ALTAY TRKLERNDE AVCI NANLARI VE GELENEKLER*

L. P. POTAPOV (eviren: Atilla BACI**) Altay Trklerinde yabani hayvan av ok eskiden beri iktisadi faaliyette ok nemli bir yer tutmaktadr. Bu durum, onlarn manevi-ruhani yaamlarnda yansmasn bulmu, sonuta yabani hayvan av derin dinsel bir evre ve kendine zg bir avc riteli oluturmutur. Yerlilerin bu faaliyetle olan ilikisi, kendilerine ok yakn olan komular Ruslarn bu faaliyete kar olan ilikilerinden keskin ekilde farkllk gstermektedir. Bu faaliyetin dini yn o kadar yaygndr ki, yerlilerin nazarnda (tasavvurunda) o kutsal bir eylemdir. Bundan dolay da hi bir zaman bu konuda vngenlik yaplmaz, yalan sylenmez ve alay edilmez. Hatta baz hallerde avc ava ktnda, akrabalar da dhil olmak zere, seyahatinden kimseye bahsetmez, kimseyle konumaz. Ava giderken temiz olmak gerekir. Altayllarda ava gitme ncesinden kadnla cinsel ilikiye girilmez. Bu det, orlarda ve Kumandinlerde mevcuttur. ele boyunda (orya) doum yapan kadna, doumdan sonra bir hafta mhletince yabani hayvan eti verilmez, zira bu zaman zarfnda temiz deildir ve kocas avda baarsz olabilir. Kadn, av silahna ve samur avlamak iin kullanlan aa dokunmamaldr. Av silahlarna ve giysilere kar yerliler fevkalade saygl davranrlar. Ne silah, ne a, ne de kapan gelii gzel atlmaz, onlar sessiz ve itinal olarak bir yere aslr veya avc giysileriyle birlikte konularak ambarda saklanr, eve getirilmez. Altay Trkleri yabani hayvanlara, zellikle de ayya kar saygl ve zel davranrlar. Daha gnmze dein onlarda, ayy takdis etme kltnn kalntlarnn canl ekilde muhafaza edildii grlmtr. Tarafmzdan bu konuya zel bir makale adanmtr.1 Altay Trklerinin tasavvurlarna gre yabani hayvanlar, zellikle deerli olanlar, insanlarn konumalarn duyabilirler ve anlayabilirler, bundan dolay da yerliler avda iken yabani hayvanlarn olduu yerde (nceden tespit edilmi, kararlatrlm) gizli bir dil kullanrlar, ayn ekilde baz av malzemeleri de gizli dil ile isimlendirilir: daha ok tasvir edici, betimleyici bir dildir bu. orlar avda iken samura - ki yerine albaba (gelir-kazan)2, Tubalar: ald (vahi-yabani hayvan); Kalarlar: kara jubrtb (kara (siyah) koan); Altayllar: albuba (tatl su levrei) derler. Veya orlar geyii - ala (aakakan), palarts - tatuj aktg (ta trnakl) diye adlandrlar. Sincap parbak, rbak (parmak), arbakt (sivri-keskin trnakl) diye adlandrrlar.3 Silah - kze (damat, enite), ay kurunu - kolam, yani damat tarafndan geline verilen hediye demektir. evirisi yaplan makalenin orijinali yledir: L. P. Potapov, Ohotnii Poverya i Obrayad u Altayskih Turkov, Kultura i Pismennost Vostoka, Baku 1929, 5. Kitap, s. 123149. ** Bilim Uzman - Ankara / TRKYE
*

Bu ekilde Altayn yerlileri yabani hayvan artrlar ve hayvan da yaklaan tehlikeyi hissetmez. Dier taraftan btn yabani hayvanlar, sadece vahi-yabani hayvanlarn dolatklar ormanlarn ve dan iyesi ruhlara (zi) aittirler. Taygann btn canl hayat bu ruhlarn emri altnda bulunmaktadr. Yerliler iin av sonucu da ruhlarnn iradesiyle tayin olur. Da ve yer ruhlarnn bu kategorisi, dini dncenin gelimesinin olduka ilkel etabnda sayg grm olmaldrlar, zira burada bu varlklardan ayr, onlarn iradesi dnda, tabiatta bir ey gereklemez ve onlar zel isimlere sahip deildirler. stelik yerli halkn tasavvurlarna gre onlar antropomorf ekildedirler (insan biimlidirler) ve bazen gen kz, ayn ekilde, erkek suretinde avclara grnrler, buna dair Kuzeyli ve Gneyli Altayllarda saysz hikye mevcuttur. unu belirtmek gerekmektedir ki, animizm merhalesi ncesinde, orlarda yaratl merhalesi ok daha erken dnemlerde arpma (atma) yaamtr, ancak ruhlarn yaratld zamandan bahsedilemez. Dan kendisi canldr, o bir baka daa misafir olarak gider, arap ier. Altay Trkleri tarafndan son gnlere dein yabani hayvan av srasnda kabul edilen sempatik balara ait tedbirler, dini dncenin, animizm ncesi ve daha da erken merhalesine aittir. J. Frazern tespit ettiine uygun olarak sempatik ba, gomeopatik (bir eyden benzeri kar, sonu sebebe benzer) ve kontagioz (bulac, etkileyici) alt ksmlara ayrlmaktadr; temelinde bizim ilk durumda sahip olduumuz benzerlik veya aynlk kural deil, temaslar ve bulamalar kural yatmaktadr. Bulac ban zndeki herhangi bir maddi obje zerine yaplan her hareket (eylem) kiisellik bedeninin bir paras veya yabanc olan nesneden bamsz olarak, bu nesneye defalarca temas eden kiisellikte tekrarlanmaktadr.4 Daha sonra problemi bizim sempatik ban her iki ekliyle aklamamz gerekecek. Avc gerekten dan veya taygann iyesinin varln, ormanda, kendi yaknnda hissetmektedir. Geceleri bu iye (zi), avc barakalarnn yanna kadar gelir, bazen kaplarn alar, kimi zaman konuur, ancak avclar, onun sesine kulak verip de adrlarndan dar kmamaldrlar. Geceleyin ormanda aniden birinin ark syledii duyulabilir, taygann iyesi ruh elenmektedir. Ya da adrn yannda oynamaya balar, kiiyi kendi adyla kere arr. Bu durumda susmak gerekir, aksi halde kiinin ruhunu alrm (kuddu alpara) ve o zaman eve dnp, kamlk ayini yaparak, ald ruhu geri vermesi iin yalvarmak gerekmektedir. Eer taygann iyesi ruh, balagann (derme atma baraka) yanna gelip ve sizin sabah ve akam ikramnz benim houma gitti, ben de sizi memnun edeceim derse, o zaman av baarl olacak demektir. Eer iye bir eyden dolay hiddetlenirse, o zaman sadece taygaya gidiniz taybada rkla der. orlar: Ne kadar sknt ekilirse ekilsin, o zaman bu taygada hi bir ey avlanlamaz derler. Eer avc avda, ryasnda birisi ile kavga ederse veya birine vurursa, bu, taygann iyesinin ok kzdna ve avcnn hastalanacana delalettir. Eer avc birini balta veya silah tarken grrse, kamlk yaplmadan o avcya yaklalmaz, zira taygann iyesi onun ruhunu almtr. Eer rzgr veya vahi hayvanlar balagan ykarsa, o zaman byle durumlarda bir sreliine eve gitmek daha iyi olur, zaten her halkarda av ganimeti olmayacaktr.5 Avclar taygada iyeye, onun taleplerine kar her zaman gayet ihtiyatl olarak muamele ederler. Avclarn anlattklar hikyelere gre da iyesi skneti sever ve o taygada grlty, l, svmeyi, ark sylemeyi, ayn ekilde yanm et kokusunu, orap kokusunu sevmez, onlardan hazzetmez. Bu gibi hallerde o, ok hiddetlenir Altayn ili taykann zi uguldap yat yerliler byle derler ve iye, onlarn baarsn kstlarm. Bu

tasavvurun znde vahi hayvann organlarnn fonksiyonunun yattn grmek zor deildir. Eer yksek sesle glnrse veya tartlrsa, tayga veya da iyesi, buran (boran kar frtnas) kartr. Bunun yannda, arkadalar arasndaki tartmalar ve vngenlik de baarszla sebep olur. Avclar iin olan bu tr yasaklarn, onlar zinin fkesinden koruma gibi bir anlam da vardr, demek ki baarszlkta ilgi ekici bir gelenek mevcut. Bu gelenek, daha ok av ganimeti kazanmak ve ziyi etkilemek iin avda hikye anlatmaktr; zi, hikyeler dinlemeyi ok sever. te onun hakknda Altayllarn anlatt: ki erkek karde yaarm: Ksmki khin, gaipten haber veren ve Kay hikyeci. Onlar zenginlermi, her zaman baarl av yaparlarm, nk taygann iyesi onlara ltuf gsterirmi. Kardeler bir keresinde avlanrlarken, Kay gece da ruhlar hakknda hikye anlatm, onlarn kampna dan iyesi gelmi, dikkat ve byk ilgiyle hikyeyi dinleyerek, grnmeden onun omzuna oturmu. Kay son hikyesinin son szn syleyip bitirdiinde ayrlm ve demi ki: Hikyeyi dinleye dinleye kendimden getim ve imdi benim aygrm lecek. Bunu gren ve sylediklerini duyan Ksmki (khin karde), da iyesinin nasl aygr olabileceini anlamam. Sabah olunca kardeler kendi ayay (kapan, dipikli yay) kontrol etmeye gitmiler. Kapanlarn hepsi deerli yabani hayvanlarla dolu imi. Kapanlardan birinde ise bir tane aakakan - Kara-Tas varm, Ksmki karde, bunun taygann iyesinin aygr aybr olduunu anlam. Bunun baka bir varyantnda ise da iyeleri tanedir. Onlarn hepsi de plak kz suretindedirler. Kay hikyeyi anlatmaya balar, onun khin kardei ise takip etmeye balar. Kzlar hikyecinin omzuna oturmular, bir tanesi de onun yanna melmi. Khin karde, onun duru pozuna yksek sesle glm. Bundan dolay kzlar kamaya balamlar, ancak rvet verip kurtulmaya karar verdikten sonra tekrar yaklayorlarm. Sabah olunca kardeler maral6 ldrmler. or hikyesinde yeni bir element ortaya kyor. Burada avclar, erkek kardetir: hikyeci, khin ve oor (melek otu dalndan yaplan ddk alabilen). Kardeler, akamlar geceleme yerinde toplanrlar. oor hemen ddn alm ve flt sesine benzeyen sesiyle onu almaya balam, hikyeci telli balalaykas melodisi eliinde hikyesini anlatm, khin de dinlemi. Khin bir sre sonra oorya iki tane da iyesinin yaklatn grm. Onlardan biri, burnunun kkne oturmu ve ayaklarn aa salm, dieri de omzuna oturmu. Bu halde onun algsn dinlemiler. Bu olanlar khine komik gelmi, o seslice glnce da iyeleri sinirlenmiler ve oray terk etmiler. oor, khinin kendisine gldn dnerek ddk almay kesmi. Giderken da iyelerinden biri demi ki: Srt yaral bir atmz var, onu bu adama vermek gerekir demi ve oory gstermi. Sabah o hastalanm. Kumandinlerde bu hikyenin bir ka varyant vardr. Ba kiilikler: ddk alan oorc ve khin kspuki. Btn olaylarda da veya orman iyeleri, ounlukla gen kz suretindedir, ancak yallar da vardr. ok sayda da iyeleri toplanr, onlarn arasnda krler ve topallar vardr. Kspuki de onlarla alay etmi, oorci de kendisiyle alay ettiini sanm ve almay kesmi. Daha sonra avclar bu enstrman almalarnn dl olarak, tuzaklar, taygann iyesinin karlksz olarak verdii yabani hayvanlarla dolmu.7 orlar ve Altayllar imdi avda akamlar hikyeler anlatrlar. Bunun iin de yanlarna zel hikyeci ihtiyar alrlar. Avda hikyenin ncelikli manas, muhtemelen ukalarn geleneklerine benzer ekilde, Prof. Bogaroz tarafndan ortaya konulduu gibi okuyup, flemedir8.

Her trl yabani hayvan, hatta en kn bile avc ancak taygann iyesinin izniyle avlayabilir. Bu, daha ok da byk ve deerli hayvanlarla ilgilidir. Bundan dolay samur (en deerli hayvan) ldrdklerinde, avclar ldrlen hayvan ldrld yerde brakrlar ve dan veya taygann iyesine derler ki: Ababispa pis kldibis Ponu prdin, ababis aka Babalarmzla biz geldik, Babalarmza bunu verdin,

Ak taskl pr ulu9 Ak taygada pay ver. Samur av, baz yasaklar ve snrlamalarla evrilidir. orlar, samur avna giderken yanlarna peksimet almazlar, an yolu kuru polar - hayvan yolu kuru olacak, yani kar kuru olacak ve samur izi onun zerinde fark edilmeyecek derler. Bu kural, gomeopati (bir eyden benzeri kar) badan kmaktadr. Avclar yanlarna kuru ekmek alarak kuru karlar riske ederler. Avclar evvelden kurduklar adra kzakla gelince kza, geldikleri yn istikametinde yatrrlar, krek veya sopalar da yanna brakrlar. Eer alaa (adr) daha nceden birileri yerlemi ise, yeni gelenler, onlardan hangi tarafta baka bo adr olduunu sorarlar. Sz konusu yere (ala) yerleen avclar, hemen yiyecek hazrlama iine balarlar. Bir kii yiyecek hazrlar, dierleri ona mdahale etmez. Her grubun kendine ait sacaya (ask), kaynamas iin kazan astklar tahta sopas vardr. Bakasnn askna dokunulmaz, aksi halde baarl av olmaz. Eer odun hazrlamak, toplamak gerekirse, o zaman iki kii gider. Mmkn olduunca grlt karmamaya zen gsterilerek sessizce allr. Odunlar mutlaka bat ynne doru atlr. Av dneminde sadece samuru deil, ayn ekilde at, inei, koyunu da kendi adyla armak yasaktr. Onlar tasvir edici ekilde arrlar: sz burun uzun burun, abrkarak patlak, frlak gz. Da iyelerinin avclara kar olan duygular, hisleri farkl ekil ve nesnelerde telakki edilir, ayn ekilde ryada grlrler, onlarn gereklii hakknda hi bir phe mevcut deildir. Bu balamda Altayllarn nesnelere kar olan bu tr tavrlarn ilikilerini karakterize eden, illstrasyon mahiyetinde kafi derecede rnek gstermek mmkndr. Kyuma nehrinin yukar blgesinde yaayan, ya olduka gekin mehur avc Pastaga, bunlarn var olduuna ok samimi ekilde inanarak dedi ki: Ryada, avda inek veya at hediye eden birini grmek, kei veya maral ldrmek demektir. Eer bir kii, birine krkne hediye ederse, o zaman ay avnda sakin itidalli olacak demektir. Ryada insan suretinde grnenin, da iyesi olduuna inandn ifade etti. Bir ey kaybetmek, atete bir eyann, zellikle de eldivenlerin yanmas, bunlar da kt karakterli belirtilerdir, byle bir durumdan hemen sonra Pastaga, bir sre sonra ava geri dnmek zere eve gitmek gerektiini sylyor. Bu durumu biz, bulac-etkileyici aa rnek verebiliriz. Eer avcnn yanndaki bir nesne kt bir duruma urarsa, avcy da bu durum bekliyor demektir. Buna benzer hallerde baz avclar yulaf unundan potko yaparlar, bunu merhamet iin ruhlara sunarlar. Bundan sonra eer yine bir baarszlk olursa, yine eve dnerler, zira baarya olan btn inanlarn kaybederler ve biraz zaman gemesi iin evlerine dnerler. Avc Pastaga, byk bir ikna edicilikle bu tr bilgiler vererek, kendi yaants boyunca yzden fazla maral ldrd Bakausu nehrinde yaayan avclarn bandan geen bir olay anlatt: Avda olduu bir srada ryasnda kendisini, tanmad bir tabuna ait iki tane sslenmi at stnde grm. Sabah uyannca iki maral ldrm. O gece yine ryasnda kendisini, yine bu tabundan at alarken grm. Ama bu sefer kendisini tanmad birisi yakalam, sert tarzda sormu: Sen neden benim tabunumdan bu kadar ok at alyorsun?

Adam bunun gznn stne iddetli bir yumruk atm ve gznn arsndan uyanm, gznde sanc hissetmi. O zamandan beri adamn gzleri krdr. Onun, zi ile ii olmu. Bu hikyede yabani hayvanlarn, zellikle de byk hayvanlarn ldrlmesinin yasak olmas fikri verilmektedir, nk bunlar da ruhlarnn daha deerli varln oluturmaktadrlar. Dier bir avc Pilimen (Filimon), o da yine Kyuma nehri kysnda yaamaktadr; o da ok inanm ekilde grd ryasn anlatmaktadr; arkadalaryla beraber taygada 27 gn uramlar, bir ey ldrememiler ve eve dnmek istemiler. Pilimen, anszn bir rya grm: htiyar biri ona bir aygr hediye etmi. Ertesi gn bir maral ldrm. Pilimen, ryada ko veya inek grmenin mutlaka kei, at ise maral ldrleceine delalet ettiini kabul etmektedir. Dier iaretlerden o, zellikle olayn znn, grlen hayvanlarn d grnde olduunu ifade etti. Bu tr hayvanlarn krklerinde beyaz eritler, keilerin veya marallarn boynuzlarnda ynler ya da nadiren de kulaklarnda delikler olmaktadr. Bu tr hayvanlar ldrmek, erden maddi saadet, dier deyile ok zengin olmak demektir. Bunun gerekliine phe yoktur, nk o yaknda yaam ve ynlerinde beyaz eritli l bir maral getirdikten sonra ok zengin olmu ve imdilerde lm olan Arkopu ok iyi tanmaktadr. Onun tand, Elikmonara nehri yukarsnda yaayan avc ise ihtiyacn bilmeden, o zamandan beridir de hep boynuzlarnda beyaz iareti olan maral ldrmtr. Kumandinlerde ve orlarda, ryada hayvanclk veya tarm kltr rnleri grmenin avda baarszlk anlamna gelmesi olduka ilgintir: rnein, pimi ekmek, un, buday, deirmen, st, szme yourt, tereya, Rus votkas, inek, ko, domuz organlar vd. gibi. Buna karlk ku avlamak, izmenin veya ayakkabnn altna konularak ayaa sarlan ot yerine, ayaklar sarmak iin kam dal koparmak, da servisi fst toplamak btn bunlar kesin baar kazandrr. A. Novikov, Kumandinlerde, onlarla hemhudut olan Tubalarda ve elkanlarda her yerde, ryada kiinin kendisini insan dks ile kirlenmi grmesi, av baarsn bildirmektedir. Avda baary dolayl iaret eden bir rya daha vardr: kadnla cinsel mnasebete girmek. Bu ryann anlamna biz btn Altay kabilelerinde rastladk. Kadn suretinde avcnn ryasna girenin, da veya taygann iyesi olduunu tahmin ediyoruz, nk Altay Trklerinin hikyelerinde da iyeleri fevkalade sk ekilde kadn suretine brnmektedir. u halde bu rya tamamen hakllk kazanyor. Biz bu almamz hazrlarken, Kumandinlerde kadn suretinde da iyesi ile avcnn cinsel ilikiye girdii hakkndaki anlatlan belirgin hikyenin bir ka varyantn derlemi olan A.Novikovdan bizim tahminlerimizi kuvvetlendiren deliller edindik. Biz bu varyantlardan birinin zetini burada vereceiz. karde, Aktaban da (Biy nehri) yaknnda avlanmlar. Bir keresinde onlardan biri bir maara bulmu, orada bir kza rastlam ve onunla cinsi mnasebete girmi. Avc kzla yaad iki yl mhletince avlanamam, fakat her gn onlarn yiyecek etleri oluyormu. Bu zaman zarfnda avc, o kzdan iki tane oul sahibi olmu. Bir keresinde avc, karsnn eti nereden ve nasl elde ettiini renmek iin onu takip etmeye karar vermi ve avc, kadnn koynundan bir para et kesip kazana koyduunu grm. Avc ne yapyorsun? diye barm. Kadn, onun barmasndan korkup yere dm ve demi ki: Size daha fazla yiyecek olmayacak, bu son, yiyeceini ye! Oullarn da alarak buradan git demi. Bu szleri syledikten sonra kadn lm. Bu kadn dan iyesiymi. Altay Trklerinde ans/saadet anlamn karlamak iin bir ka tane terim vardr: rs veya Kuzey Altayllardan (orlar) telaffuzu rs, yerdn, kastak.

Irs veya rs, bu av baarsdr. Irs sahibi olmak demek, avda baarl olmak, keskin nianc olmak, sk sk yabani hayvana rastlamak demektir. Irs tantmak zordur, o soyuttur. Onun maddi bir formu yoktur, fakat ayn zamanda iinde yaad tencereden suda yzerek ayrlabilir. Altayllar bundan dolay rsn kaybolacandan korkarak, nehirden suyu tencere ile almazlar, kse/fincan ile doldururlar. Telengitler ve Kumandinler iinde yemek olan tencerenin yeniden kaynamamasna zen gsterirler, aksi halde rs atee gidebilir. Tubalar ve orlar, hi bir zaman tencerenin dibinde kalan yemei atmazlar, onun yerine onunla kpei beslerler. Kalarlar (oryada boy) tencereye vurmaktan korkarlar. Irs, ilk yabani hayvann (avn) ldrmesiyle avcya gelir, bundan dolay da ilk yabani hayvan (av) kimseye gstermemek, hi kimseye ondan bahsetmemek gerekir. Altayllar, ilk ldrlen maral etini tuzsuz olarak kaynatrlar ve dan iyesine kurban olarak sunarlar. Yerdene10- bu terim Altayllarda kullanlmaktadr- zenginlemek anlamna gelmekte ve maddi ans, saadet demektir. O eitli maddi formlarda cisimlenebilir. Yukarda iaret edildii gibi kh bu iaret bir yabani hayvann derisindedir, kh avc, boynuzu olan bir maral ldrebilir (patolojik bir olay), kh o bir ceset ya da maral kafatas bulur; bu da ok nadir bir olaydr, nk Koguldeyin takibinden maral gkyzne kam ve orada yan yana durmular (Orion takmyldz L.P.). Byle bir kahramanlktan sonra onlarn dnyevi kzkardeleri dnyada lmeyip, yallk hallerine geldiklerinde, Tanrlara gidip gkyznde yerleecekler. Bundan dolay Altayllardan hi bir kimse, len bir maraln ne cesedini ne de kemiini gremez.11 orlar ve Kalarlarda talih/ans hakkndaki dnceler, Gney Altayllardaki gibi paralanmamaktadr. Yerdene terimi onlarda yoktur. Eer ans maddi bir form alrsa, rnein, bir sincap suretinde (albins) ve bu ekilde insana gelirse, o kii zengin olur, bu da her halkarda rs anlamna gelmektedir. Kastak terimine, Altayl Trkler tarafndan iyi ve dorunun alameti anlam yklenmektedir.12 Altayllar iyi bir rya grdklerinde kastak-tu derler ve sabah bir fayda olacana inanrlar. Ateten kmr paras frlarsa, orlar ve Kalarlar onu alp ocan yanna koyar ve kastak geldi derler. Altayl ve or avclarnn av zamannda sonuca kar olan sakin d yaklamlar, ayrt edici bir zelliktir. Onlar, deerli bir av yaptklarnda heyecanlarn belirten tepkilerini hi bir zaman dar yanstmazlar, ayn ekilde baarsz olduklarndaki kzgnlklarn ve kendine zg dramatik halini de yanstmazlar. Bu, zellikle kolektif avda ak ekilde grlr. Avda bulunan avc arteli, av olduu (rnein, srek av) zaman btn avclarn bir araya toplanmas talep edilerek her sabah farkl ynlere dalr. Gece knce btn avclar, yaptklar ufak av ganimetlerini beraberlerinde getirerek geceleyecekleri yere toplanrlar, avladklar deerli ve byk avlar ise beraberlerinde getirmeyerek, yakn bir yere saklarlar. Byle deerli bir av yakalayarak kampa dnen avc fevkalade suskun durur. Onun hareketleri daha ardan ve ll bir karakter tar, bununla da suskunluuna iaret eder. Bunu anszn dierleri anlarlar ve canlanrlar. Meraklar uyanan arkadalar, bu meraklarn hemen gidermezler ve sadece sratle yiyeceklerini hazrlarlar. Daha sonra yemek srasnda onlardan herhangi biri, ansl avcya o av nerede bulduu sorusunu yneltir, o ise fazla nemsemiyor edasyla elini sallayarak avn olduu yn iaret eder. Bundan sonra sohbet normal seyrine dner ve birka kii iaret edilen yere gider, yabani hayvan getirir.

Avcnn deerli bir hayvan ldrd Altayllarda, bu gelenein baka bir varyant daha mevcut, avc kasti olarak geceleme yerine ge gelir. Kampa geldikten sonra, tabii yine yannda avlad hayvan olmadan, dier arkadalar onu soruyla karlarlar: Atn almak gerekir mi? Bu soruya o da tasdik edici cevap verir. Onun at hakkndaki sonraki tasasn arkadalar stlenir, o avlad avn nerede olduunu arkadalarna gsterdikten sonra oturur, akam yemeini bekler. Eer avc geceleme yerine kasti olarak gecikmemi ise, o durumda yaplan neriye cevap vermez ve atn kendisi yemler. orlarda ve Kalarlarda yabani hayvan ldren avc, baars hakknda yine ayn ekilde hibir ey konumaz. Ona sorulmas da yasaktr. Akam yemei srasnda kendisi syler. Altay Trklerinin tasavvurlarna gre, insanlar gibi yabani hayvanlar da tensel ruha sahiptirler. Onun beslenme yeri hayvann burnudur. Kalarlar: O burnu ile her eyi bilir, tensel ruh orada oturur derler. Altayllar bunu u ekilde ispat ediyorlar: eer yabani hayvann burnuna kurun deerse, hi biri yaayamaz, kk yabani hayvann burnuna bir darbe vurulunca hayvan hemen yere der derler. te bundan dolay eleyler (Orta Altayda yaayan eley boyu) kolonokun (zerdeva-sansargillerden kk, krk deerli hayvan .n.) burnunun ucunu keserek, bu yabani hayvann ruhuna sahip olduklarn dnerek eve getirirler. Kalarlar ve orlar, l samur ve tilkinin burun ucunu evde kutu iinde muhafaza ederler. Burada biz, tekrar kontagioz (bulac-etkileyici) ba ile karlayoruz. Belki blge ile baldr, Altayllarda ldrlen kei veya maraln bbreini i olarak yeme gelenei vardr. Telengitler de maraln kuyruunu i ekilde yerler. Hayvann yreini kaynatrlar ve dalara kurban olarak sunarlar (serperler). Kumandinler, keinin yreini i olarak, henz scakken yerler.13 Hayvann lmesiyle hayvann varl nihai olarak bitmez. O tekrar dirilebilir. orlar kolonokun gvdesini, nceden belkemiine dokuz kez bakla vurduktan, onu takdis ettikten sonra taygada brakrlar. Kalarlar da ayn ekilde yaparlar, sadece onlar kere vururlar. Sonradan bu kolonokun avcdan kaabilmesi zor olacaktr. Altayllar samur gvdesini zel bir tepe (Taskaba) zerinde, drt kazk zerine koyarlar ve stn dallarla kapatrlar. Telengitler yabani hayvann etini gzleriyle birlikte kaynatmazlar; Altay, onu dier yabani hayvanlara versin diye taygada brakrlar. Cinslerin (hayvanlarn) saylarnn oalmas iin bysel tedbirler uygularlar. te bundan dolay arpa unundan maral ve kei figrleri yaparlar ve Altayn onlar canlandracana inanarak taygaya brakrlar. Bu gomeopatik ba sonucudur: bir eyden benzeri kar, sonu sebebe benzer. Bizzat Altay ad, yerliler iin sadece sradan bir corafik ad olmayp, onlarn tasavvurlarnda bizzat canl, gl bir varlktr; velinimet olmay dileyen, insan veya baka bir canl organizma formuna sahiptir ve eitli emareler tamaktadr. Dalar ve sular, ormanlar ve kayalklar, vadiler ve boazlarn arasnda, onlar ruhu ile canlandran, birbirlerinden ayrlamaz klan Altayn z vardr. Baz ark ve dualardan anlald zere Altay geometrik ekle sahiptir: Eer sana yukardan bakarsam, sen kelisin Altay Han. Eer sana yandan bakarsam dokuz kelisin Altay Han. Bu tasavvur olduka eski tiptir ve yine erken dnem animizmine aittir. Bulutlardan sincaplar verdii tasavvuru da olduka ilgin ve kadimdir, benzer tespitlere literatrde de rastlanlmaktadr.14 imdi, avclk ritelinin zne geelim. Ritel, avcln bir paras gibi kanalize olmutur. Her bir avc, aynen avc artelleri gibi mutlaka ona uyar. Burada yerlilerin dini inanlar, kendine zg ve takip edilebilen bir ritel formu kazanmtr. Dini uygulamay

tam ve amadan, irticalen okunan duayla yerine getirmek, yerliler tarafndan byk bir inanla avda baar salayacana inanlr. Avclar iin sonular o kadar nemlidir ki, bunun iin lm atalarnn ve dier iyi kiiliklerin yksek ruhlarna bavururlar, nk onlarn ltufkrlk gstermeleri, kiisel esenlik salar. Bundan dolay av arifesinde henz evde iken, yerliler baz dini uygulamalar, riteller yaparlar. Onun znde et, arap, un sunusunda bulunurlar ve dileklerin ifade edildii dualar okurlar. Ayinler daha ziyade muhtelif koruyuculara ynelme ile balar: Altayllarda - Ak yayk lgen ile insanlar arasndaki iyi arac; Tubalarda Kara-Kuu15 yani kartal, kara-kutur. Ayin yurt iinde icra edilir ve arap serpilir ve ksa dua okunur. Ak-Yaykuya Yakarma (Ynelme) Ak-yayk azk tluk perzin! - Ak yayk yiyecek versin! Altayka kkayzn - Geni taygaya (Altayka) ktnda, Kazk perzin! - Dayanak versin! (Harfiyen-ba iin kazk) Agan suda kegkeyzin, - Akan sudan ne zaman geeceksin. le perzin! - Pay versin! Kan taykadan, kandu perzin, - Han taygadan su samuru versin Kaptargadan le perzin! - Avc antasndan pay versin! Ak-yayk pa bolzn! - Ak-yayk selamlyorum, ba olsun! Ayn gnn akamnda, baka bir gelenek icra edilir, bu ilkinden biraz farkldr, kan veya boy ruhlarna adanmtr: Ka Kama, Sanzaka, Tayadaya vd. Sayg duyulan atalar Ka-Kama beyaz ko kurban ederler. Kurban, ak gkyz altnda boazlanarak (ldrlerek) gerekletirilir, bu srada dua okurlar: Tnn at tepilu - yandaki aygr etiyle Ts pakand palndu - Kurban sunu yeri kurulmasyla Attu-aptu Ka-Kam! - Saygdeer Ka-Kam! Kk poro atta kkl - Kurdeleli gk-bura atta Kk kormda kkl - Gk rengi serpme kurdeleli Ak poro atta kkl - Kutsal Ak bura atta, kurdeleli Ak kormda klkl - Beyaz serpilmi kurdelelerle Ak palnda yermekt - Temia kurban sunayla Attu aptu Ka-kam!16 - Saygdeer Ka-Kam! Kurban edilen hayvann etini orada piirirler ve avclar byk bir kak yardmyla etrafa kaynam etin suyundan serpitirirler, dua ederler: Kara kamdu tjktu - Kara su samurundan dekli, Kaltar kumdus yakal - Kara kunduz yakal, Kara ylan kamlu - Kara ylan kaml Konor ylan kolondu - Ylandan arkadal, Attu aptu Ka Kam! - Saygdeer Ka-Kam!

Piirilen et, avcnn ailesi ve akrabalar tarafndan yenir. Eklem yeri kemiklerini zel olarak, st yapraklarla kapl, drt srk zerinde bir ykseltide (paln) saklarlar ve onu yakarlar. Sanzak ataya ynelme ayini de Ka-Kama yaplanla ayn zellie sahiptir, ok kk bir farkla, ayin yurt iinde gerekleir ve halanm et suyu serpme yerine sadece dua okurlar. Kurban edilen hayvann kemiklerini yakmazlar, ilk nce onlar bir gn yurtta (adrda) tuttuktan sonra geleneksel dnceye gre bunu aklayarak - eskiden ihtiyarlar byle yaparlard diye atarlar. Ava gitmenin hemen ncesinde avclar son olarak yurtta dua okuyarak Ak-Yayka, Ka-Kama atee arap alg (sratma, serpme, sa) icra ederler: Patan turban Paynam - Hkim olan benim (tinsel) ruhum! Pajnd pilgen yan! - Byk balangc bile! Altaykada til alsan! - Engin taygayla konuan! Agn suda kol alsan! - Akan suyla anlaabilen! Azk tlukten surasan - Bol yiyecek ver. Attu aptu Ka-kam! - Saygdeer Ka-Kam! orlar ava gitmeden nce ritelini, atee sunu serpmeyle snrlarlar. Kumandinler ava gidi esnasnda (Novikovun bildirdiine gre) derler ki: Altayka bazr kerek - Engin taygaya gitmek gerek, Kuday berer - Kuday verir. Av yolunda avclar dinsel ierikli belirli eylemleri srayla yaparlar. Her eyden evvel yolda karlatklar her eye: dalara, taygalara, kayalklara arap serperler. Ayn kaptan farkl dalara serpilmez. orlar yksek dalar yannda dururlar ve unlar syleyerek abrtka serperler: Purungu ababis urgen - Eskiden atalarmz, dedelerimiz gelmiler, Em pis a uren kaldbis - imdi bi,z gen kuak kaldk (geldik). Ailandibis pis a olbanar - Biz gen kuaklar dndk Aylanbanda arnman odur - Sen dndnde yorulma Aylandra terlep urgen - Dnerek terleyene Kijige (an-nalnpa) pir - nsana kendi av hayvanlarndan rine krguzen... - Bir tane bari gster... Alb perebis17 - Alk (kran) veririz. Avclar, sradalar aarak kendilerine ladin aac dallarndan it yaparlar ve kendilerine esenlik vermelerini dileyerek Taglara, Suglara ynelirler.18 Altayllar yksek dalar geilerinde, da boazlarnda daa zel, oboo19 ad verilen ve mterek atlm kayalardan olumu kaya yn eklinde bir kurban sunarlar, avclar buraya bir kurun atarlar. Yksek da geitlerinden, insan psikolojisini etkileyen hakikaten devasa muhteem bir manzara eklinde byk bir arazi uzand grlmektedir, avc Altayllar Altaya un ve arap sunusu yaparlar (Un su ile kartrlr). Bu kurban sunumu uygun dua okunuuyla birlikte Altay ululamak maksadyla yaplr, nk o (Altay)

insanlara yollarda ormanlarn, dalarn ve nehirlerin esenlikle geit vermesinde yardmc olmaktadr. Altaya Bavurma (Ululama) Ustunen krgnd u toloktu Kan Altay - Yksekten baknca kelisin Han-Altay. Kuy uzunan krgnd kam sndu - Yandan baknca kamya benzersin Kan Altay - Han-Alltay! Suzup iken agn su - Akan suyun iilir Stten tadp pergey pedi? - St tad verir mi? Sunup paskan altayka - Su basm (fakirlemi20) geni tayga. le tadp pergey pedi? - Lezzet verir mi ierken? Telengitler Altaya u duay okurlar: Altay zi kan rg! - Altayn iyesi Kan! Aga zi kan taskl! - Ormann iyesi beyaz Kan (dan karl zirvesi) Andk bukten bay Altay! - Yabani hayvanlar bol zengin Altay A beretten bay Altay - A (yiyecek) veren zengin Altay! Mingen at budurulbes - Giden atn aya taklmaz (srmez) Putken poy surlebes - Onun boyu llemez Ene yan biy Altay! - Ana, byk bakan Altay! arbayn kkan agaj - Onun yaprakl aalar Yalak polgan ene Altay! - Her eyi koruyan Altay ana! arla agan tanay... - arltl akan ak nehir... Arjan polgan Altay! - ifa kayna Altay! Bu dua okunduktan sonra avc-Altayllar atalarnn (tinsel) ruhuna, rnein, KaKama u szlerle ynelirler: Patap turgan Payna - Hkim olan iyi (tinsel) ruh! Pajnd pelgen yayaganm! - Kendi balangcn yaratan! Attu, aptu Ka-Kam! - Saygdeer Ka-Kam! Altayka kkanyazm - Geni taygaya kmak iin Azk tlk surazn! - Senden zengin yiyecek dilerim. Atae sunu serpmek iin mutlaka ate yaklr, ancak avcnn eitli sebepten dolay (ge kalma, kt hava koullar vb.) ate yakamayaca hallerde, o zaman kuru otlar, atee benzetilerek ylr, ate sembolize edilir. Ava gidi esnasnda yerlilerin uyduklar baz kurallar, alametler vardr. orlar evden karken geri dnp bakmazlar. Nereye gidiyorsun? sorusuna asla cevap vermezler. Birine rast gelinirse, konuma esnasnda karlalan kiiye srtn dnmeyi daha iyi sayarlar. Ava giden bir avcnn yolunun enine kesilmesine (nnden geilmesine) kimseye msaade edilmez. Avclar, eer evden karken akalarsan, o zaman, iyi ey bekleme derler. Avclar ciddiyetlerini ve adaba uygunluklarn muhafaza etmeye alarak sessizce giderler. orlar, Kumandinler ve Tubalar eer yollarn keserek bir kadn nlerinden geerse, o zaman geri dnmek gerektiine inanrlar: Altayllar bundan baka yollarndan

eer ylan srnerek geerse, bunu da kt bir emare sayarlar; Ulagan Teletleri ise yollarn enlemesine kesen tavana ate etmek iin silahlar doldurulmu olarak evden karlar. Kalarlar, yabancya ait kzak izlerinin zerinden enlemesine gemezler. Tubalar, yurtlarnn evresini gne ynnde dolarlar. Avcnn yolunun kesilmesiyle balantl btn bu alametler, kontagioz ba prensiplerinden kmaktadr. Av yolu, av srecinin bir paras olarak kabul grr. Yolu enlemesine kesmek yolun engelidir. Bu ba (by) prensibi ile ilikili olan bizzat avda da eitli engeller oluturmaya teebbs edebilir. Belirli av blgesine geldikten sonra avclar bay barak zengin, dall budakl aa ad verilen, genellikle de ok sk dallar olan byk bir aacn altna kamp (barnak adr) kurarlar, aaca un serperek onu ulularlar. Altayllar onun yaknna, her birinde 1-3 taneye kadar kurdele balanm ba (ip) asarlar, bunu genellikle da servisi veya akaaca balarlar; bu balarn gne ynnde olmasna da zen gsterirler. Avda dou yn zellikle ululanr. Bu yne doru ienmez. Tubalar renkte kurdele asarlar: mavi, sar ve beyaz. Onlar aralarnda beyaz tavan veya yaz sincab derisi balarlar, bazen de al horozu ba ve kuyruu asarlar. Tubalarn aklamalarna gre varlk temizdir, nk toprak altnda yaar, bundan baka iaret edilen renklere de uygundur. Bunun ardndan taygann iyesine ynelinilir: Alt krlu Altayka! - Alt keli geni tayga! As yakalu - Kakm krk yakal! Enem bolup emisken - Gsyle besleyen ana gibi... Adam bolup azraan - Yetitiren (koruyan) baba gibi Yapr yuklas barakm barak - Yamur iin sk-geirimsiz yaprakl aa! Yau tgnbas kuyafanm... - Dmandan korunakl snma yerim... Miner attan yaylbas - Atla giderken dmeyeyim. Kierkepten eilbes - Giydiim elbise zlmesin. Yayan turar kandytit? - Onun yaratl nasl olacak? elkanlar da (Baygol nehri boyunca yaarlar) kamplarnn yanna kurdeleler asarlar. orlar kurdele asmazlar, av yerine gelerek etraftaki karlar temizlerler, laden aac veya da servisinin yannda adrlarn kurarlar ve orada abrtka serperek bu aaca ynelirler: Pay torum salbodur - Zengin kozalaklarnla by, Parak patn pay kuzuk - Gr dallaryla da servisi. Artelin en yals, tekrar abrtka kartrr ve dan iyesine sunuda bulunur; Tag-ziye serperek: Amr yurerge neme tabarga - Esenlikle gezip bir eyle kazanmak, Bazlar der ki: Pajna ku konzn - Bana kular konsun, gecelesin Tzine bis konar - Altnda biz geceleyelim. Kalarlar, un ile onu kutsayarak aaca ynelirler: ok, bay barak! - ok zengin dall budakl!

Burada unu gstermek gerekir ki, kurdele sadece avda deil, Altayda Moolistana snr olan blgelerde genel olarak dinsel kltlerde fevkalade yaygndr; Altaya bu blgelerden gemitir. zellikle Burhanist Altayllarn dinsel geleneklerinde kurdele kullanm gzle grlr ekilde belirgindir, bilindii gibi bu dinin kkeni Budist Moolistana baldr. Aaca ve taygann veya dan iyesine ynelme ritelinden sonra, ala iinde ate yakarlar ve atein iyesine (ot iezi) abrtka sunarlar. Taygaya geldikten sonra ertesi sabah av balar. Altayllar ve Tubalar evvela da iyesine un ile sunuda bulunurlar. orlar kurban ile atee ynelirler. Bu andan itibaren avc zorunlu dinsel seremonisini tamamlam olur, avdan eve dnnceye kadar daha sonra ortaya kabilecek bir durum karsnda, onun ruhsal haline uygun dinsel hareket yapar. rnein, deerli bir hayvan ldrmesinden dolay kran duygusuyla veya fena bir ey karsnda korku duymas halinde kurban sunusunda bulunur. Avclarn avda yaptklar ayinlerde yksek bir maneviyat yaamas ve Altayllarn zel bir ifadeyle edim ezip yat (i atele vcudum yanyor) diye ifade ettikleri zel bir ekstaz durumuna gemeleri, ilgin ve karakteristiktir. Dua esnasnda byle bir cokunluk hali, phesiz baarlar haber vermektedir. Eer avn ilk gnnde samur avlanrsa av baarl olacak demektir. Avda atee zel sayg duyulduunu sylemek gerekiyor. Ate, uzun diliyle insanlar ile tanrlar arasnda araclk grevi yapar. Ate, sunulan kurbanlar eitli ruhlara geirir (iletir).21 Kalarlar: Atee ne verirsen, o da hepsini dan iyesine verir derler. Eer kazanlm bir baar varsa, buna teekkr mahiyetinde karlk olarak, atee akam kurban sunmann daha iyi olduunu kabul ederler. Avda atee sayg duyma, btn Altay Trklerinde mevcuttur. Hazrlanan bir yemekte, ilk sra atee verilir. orlar atee, koyun, inek ve domuz ya vermekten kanrlar. Baz avclar, at etinin de bu ama iin uygun olmadn kabul ederler. Yabani hayvan ya, bu durum iin en uygun olandr. Atee byk bir saygyla yaklarlar. Atein zerinde adm atarak geilmez, hi bir ey atee atlmaz. Ate iin en ok kullanlan epitetler unlardr: otus batu ot ene (otuz bal ate ana), Altn tondu ot ene (altn donlu (krkl) ate ana), yaan kanng arg alg (mahkemenin byk hakimi). Yerliler, evde atele ocak tasavvurunu birletirirler, evin ve ailenin esenliini, varln ocaka balayarak daha bir dikkatli yaklarlar, avda iken ise atei sacaya ve onu kartrdklar denek (sopa) ile birletirerek tasavvur ederler. Her avcnn kendisine ait sacaya (ask) olmaldr. Eer bir ey pimedii halde sacaya atete braklrsa, bu durumun cinsel gszle neden olaca inanc, Altayllarda gayet yaygndr. orlarda da ayn ekilde dnmektedirler. Kalarlar buna, kadn baka bir adamla gider eklinde ilavede bulunurlar. Bu tasavvur, iinde benzer toplumsal dnce oluturan yalan uygulamalar olan gomeopatik ba ile balantldr. Sacaya avcnn ahsna ait maldr, yanl olarak onun reme organyla benzerlii armn vermektedir. Benzer eyler benzer eylerden trerler, sacayann ateten bozulduu dncesinden hareketle, gerekmedii halde o kullanlmamaldr (ona hi bir ey bal deilken), bu avcnn reme organna gemektedir (artrmaktadr). Eer bu dnce adilane ise, o zaman kadnn kocasn aldatmasnda (deitirmesinde) artc bir ey yoktur, nk cinsel gszlk, yerlilerde kadn deitirmenin (brakmak) hakl dayana vazifesi grmektedir. Burada bir eyi belirtmek gerekir ki, sempatik ba prensiplerine uygun olarak avcnn cinsel gc, avn remesi iin salam bir teminat grevi grmektedir. Cinsel gszle urayan avc,

sempatik yolla tabiat ve tabiatta kklemi yabani av hayvanlarn etkileyemez. Altay Trklerinde bu dnya gr daha ileri gitmi ve karmaklamtr. Cinsel g, avcnn, kadn suretinde olan taygann iyesi ile cinsel birleme yapabilmesi iin gereklidir, avda ok baar kazanmasn salayacaktr. Av bitiminde or avclar taygann iyesine ve atee kranlarn sunarlar. Taygann iyesine u szlerle olaan sunu serpme gerekletirilir: Ababis oka ak taskl purunan - Eer atalarmz beyaz zirveleri daha nce getilerse, Bere urgan, ababis ebire - Eer atalarmz evirdiyse, rgnp nannp oturgan - Ve mutlu olarak eve dndler Pis keldibis edk rgndrdn - Bizler de geldik, sen bize de ver, Kuday saga algi perzin! - Kuday sana alk versin! Evin atei (onun iyesi ot iezi), canl parlts ve trtsyla ev halkna avcnn dnn haber verir. Avc yurda girerek atee kurban sunar. Kumandinler, dnlerinde yle szler sylerler: Kee kuday berde - Tanr geit verdi, olm aki bold! - Benim yolum ok gzel oldu! Abr enzu an keldim! - Esenlikle geri dndm! Kirig kuday mal berde - Kk tanr sr (hayvan) verdi!22 Avc erkekler avda avlanrlarken, evdeki kadnlar ve dier kalanlar da bilinen kurallara uymaldrlar: neelenilmez, oyun oynanmaz, tartlmaz (kfrlemek-svmek), yksek sesle glnmez, aksi halde sincaplar avcya gelmezler. Kobur-suda (nehir) iki aile, genlerden birinin elinde balalayka ile yurdun sahibi avda iken dierinin yurduna gelmesinden dolay tartmlar ve ksmler.23 Bu kurallar da by (ba) prensiplerinden kmaktadrlar. Sempatik etki, nemli mesafeleri etkilemektedir. orlarda avdan dn anna ait baz hususiyetler vardr. rnein, avc elde ettii av ganimetini hemen eve getirmez ve kendisi de teri kuruyana kadar oraya gitmez. Bu sre zarfnda karsyla konumas yasaktr. Kadn, avdan dnen kocasn karlayamaz. Bu belki yabani hayvan ldrmesinden sonra bir nevi kendine zg temizlenme gelenei olabilir. Altayllarda avdan dn biraz farkldr. Avc kendi koruyucu (tinsel) ruhlarna kar kendini sorumlu hisseder, esenlik duas okuyarak ve sunu serperek ksa bir ayin icra eder: Ak-yayka ve koruyucu atama. Bundan sonra o, yurdun kapsnn sol tarafna aslm olan avclarn koruyucusu Sar-Hann kolonok derisiyle yaplm kurdeleli tasvirini selamlar. Bunun iin o saba braga (undan yaplm iecek) kullanr. Avdan sonra yaplan duann mehur zelliini gstermek iin avcnn kei veya maral ok nadir ansl niane -kulanda delik olmas- ile getirdii durumu sylemek gerekir. Bu tr hayvann eti piirilir ve tahtadan yaplan tabaa konur. Avc dizst ker, kan ba atas koruyucusuna, rnein Ka-Kama zel bir ayin kabul ederek onunla yurdun n kesine ynelir. Ak parlga, alt karlga saldm - Temiz sunu alt sap stne koydum, Ayak tepi olerge kn yelen yadm - Kap ve tabaktan sizi kutluyorum Altayka til al - Engin taygayla anlatk.

Agk suda kol al - Akan suyla anlama yaptk. Altayka andan ksa - Geni taygaya avlanmaya gideceim zaman At pajnda tutadp-tur - At stnde (yabani hayvanlara) rast geleyim! Aldma yol utkurut - nmdeki yolumu a Attu aptu Ka-Kam! - an hret kazanm Ka-Kam! Altay bile yak yarajp-tur - Altay ile bar iinde yaa! Avc, iyi avdan dolay ona kranlarn sunmada yava davranmamas, zel ilgi gstermesinden dolay, gelecek av seferinde baar salayacandan o kadar emindir. Kan ba olan tinsel ruhlar arasnda Sanzaka sayg duymada, onun erefine avc bir koyun veya aygr ldrr ve arap ve un serpmesiyle ayin (gelenek) icra eder. Avc inanlar geleneklerinden aka grlyor ki, byle geleneklerin Altay Trklerinin tamamnda mevcut olduu aka grlmektedir. Her kabilenin, bazen hatta her boyun, baz deimeler olsa da, hepsi de ortak bysel ve animizm esasna dayanmakta olduu dorudur. Altayllarda avc gelenekleri karmaktr ve Mool klt elementleri (kurdele asma, obo) ile kesien amanizm etkileriyle beslenmektedir. orlarda onlar daha basittir ve daha eski olmaldr. Altayllarda her boy ortak koruyucu tos-ya avda kendilerine yardm eden atas (dedesi) vardr; rnein, Oi boyunda -Sanzak-Kam; apt boyunda -Ka-Kam; Todo boyunda Tostogo-Kam; Komdo boyunda Tayada-Kam v.d. gibi. Btn bu atalar (dedeler) lm amanlardr. Bu koruyuculara kar yaplan dualarn ekli ve zelliine dair bilgi verilmiti.24 Ancak btn boylarn kabul edip sayd, avclar koruyan genel av-avc koruyucu ruhlar vardr. Bunlar lm atalar-dedeler olmayp, btn taygann iyesi olan zel varlklardr; belirli bir surete ve ada sahiptirler ve bununla da dalar, rmaklar vd. gibi yer iyelerinden kesin bir ekilde ayrlrlar. Bunlar Tubalarda anr veya dier syleniiyle anr, Katunann sa kys Altayllarnda Kudan-Biy, sol kys Altayllarnda Sar-Han, iysk Telengitlerinde Sanay. Btn bunlar kkenlerini dan tinsel ruhlarna dayandrmaktadrlar, nk Altayllar ruhlar mstakil kategoriye ayrmaktadrlar: bu ruhlarn ne lgen, ne de Erlik ile hi bir ilikileri yoktur.25 Altayllarn her boyu (seok) kendi boyunun koruyucusu olarak, temiz Tosem (AruTos) olarak adlandrdklar u veya bu daa, nehre, kayala veya gle sahiptirler. Btn seoklarn boy Toslarnn miktar olduka oktur, onlarn yayldklar blge Altay ve Mool (Sumer-Ulan) snr blgelerinde, Kemik nehrinde (Ala, Sut-Kol) ve Yeniseyin daha kuzey yerleim yerleridir (Kanm).26 Tubalarda anr veya anr ad, avcnn taygadaki av baarsn temin eden tinsel ruh tasavvuruyla balantldr. Avc ona sayg gstererek av zamannda yardmn almay gzetir. anr taygada yabani hayvanlarn yaadklar ve redikleri yerde yaar. Onun d grn, ayinde amanlar tarafndan insan suretinde resmedilir: aksakall, sar akasya dalndan bastonu vardr ve hzl bir marala biner. Avcnn ona gerekli sayg ve nemi gstermedii hallerde, o da avclar eitli deri hastalklaryla (uyuz, ban vb.) hasta ederek cezalandrr ve av zamannda yabani hayvanlar avclarn kurunlarndan demir penesiyle korur. anr, taygay kurutma, onu yangnla yok etme gcne sahiptir. i nehri vadisindeki aptgan da bir ka yl mhletince yanan aalar nedeniyle ho olmayan bir grntye sahip olmutur. Yerli halk bunun gl anrn ii olduuna ok kati tarzda inanmaktadrlar.

Avcnn muvakkat olarak av brakmasna sebep olan avc adrnn yangn sebebiyle yok olmas, Tubalar tarafndan avcnn kt bir iinden dolay olduu, anrn hiddetlendii ve bu hiddetin bir etkisi olduu eklinde deerlendirilmektedir. Bundan dolay avclar eve dnnce ona saba (braga ev biras) kurban sunusunda bulunarak anrn merhametini kazanrlar ve tekrar ava giderler. Avc kamp (adr) yaknnda Tubalar, beyaz tavan derisiyle kurdeleler asarlar ve un kartrlm ortko (Altayca potko) serperler. Tubalarn geleneklerine gre anra 3, 5 veya 7 kova miktarnda saba (arpa unu ve malt karmyla yaplan iecek) sunu-kurban edilmesi gerekir. Bu miktar, sunu yapann gayretiyle belirlenir. Kurban sunusunu aman icra eder. aman misteriyas (misteriya- dinsel konulu drama .n.), avclarn doalama dualaryla kyaslandnda daha canl ve uzundur. anr tasvirine (tar) kurban sunusu olan braga serperler. Bundan sonra orada hazr bulunanlar braga ierler, tara serptikleri arab da ierek bitirirler. Bu ayini (dua) her avc ylda bir kez, zellikle av ncesinde sonbaharda yapar. Av dnnde ise anra dua edilmez. ki tane anr tasviri vardr. Birincisi tar diye adlanr. O akaa kabuundan drt keli, iki tane kk plakann bir birine smsk dikilmesiyle olumaktadr. ine 9 adet arpa tanesi koyarlar. Tasvirin alt ksmna ar akasyadan (apkn), hanmelinden (Altayllarda taya) ve kenevir (kendir)den eritler balarlar. Btn bu paral ksmlar sadece akaac sslemek amacyla aslm olmayp, bunlar av ile sayg duyulan ruhlarla balanty sembolize etmektedirler; nk ilk iki erit (kurdele) silahn fitili hazrlanmasna malzeme olarak hizmet eder, kendir ise namluyu temizlemek iin kullanlr. Yerine gre bu eritler tamamen akasya aacndan yaplr. Tar anr belde (uylukta) tanr: tarn alt ksmna sar akasyadan bir denek (sopa) balanr, bu tayak anrn bastonu, koltuk deneidir. Avclar tar, kendi koruyucusuna yapaca dua (ayin) zamannda kartt yabani hayvan postunun muhafaza edildii ambarda saklarlar. Tarn ikinci ad da Nyanktr, torba-uval demektir.27 Dier tasvir ise manak (Altayca manyak) adn alr, devaml olarak yurdun bakesinde byk bir tahta ktkte asldr. O biraz daha uzun llerde (10-12 verok) sar akasya, hanmeli ve bir tane de kuma eritten yaplr. Onun da akasyadan tayak" vardr. Avclar ava gitmeden nce her yl anra sayg gsterirler ve manaka akasyadan tane yeni erit (kurdele) balarlar. Yerlilerin sylediklerine gre bazen kadn beraberinde eyiziyle beraber manak da getirirmi, eer avc ise kocas da bu ruhu benimser. Bundan dolay anra kar iliki iki manaldr. Eer o boy ruhu ise, yani erkek tarafndan ise ona kurban - saba sunmak gerekir ve kendi ts olarak adlandrrlar. Eer kadn taraf ruhu ise, o zaman ona bu ailede saba sunmazlar (kdrbs), normal arap serperler. anra Dua (Ayin) Sar apkan tayaktu - Sar akasyadan sopal Sar tiin ilulu - Sar sincap balanm Yalan yerde turlalu - Ak yerde yabani hayvanlarn dura, Koo sgn aydglu - Maralla gelen Teke yunma aydglu - Dii geyikle gelen da keisi. Sar sablak sallu - Sar sakalyla Ku kirbiktu - Solgun kalaryla Saskan yetpes sar yalan - Saksaann uarak stnden geemeyecei

sar ak yer (ova) Kuskun yetpes ku yalan ovas Kzl yalkn kamlu Yalan yerde lt Agn suglu keiglg

- Karagann uarak stnden geemeyecei solgun - Kzl imekten denekli - Ak alanda len - Akan suda geidi olan II - Akan suda geit vermeni istiyorum - Geni taygada geit vermeni istiyorum - Alanda pay (ganimet) istiyorum - Kayalk dalar deitirme - Diz stne kalkver - Bahsederek (Tanry anarak) ver! - Halk payn ver! - Altn tepsiye dayanp dur! - Srkta kesilmi tavanla - Aslm dii geyikle, tavanla - Babam anr, Bey anr! - Sar uval olan - Bol (ebedi) sular geersen kurutma - Geni taygay yakma! - ok, saygdeer! (Kayrakan) III - anr- tm zenginlerin babas, anr! - Koruyucu Altay! - Evlere karakolluk yapan! - Herkesin babas, zengin anr! - Sar kzl yerde yurtu olan - Sar (hezen ars) sinekli at olan - Solgun(hezen ars) sinekli at olan - Senin kaplarn gelmeye deer! - Sar ayakkabl28 - Sar akasyadan sopal - Akan sular kurutarak - Halk sana ayak basacak - Geni taygay yakarak

Agn suga ke pojostn Altaykada aju pojostn Yalan yerde le surazn! Tayka tat kultpa! Tezen le dn-ber Yilinme kudalap ber! El leti yayap ber! Altn tepi yayann tur! Yele koyon palu Aygr koyon ililug Adam anr, biy anr! Sar nyanktu Yanala keer bolzo soltpo! Altaykan rtb; ok, kayrakan!

Paran adaz bay anr Altay yerine sagn turgan! Alankt Karap turgan! Paran adaz bay anr! Sar tandak yurtu Sar manzas attu Ku manzas attu Ejikterin kelgeyl! Sar kaa dkt Sar apkn tayaktu Agn sund sooltp Sayna bastan ulus Altaykan rtp

Kokne bastan ulus - Klne halk ayak basacak29 Adan Kudan biy Kudan! - Babam Kudan, Bakan Kudan! Enem K, bay Kbul! - Anam Kuu! Zengin Kbul! Altayllarda sayg duyulan av hamisi, Kudan-Biydir. Avclar onu tayka-ts diye adlandrrlar. aman ideolojisi ona fevkalade nem kazandrmtr. Kudan, akam gnein kaybolduu ynde, Altayllarn karakteristik olarak ifade ettikleri yar tenere sapslgan (gkyz ve topran (ufuk izgisi) salland) yerde yaamaktadr. Orada titrek kavaklar byrler. Yazn Kudan-Biy taygaya tanr/yerleir. Her avc veya yedi yl mhletinde ona kurban sunmaldr. Kurban olarak, koyun, da keisi, at (3 yandan byk olmamal) ve saba olabilir. Kurbanlk hayvan mutlaka sar olmaldr. Ayin (dua) mutlaka amann katlmyla olmaldr, yzn batya dnerek ayini icra eder. Avcnn kendisi byle bir ayini icra edemez. Kudan-Biye yaplan Kamlk ayini, uzunluu ve iki blme ayrlmasyla farkllk gsterir: uzun bir misterinin grldnde yurtta yaplan, uzakta btn gece kurbann bekletildii akam ayini ve ikincisi ise kurbann sunulduu sre olan sabah ayini. Bu yurdun nndeki zel kurban sunu yerinde icra edilir. Kurban sunann yapmnda sadece titrek kavak kullanlr. Kurban sunann olaan modeli, mutat sunak tipinden kk farkllk gsterir ve imdi titrek kavak ile deimi olan parlak yeil akaacn yokluu gze arpar. Yere dikilmi olan dz titrek kavaklarnn nnde yaprakl, st ksmnda iki titrek kavak atal bulunur. Onlara da deerli eyler, rnein, yabani hayvan derisi, kymetli krkler, kumalar vb. gibi eyler astklar iki tane titrek kavak sr (sopa) koyarlar. Bu tolu rehin (fidye)dir. Bu iki titrek kavak arasna, zerine koyu sar renkte ortasna sincap derisiyle 9 tane kurdele (erit) aslm olan bir ba gererler (Kudan tasviri). Bu yapnn nnde dua okuyarak kurban sunusunu gerekletirirler. Kurban edilen hayvann postu (derisi) ryp gidecei yer olan aataki sra taklr. Buna benzer ayin sonbaharda av ncesinde kurban sunularak icra edilir. Kudan Biy, avclar durumlarn sk ekilde takip eder ve kendisine kar bir yanllk (eksiklik) grnce, onlara musibet gnderirmi. En yaygn ceza avdaki baarszlktr; bundan baka ceza srlar telef eden byk kurt srsnn gnderilmesidir. Kudan-Biyin hangi kategori ruhlara: iyilere mi, ktlere mi ait olduu? sorusuna, Altayl avc Pelemen (Kuym nehri) Rusa olarak sredniy orta cevabn verdi. Eer avc gerekli ihtimam gsterir, ona elbete ki parlak renkli at kurban ederse, gerekten de Kudan-Biy, avclara yardm edermi. Aksi halde srlar telef eden kurt srs gnderir. Bir baka nokta ise onun evi-meskeni ne yerde, ne de gkte olmayp, her ikisinin birleme izgisindedir. Ancak cehennem dnyasna kap vazifesi gren dnyann (topran-yerin) aznn bulunduu bat ufkunda, srekli karanln olduu yerdedir. Kudan Biyin emir verme kudretine sahip olduu yabani hayvanlar olduka farkldr. Onlarn arasnda Altayllarn inanlarna gre kt kategori ruhlarn hizmetiliklerini yapan hayvanlar (ay, porsuk) bulunmaktadr. Bunun dnda Kudan Biyin kendi sureti uar - sincap derisiyle 9 kurdeleden (erit) olumaktadr; bu kurdeleler belki de gkyz sakinlerine kar onun dmanca ilikisini karakterize eden bir iarettir, nk G.N. Potanin30 tarafndan Altayllar arasnda yaplan derlemelere gre, uar-sincap gkyznn bar yaplmayan dmandr. Efsanede Yaratc onu yerde ac ve keder iinde brakarak gkyzne yerlemitir,31 uar-sincap - aman, yaratc tarafndan lanetlenmitir. Bylece iyi koruyuculuk ve kt dmanlk elementleri Kudan Biye balanmaktadr. Burada sanki kt kategori ruhlarna ait emareler stnlk salamaktadr. Bununla birlikte o, tamamen de kt acmasz bir varlk olarak kabul edilememektedir. Ona kurban sunumu ok nadir olarak gerekletirilir

(3 veya 7 ylda bir defa) ve kurban edilen parlak tyl hayvan da buna karlktr. Her eye ramen o; dalarn, topran ve suyun ruhlar kategorisine yakndr. nsan onlarda kendi esenliini, refahn grr ve tepeleme olarak bereket, yarar, kazan elde eder, nk kendisine sayg gsterilmemesi halinde onlara hastalklar gnderir.32 Bu tinsel ruhlara da yine parlak tyl bir hayvan kurban sunarlar. Ayn eyleri anr hakknda sylemek mmkn. Yukarda zikredilen Sar Han ve Sanay koruyucu ruhlar da bu kategoridendir. Kudan Biye Ayin (Dua) Adan Kudan biy kiji - Babam benim, bakan Kudan! Yaman Kutu elilu - Eli yaman (hdhd) ku sahibi - Kurtu brakan (salan)... - Mal yesin-deyip! - eklemli zengin kavak - Evler yaptn Kudan Biy! - perem apkal yaman ku (Hdhd) - Yaratan verdi - apkasnda ku telei olan Kudan Biy!... II Sar tandak yurtagan - Kzllkta meskeni olan Sar magas attular - Trs giden hezen arsnda Sar ld yar etken - Sar steplerde kou (yar) eden Yer tzinde kayglu34 - Yerin (dnyann) temelinde artc! Yetti manas yaratu - Yedi tane hezen ars sahibi Bey Yer sapslgan oyndu - Dnyann sallanan ufkuyla oynayan Adam Kudan Biy kiji! - Babam benim bakan Kudan! Altayka kkayzn - Geni taygaya girmem iin, Azk tluk yayap berettn! - Bol yiyecek (avdan) yaratc verdi. Agn sud kekeyzin - Akan sudan benim gemem iin! Altn le yayan beretten - Altn pay (le) verecek yaratan Attu aptu Kudan Biy! - Sayg deer Kudan Biy! orlarda da avda yardmc olan ruhlar bulmaktayz. eley boyu avclar, her sonbaharda kapnn iyesi eik ziye kamlk ayini yaparlar; bu ruh lgenin oludur ve insann evinin koruyucusudur. Ona arpadan yaplan braga ortko sunarlar. Ayini aman icra eder. Bu koruyucuyu karakterize eden amann ejik ziye yapt duadan bir kesim: Sar sapkn tayaktu - Sar akasyadan denekli Peli yok peldini - Sallanan ince belli Sar tyn sagalu - Sar sincap sakall Ak lgeni argalg... - Ulu lgenden talimatl... Kk taygl33 agtkan... Mald yizin-dep! U yel bay terek yde salgan Kurdan Biy l prktu yaman ku Yayap bergen! Ku pkt Kudan Biy

Bu tasvir; anr, Kudan Biy, Sanayn tasvirlerine ok uygun dmektedir. Ejik ziye saygszlk ktlkler getirir: avc ya hastalanr ava gidemez veya avda hastalanr ve baarl olamaz. Kalarlar av ncesinde Panyaya kamlk yaparlar. Panya nceden insan imi. Ona sayg duyan avclar av zamannda onun kiisel yardmn alrlar. Sayg duyulmazsa baarszlk olur. Kamlk ayinini aman icra eder. Kurban olarak skt malt ve un karm serperler (sunarlar). Skt 7-9 kova miktarnda akaatan yaplan kapta kuspakta kartrrlar. Ona samur yakalamak iin a ve akaa dal balarlar. Kamlayinin byk ksm sabah yaplr. O gnn gecesinde yaplan dua (ayin-yakarma) ile tamamlanr. orlarda Kondom nehrinin aalarnda avn koruyucusu saras veya kolunaktr. Onun tasviri, kolonok derisi yerine geen beyaz keten bezindendir. Bu da dier ev (tinsel) ruhlaryla birlikte muhafaza edilir ve ava kmadan nce sunu (ikram) da bulunurlar. Avn baars ona baldr. Onun avc ile birlikte kotuuna ve yolu enlemesine geerek onu (avcy) engellediine inanrlar. Onun yabani hayvan kovalamada yardmc olarak sessizce gitmesi iin av ncesinde onun msamahasn kazanmak gerekir. Kolonok tasviri genellikle ambarda bir yerde veya yurtta at altnda saklanr. Av ncesinde onu yurda veya izbeye getirirler, tavandaki bir kirie veya deri ba ile peykeye sokulmu sra asarlar. Kolonokun sahibi araka (arap) serper. Araka serpme srasnda eer deri (post) kprdanrsa, o zaman avda baar olmayacaktr. Bazen de ev sahibinin avda olduu zaman post (krk) burada devaml asl kalr. Ava giderken evden kn hemen ncesinde avc atee araka serper ve ona bir para ya sunarak yle der: mnn elere taykga pajal otur - Evin sahibini taygaya gtr An yok erden saba tartp otur - Yabani hayvanlarn olmad yere gtrme Anbar erge orta payap otur35 - Yabani hayvanlarn olduu yere dorudan gtr. Aadaki dua parac da Kolonaka ynelmeye bir rnek mahiyetinde olabilir: Kara kundus akalg - Kara kunduz (postun)dan yakal Talay kan ul? - Deniz Kaann olu! Mras-su nehrinin orta akntsnda ayn ekilde Tom nehrinin yukarlarnda avc (tinsel) ruhu kannatg kanatldr. Onun tasviri ortasna paavra (aput) balanm iki atall akaa dalndan olumaktadr. O aputa iki tane yaban (al) horozu telei dikilmitir. Ona da av ncesinde sunu da bulunurlar. Kannatga saygszlk karn hastalklarna sebep olur ve avclarn gzlerine grnp kaybolarak yabani hayvanlara nian almalarna engel olur. N. P. Drenkovadan rendiimiz bilgilere gre Mras-su nehrinin aalarnda Kannatga benzeyen bir tasviri Uugat-Han diye adlandrlmaktadrlar. Avclarda ve tccarlarda o tasvir vardr. Uugat Hana ya ve tuzsuz kaa sunarlar. Onun tasvirini evde muhafaza ederler. Uugat Han, sayg gsterilmemesini gz ve kulak hastalklaryla cezalandrr. Mras-su nehrinin yukarlarnda ve orlarn yerlemi olduu Minisun blgesinin bat ksmnda avc ruhu Taygamdr. Taygam tasviri tahtadan oyulur ve bakr dmelerden gzleri olan surata sahiptir.36 A. Novikovun rencisinin bildirdiine gre Kumandinlerde avcln koruyucusu, yine Taygam ya da dier telaffuzuyla Taygmdr. Onun buradaki tasviri farkldr. Drtgen ekilde iki tane akaa kabuunun dikilmesiyle olup Tubalardaki anr tasvirine (Tar) benzemektedir, ancak bunda iki tane kese (torba) vardr. Onlarn her birinde arpa tanesi bulunur: stte 9, altta 7 tane tahl bulunur. Her iki kese de yarm arn uzunluunda

kukiraz dalndan bir sopaya taklr. Taygam tasviri izbenin tepesinde (atsnda) saklanr. Kamlk ayini srasnda onu alp izbeye getirirler ve arpadan yaplan braga ortka serperler. 3-5 yl sonra yeni bir tasvir yaparlar. Taygama normal boyutta olan tahta bir ok ile kamlk yaparlar. Kamlayinden sonra bu ok izbeye aslr. Biy blgesi Solton yresi Kumandinlerinde Kondom nehri orta aknts orlarnda ve elkanlarda avclar, av ncesinde albaya ynelirler (sayg gsterirler). Onun tasvirini aatan oyarlar, sincap kuyruundan sakal ve zeytinden gzleri olur. Yerlilerin anlattklar hikyelere gre alg, nceden utanmaz ve mutsuz bir insan imi. O hi kimseyi armam ve kap krd Erlike gitmi. Erlik onu cezalandrmaya karar vermi. Dipikli yay kurmu. alg bu kapana yakalanm. Yay, onu aya ve dilinden yaralam. Bundan dolay o imdi iyi konuamaz ve topallamaktadr. alg sk sk avclara hastalk musallat ederek, kemiklerini krarak eziyet eder. Ona salamat (kaa) kurban sunarlar. Aa ve yukar Kumandinleri hakknda detayl bilgiler derleyen A. Novikov, step Kumandinlerinde ve orlarla snr komusu olarak yaayan Kumandinlerde algn Urgen zi diye adlandrldna dikkat ekmektedir. Baka yerlerde de Sar-aalg (Kumandinler ve elkanlar), art Saalg (orlar eley boyu), Sargan (boylar: abat, oro Kumand; elkanlar, Tubalar) adyla bilinmektedir. Novikovun Kumandinlerde derledii efsanelerden birinde Ulgen (lgen), torunu olan aalg izbenin bakesinde yaamas, onlar kt ruhlardan korumas, avda yardm etmesi ve esenlik temin etmesi iin insanlara gndermi olduu anlatlr. Sar aalg, gz hastalnn iyilemesinde de yardmc olur. Eer o hiddetlenirse o zaman avclarn cinsel organlarn yakalar ve srt hastalklaryla onu cezalandrr. Nispeten daha az yaygn bir dier inana gre aalg, lgenin yeeni veya kk oludur ve gnein doduu ynde yaamaktadr. aalg, taygadaki btn yabani hayvanlar kontrol (idare) etmektedir. Avclar bazen hikyelerle onun dikkatini yabani hayvanlardan uzaklatrr. aalg, grnmek formda taygada avclara elik eder. Kumandinler avc adrn kurduktan sonra cvk halde arpadan kaa (tuzsuz) hazrlarlar ve altna adr kurduklar aaca serperler. Bu kaa, aalga tahsis edilmitir. Bunun hakknda derler ki: ok, oka bolzn sktr! - ok, oka mutlu ol! ok oka bolza mentr! - ok ok merhamete gel, sakin ol! aalgn d grn Tubalarda anrn veya orlarda eley boyunda ejik zinin grnnden biraz farkldr; sar sincap sakall, sar akasyadan koltuk denekli, sallanan ince bellidir. aalga ynelme (ayin yapma) rnei olarak burada ava k ncesinde yaplan duadan bir blm alyorum (A. Novikov tarafndan derlenmitir): Sar apkn tayaktg - Sar akasyadan denekli Sargan piyim! - Sargan Beyim! On ksn krrsime - Sa (adaletli) gznle bakarsn On yargan berersime - Doru karar verirsin Eki korba abr bolar ba? - ki akran (kzaklar) sa selamet olacak m? Yalbak anm yar tarp - Benim geni kzaklarm rekabet (yar) eder, Ta ook taykl bolor ba? - Ta ocak kaygan (nazik) olacak m?

Talkn kl soobs bolor ba? - Soumu talkn kln olacak m? As taykaarg le yapp berer-sime? - Kk tayga temiz pay (le) verecek mi? Konuyu kapatrken taygann avc koruyucularnn, farkl adlara sahip olmalarna ramen, yakn benzerliklere ve ayn kkene sahip olduklar tespit edilmektedir. NOTLAR L.Potapov, Perejitki kulta medvedya u Altayskih Turkov. Etnograf-ssledovatel, No: 2-3, Leningrad Devlet niversitesi Yaynlar. 2 Mukayese ediniz. Alabuga-tatl su levrei (avda samur) Verbitskiy, Slovar Alt. i Alad. Nareiy, Kazan 1884. 3 N. P. Drenkovann bildirdiine gre orlar u gizli isimleri de kullanmaktadrlar: sincap aba kurtu, orman kurtuu veya aba kanak orman san, atalboynuzlu uzun azak ak tizek beyaz dizli uzun bacakl; Verbitskiynin szlnde: kolonok (krk deerli, sansargillerden bir hayvan) saras yerine kulunak, kunuak (avda) (s. 150, 151). Kokarca koj am, koj any tccar (s.139), samur askr aygr (s.30), tavan koj an yerine jirik (s. 94). 4 James Frezer. Zolotaya Vetv (Altn Dal), 1, Ba ve Din, Moskova 1928, s. 37. 5 N. P. Drenkova tarafndan bildirilmitir. 6 Maral geyik tr, maral, meral. 7 A.Novikovun materyallerine gre. 8 Leningrad Devlet niversitesi Etnografya Blmnde 1928 ylnda sunulan, Dini nanlarn Evrimi dersi. 9 N. P. Drenkova tarafndan bildirilmektedir. 10 Verbitskiynin szlnde Yerdine ok kymetli anlamndadr, s. 50; Ayn anlamla Radloffta da gemektedir: Opt Slovarya Trkskih Nareiy, I, s. 795. Trklere ve Moollara Budizm vastasyla gemi olan Sanskrite kelime (A. N. Samoylovi). 11 Verbitskiy, Slovar, s. 417. 12 Kostak menfaat, gelir, fayda. Radloff, Opt Slovarya Trkskih Nareiy, II, s. 356. 13 A.Novinkov tarafndan haber vermitir. 14 A.N.Borzenko, Kedroby i zverovy promsel v Biyskom imeni Alt. Okruga, s. 28; N. Y. Nikiforov, Anosskiy Sbornik, Omsk, 1915, s. 172 (Ak Boka olu Han... hikyesi). 15 Tubalar kendilerini i-kiji (orman insanlar) diye adlandrrlar; onlar taygada Telets glnn kuzey-bat kysnda, Kara Koki ve Sar Koki nehirleri havzasnda yerlemilerdir. 16 eviri A.V.Anohine aittir. 17 Dalara sunu serpme gelenei Tungus avclarnda da vardr, onlar da av ncesinde atee sunu da bulunurlar, ryalara ciddi anlamlar yklerler, ormann iyesinin varlna inanrlar. Avcnn kars ile ilikiye girdii ryann anlam, btn Altay kabilelerinde olduu gibi baarya alamettir (bkz. Tayga i Tundra dergisi, No.1, 1928, Leningrad arkiyat Enstits Kuzey Fakltesinde Kuzey Dairesi Yayn, s. 44, 45, 46). 18 N.P.Drenkova tarafndan bildirilmektedir.
1

orlarda obooya rastlanmamaktadr. Altayllar Ruslarn gelileriyle balantl olarak kendi blgelerini fakirlemi sayarlar. 21 N. Drenkova, Kult Ogniya u Altaytsev i Teleut, Sbornik Muzeya Antropologii i Etnografii, VI, s. 71. 22 A.Novikov tarafndan bildirilmektedir. 23 N.P.Drenkova tarafndan bildirilmektedir. 24 Bkz. ayrca A.V.Anohin, Material Po amanstvu u Altaytsev, Leningrad 1924, s. 111, 123, 129. 25 bid, 14. 26 bid, 16. 27 Verbitskiynin szlndeki nank ttn kesesi ile karlatrnz, s. 209. 28 Tubalar boaz ksm keten bezinden deri ayakkablar giyerler. anr da byle ayakkab giyer. 29 Burada yine Altayn deitii hakkndaki fikir ifade edilmitir. Tayga yanyor ve yok oluyor, akabinde de baz nehirleri suyu kuruyor. 30 Erke, Kult sna neba v Severnoy Azii, Tomsk 1916, s. 24. 31 G. M. Tokmaev tarafndan derlenmitir. 32 A. V. Anohin, Material Po amanstvu u Altaytsev, Leningrad 1924, s. 14. 33 Masallarda kurt iin kullanlan mecazi isim. 34 Kaygalg hayrete deer, artc. Verbitskiy, Slovar, s. 116. 35 N. P. Drenkova tarafndan bildirilmitir. 36 . D. Starnkeviin bildirdiine gre, Kein ulusu orlar, av ncesinde Taygama kamlk yaparlar. zbede duvara silah asarlar; Kam, ona abrtka serper.
20

19

22 22