Mimarlık Ve Mekan Algısı

TMMOB Mimarlar Odas Ankara ubesi Adna
Sahibi ve Yaz leri Mdr

Nimet zgnl
YAYIN KURULU
Berin Gr, Cn Bilsel, Elvan Altan Ergut,
Emel Akn, Fatih Syler
Serpil zalolu,
Dosya Koordinatr
Cn Bilsel
Yayna Hazrlayanlar
Deniz Aygn
Grafk Tasarm
Harman aner akmak
Grafk Uygulama
Songl Dzgn
Konur Sokak No:4/3 Kzlay Ankara
Telefon:0 312 417 86 65 Fax:0 312 417 18 04
e-posta: info@mimarlarodasiankara.org
http://www.mimarlarodasiankara.org
ISSN 1309-0704
TMMOB Mimarlar Odas Ankara ubesi tarafndan
iki ayda bir yaymlanmaktadr.
6000 adet baslmtr.yelere cretsiz datlr.
Burada yer alan yazlarn ieriinin sorumluluu yazarna aittir.
Kaynak gsterilmek kouluyla alnt yaplabilir.
Bask tarihi: Aralk 2009
Bask
Matsa Basmevi
vedik Org. San. Matbaaclar Sitesi 558. Sk. No:42 Akara
Telefon: 0 312 395 20 54 (pbx)
dosya
Dosya Editr: Fehmi Doan, Yrd. Do. Dr., zmir Yksek Teknoloji Enstits
Mimarlk ve mekn algs gibi kapsaml ve ok katmanl bir alana dair bir dosya hazrlama grevi heye-
can verici olmann yannda bu dosyaya katk koyan herkesi mekn alglama zerinden yeniden dn-
meye sevk etti. Dosya leinin kstl alannda mmkn olduunca yeni ve birbirinden farkl alanlar
deerlendirmeye altk. Uzmanlk alanlar asndan farkl konumlardaki katlmclarn metinleri ile
karlamak hem retici, hem de zenginletiriciydi.
Mimarlk alannda mekn algs eitli katmanlarda incelenebilir. Bu blten kapsamndaki metinler
mekn algsnn eitim ve tasarm iindeki yerinin sorgulanmas ve tarihsel anlamda mekn algsnn
politik, kltrel ve sosyal deiimini konu almaktadr. Bunlara ek olarak metinler, duyular kapsamnda
mekn algsn destekleyici ve kapsayc zelliklerin irdelenmesini konu alr. Metinler, ilk bakta ok
farkl alanlara referansla yazlm grnseler de iki temel kaygy farkl ve tamamlayc ekilde ilemek-
tedirler. Birincisi mekn algsnn ne tek bana zihinle ne de tek bana evreden dosdoru edindiimiz
izlenimlerle aklanabilecek kadar basit olmaddr. Aksine mekn algsn tarihsel, toplumsal, kavram-
sal, bilisel ve biyolojik sreler beraber oluturur.
Katk koyan yazarlar, bu katmanlarn etkileimleri ve i ie gemelerini gz nne alarak mekn alg-
sna bakt. Mekn algsnn farkl dzeylerde ele alnlarnda ama, algnn sadece basit ve edilgen bir
biyolojik sre olmadn gstermektir. Buradaki metinler, alg paralanamaz, indirgenemez ve ayn
zamanda eitlidir, savndan yola karak mtevaz lekte ama geni ufuklu bir yelpaze sunmaktadr.
Bir dier kayg ise, modern dnyann grme temelli mekn paradigmasdr. Buna kar, bu blten b-
tnselci ve birlikte oluan bir mekn algsnn altn izer; bu kstl bakn mekn algsn indirgediini
ve negatif anlamda soyutladn belirtir. Buradan hareketle metinler, mekn algsnda grsel dndaki
dier alglarn da nemli olduunu hatrlatr.
Bu dorultuda oluan dosya u haliyle tam olmamakla birlikte, yukarda vurgulanan temel kayglarn
altn izmeye almaktadr. Geni bir perspektiften bakldnda aadaki konu balklar bu dosyann
hazrlanmasnda yol gsterici olmulardr. Bu konu balklarndan bir ksm bu dosyada ele alnamam
olmasna ramen daha kapsaml bir almann en azndan bunlar da iermesini salk veririz.
J
dosya mimarlk ve mekn algs
a. Mekn algsnn tarihsel deiimi:
- Mekn teorisinin mimarlk disiplinine girii.
- Meknn ve mekn algsnn toplumsal olduu varsaymyla, farkl tarihsel dnemlerde mekn algsnn
dnmnn deerlendirilmesi ve meknn retimi ve tketimi kapsamnda alglanan, kavranan ve ya-
anan meknn yerinin Lefebvre zerinden rneklerle tartlmas.
b. Mimarlk eitiminde mekn algsnn aktarm biimleri:
- Mekn tasarm srecinde grsel alg ve imgelem arasndaki ilikinin incelenmesi.
- Mimarlk eitiminin balangcnda karlalan nemli sorunlardan bir tanesinin, rencilerin alglama
biimlerindeki snrllk olduu kabulnden yola karak, mimarlk eitiminde rencilerin algsal du-
yarllklarnn artrlmasnda kullanlan yntemler ve Gestalt vb. alg kuramlarnn mimarlk ve tasarm
eitiminde kullanlmasnn tartlmas.
- Trkiye mimarlk akademisinde mekn kavramsallatrmalarnn geliimi ve bilimselleme.
c. Mekn algsnn tarih iinde ekillenen grsel duyu ile kavranmas:
- Mekn algsnn grsel boyutta kavranmasnn tarihsel olarak incelenmesi ve grselliin kurgulanmasnda
modernitenin rol.
d. Mekn algs iinde zellikle grsel olmayan duyularn yeri:
- Mekn algsnn arlkla grsel boyutta kavranmasnn darlna kar, ok boyutlu mekn algsnn irde-
lenmesi.
- Dokunsallk ve sanat
- itsel yntemlerin mimarlk disiplini iindeki yeri.
Yukardaki konu balklarn ilemek iin, eitli ve nitelikli baklar yanstacak ve kapsayc metinler pei-
ne dtk. ncelikle bu alana temelde btnlkl bir teorik metini yorumlamak ile baladmz dosyamz-
da, Lefebvrenin mekna bak bizim iin temel referans kayna oldu. Farkl alanlarn ortakln kapsayc
zgn teorik ereveyi Lefebvrenin mekn teorisinde bulduk. Bu incelikli mekn teorisinin yorumlanmas
iini Adile Arslan Avar yklendi. Bu kapsaml metin, Lefebvrenin mekn lemesini temel alan ve kurgusu
dier metinlerde de hissedilen bir teori oluturdu dosyamzda.
Ardndan, Rnesans ve Romantizm gibi nceden belirlenmi tarihsel dnemlere mekn algs eliinde
bakmaya altk. Perspektifn ima ettii alg deiimi, resimsinin belirledii deneyim temelli tasarmlar
deerlendirirken, meknn ve meknn algsnn tarihsel olarak farklln ortaya koymaya altk. Modern
4
hayattaki grsel paradigmann basknlndan sz ettik. Sadece grsel algya dayal mekn algsnn yeterli
olamayacandan hareketle, bu aamada eletirel metinler retmeye altk. Uluslararas rneklerdeki a-
lmalar yanstrken, mekn algsnn deiiminin coraf olarak da eitlendiini saptadk.
Mimarlk eitimi ve uygulama alanndaki metinler ile birlikte zihinlerimizde oluan mekn algsnn retim
srelerini yanstmaya altk. zellikle, mimarlk akademisinin bilimsellemesi ile ortaya kan mekn
alglarn farkl yntemlerle ele alma biimleri, Trkiye zelinde ortaya koyuldu. Bilinen mekn olarak
ereveleyeceimiz bu metin grubunda, mekn algsnn farkl soyutlama biimlerini yanstmaya ve eitim
ve tasarm alanlarndaki mekn algsn deerlendirmeye altk. Bu alanlardaki belirgin ve eitli tasarm
sreci kavramsallatrmalarn ve aktarmlarn sunduk. Mimarlk akademisinin deien mekn alg biimle-
rini ve bilimsellemeyi tartarak, bu eitlilii yansttk.
Duyularn meknla aktrlmasn tartmay salamak iin ise, biri bilimsel biri ise sanatsal iki metini art
arda koyduk. Bunu yapmamzdaki ama, iki farkl duyunun mekn algs erevesinde bambaka yntem-
lerle kavranabileceini gstermekti. Dokunma duyusundan hareketle oluan Dokunsalclk Manifestosu ile
sanatsal bir bak; iitme duyusundan yola karak, akustik biliminden gelen verileri ele aldk. Mekn alg-
snn duyular ile olan balantsn farkl amalarla yazlm metinlerde yeniden dnmeye ve kavramaya
altk.
Metinleri teker teker zetlersek;
Avarn, Lefebvrein diyalektikten daha kapsaml bir zemine oturan meknsal lemesini tartt metni,
bu bltende yer alan yazlara bir nevi kavramsal bir arkaplan oluturur. Lefebvree gre mekn, toplumsal
olarak retilir ve toplumsaldr. Her bir toplumsal oluum, kendi meknsal biimlerini retir. Yani mekn,
bir toplumsal retim(sreci)dir ve toplumun retiminin hem sonucu hem de n-kouludur. Dier yandan,
mekn teorisi, toplum teorisidir ve tersi de geerlidir. Toplumsal/yaanan mekn, alglanan ve bilinen
mekn birbirinden ayrlamaz. Ancak bilimsel pratikler iinde meknn bilinen (conceived; conu), alg-
lanan (perceived; peru) ve yaanan (lived; vecu) boyutlar birbirlerinden ayrlr-bunlar srasyla, fziksel,
zihinsel ve toplumsal meknlara tekabl eder. Alglanan mekn, meknsal pratiklerdir (spatial praxis) ve
retim ve yeniden retimi ierir; gnlk yaam pratii iinde ifade bulur. Bilinen mekn, mekn temsilleri
(representations of space) ve kodlarla kurulmu ve onlara indirgenmitir ve retim ilikilerine ve bu iliki-
lerin elikilerine tabidir; bu, mimarlarn, planclarn, yatrmclarn, corafyaclarn, toplum mhendisle-
rinin, yani mekn temsillere ve soyutlamalara indirgeyenlerin ve byle kullananlarn mekndr. Yaanan
mekn ise, karmak semboller ve anlamlarla kurulan mekndr (spaces of representation); ayn zamanda,
yerleik, hakim kodlar kran meknsal pratikleri (bina igalleri, illegal konutlar vb) de ierir. Meknn bir-
biriyle diyalektik olarak ilikili bu ayrlmaz boyutunun birbirinden ayrlmas, ayr ayr ideolojik amalara
hizmet eder. Lefebvrenin kuramndan hareketle, Avar buradaki ideolojik rtnn kaldrldn, elikili/
diyalektik bir meknsal leme-alglanan, bilinen ve yaanan-araclyla, meknn toplumsal bir retim
(sreci) olarak, nasl yeniden kavramlatrldn gsterir.
Ak ise, mekn kavramnn ve mekn tasarmn kendisinin Trkiyede niversite ierisinde nasl bilgi nes-
nesi haline geldiini, bir bakma Lefebvrenin ifadesiyle bilinen mekn haline geldiini aratrr. Yazar,
mekn algs ile ilgili uluslararas literatrn 1970li yllarda Trkiyenin mimarlk akademik camias iinde
nasl yayldn ve benimsendiini, bu kuramlarn ve yntemlerin eitim erevesinde mekna dair zgn
bilimsel almlar nasl tetiklediini irdeler. Bu almlar yerel lekteki eitim uygulamalarn deitirdii
gibi, deneyselliin stdyolardan balayarak arazi almalarna kadar zengin bir yelpazede eitlenmesini
salamtr. zellikle akademik camiann kendini tarifemeye, zenginletirmeye ve zel uzmanlama alan-
larn tanmlamaya balad bu dnemde mekn algsnn konumunu irdelemek makalenin ana eksenini
oluturur. Bu dorultuda, srasyla uluslararas ve ulusal balam birlikte ele alarak bilimsellemenin ere-
vesini izer. Buna ek olarak mimarlk eitim alannda mekn tarifni ya da aracn irdeleyerek, mekn
algsnn ve bilimsellemenin kesitii noktalar aa karmaya alr. Metin, gemie dnk deerlendir-
S
melerin skaland, birikimlerin yok sayld gnmz mimarlk camiasnda bu alann yeniden anmsama-
snn gerekliliini ortaya koyuyor.
F. Doan ise bilinen meknn tasarm srecinde yine mekn temsilleri araclyla nasl kurgulandna
bakar. Bu metin meknn kurgulanmas srecinde algsal ile zihisel olann eskizler zerinden nasl diya-
lektik bir ilikiye girdiini amlar. Meknn imgelenmesinin, zellikle izimler araclyla, Rnesanstaki
gelimelerle beraber, nasl mimarlk pratiinin ana unsuru olduundan yola karak, tasarm srecinde
eskizlerin ve eskiz yapmann rolne vurgu yapar. Bu vurgu, eskizin ve eskiz yapma srecinin aklcln ve
grgcln farkl ekillerde dayatt zihinsel olan ile algsal olan arasndaki ayrmn arpkln iaret
eder. Metin, dalml bili kuramlarnn, klasik bili bilimi kuramlarndan farkl olarak ne srd ekilde,
tasarm srecinde eskiz yapmay, bilii zihnin tesinde zihin ve etkileim iinde olduu dnce aralaryla
beraber anlamak gerektiinden hareketle yorumlar. Yazar metin boyunca, zellikle tasarm almalar ve
bili bilimi alanndaki eskiz ve imgeleme dair aratrmalardan referansla eskizin, izgilerin yeni ekillerde
alglanmas ve yorumlanmas, bu alg sonucunda yeniden kefedilenlerin eskizle yeniden temsilinin tasa-
rmcya yeni tasarm uzamlar atn savlar. Ayrca metin, iki ayr konuya da temas etmektedir. Birincisi,
yaratclk srecinde sadece imgeleme dayal bili srelerinin dsal temsil aralaryla srdrlen tasarm
srelerindeki biliten farkl olduu. kincisi ise, eskizde farkl temsil aralarnn yaratcl desteklemede
ve ekillendirmede ne tr farkllklar ierebileceidir.
. Doan, moderliin grsel rejimini ele alarak, tarihsel bir anlayn modernlik arlkl ynn ortaya
koyar. Modern kltrn retim biimi olarak dnlen grme (vision), insan duyularnn en n plana
kan ve nemlisidir. Martin Jaye gre, Rnesans ve bilimsel devrim ile balayan modernite tereddtsz
gz-merkezcildir (ocularcentric). nsann grme duyusunu, fziksel bir etkinlik olarak alglamaya meyledil-
se bile, sosyal ve tarihsel bir rndr. Beden ve tini de ierir. Bu makale, Antik adan balayarak ksaca
grmeye dair kuramlar zetledikten sonra, Rnesansla beraber kefedilen ve sonrasnda hzla plastik sa-
natlar olduu kadar, mimarlk pratiini de ekillendirecek olan perspektif ve arkasnda yatan epistemolojik
kurguyu eletirel bir bakla irdeler. zellikle Prez-Gmez ve Veselyden hareketle perspektifn baskn
yorumunun nasl da mitosu gz ard etmek pahasna homojen, geometrik ve statik bir mekn anlay
dourduunun altn izer. Alternatif grselliklerin bu anlay deitirebilecei savyla, yazar bize son d-
nemdeki farkl temsil sistemlerinden, El Lissitzky, Eisenman ve Tschumiden, rnekler verir.
Erten, metninde tarihte resimsi olarak yer alan bir mimarlk alannn zelliklerini mekn algs perspektif
ile yanstr. Geliimi 18. Yzyl sonuna tarihlenen ve adeta bir peyzaj reetesine dnp, mimarlk tarihi-
nin iine keskin izgilerle yerlemesi 19. yzyl ortalarna rastlayan resimsi ngiliz bahesi, Kartezyen bir
kompozisyonla oluturulan Rnesans ve Barok bahelerine alternatif bir yapl doal evre olarak ortaya
kmakla kalmamtr. Kvrlarak akan yry yollar, ufka doru alan ayrlar ve sanki insan eli deme-
mi gibi grnen bitki rts ayn zamanda iinde yryen insann algsn srekli uyarmak zerine kur-
gulanm bir btndr de. Bahenin iindeki insann bedeninin yer deitirmesi ayn zamanda aalarn,
gkyznn, suyun ve insan gznn ereveleyebildii tm resimlerin de deimesi demektir. Resimsi
baheye dair kuramsal tartmalar da, ite tam bu noktadan beslenir, yani algnn srekli deien itkilerle
uyarlmas ve bunun evren iindeki insan zerinde yarataca etki zerine kuruludur ve salt biimle ilgile-
nen bir sanat tarihi tartmasnn snrlar iinde kalamaz.
Meknn bir btn olarak alglanmasndan hareketle akustiin nemine simlasyon arlkl bir almayla
aherin metni vurgu yapmaktadr. Bu makale, iitselletirmenin ak planl ofslerde bir kalite gsterge
arac olarak deerlendirilmesini irdelemektedir. Metinde sz edilen mekn 2600 m3 hacminde, yirmi
alma nitesi ve seksen alan bulunan ak planl bir ofstir. Simlasyon kurgusunda ofsteki alanlarn
%25inin konutuu kabul edilmitir. ncelikle, her bir kiinin dinleyici noktasnda iitselletirmesi yapl-
m ve daha sonra bu 20 iitselletirme dinleyici noktasndaki arka plan grlt etkisini verebilmek iin
mikslenmitir. Ofste ayn simlasyon kurgusu tavana akustik panelli bir aydnlatma sistemi uygulanmas
durumunda tekrar edilmitir. Bu iki mimari kurgudaki arka plan grlt iitselletirmeleri mteri iin hazr-
6
lanmtr. itselletirmeler ak bir biimde iki mimari kurgunun da farkl bir ekilde iitilebileceini ortaya
koymutur. Bu projede iitselletirme, mteriye ofste emici uygulamas gerekliliini gstermede en etkili
rol oynamtr. Sonu olarak iitselletirme deerlendirmesinin akustik kaliteyi gstermenin ok gl bir
arac olduu gzlemlenmitir. Buradan hareketle aherin almas iki adan bu dosya ierisinde nemli-
dir. Birincisi mekn algsnn farkl akustik dzenlemelerle nasl iyiletirilebileceine yapt vurgu ikincisi
ise simlasyon yazlmlar araclyla algnn da nasl yeniden canlandrlabileceidir.
retim koullarnn modernliin birok alann dntrdn sezerek ve bu dnmden mekn alg-
snn da kanlmaz olarak etkilendiini kavrayarak okuyabileceimiz Marinettinin skalanm dokunsalc
manifestosu, yzyl ba, sava aras dnemin heyecann ve buhrann yanstt kadar, grsel algya dayal
sanat retimini de eletiren bir metin olarak dosyaya dahil edilmitir. Dokunmann snrlarnn kefedildii
ve dokunsala dair eitimin de nerildii bu manifestoyu bu dosyaya eklerken, Ftrizmin gnmzden
doru eletirilerinin de burada vurgulanmas gerekir. Metin iindeki anlay olduu gibi kabul etmek ve
mekn algsn, modernlik zelinde sadece sanat alan ile snrl bir ekilde tartmak doru bir akademik
tavr deildir. Ek olarak, manifestonun kendi dinamii iinde sarfedilen cmlelerdeki anti-entelektel, anti-
komnist, poplist, sosyal mhendisliki, kadn kart, hijyenik, dlayc, homofobik tavr da dnemin
talyasnda yerleen anlayn, ksacas Faizmin belirtileri ve o syleminin birer paras olarak grlme-
lidir. Bu manifestonun deindii farkl mekn alglarnn, bu balamdan soyutlanarak tartlabileceini
dnmyoruz. Ancak, metnin dokunma duyusunu ele alndaki heyecan ve iaret ettii farkl noktalarla,
mekn algsn bir boyutu ile zenginletirdiini, mekn algsndaki grmenin hakimiyetine kar kritik bir
kalk noktas olarak bereketli katklar sunabileceini ve gnmzden bir bakla yeniden deerlendirilmesi
gerektiini dnyoruz.
Biliyoruz ki, yaynladmz bu dosyann, mekn algsnn tamamn kavrayc bir nitelii yoktur, ancak bu
yolda atlm bir admdr. Ayn konu yeni bak alar ile yeniden ele alnarak farkl biimlerde yanstla-
bilir. Metinlerle verilen bu kesitin olumasnda emei geen tm arkadalara ve bu nitelikli ortam bizlere
snrszca sunan Mimarlar Odas Ankara ubesine teekkr ederiz.
7
Adile Arslan Avar, Yrd. Do. Dr., zmir Yksek Teknoloji Enstits Mimarlk Fakltesi, ehir ve Blge Planlama Blm
GR
Lefebvrein asl ilgisi, kendi iinde mekn ya da
mekndaki eyler deil, gerek meknn reti-
mdir. Meknn retimi, mekn kendi iinde bir
ey olarak alp incelemekten te, toplumsal ba-
lamna ve retim srelerine yerletirmeyi iaret
eder. Mekn (ve zaman) toplumsal olarak retilir.
Yaanan mekn (lespace vcu; lived space), al-
glanan mekn (lespace peru; perceived space)
ve tasarlanan mekn (lespace conu; conceived
space)
1
, meknn retiminin birbirinden ayrlmaz
kurucu andr. Ancak bilimsel pratikler iinde
meknn alglanan, tasarlanan ve yaanan bo-
yutlar birbirlerinden ayrlmtrbunlar srasyla,
fziksel, zihinsel ve toplumsal meknlara tekabl
eder. Mekn, farkl boyutlarnn soyutlanmas ve
bilimin sadece bunlarn temsiline indirgenmesiy-
le kavranamaz; birbirinden farkl, ancak ayrlmaz
bu boyutunu kucaklayacak, btnlkl bir
mekn teorisi gereklidir. Hemen belirtmeliyim,
Lefebvrein mekn teorisi, sadece kavramsal ve
soyutlama dzeyinde kalmaz; Marksist bir mekn-
politik projedir ayn zamanda: Dnyay deitir-
mek iin, mekn deitirmek gerekir.
2
Lefebvre meknn retimini, farkl, ancak ayrlmaz
kurucu boyutuyla, bir l diyalektik (dialec-
tique de triplicit) sre olarak tanmlar. l diya-
lektik ayn zamanda, mekn retiminin annn
btn karmakl ile, toplumsal alana btn d-
zeylerinden maddi retim, bilgi retimi, anlamn
retimi nasl nfuz ettiini de gsterir. Bu yz-
den Lefebvre, alglanan, tasarlanan ve yaanan
mekn lsn, meknn retiminin ann
ierecek ekilde, yeniden kavramlatrr: Mekn-
sal pratik (la pratique spatiale; spatial practice),
mekn temsilleri (les reprsentations de lespace;
representations of space) ve temsil meknlar (les
espaces de reprsentation; spaces of representati-
on).
3
Mekn diyalektik olarak bal bu boyutuy-
la bir (toplumsal) retimdir.
Descartestan bu yana mekna dair belirli bir bak
hkimdir. Descartesn res cogitans ile res extensa
ayrmndan giderek, ya sadece maddi (res extensa)
ya da Hegeldeki gibi mantksal-epistemolojik so-
yutluk; ya klidci geometrideki gibi, koordinatlar,
izgiler ve dzlemlerle tanmlanan bo bir yzey,
ya da Kanttaki gibi, ampirik alandan koparlp,
btn deneyimlerin n koulu, a priori mutlak ka-
tegoriler olarak tanmlanmtr. Lefebvre, mekn-
la ilikilenme ve mekna tepki tarzlarnn deil,
ancak mekn soyutlama tarznn geometrik ola-
LEFEBVREN L
ALGILANAN, TASARLANAN, YAANAN MEKN
DYALEKT
8
bileceini vurgular.
4
Soyut, zihinsel ve geometrik
mekn kavramlatrmalarmz ile somut, maddi ve
fziksel mekn algmz arasnda kartlk vardr.
ster Einstein sonras matematik ve fziin zaman-
mekn olsun, ister sosyal bilimlerin mevcut i-
blmne gre tanmlanm coraf, ekonomik,
politik, global meknlar, ister mimari, plastik
ya da edebi mekn, metinsel mekn, resim
mekn gibi ayrmlar olsun, meknn ok farkl
kullanmlar ve kavramlatrmalar, en fazlasndan
ideolojik amalara hizmet eder. Bu, sadece mek-
nn farkl boyutlarnn ayr ayr ele alnmalarndan
kaynaklanmaz. Paralanma ve kavramsal yer de-
itirmelerin ayrt edici zellii, ideolojik olma-
lardr. deolojik etki rzay gvence altna alr,
yanl anlamalar srekli klar ve daha da kts,
statkoyu yeniden retir.
5

Btnlkl bir mekn teorisi, felsefe, doa ve
toplum bilimlerinde birbirinden ayrlm fziksel
mekn (doa), zihinsel mekn (meknla ilgili man-
tksal, biimsel soyutlamalar ve temsiller) ve top-
lumsal mekn (insan eylemleri ve elikilerin ve
duyusal olgularn mekn), yeniden ilikilendire-
cektir. Bylesi bir teori, meknn kendisine, kendi
iindeki manta ve kodlara deil, meknn farkl
boyutlarna ve elikilerine bakarak, yani diyalek-
tik olarak kurulabilir. Dier yandan, Lefebvrede
mekn bilimi, hem felsef hem pratik ve politik
hem de stratejiktir: i) meknn hakikatini ortaya
koymal; ii) epistemolojik, felsef ve bilimsel disip-
linlerin mekn blen, paralayan tezlerine kar
olmal; iii) btn bunlarn iktidarla ilikisini tersine
evirmelidir.
6
Merrifeldin vurgulad gibi, btn
bunlar ayn anda gerekletirecek incelikli, anla-
maya dnk bir kavramsal ara seti oluturmutur
Lefebvre: Meknsal l diyalektik. Bu ayn za-
manda, Meknn retiminin (1974; 1991), epis-
temolojik direidir.
7

MEKNIN RETM
Mekn ne salt bir soyutlama ve nesne, ne de
sadece somut, fziksel bir eydir. Btn boyutlar
ve biimleriyle, hem kavram hem de gerekliktir,
yani, toplumsaldr. Bu yzden, ilikiler ve biimler
btndr. Yine, cansz, sabit, duraan deil, can-
l, deiken ve akkandr. Srekli dier meknlara
uzanr ve geri dner, onlarla birleir ya da atr.
Bu aklar, birlemeler ve atmalarki, farkl za-
manlarla olurbir dierinin ya da ncekinin ze-
rine yerleir ve mevcut mekn retir. Bir baka
ifadeyle, (toplumsal) mekn, birok boyutuyla,
ona katlan, anlamlandrlan ve anlamlandrlma-
yan, alglanan ve dorudan deneyimlenen, pratik
ve teorik aklarla retilir.
8
Mekn ayn zamanda,
bir toplumsal retim(sreci)dir ve toplumun reti-
minin hem sonucu hem de n-kouludur. Bu s-
reci aa karmak, teoride yeniden kurmak iin,
nesneden (mevcut mekndan) onu reten, yara-
tan eyleme geri gitmek, retim ve anlamlandr-
ma srecini yeniden kurmak gerekir.
9
Marx, retilen objelerinmetalarntesine gi-
derek, iinde retildikleri toplumsal ilikilerin ha-
kikatine ulalabileceini gstermiti. Lefebvre de
benzer ekilde, mekndaki eyler yerine mek-
nn retimine bakar. Kapitalin sunduu, retim,
toplumsal emek ve belirleyicileri, yani diyalektik,
somut-soyutlama, hem metalarn hem de iaret-
lerin deiimi (exchange), kullanm ve deiim
deerleri gibi teorik, analitik ve kavramsal aralar-
la, meknn da meta biiminin politik ekonomisi
gelitirilebilecektir.
10
Metalar, bir kez pazarda de-
iime baladklarnda, tuhaf bir ey-lik nitelii
kazanrlar. Esasnda insanlar arasndaki toplumsal
ilikiler, eyler-arasndaki fantastik ilikiler haline
gelir ve yle alglanr. Deiim (exchange), emek
srelerinde ortaya kan toplumsal ilikileri, ey-
lemleri ve smry btnyle kavramay nere-
deyse imknsz klar. Bu maskeleyici etkiyi Marx,
Her bir retim tarz, kendine
zg meknlar retir. Dahas,
retim ilikilerine toplumsal var-
lk kazandran, meknsal varlk-
lardr. Ancak, retim tarz ile
retilen mekn arasnda tam bir
karlkllk olmayabilir; feodaliz-
min zlmesi ve ticaret kapita-
lizminin ykseldii dnemdeki
Rnesans kenti rneindeki gibi,
meknlar reten, retim tarzlar
arasndaki elikilerdir de. Dier
yandan retim ilikileri, meknn
retimi srecine, kendi elikile-
rini de aktaracaktr. Bu yzden
meknn, mekna kaznm bir
tarihi vardr.
0
fetiizm olarak adlandrr. Marxn deiimdeki
eyler yerine, toplumsal retim sreleri zeri-
ne kavramsal ve politik vurgusu bu yzdendir.
11

retimi vurgularken Lefebvre, Marx ile hemen
ayn kayglar tar: Kapitalist toplumun kkenle-
rine gitmek, grnen olgular fetiizminin tesine
gemek, btn kanl deheti iindeki derin dina-
miklerinin izini srmek,
12
meknn btn biim-
leri ve halleriyle, isel dinamiklerindeki kapitalist
toplumsal srelerin gizlerini ortaya karmak. El-
bette burada Lefebvrein tarihsel materyalizmi ve
diyalektik materyalizmi derinletirme ve genilet-
me amac da vurgulanmaldr: Tarihsel materya-
lizm, sadece eylerin ve emein retimine ve bu
retimin ikili tarihine dayandrlamaz. retim kav-
ram, zamann, meknn, doann retimini ie-
recek ekilde geniletilmelidir. Daha da tesinde,
hem meknn retimini, hem de bu retimin r-
nn, yani mekn, metalar, nesneleri ve emei
ieren bir sre olarak kavramlatrmak gerekir.
13

Her bir retim tarz, kendine zg meknlar retir.
Dahas, retim ilikilerine toplumsal varlk kazan-
dran, meknsal varlklardr. Ancak, retim tarz
ile retilen mekn arasnda tam bir karlkllk ol-
mayabilir; feodalizmin zlmesi ve ticaret kapi-
talizminin ykseldii dnemdeki Rnesans kenti
rneindeki gibi, meknlar reten, retim tarzlar
arasndaki elikilerdir de. Dier yandan retim
ilikileri, meknn retimi srecine, kendi eliki-
lerini de aktaracaktr. Bu yzden meknn, mek-
na kaznm bir tarihi vardr.
14
Ancak bu tarih,
soyutlamalar, semboller, duyumsal deneyimler,
anlamlar, bunlarn aralarndaki ilikiler ve daha da
tesinde, btn bunlarn toplumsal pratikleriyle
balantldr. Ne mekn bilgisi, ne de daha doa-
nn zamansal ve meknsal ritimlerinin, toplumsal
pratiklerle dntrlmesinden balayan tarihi,
geleneksel ikilik diyalektii ile kavranamaz; mut-
laka toplumsal retim ve yeniden retim srele-
riyle dolaymlanmaldr.
Bu materyalist mdahale, ayn zamanda, meknla
ilgili ideolojik rtnn kaldrlmas iin ilk adm-
dr. Toplum, rettii meknlarda maddileirken,
ayn zamanda kendini de retir. Elbette, yeniden
retim, sonraki retimin kouludur ancak, mek-
nn yeniden retiminden nce, retilmesi gerekir.
Meknn bir retim olarak kavramlatrlmas, her
eyden nce, meknn btn boyutlaryla, retim
ilikilerine katld ve ierildii vurgusunu tar.
Bylece Lefebvre mekn, metalar fetiizminin
kalnts olacak ekilde dnmek, kendi iinde
mekn olarak ele almak yerine, snf ilikileri de
dahil, meknda gizli toplumsal ilikileri aa kar-
maya, meknn retimine ve ona aktarlan elikili
toplumsal ilikilere dikkat ekmeye ynelir.
15
Kapitalist toplumda, meknn retimi, herhangi bir
baka meta retimine benzer; her ey gibi, mekn
da bir metadr. 16. ve 17. yzyllarda, Toskana ve
Venedik gibi, her biri birer i/eser (uvre) olan
kentler, kapitalizmle birer rn/meta (product) ha-
line dntrlmlerdir. Mekn artk, kapitalist
birikim stratejilerinin bir paras olarak retilmek-
tedir. Her bir toplumsal formasyon, retim biimi,
kendine uygun meknlar retiyor ise, kapitalizmin
mekn soyut mekndr. Yaanan meknn devlet
ve sermaye iin arasallatrlmas ve metalamas-
nn yolunu deyen soyutlama ilemleriyle, kod-
lar, temsillerle kurulmutur. Ancak tpk meta gibi,
mekn da somut soyutlamadr. Soyutlamadr,
ancak eylik nitelii nedeniyle deil; toplumsal
maddiliinden, kullanmndan, ihtiyalardan, re-
tildii eylemden koparlm bir toplumsal ey
olmas nedeniyle. Somuttur, pratik bir gc oldu-
undan.
16
Ayn zamanda, btn paralama, birle-
tirme ve aynlatrma ilemlerine ramen, elikili
mekndr; nk kapitalist retim ilikileri, mek-
nn retimine kendi elikilerini de aktaracaktr.
Bu yzden, meknnbinalarn, antlarn, mahalle
ve btn kentinkarmak etkileimleri ve gerek
dinamikleri, retimine dahil olan btn karmak
ve alglanamaz srelerin kodlarnn zlmesi ve
aa karlmas gerekir.
Ancak, Lefebvrein meknn kodlarnn zl-
mesi ile kastettii, semiyolojinin varsayd gibi,
toplumsal mekn, doal mekn zerine toplum-
sal pratiklerin brakt izlerden, iaretlerden ibaret
grmek ve bu izleri, dilsel ya da metinsel sembol-
ler gibi okumak ve yorumlamak deildir. Elbette
meknn paralar, sylemin paralar gibi, kar-
lkl ierme ve dlama ilikileriyle eklemlenmi-
tir.
17
Mekn, ayn zamanda bir eyleri gsterir, an-
lamlandrr ve hatta konuur da. Ancak, yerletii
daha geni kentsel balamn toplumsal ve mekn-
sal pratiklerine dair bir ey sylemez; eitsiz geli-
im ve iktidar, meknn gsterdiklerinin arkasnda
gizlenmitir. Ayrca, mekn, okunmadan nce,
retilmitir; ve dahas, okunmak iin retilmemi-
tir. Mekn sylemsel bir ey olarak alp, dil ile ili-
kisinden giderek, kodlarn zmek, somut mekn
dil yoluyla soyutlamaktr. Toplumsal mekn oku-
ma-yazma pratiine dayanarak dil ya da sylem
olarak almak, en fazlasndan ar bir biimcilie,
bilgide ve pratikte tutarllk ve kararlln feti-
letirilmesine gtrecektir; meknn hakikatine
deil.
18
Mekn teorisi, elbette ou zaman yanl
10
kurulmu ya da ihmal edilen, mekndaki syleme,
sylemdeki mekna ve meknn sylemine dair
ayrmlar yapacaktr. Ancak peinde olduu, do-
ru mekn deil, meknn hakikatidir.
MEKNSAL L DYALEKTK
Felsefenin geleneksel ikili diyalektii, yaama
eylemini oluturan her eyi yaam, dnce ve
toplumdan uzaklatran, hibir maddilii ve ak-
l olmayan, sadece zihinsel ve rasyonalitesi
kendinden menkul ikili kartlklar zerinde i-
ler. Kart bileenler mutlak, felsef kategorilerdir.
Lefebvrein diyalektii, Marxn toplumsal pratik ve
Nietzschenin sanat kavramlatrmalarndan gide-
rek, Hegelin radikal eletirisidir.
19
Lefebvrein,
Marx ve Hegelden farkl olarak yorumlad izgi-
sel olmayan diyalektii, elbette Hegel ve Marxtaki
diyalektii geri arsa da, elikili ve aykr olan,
teoriyi ve pratii bir araya getiren ve her zaman
toplumsal pratikler ve retim ile bal, ak ulu bir
harekettir. Bylece, Merrifeldin iaret ettii gibi,
Lefebvrein Marxist mdahalesiyle, Hegeldeki te-
kil ve evrensel, dnce ve gereklik gibi soyut ve
mutlak kategoriler, somut tarihsel ierikler kazan-
mlardr.
20
kili deil, daha banda -yanl bir diyalektik
nerir Lefebvre.
21
Mekn da, kurucu ya da bi-
imlendirici analglanan, tasarlanan ve yaa-
nanaraclyla, diyalektik olarak retilir. Ne sa-
dece biri ne de dieri ile ne de sadece alglanan ve
tasarlanan, somut ve soyut ikiliinin elikileriyle.
Onlardan ayrlamaz bir nc, bir pratik dola-
ym vardr: Yaanan, toplumsal pratiklerle retilen
mekn.
22
Toplumsal retimin dolaym olmakszn
mekn, geleneksel diyalektiin ikili mant iinde
hapsolacaktr. Baka bir ifadeyle, meknsal diya-
lektikteki nc, birbiriyle elien, soyut ve salt
eliki ve alma iin, yani felsef mutlak kategori-
ler olarak alnan iki bileenin basite zlmesiyle
ortaya km deildir.
23
Burada Lefebvrein ama-
c, bir dierini yadsyacak ya da aacak bileenleri
basite, mekn balamna tamak deil, aralarn-
daki ve kendi ilerindeki elikileri ve atmalar,
toplumsal retim pratikleriyle balantlar iinde
aa karmaktr.
Bylece, meknn retiminde, birbirine diyalektik
olarak bal, fakat iki-yanl kurucu, biimlendi-
rici an kar ortaya: Bir yanda meknsal pratikler,
mekn temsilleri ve temsil meknlar; dier yanda
alglanan, tasarlanan ve yaanan mekn. Lefebvre
bu iki ly, bir yandan insan bedenini ve somut
pratiklerini, bir yandan da toplumsal pratiin b-
tnn kucaklayacak ekilde balantlandrmtr.
lk l, Lefebvrein -boyutlu dil teorisine daya-
nr.
24
Lefebvrein dil teorisinden giderek meknsal
pratik, dilin dizimsel (sentagmatik) boyutuyla ben-
zeiktir. Toplumsal eylem ve etkileimin maddi
boyutunu gsterir; bileenlerin ya da eylemlerin
eklemlenmesi ve balantlanmasyla kurulmu bir
sistem olarak alnabilir.
Gnlk yaamda, konut ve iyerinin, ya da retim
srecinde retim ve deiimin birbirlerine ba-
land meknsal etkileim alar rnektir. Mekn
temsilleri, dilin paradigmatik boyutuyla benzerdir.
Sylem, kavramlatrma, tanmlama, teori dze-
yinde ortaya kar. Haritalar ve planlar, resimsel
iletiim ve iaretler, mimarlk, planlama ve sosyal
bilimlerin rettikleri temsiller gibi, bir mekn tem-
sili dierine ikame edilebilir. Temsil meknlar ise,
dilin sembolik boyutuyla benzerdir. Bir obje, bina,
Gnlk yaamda, konut ve i-
yerinin, ya da retim srecinde
retim ve deiimin birbirlerine
baland meknsal etkileim
alar rnektir. Mekn temsille-
ri, dilin paradigmatik boyutuyla
benzerdir. Sylem, kavramlatr-
ma, tanmlama, teori dzeyinde
ortaya kar. Haritalar ve planlar,
resimsel iletiim ve iaretler, mi-
marlk, planlama ve sosyal bilim-
lerin rettikleri temsiller gibi, bir
mekn temsili dierine ikame edi-
lebilir. Temsil meknlar ise, dilin
sembolik boyutuyla benzerdir.
Bir obje, bina, ant, belirli bir ya-
pl evre gibi meknlarn kendi-
leri deil, yklendikleri ilahi g,
logos, devlet, erillik ya da diillik
gibi, sembolik retim ve anlam-
landrma ile ilgilidir.
11
ant, belirli bir yapl evre gibi meknlarn ken-
dileri deil, yklendikleri ilahi g, logos, devlet,
erillik ya da diillik gibi, sembolik retim ve an-
lamlandrma ile ilgilidir.
25
Lefebvrein meknn retimi teorisinin ikinci
esas kayna, Fransz fenomenolojisidir; algla-
nan, tasarlanan ve yaanan, Bachelard ve Mer-
leau-Pontyden alr. Burada zellikle, Gaston
Bachelardn, yaanan meknn fenomenolojik
analizi, Meknn Poetikas (1957) nemlidir; an-
cak, Merleau-Pontyyi eletirir: Fenomenolojisi,
halen Kartezyen zne merkezlidir ve benin z-
nelliinden kopmad iin de idealisttir.
26
Bu yz-
den, yaama ve yerleme vurgusu daha ok Heide-
gger ve Bachelarda yakndr. Merleau-Pontynin
gerekletiremedii materyalist bir fenomenoloji
peinde, diyalektik materyalist duruunu kaybet-
meme sraryla, meknn retiminde epistemolojik
vurguyu dnen, eyleyen ve deneyimleyen z-
neden, dnce, eylem ve deneyimin toplumsal
retim srecine kaydrr.
27

Ancak belirtmeliyim; her ne kadar, hem Schmid
hem Lefebvrein kendisi, mekn teorisi ile Bache-
lard balantsn, Meknn Poetikas araclyla
kursalar da, Schmidin szn ettii, zneden,
toplumsal retim srecine epistemolojik dn
Bachelardn epistemolojik tarih ve bilim felse-
fesi almalarnda ok daha ak ve gldr.
Lefebvrein materyalist mdahalesinin bir boyutu,
nceki sayfalarda grld gibi, Kapitalin te-
mel kavramlarn meknlatrarak, meknn po-
litik ekonomisini gelitirmek ise, dier boyutu,
mekn bir retim ve diyalektik bir sre olarak
tanmlamaktr. Bir yanda, Lefebvrein mekn diya-
lektik bir toplumsal retim sreci olarak kavramla-
trmas; dier yanda ise Bachelardn hakikati ak
bir diyalektik rasyonel hale geli olarak tanmla-
yp, akl, bilimi ve hakikati ortak bir bilimsel emek
ve iilik balamna yerletirmesi, fenomenolojiye
yaptklar materyalist mdahale asndan bu iki
dnr arasnda ok daha esas bir benzerlik ol-
duunu gsterir.
28

Lefebvre alglanan, tasarlanan ve yaanan, top-
lumsalln boyutuna, maddi, kavramsal ve
sembolik retime, meknsal pratik, mekn temsil-
leri ve temsil meknlar araclyla balar. Mek-
n, hem somut bir maddilik, hem de bir kavram ve
deneyim ierecek ekilde kavramlatrr. Bylece
mekn, ayn anda hem bireysel hem de toplumsal;
hem insann hem de toplumun kendisini retimin-
de, yani bireysel ve toplumsal srelerde eyleyici
ve kurucudur.
a) Meknsal pratikler, belirli bir toplumun mekn-
n rten, kaplayan pratiklerdir; alglanan mekn ile
dorudan ilikilidir. Diyalektik bir etkileim iin-
de, bir yandan toplumun meknnn retimi, bir
yandan da basklanmas ve kullanlmasdr. Belirli
bir toplumun meknsal pratii, meknnn deifre
edilmesiyle aklanabilir.
29
Bylesi pratikler, re-
tim ve yeniden retimi, kavramlatrma ve eyle-
meyi, bilineni ve yaanan kucaklar ve toplumsal
tutunumun, srekliliin, ve meknsal kararlln
gvencesidirler.
30
Dier yandan, gnlk yaam
pratikleri iinde ifade bulurlar. Gndelik gerek-
lik, daha geni kentsel gereklik, bireyin gndelik
yaam ile i, zel hayat ve bo zaman iin ayrlm
meknlar birbirlerine, alglanan mekn iinde ba-
lanr. Alg fenomenolojinin anahtar kavramdr ve
her zaman bir znenin algsdr. Ancak Lefebvre,
algnn sadece zneye atfedilmesi ve dncede
gerekletii varsaymna son derece mesafelidir.
Algy, meknsal pratikler ve yaanan ile ilikilen-
dirmesi; dncede deil, maddi olarak retildii-
ni ve somut olanda temellendiini vurgulamas bu
yzdendir.
31

b) Mekn temsilleri soyut, tasarlanan meknlardr.
Ve daima ideoloji, iktidar ve bilgi ile eklemlenmi-
tir. Planclar, mhendisler, mimarlar, yatrmclar,
corafyaclar, ehirciler ve benzeri profesyonelle-
rin ve teknokratlarn meknlar soyut meknlar-
dr. Bir dier ifadeyle bu, alglanan ve yaanan
tasarlanan ile tanmlayanlarn mekndr.
32
Her-
kese bilinmeyen ve bu meslekler tarafndan kul-
lanlan ve retilen iaretler, jargonlar, kodlamalar
ve nesnelemi temsilleri ierir. Bilim (savoir),
bir tr bilgi ve anlama (connaissance) ve ideolo-
ji ile kurulmulardr. Rnesanstan ondokuzuncu
yzyla, ressamlarn, mimarlarn ve teorisyenlerin
mekn temsilleri, temsil meknlarn basklama ve
tbi klmaya ynelmitir. Mekn temsillerinde bir
tr grselletirme mantna gre, dnsel ve
grsel olana gre kurulmu perspektif kurallar be-
lirleyicidir ve, yzyllardr mimarlk ve ehircilik
disiplinlerinde uygulanmaktadr.
33
Soyut mekn, kapitalist toplumun baskn mekn-
dr, nk isel olarak retim ilikilerine ve bu
ilikilerin zorunlu kld dzene ve bal olarak
da bilgiye, iaretlere, kodlara ve kart ilikilere
baldr.
34
Meknn saysallatrlmas ile meta-
lamas yan yanadr. Kapitalizmin ilerlemesi so-
yut mekn, meknn saysallatrlmasn zorlar.
Bu yzden, kapitalizme zg mekn diye bir
ey de vardr.
35
Kapitalizm ile soyut mekn ara-
sndaki iliki, Bauhausun zellikle homojen ve
tekdze devlet mimarisinde somutlamtr. Yine,
12
Bauhausda kefedilen yeni planlama ve mekn
temsilleri, kapitalizm ve soyut mekn arasndaki
ilikiye temel oluturur. Bu ayn zamanda, zama-
na ve mekna dair dncenin endstriyel retim,
mimari ve kentsel aratrmalar gibi toplumsal pra-
tiklere balanmas demektir.
Kapitalizmde mekn retimi, baka metalarda ol-
duu gibi, paralanma ve aynlatrma, yeniden
retilebilir ve tekrarlanabilir olma yasas ile ta-
nmlanr. Dier yandan, meknn aynlatrlmas,
farkllklarn silinmesi, ancak zorla yaplabilir. So-
yutlama ve soyutlamann pratik (toplumsal) kulla-
nmna isel iddet, indirgeme, ilevlerin ayrlma-
s ve yerletirilmesi, hiyerari ve ayrm ve bazen
de estetikletirme araclyla gerekleir.
36
Belirli
bir uzmann kurduu indirgenmi modellerki,
ehircilik ve mimarln, bunun en temsil edici r-
neklerini sunduunu vurgular Lefebvrezihindeki
indirgeyici pratikle tasarlanm soyutlamalardr ve
belirli bir dzen kurmay ve bileenlerini tanmla-
may gerektirir.
Dier yandan indirgeme ve indirgemecilik, politik
birer pratiktir. Her politik iktidar ve devlet, en ba-
ta, elikilerin indirgeyicisi olma peindedir. Bilim-
sel alandaki indirgeme, politik iktidarn ve devletin
hizmetindedir; ideoloji olarak deil ancak, kurulu
bilgi (savoir) alanlar olarak.
37
Soyut mekn reten
meslekler ve disiplinler, kapitalist devletin rasyo-
nel temellerini olutururlar. Bu yzden Lefebvre,
mekn temsillerinin, sermayenin mekn olduu-
nu vurgular: meknn retiminde esas rol stle-
nir ve zel bir etkisi vardr.
38
Antlarda, kulelerde,
fabrikalarda, ofs bloklarnda ve elbette, baskc
mekna isel brokratik ve politik otoriteryanizm-
de nesnel ifadelerini bulacaklardr.
39

ehircilik ve mimarlk projelerinde, somut ve
maddi (toplumsal) mekn, soyut mekn ile yer de-
itirir. Toplumsal/somut mekn, bilimsel ve tek-
nik ilemlerle soyut mekna dntrlrken en
nemli ara, indirgemedir. Bylesi bilimsel ilem-
lerin bilimsellii, gerekte sadece ideolojik rt-
dr. Mimarn, yani mekn reticisininki, hi-
bir zaman yalnz bana deildirhareket alan,
tasarm aralar ve tekniklerinin (kt, mrekkep,
bilgisayar, izim programlar) mekndr. Bu
mekndaki becerikli ve incelikli teknik eskizler,
izimler, dzeltmeler, dokunularla, nesneleri ve
dokunulabilir dnyay yeniden retirler. Oysa
bu mekn, gerein kod-zm ve yeniden-
kodlanmasn zorlar. ok gl ve nfuz edici bir
ekilde kavram bile olsa, izim yoluyla kodlama
ve kod-zm ilemleri iinde, gerek elinden
kaar ve mimar, gerek olduuna inand bir
yanl ideallik iinde, yanstma (projection) ve pro-
jeyi birbiriyle kartrr.
40
Gndelik olann hemen
tamamen indirgenmesinden sonradr ki, ancak o
zaman yaanan deneyime geri dnebilir. Sanki
soyutlama dzeyinde gerekletirdii projeler ile
yaanan ele geirdiini dnr.
41

Somut mekn, sakinlerinin mekndr; ierii, jest-
ler ve patikalar, bedenler ve anlar, semboller ve
anlamlar, arzular ve ihtiyalar arasndaki elikiler
ve atmalardr. Bu, bilinsiz, kendi koullar-
n kavrayamayan kendiliinden bir retim-yaratm
srecidir. Ancak, bu somut, maddi retimi, bakn
ve geometrinin soyut meknna kopyalama pein-
deki dnce de yanl anlar. Nesnesinebina-
lara ya da mahallelereyukardan, uzaktan bakan
tasarmc, objektif mekn denilen eyin, ideolo-
jik ve baskc olduunun farknda deildir. te bu
yzden Lefebvre, izim ya da tasarmn, sadece
birer gelimi kodlama becerisi ya da teknikten
daha fazlas olduunda srar eder. Tam da birer
temsil, soyutlama tarz olmalar nedeniyledir ki,
gerekin asl ieriine kar seicidir. Temsil ya
da soyutlama, plan/proje, toplumsal koullar ba-
lamna tandnda, her zaman uzmanlamann
tesine geer; hatta ideolojik etkisi, toplumsal ta-
lepleri gizler.
42

Dier yandan, tasarma balarken mimar, dardaki
eyleri nokta ve izgilerle nndeki bo ve ntr
Soyut mekn reten meslekler ve
disiplinler, kapitalist devletin ras-
yonel temellerini olutururlar. Bu
yzden Lefebvre, mekn temsille-
rinin, sermayenin mekn olduu-
nu vurgular: meknn retiminde
esas rol stlenir ve zel bir etki-
si vardr.
38
Antlarda, kulelerde,
fabrikalarda, ofs bloklarnda ve
elbette, baskc mekna isel b-
rokratik ve politik otoriteryanizm-
de nesnel ifadelerini bulacaklar-
dr.
1J
izim meknna aktarrken sanki bu mekn
btn bunlar edilgen bir ekilde alyordur. Ve
sanki proje/plan, tamamlandnda, kt zerinde
masumca duruyordur. Oysa arazide projeyi/pla-
n gerekletiren, buldozerdir. Toplumun farkl ke-
simleri, elbette eitsiz ekilde ve zellikle de ii
snf, mekn modellerinden paylarn almlardr.
Soyutlama ve indirgemedeki ikame ve yadsmann
ideolojik etkisi, mesleki becerilerle hakllatrlan
teknik argmanlar altna gizlenir ve ancak, gnde-
liin, yaanan deneyimin, praxisin bakaldrsyla
alt edilebilir.
43

c) Temsil meknlar, dorudan yaanan, gndelik
yaam iinde karmak kodlamalar ve yeniden-
kodlamalarla, baskn soyutlamalara direnen ve
onlarn rtk eletirisini de ieren meknlardr.
Hkim retim ilikilerinin zorunlu kldklarndan
baka ekilde retilmilerdir. Kullanclarn ve ora-
da yaayanlarn karmak sembolleri ve imajlaryla
deneyimlenir ve nesnelerin sembolik kullanmla-
ryla, fziksel meknn zerinde uzanr.
44
Hayal
gc, anlar, ryalar, sembollerle kurulmutur;
eylem ve tutkunun, yaanan durumlarn yuvasdr
ve bu yzden de dorudan zamanla da ilikilenir.
Akkan, niteliksel ve deikendir. ok farkl, y-
nelimsel, durumsal ve ilikisel biimlerde tanmla-
nabilirler ancak, herhangi bir tutarllk ve srekli-
lik, dayanm kuralna uymaz.
45

Temsil mekn, toplumsal yaamn yeralt ve gizli
yanlarna balanr. Dnlmez, ancak hissedilir.
Sadece yaar. Yaanan meknda, zaten var olan-
dan daha fazlas vardr, oradakinden daha fazlas
konuur. Mekn temsilleri onu asla tamamyla ku-
caklayamaz, bu yzden, btnyle ifade edileme-
yecek, soyutlanamayacaktr. Bulank mekndr bu;
yle bulanktr ki, dnce ve kavramsallatrma
onu kullanmaya ve basklamaya alr. Baka bir
ifadeyle, yaanan mekn, tasarlanan ve dzenle-
nen meknn mdahale etmeye, rasyonelletirme-
ye ve sonunda da ele geirmeye alaca dene-
yim alandr. Mimarlar, planclar, yatrmclar ve
dierleri tam da bunun iin urarlar.
46

Ancak temsil meknlar, soyutlamaya, metalama-
ya direnen meknsal pratiklerdir. Bazen tanm-
lamaktan daha fazlasn tanmlayan ve yapmay
arzulayan
47
sanatlarn, flozof ve yazarlarn
mekndr. rnein, Dadaist ve Gerekstlerin
sanat ileri, baka trl meknlarn da mmkn
olacan gsterir. Dier yandan, dlanan farkllk-
larn meknlar, yeralt ve gizli, illegal meknsal
pratikler de temsil meknlardr. Yerleik mekn
temsillerine kar ve, sermaye ve iktidar tarafndan
basklanan meknlarn, onlardan geri alnp, tekrar
kullanlmasna dnk pratiklerdir bunlar. Burada
meknn deiim deeri deil, kullanm deeri
nceliklidir. nc dnyann gecekondular,
barriolar, favelalar, gayrimenkul speklasyonlar
iin bekletilen binalarn igal edilmesi, kapitaliz-
min hakim mekn retimi pratiklerini ihlal eden
rneklerdir.
SONU
(Toplumsal) mekn, (toplumsal) bir rndr.
Lefebvrein, meknn fziksel, zihinsel, toplum-
sal boyutlarn birbirine balayan, ayn anda hem
betimleyici hem de analitik ve btnsel; ne in-
dirgemeci, ne tek yanl belirlenimci, ne idealist
olan mekn teorisi bu tezden hareket eder. Soyut
mekn, sermayenin hkimiyeti altnda meknn
aynlamas ve birlemesine ramen, nitelik ile
nicelik, kresel/btnsel ile paralanm, kulla-
nm deeri ile deiim deeri, meknn retimi
ile tketimi arasnda yadsmalar ve elikilerle ta-
nmlanmtr. Bu elikiler, gnlk yaam pratik-
lerinden, politik, estetik ve teorik alanlara kadar
btn dzeyleri kat ederler. Ancak, meknsal pra-
tikler yaam dzenlese bile, meknn kendisine
bir iktidar ve zerklik atfedilemez. Meknsal eli-
kiler, meknda, meknsal dzeyde ortaya kan
ve bylece, meknn elikilerini biimlendiren
toplumun elikileridir.
48
Kapitalizmin mekn-
lar, bir yandan soyutlama ve temsillerle devletin
rasyonel temellerini salamlatrr, iktidar, ideoloji
ve baskya dnk arasallatrlr, bir yandan ser-
maye birikim srelerine katlrken; dier yandan
da, elikileriyle, farkl ve farkllatrc pratiklerin
de yuvasdr.
Tasarlanan, alglanan ve yaanan arasndaki iliki-
ler sabit ve duraan deildir ve tarihsel olarak ta-
nmlanm zellikler ve ierikler sergiler. Mekna
dair bilgi, mekn retimi srelerini kavramak zo-
Somut mekn, sakinlerinin mek-
ndr; ierii, jestler ve patikalar,
bedenler ve anlar, semboller ve
anlamlar, arzular ve ihtiyalar ara-
sndaki elikiler ve atmalar
dr. Bu, bilinsiz, kendi koulla-
rn kavrayamayan kendiliinden
bir retim-yaratm srecidir.
14
rundadr. Teori, meknn alglanabilir ve alglana-
maz niteliklerini bilinebilir klmaldr. Hem ampi-
rik hem de teorik aratrma gerektirecek bylesi bir
alma, bir anlamda, meknn retiminin incelikli
bir yeniden inas olacaktr. Ve phesiz ki, hem
somut ile soyut, mmkn olan ve olmayan arasn-
da, hem de tekil ile tmel, yerel ile kresel, birey
ve toplum arasnda hareket etmeyi gerektirir.
Dier yandan, Lefebvrein l diyalektii, sadece
soyut olarak ele alnrsa, politik ve analitik boyut-
larn kaybeder.
49
Meknn retimine dair bilgi te-
melinde bir mekn bilimi (savoir) kurulabilir, ve bu
bilim, kanlmaz olarak iktidar, temsil ve ideoloji
ile balantl olacaktr. retim de dahil, kavramlar
zorunludur elbette; ancak kendilerine deil, gs-
terdikleri gereklie, yaanan deneyime, pratie
gtrmeli, radikal eletiri ile ilikilendirilmelidir.
Baka bir ifadeyle, zellikle politik bir mesele var
ise, hem kendisinin hem de mevcut olann eletiri-
sini ayn anda ieren btnlkl bilgi (connaissan-
ce) ok daha kvrak ve keskindir.
50
Bu, bilginin zorunlu olarak felsefede temellenme-
si, fakat ayn anda felsefenin de, hem gereklie
hem de mmkn olana almas demektir. By-
lece meknn bilimi, belirli bir teorik konumun,
deiim (exchange, change) ve basklamaya kar
kullanmna dnk de olacaktr. Bir yandan mek-
nn kendisine dair soyutlama tekniklerine dayal
kurulu bilgi (savoir) haline gelmeye direnen eleti-
rel bir bilgi annn (connaissance) gereklemesini
salarken; dier yandan, mevcut soyut meknn
elikilerinin, basklanan ve yaanan mekn ser-
maye ve devletten geri almaya, kullanmaya d-
nk pratiklerden yana zlmesini destekleyecek
ve ilerletecektir.
51
Bu tr pratiklerle retilen temsil
meknlar, mmkn ve gerekletirilebilir olan
gsterir; bu yzden de devrimci meknsal reti-
min mcadele alanlardr. Kapitalizmin meknsal
pratikleri ve soyut meknlar karsnda, temsil
meknlar ve dorudan yaanan meknlar yaratl-
maldr.
DPNOTLAR
1
H. Lefebvre, The Production of Space, ng. ev. D. Nichol-
son- Smith, Blackwell, Oxford, 1991 [1974], s. 190.
2
a.g.e., s. 40; ayrca bkz. C. Schmid, Henri Lefebvres the-
ory of the production of space: towards a three- dimensional
dialectic, Space, Difference, Everyday Life: Reading Hen-
ri Lefebvre, der. K. Goonewardena ve dierleri, Routledge,
Londra, 2008, s. 27-45.
3
H. Lefebvre, a.g.e., 1991, s. 1-2.
4
A. Merrifeld, Henri Lefebvre: A Socialist in Space, Thin-
king Space, der. M. Crang ve N. Thrift, Routledge, Londra,
2000, s. 171.
5
H. Lefebvre, a.g.e., 1991, s. 8-9.
6
A. Merrifeld, a.g.e., s. 171,175.
7
H. Lefebvre, a.g.e., 1991, s. 110.
8
a.g.e., s. 110, 113.
9
a.g.e., s. 99-101, 336-337.
10
A. Merrifeld, a.g.e., 172- 173.
11
a.g.e., s. 172.
12
a.g.e., s. 36- 37, 128.
13
a.g.e., s. 31, 46, 116.
14
a.g.e., s. 90.
15
a.g.e., s. 340-341.
16
a.g.e., s. 131.
17
a.g.e., s. 141-143.
18
a.g.e., s. 406. Yine Elden, Marx ve Hegeldeki ama (Aufhe-
bung) kavram yerine Lefebvrein, Nietschegil ama (ber-
vinden) kavramn aldn belirtir. S. Elden, Politics, philo-
sophy, geography: Henri Lefebvre in recent Anglo- American
scholarship, Antipode, cilt, 5, say, 33, 2001, s. 812.
19
A. Merrifeld, Metromarxism: a Marxist Tale of the City,
Routledge, New York, 2002, s.71-92.
20
Belirtilmelidir ki, Lefebvrein, meknsal l diyalektik-
ten giderek, diyalektiin yerine trialektiki koyduu ya da
tarihsel diyalektikteki tarih zerine vurguyu, mekna kay-
drd iddia edilir. Eldene gre ise, Lefebvrein teleolojik,
izgisel tarih kavramlatrmasna eletirisi, basite, diyalek-
tie bir ncy ya da mekn eklemek ya da vurguyu
zamandan mekna kaydrmak eklinde yorumlanamaz.
Bu konunun daha geni bir tartmas iin bkz. S. Elden, a.g.e.,
812; E. Soja, ThirdSpace: Journeys to Los Angeles and Other
Real-and-Imagined Places, Blackwell, Oxford, 1996, s. 60;
R. Shields, Lefebvre, Love and Struggle: Spatial Dialectics,
Routledge, Londra, 1999, s.158.
21
H. Lefebvre, a.g.e., 1991, s. 39.
22
Konunun daha ayrntl tartmas iin bkz. H. Lefebvre,
a.g.e., 1991, s. 129; H. Lefebvre, Rhythmanalysis: Space,
Time and Everyday Life, ng. ev. S. Elden ve G. Moore, Con-
tinuum, London, 2004, s. 11-12. E. Kofman ve E. Lebas, Lost
in transpositiontime, space and the city, Writings on Citi-
es, der. ve ng. ev. E. Kofman ve E Lebas, Blackwell, Oxford,
1996, s. 9-10.
23
Lefebvrein boyutlu dil teorisinde, i) sentaktik ya da sen-
tagmatik boyut. Bu, klasik linguistikte gramerle tanmlanan,
iaretler arasndaki ilikileri, kombinasyon ve cmle yap-
larn belirleyen biimsel kurallar iaret eder. ii) aretlerin
1S
kombinasyonu ya da balamlar ile igili, paradigmatik boyut:
her bir iaret, bir iaretler kombinasyonu iinde ortaya kar
ve dierleriyle kombinasyon iinde varolabilir. Her bir dilsel
birim, daha alt birimler iin bir balamdr ya da daha karma-
k birimler balamnda ortaya kabilir. Bu, iaretlerin birinci
snfandrmas, metonimik ilemlere tekabl eder ve paradig-
matik boyutla ilikilidir. Ancak buradaki bir ikinci dzey de
vardr: seme (selection) ve ikame (substitution), bir iaretin
baka birinin yerine koyulmas ya da denk kabul edilmesi.
Bu da, iaretlerin metaforik snfandrlmasdr ve bir kodlama
ve anlamlar sistemine, ya da paradigmaya tekabul eder. iii)
Sembolik boyut. Bir yandan matematikteki gibi biimselle-
mi iaretleri, dier yandan ise, yaayan ve yaanan dilden ay-
rlmaz; tamamen biimselletirilmesi ve kavramsallatrlmas
mmkn olmayan belirsiz ve karmak imajlar, duygular, etki-
lenimler ve anlamlandrmalarla ykldr. Belirli bir toplum-
da semboller, toplumsal yaplara ve ideolojilere eklemlenir
ve feti ve alegori olarak i grrler. Bylece bireysel deil,
toplumsal hayalgcn temellendirirler. C. Schmid, a.g.e., s.
35-36.
24
C. Schmid, a.g.e., 36-37.
25
Maurice Merleau-Ponty, Phnomnologie de la Perception
(1945) (Algnn Fenomenolojisi)nde, mekn, zaman ve
yaanan dnya (monde vcu) kavramlarn gelitirmiti. Yine
Merleau-Ponty, alg ile kurulmu fziksel mekn ile kavramsal
olarak bilinen geometrik mekn ve ryalarn, izofreninin, sa-
natn mitik meknn, yani yaanan mekn (espace vcu) ay-
rr. Dier yandan, bilimsel semboller bir dnya deneyimine,
yaanan dnyaya gnderme yapar, yoksa, anlamszdr. Bilim
ayn zamanda alglanan dnyann tanmlanmas ve aklan-
masdr da. Yaanan ve alglanan dnya farkldr. Bu, znenin
dnyas ile ilikisi zerinde temellenir ve znenin bedeninde
maddileir. Bkz. C. Schmid, a.g.e., s. 38-39.
26
C. Schmid, a.g.e., s. 40-41.
27
Buradaki, Bachelard ve Lefebvre arasndaki, elbette Marx
dolayml balantlar, benzerlikler ve gerilimler, bu metnin
snrlarnn tesinde, daha ayrntl bir alma ve tartma
gerektirir. Ksaca ifade edersem; Bachelard, fenomenoloji de
dahil, Kartezyen zne merkezli bilim felsefelerine ve bilgi te-
orisine, ve fenomenolojinin eyciliine ve nahif realizme
kar, akl ve bilimin ancak rettiklerine, ve srekli yeniden
retildikleri tarzlara, yani bilimsel iilie ve ortak retim pra-
tiklerine bakarak anlalabileceini savunmutu. Bilgi, tekil
varlklara balanm tekil bir dncenin, ya da bireysel bir
almann deil, bilim kentinde youn bir toplumsallama,
salam temelli ki, problemlerle kurulur- bir farkllama, her
birinin ayr rasyonalitesi olan disiplinlere blnme talep eden
bir emein sonucudur. Bachelard, geleneksel bilgi teorisi ve
bilginin bireysellii topyalarndan kurtulmay salayacak ma-
teryalizmini, bu toplumsallama ve emee dayandrr. nk
insan, ancak emek iindeki bir bilimsel dncenin znesi
olabilir. Dier yandan, bilimlerin kendi sorularn iermeyen
geleneksel dnce tarihi ve bilgi teorisi ile balarn kopa-
rp, bilimlerin kavramlarna, yani nesnelerine, problemlerine,
hakikatin kuruluuna ve yeniden kuruluuna bakmak gerekir,
Ona gre. Bilim, bilimcilerin ortak emeiyle retilen, srekli
kesintiler ve kopularla yol alan diyalektik bir rasyonalite ii-
dir; nceden kurulmu bir rasyonalitenin ya da sabit ilkelerin
uygulanmas deil. Bir baka ifadeyle, bir yandan, gndelik
ve hayali olan arasnda, bir yandan bilimin imdisi ve tarihi
arasnda, dier yandan da realizm ve rasyonalizm arasndaki
gerilim iinde, kavramlarn srekli dzeltildii ve eletirildii,
sregiden bir ak diyalektik rasyonel olutur. G. Bachelard,
The New Scientifc Spirit, ng. ev. Arthur Goldhammer,
Beacon Press, Boston, 1984 [1934], s. 3; G. Bachelard, Le
rationalisme appliqu, Quadrige/ Presses Universitaires de
France, Paris, 1986 [1949], s. 38; G. Bachelard, Le matrialis-
me rationnel, Quadrige/ Presses Universitaires de France, Pa-
ris, 2000 [1953], s. 1-3, 105-107. Ayrca bkz. A. Arslan Avar,
Poetik vs Noetik: Heidegger ve Bachelardda Bilim, Hasan
nal Nalbantoluna Armaan: Symbolae in Honorem, leti-
im, stanbul, 2008, s. 157-183.
28
H. Lefebvre, a.g.e., 1991, s. 38.
29
a.g.e., s. 33.
30
C. Schmid, a.g.e.
31
H. Lefebvre, a.g.e., 1991, s. 33.
32
a.g.e., s. 38-41.
33
a.g.e., s. 33.
34
a.g.e., s. 126.
35
a.g.e., s. 289, 318.
36
a.g.e., s. 106-107.
37
a.g.e., s. 42.
38
a.g.e., s. 49.
39
H. Lefebvre, Writings on Cities, der. ve ng. ev. E. Kofman
ve E Lebas, Blackwell, Oxford, 1996, s. 191.
40
H. Lefebvre, The Urban Revolution, ng. ev. R. Bononno,
University of Minnesota Pres, Minneapolis, 2003, s.182-183.
41
H. Lefebvre, a.g.e., 1996, s. 191.
42
H. Lefebvre, a.g.e., 2003, s. 182-183.
43
H. Lefebvre, a.g.e., 1991, s. 39.
44
a.g.e., s. 39, 41-42.
45
a.g.e., s. 39, 41-42.
46
a.g.e., s. 39.
47
a.g.e., s. 358.
48
a.g.e., s. 59-61; Andy Merrifeld, a.g.e., 2000, s. 173.
49
H. Lefebvre, a.g.e., 1991, s. 367-368.
50
a.g.e., s. 404-405.
KAYNAKA
Arslan Avar, A., Poetik vs Noetik: Heidegger ve Bachelardda
Bilim, Hasan nal Nalbantoluna Armaan: Symbolae in
Honorem, letiim, stanbul, 2008, s. 157-183.
16
Bachelard, G. Le matrialisme rationnel, Quadrige/ Presses
Universitaires de France, Paris, 2000 [1953].
Bachelard, G. Le rationalisme appliqu, Quadrige/ Presses
Universitaires de France, Paris, 1986 [1949].
Bachelard, G. The New Scientifc Spirit, ng. ev. Arthur
Goldhammer, Beacon Press, Boston, 1984 [1934].
Elden, S., Politics, philosophy, geography: Henri Lefebvre in
recent Anglo- American scholarship, Antipode, cilt, 5, say,
33, 2001, s. 809-825.
Kofman, E. ve E. Lebas, Lost in transpositiontime, space
and the city, Writings on Cities, der. ve ng. ev. E. Kofman
ve E Lebas, Blackwell, Oxford, 1996, s. 3-60.
Lefebvre, H. Rhythmanalysis: Space, Time and Everyday Life,
ng. ev. S. Elden ve G. Moore, Continuum, Londra, 2004.
Lefebvre, H. The Urban Revolution, ng. ev. R. Bononno,
University of Minnesota Pres, Minneapolis, 2003 [1970].
Lefebvre, H. Writings on Cities, der. ve ng. ev. E. Kofman
ve E Lebas, Blackwell, Oxford, 1996.
Lefebvre, H. The Production of Space, ng. ev. D. Nichol-
son- Smith, Blackwell, Oxford, 1991 [1974].
Merrifeld, A. Metromarxism: a Marxist Tale of the City,
Routledge, New York, 2002.
Merrifeld, A., Henri Lefebvre: A Socialist in Space, Thin-
king Space, der. M. Crang ve
N. Thrift, Routledge, Londra, 2000, s.167-182.
Schmid, C., Henri Lefebvres theory of the production of
space: towards a three- dimensional dialectic, Space, Diffe-
rence, Everyday Life: Reading Henri Lefebvre, der. K. Goo-
newardena ve dierleri, Routledge, Londra, 2008, s. 27-45.
Shields, R. Lefebvre, Love and Struggle: Spatial Dialectics,
Routledge, Londra, 1999.
Soja, E. ThirdSpace: Journeys to Los Angeles and Other Real-
and-Imagined Places, Blackwell, Oxford, 1996.
17
Tongu Ak, r. Gr. Dr., zmir Yksek Teknoloji Enstits Mimarlk Fakltesi, Mimarlk Blm
GR
Mekn algs konusu ile ilgilenen akademisyenler,
mekn algsnn eitlilii ve ilgili uluslararas lite-
ratrn 1970li yllarda Trkiyenin akademilerin-
de eitli biimlerde yaylmas ve benimsenmesi
ile, zellikle eitim erevesinde mekna dair z-
gn bilimsel almlar sunmulardr. Bu almlar,
yerel lekteki eitim uygulamalarn deitirdii
gibi, deneyselliin snrl erevesi iinde stdyo-
lardan balayarak, giderek ok katmanl alan/arazi
almalarna doru zenginleen bir yelpazedeki
yeni almalarn olumasn ve eitlenmesini te-
tiklemitir.
zellikle akademik topluluun kendini tarife-
meye, zenginletirmeye ve zel uzmanlama
alanlarn kurmaya balad bu dnemde, yani
1970lerde, mekn algsnn konumunu irdelemek
bu makalenin ana eksenini oluturur. Bu dnemin
ele alnmasnn nemi, Trkiye mimarlk alannn
bilimselleme kaygsnn artt yllara denk gel-
mesindedir. Bu yolla mimarlk akademisi iinde-
ki mekn algsnn da eitlendii ve dolaysyla,
kendini bilimselleme yardm ile tanmlamaya
balad sylenebilir.
Bu balamda, btncl bir bak barndran Sis-
tem Teorisinin etkilerinin mimarlk alanndaki
izlerini srmek olasdr. zellikle temel tasarm
alannda yaptklar aratrmalar ile n plana kan
Bilgi Denel ve arkadalar, mekn algsna dein-
dikleri kitaplar ve stdyodaki uygulamalarla birlik-
te akademisyenlere ve gen mimar adaylarna yol
gstermilerdir. Akademi iinde giderek yaygnla-
an evresel psikoloji almalar ile mekna dair
deneyler kurgulanm; bununla birlikte mimarlk
okullarnda yeni yap laboratuarlar ina edilerek
fziksel mekn analizleri yaplmtr. Kent iinde
mcadele alanlarnn belirmesi ile birlikte kent
aktrleri incelenmi, sosyal bilimler ile beslenen
almalarla stdyonun snrlar zorlanmtr. Tm
bu alanlar mimarlk akademisine hem bir girdi
oluturmu, hem de mimarln kendine ait ala-
nnda (eer byle yaln bir alan varsa) birikime yol
amtr. Mimarln bilimsellemesi abasndan
kast, tam da anlan tarihlerde, sz edilen bu biri-
kimin olumasdr; ve bu aba, birikimi zenginle-
tiren almalar kapsayan mimarlk akademisin-
deki kiilerin, iinde bulunduklar ortama yaptk-
lar etkiye iaret eder. Bu aba etkisini 1980lerin
banda da srdrr.
Metin iinde, mimarlk alannn kendini bilimsel-
leme olgusu ile yeniden kurgulad bir dnemin
arka plan irdelenmeye allacak ve mimarlk
akademisi iinde mtevaz bir kesiti, mekn algs
erevesi yardm ile yeniden kurmaya giriilecek-
TRKYE MMARLIK AKADEMSNDE
MEKN ALGISI VE BLMSELLEME:
1970LERE YENDEN BAKI
18
tir. Mekn algs kavram ve bilimselleme abas
elbette tarihsel olarak incelenmeyecek; fakat bu
kavram ve abann tarihin bu bereketli kesitindeki
nemi, etki alan ve snrlar Trkiye kapsamnda
yeniden ele alnp, farkl bir balamda bir araya
getirilecektir. Ksaca, akademi zerinde bu dorul-
tuda tarifenen bir bak gezdirilecektir.
BALAM: ULUSLARARASI ORTAM VE TRKYE
zetlemek gerekirse, 1970ler olarak genelleyebi-
leceimiz ancak kk 1950lere ve 1960lara da-
yanan zaman aral, Trkiye mimarlk ortamnda
bilimsellemenin n plana kt dnem olarak
gze arpar.
1
zellikle uluslararas ortamla iliki-
lenen mimarlk ortam akademik rnleri de etki-
lemeye balar. kinci Dnya Sava sonu ile bala-
yan Souk Sava ortam, ABDde niversitelerde
devlet merkezli aratrmalara pay ayrlmasna ve
yeni teknolojik imkanlarla birlikte, bina yapmn-
da k, enerji ve s laboratuarlarnn kurulmasna
nayak olur.
2
Ayn dnemde DRS (Design Resear-
ch Society 1962), DMG (Design Methods Group
1967), EDRA (Environmental Design Research
Association -1968) adl gruplar tasarm metotlar
temelinde beliren almalar ile evresel tasarm
aratrmalar konusunda odak merkezleri ortaya
kar.
3
Kaynaklarn daralmas daha rasyonel bina
retimine yol aarken, yaanan enerji (petrol) kriz-
leri (1973 ve 1979) de bu dorultuda retilen yap-
larn ekonomi ile ilikilerinin tekrar dnlmesini
salar. Ekonomik optimizasyon, enerji korunumu
ve iklimsel kontrol binalarn retim srelerini de-
itirir.
4

han Tekeli, bu dnemde Trkiye balamnn ulus-
lararas balamdan kimi noktalarda ayrldnn al-
tn izer.
5
Mimarlk retiminin rutinlemesi ve ku-
rumsallamasna ek olarak, Trkiyede mimarln
sosyallemesinin de bilimselletirme abalarnda
etkili olduunu belirtir. Standartlama ve rasyo-
nellemenin devlet politikasna etkilerini, Devlet
Planlama Tekilatnn 1963deki 3. Be Yllk Kal-
knma Plannda yap retim srelerini yeniden
tarifemesinde arar. Korkut Boratavn analizlerin-
de de bu etki okunabilir.
6
zel sektrn ve Kamu
ktisadi Teekklleri (KT)nin yaylmas ile gelien
ekonomi, mimarlk retiminin farkllamasn da
beraberinde getirir. Yap retiminde daha aklc
yntemlere ihtiya duyulurken, mimari kaprislere
ve bireysel klara ekonomik olarak zeminin uy-
gun olmad da grlr.
Sektrdeki bu deiimin yansmalar akademik
evreyi de etkiler. Rutinleme mimarlk alannda
kutsal mimarn konumunun sorgulanmasna na-
yak olur. Tasarmcnn Karakutusu (Black Box) ar-
tk Trkiyede de sorgulanmaya, Saydamkutuya
(Glass Box) ulama almalar ile tasarm sreci
detayl olarak incelenmeye balanmtr. Artk or-
kestra ef olarak alglanan mimarn tanm deiir.
Mimarlk okullarnda gerekli koullar salayan
herkes mimar olabilmekte, gndelik hayat iine s-
zan bu kiiler sradan yaplar ile mekn retimine
katk koymaya balamaktadrlar.
7
Bilgisayar ile bir-
likte tasarm yapabilme olanaklarnn yava yava
gelitii bu dnemde, mimarln yeni teknolojik
aygtlarla programlanmas, saysallatrlmas ve
grselletirilmesi tartlmaya balanmtr. Sistem
Teorisinin farkl yorumlar ile mimarlk alanna
etkileri, tasarm olgusunun yeniden tartlmasna
nayak olur.
8

Sadece mimarlk okullar deil, 1954 ylnda ku-
rulan Mimarlar Odas da giderek toplum iinde
yerini almakta; kuruluu 1969 olan Yap Endstri
Merkezi (YEM) gelimekte; 1971de kurulan Yap
Aratrma Enstits (YAE) rnler vermekte ve ra-
porlar sunmaya balamaktadr. Kurumsallama,
eitim programlar ile birlikte, ODT temel tasa-
rm eitiminde olduu gibi, bu alanda da yeni bir
boyut getirir; ina etme temelli staj almalar ile
Trkiyenin eitli yerlerine noktasal etkiler ve ya-
plar braklr. 1979da Yap Bilimleri ve evresel
Tasarm (YAPAT) lisansst program almtr.
9

KTde (1976-Trabzon), ODTde (1977-Ankara)
ve Tde (1978-stanbul) Mimarlk Fakltelerinde
ve Ege niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesinde
(1978-zmir) Mimarlk ve Eitim odakl akade-
mik toplantlar organize edilir; buralarda bilimsel
olarak mimarlk eitiminin rol tartlr. Ankara
merkezli EMBL (evre ve Mimarlk Bilimleri
Dernei - 1979) nderliinde, ancak dier kent-
lerden katklarla birlikte de, uluslararas alma-
lar paylalr, yaynlar retilir.
10
Bunun yan sra
Tde Aydnlatma Laboratuarnn ve ODTde
Gneevinin kurulmas bu tr kurumsallamalara
rnek oluturur.
Yine bu dnemde, yukardakilere paralel olarak,
mimarn ve mimarln sosyallemesi konusunda
da gelimeler grlr. 1970lerin politik ortamn-
dan beslenen toplumsal dnme biimleri, aka-
demiyi etkilemitir. Kentsel aktr olarak mimarlar
ve kent planclar, artk devlet kadrolarnda ve kent
iinde politik ve bilimsel almlar ortaya koyarak
toplumsalla katkda bulunurlar. Mimarlar Odas
toplumsal hareketler iinde bir aktr olarak etkin
hale gelmeye balar.
11
1971de Mimarlar Oda-
s Ankara ubesinin rettii Devrim iin Teknik
10
Eitim raporunda, btnsel bir kalknma iin tek-
nik eitimin olas dier meslek alanlaryla birlikte
(mhendislik, planlama ve tasarm) dnlme-
si gerektiinin alt izilir. Mimarlar Odas dergisi
Mimarlkta okuyuculara, TMMOB atsnn birle-
tiricilii aktarlr.
12

Tm bu gelimeler ve sosyal balam, mimarlk ala-
nnda bilimsellemenin nn aan ve aklcln
zeminini kuvvetlendiren etmenler olarak ortaya
kmtr. Ayn zamanda, mimarlk alannn ulus-
lararas ortamla kurulan balarla zenginlemesi-
ne, ulusal lekte almalarn ortaya kmasna
ve dolays ile mekn temelli almlarn da eit-
lenmesine olanak salamtr. zellikle ABDden
doktoral retim elemanlarnn mimarlk okulla-
rna geri dnmesiyle, bu akademisyenlerin ta-
dklar yeniliklerin Trkiye mimarlk alanna yer-
lemesinin etkileri yaynlarda takip edilebilir.
13

ODT Mimarlk Fakltesi Basm liinin olanak-
larnn kullanlmas, Mimarlar Odas yayn olan
Mimarlk dergisinde teorik ve pratik almalarn
baslmas ve yukarda belirtilen mimarlk eitimi
zerine akademik toplantlarn organizasyonu,
yeni fkirlerle Trkiyedeki mimarlk ortamnn ye-
nilenmesinin rn olan metinlerin ortaya kt
koullar oluturmutur. METU Journal of Faculty
of Architecture yine bu koullarda olgunlaan ya-
ynlar arasndadr; ve evre dergisi de, bu ylla-
rn bir rndr.
14
Dergiler, kitaplar ve tartma
ortamlar, mimarln ve zellikle meknn daha
bilimsel yntemlerle kavranmasna ve akademide
bir aratrma nesnesi olarak alglanmasna zemin
oluturur.
Bu ksa balam aktarmndan sonra, mimarlk ei-
timinde mekn algsnda zenginlemenin farkl
leklerdeki durumuna daha ayrntl gz atmak
gerekir. Burada, stdyo ii almalar ve stdyo
d uygulamalar ayrm yaplabilir. Bu noktada ya-
plabilecek mekn (space) ve evre (environment)
kavramsallatrmalar ayrm, bu yaznn kapsa-
mna girmemektedir. Zira bu zengin konuya dair
aktarlacaklar ve tartmalar baka bir aratrmann
konusu olabilecek kadar genitir. Bu yazda sade-
ce, bilimsel yntemlerin eitliliine de dayanan
mekn kavramsallatrlmasna deinilecektir.
Mimarlk eitim programnda semeli dersler ile
desteklenen bilimselleme abas ve mekn alg-
sndaki farkllama, akademide kendini aada-
ki ekillerde gsterir. Burada belirtilen balklar,
elbette yoruma ak bir biimde oaltlabilir ya
da farkl isimlendirilebilir; ancak bu balamda,
akademi iindeki mekn alglarna dair basit bir
snfandrma olarak okunmas bilimsellemeyi ve
mekn alg farkllklarn yanstmada kullanlan bir
ereve kolayl salamaktadr.
STDYODA BRM-MEKN
Mimarlk eitiminin nemli beslenme kayna olan
stdyo ya da atlyedeki almalar
15
, ou zaman
retim elemanlarnn ve rencilerin katklar ile
geliir ve zenginleir. Yardmc derslerle destekle-
nerek kurgulanan mimarlk mfredat iinde std-
yolar, zihinsel ve fziksel retimin meknlardr ve
mimarlk eitiminin tamamlayc, olmazsa olmaz
unsurlardr. Mimarlk stdyolarnn ierii, sei-
len proje konusu, problemler, teorik ereve, a-
lma biimi, retim elemanlarnn tavrlar da bu
ortamn karakterini belirler. Yukarda iaret edilen
balamn etkisi de, o dnemde baskn teorik er-
eve ya da gncel akm olarak stdyodaki rnle-
re de yansr.
Stdyolarda, zerinde allan projelerde mekn
kavramnn kendisi kadar, meknn analizi ve bu
analizin stdyo ortamna katklar da mekn alg-
sn etkilemitir. Bu yeni abann stdyodan ie-
ri szmas, rasyonelliin ve yukarda tartlmaya
allan rutinletirmenin de mimarlk eitimine
dahil olmas anlamna gelir. Yaratc znenin snr-
lar zorlanarak sentezlenen fkirlerin, analitik bir
biimde ortaya kmas hedefenir. rnein Syne-
ctics kavram (tasarm problem zme sorunu ola-
rak gren, yaratcl bilimsel olarak incelemeye
alan bir uygulamalar btn) ile bu dorultuda
ilenen almalar, yaratcln rasyonel temelle-
rini aratrr. Bu aba, bilimsellii tasarm alanna
sokan bir tavrla dorudan ilikilidir.
16
Bu dorul-
tuda Temel Tasarm
17
alannda yaplan yenilikler
zellikle ODTnn stdyolarna dahil olur. Hi-
yerarik olarak takip edilen nokta, izgi, yzey ve
hacim almalar mekn ile nihayetlenir. rnein,
Denele gre mekn, ilev eklenen bir hacimdir.
Bu yeni hacim, yani mekn, tm mimari tasarmn
birimi olarak ortaya konur.
18
Sha zkann bir
bildirisinde ise bu birim, matematiksel olarak n
plana kar.
19
Adeta mimarlk tasarmnn birimi,
bilimsel olarak kefedilmitir ve bu da meknn
bizzat kendisidir. Bu tavr, tpk Yona Friedmann
graf teoriyi irdeleyerek ortaya koyduu ve soyutla-
d meknlar aras ilikilerin tarifni artrr.
20
Bu noktada yine Tekeliye referansla, dnemin ta-
sarm bilimselletirme abalarnn alt izilebilir.
21

Sistem Teorisine ve bu teorinin tasarm srecine
dair yorumlarna dayanarak aklanmaya allan
tasarm, karakutudan saydamkutuya geiin resmi-
ni sunar. Tasarmda, sanatta ve bilimde znelera-
20
ras (intersubjectivity) nitelie iaret eden Tekeli,
tasarm sreci konusunda zihin ac kategoriler
ortaya koyar. Bunlara ek olarak Erdem Aksoyun
kitab da tasarm srelerinin alglanmasnda de-
erli dnceler sunar.
22
Kabaca sylemek gere-
kirse, bu almalarda da tasarmn temel birimi
yine mekn olarak belirir. Bu birim zerinden ya-
plan soyutlamalar ile tasarm sreci irdelenirken,
mekn ise kapal ya da kontrol edilebilecek bir sis-
tem iinde girdileri belirli bir veri olarak alglanr.
LABORATUARDA LLEN-MEKN
Amprik abalarn mimarlk alanna dahil edilmesi
de yine bu dnemde ortaya kar. nsan ve ev-
re ilikilerinin yeniden sorguland, meknn ve
evrenin birer insan rn (man-made environ-
ment) olduu sav da bu deneylerin erevesini
belirler. Meknn aydnlanmas ya da aydnlatl-
mas, i ve d meknda renk seimleri, pencere
boyutlarnn ve mekn iindeki konumlarnn yeri,
kullanclarn mekn iindeki yer seimi bile artk
Mimarlk Biliminin alan iine dahil olmutur.
23

Mahremiyet tartmalar ve bunun sosyal aratr-
malar ve psikolojik anketler ile incelenmesi, buna
ek olarak gecekondudaki mekn paylamlar da,
yine bu dnemin ilgi alanna girer.
24
Mimari mo-
deller zerinden yaplan deneyler ve hatta birebir
lekte retilen Gneevi laboratuar da, mimarlk
rencilerinin bu amprik abaya katlmasna ve bi-
limselliin mimarlk iine, baka bir boyutta nfuz
etmesine somut olarak olanak tanr.
25
Mimarlk ala-
n iinde yeni bir bilimsellik tanmn ortaya karr.
Gneevinde yaplan testler ile artk mekn sadece
mimari tasarm alannn deil, meteorolojinin, ina-
at tekniklerinin, malzeme seiminin de parasdr.
Bu meknlar psikolojik anketler ve fziksel deneyler
yardmyla llebilir, test edilebilir ve kayt altna
alnr.
rnek olarak Vacit mamolunun yapt evresel
psikoloji deneyleri n plana kar. Ferahlk kavram
erevesinde oluturulan psikolojik mekn deer-
lendirme lei (space evaluation scale - SES) ve
pencere aklklarnn mekna etkilerinin deney-
lendii almalar nemlidir. Mekn boyutlar sabit
tutularak, darya alan duvarda belirlenen pen-
cere aklklar ile eitli mekn alternatiferi ortaya
konur. Deneklerden bu meknlarn daha nceden
gelitirilen lee dayal bir deerlendirme yapma-
lar istenir. Bu lekte kavram iftleri, deerlendir-
me ksmn oluturur. Denekler daha nceden verili
kavram iftleri ile oluan bu lee gre meknla-
rn ferahln deerlendirir. Yine bu dorultuda bir
alma, odalarn mobilya dzeni ile ferahlk arasn-
da ilikiyi sorgulayan bir deneydir. eitli mimarlar
tarafndan retilen i meknlar, deneklere slaytlar
halinde gsterilerek meknn belirlenen ferahlk
lei psikolojik olarak deerlendirilir. Bu tip a-
lmalar hem fziksel evre olarak meknn irdelen-
mesini salar, hem de mimari tasarm yapacaklara
bilimsel bir veri oluturur.
Bu tip almalarda aratrmac, tpk bir kimya la-
boratuarnda deneyler yapan bilim insan gibi a-
lmaya soyunur. Meknn llebilir noktalarn-
da deneyler oluturur; modeller ina eder ve belli
soyutlamalarla deneklerine (olas kullanclar) bu
meknlar deneyimletir. Steril saylabilecek labora-
tuarlarda, mekn olgusu indirgenerek ele alnr ve
bilimsellik uruna, aamal olarak soyutlanr.
DIARIDA SOSYAL-MEKN
Stdyonun tasarm almalarna zemin olmasnn
yannda, stdyo-d olarak tarifenebilecek alma-
lar da artk tasarma daha net girdiler salar. Elbet-
te daha nceleri yaplan arazi gezileri stdyonun
iine dahil edilerek tasarm projeleri retilir, ancak
bu dnemde yukardaki almalara ek olarak sos-
yal analizlerin de bu projelere girdi oluturmas
salanmtr. Dardan kast, mimari proje oluum
aamasnda arazi grme ve arazi analizinden ok,
aratrma alanlarnn belirlenmesi, tanmlanmas ve
bu alanlarda sosyal aratrmalarn snrlarnn dei-
mesidir. Ksaca burada, stdyo snrlarnda kalma-
Darsnn mimarlk alanna gir-
di oluturduu noktalarda daha
karmak, indirgemeci olmayan,
ancak anlamaya ynelik bir tavr
ile mekna bak vardr. Mekn
algsna sosyallik dahil olduka
ve mimarlk sosyal bilimlere ya-
knlatka, fen bilimlerinin kat
ve metodolojik ynelimli mekn
algs eitlenir. Bu toplumsal
analizler ve raporlar mimarlk
ile sosyal alan arasnda bir kpr
kurar ve mimarl toplumsalla
yaklatrr.
21
yan ya da okul snrlarndan taan bir eitim anla-
yndan sz etmekteyiz. Bu ynelim, yukarda be-
lirtilen mimarln sosyallemesine paralel olarak
da takip edilebilir. Bu aba, hem stdyonun sosyal
hayata yani darya doru tamas, hem de top-
lumsal olann stdyoyu belirlemesi olarak iki do-
rultuda tanmlanabilir. ki anlamyla da, meknsal
bir alveri belirir.26
Bu alveriin benzeri, Mimarlar Odas ile toplum
arasnda kurulabilir ve Mimarlar Toplum Hiz-
metinde slogan ile simgeletirilebilir. Toplum
yararna dayal raporlarn belirmesi bu dneme
denk der. Kent topraklar sorunu, boaz kpr-
sne dair rapor da bu kapsamda dnlebilir.
27

Kentsel alanlarda mcadeleye Mimarlar Odas da
bilimsel katk verir. Yukarda anlan teknik eitim
iin raporla birlikte, mimarlk alannda yaplan
konferanslar, bir tr sosyalleme ve birlikte hare-
ket etme abasnn izlerini tar.
Ky aratrmalarnn, daha ak belirtirsek, alan
aratrmalarnn, stdyoya girdi olarak kullanlma-
s YAPAT (Yap Bilimleri ve evre Tasarm)n
ilk rnlerinde belirgin olarak grlr. ODT
Mimarlk Fakltesinin 1976 ylndaki Kzlcaar
almalar
28
, Yasshykte 1965de yaplan bir
almay
29
takip eder. ocuklarn kyde oynadk-
lar oyun kadar, kadnlarn ky evlerindeki mekn
kullanm da bilimsel aratrmann bir parasdr.
Akrabalk ilikileri ve bunun mekna yansmalar
renciler tarafndan tartlmaya balanr.
Darsnn mimarlk alanna girdi oluturduu
noktalarda daha karmak, indirgemeci olmayan,
ancak anlamaya ynelik bir tavr ile mekna bak
vardr. Mekn algsna sosyallik dahil olduka ve
mimarlk sosyal bilimlere yaknlatka, fen bilim-
lerinin kat ve metodolojik ynelimli mekn algs
eitlenir. Bu toplumsal analizler ve raporlar mi-
marlk ile sosyal alan arasnda bir kpr kurar ve
mimarl toplumsalla yaklatrr.
SONU
Yukarda grupladm eitli mekn alglar mi-
marlk akademisinin kimi noktalarnda basknlk
kazanr ve kurumsallamaya balar. ou alglar,
farkl ilgi alanlarndan kaynaklanan yntem fark-
llklarnda dolay, kimileri de aratrma nesneleri-
nin belirledii kapsam lsnde birbirinden ayr-
lr ya da akrlar. lgintir ki, anlan dnemde iki
dergide birok eviri de yaynlanr. Mimarlk der-
gisi iinde Christopher Alexander syleileri yer
alr.
30
Bunun yannda, METU Journal of Faculty of
Architectureda Geoffrey Broadbent, David Stea
ve Amos Rapoport ile syleiler ve tartmalar ba-
lar.
31
Alexandern Tasarm Metotlar grubundan
ayrlmasyla, uluslararas akademik evre ile e za-
manl olarak yaymlanmayan yazlar ve bu kiile-
rin dier almalarnn, akademi iinde yeterince
eletiri yazs ile yank bulmad grlmektedir.
Gnmzde bu deerli birikimin etkisi ne yazk
ki, ayn oku ve kolektif aba ile yrmemekte-
dir. Mimarlk akademisi iindeki bilimselleme
abas 1980 askeri darbesinin sonrasnda niver-
siteler iinde yaanan ykma paralel olarak g
kaybeder. Elbette bu abalarn snmlenmesi sa-
dece dorudan YK yasasna balanamaz ancak
motivasyon eksikliinin nedenleri arasnda nemli
bir yer tuttuu sylenebilir.
Buna ramen mimarlk akademisine yaplan katk-
lar anlamnda, 1970lerin mekn algs tartmala-
rna gnmzden bir bakla tekrar gz atmak ve
hatrlamak retici ve heyecanlandrcdr. Mek-
na dair alglarn eitliliinin ve akademik alanda-
ki gemiinin farknda olmak, belki de gnmz
mekn algsnn ayrntl bir analizi iin zemin
oluturabilir.
derginin sayfalarnda syleilerle yer alr. Broad-
bent ile Mimarlkta Anlam, Rapoport ile Yre-
sel Mimarlk, Stea ile evresel Kavramalar: Alg-
lama, Pozitivizm ve Katlm konularnda sylei
metinleri yaynlanmtr. Bkz. An interview with
Geoffrey Broadbent on Meaning in Architecture,
METU Journal of the Faculty of Architecture, cilt
6, say 1, 1980; An interview with Amos Rapo-
port on Vernacular Architecture, METU Journal
of the Faculty of Architecture, cilt 5, say 2, 1979;
An interview with David Stea on 3-Ps of Environ-
mental Cognitions: Perception, Positivism, Partici-
pation, METU Journal of the Faculty of Architec-
ture, cilt 6, say 2, 1980.
DPNOTLAR
1
Bu tarihlerden nce bilimsellii tartan almalar, zellikle
Trkiye balamnda, metnin kapsam dndadr ve bereketli
bir akademik alma alan olarak yeni aratrmalar bekle-
mektedir.
2
P. Galison, , C. A. Jones, Factory, Laboratory, Studio: Dis-
persing Sites of Production, The Architecture of Science,
der. P. Galison ve E. Thompson, MIT Press, Cambridge, MA,
1999, s. 497-540.
3
N. Bayazt, Investigating Design: A Review of Forty Years of
Design Research, Design Issues, cilt 20, say 1, s. 16-29.
22
4
K. Frampton, The Mutual Limits of Architecture and Sci-
ence, The Architecture of Science, der. P.Galison ve E.
Thompson, MIT Press, Cambridge, MA, 1999, s. 353-373.
5
Bkz. T. Ak, lhan Tekeli ile Grme, Teaching / For-
ming / Framing a Scentifcally Oriented Architecture in
Turkey between 19561982, Yaynlanmam Doktora Tezi,
Danman: Yrd. Do. Dr. Mine zkar, 2008.
6
Bkz. K. Boratav, Trkiye ktisat Tarihi: 19232002, mge
Yaynlar, Ankara, 2005, s. 107170.
7
Bu noktada 1970lerde yaanan zel okullar tartmas de-
erlidir. Zira burada bir ptrak gibi alan zel mimarlk okul-
larnn eletirisi nemlidir. hanlarnn koridorlarnda alan
okullarda mimarlk diplomalar verildii tespiti Mimarlk
Dergisinin haberler sayfasnda yerini bulur. Bkz. Yksek
retim ve Bykkent D niversiteler Sorunu, Mimarlk,
say 12, 1972.
8
Biyoloji biliminden kaynakl bu teori, anlan yllarda bilim-
sel alanda aratrma yapanlarn da etkisinin hissedildii bir
teoridir. Para-btn ilikisini sorgulayan, btn oluturan
elemanlar arasndaki ilikileri tarifemeye ve snfandrmaya
alan yapsalc bir bak asdr. Mimari tasarm etkinliinin
kapal ya da ak bir sistem olarak ele alnmas yolu ile tasarm
metotlar, tpk sistem tasarm gibi ele alnmaya balanmtr.
Bu konuda bir ok aratrma ve eviri yaplmtr. Ycelin
makalesi dikkate deerdir. A. Ycel, Mimarlkta Metodolo-
ji / Sistemli Yaklamlar ve Mimarlk Eitimi, Mimarlk, say
Nisan, 1973.
9
V. mamolu ve dierleri, Mimarlk Bilimleri Blm neri-
si, ODT Mimarlk Fakltesi Basm lii, Ankara, 1976.
10
EMBL yaynlar iin bkz. Mimarlkta kinci Kademe Ei-
timi: Kuram, Aratrma, Uygulama (1977), evre Yap ve Ta-
sarm (1979), Tasarm ve nsan Bilimleri (1979), Dolmuun
yks (1981).
11
B. Batuman, Trkiyedeki Kentsel Politikann Ortaya k
ve Bir Toplumsal Aktr olarak Kentleme Uzmanlar (1965-
1977), Praksis, say Gz, 2004.
12
Bkz. Ankara ubesi Komisyon almalar, Trkiyede Tek-
nik retim Sorunu, Mimarlk, say Ocak, 1971, s. 1113.
Komisyon yeleri Yavuz nen, Turan Tamer, Osman K. Akol,
Erhan Erdomu. Danmanlar efk Uysal, Nusret Fiek, Boz-
kurt Gven, Mmtaz Soysal, Mehmet zgne, Nejat Erder,
Haluk Pamir.
13
Anlan dneme tanklk etmi olan akademisyenlerin konu
hakkndaki yorumlar iin, bkz. Sha zkan ile Grme,
Vacit mamolu ile Grme, Mustafa Putlar ile Grme,
lhan Tekeli ile Grme, Teaching / Forming / Framing
a Scentifcally Oriented Architecture in Turkey between
19561982, Yaynlanmam Doktora Tezi, Danman: Yrd.
Do. Dr. Mine zkar, 2008. rnein, engl ymen Grn
de yurtdndaki doktoras mimarlk ve sosyal bilimler zeri-
nedir. Bkz. . . Gr, Social Sciences in Architectural Educa-
tion: An Approach, Yaynlanmam doktora tezi, University
of Pennysylvania, 1978.
14
Anlan dergilerin geliimini kiisel olarak yanstan bir g-
rme iin, Bkz. Ali Cengizkan ile Grme, Teaching /
Forming / Framing a Scentifcally Oriented Architecture in
Turkey between 19561982, Yaynlanmam Doktora Tezi,
Danman: Yrd. Do. Dr. Mine zkar, 2008.
15
Mimarlk eitiminde stdyo ve atlye kelimeleri kimi za-
man ayn anlamda kullanlr. Uygulama biiminde temel
farkllklar dolays ile bu noktada birbirinden ayrmakta fay-
da vardr. Atlye Meknnda, tashih ekol olarak adlandra-
bileceimiz yntemle, yaplan renci almalar retim
elemanlar tarafndan dzeltilir ve tpk sanatsal bir atlye de
olduu gibi yrtc tarafndan yn verilerek son rn ekil-
lenir. Hiyerarik ve kuralc (kanonik) bir yap sz konusudur;
bireysellik nplandadr. Daha nceden belirlenmi bir sonu
rne dnk ynelim sz konusudur. Ancak, stdyo ortam
bu durumdan farkl olarak dzeltme deil, gelitirmeyi n
plana alr. Bu dorultuda, stdyodaki almalar eletirilir ve
almalarn ou grup halinde srdrlr. Yrtcler tara-
fndan yaplan eletiriler ve yorumlarla birlikte, rnn al-
may reten tarafndan gelitirilmesi beklenir. renci ve -
retim eleman arasndaki hiyerari daha az hissedilir ve daha
ok eitim ve tasarm sreci nemlidir. Bu iki ortam, kimi
zaman i ie de geerek mimarlk eitiminin omurgasn olu-
turan almalar belirler. Anlan yllarda, zellikle ODT Mi-
marlk Blmndeki uygulamalar, atlye ortamndan daha
ok stdyo ortamna yakndr. Bkz. J. Lang, renciler iin
Mimarla Giri: Temel Tasarm Dersini Yeniden Dnmek,
Temel Tasarm / Temel Eitim, der. N. Teymur ve T. Ayta-
Dural, ODT Mimarlk Fakltesi Basm lii, Ankara, 1998.
16
B. Denel, A Method for Basic Design, ODT Mimarlk
Fakltesi Basm lii, Ankara, 1979.
17
Temel Tasarm kavramn mimarlk alannda tartmaya
aan yayn Mimarlk Dergisinin 1966 ylnda yaynlanan 33.
saysdr. Bu sayda, Orhan zgner (ODT) ve Blent zer
(stanbul Gzel Sanatlar Akademisi T Teknik Okullar)in
yazlar ile renci almalar karlatrlmal olarak deer-
lendirilmitir. Bkz. B. zer, Temel Dizayn: Tarihe, Felsefe
ve gerekesi; ve ayrca O. zgner, ODTde Basic De-
sign Uygulamalar, Mimarlk, say 33, 1966.
18
B. Denel, a.g.e.
19
S. zkan, The Concept of Multidimensional Space and its
application to Design Process through an Irreversible Model,
Proceedings of the conference Interrelations among Theory,
Research and Practice: Architectural Design, May 1517,
1978, der. N. Bayazt ve M. nceolu, T Yaynlar, stanbul,
1978.
20
Y. Friedman, Toward a Scientifc Architecture, The MIT
Press, Cambridge, MA, 1975.
21
. Tekeli, Tasarm Srecini Bilimselletirme abalar, Mi-
marlk, , 1976/3, s. 59-62.
22
E. Aksoy, Mimarlkta Tasarm, letim ve Denetim, KT Ya-
ynlar, Trabzon, 1975.
23
Bkz. V. mamolu, The Effect of Furniture Density on the
Subjective Evaluation of Spaciousness and Estimation of Size
of Rooms, der. R. Kller, Architectural Psychology, Pro-
ceedings of Lund Conference, Stroudsburg, Pennsylvania:
Dowden, Hutchinson and Ross. Inc., 1972, s. 341-352; V.
mamolu, The Effect of Fame and Nationality of the Archi-
tect on Evaluation of Interiors by Beginner and Advanced Ar-
chitecture Students, Proceedings of the conference Interre-
lations among Theory, Research and Practice: Architectural
Design, May 1517, 1978, der. N. Bayazt ve M. nceolu,
2J
T Yaynlar, stanbul, 1978; ve V. mamolu, T. A. Markus,
The Effect of Window Size, Room Proportion and Window
Position on Spaciousness Evaluation of Rooms, Proceedings
of CIE Symposium on Windows and Their Functions in Arc-
hitectural Design, stanbul, 1973.
24
H. Pamir, Privacy and Proxemics In Adolescence, .Sympo-
sium Buildings and the Development of Behaviour, ISSBD
Biannual Conference On Ecological Factors in Human De-
velopment, University of Surrey, ngiltere, 1975.
25
Gneevi: ODT Mimarlk Fakltesinde Bir Deneme,
Aratrma Raporu 5, ODT Mimarlk Fakltesi Basm lii,
Ankara, 1981.
26
Bunlara ek olarak, ODT staj almalar dorultusunda
Trkiyenin eitli noktalarnda sosyal hizmet binalar reti-
lerek, Mekn retimine dorudan katlan bir eitim modeli
de belirginleir.
27
Bkz. Kent Topraklar Sorunu, Mimarlar Odas Genel Mer-
kezi Yayn, Ankara, 1973; ve Boaz Kprs zerine Mi-
marlar Odas Gr, Mimarlar Odas Genel Merkezi Yayn,
Ankara, 1968.
28
M. Turan ve V. mamolu (der.), Kzlcaar: A Study in Ob-
servation, Mimark Bilimi Stdyosu, ODT Mimarlk Fakl-
tesi Basm lii, Ankara, 1980.
29
YasshykA Village Study, ODT Mimarlk Fakltesi Ba-
sm lii, Ankara, 1965.
30
Trke kaynaklar iin Bkz. C. Alexander, Sistemler reten
Sistemler, A. Arel (ev.), Mimarlk, say Nisan, 1973; ve M.
Jakobson ve C. Alexander, Christopher Alexander ile Yaplan
bir Konuma, C. Yetken (ev.), Mimarlk, say Nisan, 1973.
31
Dnemin ses getiren akademisyenleri bu derginin sayfala-
rnda syleilerle yer alr. Broadbent ile Mimarlkta Anlam,
Rapoport ile Yresel Mimarlk, Stea ile evresel Kavra-
malar: Alglama, Pozitivizm ve Katlm konularnda sylei
metinleri yaynlanmtr. Bkz. An interview with Geoffrey
Broadbent on Meaning in Architecture, METU Journal of
the Faculty of Architecture, cilt 6, say 1, 1980; An intervi-
ew with Amos Rapoport on Vernacular Architecture, METU
Journal of the Faculty of Architecture, cilt 5, say 2, 1979;
An interview with David Stea on 3-Ps of Environmental Cog-
nitions: Perception, Positivism, Participation, METU Journal
of the Faculty of Architecture, cilt 6, say 2, 1980.
KAYNAKA
Ak, T., Teaching / Forming / Framing a Scentifcally Orien-
ted Architecture in Turkey between 19561982, Yaynlan-
mam Doktora Tezi, Danman: Yrd. Do. Dr. Mine zkar,
2008.
Alexander, C., Sistemler reten Sistemler, Arel, A. (ev.),
Mimarlk, say Nisan, 1973.
An interview with Geoffrey Broadbent on Meaning in Arc-
hitecture, METU Journal of the Faculty of Architecture, cilt
6, say 1, 1980.
An interview with Amos Rapoport on Vernacular Architec-
ture, METU Journal of the Faculty of Architecture, cilt 5,
say 2, 1979.
An interview with David Stea on 3-Ps of Environmental Cog-
nitions: Perception, Positivism, Participation, METU Journal
of the Faculty of Architecture, cilt 6, say 2, 1980.
Batuman, B., Trkiyedeki Kentsel Politikann Ortaya k
ve Bir Toplumsal Aktr olarak Kentleme Uzmanlar (1965-
1977), Praksis, say Gz, 2004.
Bayazt, N., Investigating Design: A Review of Forty Years of
Design Research, Design Issues, cilt 20, say 1, 2004.
Boratav, K., Trkiye ktisat Tarihi: 19232002, mge Yayn-
lar, Ankara, 2005.
Denel, B., A Method for Basic Design, ODT Mimarlk Fa-
kltesi Basm lii, Ankara, 1979.
Frampton, K., The Mutual Limits of Architecture and Scien-
ce, The Architecture of Science, der. Galison, P., Thomp-
son, E., The MIT Press, Cambridge, MA, 1999.
Friedman, Y., Toward a Scientifc Architecture, The MIT
Press, Cambridge, MA, 1975.
Galison, P., Jones, C. A., Factory, Laboratory, Studio: Disper-
sing Sites of Production, The Architecture of Science, der.
Galison, P., Thompson, E., The MIT Press, Cambridge, MA,
1999.
Gneevi: ODT Mimarlk Fakltesinde Bir Deneme, Ara-
trma Raporu 5, ODT Mimarlk Fakltesi Basm lii, An-
kara, 1981.
Jakobson, M. ve Alexander, C, Christopher Alexander ile Ya-
plan bir Konuma, Yetken, C. (ev.), Mimarlk, say Nisan,
1973.
Turan, M. ve mamolu, V. (der.), Kzlcaar: A Study in Ob-
servation, Mimarlk Bilimi Stdyosu, ODT Mimarlk Fakl-
tesi Basm lii, Ankara, Haziran 1980.
Lang, J., renciler iin Mimarla Giri: Temel Tasarm
Dersini Yeniden Dnmek, Temel Tasarm / Temel Eitim,
der. Teymur, N. ve Ayta-Dural, T., ODT Mimarlk Faklte-
si Basm lii, Ankara,1998.
zer, B., Temel Dizayn: Tarihe, felsefe ve gerekesi, Mi-
marlk, say Austos, 1966.
zgner, O., ODTde Basic Design Uygulamalar, Mi-
marlk, say Austos, 1966.
zkan, S., The Concept of Multidimensional Space and its
application to Design Process through an Irreversible Model,
Proceedings of the conference Interrelations among Theory,
Research and Practice: Architectural Design, May 1517,
1978, der. Bayazt, N. ve nceolu, M., T Yaynlar, stan-
bul, 1978.
Tekeli, , Tasarm Srecini Bilimselletirme abalar, Mi-
marlk, say 148, 1976/3.
YasshykA Village Study, ODT Mimarlk Fakltesi Ba-
sm lii, Ankara, 1965.
Ycel, A., Mimarlkta Metodoloji/Sistemli Yaklamlar ve Mi-
marlk Eitimi, Mimarlk, say Nisan, 1973.
24
Rudolf Arnheim
1
, Gabriella Goldschmidtin
2
es-
kizler zerine yapt bir almaya atfa, eskiz
yapmann algyla olan ilikisine dikkat eker.
3

Arnheimn Goldschmidtin deneysel almas ve
Machn kavramsal almlaryla yant arad soru,
zihinsel olan ile algsal olan arasndaki ilikinin es-
kizler araclyla nasl kurulduudur. Arnheim bu
metinde yle yazar:
Tasarmc eskiz yaparak zihnindeki im-
geye bir de algya zel btn nitelikleri
tayan grsel imgeyi ekler. Grdmz
dier btn somut nesneler kadar somut-
tur bu imge. Mulak brakldnda dahi,
bu mulakl arzu edilen bir kesinlikle
yapar. Zihindeki imgeler zihnin iradesi-
ne bal olarak sadece geiciyken, grsel
imgeler nesnel olarak var olmaya devam
ederler. Eskiz, tasarm srecinin gelip ge-
ici bir anna denk dyor olsa da, bu
sreci tasarmcnn neler yaptn rahata
grebilmesi ve ne yne gidilmesi gerek-
tiini dnebilmesini salamak iin du-
raksatr.
4
Eskizin tasarm srecinde ngrlen bir meknn
veya meknlar dizisinin alglanmasndaki ve kur-
gulanmasndaki nemi pekok alma tarafndan
vurgulanmtr. Bu metin, ilgili almalardan yola
karak eskizin mekn tasarmnda imgelemi ve
yaratcl nasl biimlendirdii konusunu tarta-
caktr. Bu metinde zihinsel bir ara olarak eskizin
rollerine vurgu yaplmaktadr. Bunlar srasyla ke-
if ve aratrma, snama, kayda geirme, iletme, ve
tarifeme ve yeniden tarifeme olarak saylabilir.
Bu tartma ekseni etrafnda metin ayrca iki ko-
nuya deinecektir. Birinci ve daha detayl olarak
ilenecek olan tema, yaratcln eskizi oluturan
izgisel btnlerin algsyla balayan yaratc s-
reten farkl olarak ya da onu btnleyici bir sre
olarak, imgeleme ve imgelemdeki dnmlere
dayal yaratclktan nasl farkllat konusudur.
kincisi ise eskizin, mekn fziksel zelliklerden
farkl ekillerde imleyen dier izim trlerinden,
rnein diyagramdan, imgelemi biimlendirmesi
anlamnda nasl farkllatdr.
Eskiz, tasarmclarn, genellikle yeni tasarm fkirle-
rinin oluturulduu ve gelitirildii bir sre olarak
tarifenebilecek tasarmn ilk aamalarnda sonraki
aamalara gre daha ok bavurduklar bir aratr.
5

Genel hatlaryla dnldnde eskiz yapma
srekli olarak deien bir alma ortam sunma-
syla tasarm fkirlerinin ve biimlerin olumasna,
Fehmi Doan, Yrd. Do. Dr., zmir Yksek Teknoloji Enstits Mimarlk Fakltesi, Mimarlk Blm
ESKZLERN
KURGULANMASI VE ALGILANMASI ZERNDEN
MEKN MGELEM
2S
almalar irdelenecek ve bunlar zerinden es-
kizin tasarmdaki rol ve alg zerinden zihinsel
imgelem dnyasn nasl destekledii konu edile-
cektir.
ESKZ VE ESKZ YAPMA
Cross eskizin tasarmda neden nemli olduuna
dair alt neden sayar: tasarlanan nesnenin bir mo-
deli olmas, keif ve aratrmada yardmc olmas,
tasarmclarn bir soyutlama dzeyinden bir baka
soyutlama dzeyine sramalarn salamas, es-
neklii desteklemesi, ilgili bilginin belirlenmesi ve
anmsanmasnda yardmc olmas, tasarm proble-
minin yeniden tanmlanmasn kolaylatrmas ve
yeni oluan fkirlerin belirlenmesinde destekleyici
olmas.
11

Purcell ve Gero ise, bili psikolojisi alanndan im-
gelem ve iler bellee dair kaynaklara referansla
eskizin rolne dair ana tema ne srerler: es-
kizler yeni bak alarnn domasn destekle-
yerek yeni yorumlarn yaplmasn salar, yarat-
c sre ierisinde odak sramalarn destekler
ve yeni bilgilerin kefedilmesini kolaylatrr.
12

Tasarm almalar ierisinde Cross, Purcell ve
Geronun bahsedilen almalar kaynak tarama-
s niteliindedir ve, bu konuyla ilgilenenler iin
iyi birer balang noktas oluturmaktadrlar. Bu
snanmasna ve yorumlanmasna yardmc olmak-
tadr. Eskiz hzl ve devinimli yaratc fkirlerin kay-
dedilmesi iin bir d bellek oluturur. Bir yandan
yeni tasarm fkirlerinin oluumunda etkilidir, bir
yandan ise bu fkirlerin kaydedilmesini salar. Bu
iki ilev birbirinden bamsz gelien sreler ol-
mak yerine birbirlerini tamamlar ve destekler.
Mimarlk tarihinden gnmze ulam en erken
izim svirede St. Gallde yaplmas dnlen
bir manastrn plandr (MS. 820 dolaylarnda). Bu
izimle betimlenen, Benediktin tarikatnn nce-
likleri gzetilerek tasarlanm ideal bir manastr
plandr. Asl nemi ise, tanabilir olmas dolay-
syla bu nceliklerin tarikata bal farkl yrelere
bildirilmesinde ve tekrarlanmasnda oynad rol-
den gelmektedir.
6
Rnesansla beraber ise izim,
eskiz ve eskiz yapma yoluyla sadece bir iletiim
arac olmann tesinde yeni meknlarn tasarlan-
masnda ana ara haline gelmitir. Tarihin bu ev-
resiyle beraber izim, ina edilecek olann daha
nceden kurgulanmas ve deneyimlenmesini ola-
nakl klmtr.
Tasarmda izimin rolndeki bu deiim ve eskizin
nemli bir ara olarak ortaya k Bat mimarlk
tarihindeki bir baka gelimeyle de akmaktadr.
Mimarlar Rnesans ile beraber kendilerini inac
ustalar grubundan ayrmay ve daha ok entelek-
tel bir rol yklenmeyi hedefediler. Burada ilgin
olan krlma noktas, eskizin bu zihinsel imgelerin
olumas ve kaydedilmesinde oynad rolle tasa-
rmn bal bana bir pratik haline geliidir. Bu
dnem, mimarlk alannda kuramsal eserlerin yo-
un olarak retildii ve mimarn ina eden kadar,
kuram kurgulayan biri haline geldii bir dnemi
iaret eder. Alexander
7
ve Aknn
8
da vurgulad-
gibi, bylelikle mimarlk giderek sanat ve bilim
gibi asl olarak zihinsel bir pratik alan haline ge-
lecektir. Tasarm, ina etmeden bamsz ve farkl
olarak yeni bir pratik alan tarifeyecek; alann te-
mel dnce aralarndan biri ise eskiz olacaktr.
Gerekten de, Goldschmidtin bize aktart gibi,
eskizin talyanca karl olan pensieri Rnesansta
ortaya km bir terim olup dnceler anlam-
na gelmektedir.
9
Arnheimn belirttii gibi, mimar-
lar fziksel dnyann biimlenmesini amalarken
bunu daha ok grsel algya dayal zihinsel imge-
ler zerinden yapmaya baladlar.
10
Bylelikle es-
kiz, daha yaygn ve etkin kullanlmaya balanan,
maket gibi dier yeni temsil aralaryla beraber
tasarmclara bir dnce ortam sunarken yeni f-
kirlerin snanmasn ve tartlmasn salayacaktr.
Bundan sonraki blmde eskiz zerine yaplm
Cross eskizin tasarmda neden
nemli olduuna dair alt neden
sayar: tasarlanan nesnenin bir
modeli olmas, keif ve aratr-
mada yardmc olmas, tasarm-
clarn bir soyutlama dzeyinden
bir baka soyutlama dzeyine
sramalarn salamas, esnek-
lii desteklemesi, ilgili bilginin
belirlenmesi ve anmsanmasnda
yardmc olmas, tasarm prob-
leminin yeniden tanmlanmasn
kolaylatrmas ve yeni oluan
fkirlerin belirlenmesinde destek-
leyici olmas.
26
konuda temel eserler ise Goldschmidt, Schn ve
Goelin almalardr.
Nedir eskiz? Eskiz bir dsal temsil arac olarak tasa-
rm dncesinin detaylarndan daha ok ana un-
surlarn ierir ve hzlca bitirilen bir izim edimini
ifade eder. rnein, bir resmin n taslak eskizleri,
san rengi gibi o resmin rasgele zelliklerinden
ok, vcutla ilikili olarak ban nerede durduu
gibi yapsal zelliklerini ierir. Elbette rasgele ve
yapsal zellikler bir resmin konusu ve ressamnn
niyetiyle dorudan ilikilidir. Dolaysyla sa rengi
bir baka eskizde pekl yapsal zellik gsterebi-
lir ve duru rasgele bir zellik olabilir.
Eskizler temsil aralar olarak ya bir soyut dn-
ceyi ya da bir nesneyi gsterir. Bu iki u arasnda
farkl eskizler farkl soyutluk ve somutluk derece-
sinde ya fziksel nesnelere ya da soyut dncelere
dairdirler; ya da soyut ve somutu beraber imlerler.
Bylelikle eskiz ve eskiz yapma aslnda soyut ve
zihinsel olanla, somut ya da bedensel ve fziksel
olan arasnda diyalektik bir ba kurar. Dolaysy-
la bilgi kuramsal adan eskiz, dier dsal temsil
aralarndan farkl olarak Descartesn beden- zi-
hin ikilemini eskiz yapma sreci ierisinde orta-
dan kaldrr. Bir baka ifadeyle eskiz, hem iseli
hem de dsal ya ayn anda ya da ardk olarak
temsil ederken bu ikisinin ayrln askya alr.
Tasarm srecinde eskizin kullanm, aklc ve gr-
gl bilgi kuramlaryla aklanabilmenin tesinde,
zihinsel olan ile olmayann srekli iletiim iinde
olduu ve bunlarn birbirlerini srekli olarak de-
itirdii bir temsiliyet dnyasn iaret eder. Eskiz,
bir dncenin veya bir nesnenin temsili olarak her
zaman yeniden ve yeniden yorumlanmaya aktr.
Yeniden yorum bazen eskizi oluturan izlerden bir
ksmna yeni anlambilimsel eler atfetmek veya
bu izleri fziksel olarak deitirerek yeni anlamlar
yklemekle olabilir. Bu haliyle eskiz, Hutchinsn
dalml bili sistemlerinde tarifedii arac temsil
(mediating structures) aralarna rnek oluturur.
13

Goel, Goldshcmidt ve Schn bata olmak zere
tasarm almalarndaki eskiz konulu aratrmalar
tam da eskizin nasl zihinsel olanla fziksel olan
arasndaki ilikiyi kurduu zerinedir.
Peki eskizlerin nitelikleri nelerdir? Goele gre,
eskizler youn, mulak ve kolayca deitirilebilen
temsil aralardr.
14
Goelin almas nl flozof
Nelson Goodmann temsil sistemi zerindeki a-
lmalarna dayanr.
15
Goodman herhangi bir tem-
sil sisteminin younluunu o sistem ierisindeki
her iki kastedilen (referent) arasnda bir nc-
snn var olup olmamasyla ler. Eer bir sistem
ierisinde bir iaretin imledii nesne veya dnce
farkl balam ve zamanlarda farkllaabiliyorsa o
sistem, youn bir temsil sistemini ifade eder. Eski-
zin sunduu izim temsil sistemi gibi bylesi sis-
temlerde, iaretlerin deimesi bunlarn imledikle-
rinin de kolaylkla deiebilecei anlamna gelir.
Goel ise, eskiz temsil sisteminin ayrk olmadn
ki rnein saylar ayrk bir temsil sistemini ifade
eder ve buna elenik isel temsil sisteminin de
ayrk olmadn savlar. Bir baka ifadeyle, ayrk
temsil sistemlerinden farkl olarak eskiz, anlam
srekliliini ieren bir anlamlar btnne iaret
eder. Byle bir btn ierisinde eskizlerdeki iz-
ler, algdaki veya eskizdeki deiimlerle kolaylkla
baka anlamlara dnebilecek trdendir.
Goelin almas yle temel bir soruyla balar:
Eskiz temsil sistemi neden tasarmn n aamala-
ryla daha fazla ilikilidir? Goel tasarm srecini bir
dnmler dizini olarak kurgular ve bu dizin ie-
risinde iki farkl dnm olanakl grr; birin-
cisi yatayda, ikincisi dikeyde olmak zere. Yatay
dnmler -ki bunlar tasarm uzamn genileti-
ci olmalarndan dolay yaratcdrlar- bir tasarm
fkrinden bir bakasna sramay ifade ederken,
dikey dnmler, bir tasarm dncesinin geli-
tirilerek detaylandrlmasn anlatr. Goel deneysel
almasnda katlmclara be deiik tasarm so-
rusu sormu ve sre boyunca kullanlan tasarm
temsil sistemini farkllatrmtr. Katlmclar ya
kt zerinde kurun kalemle eskiz kullanmlar
ya da bilgisayar tabanl bir izim program kul-
lanmlardr. Bu almada amalanan, kullanlan
temsil sisteminin tasarm srecine bir etkisinin
olup olmadn aratrmaktr. Katlmclarn per-
formanslar sre boyunca gsterdikleri yatay ve
dikey dnmlerle llmtr. Goelin al-
masnn sonular, eskiz yapma durumunda yatay
dnmlere bilgisayar ile izim durumuna gre
kat daha sk rastlandn gstermitir. Goel
buradan hareketle eskizi yeni fkirlerin ortaya -
kn hzlandrd iin tasarmn n aamalarnda
nemli bir temsil arac olarak grr.
Goelin sonularndan hareketle; eskizin sunduu
bu youn, mulak ve kolayca dnebilen ortam
aslnda tasarmclara geni algsal geri arm
ipular sunmakta ve bu ipular tasarmclarn ok
katmanl bilgi ve rnek daarcklarna sahip uzun
sreli belleklerine erimelerinde yardmc olmak-
tadr. Goele gre sembollerin youn dizini tasarm
uzam ierisinde olaslklarn abuk ve istenmeden
gz ard edilmesini nler; sembollerin mulakl
tasarmn ilk aamalarnda anlamlarn erkenden sa-
27
bitlemesine engel olur ve kolay dnm tasarm
fkirlerinin birbirlerine evrimlemesinin etkinliini
aklar. Bu zellik birlikte tasarm fkirlerinin
yatayda oalmasn ve yaratclkta sramalarn
mmkn olmasn salar. Tasarm uzamnn geni-
letilmesinde eskizlerden yola karak oluturulan
algsal ipular tasarmc belleindeki dier rnek-
leri harekete geirir. Mulaklk yine eskizlerin al-
glannda farkllklar olanakl klar. Son olarak,
esneklik eskizlerin kt zerinde deitirilmesiyle
gsterdiklerinin de ya da anlamlarnn da deie-
bilmesini olanakl klar. Bylelikle, Goelin al-
mas eskizin nasl bir kefetme ve aratrma arac
olabileceini aklar.
Goelin tasarm srecini aklamak zere nerdii
yatay ve dikey dnmler, daha baka aratrma-
clar tarafndan da kavramsal olarak kullanlmtr.
Bunlardan biri Suwa ve Tverskynin almasdr.
16

Suwa ve Tversky deneyimli tasarmclar ile st s-
nf tasarm rencilerinin eskizlerini zmlerken
tasarm sreci boyunca kavramsal olarak birliktelik
gsteren tasarm hamleleri ile odak sramalarn,
gzlenen tasarmclarn eskizlerini snfandrarak
aratrrlar. Bu snfandrmada kavramsal olarak
sreklilik gsteren hamleler, tasarmda Goelin
nerdii dikey dnmleri; odak sramalar ise,
yatayda dnmleri ifade eder. ki aratrmac a-
lmann sonucunda deneyimli tasarmclarn tasa-
rm kararlarnn daha uzun sreklilik gsterdiini
ve daha ok olduunu vurgularlar.
Suwa ve Tverskynin bulgular ayrca, odak sra-
malarnn eskizlerde yeni alglanlan izlerle iliki-
lendirilebileceini gsterir. Deneyimli tasarmc-
larn verilen kararlarn sonraki aamalarda belire-
cek sonularn daha iyi grebildiklerini savlarlar.
Burada eskizde yeni olarak saptanan unsurlar
kavramsal dzeyde yeni dzlemlerin ve karar sil-
silelerinin gzden geirilmesini salar. Ancak bek-
lenilenin tersine bu alma, deneyimli tasarmc-
larn tasarmn ilk aamalarnda yatayda olduu
kadar dikeyde de dnmlere bavurduklar ve
gereksiz ve hzl fkir deitirmediklerini gsterir.
Tasarmclarn kararlarnda yatayda ve dikeyde
bir denge olduu sonucuna, bir grup tasarmcnn
kararlarn ve hamlelerini haftalarca izleyen Mc-
Gown ve Green de varmtr.
17

Peki eskiz yapma nasl bir edimdir? Goldschmidt,
eskiz yapmann olduu gibi grme ve teki gibi
grme olarak iki farkl dnce biimini ieren
diyalektik bir sre olduunu vurgular.
18
Olduu
gibi grme, biimsel savlar ifade eder, dier bir
deyile grsel dnmeyi; teki gibi grme ise,
grsel olmayan savlar iaretler, ya da szel d-
nmeyi. Goldschmidt, tasarmclarn tasarm s-
recinde yaptklar eskizlerini ve szel anlatlarn
olduu gibi grme ve teki gibi grme eklin-
de kodlayarak yapt bir protokol analizde, eskiz
yapmann aslnda bu iki dnme biimi arasnda
birbirini izleyerek srdn savlar. Goldschmidt
bu evrimsel sreci eskiz yapmann diyalektii
olarak adlandrr. Burada sz edilen argman, es-
kiz yapmann getirdii bu evrimsel srecin teki
gibi grme araclyla yeni karmlarn olutu-
rulmasna; olduu gibi grme yoluyla ise yeni
yorumlarn olumasna olanak saladdr. Bu s-
recin evrimsel oluu nemlidir. nk, yeni yo-
rumlar ancak eskizlerdeki yeni karmlardan yola
karak yaplm yeni eskizler araclyla olur.
Yeni karmlar da ayn ekilde yeni yorumlardan
yola karak yaplm eskizler yardmyla mmkn
olur.
Daha sonraki bir almasnda Goldschmidt, eskizi
tariferken, tasarm dncesinin hem grsel boyu-
tunu, dier bir deyile biimsel boyutunu, hem de
tanmsal boyutunu, yani kavramsal boyutunu vur-
gulamak zere E. Fishbeinn biimsel kavram
fkrini kullanr.
19
Eskiz, tasarm dncesinin algya
dayal grsel boyutunu ve kavramsal boyutunu bir
araya getirerek bir eyi bir baka ey olarak g-
rebilmeyi olanakl klar. Goldschmidt bunu etki-
leimli betimleme olarak adlandrr. Goldschmidt
bir mimarlk rencisinin tasarm srecine daya-
l olgu almasnda ise, rencinin rasgele att
kendi imzasndan hareketle, kavramsal bir tasarm
dncesine nasl vardn gsterir. Bu almada
Eskizler temsil aralar olarak ya
bir soyut dnceyi ya da bir nes-
neyi gsterir. Bu iki u arasnda
farkl eskizler farkl soyutluk ve
somutluk derecesinde ya fziksel
nesnelere ya da soyut dncelere
dairdirler; ya da soyut ve somutu
beraber imlerler. Bylelikle eskiz
ve eskiz yapma aslnda soyut ve
zihinsel olanla, somut ya da be-
densel ve fziksel olan arasnda di-
yalektik bir ba kurar.
28
grsel olanla kavramsal olan arasndaki diyalektik
srecin nasl da kt zerindeki eskiz ve zihin-
deki betimleme arasndaki etkileimle mmkn
olduunu gsterir.
20

Yine bir baka almasnda Goldschmidt, yeni bir
tasarm srecini (Delft protokol) bu sefer farkl e-
kilde kodlayarak aklar.
21
Bu kodlamada, tasarm
srecindeki her grsel mdahale zaman ierisin-
de yeni bir durumu gsterirken tasarmcnn szel
ifadeleri tasarmdaki ilemcileri ifade eder. By-
lelikle Goldschmidt btn tasarm srecini grsel
ve kavramsal mdahalelerden oluan bir a ola-
rak ifade eder. Goldschmidt tasarm srecinin bu
ifadesi araclyla bize tasarmn ilk aamalarnda
grsel ve algsal olan ile kavramsal olan arasnda-
ki sramalarn sonraki aamalara gre ne kadar
sk olduunu gsterir. Bu alma, eskizin algsal
olanla kavramsal olan arasnda nasl arac bir tem-
sil olarak ilev grdn ve bylelikle tasarmda
aratrmay ve kefetmeyi desteklediini aklar.
Goldschmidtin almalarndan hareketle, eskizin
tasarm fkirlerinin snanmas yoluyla deneme ya-
nlmay destekleini de syleyebiliriz. Ayrca es-
kiz, isel ve dsal temsil aralar arasndaki ba
kurmasyla, izlerin yeni yorumlarn ve fkirlerin
yeni temsillerini olanakl klar.
Schnn tasarm srecinde dnm-
l sylei olarak adlandrd eskiz yapma
Goldschmidtdekine benzer bir vurgu tar.
22
Sc-
hn, tasarmcnn eskiz yaparak kat zerinde
yeni ve farkl biimler grdn ve bunlarn im-
ledii farkl fkirler oluturduunu savlar. Schn,
tasarm srecini, halihazrda var olanlardan yola
klarak ve onlarla srekli iletiim iinde bir dn-
ya ina etmek olarak betimler.
23
Bu sre, yine
Goldschmidte benzer bir ekilde, diyalektik bir
sretir ve zaman iinde grme/izme/grme
olarak yaylr. Tasarmcnn algs ve izdii, srekli
olarak alglanan ve izilen zerinden tekrar tekrar
ekillenir. Schnde grme salt algsal olmaktan
te, kat zerindeki izlerden hareketle anlamlar
ina etmeyi ifade eder. Schn bir tasarm ren-
cisinin ve bir tasarm stdyosu sorumlusunun ara-
sndaki sreci incelerken bize, grme/izme/gr-
me srecinin nasl ilediini gsterir. Bu srete
renci ve stdyo sorumlusu arasnda szel ama
daha ok grsel iletiime dayal diyalog, eskizle-
rin yeniden yorumlanmasn ve yeni yorumlarn
yeniden eskiz araclyla gsterilmesini salar.
Her yeni izim bu sre ierisinde yeni bir idrak
ann iaretler. drak, niyet edilenin eskiz yoluyla
gerekletirilip gerekletirilemeyeceinin snan-
masn ve kastsz olann eskiz yapma sonucunda
yeniden deerlendirilmesini ierir. Ksaca, Schn
iin fkirlerin snanmasn ve aratrlmasn es-
kiz salar. Schn ayrca eskizin tasarm srecinin
kendisini bir n planlama olmakszn yaplandr-
dn da savlar. Grme/izme/grme diyalektii,
bir plan olmakszn tasarm kararlarnn birbiriyle
alakal olarak verilmesini ve deerlendirilmesini
salar. Bylelikle tasarmc srecin karmakln
bertaraf eder.
Eskiz tasarm srecinde verilen kararlarn bir an-
lamda kayd olarak da alglanabilir. Bu haliyle
eskiz sadece zihinde olann temsili veya da vu-
rumu olarak alglanmamal. Bunu yapt zaten
apaktr. Ancak tam da zihinselin da vurumu es-
nasnda eskizin yeniden yorumlanabiliyor ve ze-
rine mdahale edilebiliyor olmas zihinde olann
da dnmn ve geliimini olanakl klar. Kar-
miloff-Smith ocuklarla yapt aratrmalarnda
yaratcln ocuklarda nasl da davurumla daha
da pekitirilebileceini gstermitir.
24
ocuklar,
zellikle eskiz yoluyla davurumla yaptklar i-
zimleri yorumlayabilme yeteneine ularlar ve bu
yorum isel deerlendirme sreleriyle zihindeki
temsillerin de deimesini salar. Karmiloff-Smith
bu dsallatrmay renmenin de nemli bir ara-
c olarak grr.
Karmiloff-Smithin almasndan yola klarak,
eskiz araclyla zihinselin davurumunun tasa-
rm rencilerinin karar ve mdahalelerini de e-
killendirebilecei ngrlebilir. Oxmann al-
Eskiz, daha soyutlat, yani
meknn fziksel zelliklerinden
ok, karakterine ilikin soyut kav-
ramlar ifade etmeye balad
ve kendisini oluturan elemanla-
rnn (izgilerin) saysnn daha
azald durumlarda ematikleir.
Byle durumlarda eskiz, diyag-
ram olarak da ifade edilebilir ki,
diyagram oluturan eler gide-
rek mekn deil, mekn ekil-
lendiren soyut kavramlar iaret
ederler.
20
mas tam da bunu aratrmaktadr.
25
Oxman bu a-
lmasnda, 15 tasarm rencisinden kendilerine
verilmi plan rneklerini izim araclyla soyut-
layarak yeniden izmelerini istemitir. renciler
yeniden izim srecinde, planlarn daha nce far-
ketmedikleri zelliklerini grebilmilerdir.
Buraya kadar aklanmaya allan nokta, eskizin
zihindekinin dsallatrlmas ve temsiliyle bera-
ber, mdahalelerin ve bu mdahaleler sonucu yeni
ortaya kacak zelliklerin zihinde yeni fkirleri te-
tikleyebileceidir. Temel kabul zihnin tek bana
bunu gerekletirmesinin zor olduudur. Zihinsel
imgelem almalarnda bu sav destekleyen ve
desteklemeyen bulgular mevcuttur. rnein Fin-
ke, zihnin herhangi bir dsallatrma arac olma-
dan, verili biimlerden yola karak birletirme
yoluyla yeni yorumlara ve fkirlere varabileceini
savlar.
26
Verstijnen ve Hennesseynin almalar
tam da bunu snar.
27
Yaptklar aratrma da Versti-
jnen ve Hennessey tasarmclarn kat kalem kul-
lanmadan biimleri yeni ekillerde bir araya geti-
rebildiklerini ve yeni biimler oluturabildiklerini
gstermi ancak, verili biimlerin btnne veya
belirli paralarna odaklanarak ayn biimlere sa-
dece zihin araclyla yeni anlamlar getireme-
diklerini gstermitir. almalarnn sonucunda
zihindekinin eskizle davurumunun biimlerin
yeniden yorumlanabilmesine olanak tandn
savlarlar. Bu sonu zihinsel imgelem alannda
Chambers ve Reisbergin sonularyla paraleldir.
28

Chambers ve Reisberg, deney katlmclarna birbi-
ri stne bindirilmi iki ters gen gsterildiinde
bu biimi sadece zihin araclyla baka ekillerde
oluturamadklarn gstermiken; Finke, denek-
lerin kendilerine J ve D harferi verildiinde,
sadece zihinlerinde bu harferi birletirerek yeni
biimlere ulaabildiklerini gstermitir. Bylesine
bir yeni yorumlamada, mdahaleye gerek olma-
dan iki harf birletirilebilirken; bir nceki rnekte,
zihin st ste binmi iki ters geni, yeni biimler-
de ayrabilmeyi becerememektedir.
Buradan hareketle Verstijnen ve Hennessey, ta-
sarmda yaratcln yukardaki her iki edimi de
ierdiini savlar. Bu iki edim, zihnin biimleri
birletirerek yeni biimlere ulaabilme zellii ile
biimlerin eskizler yoluyla yeniden yaplandrl-
masdr. Mimari tasarmn ana unsuru olan mekn
organizasyonunun karmakln dndmz-
de, zihnin tek bana yapabileceklerinin snrl
olduunu syleyebiliriz. Temel biimlerin hayal
edilmesi ve birletirilmesinde zihnin tek bana
yeterli olabilecei dnlse de, mekn tasarm
sadece biimlerin birletirilmesinden tesini, ye-
niden ve yeniden snanmalarn gerektirir. Yukar-
da zetlenen almalarda vurguland zere bu,
zihindekinin eskiz gibi temsil aralaryla da vu-
rumunu ve bunlarn, bu temsil aralar zerinden
mdahalelerinin, alg yoluyla tekrar zihinde yeni-
den yorumlanmasn gerektirir.
SONU
imdiye kadar anlan almalarda eskizin yaratc-
lk iin rol ve nemi kabul edilmekle beraber, ya-
ratcln bu almalarda ima edildii gibi sadece
kendiliinden gelien ve rastgele giden bir sre
olmadn vurgulamak gerekir. Tasarm srecinin
belli aamalarnda, imdiye kadar ne srlenden
farkl olarak, tasarmclar srekli eskiz yaparak ve
bunlar yeniden yorumlayarak vakit geirmezler.
Baz durumlarda da srecin, diyagram gibi eskiz-
den farkl temsil aralaryla ynlendirilmesi ola-
nakldr.
Eskiz, daha soyutlat, yani meknn fziksel
zelliklerinden ok, karakterine ilikin soyut kav-
ramlar ifade etmeye balad ve kendisini olu-
turan elemanlarnn (izgilerin) saysnn daha
azald durumlarda ematikleir. Byle durum-
larda eskiz, diyagram olarak da ifade edilebilir ki,
diyagram oluturan eler giderek mekn deil,
mekn ekillendiren soyut kavramlar iaret eder-
ler. Burada anlatlmaya allan, son zamanlarda
ounlukla diyagram mimarl olarak ifade edilen
ve diyagramn kendisinin mekn oluturucu e
olarak alnd mimarlk anlaynn ierdiinden
farkl bir diyagram anlaydr.
29
Burada diyagram,
eskizden farkl bir ekilde mekn ve mekn or-
ganizasyonunu oluturan fkri veya fkirleri temsil
eder. Bunun rneklerini Steven Hollun ve Louis
Kahnn mimari izimlerinde ska grmek mm-
kndr. yleyse diyagramlarn kat zerinde
mdahaleyle deitirilmeleri, belki de eskizlerin
deiimlerinden daha da gl tasarm srama-
larna karlk gelebilir. nk byle mdahaleler
sadece biimsel deiimleri deil, bu biimlerin
dorudan temsil ettii kavramlar da deitirir.
Eskizin dsal bir temsil arac olarak yaratcln
hzl ve srekli deien dnemlerine uygun oldu-
unu pekok alma gstermitir. Bu zellii ile,
zihinde olanla algsal olan arasndaki diyalektik
dnceyi destekledii ve perinledii sylenebi-
lir. Bunun yannda, tasarm srecinde yaratcln
grece daha bilinli olarak ynlendirildii durum-
larda, diyagram benzeri daha soyut temsil aralar
tasarm uzamnda keskin sramalar olanakl k-
labilir.
J0
Sonu olarak bu metin, eskiz gibi grsel alg ara-
clyla idrak edilen dsal temsil aralarnn ta-
sarmda mekn imgelemini nasl desteklei ko-
nusunu ilemitir. Bu tartma boyunca, tasarmn
diyalektik bir dng iinde grsel alg ve zihinsel
imgelemin etkileimiyle ilerledii vurgulanmtr.
Tasarm srecinde eskiz yapma, algsal ve zihin-
seli beraber ve etkileimli olarak iermesiyle de,
aklcln ve grglcln farkl ekillerde dayat-
t zihin ve alg arasndaki ayrmn arpklna da
vurgu yapar.
DPNOTLAR
1
R. Arnheim, Sketching and the Psychology of Design, De-
sign Issues, cilt 9, say 2, 1993, s. 15-19.
2
G. Goldschmidt, The dialectics of sketching, Creativity
Research Journal, cilt 4, say 2, 1991, s. 123-143.
3
Arnheim bu ilikiyi Ernst Machn alg zerine temel eseri
The Analysis of Sensationdan hareketle kavramsallatrr.
4
R. Arnheim, a.g.e., s. 17.
5
Bkz.V. Goel, Sketches of Thought, MIT Press, Cambridge,
MA, 1995.
McGown, G. Green ve P.A. Rodgers, Visible ideas: infor-
mation patterns of conceptual sketch activity, Design Studi-
es, cilt 19, say 4, 1998, s. 431-453.
6
H. De la Croix ve R.G. Tansey, Gardners Art Through the
Ages, New York: Harcourt Brace Jovanovich, Inc., 1980.
7
C. Alexander, Notes on the Synthesis of Form, Pion Press,
London, 1964.
8
. Akin ve C. Lin, Design protocol data and novel design
decisions, Design Studies, cilt 16, say 2, 1995, s. 211-236.
9
G. Goldschmidt, a.g.e.
10
R. Arnheim, a.g.e.
11
N. Cross, Natural intelligence in design, Design Studies,
cilt 20, say 1, 1999, s. 25-39.
12
A.T. Purcell ve J.S. Gero, Drawing and the design pro-
cess. Design Studies, cilt 19, say 4, 1998, s. 389-430.
13
E. Hutchins, Cognition in the wild, MIT Press, Cambridge,
Mass, 1995.
14
V. Goel, a.g.e.
15
N. Goodman, Ways of Worldmaking, Harvester Press, Has-
socks, Sussex, 1978.
16
M. Suwa ve B. Tversky, What do architects and students
perceive in their design sketches? A protocol analysis, De-
sign Studies, cilt 18, say 4, 1997, s. 385-403.
17
A. McGown, a.g.e.
18
G. Goldschmidt, a.g.e.
19
G. Goldschmidt, On Visual Design Thinking: The vis kids
of architecture, Design Studies, cilt 15, say 2, 1994, s. 158-
174.
20
a.g.e. s. 174.
21
G. Goldschmidt, The designer as a team of one, Design
Studies, cilt 16, say 2, 1995, s. 189-209.
22
D. Schn, Designing as refective conversation with the
materials of a design situation, Research in Engineering De-
sign, cilt 3, say 3, 1992, s. 131-147.
23
D. Schn, Designing: rules, types and worlds, Design Stu-
dies, cilt 9, say 3, 1988, s. 181-190.
24
A. Karmiloff-Smith, Constraints on representational chan-
ge: evidence from childrens drawing, Cognition, cilt 34,
say 1, 1993, s. 57-83.
25
R. Oxman, Design by re-representation: a model of visual
reasoning in design, Design Studies, cilt 18, say 4, 1997, s.
329-347.
26
R. Finke, Creative Imagery: discovery and invention in vi-
sualization, Erlbaum, Hillsdale, NJ, 1990.
27
I.M. Verstijnen ve J.M. Hennessey, Sketching and creative
discovery. Design Studies, cilt 19, say 4, 1998, s. 519-546.
28
D. Chambers ve D. Reisberg, Can mental images be am-
biguous?, Journal of Experimental Psychology: Human Per-
ception and Performance, cilt 11, say 3, 1985, s. 317328.
29
Byle bir metin iin bkz. A. Vidler, Diagrams of Diagrams:
Architectural Abstraction and Modern Representation, Rep-
resentations, say 72, 2000, s. 1-20.
KAYNAKA
Alexander, C., Notes on the Synthesis of Form, Pion Press,
London, 1964.
Akin, ., ve Lin, C., Design protocol data and novel design
decisions, Design Studies, cilt 16, say 2, 1995, s. 211-236.
Arnheim, R., Sketching and the Psychology of Design, De-
sign Issues, cilt 9, say 2, 1993, s. 15-19.
Chambers, D., ve Reisberg, D., Can mental images be am-
biguous?, Journal of Experimental Psychology: Human Per-
ception and Performance, cilt 11, say 3, 1985, s. 317328
Cross, N., Natural intelligence in design, Design Studies,
cilt 20, say 1, 1999, s. 25-39.
De la Croix, H. ve Tansey, R.G., Gardners Art Through the
Ages, New York: Harcourt Brace Jovanovich, Inc., 1980.
J1
Finke, R., Creative Imagery: discovery and invention in visu-
alization, Erlbaum, Hillsdale, NJ, 1990.
Goel, V., Sketches of Thought, MIT Press, Cambridge, MA,
1995.
Goldschmidt, G., The dialectics of sketching, Creativity Re-
search Journal, cilt 4, say 2, 1991, s. 123-143.
Goldschmidt, G., On Visual Design Thinking: The vis kids
of architecture, Design Studies, cilt 15, say 2, 1994, s. 158-
174.
Goldschmidt, G., The designer as a team of one, Design
Goodman, N., Ways of Worldmaking, Harvester Press, Has-
socks, Sussex, 1978.
Hutchins, E., Cognition in the wild, MIT Press, Cambridge,
Mass, 1995.
Karmiloff-Smith, A., Constraints on representational change:
evidence from childrens drawing, Cognition, cilt 34, say 1,
1993, s. 57-83.
McGown, A., Green, G., ve Rodgers, P.A., Visible ideas:
information patterns of conceptual sketch activity, Design
Oxman, R., Design by re-representation: a model of visual
reasoning in design, Design Studies, cilt 18, say 4, 1997, s.
329-347.
Purcell, A.T., ve Gero, J.S., Drawing and the design process.
Design Studies, cilt 19, say 4, 1998, s. 389-430.
Schn, D., Designing: rules, types and worlds, Design Stu-
dies, cilt 9, say 3, 1988, s. 181-190.
Schn, D., Designing as refective conversation with the ma-
terials of a design situation, Research in Engineering Design,
cilt 3, say 3, 1992, s. 131-147.
Suwa, M. ve Tversky, B., What do architects and students
perceive in their design sketches? A protocol analysis, De-
sign Studies, cilt 18, say 4, 1997, s. 385-403.
Verstijnen, I.M., ve Hennessey, J.M., Sketching and creative
discovery. Design Studies, cilt 19, say 4, 1998, s. 519-546.
Vidler, A., Diagrams of Diagrams: Architectural Abstracti-
on and Modern Representation, Representations, say 72,
2000, s. 1-20.
J2
Gnmz mimarlk kltr esas olarak grsellik-
le ilgilidir: imge olarak mimarlk, estetik bir obje
olarak mimari izim, postmodern tasarmn en can
alc namesi olan mimari mimari gibi gzkmeli-
dir fkri ve kuramsal sylemin somut yaplara evi-
rimi hep bu tasay anlatr.
1
GRSELLK VE MODERNLN GRME REJM
En ok kabul gren ve en gvenilen insan algs
olan grme, pek ok bilgi trnn retimine temel
oluturur. Grmenin ncelikli yeri sanatta olduu
kadar felsefede veya bilim tarihinde de defalarca
vurgulanm ve eletirilmitir. Martin Jay, Rnesans
ve Aydnlanmayla balayan modernlik serveni-
nin okler merkezli olduunu syler.
2
Okler ya
da grme merkezli oluun temel varsaym grme
gcnn n fziki etkinliinden te toplumsal
ve tarihsel bir olgu olduudur. Gz n girdii
ve grntler oluturan edilgin bir mercek sistemi
deil bedenleri ve ruhlar kapsayan toplumsal s-
relerin bir sonucudur.
3
Grme yetisi zerine teoriler antik alardan g-
nmze dein insan anatomisi, gzn fzyolojisi,
fziki, matematiksel ve geometrik aklamalar da
kapsayan geni bir alana yaylr; grsellik bilimsel
bilgi gibi felsefeyle i ie geer.
4
rnein atomcu-
lar grntnn nesneden her yne doru yaylan
ince flmlerin gze girmesiyle olutuunu syl-
yorlard.
5
Burada grnt nesneden kaynaklan-
yordu ve dnceler de alglar gibi dardan giren
imgeler [eidola] sayesinde vard.
6
Epikr grn-
ty nesnelerden yaylan ince katmanlarn olu-
turduunu sylyordu ki bunun adi Lukretiusta
simulacra idi.
7
Nesnelerle ayn boydaki kopyala-
rnn gze nasl girdii sorusuna cevap geometri-
cilerden geliyordu ama bir farkla: bunu yaparken
klid grntnn nesnelerden deil gzden kay-
naklandn (extramission) ima ediyordu. Ortaa
bilim adamlarndan bn-i Heysem ve Kindi n
retinaya arpmasn klidin Optikasndaki geo-
metrik modelle ve Galenin gz fzyolojisi al-
malarn birletirerek aklayan ve Keplerin teori-
sine en ok yaklaanlar olmulard.
Perspektifn nesnel gereklii iki boyutlu bir yzey-
de temsil etme arac olarak grme teorileriyle olan
ilikisi aktr. Bilim tarihinin kurduu anlatnn
aksine, antik a grme teorilerini deerlendiren
Panofsky, perspektif evrimsel bir bilimsel gelime-
ye deil, byle bir grme ve temsil etme sistemi-
ne ihtiya duyulup duyulmamasna balyordu.
8

Panofskynin buna ilikin yorumu mekn kavra-
ynn sistematik olmaydr. Antik a grme
teorilerinde nesneler, perspektifte olduu gibi bir-
birlerine ve bulunduklar meknn koordinatlarna
boyutsal bir iliki sistemiyle bal deildir; aksine
sonlu bir kap iinde yan yana duruyor gibiydiler.
9

Rnesans perspektifndeki btnsellik ve uyum,
aatay Emre Doan, Doktora r., Binghamton University, Graduate Program in the History and Theory of Art and Architecture
MMARNN GRSELL VE TEMSL
JJ
grme biiminin ve mekn anlaynn mekn de-
neyimiyle temsiliyet biimlerini kaynatrd nok-
tadr. Perspektifte estetik ve teorik mekn birleir
ve alglanan mekn yeniden biimlendirir.
10
Yani
sanattaki grme ve nesnelerin temsil edilme bii-
mi, felsef dnya gryle kouttur. Sz konusu
olan izgisel perspektifte ampirik dnyann bir so-
yutlamas matematiksel bir sisteme gre yeniden
organizasyonudur. znel deneyim bir anlamda
bir modele adapte olur.
11
Martin Jay perspektif ayn zamanda matematiksel
bir sistemin dnya zerine hakim olacak biimde
uygulanmas olduunu syler. Burada bahsi ge-
en Kartezyen akln ve perspektifn birlemesidir.
znenin deneyimi matematiksel bir modele ba-
lanarak nesneleir; daha dorusu deneyim akn
zneye balanr. Kartezyen aklclk perspektife
birletiinde matematiksel modelin dnya ze-
rinde bir egemenlik aracna dnr. Bakan gz
ayrcalkl, tarihten bamsz, bedenden ayrlm,
dnyay uzaktan gzleyen bir zne konumuna d-
ntrr.
12
Jaye gre birbiriyle yaran ve elien
sistemlerin varl, Kartezyen perspektifiliinin
modernliin baskn grme rejimi olma zelliini
deitirmez.
13
Oysa bu yazda vurgulanmak iste-
nen alternatif grselliklerin olduu ve bunlarn
potansiyelinin yeterince tketilmediidir. rne-
in, Albertinin grme konisinden sonra ortaya
kan almalar Rnesans perspektifnin sanld
gibi tutarl ve homojen bir bilgiye dnmediini
gsterir. Varchi veya Della Portann yazdklarna
baklrsa baskn olan teori 15. yzyl talyasndaki
Aristoculuk erevesinde oluan intromission yani
grntnn ieri alnmasyla olutuu bilgisiyken;
extramission ve atomism ayn lde etkinliini
srdrmtr.
14

Grselliin nemli bir zellii de oluturduu
bilgi kuramsal modeldir. Crary, Keplerin retina
zerinde oluan imgeler teorisinin etkisiyle olu-
an camera obscura modelinin nesnel dnyann
doru imgesinin, iki boyutlu yzeyde temsilinin
arac, ayn zamanda paradigmatik bir ifadesi ol-
duundan bahseder.
15
Dnen ve d dnyay
alglayan znenin ierisini de tarif eden karanlk
oda grglc olan iin d dnyann imgeleriyle
aydnlanan i dnyay, aklc olan iinse alglanan
gerekliin akln ve mantn szgecinden geme-
sini temsil ediyordu.
16
Aklcln dnyann zihin-
deki temsilleri zerinden anlalmas, bir ierisi ve
dars tanmlamak, Kartezyen dncenin retina-
ya den imgelerin akl tarafndan tespit edilme-
sine dayanmas modern bilgi kuramnn temelini
oluturacakt.
17
Flynn modernliin egemen bilgi
kuramnn zelliini listeler: birincisi temelle-
rini Antik Yunanda gzlem nesnesine mdahale
etmeden tefekkre dalmak anlamndaki theoria
kavramndan alan bamsz ve tarafsz bir gzlem-
cidir.
18
kincisi egemen bakn, nesnenin ak se-
ikliine ve effafna dayanmasdr.
19
Son olarak
da aydnlanmann ideali olan z-bilince ve akln
egemenliine olan vurgudur.
20
MMARDE GRSELLN KRZ
Deneyimin grsellie indirgenmesi hatta bizzat
grsellik, mekn zerine dnen birok kent ve
mimarlk kuramcsnn eletirisine hedef olmutur.
Tensellik, bedensel mimari, zamansallk, bak a-
larnn okluu gibi sorunlar kkenini dorudan
meknsal pratikten alr. Bu eletirilerin en nemli
k noktasn fenomenoloji oluturur. Bir dieri,
mimarinin eylemesi ve metalamas diyebilece-
imiz objeye dnmesidir. Prez-Gmez ve Pel-
letier perspektif tarihinin i ie geen, birbiriyle
rten ve tekrar eden temalarn aratrdklar ki-
taplarnda alglanabilir dnyay nesnel temsillere
indirgeyen aklc optik bilgi kuramn eletirirler.
Mimarinin tahayyl ve gereklemesi, en temel
aracnn gelimesini takip eder: bilgi kuramsal sis-
temlerin tarihsel deiimine kout bir dnm
sergileyen mimari izimi. Perspektif, tarihi fkir-
lerin ve kavramlarn rekabetine; eviriler, anlam
kaymalar ve etimolojik deiimlere sahne olan
epizodik anlardan oluur. Buna ramen Prez-G-
mez iin deneyimi hie sayan homojen, geomet-
rik ve statik bir mekn anlay, uzun ve karmak
perspektif tarihi boyunca ortaya kan alternatifer,
uyumsuzluklar ve atmalara ramen sre giden
bir krizin iaretidir.
21
Mitosun dlanmas ve lo-
Rnesans perspektifndeki btn-
sellik ve uyum, grme biiminin
ve mekn anlaynn mekn de-
neyimiyle temsiliyet biimlerini
kaynatrd noktadr. Perspektif-
te estetik ve teorik mekn birleir
ve alglanan mekn yeniden bi-
imlendirir.
10
Yani sanattaki gr-
me ve nesnelerin temsil edilme
biimi, felsef dnya gryle
kouttur.
J4
gosun egemenlii, aklclk ve verimliliin btn
varolusal sorular bastrmas pahasna gerekle-
mitir.
22
Mimari, kural koyucu bir metodoloji ile
verimlilik ve aklclk gibi prensiplere ulama sev-
dasna dnr. Varlan nokta dnyann bir resim
gibi nesnelemesidir. Aklc bir dnrn nerisi,
deneyimi akln szgecinden geirmek yani zihin-
deki temsillerle d dnya verileri arasnda mutlak
bir kontrole ulamaktr.
23
Aklc optik bilgi kuram
una dayanr: d dnyadan gelen sonsuzca uya-
rmdan duyulan rahatszlk ve grseli tamamen zi-
hinsel bir emaya gre yeniden kurmak.
24

Mimarinin btn sembolik ve kozmolojik refe-
ranslarndan syrlmas ve teknik bir meseleye in-
dirgenmesi, tasarmn deneyimden uzaklamas ve
soyut bir seviyeye varmas anlamna gelir. Mimari
temsil, mimari srece dahil olarak dnlme-
si gereken bir olgudur; salt sonuca ulamak iin
kullanlan bir ara deil. Ulalmas hedefenen
maddi sonucun bina olduunu varsayyoruz. Hl-
buki temsilin kendisi mekn zerine dnmenin
ve dnce retmenin yani srecin bir parasdr.
izimi ve temsili mimarln tamamen dnda d-
ndmzde; yani yeni form aray, verimlilik
ve etkin planlamann arac, gereklii en gvenilir
biimde temsil etmenin yolu olarak grdmz-
de, sre ve rn arasndaki ba da kopmu olu-
yor. Grsel bilgi kuramnn ortaya kard ayrm
bir anlamda krizin de kkeninde yatyor.
Prez-Gmez gibi Vesely de krizi sembolizmin,
metafzik gelenein ve kozmolojik dnya algsnn
ortadan kalkmas ve blnm bir temsiliyet siste-
minin ortaya kmasna balar. Btn kozmolojik
ve metafzik balarndan kopan mimarlk ya teknik
bir alana skr ya da kiisel bir beeni meselesi-
ne indirgenir.
25
Pallasmaa da evrendeki varolusal
deneyimi gz ard eden dnyay bir resme indir-
geyen ve eylere dardan bakan seyirciler haline
gelmemize neden olan retinal mimariyi eletirir-
ken duyularn etkileimini ve tenselliin etkin ol-
mas gerektiini syler.
26
Pallasmaaya gre maddi
ve plastik zelliklerinden uzaklaan, zanaattan ko-
pan mimari seyirlik bir dekora dnr; tektonik
mantn otantikliinden uzaklar.
27
yle der
Pallasmaa: Gnmzde mimarinin entelektel
ve kavramsal boyutlarna yaplan ar vurgu fzi-
ki, duyusal ve cisimlemi znn yok olmasna
daha da katkda bulunur.
28
Meknizasyon ncesi
zanaat retiminde retim teknii nesnenin imge-
sinden ayr dnlemezdi.
29
Bu eletirilerin ortak
noktas insan ve evren arasndaki bir btnleme,
kozmolojik bir dzen ve uyumun bozulmasdr.
SONU YERNE: ALTERNATF GRSELLKLER
Mimariye zg grselliin nemli bir farkndan
bahsetmekte yarar var: bu da mimari izimin nes-
nesinin nceli olduu gerei. Bu anlamda mi-
maride grsellik eletirisinin birbiriyle rten iki
boyutu var: imgenin nesnesinden kopmas, tech-
ne zelliinin, poiesisin ortadan kalkmas, insan-
doa ilikisinin kozmolojik btnln kaybet-
mesine dolaysyla mimarinin hem retim hem de
alglanmasndaki deneyimin paralanmasna yol
ayor. Mimaride grsellik sorunsal zetle tem-
silin ve deneyimin birletii noktay aramaktr di-
yebiliriz. Bu paralanma ve blnmlk, grsel
olann ya da maddi olmayann maddi olan ze-
rinde, akln beden zerinde, imgelerin gereklik
zerine uygulad bir iddet seklinde kendini gs-
teriyor. Sennett zgara planndan, Lefebvre kentsel
meknn temsillerinden bahsederken ayn noktay
vurguluyordu. Ama gelinen nokta hala insani ve
mimari bir z araynn beyhudeliini, bu bek-
lentinin yol at kaybolan btnsel bir dnyaya
duyulan zlem olmadan da alternatiferin buluna-
bileceini gsteriyor. Hatta st anlatlarn nn
kolay kapatamayaca potansiyellerin yine grsel-
likle ileyen, temsiliyet dzleminde, eletirel ya
da kurucu yaklamlarla sergilendiini; bir bakma
alternatif grselliklerin zaten retilegeldiklerini
syleyebiliriz.
Mimari pratii dntren grsellik eilimlerinden
bahsetmekte yarar var. Bunun zemini temsil ekil-
lerinde yaplan denemelerdir. Mimari, heykel ve
resim arasnda bir zeminde ne olduu ok da an-
lalmayan, havada yzen soyut objelerin aksono-
metrik temsilleriyle drdnc boyutu yakalama-
Mimarinin btn sembolik ve
kozmolojik referanslarndan sy-
rlmas ve teknik bir meseleye
indirgenmesi, tasarmn dene-
yimden uzaklamas ve soyut bir
seviyeye varmas anlamna gelir.
Mimari temsil, mimari srece da-
hil olarak dnlmesi gereken
bir olgudur; salt sonuca ulamak
iin kullanlan bir ara deil.
JS
nn peindeki El Lissitzkyi dnelim. 1919-1927
arasnda rettii, PROUN
30
adn verdii bir dizi
kolaj ve izimde, El Lissitzky, sadece resmin iki
boyutlu yzeyini ve sanat objesi olma zelliini
yadsmyor ayn zamanda mekn deneyimindeki
dnmn temsiliyet biimlerindeki arayla ko-
utluunu da rnekliyordu. Perspektifn sabit bak
asn sorgulayan, geometrik projeksiyonun mer-
kezini sonsuzluk olarak kuran paralel izgileriyle,
aksonometri, ka noktasn resim yzeyinin hem
arkasnda hem de nnde yer alan sonsuza yerle-
tirmenin aracyd. Tanrsal sonsuz, perspektifteki
ka noktas yerine temsile girmeyen sonsuzluk
olarak kuruluyordu. Yves Alain-Boisya gre sta-
tik bir bak asnn yerini alan aksonometri po-
limorftur ve belli bir derecede mulaklk barnd-
rr.
31
Yine aksonometri zerine dnen Reichlin,
mimarinin imgesinin mimariye ihaneti dedii
eyin ayn zamanda modernliin bir sorunu oldu-
unu belirtiyordu. Eisenmann The House El Even
Oddda kendine dert edindii bu paradoks algla-
nabilir ve deneyimlenebilir meknsal gereklik ile
kavramlarn sanall arasndaki karmak ilikiler
ve ayrmadr. Mimarinin ilgi alannn bitmi rn-
den onu ekillendiren srece ve kavramlara kayd-
rneklerdir bunlar.
32
Aksonometrinin kullanm
bu ynyle bir temsil sistemi olmann tesinde
eletirel bir yapm srecinin paras haline gelir.
1970lerde Bernard Tschuminin urat, montaj
ve flmsel temsili kulland The Manhattan Transc-
ripts (1976-1981) projesini
33
dnelim. Bu proje
salt kuramsal kayglarn mimari temsil sorununa
ilikin deneylerle aktarld bir rnek deildir.
34

Kurgu mimari program rgtlemek iin kullanlr.
Montajn zellii hareketi ve olay ierecek btn-
sel temsillerin ve tasarmlarn aksine, paral yeni
bir notasyon teknii gelitirmeye almas, tpk
sinemada olduu gibi deneyimin paralln n
plana karmasdr. Anlatlan olay kare kare gste-
rilir. Ve anlatya giren her mekn kullanlan grafk
anlatmla ilikiye girer. Farkl grafk anlatm teknik-
leri birbiri stne katlanr: konvansiyonel mimari
izim, plan, kesit, perspektif meknn snrlarn;
bir tr dans notasyonu kahramanlarn hareketini;
ve fotorafar olaylara tankl gsterir. Mimari
temsilde yaplan denemeler, sadece Tschuminin
Durumculardan (Les Situationistes) ve 68 olayla-
rndan etkilenerek oluturduu olay mimarl
kavramnn ifade arac deildir. Temsil biimle-
rinde, mimarlk disiplininin snrlarn zorlamak,
ayn zamanda metinselliin, fotorafn, soyut di-
yagramlarn, flmin, mziin en az olaylar kadar
meknn oluumunda etkin birer ara olduklarn
gsterir.
Burada ksaca ve basitletirerek bahsedilen rnek-
lerin ortak zellii her ne kadar maddi, tensel, be-
densel, duyusal olana vurgu yapsalar da, mimari-
nin grsellik ve retim rejimini hedef alsalar da,
bunu yaparken yine temsiliyet dzlemini semi
olmalardr. Grsel mimari eletirilerinin arad
otantik bir ze ulama arzusu karsnda pek ok
rnek yeni bir hakikat kurmak yerine sorgulayc,
negatif bir konum alr. Yineleyelim, Modern mi-
marln hakim olduu dnem rnlerinde bile
var olan alternatif grselliklerin otantik bir z ara-
y uruna gz ard edilmemesi gerekiyor.
DPNOTLAR
1
Andrea Kahn, The Invisible Mask, Drawing/Building/Text:
Essays in Architectural Theory iinde, der. Andrea Kahn
(New York: Princeton Architectural Press, 1991), s. 85.
2
Martin Jay, Scopic Regimes of Modernity, Vision an Visu-
ality iinde, der. Hal Foster, Seattle, 1988, s. 3.
3
Hal Foster, Preface, Vision and Visuality iinde, s. ix.
4
W.J.T. Mitchell, Iconology Image Text Ideology, The Uni-
versity of Chicago Press, Chicago, 1986, s. 9
5
D.C. Lindberg, Science of Optics Reappraisals of the Sci-
entifc Revolution iinde, der. Lindberg ve Westman, Robert
S., Cambridge University Press, Cambridge, New York, 1990,
s. 329.
6
Lindberg, D.,Theories of Vision from Al-kindi to Kepler,
University of Chicago Press, Chicago, 1976, s. 2.
7
Epikr alntlayan Lindberg, Science of, s. 339.
8
E. Panofsky, Perspective as Symbolic Form, Zone Books,
New York, 1993, s. 30.
9
a.g.e., s. 44
10
a.g.e.
11
a.g.e.
12
Jay, a.g.e., 1988, s. 10.
13
Jay, Scopic Regimes of Modernity, s. 19. Ayn kitapta yer
alan makalesinde Svetlana Alpers perspektif dnda Baroktaki
grsel arln ve Flaman sanatndaki betimsel gerekiliin
en az perspektif kadar etkin olduunu savunuyordu.
14
Thomas Frangenberg, Perspectivist Aristotelianism: Three
Case-Studies of Cinquecento Visual Theory,
Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, say 54,
1991, s. 137-158.
15
Jonathan Crary, Techniques of the Observer: On Vision
J6
and Modernity in 19
th
Century, Cambridge, Massachusetts,
London: MIT Press, 1991.
16
John Locke, An Essay Concerning Human Understanding,
alntlayan Crary, s. 41-42.
17
Richard Rorty, Philosophy and the Mirror of Nature, Prin-
ceton: Princeton University Press, 1979, s. 45
18
Thomas Flynn, Foucault and the Eclipse of Vision Mo-
dernity and the Hegemony of Vision, der. David M. Levin,
Berkeley: University of California Press, 1993, s. 274.
19
Flynn, a.g.e., s. 274-275.
20
a.g.e.
21
Prez-Gmez, Architecture and the Crisis of Modern Sci-
ence, s. 5.
22
Prez-Gmez, a.g.e., s. 4.
23
Rorty, a.g.e., s. 45.
24
Maurice Merleau-Ponty, alntlayan D. Judovitz, Vision,
Representation and Technology in Descartes, Modernity
and the Hegemony of Vision iinde, University of California
Press, Berkeley, London, 1993, s. 63.
25
Vesely, a.g.e., 236.
26
Juhani Pallasmaa, An Architecture of the Seven Senses,
Questions of Perception: Phenomenology of Architecture,
William Stout, San Francisco, CA, 2006, s. 29.
27
a.g.e.
28
a.g.e.
29
Gevork Hartoonian, Ontology of construction: on nihilism
of technology in theories of modern architecture, Cambrid-
ge University Press, NY, 1994, s. 15.
30
Rusada, Yeni olann onaylanmas projesi anlamna gelen
kelimelerin ba harferinden oluan isimdi PROUN.
31
Yves-Alain Bois, Metamorphosen der Axonometrie Dai-
dalos, cilt 1, say Eyll, 1981.
32
Bruno Reichlin, Spiegelungen Wechselbeziehungen zwis-
chen Konzept, Darstellung und Gebauter Architectur, Dai-
dalos, cilt 1, say Eyll, 1981, s. 66.
33
Bernard Tschumi, The Manhattan Transcripts, St. Martins
Press, New York, 1981.
34
Bernard Tschumi, Questions of Space: Lectures on Archi-
tecture, Architectural Association, London, 1990, s. 13.
KAYNAKA
Bois, Y.A., Metamorphosen der Axonometrie Daidalos, cilt
1, say Eyll, 1981, s 40-58.
Crary, J., Techniques of the Observer: On Vision and Moder-
nity in 19th Century, MIT Press, Cambridge, Massachusetts,
London, 1991.
Flynn, T., Foucault and the Eclipse of Vision, Modernity
and the Hegemony of Vision, der. David M. Levin, University
of California Press, Berkeley, 1993, s. 273-286.
Foster, H., Vision an Visuality, Seattle, 1988.
Frangenberg, T., Perspectivist Aristotelianism: Three Case-
Studies of Cinquecento Visual Theory, Journal of the War-
burg and Courtauld Institutes, say 54, 1991, s. 137-158.
Hartoonian, G., Ontology of Construction: On Nihilism of
Technology in Theories of Modern Architecture, Cambridge
University Press, NY, 1994.
Jay, M., Scopic Regimes of Modernity, Vision an Visuality
iinde, der. Hal Foster, Seattle, 1988.
Judovitz, D., Vision, Representation and Technology in
Descartes, Modernity and the Hegemony of Vision iinde,
Berkeley, London: University of California Press, 1993, s. 63-
122.
Kahn, A., The Invisible Mask, Drawing/Building/Text: Es-
says in Architectural Theory, der. Andrea Kahn, New York,
Princeton Architectural Press, 1991.
Lindberg, D., Theories of Vision from Al-kindi to Kepler,
University of Chicago Press, Chicago, 1976.
Lindberg, D.C., Science of Optics Reappraisals of the Sci-
entifc Revolution iinde, der. Lindberg ve Westman, Robert
S., Cambridge University Press, Cambridge, New York, 1990,
s. 321-60.
Mitchell, W.J.T., Iconology Image Text Ideology, The Univer-
sity of Chicago Press, Chicago, 1986.
Pallasmaa, J. ve dierleri Questions of Perception: Phenome-
nology of Architecture, William Stout, San Francisco, 2006.
Panofsky, E., Perspective as Symbolic Form, Zone Books,
New York, 1993.
Prez-Gmez, Architecture and the Crisis of Modern Scien-
ce, MIT Press, Camb., Mass., 1983.
Reichlin, B., Spiegelungen Wechselbeziehungen zwischen
Konzept, Darstellung und Gebauter Architectur, Daidalos,
cilt 1, say Eyll, 1981.
Rorty, R., Philosophy and the Mirror of Nature, Princeton
University Press, Princeton, 1979.
Tschumi, B., Questions of Space : Lectures on Architecture,
Architectural Association, London, 1990.
Tschumi, B., The Manhattan Transcripts, Academy Editions,
St. Martins Press, London, New York, 1981.
J7
Erdem Erten, Yrd. Do. Dr., zmir Yksek Teknoloji Enstits Mimarlk Fakltesi, Mimarlk Blm
ALGIDAN HAYALGCNE: RESMS
NGLZ BAHESNDE DOA ALGISI VE KURGUSU
Geliimi 18. yzyl sonuna tarihlenen ve adeta bir
peyzaj reetesine dnp mimarlk tarihinin ii-
ne keskin izgilerle yerlemesi 19. yzyl ortala-
rna rastlayanresimsi
1
ngiliz bahesi Kartezyen
bir kompozisyonla oluturulan Rnesans ve Barok
bahelerine alternatif bir yapl doal evre olarak
ortaya kmakla kalmaz. Kvrlarak akan yry
yollar, ufka doru alan ayrlar ve sanki insan
eli dememi gibi grnen bitki rts, ayn za-
manda iinde yryen insann algsn srekli
uyarmak zerine kurgulanm bir btndr de.
Bahe iindeki insann bedeninin yer deitirmesi
ayn zamanda aalarn, gkyznn, suyun ve
insan gznn ereveleyebildii tm resimlerin
de deimesi demektir.
19. Yzyl banda geen resimsi bahenin ku-
ramsal tartmalar da bu noktadan beslenir, yani
algnn srekli deien itkilerle uyarlmas ve bu
tasarlanm kk evren iindeki insan zerinde
yarataca etki. Salt biimle ilgilenen bir sanat
tarihi tartmas resimsi baheyi anlamakta kstl
olacaktr.
John Locke ve sonras deneyimci dnrlerin
yaptlaryla ortaya kan bilgikuramsal (epistemo-
lojik) dnm akln, sanatn ve sanat ierisinde
doann kavramlatrlmasn da dntrmede
etkili olur. Lockeun insann bilgiye nasl ulat-
na dair yapt nermeler adm adm romantik bir
duyarlk ve bunun sanattaki yansmalarnn ortaya
kmasna da yol aar. Amerikal kltr tarihisi
Ernest Tuvesona gre bu epistemolojik dn-
mn temel sonucu evrene ve dolaysyla doaya
ynelik yeni bir kavrayn ortaya kmasdr.
2
Bu
kavray romantik sanatn temellerini de atan, ha-
yal gcnn akldan bamsz alan bir meleke,
bir insani zellik olduuna inanlmas ve sanatn
akldan ok alg zerinde etki retecek ekilde
kavramsallatrlmas izler.
Lockea gre insan dncesinin yap talarn ve
dolaysyla bilgiyi, deneyim ierisinde edinilen ba-
sit algsal girdiler oluturur. Bu basit algsal girdiler
zihin tarafndan ilenerek daha karmak olanlar
oluturmak yolunda kullanlrlar. rmein, yara-
tc dncesini saf akln yapt karsamalarla
bulan ve algnn izlenimlerini yanltc bulan Kar-
tezyen akln yerine, Locke tamamen algsal dene-
yime yaslanarak bilgiyi reten bir akl koyar. Byle
yapmakla aslnda ideal nesnel bir gereklik alann
yadsm olur ve znel insan bilincinin gerekliin
tek mekn olduunu da savlar.
Gereklie varmann yolu basit ve dolaymsz insan
deneyimine dnmektir, bunun gerekleecei yer
ise doadr. znel bilincin gerekliin tek mekn
olduu ve doann algsal izlenimlerin ana kayna
haline geldii bir kavray erevesi ahlka ilikin
sorulara herhangi bir yant iermez. Lockea gre
J8
din de algyla ulalabilen karmak kavramlardan
biridir ama ahlaki deerlerin bu tr bir kavrayn
ierisinde nasl varolabilecei, ya da bu deerlerin
nasl tretilebilecei zerine herhangi bir yargs
yoktur. Tuvesona gre Lockeu izleyen yazarlar,
onun izdii ereveyi yorumlayarak gelitirmi-
ler, insann basit deneyimleri ierisinden ahlaki
deerlere ulaabileceini ngrmler ve yaratc
fkrine alg yoluyla varabilecekleri karmnda bu-
lunmulardr. Yani yaratcya ulamann yolu onun
izlerini doada aramaktan gemektedir.
Bylelikle Lockeun kurduu bilgikuramnn yoru-
mu bir tr doast doa anlayn da birlikte
getirir. Eer alg her tr bilginin yaptalarn sa-
lyorsa, tinsel duyumun ve ahlaki deerlerin kay-
naklarn da doada aramak gerekir. Aydnlanma
sonras doa bilimlerindeki gelimelerin de des-
teiyle doa evrensel, deimez alma kanunla-
r ve dzeni olan, kusursuz bir kurguyla atlm
bir makine olarak grlmeye balanr, rnein
Newtonn ktle ekim kanunu gibi. Yani znenin
ideal ahlaki geliime erimesi kendisini doaya a-
masyla mmkn olacak, doayla uyumlu bir iliki
kurmaya almas onu tinsel anlamda yceltecek-
tir.
Romantik dnemde son derece nem kazanan
yce (sublime) kavram ayn anlayn bir sonu-
cu olarak ortaya km, tanrsal olann doa ze-
rinden zneyle iletiim kurduu ve yce olan
yanstma zelliinin doann bu ilevi tayan
yz ya da dili olduu savlanmtr.
Zihin bilgiye ularken d etkilere maruz olduun-
dan ya da d etkilerden beslendiinden tin zarar
grmeye de gelimeye de ayn derecede aktr,
dolaysyla bu etkilerin ortaya kt yer olan doa
insan bilincinin etkin biimleyicisidir de.
Bu nedenle bozulmam doann ya da ideali-
ze edilen doann tini bozulma ve kirlenmeden
arndraca dnlr. Doann iinde ve doay-
la uyumlu olma, doann uyumunu gzleme ve
renme, ve youn bir doayla zdeleme duy-
gusunun ayn uyumu znenin benliine de taya-
ca ngrlr.
Romantik yaznn bir blm bu nedenle vahi
doa iindeki insan yceltir, onun uygarln kir-
letici etkilerinden uzakta bulunmakla daha ileri bir
varoluu srdrdn savlar.
rnein Rousseaunun nsanlar Arasndaki Eit-
sizliin Kayna ve Temelleri zerine Konumas
(1755) ya da Emilei (1762) bu anlaya rnek ve-
rilebilecek bir ierie sahiptir. Romantizm nce-
sinde tekinsiz, gzel olmayan ve insana memnuni-
yet vermeyen bir doa anlay yerine romantizm
tarafndan tanrsal, ruhu ycelten ve uyumlu olan
bir doa anlay konur.
Locke sonrasnda, zihin birbirine herhangi bir hi-
yerari iinde balanmam melekelerden oluur
ekilde kavranr ve akln zihni yneten konumu
bir tarafa braklr. Hayal gcyse algnn evreden
derledii izlenimlerden ahlaki deerler treten bir
meleke olarak grlr. Yani Lockeun tinsel etki-
nin nasl ortaya kt sorusunu yantsz brak
hayal gcnn zihne ahlaki deerler deviren bir
meleke olarak grlmesi sonucu almtr. Ha-
yal gc akldan bamsz hareket etmektedir ve
ruhu iyiletiren, gelitiren bir gce sahiptir. Akla
dayal herhangi bir etkinlik olmakszn tini uyar-
makta, tinsel haz salamakta, adeta doadan ahla-
ki deerleri ayrtrp tine ulatran bir kutsal ilev
grmektedir. Yani tinsel kurtulu hayal gcnn
yardmyla ve doa yoluyla ulalabilir olmutur.
Resimsi zerine yazlanlarn byk bir blm-
nn yaymland 18. yzyl sonunda akldan ok
hayal gc nemsenmeye balanr.
Byle bir doa ve zihin kavray sanat ve sanat-
nn rolnn deimesine ve yepyeni tanmlar ka-
zanmasna yol aar. Algsal olana ve algnn eitsel
rolne atfedilen deer, sanat hayal gcn znel
deneyim zerinden etkilemeye yneltir; sanat ar-
tk akln rettii kurallarla oluturulan bir etkinlik
olmaktan ve nesnel gerekliin aktarcs olmaktan
kmtr. nsan deneyimi sanatn ana nesnesidir .
deale yknme ya da ideali resmetme yerini ili-
kilendirmelerin ve armlarn yarataca etkiye
brakr. Hayal gcnn akldan bamszlamas
ve estetik etkinin akln sreleriyle balantsz ola-
rak dnlmesi etkinin ve etki yaratmann kendi
bana bir ama olmasna yol aar.
Bunun sonucu olarak yce doann insan zihni
zerinde yaratt ve sanatn tin zerinde yarat-
maya alt etki asndan gzelden ok daha
nemli bir estetik kategori haline gelir. Yce
kavramnn doadaki kaynaklarna bakldnda,
tinsel olann biimsel olarak ideal ve aklca ak-
lanabilecek bir dzene sahip olmad grlr. Bu
nedenle biimle tarif edilemeyen bir usuz bucak-
szlk ve zihnin doann snrszln kavramakta
ektii gle yksek deer atfedilir. Yce kav-
ramnn doadaki karlnn zihnin gcn arttr-
d benimsenir. Yce doa ve fzik tesi olan
kavramann arac olur ve sonsuz olan simgeler.
J0
gasz yapay gletler Brown pejzajlarnn hemen
saylabilecek nemli eleriydi.
Capability Brown, bu nedenle, Hogarth ve Burke
tarafndan gzele ait olan kaliteleri birebir doal
peyzaja aktarmakla ve bunu belli kompozisyon
kurallar ve basit bir formle indirgemekle su-
lanmt. nk Brownn tasarm anlay gzel
olmann kurallarn uygulamak adna bazen doal
olan tannmaz derecede deitirmeyi de iine al-
yor, baz arazilerde Brown hatr saylr derecede
radikal mdahalelerde bulunabiliyor ve yere zel
baz nitelikleri ortadan kaldrabiliyordu.
Brownun tasarmlarnn ngiliz aristokrasisi ve b-
yk toprak sahipleri iin bu denli popler olma
nedeni Rnesans dnemi ve sonrasnda devam
edegelen bahe anlayn doal eleri arlkl
olarak kullanarak ortadan kaldrmas ve ayn za-
manda Andr Le Ntre tarafndan Fransada hakim
klnan ve en nemli rnei Versailles saraynn
bahesi olan anlaya gl bir kart retmesiydi
(Bkz. Resim 1 ve 2).
John Dixon Hunta gre ge Rnesans dnemi-
nin bahesi sembolik olarak okunmas gereken
imgelerle donatlm, anlamn izleyicinin deif-
re ettii bir bahedir. Rnesans dnemi kompo-
zisyon kurallarna uyarak oluturulan ve tasarm
teatral aralarla da desteklenen bahe bir temaa
alan olarak kurgulanmtr.
4
Allegorik heykeller,
genellikle antik a iirlerinden alntlarla olu-
turulan yaztlar, antlar, tarihi kiiliklere adanm
tapnaklar, grsel yanlsamalar yaratan perspektif
kurgular, emeler, fskiyeler ve bahede yer alan
maskeli balolar bu temaann imgeleriydi. Stowe
bahelerindeki Elysian Fields 18. yzylda tasarla-
nana dek Rnesans ve sonras dnemi bahesinin
geometrisi dik alarn hkmettii bir geometri
olarak kald. Sembolik Rnesans dnemi bahe-
sinden Brown bahelerine doru olan dnm,
Elysian Fieldsda doann kendi geometrisinin ya
da doal olann geometrisinin yinelendii kvrml
yollar, dalga dalga imenlikler ve araziye serbest-
e dikilmi aalarla balad. (Bkz. Resim 3 ve 4)
Brownun bahelerinde bu sembolik ierik orta-
dan kaldrlmt, ya da (belki byle sylemek ok
daha doru olur) doal olann kendisi bir simgesel
ierie dnmt. Bahe, ziyaretisinin farkl
duygu durumlarna ulamasn tetikleyecek ekil-
de kurgulanm ve deyim yerindeyse plakt;
yani tapnak replikalar ya da harabeler yerine salt
doa vard. zleyici ya da ziyareti doayla ba
baa braklyordu. Tabii ki buradaki doa peyzaj
Bu kavray sanatnn doann salad izlenim-
leri yksek bilin dzeyinde kavrayabilen ve ak-
tarabilen zne olarak grlmesini de beraberinde
getirir. Romantik sanat bir duyumlar ustasdr ve
bu duyumlar semede bilinli bir kontrole de sa-
hip deildir. Hayal gc yoluyla zihinde sadece
aklla oluturulamayacak imgeler tretebilir ve bir
ekilde tinsel bir yaratnn da ortaya kmasn sa-
lar. iirsel deha ancak hayal gcnn yetkinliini
neredeyse bir ayna gibi yanstabilen sanatya at-
fedilir.
Bu dnemde iirsel dehann ortaya k ve sanat-
nn biimleniinde doann rol hayati denebile-
cek nem kazanmtr. En dolaymsz ve bozulma-
m imgelere eriebilmek iin sanatnn el de-
memi ya da dokunulmam doaya yakn ol-
mas gerekmektedir. Bu nedenle kltr ve gelenek
deha iin bir ayakba haline gelir ve sanatnn
toplumdan uzak durmas, kendini toplumdan ko-
partmas neredeyse bir zorunluluk halini alr.
Locke sonras dnemde doa, sanat ve sanat
kavraynn dnmne ynelik bu ksa gzden
geirmenin resimsi zerine yaplan 18. yzyl
sonu ve 19. yzyl ba tartmalarnda resimsi
baheyi anlamak iin bir geri plan oluturmasn
umuyorum. Resimsi bahe ya da peyzaj zerine
yaplan tartma genellikle Lancelot Capability
Brownun neredeyse bir model haline getirdii ta-
sarm anlayna ve Brown dneminde hkim olan
doa ve sanat anlayna tepki olarak ortaya k-
mtr.
3

Capability Brown (1715-1783) 18. yzyl ngilte-
resinin phesiz en baarl peyzaj tasarmcsyd.
Brownun capability yani yetenek ya da yeti
takma adn almasnda en nemli etkenin tasarla-
d bahelerin ya da yerlerin yetenekleri olduu-
na inanmas ve onun tasarm yaparken bu yete-
nekleri aa kardn vurgulamasyd. Tasarla-
d doa paralar William Hogarth ve Edmund
Burken estetik kuramlarnn uygulamalar olarak
grlebilir.
Locke sonrasnda Hogarth ve Burke estetik etkinin
nedenlerini maddi zellikler zerinden aklama-
ya giritiler. rnein kvrlan izgi Hogartha gre
gzelliin izgisi, Burkee gre rnein yuvarlak,
przsz, kk olma, adm adm eitlilik gster-
me gzel olann zellikleriyken, karanlk yce
olann nedenlerindendi. Neredeyse przsz g-
rnecek ekilde biilmi, gz alabildiince uzanan
imenlikler, kvrlarak akan nehirler, genellikle
vadileri setlerle kapatarak oluturduu sakin, dal-
40
tasarmcsnn kurgulad bir doayd ve neredey-
se sembolik bahenin geometrisi kadar da kontrol
altndayd. Bu dntrlm doann doal
olana benzerlii snrl bir takm kodlamalarla
oluturulmutu ve Brownun pek ok bahesinde
az nce bahsettiim kvrlan yollar ve nehirler, b-
yk ve ufka doru alan imenlikler ve gletler
olarak o yerin zelliklerini dikkate almadan da yi-
nelenebilmekteydi (Bkz. Resim 5).
Brownla neredeyse e zamanl yaam olan
William Gilpinin (1724-1804) resimsi zerine
Resim 1. Stowe, 1774teki durumu gsterir plan, Le Rouge, Dtails des nouveaux jardin a la mode (1776-88), cilt 4, 18.
41
Resim 2. Versailles, Parisli corafyac Abb Delagrive tarafndan izilmi olan ve 1746ya tarihlenen plan.
yazd Cumberland ve Westmorlandda... Resim-
si Gzellik zerine Gzlemler (1786) (Observa-
tions Relative Chiefy to Picturesque Beauty [...]
of Cumberland and Westmoreland) adl kitabnda
da Brownun doay radikal anlamda dntre-
bilen tavrna muhalif bir duru sergilenir. Gilpine
gre resimsi gzelliin doann bulunduu gibi
ve biraz da ressamn yardmyla resmedilmesi so-
nucu ortaya kaca savlanr. Yeniden ina etme
yerine, koruyucu ve gerektii derecede yenile-
meci bir tavr tlenir. Gilpinin yolculuklarnda
yapt gzlemlerin arlkla dile getirildii kitap-
larda hem resimsi gzelliin peindeki gezgine
tler verilir hem de doaya kar bir tr estetik
tavr biimlendirilir. Gezgin doann iinde bir tr
gzelliin peindedir, doa paralarn adeta dur-
makszn yeni erevelerin ya da fotoraf diliyle
kadrajlarn iine almak zerine kurulu bir iliki
kurar doayla.
Bir din adam da olan Gilpin zellikle neredeyse
doann bir paras haline gelmi olan harabeleri
insann doaya yeniden dnecei ve btnleecei
durumu artryor olmalar asndan nemser.
Harabe bir yandan insann kanlmaz sonunu, di-
er yandan insann cennetten kovuluunu ar-
trmakta ve dnya zerindeki gelip geiciliini de
toz olup yokolana dein antlatrmaktadr. Doa-
nn bir trl biimsel kalplar iine sdrlamayan
ve insan zihni tarafndan kavranamayan, ama onu
amanszca evreleyen sonsuzluunun da hatrlat-
csdr harabe.
1794te Uvedale Pricen Resimsi zerine
Denemesi (Essay on the Picturesque) ve onun
kitabnda dile getirdii savlara destek amacyla
ayn zamanda yakn arkada olan Richard Payne
Knight tarafndan kaleme alnan Peyzaj: Didaktik
bir iir (The landscape: a didactic poem in three
books addressed to Uvedale Price) yaynlandn-
da bu iki yazar artk bir model haline gelmi olan
Brown bahesine kar muhalif bir ittifak oluturur-
lar (Bkz. Resim 6).
5

Hem parlamento yesi olan hem de toplumda be-
eni eitimini gelitirmek ve eski Yunan ve Roma
sanatlar zerine yaplan aratrmalar desteklemek
zere kurulmu olan Society of Dilettantes yesi
olan Price ve Knight, bu yaptlarda ve sonrasn-
da ortaya kan tartmada Brownun mdahaleci
tavrna kar, doaya minimum mdahale etmeyi
ngren bir peyzaj yaklamn ngrrler. Yaz-
larnda bulunduu hali ya da vahi hali byk
lde korunan (nature as found) ve kendi geli-
im aralar ile dnmesi ngrlen bir doa ta-
sarmn savunurlar. Peyzaj tasarmcsn doann
kendiliinden nasl dntn renmeye ve
zaman ierisinde kendiliinden nasl deieceini
tasarlamaya arrlar. Bu iki yazar da doaya mi-
nimum mdahale etmeyi ngrrken doay ken-
di kendini srdrme becerisi olan bir sistem olarak
anlar ve insann bu uyumun ierisinde yer almas
gerektiini dnr.
Kendini Burken takipisi ve rencisi olarak g-
ren Price, resimsi kavramn Burken nl eseri
Yce ve Gzel Kavramlarmzn Kayna Hakkn-
da Felsef Bir Soruturma (A Philosophical Enqu-
iry into the Origin of Our Ideas of the Sublime
and Beautiful) zerine yapt bir saptamadan
hareketle tanmlar. Pricea gre Burken izdii
erevede resimsi yce ve gzelin arasnda bir es-
tetik kategoridir. Gzelin ya da ycenin zellikleri
arasnda resimsiye atfedilen eitlilik, karmaklk,
przllk, ayrma ya da rme halinde olma,
rastlantsal olma gibi zellikler yoktur.
42
Resim 3. Elysian Fieldsdan Temple of Ancient Virtueya bak, Stowe, Buckinghamshire, yazarn fotoraf
Resim 4. Elysian Fieldsdan Temple of Ancient Virtueya bak, Stowe, Buckinghamshire, yazarn fotoraf
4J
Resim 5. Blenheim Palace bahesinde, Capability Brownun 1764 yl ve sonrasnda nehrin nn bir setle keserek oluturduu gl ve arka planda
Blenheim Palace.
Buna ramen resimsi olan hem gzelden hem de
yceden farkl bir estetik haz sunmaktadr ve bu ne-
denle de yeni bir kategoriye ihtiya vardr. Pricen
abas resimsi kavram zerinden insann doa ile
kurduu farkl bir iliki olduu savna dayanr ve
aslnda bunun tanmlanmas ile de ilgilidir.
Pricen modelini tam anlamyla benimsemese
de, Knighta gre estetik haz ya da estetik doyum
btn bu zelliklerin doada uyum ierisinde var
olmasndan kaynakldr. Pricea verdii destekte
Knight, iyi peyzaj tasarmnn Pricen da kitabnda
nerdii gibi bu trn nl ressamlarnn tuvalle-
rine aktard peyzajlara yknerek yaplmas ge-
rektiini syler. Price ve Knighta gre sanatnn
tuvale yanstt doa manzarasnda grlen deha
ve beceri ancak st dzey ve karmak bir doa
kavray ile olasdr. Gzle grnr bir abann
karl olmayan, rastgele olageldii dnlen ya
da insan eli demeden ortaya kan gzelliin ne-
deni Pricea gre doann kendisinin bu beceriyi
iermesidir.
Yani doayla ideal uyumu yakalamann yolu do-
ann grnmez yntemini aratrmak ve ren-
mektir. nsan tarafndan retilen idealist bir model
doaya mdahalede kullanlmamaldr. Peyzajn
iinde yer alan insan yaps binalar dnda sanat-
nn doaya her trl mdahalesi doann ken-
di geliiminden ayrt edilmeyecek derecede gizli
kalmaldr. Resimsi bahenin doas iinde hare-
ket eden zneye her admda yeni bir haz sunmal,
yeni resimler grmesine neden olmal, insan do-
ayla olan ilikisi zerine yeniden dndrmeli-
dir de.
Price denemesinde adeta bir tr sinematografk
deneyim tanmlar. Evet bahe resimsidir ama tek
bir resme benzemez, hareketle yepyeni bir sr
resmi treten bir retkenlii de vardr.
Bu konuda Pricen en ok nemsedii ressamlar
Thomas Gainsborough (1727-1788) ve Salvator
Rosadr (1615-1673). Price, Gainsboroughnun
nehir peyzajlarnda ya da Salvator Rosann vahi
doa resimlerinde insan elinin deip ehliletirme-
dii ideal doa paralar grr. Gainsboroughyu
defalarca Foxleydeki arazisinde konuk eden Price
kitabnda bahsettii ilkeleri bu arazide denemitir
de.
Peyzaj tasarm konusundaki dnceleri ve
Browna olan kartlklar konusunda hemfkir ol-
salar da, Knight on yl sonra 1804te Beeni lkele-
ri zerine zmlemeci Bir Sorgulama (Analyti-
cal Inquiry into the Principles of Taste) adl eserini
yaynladnda Burken modelini ve Pricen re-
simsi kavramn bir estetik kategori olarak ayrma-
sn reddeder.
Ciddi Bir Rousseau ve Condillac okuyucusu olan
Knight zellikle Condillacn Lockeun epistemolo-
jik erevesini tartt Trait des sensationsdaki
(1754) dncelere eserinde nemli yer verir.
44
Ona gre estetik haz tamamen kiinin psikolo-
jik durumu ve kar karya bulunduu yapt ya
da doa parasnn onda yaratt armlardan
kaynaklanmaktadr. Bu armlar kiinin bireysel
deneyimleri sonucunda oluturduu birikimler ve
hayal gcnn geliimiyle ilikili olarak deiiklik
gsterirler.
nsann doa ile olan ilikisi modern hayatn kar-
makl nedeniyle ar derecede zedelenmi,
kopmutur. Burada modern hayatla kastedilen en-
dstriyel devrimin eiindeki ve aydnlanma son-
ras Avrupada srmeye balayan hayattr. Sanat ve
bilim, gleri ancak doaya kar kullanlmadn-
da iyi addedilebilirler. Knight iin ideal beeni 4.
ve 5. yzylda ve antik Yunan uygarlnda geli-
mi olan beenidir ve antik Yunanllarn doayla
kurmu olduklar iliki onun gznde ideal bir
ilikidir. Kendi ann Avrupas bu kusursuzlua
sadece yaklaabilir ama ulamas mmkn de-
ildir. Andrew Ballantynea gre Knight, Claude
Poussinin resmettii hayali Arkadya manzalarn-
daki mitoloji kahramanlarnn doayla olan ideal
birlikteliklerini zlemektedir ve bu ideali kendi
tasarlayp ina ettii Downton Castlen peyzajla
kurduu ilikide de yanstmtr.
6

Hzl bir toplumsal ve endstriyel dnmn teh-
didini her geen gn daha yakndan hisseden Price
ve Knight resimsi baheye ideal bir kurgu ararlar.
Bunun iin doa onlara bir snak olutururken, re-
simsi bahenin tasarm doann iletirilmesi iin
arac grevi grr. Bu tehdit en ok, Fransz dev-
rimi ve ideolojisinin ngiltereye sramas halinde
toprak sahibi snfarn arazilerini yitirebilecekleri
korkusu ve endstriyel devrimin giderek daha faz-
la doa parasn ortadan kaldrmas, ormanlarn
yok olmas ve doann yznn her geen gn bi-
raz daha deimesinde somutlar. Knighta gre
modern hayat antik Yunandan sonra sadece bir
geriye gidiin, bir kn rndr.
Ona gre dnya zerinde Apollo Belvederenin
gzelliinden duyulan hazz artk sadece bir Mo-
hawk savasnn doall verebilir.
7
Mohawk sa-
vasnn her hareketi adeta bilinaltnda bulunan
bir zarafetle kurgulanmtr ve bu zarafet sava-
nn doayla kurduu ilikinin sonucu olarak ken-
diliinden ortaya kmaktadr. Resimsi bahe ayn
zamanda modern hayatn getirdii kopuu iyileti-
recek olan doaya dnn de mekndr.
Hem Pricea hem de Knighta gre resimsi bah-
enin tasarm iin rehber, Brownun modelinde
doal gibi grnse de srekli tekrar edildiinden
adeta basmakalplam olan biimsel kurallar de-
il, doann kendisi, emsallerse en ustaca yaplm
kr manzalardr. Bahedeki deimezlik, ya da g-
rnmez deiim, dinginlik ve uyum evrensel bir
huzurun da simgesidir.
Rnesans sonras dnemdeki baheden ngiliz
bahesinin neredeyse bir model olarak benim-
sendii Brown dnemi bahesine geii ve Brown
modelinin eletirisini bir de bahenin iindeki in-
sann algs asndan inceleyerek bu gzden ge-
irmeyi tamamlamak istiyorum.
Sembolik bahe doal nesnelerle insan yaps nes-
nelerin bir arada bulunduu ama doal olann d-
zeninin insan yaps olann dzeniyle belirlendii
bir bahedir. znenin dndaki doa, bahe iin
biimsel bir model ya da kurgu salamaz, aklca
ideal bulunan bir dzen doal eleri (aalar, a-
llar ya da im yzeyler vs. olsun) biimlendirir.
nsan yaps bu doa izleyicinin deneyimledii ve
ifresini zd bir ideal dzene sahiptir. Bu tr
bir peyzajn iinde zne kendisini yaad dn-
Resim 6. B.T. Pouncy tarafndan Richard Payne Knightn The Lands-
cape iiri iin ve Brown peyzajlarn eletiren karlatrmal gravrler,
1794
4S
ya ile ilgili eitecei dnlen bir grup didaktik
imgeyi okuyacak bir durumdadr. Teatral aralar
ve etkilerden ve baheyi ssleyen pek ok sanat
rnnden beslenerek bahe bir tr drama sah-
nesine dnr. zleyici ancak kendisi de izlenen
konumunda olduunda bu sahnenin bir oyuncusu
haline gelir. Sahnenin kalc oyuncular yaztlar,
antlar, bahenin geometrisi ve zneye sunulan
her tr allegorik aratr. Bu allegorileri zerek
zne aydnlanmaktadr, ama zebilmek iin belli
bir eitsel birikime sahip olmaldr ve znenin bu
nesnelerden alaca iletilerde zneden bamsz-
dr.
Brown dnemi ngiliz bahesinde ise zneye bi-
ilen roln byk lde deitiini grrz. El
dememi doa (nature as found) olmasa da sem-
bolik baheyle karlatrldnda biimsel anlam-
da neredeyse tamamen doal bir grn vardr.
Son derece yumuayan geometrisi, ipeksi bir rt-
ye benzeyen ve dalgalanarak alan imenlikleri,
aalarn dikkatlice biraraya getirilip ereveledii
uzak perspektifer, dingin byk su hacimleri ve
kvrlan nehirler bahenin tanmlayc asal unsur-
lardr.
Sembolik bahede okunmas ya da ifresinin -
zlmesi iin zneye sunulan trde bir ierik or-
tadan kaldrlrken, zne doayla babaa brakl-
mtr. Yani sadece doal olann sesleri, grnt-
leri, kokular, dokunular ve yaratt armlar
bahenin ierii olmaya balar. Bu tr bir balam
zneyi ie dnmeye ve derin dnceye ynlendi-
rir. Doa ve zne hem kar karya hem i iedir.
Sembolik bahenin sunduu allegorilerin yerine
bahe ve zne arasndaki iliki doann hallerinin
biimledii bir ilikiye dnr. zne baheyi her
ziyaretinde, duygu durumuna ya da bahenin du-
rumuna (yani gkyznn rengi, havann scakl-
, rzgarn sesi ya da sertlii aalarn yaprak d-
k ya da iek a gibi) gre farkl deneyimler
yaar. zne adeta Locke deneyimciliinin ideal
znesidir ve bahedeki deneyime neredeyse bo
bir tuval kadar aktr.
Brown sonras resimsi bahe Brown bahesi ile
baz biimsel eleri paylayor olsa da onu Brown
bahesinden ayran en nemli zellii, bu biim-
sel elerin bahenin bulunduu yerin ruhundan
tretilmi olma zorunluluudur. Bu tr bir tikellik
zneye her zaman doann tikel ve biricik bir par-
as iinde bulunduunu syler ve Brown tarafn-
dan pek ok yerde benzeri retilmi bir toporafya
deildir sz konusu olan. zne bir tr ideal g-
zelliin iinde deildir, doann karmakl her
admda biraz daha akla kavuurken, gzellii
erevelemek ve hissetmek znenin giriimine b-
raklmtr. Bahe zneye kendi snrlar zerinden
doann btnlne ulama frsatn sunmaldr,
zne zledii gerek evindedir, nk bahe do-
ann kendisidir. Brown dnemi bahesinde de
olduu gibi zne kesintilerle de olsa hareket ha-
lindedir. e dnme, derin dnce ve bir yandan
da grsel haz bu deneyimin nemli paralarn
oluturur. zne bu deneyim srasnda resimsi ola-
n alglamann ve resimsi olan erevelemenin de
hazzn deneyimler.
Doann iinde ve doayla iletiim halinde olma-
nn verdii haz bir tr tinsel doyum ve zenginle-
me de salar. Bu tr bir bahede doann iinde
sakl olan znel yorumla anlama ans da vardr ve
bunu baheyi tasarlayanlar deil doann kendisi
sunmaktadr. Doayla bir tr btnleme onun sr-
larna vakf olma endiesi zneyi doada hareket
etmeye ve bulunmaya gdler. Artk baheyi ta-
sarlayann izdii kvrml yollarn sayesinde doa
iindeki yolculuk sadece uzamamaktadr, yollarn
kvrlmasnn nedeni doal olann sadece kvrml
yollara olanak veriyor olmasndandr. zne doa-
nn ierisinde ve doayla btnleiyor olmakla bir
kurtuluun peindedir, doadan aldklarnn yard-
myla kltr ve gelenekle alnan ve Aydnlanma
dneminde arlkla mahkum edilen pek ok de-
eri benliinden sileceine inanmakta, bir tr sa-
alma yaayacan dnmektedir.
rnein Gilpin harabeye bakan gezginin doann
yava ama kanlmaz ekilde dntrc gcn
hissedeceini ve bir tr ahlaki gelime yaayaca-
n dnrken, Price doadaki yava ama uyumlu
bir yandan da dengeli dnmn Britanyann
siyasal yapsnn ideal dnm ile ilikilendire-
bileceini dnr.
Rnesans dnemi sonras baheden Brown ve son-
ras dnemdeki bahenin geliimine baktmzda
insann eki dzen verebileceine inand bir kaos
olarak bakt doay giderek sonsuz karmaklkta
ve kendi kendine yeten bir sistem olarak alglad-
n grebiliriz; bahenin tasarmndaysa insann
doann nnde eiliinin karln bulduunu.
Endstriyel devrimin hz kazanmasyla bu tr bir
tartmann neredeyse tamamen ortadan kalktn
da dnebiliriz, bahe kentin ya da banliynn
ortaya knda yeniden dirildiini de. Bu karma-
kl anlyor olmak bir yandan doaya giderek
daha fazla sayg ve korkuyla yaklamay getirdii
gibi bir yandan da doaya ilikin bilgiyi daha fazla
maddi kazanca dntrmeyi getirmektedir. Do-
46
aya ne kadar yakn olmaya alrsa insanolu bir
o kadar uzak m dmektedir yoksa?
DPNOTLAR
1
Picturesque szc resmetmeye deer, ya da resme benzer
anlamlarn tamann yannda bir sanat tarihi terimi olarak
da kullanldndan Trkeye pitoresk olarak da aktarlmtr.
Ben zellikle ngiliz bahesi tartmalarna kken vermi olan
resmedilmeye deer olma ya Claude Lorraine ya da Nicolas
Poussin gibi ressamlarn doa manzaralarna yknmekle ili-
kili olarak resme benzeyen anlamnda resimsi szcn
kullanmann uygun olacan dnyorum.
2
Ernest Lee Tuveson, The imagination as a means of gra-
ce; Locke and the aesthetics of romanticism, Gordian Press,
New York, 1974.
3
Brown, Lancelot, Encyclopdia Britannica. 2009. Encyc-
lopdia Britannica Online, http://www.search.eb.com/eb/ar-
ticle-9016690, 8 Kasm 2009.
4
John Dixon Hunt, Gardens and the picturesque: studies in
the history of landscape architecture, MIT Press, Cambridge,
MA, 1994.
5
Bkz. Richard Payne Knight, The landscape: a didactic poem,
In three books. Addressed to Uvedale Price, esq., Printed by
W. Bulmer & co. and sold by G. Nicol, London, 1794. Ay-
rca bkz. Sir Uvedale Price, An essay on the picturesque, as
compared with the sublime and the beautiful: and, on the
use of studying pictures, for the purpose of improving real
landscape, printed for J. Robson, London, 1794.
6
Andrew Ballantyne, Architecture, landscape, and liberty:
Richard Payne Knight and the picturesque. Cambridge Uni-
versity Press, Cambridge; New York, 1997.
7
Apollo Belvedere, M.. 350 ylarna tarihlenen Yunanl
heykeltra Leochares tarafndan yapldna inanlan ve klasik
dnem antikitesinin en nemli heykellerinden biriydi. Rne-
sans dneminde yeniden kefedildi ve 18. yzyl ortalarnda
estetik kusursuzluun ideal davurumu olarak kabul edildi.
Leochares. Encyclopdia Britannica. 2009. Encyclopdia
Britannica Online, http://www.search.eb.com/eb/article-
9047805, 10 Kasm 2009.
KAYNAKA
Tuveson, E. L., The imagination as a means of grace; Locke
and the aesthetics of romanticism, Gordian Press, New York,
1974.
Hunt, J. D., Gardens and the picturesque: studies in the his-
tory of landscape architecture, MIT Press, Cambridge, MA,
1994.
Knight, R. P., The landscape: a didactic poem, In three bo-
oks. Addressed to Uvedale Price, esq., printed by W. Bulmer
& co. and sold by G. Nicol, London, 1794.
Price, U., An essay on the picturesque, as compared with the
sublime and the beautiful: and, on the use of studying pictu-
res, for the purpose of improving real landscape, printed for
J. Robson, London, 1794.
Ballantyne, A., Architecture, landscape, and liberty: Richard
Payne Knight and the picturesque, Cambridge University
Press, Cambridge; New York, 1997.
Andrews, M., The search for the picturesque : landscape aes-
thetics and tourism in Britain, 1760-1800, Stanford Univer-
sity Press: Stanford, 1989.
Andrews M. ed., The picturesque : literary sources & docu-
ments, Helm Information, Robertsbridge, 1994.
Burke, E., A Philosophical enquiry into the origin of our ide-
as of the sublime and beautiful, and other pre-revolutionary
writings, Penguin Books, London; New York, 1998.
Gilpin, W., Three essays: On picturesque beauty; On pictu-
resque travel; and On sketching landscape: to which is ad-
ded a poem, printed for R. Blamire, London, 1794.
Hogarth, W., The analysis of beauty, Scolar Press, London,
1969.
Hussey, C., The picturesque : studies in a point of view. F.
Cass printing,London, 1983.
Repton, H., A letter to Uvedale Price, Esq., Printed for G.
Nicol, London, 1794.
Turner, R., Capability Brown and the eighteenth-century Eng-
lish landscape, Weidenfeld and Nicholson, London, 1985.
Watkin, D., The English vision : the picturesque in archite-
cture, landscape, and garden design, John Murray, London,
1982.
47
Konca aher, Akustik Danman, Principal Acoustic Consultant - Atkins Acoustic Noise & Vibration, Epsom, England
AIK PLANLI OFSLERDE AKUSTK KALTE ANALZNDE
TSELLETRME
GR
Son yllarda oda akustii modelleme programlar
gerek akustik danmanlk ve gerekse akademik
alanda deiik oda tiplerinin deerlendirilmesinde
son derece yaygn bir pratik haline gelmitir. Oda
akustii modellemesi bir odada sesin davran bi-
iminin oda henz ina edilmeden nce simule
edildii bir uygulamadr. Oda akustii modelleme
programlar herhangi bir boyutlu mimari tasa-
rm iin bir ok objektif akustik parametre sonu-
lar vermektedir (nlama sresi, ses basn dzeyi
vb). Ancak mimarlar ounlukla akustik program
tarafndan retilen bu parametreleri iyi bilmemek-
te ya da bu parametrelerin deerlendirilmesinde
zorluk yaanmaktadr.
Bu nedenle bina akustikileri ile mimarlar arasnda
(gerek akademik ortamda gerekse mimari akustik
danmanlk pratiinde) daha gl ve kavranabi-
lir bir aracn gereklilii kanlmaz olmaktadr. Bu
anlamda, iitselletirme oda akustii kalite deer-
lendirmelerinde ok gl bir ara olarak karm-
za kmaktadr.
itselletirme bize her hangi bir odada herhangi
bir pozisyondaki akustik deneyimi simule etme
sansn vermektedir. itselletirme ayn zamanda
bir Meknn ina edilmeden nce iindeki akustik
kalitenin deerlendirilmesi asndan da olduk-
a gl bir ara olabilmektedir. Bu sayede bir
Mekn ina edilmeden nce Mekndaki akustik
sorunlar grebilmemiz mmkn olmaktadr (n-
lama sresinin uzunluu ya da ksal, odaklanma
noktalar, istenmeyen yanklanmalar vb.).
Akademik alanda ve mimari akustik danmanlk
pratiinde akustik parametrelerin sbjektif olarak
deerlendirilmesiyle ilgili talep gn getike art-
maktadr. Bu makalenin ilk ksmnda, iitselletir-
menin ak planl bir ofs yapsnda akustik kalite
deerlendirilmesinde kullanlmas ilenmektedir.
Mteri (mimar) tasarlad ak planl ofsteki
akustik ortamn iitselletirmesini zellikle talep
etmitir. Mterinin zellikle odakland nokta
arka plan grlts olmaktadr. Makalenin ikin-
ci ksm ak planl ofsin mimari zelliklerini ve
kullanlan malzemeleri tanmlamaktadr. nc
ksm ise varolan tasarmdaki iitselletirme iin
yaratlan simlasyon kurgusunu tartmaktadr.
Makalenin drdnc ksmnda ise akustik iyiletir-
meye ynelik nerilen yeni tasarmn simlasyonu
tartlmaktadr.
80 KLK AIK PLANLI OFS
Mteri, 780 m
2
taban alanna ve 2600 m
3
hacme
sahip bir ak planl ofs tasarlamtr. Ofs yirmi
alma istasyonu ve toplam seksen alan iin ta-
sarlanmtr. Ofsin plan Resim 1de gsterilmek-
tedir. Ofsin tavan beton, duvarlar boyal ve ze-
mini ince bir halyla kapldr. Masalar ahap olup,
48
masalarn arasndaki paneller ksmen kumatandr.
ki alma nitesi sras arasnda ahap dolaplar
bulunmaktadr.
Mteri, varolan tasarmda kendi seimi olan mal-
zemelerle birlikte bu ak planl ofs iin akustik
kalite analizi yaplmasn istemitir. Bu ekildeki
bir ak planl ofste ana akustik sorun arka planda-
ki grlt olmaktadr. Bu nedenle bu tasarmdaki
arka plan grltsnn iitselletirmesi yaplm-
tr. Resim 1 ofsteki alma nitelerinin yerleim
plann gstermektedir. Ofsteki her bir alan po-
tansiyel bir grlt kayna olarak iaretlenmitir.
itselletirme - Varolan tasarm
(Mimarlardan gelen ilk tasarm)
Varolan tasarm iin ofsin akustik ortam ODEON
oda akustii modelleme programnda simule edil-
di. Ofsin boyutlu geometrik modeli mimarlar
tarafndan saland. Mimarlar tarafndan olutu-
rulan model geometrik olarak ok detayl oldu-
u iin yzeyler akustik modelleme programna
uygun olacak biimde sadeletirildi. Daha sonra
model ODEON programna tand. Yzeylere ata-
nan malzemelerin emicilik katsaylar verili olarak
ODEON malzeme listesinden seildi.
Arka plan grltsnn modellenmesi olduka
zor bir modellemedir ve bir ok aratrmann da
konusu olmutur. Bu ofste belirli bir dinleyici po-
zisyonunun ve eitli grlt kaynaklarnn belir-
lendii bir simlasyon kurgusu nerilmektedir.
Bu kurguda belirlenmi bir dinleyici noktas var-
dr. Bu nokta dinleyicinin ofsteki akustii dene-
yimledii noktadr. Bu nokta Resim 2de listener
(dinleyici) olarak gsterilmektedir. Daha sonra bu
ofsteki bir alma gnnde ortalama olarak ofste-
ki insanlarn %25inin ayn anda konutuu kabul
edilmitir. Bu orana gre, drt kiilik bir alma
nitesinde her drt kiiden en azndan birinin ko-
nutuu varsaylmtr. Ayrca ayn anda konuan
ofs alanlarndan yarsnn birbiriyle, dier yar-
Resim 1. Ak planl ofsin plan
Resim 2. Varolan tasarm iin simlasyon senaryosu: ofsin %25i konuuyor.
10 People Conversing
10 People Talking on the telephone
% 25 of the offce is talking
EXISTING DESIGN
40
snn da telefonda konutuu ngrlmtr. Bu
kurgu Resim 2de gsterilmitir. Mavi ses kayna
iaretiyle gsterilen alanlar conversing people
yani birbiriyle konuan alanlardr. Turuncu ses
kayna iaretiyle gsterilen people talking on the
phone yani telefonda konuan alanlardr.
Her bir alan (bir grlt kayna olarak) iin
listener pozisyonunda, odann steorofonik oda
akustii tepkisi (binaural room acoustic impulse)
ile yansmasz odada kaydedilmi bir konuma sin-
yali evriime (convolution) sokulmutur ve her bir
alan iin bir ses dosyas oluturulmutur. Evri-
imde (convolution) kullanlan yansmazsz odada
kaydedilmi ses sinyalleri yazarn Delft Teknoloji
niversitesinde Yansmasz Oda Laboratuarnda
kendi kaydettii sinyallerdir. Kullanlan bu yirmi
deiik sinyalin hepsi de ayn kayt sreci iinde
kaydedilmitir ve bu nedenle farkl sinyaller ara-
snda herhangi bir normalletirme yaplmasna ge-
rek kalmamtr.
Her bir alan iin listener posizyonunda iit-
selletirme ODEONda gerekletirilmitir. Daha
sonra bu yirmi iitselletirme rnei ak planl
ofste listener pozisyonunda arka plan grlt et-
kisini oluturacak biimde mikslenmitir.
ODEONdaki standart BB93_Normal Human Spe-
ech Directivity (Konuma Ynelim Katsays) her
bir grlt kaynana yani alana atanmtr. Bu
konuma ynelim katsays ANSI 3.5:1997de ta-
rifenmitir. Konuma seviyeleri tipik olarak konu-
macnn dudaklarna 1 metre mesafedeki ses ba-
sn seviyesi olarak ifade edilir. ANSI 3.5:1997de
125 Hzden 8kya kadar yedi frekans band iin
uygun olarak seviyeler belirlenmitir. Ancak con-
versing people iin bu standarttan 5 dB daha d-
k bir seviye uygulanmtr. Ayn ekilde people
talking on the phone iinse 10 dB daha dk bir
seviye uygulanmtr. Bunun sebebi ofs ortamnda
insanlarn standart bir metre deerlerine gre daha
sessiz konumalardr. Ayn ekilde telefondaki ko-
numalarda da ofs ortamndaki konumalarndan
daha sessiz konutuklar kabul edilmitir. Bu du-
rum eitli ofslerde yazarn yapt deneyler sra-
snda lmlenmitir.
Bu ofste hesaplanm nlanma suresi (orta fre-
kanslar iin) 0.79 saniyedir. ODEONda hesaplan-
m nlama sureleri aadaki Tablo 1de sunul-
maktadr.
125 250 500 1000 2000 4000
Varolan tasarm 1.25 1.20 0.95 0.76 0.60 0.52
BS 8233: Sound Insulation and Noise Reduction
for Buildings Code of Practice konuma iin kul-
lanlacak deiik hacimlerdeki odalar iin nlama
sreleri zerine neriler veren bir standarttr. Bu-
rada tavsiye edilen nlama sreleri odalarn dolu
olmad durumda ve 500 Hz iindir. Yine ayn
standarda gre hacmi 2000 m
3
amayan odalar
iin nlama suresi bir saniyenin altnda olmaldr.
Bu ofs yaps 2000 m
3
ten daha yksek bir hacme
sahip olmasna ramen bu standardn bu ofs iin
uygulanabilir olduu kabul edilmitir. Bu durumda
varolan tasarm BS 8233 standardna gre nlama
suresi bakmndan tatmin edicidir.
Ancak, nlama suresinin greli olarak uzun olma-
mas ve standard tatmin etmesine ramen mteri
listener pozisyonundaki itselletirme I duru-
munu dinledii zaman ofsteki akustik ortamdan
memnun olmamtr. itselletirmeler arka plan
grlt seviyesinin yksek olduu ve bu seviyenin
listener pozisyonunda rahatszlk verici olduunu
gstermitir. Kt olarak deerlendirilen akustik
ortamda emici yzeylerin az oluunun etkili oldu-
u gzlemlenmitir. Bu ofste geleneksel olarak ta-
vana uygulanan akustik malzemenin uygulanmas
mmkn deildir. Mimar beton tavan stma ve
Resim 3. boyutlu ODEON imgesi: varolan tasarm (sol) ve boyutlu ODEON imgesi:(sa)
Tablo 1. Varolan tasarm iin hesaplanm nlama sreleri (frekans-
lara gre dalm)
S0
soutma stratejisinin bir paras olarak kullanmak-
tadr. Bu nedenle geleneksel emici tavan panelleri
yerine etkili bir akustik iyiletirme yntemi bulun-
mas gerekmektedir.
itselletirme-Akustik yiletirme
Tavana akustik panelli bir klandrma sistemi uy-
guland. Her bir i istasyonunun tepesine adet
klandrma sistemi konuldu. Varolan ilk tasarma
kyasla toplam 120 m
2
ekstra emici yzey eklenmi
oldu. Resim 3 varolan tasarm ve klandrma sis-
teminin eklendii tasarmlarn ODEONdan elde
edilen boyutlu imgelerini gstermektedir.
Makalenin bir nceki ksmndaki iitselletirme
kurgusu ofste tavana akustik panelli bir klandr-
ma sisteminin konulmasyla tekrar edildi. Resim
4te listener dinleyici pozisyonu ile alanlarn
conversing people ve people talking on the phone
eklindeki ofsteki dalm gsterilmektedir.
Ofsteki nlama sresi orta frekanslarda 0.64 sa-
niyeye dt. nlama sreleri Tablo 2de gste-
rilmektedir.
125 250 500 1000 2000 4000
Akustik
iyiletirme
tasarm
1.19
1.01 0.76 0.64 0.53 0.47
Mteri, dinleyici pozisyonundaki itselletirme
I durumunu dinledi ve akustik ortam varolan
tasarma oranla ok daha tatmin edici buldu. it-
selletirme I - akustik iyiletirme uygulanan tasa-
rmda, arka plan grltsnn seviyesinin daha
dk olduunu gsterdii gibi ayn zamanda
btnde akustik kalitenin de daha tatmin edici ol-
duu deneyimleme frsatn sundu. itselletirme
ayn zamanda gerek deneyime ok yakn bir e-
kilde akustik ortam deneyimleme ansn salam
oldu. Mteri ofste akustik iyiletirmeye ynelik
yeni tasarmn gerekliliine iitselletirmeleri din-
ledikten sonra karar verdi.
SONULAR
Mteriye varolan tasarm ve akustik iyiletirme
yaplm tasarm olmak zere her iki tasarm iin
hazrlanm iitselletirmeler dinletilmitir. Sonu-
lar mteri iin akustik iyiletirme yaplan tasarm-
da varolan tasarma gre akustik ortamda nasl bir
iyiletirme olduunu gstermi ve bunu deneyim-
leme imkan vermitir. itselletirme modellerinin
gerekilii bu makalenin konusu deildir. Ancak
karlatrma amal kullanldnda iitselletirme
akustik ortamdaki farkllklar ortaya koymas bak-
mnda ok gl bir ara olarak ortaya kmaktadr.
Bu ak ofs rneinde akustik panelli aydnlatma
sistemi uygulamas gibi tasarm kararlar alnrken
iitselletirme ana akustik kalite gstergesi olarak
kullanld.
KAYNAKA
Rindel, J.H., Evaluation of room acoustic qualities and detects
by means of auralization. 148
th
Meeting of the Acoustical
Society of America, San Diego, California, 2004.
ANSI 3.5:1997-Methods for calculation speech intelligibility
index.
BS8233:1999 Sound Insulation and noise reduction for bu-
ildings code of practice.
Tablo 2. Akustik iyiletirme tasarm iin hesaplanm nlama sre-
leri (frekanslara gre dalm)
Resim 4. Akustik iyiletirme simlasyon senaryosu: Ofstekilerin %25 i konumaktadr.
10 People Conversing
10 People Talking on the telephone
% 25 of the offce is talking
FOILS~120 m absorption
S1
Milanda 1909 ylnda kurduumuz Ftrizm,
dnyaya Mzeden, Akademiden ve Duygusallk-
tan nefret etmeyi sundu; ve dnyaya eylem-sanat,
bunakla kar genlii savunmay, mantksz ve
lgn yaratc dehay kutsamay, makinelemenin,
hzn, mzik salonunun sanatsal duyarlln ve
modern yaamn anlk yorumlanmasn; kelime
zgrln, plastik dinamizmi, grlt-arkc-
ln, sentetik tiyatroyu sundu. Ftrizm bugn
kendi yaratc abasn giderek katlar durumda.
Geen yl, Antignanoda, Amerika ktasnn kaif
Americo Vespucciye atfa isimlendirilen cadde-
nin, kvrml sahillerin bulunduu yerde, Dokun-
salcl icat ettim. likleri zapteden iilerin kzl
bayraklar dalgaland.
yotlu denizyosunu deklerinin zerinde ipeksi
deniz yzeyinin kayalar, kpkl makaslar, bak-
lar, usturalar tarafndan yrtld suda plaktm.
Dourgan ve enerjik soluu yayan esnek elik de-
nizin iinde, bedenim rlplakt. Denizin azna
kadar deha dolu kadehinden itim. Gne, uzun
yakc nlaryla, bedenimi diriltti ve yelkenlilerle
imi alnmn gemisini civatalad. Tuzlu ve scak
ta kokulu bir ii snf ocuu, dokunsal levhama
bakt ve glmsedi:
Kk gemiler yaparak eleniyor musun?
Yantladm: Evet, insan ruhunu bilinmedik sulara
ynlendirecek bir tekne yapyorum.
te benim yansmalarm, bir yzcnn yansma-
lar: Byk Savatan inceliksiz ve ilkel bir oun-
luk kageldi, sadece maddesel mutlulua erimey-
le megul. Ancak, dnrlerden ve sanatlardan
oluan duyarl ve berrak aznlk, olaslkla savan
insanla ykledii trajik zahmetlerinden dolay
derin ve gizemli hastaln etkilerini gsteriyorlar.
Bu hastalk, kendini hznl bir kaytszlk, diil
bir nerasteni (sinir argnl), umutsuz ktmserlik,
kayp igdlerden kaynakl kararszlk ve mutlak
irade noksanl olarak gsteriyor.
Kaba ve ilkel ounluk, komnist cennetin dev-
rimci fethine doru kendini hmla savurmu,
mutluluk sorununa saldrp sorunun yalnzca mad-
di itah ve gerekliliklerin tatmini ile zlebilece-
ine ikna olmulard.
Entelektel aznlk, ironik olarak bu nefessiz a-
bay kmser; kendi ayrcal ve san olmu
dinin, sanatn ve akn eski zevklerinden mahrum
hayat, ki nasl zevk alacan unutmutur, vahi
DOKUNSALCILIIN MANFESTOSU*
F. T. Marinetti, Milan
S2
bir snamaya srkler, ve kendini ince bir ktm-
serlie, cinsel altst olua, ve kokainin, afyonun,
eterin ve benzerlerinin sanal cennetine terk eder.
O ounluk ve bu aznlk, ikisi birden Geliimi,
Uygarl, hzn, rahatln ve hijyenin Meknik
glerini, yani ksaca Ftrizmi, gemiteki, im-
diki ve gelecekteki hayal krklklarnn sorumlusu
ilan eder.
Neredeyse herkes nefret edilen kentlerden ge-
miteki dalgn, yava ve dayanmac ilkel hayata
bir dn talep eder.
Biz Ftristler olarak, sava sonras dneminin
dramn cesaretle karlarz ve ounluun yapa-
ca tm devrimci saldrlarn yanndayz. Ama,
sanatlarn ve dnrlerin oluturduu aznla
avazmzn kt kadar haykrrz: Yaam her za-
man hakldr! Hayat sahte cennetlerle ldrmeye
almak anlamszdr. Sama eski ilkel hayatlara
dnme fkrini dnmekten vazgein. Toplumun
yce glerini ve hzn mcevherini sulamaktan
saknn. nsanla yeni ve verimli tatlar sunmak iin
sava sonras hastal iyiletirin. nsan ynlarn
yok etmektense, onlar kusursuzlatrn. nsanlarn
iletiimini ve birbirine geigenliini younlatrn.
Akta ve dostlukta snrlar ve mesafeleri kaldrn.
Tm gcmz ve gzelliimizi hayatn iki temel
yryne ortak edelim: Ak ve dostluk.
Btn cinsleri birletiren erotik ve duygusal olgu-
larda ve ok karmak olmayan dostluk olgusunda-
ki dikkatli ve geleneksel olmayan gzlemlerimde
anladm ki, insanlar gzleri ve azlar ile konuur-
lar. Ancak gerek samimiyeti yakalayamazlar n-
k ten duyarllndan yoksun kalan bir dnce
aktarm abas s kalr.
Gzler ve sesler iletiim halindeyken, temel olan
dokunma duyusu neredeyse hibir zaman iletiim
salamaz, arpmaz, toslamaz, birbirine gemez,
dolanmaz, srtnmez. Dolays ile dnce akta-
rmlarnn devam iin el skmay, pmeyi ve
iftlemeyi de kullanmak ve dntrmek gerekir.
Bir yandan, dokunma duyumun youn bakmna
yneldim, arzulamann ve dnmenin kark ol-
gularnn yerini saptamak iin bedenimdeki farkl
noktalarda dokunma duyumu denedim, zellikle
ellerimin avularnda. Bu eitimin kendisi yava
ama kolay, zira bu eitim sonrasnda tm salkl
bedenler ilgin ve kesin sonular verebilirler.
Dier yandan, salksz duyarllklar, bedenin za-
yfklarndan doan heyecan ve belirgin kesinlik,
sresiz ve gvensiz bir biimde byk bir dokun-
sal gce daha zor ular. Birinci dokunsal eitsel
lei yarattm, bu ayn zamanda Dokunsalclk
ya da Dokunma Sanat iin dokunsal deerlerin
leidir.
Birinci lek, Yzey; dokunmann drt farkl ka-
tegorisiyle
Birinci kategori: olduka gvenli dokunma, soyut,
souk.
Zmpara kad,
gm-kapl kat.
kinci kategori: ssz dokunma, ikna edici, akl
yrtme.
Yumuak ipek,
pek kuma.
nc kategori: heyecanl, lk, nostaljik.
Kadife,
Pirenelerden yn,
Yn,
pek-yn kuma.
Drdnc kategori: nerdeyse rahatsz edici, scak,
kararl.
Gzenekli ipek,
Kvrml ipek,
Sngerimsi elbise.
kinci lek, Hacimler
Beinci kategori: yumuak, scak, insan.
Set,
Atkuyruu ya da kpek sa,
nsan sa,
nce fo.
Altnc kategori: scak, duygusal, ateli, etkili.
SJ
4. Dokunsal yastklar.
5. Dokunsal koltuklar.
6. Dokunsal yataklar.
7. Dokunsal tirtler ve elbiseler.
8. Dokunsal odalar.
Dokunsal odalarda, zeminler ve duvarlar byk
dokunsal levhalardan oluacaktr. Aynalarn do-
kunsal deerleri, akan su, kayalar, metaller, fra-
lar, haff elektriklenmi kablolar, mermerler, kadi-
fe ve plak kadn ve erkek ayaklarna eitli hazlar
sunan hallardan oluacaktr.
9. Dokunsal sokaklar.
10 Dokunsal tiyatrolar.
Dokunsalclk iin dzenlenmi tiyatrolarmz ola-
cak. Oturan izleyiciler, uzun ve dolambal do-
kunsal kurdelelerle birlikte dokunsal duyarll
farkl ritimlerde alglayacaklar. Bu kurdeleler d-
nen kk tekerleklere yerletirilip, mzik ve k
eliinde sunulacak.
11. zgrlk iinde doalanan kelimeler iin do-
kunsal levhalar
Dokunsalc, kendi duyarlln yanstan bir el yol-
culuunu aktaracak. Serbest arm ile harman-
lad doalamay ritim, l ve sentakstan syr-
larak yapacak. Bunu mmkn olan en az insani
ge ile gerekletirir. Doalama yapan dokunsal-
cnn gzleri kapal haldedir, ancak k veren bir
projektr ile evrili olmas daha iyidir. Dokunsal
duyarll henz gelimemi aylaklarn da gzle-
ri kapatlr. Esasl dokunsalclarda projektr tama-
miyle aktr nk karanlk, duyularn haddinden
fazla younlamasna ve soyutlanmasna neden
olur.
Dokunma duyusunun eitimi.
1. Uzun sre elleri eldiven iinde brakmak gerekir
ki bu yolla beyin ellere pekok farkl dokunma
arzusunu ilesin.
2. Okyanusta suyun altnda yzlr. Su ak yn
ve deiik scaklklar birbirinden ayrt edilir.
3. Her akam zifri karanlkta, yatak odasndaki
eyalara dokunularak birbirinden ayrt etmeye
Bu kategorinin iki alt dal var:
Kaba demir,
Yumuak fra,
Snger,
Tel fra,
Pel,
nsan ya da eftal ty,
Ku ty.
Bu dokunsal deerlerin ayrmndan sonra unlar
yarattm:
1. Dokunma Sanat konferanslarnda ve ortak-do-
kunma etkinliklerimizde sunulacak Basit Dokun-
sal Levhalar.
Daha nceden belirttiim dokunsal deerleri akl-
c bir uyum ve ztlk karmlar ile oluturdum.
2. Soyut ve manal dokunsal levhalar (el yolculukla-
r).
Bu dokunsal levhalar, ellerin merakla gezinecei
dokunsal deerlerden oluur ve renkli patikalar ve
talepkar duyarllklarn sral deneyiminden olu-
ur. Ritmi gevek, ahenkli, kargaal dzenlemeler
ile kesin ynelmeler salar.
Sudan-Paris adl levhalarmdan birinde, Sudan
anlatrken kaba, youn yal, dikenli, yanc do-
kunsal deerler (sngerimsi malzeme, snger,
zmpara kad, yn, fra, tel fra); Denizi anla-
tan ksmda, kaygan, metalik, taze dokunsal de-
erler (gm-kapl kat); Parisi anlatan ksmda
yumuak hassas okamal dokunsal deerler, s-
cak ve souk (ipek, kadife, tyler, ku ty) kul-
landm.
3. Kar cinsler iin dokunsal levhalar.
Bu tip levhalarda, dokunsal deerlerin kompozis-
yonu kadn ve erkein ellerinin birbirlerine balan-
d dokunsal bir yolculua kmalarna ve bunu
deerlendirmelerine izin verir. Bu tip levhalar ol-
duka eitlidir ve kart donanml duyarllklarla
desteklenmitir ki, bunlar kart duyarlln daha
youn hissedilmesini salar. Bu dokunsal levhalar
satran oyununun merhametsizliinin yerini alr.
S4
allr. Goriziyada 1917de yer alt karanln-
daki deneyimle gerekletirdiim ilk dokunsal
deney buydu.
Dokunsal duyarll kefettiim sanlmasn, zira
Rachildenin Jongluese ve Hors Naturende ok
nceleri neeli formlarda bulunmaktayd. Baka
yazarlar ve sanatlar da dokunsalcln farkn-
daydlar. Plastik sanatlarda dokunsalclk oktan-
dr mevcuttur. Sevgili heykeltra ve ressam arka-
dam Boccioni, tpk bir dokunsalc gibi 1919da
Ban ve Pencerenin Fzyonu adl eseriyle dokun-
sal younluu ve deeri demir, porselen ve kadn
sa ile aa karmt.
Benim tarafmdan ortaya konan dokunsalclk plas-
tik sanatlardan farkldr. Resmi ve heykeli birletir-
me yolu ile ortaya kan aba ile de ilgisi yoktur, ki
bundan hibir ey kazanmayaca gibi ok ey kay-
beder. Dokunsal levhalarda, renk eitlilii kayg-
sndan mmkn olduunca syrlmak gerekir, bu
plastik izlenimden kanlmaldr.
Dokunsal deerleri kmseyen ressamlar ve hey-
keltralar iin zellikli dokunsal levhalar retmek
zordur. Dokunsalclk daha ok gen airler, piya-
nistler, yazarlar ve tm erotik, berrak ve kuvvetli
mizalar iindir.
Dokunsalclk nihayetinde plastik sanatlarla bir-
likte yaplan almalardan ve hastalkl ehvetten
kurtulmaldr. Basit olarak dokunsal uyumu hedef-
lemeli ve ten ile insan arasndaki ruhsal iletiimi
mkemmelletirmeden te almalara girimeli-
dir.
Be duyunun tanmlanmas rasgeledir ve bir gn
eitli ve yeni duyular kefedip, dkmn tuta-
caz. Dokunsalclk ite bu keife katlacaktr.
eviri: Tongu Ak
* Ocak 1921de, Paris Theatre de LOeuvrede ve Cenevre
World Exposition of Modern Artda okunmu, Comoedia der-
gisinde de baslmtr.
KAYNAKA
http://www.peripheralfocus.net/poems-told-by-touch/mani-
festo_of_tactilism.html

Mimarlık Ve Mekan Algısı

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mimarlık Ve Mekan Algısı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TMMOB Mimarlar Odas Ankara ubesi Adna

Sahibi ve Yaz leri Mdr

You might also like