KIPT KLsES ZERNE BR ARATIRMA

Do Dr. Mustafa ERDEM

GR
Hz. sa ile tarih sahnesine kan Hristiyanlk, eitli yollarla, dnyaya dalmtr. Hristiyanln dnyada yaylmasnda, Hi. sa'mn havarilerinin byk katklan olmu, bu uurda len ilk Hristiyan havarilerin lm yerleri, sonradan Hiristiyanln belli bal merkezleri haline gelmitir'. Havarilerin bakam olarak bilinen Petrus ve bugnk Hristiyanln oluumunda byk pay olan Pavlus'un ldrldkleri Roma; gnmz hristiyanlarnn byk ounluunun bal bulunduu Katolik Kilisesinin merkezi olmutur. Aym ekilde Hz. sa zamannda, Yunan ve Dou kltrnnnde gelen merkezlerinden olan skenderiye, mevcut in- . cillerden.birinin yazar olan Markos'un ldrld yer olarak \sayg grmtr. skenderiye, sahip olduu vasflar sebebiyle, Ortaa boyunca, dini ve siyasi olaylarda byk bir roloynamtr. Hristiyan ilahiyatmn oluumunda nclk etmitir. . . skenderiye ve' Nil evresinde oturan Msr halb, Hristiyanlk ile birlikte tekrar dnyamn gndemine girmi, eski ve yeni kltr bnyesinde meczederek uzun yillar adndan sz ettirmitir; Tarihten gelen milli ve dini gelenekleriyle, yeni kabullendikleri Hristiyanlk prensiplerini belli llerde birletiren Msrllar, Hristiyai1k ierisindeki teolojik tartmalarda n saflarda yer ahnlardr. Bu durum, onlarn ksa srede, .Hristiyan dnyasnda tamnmasna ve belli bir arlk merkezi haline gelmesine sebep olmutur. Hristiyan dnyas onlan, dini ve milli kimliklerini bir arada temsil eden "Kpti" kelimesiyle adlandrm, Mslmai1ar da Msr' fethettikleri zaman oray "Daru'l-Kpf' (Kptiler yurdu) olarak tamtmlardr. Bu bakmdan Kpti Kilisesini, kendine zg zellikleriyle tammadannce, "Kpti" kelimesinin etimolojik ve terminolojik anlam zerinde durmakta yarar vardr. . .

144

MUSTAFA ERDEM

a) Kpti Kelimesinin Etimolojik Anlam . Bu k~limenin menei hakknda eitli deerlendin'neler yaplmtr: L Yunanca "Aiguptios", "Aigiptioi", "Aigyptos" kelimelerinden gelmitirI. Bu kelimenin bandaki "ai" ve sonundaki "os" harflerinin kalkmas neticesinde ortaya kan "gypt" ekli, btn Avrupa dillerinde kullamlan modern "Egypt" ve "copt"kelimelerinin kkn tekil etmitir; 2. KIpti,. copt kelimesi, Mernphis taphamn eski Msrllar tarafndan sylenilen adndan,tremitir. ' 3. Arap yazarlarna gre, Nuh'un torunlarndan olduu rivayet edilen eski Msr Kral KIpt'n isminden gelmektedir". Eski Msr' da bulunan "Koptos" ehrinden alnm veya "Jacobites" kelimesinin bozulmu bir eklidir. . .Gnmzde hemen hem~n herkes "KIpti" kelimesinin Yunanca' dan geldii hususunda birlemektedir. Bat kaynaklarnda, XVIIL Yzyla kadar "cophte" eklinde yazlan bu kelimemn hangi anlama geldii tartlmaktadt. . b) Kpti kelimesinin Terim Anlam Bu kelimenin etimolojik anlamnda olduu gibi, terminolojik anlam konusunda da deiik grler bulunmaktadr. Bunlardan balcalar unlardr: . L Bu keli~e, Msrllar veya Nil deltassaldnleri . 7 . ted r. ' .
8

4.

anlamna gelmek. .
"

2. ocuklarm snnet ettirdikleri iin Msrllara, Yunanllar tarafndan verilmi bir isimdir9 ' 3. Msr'da yaayan Hristiyanlann genel addrlO.

Murad Kamil; Coptic Egypt, Cairo, 1986, 20; Jules Leroy; "L'Eglise Copte'~ , Histoire des Religions, Ed. Henri -Charles Pueeh, Belgique- 1972, II/894; A.S. Atiya, "Coptie Chureh", The Eneydopedia of Religion, Ed. Mircea Eliade; New York-1987, IV/82; Salomon Reinaeh, Orpheus, Histoire des Religions, Paris-1976, II/384; Edris Abdel-Sayed, Les Coptes d'Egypte, Les Premiers Chretiens du Nil, Paris- 1992, 15. . 2. Murad Kamil, 20. 3. Margurite-Marie Thiollier, DiCtionnaii'e des Religions, Belgique- 1982,90.' 4. Ahmet b. Ali el-Makrizi,. Kitabu'I.Htati'I.Makriz, Msrcl326, IV/375; G. Wiet, CruJ11-W.Ewing, "Kptiler", Islam Ansiklopedisi, stanbul-1977, VI/716. . 5. G. Wiet, Crurn-W. Ewing, VI/716. 6: Jules Leroy, II/894. 7. A.S.Atiya, IV/82. 8. G. Wiet, Crum-W. Eving, VI/716. 9. Murad Kamil, 20. . Margurite-~arie Thiollier, 90; jules Leroy, II/894; Edris Abdel"Sayed, 15.
i

o.

KP' KLSESZERNE'

BR ARATIRMA

145

\ 4; Kpti kelimesi, VII. Yzylda' Mslmanlann Msr' fethetmesi sonucu yukanda ifade ettiimiz anlamlanm kaybetmi ve Msr' da yaayan Hristiyan toplumu ifade etmek ii l kullanlmtrll. ;Btnbunlardan anlaldna gre; "Kpti" terimi Yunanca "Aigup- ' tios" k~limesinin Arapa syleniidir12 Yunanllann Msrllarla tani masndan sonra bu kelime, Msr'n yerli halkmn ad olmuturB. Bundan do. lay "Kpti" dini deil, sosyolojik bir terimdir14 ' Bu konuyu "dil" asndan deerlendirenler, Kptilerin Hristiyanlk ncesi eski Msrllann devam olduunu kabul etmekte, Hristiyanlar arasnda uzun sre dini ayinlerde kullanlan dili (Kptice) eski MsrlJann dili grrriektedirler15 Ancak Hristiyanln Msr'a girmesinden sonra, bu din eski Msr kltrn etkilemi, orann tamamel hristiyanlamas sonucu Kptilerle Hristiyanlk zdelemitir. Bylece Hristiyanlk Kptilerin dini olurken, Kptice de Hristiyan halkn dili olarak devam edegelmitir. Bundan sonra "Kpti" denilince Msr' daki Hristiyan halk anlalr olmutur. Dolaysyla "Kpti" terimi, Hristiyanln Msr'a girmesi sonucu, orada yaayan Hristiyanlara alem olmutur. Nitekim, Mslmanlar tarafndan fethedildii zaman Msr, "Daru'l-Kpt" (Kptilerin yurdu) olarak tantlritr16 Biz, beliitilen zellikleri sebebiyle Msr'n, yerli Hristiyanlanm ifade etmek zere "Kpti" kelimesini kullandk. A. Hristiyanln Msr'a Girii ve Kptiler Arasnda Yayl

, , Eski bir medeniyete sahip ve Afrika'mn Kuzeydousunda olan Msr, Kuzeyden Akdeniz ve' Dousundan Kzldenizle evrilmi, ekonomik yaps itibariyle byk lde, ortasndan akan Nil nehrine baml bir lkedir. Bulunduu konum itibariyle tarihin her dneminde nemini korumutur. Muhtemelen yerli halknn zellikleri sebebiyle istikrarl ve gvenli bir gemii olmutur. Tarihl gemiinde d devletlerin orayistila emelleri kadar, Msr'n gven arayanlarn snak yeri olmas da dikkati ekmektedir.

a) Hristiyantar iin Msr'n nemi

i

Yahudi ve slam kaynaklan, Msr' n pekok peygambere sinma ve urak yeri olduu konusunda birlemektedir. Her iki dinin kutsal kilL. Jules Leroy, II/894; Edris Abdel-Sayed, 15. 12. Murad Kamil, 20. 13. A. Beajean, Dietlonaire de la Langue Franaise, 14. Murad Kamil, 21. 15. Edris Abdel-Sayed, 7. 16. A.S. Atiya~ IV/85;Murad Kamil, 20.

Paris,- 1883,235.

146

MUSTAFA ERDEM

taplarnda, Msr' a giden peygamberlerin kssalanndan geni bir ekilde bahsedilmektedir. brahim, YaJeup, Yusuf, Etmiya bunlardan bazlardir. Musa ve Harun'un tevhid mcadelesinde, kendi kavimlerinden sonraki ilk muhataplar da Msrllar olmutur. Yahudi ve slam kaynaklannda iakledilmemekle birlikte, Matta nc~q,sa'nn Msr'a g.idi ?yks~nden u~un/bir .ekilde bahsetm~ktedit. . Hnstyan yazarlar Eski Ahit'deki ~az cumlelen yorumlayarak, Isa'nn . Msr'a 'gidii konusundaki bilgileri, Isa' dan nceki tarihlere tamlardr. Nitekim "Srail ocukken onu sevdim ve olumu Msr' dan ardm,"l? - cmlesini, srail'in Msr'dan kyla birlikte Hirodes?in zulmnden kurtulmak iin, sa'nn Msr'a snmasmn bir iaretiolarak grmlerdirs. Buna delil olarak Matta' da yer ala.:"...taki peygamber vastas ile: "olumu Msr'dan ardm" diye Rabbin syledii sz yerine gelsin.'~ cmlesinil9 gstermilerdir. sa'nn Msr'a gidi olay kanonik kabul edilen drt ncilden sadece Matta'da yer almaktadr. Bu ncil'e gre, sa henz ocukken, Dou'dan gelen mneccimler; bir yldz 'takip ederek Kral Hirodes'a gelmi ve blgesinde yeni doanbir ocuu ~ormulardr. Bundan haberdar olmadn syleyen Hirodes, ona seede etmek iin mneecimlerin kendisine haber vermelerini istemitir. Mneccimler. yine yldzdan yararlanarak Meryem'i ve ocuunu bulmular ona secde etmiler, birktlk yapabileceiendiesiyle Hirodes'e haber vermeyerek baka bir yolda lkelerine dnmlerdir. Bunun hemen akabinde bir melek Yusuf'a gelerek, anas ile ocuu Msr'a karmasnsylemi, o da Msr'a gitmitir. Yusuf, Meryem ve sa, Hirodes lnceye kadar orada kalmlar, melek tekrar gelerek Hirodes 'in lm haberini getirmesi zerine srail' e dnmlerdir.20. sa'nn Msr'a ka yanda gittii kesin olarak bilinmemekle birlikte onun iki yan gememi olabilecei tahmin edilmektedir. Ayn ekilde. sa'nn Msr' da nekadar kald da bilinmemektedirl, . Hristiyailarn kutsal kitaplarndanolan Matta ncilinde verilen bu bilgiler, Hristiyailar arasnda Msr' a kar msbet bir ilgi uyandrmtr. Bunun yannda yine drt incilden birinin yazar olan Markos'un Afrika'l bir yahudi aileden domas, sa'nn havarileri arasnda yer aldna inanlmas, ncil'ini skenderiye'de yazd ve orada ldrldnn kabul edilmesj22, Msr'n Hristiyanlar arasnda itibarn ve nemini artrmtr.
17. Hoea, IIlI. , 18. De Bossuet, Elevations A Dieu Sur Tous Les Mysteres, De la Religion Chretienne, Paris~ 1960, 305-6; Meriessa Yuhanna, Tarihu'I-Keniseti'I-Kbtiyye, Kahire, 1983,6. \ . . . 19. Matta, 2/15. 20. Hikayenin tamam iin bkz. Matta, ll. Bolm. 2I.Meriessa Yuhanna, 7. . . 22. A.S. Atiya, IV/83; Menessa Yuhanna, 10-24; Kr. Resullenn leri, 12/25; BI 13; i Petrus, 5/13.

Kwr

KLSES ZERNE BR ARATIRMA

147

Stratejik. ve corafi konumu, Filistin ve Kuds' e yaknl gibi sebeplerle Msr'n Hristiyanlar arasndaki nemi eksilmemi ve hergn biraz daha artmtr. ' . Hristiyanlar arasnda Msr'n nemli bir yeri olmasnda skenderiye'nin rol de bulunmaktadr. Zira skenderiye, eski Msr ve Roma dnemlerinde nerrili bir ticaret ve kltr merkezidir. Hatta Roma mparatorluu smrlar ierisinde -Akdenizdeki konumu itibariyle- Roma' dan hemen sonraki sray oluturmaktadr. skenderiye, mehur ktphanesi ile Yunan kl~rnn ve fikir hareketlerinin odak noktasdr:. skenderiye-. li Philon (M.O. 20 M.S. 50) burada yetimi, Eski Ahit'in "Yetmiler Tercmesi" burada yaplntr. Aynca buras, eski Msr, Yunan ve Ya- . hudi inanlarnn kart, putperestliin genelde hakim olduu, her inancn belli oranda temsil edildii yerdir3 . b) Hristiyanln Msr'a Girii

' Kilisesini Aziz Markos kurmuKpti kaynaklarna gre '. skenderiye . tur. M.S. 40yllarnda onun skendireye'ye geldii, orada Hristiyanl anlatt ve kurduukilisenin ilk patrii olduu kabul edilmekt~dif". Ancak Markos'un M.S. 43 ylnda Msr'a geldii de iddialar arasndadf5. .
Kpti Kilisesinin son pratii olan unn1de (Shennoudah) Hristiyanlk tarihinde ilk Kilise'nin Kuds'te kurulduunu, Msr kilisesinin ise Afrika'mn ilk kilisesi olduunu' ve bu sebeple "Afrika Kiliselerinin Anas" olarak kabul edildiini belirtmektedir. unn1de'ye gre, dnya kiliseleri ierisinde ilahiyat eitiminin yapld en eski kilise skenderiye'de Markos tarafndan kurulan kilisedir ve bu Roma kilisesinden ncedi~, . Kptilerin Msr, ve skenderiye ,Kilisesi ile ilgili bu idd,ialar Batl Hristiyanlnca kabul edilmemeJctedir. Bunlara gre corafi yaknlk sebebiyle Msr ve Filistin arasnda iletiim olmas kamlmazdr. Ancak ncil'in ne zaman ve kim tarafndan Ms.1r'a getirildii bilinmemektedir? Jules Leroy, Msr'nhristiyanlatlrilmas tarihinin Markos'a kadar ulamadm, Kptilerce kabul edilen efsanev bilgilerin M.S. IILyzyln ilk senelerindenteye gemediini ifade etmitir. O, Hristiyanln Msr' a g~rdii tarihin havariler dneminde olduu ihtimalini ok zayf bulmu, Kilise'nin tekilinin Demetrius (189-231) zamamnda Olduu grn beni~semitir8. ' t
23. P.D. Scott-Moncrieff, lV/113; Jules Leray, Tl/895. 24. A.S. Atiya, IV/83. 25. Edris Abdel-Sayed, 15. 26. Mahmud Fevzi, el-Baba unnnnde ve Tarihu'I-Keniseti'I-Kbtiyye, Maarif (Msr)- 1991,20-21. , 27. P.D. Scott-Moncrieff, lVIl13. 28 ..Jules Leray, II/895.

Daro

148

, MUSTAFA ERDEM'

,c) slam'dan nce Msr'dp. Kptiler

Hristiyanln ortaya kt dnemlerde, Msr, Filistin, Anadolu gibi blgeler Roma mparatorluunun hakimiyeti 'altndadr. Bu sebeple Hristiyarilk, o dnemde gerek Yahudiler, gerekse putperest topluluklar' arasnda kolaylkla yaylnamtr. lk dn,em Hristiyan misyonerleri, eitli zorluklarla karlam; hatta ou Hristiyarilk uruna hayatn feda etmitir. Hristiya:iln Havariler zamannda Antaky~, Tarsus, Efes yoluyla Roma'ya kadar gtrlmesine ramen, Msr' a girdii tarih tartmaldr. Kpti yazarlarn, hissi olarak, Hristiyariln, ,Msr' da yaylmn. tarihi~i Markos'a dayandrma gayretleri, Batl monofizt olmayan hristiyan ya- , zarla:r tarafndan, tarihi kymeti az olduu iin kabul grmemitii9 Nitekim Hristiyanln ve ncillerin Msr'daki durumu, Demetrius'un zama~ mna kadar tam olarak bilinememektedir. Ancak eski. Yunaril ve Romallarnokbyk zulm, ikence ve takiplerine ramen, ilk iki yllzyolda gezici misyonerler tarafndan Hristiyanlll) Msr' da ~ratli bir ekilde yayld arilalmaktadr. nk Demetrius, d~nk bir ekilde varlklanm srdren Hristiyarilan tekilatlandrm; hatta,' ilk defa skenderiye dna din adamlargndermitir. Bu da, Msr' da .. kendi imkarilaryla yaylma ve yaama abas gsteren bir Hristiyan potansiyelii varlna iaret etmektedir, Bu dnemde de Hristiyarilarg. henz organi- . . ze bir g olmadklar iin kendi aralanndave dier Hristiyan gruplanndan farkl bir hayat tarznasahip olduklar da grlntr. Hristiyanln ik asrlarnda Kptiler, dier drt ncil'in yamnda, hen~ konsillerce kabul edilmemi, kendilerine inahsus ncilleri kullanmlardr. "branilere gre ncil" .ie "Msrllara gre ncil" bunlarn ba,nda gelmektedir. Msrl Hristiyanlar konsillerce meru sayhin ncillerden nce bunlar kullanmlardr. Daha sonra. bu iki ncil'koyu Ortodokslarca III. yzylda kullammdan kaldrlmtr3o lk dnem Kptiler arasnda bulunan bu uygulamalar, Hristiyarilnzaman ierisinde nasl deitii ve nekadar deitii gibi sorular gndeme getirmektedir. Hatta bu durum; zaman zaman, Hristiyarilar arasnda tartma konusu yaplan; Matta, Markos, Luka ve Yuhanna' mn yazd ncill~rin kanonik olarak kabul edilmesi olayndaki pheleri art~rmaktadr. Ayrca kendilerinin sahip olduklar Hristiyariln,' Havari olarak kabul ettikleri Markos'un getirdii dinolduunu savunan ~ptilerin elinde, kanonik saylan Markos'un incilirn ilk asrlarda bulunmay da hayret vericidir. 'Bu durumda ya bugn kanonik saylan ncil Markos'a ait deildir veya Msr'a Hristiyarilonun getirmedii sonucu ortaya, kmaktadr. Hristiya;larn Roma'mn kat zulm altnda kapal olarak varlklar m .srdrme ,abalarmnbaz ihtilafl konular da beraberinde getirmesi pek
29. P.D. Scott-Moncrieff, 30. P.D; Scott-Moncrieff, IVilB; Jules Leroy, II/895. IVil .::/'" 115. .

KIPTt KiLtSESt ZERNE BtRARATRMA

149
\

tabiidir. nk gizli. olarak yaplan dini retilerde kontrol glemi Kptiler arasnda kopukluk meydana geIIlit~r. Henz Dini ve siyasi alan,da Ciddi anlamdakurumlamayan Hristiyanlar, Demetrius zamannda, ksnende olsa tekilatlanma frsat bulmutur. Severus (202) ve Decius (250) zamannda yaplan basklar, Dioeletian (284-303) zamamnda zirveye kmtr. Bu dnemde ok byk katliamlar olmu ve Kptiler, "ehitler Yl" diye adlandrdklar bu seneyi takvim balangc olarakkabul etmilerdir. Romallarn katliamndan kaanlarn bir ksm llere snm; bir ksm da boya fabrikalarnda ve made'n ocaklarnda ile doldurmutur31 .. Kptilerin bask altnda olduklan bu dnemlerde, skencteriyeli Cle- ' 'ment (150-214), Origene (183-252) ve onun talepesi Denys tarafndan bir takm fkir hareketleri balatlmtr. Bu aamada Yunan ilmi zihniyeti ile Ortodoks Hristiyanl kaynatrmada belli mesafe katedilmitir. Aynca Hristiyan kltr ierisine belli ldepaganizniden alnan unsurlar ka- . ntnlmtr32.' . . . . Kptilerin, ain hrriyetine kavumalan, mparatorluun DoU kesiminin herkese din hrriyeti tand 313 tarihindensonra olmutur. Bu tarihten itibaren Kptileli, 'cemaatlemeye ve tekIlatlanmaya balamlardr. Ayin dili olan Yunanca yerine Kptice gemi, Hristiyanlk Msr' da yaylarak halk Kpti ismini yaatmtr33.

.'

ca) Kptiler Arasnda Manastr Hayatnn Gelimesi Hristiyanlk, ilk yllarnda~ Yunanllar ve o kltr ortamnda yetienleri hedef olarak semitir. Fakat daha sonraki yllarda, mistisizm ve zahitlie doru bir eilim ba gstermitir. Onlar, nceleri, dnyay tam olarak terketnieden gnlk ileriyle megulolmular ve ibadetlerini yapmlardr. Bunun yannda. evlilikten uzak kalarak kendilerini ibadete veren, hasta ve yoksullarla megulolanlar da bulunmutur. Zht hayatna arlk veren kitle, ksmen de olsa, Msr Kilisesi zerinde etkili olmutur. Bu akm, muhtemelen, Yunanllar tarafndan, Platoncu ve Pythagorcu fi- . lozofIar kanalylaMsr'a gelmi; yerli Msr dimni, etkilemitir. Aynca . devam1 bask, zulm ve ikencelere maruz kalan kptilere, dnya cehennem olmu ve ilk hristiyanlar gzden uzak yerlerde inziva yoluyla dini deerlerini yaatmay amalamlardr. Msr'da zht hayatm gerekten yaayanlarn ilki olarak, 250 Deci~ an takibatndan le kaan Paul bilinmekle birlikte, eremitik (zht) hayatmn kurucusu olarak, Antony (25/1-356) kabul edilmektedir34 . . Hristiyanlkta zht anlaymn ncs kabul edilen Antony ifti bir ailenin ocuudur.
.
\

31. P.D. Scott-Moncrieff, IV/115-6. 32. Jules Leroy, II/895. 33, Edris Abdel-Sayed-15. . \ 34. P.D. Scott-Moncrieff, IV/116; A.S. Atiya:, IV/83; Murad Kamil, 20; Mehmet Aydn, Din Fenom~ni, Konya-1993, 161. ' . . .

150

MUSTAFAERDEM

Onun Hristiyan olmasna ve byle bir zht hayatn tercih etmesine ' ~ebep kilisede dinledii Matta ncilindeki u cmledir: "sa ona dedi: Eer kamil6lniak istersen, git, nen varsa sat ve fakirlere ver, gklerde hazinen olacaktr; ve gel benim ardrnca yr .."35Antony bu cmleden etki~ lenerek Hristiyan olmu ve kasab dnda bir kulbede onbe sene mnzevi bir hayat yaamtr. O, bunu yetersiz grerek~ lde bir maarada yirmi yl kadar daha sk bir nziva hayat geirmitir; 305 yllarnda ma-' arasndan aynlarak keileri organize etmitir36. Antony, kptiler arasnda yaygn olan paganist uygulamalardan nefret etmi, cenazelerin mumyalannamasn vasiyet etmitir. Onun tekilatlandrd keiler, bedene eziyet ve ikence ederek ruhlar korumay gaye edinen bir hayat tarz be': niinsemitir37~Bu mnzeviler, kendilerini, kutsal Kitab okumaya ve ibadete adam tam bir perhiz veok sert bir "oruca" da karar vemiilerdir38. Antony'nin miras, brakt Manastr hayat (Monachi~m) idealleri, kendine has baz zellikleri olan bir tekilqt olarak gelimitir. Onun'l terkederek mritlerini organize etmee balad zamanlarda baka bir kpti,Pachomius (290-346), gneyde Tabennisi'de dahask bir manastr sistemi kurmutur39 , Aslen bir putperest lejyoneri olan Pachomius, Hristiyan kyllerin iyiliinden etkilenmi ve bir hristiyan tarafndan vaftiz edilerek Hristiyan lmutur. Onun kurduu manastr dzeninde, cemaat hayat, bir inziva hayat eklinde nizama sokulmu ve insann kendini ldnnesi reddedilmitir. Bu dzende; zht hayat, eziyet ve alk cennete gtren yegaie imkan deildir40 Keilerin, bir taraftan iffet,yoksulluk ve itaat yeminle~ rini korurken; dier taraftan da, hem bedelli, hem de zihn melekelerini faydal ilerde kullanmalar istenmitir41 Pachomius'un . kurduu sistem Kpti Hristiyanlnda byk bir dnm noktasdr. Bu sistemde, asker ve diri adaml fonksiyonu ayn ahsta birlemitir.Bir keiin btndavranlan kontrol altna alnm ve belli bir kurala balanmtr. Bu cemiyette yelerin elbiseleri, yiyecei, uyku saati ve ekli, seyahati ve ibadet saatleri belirlenmitir. Ceza kanunlan tamamen ve yerli yerince, btn suluIara, eit olarak uygulanntr. Zamanla bu sistem, manastr hayat yaayan keilerin byk ounluu kpti olmakla birlikte, baka milletlerden insanlarla kanarak, kozmopolit bir grnm sergilemitir. Barahip' e bal bir vatandan bakanlnda her millet iiIi zel bir blge aynlntt2 '
35. Matta, 19/21.
36. P.D. Scott-Moncrieff,IVI116-117. 37. P.D. Scott-Moncrieff, IV1117; A.S. Atiya IV/83; Murad Kamil, 47. 38. MehmetAydn, DinFenarneni, 161. 39; P.D. Scott-Moncrieff, IV/117; A.S. Atiya IV/83. 40. Murad Kamil, 48. ' 41. A.S. Atiya, IV/83. 42. Murad Kamil, 49.

KIPT KLsESi ZERNE BR ARATIRMA

151

Pachomik manastr Yunanl, Romal, Kapadokyal,libyal, Suriyeli, Sudanl ve Etiyopyal bir ok keiin katlmyla daha kurucusunun salinda hzla oalm~tr. 1. Julius (337~352) zamannda Avrupa'da kksalmaya balamtr. Ilerinde Pachomik hayat tarzn Latince'ye tercme eden Jerome (342A20) gibi mehurlarn da bulunduu ok sayda kilise babas, Pachomik vakflarda yaamtr43. Msr'da erkeklerin dndakadnlar da 'manastrhayat yaamtr. Bu hayat tarznn zelliklePachomius 'un manastr hayatn sistematize ettii dnemden sonraya ait olduu belirtilmektedir. Rivayete grePachomius'un kzkardei Mary, onu ziyarete gitmi; fakat Pachomius onunla grmeyi kabul etmemitir. Kapsnda bekilik grevi yapan erkek kardei araclyla ona bir haber gndermi ve yle demitir: "Benim hala yaadm iittin. Beni gremediin iin kederlenme. fakat, eer dnyadan vazgemek ve Allah'n balamasn kazanmak istiyorsan nefsine hakim olacaksn; ve kardeler senin iin bir yer na edecekler. Ben, sana katlacak ve bylece senin sayende kurtulua erecek birok kiiyi sana bildirmesini Tann'danmit ediyorum. Kii iin bu dnyada, lmden nc\t iyi bit aniel ilemesinin dnda mit yoktur"44. Bunu iittikten sonra Mary'nin kalbi yumuam ve Manastrhayatn kabul etmitir. Pachomius, kendi manastnnn yannda bir oda ina ettirmitir. Bu kadnn orada yaadn duyan baka kadnlar onunla birlikte yaamak iin, yanna gelmiler ve bylece Mary'nin n; ksa bir srede her tarafa yaylm ve ilk kadn manastn teekkl etmitir. Pachomius, Peter adnda birrahibi onlara retmen tayin etmitir45.
,

Pachomius ile balayan' mterek manastr hayat, batan sona, Msr'n her tarafna yaylmtr. Rahibe manastrlar sahra veya sapa yerlerde deil ehir merkezlerinde de kurulmutur. skenderiye' de ranllar tarafmdan yklm 600 kadar manastrdan sz edilmitir. Ebu Seyfeyn ve Aziz George'nin manastrlan gnmzde Kahire'dekalan en mehur ma- , nastrlardandr46 Her rahibe manastn, zerk enstitlere sahip olmakla birlikte, zel mavir ve gnah karan papazlan da bulunmaktadr. Bu grevliler, ya dzenli olarak veya anldklan zaman, manastrlan ziyaret etmekte ve oradakilere yardmc~ olmak~adr47 ~ Msr' da manastr hayatnn dnda, Hristiyan kadnlar arasnda, dini uygulamalar ferdi veya kkguruplar halinde devam ettirilegelmi43. 44. . 45. .46. 47. A.S. Atiya,IV/83. Murad Kamil, 52, 53 . Murad KamiL, 53 . Murad Kamil. 55, 56. MuradKamil, 57.

152

MUSTAFAERDEM

tir. Genellikle yanm dineyi gemeyen ve komina1 bir hayat yaayan bu kadnlar ilerini nbetlee yerine getirmektedir. le ve akam yemekleri belli bir zamanda, btn rahibelerin itirakiyle yenmektedir. Sabah kahvaltsnanem verilmemektedir. Oru esnasnda, zellikle Paska1ya' dan nceki gn, uzun sreli oruta le yemei terkedilmektedir. Kpti rahibelerin d elbiseleri tamamyla siyahtr. Siyah kumatan birrt veya bakaince bir bez,enenina1tndan geirilerek yz rtlecek ekilde, ban etrafna dolanr. Onun zerine, omuzlann stne den ar bir a1 giyilir. Elbiseler yere kadar uzad iin yz ve ellerin dnda hibirey grlmez48 Bir manastr mnzevisinin giydii elbiselerin belli bal zellikleri unlardr: 1- Manastr Rahiplerin giydikleri cppe. 5 cm geniliinde ve takriben bir metre uzunluunda bir eritle evrilmi, ynden yaplm siyah uiun bir rt. 2- elbiselerinin zerine giyilmi deri bir kuak.
i "

3- Pee, yamak. Ortas daire gibi kesilmi, dikdrtgen eklinde bir al,yzle birlikte ba kapatacak ekilde rtlr. Genellikle d~an karken giyilmektedir. 4- Plan. Cildin hemen zerine giyiler. ha ekli verilmi bir deri49:

cb) Konsiller ve Kpti inancnn Olu~umu

Hristiyanlann dnya zednde ilk ve genelolarak rahatladklan dnem Konstantin'in (313) imparator seilmesinden' sonraki dnemdir. Konstantin'in hogr gstermesinden ve lmek zere iken vaftiz olmasndan sonra Hristiyanlk resmi din haline gelmitir. Bu dnem.de; daha nceleri kapal devre olan dim hareketlilika1emlemitir. Dini hrriyet ortamndaherkes dncesini, syleme, inancm yaama imkan bulmutur. Dolaysyla bask dneminde kontrolsuz gelien dini dnceler su yzne km; Hristiyanlann farkl inan ve uygUlama1ara: sahip olduklan anlalmtr. Nitekim uzun yllar, merkezi bir otoritenin olmay, ya.anlan Hristiyanln gerek hiristiyanlk olup olmadm gndeme getirmitir. Mntesiplerinin byk ounluu cahil olan Hristiyanlar ierisinde din' adamlarmn ellerindeki inciller arasnda byk farkllklar ortaya 'karm, en nemlisi, teolojik konularda hergn biraz daha byyen tartmalar balamtr. te bu dnemin inan esaslan ve dini uygula48. Murad Kamil, 57. 49. Murad Kamil, 59.

KlPT KLSES ZERNE BR ARATIRMA

153

malanna ilk ciddi muhalefet, kar taraf hristiyanlarca "bela" olarak deerlendirilen, gerekte Hristiyanlk ierisinde "Tevhid" mcadelesi yapan Arius (L.336) tarafndan balatlmtro. Arius, Hristiyanln e"skikltr ve putperest i~anilardan kaynaka~ nan ve Pavlus tarafndan Hristiyanla sokulan, sa'nn mahiyeti ile ilgili inanlara itirazetmitir. O, Baba (Allah) ile Oul'un (sa) arasnda bir fark.bulunduunu, Oulun Baba'dan aaolduunu sylemitir. Arius'a gre; Oul, Baba'nn bir yaratdr. Oul eer Baba'nn olu ise, Oul'un olmad bir zaman olmas gerekir. Bu sebeple Oul Baba ile beraber ezeli deildir ve edebi de olamaz. Her pe kadar fani kyaslamalann tesinde. ise de o yaratktr. Fakat tabi at bakmndan tann illt ayndr. Bunun iin Oul'a dolayl olarak Allah diyebilmekteyizs1 Arius'un retisi, ilk defa skenderiye Piskopos'u Alexandre tarafndan, sonra 318'de yz piskoposun topland Msr konsilinde mahkum edilmitir. Fakat Arius, doktrininini mdafaa etmekten ekinmemitir2 skenderiye'nin mparatorluk .iindeki nceki yeri sebebiyleburada bagsteren bir tartmann btn Imparatorluu rahatsz edecei dnesiyle Konstantin, derhal bir konsil toplanmasna karar vermitir. znik'te (325) toplanan bu 'konsilde Baba-Oul'un tabiat problemi tartlm, Oul'un Baba ile ilikisini en ak ekilde ifade eden Yunanca Ho~ moosios kelimesi nerilmitir3 Konsil' de Arius mahkum edilmi ve srgne gnderilmitir., Ancak Arius'un yazl bir aklama yapmas zerine Imparator, tekrar onun Kiliseye alnmasn emretmitir. Bunun zerine, o srada skenderiye Piskoposu olan Athanasius (L. 373), mparatorun emrine uymad iin Tyre'de toplanan piskoposlar konsilinde, grevinden alnarak srgne gnderilmitir. Bylece Msr iki kart fikrin etin mcadelesine sahne olmutur. 337'de Konstantin'inlm zerin.e skenderi-' ye'ye geri dnen Athanasius, dahasonraki mparatorlar dneminde, mcadelesine devam etmi, skenderiye'deki grevini geri alm ve 373'de lnceye kadar bu grevde kalmtr4 Iskenderiyeli Athanasius' dan sonra, Grek babalanndan Bazil, Nazienzeli Gregorie, Nysse~li Gregone' ve St. Athanas, Arius'un grlerine kar khlardrs. Arius ve taraftarlannca balatlan fikri hareket, zaman ierisinde iddetli basklara maruz. kalsa da gndemde kalmay baarmtr. Nitekim
50. Gerald Grayeland Walsh, The Great Religions of the Modern World, Ed. Edward J. Jurji, N~w Jersey-1967, 325. ..', . , 51. P.D. Scott-Mancrieff, IV/116. Gerald G. Walsh, 325. Francis Dvomik, Konsiller Tarihi, znik'ten n. Vatika:'a, ev. Mehmet Aydn, Ankara- 1990,6. 52. Francis Dyomik, 6. . 53. Francis Dyomik, 7. 54. P.D. ScottcMancrieff,IV/116. 55. Francis Dvomik, 10; Mehmet Aydn, Hristiyan Genel KonsilIeri velI. Vati~ kan Konsili, Konya- 1991, 15.' \, ...

154

MUSTAFA ERDEM

Hristiyanlk ierisinde, daha sonra, ortaya kan gr ayrlklarnda bunlarn etkileri hissedilmitir. sa'mn .tabiat zerinde younlaan tartmalar, Ortaa boyunca Hristiyan kavimlerinin ounluunda, ana gndem maddesi olmutur. znik konsilinde eklen alnan karar,konsil yelerinin byk oun.luunu tatmin etmemitir. mparatoriun desteiyle alnan bu kararn tep-: kileri uzun sre devam etmitir. Teslis'in Hristiyanlk iindeki'yeri ve zellikle s"!-'mninsani tabiatyla Teslis'te nasl binbirleme yapabilecei' iddetliatmalara sebep olmutur. Ariusular, Oul'un ruhsuz bir bedene brndn syleyerek, tannsallm inkar etmiler; buna karlk skenderiye ekolu; Oul'un .tam olarak bedenlemesinden sonra iki tabiatn tam olarak birletiini belirterek sa'mn tanrsal tabiat zerinde ~rar etmilerdir. Antakya ekoJu ililhiyatlarndan Diodore ve Theodore Isa'mn beeri tabiat zerinde srar etmilerdir ki.bununtemelinde MeliYem ile ilgili inan yatmaktadr. ZiraMeryem Allah~n annesi deil, sa'mn annesidir. stanbul Piskoposu Nestorius da bu gr benimseyerek Antakya ekoln desteklemitir. skenderiyeli Cyrille (. 444) bu yeni akm Ortodoks Katolik imanna bir darbe ve kilise hiyerarisinde skenderiye'ye kar Antakya'mn bir zaferi olarak grd iin kar kmtr6 yrille mparator II. Thedose.yazd "mektupta sa'mn tabiat ile ilgili grlerini yle zetlemitir. Biz lilhi yndeninsani yn, insan ynden de kelimeyi ayrdedemeyiz. Bu, tefsiri mmkn olmayankapal bir birliktir. Bize gre sa, biri dierine karmayan ve biri dierini yok etmeyen iki tabiattan meydana gelrrii,iki eyin bir aradatopland garip bir birliktir7 mparator II. Thedose'nin istei zerine, skenderiye'li Cyrille tarafndan hazrlanan Efes (431) konsilinde, sa' mn insaniyetinin konusunu kelimenin (verbe) tannsal uknumuolarak belirtmek iinMeryem, "Allah annesi" (TMotokos) ilan ediliiitir8 Bunun sonucu olarak katolik iman, sa'mn tek kiilikli, iki tabiatl 'olduu, eklinde tesbit edilerek stanbul PiskoposuNestorius mahkum edilmitir9 .'
j

Efes Konsili, skenderiye'nin stanbul ve Antakya zerindeki zaferini sembolize etmektedir. Bu konsilden sonra Msr Piskoposlarmn presti~ ji ok ykselmitir. skenderiye ilahiyatlar, Antakya ekol ile olan mcadelelerini akileriye gtrm, bedenlemi oulun ilahi tabiat zerinde fazlaca durmulardr. Bu arada sa'mn insan tabiat yutulmu; o, Allah'n olu ve ilahi tabiatl olarak dnlmtr. sa'mn biricik tabiatdktrinini savunan monofizitlik Msr'da abucak popler hale gelmitir. Bu yeni fikri akm, skenderiye ilahiyatlar zerinde, Antakya, ilahiyatlarndan ok Yunan Felsefesinin etkili olduunu gstermeltedir.
56, 57. 58. 59. Mehmet Menessa Mehmet Mehmet Aydn, Hristiyan Konsiller Tarihi, 16, 17; Jules Leroy, ll/896: Yuhanna, 262. Aydn, Din Fenomen!, 203. Aydn, Hristiyan Genel Konsileri, 17.

\.

.\

KIPT KLSESi ZERNE BR ARATIRMA

155.

- Aynca sa'nn tannlamas iin kiisel bir ahlakl disiplinin gerekli old~ unu savunan Yeni Eftatuncu felsefenin ve eski Msr inannn bir gerei olan, krallara tarnsal karakteriveren antik paganizmin, monofizitlik zerinde etkili olduu dnlmektedit<J. Monfizitlik ile Ortodks Hristiyanlk arasndaki ilkatma, patrik Flawen'in, monofizitliinyorumculanndan biri olanEutych~s'i sapkolarakithametmesi zerine, Istanbul'da olmutur61. Eutyches, Isa'nn tek bir tabiat olduunu, Okyanusta bir damla sirkenin kaybolmas gibi, onun insani ynnn ilahi yn tarafndan emildiini iddia etmitir. Ona gre sa'nn insani tabiat, ilahi tabiat ierisinde tamamen erimitir. Eutyches'in sa'nn insani ynnngerek varln inkar etmesi, yani mutlak monofzitizmi iddia etmesi, skenderiye Kilisesi tarafndan sapklk 'Olarak nitelenmi ve cemaatten atlmtr62. nk Eutyches, Cyrille'nin grlerini daha da ileri gtrerek sa' da sadece ilahi tabi at olduunu iddia etmitir.' Fakat Cyrim~'nin (444) lm zerihe halefi Dioscore, Msrl ,keilerin ou tarafndan desteklenen Eutyches' i desteklemitir63 449'da Efes'te toplanan konsilde skenderiye Patrii Dioscore, insiyatifi elegeirmi ve prensip olarak nonofizitlii kabul etmitir. Ancak Papa 1. Leon' bukonsili "haydutlar konsili" diye adlandrarak kararlann protestoetmitir64.. . \ Kadky (Kalkedon) konsilinde (451) Efes konsilinin kararlar mah- . kum edilmi ve Dioscore grevden alnmtr. Bu konsilde Hristiyan iman u. ekilde formle edilmitir: "Hepimiz ittifakla bir tek oul ve .biricik sa'y kabul ediyoruz. Ve yine onun, bir tek ahsta birlemi iki tabiatm kabul ediyoruz. Bu tabiatlar kendi arasnda birlememi,blnmemi, ayrlmam ve deiiklie uramamtr"65. . sa'da tek bir tabiat olduu ileri srenler bu iman formlne kar km ve onu bid'at olarak nitelemilerdir. Onlar, Meryem'in konumundan hareketle yle demilerdir. Onlann inanlanna gre Bakire Meryem Allah'n annesidir.Bizim inancmza gre ise Bakire Meryem'in Allah'n .annesi olmas kfrdr. Eersa' da tek bir tabiat olduunu kabul etmezsek, o zaman kar grup Kilise Babalanndan biri, "Meryem ilah m yada
60. Mehmet Aydn, Hristiyan Genel Konsilleri, 17~18. Eski Msr'n Tanr inancyla ilgili olarak ayrca bkz. Afet nan, Eski Msr Tarihi ve Medeniyeti, Ankara1987, 216-229; Jaroslav Cemey, Ed-Diyanatii'I-Msriyyet'I-Kadime, Arapaya ev. Ahmed Kadri, Msr-1987, 29-63-64. . . 61. Francis Dvomik, 15; Mehmet Aydn, Hristiyan Genel Konsillesi,"18. 62. Murad Kamil, 44; fl.D. Scott- Moncrieff, lV/ll'S. ' 63. P.D. Scott-Moncrief, IV/L17-LL8. 64. Mehmet Aydn, HristiyanGenel Konsilleri, 18. 65. Francis Dvomik, 16; Mehmet Aydn, Hristiyan Genel Konsilleri, 19; Din Fenomeni, 203; Menessa Yuhanna, 258.

156

MUSTAFA ERDEM

insan m dourdu diye birsoru sorabilir. Eer iHih dourdu derseniz, Allah dourulmad iin sapkla dersiniz. ayet onun bir insan dourduunu sylerseniz, insann annesi ilahn annesiolamayaca iin, onu inkar etmi olursunuz. Yok eer.hem ilah hem de insan dourduunu sylerseniz, bu durmda onun~bir ilah, dieri nsan iki ocuu olmas gerekir ki bu da ak1en m!J1kn deildir. Ancak, lah ve insan bir oldular ve bunun iin Meryem, ne tam bir ilah ne de tam bir insan, ilah ve insan olmayan aksine mteenms bir ilah dourdu derseniz bu' dorudur ve gerek debudur"66. ' . .' i Bu dnceden hareketedere" sa'da tek bir tabiat olduunu iddia edenler,Iadky konsilinin iman formln r~ddederek yle bir iman forml gelitirmilerdir: "Amin Amin Amin ... Inanyorum ve son nefesime kadar ikrar ediyorum ki, bu hayat veren tabiat, annemiz ve hepimizin' hammefendisi, sa.'mn annesi mubarek Meryem'den olma, kurtarcmz sa Mesih'tir., Tanronu karma, bozulma ve deitirme olmaksznilahi ynyle bir tabiat yapmtr. nanyorum ki onun ilahilii bir an, bir gz ap kapama mddeti kadar bile insani ynnden ayrlmamtr"67. Murad Kamil, sa'da iki tabiatn birbiriyle tam olarak birletiine inanrken, bunun ak olarakizahmn mmkn olamayacam belirtmektedir. Mantksz ve akla aykr gelen bu hususun, btn insanln anlay ve hayal gcnn stnde oldu'unu,mistik bir tecrbe ile btn tezatlarn stesinden gelinebileceini ifad~ eder~k, bunun gerek bir birleme olduunukabul etmektedir68 Ona gr. sa'dakiilahi ve insani birlik, beden ile ruh Veya yanan kor ile ate arasndakibirlie benzemektedir .. Her ne kadar beden ile ruh biri dierinden ayrlyorsa da, aralarndaki btnlk onlar ya1mz biI: tabiat yapar ve ona da insan tabiat olarak baklmahdt9 Kadky konsilinde kullamlan "Allah-~sann" iki tabiat terimi, tan, rlamann temeli olan s~'nm birliini belirtmek iin kullamlan ve: yegane halife olarak "Allah-Insamn'" tek tabiatndan bahseden skenderiye ekolnn formllerine bal bulunan kptileri incitmitir. Politik problemlerin arl ile abucak ciddileen bu anlamazlk Kadky Konsilinin il- ' kelerineuymayan Ermeni, Yakubi, Kpti v.s.gibi kiliseleri!). ayrlmasna sebep olmutueo. mparatorluk ve Dou kilisesi iinde stanbul'un stnlk kazanmasna kzan KptHer, monofizitlii milli. bir' din olarak telakki .etmi; Kadky konsili taraftarlarn "Melkitler" yani "imparatar taraftar" olarak adlandrmlardr71 . . \
66. 67. 68. 69. 70. 71. Menessa Yuhanna, 258-259. Murad Kamil, 44-45. . Murad Kamil, 45. Murad Kamil, 46. Mehmet Aydn, Din Fenomeni, Francis Dvomik, 18.

203.

Km

KLsES ZERNE BR ARATIRMA

157,

- Dini ve milll duygular Kadky_ konsilinde alnan kararlara muhalefet edilmesinde etkili olmutur. nk bu konsilde, Roma'mn yamnda stanbul Patriklii de belli imtiyazlar elde etmi, ancak dnya kiliseleri hiyerarisi ierisin~e skenderiye'nin yeri iptaledilmitir72 Kadky konsilinin sonular Msr'da hemen hissedilmitir. Imparatorluun birliini kilise at altnda salamay ama edinen Bizans imparatorlar, bu birlii Kptilere de empoze etmeye balamlar ve aynln btn izlerini silmek iin zulm kampanyalar' balatmlardr. Bunun daha etkili olabilmesi iin, Msr' daki sivil, askeri ve kiliseye ait yetkiler ~ir tek adamda, yani aym zamanda hem vali, hem genelkomutan, hemde skenderiye Patrii olan Apollinarius'ta toplanmtr. Bylece o, Kadky kararm, Yunan diktatrlerine okseri bir ekilde karkan Kptilere uygulatmak iin muazzam bir kuvvet elde etmitir. Ar vergi yk, korkun zulum ve hakaret 451 'den ts lam fethinin gerekletii 641-2 ylna kadar olandevrede btn kptilerin zerinde hkm srmtr73 , Kadky'konsili sonras, merkezi iktidarn seim ve deerlendirmeleri sebebiyle, Monofzitlikten Ortodokslua geen piskopos merkezlerinin deikenlii ile zelleen kavgalar oalmtr. Piskoposluklarn bu de-ikenliine bir son vermek iin Justinyen, btn monofizit piskoposlar tutuklatarak, onlar manast!flara hapsederek, kkl bir zm aray iine girmitir. Bu durum Imparatorie TModora zamannda monofizit silsilenin yenilenmesine kadar (542) devam etmiti!. te bu tarihte, Ortodc;>kshiyerarinin yannda Suriye'deki Yakub kilisesi eklinde yaayan bamsz monofzit kpti kilisesinden bahsedilebilir74
, \
-

Kpti Kilisesinin kurum olarak balang tarihini tesbit etmek olduka gtr. Kpti yazarlar bunu Markos'a kadar geri gtrrken, Batl kaynaklar bunun imkanszl konusunda israr etmektedirler. Kptilere yaplan basklarda din fakt'rii gz nne alndnda, din olarak Hristiyanln, ilk dnemlerde Msr'a girdii dnlebilir. Ancak camm korumaktan aciz olan kptilerin kurum ve kurallaryla kiliselerini ayakta tutmalar tartmaya' msait bir konudur. Ayn ekilde, Hristiyanln , inan esaslarnda, batan itibaren bir tekaml ve deiim szkonusudur. Nitekim yaplan konsillerde tartlan konular bu deiim ve geliimin ak delilleridir. Her nekadar sa konusu gmzde halii tartlmakta ise de Kptiler, Kadky konsili ncesi koyduklar kesintavr n~ticesi inan esaslar ve sa hakkndaki imanlarn byklde .netletirmilerdir. Kadl,<:y konsili sonucunda, Hristiyan dnyasnda Dou Kiliseleri arasnda yer alan Kptiler, Monofzit inanca sahip zerk birkilise olmutur. Onlar, Hrstiyanlk ncesi inanlar~mn da etkisiyle, sa'da ilah ve insani iki-ta72. Jules Leroy, II/896. . 73. A.S. Atiya, IV/84-85; Aynca bk.P.p. Scott-Moncrieff, IV/1l8. 74. Jules Leroy, W896; R. Janin, LesEglises Orlantates et tes Rites Orientaux, Paris- 1955,480-81. '

~58'

MUSTAFA ERDEM

biatn tam olarak' birletii inancndadr. Kptiler, bu inanlarnhertrl ile Ve tecrbe ile, Ortaa boyunca ve slam'n Msr'agiriinden nce, Hristiyan olnayanefendileri ve Hristiyan olup da ayn gr paylamayan dindalarndan grdkleri bask ve zulme ramen devam' ettirmilerdir. Onlarn bu inanc, eitli esinti ve alkantlarda domu ve ken-, dini salamlatrarak korumutur75 Kptiler, oniki asr kadar bii sre yabanc hakimiyetinde kald ve Bizans valilerinin idaresinde bir smrge'olduu iin halk arasnda, mevcut idareye kar bir kin ve milliyet duygular uyandrmtr76 ,_ '

d) slam'dan SonraMsr'da Kptiler

\ Mslmanlarn Msr' fethi M.S. 639 ylnda balam ve M.S. 642'de tamamlanmtr. Bu dnemde Kptiler, Bizans mparatorluunun bask ve zulm altnda varln srdrmekteydi. Kpillerin, inan ynn. den stanbul ve Roma ,kiliselerinden ayroluu milli' kimliklerini koruma arzular, mparatorluunonlar zerinde ar vergiler yklemesine ve hrriyetlerini snrlamasna sebep olmutur.Bu durum, Kptileri Bizans ida~ resir:den kurt;ulma araylar iine itmitir. Kptilerin iinde bulunduu bu' olumsuz artlar ve efendilerinin onlara uyguladklar kat tutum karsnda, slam'n hogr ve adalet ~nlay; Msr~m Mslmanlar tarafnlan fethini kolaylatrmtr. Nitekim Kpmer, Mslmanlar kurtarc olarak karlamlar, onlarn kendilerine salad hrriyet ve imkan sayesipde kuvvetlenmilerdir77 . . Monoflzit olmayan Hristiyan yazarlar, Kptilerin Bizans igali altnda karlatklar zulm ve ikenceyi dorulamlardr. Fakat, her halUkarda, bir hristiyann Mslmanlarn idaresinde yaamay tercih etmesini hazmedem~mi, onlarn Mslmanlar kurtarc olarak grmesini' yadrgamlardr. O dnemde Msr Mukavksolan Cyrus'un; Bizansllara kar Mslmanlar tarafn semesini ihanet 0laraknitelemilerdir78 . , Kptiler de dier Hristiyarilar gibi Mukavks'a sahip kmamlardr. Bunun nemli sebeplerindenbiri, onlara gre, Mukavks'n Yuna: asll olmasdr. ZiJ'a o, bu sebeple Bizans'n itimadn kazanm ve Kptileri idare etmek zere Msr'a vali olarak tayin edilmitir. Kptiler onu menfaat dkn birisi olarakdeerlendirmilerdir. Hatta Msr'n fethi esnasnda Mslmanlara yardm etmesini ve' onlar Bizans'atercih etmesini daha ok menfaat elde etme amacna ynelik bir davran olarak nitelemiler-. dir.Fakat Mukavks'n Hz. Muhammed zaIllannda Islam:a ilgi duyduu75. 76. 77. 7~. Murad Kamil, 7, G. Wiet, emn-w. Eving, VI/716. Jules Leroy, II/896-97. MeJ.net Aydn, Hristiyan P.D. Scott-Moncrieff, IV/LL 8. .

....

Genel Konsilleri,

21.

KIPT KLsESI ZERNE BR ARATIRMA

159

nu ve onun salndakendisiyle mektuplatm belirterek, mslmanlar Bizans'a tercih etmesinde, esas faktrn menfaat deil, gnl ve inan yaknl olduunu itiraf etmilerdir79 Hangi sebepleolursa olsun, Kptiler, bir btn olarak Bizans idaresinden memnun olnanulardr. Nitekim Mukavks gibi onlar da Bizans' dan kurtulup mslmanlara yaklamay tercih etmilerdir. Kptilerin-.. , iinde bulunduu ol~msuz' artlar M~sr'n Mslmanlar tarafndan fethini kolaylatrmtr. 13u ise Bizans Imparatorluu ve Hristiyan dnyas iin byk bir kayp olnutur. Mslmanlar Msr' fethettiklerizaman, burada, tamamen Hristiyanlatrlm iki ayr grupla karlamlardr. Bunlardan biri; Rum idare- . ci ve askerlerden oluan Melkit~er, dieri ise; Kptiler, Habeliler ve dier Hristiyan topluluklardr. Arnr Ibn As Msr'a geldii zaman yerli Kpti'ler, clzye karlnda, Rurt.lara kar ona yardm etmilerdifllo. " , Msr'n fethinden sonra orada yaayan Kptiler, Hrstiyanlk iindeki ayrlklarm daha da netletirmilerdir. Bizans' n sosyo-kltrel etkisi azalm slam ncesi zulm ve bask sonucunda ortaya kan milli birlik hareketi glenmitir. Kltr ve ibadet dili olan Yunanca, yerli halkn ve _ keilerin kulland dilkarsnda silirrnitir. Henz halk tarafndan tam olarak ,terkedilmeyen Kptice, yerini Arapa'ya terketmeden nce, dini merasimlerin ve dini hrriyetin lisan haline gelmitir~l . Fetihten sonra Kptiler, mslman olmayanlarn (Ehl'z-Zimme) vermeleri gereken cizyeyi vernekle ykml tutulmulardlT. O gnk himaye sisteminin bir rneini oluturancizye karlnda, Kptilerin can ve mal varlklar mslmanla:a korunmu onlar askerlik ykmllnden muaf tutulmulardr.' Hz. Omer veya Harun er- Reid zamamnda ihdas edildii tartlan bir emirnameye gre; Hristiyanlarn tannmas iin elbise ve sarklarmn mslmanlarnkinden baka renkte olmas, ayrdedici bir bez. (giyar) kullanmalar ve "zunnar" adverilen bir kemer takmalar -istenmitir. Msr valisi Mehmed Ali Paa, zaman ierisinde deiiklie urayan bu kyafet talimatnamesini' l807'de yrrlkten kaldrmtr. Fakat Kpti keiler o gnlerin bir hatras olarak, kara sark kullanma adetlerini bugne kadar srdrmlerdir82 Kptiler, mslmanlarn idaresine girdikten sonra byk bir rahatlk hissetmitir. dareciler ve eitli snflara mensup halk Arnr bn. As'n etrafnda lkenin imar iin birlemilerdir. lkede bir gven ve huzur hakim 0lmutur83 Onlarn bu durumu dier Hristiyan toplumlar ve ya79. , 80. 81. 82. 83. Menessa Yuhanna, 305, 6. Makrizi,IV/394. Jules Leroy, II/897. G. Wiet, Crum- W. Eving, VI1718-19. Menessa Yuhanna, 308.

"
160

'

MUSTAFA ERDEM

zarlar rahatsz etmitir. slam Ansiklopedisi "Kptiler" madde'si yazarlar, yazlarnda bu rahatszlklarn gizleyememilerdir. Kendileriyle ayn grte olmayan kptileri, tutucu;banaz ve cahilolarak niteleyerek onlardan tarihi intikam alm, kaynaklar tahrif ederek okuyucularn kafasn kartrn, faka~ hemen hemen her sayfada kendi kendileriyle elikiye ~me pahasna Islam'a olan dmanlklarn hi~settirmilerdir. Kptilerin Islam'dan sonraki hayatlarndan' sz ederken Islam Ansiklopedisindeki ad geen maddede bulunan elikilere ksacatemas etmekte yarar vardr.
i ..

Kptiler, Mslmanlarn idaresine girdikten sonra Hz. Omer taraf p.,dan kilise ve manastr yaptrmalar yasakland eklinde baz iddialar bulunsa da, fiiliyatta onlarn yeni kiliseler yaptklar, var olanlar tamir ettikleri bilinmektedir. Ancak; Mslmanlarn, balangta, kendi ibadetlerini yerine getirebilmeleri iin baz kiliselerden yararlandklar olmutur. Nitekim ay~ ey, daha nceden, Hristiyan kptiler tarafndan da uygulan- , m ve Firavunlara'ait mab,etler kiliseye evrilmi veya onlar yklak yerinekiliseler ina edilmitir. Hal byle iken, "Halife Omer'in emirnameleri ok iddetli idi; Hristiyanlarn yeni kilise ve manastr yaptrmalar ve harap olmu binalar tamir etme~eri de yasak edilmiti." eklinde tarizler bulunmaktadr. Bu satrlar yazanlar yine ayn paragrafta doruyu yle sylemek zorunda kalmlardr. "Fiiliyatta, Hristiyanlar para vermek suretiyle, kiliselerini ve manastrlarn tamir ettirdiklerigibi " 'yeni binalar dayapmaa muktedir oldular ..." nk i. asrda hristiyanlar, istediklerigibi kiliseler ina veya tamir ettirebi.;'yor~ard84. Birbirleriy- ' 'le elien bu ifadelere karlk Kpti yazarlar Hz, Omer devrini ~ptilerin en mesut ve, rahat dnemi olarak tanmlamaktadrlar. "Amr bn As'n Msr'da bulunduu ve Hz. mer;in hilafeti esnasnda Kptiler rahatln , en gzelini tatmlardr" ifadesi Kpti olmayanlarn isnatlarn rtmektedif85. ._'
\

Zaman zaman'"bir takm sosyal huzursuzluklar olsa da, kptiler, mslmanlarn idaresi altnda gemiin ac hatralarn unutmaya almlardr. Mabetlerinii yapm iin devlet imkanlarndan yararlanmlardr. ' Mervan b. Hakem zanianinda Kiptilere iyi muamele yaplmtr. O, Msr' da ilk olarak Hulvan ehrini ina etmi, Maliyeyi oraya nakletmi ve banda da bir Kptiyi grevlendirmitit6 Eyyubiler devrinde, ksmen , de olsa, kptilere kar olumsuz bir tavr sergilenmi ise bunda; Hristiyan dnyasnn balatt eski Hristiyan topraklarn kurtarma ve mslman- \ lardan intikam alma eklinde cereyan eden "hal savalarnn" 'etkisi byktr. Bu 'dnemde bile her ne kadar yeni .kiliseler yaplamamsa da, baz hristiyan mabetIerinin tamirini yapma imkan olmutur. Osmanl mparato:rluu hakimiyetinde iken kiliselerin tamirine ve hatta yeniden inasna izin veril~tir87. '
84. 85. 86. 87. G. Wiet, Menessa Menessa G. Wiet, Cmn- W. Eving, VI/7I9. Yuhanna, 310. Yuhanna, 311. , Cmn- W~ Eving, VI/719.

. KIPTi KiLisESi

ZERiNE BiR ARATIRMA

161

Kptiler, Mslmanlarin idaresi altnda, Bizans'n uygulamalar ile mukayese edilemeyecek kadar huzur ve rahata kavumulardr. Srgn~ deki piskoposlar ve rahipler bata olmak-zere, Hristiyan halk kiliseleri.ne kavumutur: Hatta eskiden Melkitliler tarafndan ellerinden alnan kiliseler kendilerine iade edilmitir. Mslmanlar onlara geni bir din hrriyeti tanm, onlar dinlerinden dndrmeye zorlamtr. Devletin devamll iin gerekli olan mali ykmllklerin sk kontrolne karlk, dini bir bask ve zulm yaplmamtr. Bu hususu hristiyanlar da itiraf (etmek zorunda kalmlardr. slam Ansiklopedisinde; "zaten Kptiler kaydedilecek pek nadir istisnalar ile, canlarmkurtarmak iin, dinlerini deitirmee hibir zaman mecbur tutulamamlardr ve Mslman Msr'n bt~: tarihinde Diocletian'n yapt zulm ile mukayese edilebilecek hibir tedbire rastlanmaz" denilerek gerek teslim edilmitir88 . Mslmanlar dneminde Kptiler, sadece devletin devamll.asn. dan kontrol edilmilerdir ki, her devlet ilk prensip olarak, kendi varln korumay hedeflemektedir. Nitekim Kptiler, Emeviler ve Abbasiler dneminde mezhep serbestliinden yararlanmlatdr. Ancak, Yaliler, ile~ rinde slam'a kar hakarette bulunup bulunmadm bilmek maksadyla, ; sadece Kpti dua ve vaazlapm tercme ettirmilerdir. Bu dnemlerde Piskoposlar mhan meclis toplama hrriyetine sahip olmu, Yaliler, zellikle patrik seiminde bu toplantlara nezaret etmilerdir. Devletebir zarar vermesinden endie edildii iin, keisnfnn yabanc bir devletle ilikiye girmesine msamaha edilmemitifS9. Abbasilerden sonra Kptiler, Msr'da varlklarn~ korumulardr. Bu konuda kSml baz tartmalar olsa da, bunlar, Kptilerin topluca huzursuzluuna sebep olacak 'boyutlara ulamamlardr. Fatmiler ve , Eyyfibller dneminde de Kptilere zulmedilmemitir; Memlk idaresi, n~ cekllere gre kt gsterilmekle birlikte bu da Kptilerin hatalarna balanmtr. "Hkmet normal vaziyetlerde Kpti p~trii ile nazikane mnasebetlerde bulunmakta ve Memlk divan tekilat dapatrie tumturakl nvanlar vermekte idi. Hkmet patriin Habeistan zencileri ile gizli mnasebetlere girmesine mani 'olmakla megul idi, bu mnasebetle 826 (1423 ve 852 (1448) debirokhadiseler Vqkua gelmitir'~9o. ' ,
" -

Kpti Kilisesinin, Roma Kilisesi ile birleme istei Hristiyan halkn fazla itibar etmemesi yznden gerekleememitir. Bunda Osmanl valilerinin desteinin salanmas amacnn da. hedeflendii dnlmelidir. Osmanl idaresi zamamnda maliyeye, ok sayda kpti grevli aJnmtr. Hristiyan halk, bayramlarn bilhassa eyaletlerde mslman unsurlarn msadesi, hatta katlmyla kutlamtr.
88. O. Wiet, Crum- W.Eving, VI/720. 89. G. Wiet, Crum- W. Eving,V/721, 90. G. Wiet, Crum- W.Ev0g, VI/724.

162

MUSTAFA ERDEM

Msr'n, Mslmanlar tarafndan fethinden sonra, Kptilere verilen din ve dil hrriyetine ramen, oplarn. says her gn biraz daha azalmtr. ,Yunanllar ve Bizansllarn air basklarna Yunanca'nn dnda hi bir dile kullanIIi hrriyeti vermemelerine ramen o dnemde Kptilerin says hzla azalmtr. Buna karlksam idaresinde onlarn nfusunun azalmas hristiyanlar derin derin dndrmtr. Bu saynn azalmasnn yeganesebebi kptilerin ounluunun hri~tiyanlktan slfu:i'a gemeleridir . Onlarn mslman olmalar iin nasl heyecanlandklar ve bunda . acele ettikleri yle ifade edilmektedir: "Kptiler ok abuk mslman 01- . mulardr. Hatta mslman olmak iin can atan Kptiler, bazanArap kabilesine bile balanmak isteinilerdir"9! . Buna ramen, Hristiyan yazarlar ellerindeki belgeleri, hisleri dorultusunda kullanmay tercih etmi ve Hristiyanlktan IsHim'a geii bir trl hazmedememilerdir. Onlarn ~sslik1erini u ifadelerde aka' grmek mnkndr: "Kptilerin samatrma meseleleri birka satr ile hlasa edilirse grlr ki; hristiyanlar III. (IX.) asrda Arap istilasndan ikiyz yl sonra, ekseriyeti kaybetmilerdir. Onlarn VIII. (XIV.) asrda, bugn olduu gibi, ancak Msr . nfusunun onda biritii tekil ettklerini kabul edebiliriz. Nihayet birok defa kalknmaa muvaffak olmu, Decius ve Dioeletion rnezaliminin . boyun ediremedii ve Bizansllarn da baa kamadklar bir rkn garip ve sessiz ekilde din deitirmesinin sebebini aramak kalyor. Mslmanla,rn yaptklar mezalim, Roma devrindeki manas ile son derece ender idi. phesiz sebebi izah,olunamayana din kurbanlar olmutur, fakat h-. kmetin emri ile yaplan mezalimin ekseriyeti zerinde durulmaa deer husus bir vasf tamaktadr. Mslmanlar iki nokta zerinde hibir ~amanuzlamaa yanamamlardr, sHi'a aleni olarak hakaret ve Islamarn hristiyanlamas halinde idam cezas hknolunmakta idi .. Fakat din deitimenin hakiki sebebi, slam eriatnn hristiyanlara tahinil ettii mali mkellefiyetlerdir"92. Kptilerin zgr iradeleriyle mslman olmalarn, buna karlk hi bir mslmann, hristiyanla girmemesini hazrnedemeyenler, bunlar baka sebeplere dayandrmlardr. Kptilerin mslman olmasn bask zulm ve ar 'vergilere yklemiler, mslmanlirn hristiyan olmamasn ise mahkum olacaklar idam cezasndan kamalarna balamlar; fakat, mslmanken hristiyanl setii iin idam edilen hibir Kptiyi rnek gsterememilerdir. Dier konularda ise bazen yaptklar itiraflarla elikiye dmlerdir: "Kptiler, bilhassa devlet hizmetlerinde zenginleiyor ve ayn zamanda idar entrikalarndak:i ihtiraslarn tatmin edebiliyorlard ... kadim devirlerden bugne kadar Msrllar paraya dknlkleri ve vergi vermemekte inatlar ile tannnlardr"93. Bu demek oluyor ki, Kpti Hristiyanlar, Mslmanlarn idaresinde inanlarndan dolay, hibir
91. G.Wiet, Cnm- W. Eying, VI/726, 92. G. Wiet, Cnm- W. Eying, VI/727. 93. G. Wiet, Cnm- W. Eying, VI/728.

KIPT KLsES

ZERNE BR ARATIRMA
'

163

baskya maruz kalmamlar; sadece, ahsi menfaat veya her insan gibi, devlete ve topluma ait,sorumluluk ve ykmllklerini ihmal ettikleri zaman sk kontrole tabi tutulmulardr. Nitekim onlarn bask ve korku mslman olmadklar yle ifade edilmitir. " ..~demek oluyor ki, Msr hristiyanlar btn iddialara ramen, zulm ve' tazyikten kurtulmak iin mslman olmu deillerdir"94 . . Msr'n fethinden sonra, Kptiler Yunancay byk lde terketmiler ve bir sre Kpticeyi canl tutmulardr. v. asra kadar Yunanca. olan hristiyan mezar kitabeleri bundan sonra kptice yazlmtr .

..

Arapa, Msr'da, Vali Abdullah b. Abdulmelik (706) zamannda resmi yaz dili haline gelmitir. 720 ylna kadar baz papirslerde Yunanca ve Arapa yazlara birlikte rastlanmaktadr. Hatta 780 ylna kadar baz papirslerde Yunanca yazlarn bulunduu grlmtr. Ancak ilk Arapa papirusun tarihi olarak 709 yl tesbit edilebilmitir. Bununla birlikte' halkin byk ounluu Kpticeyi devam ettirmitir. Nitekim halife Memun, Msr'da kald zaman (832) yannda bir tercman bulundurmutur95. . Arapa'nn resmi daire1ere girmesi, ihtida hareketleri' sonucu, yeni mslmanlarn, Kur'an'n dilini renme gayretleri, Arapa'mn konuma ve yazlmasnn renilmesini zaruri: hale getirmitir. Bunun bir sonucu olarak Kptice, her nesilde zayflamak suretiyle, bir ka asr dayandktan sonra, gnlk hayattan tamamen kalkm, yalnz kiliselerde din dili olarak varln srdrebiImi, XII. asrdan sonra da halk tarafndan anlalmaz bir hale gelmitir%. .

. e) Gnmzde Kpti Kilisesi'

Kptilerin inan felsefesinin temelindeEfes konsilinin nde gelen isrii Cyrille'nin grleri vardr. Ayrca bu dnemde Kptiler arasnda yaygn bir hayat tarzna dnen manastr kltrnn da etkileri hissedilmektedir. Kadky Konsilinden itibaren, Kptiler, dier Hristiyan kiliselerinden ayrlmlardr. Bu ayrlkta, inan esaslar kadar milll unsurlar da etkili olmutur. . Gnmzde saylarnn 3 milyondan8 milyona kadar ulat konusunda rakamlar verilen Kptilerin en mhim zelliklerinin banda Roma Papalna bal olmamalar gelir. Onlarn byk ounluu monofizit inanca sahip ve kendi milli kiliselerine baldr97.
94. G. Wiet, Cmm- W. EviIig, VI/n7. 95. G. Wiet, Cmm- W. Eving, VI1729. 96. G. Wiet, Cmm- W. Eving, VI/73. 97. Jules Leroy, II/898; Marguerite-Marie Thiollier, 90; Pierre Du Bourguet, Les Coptes, Paris- 1988, 109; Edri~ Abdel-Sayed, 18.

164

MUSTAFAERDEM

Kpti kilisesinin mustakil ve bamsz bir patr,iklii vardr. Patrik Kabire'de oturur. O, skenderiye metropolitliinin (Bapiskoposluunun) tarihi nvann tamaktadr. 'Kptiler onu, skenderiye'nin ilk piskoposu (eveque) ve misyoneri olan St. Markos'un halefi sayarlar. Patrik, selefi tarafndan tayin edilebilir. Bunun dnda patrik, piskoposlar, ruhban sn. f ve baz laiklerce deseilebiliektedir. Adaytesbitinde ve seiminde karlalan anlamazlklar her halkarda zmlenir. Patrik adaylim, mutlaka St. Antonie blgesi rahipleri arasndan olmas art aranr. Onun bilgiliolmas gibi bir tercih szkonusu deildir. Hatta Patrik adaynn Kilise iindeki tm hiyerarik kademelerden geen birisi olmas gerekmez. nemli olan, onun kendini patriklige bamlhissetmesidir. S,eilen veya atanan aday, birgn diyakos (papaz yardmcs), ikinci gn papaz ve' nc gn ba piskopos olabilir98 Halen Kpti Kilisesi Patrii, III. unnfide (Shenmdah), Chenouda adyla 1971'de Papa seilen Nazir Gared'dir. O da Kzldenizyaknlarndaki St. Antonie blgesi rahipleri arasndan seilmitir ve bekardr99 Gnmzde Kpti Kilisesine bal piskoposlarn says ile ilgili farkl rakamlar verilmektedir. Blinlarn 1210 veya 35 olduunu iddia edenler vrirdro. Bu piskoposlardan 31 Li Msr' da; 2'si Sudan' da; bir tanesi Kuds'te ve biri de' Dou Afrika'dadr. Son yllarda Fransa, ngiltere, ) talya, Avusturya, Al!Jlanya da Kpti kiliselerialintr. Halen 9 Manastrda yaayan yzlerce Kpti keii ve8. manastrda yaayan keieler bulunmaktadr. Ayrca'lkede bulunan birok lahiyat Fakltesi, Hristiyan7 . lk eitim merkezleri, basn-yayn organlar Kptilerin yetimeleri iin imkan salamaktadrot Kpii Kilisesine bal Piskoposlar tamamyla Patrie baldrlar. Patrik tarndan atanrlar ve onaylanrlar Kpti kanunlarnn dul yeya evli olma art 'aramasna ramen bunlar, genelde, eski rahiplerdendirler. Alt ruhban snf bapapazlardan, papazlardan ve papaz yardmclarndan olumaktadrlar. Onlar bu snfa katldktan sonra isterlerse evlenebilirler. Papazlar otuz yanri zerindeki papaz yardmclarndan seilirler. Bunla'nn bilgi ve kltrdzeyi ok d(jktr. ou Kpticeyi okuyabilirken, ok .az onu anlayabilmektedir. Papazlarn dzenli bir gelir~ yoktur. Aldklar cret bal bulunduklar bakanla gre deimektedir. Kpti Kitisesi bnyesinde oksayda rahip ve rahibebuhnmaktadr. Ayrca patrik-' liin ilerini yrten zel sekreterler de vardr103
1 . .

98. F.R. Kruger, "Eglise Copte",La Grand Encylopedie, 27;"P.D. Scott-Moncrieff, IV/119; D. lann, 485. . 99~ Marguerite-Marie 'fhiollier, 90. 100. F .R~ Kruger, 627. 101. Edris Abdel-Sayed, 19. 102. Edris Abdel-Sayed, 19. 103; F.R. Kruger, XV/627, Murad Kamil, 29.

Paris-Tarihsiz,

XV/626-

i.

KIPT KLsES ZERNE BR ARATIRMA

165

Kpti ruhban sinfnnasl grevi zahitliktir. lim ve salih amel bunlar iin nemli deildir. "Bir lokma bir hrka" ile yetinmeye alrlar. Ra.hibelerin byk ounluudul ve fakir kadnlardan olumaktadr. Balca lehcedeki Kpti Kutsal Kitab'nn metni, Eski ve Yeni . Ahid'in orijinal metinlerinin tenkidi iin fevkalade nemli bir kaynaktr. nk yeni Ahid'inkpti versiY9nlar elde mevcut en eski Yunan elyazmalarndan ncedirlO4. . . Bugn Kptilerin tamamnn ayn inanc paylatklarn sylemek zordur. sa'nn. tabiat konusundaki kavram kargaas, Kptilerin kendi aralarnda da tam anlamyla bir tek inan halinde kabullenilememitir. Bu yzden Kadky kOJ?silinden 1854 ylna kadar monopzitve katolik inancna sahip olanlarvarken, bu tarihten itibaren protestanlk da Kptiler arasnda grlmeye balamtrlOs. ea) Katolik Kptiler . Kptiler arasnda kinci sray Katolikler almaktadr. Saylar 100.000 ile 200.000 arasnda olduu tahmin edilmektedir. Otonom bir hviyet tamakla .birlikte yelerinin bir ksm skenderiye Patriklii altnda iken ounluu Roma kilisesine baldrlar106 1898 ylnda Patriklik haline getirilmilerdirlO7.1986 ylnda 6 piskopos sinodu (synode) tarafndan patrik seilenII. Stephanos tarafndan ynetilmektedirlOs: Bunun patriklii Roma kilisesi tarafindan da onaylanmtr. Din adam snf evlenmezlO9. . Kahire, skenderiye,ve De1ta'y iine alap Patriklik seviyesindeki Piskopos1uklarn yannda aa Msr'da Beni Suef, Minie, Assiut, Soha ve Luksor'da piskoposluklar bulunmaktadr. Buralarda 40 dini toplant merkezi, 156 okul, 55 dispanser, 15 hastahane, 5 hayr evi ve 4 yetim evi bulunmaktadr. Ayrca 87.000 kpti ve mslman renciye eitim imkan salanmaktadr. Katolikler bu Illzmet aralaryla, lkede misyoner faaliyetlerini kolaylkla yrtmekte, ruhi, sosyal ve entellektel alanlarda nemli roller stlenmektedirler1lO. eb) Protestan Kptiler
.

Katoliklerden daha az bir say ile (yaklak yzbin) kptiler arasnda 'nc sray protestanlar almaktadrlar. Protestanlk,' XiX. yzylda' (1854) Amerikal misyonerler tarafndan kptiler arasna sokulmutur. .
104. F .H. Kruger, XV/627. ..' . 105. Edib Necib Selame, Tarihu'I-Keniseti'I-Inciliyye Fi Msr, Kahire, 1304,42. 106. Edris Abdel-Sayed, 19, Pierre Du Bourguet, 112. 107. Jules Leroy, 111898. . 108.Edris Abdel-Sayed, 19, Pierre Du Bourguet, 112 . . 109; Jules Leroy, 111898. . 110. Edris Abdel Sayed, 19-20, Pierre Du Bourguet, 113.

166

MUSTAFA ERDEM

Bugnk propestanlarn bakan papaz Bamuel Habib' dirili. 1952 yl Aralk aynda "association Evangelique pour la promition Sociale" (ncilci SosyalKalknma Dernei) adnda kurulan resmi olmayan bir demek araclyla faaliyetlerini srdrmektedirl12 Protestanlar, insani ve tophmsal gelirleyi asl hedef olarak semilerdir. Bu amala, misyonerliin genel karakteristii olan, oku'ma-yazma, meslek,edindirme kurslar amak, tarm gelitirmek ve salk hizmetlerinde bulunmak, bu dernein amacna ulamak iin yapt almalarn balcalardr. Yukar Msr'n pekok ky ve kasabalarnda ubeleri bulunan bu demek, kamu hizmetleriyle hem kptilere hem de mslmanlara hitibetmektedir. Msr'da aydnlarn yaantisnda nemli bir yere sahip olan Kahire' deki "Amerikan niversitesi" de bir protestan kurumudurll3 Zaten Kptilere ynelik eitim faaliyetlerini misyonerokullar yrtmektedir. Dolayisyle bu eitim,-eitim veren merkez veya grubunsempatizan yapmaya ynelik ve okur-yazar olma dzeyinde kalmaktadr. Bunlara ilave olarak, yer yer, .baz manastrlarn,.'dar grl ve eitim seviyesi ok dk keiler tarafndan monastic eitim merkezi olarak kullanld da grlmektedir! 14.
i

Yukarda saydmz dini' cereyarilarn dnda Msir' da Latin, Yunan, Suriye, Ermeni, Keldani ve Maroni kiliselerine bal 160.000 dolaynda Hristiyan bulunmaktad:r1l5.' Kptjler, Osmanl mparatorluunun idaresinden sonra ortaya kan yeni Msr devletinde de mslman toplum ile mterek hareket iinde eitli faaliyetlerde bulunJ!.1ulardr.Msr devletinde eitli idari ve siyasi grevler stlenmilerdir. Ozellikle Gali (Ghali) ailesi enst dzeyde grevler yapmtr. Halen Birlemi Milletler Genel Sekreteri olan Boutros Ghali, Cemal Abdu'l-Nasr, Enver Sedat ve Hsn Mbarek kabinesinin idarelerinde dilerinden sorumlu Devlet bakanl ve eitli bakanlk grevleri yapmtr. Bu arada Kptiler arasridan baka milletvekili senatr ve bakan olarak grevalanlar da olfnutur1l6. Bat Hristiyan dnyas, eitli vesilelerle, slam Kltr ierisinde deiik bir grnm kazan3;n ve kendilerinden ayr kalan kptileri yanlarna almak istemitir. Ancak Islam'n getirdii hogr ortamndan yararlanan Kptiler, bugnk Bat'nin atalarolan Yunan ve Bizansllardan grd zulm ve basky unutmayarak, mslman toplum iinde entegre .olmay, Hristiyan toplumlarla birlikte olmaya tercih etmitir. Nitekim
111. Edip Necip Seleme, 42.Edris AbdeI-Sayed, 18. Pierre Du Bourguet, 113. 112. Edris AbdeI Sayed, 20. . . 113. Edris AbdeI Sayed,20. / 114. PD. Scott-Moncrieff, IV/119. 115. Edris AbdeI-Sayed, 121. ' 116, Pierre Du Bourguet, 115-116.

"

KIPT KLSES ZERNE BR ARATIRMA

167

ar Deli Petro (l689-1725).Kptilere Rus himayesini teklifetmi, 1798-', 1802 yllar arasinda Franszkeif heyeti, Bat ile Kptiler arasnda iletiim imkanlar aramtr. Bu arada ngilizlerin yapt birleme teklifleri sonusuz kalmtr. Bunlarn yannda, Bat tarikatlarnn inan esaslarna ve daha nceki gvenilmezliine kar "ekumenizni" iklimi altnda gittike gelien bir alma, eski Kadky kavg8;sn sona erdiren tedrid bir yaknlamaya sebepolmutur. 1954 ylnda mionis'de toplanan "Dnya Kiliseler Birlii'nde" Kpti Kilise'sinin de bulinmas, Dou ile Bat'nn biraraya gelmesi abasnn bir sonucudur, O tarihten itibaren Kpti kilise. ler, konsillerde aktif olarak h~zr bulunmulardrll7 Bat Hristiyan dnyas; Kptileri her zaman yanlarnda gmiek istemi ve bu amacn gereklemesi iin eitli yollar denemitir. 1992 ylnda Perez De eueller' den boalan Birlemi, Milletler Genel Sekreterlii grevinin Msrl bir Kpti olan Boutros Ghali'ye verilmesi de Hristiyan dnyasnn kptileri yanlarna alma, en azndan Mslmanlatarasnda erime sini nleme gayretlerinin bir sonucu olmas muhtemeldir.

B.KIPTLER ARASINDA DNYE SOSYAL HAYAT

Kptiler, eitli ynlerden Hristiyan topluluklardan farkl zelliklere sahiptirler. Blgenin sosyo-kltrel artlatnn bu zelliklere etkili olduu tartlamaz. Nitekim, Kptiler, Hristiyanl eski Msr'l dedelerinin.miras zerine bina etmiler ,eitli rf ve geleneklerini slful' somas kltrel deiime gre ekillendirmilerdir. Kptileri dier toplumlardan ayran baz zellikler vardr. Bunlardan' birisi de takvimleridir. \\ a) Kpti Takvimi Kptilerin,kendilerine zg bir takvimleri vardr. Bizansl Diolecti.an' n 284'de Kptilere yapt katliam "ehitler yl" olarak anlmakta ve takvim balangc olarak kabul edilmektedirIl8 Milad 1992 yl, kpti tarihinde 1708 veya 1709 yllarna tesadf etmektedir. Bu iki tarih Kahire'de yaynlanan byk tirajl gazetelerin birinci sayfasnda dierleriyle ir'.ikte yer'almaktadr. Msr'da Hicd takvimin yanna, 1875 ylindan buyana Gregoryen "takvimi de eklenmitir1l9 Hristiyandny'as 1582 ylnakadar Noel'i mterek kutlarken, Roma Papaz XIII. Gregorie, Jlyen takviminde baz dzeltmeler yapm, Bat dnyas da "Gregoryen takvimi" denilen bu takvime uymutur. Bunlar 325'de olduu gibiNoel'de deiiklik yapmam ve 25 Aralk'ta kutlamaya devam etmitir. Bat kiliselerinin bu tutumuna karlk DQu Kilise1117.A.S.Atiya,IV/85.' . 118. A.S. Atiya, IV/8~; R. Janin, 478; Pierre Du Bourguet, 44; Edris Abdel-Sayed,

16.
119. Edris Abdel-Sayed, 16.

168

. MUSTAFA ERDEM

leri Jqlyen takvimine uymaya ~evam etmitir. Ku~an~klan takvimin gerei olarak Kptiler, 1900 ylnaan beri Noel'i kendi takvimlerine gre 29 Kia'k'da (7 Ocak'ta)Jcut1amay~ devametmilerdir. Kptilerin kullandklar takvim, onlarn geleneklerine ballklarnn bir lsdr. llyen takvimi t?"m hayatna ve ona yn veren mevsimlere gre d~enlendii iin, Msir'l iftilerde onu kullanmlardr. Yln ilk ay olan Eyll, Ekim (ziraat) aydr. ubat-Mart aalarn budama za~ mamdr. Baka bir ynden balddnda bu takvim, Nil nehrinin sularmn durumunagre dzenlenmi ve adlandrlmtr. Nil'in suyunun en fazla olduu dnem, yln ilk ar olarak kabul edilen.Eyll'dr. Kpti takviminde yln oniki ay unlardr: 1- Tut (Thout) - Eyl1

ei 1 !Eyll -10
i

Ekim)

2- Baba - Ekim (11 EkiJ - 9 Kasm) '. 3=Hatur (Hatour) - Kasm:(10 Kasm - 9 Aralk) 4- Kyhak (Kia'k) - Aralk (10 Aralk - 8 Ocak) 5- Tubah (Toubeh) - OCaki(9 Ocak - 7 ubat) ,6- Amclir - 'ubat (8 ubaf - 13 Mart) 7- Baronihat- Mart (14,

d Mart - 8,9
i

Nisan)

8- Baramftdah (Baramouda) - Nisan (9,10 Nisan - .8,9 Mays) 9- Bashens (Bashans) - M,!-ys(9,10 Mays -7, 8 Haziran)
.

10- Bau'umih (Baounah) -IHaziran (8,9 Haziran - 7, 8 T~mmuz) ll-Abib - Temmuz (8, 9 temmuz - 6, 7 Austos) 6 Eyll)
-.

12- Misra - Austos (7,8 Austos-5,

Artk gn ~Nasy - {6, 7 E)1lI ~ 10 Eyll) 120

...

Kptilern dini hayatliryj bu takvimin yakn ilgisi vardr. Zira Kptiler Hristiyan olmakla eski k~treldeerlerini tamamen terketmemiler ve yeni dinleri ile bu takvim arasnda ortak noktalar tesis etmilerdir! ..
i .

b) Dini Hayat . Kptiierin dini hayat;nda kilisenin byk bir yeri vardr. Fakat onlarn kiliseleri, Bat'dakilere gre daha basit ve sade yaplardr. Sadece Ka. i . \
I' .

120. R. Janin, 478, Pierre Du Bojrguet s. 44. Edris Abdel-Sayed, 121. Pierre Du Boutguet, 44, Edps Abdel-Sayed, 17.
,

16.

KlPT KLsES ZERNE BR ARAtIRMA

, f

169

hireldeki Azize Meryem Kilisesi ok grkemlidir. stenderiye'de ylnda yaplm, byk bir kilise vardr. .

de 1871

Kiliselerde kesinlikle' heykeller bulunmaz, fakat duvarlar reslnlerle ssldr.' ,. . Ayin toplants, dini merasimlerin nemli bir blmn oluturmak. tadr. Dou kiliselerinin en ilgin merasimi phesiz antik skenderiye ayini, Aziz Markos tipi ayindir. Kpti ayinlerinde bu antik ayinin izleri hissedilmektedir. Ayin boyunca Kpti :m'minler ayakta dururlar. Sadee zorunlu hallerde eilirler. Ancak yorulduklar zaman bir yere dayanmalar mmkndr. Dualar kpti dilindedir. Kptice okunan incil cmleleri daha sonra Arapa'ya evrilirl22. Kptiler kilisedeki h~r hizmet .ve ayine katlmakla ykmldrler. Kadinlarn kilise iine alnmad; d dehlizlere girmelerine izin verildii sylense del23bugn erkeklerin arkasnda, bazan da yanlarnda yer alabilmektedirler . '

ba)Ayinler
Kpti kilisesiyedi sakramenti kabul etmektedir. Bunlar vaftiz, confrmasyon, evharistiya, gnah iti:af, rahip tak:disi, nikah ve son yalamadr!24. . Kptiler, defasuya daldrma eklinde vaftiz' yaparlar. ocuklar Paskalya'dan iki hafta nce vaftiz edilirler ve bunun iin Pazar gn tercih edilir. Fakat Pazar'n dnda baka gnlerde de vaftiz yaplabilir!25~ Bunlardan baka erkekocuklarn doumundan 40 gn, kzlarn ise 80 gn sonra vaftiz yapldklar da nakledilmektedir!26. Ailenin tek erkek ocuu durumunda olanlarn vaftizi iinbyk bir tren dzenlenir127. , Vaftiz, genelolarakBaba; Oul ve Kutsal Ruh adna Papaz tarafn'~ dan yaplr. Onun ohiad zanan ve yerlerde, istisna olarak bir Hristiyan tarafndan da' vaftiz yaplabilmektedir. Vaftiz olduktan' sonra tekrar gnah ileyen sapklarn yeniden vaftiz olmalar gerekir!28. Vaitiz ileminden sonra, vaftiz olana kutsalkrem ve zeytinya sTlmesigibi birtakm kark iler yaplr. Bylece o, kutluluu kabuledecek ve bir yudum arap ierek onu tadacak olgunlua ulam 0Iur!29.
122.F.H.Kruger, XV/627. 123. PD. Scott-Moncrieff, IV/119. 124. Murad Kamil, 29, R. Janin, 475-77, 484. 125. Edris Abdel-Sayed, 28. 126. F.H. Kruger, XV/627; R. Janin, 475 .. 127. Edris Abdel"Sayed; 28. / 128. Pierre Du Bourguet, 41; Geni bilgi iin bkz. R. Janin, 475-76. 129. F.H: Kruger, XV/627; P.D. Scott, Moncrieff, IV/1l9.'

.\

170

MUSTAFA ERDEM

Kptiler, armha gerilm~den nce, sa'nn havarilede yedii son akam yemeinin hatras olan, "Evharistiyay"l30 ihinal etmezler. Evharis. tiya ayininde yeieI).eknek, Kiliseninpapaz veya onun izin verdii erkek bir grevli tarafndan', sadece lndan yaplan hariurun, kiliseye ait bir fnnda kzartlmas suretiyle hdrlanr. "Kurbari"denenbu yiyecee papa~n dndakimse dokunama~13o. Ayin esnasnda papaz yeneneknein sa'nn eti, arabn da onun kan olduunu, bunu yiyenlerin onunla btnletiini aklayan bir konurJa yaparl3l. Kilisede Papaz, kutsanm su ve arapla eknei onlara gtrrl Erkekler bir kede iki koldan ayine katlrlar, kutsanm suyu ierler ~c kuru eknei yerler. Ayin kutsal su iilerek tamamlarur'j (' Eknek-arap ayininde arapla ekmek yiyen ve yirniibe yarm dolduran herkesin "gnah itiraf~nda" bulunmas istenir. Bu yatan kk olanlar, ocuk ve cahil saylrlar. Ancak: yirmibe yandan kkler ev li, iseler, evlilik gnah itirafn z<lrurikld iin, bu kuraln dnda kalrlar.
i

"

Evlilik nianlanma ile balar. Nianllarn ebeveynleri, bir papazn nderliinde, evde toplanrlarl Papaz orada bir konuma yapar ve nian ilaneder. Evlenme Kilise'de lur. Eler beyaz rtler'altnda oraya gelirler. Merasim yeme-ime ile sdna erer. Kpti kanunlar ancak: elerden birinin dierini aldatmas (zina ~tmesi) durumunda,boanmaya cevaz verir. , Papazlar boanmaya ve yeriiden evlenmeyeou vakit cevaz vermekte~ dir.

j...,

Kutsal ya srme gele;egi, Kpti Kilise'sinde varln srd'mekte- . dir. Hastalara, gnahkarlara v yarallara kutsal ya srlrl32. bb) badetler
.1 ..

,/ Kptiler, ibadete dknl:irler. Gnde yedi defa dua ederler. Din merasi~, laiklerin ayininden ok uzundur. Hiyeraride ykseldike, merasimin sresi uzamak:ta ve gerektiinqe btn bir gn srmektedir. Kpti Kilisesi ayininde ve kurumunda Ok yklii ve dini hayata ar gelen bir dzenleme olduu gzlenmektedirl33. ' ." . Kptiler ara,sndaen ~ebli 'kabul edil~n. ibadetler~en biri orutur. Epiphanie ve Kutsal Hafta'dknce krk gn ile snrlandrlan oru St. Athanase tarafndan snflandrrlm,tr134.Oru 9. yzylda, yeni artlar ve bayramlar da gz nnde b~lundirularak: ekillendirilmitir. Kptilerin toplam 151 gn oru ve 93 phhiz gnleri vardr. Din bir gereklilik olan
'130. 131. 132. 133. 134. Gnay Tmer, Abdi~ahlan Kk, nhler Tarihi, Ankara-1993; 268.' F.H. Kruger, XV/627; R, Jann,476, 7. . F.H.Kruger, XV/627. .t ' P.D. Scott-Moncreff. IV/1l9 .. F.? Kruger, XV/627, P~~rre Du Bourguet, 45.

KIPT KLsES ZERNE BR ARATIRMA

171

orucun keilerinii inzivasn hatrlatmak veyaatmak bulunmaktadrl35 .

gibi bir amac da

Kptiler arasnda yaygn olan b~ka oruc gun1eri.unlardr. 1nce 3 gn 3 gece tutulan "Nineveh~' orucu. '. Lenfden , 2- 55 gnlk byk oru. 3-.Christmas'dan nce'28 gn tutu,lan"Nativity" orucu.' 4- Ascension bayrarn~takiben "Apostles;' orucu,

,.

5- Assumption bayramndan nce 15 gn "Virgin" orucu136 Kptiler Cumartesi ve Pazar gnleri oru tutmazlar137

Kptilerin' kendilerine gre kutsal saydklarmekanlar bulunmaktadr. Kuzey'den Gney'e ou Delta'da az yukar Msr'da.olmak zere 59 Hac, merkezi vardr. Hastalar, eitli. problemleri bulunanlar oralara , gtrlrler. H;tta ocuklarn da oralarda vaftiz'edilmesine'gayret ederlerl3s En nemli ziyaret yerlerinden birisi, Assiut yaknlarndaki Droiha mfmastrnda yaplan beka- ziyaretidir. Bu trene gelmek iinaylar ncesinden, haftalarca hazrlk yaplr. eitli ilahiler, iirler ve arklar okunarak manastra gelinir. Halkkiliseye girince dorudan Vierge'yi (Bakire) selamlar. Btn sosyal smflara mensup insanlar oraya gelirler, kurbanlarm keserler, gmten yaplm adaklarm kyarlar. Ziyaret bayram gn arefesinde zirveye ular. Geceyarsndan bir ka saat nce bir atl,( Bakire'nin. (Meryem) resmini at zerinde tar ve byk bir kalabali nnde manastn dolar. Arkasndan orada bulunan. kalabalk, , ilahiler syler, danseder. Kortej Kilise'nin ayin yaplan yerinde sona erer. Burada bir hafta kalmr. Herkes birbiriyle tanr ve kaynar. Vierge orucututulur. Onbe gn sreyle, sebze, balk ve ekmkten oluan yiyecekler payla,lr. Bu basit yemek byk bir itah ve zevkleyenir. Orada kalnd sre iinde, dans edilerek, ilahi ve ark sylenerek, dualar ve ayinler yaplarak gnler geirilir. Aileler birbirlerine hayatlarn anlatarak tamrlar. .' Vierge ziyaretinin en nemli ksmn yaplan adaklar oluturur. Ziyarete gelenler, imtihanlarda baarl olmay veya iyi bir evlilik yapmay dileyebilirler. Orada bulunan direklerin, Qzerine, Hristiyanla ballklarnn sembol.olarak ha yaplr. Hatta Isa ye Meryem'in resimleri alnarak evlere aslrl39 Bunun dnda Kuds., dnyadaki btn hristiyanlar gibi, Kptiler iin de nemli bir ziyaret ve hac yeridirl40 '
135. ,136. . 137, . 138. 139. 140. Pierre guBourguet,45. POO.Scott-Moncrieff, IV/119 . F.R. Kruger, XV/627 . P~erre Du Bourguet,47. Edris Abdel-Sayed, 30. Merguerite- Marie Thiollier, 90"

172

MUSTAFA ERDEM.

Kptilerin milll ve dini bayrimlar vardr ..Milli bayramlara mslmanlar da itirak ederler ve senede iki defa kutlanr. Bunlardan birinCisi "Nil'in Kabarmasi Bayram"dr. Kpti takvirtine gre 12 Ba1'nah veya Jlyen takvimine gre 6 Haziran, Gregoryan takvimine gre 19 Haziran'dan, Kpti takvimine gre 17 Tut veya Julyen takvimine gre 27 Eyll, Gregoryan takvimine gre 19 Ekim'e kadar devametmektedir. kincisi ise "emmu Nesim" (Chomeri Nesim)d.enilen "Bahar Bayra. m;'dr.Bu da Kpti Paskalyasmizleyen Pazartesi gn kutlanmaktadr.' Dini bayramlar ise sa ve Meryem'in ere~ine gre tanzim edilmitir. , Bunlar da birinci ve ik11cidereceye aynlrlar. Isa erefne olan 14 bayramn 7 tanesi birinci 7 tanesi ikinci derecede , bayramlardr.
.

Birinci Derecede Olanlar: l-Annociation (Meryem'e sa'nn mjdelenmesi) 2- Noel,3- Epiphanie,(6 Ocak yortusu), 4- Rameaux, 5- Paques (Paskalya)~ 6- Ascension (Ge Ykselme), 7- Pantecte (Paskalya'dan sonraki 7 gn kutlanr). . . kinci Derecede Olanlar:

1- Snnet, 2- Cana'nn dn, 3- Takdim, 4- Kutsal Perembe, 5Paskalya'dan sonraki ilk pazar, 6- Rabbin (sa) Msr'a girii, 7- sa'nn , Tabor danda havariye grnmesi. Meryem erefneolan bayramlarn says da 32'dir. Bunlarnou rinci derecede bayramlardr141 c) Sosyal Hayat Kptilerin, uzun tarihi sre iinde deiik kltrelortamlarda olumu deerleri vardr ..Bu deerler kptileri dnya hristiyanlar ierisinde farkl bir konuma sokmaktadr: ca) Evlilik . Kptiler evlilie ok nem verirler. Esas itibariyle evlilik, ocuk sahibi olmak anlamna gelmektedir. ocuu olmayan kadnlarn bu yzden ok byk problemleri olmaktadr, . Kptilerde evlilik, genellikle, yaknlar veya komular arasnda gerekleir. Evliliklerin yaklak % 65'i ayn yerleim merkezinde yaayanlar arasnda olmaktadr. Yaanlan.kyn veya kasabann dnda birisiyle evlenmek nadir bir olaydr. Bu tr birevIiliin tercih edilmesinde yegane .faktr gelenektir. Hatta bu, "ancak beni kendi kanmdan olan kimse d141. Geni Bilgi iin bkz. R. Janin, 478, 9; Pierre du Bourguet, s. 43.

bi-

KlPT KLsES ZERNE BR ARATIRMA

\

173

nr, seni tamyan, senWe yeterincemegulolur, seni tammayan ise sana ilgi gstermez" eklinde atasz haline gelmitir. Ailenin yararlarm dnmek, itibarm \Le kanm korumak da, kptilerin' evlilikte aradklar baka birhusustur. Baka bir soydan baka bir yerleim merkezinden biri siyle yap~lan evlilik, ,byk tehlikelerle kar karya olan, sadece bir beraberlik olarak grlr. Elerden zayf ve fakir lamn gl ve zengin olan yamnda ezilmesi ya da onun ailesine katlmas kan1mazdr142 Evliliin ilk merhalesi nianHmmaktr. Nian, evlenecek erkek ve kzn ailesinin ortak harcamalarylayaplan bir trendir. Tabii ki erkek taraf daha ok harcama yapar; Bu harqmalarla,eitli zinet eyas ve elbi-~ se alnr. Gelinin yeni evinin ihtiyac ola baz ev eyas temin edilir.

Dgn treni' evlilikten bir iki hafta nce, her iki tarafn ailesinde de balar. Akamlar komular toplanrlar ve elenirler. Bu srada gelirin eyizi dzenlenir. Dn iin gel~mdavetliler hediyelerini verirler143 Dn treninin balamasndan bir gn ,nce gelin hamama gider ve arkadalaryla orada ykamr. Eve dndnde ellerine ve ayaklarna kna yaklr. Aym ekilde damat da, 'arkadalaryla ha~ama gider ve dnte ellerine ve ayaklarna kna yaklrl44 . " . , Dn akam (gerdek gecesi) gelin b4 at veya deve zerinde (gnmzde arabayla) damadn evine getirilir. Bu srada erkekler havaya ate ederler ve kadnlar da eitli arkar sylerle,r. Damat traolup san sakaln ksaltarak hazrlanr. Gelin geldikten sonra mahalle .sakinlerine (ky halkna) dn yemei ikram edilir. Bu srada damat gelinin bekaretini du1r. Zira gelinin bakire olmas ok nemlidir.' Bakire kam beyaz araf veya mendil zerine damlatlr. Ertesi gn gelini grmeye gelen komulara ve gelinin kendi ajlesinegsterilir. Bunu gtren kimseyekz tarafndan bahi verilir145 . .
.

Evliliin ertesi gn damata, arkadalar, akrabas, komulari eitli hediyeler getirirler; bylece evlilin bor ykn hafifletmee alrlar. Ancak yeni eler de, kendilerine hediye getirenlere, en az onun gibi bir baka hediye ile rnukabele etmek durumundadrlar146

cbjDoum
Kptiler arasnda doum birkahramanlktf. '''Veren de alan da Al!ah'tr" denilerek byk bir mutluluk yaanr. Doum kontrolne ya142.Edris _ 143. Edris 144. Edris 145. Edris 146. Edris Abdel-Sayed, Abdel-Sayed, Abdel-Sayed, Abdel-Sayed, Abdel-Sayed, 31-32. 32. 33. 33. 34:

174

MUSTAFAERDEM

, namayan kptilerde famlik, annenin at ileri ve skntlar, ocuk zayi.atnn balica sebepleri olarak grlr. Doum, genelde, bir ebe nezaretinde yaptnlr. Erkekocuu tercih unsurudur. Doum esnasnda mj~eci gnderilii' ve baba ona bir karlk verir. nk erkek ocuk, kptiler arasnda, nesli devam etiren ve yalandklarnda anne vebabaya bakan olarak, "ailenin erefi",saylr. O hareketlerinde serbesttir. stedii zaman evden kar ve eve dner, kimse ondan endielenmez. Fakat eitli problemlerle karlaabilecekleri, cinsihatalar ileyerek ailenin yzn kzartabilecekleri korkusuyla, kptilerarasnda, kz ocuklarna aym serbesti, tannmamaktadrI47.' .'. ' ocuk doumunun yedinci, gn arefesinde, misr, yonca, pirin, buday, arpa, bakla ve mercimekten oluan alt eit tarm rn toplanr. ' B unlara bir de tuz eklenir. Hayatn ve verimliliin birer. sembol olarak i kabul edilen, bu rnler, bir mrekkep, bir dolma kalem ve bir dt{yumurta .ile birlikte ocuun bamn yanna konur. Bylece Allah'n ocua uzun mr vermesi istenir. ocuk hazrlandktan sonra ad koyma'merasimi yapli.Mumd~lk zerine 3,5 veya 7 mum yaklr ve bu mumlarin her birine daha ok Incillerden seilen bir ad verilir. Mumun yanma sresi ile ocuun mr arasnda bir iliki kurularak, en son snen mumun ad ocua verilir. nk en uzun sreli yanan mumun seimi ile ocuun da uzun mrl olmas tasarlanrl48 ' Tren yedinci gn sabahleyin balar. Ebe kadn aile fertleri ve komulara, gelenekselolarak iinde stla bulunan sabah kahvalts J;azrlanr. Eer birka kz ocuktan sonra,bir erkek domusa, ateleryaklarak ok, grkemlibir kutlama yaplr. Bazan da, bir ksm aileler nazardan korumak amacyla, erkek ocuun doumunu belli bir sre leimseye syle- . mezler. Yedinci gnde ocuk ykanr ve beyaz elbise giydirilir. Banyo suyu geni bir kaba dklr. Davetlilere ikolata, hurma, ra ikram edilir, onlar da banyo labna bozuk para atarlar. Biriken paralar toplanarak ebe kadna verilir 149 ' , Kpti Kilisesinde, doum yapan bir kadn, eer kz ocuk sa 40 gn, eer erkek ocuk dourmusa 80 gn sreyle temiz iin insanlarn huzuruna kam'a:z;,Doumla birlikte annenin ki yeri artar. Byk anneise, ailenin mutluluk hammefendisi ykselirl50 ' dourmusaylmadtoplumdadurumuna

Kptilerde snnet olma gelenei de vardr. Onlar yediyana doru .ocuklarn snnet ettirirlerI5!. Ancak bu snnetin, dini bir merasim olma,.
147. Edris Abdel-Sayed, 25-26. 148. Edris Abdel-Sayed, 26-27. 149. Edris Abdel-Sayed, 27, 150.Edris Abdel-SayeCl, 27-28." 151. Marguerite, Marie Thiollier, 90.

"i

KIPT KLsES ZERNE BR ARATIRMA

175

dan ok, bir gelenek oduu ileri srlmektedir. Muhtemelen orijin olarak ilahi olan Yahudiliktenkaynaklanan ve sa'ya ilk inananlar tarafndan devam ettirilen bu gelenein, yanl olarak kptilerin atas eski Msrllar- . daki uygulamann bir devam olduu iddia'edilmektedir152.'
cc) lm

Arkeolojik kazlar, snrl da olsa, Msr'daki Hristiyanl~n ilk dnemlerine ait bilgiler vermektedir. Bu kazlardan renildi'ine gre baz _ llerin, eski Msr inancnn devam olarak mumyaland, hangi mezarla defnedileceini belirten tahtadan yaplm bir bilet ile Nil nehrinde kayklarla tand belirtilmektedir. Buna gre; o dnemdeki hiristiyanlann ruhun. geri dnecei inancyla bedenin korunmas gerektii ve bunun iin cesetleri mumyaladklar ifade edilmektedir. Cesetlerin kime ,ait olduunu gsteren belgelerle, Hristiyanlk ncesI, Hristiyanln ilk yllar . veya Konstantin sonras dnemin iareti olduu tartlan X zeriI!de P'ye
p

benzer (X) iareti bulunmaktadr1s:.

,
\

Dahasonraki uygulamalarda ise,doumundan sonra onbe gn gemeden len ocuk evin iine gmlmektedir. ok eski bir Msr geleneinin uzants olarak kabul edilen bu inanca gre; annesieer hamile deilse ocuun mezarn yedi defa dolar ve bylece'hamile olacana i~anr. Cenazelerin defin ilerinde baz kurallarn uyguland grlr~ Buna gre; l nce Kilise'ye girlr~ Erkek ve kadnlar cenazeyi takip eder- , ler. Orada bir "ayin yaplr: Ayinden sonra. kadnlar evlerine dnerler,er~ kekler mezarla kadar giderek ly gmerler. Daha sonra lnn yakn olan erkekler, taziyeleri kabul ederler. Akraba ve komular bir hafta boyunca her akam, len kimsenin ailesine yepek getirirler. Kadnlara ve erkeklere ayr ayr yemek sofralar kurulur. Olen kimse erkekse ailesine mepsup erkekler tra olmayp sakal brakrlar. len e~r yal ise bir hafta, gen ise 40 gn sreyle,sakal uzatp yas tutarlar. Olenin akrabas kad.nlar da 40 gnsreyle taziyeleri kabul ederler, ilk hafta alatc kadnn nclnde btn gn alarlar154 'Gnmzde ise genler iin be gn yallar iin gn taziye kabul edilmektedir155 . lmn nc gn rahip, okiinin ld yerde bit dua yapar. b gn k. sabaha kadar yank kalarak, lenin ruhunun -evi terketmesinin
152. F.H. Kruger, XV/627 .. 153. PD. Scott-Moncrief, IV 1.114-1.15. 154. Edris Abdel-Sayed, 35. 155. Edris Abdel-Sayed, 36;

176

"

'

MUSTAFA ERDEM

salandna inanlr. Bu eski Msr dininden kalma bir nancn uzants kabuledilir. lmn 40. gn, l evinde bir cenaze ayini yaplr156.
,
"

YassresLboyunca lenin. aile fertleri v~ yaknlar yemek yapmaz, et. ve tatlyemez, cinsi mnasebette bulunmaz. Belli bir sre kadnlar siyah giyer. Eer len gen bir erkekse, dul kalan ei btn hayat boyunca veya evleninceye kadar siyah elbise giyerI5? Hatta bazlar, dul kadnlarn evlenemeyeceini bile sylemektedirl58 ..
.

d) Baz Kpti Sembolleri: ,1-' Balk: Yunanca "ICHTSHUS" kelimesininharfleri zerinebu , oyundtr. Balk anlamna gelir,bu~elimenin be harfi, sa'nn isimlerinin Yunanca ilk be tanesini 'oluturur: Isa, Mesih, Tanr, Oul, Kurtarc. /',. . 2"' Gvercin: Sevgi ve Masumiyet Simgesi: sa'nn kurban edilii ve . Kutsal Ruh'u temsilettiine inanlr., . , \ ./ 3- Asma: "Ben asmaym ve babam ift idir." sa'nn kep.disinin sembolik bir ifadesidir. ,',

"

4-Zeytin Aac: sa'nn merhametinin semboldr. Yana Kptiler deer verirler, ar , kesici olarak kabul ederler.
,

. 5- Hurma: Eski"Misrllarda da olduu gibi zaferin.veya honutluun . semboldr. /

6- Kpti Ha:Hristiyanla mensup toplumlarn sembololarak . l~dklar: "ha" larn en basit alandr.

kul-

Kptiler-, eski Msrllarn kullandklar "hayat anahtar". semboln, Aziz Markos'un etkisiyle bugnk ha ekline evirmilerdir.Bu han drt ucu birbirine eittl. Her ucun banda, eit uzunlukta ilave bulun- maktadr: Bu ilavelerleha, sa ile beraber onun oniki havarisini temsil etmektedir.' . 7~ Devekuu yumurtas: Kpti Kilisesitarafndan sembol olarak kabul edilmitir. yenidendirilme .

;.f,

~"

.: Kptiler arasnda drt incil yazarlarndan Matta, kanatl bir insan; Markos bir arslan; Lukaku;banlk bir boa; Yuhanna bir kartal eklinde \se~bolletirilmitirI59. . .
156. Edris Abdel-Sayed,35: 157.'Edris Abdel-Sayed, ~6, 158. Marguerite-Marie Thiollier. 90. 159. Kpti Scmbo1l ri ile ilgili geni bilgi iin bkz. Murad Kamil, 74-77.

\
i'

KIPT KLsES ZERNE BR ARATIRMA

177

-.
..
.

Kpti Ha'~dan iki rnek

SONU Yaptmzaratrmaya gre Kptiler Msr'n yerli halkdr ve uzun bir tarihi gemileri vardr. Onlar eski bir dini inann mntesibi ve eski bir medeniyetin sahibidir. Firavunlar dneminden sonra eitli d' glerin etki al~~a giren . Kpiller, onlarn siyasi ve dini basklar altnda kalmlardr. Ozellikle Yunan ve Roma hakimiyeti, eski Msr dininin yeni putperest inanlarla , karmasna sebep olmutur. . Tarihin ilk alarndan itibaren. Msr, eitli' kltr ve inanlarn . odak noktas haline gelmitir. orafi ,konu,mu" mehur ktphanesi ve ticari merkez olma zellii iJe skenderiye, ann sayl' yerleim mer~ kezlerinden biridir~ .' . . Roma mparatorluunun hakim olduu. Filistin blgesinde Hristiyanln, Msr'a ne zaman, nasl ve kimler tarafndan sokulduu kesin olarak bilinmemektedir. Kptiler, kendilerini aziz Markos'un halefi olarak grrken, orijinal"Hristiyanla sahip olduklarn iddia etmekte ve Hristiyanln, havariler dneminde Msr'a girdiine inanmaktadr.Batl Hristiyan yazarlar ise; Roma'nn bask ve zulm sebebiyle Hristiyanln, ilk yllarda, Msr'da yaylm olmaSn mmkn grmemektedir.

Filistin'e yaknl ve ilk Hristiyanlarn M~syonerlii dilli bir emir olarak deerlendirmeleri sebeJJiyle, Hristiyanln ilk asrda Msr'a gir~ mi olmas muhtemeldir: Fakat bunun resmi bir kanallaolmamas, kurum ve kurallarnn iyice belirlenillernesi sonucu, mnferit ve dank bir grnt sergiledii' hissedilmeKtedir. Roma' nn uzun yllar' uygulad bask ve zulm neticesinde Hristiyanlar, byk kayplar vermi, ou llerde

178

MU ST AFA ERDEM

_ve maaralarda mnzevi bir dim hayat tarz yaamtr. Merkezi bir otoritenin olmamas, HristiyanIilI arasnda farkl inan ve uygulamalara sebep olmu, herkes .kendinin hakl ve gerek din zerine olduunu iddia eder' hale gelmitir. Konstantin'iri Hristiyanl resmi devletdini halinegetirmesi sonu~ cu aa kan farkl uygulamalar ve inanlar, Hristiyanlk tarihinde byk alkant, tartma ve blnmelere sebep olmutur. Konsiller dneminde yaanan olaylar, Hristiyanlar ortak bir noktada birletirecei yerde, milli, siyasi ye dini faktderin etkisiyleblnmeyi h:z;1andrmtr. Eski birmedeniyetinsahibi olan Kptiler, milli kimlikleri ve baz ynlerden kendi eski inanlarna uygunluk arzeden dini itikat ve uygulamalaryla dier Hristiyan toplumlardan ayrlmtr. Monofizitliin gerek Hristi. yanlik olduunu savunan Kptiler, bu uurda, aymgr paylamayan dier Hristiyanlarn yllar sren zulmlerine maruz kalrm ye Mslmanlarn Msr' fethettii tarihe kadar dim ve milli kimliklerini korum.a mcadelesi vermilerdir. . . slam'n getirdii hogrortamndan yararlanan Kptilerin kimlikleri daha d<j. pekimi,-fakat kendi dinlerine mensup Hi!istiyanlardan gr- . . medikleri msamahay mslmanlardan grmeleri ve Islamn ba:z temel zelliklerinden dolay ou mslman olmutur. Mslman olmayanlar ise genibir hrriyet ortamnda dini ve milli kimliklerini yaatmlardr. Bat Hristiyan dnyas Kptilere kar daime ifte standart uygulamtr. Hakim Hrstiyanlar onlarnsahip olduklar inan ve uygulamalar szkonusu olduunda Kptileri cahil, banaz ve\ sapk olarak nitelemi, siyasi amalar szkonusu olduunda mslmanlarn onlara bask uyguladn ileri srerek iinde yaadklar topluma kar onlar mdafaa eder grnmlerdir. Hatta eitli Hristiyan devletler Kptileri hi;naye iin ak teklifler ve birleme Vaatlerinde bulunmulardr. Ancak gemiinac hatralarn unutmayan Kptiler bu teklifler karsnda" temkinli hareket etmi ve Mslman toplumlar iinde yaamay tercih etmi!erdir. Katolik dnyasmn balatt diyalog almalar, dier dinlerle Hristiyanlk arasnda ortak bir zemin arayna ynelik olmakla birlikte, ncelikle farkl mezheplere mensup Hristiyanlar arasnda uzlamay ama. lamaktadr .. Bundan dolay Islam lkelerinde yaay~~ Hristiyan topluluklar da bu diyaloun dorudan muhatabdr. Bat, Islam lkeleri zerinde yrtt faaliyetlerde baarl olabilmek iin ncelikl.e slam lkelerindeki Hristiyanln destek ve yardmna ihtiya duymaktadr. Bu destek ve yardm iin admlar da atlmaktadr.Bugi.in, inan ve mezhep farkllna, tarihi baz problemler bulunmasna ramen bir kpti olan Boutros Ghali'nin Birlemi Milletler Genel Sekreteri olarak tayin edilmesi, flristiyan dnyasnn bu yaknlama hedeflerinin bi! aamas olarak dnlmelidir. .