T.C.

BA BAKANLIK DEVLET PLANLAMA TE K LATI MSTE ARLI I BLGESEL GEL ME VE YAPISAL UYUM GENEL MDRL

BLGESEL GEL ME ARACI OLARAK KMELENME YAKLA IMI ve TRK YE N KMELENME DESTEK MODEL NER S

Planlama Uzmanl Tezi

Filiz ALSA

Ankara 2010

TE EKKR Tezin hazrlanma a amasnda bana rehberlik yapmay kabul eden Devlet Planlama Te kilat Daire Ba kan Sayn Deniz AKKAHVEye her zaman sa lam olduklar destek ve ynlendirmeden dolay te ekkr ederim. Teze ili kin yapt de erlendirmeler ile bana yol gsteren ve de erli fikirlerini benimle payla an Devlet Planlama Te kilat Mste ar Yardmcs Sayn Ahmet YAMANa te ekkr ederim. Teze ayrdklar zaman ve yaptklar de erli katklar iin Planlama Uzman arkada larm Kadriye Gl YE LKAYA, Celil YAMAN, Kadir BA BO A, Volkan dris SARI, Funda KLER ve Fulya EVRENe, Tezin hazrlanma srecinde verdikleri destekleri iin de erli arkada larm Ahmet ZTRK, Duygu TANRIKULU, Serdar POLAT, Srma DEM R EKER ve zcan TRKO LUna; Manevi destekleri ile her zaman yanmda olan sevgili aileme te ekkr ederim. Filiz ALSA

ZET Planlama Uzmanl Tezi BLGESEL GEL ME ARACI OLARAK KMELENME YAKLA IMI VE TRK YE N KMELENME DESTEK MODEL NER S Filiz ALSA Teknolojik geli meler sonucu ya anan de i imler ve kreselle me srecinde artan uluslararas ticaret, sosyal ve ekonomik olarak e itli de i imleri de beraberinde getirmi tir. Bu de i imlerden birisi olarak yerel/blgesel ekonomiler uluslararas lekte rekabet edebilen birimler olarak geli mi tir. Blgelerin rekabet gc ise i letmelerin performans ile beraber yenilik yapma kapasitesi, farkl aktrler aras i birli inin sa lanmas ve sosyal sermayenin geli tirilmesi gibi unsurlarla belirlenmeye ba lanm tr. Bu do rultuda, blgesel geli me politikalar da yeniden ekillenmeye ba lam tr. Yeni blgesel geli me politikalar kapsamnda srdrlebilir rekabet avantajnn sa lanmas iin yerelin kendine zg ynleri n plana karlm tr. Ayrca, i letmelerin, kamu kurumlarnn, sivil toplum kurulu larnn ve e itim kurumlarnn i birli i anlay erevesinde bir araya gelmesinin nemi net bir ekilde ortaya konmu tur. Son dnemlerin popler kavram olan kmelenme yakla m ile aktrler aras i birli inin geli mesinin, i letmelerin ve blgelerin daha rekabeti ve yeniliki olmalarnn n almaktadr. Bu itibarla, kmelenme olduka cazip bir blgesel geli me politikas arac olarak kar mza kmaktadr. Trkiyede son dnemde zelikle sektrel yo unla ma olan blgelerde kmelenme yakla mnn benimsenmesi ve uygulanmas ynnde e itli al malar yaplmaktadr. Sz konusu al malar, Trkiyede kmelenme potansiyeli ta yan yerlere ve aktrler arasnda kmelenmeye ciddi bir merak ve istek oldu unu gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. Trkiyede kamu politikalarna bakld nda ise son yllarda kmelenme kavramna nem verildi i ancak kmelenmenin net bir ereveye oturtulmad grlmektedir. nmzdeki srete kamu politikalar asndan kmelenme yakla mnn nasl benimsenece ine karar verilmesi beklenmektedir. Trkiyede kmelenme yakla mnn zellikle blgesel geli me politikas asndan nasl kullanlaca n ara tran yol gsterici bir al maya ihtiya vardr. Bu al mada ilk olarak kmelenme kavramnn geli imi konusunda literatr taramas yaplm ve de i en blgesel geli me politikalar erevesinde kmelenme kavramnn konumuna de inilmi tir. Ayrca, kmelenmelerin desteklenmesi iin benimsenen modellere ve farkl lke uygulamalarna yer verilmi tir. al mann son blmnde, Trkiyede kmelenme kavramna verilen nem ve hlihazrda kmelenme ynnde verilen destekler de erlendirilmi tir. al mann neticesinde ise, Trkiyede farkl politikalar aras uyum sa lanmas ihtiyacna, kmelenme olu umlarnn desteklenmesi gereklili ine ve blgesel dzeyde kalknma ajanslarnn bu konuda neler yapabilece ine ynelik model nerisi geli tirilmi tir. Modelde kmelenme yakla m politika, program ve blgesel dzeyde ele alnm tr. Anahtar Kelimeler: Kme-Kmelenme, Blgesel Geli me Politikas, Rekabet Avantaj, Kmelenme Destek Modelleri, Yenilik, A Yaplanmas. ii

ABSTRACT Planning Expertise Thesis CLUSTERING APPROACH AS A REGIONAL DEVELOPMENT TOOL AND A CLUSTER SUPPORT MODEL PROPOSAL FOR TURKEY Filiz ALSA The changes brought about by the technological developments and increasing volume of international trade during the globalization process have been accompanied by various changes in social and economic spheres. Among these changes comes the development of local/regional economies as competing units at international scale. The competitiveness of the regions have started to be defined by innovation capacity, collaboration of various stakeholders, enhancement of social capital in addition to the performance of the enterprises. In this regard, regional development policies have been reshaped. Within the context of new regional develeopment policies, the specific characteristics of the localities have come to the fore to ensure sustainable competitive advantage. Furthermore, the importance of the collaboration among the enterprises, public institutions and non-governmental organizations was clearly set out. With the clustering concept, which has been popular recently, collaboration among stakeholders, competitiveness and innovation capacities of enterprises and regions are promoted. In this respect, clustering has come to agenda as a very attractive regional development policy tool. Recently in Turkey, various studies are made concerning the adoption and implementation of clustering approach especially in the regions which have sectoral agglomerations. These studies draw special attention as they indicate the presence of a serious inquiry and motivation related to territorities and actors with clustering potential in Turkey. When public policies in Turkey are examined, it is seen that clustering concept has been attached importance recently but it has not been elaborated in a clear-cut framework. It is expected that how the clustering approach will be adopted in public policies will be determined in the forthcoming process. There is a need for a guiding study in Turkey which explores how the clustering approach will be used especially in regional development policy field. In this study, firstly a literature survey was made on the clustering concept and the stance of clustering within the context of changing regional development policies is described. In addition, models supporting clustering and different country implementations in this field are reviewed. In the last part of the study, the importance attached to the clustering approach in Turkey and the relevant supportive measures at present are evaluated. As a conclusion, a model was proposed concerning, the need for integration among various policy fields, the necessity to support the clustering formations in Turkey, and the role of development agencies at the regional level in this field. The clustering approach was covered in policy, program level and at the regional level in the model. Key Words: Cluster, Regional Development Policy, Competitive Advantage, Cluster Support Models, Innovation, Network.

iii

 NDEK LER

TE EKKR ................................................................................................................ i ZET .......................................................................................................................... ii ABSTRACT............................................................................................................... iii NDEK LER ......................................................................................................... iv TABLOLAR............................................................................................................ viii EK LLER.............................................................................................................. viii KUTULAR ................................................................................................................ ix HAR TALAR............................................................................................................ ix KISALTMALAR ....................................................................................................... x GR 1 .......................................................................................................................... 1 KMELENME KAVRAMININ GEL M VE KMELENMEN N KAVRAMSAL EREVES ............................................................................ 7 1.1 Kme-Kmelenme Tanmlar....................................................................... 8 1.2 Kmelenmenin Literatrde Geli imi (Co rafi Yaknlk ve li ki A lar) .....10 1.3 Portern Kmelenme Yakla m................................................................ 15 1.3.1 Elmas Modeli......................................................................................... 17 1.3.1.1 1.3.1.2 1.3.1.3 1.3.1.4 1.3.1.5 Girdi (Faktr) Ko ullar ................................................................. 17 Talep Ko ullar .............................................................................. 18 lgili ve Destekleyici Sanayiler...................................................... 19 Firma Yaps, Stratejisi ve Rekabet Durumu ................................. 20 Elmas Modelinde Unsurlarn Birbirlerine Etkileri ........................ 20

1.3.2 Rekabet Avantajnn Di er Unsurlar: Kresel Geli melerin ve Devletin Rol ................................................. 22 1.3.3 Elmas Modeli ve Kmelenme ............................................................... 25 1.4 Kmede Yer Alan Temel Aktrler............................................................. 32 1.5 Blm Sonu De erlendirmesi ..................................................................... 34 2 BLGESEL GEL ME POL T KALARINDA YA ANAN DE M EREVES NDE KMELENMEN N YER .............................................. 36 2.1 Blgesel Geli me Politikalarnda Ya anan De i im ................................. 37 2.1.1 1940-1970: Geleneksel Politikalar Dnemi........................................... 37 2.1.2 1970-1990: Gei Dnemi ..................................................................... 38 iv

2.1.3 1990dan Gnmze: Bilgi Ekonomisi, Kresel Rekabet, A Tarz Yaplanmalar Dnemi................................ 43 2.2 Blgesel Geli me Arac Olarak Kmelenme Yakla m........................... 47 2.2.1 Kmelenme ve Blgesel Rekabet Avantaj ........................................... 48 2.2.1.1 2.2.1.2 2.2.1.3 3 Kmelenme ve Verimlilik ............................................................. 48 Kmelenme ve Yenilik .................................................................. 50 Kmelenme ve Yeni mknlarnn Geli tirilmesi ...................... 54

2.3 Blm Sonu De erlendirmesi ..................................................................... 54 KMELENME DESTEKLER ...................................................................... 57 3.1 Uygulamada Kmelenme Destek Modelleri.............................................. 58 3.1.1 Ulusal Dzeyde Kmelenme Destek Modeli (Ulusal Rekabet Avantaj Modeli)......................................................... 59 3.1.2 Blgesel Dzeyde Kmelenme Destek Modeli ..................................... 60 3.1.3 KOB A Yaplanmas (Network) Modeli............................................. 61 3.1.4 niversite - Sanayi birli i ile Kmelenme Geli tirme Modeli........... 63 3.2 Kmelenme Destek Modeli Geli tirme Sreci .......................................... 65 3.2.1 Kmelenme Analizi ve Kme Seimi ................................................... 67 3.2.2 Model Geli tirilmesi ve Uygulanmas ................................................... 70 3.2.3 De erlendirme A amas......................................................................... 76 3.3 Kmelenmelerin Desteklenmesi Asndan Kamunun ve zel Sektrn Rol...................................................................................... 77 3.3.1 Kmelenmelerin Desteklenmesi Asndan Kamunun Rol ................. 77 3.3.2 Kmelenmelerin Desteklenmesi Asndan zel Sektrn Rol .......... 79 3.3.2.1 3.3.2.2 letmeler ....................................................................................... 79 Birle tirici Rol Oynayan Kurumlar: Meslek Kurulu lar (Sanayi ve Ticaret Odalar, Meslek Birlikleri vb.) ........................ 80 3.4 Blm Sonu De erlendirmesi ..................................................................... 81 4 LKE RNEKLER ....................................................................................... 83 4.1 Fransa ........................................................................................................... 84 4.1.1 Blgesel Rekabet Edebilirlik Politikas ve Kmelenme Programlar.... 85 4.1.1.1 4.1.1.2 4.2 Yerel retim Sistemleri Program ................................................. 86 Rekabet Odaklar Program ........................................................... 90

sve............................................................................................................... 97 v

4.2.1

sve Blgesel Geli me Politikas ......................................................... 97 Vinnvaxt Program....................................................................... 100 Visanu Program .......................................................................... 102 Blgesel Kmelenme Program ................................................... 107

4.2.2 Kmelenme Programlar........................................................................ 99 4.2.2.1 4.2.2.2 4.2.2.3 5

4.3 Blm Sonu De erlendirmesi ................................................................... 109 TRK YEDE YEN BLGESEL GEL ME POL T KALARI VE KMELENME UYGULAMALARI ............................................................ 113 5.1 Blgesel Geli me Politika Aralarnda Dn m................................... 113 5.2 Temel Politika Belgelerinde Kmelenme Kavramnn Yeri .................. 118 5.3 Trkiyede Kmelenme al malar........................................................ 121 5.3.1 Kmelenme Yakla mnn Yaygnla trlmasnda Etkili Olan Aktrler ............................................................................. 121 5.3.2 Trkiyede Kmelenmeye Ynelik Verilen Destekler ........................ 123 5.3.2.1 5.3.2.2 5.3.2.3 5.3.2.4 KOB A Yaplanmas Kurulmas Ynnde Destekler............... 123 niversite-Sanayi birli i Kurulmas Ynnde Destekler ......... 128 Avrupa Birli ine Uyum Srecinde Sa lanan Destekler............. 133 Kalknma Ajanslar ile Blgesel Dzeyde Kmelenmeye Sa lanacak Destekler................................................................... 136 5.3.3 Trkiyede Sektrel Yo unla malar.................................................... 138 5.3.3.1 5.3.3.2 5.3.3.3 5.3.4.1 5.3.4.2 5.3.4.3 5.3.4.4 6 Trkiyede Sektr-Blge Yo unla malar al mas .................. 138 Sanayi ve Ticaret Bakanl Tarafndan Yaplan al malar ...... 140 Ulusal Kmelenme Politikasnn Geli tirilmesi Projesi .............. 141 Trkiyede Moda ve Tekstil Kmesi Olu turulmas Projesi ... 143

5.3.4 Trkiyede Baz Kmelenme Uygulama rnekleri............................. 142 GAP Giri imci Destekleme Merkezleri Tarafndan Yrtlen Kmelenme al malar........................... 145 Ulusal Kmelenme Politikasnn Geli tirilmesi Projesi .............. 149 Di er al malar .......................................................................... 151

5.4 Blm Sonu De erlendirmesi ................................................................... 153 GENEL DE ERLEND RME VE KMELENME DESTEK MODEL NER S ......................................................................................................... 156 6.1 Genel De erlendirme................................................................................. 156 6.2 Kmelenme Destek Modeli nerisi ......................................................... 161 vi

6.2.1 Kmelenme Destek Program Uygulanmas ....................................... 163 6.2.2 Kmelenme Destek Program Dan ma Komitesi Olu turulmas ....... 166 6.2.3 Blgesel Dzeyde Kmelenmelerin Desteklenmesi............................ 169 KAYNAKA.......................................................................................................... 171

vii

TABLOLAR Tablo 2.1. Dnemler tibaryla Blgesel Geli me Yakla mnda De i imler ........... 42 Tablo 2.2. Dnemler tibaryla Rekabet Avantajnn De i imi................................. 43 Tablo 3.1. Kme Destek Modelleri ........................................................................... 65 Tablo 4.1. Fransada Uygulanan Kmelenme Programlarnn Temel zellikleri..... 97 Tablo 4.2. svete Uygulanan Kmelenme Programlarnn Temel zellikleri...... 108 Tablo 5.1. KOSGEB ORTKA ve ORTLAB Destekleri .......................................... 127 Tablo 5.2. Trkiyede Yrtlen Kmelenme al malarnn Kar la trlmas .... 149 EK LLER ekil 1.1. Co rafi Yaknl n Avantajlar.................................................................. 14 ekil 1.2. Elmas Modeli............................................................................................. 17 ekil 1.3. Elmas Modelinde Unsurlar Aras Etkile im.............................................. 22 ekil 1.4. Kmelerin Olu tu u Ortam ....................................................................... 24 ekil 1.5. Elmas Modeli ve Kmelenme li kisi ....................................................... 27 ekil 1.6. Kme Aktrleri.......................................................................................... 32 ekil 1.7. Bir Kmelenmenin Yaplanmas ............................................................... 35 ekil 2.1. Kmelenme Kavramnn Geli im Sreci................................................... 45 ekil 3.1. Kmelenme Destek Modeli Geli tirme Sreci.......................................... 66 ekil 3.2. Kmelenme Analiz Sreci......................................................................... 67 ekil 3.3. Kmelenmelerin Geli mesinde Kamunun Rol ........................................ 78 ekil 3.4. Kmelenmelerin Geli mesinde zel Sektrn Rol................................. 80 ekil 4.1. Fransada Uygulanan Kmelenme Programlarnn Ynetim erevesi ... 94 ekil 4.2. sve Kmelenme Programlarnn Kurumsal Yaplanmalar .................. 100 ekil 4.3. svete Kmelenme Programlarnn Uygulanma Sreci........................ 109 ekil 4.4. sve ve Fransada Uygulanan Programlarn Politikalarda Yeri ............. 112 ekil 5.1. stanbul Moda ve Tekstil Kmelenmesinin Yaplanmas.................... 144

ekil 6.1. Kmelenme Destek Modeli nerisi ........................................................ 162

viii

KUTULAR Kutu 1.1. Baz Yazarlarn Kme-Kmelenme Tanmlar............................................ 9 Kutu 1.2. Kmelenme ile Benzer Anlamda Kullanlan Baz Kavramlar .................. 31 Kutu 1.3. talya Deri Modas Kmelenmesi rne i.................................................. 33 Kutu 2.1. Kmelenme in Anahtar Unsur: Sosyal Sermaye .................................... 53 Kutu 5.1. Elmas Modeli ile Ankara Bili im Kmelenmesi Rekabet Analizi .......... 132 HAR TALAR Harita 4.1. Fransa Yerel retim Sistemleri ............................................................... 89 Harita 4.2. Fransa Rekabet Odaklar.......................................................................... 92 Harita 4.3. sve Kmelenme Haritas..................................................................... 105 Harita 5.1. Trkiyede Dzey 2 Blgeleri tibaryla Sektrel Y nla malar.......... 139 Harita 5.2. Trkiyede Co rafi Yo unla ma Gsteren Sektrlerden rnekler ....... 140 Harita 5.3. Trkiyede Baz Kmelenme rnekleri ................................................ 142

ix

KISALTMALAR AB ATEKS ATEM BGA BGP BROP BYKP CIACT CITER DATAR DIACT GAP-G DEM IPA IYA TK B KOB KOSGEB KY MTK Nutek OECD ORTKA ORTLAB OSB RO SB STK TEKMER TTGV TB TAK UNIDO Vinnova YS Avrupa Birli i Adyaman Tekstil ve Hazr Giyim Kmelenme Derne i Adyaman Tekstil ve Hazr Giyim Merkezi sve Blgesel Geli me Anla malar sve Blgesel Geli me Programlar Blgesel Rekabet Edebilirlik Operasyonel Program Be Yllk Kalknma Plan Fransa Bakanlklar Aras Blgesel Rekabet Edebilirlik ve Kalknma Komitesi Emilia-Romagna Tekstil Bilgi Merkezi Fransa Meknsal Planlama Ajans Fransa Bakanlklar Aras Blgesel Rekabet Edebilirlik ve Meknsal Planlama Kurumu Gneydo u Anadolu Projesi Giri imci Destekleme Merkezi Katlm ncesi Mali Ara sve Yatrm Ajans stanbul Tekstil ve Konfeksiyon hracat Birlikleri Kk ve Orta Byklkte letme Kk ve Orta lekli Sanayi Geli tirme ve Destekleme daresi Ba kanl Kalknmada ncelikli Yre Moda ve Tekstil Kmesi Olu turulmas Projesi sve Ekonomik ve Blgesel Geli me Ajans Ekonomik birli i ve Kalknma Te kilat Ortak Kullanm Atlyeleri Ortak Kullanm Laboratuvarlar Organize Sanayi Blgesi Fransa Rekabet Odaklar Stratejik ereve Belgesi Sivil Toplum Kurulu u Teknoloji Geli tirme Merkezi Trkiye Teknoloji Geli tirme Vakf Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Ara trma Kurumu Birle mi Milletler Sna Kalknma Te kilat sve Yenilik Sistemleri Ajans Fransa Yerel retim Sistemleri

GR Kreselle me srecinde uluslararas ticaretin nndeki engellerin azalmasna paralel olarak, rn, hizmet, sermaye ve i gc dola m da hz kazanm tr. Bu srete, kalknma ekonomisinde en nemli kavram olarak kabul edilen mukayeseli stnlk yerini srdrlebilir rekabet avantajna brakm tr. Bu durum, lkelerin rekabet glerini srekli olarak geli tirme ihtiyacn beraberinde getirmi tir. Ya anan de i im, ulusal ekonomiler iin oldu u kadar yerel/blgesel ekonomiler iin de etkileyici olmu tur. Mesafelerin ksald bu ortamda, blgeler de uluslararas lekte rekabet eden birimler olarak geli mi tir. Bu erevede, blgelerin rekabet gc yalnzca i letmelerin performans ile de il, yenilik yapma kapasitesi, farkl aktrler aras i birli inin sa lanmas ve yeni piyasalara eri im imknlar gibi unsurlarla belirlenmeye ba lanm tr. Her ne kadar kreselle me srecinin co rafi uzakl n nemini azaltt d nlse de i letmelerin rekabeti bir yapya ula malarnda ve bu durumlarn srdrebilmelerinde yakn evrelerinin etkisi yeni bir anlam ve boyut kazanm tr. Bu srete bilgi ekonomileri n plana km ve zellikle teknoloji yo un sektrlerde faaliyet gsteren i letmeler asndan pazara ve hammaddeye yaknlk gibi konularn nemi azalm tr. letmelerin kresel piyasada rekabet edebilmeleri ancak e itim ve

retim kurumlar, yerel ynetimler, kamu kurumlar ve sivil toplum kurulu lar ile i birli i ierisinde bilgi, ileti im ve teknoloji altyaplarn geli tirmelerine ba l hale gelmi tir. Bu erevede yerel ili kiler ve sosyal sermaye gibi unsurlar da rekabet gcnn geli tirilmesi asndan etkili unsurlar olarak kabul edilmeye ba lanm tr. Yerelle me ve kreselle me kavramlarnn etkile imi i letmelerin yer seimi kararn etkileyecek temel de i iklikler yaratm tr. zellikle, seim kriterlerini etkileyen i gc, sermaye, mal ve hizmet tedari i d nda yerelle ilgili nitelikli bilgi de bir yere yatrm yapmada etkili olan faktrler arasna girmi tir. Kreselle me ve yerelle me arasndaki bu ili kinin i letmelerin yer seimindeki etkisinin tezahr ise baz blgelerde al lm n d nda rekabeti ba ar gsteren sanayi kmelenmeleri olarak kar mza km tr. Kmelenmenin kavramsal olarak olduka geni bir konu olmasndan tr, kmelenme yakla m bir taraftan fazlaca ilgi eken, bir taraftan da gerek 1

tanmlamada gerekse politika geli tirmede netli i olmayan bir konudur. Her ne kadar Micheal Portern 1990 ylnda yaynlanan al mas bu konuda daha sonradan yaplm pek ok al may etkilemi olsa da, kmelenme kavramndan politika yapclarn, akademisyenlerin ya da zel sektr temsilcilerinin ne anlam olduklar tart maldr. Bu ba lamda, kmelenmeyi neyin olu turdu una ili kin olarak, temel te kil edecek birle tirici bir teorik fikir birli inin bulunmad n sylemek mmkndr. Bununla birlikte, konuya ili kin tanmlamalarn o unda kmelenme kavramnn co rafi yaknlk ve ili ki a lar etrafnda ele alnd grlmektedir. Bu zellikler ise ilk defa Alfred Marshalln 1920lerde yaynlanan sanayi blgeleri al malar ile gndeme gelmi tir. Daha sonra, 1970lerde ya anan petrol krizlerinin ardndan Kuzeydo u talyada esnek uzmanla ma ile rekabeti ba ar gsteren yeni sanayi blgeleri ile bu iki zellik tekrar gndeme gelmi tir. Kmelenme kavram, literatrde ilk defa Michael Portern 1990 ylnda yaynlanan al mas ile kullanlm tr. Porter bu al masnda uluslararas dzeyde rekabet gcnn unsurlarn ara trm tr. Porter, farkl lke ve sektrlerden rnekleri inceledi i bu al masnda lkelerin rekabeti sektrlerinin kmelenme e ilimi gsterdi ini tespit etmi tir. Portern bu al masnn en nemli bulgularndan birisi de uluslararas dzeyde rekabet gcnn blgesel faktrlere ba l olarak geli ti ini ortaya karmas olmu tur. Portern al mas, ekonomik geli me ve rekabet edebilirlik yakla mlarna yeni bir vizyon katm tr. Nitekim, bu al ma ile srdrlebilir rekabet avantajnn genel i ortamnda isel ve d sal kaynaklarn ba arl bir ekilde birle imi ile geli ebilece inin alt izilmi tir. Kmelenme esas olarak bir yakla m ya da yeni bir d nme ekli olarak kabul edilmi ve kmelenme yakla m sanayi politikas, blgesel geli me politikalar, yenilikilik ve KOB politikalarna yeni bir boyut kazandrm tr. Portern literatrde kmelenme kavramnn unsurlarna, ba ar faktrlerine ve ulusal rekabet avantajnn unsurlarna yer verdi i Elmas Modeli al mas sonrasnda, modelin farkl blge, lke ya da sektrlere uygulanmas eklinde al malar yaplm ve halen yaplmaktadr. Di er taraftan, ya anan de i im srecinde blgesel geli me politikalar da yeni strateji ve aralar ile tekrar ele alnmaya ba lanm tr. Blgesel geli me politika yakla mlarndaki de i imler nda, i letmelerin yatrm kararlarn etkilemeyi 2

hedefleyen politikalarn yannda i letmeler ve yerel aktrler aras i birli inin ve etkile imin artrlmasna ynelik politikalar uygulanmaya ba lanm tr. Bu do rultuda, srdrlebilir rekabet avantajnn sa lanmasnda i letmelerin, kamu kurumlarnn, sivil toplum kurulu larnn ve e itim kurumlarnn bir araya gelerek i birli i anlay erevesinde al malarnn nemi tm taraflarca benimsenen bir gerek olarak kabul edilmi tir. Son dnemlerde olduka popler bir kavram olan kmelenme yakla mnn benimsenmesi ile bu i birli i yaplar daha kolay olu makta ve i letmelerin daha verimli, yeniliki ve rekabeti olmalar sa lanmaktadr. Kmelenme, blgesel geli me politikalarna ait pek ok nemli arac bir araya getirmesi ynyle olduka cazip bir politika arac olarak geli mektedir. Zira bu yakla m ile blgelerin en rekabeti oldu u alanlara odaklanlarak blgesel ekonominin temel itici unsurlarnn uyum ierisinde de erlendirilmesi

sa lanmaktadr. Kmelenmenin blgesel geli meye katksnn artrlmas iin iki farkl boyutta ele alnmas gerekmektedir. Bunlar; birinci olarak genel anlamda i ortamnn iyile tirilmesi ynnde politikalarn kmelenme olu umlarn desteklemesi amacyla makro dzeyde politikalarn uyumunun sa lanmas; ikinci olarak da yerelde i birli ini ve rekabet gcn artrmaya ynelik uygulamaya dnk bir model geli tirilerek bir program dhilinde kmelenme olu umlarnn desteklenmesidir. al maya ba lamadan nce Trkiyedeki mevcut durumun ksa bir zetinin verilmesinde fayda grlmektedir. Bu kapsamda Trkiyede ok sayda sektrel yo unla malarn bulundu unu ve bu yaplarn kmelenme yakla mnn temelini olu turdu unu sylemek mmkndr. Trkiyede sektr-blge yo unla malarn gsteren ara trmalara bu al mada yer verilmi tir. Di er taraftan zel sektr temsilcileri ve akademisyenlerce yrtlen mnferit kmelenme al malarnn ve projelerin varl Trkiyede kmelenme konusuna olan ilgi ve merak ortaya koymas bakmndan dikkat ekicidir. Trkiyede kamu politikalarnda kmelenme kavramnn yerine bakld nda ise 2007-2013 dnemini kapsayan temel politika belgesi olan Dokuzuncu Kalknma

Plannda kmelenmelerin desteklenmesi hususu hem rekabet gcnn artrlmas hem de blgesel geli menin sa lanmas geli me eksenlerinde vurgulanmaktadr. Plann blgesel geli menin sa lanmas ekseninde, yerel dinamiklere ve isel potansiyele dayal geli menin sa lanmas nceli i altnda zellikle az geli mi blgelerde yerel dzeyde uzmanla may destekleyecek ekilde be eri kaynaklar ve sosyal sermayenin geli tirilmesine ynelik politikalar yer bulmaktadr. Bu erevede, srkleyici sektrler liderli inde kmelenmelerin desteklenece i ve yerel

kmelenme alanlarn destekleyici, kmedeki aktrler arasnda i birli ini artrc, kmenin dnya piyasalar ile entegrasyonunu sa lamaya ynelik mekanizmalarn zendirilece i belirtilmektedir. Kmelenme yakla mnn Trkiyede nispeten yeni bir politika arac olarak geli mesi bu konudaki beklentileri de artrc bir etki yaratmaktadr. Blgesel dzeyde kmelenme ile ilgili ilk uygulamalarn ba arl olmas bundan sonrakiler iin de nemli bir rnek te kil edecek ve di er ba arl uygulamalar da devamnda getirecektir. Ancak gelinen a ama itibaryla kmelenme kavram Trkiyede net bir ereveye oturtulamam olup bu konuda yaplan al malar ve verilen destekler birbirinden ba msz olarak yrtlmektedir. Bu ynden, lke genelinde yrtlecek bir uygulama ncesinde politika tasarmnn iyi yaplmas ve karar alclara yol gsterilmesi olduka nemli bir konudur. Bu ba lamda, Trkiyede farkl politikalar kapsamnda ele alnan desteklerin kmelenme yakla m erevesinde

uyumla trlmasna ihtiya vardr. Bu noktada al ma, blgelerin rekabet gcnn artrlmas iin kmelenme yakla mnn Trkiyede nasl desteklenmesi gerekti ine cevap aramaktadr. Bu do rultuda, Trkiyede kmelenme yakla mnn blgesel geli me asndan etkin bir ara olarak kullanlmasna ve blgesel/yerel kmelerin Trkiyede etkin bir ekilde desteklenmesine ynelik olarak neriler geli tirilmesi amalanmaktadr. Bu kapsamda, al mann amacna ynelik olarak yntem asndan literatr taramas seilmi ve farkl lke rnekleri incelenmi tir. Ayrca, her lkenin kendine zg ko ullarnn kmelenme srecinin geli imi zerinde belirleyici olaca gere inden hareketle Trkiyenin mevcut durumu ortaya konularak de erlendirme yaplm tr.

Bu erevede, al mann birinci blmnde, kmelenme yakla mnn literatrde geli im sreci irdelenmektedir. lk olarak farkl yazarlarca benimsenen kme/kmelenme tanmlarna yer verilmektedir. Bu ba lamda, farkl tanmlamalarda kme/kmelenme kavramnn ortak olarak co rafi yaknlk ve ili ki a lar erevesinde ele alnd belirlenmi tir. Bu nedenle, co rafi yaknlk ve ili ki a lar konularnn literatrde geli imi incelenmektedir. Marshall sanayi blgeleri ve 1970lerde kuzeydo u talyada grlen yeni sanayi blgelerine yer verilmektedir. Daha sonra kmelenme kavramn literatre kazandran Portern al mas dhilinde geli tirdi i Elmas Modeli ve modelin kmelenme ile ili kisi ele alnmaktadr. al mann ikinci blmnde blgesel geli me politikalar erevesinde kmelenme yakla mnn nerede durdu u tart lmaktadr. Bu erevede ilk olarak, dnyada blgesel geli me politikalarnda ya anan de i im ve buna ba l olarak politikalarn ekilleni sreci dnem itibaryla incelenmektedir. Buna ek olarak, de i en politikalar erevesinde kmelenme kavramnn yeri ve kmelenme ile blgesel rekabet avantaj ili kisinde yenilikilik, verimlilik ve yeni i imknlarnn geli tirilmesi alt ba lklarna yer verilmektedir. nc blmde kmelenme destek modelleri analiz edilmektedir. Bu kapsamda, ulusal ve blgesel dzeyde kme geli tirme modelleri ile KOB a yaplanmas ve niversite-sanayi i birli i geli tirme modelleri incelenmektedir. Bunun yan sra, blgesel dzeyde kmelenme destek srecinin geli imi ele alnmaktadr. Drdnc blmde, kmelenmelerin farkl lkelerde nasl bir erevede ele alnd n ortaya koymak zere, bu konuda ba arl iki lke olan Fransa ve sve incelenmektedir. Bu kapsamda, lke rneklerinin farkl politika alanlarnn kmelenme yakla m etrafnda nasl ele alnd n ve kmelenmelerin gerek politika gerekse program dzeyinde nasl desteklendi ini gsterece i d nlmektedir. al mann be inci blmnde ise ilk olarak Trkiyede blgesel geli me politikalarnda ya anan de i im ve temel politika belgelerinde kmelenme yakla mnn yeri incelenmektedir. Bunun devamnda, Trkiyede hlihazrda kmelenme ynnde verilen destekler, KOB a yaplanmas ve niversite-sanayi

i birli i ba lklar altnda snflandrlmaktadr. Di er taraftan, Avrupa Birli ine uyum srecinde sa lanan destekler ile kalknma ajanslarnn sa layabilece i desteklere yer verilmektedir. Bu blmde ayrca Trkiyede sektr-blge yo unla malarn gsteren ara trmalara ve Trkiyede uygulanan kmelenme programlarna da yer verilmekte ve bu programlarn bir de erlendirmesi yaplmaktadr. al mann son blmnde genel de erlendirme yaplarak, Trkiyede kmelenme yakla mnn blgesel geli me politikalar kapsamnda etkin bir ara olarak kullanlmas ynnde farkl politikalar aras uyum sa lanmasn,

kmelenmlerin bir program dahilinde desteklenmesini ve blgesel dzeyde kalknma ajanslar tarafndan yaplmas gerekenleri ieren bir destek modeli nerisi geli tirilmektedir.

KMELENME KAVRAMININ GEL KAVRAMSAL EREVES

M VE KMELENMEN N

ngilizcede isim ya da fiil olarak kullanlan cluster kelimesi Trkede isim olarak kme ya da kmelenme, fiil olarak ise kmelenmek olarak evrilmektedir. Konuya ili kin yaplan akademik al malarda kme ya da kmelenme kelimelerinin kullanlmas yazarlarn tercihleri do rultusunda

belirlenmekte olup, genel kabul grm bir kullanm bulunmamaktadr. Bu nedenle al mada ilk olarak cluster kelimesinin nasl Trkele tirilece inin

netle tirilmesinde fayda grlmektedir. Trk Dil Kurumu Szl nde kme kelimesi birbirine benzer veya ayn cinsten olan eylerin olu turdu u btn, takm, bek, grup olarak, kmelenme kelimesi ise kmelenmek i i olarak tanmlanmaktadr. Bu durumda cluster kelimesinin, mevcut bir olu um, grup ya da genel bir yapy ifade etmesi durumunda kme olarak; kme olu umuna ynelik bir giri im, politika geli tirme ya da bir sre ifade edilmek istenildi inde ise kmelenme olarak evrilmesinde fayda

grlmektedir. Bu itibarla al mada cluster kelimesinin cmlede ta d anlam do rultusunda kavramsalla trlaca anla labilir. Farkl yazarlar tarafndan kabul edilen kme-kmelenme tanmlar ortaya konuldu unda, kmelerin co rafi yaknlk, yo unla ma ve ili ki a lar gibi kavramlar etrafnda ele alnd grlmektedir. Bu kavramlarn tart lmas ise Alfred Marshalln 1920lerde sanayi blgelerine ynelik al malarna kadar uzanmaktadr. Sz konusu kavramlar, Marshalln al mas sonrasnda, 1970li yllarda kuzeydo u talyada n plana kan yeni sanayi blgeleri ile tekrar gndeme gelmi tir. Bunlarn devamnda Amerikada Harvard niversitesi letme Fakltesi

Profesrlerinden Michael Porter 1990 ylnda yaynlad al mas ile baz lkelerin rekabet gcne sahip oldu u sektrleri incelemi ve bir lkedeki rekabeti

sektrlerin kmelenme e ilimi gsterdi ini ortaya karm tr. Portern bu al mas sonrasnda ise, kmelenme kavram ok sayda akademik al maya konu olmu tur ve olmaya devam etmektedir.

1.1

Kme-Kmelenme Tanmlar Kmelenme kavramn akademik anlamda ele alan ilk ki i olan Michael

Porter kmelenmeyi u ekilde tanmlamaktadr:

Kmelenme birbiriyle ba lantl olan i letmelerin ve kurumlarn belirli yerlerde co rafi olarak yo unla malardr. Kmelenmeler, rekabet asndan nemli olan birbiriyle ba lantl endstrileri ve di er kurumlar iine alr. Bunlar bile en, makine ve hizmet sa layan ihtisasla m tedarikileri ve ihtisasla m altyap sa layclar kapsar. Kmelenmeler genelde dikey olarak tedarik kanallarn ve m terileri, yatay olarak tamamlayc rnler retenleri ve yetenekler, teknoloji veya ortak girdi kullanm ynnden ilgili olan sanayilerdeki i letmeleri kapsayacak ekilde geni ler. Son olarak, kmelenmeler kamu kurumlarn ve niversiteleri, standart belirleyici ajanslar ve dan manlar, mesleki e itim kurumlarn ve sendikalar gibi ihtisasla m e itim, retim, ara trma, bilgi ve teknik destek sa layan di er kurumlar kapsar.1

Kmelenme konusuna nem veren uluslararas kurulu (Ekonomik

olan OECD

birli i ve Kalknma Te kilat) tarafndan ise kmelerde bilgi boyutuna

daha fazla vurgu yaplmakta ve kme u ekilde tanmlanmaktadr: Kmeler, birbirlerine katma de er sa layan bir retim zincirinde, birbirlerine gl bir ekilde ba l olan firmalarn, bilgi reten ajanslarn ve m terilerin retim a dr. 2 zellikle geli mekte olan lkelerde kmelenme projelerine destek sa layan, Birle mi Milletler Snai Kalknma Te kilat (UNIDO) ise kmelenmeyi u ekilde tanmlamaktadr: Kmelenme, birbirleri ile ili kili veya birbirlerinin tamamlaycs olan rnleri reten ve satan kurulu larn sektrel ve co rafi temelde yo unla malardr.3 Kmelenme iin a rlkl olarak Portern tanmlamas kullanlmakla birlikte kavrama ili kin olarak konunun uzmanlar arasnda tanm birli i bulunmamaktadr. Bunun bir gstergesi olarak Kutu 1.1de bu alanda nde gelen baz yazarlarn kmekmelenme tanmlarna yer verilmektedir.

1 2

Porter,1998a:78 OECD,1999:157 3 Genylmaz, G. 2007,xiv

Kutu 1.1. Baz Yazarlarn Kme-Kmelenme Tanmlar

Crouch et al. (2001, s.163) Genel manada kmelenme; benzer faaliyetler yrten firmalarn, belirli bir alanda herhangi bir zorunluluk olmakszn, birbirine yakn kurulma e ilimidir. Rosenfeld (1997, s.4) Kmelenme en basit anlamda, co rafi yaknlklarndan ve ba mllklarndan dolay sinerji yaratabilecek firmalarn, istihdam dzeyi her ne kadar yksek ya da kayda de er olmasa da, yo unla mas olarak tanmlanabilir. Feser (1998, s. 26) Ekonomik kmeler sadece ilgili ve birbirine destek olan sanayiler ve kurulu lar de ildir, daha ziyade birbirleriyle ili kilerinden dolay daha rekabeti olan, ilgili ve birbirine destek olan kurulu lardr." Swann and Prevezer (1996, s.139) Kmeler, bir sanayi ierisinde belirli bir co rafi alanda kurulmu firma gruplar olarak tanmlanm tr. Swann (1998, s. 1) Kme belirli bir yerde ilgili sanayilerdeki byk firma grubudur. Simmie and Sennett (1999, s. 51) Yeniliki kme, genelde tedarik zinciri vastasyla yksek derecede i birli i ierisinde olan ve ayn piyasa artlar altnda al an, ok sayda, ba lantl snai ve/veya hizmet irketleri olarak tanmlanabilir. Roelandt and den Hertog (1999, s.9) Kmeler, birbiriyle katma de er yaratan retim zinciri ierisinde ba lantl, gl bir ekilde ba ml olan firmalarn (uzmanla m tedarikiler dahil) ve reticilerin a olarak tanmlanabilir. Van den Berg, Braun and van Winden (2001, s.187) Popler bir tanm olan kme en fazla yerel ve blgesel a larla ilgilidir. Enright (1996, s.191) Blgesel kme, ye firmalarn birbirine yakn oldu u sinai kmedir. Kaynak: Martin 2002:15, Lublinskiden 2002:24 uyarlanm tr

Tanmlar incelendi inde o unda kmelerin; retim sreleri, mal, hizmet ve/veya bilginin de i imi vastasyla yakndan ba lantl, uzmanla m

organizasyonlarn yerel a eklinde tarif edildi i grlmektedir. Di er taraftan, Portern ve di er yazarlarn kme-kmelenme tanmlamalar birbirinin ayns olmasa da tamamnda ortak olarak n plana kan iki temel zellik vardr.4 Bunlar; Kmedeki firmalarn co rafi yo unla malar ve yaknlklar, Kmede birbirine yakn olan firmalarn bir ekilde birbirlerine ba l ve/veya ili kili olmalardr. Kme-kmelenme tanmlamalarnda co rafi yaknlk, bu yaknl n ortaya kard artan yz yze ileti im ve de er yaratan etkile im n plana kmaktadr. Kmeler co rafi olarak birbirine yakn i letmelerin oldu u yerlerde olu maktadr.

Asheim at all, 2006:3

Birbirine yakn yer seimi, firmalar arasnda do rudan ve dolayl ileti imden ortaya kan katma de er sa layan faydalarn olu masn ve geli mesini te vik etmektedir. Kmeler birbirlerine benzerlikleri ve tamamlayclklar ile ba l olan firmalar ve ili kili kurumlardan olu maktadr. Bu ba lar; alm ve satm eklinde tedarik zincirleri ile dikeyde ve/veya tamamlayc rn retilmesi, hizmetlerin sa lanmas, benzer girdilerin, teknolojilerin ve i gcnn kullanlmas ile yatayda olmaktadr.5 1.2 Kmelenmenin Literatrde Geli imi (Co rafi Yaknlk ve li ki A lar) Kmelerin yukarda de inilen iki temel zelli i olan co rafi yaknlk ve ili ki a lar konular ilk olarak Alfred Marshalln 1920lerde yapt yerelle me ekonomilerine6 ili kin al malarnda yer alm tr. Marshall; bir alanda faaliyet gsteren firmalarn neden birbirlerine yakn yerle erek daha verimli olduklarna ili kin sebep tanmlam tr. Bunlar, Marshall D sallklar olarak da bilinen i gc havuzu, ihtisasla m tedarikiler ve bilginin yaylmasdr.7 Marshall; benzer i letmelerin bir yerde yo unla malarnn; ortak zelliklere sahip i gcn buraya ekece ini ve geli tirece ini gzlemlemi tir. al anlar ise kendi yeteneklerine uyan ki ileri arayan i verenlerin oldu u bir meknda yerle erek bireysel olarak ekonomik risklerini asgari dzeye indirgemektedir. Marshall, bu yo unla mann tedarikiler iin de iyi bir pazar olu turdu unu ve onlarn da ihtisasla mak iin ihtiya duyduklar le i sa lad n belirtmektedir. Blgedeki uzmanla m tedarikiler ve artan ihtisasla ma uzun vadede girdi fiyatlarn

d rmekte ve retkenli i artrmaktadr. Bylece artan verimlili in sa lad avantajlar m terilere de yansmaktadr. Marshall bunlara ek olarak sanayi blgelerinde yeni fikirlerin ve bilginin de d sal ekonomi yoluyla i letmeler arasnda ok kolay yayld n ifade etmi tir8. Marshalln bilginin yaylmas olarak ifade etti i ve bir yerde uygulanan yeni yakla mlarn, retim srelerinde veya kullanlan makinelerde yaplan

Asheim at all, 2006:3 Yerelle me ekonomileri, ayn sektrde faaliyet gsteren firmalarn belirli bir mekanda toplanmalar sonucu olu acak d sallklar yoluyla elde edilen faydalar ve avantajlar ieren ekonomiler anlamnda kullanlmaktadr. (Yavan, N. 2006:134) 7 Cortright, 2006:8 8 Cortright, 2006:8-9
6

10

geli tirmelerin ya da bir ki inin yeni fikirlerinin artan ki isel ileti im yoluyla di erleri tarafndan tavsiyelerle ve yeni fikirlerle geli tirilmesi eklinde ilerlemeyi anlatan d sal etkile imin, aslnda yenilik (inovasyon) srelerinin de temellerini atmakta oldu u sylenebilir.9 Marshalln sonrasnda yaplan al malar, genelde i letmelerin kurulu yeri seimine odaklanm ve i letmelerin kuraca ili kiler a ile ortaya kacak pozitif d sallklar 1970lere kadar ok da dikkate alnmam tr. rne in; Weber al masnda i letmelerin belirli yerlerde yo unla masnn d k ula m ve retim maliyetlerinden kaynakland n ifade etmi tir. Webere gre retimin co rafi durumu, girdilerin ve piyasann meknsal konumuna ba ldr. Weberin yer seimine ili kin temel vurgusunun en d k maliyet olan yer olmas Lsch tarafndan ele tirilmi ve Lsch i letmelerin belirli yerlerde yo unla masnda lek ekonomilerinin de nemli oldu una ili kin gr savunmu tur.10 Weberin ve Lschn al malar i letmelerin neden belirli yerlerde yo unla tklarn, yani yer seim kararlarn aklasa da kmelenme tanmlarnda vurgulanan i letmeler aras ili ki a larndan olu an pozitif etkile im gibi hususlar sz konusu al malara dahil edilmemi tir. Marshalln sanayi blgeleri yakla m 1970lerde ya anan krizlerin ardndan gsterdikleri performans ile ilgi ekmeye ba layan ve nc talya11 olarak da adlandrlan blgeler ile tekrar gndeme gelmi tir.12 Bu blgeler, yo unlukla geleneksel sektrlerde faaliyet gsteren kk i letmeleri barndrmasna ra men kaydettikleri hzl byme, kresel piyasalardan pay alma ve sa ladklar istihdam ile yeni sanayi blgeleri adyla anlmaya ba lanm tr. Bu blgeler, temelde Marshalln al masnn bir uzants gibi dursa da, farkl olarak bunlar esnek ihtisasla mann bir rne i olarak geli mi tir.13

z, 2004:1 z, 2004:35 11 Kitlesel retim yapan kuzey talyadan ve az geli mi gney talyadan farkl olan merkezi ve kuzey do u talyada bulunan yerler iin kullanlan kavramdr (European Commission 2002:9). Toscana, Umbria, Trentino, Alto-Adige, Fruili-Venezia-Guilia, Veneto, Emilia-Romagna ve Marche blgelerini ierir. 12 Morgan, 2004:38 13 Morgan, 2004:38
10

11

Yeni mmkndr:
14

sanayi

blgelerinin

temel

zelliklerini

ekilde

sralamak

Bu blgeler, do rudan ya da dolayl olarak ayn pazar iin retim yapan ve yksek derecede ihtisasla m kk lekli i letmelerin mekansal olarak yo unla m a yaplardr. Blgedeki i letmeler arasnda geni bir i blm vardr. Blgede, payla lan de erler ve kltrel ortam ile m terek bilgi havuzu bulunmaktadr. Firmalar aras kar lkl gvene dayal ili kiler geli mi tir. rnlerde hzla de i iklik yapabilecek ekilde en yeni retim teknikleri kullanlmaktadr. Blgedeki i letmeler aras i birli ini ve rekabeti artracak ve blgenin geli mesini te vik edecek destekleyici blgesel kurumlar

bulunmaktadr. Sanayi blgelerinde yukarda sralanan zellikler erevesinde i letmelerin meknsal yaknl , onlarn retim srecinin belirli a amalarnda ihtisasla masn te vik etmektedir. Her i letme en iyi oldu u alana odaklanmay tercih etmekte, bylece olu acak i blm bireysel i letme snrlarnn tesine gemektedir. Bu durum, her bir i letmenin potansiyelinin blgedeki di er i letmelerin yeteneklerine de ba l oldu u bir ortam olu turmaktadr. Bu ekilde, byk lekli i letmelerin isel ekonomilerinden elde ettikleri avantajlardan kk i letmeler de sanayi blgelerinde yer alarak faydalanabilmektedir.15 talyada grlen yeni sanayi blgeleri ile Marshalln 1920lerde inceledi i sanayi blgeleri, co rafi yaknl n, yo unla mann ve snai ihtisasla mann nemini vurgulamalar ynnden benzemektedir. Bu benzerliklerin yannda, bu iki sanayi blgesi, yeni sanayi blgelerinde sosyal ili kilere Marshall sanayi blgelerine kyasla

14 15

Sternberg, 1996; Plummer ve Taylor 2001; Piotrobelli 1998; Morgandan 2004:39 Feser, 1998; Sforzi,2002; Morgandan, 2004:37

12

daha fazla vurgu yaplmas ynnden farkllk ta maktadr. zellikle talyada grlen ba ar bu blgelerde kurulan sosyo-kltrel ili kilere ba lanmaktadr.16 Buraya kadar ele alnan ve 1920de ngilterede 1970lerden sonra talyada incelenen benzer sanayi blgeleri al malarnn devamnda, bu konuda yeni bir al ma 1990 ylnda Michael Porter tarafndan yaplm tr. Porter co rafi yaknlk ve ili ki a lar temelinde olu an rekabet avantajn incelemi tir. Porter, 1990 ylnda yaynlanan Uluslarn Rekabet stnl (The Competitive Advantage of Nations) isimli kitabnda kmelenme (cluster) kavramna yer vermi tir. Porter, farkl lkelerden e itli rneklerle yrtt al masnda bir lkenin rekabet avantajnn srdrlebilmesi iin gerekli olan unsurlar Elmas Modeli17 ile ortaya koymu ve bu unsurlarn etkile imleri erevesinde kmelenme yakla mn geli tirmi tir. Porter al masnda klasik yer seimi teorileri ile de ba lantlar kurmu tur. Klasik yer seimi teorilerinin o u firmalarn geni bir m teri kitlesine ula mak ve ula m maliyetlerini en aza indirmek amacyla birbirlerine yakn yerle tiklerini vurgulamaktadr. Marshalln al masnda ve yeni sanayi blgelerinde oldu u gibi Portern al malarnda da co rafi yaknlk ve yo unla ma temel faktr olarak ortaya km tr. ekil 1.1de co rafi yaknl n avantajlar zetlenmektedir. Co rafi yaknlk bir kmede yer alan i letmelerin dzenli olarak sosyal etkile imde bulunmalarn bylece aralarnda gvenin ve i birli inin geli mesini sa lamaktadr. Bu erevede geli en kar lkl gven ve i birli i ortamnda, i letmeler birbirleriyle fiyat yerine kalite konusunda rekabet etmeye ynelmektedir.18 Porter, kmelenmenin belirli bir co rafi meknda olu an a yaplanmas19 e idi oldu unu belirtmi , firmalarn ve kurumlarn co rafi yaknl nn ise bunlar arasndaki etkile imi artrarak m terek i yapma imkanlarn geli tirdi ini firmalar arasnda vurgulam tr.20 Bu erevede; birbirlerine yakn yerle mi

16 17

Zeitlin, 1992:281; Morgan 2004:39dan Elmas Modeli 1.3.1 blmnde ayrntl olarak ele alnacaktr. 18 Harrison, 1992:115 19 A yaplanmas Kutu 1.2de ele alnmaktadr. 20 Porter,1998b:206

13

do rudan ve dolayl ileti imin artmas ile gven sa layan sosyal ili kilerin de geli ti i grlmektedir. ekil 1.1. Co rafi Yaknl n Avantajlar

Kaynak: Lublinski 2002:28den uyarlanm tr.

Tm bu sreten de anla ld zere, farkl yazarlarn kme tanmlar co rafi yaknlk ve firmalarn ba lantlar temelinde bir araya gelmi ve kmelerin bu zellikleri literatrde Marshall Sanayi Blgeleri ya da nc talyada Yeni Sanayi Blgeleri eklinde farkl tanmlamalarla da tart lm tr. Ancak, gerek yaplan

tanmlamalar gerekse literatrde yaplan al malar kmelenmenin baz zelliklerini net bir ereveye oturtamam tr. rne in, bu tanmlama va al malarda co rafi yaknl n lsnn ne olmas gerekti ine ili kin net bir cevap bulunmamaktadr. Rosenfeld bu lnn al anlarn ve i letme sahiplerinin ileti im ve a yaplanmas kurabilecekleri ve i imknlar iin seyahat edebilecekleri dzeyde makul mesafe olarak ele alnabilece ini ifade etmektedir.21 al mann bu blmnde, kme-kmelenme tanmlarndan hareketle kmelenme yakla mnn temelini atan zelliklerin literatrdeki yerleri ele alnm tr. Ancak, daha nce de belirtildi i zere kmelenme (cluster) kavram literatrde ilk
21

Rosenfeld, 2005:11

14

defa M. Portern 1990 ylnda yaynlad al ma ile kullanlm tr. Portern bu al mas, kmelenme olu umlarnda etkili olan dinamikleri ortaya koyan Elmas Modelini geli tirmesi ve modeldeki de i kenlerin rekabet gc zerindeki etkilerini ortaya koymas alarndan olduka nemli bir yerde durmaktadr. Bu itibarla, Portern geli tirdi i Elmas Modeline ve bu modelin kmelenme olu umlar zerindeki etkisine yer verilecektir. 1.3 Portern Kmelenme Yakla m Porter bir lkenin uluslararas dzeyde rekabet gcne sahip oldu u sektrleri ve bu sektrlerin olu umunda etkili olan dinamikleri tespit etmek amacyla bir al ma yapm ve sz konusu al may 1990 ylnda Uluslarn Rekabet

stnl isimli kitabyla yaynlam tr. al ma kapsamnda Amerika Birle ik Devletleri, Almanya, Danimarka, Gney Kore, ngiltere, talya, sve, svire, Japonya ve Singapurdaki 100den fazla sektr incelenmi ve lkelerin ihracat rakamlar esas alnarak lkelerin rekabet avantajna sahip olduklar sektrler belirlenmi tir. Daha sonra belirlenen sektrler detayl olarak incelenmi ve bu inceleme sonucunda Porter, rekabet gcnn belirleyicileri olarak a a daki unsurlar belirlemi tir: Girdi (faktr) ko ullar Talep ko ullar lgili ve destekleyici sanayilerin durumu Firma yaps, stratejisi ve rekabet durumu Porter al masnda lkelerdeki rekabeti sektrlerin yerle iminin lke genelinde co rafi olarak da nk bir yapda olmad n tespit etmi tir. Bu kapsamda Porter yukarda saylan unsurlar belirli bir sistematik ierisinde tanmlam ve bu sistemati in (ya da etkile imin) lkedeki rekabeti sektrleri kmelenmeye yneltti ini ortaya karm tr. Porter geli tirmi oldu u bu sistemati i Elmas Modeli olarak adlandrm tr. verilmi tir. ekil 1.2de Elmas Modeli ve Modelin unsurlar

15

Bu kapsamda, rekabet gcne sahip sektrler, m teri-tedariki ili kileri ile dikey olarak (elmas modelinde destekleyici sanayiler) ve ortak m teriler, teknoloji ya da retim kanallarnn payla m ile de yatay olarak (elmas modelinde ilgili sanayiler) geli me e ilimi ta maktadr. al ma kapsamnda, bu e ilimler de gzetilerek, yaplan incelemelerde lkelerin rekabet avantajna sahip olduklar sektrlerin nihai rnlerinde, bu rnlerin retilmesinde kullanlan makinelerde, retimde ihtiya duyulan ilgili girdi ve hizmetlerde de rekabet avantajna sahip olduklar tespit edilmi tir. rne in, svein k t ve k t hamuru, kereste i leme makineleri, k t yapma ve k t kurutma makineleri konularnda rekabet avantajna sahip oldu u grlm tr. Di er taraftan, svein genel olarak kimyada rekabet avantajna sahip de ilken, yalnzca k t hamuru ve k t yapma ile ilgili olan kimyasallarda uluslararas dzeyde rekabet avantajn geli tirmi olmas bu duruma rnek olarak de erlendirilmi tir.22 zetlemek gerekirse; Porter tarafndan yaplan al mann neticesinde, lkelerin rekabet avantajna sahip olduklar sektrlerin Elmas Modelindeki unsurlar ile belirlendi i ve bu unsurlarn da sektrlerin kmelenmeleri ynnde itici bir unsur oldu u tespit edilmi tir. Portern al mas literatrde kmelenme kavramn kazandrmakla

kalmam , devamnda bu konuda hazrlanan pek ok al maya da konu olmu tur. Esasen, Portern bu al masndan sonra yaplan al malarn biro u, kmelenme kavramnn unsurlarn irdeleyen, geli tiren ve Elmas Modelinin farkl lke ve sektrlere uygulanmasn ele alan al malardr. Bu itibarla; ilk olarak Elmas Modelindeki unsurlarn altn nelerin doldurdu unun, daha sonra da Elmas Modelinin kmelenme ynndeki etkisinin detayl olarak incelenmesinde fayda grlmektedir.

22

Porter, 1990:149

16

ekil 1.2. Elmas Modeli

Kaynak: Porter, 1990:72; Porter, 2001: xiv

1.3.1 Elmas Modeli23 Porter, elmas modeli ile firmalarn rekabet avantaj geli tirmelerinde etkiye sahip drt temel faktr aklamaktadr. Elmasn drt k esinde girdi ko ullar, talep ko ullar, firma yaps stratejisi ve rekabet durumu ve ilgili ve destekleyici sanayiler vardr. Porter, Elmas Modelini hangi sanayi ve sektrlerin rekabet avantajna sahip oldu unu tespit etmekte kullanm tr. Bu kapsamda, Elmas Modelinde yer alan bu drt unsur ve bu unsurlarn detaylar incelenecek, daha sonra Elmas Modeli ile kmelenme ili kisine yer verilecektir. 1.3.1.1 Girdi (Faktr) Ko ullar Girdi ko ullar; lkelerin e itimli i gc, sermaye, do al kaynaklar ve altyap gibi sanayilerin rekabet gcnn geli mesinde rol oynayan retim faktrlerindeki durumunu kapsamaktadr. Porter; bu retim faktrleri arasnda insan kaynaklar, fiziki altyap, bilimsel ve teknik bilgi ile piyasa bilgisi sa layan kurumlar da de erlendirmi tir.

23

Bu blm Porter, 1990 temel alnarak hazrlanm tr.

17

Geleneksel ticaret teorisine gre, bir lkenin belirli bir alanda sahip oldu u rekabet avantaj, ilgili girdilerin o lkedeki mevcudiyetine dayanmaktadr. Ancak gnmzde, girdilerin bir lkede bulunmas rekabet avantajn aklamada tek ba na yeterli de ildir. Nitekim geli mi lkelerin rekabet avantaj, mevcut girdilerden ziyade bu girdilerin ne lde verimli kullanld na ve geli mi oldu una ba ldr. Bu ynden, Porter al masnda girdi ko ullarn temel girdiler ve geli mi girdiler olarak snflandrm tr. Temel girdiler basit teknoloji kullanlan tarma dayal ya da geleneksel sektrlerde kullanlmaktadr. Geli mi girdiler ise yksek teknoloji kullanlan sektrlerdeki rekabet avantaj asndan daha nemli olan, nitelikli i gc, modern altyap, niversite ve ara trma kurumlar gibi unsurlar iermektedir. lkenin bir alanda kazanaca rekabet avantajnn, ilgili girdi ko ullarnn geli mi ve ihtisasla m olmasndan olumlu olarak etkilendi i sylenebilir. Belirli sektrlerde ihtiya duyulan vasfl i gcnn yeti tirilmesi, geli mi ula trma

altyapsnn sa lanmas, niversitelerin bilimsel ve teknolojik al malar yapmas bu duruma rnek olarak gsterilebilir. Bu ynden, Porter rekabet gcnn sa lanmasnda ve srdrlebilmesinde girdi ko ullarnn ihtiyalar do rultusunda geli tirilebilmesi yetene inin, mevcut faktr sto undan daha nemli oldu unu vurgulam tr. Neticede, lkelerin retim faktrlerinin geli me hznn yksek oldu u sektrlerde rekabet gc kazanmas beklenmektedir. Ayn ekilde firmalar; faaliyet alanlarnda sklkla kullandklar girdi faktrlerine ne kadar yksek kalitede ve d k maliyetle sahip olurlarsa rekabet avantaj elde etme anslar o nispette artmaktadr. Ancak Elmas Modelinin sistemati i gere i, bir sektrde rekabet avantaj sa lanlmasnda yalnzca girdi ko ullarnn geli tirilmesi ve etkin kullanm dzeyinde kyaslama yapmak yerine, modelin di er unsurlaryla beraber

incelenmesinin gerekti i hatrlanmaldr. 1.3.1.2 Talep Ko ullar Talep ko ullar, toplam talep bykl n ve art hzn, talebin farkl rn gruplar arasndaki da lmn, m terilerin zelliklerini ve saysn kapsamaktadr.

18

Bir lkedeki yerel talep, firmalar ve reticileri yeni rn ve hizmetler konusunda di er lkelerden daha nce ynlendirebiliyorsa lkenin o sektrde rekabet avantaj sa lamas beklenmektedir. Ayn durum m terilerin firmalar zerinde, rn ve hizmetlerinde yenilik yapma hususunda bask unsuru olduklarnda da grlmektedir. Bu durumda srekli olarak yenilik, e itlilik ve kalite arayan bilinli m terilerin oldu u bir piyasann firmalara yeni ihtiyalar konusunda k tuttu u d nlebilir. Byle bir talep yaps, firmalarn rnleri taklit ederek retmekten ya da d k kaliteli rn ve hizmet sunmaktan vazgemesinde ve rnlerinde farklla trmaya giderek rekabet etmelerinde etkili olmaktadr. Di er taraftan; bir piyasadaki talep miktar ne kadar fazlaysa firmalarn lek ekonomilerinden faydalanma imkan o kadar artmaktadr. Bu durum, firmalarn ilgili piyasada yatrm yapma kararlarnda da etkili olmaktadr. rne in, m teri saysnn fazla olmas ve talebin hzl bymesi, firmalar atl yatrm yapma korkusundan kurtararak, yeni teknolojileri daha kolay adapte etme konusunda

cesaretlendirmektedir. Benzer ekilde, piyasada yeni rn ve hizmetlerin di er piyasalara kyasla daha erken talep edilmesi de firmalarn daha erken tedbir almalarn sa lamaktadr. zetlemek gerekirse, piyasadaki talebin kompozisyonunun, bykl nn ve byme orannn ilgili sektrde yatrmclarn kararlarn, zamanlamasn ve motivasyonunu etkileyerek ulusal rekabet avantajna yn verebilece i sylenebilir. 1.3.1.3 lgili ve Destekleyici Sanayiler Porter Elmas Modelinde, ilgili sanayiler kavram ile bir sanayinin mevcut imknlarn ve kaynaklarn ortak kullanan sektrleri; destekleyici sanayiler kavram ile belirli bir sektrn retim yapmas iin ihtiya duyaca girdileri sa layan tedariki sektrleri ifade etmektedir. Uluslararas dzeyde rekabet edebilir tedariki sektrlerin varl , ilgili oldu u di er sektrleri e itli ekillerde etkilemektedir. rne in rekabet gc olan bu tedarikiler, yeni girdilere maliyet etkin, verimli ve hzl bir ekilde eri im imkan sunmaktadr. Benzer ekilde, geli mi tedarikilerin faydalar; yenilik srelerinde de grlmektedir. Tedarikiler, firmalara yeni bilgileri kullanmalar ve yeni teknolojileri 19

uygulamalar ynnde yardmc olmaktadr. Tedarikiler firmalar aras yeni bilginin aktarlmasn da kolayla trmaktadr. Bu faydalar, tedarikilerin m teri firmalara meknsal olarak yakn olmalar durumunda daha da artmaktadr. Di er taraftan, lkedeki rekabeti sektrler, ortak girdi ve kaynak kullandklar ilgili sektrlerin de geli mesinde etkili rol oynamaktadr. Ancak, di er unsurlarda oldu u gibi, ilgili ve destekleyici sanayilerin rekabet avantaj zerindeki etkisi, Elmas Modelindeki di er unsurlar ile arasndaki etkile ime ba ldr. 1.3.1.4 Firma Yaps, Stratejisi ve Rekabet Durumu Bir alandaki ulusal rekabet avantajnn drdnc unsuru, firmalarn kuruldu u, rgtlendi i, rekabet ettikleri ve ynetildikleri yurtii piyasa ortamdr. Piyasadaki firmalarn rgtlenme ekli, hedefleri ve stratejileri lkeler arasnda farkllk gstermektedir. lkedeki rekabet yaps, piyasann tam rekabeti ve d a ak olmas durumunda uluslararas rekabet gc zerinde etkili olmaktadr. Piyasada gl rakiplerin varl , di er firmalarn geli mesi ve yenilik yapmalar konusunda etkili olmaktadr. Rakipler, maliyetlerin azaltlmasnda, hizmet kalitesinin artrlmasnda, yeni rnlerin geli tirilmesinde bask unsuru olu turmaktadr. Di er taraftan, piyasadaki firmalarn yaps ve stratejileri, firmalarn ynetim ve rekabet etme biimi lkelerin zelliklerinden etkilenmektedir. E itim, oryantasyon, grup al mas, inisiyatif alma, karar alma, m terilerle ili kiler, koordinasyon, uluslararas faaliyetlere ynelik tutumlar, al an-i veren ili kileri gibi ynetim yakla mlarnda lkeler arasnda farkllklar grlmektedir. Bu tr farkllklar, sektrler arasnda avantaj ya da dezavantaja dn ebilmektedir. rne in, rekabet avantaj sa lanabilecek alanlarda firmalarn amalar, al an ve yneticilerin motivasyonlar gibi konularda uyum sa lanabiliyorsa ba arl olma olasl da artmaktadr. 1.3.1.5 Elmas Modelinde Unsurlarn Birbirlerine Etkileri Porter, Elmas Modeli ile rekabetin temel unsurlarn girdi ko ullar, firma yaps, stratejisi ve rekabet durumu, ilgili ve destekleyici sanayiler ile talep ko ullar olarak belirtmi ve bu unsurlarn i ortamn olu turarak yerel firmalarn rekabet 20

avantajn geli tirici ya da azaltc etkisine de inmi tir. Modeldeki unsurlar, yurt ii piyasann bir sektr iin nasl bir ereve olu turdu unu gstermektedir. Bu unsurlar, tek ba na ya da sistem olarak i letmelerin kurulduklar, faaliyet gsterdikleri ve rekabet ettikleri ortam temsil etmektedir. Rekabet avantajnn olu masnn ba lang a amasnda Elmas Modelindeki unsurlarn tamam ihtiya duyulan dzeyi sa lamasa da zaman ierisinde kar lkl etkile im ile modeldeki unsurlar geli mektedir. Bu ekilde bir unsurda ortaya kacak stnlk, di erleri zerinde de olumlu etki gstermekte ya da bir unsurdaki zayflk sektrn tm geli me potansiyelini kstlamaktadr. ekil 1.3de Elmas Modelindeki unsurlar aras etkile im grlmektedir. rne in girdi ko ullarndaki avantajlar, rekabet dzeyi yeterli olmadka firmalar yeniliki olmaya te vik etmeyecektir. Benzer ekilde, talep ko ullar ancak rekabet yapsnn buna cevap vermesi ile avantaja dn mektedir24. Bir veya iki unsurdaki avantaj, do al kaynaklara dayal sanayilerde ya da d k teknoloji ya da yetenek gerektiren alanlarda rekabet avantaj sa lamaktadr. Ancak, bu durum srdrlebilir de ildir ve rakipler tarafndan kolayca uygulanabilir niteliktedir. Elmas Modelindeki unsurlarn de erlendirilerek ihtiyalar

do rultusunda geli tirilmesi ile geli mi ekonomilerin temelini olu turan bilgi yo un alanlarda rekabet avantajn sa lamak ve srdrmek mmkn olmaktadr25. Porter 1990daki al masnda rekabet gcn uluslararas boyutta ele alm ve rekabet gc olan sektrlerdeki temel zellikleri Elmas Modeli ile incelemi tir. Elmas Modeli ile ortaya kan sonu ise rekabet gcnn geli tirilmesi iin yerel zelliklerin neminin altn izmi tir. Yani uluslararas rekabet gc temelde yerel dinamiklerle beslenmektedir. Uluslararas piyasalarda rekabeti i letmelerin belirli blgelerde toplanm olmas bunun bir gstergesidir26. zetle; Porter bu

al masnda Elmas Modelini, hangi sanayilerin rekabet avantajna sahip oldu unu irdelemek amacyla kullanm tr.

24 25

Porter, 1990:71-72 Porter, 1990:73 26 Aya , 2003:10

21

ekil 1.3. Elmas Modelinde Unsurlar Aras Etkile im

Kaynak: Porter, 1990: 133-141 uyarlanm tr.

1.3.2 Rekabet Avantajnn Di er Unsurlar: Kresel Geli melerin ve Devletin Rol Elmas Modelinde yer alan unsurlar ile bir sanayi kmesinin ierisinde faaliyette bulundu u ortam temsil edilmektedir. Porter buna ilave olarak, kresel geli meler ve devletin konumunu Elmas Modelindeki unsurlar zerinde etkili olan d sal faktrler olarak tanmlamaktadr. Kresel geli meler, firmalarn kontrolleri d nda olan ancak bir sanayinin rekabet pozisyonunu etkileyebilen ve sanayinin yapsn de i tirebilen etkilerde bulunabilmektedir. Devlet mdahaleleri ve politikalar ise Elmas Modelindeki drt unsur zerinde dolayl etkilerde bulunarak bir sanayinin rekabet gcn etkileyebilmektedir.27 Bir kmenin dolaysyla, i letmelerin faaliyetleri zerinde etkili olan kresel etkiler ise unlar olabilir28; petrol piyasas gibi temel girdi piyasalarndaki dalgalanmalar

27 28

z, : 2002:510 Erkan,C:1993; Aya dan, 2003:27

22

sermaye piyasalarndaki dalgalanmalar ve dviz kurlarndaki de i imler yabanc lkelerin aldklar siyasi kararlar mikro elektronik, biyo-teknoloji gibi baz alanlarda yenilikler Kresel geli melere ba l olarak i letmeler iin yeni frsat ve tehditler do maktadr. rne in, yenilik yaplan dnemlerde girdi maliyetlerindeki ya da dviz kurlarndaki de i im dezavantaj olmakta ya da sava dnemleri bilimsel yatrmlarn miktarn ve aciliyetini artrmakta (girdi olu umu) ve m teri ili kilerini azaltmaktadr (talep ko ullar). Yenilikilik ve giri imcilik bir lkenin rekabet stnl nn temeli olup, bu iki zellik de tesadf olarak olu mamaktadr. Talep ko ullar nerelerde ne tr girdilere ve i gcne ihtiya oldu unu gstermektedir. Bir lkenin rekabet avantajnda devletin rol incelendi inde ise devletin drt unsur zerinde de etkili oldu u ve devlet politikalarnn da ayn ekilde bu drt unsurdan etkilendi i grlmektedir. Devletin girdi ko ullar zerindeki etkisi te vik verilen alanlar, sermaye piyasalarna ynelik politikalar ve e itime ynelik politikalar ile olmaktadr. rne in, devlet tarafndan yaplan ula m, altyap, e itim ve sa lk yatrmlar bir blgede olu acak girdi faktrlerini ve blgeye yaplacak yatrmlar etkilemektedir. Devlet talep ko ullarn da do rudan ya da dolayl olarak etkileyebilmektedir. rne in; savunma sanayi ihtiyalar, ileti im ekipmanlar, ulusal havayollar iin uaklar vb pek ok konuda devlet rnlerin do rudan alcs konumundadr. Devlet, dolayl olarak rn standartlarn ya da dzenlemelerini, gelir ve cret politikalarn etkileyerek m terilerin talep durumlar ve ihtiyalar zerinde etkili olmaktadr. Devletin retim ko ullarn iyile tirmeye ynelik en nemli i levi, geli mi ve uzmanla m retim girdileri kullanan sektrler ile bu sektrlerle ilgili ve bu

sektrleri destekleyici sektrler arasndaki ili kilerin glendirilmesini te vik etmektir. Gl sektrlerin belirlenerek te vik edilmesi, blgesel rekabet gcnn geli tirilmesini de sa lamaktadr.29

29

Aya , 2003:26

23

Devlet, rekabet yaps ve ilgili ve destekleyici sanayilerin durumlarn dzenlemeler yoluyla dolayl olarak kontrol edebilir ya da etkileyebilir. Devletin rekabet ko ullarnn nndeki hukuki engellerin kaldrlmas, sermaye piyasas dzenlemeleri, vergi politikas ve tekelcilik kar t dzenlemelerle bu unsur zerinde de etkileri olmaktadr. Di er taraftan, bilim ve teknolojiye verilen destekler aktrlerin bilgi altyapsnn geli mesinde etkilidir. Ula m ve ileti im altyapsnn durumu aktrlerin faaliyetlerini kolayla trc ya da zorla trc etkilerde bulunmaktadr. Elmas Modelindeki unsurlar zerinde etkili olan devlet politikalar o lkenin genel i ortamn yanstmaktadr. Genel i ortam ile, Portern Elmas Modeli ile izdi i mikroekonomik ereveyi de iine alan, hukuki ve dzenleyici mevzuatn yaps, kltrel yap, sosyal sermaye, Ar-Ge, bilim ve teknoloji altyaps, ula m ve ileti im altyaps ve co rafi konum gibi lkenin makro dzeyde sosyo-ekonomik durumu anlatlmaktadr. Kmelenmelerin olu tu u ve geli ti i ereve Elmas Modeli; Elmas Modelini kapsayan ereve ise genel i ortamdr.30 kmelerin olu tu u ortam grlmektedir. ekil 1.4. Kmelerin Olu tu u Ortam ekil 1.4de

Kaynak: Slvell at all, 2003:22

Kmelerin ba ars iin bu faktrlerin iyi analiz edilerek hangilerinin ne ynlerden etkili olaca nn ve varsa eksikliklerin ve ihtiyalarn tespit edilmesi ve bu

30

Slvell at all, 2003:22; Anderson at all, 2004:31

24

duruma ynelik tedbirler alnmas nem ta maktadr.31 Sosyal sermaye aktrler arasndaki ba lantlar, i birli ini, rekabeti, ileti imi ve etkile imi geli tirir. Sosyal ba lantlar ve i birli i kltr olmadan kmelerin blgeye ekonomik de er katacak faaliyetlerde bulunmas zorla maktadr.32 Elmas Modelindeki unsurlarn devlet politikas zerinde de etkileri oldu u sylenebilir. rne in, bir rne yurtii talebin fazla olmas, devletin kalite ve gvenlik standartlarn daha erken geli tirmesini sa layabilir. Devletin ulusal rekabet avantaj zerinde nemli etkisi olmakla birlikte bu alandaki rol dolayldr. Temelde politikalarn ba ars, ulusal avantaj belirleyen etmenlerin mevcut durumuna ve devletin de bu durumu destekleyici tedbirler almasna ba ldr. Elmas Modelindeki unsurlarn srekli olarak ihtiyalar do rultusunda geli tirilmesi iin genel i ortamnn dinamik bir yapda olmas gerekmektedir. Politika tercihleri Elmas Modelindeki unsurlar glendirmeli, bylece rekabet avantajnn geli ebilece i sektr ve blgelerde firmalarn ve ilgili kurumlarn kmelenmesi te vik edilmelidir. Bu itibarla, kmelenmeler geli tike kaynaklarn da buralara ynelmesi beklenmektedir. Nitekim, ulusal rekabet avantajnn temelinin kme dzeyinde atld d nld nde kamu politikalarnn da kmelenmeleri destekleyici bir niteli e sahip olmas gerekece i a ikardr. 1.3.3 Elmas Modeli ve Kmelenme Marshalln yerelle me ekonomileri ile ortaya koydu u avantajlar, i letmelerin lek ekonomisine ya da d k girdi maliyetlerine dayanmaktadr. Gnmz rekabet ko ullarnda ise meknn rol de i mi ve i letmelerde

yenilikili in geli mesinde yakn evrenin etkisi artm tr. Bu erevede, yerel aktrler arasndaki ili kilerin; rakipler, m teri ihtiyalar ve yeni teknolojiler gibi konularda bilgi alnmas iin nem kazand n sylemek mmkndr. Fiziksel ve kltrel yaknlk ile sa lanan bu bilgi ak ise geli me iin te vik edici bir unsur olmaktadr.

31 32

Anderson at all, 2004:30 Morgan, 2004: 48

25

Belirli bir faaliyet alan iin ihtisasla m ve uzmanlklar srekli geli tirilen bir i gc havuzu, uygulamal teknolojiler, zel fiziki altyap, sermaye ve di er girdi kaynaklar ile kaliteli rn talep eden m teriler, rnn ya da srecin geli mesinde etkili olacak para, makine ya da hizmetlerin yerel tedarikileri ve geli meyi te vik edecek yerel rakipler, Elmas Modelinde de bahsedildi i zere rekabet avantajnn temel unsurlardr. Bu tip yerel unsurlarn ortaya kard en nemli sonu, birbiriyle ili kili i alanlarnda olu an kmelenmelerdir.33 Elmas Modelindeki drt unsur arasnda yo un ve geli mi bir etkile im sa landka, ilgili alanda faaliyet gsteren firmalarn retkenlikleri ve dolaysyla rekabet gleri artacaktr. Firmalar, co rafi olarak birbirlerine yakn ya da kmelenmi ise, rekabeti Elmas Modelinde etkile im daha yo un olacaktr. Co rafi kmelenmeye dayal d sallklar ve artan getiri; yerel ko ullarn ve firmalarn srekli olarak geli mesini sa layacaktr. htiyalar do rultusunda yatrmlar destekleyen yerel i ortamnn sa lanmas ile bu geli me daha da artacaktr. Portera gre bir lkedeki en rekabeti sanayiler, co rafi olarak kmelenmeye meyillidir. Bunun nedeni de Elmas Modelindeki unsurlar arasnda kar lkl etkile im ve uyumun kmelenme iin itici bir g haline gelmesidir. Kmelenme ise bir co rafi alandaki rekabet avantajnn meknsal yansmasdr34. Elmas Modelinin sistemati i ile bir yerde i letmeler yo unla tka, modelin unsurlar arasnda etkile im artacak ve kmelenme sreci ba layacaktr. Kmelenmeler Elmas Modelinin uygulamada ortaya kan bir sonucudur35. Portera gre Elmas Modeli u ekilde i leyecektir. Bir kmelenme olu maya ba lad nda bundan tm sanayi grubu kar lkl olarak etkilenmektedir. Fayda ileri, geri ve yatay olarak ak sergileyerek ve rekabet avantaj; pazarlama gc, yan rn ve farklla ma ile kmedeki tm aktrlere yansyacaktr. Farkl i letmelerin kmeye giri leri, Ar-Ge yakla mlarnda farklla ma ve yeni strateji ve ki iler ile kmede geli me sa lanacaktr. Tedarikilerin ba lantlar ve birden fazla firma ile ileti im halinde olan m teriler sayesinde bilgi ak ve yenilikilik hzlanacaktr. Kme ierisindeki

33 34

Porter, 1994:37 Asheim at all, 2006:10 35 Porter, 1998a:90

26

di er ba lantlar ile yeni rekabet frsatlar da daha iyi alglanacaktr36. ekil 1.5de Elmas Modeli ve kmelenme ili kisi zetlenmi tir. ekil 1.5. Elmas Modeli ve Kmelenme li kisi

Kaynak: Asheim at al, 2006:10

ekilde grld zere, unsurlar aras etkile im bulunan bir Elmas Modeli, kmelenmelerin geli mesi ve bymesi, ayn zamanda yenilikili in de geli mesi iin itici g olu turmaktadr. Portera gre kmelenmeler btn geli mi ekonomilerin en belirgin

zelli idir ve kmelerin olu turulmas iktisadi kalknmada etkili bir aratr. Birbirinden ba msz ve rastgele alc ve satc ili kilerinin oldu u bir piyasaya kyasla, birbirine yakn i letmelerin ve kurumlarn dzenli be bilinli ili kilerine sahne olan bir piyasa iin koordinasyon ve gven ortam daha kolay tesis edilecektir. Kme ii rekabet ve i birli i, ayn anda farkl aktrler arasnda ve farkl boyutlarda olabilmektedir. Birbirinden ba msz ancak, gayri resmi ba lar olan i letme ve kurumlardan olu an kmeler, verimlilik, etkinlik ve esneklik gibi avantajlar sunmaktadr. Kmelenmenin temel amac ise, firmalarn destekleyici kurumlarla i birli i yaparak piyasada rekabet avantaj sa lamalardr37. Bylece kmelenmeler;

36 37

Porter, 1990:151 Porter, 1998a:78

27

m terilere, tamamlayc rnlerin reticilerine, ortak teknoloji, uzmanlk ya da hammadde kullanan sanayi kollarna kadar uzanmaktadr. Porter kmelenme kavramn, firmalarn rekabeti stratejilerinin

geli tirilmesine ynelik bir genel ereveye yerle tirmektedir. Sz konusu ereve bir teori ya da model olmaktan ziyade ulusal, blgesel/ yerel ekonomiler hakknda yeni bir d nme ekli ve politika yakla m olarak kabul edilmektedir. Porter kme olu masnda yerel evrenin nemine i aret etmi ve rekabet ortam ile bilgi transferi yoluyla yenilikili in bu evrede geli ti ini ve desteklendi ini ifade etmi tir. Ayrca; kmelenmeler ile rekabet edebilirli in ve yenilikili in neminin anla lmas ve desteklenmesi iin ekonominin farkl snai-co rafi gruplara ayrlmasnn nemine de inmektedir38. Porter al mas ile, blgelerin uluslararas rekabet yetene i ile beraber sektrlerin de rekabet yetene i konusunda yol gsterici olmu tur. Portern kmelenme yakla m zetle bir yerin rekabet yetene ine sahip oldu u bir sektrde yo unla mas olarak ifade edilebilir. Portern ara trmasndan sonra, sektrel yo unla mann blgesel ekonomik byme zerinde olumlu etkileri oldu u literatrde kabul grm tr.39 Porter, ula trma ve ileti im maliyetlerindeki azalmann ve uluslararas ticaret ve yatrmn nndeki engellerin azaltlmasnn i letmeler iin yer seiminin nemini azaltt ynndeki gr lere katlmamaktadr. Porter belirli kmelere odaklanarak zel ko ullar sunan ihtisasla m blgelerin, d k maliyet ile ekonomik faaliyetleri eken blgelere kyasla daha fazla geli ece ini vurgulamaktadr. Bu ba lamda, kreselle me srecinin co rafi yer seimini daha da nemli hale getirdi i sonucuna ula labilir. Zira, artk rekabet edebilirlik blge dzeyinde ortaya kmaktadr.40 Bu karmlar geli mi lkeler ile geli mekte olan lkeler arasndaki rekabetin yaps hakknda da ipular vermektedir. Nitekim az geli mi lkelerin ucuz i gc ya da hammadde temini eklindeki rekabeti, geli mi lkelerde kalifiye i gc ya da teknolojik yenilik eklinde ortaya kmaktadr.
Asheim at all, 2006:16 Brunch ve ark, 2000; Strittmatter, 2002; Mercan ve ark.dan, 2007:169; evrimii; http://iibf.ogu.edu.tr/kongre/bildiriler/04-03.pdf, 26.07.2007 40 Ketels; 2006:118
39 38

28

Portera gre gnmz kresel rekabet ko ullarnda temel avantajlar bilgi, ili kiler ve motivasyon gibi uzaktaki rakiplerin kolayca eri emeyecekleri ve yerele zg olan ko ullara ba ldr. Rekabet avantaj yaratmada i letmelerin isel dinamikleri nemli olmakla birlikte, i letmeleri evreleyen d sal ortamn da nemli bir rol oynad kmelenmeler ile ortaya km tr. 41 zetle, kmelenmeler Elmas Modelindeki unsurlarn bir sonucu ve modelin sistematik i leyi inin de bir tezahr olarak de erlendirilebilir. Yani bir rekabeti sektr, kar lkl fayda sa ladklar ba ka bir sektrn de geli mesine n ayak olmaktadr. Bu durum, talya deri rnleri kmesi rne i ile Kutu 1.3de ele alnm tr. Yeni geli en sektr de genellikle rn ve hizmet tedarik edilen ilgili ya da destekleyici bir sektr olmaktadr. Bu kapsamda geli en srecin neticesi kmelenmeler olarak kar mza kmaktadr. Bu durumda Elmas Modelindeki unsurlarn durumunun kmelenme srecini belirledi i sylenebilir. Yukarda yer verildi i gibi modeldeki her bir unsur di eri zerinde etkiye sahiptir. Neticede model bir sektr iin ne kadar elveri li ko ullar ta yorsa o nispette kmelenmelerin geli mesi beklenmelidir. Porter sonras al malar da genel olarak kme aktrleri, kmelerin rgtlenmesi, kmedeki firmalarn yo unlu u gibi konularda kme niteliklerinin tart lmas eklinde geli mi tir.42 Portern geli tirdi i Elmas Modeline ynelik e itli ele tiriler

geli tirilmi tir. Bu ele tirilerden bazlar, devletin rolnn Elmas Modelinde yeterince yanstlmad ve devletin de be inci unsur olarak modele eklenmesi gerekti i ynndedir.43 Elmas Modeline ynelik geli tirilen ele tirilerden bir di eri de Elmas Modelinin statik bir yapda oldu u ve teknolojik geli melerin bu modele yanstlamad ynndedir.44 Porter 1990daki al masnn ardndan 1998de yaynlad Clusters and the New Economics of Competition isimli makalesi ile Elmas Modeli, kmelenme, rekabet gc, retkenlik ve yenilikilik ili kisine de inmi
41 42 43

ve aslnda bu sistemin ba arl i lemesi ile olu an kmelenmelerin

Porter, 1998a:78 Taylor ve Rainess, 2001:7 Stopford ve Strange 1991; Van den Bosch ve De Man 1994; z, 2002:511den 44 Narula 1993; z, 2002:511den

29

i letmelerin ve blgelerin teknolojik olarak geli melerine de etkisi oldu unu ifade etmi tir.45 Son olarak modele yaplan di er ele tiriler, bir lkedeki kltrn rekabet zerine etkisinin, uluslaras ticari faaliyetlerin ve ok uluslu irketlerin rolnn modelde yer almad eklindedir.46 Elmas Modeli akademisyenlerce tart lmakla birlikte, zellikle kmelenme al malarnda bir blgenin ya da sektrn rekabet gcnn tespit edilmesinde sklkla ba vurulan bir yntem olarak halen nemini korumaktadr. Gelinen noktada, Portern kmelenme yakla mnn, nc talyadaki sanayi blgelerinden, yksek teknoloji blgelerine ya da ihracata ynelik uzmanla m co rafi y nla malara kadar farkl ekillerdeki sanayi

yo unla malarna uygulanabilir nitelikte oldu u anla lmaktadr. Di er taraftan; sanayi blgeleri, a yaplanmas ve blgesel yenilik sistemleri terimlerinin

kmelenme ile yakn anlamda kullanld grlmektedir. Kutu 1.2de kmelenme ile ilgili olan bu tanmlara yer verilmektedir.

45 46

Porter, 1998:83 z 2002:511

30

Kutu 1.2. Kmelenme ile Benzer Anlamda Kullanlan Baz Kavramlar

Kmelenme kavramnn, blgesel ekonomik geli me literatrnde yakn anlamda kullanlan baz kavramlarn burada tanmlanarak kmelenme ile aralarndaki farkllklarn ortaya konulmasnda fayda grlmektedir. Sanayi blgesi (industrial district) terimi bazen kmelenme ile yakn anlaml olarak kullanlabilmektedir. Pyke ve Spengenberger sanayi blgesini u ekilde tanmlamaktadr: Sanayi blgeleri, ok sayda firmann homojen bir rnn retim srecinde farkl safhalarda ve farkl yntemlerle dahil olduklar co rafi olarak tanmlanm retim sistemleridir. Becattininin sanayi blgesi tanm ise u ekildedir. Marshall sanayi blgeleri, birbirleriyle ba lantl sanayilerin zaman ierisinde istikrarl bir ekilde yerelde yo unla m ili kilerinden olu ur. Asheim sanayi blgesini co rafi olarak belirli bir retim sisteminde yer alan kk ve orta lekli i letmelerin a yaplanmalar olarak tanmlar. Brusco sanayi blgeleri, bir ekilde homojen olan bir rn reten ve piyasada kendilerini farkl konumlandran firmalar kmesi eklinde tanmlar. Sanayi blgelerinde de firmalar aras ba llklar, i birli i ve d sal ekonomiler yoluyla rekabet edebilirli in geli tirilmesi gibi zellikler bulunmaktadr. Kmelenme ve sanayi blgeleri tanmlar birbirlerine olduka yakn grnmektedir. Enright tarafndan bu iki kavram arasndaki fark u ekilde ortaya konmaktadr: Sanayi blgelerinin merkezinde o unlukla bir sanayi ya da bir sanayi blm bulunurken, blgesel kmeler genellikle bir dizi ilgili sanayiyi iermektedir. Bu ynden, kmelenmelerin sanayi blgelerine kyasla daha geni bir sektrel yaplanmay kapsamakta oldu u anla lmaktadr. Burada yaplan tanmlardan sanayi blgelerinin de kmelerin temel zellikleri olan co rafi yaknlk ve firmalar aras ili ki a lar gibi zellikleri ta dklar grlmektedir. Ancak, sanayi blgelerinde ifade bulan ili kiler a , genel olarak retim srecindeki ticari ili kilerle olu an d sallklara vurgu yapmaktadr. Kmelenme yakla mnn temel vurgusu olan; firmalarn rekabet ve i birli ini ayn anda sa ladklar ve di er ilgili kurumlarla da i birli i yaptklar ve bylece tek ba larna olduklarna kyasla kme olarak hareket ederek piyasada daha fazla rekabet avantaj sa ladklar bir ili ki eklinin sanayi blgelerinde bulunmad anla lmaktadr. Tanmlamalarda gze arpan di er bir fark da kmelenmelerde niversiteler, meslek liseleri gibi e itim kurumlarnn, kamu kurumlarnn, i birli i sa layan kurumlarn bulunmasna vurgu yaplrken sanayi blgeleri tanmlamalarnda yalnzca retim sisteminde yer alan firmalara vurgu yaplyor olmasdr. A yaplanmas (network) kavram da tpk sanayi blgesi gibi zaman zaman kmelenme yerine kullanlan bir tanmdr. A yaplar genel olarak szle melere dayal ve bylece yksek derecede gven veren srekli ili ki ve etkile im biimleridir. Kmelenmelerin aksine a yaplarnda bir grup i letme belirli bir i i tamamlamak iin i birli i yapmaktadr. A yaplanmasna ye olan i letmeler aras ili kilerde i birli i hkimdir ve kmelerdeki i birli i halinde rekabet ili kisi burada bulunmamaktadr. Di er bir farkllk da kmelerde ve sanayi blgelerinde nemi tekrarlanan d sal ekonomilerin a yaplarnda bulunmamasdr. A yaplanmalarnda kmelerden farkl olan bir di er yn de co rafi yaknl n gerekli olmamasdr. Blgesel yenilik sistemi kavram Lundvall tarafndan yeni ve ekonomik adan faydal ierikteki bilginin retimi, yaylm ve kullanm sreci ve ili kiler btn olarak tanmlanmaktadr. Bu sistem, ortak ya da ba msz olarak al an ve yeni teknolojilerin geli mesi ve yaylmasna katkda bulunan farkl kurumlardan olu ur. Bu kurumsal yap, yenilik srecini etkileyebilecek politikalarn olu turuldu u ve uyguland bir ereve sa lar. Bu sistemlerde srecin merkezinde firmalar yerine bilgi bulunmaktadr. Payla lan deneyimler, ortak beklentiler ve de erler bilginin yaylmas iin uygun bir ortam olu turmaktadr. Blgesel yenilik sistemi de kmelere benzer ekilde co rafi olarak tanml olan bir blgedeki yenilik a larna odaklanr. Yenilik iin gerekli olan bilgi, mali kaynak ve di er girdilerin olu mas ve sa lanmasna ynelik btn kurumsal dzenlemeler, olu umlar ve aktrler aras ili ki biimleri bu kapsamda de erlendirilebilir. Genel olarak blgesel yenilik sistemleri bir blgede yer alan btn yeniliki a yaplarn ve yeniliki yntemler geli tiren kmeleri ierisine ald sylenebilir. Yani bir blgesel yenilik sisteminin ierisinde birden fazla kmenin yer ald sylenebilir. Kaynaklar: z, 2004; Belussi, 2006; OECD, 2007; Morgan, 2004; Kara, 2008 ve Andersson 2004den derlenmi tir.

31

1.4

Kmede Yer Alan Temel Aktrler Kme tanmlarndan hareketle kmelerin merkezinde bulunan aktrlerin

firmalar oldu u aka grlmektedir. Ancak, kmelenme yakla mnn do asnda yer alan i birli i, etkile im ve a yaplanmas ok aktrl bir olu um gerektirmekte ve sadece firmalarn oldu u bir yap kme iin yeterli grlmemektedir. Bu itibarla, kmelenmeler bir blgenin rekabet avantajn artrmaya katkda bulunacak temel aktrler olan kamu kurumlarn, e itim ve retim kurumlarn (meslek okullar, niversiteler) ve mali kurumlar da iermektedir. Bu aktrlerin yannda, kme olu umlarnda yer alan bir di er nemli aktr i birli ini sa layan meslek kurulu lar (odalar, birlikler, kooperatifler) gibi yaplardr.47 Bu kapsamda, kmeyi olu turan aktrler ekil 1.6da grlmektedir. ekil 1.6. Kme Aktrleri
Firmalar Kamu Kurumlar birli i Sa layan Kurumlar

Ara trma Kurumlar

Mali Kurumlar

Kaynak: Slvell at all, 2003:18

Ayrca; srekli yeni ve kaliteli rn talep eden bilinli m terilerin varl nn Elmas Modeli zerindeki etkisi al mada daha nce ele alnm tr. Her ne kadar ekil 1.6da yer almasa da m teriler de kmelenmelerde yer alan bir di er aktr olarak de erlendirilebilir. Kmelenmelerde kamu kurumlar genel olarak aktrleri te vik edici ve ynlendirici rol stlenmektedir48. E itim kurumlar, niversiteler ve ara trma enstitlerine yaknlk ve bunlarla i birli inin geli tirilmesi ise hem yeni teknolojilerin geli tirilmesi hem de i gc havuzuna ihtiyalar do rultusunda nitelik

kazandrlmas ynlerinden nem ta maktadr. Birle tirici rol oynayan kurumlar olan
47 48

Slvell at all, 2003:18 Kamu kurumlarnn rolleri blm 3.3.1de incelenecektir.

32

meslek kurulu lar, kooperatifler, birlikler ve odalar da firmalar aras i birli inin geli tirilmesi ve gven unsurunun peki tirilmesi, zellikle de kme kimli inin olu turulmas ve korunmas alarndan aktif grev stlenmektedirler. Son olarak, mali kurumlar da mevcut ve yeni kurulacak i letmeler iin sa layacaklar kredi ve giri im (risk) sermayesi gibi uygulamalar ile kmelerin geli mesi ve bymesi ynnden destek sa lamaktadr.49 zetle, ideal bir kmenin rekabet gcnn geli tirilmesinde katks olabilecek ilgili tm aktrleri kapsad sylenebilir. Kutu 1.3. talya Deri Modas Kmelenmesi rne i

Yukarda ilgili ve destekleyici sanayilerin kmenin geli mesindeki rolne rnek olarak talyan deri modas kmesi verilmektedir. Bu rnekteki kme, tekstil kmesinde retilen farkl trde deri rnleri ile deri ayakkab reten i letmeler ve bunlarla ilgili bir dizi yan sanayi arasndaki ili kiyi gstermektedir. Yan sanayi i letmeleri, ayakkab retim srecinin bir ya da birka safhasnda ihtisasla m tr. ekilde deri i leme, tasarm, kalp ve model destekleyici sanayiler olarak grlmektedir. Di er taraftan; giyim, rt ve aksesuar da dahil olmak zere tekstil alannda faaliyet gsteren farkl bir kme de, ortak retim kanallarn kullanarak tamamlayc rnler retmektedir. lgili sektrlerde; yani farkl trde deri e yalar ve ayakkablar reten i letmeler (ortak retim kanallar, girdiler ve teknoloji kullanm) arasnda ba lantlar mevcuttur. Zira bu kme, ortak retim kanallarn kullanan giysi, atk, tak, anta gibi tamamlayc rnleri de iermektedir. talyan deri modas kmelenmesinin rekabet avantaj, kmelenmede yer alan i letmelerin kullandklar ok saydaki ba lantlara ve yarattklar sinerjiye dayanmaktadr. Bu rnekte de grld zere ilgili ve destekleyici sanayilerin geli mesi bir kmenin faaliyet alannn geni lemesinde ve firmalarn belirli alanlarda ihtisasla masnda etkili olmaktadr. Elmas modelindeki di er unsurlardan farkl olarak, ilgili ve destekleyici sanayiler rol kmelerin geli mesinde bire bir etkili olmaktadr. Kaynak : Porter, 1998; Mercan ve ark.dan 2007:170, http://iibf.ogu.edu.tr/kongre/bildiriler/0403.pdf, 26.07.2007
49

Andersson at all, 2004:99

33

1.5

Blm Sonu De erlendirmesi 1920lerde Marshalln al malar ile temelleri atlan kmelenme yakla m,

1990larda Portern al malar sonrasnda literatrde ska yer bulmaya ba lam tr. Kmelenme yakla mna ili kin konunun uzmanlar arasnda tanm birli i bulunmamaktadr. Ancak, literatrde en fazla kabul gren tanmlama Michael Portern tanmdr. al ma kapsamnda kmelenme yakla m, blgesel geli me arac olarak ele alnyor olmas itibaryla, al mada temel olarak Portern tanmna paralel olarak kme-kmelenme kavram u ekilde kabul edilmektedir: ayn ya da tamamlayc sanayi ve hizmet sektrnde faaliyet gsteren ve co rafi olarak yakn olan, birbiriyle i birli i, ba llk ve rekabet ili kisi iindeki firmalarn, ilgili destekleyici kurumlarla bir araya gelerek olu turdu u rgtlenme biimleri. Kmelenme yakla m bir sanayide ayn zamanda rekabet edilen ve i birli i yaplan bir atmosfer olu turmaktadr. Kmelenmeler, gerek ilgili sanayilerin gerekse bulunduklar blgelerin rekabet gcn artrmak amacyla i birli i bilinci erevesinde ortak hareket eden firmalar ve kurumlardan olu maktadr. Kmelenme yakla mnn temel dayana , bu aktrler arasnda i birli i ve koordinasyon yaplarnn geli tirilmesidir. Bylece, kar lkl gven tesis edilecek ve de i im daha hzl sa lanacaktr. Nitekim kurumlarn veya i letmelerin bireysel abalarnn bir arada de erlendirilerek m terek al ma ile en yksek katma de erin

olu turulabilmesi iin kmelenme yakla m bir ara olarak de erlendirilmektedir. Bir blgenin ekonomik geli mesinde, kmelenmelerin tesinde olduka fazla sayda faktr oldu u aktr. Bu kapsamda Portern geli tirdi i Elmas Modeli ve bu modeldeki unsurlar evreleyen genel i ortam bir btn olarak gz nnde

bulundurulmaldr. Nitekim kmelenme yakla m rekabet avantaj ve blgesel rekabet edebilirlik iin gerekli olan genel ereveyi izmektedir. Bu ereve ekil 1.7de grlmektedir. ekil 1.7de grlen her bir unsur, kmenin etkin bir ekilde i lemesinde nem ta maktadr. Zira, bir blgedeki kme ierisinde faaliyet gsteren lider firmalar ihracat potansiyeli olan ve blgede katma de er yaratan firmalardr. Ancak, rekabet avantajnn muhafaza edilmesinde lider firmalar, uzman tedariki a na, hizmet ve altyap sunucularna ihtiya duyarlar. nsan kaynaklar, Ar-Ge, mali 34

kaynaklara eri im, i ve yatrm ortam ve fiziksel altyap kmenin performansn do rudan ya da dolayl olarak etkilemektedir. ekil 1.7. Bir Kmelenmenin Yaplanmas

Kaynak: Economic Competitiveness Group, 2004; Seattle Regional Ecomonic Strategyden, 2005:6

Bu erevede, kmelenme yakla mnn benimsenmesi ile blgeye ili kin altyap, mali kaynaklar, e itim ve be eri sermaye gibi stratejik konularda alnacak kararlar arasnda uyum sa lanmas ihtimali artrlmaktadr. Bu ba lamda, firmalarn ve kurumlarn renme kapasiteleri geli tirilerek blgenin tamamnda de i imin n almaktadr. Ayrca, ticari ve ticari olmayan ili ki a lar ile aktrlerin i birli i yapmalar te vik edilerek yenilikilik anlay tabana yaylabilecektir. al mada yer verilen kme tanmlar de erlendirildi inde, kme olu umuna ynelik e ilimin geleneksel sektrlerde ya da yksek teknoloji gerektiren imalat sanayii ya da hizmetler sektrlerinde grlmesi mmkndr. Ancak, bu giri imlerin hangi sektrlerde oldu undan ba msz olarak bir blgenin rekabet avantajnn geli tirilmesinin isel ve d sal faktrlerin ba arl bir ekilde bir araya gelmesine ba l oldu u ifade edilebilir. Bu ynden makro ve mikro dzeyde ele alnan politika kararlar kmelenme dinamikleri zerinde do rudan etkili olmaktadr.

35

BLGESEL GEL ME POL T KALARINDA YA ANAN DE EREVES NDE KMELENMEN N YER

Blgesel geli me politikalar, temelde bir lkenin blgeleri arasndaki geli mi lik farklarnn giderilmesini hedefleyen politikalardr. Blgesel geli me politikalarn temelini; sosyal adaletin sa lanmas, yoksullu un azaltlmas, refah seviyesinin artrlmas ve blgeler aras geli meye ba l olarak lke genelinde srdrlebilir ekonomik geli menin sa lanmas olu turmaktadr. Geleneksel blgesel geli me politikalar incelendi inde firmalarn kurulu yeri kararlarn etkilemek zere mali te viklerin kullanlmas temelinde uyguland grlmektedir. Bu itibarla, firmalarn az geli mi blgelerde yatrm yapmalarnn te vik edilmesi ile yerelde i sizli in azaltlmas hedeflenmektedir50. Blgesel geli me anlay nda zaman ierisinde ya anan de i im neticesinde politika aralar ve ncelikleri de farkl yakla mlarla geli mi tir. Sanayi toplumu ve ulus devletler dnyasndaki blgesel geli me politika anlay ile kreselle en, bilgi toplumuna geen gnmz dnyasnn anlay birbirinden olduka farkldr51. Bir blgenin geli mesine ynelik geni alanda kapsaml tedbirler ngren geleneksel politikalar yerine zaman ierisinde meknsal oda daha belirgin olan e itli tedbirler uygulanmaya ba lanm tr. 1970lere kadar blgesel geli me byk lde kamunun mdahaleleri altnda geli irken, 1970lerden itibaren geli en ekonomik ve siyasi ko ullar altnda de i imler ya anm ve isel byme dinamikleri nem kazanmaya ba lam tr. 1990larla beraber artan kresel rekabet ortamnda a olu umu, yenilik ve yneti im kavramlarna vurgu artm tr. birli ine dayal ve katlmc planlama anlay

geli mi , giri imcili in desteklenmesi ve yerel glerin koalisyonu nem kazanm tr52. Bu erevede, uygulanacak politikalarda yerel aktrlerin i birli inin sa lanmas iin farkl politika aralar geli tirilmeye ba lanm tr. Bu srecin sonularndan birisi de kmelenme yakla mnn bir blgesel geli me arac olarak tanmlanmaya ba lamas olmu tur.
Rainess, 2001b:5 Tekeli, 2004:245 Akkahve, 2004:3, Sabanc niversitesi stanbul Politikalar Merkezi, evrimii http://ipc.sabanciuniv.edu/tr/?ArastirmaAlanlari/BolgeselYonetisimKonferansi.html, 28.06.2008
51 52 50

36

Kmelenme yakla m, blgesel geli me politika arac olarak, blgelerin rekabet avantajna sahip olduklar sektrleri n plana karmakta ve bu sektrlerdeki rekabet avantajn glendirmektedir. Kmelenmenin blgesel rekabet avantajna etkisi ise temel adan olmaktadr. lk olarak, kmede yer almak i letmelere girdi temininde, bilgi ve teknolojiye eri imlerinde kolaylk sa layarak verimliliklerini artrmak suretiyle olmaktadr. kinci olarak, kmede yer alan i letmeler ilgili kurumlarla i birli i ierisinde yenilik yapma kapasitelerini artrmaktadr. Son olarak, yeni i letmelerin kurulu yeri kararlarnda kmelenme ierisinde yer almak daha avantajl olaca ndan giri imcili i ve istihdam artrc etkisi olmaktadr. 2.1 Blgesel Geli me Politikalarnda Ya anan De i im

2.1.1 1940-1970: Geleneksel Politikalar Dnemi kinci Dnya Sava sonrasnda kapitalist ekonomik uygulamalarn olumsuz sonularnn grlmesiyle, Keynesyen ekonomik politikalar ve ekonomik bymede sreklili in sa lanmas iin devlet mdahalesinin gereklili i benimsenmi tir. Bu politikalar, sosyal devlet anlay nn temelini atmakta ve kamunun zellikle teknik ve sosyal altyap yatrmlarn gerekle tirmesi gere ini savunmaktadr53. Devlet toplumsal geli meleri ynlendirmenin en gl aktr olarak grlmekte ve refah devletinin toplum ierisindeki e itsizliklere de duyarl olmas beklenmektedir54. Bu dnemde, blgesel geli me politikalar da ulusal kalknmann bir paras olarak grlmeye ba lanm ve sosyal nedenlerle blgesel e itsizliklerin ortadan kaldrlmas anlay benimsenmi tir. Devletin retim sistemi ierisinde olmas ve ekonomik geli menin bir paras olarak alglanmasyla beraber blgesel geli meyi sa layacak yatrmlarn kamu tarafndan yaplmas yakla m ortaya km tr. Bu politikalarn temelinde blgesel e itsizliklerin giderilmesi, yatrmlarn az geli mi blgelere ynlendirilmesi ve altyapnn geli tirilmesi bulunmaktadr55. Bu

politikalarn temel aralar ise i letmelere ynelik mali te vikler, altyap yatrmlar ve kamunun retici faaliyetlere do rudan yatrmlar eklinde olmu tur. Yaplacak yatrmlarn yer seimi ile ekonomik faaliyetlere yn verilmi ve az geli mi

53 54

Eraydn, 2004:129 Tekeli, 2004:250 55 Eraydn, 2004:137

37

blgelerde yatrmn te vik edilmesi ile yerelde i sizli in azaltlmas amalanm tr. Devlet mdahalesi ile kalknma kutuplarnn56 olu turulmas ve bylece bu yerlerdeki byme ve geli menin yaylmas hedeflenmi tir. Bu dneme hkim retim tr, tek bir retim biriminin, retime esas tm fonksiyonlar kendinin icra etti i ve bunun krl oldu u kitlesel retim modeli olarak ekillenmi tir. Standart bir mal reten byk lekli firmalar, lek ekonomilerine57 ba l olarak farkl retim srelerinin tamamn kendi snrlar ierisinde birle tirecek ekilde d ey olarak btnle mi yapdadr. Meknn rgtlenmesini, retim ve giri imlerin i blm, i blmne ba l uzmanla ma, kademelenme ve karar verme temelinde rgtlenmesi ekillendirmi tir.58 Bu dnemde uygulanan politikalarn temel eksikli i, blgelerin isel potansiyellerinin ve kaynaklarnn gz ard edilerek tm blgelerde ayn politikalarn faydal olaca nn d nlmesi olmu tur. 1970lerin ortalarnda petrol kaynakl olarak ya anan ekonomik bunalmlar sonucunda, bu yllara kadar olu turulmu olan kalknma ekonomilerinde mevcut modelin yetersizli i ortaya km tr. kinci Dnya Sava sonrasndaki Keynesgil ekonomik ngrler artk do rudan uygulanamaz duruma gelmi ve byk lekli ve kitlesel retime dayal kapitalizm sorgulanmaya ba lanm tr. 2.1.2 1970-1990: Gei Dnemi 1970lerin ortalarnda petrol kaynakl olarak ya anan bunalm ekonomide, toplumsal ve kltrel yapda ve kalknma politikalarnda yeniden yaplanma srecinin ba langc olmu tur. Bu dnemde, Keynesin talep ynetimi temelli ekonomik kuram yerine, arz ynl yeni liberal ekonomi teorisi ortaya km tr. Bu ba lamda, retim srelerinde meknn sa lad greceli stnlkler, lek ekonomileri ve y lma ekonomilerinin yanna, tarihsel olarak olu mu stnlklere

Kalknma kutuplar; herhangi bir blgedeki bir merkezde ekonomik ve sosyal hareketlili in bir defa ba laynca pozitif isel ve d sal ekonomilerin de etkisiyle blgenin tamamnn zamanla geli ece ine dayanan bir yakla mdr. (Dinler, 2005:109) 57 lek ekonomileri; le e gre artan verim iin kullanlm tr. retim le inin bymesine ba l olarak, sabit maliyetlerin birim retim ba na d en miktarnn azalmas ve buna ba l olarak ortalama maliyetteki azalmay ifade eder. (Dnmez, 2004:268) 58 Eraydn, 2004:129

56

38

dayal birikim ekonomileri ile be eri ve sosyal sermayenin sa lad stnlkler eklemlenmi tir59. Az geli mi blgelere kaynak aktarmndan ve blgelerin altyap yatrmlar ile desteklenmesinden sorumlu olan refah devleti, ekonomik bunalm sonrasnda bte kstlar ile i levlerini azaltm tr. Bunun sonucu olarak da yerel birimlerin sorumluluklar artm , blgeler arasnda kresel dzeyde fonksiyonel bir i blm do mu tur. Devletin ekonomiye do rudan mdahaleleri yerine, zelle tirme ve piyasalarn serbestle mesi gibi konular gndeme gelmi tir60. Ulus devletlerin snrlamalar ve deste i ortadan kalknca baz blgelerin srama yapt , bazlarnn ise mevcut geli mi lik dzeylerini koruyamadklar grlm ; bu da blgesel dzeyde mdahale biiminin sorgulanmasna neden olmu tur61. Bu kapsamda, ekonomik kalknma iin yerelin de sorumluluk almas ile a a dan yukarya ynlendirme mekanizmalar geli tirilmeye ba lanm tr. Byk sanayinin yo unla t baz merkezlerde ortaya kan ekonomik knt, le e gre getiri, pazar payn geni letme gibi beklentiler zerinde sarsnt yaratm tr62. Daha nce ihmal edilen, kk lekli ve esnek retim yapan blgeler, ekonomik bymenin yeni motorlar olarak grlmeye ba lanm tr. Bu blgeler bilgi tabanl retim sistemleri, ticari ve ticari olmayan ba lar ile birbirlerine ok e itli kurumsal destek sa layan kk yerel i letmelerden olu maktadr.63 zellikle 1970li yllarn ikinci yarsndan itibaren talyadaki sna blgelerinde byk irketler etrafnda byyen KOB lerin yksek uzmanla ma ve rekabet yetenekleri dikkat ekmeye ba lam tr64. Bu dnemde, farkl amalara gre programlanabilen makinelerin kullanm ile birlikte kk lekli i letmeler de d k maliyetle verimli retim yapmaya ba lam tr. letmeler aras i blm retimin d ey ayr mas biiminde olmu ve

ekonomik risklerin bl trlmesi ynnde rgtsel yaplar ortaya km tr. Byk

Tekeli, 2004:252 zaslan, 2004:69,70 61 Eraydn, 2002:8 62 Eraydn, 2004:130 63 Dinler, 2005:62 64 Stamer,2000; Mercan ve ark. 2007:168den, http://iibf.ogu.edu.tr/kongre/bildiriler/04-03.pdf, 26.07.2007
60 59

39

firmalarn klmesi srecine e lik eden ta eronluk ile farkl trde tedariki ili kileri do mu tur. retimde yatay rgtlenme olarak da aklanabilecek bu yakla mn temel felsefesini, riski payla mak, uzmanla may sa layarak etkinli i ve verimlili i artrmak ve klerek de i en ko ullara uyum srecini hzlandrmak olarak ifade etmek mmkndr. Bu de i imler nda blgelerin kendine ait kaynaklarnn harekete geirilmesi ve yaratcl nn geli tirilmesi temas zerine geli tirilen Bymeye Dayal Blgesel Geli me Yakla m (Endogenous sel

Regional

Development) yeni bir alternatif olarak tanmlanm tr. Sz konusu yakla m, blgelerin kendilerine zg bilgi kaynaklarnn ve blgedeki y lmalarnn getirdi i d sallklarn nemini ortaya karm tr. 1960larn blgesel geli me anlay ndan farkl olarak, blgeler ulus devlete referansla de il; birbirleriyle etkile im ierisinde uluslararas sistemin paralar olarak de erlendirilmi tir65. Yerel ekonomilerin uluslararas piyasalarla bulu mas ve yerel birimlerin iktisadi aktr ve birim olarak nem kazanmalar ile yerel aktrlerin yaknla ma ve i birli i yapma sreci ba lam tr. letmeler, de i en teknoloji ve rekabet ko ullarna uyum sa lamak iin

zorunlu bir dinamizm ierisine girmek durumunda kalm tr. Bununla beraber geni lemek, btnle mek, ortaklklara gitmek gibi meknsal yn de olan faaliyetler geli meye ba lam tr. Bu kapsamda, i letmeler aras ta eronluk ili kisi ile yaplacak i lerin birlikte bitirilmesini esas alan yakn i birli i geli mi tir. sel bymeye dayal blgesel geli me yakla m, blgeleri ke fedilmemi kaynaklar iinde barndran bir birim olarak grmekte ve blgesel geli me politikalar ile bu kaynaklarn kalknma iin harekete geirilmesini hedeflemektedir. Bu anlay erevesinde, blgede kapasitenin geli tirilmesi, aktrlerin bir araya gelerek politika belirlemeleri, bylece blgenin geli mesinde ynlendirici olmalar nem kazanm tr. Di er taraftan; be eri sermaye ve teknolojiye nem verilmi , kar lkl ba mllklarn ve i letmelerin belirli blgelerde y lmalarnn iktisadi kalknmada nem arz etti i bir anlay benimsenmi tir.66 Bu yeni dnemde ticari olmayan ili kilerin nemi

65 66

Eraydn, 2004: 132 Kara, 2008: 49

40

gndeme gelmi ve sosyal sermaye olu umu de er kazanm tr. Esasen bu zelliklerin kme anlay nn temelini att sylenebilir. Bu dnemde ayrca, firmalar arasnda stratejik ortaklklar gndeme gelmi ve firmalar aras i blm yeni rgtlenme modelleri aray larnn olu masn sa lam tr. Artk retim, yatayda rgtlenmi
67

ve zelle mi kk i letmeler

aracl yla gerekle tirilmeye ba lam ve KOBiler retimin temel znesi haline gelmi tir. KOB lerin geli imine verilen nemin artmasnn bir di er nedeni de KOB lerin istihdam yaratmadaki neminin farkedilmesidir. KOB ler, esnek yaplar ve rahat kontrol edilebilir ve ynetilebilir byklkleri ile, kreselle menin temel getirisi olan hzl de i ime ayak uydurabilecek bir retim eleman olmu tur. Bylece giri imcilik kapsamnda yeni i letmeler kurulmasna ve KOB lerin bymelerine ynelik programlar uygulanmaya ba lanm tr. Endstriyel faaliyetlerin yo un oldu u byk sanayi blgeleri kar snda daha kk lekli yerle me merkezlerinin de avantaj kazanmasyla meknsal yaplarda da de i imler ya anm tr. Kendi imknlar, birikimleri ve potansiyeline dayal olarak var olma mcadelesi veren yerel kavram gndeme gelmi ve kreselle me ve yerelle me etkile imi ierisinde yerelin rekabet gc kavram n plana km tr68. Bu dnemde, Yeni Sanayi Blgelerinin ortaya kmas esnek retim biiminin meknsal anlamda en nemli sonularndan birisi olmu tur. Sonu olarak; retimin farkl fonksiyonlarnn farkl meknlarda ayr trlarak yaplmasn esas alan esnek retim, KOB ler, a yaplar ve teknolojik geli me bu dnemin odak noktalar olarak belirmi ; retim sreleri, kalknma ve dolaysyla blgesel geli me arasndaki do rudan ili ki erevesinde, KOB ler blgesel geli me iin temel aktr olmaya ba lam tr. Tablo 2.1de blgesel geli me yakla mndaki de i imler dnemler itibaryla zetlenmi tir.
67

Yatayda rgtlenme kk lekli i letmelerin tm retim srecinin bir ya da birka a amasnda ihtisasla masn ve bu zelliklerini alclarn de i en tercihlerine gre hzla ve ok fazla maliyet gerektirmeden de i tirebilecek esneklikte kuran yaplar ifade etmektedir. Bu retim srecinde kk lekli esnek i letmeler di erleri ile alet, ekipman, bilgi payla m ve nitelikli personel konularnda i birli i yaparlar. letme dzeyinde lek ekonomisi kavramnn nemi azalrken, blge ya da a dzeyinde lek ekonomisi nem kazanm tr. (Harrison, 1992:109) 68 Eraydn, 2004:127

41

Tablo 2.1. Dnemler tibaryla Blgesel Geli me Yakla mnda De i imler

YILLAR 19401970 19701990 1990Farklla m Kitlesel retim, Esnek retim, Yenilik

RET M TR

Kitlesel retim

Esnek retim

BLGESEL BYMEN N KAYNA I

D tan Belirlenen: D Talep, Devletin Yeniden Da tc Kararlar, Ulusa r Firmalarn Kararlar

ten Geli en (Tabandan Kalknma)

ten Geli en (Teknik ve Organizasyonel Yenilik)

BLGESEL GEL ME D NAM N N ELER

Sermaye Birikimi, D ey Olarak Btnle mi Ekonomi, Ticaret Konusu Kar lkl Ba mllklar (Girdi-kt li kileri)

nsan Sermayesinin Geli imi, D ey zlme, Yatay Olarak Btnle mi Ekonomi, Ticaret Konusu Olmayan Kar lkl Ba mllklar Tarihsel Olarak Birikmi stnlkler Y lma Ekonomileri Ortak Kullanlan Altyaplar

Teknik ve Organizasyonel Yenilikler, Yar-D ey Btnle me, Sosyal Sermaye Yaratlmas, Ekonomik li kilerin Toplumsal li kilere Gml Olmas, Ticaret Konusu Olmayan Kar lkl Ba mllklar

MUKAYESEL STNLK KAYNAKLARI

Verili stnlkler (Co rafi stnlkler) lek Ekonomileri, Y lma Ekonomileri

Tarihsel Olarak Birikmi stnlkler A D sallklar (Yerel A lar ve Yerel-st A lar) Yeniliki renen Blge, Blgesel Yenilik Sistemleri, Yeniliki Ortam Kmelenme Kresel Yneti imin Orta Olarak Ulus Devlet Yeni Aktrler: STKlar Ulus st A Olu umu, Yerel A Olu umu, Yenilik Sisteminin Olu umu

BLGESEL GEL ME D NAM KLER N N MEKNSAL YANSIMASI

Byme Kutbu Yaylma Etkisi

Yeni Sanayi Odaklar

YNET B M

Gl Ulus Devlet Refah Devleti retici Faaliyetlere Do rudan Yatrmlar, Altyap Geli mesi, Dzenleyici nlemler ve Denetim

Refah Devletinin Krizi, Yerel Ynetimlerin Artan Rol Altyap Geli mesi, Dzenleyici nlemler, Yerel Kurumlara Verilen nem

DEVLET N POL T KA ARALARI

Kaynak: Tekeli, 2004: 252-253

42

2.1.3 1990dan Gnmze: Bilgi Ekonomisi, Kresel Rekabet, A Tarz Yaplanmalar Dnemi 1990l yllarla birlikte, kreselle menin etkisi ve teknolojik geli meler kalknma politikalarnda dn m hzlandrm tr. Bu kapsamda, sanayi

toplumundan bilgi toplumuna gei sreci ba lam tr. Artan kresel entegrasyon ile ticaret ve retim faaliyetlerinde kreselle me; ula trma maliyetlerinin ve ticari engellerin azalmasna, irketlerin yerel d sal lek ekonomilerinden faydalanmasna ve bylece benzer irketlerin bir araya toplanmasyla blgesel ve yerel dzeyde ihtisasla maya yol am tr. Neticede, retimin farkl fonksiyonlarnn farkl meknlarda ayr trlarak yaplmasn esas alan esnek retim yaps da tek ba na geli me srecini aklayamaz duruma gelmi ve yenilik kavram n plana kmaya ba lam tr. Kreselle menin ve bilgi teknolojilerinin etkisiyle rekabet gc kavram da, d k maliyetli imalata de il, teknik, organizasyonel ve ynetim yenilikleriyle geli tirilen verimlili e ba l olarak geli mi tir69 Sz konusu geli im dnemler itibaryla Tablo 2.2de grlmektedir. Sermayenin kolay ve hzl yer de i tirme olana na kavu masnn sonucunda, blgeler ulusal lekte rekabetten ziyade dnya le inde rekabet etmeye ba lam tr. ok dzeyli ve ok aktrl karar alma, politika belirleme ve uygulama yakla m nem kazanm tr. Buna ilaveten, blgesel rekabet edebilirlik kavramna vurgu artm ve lke dzeyinde kalknmada tm blgelerin etkin rol alabilecekleri bir ortam yaratlmas gndem maddesi olmu tur. Tablo 2.2. Dnemler tibaryla Rekabet Avantajnn De i imi
DNEM 1960 ve 1970ler 1980 ve 1990lar 2000 ve sonras AMA rnleri ucuza retmek Mevcut rnleri daha iyi retmek Daha iyi yeni rnler retmek AVANTAJ Maliyet Kalite ve hz Estetik ve kalite RNEK blm, kitlesel retim Esnek uzmanla ma, otomasyon, toplam kalite ynetimi, tam zamannda retim Tasarm, yenilik, farkllk

Kaynak: Rosenfeld, 2005:18

Bu dnemde yeni bir rn piyasaya srebilmek ve bu rnn kendi talebini olu turabilmesi daha nemli bir konu olmu tur. Bu do rultuda ekonominin
69

Bilen, 2007: 257

43

meknsal yansmas olarak; 1960l yllarn Kalknma Kutuplar ve 1980li yllarn Sanayi Odaklar yerine yeni dnemde renen Blge, Yeniliki Ortam ve Kmelenme kavramlar gndeme gelmi , yenilik yapmak srdrlebilir geli menin temel anahtar olmu tur. retimin yatayda rgtlenme biimi farklla m , a tipi rgtlenme modeli ekillenmeye ba lam tr70. Kreselle menin de etkisiyle, blge artk ekonomik sistemin ba msz bir alt birimi haline gelmeye ba lam tr. Kreselle me ve yerelle me ili kisi, e itli retim birimleri arasndaki yerel ve kresel a larn olu masn beraberinde getirmi tir. A kavram ise, rekabetten payla ma gei in bir arac olarak ele alnm ve ayn a ierisinde bulunmak bilgiye ula ma ve payla ma imkn sa lam tr. Di er taraftan, a yaplarnn farkl birimlerin katlm ile srekli olarak farkl boyutlar kazanmas, birimlerin rollerinin kat bir ekilde tanmland kademelenme kavramnn tesine gemi tir71. Bu dnemde rekabet gcn olu turacak birimler, i letmeler veya yerel a larla ili kide olan retim gruplar olarak tanmlanm ve yerelle me daha a rlkl bir gndem maddesi olmu tur. Kresel dnya ekonomisinin a yapsna brnmesi, zellikle kresel

ehirlerin ve blgelerin a n ba lant noktas olarak n plana kmasna neden olmu tur. zellikle bilgi ekonomisi ile ne kan blgeler ve yerel sistemler; kresel sistemde daha kolay sz sahibi olmaya ba lam tr. Bir blgedeki firmalar artk, e itli a larla ayn ehir ve blge ierisindeki firmalarla ili kilerini geli tirerek dnya pazarlarna ula abilmektedir. Bu erevede yereldeki kar lkl ba mllk, firmalar aras bilgi aktarm ve Ar-Ge kavramlar nem kazanm ve yeni rn ve retim srelerinin geli mesi iin bilginin mevcut dzende yaylmasn sa layan yaplar sanayi kmeleri olarak olu mu tur72. Bu erevede kmelenme kavramnn geli im sreci ekil 2.1de resmedilmektedir.

70 71

Tekeli, 2004: 252 Eraydn, 2002:10 72 Eraydn, 2004:133

44

ekil 2.1. Kmelenme Kavramnn Geli im Sreci

Kaynak: Yazar tarafndan dzenlenmi tir.

Blgelerin uluslararas ekonomide sz sahibi olabilmesi ve rekabet edebilmesi, bilgi birikimlerini srekli olarak artrmalarna ve aktrler aras i birli ini ve payla may sa layacak bir ortam olu turmalarna ba ldr. Nitekim, blgelerin rekabet gcnn artrlmas ynnde politikalarn belirlenmesi, buna uygun aralarn geli tirilmesi ve aktrler aras i birli inin artrlmas iin ortam hazrlanmas nem kazanm tr. Bu de i im srecinin ynetim asndan temel sonucu ise, ok farkl aktrlerin ynetim srelerinde sz sahibi oldu u yneti im yapsnn olu mu olmasdr. Yneti im; kamu, Sivil Toplum Kurulu lar (STK) ve zel sektr temsilcilerinin ynetimi ortaklk anlay ile birlikte ele almalar srecidir.73 zel sektr, zellikle 1990l yllardan itibaren politika belirlemede nemli bir aktr olarak ortaya km tr. Ayrca, devletin zel sektre ynelik olarak, zel sektrn geli imi iin olu turdu u politikalar ve aralar da e itlenmeye ba lam tr.

73

Tekeli, 2004:251-253

45

Bu kapsamda, yeni dnemde ekonomik kalknma alanndaki sorumluluklarda da de i im ya anm tr. Eski modelde devlet, belirledi i politikalar ve te viklerle ekonomik geli meyi srklerken, yeni modelde ekonomik kalknma kamu kurumlarnn, zel sektrn, e itim ve ara trma kurumlarnn i birli ine dayanmaktadr74. Yerelin ihtiyalar daha fazla dikkate alnarak blgesel geli me aralar da yerelin ihtiyalar do rultusunda ekillenmeye ba lam tr. Artan kresel rekabet ortamnda, blgelerin rekabet gc kazanmas ve bu gcn korunmas ile buna uygun yakla mlarn geli tirilmesi ihtiyac temel tart ma konusu olmu tur. Ekonomilerin rekabet edebilirli i; i letmeler aras etkile imin ve renmenin, a yaplarn kolayla tran ortamlarn olu turulmasna ve yenilik yapma yeteneklerinin geli tirilmesine ba l hale gelmi tir. Teknolojik ve organizasyonel de i iklikler, i letmelerin gerek isel gerekse tedariki ve m terileri ile olan d sal faaliyetlerini de i ikli e u ratm tr.75 Ticari engellerin kademeli olarak azaltlmas, emek ve sermayenin serbest dola mndaki kstlarn kaldrlmas ile ekonomik faaliyetlerin yabanc yatrm ve firma birle mesi ve satn almas eklinde uluslararasla masn beraberinde

getirmi tir. Rekabet avantaj, blgelerin bilgi ve enformasyon retimi ve temini ile yetenek ve kapasitelerini yenilik yapma ve pazarlamaya dnk olarak kullanmalar eklinde d nlmeye ba lam tr. Blgesel aktrler arasnda bilgi ve ara trma a larna, tedarik zincirlerine, KOB ler aras i birli ine, kamu-zel ba lantlarna katlm gibi meknsal ili kiler daha da nem kazanm tr76. Kresel piyasada blgelerin konumlarn korumalar ve glendirmeleri iin, lkeler ve AB, OECD, UNIDO gibi uluslararas kurulu lar blgesel geli me aralarna daha fazla nem vermi tir. Merkezi ve yerel kurumlarn gerekli dzenlemeleri yapmalar; a yaplarnn, ili kilerin ve teknolojik geli menin

desteklenmesi konular gndemde yerini alm tr. Di er taraftan, yukarda da vurguland zere, 1990lardan sonra kmelenme yakla m gerek kalknma anlay nda farkl aktrleri bir araya getirmesi
74 75

Ketels, 2003:30 Bachtler ve Yuill, 2001:10 76 Bachtler ve Yuill, 2001:10

46

gerekse blgelerin kendilerine zg ynlerine dikkat ekmesi ile blgesel geli me aralar arasnda yer almaya ba lam tr. 2.2 Blgesel Geli me Arac Olarak Kmelenme Yakla m De i en blgesel geli me anlay lar erevesinde, artk blgesel aktrlerin bireysel olarak desteklenmesi yerine, aktrlerin birbirleri ile ba lantlar ve etkile imi yoluyla blgenin geli mesini amalayan btncl yakla mlar geli tirilmi tir. Firmalarn daha yeniliki olmas gereklili i de, yenilikili i destekleyen d sal ko ullarn sorgulanmasna neden olmu tur. Bylece, i letmelerin i evreleriyle olan ili kilerinin glendirilmesi yeni bir politika arac olarak geli mi tir77. Bu kapsamda kmelenme yakla m gerek blgelerin isel potansiyellerine dikkat ekmesi gerekse farkl politika alanlarnn bu potansiyellerin geli tirilmesi iin uyum sa lamas ynleri ile nemli bir politika arac olarak kabul edilmi tir. Kmelenme yakla mnn blgesel geli me politikas arac olarak temelde etkisi ise blgesel rekabet gcn artrmas ile olmaktadr. Di er taraftan, kmelenme kavram ile ilgili olarak, sanayi kmeleri ile blgesel/yerel kmeler ayrmnn yaplmasnda fayda grlmektedir. Bu kapsamda, sanayi kmelenmeleri, sektrler arasndaki rekabet gc farkllklarna

odaklanmaktadr. Bu tip kmelenmeler e itli rn ve hizmetlerin geli tirilmesi, retilmesi ve pazarlanmasna ynelik olarak aktrlerin, kaynaklarn ve faaliyetlerin bir araya gelmesi eklindedir. Ortak i gc ve di er girdi ko ullarndan

faydalanlmas firmalarn rekabeti glerini artrmaktadr. Sanayi kmelenmeleri mekansal boyut ta makla birlikte blgesel geli me kaygs ta mayabilmektedir.. Blgesel/yerel kmelenmeler ise benzer ya da ilgili iktisadi faaliyetlerin meknsal y nla malar ile bilginin yaylmasn, renmeyi ve adaptasyonu kolayla tran yerel ortamn olu turulmasn ifade etmektedir. Bu tip kmelenmeler o unlukla KOB lerden olu makta ve ba arnn temel faktr co rafi yaknlk, ili ki a lar ve sosyal sermayeden kaynaklanmaktadr.78

77 78

Rainess, 2001b:7 Andersson at all, 2004:31

47

2.2.1 Kmelenme ve Blgesel Rekabet Avantaj Gnmzde rekabet avantaj gemi te oldu u gibi sadece do al kaynaklara eri ime ya da lek ekonomisine ba l olarak de il, verimlili e, teknoloji kullanmna ve zellikle yenilik yapma kapasitesine ba l olarak geli mektedir. letmeler geli mi yntemler ve ileri teknolojiler kullanarak ya da zgn rn ve hizmetler sunarak faaliyet alanlarnda verimliliklerini ve rekabet glerini artrabilmektedir. Bir blgedeki i letmelerin yakalayabilecekleri rekabet avantajnn seviyesi yerel i ortamndan etkilenmektedir. rne in, bir yerde yksek kalitede bir ula trma a yoksa, buradaki i letmelerin ileri lojistik tekniklerini kullanmalar zordur. Ayn ekilde iyi e itimli ve nitelikli al anlarn bulunmad bir yerde i letmeler kaliteli ve farkl hizmetler sunamazlar79. Bu erevede; kmelenme yakla m yerel ekonominin kstlarn ve temel avantajlarn ortaya karmas ynleri ile blgesel geli me politikalarnda nemli bir yer tutmaktadr. Kmelenmeler blgelerin rekabet avantajn ynden geli tirmektedir.80 kmede yer alan i letmelerin mevcut verimlilik dzeylerini artrarak, kme katlmclarnn yenilik ve verimlilik kapasitelerini artrarak, kmelenmelerin bymesini sa layacak yeni i alanlarnn kurulmasn te vik ederek. 2.2.1.1 Kmelenme ve Verimlilik Bir kmeye dhil olmak, i letmelere girdi temin etmelerinde, bilgi ve teknolojiye eri melerinde ve faaliyet alanlarndaki di er i letmelerle koordine olmalarnda kolaylk sa lamaktadr. Geli en bir kmelenme, ihtisasla m imalat ve tedarikileri de kmeye ekmekte ve bylece yerelden tedarik imkannn sa lanmas ile ula m masraflarn ve stok maliyetlerini azaltmakta ve gecikmeleri engellemektedir.81 Yerelde iyi isim yapmak i letmeler iin nemli olaca ndan, tedariki firmalar piyasada tutunmak iin her konuda daha iyi performs gstermeye al acaktr. Ayrca, meknsal yaknlk

79 80

Porter, 1998a:80 Porter, 1998a:80; Porter, 2000: 21 81 Devrim ve zpene, 2007:67

48

ileti imi artrmakta, bylece tedarikilerin garanti ve kurulum gibi hizmetleri de sre ierisinde geli mektedir. Di er taraftan, kmelenmelerin etkisi bir blgede sadece girdiler iin talep olu turmakla kalmamakta, artan talep girdilerin arzn da artrmaktadr82. rne in, iyi i leyen bir kmede yer alan i letme sahipleri uzmanla m ve deneyim sahibi bir al an havuzuyla ba lantya geerek, i e alma maliyetlerini azaltmaktadr. al anlar iin de kendi uzmanlk alanlar ile ilgili pek ok i letmenin bir arada bulundu u bir kme ierisinde yer almak i bulma anslarn artrarak avantaj sa lamaktadr. Kme ierisindeki ki isel ili kiler ve a lar gven duygusunu geli tirerek, bilgi ak n ve bilgiye eri imi kolayla trmaktadr. rne in; m terilerin mevcut ihtiyalar hakknda bilgiler kme ierisindeki firmalar arasnda daha hzl yaylmaktadr83. Bylece, firmalar yeni ihtiyalar do rultusunda tedbirlerini zamannda alma ansn yakalamaktadr. Bu durum kme ierisindeki firmalar faaliyetlerinde hem daha verimli hem de daha yeniliki olmalar ynnde te vik etmektedir. Kme ierisindeki aktrler aras ba lantlar ve tamamlayclk sayesinde kmenin toplam, paralarn toplamndan daha fazlasn (sinerji) olu turmaktadr. rne in bir turizm kmelenmesinde turistlerin gr leri sadece konakladklar yerle de il; restoranlar, al veri merkezleri, ula m imkanlar gibi yararlandklar btn hizmetlerden etkilenmektedir. Bylece, kmedeki aktrlerden birisinin ba ars di erlerine de olumlu yansmaktadr84. Kme ierisinde sa lanacak rn-hizmet koordinasyonu ile kme aktrleri arasnda kalitenin geli tirilmesi ynnde hem bask hem de te vik daha fazla olacaktr. zel altyaplarn in aas ya da e itim programlar sa lanmas gibi kamu tarafndan yaplan baz yatrmlar da i letmelerin verimliliklerini etkileyebilmektedir. rne in, mesleki e itim ile belirli bir uzmanlk elde etmi ki ileri istihdam etmek kurum ii e itim masraflarn azaltmaktadr. Ayn ekilde kme katlmclar da toplu
82 83

Porter, 2000:22 Porter, 2000:22 84 Porter, 1998a:81

49

fayda elde etmek zere e itim programlar, kalite merkezleri ve test laboratuarlar gibi verimlili i artracak yatrmlarda bulunabilmektedir85. zetle, kme ierisinde yer alacak aktrlerin kendi faaliyet alanlarnda uzmanla arak sa layacaklar verimlilik art ndan bir btn olarak tm kme faydalanmaktadr. Nitekim, ortak ihtiyalarn giderilmesi iin de m terek hareket edilmesi, alnacak bireysel tedbirlere kyasla daha fazla sonu vermektedir. 2.2.1.2 Kmelenme ve Yenilik Kmelenme ve yenilik arasndaki ili kinin izahndan nce yenilik kavramnn irdelenmesi yerinde olacaktr. Buna gre; gnmz hzla de i en rekabet ortamnda i letmelerin konumlarn koruyabilmeleri ancak rnlerini, hizmetlerini ve i yapma biimlerini srekli olarak geli tirmelerine, farklla trmalarna ve yenilemelerine ba l olup, bu sre yenilik (inovasyon) olarak ifade edilmektedir.86 Yenilik kavram bilim ve teknoloji ile yaplan bulu lardan daha fazlasn ifade etmekte olup, rnlerde, hizmetlerde ve bunlarn retim ve pazarlama srelerindeki geli meleri de kapsamaktadr.87 zetle yenili in; bilginin ya da fikrin yeni bir rn, hizmet, sistem, retim veya da tm yntemi olarak geli ti ini sylemek mmkndr. Kresel ekonomide yenilik kapasitesi, blgesel rekabet edebilirlikte temel faktrlerden birisi olarak geli mi tir. Yenilikilik, farkl aktrler arasndaki kar lkl ili kilere ba l sistematik bir sretir. Bu durum, blgesel yenilik stratejileri ile yeniliki i letmelerin te vik edilmesine olan ihtiyac artrm tr. Daha nceki blmde de vurguland zere, yeni blgesel geli me yakla mlar erevesinde; yenilik kapasitesi ve blgesel rekabet edebilirlik ili kisinde mekansal yaknl a verilen nem artm tr. Bu kapsamda, bir blgedeki i letmelerin baz sektrlerde rekabet avantaj elde etme kapasiteleri, meknsal yaknlk asndan de erlendirildi inde i letmelerin yerle ti i i evresinde bulunan bilgi ve renme kapasitesi ile ilgilidir.

85 86

Porter, 2000:22 irin, 2006:2 87 Council on Competitiveness, 2007:1

50

Bir blgede kendili inden olu an ili kiler aktrlerin m terek renme srelerini hzlandrmaktadr. Bylece, blgedeki kurumlarn ve i letmelerin kar lkl gvenleri ile olu an i ahlak, rekabetin ve i birli inin snrlarn

izmektedir. Olu an gven ortamnda aktrler birbirlerine daha yaknla makta ve ortak projelerin geli tirilmesi, planlanmas ve tamamlanmas kolayla maktadr.88 Kmelenmelerde olduka yo un olan aktrler aras ili kiler a ve i birli inin blgelerde yenilik srelerini daha da hzlandrd n sylemek mmkndr. Kmelerin temel zelli i olan meknsal yaknlk, yenilik srelerini iki ynden etkileyebilmektedir89. lk olarak, i letmeler arasndaki ekonomik ve sosyal a lar, yeniliki bilginin olu masnda ve verimli uygulama rneklerinin yaylmasnda nemli bir rol oynamaktadr. Bu ili kiler, i letmelerin ortak Ar-Ge al malar gibi resmi yollarla ya da ortak i gc havuzu vastasyla baz konulardaki uzmanl n transferi eklinde resmi olmayan yollarla olabilmektedir. kinci olarak, yenili in yalnzca nemli kaynaklara sahip byk i letmelerin rn olmad gere inden hareketle, kk i letme gruplarnn a amal olarak yaptklar kk de i iklikler yerel ekonomide byk lekli yeniliki de i imlerle sonulanabilmekte ve blgedeki KOB lerin tamamnn geli mesine katk sa layabilmektedir. Bu durum son yllarda yenilik destekleme politikalarnda blgesel odaklanmann artmasn da beraberinde getirmi tir. rne in niversite-sanayi i birli inin desteklenmesi ile niversitelerde yaplan Ar-Ge faaliyetlerinden daha fazla yararlanlmaya ba lanm tr. Ayn zamanda kk i letmelerin yeniliki fikirler geli tirmelerine ynelik kapasite ve becerilerini artran destek modelleri de uygulanm tr. Yenilik bir grup i letmenin rn olarak alglanmaktan ziyade blgesel ekonominin politikalarla desteklenen bir i levi olarak kabul edilmeye ba lanm tr90. Kmelenmelerin i letmelerin yenilik yapma kapasiteleri zerinde e itli olumlu etkileri bulunmaktadr. Bunlar a a daki ekilde zetlenebilir91;

88 89 90

Maskell and Kebir, 2006:37 Raines, 2001b:7 Raines, 2001b:7 91 Porter,1998:83

51

Bilgili ve her zaman daha kaliteliyi talep eden m teriler kmelenmenin bir parasdr ve kme ierisindeki firmalarn gelece e dnk penceresi d ardakilere gre daha geni tir. M terilerin yeni ihtiyalar hakknda do ru ve hzl bilgi kme ierisinde daha kolay elde edilir. Bylece, bir kmede yer almak, firmalarn, rn ve hizmetlerinde m teri ihtiyalar do rultusunda yenilik yapmalar iin ans vermektedir. Kmeye dhil olan i letmeler, yeni veya geli en teknolojik ve operasyonel imknlar veya da tm imknlarnn, hizmet ve pazarlama yakla mlarnn farkedilmesinde daha avantajl konumda

bulunmaktadr. zellikle niversitelerle srekli i birli i halinde olan kmelerde bunun etkisi daha fazla grlmektedir. Kme ierisinde yer almak, yerel tedarikileri ve ortaklar da yenilikilik srecine dhil edece inden, bir i letmenin ihtiya duyaca hizmetleri, ekipmanlar, makineleri daha hzl tedarik etmesini sa lamaktadr. Di er taraftan, kyaslanma ve rekabet basks kar snda i letmeler yeniliki yntemler kullanmaya zorlanacaktr. zetle, kme ierisinde yer almak yenilik yapma ynnde frsatlarn daha erken farkedilmesinde bir avantaj sa lar. Bu frsatlara gre tedbirler alnmasnda yerel tedarikilerin ve niversitelerin ya da ara trma mekezlerinin srece dhil edilmesi blgenin yenilik yapma kapasitesini artrmaktadr. Kme ierisinde i letmeler, niversiteler, kamu kurumlar, meslek kurulu lar gibi aktrler arasnda olu acak yerel a yaplanmas, bilginin retim ve da tm srelerini kolayla tracak bylece olu acak pozitif d sallklar sistemin tamamna fayda sa layacaktr. M teriler de talepleri ile srete ynlendirici rol oynayabilmektedir. Uygulanacak politikalar ile yeniliki aktrlerin renme kapasitelerinin geli tirilmesi ve aktrler arasndaki artan ili kiler ve gven, yerel ekonomide sosyal sermaye olu umunu n plana karmaktadr. Kutu 2.1de sosyal sermaye ve kmelenme ili kisi konusunda bilgi verilmektedir.

52

Kutu 2.1. Kmelenme in Anahtar Unsur: Sosyal Sermaye

Son yllarda sosyal sermaye konusu sosyal bilimlerde nemi artan bir unsur olarak ska gndeme gelmeye ba lam tr. Sosyal sermayenin ne oldu una ili kin ok sayda tanmlama bulunmaktadr. Bu kapsamda sosyal sermayeyi, insanlarn ortak amalar iin, bireyler, gruplar ya da organizasyonlar halinde bir arada al ma yetene i eklinde tanmlamak mmkndr. Sosyal sermaye tanmlarnn ortak zelli i, sosyal sermayenin ekonomik ve sosyal alanlar birle tiriyor oldu una ve sosyal ili kilerin ekonomik sonular, ekonominin de sosyal ili kileri etkiledi i gere ine vurgu yapmasdr. Bu do rultuda, ekonomik ve sosyal olarak bireyler aras sosyal ili kiler, hem ekonomi hem de toplum iin pozitif bir kayna temsil etmektedir. nsanlar arasndaki gvene dayal ili kilere dayanan sosyal sermaye, ki inin sosyal, e itim, sa lk, aile, al ma hayat ve kamu idaresindeki faaliyetlerini nemli lde etkilemektedir. Bu nedenle sosyal sermaye, be eri sermaye verimli ine de nemli lde katk yapan unsurlar arasnda yer almaktadr. Be eri sermayenin rasyonel biimde kullanlabilmesi, byk lde sosyal sermayenin varl na ba l oldu u iin, son yllarda zellikle geli mi lkelerde, sosyal sermayeye verilen nem artm tr. Bu bakmdan, sosyal sermaye ile be eri sermayenin birbirini tamamlayan iki ayr ekonomik de er olarak ele alnmas gerekmektedir. Bir lkede insanlar ve kurumlar aras gvene dayal ili kiler ne denli yo un ise ilgili toplumda ayn lde sosyal sermayenin varl ndan sz edilebilir. Ekonomik performans farkllklarnn aklanmasnda sosyal sermayenin bir gsterge olarak kabul edilebilece i d nlmektedir. rne in, sosyal sermaye asndan zengin ve gven dzeyi yksek olan toplumlarn, ekonomik rgtlenme ve kalknmada daha ba arl olduklar grlmektedir. nsanlarn aile ba lar d nda, gnll rgtlenme dzeyinin yksek oldu u ve ki isel kar motifinin tesinde bir toplumsallk duygusunun, birlikte i ba arma al kanl nn bulundu u toplumlarda eri ilen yksek gven ortamnn herhangi bir i i ba armay kolayla trd ifade edilmektedir. Sosyal ba lar, i yapma ve retim maliyetini azaltarak verimlili i artrabilir. 2002de Danimarka, rlanda ve Gallerde yaplan geni kapsaml ara trma, sosyal sermayenin yksek performans, yenilikilik ve bilgi yo unlu u ile uyumlu oldu unu gstermi tir. Ara trmada KOB ler aras a olu umunu destekleyerek sosyal sermayenin artrlmas ve yenilik yapma kapasitesinin geli tirilmesi iin KOB ler aras g birli ini destekleyen programlar incelenmi tir. Sonuta en rekabeti blgelerin sosyal sermayenin en belirgin kullanclar oldu u grlm r. Yenili in ve yksek performansn nemli bir faktr olan sosyal sermaye; ticari olmayan faydalar reterek, KOB ler ve kmeler iin nemli bir unsur durumundadr. Kme ierisindeki i letmeler ve kurumlar arasndaki kar lkl gven ili kisi, sorumluluk ve itibar KOB lerin faaliyetlerinde verimlilik ve krll na katkda bulunabilmektedir. Bundan dolay, KOB lerin performansnn sosyal sermaye hedefli politikalar yoluyla artrlabilece i d nlmektedir. Kmelenme ile rekabet, i birli i, etkile im, a yaplar ve koordinasyon kavramlar yaygn bir ekilde kullanld ndan, sosyal sermayenin i letme kmelenmelerinin olu umunu ve geli imini etkiledi i aktr. Sosyal sermayenin kmelenmelerin performans zerinde olumlu etkileri iki ynden olabilmektedir. Bu etkiler unlardr: Yenili in desteklenmesi: kmelerde yenilik genelde i birli i, meknsal yaknlk ve ili ki a larna dayanmaktadr. Sosyal sermaye ile kar lkl renme, rekabet ve ki isel ili kiler artmakta bu sre yenilik yapma kapasitesini geli tirmektedir. lem maliyetlerinin azaltlmas, verimlilik ve bymenin artrlmas: kmelerde yer alan i letmeler yerel ve ki isel bilgi ak lar, do rudan ve gvene dayal irtibatlar sayesinde daha az brokratik prosedr ve i lem maliyetine katlanmakta ve daha iyi koordinasyon sa lamaktadr. Porter, 1998 ylnda yaynlanan al masnda kmelenme yakla mna sosyal sermaye boyutunu daha ak ierecek ekilde geli tirmi tir. Bu erevede Porter, sosyal ili kileri kmelenmeyi bir arada tutan nemli bir unsur olarak de erlendirmi tir. Porter ayrca kmelenme yakla mn, sosyal sermaye ile i letmelerin rekabeti ve ekonomik refah ili kisini aklamakta yeni bir yntem olarak kabul etmektedir. Di er taraftan sosyal sermaye, i letmeler iin ki isel ili kilerle ve kme katlmclar arasnda ileti im ve payla lan bilgilerle ilgili d sal ekonomiler de olu turabilir. Ayrca, gl sosyal sermayenin bulundu u ortamlarda bilgi ve yenili in kolaylkla transfer edilebilece i d nlmektedir. Sosyal sermaye kmelenmelerin ba ars zerinde etkili olmakla beraber, tek ba na de erlendirilmemesi gereken bir konudur. Sosyal sermayenin etkisinin di er ekonomik ve sosyal faktrlerle berbaber incelenmesinin gereklili i kabul edilmektedir.

Kaynaklar: Porter, 1998b; Ionescu, 2005 ve KOSGEB, 2005den derlenmi tir.

53

2.2.1.3 Kmelenme ve Yeni

mknlarnn Geli tirilmesi

Kmelenmeler yeni i imkanlarn e itli ekillerde ortaya karmaktadr. rne in bir kme ierisinde yer alan KOB lerin elde etti i bilgiye, ortak altyap ve i gcne eri im gibi avantajlar di er KOB lerin de dikkatini ekerek kmeye olan talebi artrmaktadr.92 zellikle yeni ve gen giri imcilerin piyasada ili kilerini geli tirmeleri ihtiyac mevcut i letmelere kyasla olduka fazladr. Yeni faaliyete geecek i letmelerin mevcut kmeler bnyesinde kurulmalar, zellikle hazr m teri potansiyeline eri im ve piyasa frsatlarnn daha hzl ve do ru tespiti gibi konularda avantaj sa lamaktadr. Kmede yer alan i letmeler arasnda tedarik zinciri bulunmas, firmalarn bu ili ki a na girerek kme ii pazardan faydalanmalarn da sa lamaktadr. Bu durum zellikle kme ierisinde gml bulunan piyasa ve i letme bilgisinin bedelsiz olarak yeni firmalara aktarlmasn sa layarak, kme bnyesinde yeni kurulacak i letmelerin piyasada tutunamama risklerini

azaltmaktadr. Di er taraftan, kmelerde kurulacak yeni i letmelerin sa layacaklar i imkanlar bulunduklar blgede istihdamn artrlmasnda etkili olmaktadr. 2.3 Blm Sonu De erlendirmesi Kmelenme yakla m literatrde Portern al mas ile tart lmaya ba lanm olsa da, bu yakla m ayn zamanda blgesel geli me anlay larnda

ya anan de i im srecinin de sonucu olarak de erlendirilebilir. Blgesel geli me politikalarnda ya anan de i im, blgelerin kendilerine has zelliklerini daha fazla n plana karm ve meknsal oda daha belirgin olan e itli tedbirler uygulanmaya ba lanm tr. Blgelerin rekabet gcnn artrlmas hedefi ile yerel kaynaklarn harekete geirilmesi ve blgelerin rekabeti stnlklerinin geli tirilmesi ynnde tedbirler alnmaya ba lanm tr. Gelinen a amada blgesel rekabet gcnn bilgi, yenilikilik ve yerel i letmelerin kapasitelerine ba l oldu u daha net ortaya km tr. Yeni blgesel geli me yakla mlar erevesinde, bireysel i letmelerin desteklenmesi yerine ilgili tm aktrlerin m terek abalarn geli tirilmesi ve desteklenmesi ihtiyac kmelenme yakla mnn nemini artrm tr.

92

Devrim ve zpene, 2007:66

54

Yeni blgesel geli me politikalarnn yneti im, a

tarz yaplanmalar ve

sosyal sermaye kavramlarna ve bunlarn ekonomik etkilerine dikkat ekmesinin en belirgin sonularndan birisi; kmelenme yakla mnn blgesel geli mede etkin bir ara olarak kullanlmas olmu tur. Blgesel dzeyde ihtisasla maya da rnek olarak gsterilebilecek

kmelenmeler; blgesel ekonomilerin isel bymesini ve yerel ekonomilerde mevcut olan varlklarn de erlendirilmesini destekleyen bir ara ve yneti im srecinin bir sonucu olarak de erlendirilebilir. Kme ierisindeki aktrler arasnda olu acak ekonomik ve sosyal a lar ile co rafi yaknlklardan do an avantajlarn yeni blgesel geli me yakla mlarnn ayrlmaz bir paras oldu u aktr. Bu ynden kmelenme yakla m, di er blgesel geli me aralarnn bir tamamlaycs konumundadr. Kmelenmelerin desteklenmesi ile aktrler arasndaki a larn glendirilmesi, blgesel ekonominin tm taraflaryla pozitif ynde etkile mesini bereberinde getirmektedir. Kmeler glendike blgedeki yeni frsatlar daha ok ilgi ekece inden blgede yeni i letmelerin kurulmas sreci hzlanacak ve bu kapsamda giri imcilik ve istihdam imknlar da artacaktr. Kmelenmelerin dayanak noktalar olan meknsal yaknlk ve ili ki a lar, i letmelere kendi esnek yaplarndan vazgemeden, byk lekliymi ya da resmi olarak di er i letmelerle birle mi gibi fayda elde etmelerini sa lamaktadr.

letmelerin faaliyetlerinde artan verimlilik krllklarna da yansmaktadr. Bylece blgede istihdam imknlar artmakta, cretler ykselmekte ve yeni i letmelerin kurulmas hzlanmaktadr. Kmelenmelerin rekabet avantajna olan nemli etkileri ise temelde ki isel ili kilere, yz yze ileti ime ve ki iler ve kurumlar arasndaki etkile ime dayanmaktadr. Blgesel aktrlerin renme kapasitelerinin geli mesi ve aktrler arasndaki sosyal ve ticari ili kiler yoluyla yerel ekonomide sosyal sermaye olu umu da hzlanmaktadr. Blgelerde ve yerel dzeyde olu acak i birli inden elde edilecek avantajlar, blgelerin uluslararas dzeyde rekabet gcne yansmaktadr.

55

Kmelenmeler ile farkl alanlardan payda larn kalknma giri imlerine dahil edilmesi ve ortak hedef iin m terek hareket etmeleri sa lanmaktadr. Bu durum, yneti im kavramnn geli tirilmesine ve sosyal sermayenin artrlmasna katk vermektedir. Di er taraftan, kmelenmeler kamu-zel sektr i birliklerinin geli tirilmesi iin nemli bir frsat olarak de erlendirilmektedir.

56

KMELENME DESTEKLER Son yllarda kmelenme konusuna olan ilgi arttka, gerek ulusal gerekse

blgesel dzeyde kmelenmelere verilen destekler de artm tr. Kmelenme yakla mnn bir politika arac olarak kullanlmas ynnde geli en e ilim, kar lkl ba mllk ili kisinin te vik edilmesi ile i letmeler ve kurumlar aras ili ki a larnn desteklenmesine ynelik giri imlere nem kazandrm tr. Buna ek olarak, kmelenme desteklerinin e itlenmesi ile birlikte kmelenme uygulama ve destek modelleri ile ba ar faktrleri de daha fazla merak uyandrmaya ba lam tr. Bir blgede uygulanacak politikalar, i ortamnn darbo azlarna zm getirmiyorsa bu politikalarn etkisi kstl olmaktadr. Her blgedeki i ortamnn durumu ve niteli i farkllk gsterece inden blgelerde ihtiya duyulan politikalar da farkllk gstermektedir. Blgesel geli me politikalarnn belirlenmesi ve

uygulanmas bakmndan yerelin ihtiyalarnn daha do ru ve yerinden tespit edilmesi rekabet edebilirli in geli tirilmesi asndan olduka nemli grlmektedir. Blgesel rekabet edebilirli in nemli bir arac olarak geli en kmelenmelerin desteklenmesi ile yerelin ihtiyalarna ynelik politikalarn harekete geirilece i ve aktrlerin aktif katlmn sa layaca d nlmektedir. Bu kapsamda, kmelerdeki i birli i ve sosyal a yaplanmas ile olu an sinerjiye yaplan vurgu bu yakla m di er aralardan farkl klmaktadr. Kmelenmelerin desteklenmesi ile hedeflenen; yeniliki, rakiplerine kyasla daha rekabeti bir konumda olan ve kme bilincine sahip, kendini ynetebilen ve srdrlebilir kmeler geli tirmektir.93 Kmelenmelerin hangi lekte

desteklendi inden ba msz olarak amac; belirli bir yerdeki i letmelerin rekabet glerinin artrlmas, aralarndaki ili ki yaplarnn glendirilmesi ve teknolojik olarak geli meleri ynnde ilgili kurumlarla i birli i frsatlarnn

de erlendirilmesidir. Bu srete yalnzca i letmelerin de il, ortak hedef etrafnda koordine olmu kamu kurumlarnn, niversitelerin ya da ara trma enstitlerinin de kurulacak a yaplarna ortak olmalarnn nemi aktr.

93

Taylor ve Raines, 2001:3

57

3.1

Uygulamada Kmelenme Destek Modelleri Kmelenme kavramnn tanmlamasnda ortaya kan e itlilik, kmelenme

destek politikalarnn uygulama ve geli tirme srelerinde de e itlili e yol amaktadr. Hedef alnacak lek, sanayi politikas kapsamnda ulusal lekte bir sanayinin rekabet gcn artrmaya ynelik ok byk lekli ve bteli program desteklerinden, kk i letme gruplar arasnda meknsal yaknlktan kaynaklanan d sallklar ve ticari ili kileri destekleyen a yaplanmalarnn (network) hedef alnd daha kk bteli proje desteklerine kadar de i ebilmektedir94. Farkl lkelerde kmelenmelerin desteklenmesi amacyla ulusal ya da blgesel dzeyde e itli program ya da projeler uygulanmaktadr. Kmelenme yakla mnn blgelerin kendine zg niteliklerini n plana karmas ve farkl politika alanlarn etkiliyor olmas lkelerde tek bir politika belgesi ile kmelenmelerin desteklenmesini zorla trmaktadr. Benzer ekilde literatrde de kmelenmelerin hangi lekte ve nasl desteklenece ine ili kin genel kabul grm tek bir model ya da politika bulunmamaktadr. Farkl yazarlar tarafndan birbirlerinden olduka farkl politika snflandrmalar yaplabilmektedir. Bu erevede, al mann bu blmnde uygulanabilirlik asndan Trkiyedeki yapya uygun olmas ve sistematik bir snflandrma olmas dolaysyla Boekholt ve Thuriaux tarafndan yaplan snflandrma esas alnacaktr. Di er taraftan, bu snfladrmada yer alan kme desteklerinin birbirlerinden ayr de il birbirlerini tamamlar nitelikte olmas nedeniyle bir politika olarak de il destek modeli eklinde adlandrmann daha do ru olaca d nlmektedir. Kmelenme destek modellerinin snflandrlmasnda hedef alnan lek ve bu lekte uygulanacak yntem olarak iki ba lk altnda drt farkl kmelenme modelinden bahsetmek mmkndr. Bunlar, hedef alnan rekabet avantajnn le i bakmndan ulusal ya da blgesel kmelenme destekleri ile uygulanacak yntem bakmndan ise KOB ler aras i birli i ve niversite-sanayi i birli i tanmlanmaktadr. eklinde

94

Raines, 2001a:4 ; Raines, 2000:9

58

3.1.1 Ulusal Dzeyde Kmelenme Destek Modeli (Ulusal Rekabet Avantaj Modeli) Ulusal dzeyde kmelenme destek modeli, kmelenme desteklerinin lke dzeyinde merkezile mesi ile sanayilerin rekabet gcnn artrlmasn hedef alan modeldir. Bu modelde firma says, ihracat rakamlar ve istihdam oran gibi e itli ynlerden lke iin nemli olan sektrlerin ya da de er zincirlerinin tanmlanmas ve bu sektrlerin konumlarn koruyacaklar ve geli tirecekleri uygun ko ullarn sa lanmas amalanmaktadr.95 Bu modelin temel zellikleri a a da sralanm tr96: Hukuki dzenleme yaplmas, Ar-Geye ve d piyasalara eri im

imknlarnn ve e itim sisteminin geli tirilmesi gibi genel ereve ko ullarn iyile tirilmesi ve ulusal dzeyde sektrlerin glendirilmesi yoluyla kmelenmelerin desteklenmesi hedeflenmektedir. lke genelinde kmelerin gl ve zayf yanlarnn ortaya konulmas amacyla ilgili merkezi kurumlarca kme haritalama al malar yaplmaktadr. Kme ierisinde yer alan firmalarn ve di er kurumlarn ihtiyalarnn ve darbo azlarnn giderilmesi amacyla ileti im platformlar

kurulmaktadr. Politika aralar olduka kapsaml olup, kmelerin ereve ko ullarnn iyile tirilmesi hedeflenmektedir. Kmelenme ve ulusal rekabet avantaj ili kisi Portern al masnda da ele alnm tr. Bu kapsamda, Elmas Modelinde rekabet edebilirlik yerel dinamiklerle beslenmekle birlikte, girdi ko ullar, talep ko ullar ve rekabet yaps gibi makroekonomik parametrelerle aklanm tr. Modeldeki temel rekabet avantajn etkileyen unsurlar; vergi sistemi, girdi maliyetleri ve sosyal de erler gibi ulusal dzeydeki etkenlerdir.

95 96

Boekholt ve Thuriaux, 1999:386-388 Boekholt ve Thuriaux, 1999:391

59

Bu modelde yer verilen ulusal dzeyde kmelenme haritas al mas baz lkelerde kullanlmakla birlikte, pek ok lkede bu yntem ulusal rekabet avantajnn desteklenmesi ynnde bir strateji olarak de erlendirilmemi tir. Hollanda ve Danimarka kmelenme yakla mn ulusal dzeyde rekabet avantajn geli tirmek ynnde kullanan nadir lkelerdendir. Hollanda ve Danimarkann co rafi olarak kk olmasnn meknsal yaknl beraberinde getirdi ini ve bu ynden ulusal dzeyde yrtlen al mann yerel rekabet avantajn da sa lad n sylemek mmkndr. zetle, bu modelde kme haritalandrma al malar temel alnarak lke genelinde mdahale edilecek kmelenmeler seilmekte ve ulusal rekabet avantajn geli tirecek kmelerin ihtiyalarna ynelik ereve ko ullarda iyile tirmeler yaplmaktadr. 3.1.2 Blgesel Dzeyde Kmelenme Destek Modeli Kmelenme destekleri ve blgesel geli me politikas, blgeye zg bilgiyi temel alarak blgede geli mesi nemli grlen alanlar ve uygulanmas gereken tedbirleri ele almaktadr. Bu durum, kmelenme desteklerinin genel erevesinin merkezden belirlendi i ve mali kayna n merkezden temin edildi i durumlarda da kmelenme desteklerinin blgesel dzeyde uygulanmas ihtiyacn ortaya koymaktadr.97 Bu modelde blge dzeyinde rekabet gcn artracak sanayilerin geli tirilmesine ynelik tedbirler belirlenmektedir. Blgenin rekabet gcnn geli mesi, blgeye yaplacak yatrmlarn hzlanmasn ve yerel i letmelerin performanslarnn artmasn sa lamaktadr. Bu modelin temel zellikleri a a da sralanm tr,98 Blgedeki kamu kurumlarnn aktif katlm gerekmektedir. Yerel ekonominin gl yanlarna odaklanlmaldr. Sanayi, bilim ve teknoloji, e itim ve blgesel geli me politikalar gibi e itli politikalar ile uyumlu olarak uygulanmaldr.

97 98

Karlsson, 2007:19 Boekholt ve Thuriaux, 1999:401

60

Kme katlmclar arasnda resmi olmayan yz yze ileti im te vik edilmelidir. letmelerin yenilik yapma kapasitelerinin geli tirilmesinde, birbirleriyle, niversitelerle, ara trma merkezleriyle ve yerel tedarikilerle resmi ve resmi olmayan ileti imi ve i birli i nem arz etmektedir. letmelerin destek hizmetlere

eri imi, bilgi a lar kurmalar, nitelikli i gcne eri imleri gibi pek ok konuda, iinde bulunduklar yakn evrenin etkisi byktr. al mann birinci blmnde de ele alnd gibi, meknsal yaknlk ortak renme srecinde gven ve i birli i olu umunu hzlandrmaktadr. Yenilik, bireysel i letmelerin kts olmaktan te birbirleri ile gl ili ki halinde olan yerel sistemin olu turdu u bir sretir. Bu nedenler, kmelenme yakla mnn blgesel dzeyde desteklenmesinin tercih edilmesinde etkili olmu tur. Blgesel kmelenme destekleriyle, dzenleyici mdahalelerle yeni bir alanda kme olu turma abalar yerine, potansiyel kmelenmelerin hedeflenmektedir. Bu modelde, blgesel dzeyde uygulanacak birden fazla kmelenme program/projesinin e gdmn sa layacak bir yapnn bulunmas nemlidir. 3.1.3 KOB A Yaplanmas (Network) Modeli Bu modelde kk ve orta byklkteki i letmelerin yenilik yapma ve renme ynnden eksikliklerinin giderilmesi iin kamu deste iyle birbirleri arasndaki etkile imin artrlmas hedeflenmektedir. Kmelenme desteklerinde en fazla kullanlan model, firmalar aras etkile imin artrlmasna ynelik a yaplanmalarn destekleyen programlardr. Bu tr programlar, daha kapsaml politikalarn ilk a amalarn olu turmaktadr. Bu modelde temel ama firmalarn i birli ini geli tirecek a yaplarnn kurulmas, geli melerinin nndeki darbo azlarnn giderilmesi

srdrlmesi ve te vik edilmesidir. Kme katlmclar arasndaki i birli i; ortak satnalma, lojistik, Ar-Ge, rn geli tirme, pazar ara trma, pazarlama, kalite ynetimi ve sertifikasyon zellikleri unlardr :
99

eklinde olabilmektedir. Bu destek modelinin temel

99

Boekholt ve Thuriaux, 1999: 395-397

61

A yaplanmalarnn kapsam genelde blgeseldir ve bu durum ki iler aras a yaplarnn olu masna da frsat vermektedir. Destek modeli firmalar arasndaki ve firmalar ile bilgi sa layclar arasndaki i birliki a yaplarnn te vik edilmesi ve desteklenmesine odaklanmaktadr. Kamu kurumlar ya da zel sektr temsilcileri (meslek kurulu lar) i birliki a yaplarnn olu turulmas ve ynetilmesi konusunda araclk rol stlenmektedir. Sa lanan desteklerin bir ksm, arac rol stlenen yaplarn

yeteneklerinin geli tirilmesine yneliktir. Kmelenmelerle desteklenecek a giri imleri farkl yapda olabilmektedir100. Bunlardan ilki ayn alanda faaliyet gsteren firmalarn ortak kaynak payla m ve bu kaynaklarn geli tirmeleri ynnde a yaps programlardr. Ancak, do rudan

birbirleri ile rekabet eden i letmeler arasnda i birli inin sa lanmasnn zor olaca d nlmektedir. zellikle firmalarn rakipleri ile stratejik bilgilerini payla mak konusunda ekimser davranacaklar ve gven sorunu ya ayacaklar ve dolaysyla bu tip a yaplarna katlmak istemeyecekleri ynnde baz fikirler bulunmaktadr.

Dolaysyla bu modelde yrtlecek faaliyetler ortak fayda sa lamaya ynelik olmaldr. Bu konuda, fiyat d rmek amacyla toplu alm yapmak, ISO 9000 gibi kalite standartlarnn elde edilmesi iin m terek hareket etmek, d pazarlara eri im iin ortak pazarlama faaliyetlerinde bulunmak ya da blgede retilen rn iin ortak marka geli tirmek gibi faaliyetler rnek olarak verilebilir. kinci tip a giri imi olan tedarik zinciri a yaplar, bir grup tedarikinin birbirleri arasnda ve potansiyel alt yklenicileri ile i birli i yapmalar ile olu maktadr. Bu tip kmelenmeler m teri ihtiyalarnn daha iyi kar lanmas iin rn kalitesinin ve alt yklenicilerin kapasitelerinin geli tirilmesini hedeflemektedir. birli inin uzun vadede etkisi rn geli tirme ve yeni i frsatlar yakalama eklinde olabilir.

100

Boekholt ve Thuriaux, 1999:398

62

Hollandada geli tirlen bir tarmsal rn (agro-food) kmelenmesinde temel rnden ba layarak, ula trma, i leme ve depolamaya kadar her safhada hijyen standartlarnn artrlmas ynnde faaliyetler yrtlmesi tedarik zinciri a yaplarna bir rnek olarak de erlendirilebilir. Son olarak, yatay a yaplar ise, benzer sektrlerde faaliyet gsteren

firmalarn rekabeti pozisyonlarn geli tirmek iin m terileri ve tedarikileri ile gbirli i yapmalar eklinde geli mektedir. Bu modelde genelde ayn alanda faaliyet gsteren ya da birbirlerini tamamlayc faaliyetler yrten i letmeler yer almaktadr. Kmeye katlan i letmelerin uzmanlk alanlar rt ebilmekte ancak bu i letmelerin, birlikte ula tklar uzmanlk dzeyi her durumda bireysel olana kyasla daha fazla frsat sunmaktadr. Bu tip i birli i, i letmeleri temel faaliyet alanna ynelterek, yatrmlarn etkinli ini artrmaktadr. Makine yapm ile metal sektrnde faaliyet gsteren tedarikilerin i birli i yaparak sistem tedarikileri ad altnda ortak hareket etmeleri bu modele rnek olarak de erlendirilebilir. Bir kmelenme giri imi ba latlrken, hedef alnacak grup ve yaplmas planlananlar dikkate alnarak, uygulanacak modelin nasl olmas gerekti ine karar vermek mmkndr. Ortak fayda sa layacak faaliyetler aktrlerin bir araya gelmesini kolayla trmaktadr. letmeler aras a yaplanmalarnn desteklenece i bu modelde, i letmelerin stratejik piyasa bilgilerine eri mede sknt ya amalar dolaysyla hedef grubun KOB lerden seilmesi daha etkili sonular vermektedir. A yaplarnn desteklenmesi her zaman iin bir kme olu turmayabilir.

Ancak, belirli bir yerde y nla m i letmelerin olu turdu u i birli i a lar kme olu umlar iin nemli bir a amay te kil etmektedir. 3.1.4 niversite - Sanayi birli i ile Kmelenme Geli tirme Modeli

Bu modelde belirli bir yerdeki teknoloji dzeyi yksek firmalarn ve niversitelerin ortak ara trma-geli tirme faaliyetleri ile i birli inin yo unla trlmas hedeflenmektedir. Bu model, genelde snrl bir co rafi alanda ( ehir ya da blge dzeyinde) geli en teknolojilerde ekonominin glendirilmesini sa lamak iin kullanlmaktadr. Geli en teknolojilerde ihtisasla an firmalarn, bilgilerini ve tamamlayc varlklarn di er firmalarla payla arak daha hzl byyece i kabul 63

edilir. Burada uygulanacak politika ile ara trma tesislerinin, fon kaynaklarnn, Ar-Ge yetene i olan byk yatrmclarn ve teknoloji tabanl firmalarn yeni geli en teknoloji alanlarna ekilerek buralarda kritik ktlenin (critical mass)101 sa lanmas amalanmaktadr102. Bu modelde, kme katlmclar firmalar ile beraber ara trma kurumlar ve niversitelerdir. Kmelenme; retim de er zinciri olarak de il, temel ara trmadan ba layarak ticarile me srecine kadar uzanan bilgi de er zinciri eklinde tanmlanr. Hedef alnan lek meknsal olarak snrl, mikro dzeyde a yaplanmalarnn

desteklendi i yaplanmalardr. Kmeye katlan i letmeler genel itibaryla yksek teknoloji imknlarna sahiptir ve bnyelerinde Ar-Ge birimleri bulundurur. Modelde kullanlan aralar ise genel olarak ortak Ar-Ge projelerinin yrtlmesine, teknoloji odakl yeni firmalarn kurulmasna ya da belirli sektrlerdeki bilimsel ve teknolojik geli melerin takip edilmesine mali destek sa lanmas eklinde olmaktadr.103 Bu modelin uygulamadaki rnekleri belirli yerlerde teknopoller veya teknokentler kurulmas eklinde olmaktadr. Ancak, uygulanan model ile i letmeler ve niversiteler aras i birli i ve ortaklk kurulmas yerine sadece teknoloji odakl i letmelerin belirli bir meknda toplanmas te vik ediliyorsa, bunun bir kmelenme modeli olarak de erlendirilmemesi gerekir. Almanyada yksek teknolojili kmelenmelerin desteklenmesi iin 1996da ba latlan bir giri im ile bu yntem kullanlm tr. Burada uluslararas dzeyde rekabet edebilecek uzmanlk merkezlerinin (centres of expertise) belirlenerek desteklenmesi amalanm tr. Yar ma ortamnda seim yaplm ve pilot uygulama olarak biyoteknoloji ile ilgili Ar-Ge faaliyetlerinin desteklenmesi kararla trlm tr. Seilen blgelerde bio-regions konusunda gl potansiyele sahip i letmeler, ara trma tesisleri ve kurumsal deneyim bulunmaktadr.104 Almanya rne inde oldu u gibi bu model, teknolojik kmelenme perspektifi ile meknsal yo unla ma yakla mn bir araya getirmektedir. Bu model ile yeni
Kritik ktle (critical mass) istenilen sonucun ele edilmesi iin gerekli olan yeterli sayy ifade etmektedir. 102 Boekholt ve Thuriaux, 1999:387 103 Boekholt ve Thuriaux, 1999:405 104 Boekholt ve Thuriaux, 1999:406
101

64

geli en teknolojiler zerinde al an ve ticari olarak bunu geli tirebilecek nitelikte ba arl kmelenmelerin olu turulmas amalanmaktadr. rne in savunma sanayii, yazlm ve havaclk gibi alanlarda bu modelin etkili sonular verebilece i d nlmektedir. Buraya kadar ele alnan kmelenme destek modelleri ve bu modellerin temel zellikleri Tablo 3.1de zetlenmektedir. Tablo 3.1. Kme Destek Modelleri
MODEL N SM ZELL KLER ARALAR Dzenlemeler htisasla m Teknoloji Geli tirme Tesisleri Teknoloji Geli tirme Programlar A Yaplanmas Programlar Bilinlendirme Faaliyetleri Kmelerde Pazarlama Faaliyetleri htisasla m Teknoloji Transferi A Yaplanmas Programlar Bilinlendirme Faaliyetleri

Ulusal Dzeyde Kmelenme Deste i (Ulusal Rekabet Avantaj)

lkenin Rekabeti Sektrlerinin Tespit Edilmesi Kme Haritalama al malar

Blgesel Dzeyde Kmelenme Deste i

Blgesel Dzeyde Uygulama Yapsna htiya Tedarik Zinciri birlikleri

KOB A Yaplanmas

A Yaplanmas Tedarik Zinciri Yatay A Yaplanmas niversite-Sanayi birli inin Te viki Ar-Ge Faaliyetlerinin nceliklendirilmesi

niversite-Sanayi

birli i

Belirli Meknda Ara trma ve Teknoloji Geli tirme Programlar

Kaynak: Boekholt ve Thuriaux, 1999: 408

3.2

Kmelenme Destek Modeli Geli tirme Sreci Kmelenmelerin desteklenmesinde farkl politika aralarnn ve aktrlerin bir

araya getirilmesi ihtiyac, kmelenme desteklerinin geli tirilmesi srecinin iyi anla lmasnn nemli klmaktadr. Kmelenmelerin desteklenmesi ynnde karar alan her lke ya da blgede izlenecek yntem mevcut ekonomik ko ullar ya da genel politik ortama gre farkllk gstermektedir. Uygulanacak modellerin geli tirilmesinde hedef alnan lek (ulusalblgesel) ya da yntem (retim sistemleri-yenilik sistemleri) takip edilecek sreleri etkilemektedir. 65

Genel

olarak

kmelenmelerin

desteklenmesi

ile

blgenin

stratejik

sektrlerinin geli mesinin nndeki darbo azlarn zmnn amaland n sylemek mmkndr. al mann bu blmnde yer verilecek olan kmelenme destek modeli geli tirme sreci Philippe Rainess tarafndan Avrupada yedi farkl blgede105 uygulanan kmelenme destekleme politikalarnn analiz edildi i bir al ma temel alnarak hazrlanm tr. Bu blmde farkl al malardan da faydalanlm olmakla birlikte kmelenme deste inin geli tirilmesi alannda yaplan en kapsaml ve sistematik al malardan birisi olan ve blgesel kmelenme deste inin a amalarn farkl blge tecrbeleri ile anlatan Philippe Rainessin al masndaki kmelenme analizi ve seimi, model geli tirme ve uygulama ile de erlendirme a amalarndan olu an sralama kullanlm tr. Belirtmekte fayda grlmektedir ki bu blmde yer verilen kmelenme deste i geli tirme sreci her modelde do rudan uygulanabilecek nitelikte olmayabilir. Bu blmde kmelenme analizinin yaplmas, modelin tasarlanmas, uygulanmas ve de erlendirilmesine kadar srete olmas gereken tm a amalarn genel hatlarnn izilmesi amalanmaktadr. Bu a amalar ekil 3.1de verilmektedir. ekil 3.1. Kmelenme Destek Modeli Geli tirme Sreci

Kaynak: Yazar tarafndan dzenlenmi tir.

105

Bu blgeler; The Arve Valley (Fransa), East Sweden ( sve), Limburg (Hollanda), North-Rhine Westphalia (Almanya), Pais Vasco ( spanya), skoya (Birle ik Krallk), Tampere (Finlandiya)dr

66

3.2.1 Kmelenme Analizi ve Kme Seimi Kmelenme analizinin yaplmas, deste in geli tirilmesi srecinde ilk a amadr. Yaplacak analiz al masnda i letmeler, belirli sektrlerle snrl kalmadan, talep ve faktr piyasas erevesinde bir de er zincirinin paras olarak de erlendirilmektedir. Bu analiz, i letmeler aras ba lantlarn haritalandrlmasnn yan sra ortak rekabet avantaj ve bu avantaj payla an ekonominin di er aktrlerini ortaya karmaktadr.106 Kmelenme analizi iki a amada yrtlmektedir: bunlar kme tanmlama ve kme seiminin yaplmasdr.107 Kme analiz srecinin iki a amas ekil 3.2de

grlmektedir. Kmelenmelerin tanmlanmas, uygulanacak politika ile destek almas ngrlen kmelenmelerin belirlenmesi amacyla yaplmaktadr. Blgesel ekonomiler analiz edilerek mevcut kmelenmeler ve baz desteklerle kmelenmeye dn ebilecek potansiyel kmeler/sektrler belirlenmektedir. ekil 3.2. Kmelenme Analiz Sreci
1. A ama: Kme Tanmlama - Kmenin yurtii neminin analizi r.: stihdam hacmi, ihracat oran, byme potansiyeli - Kmenin uluslararas neminin analizi r.: Kresel piyasada ald pay 2. A ama: Kme Seimi - Politikann kmeye etkisi - Tamamlayc sektrler - zel sektr katlmnn sa lanmas - Yaygn politik destek - Bte kst Desteklenmesi amacyla seilen kmeler
Kaynak: Raines, 2000:13

Tanmlanan kmeler

106 107

Raines, 2000:12 Raines, 2000:13

67

Kme analiz al masnda ilk olarak blgelerde yo unla m sektrler tespit edilmelidir. Bu amala kullanlan gsterge, bir blgede belirli sektrdeki istihdam orannn, o sektrn lke genelindeki tm istihdama orann ifade eden yo unla ma katsaysdr (location quotient).108 Hesaplanan katsaynn 1,25i gemesi sektrde blgesel ihtisasla mann gstergesi olarak kabul edilmektedir. Ancak, blgesel sanayi kmelerini ortaya karmada yalnzca bu katsay yeterli de ildir. Burada ortaya kan geleneksel sanayi sektr snflandrmasna gre bir gsterge olup kmelenmelerin temel zellikleri olan kar lkl ba mllk ili kisini ortaya koymamaktadr109. Bu incelenmesi nedenle ile analiz al mas girdi-kt (input-output) ili kilerinin ile

desteklenmelidir.

Girdi-kt

ili kilerinin

tanmlanmas

kmelenme ierisindeki ve kmeler arasndaki m teri-tedariki ili kileri ortaya karlmaktadr. Bu analizin temel faydas, firmalar ve sektrler arasndaki ba lantlarn grafiksel gsterim ile daha anla lr olarak ortaya karlmasdr. Bu yakla m, zellikle i letmeler aras m teri-tedariki de er zincirlerinin oldu u kmelenmelerde uygulanmaktadr.110 Kmelenme analizinde sklkla kullanlan di er bir yntem de uzman gr ne (expert opinion) ya da saha al masna dayanarak kmelerin tanmlanmasdr. Sanayi temsilcileri, kamu grevlileri ve di er karar vericiler gibi ilgili uzmanlardan ekonomideki yeni e ilimler, temel zellikler, gl ve zayf yanlar ve yeni rnler iin potansiyel frsatlar hakknda nemli bilgiler elde edilebilir. Bu yakla mda mlakatlar, odak grup toplantlar ya da firma dzeyinde anket al malar gibi pek ok bilgi toplama yntemi kullanlmaktadr. Uzman gr toplanmas olduka maliyetli ve zaman alc bir yntem olmakla birlikte, blgesel ekonomi hakknda en kapsaml bilgiler bu yntemle elde edilmektedir. Uzman gr ne ba vurmak, kme tanmlama srecine esneklik katmakta ve saysal

Yo unla ma katsays u ekilde hesaplanmaktadr: X blgesinde y sektrnde al an istihdam says: Xy; X blgesinde toplam istihdam says: X; lke genelinde y sektrnde toplam istihdam says: Ty; lkedeki toplam istihdam says: T; Yo unla ma Katsays = Xy/ X /Ty / T 109 Brown 2000:26; Bergman and Feser web book 110 Andersson at all, 2004: 80; Brown 2000:26; Bergman and Feser web book

108

68

gstergelere yansmayan byklkteki kmeleri de ortaya karmaya yardmc olmaktadr. Elmas Modeli yakla m kullanlrken de bu yntemden

faydalanlmaktadr. Uzman gr lerinin toplanmasnda kmelerin durumuyla ilgili olarak temel kriter seti bulunmaktadr111: Bunlar; i) ii) iii) kmelenmelerin yaps (firmalar ve firmalar aras etkile im) uzmanlk alanlar (bilimsel ve teknolojik ierik) performans de erleri (girdi dzeyi ve di er performans lmleri)

Bu yntem blgesel kmelenmeler hakknda daha derin bilgiler sunmakla birlikte blgesel kmenin saysal nemine ili kin bilgi verememektedir. Kme geli tirmenin e itli faktrlerin ba arl bir ekilde btnle mesini gerektiren bir sre olmas nedeniyle, analiz a amas destek modelinin

geli tirilmesinde nemli bir yer tutmaktadr. Uygulamada kmelenme analizi yaplrken bu farkl yntemlerin birbirlerini tamamlayc bir ekilde bir arada

kullanlmas daha faydal sonular vermektedir. Kme potansiyeli olan faaliyetin analiz edilmesi ile hangi unsurlarda zayflk oldu u a a karlabilmektedir. Kmelenme analizi, desteklenecek kmelenmelerin blgesel geli me

politikalarndaki yerine ve geli me iin ne ynde etkilerinin olaca na ili kin ipular vermektedir. Bylece, farkl politika hedefleri do rultusunda desteklenmesi uygun olacak kmelenmelerin seimi daha isabetli yaplabilecektir. ncelenen ekonomide mevcut kmelenmelerin tanmlanmasnn ardndan, gerek bte kst gerekse yakla mn test edilebilmesi iin mevcut kmeler arasndan yalnzca seilen kmelere odaklanlmasnn daha faydal olaca d nlmektedir. Bu seimde kullanlabilecek baz kriterler ekil 3.2de grlmektedir. Kmelerin seilmesinde blgede yer alan kmelerin geli me alanlarnn tanmlanmas, rn ve piyasa analizleri ile sanayi tahminlerinin yaplmas ve geli tirilecek politikalarda bunlara yer verilmesi faydal olmaktadr.112

111 112

Andersson at all, 2004: 80; Brown 2000:26; Bergman and Feser web book Hansen, 2002:13

69

Di er taraftan, kme seim srecinde ekonomik kriterlerin yannda zel sektrn sahiplenmesi de nemli bir kriterdir. Birbirini tamamlayc kmelenmelerin seilmesi uygulamann ba arsn artracak bir di er nemli husustur.113 3.2.2 Model Geli tirilmesi ve Uygulanmas Bu a amada, belirlenen kmelerin ne tr mdahalelere ihtiyacnn oldu u tespit edilmektedir. Kmelenme deste inin geli tirilmesinde ve hedeflerin, kaynaklarn ve tedbirlerin belirlenmesinde zel sektr ile politika yapclarn birlikte al arak ortak karar almalar nem arz etmektedir.114 Temel aktrlerin politika tasarmnda aktif rol almalar kmelenme yakla mnn benimsenerek sahiplenme dzeyini artraca ndan, bu a amada i letmelerin yan sra sektr birliklerinin, niversitelerin ve ilgili di er aktrlerin katlmnn te vik edilmesi faydal olmaktadr. Kmelenme deste i kapsamnda nelerin olaca ve nasl bir yntemle uygulanaca , ilgili ekonomik yaplara gre de i ebilmektedir. ncelikle

kmelenmelerin desteklenmesi amacyla uygulanacak tedbirlerin tasarlanmasnda nasl bir model uygulanmas gerekti ine ili kin baz faaliyetlerin tanmlanmas gerekmektedir. Bu kapsamda ilk olarak kmelenmenin snrlarnn izilmesi, ikinci olarak taraflarn etkile iminin artrlmas ve birlikte hareket etmelerinin sa lanmas ve son olarak da kmenin faydalanaca ortak kaynaklarn sa lanmas do ru bir yakla m olarak kabul edilmektedir. Bu faaliyetler grupta toplanabilir115: i) ii) iii) Kme kimli i olu turma faaliyetleri Ortak projeler retilmesine ynelik faaliyetler Ortak kaynak olu turma faaliyetleri

Kme Kimli i Olu turma Faaliyetleri: lk olarak, kme katlmclar arasnda kmenin ne oldu unun anla lmas ve kendilerinin kme kimli ini kabul etmeleri gerekmektedir116. Bu faaliyetlerin amac, kmelenme kimli inin

113 114 115

Raines, 2000:16 Raines, 2001b:16 Raines, 2000:22 116 Hansen, 2002:15

70

olu turulmas ve taraflarn bir kme gibi d nerek hareket etmelerini sa lamaya ynelik farkndal n artrlmasdr. Aktrler arasnda a yaplanmasnn ve i birli inin geli tirilmesinde temel ama ortak renme sreleri ile gven unsurunun olu turulmas olmaldr. Bunun iin grevli bir birim ya da ki i bulunmasna ihtiya vardr117. Kme kolayla trclar (facilitator) olarak adlandrlan ve kme ierisinde ortaklklarn ve a yaplarnn olu masn, aktrlerin birlikte al malarn, kme katlmcs olarak kimliklerini benimsemelerini ve sosyal ortamlarla aktrlerin bir araya gelmesini sa lamakla grevli ki iler ya da kurumlar bulunmaktadr. Kme kolayla trclar iin genelde program ya da proje btesinden ayrlacak bir miktar kaynak uygun maliyet olarak de erlendirilmektedir.118 Bu grevi stlenecek ki i ya da kurumlarn kmelenme tabanl strateji geli tirme konusunda yeterli bilgi sahibi olmalar ve uygulanacak faaliyetleri geli tirecek ve yrtecek yeterlikte olmalar nem ta maktadr.119 Politikann zel sektr tarafndan sahiplenilmesinde sektrde bilgi sahibi ve gvenilirli i olan bir aktrn yapya kolayla trc olarak dhil edilmesi uygun olmaktadr. Bylece proje dzeyinde uygulama asndan etkinlik sa lanmaktadr. Bu yap, projenin idari prosedrleri, bte ayarlamas ve faaliyetlerin denetiminden de sorumlu olmaktadr. Kolayla trclar, kmenin faaliyet alanna gre meslek odalar, sektr birlikleri, konuyla ilgili dernekler ya da kamu kurumlar bnyesinde konuyla ilgili faaliyetlerde bulunan birimler olabilmektedir. Mmkn oldu u takdirde, kamu ve zel sektr temsilcilerinin bir araya gelmesi ile yeni bir yap da kurulabilmektedir. Baz uygulama rneklerinde kamu kayna kullanlarak zel irketlerin kmelenme faaliyetlerinin grlmektedir.
120

koordinasyonunu

sa lamak

zere

grevlendirildikleri

de

2003 ylnda dnya genelinde 238 kmelenmenin katlm ile yaplan Global Kmelenme Giri imi Ara trmas (The Global Cluster Initiative Survey) sonularna gre kmelerin yzde 89unda bir kme kolayla trcs bulunmaktadr. Bu
117 118 119

Ceglie and Dini,1999:14 OECD, 2007:93 Hansen, 2002:10 120 Raines, 2000:27

71

kolayla trclarn da yzde 68inin ayr birer ofisleri bulunmaktadr. Ayrca, kme kolayla trclarnn yzde 54 ilgili sanayinin ierisindeki temsilciler, yzde 21i kamu al anlar ve yzde 21i de dan manlardr. 121 Di er taraftan, Rekabet Konseyi (Council on Competitiveness) tarafndan yaynlanan bir al mada122 ba arl kme rgtlerinde bulunmas gereken zellikler u ekilde sralanm tr: Gl bir liderlik yaps, faaliyetleri dzenleyecek ve ynetecek personel, ihtiya duyulan hizmetlerin temin edilmesi, m terek projelerin desteklenmesi ve a yaplarnn olu umunun kolayla trlmas. Bu al malardan da ortaya kt zere, kmenin rutin faaliyetlerini stlenecek, idari prosedrleri takip edecek ve daha da nemlisi kmenin temsilini yapabilecek idari bir yapnn kme ierisinde yer almas nemli ba ar unsurlarndan birisidir. Kme aktrlerinin dzenli toplantlarla bir araya gelmesi kmelenmenin geli mesinde nemli bir a amadr. Kme kolayla trcs vastasyla i letmeler ortak problemlerini belirleyerek bunlara ynelik zmler geli tirebilmektedir. Kme aktrlerinin birbirlerine co rafi olarak yaknl bu durumu kolayla tran nemli bir etkendir.123 Kme katlmclarnn m terek bir yap olarak hareket etmeleri iin birlikte fuarlara ya da ticari organizasyonlara katlmalar da faydal olmaktadr. Yeni geli en teknolojinin kme ierisinde yaylmnn hzlandrlmas amacyla

bilgilendirme seminerleri ile i letmelerin haberdar edilmesi gibi faaliyetler yaplabilmektedir. Bu safhada, olu turulacak i birli inin tek seferli ve ksa dnemli de il, srdrlebilir ve kolayca bir araya gelen do al bir yap eklinde tasarlanmas nemlidir. Kmenin rn ve hizmetlerinin grnrl nn artrlmas amacyla ileti im arac olarak internet sayfas tasarm, ortak rn katolo u hazrlanmas ya da gazete/dergi yaynlanmas te vik edilebilmektedir. Bylece kmelenme imajnn geli tirilmesi sa lanabilir. Bu imajn korunmas amacyla kmelenmede retilen rn ve hizmetlerin ortak bir markada birle tirilmesi faydal olacaktr.
121 122

Slvell at all, 2003:41 Council on Competitiveness 2007:13 123 Raines, 2000: 23

72

leti im platformu olarak internet sayfasnn kullanm e itli

ekillerde

olabilmektedir. rne in, kme internet sayfasnda reticilerin ellerindeki rnleri, ihtisas alanlar, ileti im adresleri, tedariki listesi, yeni i imkanlar, firmalarn spesifik rn itiyalar gibi gncel bilgilere yer verilmesi firmalarn ileti im imkanlarn artrabilmektedir. Ayrca, kmelenmelerde, katlmclar arasnda kme kimli i geli tirme ve blgesel marka ve imaj olu mas sa lanrsa, toplu pazarlama uygulamalar ve yabanc yatrmclarn kmeye ekilmesi gibi faaliyetler kolayla maktadr. Bu faaliyetler ile piyasadaki frsatlarn ortaya konulmas, yaplacak tahminlerle i letmelerin ynlendirilmesi ve ortak hareket ederek nelerin elde edilebilece i gibi avantajlarn belirlenmesi, i birli i srecini hzlandracaktr.124 Di er taraftan, bireysel i letmelerin kendilerini bir grubun paras olarak grmeleri, geli meleri ve yenilikleri uygulama konularnda zerlerinde bask olu turacak ve ortak hedeflerin ba arlmas noktasnda abalarn artracaktr.125 Ortak projeler retilmesine ynelik faaliyetler: Kme kimli i olu tuktan sonra burada yer alacak aktrler arasnda mevcut ili kilerin yo unlu unu artrmak ve niteli ini geli tirmek amalanmaktadr. letmeler arasnda veya i letmelerle ara trma enstitleri ve/veya e itim kurumlar arasnda e itli ili ki a lar kurulmaktadr. letmeler arasnda de er

zincirinin bulunmas halinde bu ili kiler daha sklkla kullanlmaktadr. Bu ili kilerin tedarikilerin geli tirilmesinde, lek ekonomisinin sa lanmasnda, deneyim ve yeteneklerin payla lmasnda, teknoloji transferi yaplmasnda ve i performansnn geli tirilmesinde nemli faydalar bulunmaktadr.126 letmelerin rekabet avantajn geli tirecek ve yeni teknolojilere eri imi kolayla tracak Ar-Ge projelerinin hayata geirilmesinde, niversite, sanayi ve ara trma merkezleri arasndaki ba lantlarn varl nemlidir. Ayrca, kme kolayla trclar i letmelerin ihtiyalar do rultusunda farkl kurumlarla

kmelenmenin ileti imini artrma konusunda da etkilidir.

124 125

Hansen, 2002:15 Ceglie and Dini, 1999:17 126 Raines, 2000: 23

73

Ortak kaynak olu turma faaliyetleri: Daha nce de de inildi i gibi kmelenme yakla mnn temelinde bireysel olarak i letmelerin de il bir btn olarak kmelenmenin rekabet avantajnn artrlmas yer almaktadr. Kmelenme destekleri ile bir blgede yer alan i letmelerde, niversitelerde, ara trma merkezlerinde olu an bilginin, ihtisasla an i gcnn ve geli en teknolojinin ortak rekabet avantaj erevesinde geli tirilmesi hedeflenmektedir. Kmelenmelerde ortak kaynaklar genel olarak bireysel i letmeler iin d sal, kme iin ise isel faktrdr. Ortak kaynaklar kapsamnda; temel bilgilere eri im frsat, zel altyap in aas, mesleki e itim sa lanmas ve teknoloji transferi ile yeteneklerin geli tirilmesi ba lklar yer almaktadr. Sz konusu ortak kaynaklar arasnda yer alan bilgiye eri im frsatnn nemi daha nceki blmlerde de vurgulanm tr. Bu erevede, sz konusu bilginin kapsam dhilinde nmzdeki dneme ili kin piyasa e ilimleri, ihracat frsatlar, teknolojik geli meler olabilir. Kmelenmenin rekabet avantajn geli tirecek bu bilgilerin kme katlmclarna cretsiz ve srekli olarak sunulmas olduka faydaldr. Kme kolayla trclar temel gncel bilgilerin derlenmesini, yaylmasn ve gerekli ise e itim seminerleri dzenlenmesi suretiyle kme ierisinde bilginin yaylmasn temin edebilmektedir.127 Bu al malarn bir di er ekli de detayl analiz yaplmas ile i letmelerin bymeleri ve faaliyetlerini geli tirmeleri nndeki kstlarn ortaya karlmas olabilir.128 zellikle aile irketi eklindeki i letmeler arasnda bu gibi kstlarn tespit edilmesinde glk ya anmaktadr. Kmeye bilgi sa lama grevi stlenen yaplara bir rnek olarak talyann Emilia-Romagna blgesinde kurulmu olan Emilia-Romagna Tekstil Bilgi

Merkezini (CITER) vermek mmkndr. CITER zellikle rg hazr giyim konusunda uzmanla m olup, tekstil kmesine piyasa e ilimleri konusunda 6 aylk rapor hazrlamak, girdi fiyatlar ve kalitesi, sektrde kullanlan makineler ve yeni geli meler hakknda bilgi sa lamak, tketici tercihleri hakknda bilgi edinmek ve farkl moda merkezlerinden katolog temin edilmesi gibi hizmetler sunmaktadr.129

127 128

Raines, 2000:25 Ceglie and Dini, 1999:16 129 Eraydn, 2002:35

74

Kmelenmelerde desteklenmesi gereken ortak kaynaklardan bir di eri de altyapdr. Altyap, ula m altyaps eklinde genel olabilece i gibi bilim parklar kurulmas, kme bnyesinde ara trma tesislerinin, yeni teknolojilerin test edilmesine ya da yeni rnlerin tasarlanmasna ynelik merkezlerin kurulmas eklinde daha zel kapsaml da olabilmektedir. Kmelenmelerde, kme katlmclarnn yeteneklerinin geli tirilmesi

asndan teknik ve mesleki e itimler sa lanmas gerekmektedir. Ayrca, ara trma faaliyetleri olan ve bunlar ticarile tirmek isteyenler iin de giri imcilik ynnde destek sa lanmas mmkndr. E itim deste i sa layacak yaplar kme ierisinde olabilece i gibi bu destek d ardan bu tr hizmeti sa layacak olanlarla ba lantlar kurularak da temin edilebilmektedir.130 rne in, turizm kmelerinin geli tirilmesine ynelik turizm meslek liseleri ile ya da mobilya kmesi iin ilgili meslek okullar ile al lmas mmkndr. Bunun bir rne i olarak, Estonyadaki Tartu Yazlm Kmesindeki nitelikli personel eksikli i, kmenin bymesinde ve geli mesinde temel engel olarak belirlenmi tir. Mlakat yaplan i letmelerden o u yazlm geli tirici uygun e itim ve retim programlarnn eksikli ini temel sorun olarak belirtmi tir. Bu ihtiyac gidermek iin i letmelerin birbirlerinin al anlarn almalar yerine, uzun vadede e itim programlarnn olu turularak i gc arznn artrlmasnn daha iyi bir zm olaca d nlm tr. Bylece, Tartu niversitesi, Tartu Mesleki E itim Merkezi ve Tartu Bilim Park tarafndan ksa, orta ve uzun dnemli olarak gerekli e itim ve retim programlarnn geli tirilmesi ynnde tedbirler geli tirilmi tir.131 zetle, artan ili ki a lar, grup olma bilinci, ortak projeler ve kaynaklarn temini eklinde ilerleyen kmelenme sreci ve bunu olu turan di er tm alt

faaliyetler uygulanan blgede cazip bir ekonomik atmosfer olu turmakta ve olu an faydalardan daha fazla i letmenin yararlanabilmesi amacyla kmeye dhil olmas beklenmektedir. Di er taraftan, kmelenme destek modeli uygulanmasnda hangi

Raines, 2000:26 Cluster Management Guide 2006:22 , Cluster Forum internet sayfas, http://www.clusterforum.org/downloads.php 25.03.2008 evrimii
131

130

75

kurumlarn hangi sorumluluklar stlenece i ve uygulamann nasl bir sistem dhilinde olaca nn aka belirlenmesi byk nem ta maktadr. 3.2.3 De erlendirme A amas Kmelenme yakla m uzun vadeli etkileri olabilen ve bu yn ile uygulama sresince izleme yaplmas ve veri toplanmasna ihtiya duyulan bir uygulamadr.132 Kmelenme yakla m ile hedef alnan meknsal lek, faaliyet alan ve uygulanan tedbirler uygulama sonras yaplacak de erlendirmenin zelliklerini de i tirmektedir. Ancak, mevcut veri setleri ve ekonomik gstergeler kullanlarak etkinin llmesi ile sonular daha anlaml kmaktadr. Daha nceki aklamalarn do al bir sonucu olarak, kmelenme kavramnn tanmlanmasnda ve politikalarn snflandrlmasnda oldu u gibi kmelenme uygulamalarnn sonrasnda ba arnn de erlendirilmesinde de konunun uzmanlar arasnda gr birli i bulunmamaktadr. Kmelenmenin ba ar faktrlerinin neler olaca na ili kin belirli ltler bulunmamaktadr. Benzer politikalarda genelde blgede istihdam orannda ve gelir dzeyinde art ya da i letme dzeyinde

verimlilik, ihracat art gibi iktisadi terimlerle lme yaplmaktadr. Ancak kmelenme modeli sz konusu oldu unda, aktrlerin bir araya gelerek ortak i yapma kltrlerinin geli tirilmesi ya da aralarnda ili ki ve etkile im dzeylerinin artrlmas gibi llmesi olduka zor olan sosyal sermaye olu umu gibi ynleri de bulunmaktadr. Genelde tm politikalarn de erlendirilmesinde ortaya kan, net ve brt katknn llmesi, politika uygulanmam olsayd durumun nasl olaca nn tespiti ya da politikadan do rudan etkilenenlerin yan sra dolayl olarak etkilenenler zerindeki etkisinin analiz edilmesi gibi ortak sorunlarda kmelenme yakla mnn etkisini lmek de olduka zordur. 133 Kmelenme faaliyetlerini ynden lmek mmkndr. lki, uluslararas rekabet yani farkl bir yerdeki benzer alanda faaliyet gsteren kmeler ile kyaslama yaplarak lm yapmaktr. Burada nemli olan husus, do ru sektr ve blgenin

132 133

Hansen, 2002:23 Raines, 2000:29

76

tespit edilerek kyaslamann yaplmasdr. kinci olarak kme ierisinde a olu turma durumunun tespit edilmesidir. Burada kme katlmclarnn says, kme katlmclar arasndaki temas yo unlu u ve a yaplanmasnn niteli ini lmek

mmkndr. ncs rekabet avantajnn le inde de i imin incelenmesidir. Burada, yurtii ve yurtd piyasalarda rekabet avantajnn nemindeki de i im analiz edilmektedir.134 Gven ve sosyal sermaye olu umlarnn llmesinde ise anket al malar ile ortak satnalma faaliyetleri, kurulan ortaklk saylar ya da imzalanan ortak pazarlama anla malar gibi rakamlar takip edilebilmektedir.135 3.3 Kmelenmelerin Desteklenmesi Asndan Kamunun ve zel Sektrn Rol Kmelenmelerin ulusal ve yerel ekonomiler iin yeni bir d nme ekli olarak ortaya km olmasndan hareketle, rekabet edebilirli in geli tirilmesinde i letmelere, kamu kurumlarna ve di er kurumlara yeni roller biilmektedir. Bu kapsamda, kmelenmelerin desteklenmesi asndan kamu ve zel sektrn rollerinin incelenmesi nem ta maktadr. 3.3.1 Kmelenmelerin Desteklenmesi Asndan Kamunun Rol Kmelenmelerin geli tirilmesinde kamunun temel rol, i letmeleri evreleyen i ortamnn ve girdi olu umunun desteklenmesidir. Kmelenmelerin

geli tirilmesinde zellikle ilk a amalarda aktrler aras fikir birli inin olu mas, altyap ihtiyalarnn giderilmesi ve makro dzeyde kurumlarn deste inin sa lanmas konularnda kamunun rol almas nem ta maktadr. Kamu,

kmelenmelerin olu mas ve mevcut olan kmelerin geli mesi ve bymesi iin ynlendirici, hzlandrc ve destekleyici roller stlenmelidir. zellikle politika yapc kurumlarn kurumsal ve dzenleyici temel altyaplarn sa lanmas ynnde tedbir almalar ve potansiyel kmelenmelerin olu mas ynnde frsatlar takip ederek politikalarn buna gre ekillendirmeleri nem arz etmektedir. Di er taraftan, ulusal dzeyde belirlenen politikalar yerel kmelenme srelerine uzak kalmamaldr. Kamunun kmelenme inisiyatiflerine katlm hem
134 135

Raines, 2000:31 Hansen, 2002:23

77

makro dzeyde belirlenen gndeme hem de mikro dzeyde yaplacak analiz ve nceliklendirmelere ynelik olmaldr. Ulusal fonlarn yerelin rekabet gcn artracak do rultuda altyap, istihdam, e itim destekleri gibi alanlara tahsis edilmesi ve bu alanlarda kullandrlmasnda ilgili yerel birimlerin glendirilmesi ve geli tirilmesi amalanmaldr. Bu erevede ulusal ve blgesel dzeyde kamu kurumlarnn ve politika yapclarn kmelenmelere verebilecekleri destekler Elmas Modeli zerinde 3.3de zetlenmi tir. ekil 3.3. Kmelenmelerin Geli mesinde Kamunun Rol ekil

Kaynak: Porter, 2000: 28

ekilde de ortaya konuldu u zere, kmelenmelerin geli tirilmesinde, e itim ve retim, Ar-Ge yatrmlar, mevzuatn kolayla trc olmas, vergi politikas ve giri im sermayesine eri im imknlarnn artrlmas gibi olduka geni erevede kamunun deste ine ihtiya duyulmaktadr. Daha nce bahsi geen Global Kmelenme Giri imi Ara trmasna (The Global Cluster Initiative Survey) gre, kmelerde yrtlen faaliyetlerde kamudan beklentinin ne oldu una ili kin soruya yzde 68 orannda altyap temini, yzde 64

78

orannda yasal dzenlemeler ve yzde 59 orannda da kmelere baz mali te vik ve desteklerin temini eklinde cevap verilmi tir. 3.3.2 Kmelenmelerin Desteklenmesi Asndan zel Sektrn Rol al mann genelinde zel sektrn rolne e itli ekillerde de inilmi tir. Bu blmde i letmelere ve i letmelerin m terek menfaatleri do rultusunda hareket eden meslek kurulu larna d en rollere ksaca de inilecektir. 3.3.2.1 letmeler letmeler kmelenme faaliyetlerinin merkezinde bulunmaktadr. Blgelerin rekabet glerinin artrlmasnda i letmelere aktif rol d mektedir. Yerelde ihtiya duyulan ara trma faaliyetleri ve mesleki e itim ihtiyalar gibi konularda i letmeler ilgili mercileri ynlendirici olmaldr. Kmelenme giri imlerinin ba latlmasnda kamu kurumlar dzenleyici ve destekleyici olurken; zel sektr nc rol oynamaktadr. Sadece i letmelerin kmelenme giri imi ba latma abalar zaman ve kaynak kstlar nedeni ile yeterli sonu veremese de, i letmelerin kmelenme abalarna aktif olarak katlmalar nem ta maktadr.136 Kmede bir ya da daha fazla byk lekli i letme bulunabilir. Bu tip i letmeler ba ka i letmelerin kmelenmeye ekilmesinde, toplu faaliyetler iin di er i letmeleri organize etmede, blge iin faydal olacak projelerin hayata geirilmesinde nemli roller oynamaktadr137. Kmede yer alan byk i letmeler, KOB ler iin de pazarlama kanallar, teknolojik yenilikler ve piyasa bilgileri gibi konularda yol gsterici olabilmektedir. Giri imcilik kltr ve yerle ik dzende de i iklik yapma kapasitesi yenili i tetiklemektedir. Bu yzden KOB ler ve bireysel giri imcilik abalar

kmelenmelerin geli mesinde dikkate alnmaldr. Ayrca, al ma kltrndeki benzerlikler i letmelerin i birli i yapmalarn kolayla trmaktadr138.

136 137

Andersson at all, 2004:88-89 Porter, 2001:16 138 Silikon Vadisindeki ba arnn temeli Fairchild Semiconductors isimli firmada al anlarn giri imcilikleri ile kendi i letmelerini kurmalar, birbirleriyle sk bir ekilde rekabet etmeleri ve ayn zamanda e itli ekilllerde i birli i yapmalarna dayanmaktadr. Bu irketler arasnda Intel ve semiconducter alannda Amerikann nde gelen 85 firmas bulunmaktadr. (Andersson at all., 2004:89)

79

3.3.2.2 Birle tirici Rol Oynayan Kurumlar: Meslek Kurulu lar (Sanayi ve Ticaret Odalar, Meslek Birlikleri vb.) Kmelenmenin faaliyet alanna gre birle tirici rol oynayan ticaret sanayi odalar ve meslek birlikleri, i letmeler ve di er aktrler aras ba lantlarn kurulmas ve glendirilmesi roln stlenmektedir. Bu yaplar; yeleri arasndan kmelenme faaliyetlerini ba latmak ve i letmeleri ynlendirmek gibi i levleri daha kolay yrtmektedir. zellikle kmelenmenin ilk a amalarnda liderlik yapmak ya da kolayla trc rol stlenmek asndan bu yaplar nemlidir. Firmalar arasnda sinerji ve gr birli inin sa lanmasnda, ksa ve uzun vadeli hedeflerin belirlenmesinde ve di er aktrlerin bir araya getirilmesinde birlikler ve odalar gvenilirlik asndan avantaj sunmaktadr. Kmelenme giri imlerinin geli mesi ve ba arl olmas iin ereveyi sunan Elmas Modelindeki unsurlar zerinde firmalar ve ticaret birlikleri, odalar gibi birle tirici rol olan zel sektr birimlerinin sorumluluklar gsterilmektedir. ekil 3.4. Kmelenmelerin Geli mesinde zel Sektrn Rol ekil 3.4de

Kaynak: Ketels, 2003:35

80

te yandan, kmelenme uygulamalarnda al lm n d nda ve yksek oranda zel sektrn katlm ve sahiplenmesi beklenildi i iin zel sektr ve kamu arasnda azami lde i birli inin sa lanmasna da zen gsterilmelidir. 3.4 Blm Sonu De erlendirmesi Bir lkede ulusal veya blgesel dzeyde farkl politikalarla kmelenmelerin desteklenmesi mmkndr. Ancak dikkat edilmesi gereken husus, farkl politikalarn birbirleri ile uyumlu olmas gerekti idir. Kmelenmenin uygulamada kapsamnn geni olmas nedeniyle kmelenme yakla mnn sanayi ve KOB politikas, blgesel geli me politikas ve bilim ve teknoloji politikasn kesen bir yapda oldu unu sylemek mmkndr. Bu ba lamda, kmelenme yakla m ile farkl politika tedbirleri arasnda stratejik bir koordinasyon sa lanarak, bu tedbirlere yeni bir yn verilmektedir. Bylece ayn hedef etrafnda koordine olmu zel sektr ve kamu temsilcilerinden olu an a yaplanmas ile politikalar daha etkin uygulanmaktadr. Buraya kadar bahsi geen kmelenme desteklerinden de anla laca zere, gerek modellerin tanmlanmasnda gerekse uygulanacak modellerin snrlarnn izilmesinde kesin kurallar bulunmamaktadr. Kmelenmelerin desteklenmesinde olduka farkl yakla mlar benimsenebilmektedir. Ulusal dzeyde uygulanacak modeller genelde sanayi politikasn, bilim ve teknoloji politikalarn ve blgesel geli me politikalarn ayn at altnda toplamaktadr. Bununla birlikte, blgesel dzeyde uygulanacak destek modellerinin kapsam genelde KOB ler arasnda i birli inin ve Ar-Ge faaliyetlerinin desteklenmesine odaklanmaktadr. Bu erevede, kmelenme desteklerinde ortaya kan temel zelliklere bakld nda, kmelenme yakla m ile bireysel i letmelerin de il, i letme gruplarnn ve ilgili di er aktrler aras a yaplarnn desteklenmesinin hedeflendi i grlmektedir. Uygulanacak tedbirler, bu grup iindeki ba lantlarn glendirilmesi ve ihtiya duyulan zel altyaplarn sa lanmas ya da i gc e itimi verilmesi gibi ortak fayda yoluyla aktrlerin birlikte geli mesini sa lamaya yneliktir. Kmelenme yakla mnda yalnzca seilmi olan a yaplar hedef

alnmaktadr. Bu itibarla, politika belirlenirken ilk olarak hangi kmelenmelerin desteklenece ine karar verilmesi gerekmektedir. Buradaki ama, politika kapsamnda

81

sunulacak kaynaklarn blgenin yapsna gre azami faydann elde edilece i d nlen alanlara ynlendirilmesinin sa lanmas olaca ndan, seim buna gre yaplmaldr. zellikle, blgesel dzeyde uygulanacak politikalar ile yerel ekonomilerin tm ihtiyalarnn kar lanmaya al lmas yerine, blgesel ekonomik geli menin omurgas olmas beklenen sektrlere odaklanlmaldr. Bu durumda, kmelenme yakla mnn geleneksel sanayi politikalarndan ayrld noktann, belirli sektrlerin rekabetten korunarak sbvanse edilmesi yerine kmelenmelerin ekonominin rekabet avantajnn geli mesi iin azami nem ta yan sektr, firma ya da de er zincirlerine ynelmesi oldu unu sylemek mmkndr. Kmelenme destekleri ile kme ierisinde yenilik yapma ve renmenin nemi zellikle vurgulanmaktadr. zel a yaplarnn desteklenmesi ile olu acak bilgi transferinin yo unlu u ile yenilik sisteminin tamamnn bymesi

amalanmaktadr. al mada bahsedilen kmelenme yakla mnn bir di er zelli inin de mevcut politika yakla mlarndan uzakla mak ya da onlar ikame etmek eklinde de il, bu politikalarn etkinli inin artrlmas amacyla politikalara entegre edilmesi eklinde uygulanmas oldu u sylenebilir. Kmelenme yakla m kullanlarak program ya da proje dzeyinde farkl tedbirlerin bir arada uygulanmas sa lanmaktadr. Kmelenmelerin farkl ekonomik aktrlere ba l oldu u dikkate alnd nda, kmelenme desteklerinin bir politika a ierisinde i ledi i ve kmelenme deste inin gerek tasarm gerekse uygulama a amalarnda belirli bir kuruma ba l kalamayaca grlmektedir. Bu ba lamda; etkili bir kmelenme destek al masnn ortak stratejik hedefler do rultusunda bir araya gelen farkl kamu ve zel sektr aktrlerinin katlm ile hayata geebilece i anla lmaktadr.

82

LKE RNEKLER nc blmde ele alnm olan kmelenme destekleme modelleri bu

blmde farkl lkelerdeki uygulama rnekleri ile incelenecektir. lk olarak idari yaps ve bykl asndan Trkiye ile benzerlikler ta yan Fransa rne i incelenecektir. kinci olarak rekabet gc sralamasnda st sralarda yer alan sve incelenecektir. Fransa ve sve, kmelenmelerin geli tirilmesi ynnde ba arl

uygulamalara imza atm lkelerdir. Dnya Ekonomik Forumu tarafndan hazrlanan 20072008 Kresel Rekabet Raporunda (Global Competitiveness Report) 131 lke e itli gstergelere gre de erlendirilmi tir. Bu kapsamda, rekabet gc

sralamasnda sve drdnc srada Fransa ise onsekizinci srada yer almaktadr. Kme geli tirme durumunun de erlendirildi i gstergede ise sve onsekizinci srada Fransa ise, yirmiyedinci srada yer almaktadr. Sz konusu raporda Trkiye rekabet gc sralamasnda 53. ve kme geli tirme sralamasnda 46. srada yer almaktadr. Rekabet gcnde ilk on srada ise srasyla Amerika Birle ik Devletleri, svire, Danimarka, sve, Almanya, Finlandiya, Singapur, Japonya, ngiltere ve Hollanda bulunmaktadr.139 sve ve Fransa rneklerinin seilmesinde al mann amac do rultusunda lkemizde uygulanabilecek bir kmelenme destekleme modeli geli tirilmesine ili kin karmlarda bulunabilecek nitelikte uygulama rneklerine sahip olmalar etkili olmu tur. Bu iki lkede de lkemize benzer ekilde, KOB lerin desteklenmesi, blgesel geli me politikalarnn uygulanmas ile bilim ve teknoloji politikasnn yrtlmesi gibi kmelenme yakla mn destekleyebilecek faaliyetler farkl kurumlar bnyesinde yrtlmektedir. Kmelenmelerin desteklenmesi srecinde bu kurumlarn ortak hareket etmi olmalar nemli bir tecrbe olarak de erlendirilmi tir. Di er taraftan, kmelenme uygulamalarnn blgesel geli me politika arac olarak ele alnm olmas dolaysyla, bu ynde geli tirilen programlarn detayl incelenmesinin faydal olaca d nlm tr. Bu kapsamda, uygulanan kmelenme destek

139

World Economic Forum, Global Competitiveness Report, 2007-2008

83

programlarnn her safhasnda yrtlen faaliyet ve programlarn blgesel geli me politikalarndaki yerleri de erlendirilmi ve lkemiz iin geli tirilecek destek

modeline ili kin baz karmlarda bulunulmu tur. Di er taraftan bu iki lkedeki kmelenme destek programlar incelendi inde Fransada 1,5 milyar Avro gibi olduka byk miktarda bir kayna a kar lk svete en by 75 milyon Avro gibi daha mtevaz bir bte ile kmelenmelerin destekleniyor olmas bir tezat gibi anla labilir. Ancak bu iki rnek bizlere kmelenme yakla mn her lkenin kendi ko ullarnca yorumlad n ve anlamlandrd n ve tpk kmelenme tanmlamalarnda oldu u gibi kmelenmeye verilecek mali desteklerde de genel kabul grm gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. 4.1 Fransa140 Fransada uygulanan blgesel geli me politikalarnn temel amac uzun sre boyunca retim ve istihdamn lke genelinde dengeli da lmn sa lamak olmu tur. zellikle Fransann grece geri kalm yerleri olan bat ve merkez blgeleri ile geli mi blgeler olan ba kent ve evresi arasndaki farkn kapatlmasna ltlerin bulunmad n

odaklanlm tr. Bunun iin te vi e dayal planlama yakla m yerine, dezavantajl blgelere altyap yatrm yaplmas ve mali kaynaklarn blgeler aras da lmnn belirlenmesi eklinde ynlendirici bir yakla m benimsenmi tir. Blgesel planlama ulusal planlarn bir paras olmu ve ulusal strateji 1960lardan itibaren Fransa Meknsal Planlama Ajans (DATAR)141 tarafndan uygulanmaya ba lanm tr. Merkezi ynetim politika kararlarn alrken yerel birimler merkezin uygulamadaki aracs durumunda olmu tur. Di er taraftan, 1982den itibaren blgesel ve yerel birimlerin karar almada daha etkin rol almalarn sa layacak e itli dzenlemeler yaplm tr.

Bu blm OECD 2006 ve OECD 2007 temel alnarak hazrlanm tr. DATAR, 1960lardan itibaren Fransada merkezi dzeyde blgesel geli me politikalarn ekillendiren ajanstr. Ajansn farkl dzeylerdeki kurumlar koordine eden bir rol vardr. Ekim 2005de ismi rekabet edebilirlik terimini de ierecek ekilde DIACT (Interministerial Delegation for Land Planning and Competitiveness of the Territories) olarak de i mi tir. Kuruldu unda Ba bakanl a ba l olarak al an ajans, hkmet ncelikleri do rultusunda farkl bakanlklar ile ili kili al m olup, 2005 ylndan itibaren de i leri Bakanl bnyesinde al maktadr.
141

140

84

Geti imiz yirmi ylda blgesel politika yakla mlarndaki de i ikliklerin paralelinde Fransa blgesel geli me politikasnda da baz de i iklikler olmu tur. Sosyo-ekonomik ko ullarn 1980lerden farkl olmas ekonomik faaliyetlerde yeni yakla mlar beraberinde getirmi tir. Fransada 1999dan ve yo unluklu olarak 2002den sonra blgesel geli me politikasna rekabet edebilirlik boyutu da eklenmi tir. Hazrlanan pek ok al mada rekabet edebilirlik faktrlerinin yo unlukla blgesel dzeyde oldu u, geli me ve istihdam iin blgesel dzeyde nlem almann gereklili i vurgulanm tr. Gnmz blgesel geli me politikas, ekonomik geli meye odaklanarak blgesel dzeyde projelere destek sa lamaktadr. Pek ok lkede blgesel geli me politikas blgelerin potansiyellerini harekete geirmeyi ve rekabet glerini artrmay hedeflemektedir. Fransa da bu geli meler do rultusunda stratejisini de i tirmi tir. Bu erevede, blgesel rekabet edebilirli i te vik edecek politikalar geli tirilmi tir. Bu kapsamda, bir sonraki blmde anlatlacak olan iki farkl kmelenme program Fransa blgesel geli me politikasnn nemli yapta larn olu turmaktadr. 4.1.1 Blgesel Rekabet Edebilirlik Politikas ve Kmelenme Programlar 1990lardan nce Fransada uygulanan sanayi politikalarnda, bir i letmenin uluslararas dzeyde rekabet edebilir konuma gelmesi iin ulusal dzeyde nc bir firma (national champions) olmas gerekti i d nlm ve ncelik her zaman byk lekli i letmelere verilmi tir. Bu yzden sanayi stratejileri, blgeler arasnda dengenin sa lanmas iin byk i letmelerin az geli mi blgelerde kurulmasn ynlendirmi tir. Fransada firmalar aras ve i letme, niversite ve ara trma enstitleri arasndaki i birli inin d k seviyede olmas nedeniyle e itli giri imlerle bu ili kilerin glendirilmesine al lm ancak bu giri imler meknsal ve sektrel olarak yo unla mam oldu undan somut sonular alnamam tr. 1998den itibaren kmelenmelerin etkinle tirilmesi ynnde daha somut admlar atlm , KOB ler aras a yaplarn ve KOB kmelenmelerini destekleyen bir program uygulanmaya ba lanm tr. Bu program geleneksel sektrlerde faaliyet 85

gsteren firmalara odaklanm ; ulusal ve blgesel rekabet edebilirli i srkleyecek farkl bir kmelenme program ve tamamlayc politikalarla da desteklenmi tir. Program ba lamadan nce DATAR tarafndan yaptrlan bir kme haritalama al mas ile lke genelinde 144 adet mevcut blgesel kmelenme ve 82 adet geli mekte olan kmelenme tanmlanm tr. Bu kmelenmelerin tanmlanmasnda KOB lerin yerelde yo unla mas, KOB lerin bir ya da birka alanda faaliyet gsteriyor olmas, firmalarn rekabet ve i birli i halinde olmas, yerelde i hizmetleri ya da Ar-Ge gibi ilgili faaliyetlerin bulunmas ve aktrlerin ortak kltr payla yor olmas dikkate alnm tr142. 4.1.1.1 Yerel retim Sistemleri Program DATAR Yerel retim Sistemleri (local production systems) tanmn u ekilde yapm tr143; Bir blgede yerle mi ve genel olarak bir istihdam sahasna kar lk gelen retken organizasyondur. Bu organizasyon, mevcut i ler iin kendi aralarnda i blm olan (retim ya da hizmet merkezi, vb) ve benzer ya da tamamlayc faaliyetler yrten retken kurulu lar arasndaki a yaplanmas eklinde faaliyet gsterir. YS programyla geleneksel sektrlerdeki i letmeler arasnda kmelenme ve i birli inin artrlmas ve yerelde yksek katma de erli ve Ar-Ge yo un alanlarda kamu kurumlar, zel ara trma ve e itim sistemleri arasnda daha gl ba larn ve ortak faaliyetlerin geli tirilmesi hedeflenmi tir. Bylece yerelde sinerji olu umu ve bilgi de i iminin sa lanmas amalanm tr. YS program ile mevcut yerel retim sistemlerinin belirlenerek ortak faaliyetleri iin bu sistemlere destek verilmesi ngrlm tr. Program ile yeni retim sistemlerinin olu turulmas yerine mevcut sistemler bnyesindeki i birli inin geli tirilmesi ve sistemlerin i leyi inin etkinle tirilmesi ncelik alan olmu tur. YS programnn al mann nc blmnde anlatlm olan kmelenme destek modeli e itlerinden KOB a yaplanmas modelinin ulusal lekte

desteklenmesi eklinde uyguland sylenebilir.

142 143

Europen Commisson, 2002:22-24 Local Production System Club, http://www.districts-industriels.com/uk_definition.php, 07.03.2007

86

Teklif a rs Fransada uygulanan bu programda kmelenmelerin kendi ihtiyalarn belirlemeleri ve bunlar hazrlayacaklar i plan dahilinde proje olarak sunmalar istenmi tir. Bunun iin DATAR tarafndan 1998 ve 1999 yllarnda iki ayr proje teklif a rs yaynlanm tr. Bu teklif a rlarnn amac: 144 YSlerin tanmlanmas ve te vik edilmesi YSlerin blgesel ekonomik geli me arac olarak kullanlmasnda yerel aktrlerin bilin dzeylerinin artrlmas YSlerin uygulamadaki zorluklarnn ve ihtiyalarnn belirlenmesi ve iyi uygulama rneklerinin yaygnla trlmas olarak belirtilmi tir. Uygunluk Kriterleri: Proje teklif a rlarnda temel uygunluk kriteri co rafi yo unla madr. Bunun d nda di er kriterler145 u ekilde belirlenmi tir; lgili blgede firmalar aras yo un a yaplarnn ve ba lantlarn olmas Firmalar aras etkile imi hzlandracak bir ya da daha fazla kme kolayla trcsnn bulunmas Uygulayclarn i letmeler aras etkile imi te vik edebilecek nitelikte olmas 1998 ve 1999 yllarnda ilan edilen teklif a rlarna toplam 180 ba vuru gelmi tir. Bunlardan 96 ba vuru resmi yerel retim sistemi olarak seilmi tir. Seim DATAR tarafndan ve ba vuruda sunulan i plan dikkate alnarak yaplm tr146. Programda, firmalarn ve ilgili aktrlerin ortak bir proje ya da al ma iin organize olmalar ve birlikte al malar beklenmi tir. Seilen projelerin

yrtlmesinden sorumlu olan ki iler ve kurumlar projelerini uygulamak zere kamu fonlarn kullanm lardr. Programda bir niversite ya da ara trma enstits ile
144 145

European Commission; Final Report of the Expert Group on Enterpise Clusters and Networks: 41 OECD, 2007:191 146 OECD, 2007:191

87

beraber al lmas te vik edilmi

ancak fon almak iin bir

art olarak

tanmlanmam tr. Fonlar genelde aktrleri bir araya getirmek iin; ileti im, pazarlama, piyasa takibi, denetim, internet sayfas olu turma, insan kaynaklar ve dar kapsamda ticari giri imler ve yenilik gibi ynetim maliyetlerine yneliktir. Bte: Programn, 96 proje iin e finansman d nda toplam btesi 3,6 milyon Avrodur. Kmelenme ba na yllk ortalama azami 40.000 Avro bte tahsis edilmi tir. Programa Katlm Dzeyi: YS programnda sunulan ba vurularda her bir sistem yakla k olarak 100 KOB den olu maktadr. Ancak i birli i srecine aktif katlm genelde 30-40 i letme ile snrl kalm tr. Programn De erlendirilmesi: 1993-2001 yllar arasnda istihdam yaratma oran e de er sektrlerde yzde 5,7 iken YSlerde yzde 9 olmu tur. Ulusal sanayi performans ile kyasland nda YSlerdeki i letmelerin yzde 78i istihdam ynnden dinamik i letme olarak de erlendirilmi tir. Srdrlebilirlik: Yerelde olu an bu canll n srdrlebilmesi iin DIACT (Fransa Bakanlklar Aras Blgesel Rekabet Edebilirlik ve Meknsal Planlama Kurumu) yerel retim sistemlerinde i birli inin ve yeni projelerin mali olarak desteklenmesi ynndeki politikasna devam etmi tir. Ayn ekilde Ulusal Blgesel Planlama Fonu ile blgesel yneti imin geli mesine, firmalarn ve firmalarn olu turduklar birliklerin

grnrlklerinin artrlmasna ve yerelde lider giri imlerin olu masna katk verilmi tir. Uygulanan politikalar ile YSlerin etkinli ini artrmak iin

kmelenmelerin rekabet avantajn artracak ortak mal ve hizmetler retilmesine nem verilmi tir. Bu yzden yeni giri imler ile proje teklif a rlarnda sa lanm olan ba larn glendirilmesine ynelik olarak e itimlerin, giri imcili in ya da ihracat art nn desteklenmesi hedef alnm tr.

88

Genel olarak de erlendirildi inde, program kapsamnda seilen 96 projenin belirli blgelerde yo unla mayarak lke geneline yaylm sonutur. Harita 4.1de seilen YSler gsterilmektedir. Harita 4.1 . Fransa Yerel retim Sistemleri olmas olumlu bir

Kaynak: Local Production Systems Club, http://www.districts-industriels.com/uk_carte_spl.php, 09.03.2008

YS program uygulanmaya ba land nda ok iddial bir proje olarak dikkat ekmese de, program ile ilgili olarak DATAR tarafndan yaplan de erlendirmede zellikle kamu kurumlar ile i letmeler arasnda gl i birlikleri kuruldu u tespit edilmi ve programn genel olarak amacna ula t grlm tr. Yerel birimlerin ve i letmelerin karar alma srecinde aktif rol almalar te vik edilmi tir. Yaplan proje ba vurular blgesel dzeyde yerel retim sistemi yakla mnn halihazrda geli mekte oldu unu ortaya koymu tur. Toplamda 5000den fazla i letmeyi ve 150.000den fazla al an ierisine alan yerel retim sistemleri iin gnlllk esasl Fransa Sanayi Blgeleri Klub (The French Industrial Districts Club) kurulmu tur. Bu klbn amac YSler aras 89

bilgi payla mn artrmak, yeler aras ortaklklar geli tirmek ve Fransadaki di er a giri imlerini desteklemektir.147 Bu programn bir di er zelli i 2005 ylnda uygulamaya gemi olan rekabet odaklar (poles of competitiveness) programnn temelini olu turmasdr. 4.1.1.2 Rekabet Odaklar Program Fransa Bakanlklararas Blgesel Rekabet Edebilirlik ve Kalknma Komitesi (CIACT-Inter-ministerial Agency for Regional Competitiveness and Development), 2002 yl Aralk aynda yeni bir rekabet politikas izlenmesi ynnde karar alm tr. Bunu takiben, 2004 ylnda DATAR tarafndan blgesel tabanl bir sanayi politikas ile rekabet odaklar olu turulmas ngrlm tr. Bunu izleyen ve 2004 ylnda Ba bakanl a sunulmak zere hazrlanan bir raporda byme ekosistemleri (ecosystems of growth) yakla m ile yenilikili in ve sektrler aras i birli inin nemi olmak zere iki temel konunun alt izilmi tir. 2005 ylnda program kapsamndaki teklif a rlarndan sonra yaynlanm olan Yeni Sanayi Politikasna Do ru (Towards a New Industrial Policy) isimli raporda da Fransann d k teknolojili sanayilere fazla yo unla t ve daha yksek teknolojilere gei in te vik edilmesi gerekti i vurgulanm tr. Programn amac: 2005 ylnda ba latlan Rekabet Odaklar (RO) (Poles de Competitive) program ile yeniliki ve uluslararas dzeyde Fransann rekabet edebilirli ini artracak kmelenmelerin belirlenmesi ve desteklenmesi amalanm tr. DATAR tarafndan rekabet oda isminin verilece i potansiyel kmelenmeler iin u ekilde bir tanmlama yaplm tr148. Rekabet Odaklar, belirli bir co rafi alanda, ortak projeler erevesinde sinerji yaratan irket ve merkezler ile kamu ara trma birimlerinin kombinasyonudur. Bu ortaklk belirli bir piyasa, teknolojik alan ve ilgili bilim adamlar ile rgtlenmi tir ve rekabet edebilirli e ve uluslararas farkedilebilirli e ula mak iin belirli bir dzeye ula mak zorundadr.

OECD,2007:192 Local Production Systems Club, http://www.districts-industriels.com/uk_theme.php?id=30 07.03.2007

148

147

90

Uygulanacak program ile Fransadaki i letmelerin performansnn artrlmas ve zellikle firmalar, ara trma merkezleri ve yksek renim kurumlar arasndaki l ili kilerin glendirilmesi amalanm tr. Seilen kmeler ile beraber bu kmelerin iinde bulunduklar blgelerin de geli mesine nem verilmi tir. Bu kmelenme deste i ile niversite-sanayi i birli inin normal seyrinden daha hzl geli mesinin sa lanmas ngrlm tr. RO programnn hedef kitlesi; i letmelerin, yksek retim kurumlarnn ve ara trma enstitlerinin ortaklk anlay ile bir arada oldu u ve uluslararas dzeyde rekabet gc olan kmelenmelerdir. Program tasarland nda 10-15 kadar uluslararas dzeyde ve byme potansiyeli yksek olan kmelenmenin

desteklenmesi ngrlm tr. Teklif a rs: Bu programda da YS programnda oldu u gibi potansiyel rekabet odaklarnn bir araya gelerek projelerini sunmalar istenmi tir. Program kapsamnda teklif a rlar DIACT ve Ekonomi, Finans ve Sanayi Bakanl nn letmeler Genel

Mdrl tarafndan koordine edilmi tir. De erlendirme komitesi a rlkl olarak kamu al anlarndan olu turulmu tur. 2004te ilan edilen teklif a rlarna 105 adet ba vuru yaplm tr. Ba vurularda kmelenme ve i birli i yakla mnn olmasna zel nem verilmi tir. De erlendirmede u kriterler dikkate alnm tr149: Kmelenmelerin ekonomik geli me stratejilerine katks Kmelenmenin uluslararas dzeyde fark edilebilirli i ve Ar-Ge ve teknoloji alannda hzl byme potansiyeli Kmelenme tarafndan nerilen kamu/zel sektr ortaklk dzeyi ve bu ortakl n tutarl bir strateji etrafnda olmas Yeni ve yksek de erli rnleri ortaya koyacak Ar-Ge projelerinin kalitesi

149

Deutschland Networking for Innovation, www.kompetenznetze.de/navi/en/root,did=124020.htm 20.02.2008

91

Temmuz 2005de yaplan nihai seimlerde, toplam 15 uluslararas, 15 blgeler aras ve 37 blgesel nitelikte kmelenme seilmi tir.150 Harita 4.2.de seilen rekabet odaklar gsterilmektedir. Program blgesel bir yakla mla tasarlanmam ancak seilen toplam 52 blgesel ya da blgeler aras dzeyde kmelenme ile program blgesel geli me politikasnn nemli bir paras haline gelmi tir. Harita 4.2. Fransa Rekabet Odaklar

Blgesel ya da blgeler aras rekabet odaklar Uluslararas rekabet odaklar

Kaynak: DIACT 2007, Karadan, 2008:104

Programn ba lan cnda planlanann aksine, a rlkl olarak blgesel dzeyde kmelenmenin seimi, rekabet edebilirli in ve yeniliki in geli tirilmesi iin uygulanacak projelerde ulusal lekten ok blgesel lekte sanayi kmelerine

150

OECD: 2007,184

92

odaklanld n ve lke genelindeki gl grlen kmelenmelerin neredeyse tamamnn programa dahil oldu unu gstermektedir. Nitekim, seilen odaklarn tamam yksek teknolojili kmelenmeler de ildir. Buradan Fransada uygulanan bu programn blgesel geli me politikasn, yenilikilik politikas ile sanayi politikasn bir arada ele ald anla lmaktadr. Rekabet odaklar program nc blmde ele alnan kmelenme destek modellerinden ulusal dzeyde kmelenme deste i ve yenilikilik odakl niversitesanayi i birli i modeli eklinde tasarlanm ancak programn uygulanmasnda KOB a yaplanmas modeline de yer verilmi tir. Kmelenme katlmclarnn o u daha nce belli lde birlikte i yapabilen gruplar olmakla birlikte aralarnda resmi ili ki a lar bulunmamaktadr. 105 ba vurudan 25i daha nceki YS programnda yer alan sistemler olup, bunlarn 21 tanesi rekabet oda olarak seilmi tir. Daha nce yerel retim sistemi olarak desteklenen yaplarn ksa sre sonra rekabet oda olarak kabul edilmi olmas YS programnn RO program iin temel te kil etti inin gstergesidir. Programn Btesi Ba langta seilmesi planlanan 1015 kme iin toplam 750 milyon Avro ve kmelenme ba na yllk 16,7den 25 milyon Avroya kadar mali destek tahsis edilmesi planlanm tr. Ancak; 67 kmenin seilmesi ile bu kaynak 1,5 milyar Avro151ya karlm tr. Btenin yzde 80inin uluslararas nitelikte olan 15 oda a tahsis edilmesi ngrlm tr. Yani, uluslararas dzeyde rekabet gc olan kmelerin i birli i ieren Ar-Ge projelerine e finansman d nda yllk 26,7 milyon Avro tahsis edilmesi ngrlm tr. Blgesel ve blgeler aras kmeler iin kme ba na yllk 1,9 milyon Avro ayrlacaktr. Bu tutarlar gsterge niteli inde olup, finansman sreci 2006da ba lam tr ve odaklarn uygulayacaklar projelerdeki taleplerine gre de i ebilecektir. Bu projelere AB (Avrupa Birli i) fonlarndan, blgesel desteklerden ve yerel idarelerden de ilave katklar olmas beklenmektedir.
Bu tutarn 300 milyon Avrosu baz vergi istisnalar ve sosyal gvenlik demelerinden, 700 milyon Avrosu e itli bakanlklarn btelerinden sa lanacak fonlardan ve 500 milyon Avrosu ise baz ajanslardan ncelikli finans arac olarak temin edilecektir. Bu ajanslar OSEO Finans Ajans (KOB Geli tirme Bankas ve Yenilik Finans Ajansnn birle mesi ile olu mu ) kamu programlarna finansman sa layan banka CDC, Snai Yenilik Ajans ve Ulusal Ara trma Ajansdr.
151

93

Ancak e -finansman iin belirlenmi kurallar yoktur. Ayrca, 3 yllk programda odaklarn ynetimi iin de 11 milyon Avro tutarnda kaynak tahsis edilmi durumdadr. Rekabet odaklar programnn btesi olduka fazladr. Baz kyaslamalar yaplrsa, Snai Yenilik Ajansnn yllk btesinin 1 milyar Avro, merkezi hkmet ile blgeler arasnda imzalanan blgesel geli me szle melerinin btesinin 2,8 milyar Avro ve DIACTn yllk btesinin yakla k 300 milyon Avro oldu u dikkate alnd nda rekabet odaklarna tahsis edilen btenin bykl aka ortaya kmaktadr. Rekabet odaklar programna ili kin politik katlm 1998den itibaren uygulanmakta olan YS programna gre olduka yksektir. Farkl aktrleri politika etrafnda birle tiren programn ynetim erevesi ekil 4.1de gsterilmektedir. ekil 4.1. Fransada Uygulanan Kmelenme Programlarnn Ynetim erevesi
Tarm E itim, Yksek retim ve Ara trma Bakanl Ekonomi, Finans ve Sanayi Bakanl i leri ve Blgesel Planlama Bakanl DIACT: - Bakanlklar Aras Blgesel Rekabet Edebilirlik ve Mekansal Planlama Kurumu

Gvenlik

Bu btelerden 700 m Avro kaynak aktarm

300 m Avro sosyal gvenlik demesi ve vergi istisnas

OSEO F NANS AJANSI

KOB Geli tirme Bankas ve letme Yenilikilik Finans Ajansnn 2005de birle tirilmesi ile olu turulmu tur.

CDC: Kamu programlarna finansman sa layan banka Yerel retim Sistemleri Klb (CDIF)

SINA YEN L K AJANSI (2005te kurulmu )

ULUSAL ARA TIRMA AJANSI (2005te kurulmu )

500 m Avro ajanslardan gelen kredi, garanti ve zkaynak

REKABET ODAKLARI

Blgeler, Ba kanlklar ve Yerel Birimler

YEREL RET M S STEMLER

Kaynak: OECD 2006:29

ekil 4.1de RO programnn ynetim erevesi incelendi inde farkl roller stlenmi merkezi kurumlarn (E itim, Maliye, Sanayi ve i leri Bakanlklar),

94

ajanslarn (KOB

Finans Ajans, Yenilik Ajans, Ara trma Ajans) ve kamu

programlarna finansman sa layan bir bankann kmelenme program erevesinde birle mi olmas programn arkasndaki politik deste i de ortaya koymaktadr. Bu programda oldu u gibi ok sayda kurumun dhil oldu u programlarda faydalanclarn farkl talepler iin farkl kurumlarla muhatap olmak zorunda kalmalar sorun yaratm tr. Bu nedenle, farkl bakanlklar ve ajanslardan gelecek fonlarn ve tm srecin tek elden ynetilmesi kararla trlm ve sreci Ekonomi, Finans ve Sanayi Bakanl letmeler Genel Mdrl ynetmi tir. Bylece

program faydalanclarnn talepleri iin sadece bu Genel Mdrlkle irtibata gemeleri sa lanm tr. Rekabet Odaklarna Katlm Dzeyi Kmelenmelerde yer alan her bir aktrn farkl beklentileri ile ortak hedefler etrafnda toplanmalar yoluyla bu odaklar bir araya gelmektedir. Her bir odaktaki i letme says, birka tane byk lekli i letmeden yzlerce KOB ye kadar de i ebilmektedir. Yaplan ba vurularda genelde ya da drt e itim kurumu ve ara trma enstitsne yer verilmi tir. Byk i letmeler genelde kmelenmelerin dayanak noktas olarak grlmekte ve srete belirli bir lde kontrolleri olmaktadr. Rekabet Odaklarnda Kurumsal Yaplanma ve Yneti im Proje ba vurularnda i letmelerin, ara trma enstitlerinin ve niversitelerin resmi olarak birlikte al malar temel ko ul olarak belirlenmi tir. Her odaktaki mevcut i birli i durumu de i mektedir. rne in; bazlarnn bir neri sunmak iin bir araya gelmeleri uzun zaman alm tr. Ancak baz kmelenmeler daha nce uygulanan YS program kapsamnda resmen rgtlenmi olduklarndan

bnyelerine byk i letmeleri dhil etmek suretiyle odak haline gelmi lerdir. Her bir oda n ynetim yapsnda baz kamu ve zel sektr aktrlerinin katlm zorunlu klnm tr. Blgesel ynetimler, potansiyel odaklar programa ba vuru yapmalar konusunda desteklemi ve finansmana da katk vermi lerdir. Her odakta ilk a amada kar amac gtmeyen bir ynetim yaps olu turulmu tur. Bu yaplar programlar iin tasarlanm olup; finans komitesi, bilim komitesi, strateji komitesi gibi baz gzetim yaplar kurulmu tur. Bu ynetim yaps 95

yerel ve blgesel idarelerin yetkilileri, i letmelerin temsilcileri ve ilgili di er uzmanlardan olu maktadr. DIACT odaklar arasnda bilgi payla mn artrmak zere bir ulusal kulp kurulmas ve bunlarn ba na da bir i adamnn getirilmesini ngrmektedir. Program kapsamnda belirlenen odaklar etrafnda zel Ar-Ge alanlar kurulmas ynnde bir dzenleme yaplm tr. Onaylanan projeler ierisinde yer alan ve Ar-Ge alanlarnda yerle ik ve i birli i halinde olan i letmeler baz sosyal ve mali muafiyetlerden faydalanabilmektedir152. Bu zel alanlar kmelenmelerin etrafnda olan i letmelerin ve ara trma merkezlerinin da lmna gre belirlenmi tir. Alanlarn snrlar ise kmelenmelerin temsilcileri ile merkezi ve yerel kurumlarn temsilcileri tarafndan belirlenmi tir. Programn De erlendirilmesi: Odak seimleri Temmuz 2005de yaplm ve szle meler 2006 yl ba nda imzalanm tr. Program, 2006-2008 dnemini kapsamaktadr. Programn

uygulanmas srecinde yaplan gayri resmi de erlendirmede idari usullerin kar kl ve KOB ler arasndaki zayf i birli i gibi temel sorunlar politika yapclar tarafndan dikkate alnarak ileriki safhalara ynelik tedbirler alnmaktadr. Srdrlebilirlik: CIACT kamu otoritelerinden, hazrlayacaklar planlarnda kazanan

kmelenmelere yer vermelerini talep etmi tir. Fransa Uluslararas Yatrm Ajans (French Agency for International Investments) ve 2007-2013 dnemi iin merkezi hkmet ve blgeler arasnda imzalanan szle melerde kmelenmelerin (yerel retim sistemleri ve rekabet odaklarnn) desteklenmesini ncelikli hedef olarak vurgulam tr. Ayrca, blgesel idareler bu programlar ile seilmemi olan kmelerin de desteklemeleri ynnde te vik edilmektedir. Fransada uygulanan kmelenme programlarnn temel zellikleri zet olarak Tablo 4.1de verilmektedir.

152

Ar-Ge Blgesinde uygulanacak projelerde kamu ortaklarnn maliyetleri yzde 100 orannda kar lanrken zel sektr ortaklarnn maliyetleri yzde 35 orannda kar lanmaktadr. www.kompetenznetze.de/navi/en/root,did=124020.htm 20.10.07

96

Tablo 4.1. Fransada Uygulanan Kmelenme Programlarnn Temel zellikleri Yerel retim Sistemleri Yneten Kurum Hedef Faydalanc Seim Yntemi Bte DATAR Blgesel Kmelenmeler KOB ler Yar ma 3,6 milyon Avro Rekabet Odaklar Ekonomi, Finans ve Sanayi Bakanl letmeler Genel Mdrl Uluslararas Rekabet Gcne Sahip Kmelenmeler ve Yenilik Sistemleri niversite, Kamu ve Sanayi birli i Yaplar Yar ma 1,5 milyar Avro

Kaynak: Yazar tarafndan dzenlenmi tir.

4.2 4.2.1

sve153 sve Blgesel Geli me Politikas sve blgesel geli me politikasnda, blgesel geli mi lik farklarnn i sizlik,

nfus azalmas ve krsallk gibi sorunlar ile birle mesi sonucunda byd kuzey blgelere 1960lardan itibaren byk nem verilmi tir. Gneyde ise blgesel sorunlar imalat sanayiindeki yapsal de i imlerle ili kilidir. 1970lerin sonu ve 1980lerde sanayide yeniden yaplanma sonucunda gney blgelerde ilk defa yksek i sizlik oranlar grlm tr. Dolaysyla, politikalar lkenin daha geni kesimini hedef alm tr. Ama sadece kuzey blgelerin gney blgeleri yakalamas de il, lke genelinde blgesel e itli in sa lanmas olmu tur. Ya anlan yerden ba msz olarak herkesin istihdam frsatlarna, hizmetlere ve sa lkl bir evreye eri imi nem kazanm tr. Kamu sektrnn byd srete bu fikir uygulanabilir olmu ; ancak kamu sektr klmeye ba lad nda kanlmaz olarak bu durum da sorunun bir paras haline gelmi tir. Blgesel geli me yakla mlarnda grlen de i imlerle beraber sve

Hkmeti de 1998de yeni bir blgesel geli me politikas geli tirmi tir. Bu srete, yeni politikann uygulanmasn kolayla trmak zere Blgesel Geli me Anla malar (BGA) (Regional Growth Agreements) ortaya km tr. BGAlar yoluyla politikalarn btnle mesi ve sektr odakl kamu desteklerinin blgesel erevede
153

Bu blmde OECD, 2003 ve OECD, 2007 temel alnm tr.

97

kullandrlmas amalanm tr. Ayn zamanda BGAlar ile AB Yapsal Fonlarnn entegrasyonu sa lanarak mali kaynaklarn etkinli inin artrlmas ve politikalar aras koordinasyonun sa lanmas hedeflenmi tir. lke genelinde geli me anla malarnn ilk uygulamalar mevcut ve geli mekte olan kmelenmelerin desteklenmesini ierecek ekilde zel sektrn geli mesine odaklanm tr. Yeni politikann amac i geli tirme ve i letme olu umunun te vik edilmesi ile srdrlebilir ekonomik kalknmann sa lanmas olarak belirlenmi tir. Sanayi politikas, blgesel geli me politikas ve istihdam politikalar kapsamnda mevcut kaynaklarn daha iyi koordine edilmesi sa lanmaya al ld ndan ilave mali kayna a gerek duyulmam tr. Politikann daha aktif ve ba arl olmas iin 2004 ylndan itibaren BGAlar yerine Blgesel Geli me Programlar (BGP) (Regional Growth Programmes) uygulanmaya ba lanm tr. BGPler ile farkl sektrlerden aktrlerin i birli i yapmalar ve byme iin yapsal etkileri olacak alanlarn tespit edilmesi hedeflenmi tir. Belirli klavuzlara uymak zorunda olan BGPleri, merkezi hkmet onaylamaktadr. Bylece fonlarn ncelikli alanlara ynlendirilmesi sa lanm olmaktadr. BGPler ile ulusal fon aktarlacak alanlar u ekilde belirlenmi tir: blgesel yetkinlik ve i gc kmelenme ve yenilik sistemleri blgenin cazibesinin artrlmas giri imcilik Ayrca blgesel uyum hedefinden ekonomik byme hedefine gei in gstergesi olarak blgesel politika yerine blgesel geli me politikas ifadesi kullanlmaya ba lanm tr. Blgelerin daha fazla sorumluluk alarak kendi stratejilerini hazrlamalar ve sadece belirlenen blgelerin desteklenmesi yerine daha genel bir yakla mla tm blgelerin desteklenmesi hedeflenmektedir. i geli tirme i ortamnn iyile tirilmesi altyap

98

4.2.2 Kmelenme Programlar154 Programlarn Geli imi svete bilim ve teknoloji uzun yllardr desteklenmekle birlikte yenilik kavram ilk defa 2000 ylndan sonra gndeme gelmeye ba lam tr. Geleneksel destekler, bilim ve teknoloji konusunda byk firmalara Ar-Ge ya da sanayi politikas kapsamnda destek ve e itim verilmesi eklinde uygulanm tr. 2000 ylnda Ar-Ge faaliyetlerinde koordinasyonun sa lanmas grevi E itim Bakanl na verilmi tir. 2001 ylnda svein bilimsel ve stratejik ihtiyalarna ynelik problem odakl ara trma faaliyetlerini ynetmek zere sve Yenilik Sistemleri Ajans (Vinnova) kurulmu tur. Bylece, svein ulusal dzeyde uygulanan ilk kmelenme program olan Vinnvaxt yenilikilik politikasnn bir arac olarak geli tirilmi tir. svete 2001 ylnda ba layan Vinnvaxt Program ncesinde de yerel ve blgesel dzeyde e itli kmelenme desteklerinde bulunulmu tur. Yerel ynetimler ok sayda kmelenme giri imini ve teknoparklar desteklemi tir. sve Ekonomik ve Blgesel Geli me Ajans (Nutek) uzun yllar teknoloji transferi ve i geli tirme alanlarnda ok sayda i birli i programlar yrtm tr. Di er taraftan, sve Yatrm Ajans ( YA), blgelerin uluslararas pazarlama stratejilerinin

geli tirilmesinde kmelenme yakla mn kullanm tr. Bu erevede, ulusal dzeyde kmelenme ile ili kili desteklerin farkl birimlerce ve da nk bir yapda yrtld grlmektedir. Ulusal politikalardaki bu da nkl n giderilmesi amacyla Sanayi, stihdam ve E itim Bakanl nn nerisi ile 2001 ylnn sonuna do ru kmelenmelerin ve yenilik sistemlerinin geli tilmesine ynelik bir ulusal program ba latlmasna karar verilmi tir. YA, Nutek ve Vinnovann 2002-2005 yllar iin ortak bir program geli tirmeleri istenmi tir. Di er taraftan, blgelerin hazrlayacaklar blgesel geli me programlarnda kmelenmeleri ve yenilik sistemlerini dikkate almalar istenmi tir. Olduka uzun sren program geli tirme srecinin ardndan, 2003 ylnda Visanu Program aklanm tr. Programda blgesel planlama ile uyumun yakalanmas amacyla ncelikli olarak BGPlerde tanmlanan kmelenmelere
154

Bu blm OECD, 2007 temel alnarak hazrlanm tr.

99

odaklanlm tr. Gemi te ulusal aktrler tarafndan nemli miktarlarda ula m, e itim ve teknoloji imkanlarnn geli tirilmesi ynnde fiziki altyap yatrm yapld d nlerek Visanu Program ile fiziki olmayan (soft) yatrmlara odaklanlm tr. Vinnvaxt ve Visanu Programlarndaki tecrbeler nda Nutek 2005 yl sonunda bir di er kmelenme program olan Blgesel Kmelenme Programn aklam tr. zetle; svete ulusal dzeyde uygulanan ve farkl program amalar olan kmelenme programndan bahsedilebilir. Bunlar Vinnvaxt, Visanu ve Blgesel Kmelenme Programlardr. Programlara ili kin kurumsal yaplanma grlmektedir. ekil 4.2. sve Kmelenme Programlarnn Kurumsal Yaplanmalar ekil 4.2de

Kaynak: OECD, 2007:298

4.2.2.1 Vinnvaxt Program Vinnvaxt program; E itim, Ara trma ve Kltr Bakanl na ba l olan Yenilik Sistemleri Ajans Vinnovann en nemli programdr. Bu programda blgesel yenilik sistemlerinin uluslararas dzeyde rekabet edebilir ve uzun vadede srdrlebilir olmalar iin destekler verilmesi planlanm tr. Bu destekler zellikle, srete yenili i hedef almaktadr. Bu Programda problem odakl ara trma al malarna ynelik olarak kamu, zel sektr ve akademik evreler arasndaki l 100

i birli i ili kilerinin geli tirilmesine odaklanlm tr. Bylece, kurulacak yenilik sistemleri ile blgelerin uluslararas dzeyde rekabet edebilirliklerinin artrlmas hedeflenmi tir. Program ncesinde ulusal dzeyde kmelenmelerin belirlenmesine ynelik bir al ma yaplmam tr. Teklif a rs srecinde kmelenmeler kendileri ba vuru yapm tr. Program ak rekabet ortamnda dzenlenmi olup on yllk dnemde ve devrede uygulanmas ngrlm tr. lk iki devrede Ar-Ge oran yksek olan ve iyi kurgulanm giri imlerin nc devrede ise blgesel yenilik sistemlerinin lk iki devrede daha nceden geli mi olan

desteklenmesi hedeflenmi tir.

kmelenmelerin, nc devrede ise yenilik potansiyeli yksek ve geli mekte olan kmelenmelerin seilmesi amalanm tr. lk iki devre iin 65 milyon Avro bte tahsis edilmi tir. Bu erevede, Program btesinin asgari yzde 50si Ar-Geye ayrlmaktadr. Program kapsamnda planlama ve sre deste ine ili kin faaliyetler (e itim, seminer, tecrbe payla m, bilginin yaylmas ve ara trma vb) iin destek temin edilebilmektedir. Programda fonlarn tamam yzde 50 orannda e finansman

gerektirmektedir. Ayrca, proje nerilerinde akademi, i evresi ve blgesel geli me politikas yapclarnn katlm zorunlu tutulmu tur. E finansman ve blgesel

aktrlerin katlm ko ulu dolaysyla, gelen ba vurularn o u blgesel geli me programlarnda yer alan projelerden olmu tur. De erlendirme sreci program konseyi ve akademi, zel sektr ve kamu temsilcilerinin olu turdu u farkl jri heyeti ile yrtlm tr. Program konseyi bir ba kan ve zel sektr, akademi ve kamu heyetlerinden 2 er yenin katlm ile olu mu tur. Ba kann tarafa da yakn bir ki i olmasna dikkat edilmi tir. Programn birinci devresindeki teklif a rlarna toplam 159 neri sunulmu tur. Bunlardan 25 tanesi kalknma giri imleri (development initiative) olarak belirlenmi ve kstl planlama hibesi alm lardr. 3 proje kazanan (winners) olarak nitelendirilmi ve tam hibe alm tr. 7 proje geli en (runner up) olarak belirlenmi ve snrl hibe almaya hak kazanm tr. kinci devrede 23 ba vuru gelmi 101

ve bunlardan 5 proje kazanan olarak seilmi tir. nc devre iin toplam 86 ba vuru gelmi ve bunlardan 10 tanesi snrl hibe kaynak (11.000 Avro) alm lardr. 5 proje tam destek iin seilmi olup 2 yl sreyle destek almas kararla trlm tr. Kazanan olarak nitelendirilen projeler 10 yllk periyotta yllk azami 1,1 milyon Avro kaynak alabilecektir. Sa lanan e -finansman ile bu program bteleri 2,2 milyon Avroya kadar kabilmektedir. Bu fon iin birinci devrede , ikinci devrede be olmak zere toplam sekiz blge seilmi ve bunlar fonksiyonel blge olarak nitelendirilmi tir. nc devrede be giri im seilmi olup, bunlar iki yl sresince fon alabileceklerdir. Yaplan de erlendirmede ba arl bulunmalar durumunda bu destek sekiz yl boyunca da devam edecektir. Programda belirlenen kmelenmelerde; yenilik sistemlerinde etkinli in artrlmasna, yeni i letmelerin kurulmasna ve yenili in ticarile tirilmesine ynelik projelerin uygulanmas sa lanm tr. Vinnvaxt Program, fonlanan projelerin ilave kaynaklar iin uygunlu unun tespit edilmesi amacyla dzenli olarak de erlendirilmektedir. Seilen sekiz Vinnvaxt giri imi ylda bir de erlendirilecektir. Yaplacak de erlendirme sonularna gre Vinnova bu giri imlerin desteklenmesine devam edilmesi ya da deste in kesilmesi kararn verecektir. Program kapsamnda hazrlanan uygulama ncesi de erlendirme raporlarnda blgesel aktrlerin byme odakl bir yakla mla bir araya geldikleri ve iyi dzeyde koordine olduklar ortaya konulmu tur. Programda kme seiminin yar ma ortamnda yaplmas, blgelerin kendi taleplerine gre destekler almalarn sa lam tr. Di er taraftan, Vinnvaxt Programna katlm olmak blgesel giri imlerin gvenilirli ini artran bir durum olarak kar lanm tr. 4.2.2.2 Visanu Program Visanu Programnn amac yenilik sistemleri ve kmelenme sreleri iin ortam olu turmak ve srdrlebilir bymeyi destekleyen unsurlar ortaya koymaktr. Bu program ile, kamu ve zel sektr aktrlerine yenilik sistemleri ve kmelenmeler konusunda bilgi ve yeterlilik kazandrmak; sre liderli i ve

102

 renmeye mali destek sa layarak uluslararas dzeyde pazarlama yapabilecek kmelerin olu mas iin uygun ortamlarn yaratlmas hedeflenmi tir. Fransa rne inde rekabet odaklar programnda grlen farkl kurum ve ajanslarn bir arada program yrtmesi ve btenin tek elden ynetilmesi yakla m bu programda da grlmektedir. Visanu; Nutek, Vinnova, sve Yatrm Ajans tarafndan ortak uygulanan bir programdr. Programn farkl bakanlklara ba l ajans tarafndan uygulanmasndaki stratejik karar, programlarn farkl ajanslar arasnda blnmesine engel olunmas ve farkl al ma kltrlerine ra men birlikte i yapabilme yetene inin geli tirilmesi amacyla alnm tr. Program btesini Nutek ynetmi tir, ancak planlama ve uygulama safhalarnda ajans da rol alm tr. 2002-2005 yllar arasnda uygulanan Programda, kmelenmelere

bilgilendirme, finansal sreler, uluslararas pazarlama gibi konularda soft altyap deste i sa lanmas yoluyla blgelerin geli mesi hedeflenmi tir. Program birbirini tamamlayan 3 bile enden olu maktadr i. Sre Deste i: Program kapsamnda uluslararas rekabet gcnn artrlmas amacyla seilen kme ve yenilik sistemlerine sre deste i

sa lanmaktadr. Bu destek yetenek geli tirme, kmelenme ve yenilik sistemi srelerinin i letilmesine yneliktir. Toplam 3 milyon Avronun tahsis edildi i bu destek erevesinde 30 giri im destek alm tr. Seilme kriteri olarak; blgesel geli me programlarnda yer almak, ncelik verilen bir alanda faaliyette olmak, i letmelerce ynetilmek, uluslararas dzeyde rekabet gcne sahip olmak ya da bu potansiyeli ta mak, renme perspektifine sahip olmak ve di er kmelenmelerle diyalog kurmay hedeflemek belirlenmi tir. Bu bile en kapsamnda mali destek sa lanacak uygun faaliyetler ise kmelenmelerin rgtlenmesi, rn, hizmet, sre ve i geli tirme, pazarlama, kmelenme ve yenilik sistemlerinin nemi konusunda bilinlendirme ve a olu turma faaliyetleri eklinde saylabilir. ii. Bilgi geli tirme: Bu bile en kapsamnda, ulusal ve blgesel dzeyde kmelenme ve yenilik sistemlerinin geli tirilmesi konusunda bilgi dzeyinin artrlmas hedeflenmektedir. Bylece genel bilgi ve tecrbe dzeyinin artrlmas ve tecrbelerin di er blgelere ve birimlere yaylmas sa lanacaktr. Tecrbelerin takip edilmesi, yaplandrlmas ve ar ivlenmesi ile bir blgede olu acak tecrbeden di er

103

blgeler de faydalanabilecek ve bu olu acaktr.

ekilde ulusal dzeyde know-how bilgi

iii. Uluslararas pazarlama: Bu bile en

YA tarafndan ynetilmi tir.

YAnn temel rol yabanc yatrm ekmek amacyla kmelerde markala mann desteklenmesi olmu tur. Bu erevede, Visanu kapsamnda desteklenen kmeler ve yenilik sistemleri uluslararas dzeyde rekabet gc yakalamalar ve pazarlama yapabilmeleri ynnden desteklenmi tir. Yrtlen Kmelenme al mas Fransa rne inde oldu u gibi svete de e itli yntemlerle kmelenmelerin analiz edilmesi al malar yaplm tr. Visanu Programnn planlama srecinde kmelenmeye ynelik nicel bir al ma yrtlm tr. al ma sonunda y nla ma katsaylarna baklarak 38 kme tanmlanm tr. Toplamda ulusal istihdamn yzde 37sinin bu kmelenmelerde oldu u tespit edilmi tir.155 Buna paralel olarak Program kapsamnda blgesel dzeyde a lar, kmeler ve yenilik sistemleri eklinde nitel bir al ma yrtlm tr. al ma, blgesel geli me programlarnn temsilcileriyle yaplan anket ve sektr al malar ya da Vinnvaxt giri imleri gibi yrtlen al malarn derlenmesine dayanmaktadr. Bu al malarn sonucunda, 250 adet blgesel giri im tespit edilmi tir. Bu liste Visanu Programnda blgesel geli me programlarnn temsilcileriyle birlikte blgesel giri imlerin nceliklendirilmesinde kullanlm tr. Harita 4.3de al malar sonucunda belirlenen kmeler grlmektedir. Bte Visanu Programnda 3 yl iin (2002-2005) ulusal kaynaklardan sre deste ine 3 milyon Avro; bilgi geli tirmeye 1,5 milyon Avro; yatrma 1 milyon Avro ve destek faaliyetlerine 2 milyon Avro olmak zere toplam 7,5 milyon Avro kaynak ayrlm tr. Toplam 30 kmelenme sre deste inden faydalanm ve ulusal kamu hibe fonlarndan ortalama kme ba na yllk 33.000 Avro alm lardr. Sre deste i; sre ynetimi ve ticari i birli i, e itim ve yetenek geli tirme, yeni rn ve sre

155

OECD, 2007:300

104

geli tirme, kme geni letme, a yaplanmas, analiz ve lobi gibi ortak i geli tirme faaliyetleri iin kullanlm olup, yzde 50 orannda blgesel e finansman gerekli klnm tr. Kmeler di er bile enlerde de faaliyetlere dhil olmalar durumunda ilave destek kullanabilmi lerdir. Harita 4.3. sve Kmelenme Haritas

Kaynak: Lindqvist at all, 2003:11; Harvard Business School internet sayfas http://www.isc.hbs.edu/pdf/Swedish_Clusters_(Feb_2003).pdf 26.12.2007

Seim Visanu Program seimleri, yar ma ortam yerine diyalo a dayal esnek bir srete olmu tur. Programda iki a amal bir diyalog sreci uygulanm tr: i. blgesel geli me programlarnn temsilcileri ile ncelik tespiti ii. her bir kmelenme giri iminin zel faaliyetleri iin gr meler yaplmas. Programda kmelenmelerin seiminde; byme potansiyeli, blgesel dzeyde projelerin benimsenmesi ve sahiplenilmesi ile bu i i sahiplenecek ki ilerin varl kriterleri kullanlm tr. Katlm Dzeyi Visanu Programnda 30 kmelenme giri imi ierisinde yer alan toplam 1.226 i letme, sre deste i alm tr. Bunlardan yzde 67si kk ve orta lekli i letmedir. 105

Programda sektrler ve kmelenmeler arasnda ba lantlar kurulmasna ncelik verilmi ; paketleme ve tasarm gibi birden ok sektr ilgilendiren kme giri imleri te vik edilmi tir. Program kapsamnda desteklenen kmelenmelerin yzde 40ndan fazlas, fonlarn bir ksmn e itim ve yetenek geli tirmeye (niversitelerde yeni programlar, yetenek merkezleri, belirli konularda seminerler ve al taylar) ayrm lardr. Baz kme giri imleri yatay konularn btnle mesi, yaratc sektrlerde giri imcilik, kme geli tirme iin ara trma gibi ortak amaca hizmet eden projelere katlm lardr. Ayrca; programlarda yer alan kme giri imlerinde al anlar arasnda yetenek geli tirme ve tecrbe payla mna ynelik olarak ulusal bir ba lant olu turulmu tur. Programn Sonular Programda, kmelenmelerde uluslararas rekabet edebilirli in ve yenilik sistemlerinin te vik edilmesinin yannda, kmelenmelerin ve yenilik sistemlerinin blgesel geli me aralar olarak alglanmas ynnde de bilin olu turulmas amalam tr. Bu kapsamda, interaktif ara trma projeleri, ulusal ajans arasnda i birli i ve blgesel ihtiyalar ve milli menfaatler arasndaki ili ki, aktrlerin katlmna ili kin veri toplama ve kme giri imlerinden nihai rapor zetlerinin toplanmas gibi e itli izleme ve de erlendirme faaliyetleri yrtlm tr. Programa ili kin bir d de erlendirme al masnda, ajanslarn

koordinasyonunun ve seim yntemi olarak dialog yakla mnn kullanlmasnn pozitif sonular verdi i belirtilmi tir. Di er taraftan, kmelenmelerde yer alan sre kolayla trclarnn bilgi toplama, deneyim payla m, ileti imin artrlmas ve a yaplarnn kurulmas konularnda pozitif etkilerinin oldu u belirlenmi tir. Visanu Programnn ynetimi Vinnvaxt Programna gre daha geni tabanl olup, program ajansn grev alanlarna giren blgesel geli me, yabanc yatrm ve yenilik sistemleri konularnn tamamn kapsamaktadr. Bu erevede, Visanu

106

Program, Vinnvaxt Programna kyasla daha fazla blge ve kmeyi desteklemeye aktr. 4.2.2.3 Blgesel Kmelenme Program Nutek tarafndan desteklenen Blgesel Kmelenme Program; irketler, e itim kurumlar, di er ilgili yaplar ve kamu kurumlar arasndaki i birli inin geli tirilmesi suretiyle kmelenmelerin uluslararas rekabet edebilirliklerini

artrmaya ynelik bir programdr. Belirli stratejiler (i

planlar) erevesinde

byyen sanayilerde daha olgun kmelenmelerin olu mas ve daha fazla uluslararas faaliyet yaplmas iin frsat olu turulmas amalanm tr. Bylece, zel sektrn yeni rn, hizmet, sre ve yaplanma ile kapasitesinin glendirilmesi, istihdamn artrlmas, yabanc yatrm ve AB piyasas ile i birli i yoluyla kmelenme kaynaklarnn glendirilmesi, srdrlebilir geli me iin aktif ve verimli al an kmelenme saysnn artrlmas hedeflenmi tir. Program 2005 ylnda ba lam ve 2010 ylna kadar devam etmesi

ngrlm tr. Blgesel Kmelenme Programnn toplam btesi yakla k 7 milyon Avrodur. Programda yzde 50 orannda blgesel e finansman gereklidir. Toplamda kayna n yzde 80i Visanu Programna katlan giri imlere; kalan yzde 20si yeni ya da daha az geli mi giri imlere aktarlm tr. Sre Deste i Programda diyalog ve sistem yakla m temel alnm tr. Diyalog, blgesel kmelenme giri imlerinin seiminde ve fonlarn buralara tahsis edilmesinde yntem olarak kullanlm tr. Diyalog srecinin bir ara olarak kullanlmas, ulusal ve blgesel yenilik stratejilerinin uyumunu artrm tr. Seim Kriterleri156 Seim, diyalog yntemi kullanlarak iki a amada yaplm tr. lk olarak blge ve blgenin yenilik politikas stratejisi/blgesel geli me program, ikinci olarak kmelenme giri imi dikkate alnm tr. ki temel kritere gre seim yaplm tr. Kriterlerden birincisi, kmelenme giri iminin sadece Ar-Geye de il, i ve piyasa geli tirmeye ynelik faaliyetlerde de bulunmas ve giri imin ortak bir i planna

156

Vogelmann, 2007:8, e-Cluster internet sitesi, 26.02.2008

http://www.ecluster.it/ecluster/export/sites/ecluster/_download/conference/presentations/helene_vogelmann.pdf

107

sahip olmas; ikincisi ise, blgenin yenilik stratejisi ya da blgesel geli me programnda bu giri ime onay verilmi olmasdr. Faaliyetler157 Program kapsamnda desteklenen faaliyetler u ekilde sralanabilir: Ticari i birli i srecinin geli tirilmesine ynelik faaliyetler Bilgi ve metodoloji geli tirmeye ynelik faaliyetler Ortak i plan geli tirmeye ynelik faaliyetler Bilgi Geli tirme Bu Programda da Visanu Programnda oldu u gibi, ilgili aktrler arasnda ortak renme ve bilgi geli tirme modeli uygulanm tr. Kmelenme

kolayla trclar (facilitators), blgesel otoriteler, ulusal ajanslar ve uluslararas kurumlar bu srecin paras olmu tur. Bu kapsamda yaplan al malar; kmelenme giri iminin performansnn artrlmasna ynelik i planlar, de erlendirme ve srekli izleme, kamunun rolleri, yeniliki yneti im, AB fon imknlarna eri im, sektrel ve blgesel rekabetilik analizi ve fizibilite al malar eklinde zetlenebilir. Buraya kadar ele alnan farkl kmelenme destek programnn temel zellikleri Tablo 4.2de zetlenmektedir. Tablo 4.2. svete Uygulanan Kmelenme Programlarnn Temel zellikleri
Vinnvaxt Yneten Kurum Hedef Vinnova Blgesel Yenilik Sistemleri niversite, Kamu ve Sanayi birli i Yaplar Yar ma 75 Milyon Avro 10 yl Visanu Nutek, Vinnova, YA Kmelenmeler ve Blgesel Yenilik Sistemleri Firmalar Diyalog 7 Milyon Avro 3 yl Blgesel Kmelenme Program Nutek Kmelenmeler

Faydalanc Seim Yntemi Bte Sre

Firmalar Yar ma/ Diyalog 7 Milyon Avro 6 yl

Kaynak: Vogelmann, e-Cluster internet sitesi, 2007:2, 26.02.2008 http://www.ecluster.it/ecluster/export/sites/ecluster/_download/conference/presentations/helene_vogelmann.pdf

157

Vogelmann, 2007:6, e-Cluster internet sitesi, 26.02.2008

http://www.ecluster.it/ecluster/export/sites/ecluster/_download/conference/presentations/helene_vogelmann.pdf

108

svete uygulanan bu programlarda sre birbirine paralel i lemi ve bu durum farkl programlarda ayn kmelenmelerin desteklenmesine sebep olmu tur. ekil 4.3de programlarn geli im sreci zet olarak ortaya konulmaktadr. Vinnvaxt Programnda teklif a rlar sonucunda proje hazrlayarak bir araya gelen kmelenmeler gerek Visanu gerekse Vinnvaxt Programlarnn ikinci ve nc devreleri iin potansiyel olarak geli mi lerdir. rne in Vinnvaxt Programnn ilk devresinde fon alan kmelenmelerin bir ksm Visanu Programnda da destek alm tr. Ayn ekilde Blgesel Kmelenme Programnda fon alan kmelenmelerin o u daha nce Visanu Program ile desteklenen kmelerdir. ekil 4.3. svete Kmelenme Programlarnn Uygulanma Sreci

Kaynak: Vogelmann, 2007: 3, e-Cluster internet sitesi, 26.02.2008, http://www.ecluster.it/ecluster/export/sites/ecluster/_download/conference/presentations/helene_vogel mann.pdf

4.3

Blm Sonu De erlendirmesi Fransa ve svete uygulanan rnek kmelenme destek programlarndan da

anla laca zere, blgesel ve sektrel geli me hedefleri kmelenme yakla m etrafnda birle mi tir. Uygulamalarda, ulusal sanayi politikasna kmelenme yakla mnn rgtsel a yaps, rekabet edebilirli in temeli olan yenilik gibi

kavramlar eklenmi tir. Bu amaca ynelik olarak farkl politika alanlar ve ynetim 109

seviyelerinin bir araya gelmesi ile katlmc bir yakla m ile programlar uygulanm tr. Kme politikalarnn olu turulmasnda ilk a ama olan ve ulusal lekte yrtlen kmelenme haritasnn karlmasnda uygulama ulusal lekte olmakla birlikte bu durum temelde yerel rekabet avantajn n plana karm tr. Bylece kmelenme uygulamalarnn a rlkl olarak blgesel geli me politikasna destek verdi i sylenebilir. Fransada uygulanan Rekabet Odaklar Programnn olduka byk bteye sahip ve kmelerin politika dzeyinde desteklenecek ekilde ele alnd , svete uygulanan farkl programn ise daha az bteli ve aktrlerin bir araya getirilmesine ynelik bir program eklinde tasarland grlmektedir. Bu durumda, kmelenme yakla mnn olduka farkl leklerde desteklenebilece i

anla lmaktadr. Fransada uygulanan Yerel retim Sistemleri ve Rekabet Odaklar Programlar ve svete uygulanan Vinnvaxt Programnda a a dan yukarya

(bottom-up) bir yakla m belirlenerek teklif a rs ynteminin kullanlm olmas geleneksel merkezi ve sektr odakl desteklerin aksine blgelerin ihtisas alanlarn ve taleplerini n plana karm tr. Proje temelli yakla m ile kmelenmelerin sunacaklar nerilerde esneklik tannm ve en fazla faydann elde edilece i

d nlen alanlarn desteklenmesi sa lanm tr. Nitekim, teklif a rlarna gelen ba vuru saylar da yerel aktrlerin bu konudaki isteklerini ortaya karm tr. Aktrlerin kendi hazrlayacaklar projeleri uygulayacak olmalar da sahiplenmeyi ve aktif katlm beraberinde getirmi tir. Bylece fonlar blgelerin talep etti i alanlara yo unla m tr. Di er taraftan, teklif a rsna ba vuru yapm ancak ilgili

programda fon alamam olanlar, projelerini uygulamak konusunda daha fazla aba sarfederek farkl fon kaynaklar ile projelerini uygulamaya al malar ynnde te vik edilmi tir. Bu durum svete uygulanan programlarda aka grlm tr. lke rneklerinde dikkat eken bir di er zellik de, seilen i birli i yaplarnn resmi ve mali ynlerden desteklenmeleri ile kmelenme etiketini kazanyor olmalar ve bu etiketin program destekleri d nda da farkl faydalar beraberinde getiriyor olmasdr. Bu durum, Fransa ve svete seilen

kmelenmelerin kazandklar dinamizmi ve potansiyeli srdrmeleri iin blgesel birimlerin destek sa lamalarnn merkezi kurumlarca da te vik edilmesinde 110

grlmektedir. zellikle yabanc ve yerli sermayenin ve nitelikli i gcnn bu kmelere ynelmesinin, ilave desteklerle daha da artaca d nlmektedir. sve ve Fransada uygulanan programlarn ortak zelliklerinden birisi farkl programlarn birbirlerini tamamlar nitelikte olmasdr. Fransada uygulanan YS Program ile blgeler, politikalarn kmelenmeleri destekleyecek ekilde

yaplandrmalar konusunda deneyim kazanm lardr. Bu deneyim, RO Programna yaplan ba vuru saysna yansm ve temelde 10-15 uluslararas kmelenmenin desteklenmesi planlanrken, 52 blgesel ve blgeler aras dzeyde kmelenmenin programa dahil edilmesi ortaya km tr. Bu ba lamda YS Programnn RO iin bir zemin te kil etti i sylenebilir. svete uygulanan Vinnvaxt Programnda ba vuru yapp fon alamayan projelerin o u Visanu Program ile desteklenmi tir. Daha sonra uygulamaya ba latlan Blgesel Kmelenme Program btesinin yzde 80i Visanu Programna katlanlara tahsis edilmi tir. Programn ilk a amasnda fon alanlarn tamam daha nce Visanu Programnda fon alan kmelenmelerden olmu tur. Programlarn bir ekilde birbirlerini tamamlamalar tutarllk asndan nemli olmakla birlikte bu durumun, bir defa fon alamayan kmenin di er programlarda d lanmad srece faydal olaca d nlmektedir. Kmelenme yakla mnn bilim ve teknoloji politikas, sanayi politikas ve blgesel geli me politikas ile kesi en zelli i sve ve Fransa uygulamalarnda da ortaya km tr. ekil 4.4de lke rneklerinde incelenen programlarn politikalarda yeri grlmektedir. Bu durum programlarn uygulamalarndaki kurumsal

yaplanmalar da e itlendirmi tir. Fransadaki RO Program ile svete Visanu Programlar yeni bir yakla m erevesinde farkl kurumlarn bir araya gelmesini sa lamas ynnden nemli grlmektedir.

111

ekil 4.4. sve ve Fransada Uygulanan Programlarn Politikalarda Yeri

Kaynak: OECD, 2007:60dan uyarlanm tr.

Fransada programlar ile seilen kmelenmelerin farkl kaynaklarla da desteklenmeleri konusunda ilgili birimler te vik edilmektedir. svete birbirinin devam niteli inde, a amal olarak uygulanan programlarn byk oranda ayn kmelenmeleri destekledikleri grlmektedir. Buradan kmelenmelerin

srdrlebilirli i konusunun da nem kazand anla lmaktadr. Fransada ulusal dzeyde koordine edilen ve uygulanan politikalar ile yerel kmelenmeler desteklenmi tir. Politika uygulamada yerelle me olsa da ynetimin merkezi dzeyde baskn oldu u dikkat ekmektedir. ki lke rne inde de kmelerin ayn gr payla an ve ortak bir kimlik etrafnda toplanm ve kme zelliklerini ta yan i letme ve kurumlar grubu olarak kabul edildi i grlmektedir. Bu kapsamda, kme tanmlamasnda ortaya kan e itlili in uygulamaya da yansd ve ok kat kurallar ya da tanmlamalar yerine kmelenmenin daha geni bir ereveye yerle tirildi i grlmektedir. Benzer ekilde tek bir kmelenme programnn uygulanmas yerine, farkl politika alanlarnn kmelenme bnyesinde ele alnmas ve farkl kurumlarn grev alanlarnda ortak bir yakla mn benimsenmesini temin etmek iin birbirini tamamlayan birden fazla programn uygulanmasnn tercih edilmesi de nemli bir tecrbe olarak de erlendirilmektedir. 112

5 5.1

TRK YEDE YEN BLGESEL GEL ME POL T KALARI VE KMELENME UYGULAMALARI Blgesel Geli me Politika Aralarnda Dn m 1960l yllardan gnmze uzanan planl dnemde kalknma planlar

blgesel geli me yakla mlarn ve aralarn ortaya koyan temel belgeler olmu tur. De i en blgesel geli me paradigmalar erevesinde Trkiyede de uygulanan politikalar de i ime u ram daha katlmc ve blgelerin isel potansiyellerini n plana karan yakla mlar benimsenmi tir. Bu de i im srecini daha iyi de erlendirebilmek amacyla benimsenen blgesel geli me yakla mlarn ve sre ierisinde ya anan de i imi kalknma planlar erevesinde ele almann faydal olaca d nlmektedir. Birinci ve kinci Be Yllk Kalknma Planlar (BYKP) dnemlerinde gelir ve kamu hizmetlerinin da lmnda blgeler arasnda dengenin sa lanmas ve az geli mi blgelerde yatrma ncelik verilmesi amalanm tr. Blgesel geli menin motor gc olabilecek belirli blgelerde byme kutuplarnn olu turulmas ve yatrmlarda azami retkenli in sa lanmas iin altyap yatrmlarnn ve zel sektr yatrmlarnn buralara ynlendirilmesi kararla trlm tr. Di er taraftan, politika aralar olarak az geli mi blgelerde zel sektrn glendirilmesi amacyla vergi indirimleri, mali te vikler ile pilot blge stratejileri ve blgesel geli me projeleri uygulamalar n plana karlm tr.158 nc BYKP dneminde blgesel geli me politikalar Kalknmada ncelikli Yreler (KY) politikas erevesinde ele alnm tr. Bu kapsamda az geli mi blgeler ile geli mi blgelerde yer alan az geli mi yrelerin geli tirilmesi amalanm tr. KYlerin geli mesi iin sanayinin yurt sathna yaylmas kararla trlm tr.159 Drdnc BYKPde blgeler aras geli mi lik farklarnn azaltlmas amacyla, sektrler ve blgeler aras ba larn glendirilmesi, birbirlerine ba l ve aralarnda belirli toplumsal ve ekonomik i blm olan yerle me merkezleri sistemini ieren bir mekn rgtlenmesi amalanm tr. Sanayinin blgeler aras dengesiz da lmn gidermek iin mal ve mekn baznda kademelenmi ve blgeler

158 159

DPT, 1962:471; DPT, 1967:263,269 DPT, 1972:947-948; DPT, 2000a:61

113

iin farklla trlm

te vik sisteminin uygulanmas gndeme gelmi tir. Di er

taraftan, KY politikalar erevesinde Do u ve Gneydo u Anadolu Blgelerine ili kin sorunlarn blgesel geli me anlay erevesinde ele alnmasnn itici bir g olaca bu planda vurgulanm tr.160 Be inci BYKPde blgesel geli menin hzlandrlmas ve kaynaklarn etkin kullanm amacyla blgesel geli me planlarnn hazrlanmas ve blgelerin potansiyel kaynaklarn ve sorun alanlarn belirleyici al malarn yaplmas ngrlm tr. Bu kapsamda, Trkiyede Yerle me Merkezlerinin

Kademelenmesi al mas ile belirlenen 16 fonksiyonel blgenin planlama al malarnda ynlendirici olaca belirtilmi tir. Ayrca, az geli mi blgelerde kurulacak sna i letmelere ucuz i letme kredisi sa lanmas ve bu kredilere e itli istisnalar getirilmesi hususlarna yer verilmi tir.161 Altnc BYKP ile blgesel geli me yakla mnda sosyal, idari, hukuki ve mali boyutlar btncl olarak ele alnm tr. Blgesel geli me al malarna temel te kil edecek verilerin uluslararas standartlara uygun bir ekilde toplanaca ve envanter olu turulaca , te vik sisteminin de bu erevede geli tirilece i ifade edilmi tir. nceki planlarda yer alan hedeflerin yan sra KYlerdeki kamu kaynaklarnn tahsisi ve te vik tedbirleri asndan yerle me merkezlerinin kademeli yaps da dikkate alnarak, blge merkezlerinin ekonomik ve sosyal cazibe merkezleri haline getirilmesi amalanm tr.162 Yedinci BYKPde blgesel geli meye ili kin politika ve tedbirlere daha geni bir ekilde yer verilmi tir. Sosyal, ekonomik, kltrel ve meknsal politikalarn birbirlerine olan etkileri dikkate alnarak sektrel politikalara meknsal boyut kazandrlaca ifade edilmi tir. Blgesel farkllklar dikkate alnarak, sna faaliyetlere elveri li olmayan blgelerin geli tirilmesi amacyla, her blgenin karakteristik zelliklerine gre hayvanclk, tarm, el sanatlar gibi faaliyetlerin desteklenmesi, geli mi blgelerde ise yeni teknolojilerin kullanlmas iin Ar-Ge faaliyetlerini ve niversite-sanayi i birli ini geli tirici dzenlemelerin yaplmas

160 161

DPT, 1978:292-293; DPT, 2000a:62 DPT, 1984:161-163; DPT, 2000a:63 162 DPT, 1989:318; DPT, 2000a:64

114

hususlar vurgulanm tr.163 Bu itibarla, di er planlardan farkl olarak Yedinci Planda blgesel geli menin daha kapsaml bir yakla mla ele alnd ve kmelenme yakla mnn temelini olu turan, blgelerin isel potansiyellerine vurgu yapld dikkat ekmektedir. Blgesel geli me yakla mlarndaki de i im Sekizinci BYKP ile daha net grlm ve rekabet edebilirlik, yerel uzmanla ma, yerel giri imcilik, yerel

potansiyellere dayal sektrel uzmanla ma, yerel sanayi odaklar ve KOB lerin nemi gibi konular zellikle vurgulanm tr. Blgeler aras farklarn asgari dzeye getirilmesi hedefi erevesinde blgelerin mevcut ve geli mesi muhtemel sektrlerde uzmanla malar amalanm tr. Bu ba lamda, Plan dneminde yeni sanayi odaklarnn olu turulmasna, Ar-Ge ve teknoloji deste ine, i birli i ve ortaklklarn olu turulmasna, giri imcili in geli tirilmesine ynelik uygulamalar yaplmas amalanm tr.164 Yedinci Planla ba layan de i im srecinin Sekizinci Planla devam etti i grlmekte ve blgelerde sektrel uzmanla mann, yenili in ve i birli inin geli tirilmesinin amalanmas kmelenme yakla mnn benimsenmesi iin nemli a amalar olarak de erlendirilmektedir. Birinci Plan dneminden Sekizinci Plana kadar olan dnem genel olarak incelendi inde blgesel geli me politikasnn a rlkl olarak kamu ve zel sektr yatrmlarnn az geli mi blgelerde yaplmasnn te vik edilmesi ile uyguland grlmektedir. Yedinci Plandan ba layarak a rlkl olarak Sekizinci Plan ile yerel dinamiklere verilen nem artm ve bu dnemde blgelerin isel potansiyellerinin geli tirilmesi ve sektrel uzmanla mann sa lanmas konular blgesel geli me ba l altnda ele alnm tr. 2007-2013 dnemini kapsayan Dokuzuncu Kalknma Plan, de i imin ok boyutlu ve hzl bir ekilde ya and , rekabetin yo unla t , kreselle menin her alanda etkili oldu u bireyler, kurumlar ve uluslar iin frsatlarn ve risklerin artt bir ortamda stikrar iinde byyen, gelirini daha adil payla an, kresel lekte rekabet gcne sahip, bilgi toplumuna dn en, ABye yelik iin uyum srecini tamamlam bir Trkiye vizyonunu benimsemi tir. Plan dneminde ekonomik

bymenin ve sosyal kalknmann istikrarl bir yapda srdrlmesi ve belirlenen

163 164

DPT, 1995:174-177 DPT, 2000b: 63-64

115

plan vizyonunun gerekle mesi temelinde be geli me ekseni tanmlanm tr. Planda sektrel ve tematik politika ve ncelikler bu eksenlerin altnda ele alnm tr. Bunlar; Rekabet gcnn artrlmas, stihdamn artrlmas, Be eri geli me ve sosyal dayan mann glendirilmesi, Blgesel geli menin sa lanmas, Kamu hizmetlerinde kalitenin ve etkinli in artrlmasdr. Dokuzuncu Kalknma Plan ile benimsenen tm blgelerin rekabet gcnn ykseltilmesi ve blgeler aras geli mi lik farklarnn azaltlarak refahn lke sathnda dengeli da tlmas yakla m ile yerel dinamiklerin ve temel aktrler aras a olu umunun nemi daha da artm tr. De i en blgesel geli me politika yakla mlar en ak ekliyle bu Planda ortaya konulmaktadr. Planda, blgesel geli me politikalarnn bir taraftan blgelerin verimlili ini ykselterek ulusal kalknmaya, rekabet gcne ve istihdama di er taraftan da blgeler aras geli mi lik farklarn azaltmaya hizmet edece i belirtilmektedir. Ulusal lekte blgesel ve meknsal geli me erevesinin geli tirilece i ve kalknma ajanslar ile i birli i halinde blgesel geli me stratejileri ve planlarnn hazrlanaca ifade edilmektedir.165 Bu erevede yeni dnem blgesel geli me politikalarnda iki temel amacn bulundu u grlmektedir. Bunlar, sadece geri kalm blgelerin de il tm blgelerin rekabet gcnn ykseltilmesi ve refahn lke sathnda dengeli da tlmasdr. Bylece hem rekabet edebilirli in hem de yaknsamann birlikte sa lanaca daha dengeli bir blge kalknma anlay geli tirilmektedir.166 Di er taraftan, yine Plan dneminde, yeni blgesel geli me politika uygulamalar erevesinde giri imcilik, i kulukalar, kredi garanti fonu, yenilik, kmelenme, kamu-zel ortaklk modelleri, yneti im ve cazibe merkezleri gibi olduka e itlendirilmi politika aralar uygulamaya yanstlacaktr. Nitekim yerelin kendine zgn niteliklerinin ortaya karlmasnda ve yerel aktrler arasnda

165 166

DPT, 2006:117 Yaman ve Kara, 2008:38

116

koordinasyon ve a yaplarnn glendirilmesi hedeflerinin hayata geirilmesinde bu aralar vastasyla nemli mdahaleler geli tirilece i d nlmektedir. Dokuzuncu Kalknma Plan ile gndeme gelen cazibe merkezleri yakla mnn kmelenme destekleri asndan uygun bir atmosfer olu turaca d nlmekte oldu undan bu yakla ma burada daha detayl olarak yer verilecektir.

Cazibe Merkezleri Yakla m Son dnem blgesel politikalarda n plana karlan sektrel ve blgesel odaklanma, Dokuzuncu Kalknma Plannda cazibe merkezleri yakla m ile ifade bulmaktadr. Dokuzuncu Kalknma Plannn be temel ekseninden ikisi olan blgesel geli menin sa lanmas ve rekabet gcnn artrlmas eksenlerinde ba ta az geli mi blgelerde olmak zere, byme ve evrelerine hizmet verme potansiyeli yksek cazibe merkezlerinin belirlenece i belirtilmi tir. Bylece yerel dinamiklere ve isel potansiyele dayal geli me ortamnn olu turulmas, kamu yatrm uygulamalarnda ve hizmet arznda meknsal nceliklendirme ve odaklanmann sa lanmas amalanm tr. Di er taraftan, yatrmlarn altyaps uygun orta kademe merkezlere ynelmesi te vik edilerek yeni sanayi odaklarnn olu turulmas hususuna yer verilmi tir. Cazibe merkezleri yakla mna ili kin olarak 2007 Yl Programnda; Trkiyede yo un olarak ya anmakta olan blgeler aras glerin, nemli lde blgeler aras geli mi lik farklarndan kaynakland belirtilerek, nispeten az geli mi blgelerde g e ilimlerini blge iine ynlendirmede ekim merkezi ve kentsel byme kutbu i levi grecek ve evrelerine hizmet verme potansiyeli yksek cazibe merkezlerinin belirlendi i ifade edilerek bu merkezlerin Diyarbakr, Elaz , Erzurum, Gaziantep, Kayseri, Konya, Malatya, Samsun, Sivas, anlurfa, Trabzon ve Van ehirleri oldu u belirtilmi tir. 2008 Yl Programnda da, bir nceki yl yer alan de erlendirmelere ek olarak cazibe merkezlerinin desteklenmesi iin hazrlk al malarnn tamamlanaca ifade edilmi tir. 2009 Yl Programnda da Cazibe Merkezleri Destekleme Programnn yaygnla trlaca belirtilmi tir.

117

Cazibe Merkezlerini Destekleme Programnn temel hedefleri u ekilde zetlenebilir;167 ncelikle Do u ve Gneydo u Anadoluda blgesel geli menin liderli ini yapacak metropoller olu turmak, G e ilimlerini blge iine ynlendirmek, Blgesel geli me dinamiklerini hzlandrmak, zelde merkezleri, genelde blgeyi rekabet edebilir konuma getirmek, Mevcut potansiyelleri ve lokomotif sektrleri kullanarak bu blgelerin ekonomiye katksn artrmak. Nitekim, cazibe merkezlerinin seiminde yerle imlerin sosyo-ekonomik geli mi lik sralamasnda yeri, nfus byklkleri, hizmetler sektrnde al anlarn oranlar, ula m a larnn durumu, bilim ve e itim altyaps gibi e itli kriterler kullanlm tr. zellikle sanayi-bilim ili kisini sa layabilecek merkezi bir niversite yerle kesinin grlmektedir. Cazibe Merkezlerini Destekleme Programnn ba arl kmelenme rnekleri gsterebilmesi iin uygulama projelerinde yerelin sahiplili inin azami lde sa lanmas, yeterli bte ile desteklenmesi ve te vikler gibi baz kamu destekleri ile ba lantsnn kurulmasnda fayda grlmektedir. 5.2 Temel Politika Belgelerinde Kmelenme Kavramnn Yeri Kmelenme kavram Trkiyede temel politika belgelerinde son dnemde yer bulmaya ba lam tr. Bu itibarla, kmelenme kavramnn yer ald ilk politika belgesi 2004 ylnda yaynlanan KOB Stratejisi ve Eylem Plandr. KOB Stratejisi ve Eylem Plan kapsamnda yrtlecek olan faaliyetler ile ilgili olarak, KOB 'leri geli tirmeye ve desteklemeye ynelik be adet "strateji alan" tespit edilmi tir. Bunlar, giri imcili in geli tirilmesi, i letme geli tirme, KOB lerin uluslararas pazarla btnle mesi, i yenilikilik kapasitesinin geli tirilmesidir.
167 168

bulunmas

kriteri

kmelenme

faaliyetleri

asndan

nemli

ortamnn iyile tirilmesi, teknoloji ve

168

Yaman ve Kara, 2008:44 DPT, 2007a: 28

118

2004 ylnda yaynlanan KOB Stratejisi ve Eylem Plannda kmelenme konusuna de inilmi ve zellikle yerel kmelerin desteklenmesi hususuna vurgu yaplm tr. 2007-2009 dnemi iin revize edilen bu strateji belgesinde kmelenme yakla mna verilen nem daha da artrlm tr. Bu ba lamda, kmelenme yakla m KOB lerin rekabeti yapya kavu malarnda nemli bir ara olarak kabul edilmi ve kmelenme olu umlarnn nmzdeki dnemde desteklenece i belirtilmi tir. Kmelenme al malarnn yaygnla trlmasna ili kin hedeflere i ortamnn

iyile tirilmesi nceli i altnda yer verilmi ve sorumlu kurulu olarak Sanayi ve Ticaret Bakanl belirlenmi tir. Kmelenmelerin desteklenmesine ili kin hususlar en yo un ekilde

2007-2013 dnemi iin hazrlanan Dokuzuncu Kalknma Plannda yer alm tr. Dokuzuncu Kalknma Plannda kmelenme yakla mnn sektrel politikalar ve blgesel geli me politikalarn kesen yn grlmekte ve kmelenmelerin desteklenmesi hususu gerek rekabet gcnn artrlmas gerekse blgesel geli menin sa lanmas geli me eksenlerinde vurgulanmaktadr. Rekabet gcnn artrlmas geli me ekseninde sanayi ve hizmetlerde yksek katma de erli retim yapsna gei in sa lanmas nceli inde ekonomik rekabet gcn artrmak ve dnya ihracatndan daha fazla pay almak zere yksek katma de erli mal retiminin artrlmas temel ama olarak belirlenmi tir. Bu kapsamda i letmelerin ortak Ar-Ge, tedarik ve pazarlama faaliyetlerine nem verilece i ve i letmelerin fiziki altyap ihtiyalarnn kar lanaca , a olu turma ve kmelenme giri imlerinin desteklenece i belirtilmektedir.169 Blgesel geli menin sa lanmas geli me ekseninde, yerel dinamiklere ve isel potansiyele dayal geli menin sa lanmas nceli i altnda zellikle az geli mi blgelerde yerel dzeyde uzmanla may destekleyecek ekilde be eri kaynaklar ve sosyal sermayenin geli tirilmesine ynelik politikalar yer bulmaktadr. Bu erevede, srkleyici sektrler liderli inde kmelenmelerin desteklenece i ve yerel

kmelenme alanlarn destekleyici, kmedeki aktrler arasnda i birli ini artrc,

169

DPT, 2006:88

119

kmenin dnya piyasalar ile entegrasyonunu sa lamaya ynelik mekanizmalarn zendirilece i belirtilmektedir.170 Dokuzuncu Kalknma Plan do rultusunda hazrlanan ve yeni bir politika belgesi olarak ortaya konulan 2009-2011 dnemini kapsayan Orta Vadeli Programda da kmelenme yakla mna ili kin tedbirler bulunmaktadr. Bu erevede; Dokuzuncu Kalknma Plannda yer alan geli me eksenleri do rultusunda i letmeler aras i birli i ve kmelenme faaliyetlerinin geli tirilece i ve kmelenme potansiyeli ta yan blgelerde, yenilik faaliyetlerini destekleyen, verimlilik ve istihdam artran, ulusal ve uluslar aras rekabet ve i birli i olana sa layan blgesel kmelenme politikalarnn geli tirilece i ifade edilmektedir171. Kmelenme konusuna Dokuzuncu Kalknma Plannda yaplan nemli vurgular 2009 Yl Programna da yansm tr. Programda, kmelenme yakla mnn rekabet gcnn artrlmasnda ba arl bir yntem oldu u belirtilmektedir. Trkiyede de sektrel ve blgesel dzeyde e itli kmelenme olu umlarnn bulundu u ancak genel bir kmelenme politikasnn belirlenmesine ihtiya duyuldu u ifade edilmektedir. Bu erevede, sektrel ve blgesel kmelenme haritalarnn hazrlanmasnn ve OSB (Organize Sanayi Blgesi) ve benzeri mevcut kmelenme altyaplarnn kullanlarak ve yeni modeller retilerek kmelenme giri imlerinin desteklenmesi ihtiyac ortaya konulmaktadr. Bu kapsamda, 2009 yl ierisinde Sanayi ve Ticaret Bakanl tarafndan ulusal kmelenme destek politikasnn geli tirilece i belirtilmektedir. Program metninde ayrca rekabet gcnn artrlmasna ynelik tedbirler kapsamnda ba ta OSBler olmak zere, mevcut kmelenme alanlarnda i letmelerin ortak tasarm, retim, Ar-Ge, test analiz merkezleri kurmas gibi i birli i faaliyetlerinin KOSGEB tarafndan desteklenece i ifade edilmi tir.172 KOB Stratejisi ve Eylem Plan ile ba layan, Dokuzuncu Kalknma Plan, 2008 Yl Program ve Orta Vadeli Program ile devam eden kmelenmelerin desteklenmesi ynndeki vurgular bu yakla mn Trkiyede nemli bir gndem maddesi oldu unu gstermektedir. Bu durum, nmzdeki dnemde blgesel

170 171

DPT, 2006:100 DPT, 2008b: 19-27 172 DPT, 2008c: 133

120

geli me politikalarnn, sektrel politikalarn ve yenilikilik politikalarnn kesi im noktasnda kmelenme kavramnn bulunaca na i aret etmektedir. 5.3 Trkiyede Kmelenme al malar Trkiyede politika belgelerinde son dnemlerde yer bulan kmelenme yakla mna ili kin hlihazrda yaplmakta olan e itli al malar mevcuttur. Bunlara rnek projeler blmnde yer verilecektir. Ancak, e itli kurumlar tarafndan KOB lere sa lanmakta olan desteklerin bir ksm bu isimle anlmasa da kmelenme yakla mnn temel unsurlar olan meknsal yaknlk ile artan ili ki a lar ve i birli ini sa lamaya yneliktir. Bu itibarla al mann bu blmnde de ilk olarak kmelenme yakla mnn Trkiyede yaygnla trlmasnda etkili olan aktrlere ve daha sonra bu aktrlerce kmelenmeye ynelik sa lanan desteklere yer verilecektir. 5.3.1 Kmelenme Yakla mnn Yaygnla trlmasnda Etkili Olan Aktrler Kmelenme yakla mnn sanayi politikas, bilim ve teknoloji politikas ve blgesel geli me politikasn kesti i daha nce vurgulanm t. Bu ynden, politikalarn geli tirilmesinde etkili olan ok sayda temel kurum ve kurulu tan bahsedilebilir. lk olarak kmelenme yakla mnn benimsenmesi asndan do rudan etkili olan aktrler olarak Sanayi ve Ticaret Bakanl , KOSGEB, Trkiye Teknoloji Geli tirme Vakf (TTGV), Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Ara trma Kurumu (TB TAK) ve blgesel dzeyde yrtecekleri faaliyetler asndan kalknma ajanslar bu erevede ele alnabilir. Bu aktrlerin kmelenme ynnde yrttkleri faaliyetler ve sa ladklar destekler al mann bir sonraki blmnde detayl olarak ele alnacaktr. Ancak bu blmde de aktrlerin rollerine zet olarak de inilmesinin faydal olaca d nlmektedir. Bu erevede; Sanayi ve Ticaret Bakanl , plan ve program ncelikleri do rultusunda sanayi politikasnn belirlenmesinden sorumludur. Faaliyet alan ierisinde kmelenme yakla m iin olduka uygun ortamlar olarak kabul edilen organize sanayi blgeleri ve teknoloji geli tirme blgeleri de bulunmaktadr. Ayrca; 2007-2013 dneminde AB tarafndan sa lanacak olan mali yardmlar erevesinde Blgesel Rekabet Edebilirlik Operasyonel Programnn uygulayc kurulu udur. 121

KOSGEB, kk ve orta lekli i letmelerin etkinli ini ve rekabet glerini artrmak amacyla e itli destekler vermektedir. Desteklerin byk o unlu u bireysel i letmelere verilmekle birlikte ortak kullanm amal makine ve tehizat deste i ile i letmelerin i birli i yapmalarn da te vik etmektedir. TB TAK, akademik ve endstriyel ara trma-geli tirme al malarn ve yenilikleri desteklemektedir. Bu erevede, AB uyum srecinde sa lanan ve TB TAK tarafndan koordine edilen 7. ereve Program kapsamnda kme olu umlarna da destek sa lamaktadr. TTGV, sanayinin rekabet gcnn artrlmas ve yenilik kapasitesinin geli tirilip glendirilmesi amacyla e itli destekler sa lamaktadr. Bu destekler arasnda yer alan Ortak Teknoloji Geli tirme Deste i ile kurulu lar arasnda beraber al ma prati ini te vik etmektedir. Di er taraftan, kmelenme olu umlarn do rudan desteklemese de kme olu umlarnda dolayl olarak etkisi olan aktrleri a a daki mmkndr: Devlet Planlama Te kilat Mste arl ; kalknma planlarnn, orta vadeli planlarn, yllk programlarn hazrlanmasndan sorumludur. Bu erevede sektrel ve blgesel politikalar belirleyici ve ynlendirici rol vardr. Maliye Bakanl ; i letmelere sa lanan vergi te viklerini geli tirir. Hazine Mste arl ; genel te vik politikasn ve blgesel te vik sistemine ynelik al malar yrtmektedir. D Ticaret Mste arl , ihracata ynelik te vikleri dzenlemektedir. Kalknma Bankas; sanayi, turizm, enerji, e itim ve sa lk ekilde zetlemek

sektrlerindeki i letmelere mali destek sa lamakta ve sektrel analizler yapmaktadr. Kmelenme giri imlerinin geli tirilmesinde politika reterek ya da mevzuat dzenlemesi yaparak rol alan ilgili bakanlklar. (rne in; 122

turizm kmelenmesinde Kltr ve Turizm Bakanl , organik tarm kmelenmesinde Tarm ve Kyi leri Bakanl ya da mermer sektrne ili kin bir kmelenmede Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanl nn rol gibi) gc arznn geli tirilmesine ynelik politikalar belirleyen Milli E itim Bakanl , Trkiye Kurumu ve niversiteler.

yeleri arasnda i birli i ve dayan ma sa layan meslek kurulu lar: TOBB, TESK ve di er meslek odalar ve birlikleri. Altyap hizmetlerinin temininden sorumlu olan yerel ynetimler. Grld zere kmelenme yakla m farkl politikalar kapsamnda rol alan ok sayda aktr kapsamaktadr. Bu erevede, uygulanacak politikalarn ba arl sonular vermesi ancak bu aktrlerin ortak hedefler benimsemeleri ve bu hedefler iin uyumlu faaliyetler gerekle tirmeleri ile mmkn olacaktr. 5.3.2 Trkiyede Kmelenmeye Ynelik Verilen Destekler Trkiyede hlihazrda kmelenme yakla m ynnde destek sa layan kurumlar ve verilmekte olan destekler olduka e itlidir. Bu yzden desteklerin belirli ba lklar altnda snflandrlmas iin yazarlar tarafndan farkl yakla mlar benimsenebilmektedir. al mann nc blmnde ele alnan kmelenme politikalarnn snflandrlmas bu blmde de esas alnarak; KOB a yaplanmas kurulmas ynnde destekler, niversite-sanayi i birli i kurulmas ynnde destekler ve blgesel dzeyde kmelenme politikalarnn geli tirilmesinde aktif rol alacak olan kalknma ajanslarnn sa layaca destekler ele alnacaktr. Di er taraftan ABye uyum srecinde sa lanacak desteklere de ayr bir ba lk altnda de inilecektir. 5.3.2.1 KOB A Yaplanmas Kurulmas Ynnde Destekler Organize Sanayi Blgeleri Trkiyede planl dnemde blgesel farkllklarn giderilmesi ve blgesel geli menin sa lanmas amacyla kullanlan aralardan birisi Organize Sanayi Blgeleridir. Blgesel kalknma aralar arasnda, kmelenme yakla mnn temeli olan birbirleriyle ba lantl ya da ili kili i letmeleri belirli bir meknsal yaknlk ierisinde 123

bulundurmas zelli ini ta yan organize sanayi blgelerinin kmelenme ile ili kisinin incelenmesinin faydal olaca d nlmektedir. Organize sanayi blgeleri, sanayi tesislerinin geli mesi iin altyap, enerji, ula m ve di er hizmetler gibi imknlar tanrken evreye verilecek zararn minimize edilmesini sa layan faaliyetlerin organize biimde topland yerler olarak tanmlanabilir.173 Bu tanmlamann temeli e itli yerlerde da nk olarak yerle mi tesislerin birbirlerini tamamlayc olan ve birbirine yan rn reten sanayicilerin ayn ortam ierisinde faaliyet gstermelerini sa lamak, bylece olu acak d sal ekonomiler ile verimliliklerini artrmak, evre kirlili ine kar nlem almak ve politika arac olarak da blgeler aras dengesizli i gidermektir. Sanayi tesislerinin farkl yerlerde yatrm yapmalar durumunda her birisi iin ayr ayr altyap, sosyal tesis ve enerji temin maliyetleri olacaktr. OSBler yoluyla tesisler bu gibi maliyetleri tek yerden kar layarak avantaj sa lamaktadr. OSBlerin d sal ekonomilerin olu umunda ve sanayinin yerelle mesinde nemli katklar olmaktadr. Sanayi tesisleri arasnda tamamlayclk ili kisi ile ileri ve geri ba lantlar yo un oldu unda d sal faydalar daha fazla olmaktadr. OSBler, yerel dzeyde KOB lerin geli meleri iin uygun bir ortam sa layarak sanayinin blgeler arasnda daha dengeli da lmna da katk vermektedir. Trkiyede OSBler, yerel sermaye birikiminin il d na kmasn engellemede ve yerel sanayiye transferinde nemli bir planlama arac olarak da i lev grm tr. Ayn zamanda, OSBler, sanayi birimlerinin evrede yarataca olumsuz etkileri denetlemede, daha kolay ve ucuz retim yapmalarn sa lamada ve daha d k maliyetli altyap hizmetlerinden yararlanmada byk imknlar sunmaktadr. Ayrca, yerel dzeyde kk ve orta lekli i letmelerin geli melerine elveri li bir ortam sa layarak sanayinin yerelle mesine nemli lde katk sa lamaktadr174. OSBlerin kurulu ve i leyi srecinde dzenin sa lanmas ve yasal bir statye kavu turulmalar iin 4562 Sayl Organize Sanayi Blgeleri Kanunu, 15.04.2000 tarih ve 24021 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrl e girmi tir. Sz konusu Kanunda OSBler, Sanayinin uygun grlen alanlarda yaplanmasn sa lamak, kentle meyi ynlendirmek, evre sorunlarn nlemek, bilgi
173 174

Yurdakul, 2005:46 DPT, 2008a:25

124

ve bili im teknolojilerinden yararlanmak, imalat sanayi trlerinin belirli bir plan dhilinde yerle tirilmeleri ve geli tirilmeleri amacyla, snrlar tasdikli arazi paralarnn gerekli altyap hizmetleriyle ve ihtiyaca gre tayin edilecek sosyal tesisler ve teknoparklar ile donatlp planl bir ekilde ve belirli sistemler dhilinde sanayi iin tahsis edilmesiyle olu turulan ve OSB Kanunu hkmlerine gre i letilen mal ve hizmet retim blgeleri olarak tanmlanmaktadr. Trkiyede OSB uygulamalarna, ilk olarak 1962 ylnda Bursada bir OSB kurulmasyla ba lanm tr. 1962 ylndan ba layarak bugn gelinen noktada; 22.198 hektar bykl nde, 107 adet Organize Sanayi Blgesi hizmete sunulmu tur. Ayrca, 2008 Yl Programnda 100 adet OSB projesi bulunmakta olup yl sonuna kadar 15 adet OSBnin tamamlanmas beklenmektedir.175 OSBler i letmelere m terek altyap, sosyal tesis gibi faydalarn yannda birbirini tamamlayc ve birbirinin yan rnn te vik eden sanayicilerin bir arada ve bir program dhilinde retim yapmalarn bylece retimde verimlili i ve kr art n sa lamalar eklinde de faydalar sunmaktadr. Bu faydalarn en belirgin ekli ihtisas organize sanayi blgeleri olarak kar mza kmaktadr. htisas organize sanayi blgeleri kmelenme yakla mna do rudan katk sa layan yaplardr. Nitekim, ayn sanayi i kolunda ve bu i koluna dhil alt sanayi gruplarnda faaliyet gsteren tesislerin yer ald blge olarak tanmlanan ihtisas organize sanayi blgelerinin tanm ile kmelenme yakla m byk lde rt mektedir. Trkiyede saylar gittike artan ihtisas organize sanayi blgelerinin kmelenme yakla mnn uygulanmas asndan nemli frsatlar sundu u

sylenebilir. 2008 Yl Yatrm Programnda toplam 20 ihtisas organize sanayi blgesi yer almaktadr. OSBler kmelenme yakla m erevesinde de erlendirildi inde;

i letmelerin meknsal yaknl n sa lamas ynnden OSBleri bir tr y nla ma olarak de erlendirmek mmkndr. OSBlerin kmelenme yakla mndan ayrld nokta ise OSBlerdeki i letmeler arasnda sektrel bir uyum gzetilmemesi ve OSBlerde i letmeler aras i birli i anlay n te vik eden bir yapnn olmamasdr. htisas organize sanayi blgelerinde belirli sektr gruplar dhilinde i letmelerin yer

175

DPT, 2008c:126

125

ald d nld nde, kmelenme anlay na paralellik arz etti ini sylemek mmkndr. Bu ba lamda, ihtisas organize sanayi blgelerinde yer alan i letmelerin rekabet glerini artracak konularda birbirleri ile ve e itim kurumlar ve ara trma merkezleri ile i birli inin geli tirilmesinin faydal olaca d nlmektedir. zet olarak, mevcut yaplar itibaryla OSBler kmelenme olarak

de erlendirilememektedir. Ancak yerinde yaplacak al malar ile OSBlerdeki kmelenme potansiyellerinin tespit edilmesi ve kmelenme yakla m erevesinde desteklenmesinin faydal olaca d nlmektedir. KOSGEB Ortak Kullanm Amal Makine-Tehizat Deste i KOSGEB imalat sanayiinde faaliyet gsteren i letmelere banka kredi faiz destekleri, bili im destekleri, blgesel kalknma, dan manlk, e itim, giri imcili i geli tirme, kalite geli tirme, pazar ara trma ve ihracat geli tirme, teknoloji geli tirme ve yenilik ile uluslaras i birli i geli tirme ba lklar altnda muhtelif destekler sa lamaktadr. KOSGEB tarafndan verilen bu destekler KOB lerin bireysel olarak yararlanabilecekleri trdendir. Ancak, blgesel kalknma ba l altnda verilen Ortak Kullanm Amal Makine-Tehizat Deste i i letmelerin bir araya gelerek i birli i ve dayan ma anlay erevesinde ortak karlar iin yararlanabilecekleri bir destek trdr. Bir i letmenin tek ba na satn alamayaca ya da satn alnma durumunda bile kapasitesinin bir ksmnn atl kalaca bir makinenin, ekipmann ya da kurulabilecek bir laboratuvarn i letmeler aras i birli i yaplarak bu erevede desteklenmesi mmkndr. Bu deste in amac ayn i kolunda ve/veya birbirini tamamlayc i kollarnda faaliyet gsteren i letmelerin ve meslek kurulu larnn i letmeler ile m tereken kuracaklar ve yararlanacaklar ortak kullanm atlyeleri (ORTKA) ve ortak kullanm laboratuvarlar (ORTLAB) iin satn alacaklar makine ve tehizat giderlerine destek verilmesidir. KOB tanmna uyan ve imalat sanayiinde faaliyet gsteren firmalar bu destekten yararlanmaktadr.176

176

KOSGEB web sayfas, www.kosgeb.gov.tr, 13.05.2008

126

Bu destekten faydalanmak iin en az be i letmenin bir araya gelmesi gerekmektedir. Geri demesiz deste in st limiti 100.000 YTLdir.177 Geri demeli deste in st limiti ise 400.000 YTLdir.178 20032007 yllar arasnda bu destekten faydalanma says ve destek miktar Tablo 5.1de grlmektedir. 2003 ve 2004 yllarnda bu destekten faydalanmak zere meslek kurulu larnn yaptklar ba vurular kabul edilirken, 2005 ylnda yaynlanan KOSGEB Destekleri Ynetmeli i179 ile yalnzca i letmelerin bir araya gelerek kuracaklar i letici kurulu lara destek verilmesi kararla trlm tr. Ancak, Tablo 5.1den de grld zere 2005 yl sonrasnda destekten faydalanma oran olduka d m tr. Tablo 5.1. KOSGEB ORTKA ve ORTLAB Destekleri YILLAR 2003 2004 2005 2006 2007 2008 TOPLAM:
Kaynak: www.kosgeb.gov.tr

DESTEK ADED 19 23 9 3 5 59

M KTAR (YTL) 4.136.903 3.512.903 1.811.977 931.586 805.000 11.198.369

Bu destek ile i letmeler, kalite testleri yapmak iin laboratuvar; rnlerin ambalajlanmas iin ortak kullanlabilecek bask ambalaj tesisi; rnlerini saklayabilecekleri ortak so uk hava deposu ya da ortak tasarm atlyesi gibi e itli ihtiyalarn temin edebilmektedir. KOSGEB tarafndan sa lanan bu destek, i letmelerin ortak sorunlarna ortak zm geli tirmeleri ve ortak mali kaynak temin etmeleri eklinde uyguland ndan kmelenme anlay na yakn bir uygulama olarak de erlendirilse de kmelenme anlay ndan pek ok noktada ayrlmaktadr. rne in, blgelerin rekabet gc bulunan sektrlerde faaliyet gsteren i letmelerin bu destekte n plana karlmad grlmektedir. Di er taraftan, asgari be i letme ile uygulanan bu deste in i letme
177 178

Ortak saysnn 5den fazla olmas halinde toplam 150.000 YTLye kadar artrlabilmektedir. Ortak saysnn 5den fazla olmas halinde ise 500.000 YTLye kadar artrlabilmektedir. 179 24/04/2005 tarih ve 25795 sayl Resmi Gazetede yaymlanan KOSGEB Destekleri Ynetmeli i.

127

says ve destek tutarnn yeterli dzeyde olmad grlmektedir. Tablo 5.1de de grld zere meslek kurulu larnn i letmeler adna ba vuru yapmalarnn kabul edilmemesiyle bu destekten faydalanma saysnda ciddi bir d olmu tur. Bu durumda, i letmelerin ortak hedef iin bir araya getirilmesinde meslek kurulu larnn olduka etkili oldu unu sylemek mmkndr. Bu ba lamda, KOSGEB tarafndan sa lanan bu deste in kmelenme olu umlarn destekler nitelikte geli tirilmesinin faydal olaca d nlmektedir. Bunun iin Ortak Kullanm Atlyesi ve Ortak Kullanm Laboratuvarlar destekleri kapsamnda sa lanan mali desteklerin miktarlar artrlmaldr. Buna ek olarak, kurulacak i birliklerinin yenilik yapma kapasitelerinin artrlmasn teminen niversite ya da meslek okullaryla da i birli ine gidilmesi ynnde te vik edici de i iklikler de yaplmaldr. Di er taraftan, meslek kurulu larnn da i letmelerin bir araya gelmesi ynnden etkisi tekrar hatrland nda dernek, vakf, birlik, oda ve borsalarn da bu olu umlarda rol almasnn bu deste in etkisini artraca d nlmektedir. Ayrca, desteklenecek sektrlerde blgenin rekabet avantaj olan sektrlere ncelik verilmesinin ya da bu sektrlere daha fazla mali destek sa lanmasnn yerel uzmanla ma asndan da te vik edici olaca d nlmektedir. 5.3.2.2 niversite-Sanayi birli i Kurulmas Ynnde Destekler

Teknoloji Geli tirme Blgeleri (Teknoparklar) Teknoloji geli tirme blgeleri, niversite-sanayi ili kilerini geli tirerek zellikle yeniliki i letmelerin kurulmasna ve katma de eri yksek yeni i alanlarnn do u una frsat sa lamaktadr. Trkiyede bu ynde al malar 1990larn ikinci yarsndan itibaren ba lam ve ilk uygulama rnekleri ODT Teknokent ve Marmara Ara trma Merkezi Teknopark olmu tur. 2001 ylnda yaynlanan 4691 sayl Teknoloji Geli tirme Blgeleri Kanunu ve 2002 ylnda yaynlanan Uygulama Ynetmeli i ile Teknoloji Geli tirme Blgelerinin kurulmas yaygnla m tr.180 Teknoloji Geli tirme Blgeleri Kanununa gre, blgenin ynetimi ve i letmesinden sorumlu bir ynetici irket kurulmaktadr. Bu irketin kurucular arasnda, blgenin iinde veya bulundu u ilde yer alan en az bir niversite veya yksek teknoloji enstits ya da kamu Ar-Ge merkezi veya enstits bulunmaktadr.
180

DPT, 2006:39

128

Ayrca, Trkiye Odalar ve Borsalar Birli ine ba l odalar ve borsalar, yerel ynetimler, bankalar ve finansman kurumlar, yerli ve yabanc zel hukuk tzel ki ileri, Ar-Ge ve teknoloji geli tirme ile ilgili vakf ve dernekler, ilgili kamu kurulu lar, ihracat birlikleri de kurucu olarak ya da sonradan ortak olarak i tirak edebilmektedir. Teknoloji Geli tirme Blgeleri ile ynetici irkete, giri imcilere ve retim yelerine olduka cazip destek ve muafiyetler sunulmaktadr. Bunlar arasnda ynetici irket tarafndan kar lanamayan, arazi temini, alt yap ve idare binas in as ile ilgili giderlerin Sanayi ve Ticaret Bakanl tarafndan kar lanmas, Kanunun uygulanmas ile ilgili i lemlerde her trl vergi, resim ve hartan muafiyet ve atk su bedelinin alnmamas sralanabilir. Giri imcilere sa lanan destekler arasnda blgedeki yazlm ve Ar-Ge'ye dayal retim faaliyetlerinden elde edilen kazanlarn 31.12.2013 tarihine kadar vergiden mstesna olmas, blgede retilen hizmetlerin KDVden muaf olmas ve blgede al an ara trmac, yazlmc ve Ar-Ge personelinin bu grevleri ile ilgili cretlerin 31.12.2013 tarihine kadar her trl vergiden mstesna olmas sralanabilir. retim yeleri asndan da blgede elde edilen gelirlerin niversite dner sermaye kapsam d nda tutulmas ve niversite ynetim kurulunun izni ile yaptklar ara trmalarn sonularn ticarile tirmek amac ile bu blgelerde irket kurabilmeleri, bir irkete ortak olabilmeleri ve/veya bu irketlerin ynetiminde grev alabilmeleri eklinde frsatlar sunulmaktadr. Teknoloji Geli tirme Blgeleri niversite-sanayi i birli ini geli tirmekte, ileri teknoloji reten i letmelerin olu umunu ve geli melerini desteklemektedir. Bylece irketlere Ar-Ge al malarn yrtebilecekleri ortam ve destek sa lanmas, kaynaklarn verimli kullanlmas, teknolojik bilginin ticarile mesi, teknoloji yo un retim ve giri imcili in desteklenmesi, kk ve orta lekli i letmelerin yeni ve ileri teknolojilere uyumunun sa lanmas gibi e itli faydalar sa lamaktadr. Sanayi ve Ticaret Bakanl nn resmi internet sayfasndan alnan bilgilere gre Haziran 2008 tarihi itibaryla 30 adet Teknoloji Geli tirme Blgesi kurulmu tanesi faaliyete gemi tir.
181

181

ve bunlardan 18

(Ankara linde 6 adet, stanbul linde 3 adet, Kocaeli linde 3 adet, zmir, Konya, Antalya, Kayseri, Trabzon, Adana, Erzurum, Mersin, Isparta, Gaziantep, Eski ehir, Bursa, Denizli, Edirne, Elaz , Sivas, Diyarbakr ve Tokat illerinde 1 adet) 129

niversite-sanayi i birli ini sa layan teknoloji geli tirme blgeleri, ileri teknoloji reten i letmelere meknsal yaknlk sa lamas ynnden bir avantaj sa lamaktadr. Ancak, Teknoloji Geli tirme Blgelerinde i letmeler aras i birli i ve sektrel bir yo unla ma olmad dikkate alnd nda kmelenme olu umu olarak de erlendirilmemektedir. Bu ba lamda Teknoloji Geli tirme Blgelerinin

kmelenme yakla m erevesinde ele alnmas iin i letmeler aras i birli inin geli tirilmesine ihtiya oldu u sylenebilir. Kutu 5.1de ODT Teknokentte yrtlen Elmas Modeli ile Ankara Bili im Kmelenmesi Rekabet Analizi isimli al maya yer verilmektedir. Teknoloji Geli tirme Merkezleri (TEKMER) TEKMERler KOSGEBin koordinasyonunda niversitelerle KOB leri bir araya getirerek, ortak bir platformda Ar-Ge al malarn srdrmelerini

sa lamaktadr. TEKMERler niversitelerin teknoloji altyaps ve bilimsel al ma ortamlar ile KOB lerin retici glerini bir araya getirerek niversite-sanayi i birli ine rnek te kil etmektedir. TEKMERlerin ama ve hedefleri u ekilde sralanabilir:182 Etkin teknoloji kullanmn tercih edecek yeni firmalarn kurulmas, mevcut firmalarn teknoloji kullanm konusunda desteklenmesi, KOB lerin Ar-Ge projelerinin desteklenip, bu konuda teknik deste in daha kolay ve etkin olarak KOB lere sa lanmas, niversite ile sermaye arasnda i birli inin sa lanmas, bu i birli ine ba ka kamu ve zel kurumlarn katlmyla retim, ihracat, kalite ve teknoloji ynetimi konularnda bir sinerji yaratlmas, Teknolojiye ynelimli giri imcilerle, retim sreci teknoloji kullanmn gerektiren i kurma ya da mevcut i lerini geli tirme frsat verilmesi, niversitelerdeki teknolojik ve bilimsel birikimin, ekonomiye ve retime ynlendirilmesinin sa lanmas, ayrca teknolojik geli me iin niversitelere deneysel bir al ma alan olu turulmas ,

182

Kobitek internet sitesi: http://www.kobitek.com/makale.php?id=38 31.05.2008

130

KOB lerin

yksek

maliyet

nedeniyle

teknolojik

Ar-Ge

uygulamalarndan mali destek alarak yararlanmalarnn sa lanmas. KOSGEB tarafndan TEKMERlerde yer alan i letmelere teknoloji geli tirme destekleri ba l altnda; mekn temini, malzeme ve tehizat, dan manlk, yurtii ve yurtd fuar katlm, yurtd fuar ziyaret, yazlm ve yayn temini, Ar-Ge sonular yaynlama, tantm, e itim ve tasarm gibi ok e itli destekler sa lanmaktadr. Halihazrda yirmi adet TEKMER niversiteler bnyesinde faaliyet gstermektedir. TEKMERler genel itibaryla teknolojik al malar olan giri imcilerin kuraca yeni i letmelere ya da mevcut i letmelerin yeniliki al malarna destek sa lamaktadr. Bu ba lamda TEKMERler giri imcilere bireysel destek vermektedir. TEKMERler bnyesinde yer alan i letmelerin kmelenmesine ynelik bir destek bulunmamakla birlikte al mann bu kapsamnda de erlendirilmesinin nedeni Ar-Ge al malar yapan KOB lerin niversitelerle yakn al malarnn sa layaca sinerjinin kmelenme yakla m ile beslendi inde ortaya ok daha gl yaplar kabilece inin d nlmesidir. rne in, birbirine yakn alanlarda al an

i letmelerin i birli i erevesinde ihtisasla mas ynnde de destekler verilebilece i gibi niversitelerin sahip oldu u nitelikli i gc ile bilgi ve teknoloji altyapsnn rekabet avantaj bulunan alanlara ynlendirilmesinin faydal olaca

d nlmektedir.

131

Kutu 5.1. Elmas Modeli ile Ankara Bili im Kmelenmesi Rekabet Analizi
Bu al ma ile Orta Do u Teknik niversitesi (ODT) Teknokenti kmelenme niteli i gsteren bir yap olarak de erlendirilmi ve bu yap Portern geli tirdi i Elmas Modeli ile analiz edilmi tir. Ara trmada bu blgenin analizinin yaplmasnda kme aktrlerinin (giri imciler, sivil toplum kurulu lar ve bilgi reten kurumlar) ayn blgede yo unla mas etkin rol oynam tr. Bu kapsamda ODT Teknokentte faaliyet gsteren firmalarn yneticilerine anket uygulanm ve toplanan veriler de erlendirilmi tir. al mann amac, Teknokentin mevcut durumunu elmas modelindeki unsurlara gre de erlendirerek, bili im kmelenmesinin rekabetili ini artrabilmesine olanak sa layacak geli meye ak alanlarnn saptanmas olarak belirlenmi tir. Bu erevede yaplan analizin bulgular elmas modelindeki unsurlara gre u ekilde zetlenebilir: Girdi Ko ullar: Bili im firmalarnn Trkiyenin ara trma konusunda nc niversitelerinden biri olan ODT kamps ierisinde kurulan teknoparkta yer almalar ve Bilkent ve Hacettepe niversitelerine co rafi olarak yakn olmalar geni bir kalifiye i gc havuzuna sahip olmalarnda nemli bir avantajdr. Bunun yan sra, fiziksel altyap ve bilgi altyaps alanlarnda da firmalar rekabet avantajna sahiptir. Girdi ko ullar kapsamnda firmalarn byk o unlukla donanmlarn ithal etmeleri, onlarn zayf yanlarn olu turmaktadr. Talep Ko ullar: Devlet kurumlarnn teknokentteki firmalarn en byk m terileri oldu u tespit edilmi tir. zellikle e-devlet projeleri ile askeri projeler bili im firmalarnn projelerinin o unlu unu olu turmaktadr. Bunun yannda zel sektr pazarnn fazla geli medi i belirlenmi tir. lgili ve Destekleyici Kurulu lar: Teknokentteki firmalarn, bili im kmelenmesinde yer alan di er kurulu larla (bilgi reten kurulu lar, kamu kurulu lar ve ilgili sivil toplum kurulu lar) ili kileri incelendi inde a a daki ekilde grlen sonular ortaya km tr.

Kamu kurum ve kurulu larnn genel merkezlerinin genelde Ankarada, firmalara co rafi olarak yakn olmas, bili im firmalarnn bu kurulu larla i birli i kurmalar, e itli finansal ve yatrm problemlerini zmeleri asndan avantajdr. ekilde de grld gibi firmalarn en fazla ili kili olduklar kamu kurulu lar srasyla T DEB, TB TAK, ve KOSGEBdir. Ancak, firmalarla di er kme aktrleri arasndaki ba larn, birlikte geli tirdikleri proje saylarnn dnyadaki ba arl bili im kmeleriyle kar la trld nda yeterli olmad de erlendirilmi tir. Firma Stratejisi ve Rekabet Yaps: Bili im kmelenmesindeki firmalarn temel olarak drt alanda; finans, pazarlama, e itim ve kuluka merkezi deste i konusunda hizmet eksikliklerine sahip olduklar belirlenmi tir. zellikle, gen giri imcilerin yatrm yapmak ve AR-GE iin yeterli finansal aralara ve sermaye kaynaklarna ula amadklar ortaya km tr. Di er yandan, firmalarn zellikle harcalamalarnn byk blmn olu turan AR-GE iin kstl kaynaklarn artracak desteklere ihtiya duyduklar tespit edilmi tir. Sonu olarak; bu al mada bili im sektrnn geli imini desteklemek iin yeni yatrm aralarnn geli tirilmesine, yasal dzenlemeler yaplmasna, o unlu u kk lekli olan firmalarn ulusal ve uluslararas pazar ara trma ile pazarlama konusunda bilgilendirilmeye, ortak e itim al malar yaplmasna ve gen giri imcilerin desteklenmesi amacyla kuluka merkezi hizmetlerinin geli tirilmesine ihtiya oldu u belirlenmi tir. Kaynak: Bulu ve ark, 2004den derlenmi tir.

132

5.3.2.3 Avrupa Birli ine Uyum Srecinde Sa lanan Destekler ereve Programlar183 AB, ye lkelerin bilim ve ara trma alan da dahil olmak zere e itli alanlardaki politika ve uygulamalarnn birbirine yaknla trlmas amacyla e itli Topluluk Programlar olu turmu tur. Bu programlara ABye aday lkelerin katlm, Katlm ncesi Stratejinin nemli bir parasdr. Bylece, aday lkeler Topluluk politikalar ve al ma usulleri hakknda bilgi sahibi olmakta ve bunlar uygulama olana na kavu maktadr. Sz konusu Topluluk Programlarndan birisi ara trma ve teknoloji geli tirme alanndaki ereve Programlardr. ereve Programlar, amalar ve btesi ile belli bir dnem iin tasarlanan 4-5 yllk programlardr. ereve Programlarn ba lca amalar arasnda, Avrupann bilimsel ve teknolojik temelinin glendirilmesi, endstriyel rekabetin desteklenmesi ve lkeler aras i birli inin te vik edilmesi saylabilir. ABnin Mart 2000de yaplan Zirve Toplantsnda belirtilen ve Lizbon Stratejisi olarak adlandrlan strateji kapsamnda ise, ABnin "dnyann en dinamik, rekabeti ve bilgi temelli ekonomisi" olmas hedeflenmi tir. Trkiye ereve Programlara, 2002-2006 yllarn kapsayan 6. ereve Programndan itibaren katlm sa lam tr. Halen devam etmekte olan ve 2007-2013 yllar arasnda uygulanacak olan 7. ereve Programna da aday lke stats ile katlm tr. 7. ereve Program, birli i zel Program, Fikirler zel Program, Ki iyi

Destekleme zel Program ve Kapasiteler zel Programndan olu maktadr. birli i zel Program ile sa lk, gda, tarm ve biyoteknoloji, bilgi ve ileti im teknolojileri, nanoteknoloji, enerji, evre, ta maclk, sosyo ekonomik ve be eri bilimler, gvenlik ve uzay tematik alanlarnda sanayi ve ara trma kurulu lar arasndaki i birli ini geli tirmek amalanmaktadr. 2007-2013 yllar arasnda uygulanacak birli i zel Programna 32,3 milyar Avro ayrlmas ngrlmektedir. Program kapsamnda en fazla kaynak 9,1 milyar Avro ile bilgi ve ileti im teknolojileri alanna tahsis edilecektir.

Bu blmdeki bilgiler Tbitak resmi internet sayfasnda yer alan ereve Programlar bilgilendirme sayfas temel alnarak hazrlanm tr. http://www.fp7.org.tr/home.do?ot=1&sid=3100 15.05.2008

183

133

Fikirler zel Program; en az 2 yllk doktora derecesine sahip, bilimsel proje fikirleri olan ara trmaclara ynelik bir destek programdr. Ki iyi Destekleme zel Programnn ana hedefi Avrupay ara trmaclar iin cazip hale getirmektir. Ara trmada insan kayna nn nitelik ve nicelik asndan glendirilmesine ve sektrler arasndaki dola ma odaklanan Programn toplam btesi 2007-2013 yllar iin 4,7 milyar Avrodur. Program dahilinde ortak e itim programlar, ya am boyu e itim ve kariyer geli imi, Avrupa ii dola m burslar, Avrupa yeniden entegrasyon hibeleri, blgesel, ulusal, uluslararas programlar iin ortak fon, sanayi - akademi i birli i, uluslararas boyut ba lklar altnda destekler sa lanmaktadr. Kapasiteler zel Program kapsamnda, ara trma altyaplarnn geli tirilmesi ve en uygun kullanmnn sa lanmas, Avrupa genelindeki ara trma potansiyelinin de erlendirilmesi, KOB ler yararna olan ara trmalarn te viki, toplumun ve bilimin birbirine yaknla trlmas, uluslararas bilim ve teknoloji i birliklerinin olu turulmas ve bilgi blgelerinin geli tirilmesi konularnda projelerin desteklenmesi

amalanmaktadr. Program iin 4,217 milyar Avro tutarnda bte ayrlmas ngrlm tr. Bu program kapsamnda yer alan Bilgi Blgeleri deste inin temel amac blgeler arasndaki Ar-Ge farkllklarn ortadan kaldrarak Avrupann rekabet gcne katkda bulunmaktr. Bu amaca ula mak iin; Avrupa genelinde ileri ara trma altyaplarna sahip blgelerin olu turulmas ve varolan blgelerin geli tirilmesi, blgesel ara trma giri imlerinde yer alan aktrlerin (niversite, ara trma merkezi, sanayi) bir araya getirilmesi, geli mi blgelerin daha az geli mi blgelere destek olmas ngrlmektedir. Bu ba lamda bu destek kapsamnda kamu ve zel sektr kurulu lar arasnda olu turulan kme yaplanmalarna da destek sa lanmaktadr. AB 7. ereve Programnn 2007-2008 yllar iin toplam btesi 53,2 milyar avrodur. Bu program kapsamnda Trkiye Cumhuriyeti kaynaklarndan denen toplam tutar 36,2 milyon Avrodur. Projelerle geri dnen miktar 35 milyon avrodur. Bu durumda Trkiye Cumhuriyeti kaynaklarndan denene gre kazanm %97

134

orannda olmu tur. AB 7. ereve Program kapsamnda lkemizden katlmn %25i zel sektr tarafndan gerekle tirilmi tir.184 Katlm ncesi Mali Ara (IPA) Avrupa Birli i 2007-2013 yllarn kapsayan dnemde tm katlm ncesi mali yardm programlarn IPA (Instrument for Pre-Accession) isimli tek bir program altnda birle tirmi tir. IPA be bile enden olu maktadr. Bunlar; Gei Dnemi Deste i ve Kurumsal Yaplanma Blgesel ve Snr tesi birli i Blgesel Kalknma nsan Kaynaklarnn Geli tirilmesi Krsal Kalknmadr. IPAnn blgesel kalknma ve insan kaynaklarnn geli tirilmesi bile enleri kapsamndaki Operasyonel Programlar iin referans kaynak niteli i ta yan politika belgesi Stratejik ereve Belgesidir (SB). SBde Blgesel Rekabet Edebilirlik Operasyonel Programnn (BROP) ncelikleri arasnda yer alan i letmelerin kapasitelerinin glendirilmesi ve giri imcili in te vik edilmesi ncelikleri kapsamnda i letmelerin kendi aralarnda ileti im a lar olu turmalar, kmelenmeleri ve dayan ma sa lamalarnn te vik edilece i belirtilmektedir. SB ile uyumlu hazrlanan ve 2007-2009 dnemini kapsayan Blgesel Rekabet Edebilirlik Operasyonel Program, IPAnn blgesel kalknma bile eni altnda bulunan alt bile enden birisidir.185 Operasyonel Program ile sektrel olarak imalat sanayii ve turizm sektrlerinde faaliyet gsteren KOB lere, bilgi toplumu, Ar-Ge ve yenilikilik konularna nem verilmektedir. Co rafi olarak, 15 Cazibe Merkezine zel nem vermek suretiyle temel olarak ki i ba milli geliri Trkiye ortalamasnn yzde 75inin altnda bulunan 12 Dzey 2 blgesine

odaklanlmaktadr. Programda iki ncelik alan bulunmaktadr. Bunlar, i ortamnn geli tirilmesi,
184 185

www.tubitak.gov.tr Di er iki bile en evre ve ula trmadr.

135

i letme kapasitesinin geli tirilmesi ve giri imcili in desteklenmesidir. ortamnn iyile tirilmesi nceli i altnda sanayi altyapsnn geli tirilmesi, finansman aralarnn olu turulmas ve geli tirilmesi, Ar-Ge, inovasyon, teknoloji ve bilgi ileti im teknolojileri altyapsnn geli tirilmesi, turizm altyaps, pazarlama ve tantm faaliyetlerinin iyile tirilmesi ynnde tedbirler uygulanacaktr. letme kapasitesinin artrlmas ve giri imcili in desteklenmesi nceli i altnda da i letmelere temel bilgi ve dan manlk deste inin sa lanmas ve sanayi alannda i birli inin glendirilmesi ynnde tedbirler hayata geirilecektir. BROPun 20072009 dnemine ait btesi u ekildedir: 2007 ylnda 55,9 milyon Avro, 2008 ylnda 58,0 milyon Avro ve 2009 ylnda 73,1 milyon Avro.186 Operasyonel Program kapsamnda yaplan sosyo-ekonomik analiz

sonularnda, KOB lerin kendi arasnda ve byk firmalarla olan ili ki a larnn geli tirilmesine ynelik kmele me faaliyetlerinin yaygnla trlamam oldu u ifade edilmektedir. Di er taraftan, sektrel kmelenme olu umuna ynelik halihazrda bir potansiyel bulunmas da frsat olarak de erlendirilmi tir.187 Trkiyenin orta vadeli ihtiyalar ve hedefleri arasnda da i letmeler ve onlara hizmet veren kurumlar arasnda ebeke ve kmelenmelerin olu turulmas hususuna yer verilmi tir. Operasyonel Programda yer alan ncelik ve tedbirlerde kmelenmelerin, a yaplarnn ve i birliklerinin desteklenece i sklkla vurgulanmaktadr. Operasyonel Program, uygulayc kurulu u olan Sanayi ve Ticaret Bakanl nn akreditasyon srecinin tamamlamasnn ardndan uygulama sreci ba layacaktr. 5.3.2.4 Kalknma Ajanslar ile Blgesel Dzeyde Kmelenmeye Sa lanacak Destekler 2006 ylnda yrrl e giren 5449 sayl Kalknma Ajanslarnn Kurulu u, Koordinasyonu ve Grevleri Hakknda Kanun ile Kalknma Ajanslar nmzdeki dnemde lkemizde blgesel geli me alannda gerekle tirilecek uygulamalarn ba aktrleri haline gelmi tir. Bu Kanun ile ajanslarn kurulu amalar kamu kesimi, zel kesim ve sivil toplum kurulu lar arasndaki i birli ini geli tirmek, kaynaklar yerinde ve etkin kullanmn sa lamak ve yerel potansiyeli harekete geirmek suretiyle, ulusal kalknma plan ve programlarda ngrlen ilke ve politikalarla
186 187

STB, 2007:7 STB, 2007:79

136

uyumlu olarak blgesel geli meyi hzlandrmak, srdrlebilirli ini sa lamak, blgeler aras ve blge ii geli mi lik farklarn azaltmak olarak ortaya konmu tur. Ajanslarn idari yaps; kalknma kurulu, ynetim kurulu, genel sekreterlik ve yatrm destek ofisleri olmak zere drt organdan olu maktadr. Kalknma kurulunda blgedeki kamu kurum ve kurulu larnn, zel kesim temsilcilerinin, sivil toplum kurulu larnn, niversitelerin ve yerel ynetimlerin bulunmas i birli ini ve sahiplenmeyi geli tirecektir. Ajanslar, iinde bulunduklar blgenin uzmanla abilece i sektrler ve nceliklerin belirlenmesinde, blgenin hlihazrdaki yerel potansiyelin harekete geirilmesinde blgedeki yerel ynetimler, kamu kurulu lar, sivil toplum ve zel sektrn aktif katlmn sa layarak blge plan ve programlarnn uygulama srecinde etkinli i artracaktr. Bylece blgelerin rekabeti stnlklerinin tespit edilerek glendirilmesinde mahalli iderelerin, di er kamu kurulu larnn, sivil toplum kurulu larnn ve ortak zel sektrn mevcut kaynaklar ile zme grevi

kavu turamayacaklar

sorunlarnn

zlmesinde

katalizr

stleneceklerdir. Bu kapsamda, kalknma ajanslarnn temel grevlerinden bazlar unlardr: Blgesel geli me fonlarnn kullanmna araclk etmek, Blgesel geli me stratejilerinin hazrlanmasna destek vermek, Kamu, zel kesim ve STKlar arasndaki koordinasyon, uyum ve i birli ini geli tirmek, Blgenin isel potansiyellerine ynelik ara trmalar yapmak. Kalknma ajanslarnn temel grevlerinden birisi, KOB lere ve giri imcilere retim, ynetim, tantm, pazarlama gibi muhtelif konularda destek vermek olacaktr. Blgelerin kendi potansiyellerinin n plana kt gnmzde KOB lere ynelik desteklerin de blgesel dzeyde koordinasyonu nem kazanm tr. Bu erevede, ajanslar; Ar-Ge ve yenilikilik, kalite standartlar, dan manlk gibi konularda farkl alanlarda faaliyet gsteren KOB lere destek sa layacaktr. Bu destekler do rudan hibe eklinde ya da ajanslarn olu turulmasnda aktif rol alacaklar e itli finansman

137

modelleriyle olabilecektir. Ajanslar KOB lerin desteklenmesi iin farkl kaynaklarn tantmnn yaplmas eklinde kolayla trc rol de stlenecektir. Ajanslarn kmelenmeye sa layabilecekleri desteklerden bahsetmeden nce blgesel ekonomilerde rekabet gc yksek olan ve sa lanacak desteklerle azami faydann elde edilece i alanlarn tespit edilerek bu ynde stratejiler geli tirmenin nemini tekrar hatrlatmakta yarar grlmektedir. Kmelenme al malarnda kamuzel sektr diyalog mekanizmalarna nemli roller d mektedir. Bu noktada kalknma ajanslar KOB lere ynelik verecekleri desteklerin yan sra blgesel dzeyde kmelenme analizlerinin yaplmas, blgeye uygun kmelenme

stratejilerinin geli tirilmesi, kmelenme aktrleri arasnda i birli inin te vik edilmesi, kmelenme stratejilerinin uygulanmas gibi konularda nemli faaliyetler yrtecektir. 5.3.3 Trkiyede Sektrel Yo unla malar al mada Trkiyede kmelenme yakla mnn yaygnla trlmasnda etkili olan aktrlere ve halen kmelenme ynnde verilen desteklere de inilmi tir. Ancak daha nce de belirtildi i gibi Trkiyede kapsaml bir kmelenme analizi yaplm de ildir. Kmelenme analizi erevesinde de erlendirilebilecek tek al ma D Ticaret Mste arl tarafndan yaplan ksmi analiz al masdr. Ancak e itli al malar ile Trkiyedeki sektrel yo unla malar ortaya konulmu tur. Bu blmde srasyla bu al malara yer verilecektir. 5.3.3.1 Trkiyede Sektr-Blge Yo unla malar al mas Bu blmde Trkiyedeki tarm, hizmetler ve sanayi sektrlerindeki uzmanla ma ve yerelle menin boyutlarn ortaya koyan bir al maya yer verilecektir. Trk Sanayicileri ve adamlar Derne i ile Devlet Planlama Te kilat

tarafndan 2005 ylnda yaynlanan Trkiyede Blgesel Geli me Politikalar Sektr-Blge Y nla malar isimli al mada Trkiyede sektrlerin hangi dzey 2 blgelerinde ne dzeyde yo unla t n tespit etmek amacyla y nla ma oranlar188 hesaplanm tr.
188 Y nla ma oran= (Eij/Ei)/(Ej/E) Eij:i blgesinde j sektrndeki retim de eri ya da istihdam; Ej:Trkiyede j sektrndeki retim de eri ya da Ei: i blgesinde toplam retim de eri ya da istihdam; E: Trkiyedeki toplam retim de eri ya da istihdam

138

Y nla ma orannn 1den byk olmas sektrde blgenin Trkiye ortalamasndan daha iyi oldu u anlamna gelmektedir. Yaplan analiz sonucunda dzey 2 blgelerinde y nla ma katsaysnn 1den byk oldu u sektrler a a da verilen harita 5.1 zerinde gsterilmektedir. Harita 5.1. Trkiyede Dzey 2 Blgeleri tibaryla Sektrel Y nla malar

15: Gda rnleri ve iecek imalat 16: Ttn rnleri imalat 17: Tekstil rnleri imalat 18:Giyim e yas imalat, krkn i lenmesi ve boyanmas 19: Derinin tabaklanmas i lenmesi 20: A a ve a a mantar rnleri imalat 21: Ka t hamuru, ka t ve ka t rnleri imalat 22: Basm yaym 23: Kok kmr, rafine edilmi petrol rnleri ve nkleeryakt imalat 24: Kimyasal madde ve rnleri imalat 25: Plastik ve kaucuk rnleri imalat 26: Metalik olmayan mineral rnleri imalat 27: Ana metal sanayii

28: Makine ve tehizat hari fabrikasyon metal rnleri 29: Ba ka yerde snflandrlmam makine ve tehizat 30: Bro makineleri ve bilgisayar imalat 31: Ba ka yerde snflandrlmam elektrikli makine ve tehizat 32: Radyo, televizyon, haberle me tehizat ve cihazlar 33. Tbbi aletler; hassas ve optik aletler ile saat imalat 34: Motorlu kara ta tlar, rmork ve yar rmork imalat 35: Di er ula m aralar imalat 36: Mobilya imalat; ba ka yerde snflandrlmam di er imalatlar 37: Geri dn m

Kaynak: TS AD ve DPT, 2005: 166

Bu

al mann

bulgular,

blgelerde

e itli

sektrlerde

yo unla ma

bulundu unu gstermesi bakmndan anlamldr. Harita 5.1de Trkiyenin bat blgelerinde ve zellikle TR10 ( stanbul), TR42 (Kocaeli, Bolu, Sakarya, Yalova, Dzce), TR22 (Balkesir, anakkale), TR51 (Ankara) ve TR31 ( zmir) blgelerinde yo unla ma gsteren ok sayda sektr bulunmas dikkat ekici olup, bu blgelerin kmelenme potansiyeli asndan daha avantajl oldu u grlmektedir.

139

5.3.3.2 Sanayi ve Ticaret Bakanl Tarafndan Yaplan al malar Trkiyede co rafi yo unla ma gsteren sektrlerden bazlarn ortaya koyan bir ba ka al ma da Sanayi ve Ticaret Bakanl tarafndan hazrlanan Blgesel Rekabet Edebilirlik Operasyonel Programdr. Bu program, Katlm ncesi Yardm Arac kapsamnda AB tarafndan sa lanacak yardmlarn Trk ekonomisinin rekabet edebilirli inin artrlmas ve blgesel sosyo-ekonomik farkllklarn azaltlmas amacyla hazrlanm tr. Bu erevede sz konusu kaynaklarn, programn etkisinin ve katksnn en yksek dzeyde olaca belirli saydaki sektr, blge ve nceliklere yo unla trlmas amalanm tr. Program kapsamnda yaplan al ma ile

Trkiyede co rafi yo unla ma gsteren sektrlerden bazlar ortaya konulmu tur. Harita 5.2. Trkiyede Co rafi Yo unla ma Gsteren Sektrlerden rnekler

Kaynak: Blgesel Rekabet Edebilirlik Operasyonel Program 2007:196

Bilindi i zere 2007, 2008 ve 2009 Yl Programlar ile ulusal dzeyde kmelenme destek politikasnn geli tirilmesi grevi Sanayi ve Ticaret Bakanl na verilmi tir. Sanayi ve Ticaret Bakanl tarafndan halen yrtlmekte olan faaliyetler u ekilde zetlenebilir. Kmelenme analizi ve kmelenme haritalandrma al masnn

tamamlanmasnda ihtiya duyulacak olan gncel ve sa lkl verilerin toplanmas ve 140

do al sreler ile geli en kmelenme potansiyellerinin ortaya karlmas amac ile Sanayi Bilgi Sistemi kurulmas ynnde al malar ba latlm tr. Ayrca kmelenmelere sa lanacak mali destek modeli al malar erevesinde ynetmelik hazrlk al malar srdrlmektedir. Ynetmelik hazrlklar sresince Birle mi Milletler Kalknma Program ile bir teknik destek anla mas yaplmas da planlanmaktadr. 5.3.3.3 Ulusal Kmelenme Politikasnn Geli tirilmesi Projesi189 D Ticaret Mste arl tarafndan yrtlen Ulusal Kmelenme

Politikasnn Geli tirilmesi Projesinin ayrntlar bir sonraki blmde verilecek olup bu blmde yalnzca proje kapsamnda yrtlen ksmi kme haritalama al masndan bahsedilecektir. Proje kapsamnda ulusal dzeyde makro kme haritasnn hazrlanmas ynnde faaliyetler yaplm tr. al mada yerel ve sektrel bazda toplam 20 kme ncelikli olarak belirlenmi ve bu ncelikli kmeler iin kme haritalama al malar yaplm tr. Bu kmeler arasndan 10 kme seilmi ve bu kmeler iin stratejik yol haritalar hazrlanm tr. Harita 5.3de ncelikli olarak belirlenen kmeler grlmektedir. Harita 5.3de grlen Trkiyenin bat blgelerindeki kmeler olan Ankara yazlm ve makine kmeleri, Marmara Blgesi otomotiv kmesi, Eski ehir, Bilecik ve Ktahyada seramik kmesi, Konyada otomotiv yan sanayi kmesi, Denizli ve U akda ev tekstili kmesi, Mu lada yat retimi kmesi, Mersinde i lenmi gda kmesi, zmirde organik gda kmesi, Manisada elektrik elektronik rnleri kmesi iin stratejik yol haritalar hazrlanm tr. Haritada Trkiyenin do u blgelerinde grlen Samsunda d ticaret

hizmetleri, orumda makine, Yozgatda mobilya, Sivasta do al ta lar, Malatyada kays, Kahramanmara ta tekstil, Gaziantepte makine hals, Trabzonda a a i lemecili i, Erzurum ve Karsta k turizmi, Kayseride mobilya ve Mardinde turizm kmeleri Blgesel Rekabet Edebilirlik Operasyonel Programnn hedef

189

http://www.clusterturkey.com internet sayfas

141

blgesi ierisinde olduklar iin haksz rekabete yol amamak adna yol haritas hazrlanmam tr. Harita 5.3. Trkiyede Baz Kmelenme rnekleri

Kaynak: D Ticaret Mste arl ,

Trkiyede halihazrda kapsaml bir kmelenme haritas kartlmam olmakla birlikte e itli al malarda il ya da blge dzeyinde baz sektrel yo unla malar belirlenmi tir. Burada yer verilen al malar Trkiyede ok sayda kmelenme potansiyelinin bulundu una dair ak ipularn sunuyor olsa da Trkiyede kmelenme yakla m ulusal politikalarn bir paras haline gelmedi i iin bu yerlerdeki aktrler aras i birli i yaplar geli tirilememi ve bu yerler kmelenme olarak tanmlanamam tr. Sektrel yo unla ma rne i gsteren bu blgelerin kmelenme olarak kabul edilmesi iin blgesel istatistiklere ve analizlere ihtiya duyulmaktadr. Bu blgelerde yo unla an sektrlerin ana sanayi ve yan sanayi ili kileri, tedariki ili kileri, ulusal ve uluslararas piyasada konumlarnn aklanmas faydal grlmektedir. Bu ba lamda, Trkiyede ulusal dzeyde yrtlecek bir kme haritalama al masnn ve bylece blgelerin kmelenme potansiyellerinin saptanmasnn nemli bir ihtiya oldu u ifade edilebilir. 5.3.4 Trkiyede Baz Kmelenme Uygulama rnekleri Bu blmde uygulamalar tamamlanm ya da devam eden farkl kmelenme projesi incelenecektir. Birbirinden ba msz olarak yrtlen bu projelerden elde edilen tecrbelerin bundan sonra uygulanacak projeler asndan

142

aydnlatc olaca d ncesinden hareketle her bir projenin gl ve zayf ynleri irdelenecektir. 5.3.4.1 Trkiyede Moda ve Tekstil uygulanan Moda ve Tekstil Kmesi Olu turulmas Projesi

TK B ( stanbul Tekstil ve Konfeksiyon hracat Birlikleri) tarafndan Kmesi Olu turulmas Projesi (MTK), AB-Trkiye birli i Program kapsamnda finanse

arasndaki 2003 yl Katlm ncesi Mali

edilmi tir. Projenin 22 aylk uygulama dnemi 2005 yl Ocak aynda ba lam ve Kasm 2006 tarihi itibaryla tamamlanm tr. Programn btesi 10 milyon Avro olarak tasarlanm olup uygulama sresince ortaya kan ihtiyalar do rultusunda ilave kaynaklarla 17 milyon Avroya karlm tr. Projenin genel amac tekstil ve hazr giyim sektrnde faaliyet gsteren KOB lerin uluslararas rekabet gcnn artrlmasdr. Projenin zel amalar ise, tekstil ve hazrgiyim sektrndeki KOB lerin birbiri arasndaki yerel, ulusal ve Avrupa dzeyinde ve ayn zamanda i destek kurumlar ve benzer yaplarla a ba lantlarnn artrlmas ile yine bu

KOB lere ynelik kamu ve zel sektrdeki destek yaplarnn glendirilmesidir. Proje, kme analizinin yaplmas, yatrm deste i analizi ve kurumsal geli im olmak zere bile enden olu maktadr. Birinci bile en kapsamnda yaplan analiz al malarnda a tanmlanm yaplar incelenmi , girdi-kt analizleri ile de er zincirleri

ve SWOT analizi yaplm tr. Analiz al malarna ilgili proje

payda larnn katlm sa lanm ve kmenin genel ynetim ve koordinasyonundan sorumlu olacak Koordinasyon Merkezi iin yaplanma nerisi ile moda enstits, Ar-Ge merkezi ve dan manlk merkezi kurulmasn kapsayan kme modeli geli tirilmi tir. kinci bile en kapsamnda yatrm deste i iin kmenin ihtiya duyaca ortak kullanm ekipmanlar belirlenmi ve bunlar iin ihale dosyalar hazrlanm tr. nc bile en olan kurumsal geli im kapsamnda TK Bin mevcut insan kaynaklar, i prosedrleri ve fiziksel destek hizmetleri de erlendirilmi tir.
190

Projenin srdrlebilirli ini ve ba msz ynetimini temin etmek amacyla Kme

190 Moda ve Tekstil Kmesi Olu turulmas Projesi internet sayfas http://www.textilecluster.com/tr/es.html 26.03.2008

143

Koordinasyon Merkezi, TK B Destek A. . eklinde yaplandrlm tr. ekil 5.1de bu kmelenmenin yaplanmas grlmektedir. Proje kapsamnda yrtlen al malar sonucunda kurulan moda enstits sektr iin olduka nemli bir geli medir. Enstitde mevcut e itim sistemi tekstil teknolojisi ve mhendisli i zerine tasarlanm tr. Moda akademisi sektrn tasarmc, stil uzman gibi ihtiyalar do rultusunda uzmanla m i gc havuzu temin edilmesi ynnde hizmet vermektedir. Ayrca, uluslararas moda okullar ile i birlikleri yaplmaktadr. Ar-Ge merkezine sektrdeki KOB lerin gncel teknolojileri takip ederek daha yeniliki olmalar iin ortak kullanm ekipmanlar alnm tr. Bu merkez ile tekstil sektrndeki KOB lerin gncel teknolojileri takip etmeleri sa lanmaktadr. Dan manlk merkezi ise kmelenmeye; rn geli tirme, sat , pazarlama, marka geli tirme ve ynetme, insan kaynaklar ynetimi, kalite ynetimi, ihracat geli tirme gibi konularda tavsiye ve ynlendirme yapmaktadr. Bu merkezin KOB lere yeniliki d nce, bilgi ve uygulama deste i sa layacak bir odak noktas olmas planlanmaktadr. ekil 5.1. stanbul Moda ve Tekstil Kmelenmesinin Yaplanmas

Kaynak: Moda ve Tekstil Kmesi Olu turulmas Projesi internet sayfas http://www.textilecluster.com/tr/es.html, 26.03.2008, uyarlanm tr.

Projenin sektre sa lad ekonomik etkilerin de erlendirilmesi asndan erken olmakla birlikte genel olarak kmelenme yakla mnn uygulanmas yn ile baz de erlendirmeler yapmak mmkndr. Projenin Trkiyenin uluslararas rekabet gcne sahip oldu u tekstil sektrnde ve TK Bin koordinasyonunda uygulanyor olmas, projeye do rudan bir avantaj sa lamaktadr.1986 ylndan itibaren tekstil, konfeksiyon, deri ve hal 144

sektrlerindeki ihracat potansiyelini artrmak, sektrel tantm sa lamak ve uluslararas ticari faaliyetlerinde yelerine yardmc olmak gibi sektr iin olduka nemli faaliyetler yrten Birli in sektrel kmelenme faaliyetlerinin merkezinde durmas sahiplenme asndan projeye avantaj sa lamaktadr. Nitekim, yakla k 15.000 yesi olan TK Bin sektrn sorunlar ve ihtiyalar konusunda nemli birikime sahip oldu u ve projenin de bu erevede ekillendirildi i d nlmektedir. Zira, ok sayda firmann da grlmektedir. Di er taraftan, Kme Koordinasyon Merkezinin A. . olarak yaplandrlmas ve bu yapnn altnda kurulan Moda Akademisi, Ar-Ge Merkezi ve Dan manlk Merkezi Trk tekstil sektrnn gelece i asndan nemli yatrmlar olarak de erlendirilmektedir. Projenin AB e -finansman ile, 17 milyon Avro tutarnda bir bte ile uygulanmas da sektrn ihtiyalarnn proje kapsamnda temin edilmesini sa layarak projeye bir art katmaktadr. Son olarak, bu projenin kmelenme konusunda lkemizdeki ilk al malardan birisi olarak kmelenme yakla m hakknda sektrde farkndalk yaratlmas ve bu yakla mn sektr firmalarnca benimsenilmesi alarndan faydal oldu u d nlmektedir. 5.3.4.2 GAP Giri imci Destekleme Merkezleri Tarafndan Yrtlen Kmelenme al malar GAP-G DEM (Gneydo u Anadolu Projesi Giri imci Destekleme Merkezi) Projesi, finansman Avrupa Komisyonu tarafndan sa lanan ve Birle mi Milletler Kalknma Program Trkiye Ofisi ile GAP Blge Kalknma daresi Ba kanl nn i birli i ierisinde yrtlm olan bir KOB geli tirme projesidir. Proje kapsamnda Adyaman, Diyarbakr, Mardin ve anlurfada kurulmu olan Giri imci Destekleme Merkezleri KOB lere e itim, dan manlk ve bilgilendirme hizmetleri sunmu tur191. Projenin uygulamas 2002 ylnda ba latlm ve 30 Kasm 2007 tarihi itibaryla tamamlanm tr. Projede yerel ekonomik geli me faaliyetleri kapsamnda Adyamanda tekstil ve hazr giyim,
191

TK B kanalyla bu projeden faydaland

anlurfada organik tarma dayal sanayi, Diyarbakrda mermer

GAP, 2004:5

145

i leme sanayi ve Mardinde gda rnleri (un, irmik, makarna gibi) ile ilgili olarak rekabet gcnn geli tirilmesi amacyla kmelenme faaliyetleri yrtlm tr. Bu blmde her bir kmelenme al mas hakknda bilgiler verilecek ve de erlendirme yaplacaktr. Adyaman Tekstil ve Hazr Giyim Kmelenme al mas Adyaman kmelenme program ile Adyaman odakl olmak zere Gaziantep, Kahramanmara , Malatya, anlurfa, Diyarbakr llerini de ierisine alan bir

co rafyada tekstil ve hazrgiyim sektrnn rekabet gcnnn ykseltilmesi ve toplam katma de erin artrlarak blgenin refahnn artrlmasna katk sa lanmas amalanmaktadr.192 Bu al ma a rlkl olarak Adyaman ilinde yrtlm tr. Kmelenme programnn katlmclar arasnda Adyaman Valili i, Adyaman Belediyesi, Adyaman Ticaret ve Sanayi Odas, Adyaman tekstil ve hazr giyim sektrnde faaliyet gsteren i adamlar ve Adyaman niversitesi Tekstil ve Hazr Giyim Meslek Yksek Okulu bulunmaktadr.193 al ma kapsamnda ilk olarak sektrn mevcut durumu analiz edilerek kme haritas olu turulmu ve de er zincirindeki eksik oyuncular tespit edilmi tir. Bu kapsamda 120 i letme ile mlakat ve anket al malar yaplm tr. Adyaman Kme Geli tirme Komitesi194 kurulmu ve bu komite vastasyla sektrn geli tirilmesi iin projeler retilmi ve projelerden sorumlu olacak payda lar belirlenmi tir. Adyaman tekstil ve hazr giyim kmelenme al masnn nemli kazanmlarndan birisi bahsi geen Komitenin dernekle erek sreklilik kazanmas olmu tur. Adyaman Tekstil ve Hazr Giyim Kmelenme Derne i (ATEKS) sektrn geli mesi ynnde faaliyet gsterecek yerel sahip roln stlenmi durumdadr ve halen 17 yesi ile faaliyetlerine devam etmektedir.195 Buna ek olarak valilik,

belediye ve KOSGEB i birli inde kurulan Adyaman Tekstil ve Hazr Giyim Merkezi (ATEM) de ATEKSe tamamlayc olmu tur.

Sayn, 2006:350 Sayn, 2006:350 194 Bu komitede sektr temsil eden 15 ki i yer alm tr. 195 Adyaman Tekstil ve Hazr Giyim Kmelenme Derne i internet sayfas http://www.ateks.org/?sayfa=2&lang=tr 02.06.2008
193

192

146

Adyamanda uygulanan bu kmelenme al masnn en nemli avantaj srecin en ba ndan itibaren yerel ynetimin, niversitenin ve zel sektrn deste inin ve katlmnn sa lanm olmasdr. G DEM proje ofisinin Kasm 2007 itibaryla faaliyetlerini tamamlamasnn ardndan projenin kurulan ATEKS ve ATEM ile devam edecek olmas da sahiplenmenin ak bir gstergesi ve srdrlebilirlik ynnden nemli bir i aret olarak de erlendirilmektedir. Projenin en temel kstnn kmelenme kapsamndaki i birli i al malarnn proje kapsamnda herhangi bir mali kaynakla desteklenmemesi oldu u sylenebilir. Di er taraftan ATEM ve ATEKSin stanbulda TK B tarafndan

uygulanmakta olan MTK projesi ile i birli ine gitmesinin ve tecrbe ve bilgi payla m eklinde e itli faaliyetler yrtmesinin faydal olaca d nlmektedir. anlurfa Organik Tarma Dayal Sanayi Kmelenme al mas Bu al mann amac, anlurfa linin sahip oldu u organik topraklarn ve

buna dayal rn retebilme potansiyelinin kmelenme yakla m erevesinde rekabet avantajna dn trlmesidir. al ma kapsamnda tedarik zincirinde yer alan 60 kurulu ile mlakat yaplm tr. Sektrde kme analiz al malar ve sektrde yer alan reticilere ynelik bilinlendirme ve farkndalk yarartlmasna ynelik faaliyetler yrtlm tr. Tarm l Mdrl , KOSGEB, sivil toplum ve zel sektr temsilcileri ile GAP Blge Kalknma Ekolojik Tarm Derne i kurulmu tur.196 Gelinen a amada, kmelenme giri iminin blgede ba latlm oldu u ancak snrl bir ilerleme kaydedildi i belirtilmektedir. Kurulan dernek yeterince etkin olamam ve yerel aktrler arasnda i birli i ve gven istenilen dzeyi daresinin yer ald Organik Tarm

Geli tirme Yerel Komitesi kurulmu tur. Di er taraftan, GAP-EKODER isimli bir

yakalayamam tr. al mann herhangi bir mali kaynakla desteklenmememi olmas da al mann etkinli ini azaltm tr197. Diyarbakr Mermer leme Sanayii Kmelenme al mas

Diyarbakr merkezli yrtlen mermer i leme sanayii kmelenme al masnn amac, mermer sektrnde kresel rekabet avantajnn yakalanmas olarak belirlenmi tir. G DEM ekibi tarafndan sektrde bilinlendirme ve farkndalk
196 197

Sayn, 2006:353 Seyhan, 2008:8

147

yaratma faaliyetleri yrtlm tr. lin sahip oldu u yksek kalitede ve miktarda mermer sto una ve ok sayda retici firmann bulunmasna ra men al mada istenilen sonulara ula lamam tr. al mada belirlenen temel sorun alanlar, yerel aktrler aras i birli inin geli tirilememi olmas ve aktrler aras gven dzeyinin d kl dr. anlurfa al masna benzer ekilde yerel sahiplenmenin sa lanamamas ve mali destek eksikli i de al mann di er dezavantajlardr198. Mardin Gda rnleri Sanayii Kmelenme al mas Bu al mann amac, GAP Blgesinde gda ve gdaya ba l alt sektrlerin etkinli inin artrlmasna katkda bulunulmas olarak belirlenmi tir. Gda sektrnde Mardin odakl olmak zere Diyarbakr, Batman, Gaziantep ve anlurfay da iine alan bir al ma yrtlm tr. Sektrel ithalat ve ihracat durumlar ile tehdit ve frsat unsuru ta yan hususlar analiz edilmi tir. Bu al malar neticesinde orta ve uzun vadeli hedefler ve yol haritas ortaya konmu tur.199 Ancak bu al mada da yerel sahiplenme, i birli i ve mali destek eksiklikleri bulundu undan istenilen sonular elde edilememi tir. G DEMler tarafndan yrtlen bu drt farkl kmelenme al masnn genel de erlendirilmesi yapld nda Adyaman kmelenme al masnda i birli i ve yerel sahiplenmenin di er illere kyasla daha fazla oldu u ve srdrlebilirlik ynnden en avantajl durumda oldu u sylenebilir. Ancak, yaplan al malarn baz mali te viklerle de desteklenmi olmas durumunda daha fazla faydann ve sahiplenmenin sa lanabilece i d nlmektedir. G DEMlerin blgedeki faaliyetlerini Kasm 2007 itibaryla tamamlamalarnn ardndan aktrlerin bu kmelenme giri imlerini ne lde srdrecekleri de bir soru i areti yaratmaktadr. G DEM projelerindeki eksik kalan bir di er unsur da, kmelenme iste inin ya da talebinin zel sektrden gelmemi olmasndan kaynaklanan sahiplenme dzeyinin yetersizli idir. Sonu olarak G DEMler tarafndan yrrtlen al malarn Adyaman li d nda blgede kmelenme konusunda farkndalk ve bilinlendirme gibi yarar sa lamann tesine geemedi i ve srdrlebilirlik ynnn eksik kald sylenebilir. Tablo 5.2de MTK projesi ile GAP G DEMler tarafndan yrtlen projelerin genel bir de erlendirmesine yer verilmi tir.
198 199

Sayn, 2006:354; Seyhan, 2008:9 Sayn, 2006:353-354

148

Tablo 5.2. Trkiyede Yrtlen Kmelenme al malarnn Kar la trlmas

Adyaman Tekstil Kmelenme Analizi Kmelenme Geli imi Kritik Yo unla ma Yerel Sahiplenme birli i Gven Mali Kaynak anlurfa Organik Tarm Diyarbakr Mermer Moda ve Tekstil Kmesi

Hi yok

ok az

Orta seviyede

Yksek seviyede

Tamamen

Kaynak: Seyhan, 2008:13den uyarlanm tr.

5.3.4.3 Ulusal Kmelenme Politikasnn Geli tirilmesi Projesi Ulusal Kmelenme Politikasnn Geli tirilmesi Projesi D Ticaret Mste arl tarafndan yrtlmekte olup proje finansman 2005 yl Katlm ncesi Mali birli i kapsamnda AB tarafndan kar lanmaktadr. Proje a amal olarak

36 milyon Avro bteli ve ok yll bir program eklinde tasarlanm tr. Projenin birinci a amasnn teknik yardm, ikinci ve nc a amasnn ise seilen kmelere ortak makine ekipman tedariki, yatrm deste i ve teknik yardm iermesi ngrlm tr. Birinci a amann uygulamas Mart 2007de ba lam tr ve 24 ay srecektir. Teknik yardm temini eklinde yrtlecek ilk a amann btesi 6 milyon Avrodur. Proje kapsamnda yaplan ihale neticesinde bir m avir firma grevlendirilmi tir. Projenin birinci a amas bile enden olu maktadr. Bunlar;

149

Ulusal politika iin temel kurumlarda kapasite geli tirme, Ulusal kmelenme politikasnn geli tirilmesi, Kme haritalamas ve stratejik i planlar olarak belirlenmi tir. Birinci bile en kapsamnda temel kurumlarn ve D Ticaret Mste arl nn e itim ihtiyalar analiz edilerek e itim programlar tasarlanmakta ve al ma turlar dzenlenmektedir. kinci bile en ulusal politika iin rapor ve ileti im stratejisi hazrlanmas faaliyetlerini iermektedir. nc bile en ise ulusal makro kme haritas hazrlanmas, kme nceliklendirmede niteliksel ltlerin belirlenmesi, yerel/sektrel tabanda

20 kmenin nceliklendirilmesi ve haritalarnn karlmas, bunlar arasndan 10 kmenin seilmesi ve stratejik yol haritalarnn hazrlanmas faaliyetlerini iermektedir. Proje, Trkiyede bir merkezi kurum eliyle yrtlen ilk kapsaml al ma olmas ynyle de nemlidir. Bu itibarla, proje Trkiyede kmelenme politikasnn geli tirilmesi ynnde nemli bir adm olarak de erlendirilebilir. Faaliyetleri halen devam etmekte olan projenin gerek tasarm gerekse uygulamasna dnk baz hususlar dikkat ekmektedir. lk olarak, projenin a amal olarak tasarlanm oldu u ve ilk a amada Trkiyede rekabet gc yksek 10 kmeye yol haritas hazrlanmasn, ikinci ve nc a amalarda ise bu kmelere makine ekipman tedariki ve teknik yardm hizmeti teminini ierecek ekilde ok yll planland grlmektedir. Ancak, AB Katlm ncesi Mali Yardm Kurallarnn 2007-2013 dnemi iin de i ikli e u ramas ile bu projenin ikinci ve nc a amalarnn uygulamasna dnk baz belirsizlikler olu mu tur. Dolaysyla, belirlenen on kmenin rekabet glerinin artrlmas amacyla hazrlanacak yol haritalarnn uygulanmas iin herhangi bir mali destek verilmemesi durumunda GAP-G DEMlerce uygulanan al malarda ya anan sahiplenme sorununa benzer sorunlarla bu projede de kar la lmas riski bulunmaktadr. Proje her ne kadar ulusal kmelenme politikasnn geli tirilmesini hedeflemekte ve bunun iin de ulusal dzeyde 20 adet kmenin belirlenmesi ve belirlenen 10 kmelenme iin yol haritas hazrlanmasn ierse de, sonu olarak 150

ulusal dzeyde kmelenme politikasnn geli tirilmesi iin ksmi analiz ve saha al mas iermekte olan bir projedir. Daha nceki blmlerde belitildi i gibi, 2008 Yl Programnda kmelenme politikas geli tirilmesi kararla trlm ve kmelenme potansiyellerinin

belirlenmesinden sorumlu kurulu

Sanayi ve Ticaret Bakanl olarak tespit

edilmi tir. Bu kapsamda Sanayi ve Ticaret Bakanl tarafndan ba ta OSBlerde olmak zere i letmeler aras kmelenme faaliyetlerinin desteklenece i ve KOSGEB tarafndan ortak tasarm, retim, Ar-Ge, test ve analiz merkezlerinin desteklenece i belirtilmektedir. Bu itibarla Sanayi ve Ticaret Bakanl ile D Ticaret

Mste arl nn yrtt al malarn mkerrerlik arz etmesi riski bulunmaktadr. Politikann uygulanmasnda ift ba ll n ortadan kaldrlmas amacyla Sanayi ve Ticaret Bakanl ve D al malarn ortak bir anlay Ticaret Mste arl tarafndan yrtlen

erevesinde yrtlmesinin faydal olaca

d nlmektedir. Programn ikinci ve nc a amalarnn IPA kapsamnda desteklenmesi durumunda ise faydalanc kurulu un D Ticaret Mste arl yerine Sanayi ve Ticaret Bakanl olmasnn da uygulamann etkinli i asndan daha iyi sonular verece i d nlmektedir. Son olarak, bu projeden elde edilecek tecrbelerin bundan sonraki al malara aktarlmas nem ta maktadr. 5.3.4.4 Di er al malar al mann nceki blmnde yer verilen kmelenme proje rnekleri d nda da halen yrtlmekte olan baz projeler mevcuttur. Ostim Organize Sanayi Blgesi ile ankaya niversitesi birlikteli i ile kurulan niversite-Sanayi birli i Projesi: ankaya niversitesi ile Ostim Organize

Sanayi Blgesinde yaplan baz kmelenme al malar sonucunda ilk olarak i ve in aat makineleri sektrnde bir kmelenme projesi yaplmas kararla trlm tr. Halen Ostimde bu sektrde faaliyet gsteren 73 firma kmelenme al malarna katlmaktadr. Bylece ksa vadede belirli skntlarn giderilerek gerekli altyapnn kurulmas ve orta vadede inovasyon kanalyla yeni projelerin geli tirilmesi ve nanoteknolojinin Ostime sokulmas amalanmaktadr. Ostimde savunma yan sanayinde faaliyet gsteren 64 firma ile Ostim Savunma Yan Sanayi Kmesi kurulmu tur. Bu kmenin ana hedefi ordumuzun ihtiyalarnn kar lanmasnda yerli 151

retimin payn artrmak ve savunma sanayi KOB lerini uluslararas pazarda rekabet edebilir hale getirmektir. Ostimde ayrca Yenilenebilir Enerji ve evre Teknolojileri Kmelenmesi ile Sa lk ve Medikal Malzemeleri Kmelenmesi al malar da halen devam etmektedir. Ostim Organize Sanayi Blgesi Ynetimince de desteklenen bu projelerin sanayiciler tarafndan kmelenme modelinin benimsenmesi asndan nemli al malardr. Havaclk Kmelenmesi Projesi: niversite-sanayi i birli i modeline rnek te kil edebilecek bir al ma da Ege Serbest Blgesi A. . ve Ege Ekonomiyi Geli tirme Vakf nderli inde faaliyetlerine ba lanlan Havaclk Kmelenmesi projesidir. Ege Blgesi Sanayi Odasnn, zmir Ticaret Odasnn ve zmirde mevcut 5 niversitenin de projeye destekleri sa lanm tr. Projenin finansmannn AB 7. ereve Program kapsamnda kapasiteler-bilgi blgeleri ba l altnda olu turulan kmelenmelere verilecek destekler ile sa lanmas ngrlmektedir. zmir linde faaliyet gsteren zmir Kalknma Ajans ile ortak al ma imknlarna sahip

olunmas proje asndan bir avantajdr. Proje henz ba lang a amasndadr. Konya Sanayi Odas tarafndan Konya Sanayi Blgelerinde Kmele me Potansiyeli ve Bir Pilot Uygulama isimli bir proje uygulanm tr. Proje AB-Trkiye e finansman ile Devlet Planlama Te kilat Mste arl koordinasyonunda

yrtlen TRA2, TR72, TR52 ve TRB1 Dzey 2 Blgeleri Kalknma Program kapsamnda yakla k 90.000 Avro hibe kaynak ile desteklenmi tir.200 Projenin amac Konya linde kmelenme potansiyelinin tespit edilerek, KOB lerin rekabet gcn artrmaktr. Proje kapsamnda 1400 firma zerinde anket al mas yaplm ve elde edilen bilgiler nda Konyadaki sanayi blgelerinde 12 adet potansiyel kmenin varl otaya konulmu tur. Potansiyel kmeler arasndan uluslararas btnle mesi ve a ili kileri bakmndan otomotiv yan sanayii sektr pilot uygulama olarak tespit edilmi tir. Bu sektre girdi sa layan dkm, makine, imalat, kalplk vb sektr temsilcileri ve otomotiv sektrnden i letmecilerin katld baz bilgilendirme ve e itim faaliyetleri dzenlenmi tir. Projenin sonulanmasnn ardndan Konya Sanayi Odas bnyesinde bir kme merkezi olu turulmu tur. 201

200 DPT, Avrupa Birli i Blgesel Programlar Dairesi internet sayfas, http://www.dpt.gov.tr/bgyu/abbp/Programlar/AKKM_bilgi.html 10.05.2008 201 Mercan ve ark, 2009:202

152

Son olarak, Mersin Sanayi ve Ticaret Odas tarafndan tarm sektrne ili kin kmelenme al malar yrtlmektedir. Mersin ilinde i lenmi gda konusunda kmelenme al malar DTM tarafndan yrtlen proje kapsamnda da ele alnm tr. 5.4 Blm Sonu De erlendirmesi Dnyada blgesel geli me yakla mlarndaki de i imin paralelinde,

Trkiyede Birinci Be Yllk Kalknma Plan dneminden Dokuzuncu Kalknma Plan dnemine kadar blgesel politikalar de i ime u ram tr. Kamu ve zel sektr yatrmlarnn az geli mi blgelere ynlendirilmesini hedefleyen politikalar zamanla isel potansiyel, yerel uzmanla ma, yenilik ve i birli i gibi kavramlar ierecek ekilde de i mi tir. 2007-2013 dnemini kapsayan Dokuzuncu Kalknma Plannda rekabet gcnn geli tirilmesi ve blgesel geli menin sa lanmas konular be temel eksenden ikisini temsil eder olmu ve blgelerin isel potansiyellerine verilen nem daha da artm tr. Bu erevede, yerel dinamiklerin ve yerel aktrler aras koordinasyon ve i birli inin nemi aka vurgulanm tr. Neticede, Trkiyede kmelenmelerin desteklenmesine olan ihtiya ncelikle Dokuzuncu Kalknma Plannda ve devamnda 2009 Yl Programnda yer bulmu tur. Bu durum nmzdeki dnemde Trkiyede sektrel ve blgesel olarak kmelenmelerin desteklenece ine i aret etmektedir. Bu do rultuda Cazibe Merkezlerini Destekleme Program, kmelenme yakla mnn benimsenmesi asndan nemli bir frsat olarak de erlendirilmektedir. Program kapsamnda cazibe merkezlerinde ne kan sektrlerde analizler yaplmaldr. Bu erevede yaplacak girdi-kt analizleri, yo unla ma katsaylarnn hesaplanmas ve uzman gr lerinin toplanmas ile seilen illerin sosyo-ekonomik geli mesi iin gerekli olan tedbirler alnabilecektir. rne in rekabet gc olan ya da rekabet etme potansiyeline sahip sektrlerin geli mesinin nndeki temel darbo azlarn blge temsilcileri ile gr lerek tespit edilmesinin ve Program kapsamnda stratejik mdahaleler yaplmasnn faydal olaca d nlmektedir. Trkiyede hlihazrda kmelenmeleri ulusal dzeyde do rudan ya da dolayl olarak destekleyen baz kurum ya da aralar bulunmaktadr. Ad kme ya da kmelenme deste i olmasa da baz zellikleri itibaryla kmelenme olu umlarna 153

benzeyen OSBler, teknoloji geli tirme blgeleri, TEKMERler gibi yaplar vastasyla ve KOSGEB, TB TAK ve TTGV tarafndan sa lanan mali desteklerle i letmelerin i birli i yapmalar ve/veya meknsal olarak yaknla malar te vik edilmektedir. Di er taraftan; AB ereve Programlar, IPA ve kalknma ajanslar yoluyla da nmzdeki dnemde kme olu umlarnn desteklenmesi tarafndan

ngrlmektedir. Grld zere ok e itli kurum ve kurulu

kmelenme yakla m ile ilgili destek sa lanmakla birlikte bunlar arasnda bir koordinasyon yaps bulunmamaktadr. Bu yzden mevcut faaliyetler ve destekler birbirinden ba msz uygulanmaktadr. Farkl kurumlar tarafndan verilen desteklerin ortak bir sektrel ve blgesel geli me politikas erevesinde geli tirildi ini sylemek mmkn de ildir. Zira, nmzdeki dnemde sektrel ve blgesel politika anlamnda uyumun

sa lanamamas durumunda al malarn etkinli inin azalmas riski bulunmaktadr. Bu itibarla, zellikle blgesel rekabet avantajnn ve ileri teknoloji kullanmnn oldu u sektrlerin ve kmelenme potansiyeli ta yan alanlarn mevcut kaynaklardan faydalanmalar hususunda te vik edilmeleri nemli bir ihtiya olarak kar mza kmaktadr. Trkiyede uygulamaya konulan kmelenme projeleri incelendi inde yalnzca GAP G DEMler tarafndan yrtlen kmelenme al malarnda blgesel rekabet avantajnn geli tirilmesinin amaland sylenebilir. Bu al malarn etkisi ise, mali destek eksikli i, sahiplenme ve i birli i dzeyinin yetersizli inden snrl kalm tr. Sektrel bir program olarak tasarlanan MTK projesi ise grece ba arl bir uygulama rne i sergilemi tir. Di er taraftan, D Ticaret Mste arl

koordinasyonunda yrtlen Trkiyede kmelenme politikas geli tirilmesi konulu teknik yardm projesi ise ihracat odakl kmelere ynelik bir proje olup temelde blgesel geli me perspektifi ta mamaktadr. Ayrca bu Projenin ikinci ve nc a amalar iin olu an belirsizli in projenin etkisini kstlayaca d nlmektedir. Bu ba lamda D Ticaret Mste arl tarafndan yrtlen Proje kapsamnda olu acak farkndal n korunmas ve seilen kmeler iin hazrlanacak yol haritalarnn uygulamaya geirilebilmesi adna programn daha nce tasarland ekilde ikinci ve nc a amalar IPA kapsamnda desteklenecek farkl bir proje ile desteklenmesinin yerinde olaca d nlmektedir. Ancak, uygulamada mkerrerli in giderilmesi ve 154

e gdmn sa lanmas adna bu projenin de Sanayi ve Ticaret Bakanl ile i birli i halinde yrtlmesinin uygun olaca d nlmektedir. Son olarak, OST Mde i makineleri kmesi, zmirde havaclk kmesi, Konyada otomotiv yan sanayi kmesi olu umlar ise Trkiyedeki kmelenme potansiyelini ve yerel aktrlerdeki kmelenmeye olan ilgiyi ortaya koymas asndan nemli al malar olarak de erlendirilmektedir. Ancak, halen kmelenme konusunda yerel aktrlerin daha fazla bilinlendirilmeye ihtiyac oldu u sylenebilir. Bu noktada, Trkiyede blgesel geli me iin nemli bir adm olan kalknma ajanslarnn hazrlayacaklar blge planlarnda ve stratejilerinde kmelenme potansiyeli olan sektrleri ya da konular tespit etmeleri ve zellikle geli me potansiyeli olanlarn kme yakla mn benimsemeleri konusunda te vik edici ve destekleyici olmalar beklenmektedir. Sonu olarak, Trkiyede kmelenme yakla mnn belirli bir sistem ya da program erevesinde desteklenmedi i sylenebilir. Bu ba lamda, bundan sonraki srete yllk program ile kmelenme olu umlarn destekleme grevi verilen Sanayi ve Ticaret Bakanl nn bu konuda gerekli giri imleri ba latmas beklenmektedir. Nitekim, kmelenme konusunda Trkiyedeki farkl kurumlar arasnda yaplan al malar tek at altnda toplayacak ulusal dzeyde bir kmelenme destek yneti im modelinin geli tirilmesine ihtiya duyulmaktadr.

155

6 6.1

GENEL DE ERLEND RME VE KMELENME DESTEK MODEL NER S Genel De erlendirme Dokuzuncu Kalknma Plannn temel geli me eksenlerinden olan rekabet

gcnn artrlmas ve blgesel geli menin sa lanmas hedefleri, ekonomik ve sosyal anlamda btncl politikalarn uygulanmasn gerekli klmaktadr. Planda, blgesel geli me politikalarnn bir taraftan blgelerin verimlili ini ykselterek ulusal kalknmaya, rekabet gcne ve istihdama di er taraftan da blgeler aras geli mi lik farklarn azaltmaya hizmet edece i belirtilmektedir. Bu amalar do rultusunda blgelerin isel potansiyelini n plana karan, yerel aktrler aras a olu umunu destekleyen ve katlmc yntemlerle uygulanan aralara yer verilecektir. Bu al mada, i letmelerin birbirleriyle ve niversite, meslek kurulu lar ve ara trma enstitleri ile ba lantlarn ve i birliklerini glendiren, bylece tm taraflarn rekabet gcn artran kmelenme yakla m politika yapclara etkili bir ara olarak sunulmaktadr. al mada ilk olarak, kmelenmenin literatrde yeri, blgesel geli me yakla mlarndaki de i im sreci ve bu srece paralel olarak kmelenme kavramnn geli imi incelenmi tir. Daha sonra, kmelenmelerin geli mesi iin ne tr modeller kullanlabilece i sorusu cevaplandrlmaya al lm ve farkl lke rneklerindeki uygulama tecrbeleri incelenerek karmlarda bulunulmu tur. Son olarak, Trkiyede kmelenme ynnde verilen desteklere ve kmelenme uygulamalarna yer verilerek genel bir de erlendirme yaplm tr. Bu al ma ile, Trkiyede politika belgelerinde yeni ele alnmaya ba lanm olan kmelenme yakla mnn blgesel geli me asndan etkili bir ara olarak kullanlmasna ve blgesel kme olu umlarnn etkin bir ekilde desteklenmesine ynelik neriler geli tirilmesi amalanmaktadr. Ancak, nerilere geilmeden nce al mada vurgulanan baz hususlarn tekrar hatrlatlmasnda fayda grlmektedir. Kmelenme kelimesi e itli disiplinlerde farkl anlamlarda kullanlmaktadr. Kmelenmenin blgesel geli me literatrnde yer bulmas Michael Portern 1990daki al mas sonrasnda olmu tur. Porter bu al masnda, geli tirdi i Elmas Modeli ile, uluslararas rekabet gcnn unsurlarn aklam tr. Portern al mas; 156

bir lkedeki rekabet gc yksek sanayilerin, Elmas Modelindeki unsurlarn birbirleriyle koymu tur. Portern al mas sonrasnda kmelenme, politika yapclar asndan yeni bir d nme ekli, anlay ve destek modeli olarak kabul edilmeye ba lam tr. Geli tirilen bu yakla mn temel hedefi; ulusal ya da blgesel dzeyde rekabet gcnn artrlmas ve srdrlmesidir. Ancak, kmelenmenin tanmnn ne oldu una ili kin konunun uzmanlar arasnda fikir birli i bulunmamaktadr. Farkl yazarlarca yaplan tanmlarn incelendi i bu al mada, kmelenme ayn ya da tamamlayc sanayi-hizmet sektrnde faaliyet gsteren ve co rafi olarak yakn olan, birbiriyle i birli i, ba llk ve rekabet ili kisi iindeki firmalarn, ilgili destekleyici kurumlarla bir araya gelerek olu turdu u rgtlenme biimleri olarak kabul edilmektedir. Bu tanmdan da anla laca zere kmelenme resmi bir ortaklk anlamna gelmemektedir. Kmelenmenin temelini, co rafi yaknl n sa lad artan ileti im, i letmelerin birbirleriyle ve ilgili yerel aktrlerle etkile imi ve bylece tm taraflara katma de er sa layan i birli i anlay olu turmaktadr. 1990lardan sonra, bilgi ve ileti im teknolojilerindeki hzl geli ime paralel olarak, kmelenmelerin yenilik yapma zerindeki pozitif etkisi daha ok dikkat ekmi tir. Zira, gnmz rekabet ko ullarnda bir firmann rekabet avantaj, yalnzca ucuz girdilere sahip olmas ile de il bu girdileri ne kadar verimli kulland na ve yeni ve farkl rnler retebilme kapasitesine gre belirlenir olmu tur. Kmelenmeler; yeniliki bilgiyi, i birli i anlay n ve ihtisasla m i gcn ierisinde etkile imi neticesinde, kmelenme e ilimi gsterdi ini ortaya

barndrmaktadr. Meknsal yaknlk ile artan ili kiler yeni bilgilerin olu mas ve yaylmas iin uygun bir atmosfer yaratmaktadr. Belirli bir meknsal yaknlk ierisinde yerle mi ve ayn ya da benzer alanda faaliyet gsteren aktrlerin m terek al malar hem kendileri hem de bulunduklar blgenin yeniliki kapasitesini artrmaktadr. Kmeler; yenilikili i artrarak, blgede katma de eri yksek rn ve hizmetlerin retilmesinde, bylece cretlerin ykselmesinde ve blgenin daha iyi bir hayat standardna kavu masnda etkili olmaktadr.

157

Portern geli tirdi i Elmas Modelinde yer alan rekabet gcnn unsurlar incelendi inde, blgesel rekabet gcnn artrlmas iin kamu deste inin nemi net bir ekilde ortaya kmaktadr. Devletin sa lad hizmetler ve yapt mevzuat dzenlemeleri genel i ortamn ekillendirmektedir. Genel i ortamndaki

de i iklikler ise Elmas Modelinde yer alan rekabet gcnn temel unsurlarn do rudan ya da dolayl olarak etkilemektedir. Kmelerin geli mesi ve rekabet gcnn artrlmas iin devletin uygulad farkl politikalar arasnda uyum sa lanmaldr. Kmelenme yakla m blgesel geli me, sanayi, bilim ve teknoloji politikalarnn kesi im kmesinde bulunmaktadr. Ancak bu politikalarn snrlar net de ildir. Bu yzden, politikalar aras uyumu sa lamak iin farkl kurumlar tarafndan sa lanan desteklerin kme olu umlar etrafnda birbirini tamamlamas gereklidir. Bu durumda kmelenme, yeni bir politika olarak de il mevcut ekonomik geli me politikalarnn bir tamamlaycs olarak de erlendirilmelidir. Blgesel geli me politikalar asndan kmelenme, blgesel dzeyde ihtisasla may te vik etmekte ve yerelin rekabet avantajnn geli tirilmesi fikrini glendirmektedir. Bu anlay erevesinde; blgelerin kendilerine zg nitelikleri, uygulanacak blgesel geli me politikalarn ekillendirmektedir. Yeni blgesel geli me yakla mnda, kamu kaynaklar ile sa lanacak desteklerde bireysel i letmelerin tesine geilmesi amalanmaktadr. Bu amala; zel sektr, kamu kurumlar, sivil toplum kurulu lar ve ilgili di er aktrler arasnda i birli inin hzlandrlmas ve te vik edilmesi gndeme gelmi tir. Buna gre yerel aktrlerin tamamnn sorumluluklar payla tklar uygulamalara ihtiya

duyulmaktadr. Kmelenme ile yerel aktrlerin i birli ine dayanan projelerinin desteklenmesi bu yakla m di er aralardan farkl klmaktadr. Kmelenme; farkl politikalarn uyumunu sa lamas, aktrler aras i birli ini glendirmesi ve blgelerin gl yanlarn te vik etmesi zellikleri ile stratejik bir mdahale biimi olarak de erlendirilmektedir. Kmelenme ekonomik oldu u kadar sosyal bir olgudur. Kmelenme yakla mnn i birli i ile m terek fayda elde edilmesini vurgulamas bu kavramn birlikten kuvvet do ar deyiminin ekonomik ve sosyal politikalara yansmas olarak de erlendirilebilir. Bu aktrlerin m terek fayda iin bir arada olma e ilimlerini 158

belirlemesi asndan sosyal sermaye kavram da kmelenmeler iin anahtar unsur olarak kabul edilmektedir. Uygun iktisadi ve sosyal ko ullarn olu tu u bir i ortamnda kmelenmelerin de kendili inden geli mesi beklenebilir. Ancak pek ok lkede bu sreci hzlandrmak iin e itli kmelenme destekleri geli tirilmektedir. Etkili bir destek modelinin sa lam bir analize dayanmas gerekti i aktr. Kmelenme analizi erevesinde yaplan yo unla ma katsays hesaplamas, girdikt analizleri ve uzman gr ne ba vurulmas gibi yntemlerle blgesel dzeyde rekabet gc en yksek olacak sektrler belirlenmektedir. Kmelenme destek modelinin geli tirilmesi srecinde yaplan analizler ile aday kmeler belirlenmektedir. Daha sonra, belirlenenler arasnda kme kimli inin olu turulmasna ynelik olarak ileti imin artrlmas, gven sa lanmas ve ortak marka geli tirilmesi gibi faaliyetler yrtlr. Kme kimli inin olu turulmasnn ardndan, e itim, altyap ya da bilgiye eri im gibi ortak ihtiyalarn giderilmesine al lr. Bu a amadan sonra kamu kurumlar, meslek kurulu lar ve zel sektrn bir arada al mas ile blgelerin gl yanlarnn harekete geirilmesi, isel yeteneklerinin geli tirilmesi ve bylece verimlili e dayal olarak rekabet gcnn artrlmas hedeflenir. Kmelenme destek srecinin a amalar olan analiz yaplmas, taraflarn bir araya getirilmesi, sosyal sermaye ve gven olu umu gibi faaliyetler bir btn olarak dikkate alnd nda, kmelenme yakla mnda srelerin de en az kavramsal ierik kadar nemli oldu u sonucuna ula lmaktadr. Buraya kadar yaplan de erlendirmeler nda kmelenmenin yeni bir politika olmad ancak yeni bir politika arac oldu u karmn yapmak mmkndr. Kmelenme, blgesel geli me, sanayi ve bilim ve teknoloji politikalarnn amalarn gerekle tirmek iin katalizr grevi gren bir aratr. al mada, farkl uygulamalarn incelenmesi amacyla kmelenme destek modelleri asndan ba arl uygulamalara imza atm lkeler olan Fransa ve sve rneklerine yer verilmi tir. Her iki lke rne inde de politikalar aras uyumun sa lanmas iin farkl kurumlar kmelenme programlarnn uygulama srecine dhil edilmi tir. Programlarn ynetimine bakld nda ise, merkezi kamu kurumlar; uygulanan programlarn sahibi, btenin sahibi ve proje seimini yapan birim 159

olmu lardr. Merkezden yrtlen bu uygulamalarda, yerel birimlerin rol, kmeleri yerinde desteklemek ve uzun vadede srdrlebilirliklerini sa lamak olmu tur. Bu durumda, lke rneklerinde uygulanan kme programlarnn merkezi kurumlarla blgesel kurumlar bulu turan bir nitelik ta d n sylemek mmkndr. lke rneklerinde, kmelenme deste i bir politika olarak de il bir program olarak tasarlanm tr. Bu durum, kmelenmenin bir ama de il ara oldu u tezini glendirmektedir. rnek vermek gerekirse Fransada uygulanan Rekabet Odaklar Program blgesel geli me, sanayi ve bilim ve teknoloji politikalarna hizmet eden bir ara olarak nitelendirilebilir. Kmelerde yer alan i letmeler farkl kurumlar tarafndan sa lanan destekler iin de ncelikli olmu tur. Bu durum, kmelenmede yer alan i letmelere, niversitelere, ara trma enstitlerine ve meslek kurulu larna bir etiket kazandrmas ve blgesel markala mann te vik edilmesi olarak de erlendirilmektedir. lke rneklerinde dikkat eken bir di er zellik de kme seim sreci olmu tur. Fransa ve svete uygulanan programlarda ilan edilen teklif a rlar belirli kapasiteye sahip olan tm isteklilere alm ve belirli kriterlere gre seim yaplm tr. Kmede yer alacak aktrlerin kme kimli ini benimsemesi, i birli ine ak olmas ve aktif katlm sa lamas iin istekli gruplar arasndan seim yaplmas yerinde bir uygulamadr. Di er taraftan, svete uygulanan kmelenme deste inin ok yll tasarlanmas ve kmelerin performansna gre kayna n tahsis ediliyor olmas da uygulamada etkinlik asndan nemli bir tecrbe olarak

de erlendirilmektedir. Trkiyede mevcut yaplar incelendi inde, OSBler, teknoloji geli tirme blgeleri, TEKMERler gibi yaplar kmelenme deste i olarak nitelendirilemese de kmelenmenin felsefesine paralellik ta d sylenebilir. Ayn ekilde; KOSGEB, TTGV ve TB TAK gibi kurumlarca sa lanan baz desteklerde de kmelenme yakla mnn ksmi olarak benimsendi i grlm tr. Uygulanan kmelenme projeleri ise Trkiyedeki mevcut kme potansiyellerini ve kmelenme yakla mna olan ilgiyi ortaya koymas asndan nemli tecrbelerdir. Ancak; lke rneklerindeki gibi bir kmelenme destek program Trkiyede henz geli tirilmemi tir. Di er taraftan, Trkiyede hlihazrda kapsaml bir kmelenme analizi de yaplm de ildir. Mevcut projeler kapsamnda ksmi nitelikte 160

baz analizler yaplm olsa da, merkezi dzeyde yrtlecek bir kmelenme analizi ile kme haritasnn kartlmasna ihtiya duyulmaktadr. nmzdeki srete Trkiyede blgesel kalknma politikasnn temel aktrleri olacak kalknma ajanslar iin kmelenme uygulamalar nemli bir ara olarak kabul edilmelidir. Ajanslarn, hazrlayacaklar blgesel geli me stratejilerinde kmelenme yakla mnn benimsenmesi beklenmektedir. Her blgenin zellikleri farkl olaca ndan bir blgede en az u sayda kme olu umu tespit edilmelidir gibi genelleme yaplamasa da her blgenin kendi ierisinde geli meye ak alanlar kalknma ajanslar tarafndan tespit edilmelidir. Sonu olarak, Trkiyede kmelenmelerin desteklenmesi amacyla stratejik bir ereve izilmesine, belirli merkezi aktrlerin rollerinin netle tirilmesine, bir yneti im yaps kurulmasna ve kurumlar aras koordinasyon sa lanmasna ihtiya duyulmaktadr. 6.2 Kmelenme Destek Modeli nerisi al mada yer alan de erlendirmeler nda ve Trkiyede kmelenmelerin blgesel geli me asndan etkin bir ekilde desteklenmesi amac do rultusunda kmelenme destek modeli geli tirilmi tir. Geli tirilen kmelenme destek modeli temel ayak zerinde kurulmu tur. Bunlar; program dzeyinde; Sanayi ve Ticaret Bakanl tarafndan kalknma ajanslar ile i birli i halinde uygulanacak olan Kmelenme Destek Program ile kmelenme projelerinin desteklenmesi; politika dzeyinde; sektrel ve blgesel politikalar aras uyumun sa lanaca merkezi bir platform olan Kmelenme Destek Program Dan ma Komitesi olu turulmas; blgesel dzeyde; kalknma ajanslar tarafndan yerel bilginin ve kapasitenin bu modelle btnle mesinin sa lanmas, olarak zetlenebilir. ekil 6.1de bu modelin ematik gsterimi bulunmaktadr.

161

ekil 6.1. Kmelenme Destek Modeli nerisi

162

6.2.1 Kmelenme Destek Program Uygulanmas Trkiyede son yllarda kmelenme konusuna olan ilgi ve istek olduka artm tr. Di er taraftan, Trkiyede kmelenme potansiyeli ta yan ok sayda sektrel yo unla ma, OSB, ihtisas OSBsi ve teknoloji geli tirme blgeleri bulunmaktadr. Mevcut potansiyelin de erlendirilmesi ve geli tirilmesi asndan, sahibi, btesi, sresi ve kriterleri aka belirlenmi bir kmelenme destek

programna ihtiya vardr. Byle bir program ile blgelerin isel potansiyeline dayal olarak rekabet gcn artrabilecek kmelenme olu umlar desteklenmelidir. Nitekim, bylesi bir program kmelenme konusunda Trkiyede ulusal fonlarla yrtlen ilk program olma zelli ini de ta yacaktr. Sz konusu kmelenme destek programnn uygulayc kurumu Sanayi ve Ticaret Bakanl olmaldr. Nitekim 2008 ve 2009 Ylk Programlar ile az geli mi blgelerden ba lamak zere kmelenmelerin geli tirilmesi ynnde al malar yaplmasna ili kin tedbirden sorumlu kurulu olarak da Sanayi ve Ticaret Bakanl tespit edilmi tir. Sanayi ve Ticaret Bakanl nn faaliyet alannda OSBler ve teknoloji geli tirme blgeleri bulunmas ve Blgesel Rekabet Edebilirlik Operasyonel Programnn uygulayc kurumu olarak da Sanayi ve Ticaret Bakanl nn belirlenmi olmas dolaysyla Bakanl n, farkl uygulamalar

arasndaki e gdm sa layabilmesi asndan da yerinde bir tercih olaca d nlmektedir. Sanayi ve Ticaret Bakanl tarafndan yaplmas nem arz eden ilk al ma Trkiyede mevcut kmelenme olu umlarnn tespit edilmesi amacyla Fransa rne inde oldu u gibi ulusal dzeyde bir kmelenme haritas kartmak olmaldr. Kme haritasnn kartlmas sreci yalnzca yo unla ma katsaysnn hesaplanmas eklinde kalmamal yerelde e itli girdi-kt analizleri yaplmal ve uzman gr lerine de ba vurulmaldr. Bu srete Bakanlk, blgesel dzeyde bilgi ve tecrbeden de faydalanmak zere kalknma ajanslar ile i birli i halinde al maldr. Sanayi ve Ticaret Bakanl tarafndan hlihazrda kmelenme potansiyeli ta yan yerlerin tespitinin ardndan buralarda, yerel aktrlerle ve kalknma ajanslar ile i birli i ierisinde OSBlerde ve sektrel yo unla ma ya da kmelenme potansiyeli bulunan di er yerlerde kmelenme konusunda farkndalk ve

163

bilinlendirme faaliyetleri yrtlmelidir. Bu faaliyetlerin amac, kme kimli inin olu turulmas, aktrler aras gven sa lanmas ve ortak ihtiyalarn tespiti olmaldr. Bu sayede uygulanacak kmelenme destek program iin gerekli bilgilendirme al malar da yaplm olacaktr. Ayrca, bu bilgilendirme al malar kapsamnda kme olma potansiyeli ta yan yerlerde programa ba vuru yaplmas ynnde te vik edilmi olacaktr. Bylesi bir hazrlk al mas Blgesel Rekabet Edebilirlik Operasyonel Program kapsamnda verilmesi planlanan kmelenme desteklerine de hazrlk mahiyetinde olacaktr. nerilen bilgilendirme faaliyetlerinin bir di er faydas da temel aktrlerin kmelenme yakla mn en do ru ekliyle anlamalar ynnde nemli bir frsat te kil etmesi olacaktr. Bu a amada; gerek bir aktr olarak projelere katlmlarnn sa lanmas gerekse i letmelerin bir araya getirilerek aralarnda koordinasyon sa lamalar ynnden meslek kurulu larnn da srece dhil edilmesi faydal olacaktr. Kme destek programnn tek seferlik bir program olarak de il ok yll bir program olarak tasarlanmas nerilmektedir. Bu erevede, svete uygulanan programlar gibi a amal bir uygulama olmasnn e itli faydalar bulunmaktadr. yi performans gsteren kmelerin artan miktarlarda mali kaynaklarla desteklenmesi kme olu umlarnn geli mesi ynnde te vik edici olacaktr. Uygulanmas nerilen kmelenme program ile KOB lerin birbirleri arasndaki ve KOB ler ile e itim kurumlar ve meslek kurulu lar arasndaki i birli i kltrnn kmelenme yakla m erevesinde desteklenmesi amalanmaldr. Bu itibarla, Fransadaki Yerel retim Sistemleri Program ve sveteki Visanu ve Blgesel Kmelenme programlarnda oldu u gibi ncelikli olarak sre deste i verilmelidir. Bu erevede, i letmelerin birlikte i yapabilme kltrlerinin ve ortak proje yrtme kapasitelerinin geli tirilmesi sa lanmaldr. Bylece, yerel

i birliklerinin olu turulmas ve uzun vadede de bu i birliklerinin glendirilmesinin n almaldr. Bu uygulama uzun vadede, tpk Fransada uygulanan Rekabet Odaklar Program gibi daha byk bteli ve daha geni katlml programlarn da temelini atacaktr. Bu noktada dikkate alnmasnda fayda grlen bir husus da Trkiyede uygulanacak ilk kmelenme destek programnda ba arl uygulamalara imza atlmasnn daha sonrakiler iin de te vik edici olaca gere idir. Bu itibarla, 164

programn kurgusu ve uygulama srecinde

effafl n sa lanmas ve objektif

kriterlerin belirlenmesi nem ta maktadr. Bu nedenle, proje tabanl bir yakla mn benimsenmesi ve seim yntemi olarak kurallar nceden aka belirlenmi ve ilan edilmi teklif a rs ynteminin kullanlmas nerilmektedir. Kme olu umlarnda aktrlerin kmeyi sahiplenmesi ve kme olu umunu benimsemeleri nem ta yan bir konudur. Bu erevede, ilgili aktrlerin kendilerini kme olarak tanmlamalar ve snrlarn kendilerinin belirlemesi faydal olacaktr. Bu nedenle, kme olu umlarnn rekabet gcn artracak olan mdahaleleri kendi istekleri do rultusunda tanmlamalar ve bu kapsamda destek almalarnn esneklik ve sahiplenme ynnden etkili olaca d nlmektedir. Seim kriteri ynnden bakld nda da temel lt, kme giri iminin blge plan ve programlar ile uyumlu ve blgenin rekabet gcn artrabilecek nitelikte olup olmad n de erlendirmek olmaldr. De erlendirme objektif kriterlere dayandrlrken, projelerin ieri inde esneklik tannmaldr. Bylece programn talep ynelimli, ihtiyaca dayanan ve proaktif bir yakla mla uygulanmas sa lanabilecektir. Program kapsamnda desteklenen kmelenme olu umlarna sa lanacak destekler bir defayla snrl kalmamaldr. Bu erevede, tpk Fransa ve sve rneklerindeki gibi srdrlebilirlik konusunda e itli giri imlerde bulunulmaldr. Bunun iin de bir sonraki neride yer alan dan ma komitesi tavsiyesi ile yksek performans gsteren kmelerin, tpk sve rne indeki gibi, programn ileriki safhalarnda da desteklenmesi sa lanmaldr. Ayrca; bu kmelerin kalknma ajanslar ve KOSGEB tarafndan da ncelikli olarak desteklenmesi nerilmektedir. Bunu sa lamak iin dzenli olarak performans de erlendirmesi yaplmas ve izleme faaliyetleri yrtlmesi gerekmektedir. Di er taraftan desteklenen kmeler, farkl uygulama rneklerinin

tecrbelerinden faydalanmalar amacyla, ayn ya da benzer alanlarda faaliyet gsteren uluslararas kmelerle irtibat sa lamalar ynnde te vik edilmelidir. Kmelenmelerin desteklenmesi amacyla uygulanmas nerilen destek programnn finansman uygulaman ilk yllarnda Sanayi ve Ticaret Bakanl nn btesi ierisinde bu programa tahsis edilecek zel bir kaynak ile sa lanmaldr. Uygulama sresince ba arl kmelenmelerin tantmlar yaplmal, zel sektrn kmelenme konusuna olan ilgisi artrlmaldr. Bu 165 ekilde uzun vadede kamu

kaynaklarna ilave olarak kalknma ajanslarnn ve TOBB ya da TS AD gibi zel sektr meslek kurulu larnn katk yapaca bir fon havuzu olu turulmaldr. Kmelenme desteklerine tahsis edilmesi ngrlen bu fon havuzunun olu turulmas ile temelde kamu, STK ve zel sektr i birli i de sa lanm olacaktr. Bu fon havuzuna ilave olarak kmelenme katlmclar tarafndan da e -finansman sa lanmaldr. Bylece kmelenmede yer alan i letmelerin kmelenmeyi

sahiplenmeleri ve kme bilincini benimsemeleri sa lanacaktr. Kmelenme destek program kapsamnda kmenin tzel ki ili inin ne olmas gerekti i tart mal olabilecek bir konudur. Kmelenmenin tanmlanmasnda ve destek modellerinin belirlenmesinde ortaya kan e itlilik tzel ki ili in belirlenmesini de zorla trmaktadr. Bu konuda genel kabul grecek bir tanmlama yaplmas olduka zordur. rne in stanbul Moda ve Tekstil ki ili i anonim kmelenmesi tzel

irket iken, Adyaman Tekstil Kmelenmesi dernek olarak

yaplanm tr. OST Mde olu turulmakta olan i ve in aat makineleri kmesi de organize sanayi blgesi ats altnda geli mektedir. Di er taraftan, tarmsal faaliyetlerde bulunacak kme olu umlar iin de kooperatif uygun bir alternatif olabilecektir. Bu durumda, kme kavramnn esas olarak ilgili blgenin ve sektrlerin yapsn yanstaca hatrda tutularak, belirlenecek tanmlar ierisinde kalmak zere, en uygun tzel ki ili in kme katlmclar tarafndan belirlenmesinin uygun olaca d nlmektedir. 6.2.2 Kmelenme Destek Program Dan ma Komitesi Olu turulmas Kmelenme Program kapsamnda kmelenme olu umlarnn desteklenmesinde do rudan ya da dolayl olarak etkili olan kurumlarn uygulamalar arasnda e gdm sa layacak bir yaplanma olarak, ilgili aktrlerin katlm ile Kmelenme Program Dan ma Komitesi olu turulmas nerilmektedir. Sz konusu Komite ile sanayi politikas, blgesel geli me politikas, bilim ve teknoloji politikas ile kmelenmenin faaliyet alan ile ilgili olan sektrel politikalar arasnda uyumun daha rahat sa lanaca d nlmektedir. Bu komitenin en nemli katks, ilgili kurumlarn kmelenme olu umlar zerinde etkili olabilecek faaliyetlerini

ynlendirmek amacyla tavsiye kararlar almak olmaldr. Bylece, komite al malar i letmelere sa lanan ok e itli mali destekleri tek bir at altnda ele 166

alacak ve farkl uygulamalarn etkinli inin artrlmas amacyla merkezi kurumlar aras uzun vadeli i birli ini sa lamak adna bir hazrlk al mas mahiyeti de kazanm olacaktr. Bu Komitede programn uygulaycs konumunda olan Sanayi ve Ticaret Bakanl ile a a da yer alan aktrlerin de yer almas nerilmektedir. Devlet Planlama Te kilat Mste arl : Trkiyede blgesel ve sektrel politikalarn e gdmnde do rudan etkili kurum olarak Devlet Planlama Te kilat Mste arl bu komitede yer almaldr. Komitede alnacak kararlarn kalknma planlar, yllk programlar ve orta vadeli programlar ile uyumunun gzetilmesini Devlet Planlama Te kilat sa layacaktr. Ayrca, Dokuzuncu Kalknma Plan dneminde hazrlanmas ngrlen Ulusal Dzeyde Blgesel Geli me Stratejisi ile blgesel dzeyde kalknma ajanslar tarafndan hazrlanacak olan blgesel geli me stratejileri arasndaki uyumun ve tamamlayclk ili kisinin kmelenme yakla m asndan gzetilmesinden de Devlet Planlama Te kilat sorumlu olacaktr. Hazine Mste arl : Halen Hazine Mste arl tarafndan geli tirilen blgesel te vik sistemi kmelenme olu umlarnn desteklenmesi asndan olduka nemli bir aratr. Blgesel te vik sisteminin yerelden dzenli olarak do ru ve gncel bilgi ile beslenmesi gerekecektir. Di er taraftan; kalknma ajanslar tarafndan blgesel dzeyde ncelikli sektrlerin dzenli olarak tespit edilmesi ve bu erevede di er kurumlarca kmelenme yakla m erevesinde ilgili ve destekleyici sektrlerin de glendirilmesi beklenmektedir. Bu itibarla, Hazine Mste arl nn komitede yer almas ile blgesel dzeyde glendirilmesi gereken sektrler hakknda do rudan bilgi transferi sa lanacak ve yrtlecek olan blgesel te vik sistemi ile sektrlerin blgede desteklenmesi ynnde gerekli tedbirler alnacaktr. D Ticaret Mste arl : hracata ynelik te viklerin dzenlenmesinden sorumlu kurum olarak D Ticaret Mste arl nn bu komitede yer almas faydal olacaktr. hracat potansiyeli olan ya da ihracat potansiyellerinin geli tirilmesi ynnde tedbirlere ihtiya duyulan kmelenme olu umlarnn desteklenmesi iin bu komiteden tavsiye kararlar alnabilecektir. Maliye Bakanl : e itli vergi te vikleri ile KOB lere destek sa layan kurumlardan birisi de Maliye Bakanl dr. Blgelerin rekabet gcn artracak nitelikte olan kme olu umlarnda yer alan i letmeler iin sa lanacak ayrcalklardan birisi de tpk Fransa rne inde oldu u gibi d k vergi oranlar ya da e itli 167

muafiyetler olmaldr. Bu erevede komitede Maliye Bakanl nn yer almas ve alnacak tavsiye kararlar ile kmelerin vergi te vikleri ile de desteklenmesi faydal grlmektedir. TB TAK ve TTGV: Sanayinin rekabet gcnn artrlmas iin akademik ve endstriyel ara trma geli tirme al malarn destekleyen kurumlar olan TB TAK ve TTGV, niversite-sanayi i birli i sa lanmas ynnde uygulanacak kmelenme modellerinde rol almalar bakmndan bu komitede yer almas uygun grlmektedir. Bireysel i letmelere verilecek teknoloji geli tirme desteklerinde kme olu umlarnda yer alan i letmelere ncelik tannmas ve kmede yer almann te vik edilmesi gibi hususlarda bu iki kurumun etkili olaca d nlmektedir. KOSGEB: KOSGEB tarafndan i letmelere, bireysel ya da ortaklk eklinde e itli mali destek sa lanmaktadr. KOSGEBin bu komitede yer almas ile her bir blgenin rekabet gcn artrabilecek sektrlerin daha da glendirilmesi ve kmelenmelerin KOSGEB kaynaklar ile de desteklenmesi sa lanacaktr. lgili Bakanlklar: Kmelenme faaliyeti ile ilgili olan bakanlklarn gerekti i durumlarda bu komitede yer almas faydal olacaktr. rne in turizm kmelenmesi ya da tarm kmelenmesi ele alnd nda ilgili bakanlklar olan Kltr ve Turizm Bakanl ile Tarm ve Kyi leri Bakanlklarnn Komiteye davet edilmesi ile ilgili kmeye verilen desteklerin e gdm sa lanarak etkinli i artrlacaktr. Kalknma Bankas: Sanayi, turizm, enerji, e itim ve sa lk sektrlerindeki i letmelere mali destek sa layan ve e itli sektrel analizler yapan kurum olarak Kalknma Bankasnn bu komitede yer almasnn faydal olaca d nlmektedir. Bankann verece i mali desteklerde kme olu umlarn dikkate almas ve kmelenme yakla m erevesinde, blgesel dzeyde birbirini tamamlayan sektrlerin analiz edilmesi faydal olacaktr. KUR: Blgede geli meye ak sektrlerde ihtiya duyulan i gc e itiminin kar lanmas amacyla olacaktr. Meslek Kurulu lar: yeleri arasnda kmelenme yakla mnn KURun bu komitede yer almas faydal

benimsetilmesi ve i letmelerin bir araya getirilmesi konularnda katalizr grevi yapacak olan meslek kurulu larnn gerekti i durumlarda komitede yer almasnn uygun olaca d nlmektedir. 168

Ayrca, kme olu umlarnn altyap ihtiyacnn giderilmesini hzlandrmak iin yerel ynetimlerin ve yeni geli en kme olu umlarnn blgesel dzeyde desteklenmesi iin kalknma ajanslarnn da gerekti i durumlarda bu komiteye davet edilmesi faydal olacaktr. 6.2.3 Blgesel Dzeyde Kmelenmelerin Desteklenmesi nmzdeki srete blgesel dzeyde kmelenme yakla mnn benimsenmesinde en aktif rol alacak kurumlar her dzey 2 blgesinde kurulan kalknma ajanslar olacaktr. Kalknma ajanslar, blge plan ve programlarnn uygulanmasn sa layc faaliyetleri destekleyecektir. Kalknma ajanslarnn

kmelerin belirlenmesi a amasnda etkili olaca d nlmektedir. Kalknma ajanslarnn blgesel dzeyde kmelenmelerin desteklenmesi asndan temel grevleri; dzenli kme analizleri yapmak, aktrleri bir araya getirmek, kme olu umlarn fonlarla desteklemek ve Komiteye dzenli bilgi sa lamak olmaldr. Ajanslarn, kalknma ve ynetim kurulunda yer alan zel sektr ve kamu kurumlarnn temsilcileri ile ekonominin temel aktrlerini bir araya getiren bir yn bulunmaktadr. Ajanslarn bu ynnn, kmelenme anlay nn

yaygnla trlmas asndan da kolayla trc olaca n sylemek mmkndr. al mada daha nceki blmlerde belirtildi i zere kme tanmlama srecinde yo unla ma katsaylarna, girdi-kt verilerine ve uzman gr lerine ba vurulabilmektedir. Ancak, analizde kullanlan verilerin gncelli ini bir sre sonra kaybedebilecek olmas ve sadece yo unla ma katsaysnn bir kme olu umuna i aret etmekte yetersiz kalmas nedeniyle kalknma ajanslar tarafndan saha al malar yaplarak uzman gr ne ba vurulmas ve girdi-kt analizlerinin yaplmas faydal olacaktr. Bu srete kalknma ajanslar ile Sanayi ve Ticaret Bakanl arasnda i birli i anlay erevesinde ortak faaliyetler yrtlmelidir. Kalknma ajanslar tarafndan, dzenli olarak blgesel rekabet gc analizleri yaplmaldr. Bylece ajanslarn, blgelerinde geli me potansiyeli gsteren sektrlerde sve rne inde kullanlan diyalog yntemini kullanarak i letmeler arasnda i birli ini geli tirmeleri ve di er aktrlerle bir araya gelerek kmelenme yakla mn benimsemeleri konusunda katalizr grevi stlenmeleri beklenmektedir. Bu itibarla kalknma ajanslar tarafndan i letmelerin geli tirilmesi amacyla 169

sa lanacak desteklerin bir ksm da kmelenme olu umlarn geli tirmeye tahsis edilmelidir. Kalknma ajanslar rekabet gc analizleri ile ncelikli olarak tespit ettikleri sektrlerin geli mesi iin, blgeye verilecek her trl destekte ynlendirici olmaldr. Bunun iin de kalknma ajanslar Kmelenme Destek Program Dan ma Komitesine dzenli aralklarla blgelerindeki geli meye ak sektrler hakknda bilgi vermelidir. Kalknma ajanslar uzun vadede blgenin rekabet gcn ulusal lekte ya da kresel lekte geli tirecek kapasiteye sahip kaynaklarn neler oldu una ve bunlarn nasl desteklenmesi gerekti ine ili kin neriler geli tirmelidir. Tm bu abalarn temel amac ise birbirini tamamlayan kmelenme olu umlarnn desteklenmesi ile de er zincirinin tamamlanmas ve uzun vadede blgesel markala maya do ru admlar atlmas olmaldr. Bir di er nemli husus da birbirini tamamlayan ve yenilik yapma kapasiteleri yksek olan kme olu umlarnn blgesel yenilikilik sistemi geli tirilmesi ynnde desteklenmesi olmaldr.

170

KAYNAKA Adyaman Tekstil ve Hazr Giyim Kmelenme Derne i internet sayfas http://www.ateks.org/?sayfa=2&lang=tr 02.06.2008 AKKAHVE, D., Blgesel Geli me Planlarnn Yneti im Asndan De erlendirilmesi, Avrupa Birli i ve Trkiyede Blgesel Yneti im Sempozyumu, 17-18 Ekim 2003, Sabanc niversitesi stanbul Politikalar Merkezi, Yaynlar http://ipc.sabanciuniv.edu/tr/?ArastirmaAlanlari/BolgeselYonetisimKonferan si.html 18.03.2008 ANDERSON,T., S.S.SERGER, J. SRVIK, E.W. HANSSON, The Cluster Policies Whitebook, International Organization for Knowledge Economy and Enterprise Development, Holmbergs, 2004 ASHEIM, B., P.COOKE, R. MARTIN, ed. Clusters and Regional Development Routledge, 2006 ASHEIM,B., P.COOKE, R. MARTIN, The rise of the Cluster Concept in Regional Analysis and Policy: a critical assessment (in Clusters and Regional Development, Routledge 2006 pp: 1-30) AYA , N. Blgesel Rekabet Gcn Geli tirmeye Ynelik Alternatif bir Yakla m: Yeni Endstriyel Blgeler Yakla m (Denizli rne i) Mu la niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, ktisat Anabilim Dal, Doktora Tezi, Aralk 2003 BACHTLER, J., D. YUILL, Policies and Strategies for Regional Development: A Shift in Paradigm?, University of Strathclyde- European Policies Research Center, UK, August 2001 BELUSSI, F. In search of a Useful Theory of Spatial Clustering. (in Clusters and Regional Development, Routledge 2006 pp: 69-89) BERGMAN, E. M, E.J. FESER, The web book of Industrial and Regional Clusters: Concepts and Comperative Applications, http://www.rri.wvu.edu/WebBook/Bergman-Feser/contents.htm, 10.10.2007 B LEN, G. Trkiyede Yeni Blgesel Politikalarn Olu umu Blgesel Kalknma ve Yneti im Sempozyumu, 7-8 Eyll 2006, ODT Mimarlk Fakltesi, 2007 BOEKHOLT, P.; B. THURIAUX; Public Policies to Facilitate Clusters: Background, Rationale and Policy Practices in International Perspective pp 381-412 in OECD 1999 BROWN, R.; Cluster Dynamics in Theory and Practice with Application to Scotland, European Policies Research Center, University of Strathclyde, UK, March 2000 BULU, M., H. ERARSLAN, . AH N, Elmas Modeli ile Ankara Bili im Kmelenmesi Rekabet Analizi, 3. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Ynetim Kongresi, 25-26 Kasm 2004, Eski ehir 171

CEGLIE, G., M. DINI, SME Cluster and Network Development in Developing Countries: The Experince of UNIDO, 1999 CORTRIGHT, J. Making Sense of Clusters: Regional Competitiveness and Economic Development A Discussion Paper Prepared for the The Brookings Institution Metropolitan Policy Program, March 2006 Council on Competitiveness, Cluster Based Strategies for Growing State Economies National Governors Association, March 2007 Clusters Linked Over Europe, http://www.clusterforum.org/downloads.php 25.03.2008 evrimii Cluster Management Guide- Guidelines for the Development and Management of Cluster Initiatives 2006 DEVR M,F., A. . ZPENE, Rekabet Gcnn Artrlmasnda Kmelenmeye Dayal KOB Politiklar 4. KOB ler ve Verimlilik Kongresi Kitab, ss 61-72, 2007 Deutschland Networking for Innovation; French Competetiveness clusters unveiled www.kompetenznetze.de/navi/en/root,did=124020.htm 20.09.2007 D NLER, Zeynel, Blgesel ktisat, Ekin Kitabevi, Bursa, 2005 DNMEZ, ., Kavram, Teori ve Politikalar, Gazi Kitabevi, Ankara, Eyll 2004 DPT, 1963-1967 Kalknma Plan (Birinci Be Yl), Ankara, 1962 DPT, 1968-1972 Kalknma Plan kinci Be Yl, Ankara, 1967 DPT, 1973-1977 Yeni Strateji ve Kalknma Plan nc Be Yl, Ankara, 1972 DPT, 1979-1983 Drdnc Be Yllk Kalknma Plan, Ankara, 1978 DPT, 1985-1989 Be inci Be Yllk Kalknma Plan, Ankara, 1984 DPT, 1990-1994 Altnc Be Yllk Kalknma Plan, Ankara, 1989 DPT, 1996-2000 Yedinci Be Yllk Kalknma Plan, Ankara, 1995 DPT, 2000a, Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan Blgesel Geli me zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara DPT, 2000b Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan 2001-2005, Ankara, 2000 DPT, 2008a, Dokuzuncu Kalknma Plan Blgesel Geli me zel htisas Komisyonu Raporu, 2008, Ankara DPT, Dokuzuncu Kalknma Plan 2007-2013, Ankara, 2006. DPT, 2007a, KOB Stratejisi ve Eylem Plan, Ankara, 2007a DPT, 2007b, 2008 Yl Program, Ankara, 2007b DPT, 2008b Orta Vadeli Program 2009-2011, 2008 DPT, 2008c, 2009 Yl Program, Ankara, 2008 DPT, Avrupa Birli i Blgesel Programlar Dairesi internet sayfas, http://www.dpt.gov.tr/bgyu/abbp/Programlar/AKKM_bilgi.html 10.05.2008

European Commission, Regional Clusters in Europe, Enterprise Publications, 2002 172

European Commission, Final Report of the Expert Group on Enterpise Clusters and Networks, Enterprise Directorate General ERAYDIN, A., Yeni Sanayi Odaklar: Yerel Kalknmann Yeniden Kavramla trlmas, ODT Mimarlk Fakltesi Matbaas, Ankara, 2002 ERAYDIN, A., Blgesel Kalknma Kavram, Kuram ve Politikalarnda Ya anan De i imler, Kentsel Ekonomik Ara trmalar Sempozyumu (KEAS), Cilt-I, Devlet Planlama Te kilat-Pamukkale niversitesi, Ankara, Mart 2004, ss. 126-146 GAP, Adyaman Tekstil Sektr Kmelenme Raporu, GAP-G DEM Yaynlar No:3, Ankara, 2004 GENYILMAZ, G. Kmelenme 4. KOB ler ve Verimlilik Kongresi, stanbul Kltr niversitesi, 7-8 Aralk 2007, ss:xii-xiv HARRISON, B. Industrial Districts: Old Wine in New Bottles? Regional Studies, Vol.26.5, pp. 469-483 1992 HANSEN, E. Clustering: What Works! Lessons from Sucessful Clustering Project Implementation, Background Paper August, 2002 IONESCU, D. Sosyal Sermaye: Komnizm Sonras Toplumlardaki Kmelenmeler iin Anahtar Unsur, (OECD 2005 ierisinde) eviren :KOSGEB stanbul Politikalar Merkezi, Blgesel Kalknma Ajanslar, Temmuz 2008 stanbul Politikalar Merkezi, Yerel Kalknmada yi rnekler, Ocak 2009 KARA, M. Blgesel Rekabet Edebilirlik Kavram ve Blgesel Kalknma Politiklarna Yansmalar DPT Uzmanlk Tezi Ankara, 2008 KARLSSON, C. Clusters, Functional Regions and Cluster Policies CESIS Electronic Working Paper Series, March 2007 KETELS, C., Cluster-Based Economic Development, Sunum: EDA Annual Conference, Washington, D.C. May 9, 2003 KETELS, C., Michael Porters Competitiveness Framework-Recent Learnings and New Research Priorities, J Ind Compet Trade 6:115-136 2006 Kobitek internet sitesi: http://www.kobitek.com/makale.php?id=38 31.05.2008 KOSGEB, Ekonomik Kalknmada Sosyal Sermayenin Rol, Mart 2005, Ankara KOSGEB, internet sayfas, www.kosgeb.gov.tr LINDQVIST, G; A. MALMBERG; . SLVELL, Swedish Clusters 17.02.2003 tarihli sunum, Harvard Business School internet sayfas http://www.isc.hbs.edu/pdf/Swedish_Clusters_(Feb_2003).pdf 26.12.2007 LUBLINSKI, A.E, Geographical Business Clusters-Concepts for ClusterIdentification with an Application to an Alleged Aeronautics Cluster in Northern Germany, Hamburg, June 2002 MASKELL, P.; L. KEBIR What Qualifies as a Cluster Theory (in Clusters and Regional Development, Routledge, 2006, pp: 30-50) 173

MERCAN, B., S. HALICI, N. BALTACI; Kresel ve Blgesel Rekabet Avantaj Sa laycs Olarak Sanayi Odaklarnn (Clusters) Olu umu ve Geli imi http://iibf.ogu.edu.tr/kongre/bildiriler/04-03.pdf, 26.07.2007 MERCAN, B., ARICIO LU, M.A., KORA ,M. Kmeler ve Konya Otomotiv Yan Sanayi zerine Yrtlen Bir Proje al mas ( stanbul Politikalar Merkezi, Yerel Kalknmada yi rnekler kitab sf: 195-214) Ocak, 2009 Moda ve Tekstil Kmesi Olu turulmas http://www.textilecluster.com/tr/es.html 26.03.2008 Projesi internet sayfas

MORGAN, J.Q. The Role of Regional Industry Clusters In Urban Economic Development: An Analysis of Process and Performance A dissertation submitted to the Graduate Faculty of North Caroline State University for the Degree of Doctor Philosophy Public Administration. Raleigh, 2004 OECD, Boosting Innovation: The Cluster Approach, Paris, 1999 OECD, Territorial Reviews:resund, Denmark/Sweden, 2003 OECD, letme Kmelenmeleri: Orta ve Do u Avrupada letmelerin Desteklenmesi eviren: KOSGEB, 2005 OECD, Territorial Reviews, France, 2006 OECD, Competitive Regional Clusters, 2007 Z, . Assessing Porters Framework For National Advantage: The Case Of Turkey Journal of Business Research 55 (509-515), 2002 Z, . Clusters and Competitive Advantage, Palgrave-Macmillan, 2004 ZASLAN, M. Kresel-Yerel Etkile imin Yeni rgtlenme Biimleri, A - ebeke (Network ) Tarz Firma ve dari-Kurumsal rgtlenmeler, Kensel Ekonomik Ara trmalar Sempozyumu (KEAS), Pamukkale, Denizli, 2004 PORTER, M. The Competitive Advantage of Nations, Macmillan, London and Basingstoke, 1990 PORTER, M.,The Role of Location in Competition, Journal of the Economics of Business, Vol. 1, No 1, 1994 PORTER, M., Clusters and New Economics of Competition, Harvard Business Review, November-December 1998a PORTER, M., On Competition, Harvard Business Review, November, December 1998b PORTER, M. Location, Competition, and Economic Development: Local Clusters in a Global Economy, Economic Development Quarterly 2000;14;15 pp: 15-24 PORTER, M., National Executive Summary of Clusters of Innovation: Regional Foundations of U.S. Competitiveness, Council on Competitiveness, 2001 RAINES, Philip, Developing Cluster Policies in Seven European Regions, European Policies Research Center, University of Strathclyde, UK, December 2000

174

RAINES, Philip, Local or National Competitive Advantage? The Tensions in Cluster Development Policy, European Policies Research Center, University of Strathclyde, UK, February 2001a. RAINES, Philip, The Cluster Approach and the Dynamics of Regional PolicyMaking, European Policies Research Center, University of Strathclyde, UK, September 2001b. Regional Economic Strategy for The Central Puget Sound Region, Puget Sound Regional Council Adopted September 27 2005 ROSENFELD, Stuart, Beyond Clusters, Current Practices & Future Strategies, University of Ballarat, Victoria, Australia, 2005 Sanayi ve Ticaret Bakanl , Blgesel Rekabet Edebilirlik Operasyonel Program, 2007 Sanayi ve Ticaret Bakanl nternet Sitesi, www.stb.gov.tr , 12.05.2008 SAYIN, Meral. Yerel Ekonomik Kalknma Modeli Olarak GAP-G DEM Projesi, Blgesel Kalknma ve Yneti im Sempozyumu, 7-8 Eyll 2006, ODT Mimarlk Fakltesi, 2007 SEYHAN, T. Trkiyede Kme Geli tirme al malar, Ulusal Kmelenme Politikasnn Geli tirilmesi Projesi kapsamnda yaplan sunum ubat 2008 SLVELL,.; G. LINDQVIST, C. KETELS The Cluster Initiative Greenbook Bromma Tryck AB, Stockholm, 2003 R N, E. novasyon Kalknmann ve Rekabetin Anahtar, 7. Bask, Acar Matbaaclk, stanbul 2006 TAYLOR, S; P. RA NES; Learning to Let Go: The Role of the Public Sector in Cluster Building in the Basque Country and Scotland Regional and Industrial Policy Research Paper Number: 48, Europen Policies Research Center, September 2001 TEKEL , ., Bir Blge Plancsnn zmeye al t Sorunun Bykl Kar snda Ya ad Huzursuzluklar, Kentsel Ekonomik Ara trmalar Sempozyumu (KEAS), Cilt-II, Devlet Planlama Te kilat, Pamukkale niversitesi, Ankara, Mart 2004, ss.244-262. Trkiye Teknoloji Geli tirme Vakf, http://www.ttgv.org.tr/page.php?id=104 30.05.2008 http://www.clusterturkey.com/TR TB TAK, ereve Programlar bilgilendirme http://www.fp7.org.tr/home.do?ot=1&sid=3100 15.05.2008 sayfas internet sayfas

Trkiyede Kmelenme Politikasnn Geli tirilmesi Projesi nternet Sayfas;

VOGELMANN, H. Transforma- Nuteks Regional Clusters, Sunum 24.01.2007 International Cluster Conference http://www.ecluster.it/ecluster/export/sites/ecluster/_download/conference/pr esentations/helene_vogelmann.pdf , 26.02.2008 175

YAMAN, A. KARA, M. Trkiyede Blgesel Politikann Dn m Srecinde Kalknma Ajanslarnn Kurulu al malar: Son Durum ve De erlendirmeler, ( stanbul Politikalar Merkezi, Blgesel Kalknma Ajanslar kitab ss: 31-60) Temmuz 2008 YAVAN, N. Trkiyede Do rudan Yabanc Yatrmlarn Lokasyon Seimi zerine Uygulamal Bir Ara trma Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Co rafya Anabilim Dal Be eri ve ktisadi Co rafya Bilim Dal Doktora Tezi, Ankara, 2006 YURDAKUL, E. Trkiyede Sanayile me Srecinde Organize Sanayi Blgeleri ve Eski ehir OSB Uygulamas, Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Eski ehir A ustos,2 005 World Economic Forum, Global Competitiveness Report, 2007-2008

176