(Doumunun 70. Yl Dnmnde Cengiz Aytmatov Uluslararas Bilgi leni Bildirileri (8-10 Aralk 1998 - Ankara), s.45-50.

AYTMATOV ESTETNN GEME DNK TOPK/ POSTROMANTK YZ

*Yrd.Do.Dr. Fatih ARSLAN

mgelerden imaja, imajlardan yar mitik ya da simgesel ynelimlere kadar geni bir varlk alann ierisine alan/kuatan/zmseyen mill bilin, yaanlan zamandan ksm kalarla kendini anlamlandrmaya alr. Bu fenomen, bir baka deyile de modern ncesinden balayp postmoderne kadar devam eden ulusal olan reddedi psikozundan kendiliinden kurtulma abasdr. Aklcl kabul etmeyen ya da olmas gerektii kadaryla var eden ussal etik, zihinsel ve sosyal bir beyin otomatizmiyle ve post bir bak asyla tresellie ve ulusal olana doru tabi olarak ynelir. Ulusal deerler, gemie ynelik yaratmlar, destanlar, masallar, halk anlatlar... vs, yaatlma annda her ne kadar belirli bir ulusun duyu tarz, moral karakterleri hakknda belirgin fikirleri temsil etse de znde tad ortak insan bilinci ve insancl deerleri barndrr. Onlarla birlikte varolan toplumcu gerekilik, "...bir dnya grnn sanatsal retimidir. Btn bir yaam ve insan gereini kucaklar"1 Toplumunun ncelikle birer ferdi, geni anlamda ise birer dnya insan ve dnyann "an"dan memnun olmayan, kamaya meyyl vicdann temsil eden yazar, sanatsal gzelliin, "...gzel bir tasarm"1 olduu temel fikrinden hareketle metinsel gnderimlerini bu ortak duyuun bizcil ve saf younluunun hizmetine sunar, aar. Yeni teknolojilerle, aklclkla, pozitivist ve pragmatist bak alaryla klen dnya corafyasnn varlk alan; snrlandrc fiziksel duyumlaryla insan sktrmakta, onu sonsuz bir uzay ve kaos boluu iinde ypratmaktadr. Kaotik dnce birimlerini zleyen/arayan insan, bu usuz bucaksz varlk dehlizini gemie
* Frat niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat retim yesi. 1 Hasan Blent Kahraman; "Toplumcu Gereki iiri Yeniden Kurmak", Gsteri, S.103, Haziran 1989, s.78

2 ait mitik, yar mitik eitli mill yaratlarla telafi ederek onun boyutunu yeni anlamlandrmalarla geniletmeye aba harcamaktadr. Aytmatov'un ucsuz bucaksz denizde drt insann varolma mcadelesini anlatt "Deniz Kysnda Koan Ala Kpek" isimli povesti bu anlamda kalc bir eser olma iddiasndadr. Zamansal paradoksun eridii/erittii, saat denilen nesnenin gnbatmlarna endekslendii yapt, her cmlesiyle insancl olua ve ze gndermelerle doludur. Bir homo sapiens sapiens (Bildiinin Bilincinde Olan) olan insan, hayatnn reddedilemez dayatlarn; "...bir beden ve bir usu bir arada yaamakla sorumlu, kendine ait olmayan bir kararla, kendi seimi dnda bu oyuna sokulmu ve hl yaayabilen..."3 bir st-varlk olarak da onu, bireysel yok olularnn nevrotik aclarn, ulusal deerlerle canlandrmaya/ hafifletmeye yneltmektedir. Sradanlktan, allmtan syrl; metinsel gnderimlerin znde daha geni, evrensel ortak duyumlara alabilmektedir. Aytmatov tarznda ise gemi, an ve gelecein zaman izgisinde bunalan insann, varlk sebepleri ve ortak duyumlarna dair izler daha da belirginleir. Mitoslarla desteklenen bu st-zaman kurmacs kendini ya; "...toplumsal yaamn ynelmi olduu telos ya da sonucun bir dsel grntsn izen topya..."4 ile gerekletirir, anlamlandrr. Bu iki farkl toplumsal ynelim gemi deerlerin ifadesini geleneksel yaratlarla daha da kuvvetlendirir. Cengiz Trkulovi Aytmatov, Marksist estetiin ve byk Sovyet yazarlarnn belli oranda etkisinde yetimesine ramen, ilk ocukluk yllarndan itibaren ald kendi ortak duyuunun z birikimlerini, yaptlarnn temel mantna yerletirmeyi ihmal etmemitir. Bak as; "...biz gemiin manev hazineleri zerinde dikkatle durmalyz. Madd eyler kltr seviyesini arttrmaz."5 cmlesiyle zetlenebilir. Yazarn tavr eyann, nesnenin kaybolan, eskiyen yzn, insancl olann zenginliiyle ve de iirsel bir duyarllkla yenilemek, yeniden yaplandrmaktr. Kk ve geleneksel formlardan; "...kapal kltr deerlerinden, yaptlarna yerletirdii geleneksel motif, mitik ve anlatlarla btn dnyaya mesajlar verebilmitir."6 Dnyann sanatsal yetisinin kimlik deiimlerini elinde tutan bat yazn; kendi sosyal ve bireysel bunalmlaryla sanatsal yaratlarn ayn dzlemde zmlemeye almaktadr. Birbiri ardnca gelen ve de kendinden ncekini reddetme drtsyle ortaya kan, fakat ou zaman bunu baaramayan ekoller, -izmler, areyi, son
1

mer Naci Soykan; "mge ve Gerek", Varlk, S.1053, 1995, s.43

3 nder Otu; "Mavi Bilin Tartmalar", Adam Sanat, S.102, Mays 1994, s.45 4 Northrop Frye; "Edebiyatta topya Trleri", (ev. Akit Gktrk), Trk 5

Dili, S.234, Mart 1971, s.510 Irmtrad Gutschke; "The Wrter s the Concience of his Time", Soviet Literature, No.8 (289), 1980, p.146 6 Fatih Arslan; "nsanln Byk Vicdan: Aytmatov", Trk Edebiyat, S.258, Nisan 1995, s.61

3 yaratlar olan "postmodern"in genel kabul grr kurallarna teslim etmede bulmaktadrlar. Aslnda bir nceki kabullenme olan modernizm; "...total bir kopma hadisesi deildir; asl kopma modernizmin kendi bnyesindedir; geleneksel dnyadan, mitten, mitolojiden, felsefeden, moral deerlerinden kopma..."7 Bu adan bakldnda da postmodernizm, belki bir geriye dn, zaman geriye doru sarma olaydr. Aytmatov tarznn belirgin noktalarndan birisi de budur. Yeni yaplanmalarn, politik oluumlar/zlmeler/ yok olularn youn bir ekilde yaand bu yzyl; dnya, hayat, insan ve gerek gibi kavramlarn tanmnn yeniden olutu(ruldu)u yeni hayat(bireysel), yeni insan(evrensel) ve st gerei(postmodern) ortaya atm, insann bireysel kyametini kopararak; onun korumasz bir ortamda bulunduu savn rtme abasna girmitir. Bir nevi post romantizm saylabilecek bu bak as da Aytmatov'u ulusala, hatta yresele doru uzanan ancak ierisinde "insani z" tayan evrensel bir anlaya yneltmitir. Deniz Kysnda Koan Ala Kpek'in yazlma esprisini anlatan yazar o povestin ahsnda eserlerinin ortak noktasna dair de ipularn vermektedir: "...herkesin bana gelebilecek bir olay aldm, kendi felsefemin iine oturttum. nsann "evrensel" zn yakaladm. Her usta yazar... beer olan, btn insanlar arasnda mterek olan noktay yakalar ve o noktay hedef alarak eserlerini kaleme alr."8 imdi batan beri izah etmeye altmz geleneksel anlatmn izlerine dair bilinli ynelimleri ksaca rneklemeye ve desteklemeye alalm. Yazarn mitik, yar mitik yaratlarla ilk temas ocukluk yllarna kadar uzanmaktadr. Belli bir yaa kadar Krgz kltrnn ilk k noktalarndan birisi olan eker Ky'nde kalan yazar, eitli uralar neticesinde geleneksel kltrn var olma sebeplerini grebilmi ve onlar zihninde ileride kaynak durumuna getirecek normlara dntrebilmitir. Bu konuda Krgz geleneksel kltrn iyi bilen bykbabasnn retilerinin de geni tesiri vardr. Toplumunda tresellikten Tanrsala doru bir basamak eklinde var olan Manas destan da yazarn gemie dnk topik yzne yeni boyutlar katmaktadr. Geleneksel varlk katmanlar, bylece yresel yaayan insann moral deerlerini ileyerek, st anlamda evrensel "tipik insan"n duyumlarna tercmanlk edebilir hale getirmektedir. Toplumsal otokritiin ve zlemlerin sahnesinde devletii Manas, destan olma kimliinin ok tesinde yerel anlamda Krgz insann, evrensel manada ise insanln

7 Fatih Arslan; Postmodernizm ve Latife Tekin'in Romanlarnda Postmodernist Unsurlar, (Baslmam Doktora Semineri), Elaz 1998, s.5 8 Beir Ayvazolu; "Turan lkesinin Byk Yazar Cengiz Aytmatov Anlatyor II", Trkiye Gazetesi, 13 Mays 1992, s.8

4 ortak varlk alanlarna ve duyumlarna bizi ynlendirmektedir. Onu, "Destan sanatnn aheseri"9 olarak nitelendiren yazar, pek ok anlatsnda bazen simgelerle, bazense dorudan doruya Manas destannn tad Krgz ruhunun evrensel kuatcln, bize hissettirir: "Biz bu destana babalarmzn, btn ecdadmzn seslerini verdik. Bu sesleri hep duyacaz. ok eski zamanlarda buralar terk eden kularn uuunu, nice zamandr artk topra dvmeyen toynaklarn sesini, savata len batrlarn naralarn, lenler iin yaklan atlarmz duyacaz. Bu destan, yaayanlarn vnc, hepimizin vnc iin, gemii canlandracak, gsterecektir..."10 Maddesel deerlerin sonlu ve yok olmaya meyyal yaps, moral deerlerinin canl rneklemelerini belirginletirmektedir. Bir zleyiin anlatm olan destanlar, yarattklar yar-mitik ya da yar gerek kahramanlar araclyla iinde bulunulan "an"a evrensel gndermeler de bulunur. zellikle toplumlarda sosyal kn yaand zaman dilimlerinde bu "an"a olan zlem sklkla artar. II.Dnya Sava'nn yaratt eitli problemlerini anlatma ana temine bal bir povest olan, Erken Gelen Turnalar (Sultanmurat)'da, yazar kahramanlarn dar kiiliklerinden syrarak, bir st zaman diliminde mitiksel bir dzlemde Manas'n karakteriyle buluturmaktadr; "...Karlarndaki bu sava sanki Manas idi. Kr sal, zrhl, heybetli Manas. Ve kendileri de onun sadk, yiit batrlar."11 Deniz Kysnda Koan Ala Kpek, Aytmatov tarznn en nemli povestlerinden biridir. Varlk iinde yine ayn varln yokluundan len insann trajik yksn anlatan yazar, dnyann yaratlna dair mitolojik motiflerle st zamansal bir boyutta anlam belirginletirir. "...Ta balangta, balanglarn banda, doada kara diye bir ey yoktu... Her yer sularla kaplyd."12 eklinde balayan satrlar, sonrasnda karann, bitki ve hayvanlarn, sonunda ise insann yaratlyla devam eder. Hem gc hem gszl bir arada barndran insan, doaya kar ou defa kazanmasna ramen povestte ona yenilir. Bylece anlatmn trajik rgs de hazr hale getirilmi olur. "Mankurt" nceleri nesnel bir isim olarak sadece, Boranl stasyonu'nda gemi-gelecek-an dzleminde ele alnan kompleks problemleri zme urandaki insann, bir gnn anlatan bir kavramd. Gn Uzar Yzyl Olur'da yer alan bu kelime daha sonra Nayman Ana Efsanesi ile birlikte, romann kar g grubunda yer alan bir
9

Cengiz Aytmatov; "Kadm Krgz Ruhunun Zirvesi", (Akt. klil Kurban/ Ali Akba), Karda Edebiyatlar, S.3, Mays 1982, s.12 10 Cengiz Aytmatov; Yldrm Sesli Manas, (ev. Refik zdek), tken Y., stanbul 1990, s.18 11 Cengiz Aytmatov; Sultanmurat, (ev. Refik zdek), tken Y., stanbul 1990, s.106 12 Cengiz Aytmatov; Deniz Kysnda Koan Ala Kpek, (ev.Refik zdek), tken Y., stanbul 1990, s.78

5 norm karakter olan Sabitcan'n kimliinde terimsellemi ve byk bir kitlenin ad olmutur. Anlamn kendisi belirleyen toplum, onu; "...bugn duygusuzlatrlm, belirli bir dava iin mcadele eden fakat neyi ne iin yaptn bilmeyen, uursuzca kendine verilen emirleri yerine getiren insanlar..."13 topluluunu anlatr duruma getirmitir. Aslnda bu terim Aytmatov'un 1940'l yllarda Stalin'le balayan rejime kar, kimi zaman simgesel, kimi zaman sembolik dzlemde yrtt mcadelesinin sonu bildirgesidir. "Mankurt"; siyasal, sosyal anlamda kimliksiz/kiiliksiz insan topluluklarnn genel addr. Mankurt'un en byk dman ise bireysel yaratnn gc ve gemi anlarn mitik izdmlerine ynelimdir. Yani Mankurt, insancll var eden temel zelliklerin de karsndadr. Povestlerde geleneksel anlatmlar yazar genelde yal karakterlere yklemektedir. Deniz Kysnda Koan Ala Kpek'te Emrayin'e hayatta kalma direncini alayan 'Mavi Yarasa' imgesinin anlatcs Orhan Ata'dr. Ayn tip Elveda Glsar'da 'Yal Avc' anlatsyla Tanabay kimliine girerken; Beyaz Gemi'de ise Mmin Dede'nin kiiliinde belirginleir. Btn anlatlarn ortak noktas; bizcil, insancl ifadeleri gemie ait gndergelerle zamann snrlandrclndan kurtararak boyutsuzlatrmak ve bir st zamanda mitik bir duyumla hemhl edebilmektir: "Ve masallar yok oldular. Dalar boald... Derken, mrnde hi masal grmemi insanlar dnyaya geldi."14 Gn Uzar Yzyl Olur'da bulunamayan, halk arasnda derlemeler yapan Abutalip Kuttubayev'in KGB'yle olan mcadelesini anlatan yks, Cengiz Han'a ait baz ortak ifadelerle birlikte yaynlanmtr. "Devlet bir sobadr ve yakt da yalnz insandr."15 cmlesiyle aktarlan sadist bak as, anlatmda aka dair kavramlarla bile yumuatlamamtr. Yzba Erdene ile Togulan isimli bir kadn naknn birbirine olan ak, ocuklarnn varlna ramen, dnya hkimiyetini arzu eden Cengiz Han' ileden karmtr. Gk Tanr'nn onu kutsad simgesel bir motif olan "Bulut", bu yok edile kaybolmutur. Sevginin her eyin zerinde olmasna dair evrensel kimlik gcn bir kere daha ispatlamtr; "...gkyzne bakarken gne yzne vurmasn diye elini alnna koyuyor ve elleri titriyordu. Yoktu! O Kk bulut bann zerinde grnmyordu artk... O kk beyaz bulut Byk Han' terk etmiti artk."16 Kck
13

Cengiz Aytmatov; "Her Yazar Kendi Halk in Yazmay Nazarda Tutar", (Rp. Sabiha zen), Dergh, S.24, ubat 1992, s.13 14 Cengiz Aytmatov; Beyaz Gemi, (ev. Refik zdek), tken Y., stanbul 1991, 72 15 Cengiz Aytmatov; Cengiz Han'a Ksen Bulut, (ev. Refik zdek), tken Y., stanbul 1991, s.22 16 a.g.e., s.84

6 bir bulutun Byk Han' terk etmesi ayn zamanda bireysel kyametin kopuunun da ilk iaretidir. Eserin esas teminde ne kan totalitarizm ve ak kontras, zaman boyutunda farkl normlardaki iki insann yarglanma srecini balatmaktadr: "Totalitarizm, her devirde ayndr, bu bakmdan Cengiz Han'la Stalin arasnda byk bir fark yoktur... Cengiz Han'a Ksen Bulut efsanesi znde 'evrensel' bir boyut tamaktadr."17 Zaten sanat eserinde de aslolan "evrensel bir boyut"u yakalamak deil midir? Gittike daralan/daraltan ve maddesel elemanlara ynelen dnyann biraz da zorlamayla rettii suni ekollerin; postmodernizm, srrealizm, anti-art sanat...vs., at alanda Aytmatov'un eserleri, farkl duyu ve anlatm tarzyla yllardr sregelen klasik ve yeni bir soluktur. Cengiz Aytmatov'un eserleri; dar anlamda Krgz insann, geni anlamda dnya Trklnn, evrensel anlamda ise insanln ortak/ paylalabilir duyumlarna geleneksel anlatmlaryla kaynaklk etmekte, "insani z"le ilintili yaratlarn gemiin gelecee dnk aydnlk yzyle cevaplamaktadr.

17 Beir Ayvazolu; "Turan lkesinin Byk Yazar Cengiz Aytmatov Anlatyor III", Trkiye Gazetesi, 14 Mays 1992, s.8