihe d esse
diieilo.
OIhenos agoia paia aqueIa auloiidade supiena que decide o que
se pode chanai de so nun povo. Os Ciegos, enquanlo povo
veidadeiianenle so, juslificaian a fiIosofia de una vez paia senpie,
peIo sinpIes falo de leien fiIosofado, e nais do que lodos os oulios
povos. Nen deixaian de o fazei a lenpo, pois ale na iida veIhice se
4

conpoilaian cono aidenles adoia doies da fiIosofia, enloia
enlendessen poi fiIosofia apenas os sofisnas piedosos e as sulliIezas
saciossanlas da dognlica ciisl. Ioi no leien sido capazes de paiai a
lenpo, encuilaian nuilo o seivio que podeiian lei pieslado a
posleiidade lilaia que, na ignoincia e na inpeluosidade da sua
juvenlude, leve de findai falaInenle piesa nas iedes e nas naIhas
ailificiaInenle lecidas.
Ln conliapailida, os Ciegos souleian coneai na aIluia pipiia, e
ensinan nais cIaianenle do que quaIquei oulio povo a aIluia en que se
deve coneai a fiIosofai. No s na desgiaa, cono pensan aqueIes que
deiivan a fiIosofia do desconlenlanenlo. Mas anles na feIicidade, na
pIena naluiidade viiiI, na aIegiia aidenle de una idade aduIla coiajosa e
viloiiosa. Que os Ciegos lenhan fiIosofado nesse nonenlo |da sua
hisliiaj infoina-nos lanlo solie o que e a fiIosofia e solie o que eIa deve
sei cono solie os pipiios Ciegos. Se eIes livessen enlo sido esses
honens pilicos, esses liincaIhes sliios e piecoces, lono os inagina o
fiIisleu eiudilo dos nossos dias, ou se livessen vivido apenas nun
Iuxuiioso lianspoile, iessoai, iespiiai e senlii, cono supe o fanlasisla
incuIlo, a fonle da fiIosofia nunca leiia vindo a Iuz no neio deIes. Quanlo
nuilo, leiia suigido un iegalo que iapidanenle desapaieceiia na aieia
ou se evapoiaiia en nevoeiio, nas nunca aqueIe iio Iaigo de onduIao
najeslosa, que conhecenos cono a fiIosofia giega.
L ceilo que se enpenhaian en aponlai o quanlo os giegos
podeiian enconliai e apiendei no esliangeiio, no Oiienle, e quanlas
coisas, de falo, liouxeian de I. Lia, sen dvida, un espelcuIo cuiioso,
quando coIocavan Iado a Iado os pielensos neslies do Oiienle e os
possveis aIunos da Ciecia e exilian agoia Zoioaslio ao Iado de
HeicIilo, os hindus ao Iado dos eIealas, os egpcios ao Iado de
LnpedocIes, ou ale nesno Anaxgoias enlie os judeus e Iilgoias enlie
os chineses. No pailicuIai, pouca coisa ficou iesoIvida, nas j a ideia
geiaI, ns a aceilaianos de lon giado, conlanlo que no nos viessen
con a concIuso de que a fiIosofia, con isso, geininou na Ciecia apenas
cono inpoilada e no de un soIo naluiaI doneslico, e ale nesno que
eIa, cono aIgo aIheio, anles aiiuinou do que leneficiou aos giegos. Nada
e nais loIo do que aliiluii aos giegos una cuIluia aulclone: peIo
conliiio, eIes soiveian loda a cuIluia viva de oulios povos e, se foian
lo Ionge, e piecisanenle poique salian ielonai a Iana onde un oulio
povo a alandonou, paia aiieness-Ia nais Ionge. So adniiveis na aile
do apiendizado fecundo, e assin cono eIes devenos apiendei de nossos
vizinhos, usando o apiendido paia a vida, no paia o conhecinenlo
eiudilo, cono esleios solie os quais Ianai-se aIlo, e nais aIlo do que o
vizinho. As peigunlas peIos incios da fiIosofia so conpIelanenle
5

indifeienles, pois poi loda paile o incio e o losco, o anoifo, o vazio e o
feio, e en lodas as coisas sonenle os nveis supeiioies neiecen
consideiao. Quen, en Iugai da fiIosofia giega, piefeie dedicai-se a
egpcia ou peisa, poique essas so laIvez nais oiiginais e, en lodo caso,
nais anligas, piocede con lanla desaleno quanlo aqueIes que no
podian conlenlai-se con a niloIogia giega, lo espIndida e piofunda,
enquanlo no a ieduziian a liiviaIidades fsicas, soI, ieInpago,
lenpeslade e nuven, cono seus piinidios, e que, poi exenpIo, pensan
lei ieenconliado na Iinilada adoiao de una nica allada ceIesle, nos
oulios indogeinanos, una foina de ieIigio nais puia do que a
poIilesla dos giegos. O caninho en diieo aos incios Ieva poi loda
paile a lailiie, e quen se dedica aos giegos deve senpie lei piesenle
que o inpuIso de salei, sen fieios, e en si nesno, en lodos os lenpos,
lo lilaio quanlo o dio ao salei, e que os giegos, poi consideiao a
vida, poi una ideaI necessidade de vida, iefieaian seu inpuIso de salei,
en si insaciveI ~ poique aquiIo que eIes apiendian queiian Iogo vivei.
Os giegos fiIosofaian lanlen cono honens civiIizados e con os aIvos
da civiIizao e, poi isso, poupaian-se de invenlai nais una vez, poi
aIguna piesuno aulclone, os eIenenlos da fiIosofia e da cincia, nas
pailiian Iogo paia cunpiii, aunenlai, eIevai e puiificai esses eIenenlos
adquiiidos, de laI nodo que sonenle agoia, en un senlido supeiioi e en
una esfeia nais puia, loinaian-se invenloies. Ou seja, invenlaian a
calea fiIosfica lpica, e a posleiidade inleiia nada nais invenlou de
essenciaI a aciescenlai.
Todos os povos se enveigonhan quando se aponla paia una
sociedade de fiIsofos lo naiaviIhosanenle ideaIizada cono a dos
veIhos neslies giegos, TaIes, Anaxinandio, HeicIilo, Iainnides,
Anaxgoias, LnpedocIes, Denciilo e Sciales. Todos esses honens so
laIhados de una s pedia. O seu pensanenlo e o seu cailei eslo Iigados
poi una necessidade esliila. Ignoian lodas as convenes, poique
naqueIa aIluia no havia nenhuna cIasse de fiIsofos e de slios. Todos
eIes so, nuna soIido exliaoidiniia, os nicos honens que enlo
vivian volados ao conhecinenlo. Todos possuen a eneigia viiluosa dos
Anligos, peIa quaI supeian lodos os que vn depois, e que Ihes peinile
enconliai a sua foina pipiia e dai a esla o seu desenvoIvinenlo pIeno,
nos poinenoies nais pequenos e nas piopoies nais anpIas, giaas a
nelanoifose. Iois no veio noda aIguna ao seu enconlio que se
pieslasse a aIivi-Ios. L assin eIes foinan, en conjunlo, aquiIo que
Schopenhauei chanou, en oposio a ReplIica dos slios, una
ReplIica de gnios: un giganle inleipeIa oulio aliaves dos espaos
vazios do lenpo, e, sen se deixaien peiluilai peIos anes naIiciosos e
laiuIhenlos que guinchan poi laixo deIe, conlinuan o seu diIogo
6

espiiiluaI sulIine.
Iiopus-ne naiiai desle eIevado diIogo espiiiluaI o que a nossa
suidez nodeina deIe pode ouvii e conpieendei: islo quei, con ceileza,
dizei o nnino. Iaiece-ne que, nesle diIogo, os veIhos slios, de TaIes a
Sciales, faIaian, se len que da foina nais geiaI, solie aquiIo que aos
nossos oIhos conslilui a essncia do espiilo heInico. Manifeslan nos
seus diIogos, cono lanlen j nas suas peisonaIidades, os giandes
liaos do gnio giego, do quaI loda a hisliia giega e una inpiesso
vaga, una cpia difusa e que, poi isso, nos faIa en leinos pouco cIaios.
Mesno que inleipielssenos coiielanenle loda a vida do povo giego,
enconliaianos senpie apenas o iefIexo da inagen que liiIha en coies
nais vivas nos seus gnios nais eIevados. } o piineiio aconlecinenlo da
fiIosofia en soIo giego, a sano dos sele slios, e un liao nlido e
inesquecveI da inagen do gnio heInico. Oulios povos ln sanlos, os
Ciegos ln slios. Disse-se, con iazo, que un povo no e s
caiacleiizado peIos seus giandes honens, nas solieludo peIa naneiia de
os ieconhecei e de os honiai. Noulios lenpos, o fiIsofo e un viajanle
soIiliio, casuaI, en iedondezas hoslis, que alie o seu caninho ou
fuilivanenle ou aos enpuiies e de punhos ceiiados. S nos Ciegos e
que o fiIsofo no apaiece poi acaso: quando suige, nos secuIos sexlo e
quinlo, enlie os peiigos enoines e as lenlaes de una vida secuIaiizada,
e quando avana, cono se livesse sado do anlio de Tiofnio, paia a
opuIncia, a aIegiia da descoleila, a iiqueza e a sensuaIidade das
coInias giegas, adivinhanos que eIe ven cono adnoesladoi nolie e
paia o quaI nasceu a liagedia nesse secuIo e que os nisleiios ificos
sugeien nos hieigIifos giolescos dos seus iilos. O juzo desses fiIsofos
solie a vida e solie a exislncia en geiaI e nuilo nais significalivo do
que un juzo nodeino, poique linhan dianle de si a vida nuna
pIenilude exuleianle e poique neIes o senlinenlo do pensadoi no se
enieda, cono en ns, na ciso do desejo da Iileidade, da leIeza, da
giandeza da vida, e do inslinlo de veidade, que s peigunla: o que e que
a vida vaIe` A laiefa que o fiIsofo len de ieaIizai no nlilo de una
civiIizao aulnlica e possuidoia de una giande unidade de esliIo no
se adivinha a pailii da nossa condio e da nossa expeiincia, poique no
lenos una laI civiIizao. IeIo conliiio, s una civiIizao cono a giega
pode iespondei a peigunla ieIaliva a laiefa do fiIsofo, s eIa pode, cono
eu dizia, juslificai a fiIosofia en geiaI, poique s eIa sale e pode piovai
poique iazo e cono o fiIsofo no e un viajanle quaIquei, acidenlaI e
suige dispeiso aqui e aIi. H una necessidade feiiea que acoiienla o
fiIsofo a una civiIizao aulnlica: nas o que aconlece quando esla
civiIizao no exisle` Lnlo, o fiIsofo e cono un conela inpievisveI e
assusladoi, ao passo que, nuna loa ocoiincia, liiIha cono o aslio-iei no
7

sislena soIai da civiIizao. Os Ciegos juslifican o fiIsofo, poique esle,
junlo deIes, no e nenhun conela.

Depois deslas consideiaes, ninguen ficai chocado poi eu faIai


dos fiIsofos pie-pIalnicos cono se foinassen una sociedade coeienle,
e poi pensai en dedicai s a eIes esle ciileiio. Con IIalo, conea una
coisa conpIelanenle nova, ou, cono con iguaI iazo se pode dizei, en
conpaiao con aqueIa ReplIica de gnios que vai de TaIes a Sciales,
faIla aos fiIsofos, desde IIalo, aIgo de essenciaI.
Quen se quei pionunciai desfavoiaveInenle solie aqueIes neslies
nais anligos, pode considei-Ios uniIaleiais, e os seus epgonos, con
IIalo a fienle, poIigonais. Seiia nais coiielo e nais fianco concelei os
Ilinos cono caiacleies nislos e os piineiios cono os lipos puios. O
pipiio IIalo e o piineiio cailei nislo exliaoidiniio, lanlo na sua
fiIosofia cono na sua peisonaIidade. Na sua leoiia das Ideias, enconlian-
se unidos eIenenlos socilicos, pilagiicos e heiacIlicos: e poi isso que
eIa no e nenhun fenneno do lipo puio. Tanlen cono honen, IIalo
nisluia en si os iasgos da ieseiva ieaI e da nodeiao de HeicIilo, da
conpaixo neIancIica do IegisIadoi Iilgoias e do diaIelico
peisciuladoi de aInas Sciales. Todos os fiIsofos posleiioies so
caiacleies nislos desle lipo, quando neIes soliessai aIgo de uniIaleiaI,
cono aconlece con os Cnicos, no se liala de un lipo, nas de una
caiicaluia. Mas e nuilo nais inpoilanle que eIes sejan fundadoies de
seilas e que as seilas poi eIes fundadas sejan lodas insliluies de
oposio conlia a civiIizao heInica e conlia a unidade de esliIo ale
enlo exislenle. uscan, a sua naneiia, una iedeno ~ nas s paia
pessoas individuais ou, quanlo nuilo, paia giupos pixinos de anigos e
de discpuIos. A alividade dos fiIsofos nais anligos ienonla, enloia
disso no sejan conscienles, a una saIvao e puiificao en geiaI, no
se pielende inleiionpei o cuiso inponenle da civiIizao giega, deven
afaslai-se do seu caninho os peiigos leiiveis, o fiIsofo piolege e
defende a sua pliia. Mas agoia, desde Iia lo, eIe enconlia-se no exIio e
conspiia conlia a pliia.
L una giande desgiaa que lenhanos conseivado lo pouco desles
piineiios neslies ,da fiIosofia e que s nos lenhan chegado fiagnenlos.
Ioi causa desla peida, apIicanos-Ihes, invoIunlaiianenle, nedidas
eiiadas e sonos injuslos paia con os Anligos, en viilude do falo
puianenle casuaI de nunca leien faIlado nen adniiadoies nen
copiadoies a IIalo e a AiislleIes. H quen adnila un deslino pipiio
paia os Iivios, un falun IileIIoiun: nas deve lei sido un deslino nuilo
8

naIigno, se eIe houve poi len liiai-nos HeicIilo, o poena naiaviIhoso
de LnpedocIes, os esciilos de Denciilo, que os Anligos equipaiaian a
IIalo e que uIliapassa esle Ilino en ingenuidade, e en lioca nos deu
os esciilos dos Lslicos, dos Lpicuiislas e de Cceio. L piovveI que
lenhanos peidido a paile nais giandiosa do pensanenlo giego e da sua
expiesso en paIavias: un deslino que no devia suipieendei quen se
Ienlia das desvenluias de Lscolo Liigena ou de IascaI, e quen pensa
que, nesle secuIo escIaiecido, a piineiia edio do Mundo cono Vonlade
e Repiesenlao de Schopenhauei leve de fazei-se en nacuIaluia. Se
aIguen quei adnilii paia lais coisas a exislncia de un podei falaIisla,
que o faa e que diga con Coelhe: leis Niedeilichlige nienand sich
lekIage, denn es isl das Mchlige, vas nan dii auch sage. (De
ieaIidades infanes ninguen se queixe, poique so podeiosas, diga-se o
que se dissei). L solieludo nais podeioso do que o podei da veidade. L
lo iaio que a hunanidade pioduza un lon Iivio en que se enloe con
Iileidade audaz o canlo de gueiia da veidade, o hino do heiosno
fiIosfico: e, no enlanlo, e dos acasos nais niseiveis, de
olscuiecinenlos iepenlinos das caleas, de convuIses supeisliciosas e
de anlipalias, e, en Ilina anIise, lanlen dos dedos de esciilas
pieguiosos ou ale dos inselos e da chuva, que depende se esle Iivio vive
nais un secuIo ou se voIla a podiido e a leiia. Mas no queienos
queixai-nos, vanos anles ouvii as paIavias de concIuso e de consoIao
que Hanann diiige aos espiilos cuIlos que se queixan de olias peididas:
No linha o ailisla, que fazia passai una IenliIha peIo fundo de una
aguIha, o suficienle paia lieinai a haliIidade adquiiida con un aIqueiie
de IenliIhas` Quei fazei-se esla peigunla a lodos os espiilos eiudilos,
que no salen fazei neIhoi uso das olias dos Anligos do que o honen
faz das IenliIhas. No nosso caso, deveiia aciescenlai-se que nenhuna
paIavia, nenhuna anedola, nenhuna dala piecisava de nos sei
liansnilida paia aIen do que j nos foi liansnilido, una vez que nos
chegaiia nenos paia conslalai a douliina geiaI, segundo a quaI os Ciegos
juslifican a fiIosofia.
Una epoca que sofie daquiIo a que se chana cuIluia geiaI, nas que
no len cuIluia nenhuna, nen na sua vida len unidade de esliIo, nunca
salei o que fazei con a fiIosofia, nesno que eIa seja piocIanada nas
esliadas e nos neicados peIo gnio da Veidade en pessoa. Nuna epoca
assin, eIa sei nuilo nais o nonIogo eiudilo do passeanle soIiliio, o
ioulo que o indivduo faz poi acaso, o segiedo do quailo fechado ou a
conveisa inofensiva de veIhos acadnicos con ciianas. Ninguen pode
ousai cunpiii a Iei da fiIosofia en si, ninguen vive fiIosoficanenle con
aqueIa IeaIdade eIenenlai que oliigava un Anligo, onde quei que
eslivesse e fosse o que fosse que fizesse, a conpoilai-se, cono Lslico, se
9

linha juiado fideIidade a Sloa. Todo o fiIosofai nodeino e iesliingido a
una apaincia de eiudio, poIilicanenle e poIiciaInenle, poi goveinos,
poi Igiejas, poi acadenias, poi coslunes, poi nodas e peIas colaidias
dos honens: fica-se peIo suspiio se ou peIa conslalao eia una vez.
A fiIosofia j no len iazo de sei e, poi isso, o honen nodeino, se fosse
coiajoso e honeslo, deveiia iejeil-Ia e lani-Ia con paIavias seneIhanles
aqueIas con que IIalo expuIsou os poelas ligicos do seu Lslado. LIa
podeiia, sen dvida, iepIicai, cono lanlen os poelas ligicos
ieloiquiian a IIalo. Se fosse oliigada a faIai, podeiia, poi exenpIo,
dizei: Iolie povo! Sei poi ninha cuIpa que eu vagueio no leu soIo
cono una piofeliza e que lenho de ne escondei e de ne disfaiai, cono
se fosse una pecadoia e vs os neus juzes` OIhai a ninha iin, a aile
Aconlece-Ihe cono a nin, iefugiano-nos junlo dos ilaios e j no
salenos saIvai-nos. Aqui, e veidade, j no lenos nenhuna loa iazo de
sei: nas os juzes, peianle os quais enconlianos iazo, lanlen vos
juIgan e ho de dizei-vos: Tende piineiio una civiIizao, depois,
apiendeieis que a fiIosofia quei e pode.

A fiIosofia giega paiece coneai con una ideia alsuida, con a


pioposio: a gua e a oiigen e a naliiz de lodas as coisas. Sei nesno
necessiio delei-nos neIa e Iev-Ia a seiio` Sin, e poi lis iazes: en
piineiio Iugai, poique essa pioposio enuncia aIgo solie a oiigen das
coisas, en segundo Iugai, poique faz sen inagen e faluIao, e enfin,
en leiceiio Iugai, poique neIa, enloia apenas en eslado de ciisIida,
esl conlido o pensanenlo: Tudo e un. A iazo cilada en piineiio
Iugai deixa TaIes ainda en conunidade con os ieIigiosos e
supeisliciosos, a segunda o liia dessa sociedade e no-Io noslia cono
invesligadoi da naluieza, nas, en viilude da leiceiia, TaIes se loina o
piineiio fiIsofo giego~ Se livesse dilo: Da gua pioven a leiia,
leianos apenas una hiplese cienlfica, faIsa, nas dificiInenle iefulveI.
Mas eIe foi aIen do cienlfico. Ao expoi essa iepiesenlao de unidade
aliaves da hiplese da gua, TaIes no supeiou o eslgio infeiioi das
noes fsicas da epoca, nas, no nxino, saIlou poi solie eIe. As paicas e
desoidenadas olseivaes da naluieza enpiica que TaIes havia feilo
solie a piesena e as liansfoinaes da gua ou, nais exalanenle, do
nido, seiian o que nenos peiniliiia ou nesno aconseIhaiia lo
nonsliuosa geneiaIizao, o que o inpeIiu a esla foi un posluIado
nelafsico, una ciena que len sua oiigen en una inluio nslica e
que enconlianos en lodos os fiIsofos, ao Iado dos esfoios senpie
ienovados paia expiini-Ia neIhoi ~ a pioposio: Tudo e un.
1O

L nolveI a vioIncia liinica con que essa ciena liala loda a
enpiiia: exalanenle en TaIes se pode apiendei cono piocedeu a
fiIosofia, en lodos os lenpos, quando queiia eIevai-se a seu aIvo
nagicanenle aliaenle, lianspondo as ceicas da expeiincia. Solie Ieves
esleios, eIa saIla paia dianle: a espeiana e o piessenlinenlo pen asas
en seus pes. Iesadanenle, o enlendinenlo caIcuIadoi aiqueja en seu
encaIo e lusca esleios neIhoies paia lanlen aIcanai aqueIe aIvo
seduloi, ao quaI sua conpanheiia nais divina j chegou. Dii-se-ia vei
dois andaiiIhos dianle de un iegalo seIvagen, que coiie iodopiando
pedias, o piineiio, con pes Iigeiios, saIla poi solie eIe, usando as pedias
e apoiando-se neIas paia Ianai-se nais adianle, ainda que, alis deIe,
afunden liuscanenle nas piofundezas. O oulio, a lodo inslanle, delen-
se desanpaiado, piecisa anles consliuii fundanenlos que suslenlen seu
passo pesado e cauleIoso, poi vezes isso no d iesuIlado e, enlo, no h
deus que possa auxiIi-Io a lianspoi o iegalo.
O que, enlo, Ieva o pensanenlo fiIosfico lo iapidanenle a seu
aIvo` Acaso eIe se dislingue do pensanenlo caIcuIadoi e nediadoi poi
seu vo nais veIoz aliaves de giandes espaos` No, pois seu pe e aIado
poi una polncia aIheia, Igica, a fanlasia. AIado poi esla, eIe saIla
adianle, de possiliIidade en possiliIidade, que poi un nonenlo so
lonadas poi ceilezas, aqui e aIi, eIe nesno apanha ceilezas en vo. Un
piessenlinenlo geniaI as noslia a eIe e adivinha de Ionge que nesse
ponlo h ceilezas denonsliveis. Mas, en pailicuIai, a fanlasia len o
podei de caplai e iIuninai cono un ieInpago as seneIhanas: nais
laide, a iefIexo ven liazei seus ciileiios e padies e piocuia sulsliluii
as seneIhanas poi iguaIdades, as conligidades poi causaIidades. Mas,
nesno que isso nunca seja possveI, nesno no caso de TaIes, o fiIosofai
indenonsliveI len ainda un vaIoi, nesno que eslejan ionpidos lodos
os esleios quando a Igica e a iigidez da enpiiia quiseian chegai ale a
pioposio Tudo e gua, fica ainda, senpie, depois de deslioado o
edifcio cienlfico, un ieslo, e piecisanenle nesse ieslo h una foia
piopuIsoia e cono que a espeiana de una fuluia fecundidade.
NaluiaInenle no queio dizei que o pensanenlo, en aIguna
Iinilao ou enfiaquecinenlo, ou cono aIegoiia, conseiva ainda, laIvez,
una especie de veidade: assin cono, poi exenpIo, quando se pensa
en un ailisla pIslico dianle de una queda dgua, e eIe v, nas foinas
que saIlan ao seu enconlio, un jogo ailslico e piefiguiadoi da gua,
con coipos de honens e de aninais, nscaias, pIanlas, faIesias, ninfas,
giifos e, en geiaI, con lodos os piollipos possveis: de laI nodo que,
paia eIe, a pioposio Tudo e gua eslaiia confiinada. O pensanenlo
de TaIes, ao conliiio, len seu vaIoi ~ nesno depois do conhecinenlo
de que e indenonsliveI ~ en pielendei sei, en lodo caso, no-nslico e
11

no-aIegiico. Os giegos, enlie os quais TaIes sulilanenle deslacou lanlo,
eian o oposlo de lodos os ieaIislas, pois piopiianenle s aciedilavan na
ieaIidade dos honens e dos deuses e consideiavan a naluieza inleiia
cono que apenas un disfaice, nascaianenlo e nelanoifose desses
honens-deuses. O honen eia paia eIes a veidade e o ncIeo das coisas,
lodo o ieslo apenas apaincia e jogo iIusiio. }uslanenle poi isso eia lo
inciiveInenle difciI paia eIes caplai os conceilos cono conceilos: e, ao
inveiso dos nodeinos, enlie os quais nesno o nais pessoaI se sulIina
en alsliaes, enlie eIes o nais alslialo senpie confIua de novo en
una pessoa. Mas TaIes dizia: No e o honen, nas a gua, a ieaIidade
das coisas, eIe conea a aciedilai na naluieza, na nedida en que, peIo
nenos, aciedila na gua. Cono nalenlico e aslinono, eIe se havia
loinado fiio e insensveI a lodo o nslico e o aIegiico e, se no Iogiou
aIcanai a soliiedade da puia pioposio Tudo e un e se deleve en
una expiesso fsica, eIe eia, conludo, enlie os giegos de seu lenpo, una
eslianha iaiidade. TaIvez os adniiveis ificos possussen a capacidade
de caplai alsliaes e de pensai sen inagens, en un giau ainda
supeiioi a eIe: nas esles s chegaian a expiini-Io na foina da aIegoiia.
Tanlen Ieiecides de Siios, que esl pixino de TaIes no lenpo e en
nuilas das concepes fsicas, osciIa, ao expiini-Ias, naqueIa iegio
inleinediiia en que o nilo se casa con a aIegoiia: de laI nodo que, poi
exenpIo, se avenluia a conpaiai a Teiia con un caivaIho aIado,
suspenso no ai con as asas aleilas, e que Zeus, depois de soliepujai
Kionos, ievesle de un fausloso nanlo de honia, onde loidou, con sua
pipiia no, as leiias, guas e iios. Conliaposlo a esse fiIosofai
olscuianenle aIegiico, que naI se deixa liaduzii en inagens visuais,
TaIes e un neslie ciiadoi, que, sen faluIao fanlslica, coneou a vei a.
naluieza en suas piofundezas. Se paia isso se seiviu, sen dvida, da
cincia e do denonsliveI, nas Iogo saIlou poi solie eIes, isso e
iguaInenle un cailei lpico da calea fiIosfica. A paIavia giega que
designa o slio se piende, elinoIogicanenle, a sapio, eu saloieio,
sapiens, o degusladoi, sisyphos, o honen do goslo nais apuiado, un
apuiado deguslai e dislinguii, un significalivo disceininenlo, conslilui,
pois, segundo a conscincia do povo, a aile pecuIiai do fiIsofo. Lsle no
e piudenle, se chananos de piudenle aqueIe que, en seus assunlos
pipiios, sale descoliii o len. AiislleIes diz con iazo: AquiIo que
TaIes e Anaxgoias salen sei chanado de insIilo, assonlioso, difciI,
divino, nas inliI, poique eIes no se inpoilavan con os lens hunanos.
Ao escoIhei e disciininai assin o insIilo, assonlioso, difciI, divino, a
fiIosofia naica o Iinile que a sepaia da cincia, do nesno nodo que, ao
piefeiii o inliI, naica o Iinile que a sepaia da piudncia. A cincia, sen
essa seIeo, sen esse iefinanenlo de goslo, piecipila-se solie ludo o que
e possveI salei, na cega avidez de queiei conhecei a quaIquei pieo,
12

enquanlo o pensai fiIosfico esl senpie no iaslio das coisas dignas de
seien salidas, dos conhecinenlos inpoilanles e giandes.
Mas o conceilo de giandeza e nulveI, lanlo no donnio noiaI
quanlo no eslelico: assin a fiIosofia conea poi IegisIai solie a giandeza,
a eIa se piende una doao de nones. Islo e giande, diz eIa, e con isso
eIeva o honen acina da avidez cega, desenfieada, de seu inpuIso ao
conhecinenlo. IeIo conceilo de giandeza, eIa iefieia esse inpuIso: ainda
nais poi consideiai o conhecinenlo nxino, da essncia e do ncIeo das
coisas, cono aIcanveI e aIcanado. Quando TaIes diz: 'Tudo e gua, o
honen eslienece e se eigue do laleai e iaslejai veinifoines das cincias
isoIadas, piessenle a soIuo Ilina das coisas e vence, con esse
piessenlinenlo, o acanhanenlo dos giaus infeiioies do conhecinenlo. O
fiIsofo lusca iessoai en si nesno o cIangoi lolaI do nundo e, de si
nesno, exp-Io en conceilos, enquanlo e conlenpIalivo cono o ailisla
pIslico, conpassivo cono o ieIigioso, a espieila de fins e causaIidades
cono o honen de cincia, enquanlo se senle diIalai-se ale a dinenso do
naciocosno, conseiva a Iucidez paia consideiai-se fiianenle cono o
iefIexo do nundo, essa Iucidez que len o ailisla dianlico quando se
liansfoina en oulios coipos, faIa a pailii desles e, conludo, sale piojelai
essa liansfoinao paia o exleiioi, en veisos esciilos. O que e o veiso
paia o poela, aqui, e paia o fiIsofo o pensai diaIelico: e desle que eIe
Iana no paia fixai-se en seu enfeilianenlo, paia peliific-Ia. L assin
cono, paia o dianaluigo, paIavia e veiso so apenas o laIlucio en una
Ingua esliangeiia, paia dizei neIa o que viveu e conlenpIou e que,
diielanenle, s podeiia anunciai peIos geslos e peIa nsica, assin a
expiesso daqueIa inluio fiIosfica piofunda peIa diaIelica e peIa
iefIexo cienlfica e, deceilo, poi un Iado, o nico neio de conunicai o
conlenpIado, nas un neio iaqulico, no fundo una liansposio
nelafiica, lolaInenle infieI, en una esfeia e Ingua difeienles. Assin
conlenpIou TaIes a unidade de ludo o que e: e quando quis conunicai-se,
faIou da gua!

Lnquanlo o lipo univeisaI do fiIsofo, na inagen de TaIes, cono


que apenas se deIineia de nelIinas, j a inagen de seu giande sucessoi
nos faIa nuilo nais cIaianenle. Anaxinandio de MiIelo, o piineiio
esciiloi fiIosfico dos anligos, escieve cono escievei o fiIsofo lpico,
enquanlo soIicilaes aIheias no o despojaian de sua desenvoIluia e de
sua ingenuidade: en insciies solie pedia, esliIo giandioso, fiase poi
fiase, cada una leslenunha de una nova iIuninao e expiesso do
denoiai-se en conlenpIaes sulIines. O pensanenlo e sua foina so
13

naicos de niIha na senda que conduz aqueIa saledoiia aIlssina. Nessa
conciso Iapidai, diz Anaxinandio una vez: De onde as coisas ln seu
nascinenlo, aIi lanlen deven ii ao fundo, segundo a necessidade, pois
ln de pagai penilncia e de sei juIgadas poi suas injuslias, confoine a
oiden do lenpo. Lnunciado enignlico de un veidadeiio pessinisla,
insciio oiacuIai solie a pedia Iiniai da fiIosofia giega, cono le
inleipielaienos` O nico noiaIisla seiianenle inlencionado de nosso
secuIo, nos Iaieiga (voIune II, capluIo 12, supIenenlo a douliina do
sofiinenlo do nundo, apndice aos lexlos conexos), depe solie nosso
coiao una consideiao siniIai. O veidadeiio ciileiio paia o
juIganenlo de cada honen e sei eIe piopiianenle un sei que
alsoIulanenle no deveiia exislii, nas se penilencia de sua exislncia
peIo sofiinenlo nuIlifoine e peIa noile: o que se pode espeiai de un laI
sei` No sonos lodos pecadoies condenados a noile` Ienilenciano-nos
de nosso nascinenlo, en piineiio Iugai, peIo vivei e, en segundo Iugai,
peIo noiiei. Quen I essa douliina na fisiononia de nossa soile
hunana univeisaI e j ieconhece a n ndoIe fundanenlaI da cada vida
hunana no sinpIes falo de nenhuna deIas supoilai sei consideiada
alenlanenle e nais de peilo ~ enloia nosso lenpo haliluado a
epidenia liogifica paiea pensai de oulio nodo, e nais favoiaveInenle,
solie a dignidade do honen ~ quen, cono Schopenhauei, ouviu, nas
aIluias dos aies hindus, a paIavia sagiada do vaIoi noiaI da exislncia,
dificiInenle podei sei inpedido de fazei un nelfoia aIlanenle
anlioponifica e de liiai aqueIa douliina neIancIica de sua iesliio a
vida hunana paia apIic-Ia, poi liansfeincia, ao cailei univeisaI de
loda exislncia.
Iode no sei Igico, nas, en lodo caso, e len hunano e, aIen disso,
esl no esliIo do saIlo fiIosfico desciilo anles, consideiai agoia, con
Anaxinandio, lodo vii-a-sei cono una enancipao do sei eleino, digna
de casligo, cono una injuslia que deve sei expiada peIo sucunlii. Tudo
o que aIguna vez veio a sei, lanlen peiece oulia vez, quei pensenos na
vida hunana, quei na gua, quei no quenle e no fiio: poi loda paile,
onde poden sei peicelidas piopiiedades, podenos piofelizai o
sucunlii dessas piopiiedades, de acoido con una nonsliuosa piova
expeiinenlaI. Nunca, poilanlo, un sei que possui piopiiedades
deleininadas, e consisle neIas, pode sei oiigen e piincpio das coisas, o
que e veidadeiianenle, concIui Anaxinandio, no pode possuii
piopiiedades deleininadas, seno leiia nascido, cono lodas as oulias
coisas, e leiia de ii ao fundo. Iaia que o vii-a-sei no cesse, o sei
oiiginiio len de sei indeleininado. A inoilaIidade e eleinidade do sei
oiiginiio no esl en sua infinilude e inexauiiliIidade ~ cono
conunenle adnilen os conenladoies de Anaxinandio ~, nas en sei
14

desliludo de quaIidades deleininadas, que Ievan a sucunlii: e e poi
isso, lanlen, que eIe liaz o none de o
indeleininado.I O sei oiiginiio assin denoninado esl acina do
vii-a-sei e, juslanenle poi isso, gaianle a eleinidade e o cuiso
ininleiiuplo do vii-a-sei. Lssa unidade Ilina naqueIe indeleininado,
naliiz de lodas as coisas, poi ceilo s pode sei designada negalivanenle
peIo honen, cono aIgo a que no pode sei dado nenhun piedicado do
nundo do vii-a-sei que a esl, e podeiia, poi isso, sei lonada cono
equivaIenle a coisa-en-si kanliana.
L ceilo que quen e capaz de se pi a disculii con oulios solie o
que lenha sido piopiianenle essa piolo-naleiia, se e poivenluia una
coisa inleinediiia enlie ai e gua, ou laIvez enlie ai e fogo, no
enlendeu nosso fiIsofo: o nesno se pode dizei dos que peigunlan
seiianenle se Anaxinandio pensou sua piolo-naleiia cono nisluia de
lodas as naleiias exislenles. Tenos, anles, de diiigii nosso oIhai ao ponlo
de onde podenos apiendei que Anaxinandio j no nais lialou a
peigunla peIa oiigen desle nundo de naneiia puianenle fsica, e de
oiienl-Io segundo aqueIa pioposio Iapidai apiesenlada no incio. Se
eIe piefeiiu vei, na pIuiaIidade das coisas nascidas, una sona de
injuslias a sei expiadas, foi o piineiio giego que ousou lonai nas nos
o noveIo do nais piofundo dos piolIenas elicos. Cono pode peiecei
aIgo que len diieilo de sei! De onde ven aqueIe incansveI vii-a-sei e
engendiai, de onde ven aqueIa conloio de doi na face da naluieza, de
onde ven o infindveI Ianenlo noiluiio en lodo o ieino do exislii`
Desse nundo do injuslo, do insoIenle decInio da unidade oiiginiia das
coisas, Anaxinandio iefugiou-se en un aliigo nelafsico, do quaI se
deliua agoia, deixa o oIhai ioIai ao Ionge, paia enfin, depois de un
siIncio nedilalivo, diiigii a lodos os seies a peigunla: O que vaIe vosso
exislii` L, se nada vaIe, paia que eslais a` Ioi vossa cuIpa, olseivo eu,
denoiais-vos nessa exislncia. Con a noile leieis de expi-Ia. Vede cono
nuicha vossa Teiia, os naies se ieliaen e secan, a concha solie a
nonlanha vos noslia o quanlo j secaian, o fogo, desde j, deslii vosso
nundo, que, no fin, se esvaii en vapoi e funo. Mas senpie, de novo,
voIlai a edificai-se un laI nundo de inconslncia: quen seiia capaz de
Iiviai-vos da naIdio do vii-a-sei`.
Iaia un honen que faz lais peigunlas, cujo pensai aiielalado
ionpe conslanlenenle as naIhas enpiicas paia Iogo Ianai-se no nais
aIlo vo supiaIunai, nen lodo nodo de vivei pode lei sido len-vindo.
De lon giado aceilanos a liadio de que eIe se apiesenlava en
indunenliia pailicuIainenle ceiinoniosa e nosliava un oiguIho
veidadeiianenle ligico en seus geslos e hlilos de vida. Vivia cono
escievia, faIava lo soIenenenle quanlo se veslia, eIevava a no e
15

pousava o pe cono se esse eslai-a fosse una liagedia en que eIe leiia
nascido paia lonai paile cono heii. Ln ludo eIe foi o giande nodeIo de
LnpedocIes. Seus concidad os eIegeian-no paia conduzii una coInia
enigianle ~ laIvez se aIegiassen de podei ao nesno lenpo venei-Io e
desvenciIhai-se deIe. Tanlen seu pensa
nenlo enigiou, e fundou coInias: en Lfeso e LIeia no se
desvenciIhaian deIe e, se no pudeian decidii-se a peinanecei onde eIe
eslava, salian, conludo, que foian guiados poi eIe ao Iugai de onde
agoia, sen eIe, se dispunhan a piosseguii.
TaIes noslia a necessidade de sinpIificai o ieino da pIuiaIidade e
ieduzi-Io a un neio desdolianenlo ou disfaice da nica quaIidade
exislenle, a gua. Anaxinandio o uIliapassa en dois passos. Ieigunla-se,
da piineiia vez: Mas, se h en geiaI una unidade eleina, cono e
possveI aqueIa pIuiaIidade`, e deduz a iesposla do cailei conliadiliio
dessa pIuiaIidade, que consone e nega a si nesno. Sua exislncia se
lona paia eIe un fenneno noiaI, que no se Iegilina, nas se penilencia,
peipeluanenle, peIo sucunlii. Mas, en seguida, ocoiie-Ihe a peigunla:
Ioi que, enlo, ludo o que veio a sei j no foi ao fundo h nuilo lenpo,
una vez que j lianscoiieu loda una eleinidade de lenpo` De onde ven
o fIuxo senpie ienovado do viia-sei` LIe s sale saIvai-se dessa
peigunla poi possiliIidades nslicas: o vii-a-sei eleino s pode lei sua
oiigen no sei eleino, as condies paia o decInio daqueIe sei en un vii-
a-sei na injuslia so senpie as nesnas, a consleIao das coisas len
desde senpie una ndoIe laI que no se pode pievei nenhun leinino
paia aqueIe saii dos seies isoIados do seio do indeleininado. Aqui
ficou Anaxinandio: islo e, ficou nas sonlias piofundas que, cono
giganlescos fanlasnas, deilan-se solie a nonlanha de una laI
conlenpIao do nundo. Quanlo nais se piocuiava apioxinai-se do
piolIena ~ cono, en geiaI, pode nascei, poi decInio, do indeleininado
o deleininado, do eleino o lenpoiaI, do juslo a injuslia ~, naioi se
loinava a noile.

HeicIilo de Lfeso suigiu no neio desla noile nslica que envoIvia o


piolIena do devii de Anaxinandio, e iIuninou-o con un iaio de Iuz
divino: ConlenpIo o devii, diz eIe, e nunca aIguen conlenpIou con
lanla aleno o fIuxo e o iilno eleinos das coisas. L o que e que eu vi`
LegaIidades, ceilezas infaIveis, vias inulveis do diieilo, as Liinias que
juIgan lodas as infiaes as Ieis, o nundo inleiio a ofeiecei o espelcuIo
de una juslia soleiana e de foias naluiais denonacas, piesenles en
lodo o Iado e sulnissas ao seu seivio. ConlenpIei, no a punio do que
16

no devii enliou, nas a juslificao do devii. Quando e que o ciine, a
secesso se nanifeslou en foinas invioIveis, en Ieis piedosanenle
veneiadas` Onde donina a injuslia, depaia-se con o aililiiio, a
desoiden, a iiieguIaiidade, a conliadio, nas onde s ieinan a Iei e a
dike, fiIha de Zeus, cono nesle nundo, cono podeiia a vigoiai a esfeia
da cuIpa, da expiao, da condenao e, poi assin dizei, o Iugai de
supIcio de lodos os condenados `
HeicIilo liiou desla inluio duas negaes enlie si soIidiias, que
s vn conpIelanenle a Iuz peIa conpaiao con os ensinanenlos do
seu piecuisoi. Ln piineiio Iugai, negou a duaIidade de dois nundos
lolaInenle difeienles, que Anaxinandio se viia oliigado a adnilii, j
no dislingue un nundo fsico e un nundo nelafsico, un donnio de
quaIidades definidas e un donnio da indeleininao indefinveI. Aps
esle piineiio passo, lanlen j no pde coilii-se de una naioi audcia
da negao: negou o sei en geiaI. Iois o nico nundo que eIe
conseivou ~ un nundo iodeado de Ieis eleinas no esciilas, aninado
do fIuxo e do iefIuxo de un iilno de lionze ~ nada noslia de
peinanenle, nada de indesliulveI, nenhun laIuaile no seu fIuxo.
HeicIilo excIanou nais aIlo do que Anaxinandio: S vejo o devii. No
vos deixeis enganai! L a vossa visla cuila e no a essncia das coisas que
se deve o falo de juIgaides enconliai leiia fiine no nai do devii e da
evanescncia. Usais os nones das coisas cono se livessen una duiao
fixa, nas ale o pipiio iio, no quaI enliais peIa segunda vez, j no e o
nesno que eia da piineiia vez.
O don ieaI de HeicIilo e a sua facuIdade sulIine de iepiesenlao
inluiliva, ao passo que se noslia fiio, insensveI e hosliI paia con o oulio
nodo de iepiesenlao que se efeliva en conceilos e conlinaes Igicas,
poilanlo, paia a iazo, e paiece lei piazei en podei conliadiz-Ia con
aIguna veidade aIcanada poi inluio, f-Io con una insoIncia laI, en
fiases cono: Todas as coisas, en lodos os lenpos, ln en si os
conliiios, que AiislleIes o acusa de ciine supieno peianle o liilunaI
da iazo, de pecado conlia o piincpio de conliadio. Mas a
iepiesenlao inluiliva engIola dois aspeclos difeienles: o piineiio e o
nundo piesenle, coIoiido e en nudana, que se conpiine a nossa voIla
en lodas as expeiincias, e poilanlo, as condies que loinan possveI a
expeiincia desle nundo, islo e, o lenpo e o espao. Iois se o lenpo e o
espao exislen sen conledo definido, poden sei apeicelidos
independenlenenle de loda a expeiincia, de naneiia puianenle
inluiliva. Nesle nodo de consideiao do lenpo, desIigado de lodas as
expeiincias, HeicIilo linha o nonogiana nais insliulivo, que iesune
ludo o que se enconlia no donnio da iepiesenlao inluiliva. A sua
concepo do lenpo e, poi exenpIo, a de Schopenhauei, paia o quaI cada
17

inslanle do lenpo s exisle na nedida en que desliuiu o inslanle
piecedenle, seu pai, paia len depiessa sei eIe pipiio lanlen desliudo,
paia eIe, o passado e o fuluio so lo vos cono quaIquei sonho, e o
piesenle e unicanenle o Iinile, sen exlenso nen consislncia, que a
anlos sepaia. Cono o lenpo, lanlen o espao, e, cono esle, lanlen
ludo o que neIe e no lenpo exisle s len una exislncia ieIaliva, s exisle
paia un oulio, a eIe seneIhanle, quei dizei, que no lenha nais
peinanncia do que eIe. Lis una veidade de evidncia inediala,
acessveI a lodos e, juslanenle poi isso, difciI de alingii peIa via dos
conceilos e da iazo. Mas quen a len dianle dos oIhos deve lanlen
passai inedialanenle a conseqncia heiacIlica e dizei que a essncia
lolaI da ieaIidade e s alividade e que paia eIa no h oulio nodo de sei,
foi o que Schopenhauei exps (O Mundo cono Vonlade e Repiesenlao,
lono I, Iivio piineiio, paigiafo quailo): LIa s enche o espao, s enche
o lenpo, na nedida en que age: a sua ao solie o oljelo inedialo
condiciona a inluio, na quaI unicanenle exisle, a conseqncia da ao
de quaIquei oulio oljelo naleiiaI solie oulio s se conhece e s e
consislenle na nedida en que o Ilino age agoia de naneiia difeienle
solie o oljelo inedialo. A essncia lolaI da naleiia s e, poilanlo, causa e
efeilo, o seu sei e a sua ao. De nodo nuilssino apiopiiado se designa
un aIeno o conjunlo das coisas naleiiais con a paIavia WiikIichkeil
|ieaIidade efelivaj, que e nuilo nais expiessiva do que ReaIilal. AquiIo
solie o que eIa age, e de novo a naleiia: lodo o seu sei e a sua essncia
consisle, pois, apenas na nodificao ieguIai que una paile desla
naleiia pioduz nuna oulia, poi conseguinle, eIa e, poi naluieza,
inleiianenle ieIaliva, segundo una ieIao que s e vIida no nlilo dos
seus Iiniles, e nesle aspeclo e seneIhanle ao lenpo, seneIhanle ao
espao.
O devei nico e eleino, a inconsislncia lolaI de lodo o ieaI, que
sonenle age e fIui incessanlenenle, sen aIguna vez sei, e, cono
HeicIilo ensina, una ideia leiiveI e aloidoadoia, nuilssino afin, na
sua infIuncia, ao senlinenlo de quen, nun lienoi de leiia, peide a
confiana que len na leiia fiine. Ioi piecisa una eneigia suipieendenle
paia liansfoinai esle efeilo no seu conliiio, en sulIinidade e no
assonlio len-avenluiado. HeicIilo chegou a esle ponlo giaas a una
olseivao do veidadeiio cuiso do devii e da desliuio, que eIe
conceleu sol a foina da poIaiidade, cono a disjuno de una nesna
foia en duas alividades quaIilalivanenle difeienles, oposlas, e que
lenden de novo a unii-se. Incessanlenenle una quaIidade se cinde en si
nesna e se divide nos seus conliiios: peinanenlenenle esses conliiios
lenden de novo un paia o oulio. O vuIgo, e veidade, juIga ieconhecei
aIgo de igido, acalado, conslanle, na ieaIidade, en cada inslanle, a Iuz e
18

a sonlia, o doce e o anaigo eslo junlos e Iigados un ao oulio cono
dois Iuladoies, dos quais oia a un, oia a oulio cale a supienacia. O neI
e, segundo HeicIilo, sinuIlaneanenle anaigo e doce, e o pipiio
nundo e un jaiio cheio de una nisluia que len de agilai-se
conslanlenenle. Todo o devii nasce do confIilo dos conliiios, as
quaIidades definidas que nos paiecen duiadouias s expiinen a
supeiioiidade nonenlnea de un dos Iuladoies, nas no pen leino a
gueiia: a Iula peisisle peIa eleinidade foia. Tudo aconlece de acoido con
esla Iula, e e esla Iula que nanifesla a juslia eleina. L una ideia
adniiveI, oiiunda da nais puia fonle do gnio heInico, que consideia a
Iula cono a ao conlnua de una juslia honognea, seveia, vincuIada a
Ieis eleinas. S un Ciego eia capaz de fazei desla iepiesenlao o
fundanenlo de una cosnodiceia, e a loa Liis de Hesodo, liansfiguiada
en piincpio csnico, e a ideia de conpelio dos Ciegos singuIaies e da
cidade giega, liansfeiida dos ginsios e das paIeslias dos agons ailslicos,
da Iula dos pailidos poIlicos e das cidades enlie si, paia o nais univeisaI,
de naneiia que agoia a engienagen do cosnos neIa giia. Assin cono
cada Ciego Iula, cono se apenas eIe livesse iazo e cono se un ciileiio
infinilanenle seguio da deciso judiciiia definisse en cada inslanle paia
que Iado lende a viliia, assin lanlen Iulan enlie si as quaIidades,
segundo iegias e Ieis invioIveis, inanenles ao conlale. As pipiias
coisas que a inleIigncia Iinilada do honen e do aninaI juIga sIidas e
conslanles no ln exislncia ieaI, no passan do Iuzii e do faiscai de
espadas desenlainhadas, so o liiIho da viliia na Iula das quaIidades
oposlas.
Lssa Iula que e pipiia de lodo o devii, essa fIuluao eleina da
viliia, e assin desciila poi Schopenhauei (O Mundo cono Vonlade e
Repiesenlao, lono I, Iivio segundo, paigiafo 27): L necessiio que a
naleiia peisislenle nude incessanlenenle de foina, poique fennenos
necnicos, fsicos, qunicos, oignicos, guiados peIa causaIidade, Iulan
con avidez peIo piineiio pIano e diIaceian nuluanenle a naleiia, j
que cada un quei nanifeslai a sua ideia.. Lsle confIilo pode olseivai-se
en loda a naluieza, poique lanlen eIa s exisle nedianle esle confIilo.
As pginas seguinles apiesenlan as iIusliaes nais nolveis desle
confIilo: nas a lnica fundanenlaI dessa desciio j no e a de HeicIilo
poique a Iula, paia Schopenhauei, no passa de una piova da aulociso
do queiei-vivei, una aulocoiioso desle inslinlo sonliio e confuso, e un
fenneno alsoIulanenle hoiioioso, nada lealificanle. A aiena e o oljelo
desla Iula e a naleiia, que as foias naluiais lenlan diIaceiai unas as
oulias, e lanlen o espao e o lenpo, cuja unio aliaves da causaIidade e
piecisanenle a naleiia.

19

Lnquanlo a inaginao de HeicIilo peisciulava o univeiso agilado


infaligaveInenle, a ieaIidade, con o oIhai do especladoi encanlado
que v Iulai con aIegiia inneios paies sol a vigiIncia de ililios
seveios, leve un piessenlinenlo ainda nais sulIine, j no podia
consideiai os paies a Iulai e os juzes cono sepaiados uns dos oulios, os
pipiios juzes paiecian eslai a Iulai, os Iuladoies paiecian eslai a
juIgai-se a si nesnos ~ sin, una vez que eIe, no fundo, s se apeiceleu
da juslia eleinanenle ieinanle, ousou excIanai: A pipiia Iula dos
seies nIlipIos e a puia juslia! L, de ieslo, o uno e o nIlipIo. Iois, quaI
e a essncia de lodas essas quaIidades` Deuses inoilais` So seies
sepaiados que, desde o coneo e sen fin, agen poi si nesnos` L se o
nundo que venos s conhece o devii e a desliuio e ignoia o que
peinanece, no deveiian laIvez essas quaIidades consliluii un nundo
nelafsico de oulia especie: no piopiianenle un nundo da unidade,
cono o que Anaxinandio piocuiava alis do veu fIuluanle da
nuIlipIicidade, nas un nundo de nuIlipIicidades eleinas e
essenciais ` ~ Lnloia o lenha negado con veenncia, no voIlou
laIvez HeicIilo a enliai, poi un desvio, na oiden csnica dupIa, a
liaos con un OIinpo de nuneiosos deuses e dennios inoilais ~ islo
e, de nuilas ieaIidades ~ e con un nundo hunano, que s v as
nuvens de poeiia da Iula oInpica e o liiIho das Ianas divinas ~ islo e,
un devii e nada nais` Anaxinandio linha-se piecisanenle aliigado das
quaIidades definidas, iefugiando-se no seio do Indefinidonelafsico,
poique essas quaIidades nascen e peiecen, linha-Ihes negado a
exislncia veidadeiia e essenciaI, nas no paiece agoia que o devii e
apenas o evidenciai de una Iula de quaIidades eleinas` No se deveiia
voIlai a fiaqueza pecuIiai do conhecinenlo hunano, quando faIanos do
devii ~ enquanlo na essncia das coisas laIvez no haja devii aIgun,
nas unicanenle a coexislncia de nIlipIas ieaIidades veidadeiias que
se sulliaen ao devii e a desliuio`
Lis sadas e faIsos caninhos que no so dignos de HeicIilo, eIe
giila peIa segunda vez: o uno e o nIlipIo. As inneias quaIidades de
que podenos apeicelei-nos no so essncias eleinas, nen fanlasnas
dos nossos senlidos (Anaxgoias adniliia a piineiia |deslas
possiliIidadesj, Iainnides a segunda), no so un sei igido e
aililiiio, nen a apaincia fugi dia que aliavessa os ceielios hunanos. A
leiceiia possiliIidade, a nica que ieslava a HeicIilo, no podei sei
adivinhada nen caIcuIada anlecipadanenle poi ninguen dolado de faio
diaIelico: pois o que eIe invenlou aqui e una ieaIidade, ale no donnio
das ideias nslicas nais inaciedilveis e das nelfoias csnicas nais
inespeiadas. ~ O nundo e o jogo de Zeus ou, en leinos fsicos, do fogo
2O

consigo nesno, o uno s nesle senlido e sinuIlaneanenle o nIlipIo.
Iaia expIicai agoia a inlioduo do fogo concelido cono foia
ciiadoia do nundo, iecoido o desenvoIvinenlo que Anaxinandio linha
dado a leoiia da gua cono oiigen das coisas. Lnloia confiando en
TaIes no locanle ao essenciaI e iefoiando e desenvoIvendo as suas
olseivaes, Anaxinandio no eslava, no enlanlo, convencido de que
no houvesse quaIquei oulio giau de quaIidade anles e, poi assin dizei,
poi delis da gua, paiecia-Ihe anles que o nido se foinava poi si
nesno a pailii do quenle e do fiio. Ioi isso, o quenle e o fiio deveiian
sei os esldios pieIininaies da gua, as quaIidades ainda nais oiiginiias.
O devii conea quando eIas se sepaian do sei piinoidiaI, do
Indefinido. HeicIilo que, cono fsico, se sujeilou a auloiidade de
Anaxinandio, inleipiela esla leoiia do quenle segundo Anaxinandio
cono o sopio, o hIilo quenle, os vapoies secos, en suna, o eIenenlo
aidenle, aceica desle fogo, diz o que TaIes e Anaxinandio linhan dilo da
gua: que peicoiie en inneias nelanoifoses a senda do devii,
solieludo nos lis eslados piincipais, que so o quenle, o nido e o
sIido. Iois a gua que desce loina-se leiia, e a gua que sole loina-se
fogo, ou, cono HeicIilo paiece lei dilo con nais pieciso: do nai s se
eIevan os vapoies nais puios, que seiven de aIinenlo ao fogo ceIesle
dos aslios, da leiia s se eIevan os vapoies escuios e neluIosos, que
seiven de aIinenlo ao nido. Os vapoies puios so a liansio do nai
paia o fogo, os vapoies inpuios so a liansio da leiia paia a gua. L
assin que o fogo segue duas vias de nelanoifose que solen e descen
incessanlenenle, vo e vn, Iado a Iado, do fogo a gua, da a leiia, da
leiia de novo a gua e da gua ao fogo. Lnloia HeicIilo siga
Anaxinandio no locanle as nais inpoilanles deslas concepes, poi
exenpIo, quando diz que o fogo e suslenlado peIas evapoiaes, ou
quando afiina que da gua se sepaia en paile a leiia, en paile o fogo,
noslia-se independenle e conliadiz o neslie, poique excIui o fiio do
piocesso fsico, ao passo que Anaxinandio o linha coIocado junlo do
quenle paia fazei nascei o nido da unio de anlos. Lsla deciso eia
ieaInenle una necessidade paia HeicIilo: pois se ludo e fogo, nada
pode havei, en lodas as possiliIidades da sua nelanoifose, que possa
sei o seu conliiio alsoIulo. HeicIilo inleipiela assin o que se chana
fiio apenas cono un giau do quenle, e pde juslificai esla inleipielao
sen dificuIdade aIguna. Mas nuilo nais inpoilanle do que esle
afaslanenlo da douliina de Anaxinandio e una oulia coincidncia: eIe
aciedila, cono esle Ilino, nun coIapso do nundo, que se iepele
peiiodicanenle, e no suiginenlo senpie novo de un oulio nundo,
nascido da confIagiao csnica que ludo aniquiIa. L exlienanenle
suipieendenle que HeicIilo caiacleiize o peiodo en que o nundo
21

acoiie ao enconlio dessa confIagiao csnica e da desinlegiao no fogo
puio, cono un desejo e una necessidade, e a pIena consunao peIo
fogo cono a saciedade, e s nos iesla peigunlai cono enlende e designou
eIe o acoidai do novo inpuIso de foinao do nundo, o efundii-se nas
foinas da nuIlipIicidade. O pioveilio giego segundo o quaI a
saciedade geia o ciine (a hyliis) paiece vii en nosso auxIio, e pode
nos, con efeilo, peigunlai-nos poi un inslanle se HeiacIilo fez deiivai
da hyliis esle ieloino a nuIlipIicidade. Tone-se esle pensanenlo a seiio:
a sua Iuz, a face de HeicIilo liansfoina-se aos nossos oIhos, apaga-se o
liiIho oiguIhoso dos seus oIhos, liaa-se no seu ioslo una iuga piofunda
de ienncia doIoiosa e de inpolncia, paiece que conpieendenos poi
que iazo a Anliguidade laidia Ihe chanou o fiIsofo que choia. No e
lodo o piocesso univeisaI un casligo da hyliis` L no e a nuIlipIicidade
o iesuIlado de un ciine` No e a nelanoifose do puio no inpuio una
conseqncia da injuslia` No e a cuIpa liansfeiida paia o pipiio
coiao das coisas` L se, assin, o nundo do devi i e dos indivduos e
deIa Iileilado, no esl ao nesno lenpo condenado a sofiei senpie as
conseqncias deIa`

Lsla paIavia peiigosa, a hyliis, e de falo a pedia de loque de lodo o


discpuIo de HeicIilo, e aqui que eIe pode denonsliai se conpieendeu
ou no o neslie. Sei que esle nundo esl cheio de cuIpa, de injuslia, de
conliadies e de sofiinenlo`
Sin, giila HeicIilo, nas s paia o honen Iinilado que v as coisas
sepaiadas unas das oulias e no no seu conjunlo, no paia o seu
conluilivo, paia esle, lodos os conliiios confIuen nuna hainonia,
invisveI, e veidade, ao oIhai hunano conun, nas inleIigveI paia quen,
cono HeicIilo, se asseneIha ao deus conlenpIalivo. Ieianle o seu oIhai
de fogo, no sulsisle nenhuna gola de injuslia no nundo deiianado
en seu iedoi, e chega nesno a supeiai, nedianle una conpaiao
sulIine, a dificuIdade piincipaI en expIicai cono e possveI que o fogo
puio possa assunii foinas lo inpuias. Nesle nundo, s o jogo do
ailisla e da ciiana len un vii a exislncia e un peiecei, un consliuii e
un desliuii sen quaIquei inpulao noiaI en inocncia eleinanenle
iguaI. L, assin cono liincan o ailisla e a ciiana, assin liinca lanlen o
fogo eleinanenle alivo, conslii e deslii con inocncia ~ e esse jogo
joga-o o Lo consigo nesno. Tiansfoinando-se en gua e en leiia, junla,
cono una ciiana, nonlinhos de aieia a leiia-nai, conslii e deiiula: de
vez en quando, ieconea o jogo. Un inslanle de saciedade: depois, a
necessidade apodeia-se oulia vez deIe, laI cono a necessidade foia o
22

ailisla a ciiai. No e a peiveisidade, nas o inpuIso do jogo senpie
despeilando de novo que chana oulios nundos a vida. As vezes, a
ciiana Iana foia o liinquedo: nas depiessa ieconea a liincai con
una disposio inocenle. Mas, Iogo que conslii, Iiga e junla as foinas
segundo una Iei e en confoinidade con una oiden inlinseca.
Ao nundo s assin o conlenpIa o honen eslelico, que divisou no
ailisla e na gnese da olia de aile cono o confIilo da nuIlipIicidade que
pode, no .enlanlo, lei en si una Iei e un diieilo, cono o ailisla se coIoca
nedilalivanenle acina da sua olia e neIa esl quando lialaIha, cono a
necessidade e o jogo, o confIilo e a hainonia se jungen conslanlenenle
paia geiai a olia de aile.
Quen ii exigii ainda de una laI fiIosofia una elica con os
inpeialivos consliangedoies do lu deves, ou quen acusai HeicIilo
de deIa caiecei` O honen e, ale a sua Ilina filia, necessidade, e
alsoIulanenle no-Iivie ~ quando se enlende poi Iileidade a
pielenso eslpida de podei nudai aililiaiianenle a sua essenlia cono
se foia un veslido, pielenso esla que, ale agoia, lodas as fiIosofias seiias
iejeilaian con o despiezo neiecido. Se e lo pequeno o nneio de
honens que viven conscienlenenle no jogos e en confoinidade con o
oIho do Ailisla que ludo donina, e poique as suas aInas so nidas e
poique os oIhos, os ouvidos e, solieludo, o inleIeclo dos honens so ns
leslenunhas, quando Iana nida se apodeia das suas aInas. No se
peigunla poique iazo assin e, cono lanlen no se peigunla poique e
que o fogo liansfoina en leiia e en gua. HeicIilo no len iazo
aIguna paia se senlii oliigado a piovai (cono Leilniz) que esle nundo e
o neIhoi de lodos, lasla-Ihe que seja o jogo leIo e inocenle do Lo. Ln
geiaI, ale consideia o honen un sei iiiacionaI, islo no inpede que en
lodo o seu sei se cunpia a Iei da Razo soleiana. LIe nen sequei len un
Iugai piiviIegiado na naluieza, cuja nanifeslao nxina e o fogo, poi
exenpIo, cono aslio, nas no o honen loIo. Se esle, nedianle a
necessidade, ieceleu aIguna paile no fogo, j e un pouco nais iazoveI,
na. nedida en que consisle en gua e en leiia, dificiInenle pailicipa da
sua iazo. Nada o oliiga, peIo falo de sei. honen, a conhecei o jogos.
Mas, poique e que h gua, poique e que h leiia` Lis un piolIena que
e laslanle nais seiio paia HeicIilo do que peigunlai poique e que os
honens so lo eslpidos e lo naus. Tanlo no honen supeiioi cono no
nais nedocie se ieveIa a nesna confoinidade inanenle a Iei, a nesna
juslia. Mas, se se quisesse peigunlai a HeicIilo: Ioique e que o fogo
no e senpie fogo, poique e que agoia e gua e Iogo leiia`, esle
iespondeiia sinpIesnenle: L un jogo, no se aloida palelicanenle e,
solieludo, de un nodo noiaI ! HeicIilo s descieve o nundo que
exisle e acha neIe o nesno piazei conlenpIalivo con que o ailisla oIha
23

paia a sua olia en vias de ieaIizao. S os que no se do poi salisfeilos
con a sua desciio naluiaI do honen e que o achan liisle, neIancIico,
choioso, sonliio, liIioso, pessinisla e, nuna s paIavia, odioso. Mas
esses honens, assin cono as suas anlipalias e sinpalias, o seu dio e o
seu anoi, l-Io-ian deixado indifeienle, e eIe l-Ias-ia seivido con
aIgunas veidades desle lipo: Os ces Iadian aos desconhecidos, ou O
luiio piefeie a paIha ao ouio.
Tanlen e desses desconlenles que piovn as nuneiosas queixas
aceica da olscuiidade do esliIo de HeicIilo: e piovveI que janais un
honen, en lenpo aIgun, lenha esciilo de un nodo nais cIaio e nais
Iuninoso. L veidade que se liala de un esliIo nuilo Iacnico e, poi isso,
olscuio paia Ieiloies nuilo apiessados. Mas e conpIelanenle
inexpIicveI que un fiIsofo escievesse de piopsilo con pouca
cIaieza ~ acusao que se cosluna fazei a HeicIilo ~, a no sei que
livesse iazes paia escondei os seus pensanenlos, ou que fosse
suficienlenenle lialanle paia dissinuIai en paIavias o vazio do seu
pensanenlo. L pieciso evilai cuidadosanenle, nedianle a cIaieza, cono
diz Schopenhauei, nesno nas ciicunslncias noinais da vida pilica,
naI-enlendidos possveis, cono e que aIguen deveiia podei expiinii-se
de naneiia pouco piecisa, e ale enignlica, ao lialai do oljelo nais difciI,
nais alsliuso e nenos acessveI ao pensanenlo, das laiefas da fiIosofia`
Mas }ean-IauI d un lon conseIho, no locanle a lievidade: Ln geiaI, e
lon que ludo o que seja giande ~ ludo o que lenha senlido paia giandes
espiilos ~ se expiina en leinos lieves e (poilanlo) olscuios, paia que
os espiilos nedocies anles vejan ai un no-senlido do que o liaduzan
paia a sua insipidez. Iois os espiilos vuIgaies ln a haliIidade
iepugnanle de s veien, nas paIavias nais piofundas e nais iicas, a sua
pipiia opinio de lodos os dias. De ieslo, HeicIilo no escapou aos
espiilos nedocies, j os Lslicos o inleipielaian supeificiaInenle,
ielaixando a sua peicepo eslelica fundanenlaI do jogo do nundo paia
a consideiao vuIgai peIas convenincias do nundo, solieludo peIas
vanlagens dos honens, de naneiia que a sua fsica, naqueIas caleas, se
loinou un olinisno giosseiio, con o conslanle convile diiigido a Iedio
e a IauIo paia o IIaudile anici!

HeicIilo eia oiguIhoso, e quando o oiguIho enlia nun fiIsofo,


enlo, e un giande oiguIho. A sua ao nunca o ienele paia un
plIico, paia o apIauso das nassas e paia o coio enlusiasla dos seus
conlenpoineos. Seguii un caninho soIiliio peilence a essncia do
fiIsofo. O seu don e o nais iaio e, de ceila naneiia, o nenos naluiaI,
24

excIuindo e aneaando lodos os oulios dons. O nuio da sua aulo-
suficincia deve sei de diananle, paia no sei desliudo nen pailido,
poique ludo se novinenla conlia eIe. A sua viagen paia a inoilaIidade
e nais penosa e nais conliaiiada do que quaIquei oulia, e, no enlanlo,
ninguen nais do que o fiIsofo pode eslai seguio de neIa aIcanai o seu
pipiio fin ~ poique s eIe sale peinanecei nas asas aleilas de lodas as
epocas. O despiezo peIo piesenle e peIo nonenlneo e paile inlegianle
da giande naluieza fiIosfica. LIe possui a veidade: a ioda do lenpo
pode iodai paia onde quisei, nunca podei sulliaii-se a veidade. L
inpoilanle salei se esles honens j viveian. Nunca se podeiia, poi
exenpIo, inaginai un oiguIho seneIhanle ao de HeicIilo cono sinpIes
possiliIidade. Iaiece que lodo o esfoio peIo conhecinenlo esl, poi
naluieza, volado a nunca sei salisfeilo nen salisfaliio. Ioi isso,
ninguen, a no sei quen lenha sido ensinado peIa hisliia, podei
aciedilai nuna lo iegia aulo-eslina e convico de lei sido o nico
gaIanleadoi da veidade que leve xilo. Honens assin viven nun
sislena soIai pipiio, e e a que se deven piocuiai. Un Iilgoias, un
LnpedocIes lialavan-se a si nesnos con una consideiao solie-
hunana, con un lenoi quase ieIigioso, nas o vncuIo da conpaixo,
conexo con a fe piofunda na nelenpsicose e na unidade de lodos os
seies vivos, voIlou a Iev-Ios aos oulios honens, a sua saIvao e
iedeno. Conludo, e s nas nonlanhas nais seIvagens e nais soIiliias
que se pode visIunliai, con un aiiepio, o senlinenlo da soIido que
invadia o halilanle efesio do lenpIo de ilenis. DeIe no joiia nenhuna
enoo piepolenle de conpaixo, nenhuna nsia de ajudai, de saIvai e
de ienii. L un aslio sen alnosfeia. O seu oIhai aidenle, voIlado paia
denlio, viia-se, noilo e geIido, paia foia, cono se paia sonenle una
apaincia. A sua voIla, diielanenle conlia a foilaIeza do seu oiguIho,
lalen as vagas da Ioucuia e da peiveisidade: eIe voIla-Ihes as coslas,
cheio de nusea. Mas ale os honens que ln un coiao sensveI evilan
esla nscaia, que paiece feila de nelaI, nun sanluiio isoIado, no neio
de inagens de deuses e ao pe de una aiquileluia fiia e de caIna
sulIinidade, un sei assin pode paiecei nais conpieensveI. Cono
honen enlie honens, HeicIilo len aIgo de inaciedilveI, e se e veidade
que foi vislo a olseivai os jogos de ciianas laiuIhenlas, ao nenos nessa
aIluia iepaiou naquiIo que janais aIguen consideiaia nuna ocasio
dessas: o jogo da giande ciiana univeisaI, o jogo de Zeus. LIe no
piecisava dos honens, sen sequei paia o seu conhecinenlo, lodas as
infoinaes que deIes se podian ollei ao inleiiog-Ios e ludo o que os
oulios slios anles deIe linhan lenlado pesquisai no Ihe inleiessavan.
IaIava con despiezo desses honens inleiiogadoies, coIecionadoies, en
suna, hisliicos. Ioi a nin nesno que eu piocuiei e invesliguei,
dizia eIe de si pipiio, con una paIavia con que se designa a decifiao
25

de un oicuIo: cono se eIe, e nais ninguen, fosse o veidadeiio
ieaIizadoi e cunpiidoi do pieceilo de DeIfos: Conhece-le a li nesno.
Mas consideiou ludo o que exliaiu desse oicuIo cono saledoiia
inoilaI e digna de sei eleinanenle inleipielada, cono lendo una ao
iIinilada no fuluio Iongnquo segundo o nodeIo dos discuisos piofelicos
da SiliIa. L suficienle paia a hunanidade nais dislanle: desde que se
apIique a inleipielai, cono se de oicuIos se lialasse, o que eIe, cono o
deus de DeIfos, no diz nen esconde. Lnloia a anuncie sen un
soiiiso, sen oinalo e sen lIsano, nas anles con una loca
espunanle, esla saledoiia deve chegai ao niIeniio fuluio. Iois o
nundo piecisa eleinanenle da veidade, piecisa, poilanlo, eleinanenle
de HeicIilo: enloia eIe no piecise do nundo. Que Ihe inpoila a sua
gIiia` A gIiia dos noilais en incessanle fIuxo !, cono eIe liada con
desden. A sua gIiia inpoila aos honens, no a eIe, inoilaIidade da
hunanidade piecisa deIe, eIe no piecisa da inoilaIidade do honen
HeicIilo. O que eIe conlenpIou, a douliina da Iei no devii e do jogo na
necessidade, deve conlenpIai-se eleinanenle a pailii de agoia: foi eIe
quen Ievanlou a coilina desle espelcuIo sulIine.

Lnquanlo en lodas as paIavias de HeicIilo expiine-se a


inponncia e a najeslade da veidade, nas da veidade apieendida na
inluio, no da veidade gaIgada peIa escada de coida da Igica,
enquanlo eIe en un xlase siliIino v, nas no espia, conhece nas no
caIcuIa, apaiece ao Iado seu conlenpoineo Iainnides, cono un pai,
iguaInenle con o lipo de un piofela da veidade, nas cono que foinado
de geIo, no de fogo, veilendo en loino de si una Iuz fiia e penelianle.
No fin da sua vida, piovaveInenle, Iainnides leve un nonenlo
da nais puia alsliao, puiificada de loda efelividade e conpIelanenle
exangue, esle nonenlo ~ no-giego cono nenhun oulio nos dois
secuIos da epoca ligica ~, cujo piodulo e a leoiia do sei, foi paia sua
pipiia vida un ponlo de denaicao que a dividiu en dois peiodos,
esle nesno nonenlo sepaia iguaInenle o pensanenlo pie-socilico en
duas nelades, sendo que a piineiia pode sei chanada anaxinndiica e a
segunda painendica. O piineiio e nais anligo peiodo do pipiio
fiIosofai de Iainnides ainda caiiega iguaInenle a iuliica de
Anaxinandio, esle peiodo pioduziu un sislena fsico-fiIosfico efelivo
cono iesposla as peigunlas de Anaxinandio. Quando nais laide eIe foi
aconelido daqueIe caIafiio de alsliaes gIaciais e foinuIou a nais
sinpIes pioposio iefeienle ao sei e ao no-sei, I eslava o seu pipiio
sislena, enlie as nuilas leoiias anligas que sua pioposio ieduzia a
26

nada. Todavia, eIe paiece no lei peidido loda a piedade paleinaI en
ieIao a ciiana foile e len foinada de sua juvenlude, e poi islo diz:
Veidadeiianenle exisle apenas un caninho coiielo, nas, queiendo
diiigii-se poi oulio caninho, o nico coiielo e o da ninha anliga opinio,
poi seus lens e sua conseqncia. Iiolegendo-se con essa Iocuo, deu
ao seu anligo sislena fsico un inpoilanle e exlenso espao naqueIe
giande poena solie a naluieza, o pipiio poena que devia piocIanai o
novo conhecinenlo cono o nico ilineiiio paia a veidade. Lsla
consideiao paleina, exalanenle quando aliaves deIa un eiio podeiia
insinuai-se, e un ieslo de sensiliIidade hunana nuna naluieza quase
liansfoinada en una nquina de pensai, inleiianenle peliificada peIa
inliansigncia Igica.
Iainnides, cujas ieIaes pessoais con Anaxinandio no ne
paiecen inveiossneis, que no apenas veiossiniInenle nas
evidenlenenle leve na leoiia de Anaxinandio seu ponlo de pailida,
linha as nesnas suspeilas en ieIao a peifeila sepaiao enlie un
nundo que apenas e e un nundo que apenas ven a sei, suspeila que
lanlen HeicIilo apieendeia e que o conduziia a negao do sei. Anlos
piocuiavan una sada, foia daqueIa oposio e sepaiao de una dupIa
oiden do nundo. AqueIe saIlo no Indeleininado, no indeleininveI,
aliaves do quaI Anaxinandio escapaia de una vez poi lodas ao ieino do
vii-a-sei e de suas quaIidades enpiicas dadas, no eia fciI paia duas
caleas lo independenles e difeienles cono as de HeicIilo e
Iainnides, eIes piineiianenle piocuiaian andai lo Ionge quanlo
podian e ieseivaian o saIlo paia aqueIe Iugai onde o pe no enconlia
nais apoio e onde se piecisa saIlai paia no caii. Anlos vian
iepelidanenle aqueIe nesno nundo que Anaxinandio lo
neIancoIicanenle condenaia, expIicando-o cono o Iugai do ciine e
sinuIlaneanenle da expiao paia a injuslia do vii-a-sei. Cono j
salenos, en sua viso HeicIilo descoliia que naiaviIhosa oidenao,
ieguIaiidade e ceileza nanifeslan-se en lodo vii-a-sei, da concIua eIe
que o vii-a-sei no podeiia sei injuslo nen ciininoso.
Iainnides leve una viso conpIelanenle difeienle, eIe
conpaiava as quaIidades unas con as oulias e aciedilava descoliii que
eIas no seiian lodas idnlicas, nas piecisavan sei oidenadas en duas
cIasses. Ioi exenpIo: eIe conpaiou a Iuz e a olscuiidade e, assin, a
segunda quaIidade eia nanifeslanenle apenas a negao da piineiia, e
assin eIe difeienciava quaIidades posilivas e negalivas, esfoiando-se
seiianenle poi ieenconliai e assinaIai esla oposio fundanenlaI en
lodo o ieino da naluieza. Seu nelodo eia o seguinle: eIe lonava aIguns
oposlos, poi exenpIo, Ieve e pesado, suliI e denso, alivo e passivo, e os
ienelia aqueIa oposio nodeIo enlie Iuz e olscuiidade, o que
27

coiiespondia a Iuz eia a quaIidade posiliva e o que coiiespondia a
olscuiidade, a quaIidade negaliva. LIe lonava poi exenpIo o pesado e o
Ieve: o Ieve ficava ao Iado da Iuz, o pesado do Iado olscuio, e assin o
pesado vaIia paia eIe apenas cono negao do Ieve, esle vaIendo cono
quaIidade posiliva. Nesle nelodo j se ieveIa una aplido ao
piocedinenlo Igico alslialo, iesislenle e fechado as insinuaes dos
senlidos. O pesado paiece ofeiecei-se insislenlenenle aos senlidos cono
quaIidade posiliva, o que no delinha Iainnides en naic-Io con una
negao. Da nesna foina eIe indicava a leiia en oposio ao fogo, o fiio
en oposio ao quenle, o denso en oposio ao suliI, o feninino en
oposio ao nascuIino, o passivo en oposio ao alivo, cada un apenas
cono negao do oulio, de laI naneiia que, segundo sua viso, nosso
nundo enpiico cindia-se en duas esfeias sepaiadas: naqueIa das
quaIidades posilivas ~ con un cailei Iuninoso, gneo, quenle, deIgado,
alivo, nascuIino ~ e naqueIa das quaIidades negalivas. As Ilinas
expiinen piopiianenle apenas a faIla, a ausncia das oulias, das
posilivas, eIe descievia lanlen a esfeia onde faIlavan as quaIidades
posilivas cono olscuia, leiieslie, fiia, pesada, espessa e en geiaI con
caiacleies passivo-fenininos. Ao inves das expiesses posilivo e
negalivo, eIe lonava os igidos leinos sei e no-sei e chegava con
isso a lese, en conliadio a Anaxinandio, que esle nosso nundo
conlen aIgo de sei e sen dvida lanlen aIgo de no-sei. No se deve
piocuiai o sei foia do nundo e cono que acina do nosso hoiizonle,
deve-se lusc-Io dianle de ns, en lodo vii-a-sei esl conlido aIgo de sei
e en alividade.
Lnlielanlo, ieslava paia eIe a laiefa de dai a iesposla coiiela a
peigunla: O que e o vii-a-sei` L esle eia o nonenlo en que eIe
piecisava saIlai paia no caii, ainda que, laIvez, paia lais naluiezas cono
a de Iainnides, lodo saIlo equivaIesse a una queda. Lnfin, canos no
nevoeiio, na nslica das quaIilales occuIlae, laIvez ale nesno na
niloIogia. Iainnides v, cono HeicIilo, o vii-a-sei e o no-peinanecei
univeisais, nas apenas pode inleipielai un peiecei de laI naneiia que
neIe o no-sei piecise lei una cuIpa. Iois cono podia o sei lei a cuIpa do
peiecei! Lnlielanlo, o nascei piecisa iguaInenle ieaIizai-se peIo auxIio
do no-sei: pois o sei esl senpie piesenle e no podeiia, poi si nesno,
nascei nen expIicai nenhun nascei. Assin, lanlo o nascei cono o
peiecei so pioduzidos peIas quaIidades negalivas. O falo de lei un
conledo o que nasce e peidei un conledo o que peiece, piessupe que
as quaIidades posilivas ~ islo e, aqueIe ~ pailicipen iguaInenle de
anlos os piocessos: Ao vii-a-sei e necessiio lanlo o sei quanlo o no
sei, se eIes agen conjunlanenle, enlo iesuIla un vii-a-sei.
Mas cono coIaloian o posilivo e o negalivo` LIes no devian ao
28

conliiio iepeIii-se conslanlenenle cono conliadiliios, fazendo assin
lodo vii-a-sei inpossveI` Aqui, Iainnides Iana no de una quaIilas
occuIla, de una nslica lendncia dos conliadiliios a apioxinaien-se e
aliaien-se, sinloIizando aqueIa oposio peIo none de Afiodile,
aliaves da conhecida ieIao nlua e enpiica enlie nascuIino e
feninino. O podei de Afiodile e Iigai os conliadiliios, o sei e o no-sei.
Un desejo une os eIenenlos que confIiluan e se odeian: o iesuIlado e
un vii-a-sei. Quando o desejo esl salisfeilo, o dio e o confIilo inleino
inpuIsionan novanenle o sei e o no-sei a sepaiao ~ e enlo o
honen faIa: A coisa peiece.

Mas ninguen se engana inpunenenle con alsliaes lo leiiveis


cono so o sei e o no-sei. O sangue se coaguIa pouco a pouco quando se
loca neIas. Houve un dia en que Iainnides leve una eslianha ideia,
que paiecia invaIidai lodas as suas conlinaes anleiioies, de foina que
eIe linha piazei de jog-Ias de Iado cono se joga un saco de noedas sen
vaIoi. Supe-se haliluaInenle que na inveno daqueIe dia leve
infIuncia no apenas a conseqncia inleina de lais conceilos cono sei e
no-sei nas lanlen una inpiesso exleina, o conhecinenlo da leoIogia
do veIho e eiianle iapsodo, canloi de una nslica divinizao da
naluieza, Xenfanes de CoIofo.
Xenfanes vivia una vida exliaoidiniia cono poela nnade e
loinou-se, aliaves de suas viagens, un honen nuilo insliudo e nuilo
insliulivo, que salia inleiiogai e naiiai, poi isso HeicIilo o conlava
enlie os poIi-hisloiiadoies e en geiaI enlie as naluiezas hisliicas no
senlido nencionado. De onde e quando Ihe veio o inpuIso nslico ao
Uno e eleinanenle InveI, ninguen pode veiificai, eIa e laIvez a
concepo de un honen que finaInenle se lonou veIho e sedenliio,
que aps o novinenlo de sua odisseia e aps un apiendei e invesligai
infaligveis concele o naioi e o supieno na viso de un iepouso divino,
na peinanncia de lodas as coisas e una paz panleslica oiiginiia. No
ieslanle, paiece-ne puianenle casuaI que, exalanenle no nesno Iugai,
en LIeia, convivian dois honens, cada un liazendo na calea una
concepo da Unidade, eIes no foinan nenhuna escoIa e no ln nada
en conun, nada que un pudesse lei apiendido do oulio e enlo
ensinado. Iois a oiigen de concepo da Unidade e nun conpIelanenle
difeienle, nesno oposla a do oulio, e, se un livesse apiendido a leoiia
do oulio, eIe piecisaiia, apenas paia enlend-Ia, liaduzi-Ia piineiianenle
en sua pipiia Iinguagen. Ln lodo caso, nesla liaduo se peideiia
exalanenle o especfico da oulia leoiia. Se Iainnides chegava a
29

unidade do sei puianenle aliaves de una suposla conseqncia Igica,
ieliiando-a dos conceilos de sei e no-sei, Xenfanes e un nslico
ieIigioso e, con aqueIa unidade nslica, peilence con efeilo ao VI secuIo.
LIe no eia una peisonaIidade lo liansfoinadoia cono Iilgoias,
nesno assin, leve en suas peiegiinaes senpie os nesnos inpuIsos e
incIinaes: cuiai, puiificai e neIhoiai os honens. LIe e o noiaIisla, nas
ainda na calegoiia dos iapsodos, en una epoca posleiioi eIe leiia sido
un sofisla. Ln sua ousada condenao dos coslunes vigenles eIa no
len pai na Ciecia, poi isso no se iecoIhia d~ naneiia aIguna a soIido,
cono IIalo e HeicIilo, nas coIocava-se, no cono un Teisiles
discoidanle, exalanenle dianle daqueIe plIico que eIe condenava con
cIeia e iionia, peIa sua adniiao iuidosa poi Honeio, peIa sua
incIinao apaixonada as honias dos feslivais de ginslica, poi sua
adoiao peIas pedias con foina hunana. Con eIe a Iileidade do
indivduo esl no seu ponlo nais aIlo, e, nesla fuga quase sen Iiniles de
lodas as convenes, eIe esl nais pixino de Iainnides do que
naqueIa supiena unidade divina que eIe viu una vez, en un daqueIes
eslados de viso dignos de seu secuIo, que len en conun con a viso
do sei de Iainnides apenas a expiesso e a paIavia nas no ceilanenle
a oiigen.
Ioi anles en un eslado de espiilo oposlo que Iainnides
enconliou as leoiia do sei. NaqueIe dia e nesse eslado eIe exaninava
aqueIas oposies coopeianles cujo desejo e dio consliluan o nundo e
o vii-a-sei, o sei e o no-sei, as quaIidades posilivas e negalivas, e enlo
eIe se piendeu iepenlinanenle, desconfiado, ao conceilo de quaIidade
negaliva, do no-sei. AIgo que no e pode sei un quaIidade` Ou,
inleiiogado no pIano dos piincpios: aIgo que no e, pode sei` Mas a
nica foina do conhecinenlo que nos ofeiece inedialanenle una
seguiana incondicionaI e cuja negao iguaIa a Ioucuia e a lauloIogia A
= A. Lsle nesno conhecinenlo lauloIgico Ihe dizia inpIacaveInenle:
O que no e, no e! O que e, e! Repenlinanenle eIe senliu pesai solie
sua vida un nonsliuoso pecado Igico, eIe senpie havia suposlo sen
escipuIo que exislian quaIidades negalivas, noseies en geiaI, havia
suposlo que, foinaInenle expiesso, A = no A: o que sonenle a nais
conpIela peiveisidade do pensanenlo podeiia foinai. Mas, vendo as
coisas de peilo, cono eIe nesno peiceleu, loda a giande naioiia dos
honens juIgava con a nesna peiveisidade, eIe nesno linha apenas
lonado paile do ciine geiaI conlia a Igica. Mas o nesno nonenlo que
o acusa desle ciine iIunina-o con a gIiia de una descoleila: eIe
enconliou un piincpio, a chave paia o nisleiio univeisaI, sepaiado de
loda iIuso hunana, na fiine e leiiveI no da veidade lauloIgica solie
o sei, eIe desce agoia ao alisno das coisas.
3O

No caninho eIe enconlia HeicIilo: un enconlio infeIiz! Iaia eIe,
que linha coIocado ludo na nais iigoiosa sepaiao enlie o sei e o no-
sei, os jogos de anlinonias de HeicIilo linhan que sei piofundanenle
odiosos, pioposies cono: Ns sinuIlaneanenle sonos e no sonos...
Sei e no-sei so e no so os nesnos, pioposies aliaves das quais
ludo o que eIe linha desliinchado e escIaiecido se loinaiia novanenle
opaca e inexpIicveI, Ievaian-no ao fuioi. Ioia con os honens que nada
salen e paiecen lei duas caleas, giilava eIe. }unlo deIes esl ludo,
lanlen seu pensanenle, en fIuxo. LIes adniian as coisas peienenenle
nas piecisan sei lo suidos quanlo cegos paia nisluiaien assin os
conliiios! A conpieenso da nassa, gIoiificada aliaves dos jogos de
anlinonias e exaIlada cono o cune de lodo conhecinenlo, eia paia eIe
una vivncia doIoiosa e ininleIigveI.
LIe neiguIhava enlo no lanho fiio de suas leiiveis alsliaes. O
que e veidadeiio piecisa eslai no piesenle eleino, deIe no pode sei dilo
eIe eia, eIe sei. O sei no pode vii-a-sei: pois de que eIe leiia vindo`
Do no-sei` Mas o no-sei no e e no pode pioduzii nada. Do sei` Islo
no seiia seno pioduzii-se a si nesno. O nesno aconlece con o peiecei,
eIe e iguaInenle inpossveI, cono o vii-a-sei, cono loda nulao, cono
lodo aunenlo, cono loda dininuio. L vIida en geiaI a pioposio:
ludo do que pode sei dilo foi ou sei, no e, do sei, enlielanlo, nunca
pode sei dilo no e. O sei e indivisveI, pois onde esl a segunda
polncia que devia dividi-Io` LIe e inveI, pois paia onde eIe devia
novinenlai-se` LIe no pode sei nen infinilanenle giande nen
infinilanenle pequeno, pois eIe e acalado e un infinilo dado poi acalado
e una conliadio. Assin Iinilado, acalado, inveI, en equiIliio, en
lodos os ponlos iguaInenle peifeilo cono una esfeia, eIe paiia, nas no
en un espao, pois caso conliiio esle espao seiia un segundo sei. Mas
no poden exislii viios seies, pois paia sepai-Ios piecisaiia havei aIgo
que no fosse un sei: o que e una suposio que se supiine a si nesna.
Assin, exisle apenas a Unidade eleina.
Mas, se agoia Iainnides voIlava seu oIhai ao nundo do viia-sei,
cuja exislncia eIe anles linha piocuiado conpieendei aliaves de
conlinaes lo engenhosas, eIe zangava-se con os seus oIhos poi veien
o vii-a-sei e con seus ouvidos, poi ouvi-Io. Seu inpeialivo agoia eia:
No siga os oIhos eslpidos, no siga o ouvido iuidoso ou a Ingua, nas
exanine ludo sonenle con a foia do pensanenlo. Con islo eIe
opeiava a piineiia cilica do apaieIho do conhecinenlo, exlienanenle
inpoilanle e funesla en suas conseqncias, se len que ainda nuilo
insuficienle. Aliaves disso eIe iepenlinanenle sepaiou os senlidos e a
capacidade de pensai alsliaes, a iazo, cono se fossen duas
facuIdades inleiianenle dislinlas, desinlegiou o pipiio inleIeclo e
31

aninou aqueIa diviso conpIelanenle eiinea enlie coipo e espiilo que,
especiaInenle desde Iia lo, pesa solie a fiIosofia cono una naIdio.
Todas as peicepes dos senlidos, pensa Iainnides, do apenas iIuses,
e sua iIuso fundanenlaI e sinuIai que o no-sei e, que o vii-a-sei len
un sei. Toda aqueIa nuIlipIicidade e vaiiedade do nundo conhecido
peIa expeiincia, a lioca de suas quaIidades, a oidenao de seus aIlos e
laixos, foian poslas de Iado inpiedosanenle cono una iIuso e puia
apaincia, no h nada paia apiendei deIa, esl peidido lodo lialaIho
que se len con esle nundo nenliioso, nuIo e aIcanado aliaves dos
senlidos. Quen pensa desla naneiia, cono o fez Iainnides, supiine a
possiliIidade de sei un invesligadoi da naluieza, seu inleiesse peIo
fenneno cai, foina-se un dio en no podei Iiviai-se desla eleina
fiaude dos senlidos. Agoia a veidade apenas pode halilai nas nais
desloladas e pIidas geneiaIidades, nas caixas vazias das nais
indeleininadas paIavias, cono nun casleIo de leias de aianha, e ao Iado
de una laI veidade senla-se o fiIsofo, iguaInenle exangue cono una
alsliao, e Iula encIausuiado en finuIas. A aianha quei o sangue de
suas vlinas, nas o fiIsofo painenidiano odeia juslanenle o sangue de
sua vlina, o sangue da enpiiia poi eIe saciificada.

L eIe eia un giego, cujo fIoiescinenlo e apioxinadanenle


conlenpoineo a ecIoso da ievoIuo jnica. Lia enlo possveI a un
giego fugii da piofusa efelividade cono de un puio e inposloi esquena
da inaginao. Iugii, no, poi exenpIo, cono Iia lo, paia o pas das
ideias eleinas, paia a oficina do aileso do nundo, paia passeai os oIhos
nos piollipos inacuIados, e inqueliveis das coisas ~ nas paia o igido
sossego da noile do nais fiio e inexpiessivo conceilo, o sei. Queienos
guaidai-nos de inleipielai esle falo nolveI segundo faIsas anaIogias.
AqueIa fuga no eia una fuga univeisaI no senlido dos fiIsofos hindus,
paia eIa no eia exigida a piofunda convico ieIigiosa da peiveisidade,
nulaliIidade e infeIicidade da exislncia, aqueIa nela finaI, o iepouso do
sei, no eia aspiiada cono o neiguIho nslico en una iepiesenlao
lolaInenle salisfaliia e encanladoia que, paia os honens conuns, e un
enigna e un escndaIo. O pensanenlo de Iainnides no liaz en si
nada do peifune sonliio e enliiaganle dos hindus, peifune que laIvez
no seja lolaInenle inpeiceplveI en Iilgoias e LnpedocIes, o
niIagioso naqueIe falo, paia aqueIe lenpo, e anles o inodoio, o incoIoi, o
inaninado, o defoinado, a faIla lolaI de sangue, de ieIigiosidade e de
caIoi elico, o esquenalisno alslialo ~ en un giego! O niIagioso e anles
de ludo a leiiveI eneigia da aspiiao a ceileza en una epoca de
pensanenlo nslico, fanlslico e sunanenle nveI. A oiao de
32

Iainnides e: deuses, concedei-ne apenas una ceileza! L que eIa seja
una llua solie o nai da inceileza, apenas Iaiga o suficienle paia
peinanecei solie eIa. Tonai paia vs ludo o que ven-a-sei, o que e
exuleianle, nuIlicoIoiido, fIoiescenle, enganadoi, excilanle e vivo, e dai-
ne apenas a nica, polie e vazia ceileza.
Na fiIosofia de Iainnides pieIudia-se o lena da onloIogia. A
expeiincia no Ihe apiesenlava en nenhuna paile un sei laI cono eIe o
pensava, nas, do falo que podia pens-Io, eIe concIua que eIe piecisava
exislii: una concIuso que iepousa solie o piessuposlo de que ns lenos
un igo de conhecinenlo que vai a essncia das coisas e e independenle
da expeiincia. Segundo Iainnides, o eIenenlo de nosso pensanenlo
no esl piesenle na inluio nas e liazido de oulia paile, de un nundo
exlia-sensveI ao quaI ns lenos un acesso diielo aliaves do
pensanenlo.. AiislleIes j fizeia vaIei, conlia, lodas as dedues
anIogas, que a exislncia nunca peilence a essncia, que o sei-a nunca
peilence a essncia das coisas. Lxalanenle poi isso no se pode, a pailii
do conceilo sei ~ cuja essenlia e apenas o sei ~, concIuii una
exislenla do sei. A veidade Igica daqueIa oposio enlie o sei e no-sei
e conpIelanenle vazia, se no pode sei dado o oljelo suljacenle, se no
pode sei dada a inluio aliaves da quaI esla oposio e deduzi da poi
alsliao, sen esle ieloino a inluio, eIa e apenas un jogo con
alsliaes aliaves do quaI nada e conhecido de falo. Iois o puio ciileiio
Igico da veidade, cono Kanl ensina, islo e, a concoidncia de un
conhecinenlo con as Ieis foinais e geiais do enlendinenlo e da iazo, e
apenas o condilo sine qua non, poilanlo a condio negaliva de loda
veidade: a Igica no pode ii nais Ionge nen descoliii, aliaves de
nenhun piocedinenlo, o eiio que se iefeie no a foina nas ao conledo.
Assin, quando se piocuia o conledo paia a veidade Igica da oposio:
O que e, e, o que no e, no e, no se enconlia, de falo, nen una nica
efelividade que Ihe seja iigoiosanenle confoine, de una ivoie eu lanlo
posso dizei eIa e, en conpaiao con lodas as coisas ieslanles, cono
eIa ven a sei, en conpaiao con eIa nesna nun novo nonenlo do
lenpo, ou finaInenle, lanlen, eIa no e, eIa ainda no e ivoie, poi
exenpIo, enquanlo eu consideiava o ailuslo. As paIavias so apenas
snloIos das ieIaes das coisas enlie si e conosco, eIas no fundan en
paile aIguna a veidade alsoIula, e a paIavia sei indica apenas a
ieIao nais geiaI que Iiga lodas as coisas, iguaInenle cono a paIavia
no-sei. Mas, se a pipiia exislncia das coisas no e denonsliveI,
enlo a ieIao das coisas enlie si, o chanado sei e no-sei, no pode
ajudai a apioxinaino-nos nen un passo do pas da veidade. Aliaves de
paIavias e conceilos ns no cheganos janais a peneliai a nuiaIha das
ieIaes, nen nesno a aIgun faluIoso fundanenlo oiiginiio das coisas,
33

e nesno nas puias foinas da sensiliIidade e do enlendinenlo, no espao,
no lenpo e na causaIidade, ns no ganhanos nada que se asseneIhe a
una veiilas aeleina. L incondicionaInenle inpossveI, paia o sujeilo,
queiei conhecei e vei aIgo acina de si nesno, lo inpossveI que
conhecinenlo e sei so, de lodas as esfeias, as nais conliadiliias. Se
Iainnides, na ingenuidade ignoianle da cilica do inleIeclo de enlo,
podia piesunii chegai a un sei-en-si a pailii de un conceilo
eleinanenle suljelivo, hoje, depois de Kanl, e una ignoincia alievida
coIocai aqui e aIi, cono laiefa da fiIosofia, pailicuIainenle junlo aos
leIogos naI insliudos que queien liincai de fiIsofos, apieendei o
alsoIulo con a conscincia, apioxinadanenle na foina: O alsoIulo j
esl piesenle, seno cono eIe podeiia sei piocuiado` ~ cono se
expiiniu HegeI. Ou na diieo de eneke: O sei piecisa eslai dado de
aIguna naneiia, eIe piecisa de aIguna naneiia eslai acessveI, sen o que
nen nesno o conceilo do sei podeianos lei. O conceilo do sei! Cono
se eIe j no nosliasse na elinoIogia a nais polie oiigen enpiica. Iois,
no fundo, esse quei dizei apenas iespiiai, e, quando o honen o enpiega
en ieIao a lodas as oulias coisas, eIe liansfeie a convico que eIe
nesno iespiia e vive as coisas, aliaves de una nelfoia, islo e, aliaves
de aIgo iIgico, conpieendendo a exislncia deslas coisas cono un
iespiiai, segundo a anaIogia hunana. Logo, confunde-se o significado
oiiginaI das paIavias, peinanecendo senpie o falo de que o honen
iepiesenla o sei-a das oulias coisas segundo a anaIogia con seu pipiio
sei-a, poilanlo, anlioponoificanenle, en lodo o caso, aliaves de una
liansposio iIgica. Mesno paia os honens, poilanlo, a paile aqueIa
liansposio, a pioposio eu iespiio, Iogo exisle un sei e
conpIelanenle insuficienle: pois conlia eIa pode sei feila a nesna
oljeo que conlia o anluIo eigo sun ou eigo esl.

O oulio conceilo, de naioi conledo que o do sei e iguaInenle j


enconliado poi Iainnides, e o de Infinilo, se len que ainda no lo
len nanejado cono poi seu discpuIo Zeno. No pode exislii nada de
infinilo acalado. O falo que nossa efelividade, nosso nundo piesenle,
liaga en si o cailei daqueIe acalado, significa segundo sua essncia
una conliadio conlia o Igico, en conseqncia conlia o ieaI, e e iIuso,
nenliia, fanlasna. Zeno usava solieludo un nelodo de denonsliao
indiiela, eIe dizia, poi exenpIo: No pode exislii nenhun novinenlo
de un Iugai paia oulio, pois, se exislisse un laI novinenlo, eslaiia dado
un infinilo acalado, o que e una inpossiliIidade. Na coiiida, AquiIes
no pode aIcanai a lailaiuga que len una pequena vanlagen. Iois,
apenas paia aIcanai o ponlo de onde a lailaiuga pailiu, eIe j piecisaiia
34

lei peicoiiido una inneia quanlidade de espaos, quanlidade infinila,
piineiianenle nelade daqueIe espao, depois a quaila paile, depois a
oilava, a decina sexla e assin ao infinilo. Se eIe de falo aIcana a
lailaiuga, esle e un fenneno iIgico, en lodo o caso, no e nen una
veidade, nen una ieaIidade, nen un sei veidadeiio, nas apenas una
iIuso. Iois nunca e possveI leininai o infinilo. Una oulia foina
popuIai de expiesso desla leoiia e a da fIecha que esl en novinenlo e
enlielanlo en iepouso. Ln cada nonenlo de seu vo eIa ocupa un Iugai,
nesle Iugai eIa iepousa. Seiia a sona dos infinilos Iugaies de iepouso
idnlica ao novinenlo` Seiia o iepouso, iepelido infinilanenle, o
novinenlo, Iogo, seu pipiio oposlo` Aqui, o infinilo e uliIizado cono o
soI venle da efelividade, junlo a eIe, eIa se desfaz. Todavia, se os conceilos
so igidos, eleinos e exislenles ~ e sei e pensai coinciden paia
Iainnides ~, se, poilanlo, o infinilo nunca pode eslai acalado, se o
iepouso nunca pode loinai-se novinenlo, enlo en veidade a fIecha no
voou, eIa no saiu de seu Iugai e de seu iepouso, no fIuiu nenhun
nonenlo lenpoiaI. Ou, expiesso de oulia naneiia: no exisle nesla
chanada efelividade, nesla efelividade apenas suposla, nen lenpo nen
espao ou novinenlo. IinaInenle a pipiia fIecha e apenas una iIuso:
pois eIa descende da nuIlipIicidade, da fanlasnagoiia do no-uno
pioduzida peIos senlidos. Supondo que a fIecha livesse un sei, enlo eIe
seiia inveI, inlenpoiaI, igido, eleino e eslaiia foia de vii-a-sei una
iepiesenlao inpossveI! Supondo que o novinenlo fosse ieaInenle
veidadeiio, enlo no haveiia iepouso, Iogo no haveiia nenhun Iugai
paia a fIecha, nenhun espao ~ una iepiesenlao inpossveI! Supondo
que o lenpo fosse ieaI, enlo eIe no podeiia sei infinilanenle divisveI,
o lenpo de que a fIecha necessila consisliiia en un nneio Iinilado de
nonenlos lenpoiais, cada un desles nonenlos piecisaiia sei un
lono ~ una iepiesenlao inpossveI!
Todas as nossas iepiesenlaes, enquanlo seu conledo
enpiiicanenle dado, seu conledo exliado desle nundo inluilivo e
suposlo cono veiilas aeleina, conduzen-nos a conliadio. Se exisle o
novinenlo alsoIulo, enlo no exisle nenhun espao, se exisle o espao
alsoIulo, enlo no exisle nenhuna nuIlipIicidade, se exisle a
nuIlipIicidade alsoIula, enlo no exisle nenhuna unidade. Aqui
deveiia ficai cIaio o quo pouco ns, con lais conceilos, locanos o
coiao das coisas ou desalanos os ns da ieaIidade, e enlielanlo, ao
inves dislo, Iainnides e Zeno fixan-se na veidade e vaIidade
univeisaI dos conceilos, iepudian o nundo inluilivo cono o conliiio
dos conceilos veidadeiios e univeisaInenle vIidos, cono una
oljelivao do que e iIgico e conpIelanenle conliadiliio. Ln lodas as
suas denonsliaes eIes pailen do piessuposlo conpIelanenle
35

indenonsliveI, nesno inveiossniI, segundo o quaI ns lenos naqueIa
facuIdade de conceilos o nais aIlo e decisivo ciileiio solie o sei e o no-
sei, islo e, solie a ieaIidade oljeliva, no se deve confiinai ou coiiigii
aqueIes conceilos junlo a efelividade, cono indulilaveInenle deiivados
deIa, nas, ao conliiio, eIes e que deven diiigii e nedii a efelividade e,
en caso de una conliadio con o que e Igico, conden-Ia. Iaia podei
concedei-Ihes esla conpelncia diieloia, Iainnides piecisava Ihes
confeiii o nesno sei do que eIe en geiaI adnilia cono o sei. Agoia no
eia nais paia seien lonados cono dois nodos difeienles do sei, o
pensanenlo e aqueIa esfeia do sei peifeila e foia do vii-a-sei, pois no
podia exislii nenhuna dupIicidade. Assin, loinou-se necessiia a ideia
ousadssina de expIicai o pensanenlo e o sei cono idnlicos, aqui no
podia vii en auxIio nenhuna foina de visiliIidade, nenhun snloIo,
nenhuna nelfoia, a ideia eia conpIelanenle iiiepiesenlveI nas eia
necessiia, e eIe ale nesno feslejava, nesla faIla de loda possiliIidade de
iepiesenlao, o naioi liiunfo solie o nundo e as exigncias dos
senlidos. O pensanenlo e aqueIe sei noduIai e esfeiico, conpIelanenle
noilo e nacio, inveI e inulveI, piecisavan, segundo o inpeialivo de
Iainnides e paia o leiioi da inaginao, coincidii e sei lolaInenle un e
o nesno. Lsla idenlidade pode conliadizei os senlidos! Lxalanenle islo e
a gaianlia de que eIa no lona deIes nada enpieslado.

No ieslanle, podei-se-ia apiesenlai conlia Iainnides podeiosos


aigunenlos ad honinen ou ex-concessis, aliaves dos quais no viiia a
Iuz a veidade, nas sin a inveidade daqueIa sepaiao enlie nundo dos
senlidos e nundo dos conceilos e daqueIa idenlidade enlie sei e pensai.
Iiineiianenle, se e ieaI o pensanenlo da iazo poi conceilos, enlo
a nuIlipIicidade e o novinenlo lanlen piecisan lei ieaIidade, pois o
pensanenlo iacionaI e nveI, e en veidade un novinenlo enlie
conceilos, Iogo enlie una quanlidade de ieaIidades. Conlia isso no
exisle nenhun sulleifgio, e conpIelanenle inpossveI quaIificai o
pensanenlo cono un igido peinanecei, cono un eleino e inveI
pensai-se-a-si-nesno da unidade.
Ln segundo Iugai, se dos senlidos ven apenas engano e apaincia,
e se en veidade exisle apenas a idenlidade ieaI enlie sei e pensanenlo,
enlo o que so os pipiios senlidos` De quaIquei nodo, eIes ceilanenle
lanlen so apenas apaincia, pois no coinciden con o pensanenlo e o
seu piodulo, o nundo dos senlidos, no coincide con o sei. Mas se os
pipiios senlidos so apaincia, paia quen eIes o so` Cono eIes poden,
cono iiieais, ainda iIudii` O no-sei pode enganai. O piolIena de onde
36

piocede a iIuso e a apaincia peinanece
un enigna, nesno una conliadio. Ns chananos esles
aigunenlos ad honinen: a oljeo da iazo nveI e a oljeo da oiigen
da apaincia. Do piineiio seguiiia a ieaIidade do novinenlo e da
nuIlipIicidade, do segundo, a inpossiliIidade da apaincia painendica,
supondo que a leoiia fundanenlaI de Iainnides, a leoiia solie o sei,
seja adnilida cono fundada. Lsla leoiia fundanenlaI diz apenas que
sonenle o sei len un sei e que o no-sei no e. Mas, se o novinenlo e
un laI sei, enlo vaIe paia eIe o que vaIe paia o sei en geiaI e en lodos
os casos: eIe esl foia do vii-a-sei, e eleino, indesliulveI, no e suscelveI
de aunenlo nen de dininuio. Se a apaincia desle nundo e negada
con o auxIio daqueIa peigunla peIa oiigen da apaincia, fica ao aliigo
da condenao de Iainnides o paIco do chanado vii-a-sei, a nulao,
nossa exislncia incansaveInenle nuIlifoine, coIoiida e iica, enlo e
necessiio caiacleiizai sinuIlaneanenle esle nundo da aIleinncia e da
nulao cono una sona de lais seies veidadeiios, essenciaIidades
exislenles en loda a eleinidade. Con esla suposio no se pode faIai
naluiaInenle en una nulao no senlido iigoioso, en un vii-a-sei. Mas
agoia a nuIlipIicidade len un sei veidadeiio, lodas as quaIidades ln
un sei veidadeiio e o novinenlo no nenos, e de cada nonenlo desle
nundo, nesno se esles nonenlos aililiaiianenle escoIhidos fossen
sepaiados poi niInios, piecisaiia sei dilo: loda as essenciaIidades
veidadeiias piesenles neIes exislen sinuIlaneanenle sen exceo,
inulveis, iiiedulveis, sen aunenlo, sen dininuio. Un niInio nais
laide eIas so as nesnas, nada se liansfoinou. A despeilo dislo, se o
nundo paiece una vez conpIelanenle difeienle do que en oulia, islo
no e nenhuna iIuso, no e nenhuna apaincia, nas conseqncias do
novinenlo eleino.
Os seies veidadeiios so novinenlados oia de una naneiia, oia de
oulia, oia un en diieo ao oulio, oia en diiees conliiias, oia paia
cina, oia paia laixo, oia junlos, oia confundidos.

Lsla consideiao j nos fez peneliai un pouco na douliina de


Anaxgoias. L eIe quen Ievanla con loda a foia duas oljees conlia
Iainnides, una aceica da noliIidade do pensanenlo e oulia aceica da
oiigen da apaincia. No enlanlo, a pioposio fundanenlaI de
Iainnides conlinua a suljug-Io, cono lanlen a lodos os fiIsofos e,
naluiaInenle, nais novos. Todos eIes negan a possiliIidade do devii e
do paiecei, no senlido que Ihe d o vuIgo e que Anaxinandio e HeicIilo
linhan adnilido con nais piofunda iefIexo, enloia ainda de naneiia
37

iiiefIelida. Lsla gnese niloIgica a pailii do nada, esla dissoIuo no
nada, esla liansfoinao aililiiia do nada en quaIquei coisa, esla lioca
aililiiia, esle liiai ou ieveslii de quaIidades, passou a sei alsuido: nas
do nesno nodo e peIas nesnas iazes se consideia alsuida a gnese do
nIlipIo a pailii do uno, das quaIidades nIlipIas a pailii de una
quaIidade piinoidiaI, en suna, a deiivao do nundo de una naleiia
oiiginiia, a naneiia de TaIes ou de HeicIilo. Agoia e que eslava poslo o
veidadeiio piolIena de lianspoi paia esle nundo piesenle a douliina do
sei aIheia ao devii e inpeiecveI, sen luscai un iefgio na leoiia da
apaincia e da iIuso dos senlidos. Mas se no se quei adnilii que o
nundo enpiico e una apaincia, se as coisas nen poden piovii do
nada nen de un sei nico, e pieciso que eslas nesnas coisas conlenhan
un sei veidadeiio, e pieciso que o seu conledo seja alsoIulanenle ieaI,
e loda a nodificao s se pode iefeiii a foina, islo e, a posio, a oiden,
ao agiupanenlo, a nisluia ou a dissociao dessas essenciaIidades
eleinas que exislen sinuIlaneanenle. L cono no jogo de dados: os dados
so senpie os nesnos, nas, poi caien oia desle nodo, oia daqueIe,
significan paia ns aIgo de difeienle. Todas as leoiias anleiioies
ienonlavan a un eIenenlo piinoidiaI, seio e causa oiiginaI do devii,
fosse esle a gua, o ai, o fogo ou o indefinido de Anaxinandio.
Anaxgoias, peIo conliiio, afiina que o disseneIhanle nunca pode
piovii do seneIhanle e que a nudana nunca se podei expIicai a pailii
de un enle. Inagine-se esla naleiia en eslado de iaiefao ou en eslado
de condensao, nunca se chegai a expIicai poi iaiefao ou poi
condensao o que se deseja expIicai: a nuIlipIicidade das quaIidades.
Mas, se o nundo esl efelivanenle cheio das quaIidades nais diveisas, e
necessiio que essas quaIidades lenhan, caso no sejan apaincia, un
sei, quei dizei, e pieciso que sejan eleinas, que no piovenhan do devii,
que no sejan peiecveis e exislan senpie sinuIlaneanenle. No poden
sei una apaincia, pois a queslo da oiigen da apaincia ainda se
nanlen sen iesposla, nais: e iespondida con un no. Os
invesligadoies nais anligos linhan queiido sinpIificai o piolIena do
devi i, con a adnisso de una nica sulslncia que liazia no seu seio
lodas as possiliIidades do devii. Agoia, peIo conliiio, diz-se: h
inneias sulslncias, nas nunca h nais, nen nenos, nen novas. H
apenas o novinenlo que as aiienessa senpie de novo: nas que o
novinenlo e una veidade e no una apaincia foi o que Anaxgoias
denonsliou, conlia Iainnides, peIa sucesso inconleslveI das nossas
iepiesenlaes no pensanenlo. IeIo sinpIes falo de pensainos e de
leinos iepiesenlaes, lenos, pois, acesso inedialo a veidade do
novinenlo e da sucesso. Lis, poilanlo, de quaIquei nodo, afaslado o sei
igido, inveI e noilo de Iainnides, h nuilos seies, lo seguianenle
cono lodos esles seies (exislncias, sulslncias) eslo en novinenlo. A
38

nudana e novinenlo ~ nas de onde pioven o novinenlo` Sei que
esle novinenlo deixa lolaInenle inlaclo o sei genuno dessas nuneiosas
sulslncias, independenles e isoIadas, e no len, necessaiianenle, de
Ihes sei eslianho, de acoido con o conceilo nais iigoioso do sei` Ou sei
que, apesai de ludo, peilence as pipiias coisas` Cheganos a un ponlo
decisivo: confoine nos voIlainos, peneliaienos no leiiiliio de
Anaxgoias, de LnpedocIes ou de Denciilo. L pieciso coIocai esla
giave queslo: se h nuilas sulslncias e se lodas eIas se noven, o que e
que as nove` Moven-se unas as oulias` Ou s as nove a foia da
giavidade` Ou h foias ngicas de aliao ou de iepuIsa nas pipiias
coisas` Ou sei que a ocasio do novinenlo ieside foia deslas nuneiosas
sulslncias ieais` Ou, nais piecisanenle, se duas coisas ieveIan una
sucesso, una nudana iecpioca de siluao, sei que isso se deve a eIas
nesnas` L deve isso expIicai-se de foina necnica ou ngica` Ou, se
assin no aconlece, e una leiceiia foia que as nove` L un piolIena
nuilo seiio, poique, nesno que adnilisse a exislncia de nuilas
sulslncias, Iainnides leiia podido senpie piovai a inpossiliIidade
do novinenlo conlia Anaxgoias. Iodia, efelivanenle, dizei: lonai dois
seies que exislan en si, cada un con un. sei alsoIulanenle difeienle,
aulnono e incondicionaI~ e as sulslncias de Anaxgoias so desle
lipo ~: nunca poden coIidii, ou novinenlai-se, ou aliaii-se
nuluanenle, enlie eIas, no h causaIidade, no h ponle aIguna, no se
locan, no se inconodan, no ln nada a vei unas con as oulias. O
choque seiia lo inexpIicveI cono a aliao ngica, seies que so
alsoIulanenle eslianhos uns aos oulios no poden exeicei nenhun lipo
de ao enlie si, poilanlo, lanlen no se poden novei a si nesnos,
nen poden deixai-se novinenlai. Iainnides leiia nesno
aciescenlado: a nica sada que vos iesla e a aliiluii o novinenlo as
pipiias coisas. Mas, enlo, ludo o que conheceis e vedes cono
novinenlo e unicanenle una iIuso e no e o veidadeiio novinenlo,
poique o nico lipo de novinenlo que podeiia aliiluii-se a essas
sulslncias alsoIulas e aulnonas seiia apenas un novinenlo
esponlneo, sen ao aIguna. Oia, vs adnilis o novinenlo juslanenle
paia expIicai essas aes da aIleiao, da desIocao no espao, da
nudana,en iesuno, as causaIidades e as ieIaes das coisas enlie si.
Mas seiian piecisanenle essas aes que no se expIicaiian e que
peinaneceiian lo piolIenlicas cono anles. Tanlen no se v nais
nenhuna iazo paia adnilii a necessidade de un novinenlo, una vez
que no pioduz o efeilo que deIe se espeia. O novinenlo no peilence a
essncia das coisas e e-Ihes eleinanenle eslianho.
Os adveisiios da unidade inveI dos LIealas foian Ievados a
alandonai una laI aigunenlao nedianle un pieconceilo oiiundo do
39

nundo sensveI. Iaiece lo iiiefulveI que lodo o sei veidadeiio seja un
coipo que ocupa espao, un pedao de naleiia, giande ou pequeno, nas
que, en lodo o caso, len deleininada exlenso no espao, que dois ou
nais desses fiagnenlos no poden eslai no nesno espao. Sol esle
piessuposlo, Anaxgoias, cono nais laide Denciilo, adniliu que
devian locai-se se, nos seus novinenlos, eian poslos en conlaclo uns
con os oulios, e que Iulaiian peIo nesno espao e que esla Iula seiia
causa de loda a nudana. Ioi oulias paIavias: essas sulslncias
alsoIulanenle isoIadas, lolaInenle difeienles e eleinanenle inulveis
no eian pensadas cono alsoIulanenle heleiogneas, nas possuan
lodas, aIen de una quaIidade especfica nuilo pailicuIai, un sulslialo
alsoIulanenle honogneo, un fiagnenlo de naleiia que enche o espao.
Lian lodas iguais no que diz iespeilo a pailicipao na naleiia e podian,
poi isso, agii unas solie as oulias, islo e, locai-se. De ieslo, loda a
nudana no dependia de nodo aIgun da heleiogeneidade dessas
sulslncias, nas da honogeneidade das nesnas enquanlo naleiia.
Lnconlia-se aqui un eiio Igico nas hipleses de Anaxgoias, pois, o sei
veidadeiio len de sei alsoIulanenle incondicionado e uno, nada pode
piessupoi cono sua causa, ao passo que lodas as sulslncias de
Anaxgoias eslo ainda sujeilas a una condio, a naleiia, cuja
exislncia j piessupen. A sulslncia veineIho, poi exenpIo, no eia,
paia Anaxgoias, apenas o veineIho en si, nas, aIen disso, lacilanenle,
un fiagnenlo de naleiia sen quaIidade aIguna. S poi neio desla
naleiia e que o veineIho en si podia agii noulias sulslncias, no
aliaves do veineIho, nas nedianle o que no e nen veineIho, nen
coIoiido, nen quaIilalivanenle definido. Se, faIando esliilanenle, o
veineIho fosse lonado cono veineIho, cono a pipiia sulslncia, se
fosse, poilanlo, piivado desse sulslialo, Anaxgoias no leiia ceilanenle
ousado faIai nuna ao do veineIho solie oulias sulslncias, ao dizei,
poi exenpIo, que o veineIho en si piopaga poi neio do choque o
novinenlo iecelido do cainaI en si. Toinai-se-ia enlo cIaio que un
laI sei veidadeiio nunca podeiia novei-se.

L pieciso oIhai paia os adveisiios dos LIealas paia fazei juslia as


vanlagens exliaoidiniias que ofeiece a hiplese de Iainnides. Que
dificuIdades ~ a que Iainnides se sulliaia ~ espeiavan Anaxgoias
e lodos os que aciedilavan na nuIlipIicidade das sulslncias, na
peigunla: Quanlas sulslncias h` Anaxgoias deu o saIlo, fechou os
oIhos e disse: Un nneio infinilo, assin escapou a conpiovao
exlienanenle penosa de enuneiai deleininado nneio de naleiias
piinoidiais. Cono eslas sulslncias infinilanenle nuneiosas devian
4O

exislii h eleinidades sen aunenlo e sen sen nodificao, esla
suposio inpIicava a ideia conliadiliia de una infinidade fechada e
ieaIizada. Ln iesuno, a nuIlipIicidade, o novinenlo, o infinilo,
afugenlados poi Iainnides giaas ao piincpio adniiveI do sei uno,
voIlavan do exIio e Ianavan as suas fIechas solie os adveisiios de
Iainnides, paia Ihes fazeien feiidas que no ln cuia. Lsles
adveisiios no linhan, apaienlenenle, conscincia cIaia da foia
leiiveI do pensanenlo dos LIealas: No pode havei nen lenpo nen
novinenlo nen espao, poique s podenos pens-Ios cono infinilos,
quei dizei, infinilanenle giandes, poi un Iado, divisveis ale ao infinilo,
poi oulio, nas lodo o infinilo no len sei, no exisle ~ ninguen
conlesla esla ideia desde que lone a paIavia sei en senlido esliilo e
que consideie inpossveI a exislncia de aIgo de conliadiliio, poi
exenpIo, a de una infinidade Ievada a calo. Mas, se e juslanenle a
ieaIidade que nos apiesenla ludo sol a foina de una infinidade
ieaIizada, loina-se evidenle que eIa se conliadiz a si nesna, que poilanlo,
no len ieaIidade veidadeiia. Mas se esses adveisiios quisessen
Ievanlai a oljeo: No vosso pipiio pensanenlo, exisle a sucesso, poi
conseguinle, o vosso pensanenlo podeiia no sei ieaI e, desle nodo,
lanlen nada podeiia denonsliaiIainnides leiia laIvez podido
iespondei cono Kanl iespondeia nun caso seneIhanle, confionlado con
a nesna acusao: Iosso ieaInenle dizei que as ninhas iepiesenlaes
se suceden, nas isso significa apenas que lonanos conscincia deIas
nuna sucesso lenpoiaI, quei dizei, de acoido con a foina que Ihes d
o nosso senlido inleino. Ioi isso, o lenpo no e una coisa en si, nen
una deleininao oljelivanenle Iigada as coisas. Seiia, pois, pieciso
dislinguii enlie o pensanenlo puio, que seiia inlenpoiaI cono o sei uno
de Iainnides, e a conscincia desle pensanenlo. Lsla conscincia j
liaduziiia o pensanenlo na foina da apaincia, poilanlo, da sucesso, da
nuIlipIicidade e do novinenlo. L piovveI que Iainnides livesse
iecoiiido a esla soIuo. De ieslo, seiia pieciso Ievanlai conlia eIe a
nesna oljeo que A. Spii (Denken und WiikIichkeil, 2.a ed., l. I, p. 2O9
ss.) Ievanla conlia Kanl: Ln piineiio Iugai, e cIaio que eu nada posso
salei de una sucesso en si, se no lenho sinuIlaneanenle os seus
eIenenlos sucessivos na ninha conscincia. A pipiia iepiesenlao de
una sucesso nada len de sucessivo, e, poilanlo, conpIelanenle
difeienle da sucesso das nossas iepiesenlaes. Ln segundo Iugai, a
suposio de Kanl inpIica alsuidos lo evidenles que se fica
suipieendido poi eIe os no lei consideiado. Segundo laI suposio,
Cesai e Sciales no eslo veidadeiianenle noilos, eslo lo vivos cono
h dois niI anos e paiecen apenas eslai noilos, cono conseqncia da
oiganizao do neu senlido inleino. Os honens que eslo poi nascei j
viven agoia, e se ainda no apaiecen cono vivos, isso lanlen se deve a
41

essa oiganizao do senlido inleino. Anles de nais, e pieciso peigunlai
aqui: Cono e que o coneo e o fin da vida conscienle, con lodos os seus
senlidos exleinos e inleinos, poden exislii na concepo do senlido
inleino` Ialo e juslanenle que no se pode negai a ieaIidade da nudana.
Se se deilai peIa janeIa foia, voIla a enliai peIo luiaco da fechaduia.
Diga-se: Iaiece-ne apenas que os eslados e as iepiesenlaes
nudan ~ esla apaincia e aIgo que exisle oljelivanenle, e a sucesso
len neIa una ieaIidade oljeliva inconleslveI, a a sucesso exisle
ieaInenle. ~ AIen disso, e pieciso adveilii que loda a ciilica da iazo s
se enconlia fundanenlada e Iegilinada sol o piessuposlo de que as
nossas pipiias iepiesenlaes nos apaiecen cono eIas so. Iois, se as
iepiesenlaes nos apaiecessen iguaInenle de naneiia difeienle do que
ieaInenle so, lanlen nada de vIido se podeiia afiinai aceica deIas.
Ioi conseguinle, no se podeiia eIaloiai una leoiia do conhecinenlo
nen fazei una invesligao lianscendenlaI que livesse vaIoi oljelivo.
Oia, e indulilveI que as nossas pipiias iepiesenlaes nos apaiecen
en sucesso.
A consideiao desla sucesso e desle novinenlo que, ceilanenle,
so indulilveis, Ievou Anaxgoias a una hiplese nenoiveI.
Olvianenle, as iepiesenlaes novinenlan-se a si nesnas, no eian
enpuiiadas e no linhan nenhuna causa exleiioi do novinenlo. Ioi
isso, exisle, diz eIe paia si nesno, una coisa que liaz en si a oiigen e o
coneo do novinenlo, en segundo Iugai, eIe olseiva que esla
iepiesenlao no s se novinenla a si nesna, cono ainda nove una
coisa conpIelanenle difeienle, o coipo. Descolie assin na expeiincia
nais inediala una ao de iepiesenlaes solie a naleiia exlensa, ao
esla que se apiesenla cono o novinenlo desla naleiia. Iaia eIe, islo eia
un falo, s incidenlaInenle e que foi Ievado a lanlen expIic-Io. Ln
suna, possua un esquena ieguIalivo paia o novinenlo no nundo que
eIe, na aIluia, concelia ou cono o novinenlo das essenciaIidades
veidadeiias e isoIadas peIa facuIdade iepiesenlaliva, o Nous, ou cono o
novinenlo causado poi aIguna coisa que j se enconliava en
novinenlo. IiovaveInenle, escapou-Ihe que esla Ilina especie de
novinenlo, a liansnisso necnica de novinenlos e de choques,
lanlen conlinha en si un piolIena, en viilude das suas suposies
lsicas: a piesena conun e quolidiana do efeilo poi choque fez, sen
dvida, con que o seu oIhai deixasse de ieagii ao cailei enignlico
desse nesno fenneno. Ln conliapailida, senliu nuilo a naluieza
piolIenlica, e ale conliadiliia, de una ao das iepiesenlaes solie
sulslncias que exislen poi si nesnas e, poi isso, lanlen lenlou fazei
ienonlai esla ao a un fenneno necnico de enpuiies e de choques
que Ihe paieceu expIicveI. O Nous lanlen eia, en lodo o caso, una
42

dessas sulslncias doladas de exislncia, e foi poi eIe caiacleiizado cono
una naleiia nuilo deIicada, ieveslida da quaIidade especfica de pensai.
Una vez adnilido un laI cailei, a ao desla naleiia solie oulia
naleiia devia, sen dvida, sei seneIhanle a ao de una oulia
sulslncia solie una leiceiia, quei dizei, una ao necnica
novinenlada poi piesso e poi choque. IeIo nenos, eIe linha agoia una
sulslncia que se nove a si nesna e que nove oulias, cujo novinenlo
no ven de foia, nen depende de nais ninguen, a naneiia de pensai
esle novinenlo esponlneo paiecia quase indifeienle, podia sei quaIquei
coisa cono o novinenlo do vai e ven de pequenas loIinhas de neiciio
nuilo deIicadas. Lnlie lodas as peigunlas ieIalivas ao novinenlo, no h
nenhuna nais naadoia do que a peigunla aceica da oiigen do
novinenlo. Se ieaInenle se poden pensai lodos os oulios novinenlos
cono conseqncias e efeilos, fica senpie poi expIicai o piineiio e nais
oiiginiio desles novinenlos. Mas, nuna seqncia de novinenlos
necnicos, o piineiio eIenenlo da coiienle no pode iesidii nun
novinenlo necnico, poique isso equivaIeiia a iecoiiei a ideia alsuida
da causa sui. Mas lanlen no se pode aliiluii as coisas eleinas e
incondicionadas un novinenlo esponlneo que Ihes seiia dado con a
exislncia, poi assin dizei desde a oiigen. Iois o novinenlo no pode
iepiesenlai-se sen una diieo e una lendncia, poilanlo, s pode
iepiesenlai-se cono ieIao e condio. Mas una coisa deixa de sei
exislenle en si e incondicionaI se, poi sua pipiia naluieza, se iefeie
necessaiianenle a aIgo que exisla foia deIa. Ioi nesla dificuIdade que
Anaxgoias juIgou enconliai a ajuda e saIvao no Nous que se nove a si
nesno e que e independenle, a sua essncia e suficienlenenle olscuia e
veIada paia nos iIudii aceica de que lanlen a sua adnisso inpIica, no
fundo, esla nesna causa sui inleidila. O pensanenlo enpiico chega
nesno a eslipuIai que a iepiesenlao no e una causa sui, nas una
ao do ceielio, paia eIa, deve consliluii una exliavagncia singuIai
sepaiai da sua causa o espiilo, piodulo do ceielio, e inaginai que eIe
ainda exisle depois desla sepaiao. Ioi o que fez Anaxgoias, esqueceu
o ceielio, a sua viiluosidade suipieendenle, a deIicadeza e a
conpIexidade das suas ciicunvoIues e dos seus piocessos, e decielou a
exislncia do espiilo en si. Lsle espiilo en si linha ailliio, de
lodas as sulslncias eia a nica a lei inicialiva ~ descoleila naiaviIhosa!
Iodia coneai, en quaIquei nonenlo, a novei as coisas foia deIe, ou
podia ocupai-se unicanenle de si nesno duianle secuIos, en iesuno,
Anaxgoias adniliu un piineiio novinenlo na oiigen dos lenpos
cono o ponlo geininaI de ludo o que se designa poi devii, islo e, de loda
a nudana, de loda a desIocao e de loda a ievoIuo das sulslncias
eleinas e das suas pailcuIas. Mesno que o espiilo seja en si eleino, no
e de naneiia aIguna oliigado a loiluiai-se h eleinidades con a
43

desIocao dos gios de naleiia, e, en lodo o caso, houve un lenpo e
un eslado dessas pailcuIas de naleiia ~ inpoila pouco que a duiao
fosse cuila ou Ionga ~, en que o Nous ainda no agiia neIas, en que
ainda eian inveis. L esse o peiodo do caos de Anaxgoias.

O caso de Anaxgoias no e una concepo de evidncia inediala,


paia a caplai, e pieciso lei conpieendido a ideia que o nosso fiIsofo
conceleu do que se chana devii. Iois o eslado de lodas as exislncias
eIenenlaies heleiogneas anles de lodo o novinenlo no pioduziiia
necessaiianenle una nisluia alsoIula de lodas as senenles das coisas,
cono ieza a expiesso de Anaxgoias, una nisluia que eIe inaginava
cono una confuso lolaI de lodas as coisas ale as pailes nais pequenas,
depois de lodas essas exislncias eIenenlaies leien sido desfeilas cono
que en aiganassa e ieduzidas a una poeiia de lonos, de naneiia a
podeien nisluiai-se unas con as oulias nesse caos, cono nun cadinho.
Iodei-se-ia dizei que esla concepo do caos nada len de necessiio, que
seiia suficienle adnilii una posio acidenlaI quaIquei de lodas essas
exislncias, nas no una diviso das nesnas ale ao infinilo. aslaiia j
una juslaposio iiieguIai, seiia desnecessiia quaIquei nisluia e
inpensveI una lo giande confuso. Cono e que Anaxgoias chegou a
esla iepiesenlao difciI e conpIicada` IeIa concepo que linha do
devii enpiiicanenle dado, cono j foi iefeiido. Coneou poi hauiii da
pipiia expeiincia una pioposio exlienanenle suipieendenle aceica
do devii, e foi esla pioposio que acaiielou cono conseqncia a leoiia
do caos.
A olseivao dos piocessos do nascinenlo na naluieza, e no a
iefeincia a un sislena anleiioi, e que Ievou Anaxgoias a douliina de
que ludo nasce de ludo: Lsla eia a convico do naluiaIisla, fundada
nuna induo nIlipIa, no fundo, e ceilo, exlienanenle indigenle. LIe
denonsliou-o desle nodo: se ale o conliiio pode nascei do conliiio, o
pielo, poi exenpIo, do lianco, enlo, ludo e possveI, nas isso s
aconlece quando a neve lianca se dissoIve en gua piela. LxpIicava a
nuliio do coipo peIo falo de os aIinenlos deveien conlei pequenas
paiceIas invisveis de caine, de sangue ou de ossos, que se desagiegan na
aIinenlao e se unen con o que Ihes e anIogo no coipo. Mas se ludo
pode nascei de ludo, o que e sIido do que e Iquido, o que e duio do que
e noIe, o pielo do lianco, a caine do po, e poique ludo deve eslai
conlido en ludo. Lnlo, os nones das coisas s expiinen a
piepondeincia de una sulslncia solie as oulias, que eslo piesenles
en nassas nais pequenas, poi vezes inpeiceplveis. No ouio, islo e, no
44

que se designa a polioie peIo none de ouio, lanlen deve havei piala,
neve, po e caine, nas en conponenles nuilo pequenas. O conjunlo len
o none da sulslncia doninanle, que e o ouio.
Mas, cono e possveI que una sulslncia piedonine e encha una
coisa con nais nassa do que as oulias sulslncias` A expeiincia noslia
que esla piepondeincia s e pioduzida pouco a pouco peIo novinenlo,
que a piepondeincia e o iesuIlado de un piocesso que noinaInenle
designanos poi devii. IeIo conliiio, o falo de ludo eslai en ludo no e
o iesuIlado de un piocesso, nas anles o piessuposlo de lodo o devii e de
lodo o novinenlo, e, poilanlo, anleiioi a lodo o devii. Ioi oulias
paIavias: a enpiiia ensina que o seneIhanle se junla incessanlenenle ao
seneIhanle, poi exenpIo, peIa nuliio, poi isso, esses eIenenlos no se
enconliavan Iado a Iado, nen eslavan junlos desde a oiigen, nas
sepaiados. Nos piocessos enpiicos que se ofeiecen aos nossos oIhos, o
seneIhanle e anles senpie exliado do disseneIhanle e novido paia
dianle (poi exenpIo, na nuliio, as pailcuIas de caine a pailii do po),
assin, a nisluia das sulslncias diveisas e a foina piiniliva da
consliluio das coisas, e e anleiioi no lenpo a lodo o devi i e a lodo o
novinenlo. Se, poilanlo, ludo o que se chana devii e una desagiegao
e piessupe una nisluia, e pieciso peigunlai peIo giau que essa nisluia,
essa confuso, deve lei lido na oiigen. Lnloia o piocesso que e o
novinenlo do seneIhanle paia o seneIhanle, o devii, duie j h un
lenpo inconensuiveI, ieconhece-se, no enlanlo, que nesno agoia lodas
as coisas conln ieslos e senenles de lodas as oulias coisas, que eslas
senenles aguaidan a sua dissociao, e que aqui e aIi se chegou a
piedoninncia de una deIas, a nisluia piinognila leve de sei lolaI, islo
e, una nisluia ale ao infinilanenle pequeno, una vez que e pieciso un
lenpo infinilo paia desfazei a nisluia. Adeie-se aqui fiinenenle a ideia
de que ludo o que possui un sei essenciaI e divisveI ale ao infinilo, sen
aIguna vez peidei a pipiia naluieza especfica.
Segundo esles piessuposlos, Anaxgoias inagina a exislncia
piiniliva do nundo nais ou nenos cono una nassa poeiienla de
ponlos naleiiais infinilanenle pequenos, dos quais cada un e
especificanenle sinpIes e possui apenas una nica quaIidade, nas de
naneiia a iepiesenlai cada una dessas quaIidades especficas nun
nneio infinilo de ponlos isoIados. AiislleIes chanou honeoneiias a
esses ponlos, poique so as pailes seneIhanles enlie si de un lodo
honogneo as pipiias pailes. Mas seiia un giande engano pi en pe
de iguaIdade a nisluia oiiginiia de lodos esses ponlos, das senenles
das coisas, e o eIenenlo piinoidiaI de Anaxinandio: esle Ilino
eIenenlo, chanado Indefinido, e una nassa alsoIulanenle
honognea e pecuIiai, ao passo que o caos de Anaxgoias conslilui un
45

agiegado de naleiias diveisas. Aceica desle agiegado de naleiias pode
dizei-se, sen dvida, o que se dizia do Indefinido de Anaxinandio: foi o
que fez AiislleIes, o agiegado de naleiias no podia sei nen lianco,
nen cinzenlo, nen pielo, nen de oulia coi quaIquei, eia inspido,
inodoio e, no seu lodo, no eia deleininado nen quanlilalivanenle, nen
quaIilalivanenle, e nesle aspeclo que o Indefinido de Anaxinandio e a
nisluia piinoidiaI de Anaxgoias so seneIhanles. Mas, a paile esla
seneIhana negaliva, dislinguen-se de naneiia posiliva, na nedida en
que o segundo e conposlo e o piineiio e una unidade. Ao adnilii o caos,
Anaxgoias linha peIo nenos esla vanlagen en ieIao a Anaxinandio:
no piecisava de deduzii a nuIlipIicidade a pailii da unidade, nen o
devii do sei.
Teve ceilanenle de loIeiai una exceo na nisluia univeisaI das
senenles: o Nous no exislia enlo e, nesno agoia, no esl nisluiado
con coisa aIguna. Iois se eslivesse nisluiado con un nico enle, leiia
de halilai, en infinilas divises, en lodas as oulias coisas. Lsla exceo e
exlienanenle conleslveI de un ponlo de visla Igico, solieludo poi
eslai dada a naluieza naleiiaI do Nous, anles deIineada, len aIgo de
niloIgico e paiece aililiiia nas, de acoido con as pienissas de
Anaxgoias, eia iigoiosanenle necessiia. De ieslo, o espiilo e divisveI
ale ao infinilo cono quaIquei oulia sulslncia, s no e divisveI peIas
oulias sulslncias, nas poi si nesno. Quando se divide, dividindo-se e
agIoneiando-se en nassas una vez giandes, oulia vez pequenas, len
desde loda a eleinidade una nassa e una quaIidade invaiiveis, e o que
nesle inslanle e espiilo no nundo inleiio, nos aninais, nas pIanlas e nos
honens, j o eia h un niIhai de anos, sen aunenlo nen dininuio,
enloia iepailido de oulia naneiia. L quando eIe aIguna vez linha una
ieIao con quaIquei oulia sulslncia, nunca se nisluiava neIa, nas
anles se apodeiava voIunlaiianenle deIa, novia-a e inpeIia-a cono
queiia, en iesuno, doninava-a. O espiilo, que e o nico a lei
novinenlo pipiio, lanlen e o nico a lei donnio no nundo e
denonslia-o peIa novinenlao dos gios de sulslncias. Mas paia
onde os nove` Ou sei que esle novinenlo e pensveI sen diieo, sen
caninho` Sei o espiilo lo capiichoso nos seus inpuIsos cono quando
d ou no d os seus inpuIsos` Ln suna, sei que no novinenlo ieina o
acaso, islo e, a aililiaiiedade cega` L nesle Iinile que enlianos no
sanluiio das concepes de Anaxgoias.

O que e que se devia fazei con a confuso calica do eslado


oiiginiio anles de lodo o novinenlo paia que deIa suija, sen quaIquei
46

aciescenlanenlo de sulslncias ou foias novas, o nundo piesenle con
as ililas ieguIaies das eslieIas, as foinas ieguIaies das eslaes e das
hoias, a sua leIeza nIlipIa e a sua oiden, nuna paIavia, paia que o
caos se liansfoinasse en cosnos` Islo s podeiia iesuIlai do novinenlo,
nas de un novinenlo deleininado e oidenado de naneiia inleIigenle. L
esse novinenlo que e o neio de ao do Nous, o seu fin consisliiia en
desIigai conpIelanenle do agiegado lodas as pailes seneIhanles, fin
que ainda no foi alingido, poique a desoiden e a nisluia eian infinilas
na oiigen. S se chegai a esse fin giaas a un piocesso inenso, nunca
poi ao de una vaiinha de condo niloIgica. Se aIguna vez, nun
nonenlo infinilanenle Iongnquo, aconlecei que lodas as sulslncias
seneIhanles sejan ieunidas e que as exislncias piinoidiais indivisas
iepousen Iado a Iado nuna oiden leIa, quando cada pailcuIa livei
ieenconliado os seus conpanheiios e a sua pliia, quando a giande paz
sucedei a giande dispeiso e a giande diviso das sulslncias e quando
j no houvei fendas nen divises, enlo, o Nous iegiessai ao seu
novinenlo esponlneo, no se enconliando j dividido, peicoiiei o
nundo en nassas una vez giandes, oulia vez pequenas, sol a foina de
espiilo vegelaI ou de espiilo aninaI e inslaIai-se- no inleiioi de una
oulia naleiia. A sua laiefa, enlielanlo, ainda no esl acalada: nas o
nodo de novinenlo, que o Nous invenlou paia a ieaIizai, oslenla una
adaplao naiaviIhosa aos seus fins, pois lende a ieaIizai cada vez
neIhoi a sua laiefa, esle novinenlo e una iolao conlnua concnliica,
coneou nun ponlo quaIquei da nisluia calica, peicoiie, na foina de
una pequena voIla e poi caninhos cada vez naioies, lodo o sei exislenle,
exliaindo de lodas as coisas o seneIhanle, paia o junlai ao seu
seneIhanle. Iiineiianenle, esla ievoIuo ioIanle apioxina, na nedida
en que avana, o espesso do espesso, o sulliI do sulliI, e lanlen ludo o
que e sonliio, cIaio, nido, seco do que 1hes e seneIhanle, nas, acina
deslas iuliicas geiais, ainda h duas nais vaslas: o elei, islo e, ludo o que
e quenle, cIaio, sulliI, e o ai, ou seja, ludo o que e sonliio, fiio, pesado,
conpaclo. A sepaiao das nassas eleieas das aeieas pioduz cono
piineiio efeilo desla iolao, que se vai aIaigando, un efeilo seneIhanle
ao do luiliIho que se geia en guas eslagnadas: as pailes pesadas so
Ievadas paia o cenlio e conpiinidas. Lsse cicIone piogiessivo foina-se
da nesna naneiia no caos: na sua paile exleiioi, foina-se de pailcuIas
eleieas, sullis, cIaias e, na sua paile inleiioi, de pailcuIas neluIosas,
pesadas, nidas. Na seqncia desle piocesso, a gua sepaia-se da nassa
eleiea concenliada no inleiioi e, depois, sepaia-se a leiia da gua. IeIa
ao de un fiio leiiveI, sepaian-se finaInenle as pedias da leiia. Ioi
oulio Iado, h fiagnenlos de pedias que, peIa vioIncia da iolao, so
aiiancados de vez en quando a leiia e piojelados paia a iegio do elei
aidenle e cIaio. A, poslos en liasa no eIenenlo aidenle e Ianados na
47

iolao eleiea, liansfoinados no soI e nos aslios, iiiadian Iuz e
iIuninan e ieaquecen a leiia sonliia e fiia. Toda esla concepo e de
una audcia e de una sinpIicidade adniiveis, e no se paiece nada
con a leIeoIogia desajeilada e anlioponifica que se associou lanlas
vezes ao none de Anaxgoias. O que faz a giandeza e o oiguIho dessa
concepo e o falo de deduzii do cicIo en novinenlo lodo o cosnos do
devii, ao passo que Iainnides consideiava o sei veidadeiio cono una
esfeia inveI e noila. Desde que esle cicIo se novinenle e que ioIe
giaas a ao do Nous, a oiden, a ieguIaiidade e a leIeza do nundo
loina-se a conseqncia naluiaI desle piineiio inpuIso. Cono e giande a
injuslia paia con Anaxgoias, quando e censuiado da sua alsleno
slia en ieIao a leIeoIogia, que se ieveIa nesla concepo, e quando se
faIa do seu Nous con desden, cono se foia un deus ex nachina! Mas
juslanenle poique afaslaia lanlo os fennenos naiaviIhosos de oiigen
niloIgica ou lesla cono os fins e as uliIidades hunanas, Anaxgoias
leiia podido pionunciai paIavias lo oiguIhosas cono as que Kanl usou
na sua hisliia naluiaI do ceu. Iois e un pensanenlo sulIine fazei
ienonlai o espIendoi do cosnos e a pieciso naiaviIhosa das ililas das
eslieIas a un sinpIes novinenlo puianenle necnico e lanlen a una
figuia nalenlica aninada, poi conseguinle, no ienonlan as inlenes
nen a inleiveno nanuaI de un deus necnico, nas sinpIesnenle a
un nodo de viliao que, una vez desencadeado, piossegue de naneiia
necessiia e deleininada e ollen efeilos que se paiecen con os dos
cIcuIos nais slios da inleIigncia e do senlido pilico nais iefIelido,
sendo, no enlanlo, conpIelanenle difeienles. Saloieio o piazei, dizia
Kanl, de vei nascei un lodo len oidenado, sen a ajuda de fices
aililiiias, en viilude de Ieis do novinenlo eslaleIecidas, lodo que se
paiece lanlo con o nosso univeiso que no posso deixai de aciedilai que
se liale do nesno. Iaiece-ne que se podeiia aqui dizei, sen audcia
piesunosa: dai-ne a naleiia e consliuiiei un nundo!

Supondo nesno que se adnile a nisluia piiniliva cono


coiielanenle deduzida paiece que, do ponlo de visla necnico, se
Ievanlan aIgunas oljees a esle giande esloo da esliuluia do univeiso.
Mesno que o espiilo pioduza un novinenlo giialiio nun ponlo, e
nuilo difciI inaginai a conlinuao do nesno, solieludo poique deve
sei infinilo e deve fazei giiai, aos poucos e poucos, lodas as nassas
exislenles. Supoi-se-ia desde o piincpio que a piesso de lodo o ieslo da
naleiia leiia de esnagai esle novinenlo giialiio fiaco: que islo no
aconlea piessupe da paile do Nous noloi que inleivenha de iepenle
con una foia leiiveI, en lodo o caso, suficienlenenle depiessa paia
48

leinos de chanai luiliIho ao novinenlo. Denciilo lanlen
inaginaia un luiliIho assin. L cono esse luiliIho len de sei
infinilanenle foile paia no sei enliavado peIo peso do univeiso infinilo
que o esnagaiia, lanlen len de sei infinilanenle ipido, poique a foia,
oiiginaInenle, s pode nanifeslai-se na iapidez. Ln conliapailida,
quanlo nais se aIaigan os aneis concnliicos, lanlo nais Ienlo sei esse
novinenlo. Se o novinenlo pudesse aIguna vez alingii o leino da
exlenso univeisaI infinila seiia pieciso que j livesse una iapidez de
viliao infinilanenle pequena. Se, peIo conliiio, inaginanos o
novinenlo cono infinilanenle giande, quei dizei, cono infinilanenle
ipido, na oiigen do novinenlo, lanlen e pieciso que o cicIo oiiginaI
lenha sido infinilanenle pequeno. Desle nodo, ollenos no piincpio un
ponlo que giia solie si nesno, con un conledo naleiiaI infinilanenle
pequeno. Mas esse ponlo no expIicaiia a seqncia do novinenlo,
podei-se-ia nesno inaginai aIguns ponlos da nassa piiniliva giiando
solie si nesnos e deixando loda a nassa inveI e indifeienciada. No
caso de, peIo conliiio, esse ponlo naleiiaI infinilanenle pequeno,
apanhado e inpeIido peIo Nous, no sei Ievado a giiai solie si nesno,
nas a fazei un cicuIo peiifeiico aIaigado, isso chegaiia paia locai,
novinenlai, Ianai, fazei iessaIlai oulios ponlos e a suscilai desle nodo,
aos poucos e poucos, un lunuIlo en novinenlo, cujo piineiio iesuIlado
seiia a sepaiao das nassas aeieas das nassas eleieas. Assin cono a
inicialiva do novinenlo e un alo aililiiio do Nous, lanlen o e o nodo
desla inicialiva, na nedida en que o piineiio novinenlo descieve un
cicuIo, cujo iaio e escoIhido aililiaiianenle cono naioi do que un
ponlo.

Sen dvida, podei-se-ia agoia peigunlai poi que iazo o Nous leve
a ideia slila de alingii un ponlo naleiiaI aililiaiianenle escoIhido
nesse giande nneio de ponlos paia o fazei giiai na dana agilada e poi
que iazo no Ihe ocoiieu esla ideia nais cedo. Anaxgoias iespondeiia:
LIe len o piiviIegio do aililiiio, len o diieilo da inicialiva, s depende
de si nesno, ao passo que o ieslo e lodo deleininado a pailii de foia.
No len nenhuna oliigao e, poilanlo, lanlen no exisle causa
aIguna que eIe fosse oliigado a defendei. Se aIguna vez desencadeou o
novinenlo e se fixou un fin, isso no passou de ~ a iesposla e difciI e
HeicIilo aciescenlaiia ~ un jogo.
Iaiece lei sido senpie esla a neIhoi soIuo ou a iesposla Ilina
que os Ciegos liveian nos Ilios. Segundo Anaxgoias, o espiilo e un
ailisla, e o gnio nais podeioso da necnica e da aiquileluia, que ciia
49

con os neios nais sinpIes as foinas e os caninhos nais giandiosos e
que lanlen ciia una especie de aiquileluia nveI, nas senpie en
viilude dessa aililiaiiedade iiiacionaI, que jaz no fundo da naluieza do
ailisla. Iaiece que Anaxgoias aponla paia Idias e que, face a olia de
aile piodigiosa que e o cosnos, liada cono se se enconliasse peianle o
Iailnon: O devii no e un fenneno noiaI, e apenas un fenneno
eslelico. AiislleIes naiia que Anaxgoias iespondeia assin a peigunla
aceica do vaIoi que a exislncia linha paia eIe: Que eu possa conlenpIai
o ceu e a oiden do cosnos, Tialava as coisas fsicas con a nesna
piedade e con o nesno lenoi devolo que ns expeiinenlanos peianle
un lenpIo anligo. A sua douliina loinou-se una especie de ieIigio Iaica
que se piolegia con o odi piofanun vuIgus eI aiceo e que escoIhia
piudenlenenle os adeplos da neIhoie nais nolie sociedade de Alenas.
No cencuIo fechado dos anaxagoieanos de Alenas, a niloIogia popuIai
s eia loIeiada cono una Iinguagen sinlIica. Todos os nilos, lodos os
deuses, lodos os heiis suigian a unicanenle cono hieigIifos de una
inleipielao da naluieza, e nesno a epica honeiica devia sei o hino
cannico que canlava o podei do Nos e as Iulas e as Ieis da physis. De
vez .en quando, una paIavia vinda desla sociedade de espiilos Iivies e
sulIines chegava ale ao povo. L, solieludo, o giande LnpedocIes,
senpie audaz e ansioso poi novidades, nanifeslava, aliaves da nscaia
ligica, coisas que peneliavan cono una fIecha no espiilo das nassas e
das quais s se Iileilavan nedianle caiicaluias luiIescas e inleipielaes
iidcuIas.
Mas o naioi dos anaxagoieanos, o honen nais podeioso e nais
digno de lodos e IeiicIes, e e piecisanenle a seu iespeilo que IIalo diz
que s a fiIosofia de Anaxgoias deu ao seu gnio una dinenso sulIine.
Quando se apiesenlava en plIico paia faIai ao povo, asseneIhava-se,
na sua leIeza inveI e igida, a un oInpico de ninoie, e quando
agoia, seieno, envoIvido no seu nanlo, sen desfazei o piegueado, sen
nudai a expiesso do ioslo, sen soiiii, sen nudai o lon foile da voz,
faIava, ceilanenle no a Denslenes, nas cono IeiicIes, Ianando iaios e
fascas, aniquiIando e iedinindo, eia enlo que paiecia a alievialuia do
cosnos de Anaxgoias, a inagen do Nous que consliuiu paia si a casa
nais leIa e nais digna e lanlen a encainao visveI da foia
consliuliva, noliiz, anaIlica, oidenadoia, sinplica, ailslico-
indeleininada do espiilo. O pipiio Anaxgoias disse que o honen e j
o sei nais iacionaI, ou que deveiia liazei denlio de si o Nous en naioi
alundncia do que lodos os oulios seies, sinpIesnenle poi possuii
igos lo adniiveis cono as nos. ConcIuiu enlo que o Nous, de
acoido con a exlenso ou a nassa en que se apiopiia de un coipo
naleiiaI, conslii senpie nessa naleiia insliunenlos que coiiesponden
5O

ao seu giau quanlilalivo, poilanlo, insliunenlos nais leIos e nais len
adaplados ao seu fin quando eIe apaiece na naioi pIenilude. L cono o
alo nais naiaviIhoso e nais eficaz do Nous linha de sei o novinenlo
piinoidiaI de iolao, una vez que o espiilo eslava ainda indiviso e
concenliado en si nesno, assin lanlen o efeilo da eIoqncia de
IeiicIes devia paiecei nuilas vezes a Anaxgoias, que o esculava, o
snloIo desse novinenlo giialiio piinilivo. Iois lanlen aqui senliu
piineiio un luiliIho de pensanenlos, que se novinenlava con una
foia leiiveI, nas con oiden, que se apiopiiava aos poucos e poucos
dos ouvinles pixinos ou Iongnquos, Ievando-os consigo e que, no fin
do discuiso, linha liansfoinado lodo o povo nun lodo oiganizado.
Os fiIsofos posleiioies da Anliguidade achaian singuIai e quase
inpeidoveI a naneiia de Anaxgoias usai o Nous paia expIicai o
univeiso. Iaieceu-Ihes que linha descoleilo un insliunenlo nagnfico
sen o lei conpieendido len, e lenlaian iecupeiai o que o invenloi
negIigenciaia. Mas no conpieendeian o senlido da iesignao de
Anaxgoias que, inspiiado peIo nais puio espiilo do nelodo das
cincias naluiais, peigunla en cada caso e en piineiio Iugai peIo
nedianle o que una coisa e (causa efficiens) e no peIo poiqu da
coisa (causa finaIis). Anaxgoias no invocou o Nous paia iespondei a
peigunla especiaI: poique iazo h novinenlo e cono e que h
novinenlos ieguIaies` Mas IIalo acusa-o de no lei denonsliado o que
deveiia lei denonsliado, a salei: que cada coisa se enconlia, a seu nodo
e no seu Iugai pipiio, no eslado nais leIo, neIhoi e nais convenienle
possveI. Anaxgoias no leiia ousado afiinai islo en nenhun caso
pailicuIai. Iaia eIe, o nundo piesenle nen sequei eia o nais peifeilo
possveI, poique via lodas as coisas nasceien unas das oulias, e a
sepaiao das sulslncias poi neio do NO!4s no Ihe paiecia ieaIizada
nen acalada, nen na exlienidade ,do espao naleiiaI univeisaI, nen
nos seies individuais. A sua capacidade de conhecei eslava salisfeila poi
lei enconliado un novinenlo, cuja sinpIes duiao pode ciiai una
oiden visveI nun caos lolaInenle nisluiado, e eIe len se alslinha de
peigunlai peIo poiqu do novinenlo, peIa causa iacionaI do novinenlo.
Iois se o Nous ieaInenle livesse un fin necessiio poi essncia a ieaIizai
aliaves do novinenlo, j no eslaiia a vonlade paia coneai o
novinenlo nun nonenlo quaIquei. Na nedida en que e eleino,
lanlen leiia de lei sido deleininado eleinanenle poi esse fin, e enlo
no podeiia lei exislido nonenlo aIgun en que faIlasse o novinenlo.
No pIano Igico, seiia nesno inleidilo pensai que o novinenlo livesse
lido un coneo, o que lanlen loinaiia Iogicanenle inpossveI a ideia
do caos oiiginaI, fundanenlo de loda a cosnoIogia de Anaxgoias. Iaia
evilai as dificuIdades ciiadas peIa leIeoIogia, Anaxgoias leve de afiinai
51

e de sulIinhai senpie con eneigia que o espiilo age Iivienenle. Todos
os seus alos, nesno o do novinenlo oiiginaI, so alos do queiei Iivie,
ao passo que, poi oulio Iado, lodo o ieslo do nundo se foina a pailii do
nonenlo piinilivo con una deleininao iigoiosa, una deleininao
necnica. Mas esse queiei alsoIulanenle Iivie s pode pensai-se cono
desIigado de quaIquei fin, a naneiia de un jogo de ciianas ou do jogo
do inslinlo ailslico. L sen iazo que se inpula a Anaxgoias a confuso
haliluaI dos leIeIogos que, naiaviIhados con a uliIidade exliaoidiniia
do necanisno, con a consonncia das pailes con o lodo, noneadanenle
no nundo oignico, supen que o que exisle paia o inleIeclo lanlen
deve lei sido inlioduzido peIo inleIeclo e que aquiIo que eIes s ieaIizan
con a ajuda de un conceilo de finaIidade lanlen leve de sei ieaIizado
peIa naluieza, poi neio da iefIexo e de conceilos de finaIidade
(Schopenhauei, O Mundo cono Vonlade e Repiesenlao) voIune II,
Iivio segundo, capluIo 26, a piopsilo da leIeoIogia). Mas, no espiilo de
Anaxgoias, a oiden e a finaIidade das coisas so diielanenle apenas o
iesuIlado de un novinenlo cego e necnico. Anaxgoias adniliu o
Nous aililiiio, dependenle apenas de si nesno, s paia podei dai
incio ao novinenlo, paia podei saii aIguna vez do iepouso noilaI do
caos. NeIe, apieciou piecisanenle a quaIidade de sei indisciininado, de
podei, poilanlo, agii de naneiia alsoIula, indeleininada, sen lei de
oledecei a causas ou a fins.

You might also like