T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE ve DN BLMLER (SLAM FELSEFES) ANABLM DALI

BN HALDUN DA ADALET ANLAYII

Yksek Lisans Tezi

Aye Ekinci

Ankara-2008

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE ve DN BLMLER (SLAM FELSEFES) ANABLM DALI

BN HALDUN DA ADALET ANLAYII

Yksek Lisans Tezi

Aye Ekinci

Tez Danman Prof.Dr.Mehmet Bayrakdar

Ankara-2008

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE ve DN BLMLER (SLAM FELSEFES) ANABLM DALI

BN HALDUN DA ADALET ANLAYII

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman : Prof.Dr.Mehmet Bayrakdar

Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad .. .. .. .. .. .. mzas . . . . . .

Tez Snav Tarihi :.

NDEKLER

KISALTMALAR..III NSZ..IV GR ADALET KAVRAMI.1 1. 2. 3. I. BLM BN HALDUNUN DNCESNDE ADALETN YER.....18 1.1. BN HALDUNUN ADALET KAVRAMI NEDR?.............................18 1.2. BN HALDUNUN ADALETE VERD NEM...19 1.3. ADALET ANLAYIININ TEMEL EREVES.21 1.3.1. BN HALDUNUN ADALETE TARHSEL YAKLAIMI.......21 1.3.2. BN HALDUNUN ADALETE TOPLUMSAL YAKLAIMI...26 1.3.2.1. BEDEVLK-HADARLK VE ADALET..26 1.3.2.2. ASABYET VE ADALET...31 1.3.2.3. UMRAN VE ADALET....35 1.3.3. BN HALDUNUN ADALETE SYAS AIDAN GENEL OLARAK ADALET KAVRAMI...1 ESK YUNAN DNCESNDE ADALET KAVRAMI..3 SLAM DNCESNDE ADALET KAVRAMI...10

YAKLAIMI..40 1.3.3.1. RYASET VE ADALET..40 1.3.3.2. MLK VE ADALET...42 1.3.3.3. HLAFET VE ADALET..47

II. BLM BN HALDUNUN UMRANINDA ADALET ANLAYII..51 2.1. AHLAK ALANDA ADALET...51 2.2. SOSYAL ALANDA ADALET.......55 2.3. SYAS ALANDA ADALET..59 2.4. KTSAD ALANDA ADALET.... 61 SONU..67 KAYNAKA.70 ZET 76 ABSTRACT .............................................................................................................77

II

KISALTMALAR

a.g.e.: Ad geen eser c.: Cilt ev: eviren der.: Derleyen D..B.: Diyanet leri Bakanl dip.: Dipnot edi.: Editr ner: Nereden s.: Sayfa S.U.: Sleyman Uluda tercmesi TDV: Trkiye Diyanet Vakf vb.: Ve benzeri

III

NSZ Adalet, insan hayatnn her alannda gerekli bir mefhumdur. Her devlet ve toplum dzeninin belirledii bir ldr. Bir devletin kuruluundan itibaren devamn salayan, toplum dzenini oluturan, eitlii ortaya koyan ve dzgn bir ekilde uygulanmas halinde huzuru getiren adaletin nemiyle yola kyoruz. Her birey iin zihinlerde yerini alan adalet kavram, nemiyle birlikte srekli gndemde olmutur. Vazgeilmezliiyle beraber farkl anlay ve alglaylara konu olan adalet, dnce sistemlerine gre deiebilmektedir. Toplum ve devlet iin her zaman ncelikli olan, uygulanmas iin aba sarfedilen, zerinde konuulan bu kavram hakknda farkl dnrler farkl dnceler ileri srmlerdir. Tezimiz asndan da bu farkl dnceler arasnda bn Haldunun adaleti nasl grd nemlidir. Toplumsal ve teolojik bir kavram olarak muhakemeye ak , kltr ve gelenee baml, aklen greli, devletin devam iin de vazgeilmez bir unsur olan adaletin bn Haldunun dncesindeki yeri, nelii, nasll ve nasl uygulanmas gerektii tezimizin konusunu oluturmaktadr. Bu almamzda adaleti ve dnya bilim tarihinde tarih felsefesi ve sosyoloji biliminin nclerinden olduu kabul edilen bn Haldunun dncesindeki yerini inceledik. Amacmz bn Haldunun adalet anlaynn erevesini grmek, onu nasl algladn anlamaktr. bn Haldunun dnce sistemindeki adalet anlay ele alnd iin, Onun dncelerinin temel erevesi bizim iin nemli olmutur. zerinde durduu konular ve kavramlar etrafnda adalet gr ele alnmtr.

IV

bn Haldun devlet, toplum, toplumun yaay biimleri, cemiyet ekilleri, bunlara gre farkl dn tarzlar, kltr etkisi, bireyin konumu, yneticilerin vasflar, ynetim tarzlar zerinde durmutur. Adalet dncesi de tm bunlar asndan ve bu erevelerde deerlendirilmitir. Toplum, devlet ve birey iin iktisattan, ahlaktan, dzen ve dzensizlikten, ynetim bozukluklarndan, bunlarn dzeltilmesi iin yaplmas gerekenlerden bahseden bn Haldun, tm bu noktalarda adalete ve adil olmaya vurgular yapmtr. Bunlarn tespiti ve bu dzlemde neyin kastedildii, adaletin bn Haldunda nasl anlald aratrlmtr. Tezimiz, bn Haldunun dnceleri zerinde durularak, belirttii adalet anlay ve vurgulad dncelerle adalet ilgisine dikkat edilerek hazrlanmtr. bn Haldunu ve dnce sistemini tanyabilmemi salayan bu almaya ok ey borluyum. Bu tezi bana veren ve almamda yardmc olan deerli tez hocam Prof. Dr. Mehmet Bayrakdara teekkr bir bor bilirim.

Aye Ekinci Ankara 2008

GR ADALET KAVRAMI

1. GENEL OLARAK ADALET KAVRAMI Adalet; doru olan ey, mstakim, zulmn zdddr. Bir ite adil olmak, doru olmak demektir. Allahn ismi olarak el-Adl, hak ile hkmeden, adaletten hi amayan, hi zulmetmeyendir. sim olarak ele alndnda e, denk, muadil, ceza vb. anlamlara gelir. Rivayet olunur ki drt eit adalet vardr. Bunlar; hkmde adalet, szde doruluk, fidye ve irktir.1 Adalet, davranlarda ve kararlarda doruluk, eitlik gibi anlamlar tayan bir mastar-isimdir. Orta yol, istikamet, e gibi anlamlara gelen adl kelimesi, sfat olarak kullanldnda adil kelimesi ile ifade edilir. Adalet, toplum hayatnda dzeni ve eitlii salayan ahlaki bir erdemdir. stikrarl bir dorulukla gerekleen ruhi bir denge ve kemal halidir.2 Adalet kavram, hem bireysel hem de toplumsal dzlemi olan bir kavramdr. Bireysel olarak bakldnda kiilerin adil olmalar, vicdanlarnda bu duygunun yer etmi olma durumudur. Toplumsal olarak bakldnda ise kurallarla uygulanan adalet ortaya kmaktadr. Bu da bireylerin adil olup olmadn inceler. Bireylerin eylemleri toplumsal adan ele alndnda, bakalarnn haklarnn etkilendii durumda ancak bu haklara sayg gsterildii takdirde adildir. Toplumsal adalet, bir

bn Manzur, Adele Maddesi, Lisanl Arab, c.10, Dar Sader, 4.bask, Beyrut, 2005, s.61-63. arc, Mustafa, Adalet Maddesi, TDV slam Ansiklopedisi, c.1, stanbul, 1988, s.341.

de toplumun durumunun zellii olarak ortaya kar. Burada ise kurallar ve uygulanmasndaki tarafszlk sz konusudur. 3 Adalet, toplumda deer ve ilkelerin hayata geirilmi olma halidir. Herkesin hak ettii ile karlamas durumudur. Adalet, insan davranlarn ahlaki adan deerlendiren, len bir ahlak ilkesidir. Doruluk, drstlk, tarafszlk ve doru muamele ile yerini bulur. Adalet, insanlarn haklar arasnda uyum ve dengeyi gerekletirir.4 Bilgilenme faaliyetinin denge iinde harekete dnmesi olan adalet, bir erdemdir ve hem kayna hem de faydas asndan bilgi ile ilikilidir. Tam bir bilgi yetkinlii ve doyumudur. Akl, onu bildii lde uygular. ly, dengeyi, orta yolu ieren adalet, her eye itidal verendir.5 Gerek adalet, bizzat ahlak kendi iine alacak kadar genitir. Bunun ahlaki bir vasf vardr. Bu adalete vicdann emriyle uyulur, zorla deil. Herkesin hak ve hukukuna her art ve koulda saygy ierir.6 Adalet, takva ve mrvvet sahibi olmaktr. Takva byk gnahtan kanmak, mrvvet ise vicdann hoa gitmeyen eylerden uzak durmasdr. Adalet vasfnn kimde bulunup bulunmadn bilmek kolay deildir. nsanlar adalet ynnden ayn

Cevizci, Ahmet, Adalet Maddesi, Paradigma Felsefe Szl, Paradigma Yaynlar, 4.basm, stanbul, 2000, s.12.
4 3

Cevizci, Ahmet, Adalet Maddesi, Felsefe Szl, Ekin Yaynlar, Ankara, 1996, s.11. Saruhan, Mfit Selim, slam Ahlak Felsefesinde Bilgi Ve Hrriyet, Ankara, 2005, s.119-124.

ank, Mustafa Namk, Justice Maddesi, Byk Felsefe Lugat, c.2, Akolu Matbaas, stanbul, 1955, s.322.

dzeyde deillerdir. Adil insanlar iki u arasnda bulunan insanlardr. Bunlarn da dereceleri vardr.7 Adaletin en son noktas nimetin sahibini bilmek, btn nimetlerin Allahtan geldiini kabul etmek ve bundan dolay Allaha kretmektir. Adaletin zdd zulmdr. Bunun en son noktas ise irktir.8 Bir deer yargs olarak adalet, insann insan olma zelliinden kaynaklanan bir duyguya dayanr. Adaletin yansma biimi ne olursa olsun, gereklemesi insann bilincinde yer etmesine baldr. Anlaylara, yere ve zamana gre deimesi kiilerin zihninde yer edi biiminden kaynaklanr. Adalet duygusu, insana zg bir zelliktir. Bu duygu, insanlarn hayal ettikleri ideal toplumun gereklemesinde, hakszlklara kar bakaldrta ynlendirici bir etkide bulunur.9

2. ESK YUNAN DNCESNDE ADALET KAVRAMI Yunan dncesinde adalet, adil olmak ve hakkaniyetli davranmann ls sadece dnyevi deerlere ve amalara gre belirlenmez. Adalet, hak, hukuk; ilkiyiye ynelik olmal, eylemlerde ve inanlarda kendini gstermelidir. Devlet, tanrsal ilk nedene baldr. Dolaysyla adaletin, adilliin z tam olarak kavranamaz. nk adalet, ilk-iyinin alan ile ilintilidir. Bu yzden adil olmak, yi

tb, El-Muvfakt-slami limler Metodolojisi, ev:Mehmet Erdoan, z Yaynclk, c.4, stanbul, 1993, s.136.
8 7

tb, a.g.e., c.3, s.136.

Kllolu, smail, Ahlak-Hukuk likisi, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, stanbul, 1988, s.272.

deasna ulamaya ynelik olmaldr. Bu da insann grevini gerekletirmesi demektir. nsan nce somut ve pratik grevlerini yerine getirmeli, bunlar gerekletirerek adalete uygun yaamaldr. Bu ekilde iyiye ulamaya abalamaldr. nsan olmak, zel bir ruhun taycs olmaktr.10

Sokratese gre ahlaklln z iyiyi bilmektir. O, Hi kimse bile bile ktlk yapmaz, ktlk bilginin eksikliindendir. diyerek, bilgiye ahlaki bir deer vermitir. Bu yzden erdemlerin renilebileceini ve bu ekilde uygulanabileceini savunmutur. 11 Erdem, hayata getiinde mutlulukla edeerdir. Erdem, erdemli eylemlerle; yani adil, cesur, bilge eylemlerle birletiinde mutluluu salar. Mutlulua ancak erdemli davranmakla ulalr. 12

Platon en iyi, en bilgili ve en erdemlilerin en st tabakada olmas gereken bir devlet fikrini onaylar. Ona gre erdemler; bilgelik, cesaret, lllk ve adalettir. Bilgelik yneticide, cesaret koruyucularda, lllk ve adalet de herkeste bulunmas gereken erdemlerdir. Bilgelik ve cesaret herkeste bulunamayacandan, bu erdemler gerek deerlerini ancak devlet erevesinde bulurlar. Platonun sayd drt ana erdem iinde adalet ne kar. Adaletin nemi, dier erdemlerin devlet erevesinde uygulanmasna ve yaamasna olanak

Atayman, Veysel(der.), Devlete Giri,Thalesten Platona Yunan Felsefesi, Don Kiot Gncel Yaynlar, stanbul, 2006, s.141-143.
11 10

Gkberk, Macit, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, 12.basm, stanbul, 2000, s.46. Platon, Menon(Erdem zerine), ev:Ahmet Cevizci, Sentez Yaynlar, Bursa, 2007, s.30.

12

salamasndadr. Sosyal bir erdem olan adalet, herkesin kendine den grevi gerekletirmesi demektir.13 Platona gre adalet kavram ancak aklclkla kefedilir. Toplumsal adalet, nceden varolan hazr bir ey deildir ama grup ve snflarn grmeleriyle toplumsal bakmdan tatmin edici bir ekilde salanabilir. nk hakikate ulaacak yaklamlar elde etme sreci herkese aktr. nsann tabii artlar ve toplumsal artlar gereince, bilgisine bal olarak adalet idealiyle(erdemiyle) ba kurabilecek bir topluluk kurma yetenei vardr. Dnce, insan faaliyetinin en yce eklidir ve mkemmel bir dnce ekliyle mkemmel insan, toplumu ortaya koymak g de olsa imkansz bir ey deildir.14 Platon, Menon diyalounda erdemin bir bilgi olmad, bunun iin de retilemeyecei, ancak bizi doru yola gtren iyi ve faydal bir ey olduu sonucuna varmtr.15 Platona gre erdem iyiyi elde etme gcdr. 16 Adalet erdemin bir parasdr. Erdem, iyi eyleri adaletle elde etmektir.17 En iyi ve en doru insan en mutlu insandr. Bilgelik, cesaret, lllk ve adalet erdemlerini kendinde toplayan

13

Gkberk, a.g.e., s.60-61.

Ebenstein, William, Siyasi Felsefenin Byk Dnrleri(Great Political Thinkers), ev:smet zel, ule Yaynlar, stanbul, 1996, s.26-27.
15

14

Platon, Diyaloglar 1, Blm ev: Adnan Cemgil, Remzi Kitabevi, stanbul, 1982, s.186. Platon, a.g.e., s.159. Platon, Menon, s.53.

16

17

kii kendini en iyi dizginleyendir ve en fazla kral olabilir. 18 Her iyilii ve ktl yapmak ruhumuzun elindedir. Mutluluk ruhu ktlkten kurtarr. Devletlerin en mutlusu krallk, en mutsuzu ise zorbala dayal olandr.19

Aristoteles, insann akleden bir varlk olduunu kabul ederek ahlak problemini zer. Erdem, makul bir dnceye dayanr ve insan, ancak kendi z iradesi ile kendini mutlu klabilir. Mutlu olabilmek, kiinin erdemli olup olmamasyla ilgilidir. Ahlakta esas olan, erdemin bilgisine sahip olmak deil, kendisine sahip olmaktr.20 Aristo, erdemler hakknda erdem bilgidir diyen Sokratesten farkl bir dnce ortaya koymutur. Ona gre; iyinin ne olduunu bilmek onu yapabilmek iin yeterli deildir. nsan isteklerini eiterek, altrmalarla kendine hakim olmay renir. Cesaret, ll olma, cmertlik, adalet, eref duygusu, arballk gibi ahlaki erdemler iin alkanlk ve doru dnce gereklidir. Aristo, ahlaki erdemlerin znn, fiillerde iki arln ortasndaki doru olan ortay bulmak ve uygulamakla mmkn olacan dnmtr. Mesela: Cesaret, delice atlganlk ile korkakln; cmertlik, msriflik ile cimriliin; adalet, hakszlk yapma ile hakszla katlanmann ortasndadr.

Platon(Eflatun), Devlet, ev:Sabahattin Eybolu-M.Ali Cimcoz, Remzi Kitabevi, 5.bask, stanbul, 1985, s.267.
19 18

Platon, a.g.e., s.306.

Birand, Kmuran, lk a Felsefesi Tarihi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, 4.bask, Ankara, 2001, s.86.

20

Erdemler arasnda doru orta olan dostluk ve adalet zerinde Aristoteles zellikle durmutur. Bu ikisi, onun gznde toplum olmay salayan temel erdemlerdir. Dostluk, iyi olan eylere bakalaryla birlikte ulamaya almaktr. Adalet de toplum hayatnn en temel erdemidir. Devlet ve toplum felsefesi ahlak anlayyla sk skya balantldr.21 Aristotelese gre, dostlukta adalet ve ortaklk ilikisi vardr. Adalet, zellikle birbirine faydal olanlarn dostluunda ortaya kar ve bu da toplumsal adalettir. Dostla nasl iliki kurulmaldr? sorusunun cevab adaletin ne olduunda sakldr. nk adaletli olan her ey dostlukla ve toplumla ilikilidir. Adalet, ortaklarla ilikilidir ve dost da bir yaam ortadr. Dolaysyla bir devlet sz konusu olmasa bile, insanlar arasnda bir iliki ve ortaklk sz konusu ise adalet de sz konusudur. Adaletli davran, toplumda dostluu ve bir arada salkl yaayabilen insanlarn varolmasn salar. Burada ahlakn ortaya koyduu adalet ortaya kar ve ahlakl bir dostluk, ahlakl bir toplumsallama sz konusu olur.22 Aristo, adil olan neye gre deerlendirmek gerektii zerinde durmutur. Yaplan ie gre mi, yoksa sonuca gre mi deerlendirilmelidir? 23 nsan, birlikte yaamay ister, dostluk ister. En mutlu, en iyi insanlar da bunu isteyen ve istekleri dorultusunda yaayanlardr.24 Dolaysyla yaplan i de sonu da adaletin varln ortaya koyar.

21

Gkberk, a.g.e., s.79-80. Aristoteles, Eudemosa Etik, ev: Saffet Babr, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1999, s.193-205. Aristoteles, a.g.e., s.203. Aristoteles, a.g.e., s.221.

22

23

24

Aristotelese gre mutluluk iin nemli olan, erdeme uygun olan eylerdir. Erdeme aykr eyler ise mutsuzluu meydana getirir. Erdem bedenin deil ruhun erdemidir. Mutluluk da ruhun bir etkinliidir. Kii, adil iler yaparak adil ve mutlu olur.25 nsan iin adaletli davranmak nasl sz konusuysa, insan adil olmayan eyler yaparak adaletsiz de davranabilir. Bu durumda adalet adaletsizce ve kt kullanlm, akl da aklszca kullanlm olur. Dolaysyla ktlk, ruhun akll yanna ait erdemi saptrm olmakta ve adaletsiz kiinin yapabilecei her eyi adaletli kiinin de yapma olanann olduu grlmektedir.26 Kt kiiler, uzak durulmas ve yaplmamas gereken eyleri bilmeyenlerdir. Bilmemeleri yznden adaletsiz ve kt olurlar. Doru ve faydal olan bilmeyen kii iin istemeyerek yapm ifadesi yersizdir. nk bir bilgisizlik sz konusudur. Erdem tercihle ilgilidir ve akl sahibi olmayanlarda tercih yoktur. Nedeni de kiilerin arzularnn tercihleriyle eliebilir olmasdr.27 Adaletli eylem, hakszlk etmekle hakszla uramann ortasdr. Adalet bir ortadr ama o, yalnzca orta olann zelliidir. Adaletsizlik ise ar ularn zelliidir. Adalet, adil insann; adaletli eyleri tercih ederek eite paylatran eklinde tanmlanmasn salayan eydir.28

25

Aristoteles, Nikomakhosa Etik, ev: Saffet Babr, Ayra Yaynevi, Ankara, 1997, s.17-29. Aristoteles, Eudemosa Etik, s.229-231. Aristoteles, Nikomakhosa Etik, s.42-44. Aristoteles, a.g.e., s.101.

26

27

28

Aristoteles, istemeye bal olarak yaplan eylerin isteyerek yapldn, hibir erdemli kimsenin kt olduunu dnd eyi isteyerek yapmayacan belirtir. nk byle bir durum, kiinin hem isteyerek hem de istemeyerek davrandn gsterir. Kendine hakim olan kii her halkarda adil davranr. Kendine hakim olmak bir erdemdir ve erdemli davranma istei daha adil olan tercih eder. Dolaysyla adaletsiz davranmak gibi adaletli davranmak da isteyerek yaplr. 29 nsan isteksiz davranmaz. stekle yaplan bu iki davran arasndaki fark, birinin erdem oluudur. Aristoya gre, erdem ve adalet arasnda yalnzca bir fark vardr. Adalet erdemle ayn eydir ama, adaletin olduu ey ile erdemin olduu ey farkldr. Dierleriyle ilikilerde sz konusu olan ey erdem deil adalettir. nsann kendi bana olduunda sz konusu olan ey ise adalet deil erdemdir. Aristoteles, adaletin erdemlerin en nemlisi olduunu dnr. Adalette btn erdemler bir aradadr. Amacn kendinde en ok tayan erdemdir ve dier erdemlerle ilgili olarak da kullanlabilir. Erdemler iinde yalnzca adalet dierlerinin iyilii iindir. nk adaletli olan ister ynetici olsun, ister sradan insan olsun, hep yararl eyler yapar. Sadece kendine deil, bakalarna da erdemli davranan ve yararl iler yapan insan en iyi insandr. Bu da ok zor bir itir. Dolaysyla adalet erdemin bir paras deil, tamamdr. Adaletsizlik de ktln bir paras deil, tamamdr.30

29

Aristoteles, Eudemosa Etik, s.73-75. Aristoteles, Nikomakhosa Etik, s.91.

30

3. SLAM DNCESNDE ADALET KAVRAMI Eski Yunan dncesinde Sofistlerin insann mutluluu hakkndaki dnceleri en ba konu olmutur. Mutluluk ve erdem, Platon ve Aristoteleste derinlik kazanmtr. Bu konu, slam dncesine de ister istemez girmi ve etki etmitir. zellikle Frbi, insan ve mutluluk konusuna nem vermi, bu konuda mstakil eserler yazmtr.31 Farabinin felsefesinde psikolojiyi ahlaktan, ahlak da siyasetten ayrmak ok zordur. Ahlak mutlu olmay, siyaset de mutlu etmeyi gerekletirmek iindir. Farabiye gre mutluluun elde edilmesi, insann yaratl sebebi ve mutlak gayesidir. 32 nsan mutlulua ulatran ilerle ne kadar megul olursa o kadar gl ve o kadar mutlu olur.33 Farabi, mutlulua ulamak maksadyla kurulan ehri anlatr ve bunu faziletli ehir olarak tanmlar.34 Bu ehrin bakan stn zelliklere sahip, o topluluk iinde en mkemmel, herkese payn eit datan bir kii olmaldr. Devlet bakan olan kii adaleti ve adalet ehlini sevmeli, zulmden ve zalimlerden nefret etmelidir. 35 Farabiye gre gerek devlet bakan tebaann mutluluunun sebebidir.36

31

Aydn, Mehmet S., slam Felsefesi Yazlar(Makaleler 2), Ufuk Kitaplar, stanbul, 2000, s.37. Aydn, a.g.e., s.9. Farabi, El-Medinetl Fazla, ev: Nafiz Danman, Maarif Basmevi, stanbul, 1956, s.78. Farabi, a.g.e., s.65. Farabi, a.g.e., s.72-73.

32

33

34

35

36

Farabi, Fusull-Medeni, ev: Hanifi zcan, Ner: D.M.Dunlop, stiklal Matbaas, 1.bask, zmir,1987, s.40.

10

Adalet, ehir halk iin mterek olan iyi eylerin paylatrlmasnda ve bunlarn korunmasnda ortaya kar. Devlet yneticileri halka haklarn eit oranda, adaletleri ile datmaldrlar. Gerek bir toplum olabilmek iin adil bir yneticiye ihtiya vardr.37 Farabiye gore adalet, sevgiye tbidir.38 Toplumun oluumunda ve devamnda sevgi ve adalet mutlak prensiptir. Sevgiyle kurulan devlet adaletle devam eder. Devletin yklmas sz konusuysa, ykan da ancak zulmdr.39

bn Miskeveyhe gre, insanla ilgili iradi fiiller iyilik ve ktlk olmak zere iki gruba ayrlr. yilik, insann yaratl amacna ulamak iin gsterdii abayla oluan; ktlk de insann ilgisizlikleri sebebiyle iyilie ulamasn engelleyen eydir. nsann mutluluu ya da mutsuzluu da iyilii veya ktl tercih ediindedir.40 bn Miskeveyh, insanlar iin drt stn faziletin olduu grndedir. Bunlar; hikmet, iffet, ecaat ve adalettir. Varolan her fazilet zddyla mevcuttur. Drt stn faziletin zdd ise; bilgisizlik, agzllk, korkaklk ve hakszlktr. Bu drt faziletin iinde en stn adalettir. nk adaletin gereklemesi iin dier faziletin salanmas gerekir. Adalet, insan nefsine insafl olma yetisini kazandrr. Dostluk,

37

Farabi, Fusull-Medeni, s.53. Farabi, a.g.e., s.52. Bayrakl, Bayraktar, Farabide Devlet Felsefesi, ehir Yaynlar, stanbul, 2000, s.65-67.

38

39

bn Miskeveyh, Ahlk Olgunlatrma, ev: Abdulkadir ener-smet Kayaolu-Cihad Tun, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, 1983, s.19.

40

11

lfet, insanlarla iyi iliki iinde olmak, iyi muamele, sevgi, kin gtmemek, ktle iyilikle karlk vermek, her durumda insanlktan ayrlmamak, yararl olmayan sz ve davranlar terk etmek, yanl karsnda hareketsiz kalmamak, kazan urunda kt yollara bavurmamak vb. faziletler adaletin kiiye kazandrdklardr. Btn bu faziletler, iki ktln ortasndadr ve kendilerine has yerden azck saparlarsa ktle yaklam olurlar. Adalet, hakszlk etme ile hakszla urama arasndadr. Adil olan kii de tam ortada olandr.41 bn Miskeveyh olgun insandan bahseder. Onun olgun insan bilge ve adildir. Byle olan kiide zulmle ilgi davranlar grlmez. lldr ve adaletin hakkn verendir.42 Miskeveyh, adalet kelimesinin eitlik anlamndan tretildiini syler. Eitlikten tretilen adalet, u yerde bulunur: Mallarn ve ereflerin datm, almsatm gibi iradeyle yaplan ilerde ve hakszlk bulunan eylerde. bn Miskeveyhe gre, btn bu ilerde orta yolu belirleyen hukuktur. nk insan, yaratl gerei toplumsallamaya yatkndr ve toplum hayatnda dengeyi hukuk salar.43

41

bn Miskeveyh, a.g.e., s.24-34.

Saruhan, Mfit Selim, bn Miskeveyh Dncesinde Tanr Ve nsan, lahiyat Yaynlar, Ankara, 2005, s.83.
43

42

bn Miskeveyh, a.g.e., s.103-105.

12

bn Sinann dnce sisteminde, derece derece ykselen insan akl gitgide yetkinliini tamamlar ve bylece akllar aleminde erefli olur. Bu, gerek mutluluun elde edilmesidir.44 Mutlu olan nefis, birtakm melekelerin kazanlmasyla mutlulua ulamtr. Ahlakl olan kii ara sra erdemli fiiller ileyen deil, hayat boyunca uurlu davranandr.45 Dnme, insann doruya ulamasn salar ve dnen nefs uurlu davranandr. bn Sinada erdemin tanm, ifrat ve tefritin ortasnda olmaktr. bn Sina erdemleri, iffet, ecaat, hikmet ve adalet olarak drde ayrr. Arzu gcnn ortas iffeti, fke gcnn ortas ecaati, bu iki gcn yerli yerince kullanlmas da ameli hikmeti salar. Bu erdemin bir arada bulunmas ile de tam bir itidal hali olan adalet gerekleir. nsan bunu ancak dnme gcyle gerekletirir ki bu da kiiyi en st dereceye ulatrr. nsan, ihtiyalarn karlamak iin dierleriyle bir arada yaamak zorundadr. Dolaysyla ahlak ve siyaset i iedir. Siyaset, ahlaki kurallarn toplumda uygulanmasn hedefler. Fakat, ahlaki kurallarn uygulanmas ancak ahlaki erdemlerin kazanlmas ile mmkndr. Tanr, bunun iin kutsal akl derecelerine sahip peygamberlerini grevlendirmitir. Onlarn grevleri; tam bir mutluluk iin

44

Aydn, a.g.e., s.43. Aydn, a.g.e., s.53.

45

13

gerekli bilgi ve ahlaki erdemlerin retilmesidir.46 Ahlaki erdemler de ifrat ve tefritin ortas olan tam itidali salamakla, yani adaletin gereklemesiyle varolur.

Gazali, ideal bir devlet bakannn, bir yneticinin her anlamda nasl olmas gerektii hususunda mstakil bir eser yazmtr. Burada devlet bakanna tler vermi, ynetilen tebaaya nasl davranlmas gerektii hususunda ayet ve hadislere dayal ciddi tavsiyelerde bulunmutur. Bu eserde adalet kavram olduka ne kmaktadr. Gazali, yneticinin amellerini Allah ile arasnda olan ameller ve insanlarla arasnda olan ameller diye ikiye ayrmtr. Yneticinin insanlarla arasndaki ameller; halka adaletle hkmetmek ve zulmden uzak durmaktr. nk Allah, zulm balamaz.47 mam Gazali, yneticiliin byk sorumluluk istediini Hz.Peygamberden rivayet edilen hadislere dayanarak anlatmtr. Bakann bir gnlk adil ynetimi, yetmi yllk ibadetten daha stndr., nsanlarn Allaha en sevgili ve Ona en yakn olan adaletli devlet bakan, Allaha en sevimsiz ve Ona en uzak olan da zalim devlet bakandr. hadislerini ve daha pek ok rivayeti aktarmtr. 48

46

Aydn, a.g.e., s.53-54.

mam Gazali, Devlet Bakanna tler, ev: Osman Arpaukuru, lke Yaynlar, stanbul, 2004, s.21-22.
48

47

mam Gazali, a.g.e., s.23.

14

Adil olan devlet bakan, insanlar arasnda adaletle davranan ve zulmden saknandr. Devletin ba adil olursa, adaletli tutum halkta da etkisini gsterir. 49 Dolaysyla siyaset, ahlak ynnden insanlara olumlu katklarda bulunmu olur. Gazaliye gre, devletin topraklar bakann bahesidir. Bahenin aac emanettir ve meyvesi adaletle olgunlar. Adalet, ynetici iin bir kaledir. Yneticinin adaleti aslnda en gl askeridir. Bu yzden devletin banda olan kii, her anlamda adalet temelli bir siyaseti gerekletirmelidir. Adalete dayal bir vergi politikas izlemeli, devletin menfaati iin her trl israftan saknmaldr. Halktan sradan bir kiiyle nfuz sahibi olan ayn kabul etmeli, zengin-fakir ayrm yapmamal, Allahn emrettii gibi davranp hakszlktan kanmaldr. Herkese eit davranmak adalettir. Devlet bakannn fazileti adil davranmaktr. Halka verilmesi gereken ey de adalettir. 50 Yneticide drt ey zorunludur ki bunlar; adalet, akl, sabr ve hayadr.51 Gazali, akl ve eriat kyaslarken de insann adalet bilgisine deinir. Ona gre, akl kendi bana ok az ey bilir. Detaylar hakknda yeterli bilgiye eriemese de genel olan baz noktalarda karar verir. Genel bir dnceyle insan, inancn gzelliini, adaletle muamelenin ne kadar iyi olduunu kavrayabilir. Ama eriata gelince o, insan aklnn ulaamayaca kadar detaya girer; nelerin adil davranlar olduunu tek tek bildirir. eriat doru fiillere iaret eder ve akla yol gsterir.52

49

mam Gazali, a.g.e., s.58-59. mam Gazali, a.g.e., s.79-89. mam Gazali, a.g.e., s.111. Ayman, Mehmet, Gazzlde Bilgi Sistemi Ve phe, nsan Yaynlar, stanbul, 1997, s.75.

50

51

52

15

bn Rd, adalet kavramn farkl bir adan ele almtr. Ona gre, insanda adaleti besleyen faziletlerin zt ynnde ciddi eilimler vardr.53 Dnrlerin hayrer, husn-kubh gibi balklarla iledikleri problemi, tadl ve tecvr yani adalet ve zulm adyla incelemitir. Bir eyin iyilik ve ktlnn dinden mi yoksa akl tarafndan m belirlendii hususunda iki boyutunun olduunu dnmtr. bn Rde gre, ayetler incelendiinde Allahn btn fiillerinin adaletle nitelendirildii grlr. Allah, baz insanlarn ktle ynelmelerine sebep olan eyleri aslnda ktle sebep olmaktan daha ok iyilie sebep tekil ettikleri iin yaratmtr. bn Rd bunu mutlak adalet olarak tanmlar. Adalet ve zulm konusunda birbirleriyle eliiyormu gibi grnen ayetlerin varlnn hikmeti, durumun her seviyeden insana anlatlmasna imkan salamas asndandr. Tam bir inanca sahip olan insanlar, Allahn mutlak adil oluunun yannda iyi ve kt olan her eyin de Onun tarafndan yaratldn bilmelilerdir. Bu bir imtihan meselesidir. Allah, hayr gibi erri de hayr iin yaratmtr. errin yaratlmas adaletin gerei ve tabii sonucudur. Hayatta her ey zddyla birliktedir. Bu iki boyut karlatrldnda, olumsuzun varedilmemesine gre varedilmesinin ilahi hikmete ve mutlak adalete daha uygun dt grlr. bn Rd, lahi adaletin insanlarda grlen adalet gibi alglanmamas gerektiini nemle belirtir. Yoksa ilahi adalet kavranamaz. Allahn adaleti insanlar

Butterworth, Charles E., slam Felsefesinde Siyasi Dncenin Geliimi, ev:Selahattin Ayaz, Pnar Yaynlar, stanbul, 1999, s.245.
53

16

gibi kemale ermek iin bir ara deil, Allahn sahip olduu mutlak yetkinliin tezahrdr.54 bn Rd, zulm ve adaleti Faslul-Makl adl eserinde de birbirine zt iki kavram olarak ele almtr. Burhan kitaplarn insanlarn en deerli snfna btnyle yasaklamann zulm, bu konuda adaletin ise; bilmeye yetenekli olanlarn zne uygun olarak renmelerini salamak olduunu sylemitir.55

54

Sarolu, Hseyin, bn Rd Felsefesi, Klasik Yaynlar, stanbul, 2003, s.264-270.

bn Rd, Faslul-Makl,Felsefe-Din likisi, ev: Bekir Karlaa, aret Yaynlar, stanbul, 1992, s.98-99.

55

17

I. BLM BN HALDUNUN DNCESNDE ADALETN YER

1.1. BN HALDUNUN ADALET KAVRAMI NEDR? Adalet farkl alglaylarla farkl ekillerde gemiten bugne kadar uygulanm, zaman zaman kltr ve gelenee bal olarak anlam ve uygulamas deimi bir kavramdr. Adalet, dncelerde farkllk arzedebilen ama her zaman da bir devletin varl, devam ve toplumsal dzen iin olmazsa olmaz, uygulanmas gerekli olan bir ilkedir. zellikle sosyal adan ele alndnda; uygulandnda huzur ve gven getiren, uygulanmadnda ise dzensizlikle beraber her trl olumsuzluu peinden srkleyen bir unsur olmutur. Bu adan ok nemli olan adalet, bn Haldunun eserlerinde ele ald sosyal teorilerinde ve uygulaycs olduu kadlk dneminde nemiyle yer alan bir kavramdr. Devletin adalet ve yarg dzeninin bozulduu bir srada kadlk grevine gelen bn Haldun, adaletsizlikle mcadele etmi, toplumsal problemleri zmek iin adaletin uygulanmas gerektiini ortaya koymutur. Onun adalet anlay sadece teorik kalmam, uygulayan da olmutur. Ynetimde, sosyal alanda, iktisatta adaleti vurgulamtr. Fikirlerini tarihi olaylar inceleyerek ve sosyal olaylar gzlemleyerek ortaya koyan bn Haldun, farkl politik zeminlerde eitli devlet grevleri yapmtr.

18

Toplumun ve ynetimin iinde yer alarak oluan sosyal ve siyasi grleri dorultusunda eserlerini vermitir. bn Haldunun eserleri incelendiinde, zellikle de fikirlerini aka ortaya koyduu Mukaddimesi ele alndnda, adalet bahsine bir balk altnda direk yer vermedii dikkat ekmektedir. Bu eserinde, bn Haldunun bir adalet tanm yoktur. Ama hayat boyunca yrtt grevlerde adaletle davranmay ama edinen bir ahsiyetin adalet anlaynn olmamas dnlemez. Nitekim bn Haldun, ifaus Sail adl eserinde bir yerde, adaleti batni (manevi ve deruni) bir fiil olarak tanmlamtr. Onun adalet fikri, daha ok eitli grlerinde ve devlet grevlisi iin gerekli vasflarda kendini gstermektedir. Bu adan, dnceleri arasnda bn Haldunun adaleti nasl grd nemlidir. Genel olarak bakldnda adalet, bn Haldunun dncesinde sk sk geen ve fikirlerini etrafnda toplad kavramlarla yakndan alakaldr. Sosyal adan, siyasi adan ve iktisadi adan grleri incelendiinde bunun byle olduu grlecektir.

1.2. BN HALDUNUN ADALETE VERD NEM bn Haldun, insan dier tm varlklar arasnda sekin bir konumda grmtr. Belirgin vasflarla dier canllar arasndan ayrl, zel bir tabiatla yaratln sonucudur. nsann bu zellii, akln kullanabilmesinden ileri gelir. Akl ve vicdan onu sekin klar. Bilgiyi kullanma gcne sahip olan akl, ahlaki erdemlerin uygulanmasnda etkendir.

19

Adalet esas olarak ahlaki bir olay, vicdani bir meseledir. Her insanda mevcut olan ahlaki erdemler, adalet duygusunun olumlu ya da olumsuz ekliyle her bireyde ve dolaysyla her toplumda yer almasna neden olmutur. nsanlar adaleti vicdanlarnda hissederler. Zulme ahit olduklarnda, bunu adaletsizlik olarak alglarlar. Adaletin uygulanmad noktalarda bile adaletsizlik hissi adalet hakknda doru bilgiyi verir. bn Haldun, insanlarda ortaya kan, fiillerine yansyan iyi ve kt zellikleri uzun uzun saymtr. Bunlarn toplumsal yaplarda gsterdii farkllklar zerinde durmu ve davran deiikliine neden olan sebepleri her adan incelemitir. bn Halduna gre insanlar her hal ve davranlar ile, tadklar farkl farkl bireysel zellikleri ile toplumu olutururlar. Her birey sosyal hayatta bir renktir. Toplumsal varlk olan insan, hayatn her ynndedir. Ahlak da, toplum da, siyaset de, iktisat da insann varl ile ortaya kan olgulardr. nsann varl akl ve dnce ile ortaya konduundan, tm bu olgular da bunlarla ekillenir. bn Haldun, grlerini toplum dncesi zerine kurmakla birlikte, toplum iin vazgeilmez olan idare, ekonomi ve ahlak zerinde de pek ok yorumlar yapmtr. Her eyde itidal halinin adaleti saladn dnen bn Haldun, dncelerinin temeline adalet kavramn yerletirmitir. Adaletsizliin sz konusu olduu konular zulm zerinde durarak ifadelendirmitir. Onun adalet fikri hayatn her alanndadr. nsanlarn adalet hakkndaki bilgileri izafi olabilir. bn Haldunun adaleti bireylere yklemesi de onun anlalmas noktasndadr. nsann adaletin de adaletsizliin de ne olduunu kavramas gereklidir. nk gc dahilinde olan

20

hususlarda adaletsizlie kar gereken mcadeleyi yapmal, adaletin elinde olduu durumlarda da onu uygulamaldr. Bunun iin bilmek gerekir. Ama bilgi, uygulamaya geilmedikten sonra faydasz bir ilimden ibarettir. bn Halduna gre insanlarn huzuru da mutluluu da adaletten geer. Refaha ve gzelliklere de adalet ulatrr. Adalet varsa tm ahlaki erdemler yerini bulmu demektir. nemli olan adaletin uygulanmasdr. Hayatn her alannda en byk kazan adaletin gereklemesiyle elde edilir.

1.3. ADALET ANLAYIININ TEMEL EREVES

1.3.1. BN HALDUNUN ADALETE TARHSEL YAKLAIMI bn Halduna gre; Tarih, bir aa veya bir nesle has haberlerin anlatlmasdr. 56 Tarih faziletli bir ilimdir. Faydas oktur ve erefli bir amaca hizmet etmektedir. Gemile ilgili verdii bilgilerle, amac ibret almak olan kiiye fayda salam olur.57 bn Haldun gemii hale benzetir. Ona gre; Suyun suya benzemesinden daha ok gemi gelecee ve hale benzer. 58 Bu maksatla gemiteki olaylardan karlan kanun ve esaslar, gnmze uygulanarak itimai felsefeyi meydana getirir. bn Haldunun gemile yaanlan zaman birbirine benzetmesi, gelecek hakknda da

Abdurrahman b. Muhammed bn Haldun, Mukaddimetu bn Haldun I, Ner:Ali Abdlvahid Vafi, Daru Nahdati Msr, 3.bask, Kahire, 1981, s.291.
57 56

Mukaddime I, s.291. Mukaddime I, s.292.

58

21

isabetli tahminlerde bulunulmasn salar. Bu yaklam da tarihi, hayranlk duyulan bir yaanmlk olmaktan karp, onun gayet tabii bir hayat olarak grlmesini salar.59 bn Haldun, ders karlmas gereken ve yaanan an iin rneklii byk nem tayan tarihe yalan haberlerin karmasndan duyduu sknty dile getirmitir. Bu noktada da tarihilerin hataya dmesinden kaynaklanan yanl tarih yazcln ele alr. Tarihilerin eitli grlere, mezheplere ar derecede taraftar olmalar, gelen haberi nakledene gvenerek ve ne ise olduu gibi kabul etmeleri, haberin maksadn bilmeden inceleme ve aratrma yapmadan gaflet ve dikkatsizlik halinde aktarma yapmalar, durumla olay birlikte deerlendirememeleri, yksek mevki ve nfuz sahiplerine yaklamak iin, onlara yaranmak amacyla gerei yanstmayacak tarzda haberler bildirmeleri ve itimai hadiselerin tabiatn bilmemelerini 60 bn Haldun, tarih ilmindeki hatalar olarak grmtr. Bu hatalar da tarihilerin vasflarndaki eksiklikten kaynaklanmaktadr. Tarihiler pek ok hataya dtkleri iin tarihe aslsz haberler karmtr. bn Haldun bu hatalardan uzun uzadya bahsetmi ve tarihide olmas gereken vasflar zerinde durmutur. bn Halduna gre umrann kanunlarn bilmemek aslsz haberin en nemli sebeplerindendir. nk itimai hadiseler tesadfi ve rastgele olmazlar. bn Haldun,

bn Haldun, Mukaddime I, ev:Sleyman Uluda, Dergah Yaynlar, 4.basm, stanbul, 2005, s.166(dip.2).
60 59

Mukaddime I, s.328-329.

22

umran ilmini tarih iin bir vasta olarak grmtr. Onun byle bir itimai felsefe kurabilmesinde, tarihin insanlk ve kltr tarihi olmas etkilidir. Bu adan baklrsa tarih de bir eit umran ilmidir.61 bn Haldunun tarih anlay yalnzca savalar ve devletleraras ilikileri anlatmaz. Tarih, asl olarak toplumun medeniyetini anlatr. Toplumu etkileyen olgular ve nedenlerini aklamak, tarih ilmiyle uraan tarihilerin grevidir. 62 Tarihi olaylarn, olgularn insanlara doru bir biimde aktarlmas tarih ilminin amacdr. Dolaysyla bu olaylar ve olgular kaleme alan, aktaran tarihilere ok byk bir vazife dmektedir. Tarih, kendi kendine akp giden bir sretir. Bu srecin aktarlmas konumuzun kapsam asndan nemlidir. bn Halduna gre, byk tarihilerin yaad dnemler geince, bu i akl ve karakter ynnden zayf, tarihi olamayacak kadar kabiliyetsiz insanlarn eline kalmtr. Ellerindeki malzemeyi doru-yanl incelemesi yapmadan, eletirel bak asndan uzak bir biimde aktarmaya balamlardr. bn Haldun, bu duruma isyan eder. Amac; insanlk iin nemli olan tarih ilmine yeniden saygnlk kazandrmaktr. 63 Bunun iin de ahlakl, gvenilir, drst, adil tarihilere ihtiya vardr. bn Haldun, tarihiye herhangi bir mezhebin, grubun ya da herhangi bir fikrin taraftar olarak nyargl olmasn ve bilerek yanl haber yazmasn yaktramaz. Bu ilimle uraan kiinin nfuzlu kiilerin yannda onlara yaranmak iin almasn da

61

Mukaddime(S.U.) I, s.87-88.

ubuku, brahim Agah, slam Dnrleri, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1977, s.101. Arslan, Ahmet, bn Haldunun lim Ve Fikir Dnyas, Vadi Yaynlar, 3.bask, Ankara, 2002, s.5254.
63

62

23

hazmedemez. Btn bunlarn sonunda gerek olmayan haberler yaylmaktadr.64 Bu durum tarih yazarnda olmas gereken ahlakilie smaz. nsan ancak doru dnce ile yetilerini doru ynde kullanr. Tarihilerin zaaflar, onlarn olaylarn amacn kavramaktan uzaklamalarna, bu yzden de olayn gerek anlamna ulaamamalarna neden olur. bn Haldun bunu bir yetenek sorunu olarak grr. Tarihileri doru yazclktan alkoyan ey, onlarn kusurlu bir anlaya, kabiliyetsiz bir bak asna sahip olmalardr.65 bn Haldunun dncesinde, tarihi olaylar bir sreklilie dayaldr. Ele geen bir tarihi haberin, tarihi olaylarn genel yaps incelenerek, mmkn ya da imkansz olduu saptanabilir. Bunun anlalmasnda bir l vardr. 66 Tarihi olay, umran ilminden elde ettii verilerle ve bu bak asyla incelemelidir. Tarih yazcsna den grev, elindeki olgulara derin bir dnce ile bakmaktr. Olaylar tarafsz, doru bir yaklamla, durumun hakkn verecek adaletli bir tutumla ele almaldr. bn Haldun, tarihilerin iine dtkleri hatalardan bahseder ama bunlarn bir ksmnn kastsz, bir ksmnn da kasti olduunu syler. Tarihilerin kastsz olan hatalar, yanlmalar ve vehme kaplmalardr. Kastl olan hatalar ise bilerek yalana bavurmalar ve sahte olana ynelmeleridir. bn Halduna gre tarihinin hatasnn sebebi ister bilmemesi, ister aldanmas olsun, isterse de yalan olsun; o, bunlarn

64

Arslan, a.g.e., s.56. Arslan, a.g.e., s.57. Arslan, a.g.e., s.58.

65

66

24

hepsini yalan bilgi olarak kabul etmektedir.67 nk bilgi doru deildir. Tarihinin de bu hatalara dmeyecek kadar doru ve gvenilir olmas gerekir. Tarihilerin iine dtkleri bir hata daha vardr ki o, kastl ve kastsz yanllarn karmasyla ortaya kar. Bu durumda kastl olarak hata yapan olay bildiren haberci, kastsz olarak hata yapan ise tarih yazcsdr. Tarihi, sahtekar bir habercinin getirdii haberi, o kiiye olan gveni ve gelen haberin kanaatleriyle uyumas nedeniyle nakledebilir. te burada tarihilerin doruluklarn ve emanete riayet derecelerini incelemek gerekir. Bir ravinin naklettii habere gvenmek iin, kiinin adalet ve zabt vasflarn tayp tamadna bakmaldr. Tarihinin gafil olmamas ve tartmal bir rivayetinin olmamas lazmdr. Adil ve drst olduklarnn bilinmesi tarih ilminin shhati asndan ok nemlidir.68 bn Haldun tarihe, yaanm olaylarn ne olduundan ve ieriinden ok bir ilim olarak nasl olduu gz ile bakmtr. O, tarihi bir ilim olarak grm ve bu ilmin nasl olmas gerektii zerinde srarla durmutur. Bu bak asyla tarihin doru, tarafsz, drst ve adaletli bir yaklamla, ahlakl kiilerin elinden kaleme alnmas gerektiini belirtmitir. bn Haldunun tarih ve adalet ilgisini ele al tarih yazclarnn adil olmas ynndedir.

St el-Husr, bn Haldun zerine Aratrmalar, ev: Sleyman Uluda, Dergah Yaynlar, stanbul, 2001, s.131.
68 67

St el-Husr, a.g.e., s.137-138.

25

1.3.2. BN HALDUNUN ADALETE TOPLUMSAL YAKLAIMI

1.3.2.1. BEDEVLK-HADARLK VE ADALET bn Haldunun bedevi-hadari yaklam, zamanmzn krsal ve kentsel yaam tarzn artrmaktadr. bn Halduna gre ehirli olmayan, ziraatle uraan, bir yerde yerleik ya da yerleik olmadan hayvan besleyen ve bu ekilde geimlerini salayarak yaayan toplumlar bedevi toplumlardr.69 Bedeviler, aa, toprak ya da tatan evlerde yaarlar. Evleri yeteri kadar muntazam deildir. Amalar barnmaktr. Hemen hepsi iftilik ve hayvanclkla urarlar. iftilik yapanlar genellikle kylerde yaarlar. Hayvanclkla uraan bedeviler ise ounlukla gebedirler. Hadari toplumlar ise bedeviler gibi zaruri olanla yetinmek yerine daha fazlas iin urarlar. Belli bir geim yolunu tutmulardr. Onlar iin refah ve rahatlk daha n plandadr. ehirlerde ve kasabalarda yerleik olarak yaarlar. Evleri geni ve ssldr.70 bn Haldun, aslolann bedevi hayat olduunu syler. Ona gre hadarilik sonradan ortaya kmtr ve kayna ise bedeviliktir.71 bn Haldunun dncesine gre, insanlar geimlerini salamak amacyla yardmlamak iin bir arada yaarlar. Toplumlarda grlen farkllk da geim

69

Mukaddime(S.U.) I, s.324(dip.2). Mukaddime II, s.468-472. Mukaddime(S.U.) I, s.104.

70

71

26

yollarnda grlen farktan kaynaklanr. 72 Bedeviler ve hadariler olarak ayrlan iki topluluk arasnda da geimleri asndan ciddi ayrlklar vardr. Bedeviler ziraat, hayvanclk ve avclkla geimlerini salarlar, hammadde retirler. Hadariler de ticaretle urarlar. Bedevilerin rettikleri hammaddeleri ilerler. Bu sebeple bedeviler iktisadi adan hadarilere bal kalrlar. bn Halduna gre bedevi ve hadari toplumlar arasndaki en nemli fark iktisadi adandr. Zaruretten daha fazlasn arama, bolluk, lks, ar retim ve tketim gibi zellikler hadari topluma ait zelliklerdir. Hadarilerde itidalden uzaklama hali vardr. Bedevilerde ise daha ok zaruret n plandadr. Dolaysyla lkse ve arla meyletmeye balayan bir bedevi topluluk, bedavetten uzaklamakta ve hadarilie yaklamaktadr.73 Bedeviler, iktisadi halleri gereince zaruri olan ihtiya maddeleriyle yetinmek zorunda kalrlar ve gleri daha fazlasna yetmez. Hadariler ise lks ihtiya maddelerine nem verirler. nsanlar, zaruri ihtiya maddelerini elde etmeden lks ve konforu aramaz. Zaruri ihtiya maddelerinde bolluk ortaya knca rahata ve refaha ynelirler. Lkse ynelen kiiler de kendilerini ehir artlarna brakrlar. Nasl ki zaruri olan lks olandan nce gelirse bedevilik de hadarilikten ncedir, onun asl ve kaynadr.74 Bedevi ve hadari toplumlarn farkn bilmek onlar daha iyi tanmak ve adalet anlaylarn grmek asndan nemlidir. nk bn Haldun ahlaki, sosyal, siyasi ve

72

Mukaddime II, s.467. Mukaddime(S.U.) I, s.106. Mukaddime II, s.473.

73

74

27

iktisadi grlerinin temelinde yer alan umran ilmini bedevi ve hadari toplum tipleri zerinden izah etmitir.

Bedevi ve hadari topluluklarn temel farklar unlardr: - Bedevilerin birbirleriyle yardmlamalar yaamalarna yetecek ve hayatlarn koruyacak miktardadr. Hadari toplumlar ise zaruri olandan daha fazlasn elde etmek iin birbirleriyle yardmlarlar. - Bedevilerin hayatlarnda gdalar, evleri, giyecekleri daha zaruri noktalarda, yaamlarn salayacak kadardr. Hadariler ise yaadklar refah her hallerine yanstrlar. Gdalar terbiye edip piirilen yemeklerin lezzetine nem verirler. pekli kumalardan elbiseler giyer, evlerini salam ve ssl yaparlar. Sanata da nem verirler. - Bedeviler iftilik, hayvanclk gibi yollarla geimlerini salarken hadariler ticaretle urarlar. Bedevilere gre hadarilerin emekleri daha fazla kr getirdii iin daha ok bolluk iinde yaarlar.75 - Hadariler refah iinde yaarlarken silahlarn brakmlar, gerekli hallerde kendilerini koruma ve savunma iini hkmdara ve dier grevlilere yklemilerdir. bn Haldunun deyimiyle hadariler kendilerini gaflet iinde emniyette hissederler. Bedeviler ise arazide yaadklarndan, hadariler gibi surlar ya da kaplarla muhafaza edilmediklerinden dolay, kendilerini muhafaza ve mdafaa iini bizzat kendileri gerekletirirler. Bu yzden de silah tarlar ve devaml ihtiyatl bir halde bulunurlar.

75

Mukaddime II, s.466-469.

28

Bu nedenle hadarilere gre daha cesurdurlar. Glerine ve yiitliklerine gvenirler, gafletten daha uzaktrlar.76 Bedevi topluluklarn idaresine riyaset denir ve idarenin banda reis

bulunur. Reisin bir mlk(devlet) ve devlet tekilat yoktur. Reisin hkmne itaat etmek kanunlarn deil, trenin gereidir. Reise, kendisine verilen nem ve deer gerei itaat edilir. Hadari topluluklarn idaresine ise mlk denilir. darenin banda melik, hkmdar bulunur. Hkmdarn bir mlk ve devlet tekilat vardr. Hkmdarn hkm kesindir ve muhalefet etmek lmle bile neticelenebilir.77

bn Haldun, bedevilerin birlikte hareket etmek, hakszlklara birlikte kar kmak gibi zelliklerinin aralarndaki dayanmay glendirdiini belirtir. Bedeviler kendi kabilelerinden olanlara kar asla bencil deillerdir. Hatta birbirleri iin hayatlarn bile feda edebilecek kadar gl bir dayanma ruhlar vardr. Cesaret, adalet gibi zellikleri tarlar. htiyalar da ihtiraslar da az olduundan iyi olana yatkn ve gzel ahlaka sahiptirler. Hadariler gibi bollua ve rahata alkanlk kazanmadklar iin de kanaat ehlidirler. Bedevi umrann tabiata daha yakn oluu, onlarn ruh hallerine de etki etmitir. Hadarilere gre daha samimi, daha saftrlar. Basit bir siyasi idareyle ynetilen bedevilerin banda, en erefli saydklar reisleri bulunur. Reis, yaptrm gc olmad iin sadece yol gsteren bir byktr.78 Reis, adil bir kiidir.

76

Mukaddime II, s.478-479. Mukaddime(S.U.) I, s.106-107. Fayda, Mustafa, Bedevi Maddesi, TDV slam Ansiklopedisi, c.5, stanbul, 1992, s.313-314.

77

78

29

bn Haldun; Hi kimse kendi bana buyruk deildir. diyerek muhakkak bir idare altnda bulunulduunu belirtir. dare gven veriyorsa insanlarn emniyet iinde yaayacan, zora dayanyorsa da insanlarn metanet gcn kracan syler.79 Ona gre; bedevi topluluklarn idaresi gven ve huzur veren, hadari topluluklarn idaresi ise halkn metanetini yok eden bir idaredir. kisi de halkn adaletle ynetilip ynetilmemesinin olumlu ve olumsuz sonulardr. Adil ynetim huzuru salar. Zulme dayal adaletsiz ynetim ise halk huzursuz klar. bn Halduna gre toplumlar bedevi-hadari yapan ve aralarndaki temel fark oluturan iktisadi faaliyetler konusunda bir adaletsizlik dikkat ekmektedir. Bedeviler, ziraatle geimlerini salayan ve hammadde reten toplumlardr. Bunun iin ok byk emek ve g harcarlar. Hadariler ise bedevilerin rettikleri hammaddeleri ileyen toplumlardr. Bunun iin de ok byk bir enerji ve zaman harcamalar gerekmez. rettikleri aletlerle bu ileri kolayca yaparlar. Aralarndaki en byk fark ise bedevilerin kazanlarnn ok az ve ancak hayatlarn devam ettirecek miktarda olmas, hadarilerin de ok kazan salayp lks ve refaha her geen gn daha fazla ulamalardr. Bedevilerin ahlaki zelliklerinde adalet, hadarilerde ise adaletsizlik belirgin vasftr. Gelirlerinin az olmas ve hrstan uzak olular ile bedeviler ahlaki ynden daha tam, hrs ve tamahn artmas ile de hadariler ahlaki ynden daha zayf olurlar. Zamanla hadarileen bedevi toplumlar iin de ayn ahlaki bozulmann sz konusu olacan syleyen bn Haldun, bu gidiatn deimediini de vurgulamtr. bn Haldun, nefsin kendisine gelen eyleri almaya hazr olduunu ifade eder. Nefs, gelen hayr ya da er, her ne ise kabul eder. Hayr ya da erden hangisi nce

79

Mukaddime II, s.479.

30

gelirse o daha gl olur. bn Haldun, hadarilerin nefslerine gelenin erden yana olduunu dnr. Hadarilik ve ehir hayat umrann sonudur. Hayrdan uzaklam olmaktr. bn Haldunun bu grnden, bedevilerin hayra daha yakn olduklar sonucu kar. O, hadarilerin kt huylarla nefslerinin kirlenmi olduunu sylerken bedevilerin tertemiz bir mizaca sahip olduklarn savunmaz. Fakat bedevilerin dnyaya ynelmelerinin daha kanaatkar ve hrstan uzak oluu, ilerindeki fena huylarn daha az olduunu gsterir, der.80

1.3.2.2. ASABYET VE ADALET Bir kabilenin fertlerinin bir arada olmalarn, dayanma iinde yaamalarn, birbirlerinin yardmna komalarn salayan his asabiyet hissidir. Dolaysyla birleme, yardmlama ve dayanmay gerekletiren duyguya asabiyet denir. Asabiyet, kabile ve akrabalkla alakaldr.81 bn Halduna gre asabiyet, hakimiyetin, mlkn, her trl siyasi ve dini faaliyetlerin temelidir. Btn toplumsal ve tarihi olaylarn temelinde asabiyet vardr. Tarihte grlen mcadeleler de asabiyetlerin mcadeleleridir. 82 Tm bu olaylarn merkezinde olan yneticiye hkm verme ve idare etme gcn veren de yine asabiyettir.83 Asabiyet, yardmlamaya ve dayanmaya sebep olan bir duyguyu yaatr. Bu yzden her insan, kendi soyundan ve asabesinden olan kimselerin yardmna

80

Mukaddime II, s.474-475. Mukaddime(S.U.) I, s.94. Mukaddime(S.U.) I, s.101-102. Mukaddime I, s.339.

81

82

83

31

komaya daha ok nem ve ncelik verir. Birbirlerini savunma ve koruma duygular kuvvetlidir. Ayn asabeden olan insanlar birbirlerine g verirler. Bir arada olduklar zaman da gleri birletii iin korkulur hale gelirler. 84 Aile, bir babadan ve onun soyundan gelmek demektir. eref ve itibar ise kiisel vasflarla meydana gelen eylerdir. Aile ve eref mefhumlar asabiyet sahiplerine hastr. nsanlarda eref hususunda grlen farkllklar asabiyetlerindeki farkllktan kaynaklanr. eref asabiyetin srrdr ve iyi vasflara sahip olan bykler, o ailenin erefini ortaya koyarlar. Asabiyet zayfladka da insanlar ereften, onur ve itibardan uzaklamaya balarlar.85 Asabiyetin biri nesebe, dieri ise vel, hlf ve istisnaa dayanan ve sonradan kazanlan iki ekli vardr. Birinde ayn soydan gelmek gerekir ama dierinde bu art aranmaz. Kan bayla ilgisi bulunmayan, baka sebeplere dayanan asabiyet de kendine gre gayet gldr. Vel, hlf, istisna ve iltica gibi sebeplere dayal asabiyetin, etkileri itibariyle nesep asabiyetinden geri olmad dikkat ekicidir. Aradaki fark nesep asabiyetinin ftr, sebeplere dayal asabiyetin ise sonradan kazanlan olmasdr.86 Asabiyet, sadece soy birliinden veya o anlamda bir eyden meydana gelir. nsanlarda nesep ve akrabalk ba kuvvetli ve tabii bir badr. Bunun gerei, zarara urayan akrabann imdadna komaktr. Vel(azatl) ve hlf(ittifak) da bu trdendir. Vel sebebiyle ortaya kan kaynama da nesep sebebiyle ortaya kan kaynamaya benzer. Kendisini azad eden

84

Mukaddime II, s.483. Mukaddime II, s.491-492. Mukaddime(S.U.) I, s.99-101.

85

86

32

ya da arasnda anlama bulunan bir kiinin darda kald durumda onun imdadna komak manevi bir vazifedir. Bunu gerekletirmede, nesep birliinde ihtiyal olann imdadna komaktan farkl bir ey yoktur.87 Asabiyet sahipleri, kendi neseplerinden olmayan kiileri hizmetlerine alr, kle edinir ya da eitli anlamalar sebebiyle onlarla kaynarlarsa, muhatap alnan kiiler de asabiyet sahibi kiinin asabiyetinden pay alrlar. Dolaysyla erefleri de pay aldklar asabiyetten gelir. Ama gerek anlamda eref, nesep asabiyetine sahip olanlarndr.88 Bedavet derecesi, asabiyeti glendiren en nemli etkendir. Gebe airetlerde her ey asabiyete baldr. Nfusu az kasaba ve kylerde de asabiyet kendini gsterir. Fakat kk yerleim merkezlerinden ehirlere doru gittike asabiyet zayflamakta ve gitgide yok olmaktadr.89 Buradan bedavet derecesi arttka asabiyetin glendiinin yan sra, hadaret derecesi arttka da asabiyetin zayflayp yok olduu sonucunu karabiliriz. Asabiyet sahibi bedevi bir aile, balangta iyi hasletlere ve erefe sahiptir. Fakat hadari olmakla asabiyetleri zayflamaya balar. Eski gnlerini dndke kendilerini hala asabiyet sahibi stn bir aile zannederler. Fakat hadarilik, asabiyetlerini zayflatp yok eder. Asabiyetten pay alamaz hale gelirler. lerindeki duygu, sadece bir kuruntudan ibaret olur. bn Haldun, soy bakmndan ok zel bir aile olan srailoullar iin de bu kuruntunun geerli olduunu belirtir.90

87

Mukaddime II, s.484. Mukaddime II, s.493-494. Mukaddime(S.U.) I, s.98. Mukaddime II, s.492.

88

89

90

33

Dindarlk da asabiyeti glendiren etkenlerdendir. nk dini hkmlere tbi olanlar, sz konusu hkmleri gnll olarak uygularlar. Dolaysyla bedevilikten gelen ve ilerinde mevcut olan adalet, cesaret, metanet ve dayankllk gibi zellikleri yok olmaz. Yaptklar her ey vicdanlarna dayanr.91 Ama ne zaman ki dini duygular zayflar, ite o zaman adaletin ve metanetin etkisi azald, baka kanunlara boyun eme balad iin asabiyet de zayflamaya balar. Asabiyet birlii iki ekilde yok olur. Birincisinde, mlk kazannca iktidarn nimetlerine dalmak ve marur olmak sz konusudur. Asabiyeti yok eden ikinci etken ise zillete almadr.92 bn Halduna gre asabiyet bir duygudur. Bu duygu, insanlarn tabiatnda bulunan zulm ve dmanlk yaknlarna yaklat zaman, yardmlama ve dayanma hissi verir. Adaletsizliin karsnda asabiyetle durulur. bn Haldun toplum hayat iin asabiyetin nemi zerinde durmutur. Bedevi hayattan hadari hayata geiin her safhasnda asabiyet vardr. Hadari hayatla geilen devlette mlkn sahibi hkmdarn bile asabiyete ihtiyac vardr. Asabiyet hissi her anlamda canl tutulmak zorundadr. nk her mlkn yannda onu ele geirmek iin bekleyen baka bir asabiyet vardr.93 Asabiyet sahibi insanlar, hayr hususunda yaran, gc olmayana yardm eden, zorluklar karsnda sabreden, adaletli, mert, cesur, misafirperver, vefal, saygl,

91

Mukaddime(S.U.) I, s.331(dip.4). Topta, Mahmut, bn Halduna Yn Veren Kuran Ayetleri, Canta Yaynlar, stanbul, 2002, s.31. arc, Mustafa, Asabiyet Maddesi, TDV slam Ansiklopedisi, c.3, stanbul, 1991, s.454.

92

93

34

efkatli insanlardr. Hileden, ahdi bozmaktan kanrlar. Asabiyet sahipleri, gzel hasletleri sayesinde yksek makamlara, mlke ularlar.94 nsanlar bir arada tutan, mlkn kayna ve devam iin gerekli olan asabiyet, asabiyet sahiplerine dayanma ruhunu verir. El ele vererek devleti kurar, bunun iin her trl skntya katlanrlar. Tm gzel duygular ile bir araya gelen insanlarn, iktidara bulatklar zaman ahlaki gzellikleri kaybolmaya balar. Halbuki devletin devamn salayan ahlaki faziletlerdir. Bunlardan yoksunlaan bir ynetimin asabiyeti zayflar. Asabiyetin zayflamas da mlkn yok olacann gstergesidir. Adaletin, cesaretin, fedakarln kayna olan asabiyette adaleti gz ard eden tek bir husus vardr. O da, dayanma ruhuyla, kendi asabesinden olan koruma ad altnda hakl ya da haksz, mutlak surette bakasna kar savunmadr. Asabeden olan ve korunan kii haksz konumda ise asabiyet duygusu bu noktada adaleti gz ard etmi olur.95

1.3.2.3. UMRAN VE ADALET Umran ilmi, bn Haldunun sadece kendi fikri ve mahedeleriyle kurduu bir ilimdir. stad bulunmad gibi takipileri de yoktur.96 O, bizzat kendisinin ortaya koyduu bu ilmin nemli ve orijinal olduunu aka belirtmitir. 97 bn Halduna

94

Mukaddime II, s.505. Mukaddime(S.U.) I, s.94. Mukaddime(S.U.) I, s.85. Mukaddime(S.U.) I, s.208(dip.35).

95

96

97

35

gre umran ilmi, dier btn ilimlerin temelidir. nk btn ilim ve sanatlar, itimai hadiselerle ve umranla alakaldr.98 Umran, insanlarn birlikte olmak ve ihtiyalarn gidermek amacyla bir arada ikamet etmelerinden oluur.99 Umrann bedevi olan da hadari olan da vardr.100 nsan, gdasz yaayamayacak bir ftratta yaratlmtr ve ihtiyac olan gday da tek bana temin edemez. Gda piirilebilir hale gelene kadar baz aamalardan geer. Piirilecek konuma gelse bile birtakm aletler gerekir. Bu aletlerin yapm da ayr bir sanat gerektirir. En basit ilerde bile tek bir kiinin gc yeterli gelmez. Bu nedenle insanlar, hem kendilerinin hem de dierlerinin ihtiyalarnn temin edilmesi iin bir araya toplanmaldrlar. Gda temini ve her i iin gerekli olan baka baka aletler dnda, insann kendini savunmas ve gerekli durumlarda mdafaas iin de umrana ihtiyac vardr. Dolaysyla toplu olarak yaamak zaruridir ve umrann manas da budur.101

bn Haldun, insann kendine has zellikleriyle dier canllardan ayrldn ve bu zellikleri gerei birtakm ihtiyalar olduunu belirtir. Ona gre, insan topluluklarna rz olan en temel hususlar unlardr: - nsan dier canllar arasnda en sekin hale getiren ve akln neticesi olan ilimler ve sanatlardr.

98

Mukaddime(S.U.) I, s.114. Mukaddime I, s.335. Mukaddime I, s.335. (Bu konuyu ayr bir balk altnda inceledik.) Mukaddime I, s.337-338.

99

100

101

36

- Bir hakeme ya da stn bir otoriteye duyulan ihtiyatr. Baz hayvanlar iin de sz konusu olan bu durum, insanlar gibi akla deil, igdye dayaldr. - Geinmek ve kazan salamak iin abalamaktr. nk insan, tabiat gerei baz eylere muhta bir zellikte yaratlmtr. 102 bn Haldun, insanlarn bu vasflaryla sekin bir konuma geldiini savunur. Sonuta hepsi birer ihtiya olsalar da akln ortaya koyduu gereksinimlerdir.

bn Haldun, arzn durumu hakknda bilgiler vermi, dnyann ekvator tarafndan kuzey ve gney yarmkreler olmak zere ikiye blndn ifade etmitir. Umrann az bir ksmnn gney yarmkrede, asl ounluunun ise kuzey yarmkrede olduunu sylemitir. Ona gre, ekvatordan kuzey kutba uzanan kara paras yedi ayr iklim blgesine, her iklim blgesi de kendi iinde farkl iklim blgelerine ayrlmaktadr. te bu eitlilik, btn bu iklim blgelerinde umrann deiik artlara sahip olduunu gsterir. Deiik kltr ve medeniyetlerin kayna da budur.103 Arzn hayali snrlarla ayrld yedi blge, yedi iklim blgesidir.
104

Ekvatordan kuzeye doru giden bu yedi iklim iinde umran bakmndan en mutedili en ortada yer alan ve hava bakmndan en lman olan drdnc iklim kuadr. nc ve beinci iklimler de itidale ok yakndr. Fakat gneydeki ikinci iklim ve kuzeydeki altnc iklim gitgide mutedil olmaktan uzaklar. Gneydeki birinci iklim ve kuzeydeki yedinci iklim ise itidalden ok daha uzaktr. Her bakmdan en mutedil

102

Mukaddime I, s.335. Mukaddime(S.U.) I, s.258(dip.6). Mukaddime I, s.341-342.

103

104

37

insanlar nc, drdnc ve beinci iklim kuaklarnda yaayanlardr. Onlarn klk kyafetleri, evleri, sanatlar gayet normaldir. Arlktan uzaktrlar. Birinci, ikinci, altnc ve yedinci iklim kuaklarnda yaayan insanlar ise tm halleri itibariyle itidalden uzaktrlar.105 nsanlarn karakterlerini iklim artlarna ve corafi zelliklere balayan bn Haldun, nbvvet grn de bu etkenlere balamtr. 106 Mutedil insanlarn yaad, lman olan nc, drdnc ve beinci iklim blgelerinde nbvvet mevcut olmutur.107 ok scak ya da souk olan birinci, ikinci, altnc ve yedinci iklim blgelerindeki insanlar ise nbvveti tanmamlar, dini kurallara da uymamlardr.108 bn Haldun, iklimlerin insanlarn tabiatlar zerinde tesir ettii fikrini detayl olarak dile getirmitir. Mutedil iklimlerin (normal hava artlarnn) grld blgelerde doan, byyen insanlar mutedil olurlar. Her hal ve vasflar itibariyle bu iklimin halk, dier iklimlere nazaran mkemmeldir. Fiziki zellikler, kiilerin huy ve karakterlerini etkilemitir. Ahlaki ynleri de iklimin etkisinde mutedildir. Adalet en belirgin zellikleridir. tidal zere olan toplumlar, evleri, sanatlar,devletleri, ehirleri asndan da tabii haller zerinde bulunurlar.109 bn Haldunun bu hususta ok orijinal bir bak as daha vardr. Gda maddelerinin okluuyla insanlarn bedenlerinde ortaya kan

105

Mukaddime I, s.387. Mukaddime(S.U.) I, s.260(dip.7). Mukaddime I, s.387. Mukaddime I, s.388. Mukaddime I, s.390.

106

107

108

109

38

ikinlikler, zihnin ve fikrin zerinin rtlmesine sebep olur. Bu ekilde de itidalden sapma hali oluur, gaflet ve dikkatsizlik ortaya kar.110 bn Haldunun dncesine gre, insan aklyla dier varlklardan ayrlr. Akln alglamas ve tercihleriyle yaamn idame ettiren insan, hayatnn her aamasnda nefsiyle beraberdir. Ftratndaki iyi huylar ynlendirecek olan da akldr. nsan gafil olmad ve akln kulland mddete ahlaki vasflarn ortaya koyar. bn Haldunun umran bedevi ve hadari umrandr. O, bedevi umranda insann btn potansiyellerinin ortada olduunu, hadariletike zlp kmeye baladn ifade eder. Her canl varln doup, byyp, geliip yalandn dnrsek toplumun da canl bir organizma gibi ayn aamay yaad grlr.111 Bedevilerde varolan g, dayankllk, kabiliyet, azim, sabr, adil olma gibi stn zellikler hadarilie doru giden gidiat iinde uygulamada deerlerini yitirirler. Bedevi umranda yaam tarz ahlak temellidir. Hadari umranda ise refah ve lksn getirdii adet ve alkanlklar ahlak edinilir.112 Yani ahlakszlk kendini ahlak olarak kabul ettirir. Bu sayede hrs, gurur, yalan, adaletsizlik vb. kt zellikler doal grlmeye balanr. Oluan yanl alglama, dzeltilmeye mahal vermeden toplumun kn getirir. Halbuki dnen akl, ahlak da ahlakszl da, adaleti de adaletsizlii de anlayacak kadar mkemmeldir.

110

Mukaddime I, s.394. Arslan, a.g.e., s.133-134.

111

Toku, Neet, lm-i Umran bn Haldunda Toplum Bilimsel Dnce, Beyan Yaynlar, stanbul, 1999, s.113.

112

39

1.3.3. BN HALDUNUN ADALETE SYAS AIDAN YAKLAIMI

1.3.3.1. RYASET VE ADALET bn Haldun, bedevi topluluklarn idare eklini riyaset olarak tanmlar. Yneten kii ise reistir. Reisin bir devleti ve tekilat yoktur. Reis sadece topluluuna bakan olan kiidir. Bedeviler kanun ve kurallarla ya da zorla uygulanan yaptrmlarla ynetilmezler. Bir arada olular bu ekilde deildir. Kurulu bir devlet tekilat olmad halde reis bu cemiyeti idare edebilmektedir. nk bedeviler sevgi ve sayg hisleriyle birbirlerine baldrlar. Reis bir byk, bir baba gibi grlr. Bedeviler reisi severek ve gnll olarak ona itaat ederler. Onun tavsiyelerine, ikazlarna nem verirler. Reise muhalefetin meyyidesi yoktur. Bedevilerde kanun treden ibarettir. Bu vasflara sahip bedevi topluluunda idare ekli adil reisliktir. Bedeviler, zulmn ve hakszln karsnda toplu tavr alrlar. Dzenli bir ordular olmad halde, herhangi bir saldr durumunda btn halk gnll askerdir. nk bedevilerde cesaret ve yiitlik en baskn zelliklerdir.113 Mlk kadar hkmdar tarafndan suistimale uramaya elverili olmayan riyasetin gzellii, insani ve ahlaki vasflar bozmadan ynetimi devam ettirmesindedir. Zorlamaya dayal bir idareyi kabul etmemesindendir.114 Riyaset, galip olma ile ortaya kar. Galibiyet de sadece asabiyetle oluur. Asabiyet sahibi olanlara reis olmak, onlarn nesebinden olmayanlar iin mmkn deildir. Bir kavim zerinde etkili bir riyaset sahibi olmak iin, o kavmin iindeki asabiyetlere galip olan asabiyetten olmak gerekir. Bedeviler ancak bu ekilde tbi

113

Mukaddime(S.U.) I, s.106-107. Mukaddime(S.U.) I, s.111.

114

40

olmay kabul ederler. Riyasetin kime veya hangi kavme geeceini de asabiyetle ortaya kan galibiyet belirler. Riyaset, bu grevi hak eden ahstan veraset yoluyla intikal eder.115 bn Haldun, riyasette snflama olmad iin bu idare tarzn daha demokratik olarak grr. Riyaseti elde etmenin tek yolu stn gelmedir. Reisin asabiyeti daha gl olmaldr ki bu suretle dier asabiyetleri yenip reis olduu gibi onlara szn geirip dinletebilsin. bn Halduna gre riyaset galibiyete dayand gibi, galibiyet de kuvvete dayanr. Asabiyette galip gelmenin srr buradadr. nk oluumundaki unsurlar denk olan yap maya tutmaz. Unsurlardan biri dierlerinden stn olmaldr ki maya tutsun ve oluum gereklesin. Bu nedenle riyasetin devam iin eref ve asalet sahibi zel bir asabiyete ihtiya vardr.116 eref ve asalet de ancak erdemlerle elde edilir. Adalet ise reiste en stn erdemlerden biridir. bn Haldun, asabiyetin mlk hedefine doru ilerlediini ifade eder. Asabiyet, riyasetin de mlkn de temelidir. Kabileler birbirlerine stn gele gele mlke ularlar. Bu ekilde riyasetten mlke gei aslnda bedevilikten hadarilie geile ayn eydir. Bu geite erdemlerle elde edilen eref ve asalet yitirilmeye balanr. nk erdemler yitirilir. Ahlaki erdemlerin yok oluu da bedevilerin tabiat ve karakterlerinin bozularak hadarilemeleriyle ortaya kar. Artk adalet, cesaret gibi erdemler yerini bunlarn yoksunluuna brakr. Riyasetle ynetim adaletli idare ekliyle ahlak korumu ama mlk muhafaza edememitir.

115

Mukaddime II, s.489.

Uluda, Sleyman, bn Haldun -Hayat, Eserleri, Fikirleri-, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 1993, s.80.

116

41

1.3.3.2. MLK VE ADALET Hadari topluluklarn idaresine mlk (hkmdarlk, hanedanlk), banda bulunana ise melik (hkmdar) denir. Mlkten maksat devlettir. Mlk sahip olmak demektir ve melik, mlke sahip olan, hkmedendir. 117 Mlk asabiyetin gayesidir. Asabiyette yegane ama iktidar olmak ve devlet kurmaktr.118 nsanlar, toplum hayat srmeye baladklarndan beri otoriteye ihtiya duymulardr. Asabiyet sahibi olan kii hep olduu rtbeden daha stne ulamak ister. Hakim olan kii, sz sahibi olduu asabiyetle dier bir asabiyete galip gelirse ona da hakim olmu olur ve mlk elde eder. Galip olan asabiyetin galip olma gc artar. Bundan sonra, dier asabiyetlere de hakim olmak ister. Malup olan asabiyetin sonu ancak galip olanla kaynamaktr. Kuvvetli olan asabiyet, dierlerine galip gele gele tek ve byk bir asabiyet haline gelir ve hakimiyet elindedir. Mlk artk ona aittir.119 Asabiyetin bir araya getirdii insanlar toplum oluturunca, onlar koruyacak ve ktlklerden men edecek bir caydrc gce, bir otoriteye ihtiyacn ortaya kmas tabiidir. Bu otorite de toplumu oluturan bireyler gibi bir insandr, fakat onlarn hepsinin stnde bir gc vardr. ncelikle mlkn sahibidir ve dierlerinden stn olduu iin baa gemitir. Gc elinde tutmak ve mlke sahip olmak basit bir i deildir. Galip olann mlk ele geirdii gibi malik olan da mlkn sahibi olmutur. Malik mlke sahip

117

Mukaddime(S.U.) I, s.106. Mukaddime II, s.500. Mukaddime II, s.499-500.

118

119

42

olduu iin istediini yapabilir. Dolaysyla mlk, zora ve baskya dayal bir idare eklidir. Hkmdar yani melik de zorla hkmedendir. Mlkte rzaya yer yoktur.120 Mlk tarzndaki siyasi idare biiminde btn halk hkmdarn mlkdr. Malikin gznde halk bir nevi srdr ve onlara istediini emreder, istediini de men eder. Hkmdarn szne hi kimsenin itiraz hakk yoktur. Hkmdarn sorumlu olduu bir makam olmad iin diledii gibi hkm verebilmektedir. Dolaysyla hakim olan kiinin davranlar keyfiyete ve zulme aktr. Mahkeme karar olmadan idama bile hkm verebilir.121 Bu yzden mlkte adalet malikin elindedir. Yneten kii adil olmad mddete mlk ancak adaletsiz bir ynetim biimi olmaktadr. bn Halduna gre mlkn iyilii sadece hkmdarn tebaasna davran ekliyle mmkndr. Hkmdar iyi ve dzgn ise halk da iyi olur. Hkmdar kt ve haksz ise bu, halkn mahvolma sebebidir. Toplumda grlen her trl iyilik ve ktln ynetim biiminden kaynaklanan bir taraf da vardr. yi bir hkmdarln yumuak muameleyle iyi bir halk olduu gibi, sert bir ynetimle de halka korku salnaca iin vasflar kt bir halk ortaya kar. Halka korku salan bir ynetim, kendi adaletsiz tutumu ile insanlar yalana, hileye tevik eder. Kt huy ve karakterler ortaya kar.122 Dolaysyla ynetimin adaletsizlii halkn adaletsizliini peinden getirir. Hkmdarn basks ve zorlayc gc ortadan kalkarsa devlet zamanla zayflar ve yklr. nk mlkte hkmdar her eyin sahibidir. Tasarrufu diledii gibi gerekletirir. Devleti devlet yapan iktidardr, hakim olan otoritedir. bn

120

Mukaddime II, s.499. Mukaddime(S.U.) I, s.108-109. Mukaddime II, s.574-575.

121

122

43

Haldunun anlatt devlet, tebaasnn rzas ile deil, zorla kurulmu sosyal bir yaplanmadr. Byle olumu bir devlet, bu zellii gerei hrriyetleri diledii ynde snrlayabilen, istedii noktada da tamamen yok etme gcne sahip bir messesedir. Tm bunlar gerekletiren hkmdardr.123 bn Halduna gre devlet, yksek bir egemenliin etkisi altnda olmayan tam bir mlktr.124 Mlk, btn dnyevi menfaatleri ve hazlar iine alan erefli, erefli olduu kadar da zevkli bir mevkiidir. Bu yzden rekabet ortaya kmakta, devlette ihtilaf ve ekimeler her zaman olmaktadr. 125 Arzularn ulat en son gaye mlktr. Mlke ulanca harcanan abalar sona erer ve ona ulamak iin katlanlan zahmetler unutulur. Rahat ve huzur tercih edilir. Dnya arzularnn baskn oluu ile refaha ynelinilir. Harcamalar artar ve lks bir hayat tercih edilir. Fakat refah ve lks, nefsin isteklerine boyun eme ile ortaya kt iin ahlak bozulur.126 Zaman iinde hayrl olan ve mlke ulatran btn ahlaki zellikler yok olmaya balar. Asabiyetin getirdii g ve iyi vasflar mlkte yok olur gider. Asabiyetin getirdii mlk, asabiyeti zayflatr. nk mlkte, hi kimse kendi istedii gibi hareket edemez. nsanlar hkmdarn hakimiyeti altndadr. Hakimiyetin gcne gven balar ve kiiler kendilerini savunma iini bu alanda grevlendirilmi olanlara brakrlar. Artk cesaretleri zayflamaktadr. Kanun ve hkmlerin zora ve

123

Mukaddime(S.U.) I, s.351(dip.10). St el-Husr, a.g.e., s.217. Mukaddime II, s.521. Mukaddime II, s.541-544.

124

125

126

44

baskya dayanmas

metaneti tmden yok eder. lerinde tembellik ve bezginlik

halinin ortaya kmas da asabiyetlerinin iyice yok olduunu gsterir.127 Mlkle birlikte oluan refah iinde olma haline has olan hususlar da asabiyetin etkisini azaltr. Sahip olunan devlet ve refah sebebiyle bedevilik yerini hadarilie brakmtr. Evlerde, giyim kuamda mlkn getirilerini yaamak, refah ve zenginlik iinde olmak bedevilikten gelen zellikleri ortadan kaldrr. Temelde bedevilikten gelen insanlarn sertlikleri ortadan kalktka, asabiyet ve mertlik de zayflar. Asabiyetin gereklerini yerine getirmekten uzaklarlar. Kendilerinden sonra gelen nesillerde lks ve zevke dknlk arttka asabiyetin etkisi daha da zayflar. Refah ve nimete kendini kaptrma, zamanla asabiyetin yok olmasna neden olur.128 Asabiyet, nesilden nesile farkllk gsterir. Mlkle birlikte ulalan refah, asabiyeti ortadan kaldrd gibi mlk de zayflatr ve zaman iinde yok eder. Bu zayflama srecinde asabiyet, kendine galip gelen asabiyete boyun eer. Bu bir sretir. Hep birileri birilerine galip gelir, birileri de malup olur. Malup galibe uyar ve onun yolundan gider. 129 Baka bir siyasi hakimiyet altna girme ve vergiye balanma da asabiyeti zayflatan etkenlerdendir. Hak arama hususunda asabiyet esastr. Asabiyetleri zayflayan ve yok olanlar, kendilerini mdafaa etmekten aciz kaldklarndan dolay vergi vermeye mecbur kalrlar. Bir kabile iin bor ve vergi sz konusu ise artk mlke sahip olamazlar. nk smrlme, mlke ve iktidara engeldir. Bu durum, zaman iinde ahsiyeti ve ahlaki erdemleri de yok eder.130

127

Mukaddime II, s.479-480. Mukaddime II, s.501. Mukaddime II, s.510. Mukaddime II, s.503.

128

129

130

45

bn Halduna gre devlet, bir hal zere devam etmez. Balangtan ke kadar srekli bir deiim vardr. Bu deiim temelde iki ynde olmaktadr. Birincisi byme ya da klme itibariyle snrlarda meydana gelen deime, ikincisi de genel zellikler ve ahlaki meziyetler itibariyle deimedir.131 Ahlaki meziyetler itibariyle deimede, nefsin isteklerine uyma sebebiyle olumsuz bir deime sz konusudur. tidalden kopma ve adaletten uzaklama hali vardr. bn Haldun mlkn mrn insanlarn mrne benzeterek tavrlar teorisini ortaya koyar. Devletlerin deimesini ve hallerini anlatt bu fikrinde; balangcndan ilerlemesine, duraklama ve gerilemesinden yklna kadar bir devlette grlebilecek, mahedelerden ortaya km be tavr ifade eder. 132 Hanedanlklar da insanlar gibi doar, gelime dnemini, duraklama dnemini ve gerileme dnemini yaar. Yklma ise lmdr. Bu srelerin her birinde hkmdar olan kiinin ahlak deiir. Farkl farkl huylar kazanr ve bu ekilde mlk, yeni yeni haller geirir. ncelikle zafere ulalr, istenen elde edilir ve mlk malup olan iktidarn elinden alnarak devlet kurulur. Sonra iktidar tek bir elde toplanr. an, eref ve btn yetkiler malikin elindedir. Bunu skunet ve rahatlk dnemi takip eder. Artk her ey tek elin hakimiyeti altndadr ve rahatlk salanmtr. Bu sre iinde bir mddet ele geirilenle yetinilir. Bar iinde kanaatkar biimde yaanr. Daha sonra huy deiir. sraf ve savurganlk balar. nk lks ve refah hkmdarn elindedir. Zevk iin harcamalar yaplr. Varolan mevcut dzen bozulmaya balamtr. Keyfe dknlk bir hastalk haline gelince de kolay kolay kurtulunamaz

131

St el-Husr, a.g.e., s.219. Mukaddime(S.U.) I, s.401-402(dip.10).

132

46

ve devlet kene kadar da iyileme mmkn deildir.133 tidal zere olma hali mlk getirmi, itidalden sapma hali de mlkn sonunu getirmitir. bn Halduna gre tagallbn, kahrn ve adaletin gerei olarak ortaya kan mlk yalnzca zulm ve hakszlktr. Tamamen adaletten uzaktr. Bundan dolay da ktlenmitir. 134 bn Haldun, slam dininin mlk kt grd noktalarda onu zatndan dolay deil, eklinden dolay benimsemediini ifade eder. Mlkn elde edili ve kullanl ekli ho deildir. Hrs, zulm, iddet gibi ktlenen ynleri olduu gibi, adaleti ve eitlii gerekletirmek gibi iyi ynleri de vardr. bn Haldun, mlkten ne olursa olsun vazgeilemeyeceini syler. O, mlk e ayrr. Birincisi, tagallbe ve zulme dayanan mlktr ki bunu tamamen eletirir. kincisi, siyasi hkmlerle ynetilen ama dini hkmleri dikkate almayan mlktr. Bunu da eletirir. ncs ise dini hkmleri dikkate alan mlktr. te bn Haldunun gzel ve faydal bulduu mlk budur. O, mlk meselesine bu anlayla yaklar ve ancak bu tarzdaki bir mlkte ahlaki deer ve llere gre yaamann mmkn olacan ifade eder. 135

1.3.3.3. HLAFET VE ADALET Siyasi idare biimi olan mlk, dnyevi faydalar salamak ve zararlar uzaklatrmak zere halk ynetmektir. Hilafet ise ahiretle ilgili gzelliklere ulamak

133

St el-Husr, a.g.e., s.228-232. Mukaddime(S.U.) I, s.422(dip.15). Mukaddime(S.U.) I, s.425-426(dip.18).

134

135

47

iin gerekli olan dnyevi ilerin gerekletirilmesi amacyla, dini gerekler dorultusunda gerekleen bir ynetim biimidir. 136 Hilafet, bir siyaset tarzdr. nsanlarn dini siyasetle idare olunmas iin eriatn sahibine vekalet etmek demektir. 137 Siyasi yaplanma olarak tam mlkten ok farkldr. Mlkte hkmdarn stnde hibir g yokken, halife idareyi Allah ve Resul adna yrtr. Halifenin stnde dini hkmler vardr ve bunlara uymak halife dahil herkesin grevidir. Mlkte ortadan kalkan adalet hilafette tam anlamyla vardr. Kalplerin bir noktada bulumas ve insanlarn birlemesi ancak Allahtan gelen bir yardmla mmkndr. Asabiyet mensuplar arasndaki rekabeti ve kt duygular sadece din ortadan kaldrr.138 nanl bir topluluk oluunca bedevilik ve asabiyet de ikinci planda kalr. nan asabeden stn olur. 139 Allah tarafndan tanzim edilen kanunlarn uyguland siyaset biimi dnya ve ahiret faydasn gzettiinden dini bir siyasettir.140 bn Haldun, asabiyet olmadan dini davetin olamayaca zerinde de durur. nk dini davette insanlar dinin hkmlerine sevk etmek sz konusudur. Asabiyet de szn dinlenmesini salar. bn Haldun halkn ynlendirilmesi gereken her hal iin asabiyeti zaruri grr. Din iin de zaruridir.141

136

St el-Husr, a.g.e., s.217. Mukaddime II, s.578. Mukaddime II, s.527-528. Mukaddime(S.U.) I, s.379(dip.4). Mukaddime II, s.577-578. St el-Husr, a.g.e., s.209.

137

138

139

140

141

48

Hilafet mlk demek deildir. bn Halduna gre mlkn dorudan dinle ilgisi yoktur. Semavi bir kitaba bal olmayan toplumlar da mlk ve devlet sahibi olmulardr. Mlke ulamak iin dini kanunlar art deildir. Din d bir unsur olan asabiyet ve onun sonucu olan mlk, din olsun olmasn, sosyal yaamn zaruri bir kurumudur.142 Ama hilafet fevkalade bir hadisedir.143 bn Halduna gre Mslmanlar mlk istemeseler bile zamanla hilafet ortadan kalkacaktr ve yerine tam mlk geecektir. nk Arap asabiyetinin mlk sahibi olmas engellenememitir. slam zulme, hakszla, adaletsizlie dayal bir mlk istemez ama bu ekilde idare olunmayan mlk de kabul edebilir. nk Allah, Hz.Davuda ve Hz.Sleymana mlk vermitir. Bu dncesiyle bn Haldun, drt halife dneminden sonraki mlk kabul etmektedir. 144 bn Haldun, slam izgisindeki hilafeti mlke tercih eder. nk hilafeti slam biimlendirir, mlk ise hkmdar ekillendirir. Her eyi elinde tutan hkmdarn ynetiminde pek ok yanl ortaya kabilir. Adaletsizlik kendini gsterir. Ama esaslar Allah tarafndan konulan hilafete dayal mlki siyaset en iyi idaredir. Adalet, insanlar iin ancak byle bir idareyle gerekleir.145 bn Haldun, hilafet makamnn artlarn da ayr ayr incelemitir. Bu artlar ilim, adalet, kifayet, duyular ve uzuvlarn salkl olmasdr. bn Haldun, halife iin adalet vasfnn art klndnn zerinde aka durur. Bu vasf olmaldr, nk

142

Mukaddime(S.U.) I, s.422-423(dip.15). Mukaddime(S.U.) I, s.426(dip.18). Mukaddime(S.U.) I, s.108-109. Mukaddime(S.U.) I, s.110.

143

144

145

49

halife; adaletin gerekli olduu makamlarn banda bulunacaktr. O halde ncelikle kendisi adil olmaldr.146 Halife, kadlara hakszlk ve zulmler karsnda grev yapmay gerekli grr. Burada adalet ve eitlikle bu grevin yrtlmesi gerekir.147 Kadlarn grevi hilafet adna adaleti gerekletirmektir. Adil ahitler tayin etmek, adalet ve drstlk iinde hkmler vermek, bizzat kendisinin de adil ve zabit olmas kadya den grevlerdir.148

146

Mukaddime II, s.582. Mukaddime II, s.631. Mukaddime II, s.635.

147

148

50

II. BLM BN HALDUNUN UMRANINDA ADALET ANLAYII

2.1. AHLAK ALANDA ADALET bn Halduna gre ahlak, bir kalp ve vicdan meselesidir. Vicdanna uygun hareket eden kii, adaleti gzetendir. Dolaysyla tam anlamyla ahlakl olan, ayn zamanda adil olandr. Adalet, bir ynyle eyleme ynelik bir erdemdir, bir ynyle de bilgiye muhtatr. O, insanlar doru olan yapmaya niyetlendiren, her sz ve fiilde adil klan bir haldir. Ahlaki adan adalet, bir bilgi ve l dzeyini gsterir. Eksiklikten de arlktan da uzak olup vicdann sesiyle hareket edebilmek adalete ulatrr. Bu da ancak bir bilgi ve doyum hali ile gerekleir. nsan nefsi iyi niteliklere sahip olursa erdemlerin kendisinde yer etmesini ister. Adalet de tm erdemlerin stnde, bunlarn hepsinin ahenginden kaynaklanan bir itidal hali olarak karmza kar.149 Ruhun kemale ermesini tevik eden iyi ve gzel ahlak, kemale engel olan ise irkin ve kt ahlaktr. Kemali temin eden iyi vasflar bedene hakim olursa dnyevi saadet de salanr. 150 Adalet, iffet, cesaret gibi gzel ahlaki vasflar ve bunlarla ortaya kan adil, cesur, iffetli vb. davranlar insanlara mutluluk verir.

149

Saruhan, slam Ahlak Felsefesinde Bilgi Ve Hrriyet, s.118-121.

bn Haldun, Tasavvufun Mahiyeti ifus-Sail, ev:Sleyman Uluda, Dergah Yaynlar, 2.bask, stanbul, 1998,s.104.

150

51

bn Halduna gre Batn istikametin esasdr, btn fiillerin salam ve bozuk oluunun kaynadr.151 bn Haldun, tasavvufa dair dncelerini ifade ettii ifus-Sil adl eserinde, batni fiiller ile ilgili hkmleri iman ve kalpte faaliyet gsteren sfatlar olarak ifade etmitir. Ona gre bu sfatlar ya iffet, adalet, cesaret, cmertlik, haya ve sabr gibi gzel huylar ya da riya, haset, kin gibi kt huylardr. Batn zahire hkmettii iin bu sfatlar kiilerin fiillerini etkiler. Batni fiiller, kalpteki duygular bozuk olursa davranlar da bozuk olur. Kalpteki vasflar tabiatna uygun olan fiili ister. Kalpte kemali sevme hissi vardr. Bu sebeple kii, her trl hareket ve faaliyetinde kemale ermek iin urar. Akl da kiinin istediini yapabilmesini salar. Duygular kuvvetlendirir ve pekitirir. 152 Kalpteki vasflar ahlaki niteliklerdir ve gzel huylar ahlaki davranlar olarak ortaya karlar. Nefs, insanlarda idraklerin kuvvetli ve zayf olmas bakmndan farkllk gsterir. Nefsteki farklln sebebi de d dnyadan ald idrakler, melekeler ve bunlarn kazandrd keyfiyetlerdir. Nefsin varl bunlarla gerekleir ve kuvveden fiile kar. bn Haldun ahlaktan ilimlere, sanatlara kadar melekelerin nasl olutuunu incelemitir.153 bn Haldunun devlet ve siyaset anlaynn, sosyal teorilerinin en nemli noktalar onun ahlak anlayn oluturmaktadr. O, ahlak konusuna Mukaddimede geni yer vermitir. Hemen hemen her fikrinde ahlak anlayn ortaya koymaktadr.

151

bn Haldun, a.g.e., s.85. bn Haldun, a.g.e., s.82-84. St el-Husr, a.g.e., s.286-287.

152

153

52

Bir millet ilerliyorsa ahlaki deerler kuvvetleniyor, geriliyorsa zayflyor demektir. Bu bak asyla bakldnda bir devletin gelime, ilerleme dneminde o devlette ve hkmdarda ahlak salam, gerileme dneminde ise zayftr. bn Haldun, ahlak-devlet mnasebetini bu ekilde tahlil eder.154 bn Halduna gre her toplumun yaad aamalar dngsel bir sretir. Fakat tm insanlk iin ayn sre sz konusu deildir. Ayn zaman diliminde her toplum farkl aamalar yaar. Biri geliirken dieri yok oluyor olabilir. Burada tek bir gerek vardr ki o da; bir yok olu varsa temel belirtisinin ahlaki zl olduudur.155 bn Halduna gre bedeviler hayra ve fazilete hadarilerden daha yakndr. Bunu da, nefste nce iyi huylar yer ederse kii ktlklerden uzak kalr, kt huylar alkanlk haline getirdii vakit de iyi huylardan uzak kalm olur, eklinde aklar. Her ne kadar ahlaki bakmdan bedevilerin nefslerinde kt huylar olsa da onlar, hadarilere kyasla daha iyi durumdadrlar.156 bn Haldun, mlkn insann deerlerini yozlatrdn, bireylerin ahlak ve erdemlerini bozduunu aka savunmaktadr. O, ahlaki bakmdan dnlebilecek hemen hemen btn olumsuz vasflar ehir hayat yaayan hadari umrana ykler. bn Halduna gre ehirler bozulma alanlardr. Buna neden olan ise iktisadi etkenlerdir. Tabii ve sade bir evrede yaayan bedevilerin ruhlar ve bedenleri de sadedir. Bu durum ahlaki alanda net olarak ortaya kar. Bireysel olarak bakldnda doruluk, drstlk, cmertlik, adalet, kanaatkarlk gibi vasflarda; toplumsal olarak da dayanma ve yardmlama gibi zelliklerde kendini gsterir. Bu zellikler,

154

Mukaddime(S.U.) I, s.358(dip.13). zlem, Doan, Tarih Felsefesi, Anahtar Kitaplar Yaynevi, stanbul, 1994, s.31. Uluda, a.g.e., s.133-134.

155

156

53

ehirlemeye

balanmasyla niteliini

deitirir.

nk

yaanlan

evrenin

karkl, kiilerin ruhlarna da tesir eder. Birlikte yaamann zorunlu kld yardmlama, gitgide menfaate dayal dayanmaya dnr. nsanlarn talepleri artnca birbirleriyle geinemez hale gelirler. nk menfaatler atr. Bylece dayanma ortadan kalkar, adaletten uzaklalr. bn Haldun, refah ve hadaretten hasl olan ahlakn bizzat ahlak bozulmas hadisesi olduunu ifade etmitir. bn Halduna gre hadari olanlarn ahlakilikleri nezaket kurallarna, adaba dayanr. Tabiilikten uzak, resmi bir hal almlardr. Gerek ahlak bedevilerdedir. 157 bn Haldunun amac bedeviyi methetmek, hadariyi yermek deildir. nk bedevinin ahlaki ynden iyi durumda olmas, kendi zatndan olan ve ondan ayrlmayan bir meziyet deildir. Yaad ortamn salad bir gzelliktir.158 Yine hadarinin ahlaki niteliklerindeki bozukluk da kendi zatndan deildir.Bireysel vasflar dnda durum byledir. Ama her eye ramen bn Haldun Umrann gayesi ve hedefi, hadaret ve refahtan ibarettir demektedir. Gayesine ulaan umran bozulmaya balasa ve yok olmaya doru gitse de bu byledir.159 Ahlaki bozulma ile ekonomik hayatta da bozulma balar. nsanlar geimlerini meru yollardan temin etmekten uzaklarlar. Her eyde adaletsizlik ortaya kmtr. Devlet artk adil deildir. Mahkemeler zulm arac haline gelmitir. Halkn gc kalmamtr. Bolluk ve lks dini duygular da zayflatmtr. Byle bir mlkn devam

157

Mukaddime(S.U.) II, s.674-675(dip.8). Mukaddime(S.U.) II, s.680(dip.8). Mukaddime II, s.892.

158

159

54

etmesi de artk imkanszlamtr. Ahlakn k her eyle birlikte mlkn kn de beraberinde getirir.160

2.2. SOSYAL ALANDA ADALET bn Haldun, insanlarn iyilik yapmaya da ktlk yapmaya da msait bir karaktere sahip olduklarn ifade eder. 161 nsann iyilii adaletinden, ktl de adaletsizliindendir. Kii, vicdannn sesine kulak verdii ve akln kulland lde adil, bu yetilerden uzak hareket ettii lde de adaletsiz olur. bn Haldunun adalet fikri, bireylerdeki ahlaki ve vicdani boyutundan baka, insann kontrol dnda sosyal yapnn belirledii bir ldr. Adalet, toplumsal deimenin bozulma tarafna kaymasn engelleyen bir sosyal anlaytr. Toplumun ve hukukun yaralarn saran, zilletin nne geen bir etkisi vardr.162 Toplumsal yapy inceleyerek umran ilmini ortaya koyuu ile sosyal hayatn olumlu ve olumsuz ynlerini daha yakndan gren bn Haldun iin adalet, insani ilikilerde vazgeilmez bir unsurdur. Adalet, sosyal adan insanlarn bir arada olabilmesinin bir yoludur.163 nsan en iyi hisleri de tasa bu, toplumu yaamak iin en iyi hale getirmez. Herkes iyi hisler tamal ve adalet bilgisine sahip olmaldr. Sosyal alanda adaletin tesisi iin bilgelik de gerekir.164

160

Arslan, a.g.e., s.151-154. Topta, a.g.e., s.27. Hadduri, Macid, slamda Adalet Kavram, Yneli Yaynlar, 2.bask, stanbul, 1999, s.231.

161

162

Solomon, Robert C., Adalet Tutkusu: Toplum Szlemesinin Kkenleri Ve Temelindeki Duygular, ev:Ertu Altnay, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1995, s.54.
164

163

Solomon, a.g.e., s.73.

55

Adalet duygusu, insan ve toplum hayatnda nemli bir etkinlie sahiptir. Adalet hissi kiiye hakszlk ve zulm karsnda dayanma ve direnme gc verir. Mcadele azmi kazandrr. Adalet, cesareti pekitirir. Bedevi toplumlarn cesaretleri hakszlk karsnda mcadele azminden ileri gelir. Bedeviler bu mcadelelerini asabiyetlerinin verdii gle, birlikte hareket etme gcyle gerekletirirler. Adaleti elde etmek iin aba gstermek insanlarn gcn de heyecann da artrr. bn Haldun Mukaddimede bedevilerin karakterlerinden ve gl vasflarndan bahsetmitir. bn Halduna gre, insanlarn bir arada toplanmalar umran oluturur. Umran, toplum ilmidir. Umran salayan da insanlarn ihtiyalarn temin iin bir araya gelmeleridir. Bu ihtiyalar temelde barnma, gda ve korunmadr. Bedevi umranlarda ihtiyalar en asgari dzeydedir. nsanlar her anlamda kanaatkardrlar. Hadari umrana dntke ihtiyalar artar ve kanaatkarlklar azalr. Dier tm gzel ahlaki vasflar iin de ayn azalma sz konusudur. Sosyal adalet, imkanlar eit bir toplum oluturmak iin insanlar arasnda dayanmay glendiren bir adalet dzenidir. Bu dzende yaam iin gerekli imkanlarn salanmas, yetecek kadar ev ve gda maddesine sahip klma esastr.165 Bu ekilde deerlendirilen bir sosyal adalet anlay bn Halduna gre bedevi toplumlarn hakim unsurudur. bn Haldun, umrann temelinde insanlarn iblm yaparak geimlerini temin etme anlaylarnn olduunu savunur. blm yapmak iin bir arada bulunmak gerekir. nsanlarn bir arada kalabilmeleri iin de birbirlerinin glerine gvenmeleri ve adaleti hissetmeleri lazmdr. nk bu sayede yaamn devam iin gerekli g

165

afak, Ali, slam Dini Ve Sosyal Adalet, D..B. Yaynlar, Ankara, 1992, s.11.

56

salanr. Hissedilen emniyet de insanlara rahatlk ve mutluluk verir. Toplum byle bir yapdr. Toplumda tm deerler, tm gzel vasflar adaletle birlikte ortaya kar. nsan iyiliin ve ktln ne olduunu adaletle kavrar. bn Halduna gre; adalet varolduu mddete bir arada yaanr. Bu, ahlakn varlnn iaretidir. Ahlaki kn yaand an zaten toplumun da k gerekleir ve baka bir hakimiyetin altna girme sz konusu olur. Msrda kadlk yapan bn Haldun, adaletin datmyla da bizzat uramtr. Ahlakszlk ve adaletsizlikle mcadele etmitir. Ona gre sosyal problemleri zmenin yolu adaletten geer. Tarafsz bir ekilde adaletsizlii engelleme abasnda olan hukuk, sosyal yaralar sarmaya ve toplumun ahlaki kn engellemeye alr.166 bn Halduna gre toplumsal yap siyasi idarenin etkisi altnda

ekillenmektedir. O, dini karakterli devletlerin adalet lsn dini hkmlerin belirlediini syler. Bu yapdaki devletlerin toplumu da bu l dorultusunda ynetilir. nsanlarn kendi oluturduklar kanunlara dayal devletlerin adalet ls ise kanunlarla belirlenir. Fakat kanunlar insan yaps olduundan adaletin ilerlii kusurludur. bn Haldun, bu tip ynetimde adaletin hkmdara bal olduunu ve bu ekilde salanacak sosyal adaletin gerek bir adalet olmadn savunur. Bylesi toplumlarda hukuk dzeni kusurludur. Hkmdar da toplum da mkemmel olmaktan uzaktr.167

166

Hadduri, a.g.e., s.235-237. Hadduri, a.g.e., s.233-234.

167

57

Toplumlarda snrsz bir adalet anlay dnlemez. Toplumun menfaati iin bireylerin bir snr olmaldr.168 bn Haldun bu hususta, zellikle mlk tarz idarede melik olan kiinin snrlarn kendinin belirlemesini eletirir. Kiinin snrn kendi belirlemesi zaten bir snrszlktr. Dolaysyla snr tanmamak adaletten kopmu olmaktr. Byle bir anlay da zamanla toplumun ve idarenin sonunu getirir. nsanlarn davranlar ve hayattaki motivasyonlar adalet perspektifinden bakldnda; toplumdaki ahlaki, kltrel beklentilere, sosyal normlara cevap verdii ve uygun olduu srece kendilerini ilgilendirir.169 Sosyal adan adalet beklentisi, bireyler tarafndan toplumda istenen boyutta saland srece geriye kalan her ey kiiseldir. Sosyal adalet, kiilerin bir dierini etkilemedikten sonra, znel adalet anlaylarna karmaz. Sosyal adalet, toplumsal ilikileri insanlarn ortak yararn gerekletirmek iin dzenler. 170 Adalet, toplum iin artlarn dzenli olarak tatmin edici olmasn salayan temel karakterlerdendir.171 Toplumun dzeni, bireylerin toplumsal haklar yannda grevlerle de dengelenerek korunmaldr. Herkes kendine imkanlar salayan topluma katkda bulunmaldr. Toplumda denge bu ekilde salanr. Dengeyi gerekletiren mekanizma ise adalettir.172

Kutub, Seyyid, slamda Sosyal Adalet, ev:Yaar Tunagr-M.Adnan Mansur, Caalolu Yaynevi, stanbul, 1962, s.80.
169 168

Brighouse, Harry, Justice, Polity Press, Cambridge, 2004, s.142-143.

een, Anl, Adalet Kavram -Adalet Kavramnn Grelii zerine Bir Deneme-, Gndoan Yaynlar, 2.basm, Ankara, 1993, s.25. Ci, Jiwe, The Two Faces Of Justice, Harward University Pres, Cambridge, Massachusetts, London, 2006, s.1.
172 171

170

een, a.g.e., s.26.

58

2.3. SYAS ALANDA ADALET Adalet, devlet ynetiminin en nemli unsurudur. Adalet kavram ile eitlik arasndaki yakn ilikiye dayanarak, siyasette benzerlere benzer muamele yapmak adaletin gereidir.173 Olaylara adil bir yaklam ve toplumu oluturan her bireye ayn muamelenin uygulanmas iin, herkes iin ortak kurallarn olmas gerekir. Riyasetle ynetilen bedevi toplumlarda stnl olan rfn, benzer olaylara ayn hkm vermesi bakmndan adalete yakn olduu grlr. rfn bedevi toplumlardaki

uygulamasnn adaletle ne kadar badat tartmal olsa da bn Haldun, herkese ayn ekilde davranlmasyla ortaya kan uygulamada adaletsizliin olmamasnn bile adalet olduu bak asyla, riyaseti adil bir ynetim biimi olarak kabul etmitir. Her toplumun bir siyasi yaps vardr. nk toplum bir otoriteye ihtiya duyar. bn Haldun bedevi toplumlarn idaresini olumlu bulur. En bata zulm yoktur. Bedeviler bizzat kendileri zulme ve hakszla kar dururlar, mazlumu korurlar. bn Halduna gre; bedevi toplumlarn karakterlerinde de ynetimlerinde de adalet esastr.174 Siyasi idarenin ve yneticinin adaletli bir tavr iinde olmas, toplumu oluturan bireylere gven verir. nsanlar, bu gveni hissetmeden hayatlarndaki temel unsurlar gerekletiremezler. Deerlerini kaybederler. Zora ve baskya dayal mlk idaresinde insanlar, hkmdarn zulm ve adaletsizlii karsnda korkaklamlar, cesaretlerini

Griz, Adnan, Adalet Kavram Adalet Kavramnn Belirsizlii, Trkiye Felsefe Kurumu Yaynlar, Ankara, 1994. s.5-9. Hassan, mit, bn Haldunun Metodu Ve Siyaset Teorisi, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, 1998, s.252.
174 173

59

yitirmilerdir. bn Haldun, malikin adaleti ile halkn da adil, malikin zulm ve adaletsizlii ile de halkn adaletten uzaklam bir halde bulunduunu pek ok kez sylemitir. Makam, idareci konumda olan kiilerin kendileri gibi olan dier insanlar zerinde tasarrufta bulunmalarn salayan gtr. Makamdan maksat ise adaletle idare etmek, idare edilenlere fayda salamak ve onlar zararlardan korumaktr. Ya da bunun tam tersi ekliyle kendi ahsi arzusuna gre idare etmektir.175 Hkmdarn ya da mahkemelerin benzer olaylar karsnda farkl tutumlar iinde olmalar siyasi alanda adaletsizlik dourur. Mlkte her ey hkmdara bal olduu iin, adaletsizlik mahkemeler iin de geerlidir. iddet ve zulm gibi idare tarafndan reddedilmesi gereken yanl fiillerin dzeltilmesi bir yana, siyasi idare tarafndan keyfi bir biimde uygulanmas bireylerde adaletsizlik hissini dourur. Bask ile sren idare ekli olan mlk, bn Haldunun bak asnda en adaletsiz siyasi ynetim biimi olarak dikkat ekmektedir. bn Haldun, mlkte genel olarak ahsi arzulara gre ynetimin n plana ktn belirtmekle birlikte, adaletle idare olunduu takdirde mlkn de doru bir idare ekli olabileceine iaret etmitir. Ona gre mlkte adalet, ancak dini siyasetle ynetildii zaman sz konusu olur. Siyasi adan adalet, sadece zulmn reddedilmesi deil, ayn zamanda gereinin uygulanmasdr.176 bn Haldunun siyasi idarede hilafeti methetmesi, insani ve ahlaki olan vasflar bozmadan ynetimi gerekletirmesindedir.177

175

Mukaddime II, s.922-923. Griz, a.g.e., s.18. Mukaddime(S.U.) I, s.111.

176

177

60

bn Haldun, devletin banda olacak kiinin salna ya da vcut gzelliine deil adaletine bakmak gerektii zerinde durur. Salkl dnemlerinde zarar veren bir ynetim anlay belirleyen hkmdarn hasta olmas millet iin daha hayrldr.178 Adalet duygusu, toplumun refahna ynelik bir kayg olarak ortaya ktnda siyasi adan deerlendirilmelidir. 179 Siyasal adalet toplumsal fayday gzetir. Toplum iin ne yararl ise o ey adaletli olarak kabul edilir.180 Siyasi sistemlerde adaletin temeli ancak aklla kurulan bir ibirlii stratejisidir.181 nsan, toplumsal bir varlk olmasnn yannda ayn zamanda siyasi bir varlktr. Adalet, bu ynyle insann dierlerini smrmek iin avantajl pozisyonunu kullanmasn engelleyici gtr. Bu pozisyonu kendi yararna kullananlar hakl gstermeyen ey yine adalet duygusudur. Bireylerin karakter ve drtlerini ekillendirmek iin hkmdar ne kadar karrsa karsn, gl ahlaki engeller vardr. Toplumu daha az adil yapan her trl uygulama yanltr.182

2.4. KTSAD ALANDA ADALET ktisadi alanda adalet bn Haldun iin mhim bir meseledir. ktisadi hayatta ahlakl olmak, adil davranmak ok nemlidir. Ticari hayatn dengeli ve ll olmas adaletli davranlmasyla doru orantldr. Ahlakszlk ve adaletsizlik iktisatta dzensizlii dourur.

178

Topta, a.g.e., s.61. Solomon, a.g.e., s.209. een, a.g.e., s.30. Solomon, a.g.e., s.172. Brighouse, a.g.e., s.159.

179

180

181

182

61

bn Haldun, sosyal faaliyetlerin nemli bir blmn iktisadi faaliyetlerin meydana getirdiini ifade eder. Fakat insann maddiyata dkn oluunu ve kazanca kar byk bir zaaf olmasn eletirir. nk bu zaafla sosyal faaliyetler tamamen ekonomik boyuta kayar. Bu ekilde yaayan insanlarn manevi deerlerinin zayfladn belirtir.183 ktisadi artlarn bozuk, kazancn dengesiz, gelir dalmnn gayr adil ve ticaretin lsz olduu toplumlarda, iktisadi alandaki bozukluk ahlaki dengeyi de etkiler ve bozar. 184 Toplumdaki deiimde iktisadi etkenler olduka nemli bir faktrdr. bn Halduna gre insanlarn kazan salamalarnn, rn elde etmelerinin temelinde iblm yapmalar yatar. 185 Bireylerin tek balarna ihtiyalarn temin edememeleri sonucu bir araya gelerek temel ihtiyalarn karlamaya almalar umran meydana getirmitir. Umranda iblm ortam olumu ve insanlar emekleri karl ihtiyalarn gidermilerdir. Temel ihtiyalarn karladklar noktada bedevi umran aamasnda olan topluluklar, zamanla daha ok retimle fazladan rn elde ederek imkanlarn artrmlardr. blmnn gc zaman iinde mlk de beraberinde getirmi ve bedevilikten hadarilie gei yaanmtr. Daha ok retim daha ok kazanc salam ve kazan, halk refah dzeyine karmtr. Buraya kadar adaleti gzeterek gelen toplumun, hrsa kaplmas ve adaleti gz ard ederek daha ok iin uramas ahlaki bozulmalara sebep olmutur.

183

lger, brahim, bn Haldun: In Kayna Dou-4, Berfin Yaynlar, stanbul, 2004, s.52. Mukaddime(S.U.) I, s.117. Kozak, .Erol, bn Halduna Gre nsan-Toplum-ktisat, Pnar Yaynlar, stanbul, 1984, s.175.

184

185

62

bn Halduna gre gerek kazanc ancak adalet salamaktadr. bn Haldun, bedevilerle hadarilerin farkl durumlarda bulunmasnn nedeninin tamamen iktisadi ve maddi artlardan kaynaklandn dnr. Bedeviler hadarilere gre ahlaken daha drst, namuslu, mert ve adildirler. Hadariler ise ikiyzl, hilekar, bencil ve kurnazdrlar. Ahlaki bakmdan bu iki toplum tipi arasndaki farkn sebebi yalnzca iktisadi artlardr.186 Toplumlarn yaam biimini ekonomik koullar belirler. nsanlarn toplum olabilmeleri iin iktisadi adan da bir araya gelmeleri gerekir. Fakat iktisadi alanda adaletin salanmas arttr. Yoksa toplum dengesi bozulur. ktisadi alanda adalet herkese ekonomik zgrlk salar.187 Toplumda bireysel zelliklerin farkl oluu ve koullardaki eitsizlik adaletsizlii meydana getirebilir. Byle durumlarda ekonomide dengeyi salayan adalettir.188 bn Haldun adaletin, refahn ve iktisadi faaliyetlerin temeli olduunu ifade eder. Devletin uygulad adil siyaset, iktisadi faaliyetleri de olumlu etkiler. Adaleti gzeten bir siyasi dzen ve adil bir sosyal ortam insanlara alma azmi verir. Emeinin hakkn alan kiinin retimi de artar.189 ktisadi faaliyetler artnca kazan oalr. Dolaysyla halk refaha kavuur. Devletin gc halknn zenginliiyle artar. Zenginlii salayan da devletin gl

186

Mukaddime(S.U.) I, s.117. een, a.g.e., s.28. een, a.g.e., s.28. Kozak, a.g.e., s.160.

187

188

189

63

politikasdr. 190 Devletin gcnn ve etkisinin az, harcamalarn kstl olduu durumlarda ise iktisadi faaliyetler geriler.191 Toplumun ekonomik yaps bu ekilde bozulur. Bu gidiat devam ederse halk fakirleir. bn Halduna gre devlet iki temel zerine kurulur. Biri asabiyet, dieri de iktisadi temeldir. Bu iki g devleti meydana getirmekle kalmaz, devamn da salarlar. Toplumu ve ynetimi byk lde etkileyen bu glerin zayflamas, devletin de zayflamasn beraberinde getirir. bn Haldun, devletin gcnn zellikle iktisadi manadaki gle doru orantl olduunu belirtir. Devletin masraflar ve vergi politikas gcn niteliini gsteren unsurlardr.192 bn Haldun, siyasi istikrarn ekonomik istikrarla olan irtibatn vergi konusu zerinde durarak ifadelendirir. Ona gre siyasi ynetimin vergileri azaltmas iktisadi faaliyetleri canlandrr. nk vergi gelirleri artar. Az alnan vergi, vergi toplanan taban genileteceinden azdan ok kazanlm olur. Bylece devletin kalknmas da tebaann huzuru da salanm olur. bn Haldun, yksek verginin halk ezecei zerinde durmu, ok kazanan devletin aslnda kaybeden olduunu sylemitir. Tebaas gl olan devlet gerek g sahibi olur. Devletin iktisadi gc nispetinde millet, milletin varlkl oluu nispetinde ise devlet kazanr.193

190

Kozak, a.g.e., s.166. Kozak, a.g.e., s.213. Hassan, a.g.e., s.283-284. Mukaddime(S.U.) II, s.669(dip.7).

191

192

193

64

bn Haldun, iktisadi alanda devlete vazgeilmez bir yer verir. Devletin oluturduu gven, huzur ve adalet ortam, devletin ekonomisinin temelidir. Ona gre iktisadi adaleti bizzat devlet salar. 194 bn Haldun iktisadi adaletin devlete bal olduu dncesiyle, devletin kendisinin iktisadi faaliyet yapmasn reddeder. nk devlet, ancak dzenleyen ve denetleyen olmaldr. Kendi de iin iine girince karlarn gzeteceinden, adaletini kaybedecektir. lerin bu ekilde yrmesi toplumun menfaati ve huzuru asndan nemlidir.195 Devletin iktisadi faaliyet iinde bulunmas toplumda nemli problemlere sebep olur. bn Haldun bu hususta iki ciddi problem zerinde durur. Bunlardan bir tanesi, devletin btn olanaklaryla tarm ve ticaret iine girmesinin dier tccar ve iftiler karsnda haksz rekabete neden olacadr. nk devletin maddi imkanlarnn bykl yannda siyasi gc de vardr. Dier problem ise, devletin kanun koyucu gc ile iktisadi faaliyet iinde bulunmasdr. Siyasi yetkiyi elinde bulunduran devletin bu durumda olmas, halk ezici otoriter uygulamalara neden olabilir. Kendisinin de bir retici olarak, rnlerin bedellerini belirleyici konumda bulunmas halkn iktisadi gcn yok eder. O zaman da vergileri toplayamaz hale gelir. nk oluan hakszlk ve zulm halk ezmi, vergi bile veremeyecek hale getirmitir.196 bn Halduna gre halkn grd bask ve zulm, zerlerine korku sald gibi gven ortamn da yok eder. Mlkte aynen bu ekilde olmaktadr. Mlke ulanca, zaman iinde kaybedilen iyi hasletlerle birlikte vaktiyle kazanlm olan refah ve

194

Kozak, a.g.e., s.159-160. Kozak, a.g.e., s.168. Kozak, a.g.e., s.167-168.

195

196

65

zenginlik hali de yok olup gitmektedir. ktisadi yapnn bozulmasna yol aan hkmdarn basks, adaletsizliiyle kazanlar da gzel huylar da tketmektedir.

66

SONU bn Haldun, zaman zaman tezimizin iinde de belirttiimiz gibi, bal bana bir adalet kuramndan bahsetmemektedir; Onun dnce dnyasna girilince adalete nem vermi olduu hissedilmektedir. nk ele ald siyasi, iktisadi, kltrel her konuda adaletin dolayl bir ekilde de olsa vurgulandn gryoruz. bn Haldun adaleti, duygular, fiilleri ve davranlar etkileyen bir erdem olarak, insan fiilleriyle ilgili alanlara yanstmtr. Onun tam izaha dayanan, net bir adalet tanm yoktur. Bu kavram, dncelerinin temelindedir. Bunun iin adalet, onun eserlerinde hemen hemen her bahse yansmtr. bn Haldunun adalet anlaynn ortaya konulmas iin ahlaki, sosyal, siyasi ve iktisadi grlerinin incelenmesi gerekir. Onun ahlaki grleri, sosyal, siyasi ve iktisadi hayata dair fikirlerinde aa kar. Adaletin sosyal, siyasi ve iktisadi boyutu da ahlaki boyutuyla birebir alakaldr. Adalet ncelikle ahlaki ve vicdani bir meseledir. Bunun yannda bilgiyi ve sorumluluu da gerektirir. Kiisel bir erdem olan adalet, bireyde ortaya kar ve topluma yansr. Bireyler toplum iinde tanmland iin adaletin toplumsal ilgisi kanlmazdr. Toplumun siyasi ynetimi gerektirmesi noktasnda adalet, bireyin yer ald her meselede var olmutur ve olacaktr. ktisat iin de ayn ey geerlidir.

67

bn Haldunun toplumsal grleri umran, asabiyet, bedevilik ve hadarilik kavramlar etrafnda toplanr. Umran, itimai hayattr. Umrann dzeni, dengesi ve devam iin adalet salanmaldr. Adalet, asabiyeti koruyan ve glendiren bir unsurdur. Asabiyetten kast kabilecilik, akrabalk ruhudur. Bedevilik ve hadarilik de insanlarn yaam tarzlar, ncelikleri ve dncelerindeki farkllklardan kaynaklanan iki cemiyet tipidir. Adalet, bedevilerin en nemli vasflarndandr. Ama onlarn yapabildikleri, grdkleri her yerde zulm ve adaletsizlikle savamaktan ibarettir. Bu duygular bedevileri, hadarilemekten ve gzel zelliklerini yitirmekten koruyamaz. Hadarilik istenen yaam tarzdr. nk bolluk, refah, zenginlik, gzel evlerde yaama, gdalarn eitli olmas vb gibi tercih edilen zellikler hadari hayatn zellikleridir. Fakat bn Haldun, hadari hayatn insanlarn gzel zelliklerini bozduunu, ahlaki erdemleri yitirmeye sebep olduunu aka ifade eder. Bu sebeple ona gre sosyal adalet, bedevi toplumlarda salanmakta, hadari toplumlarda salanamad iin de toplumsal ve siyasal k yaanmaktadr. Siyasi alanda adaletle yakndan ilgilenen bn Haldun, bu anlayyla ynetim biimlerini eletirmi ya da onaylamtr. Ona gre bedevi toplumlardaki riyaset, insanlardaki adalet duygusunu ypratmayan ve muhafazasn salayan bir idaredir. Hadari toplumlarn idare biimi olan mlk ise iktidar gcnn elinde ekillenen bir hamur gibidir. Hkmdarn tabiat naslsa devlet de o ynde gider. Mlke dayal idarede her trl yetki hkmdarn elinde olduu iin adaletsizlik mmkndr. bn Haldun, mlk aka bask ve zulme dayal bir idare biimi olarak tanmlamtr. Bu nedenle mlk eletirmitir. Onaylad idare biimi ise hilafettir. nk hilafette etken unsur dini hkmlerdir. Halife istediini keyfince uygulayan bir konumda olmaktan ok uzaktr. Dini hkmlerle ynetilen hilafet idaresinde hkmler, lahi

68

radeden kaynakland iin adaletin en fazla saland ynetim ekli de bu olacaktr. bn Haldun, her trl ynetim biimine tbi toplumlarda adaletsizliin tamamen nne geilebileceini kabul etmez. nk insanlarda iyi zellikler olduu kadar kt zellikler de vardr. Bu nedenle siyasi idarelerde ve toplumlarda tam bir mkemmellik salanmas mmkn deildir. Ancak adaletin mmkn olduunca gerekletirilmesiyle birlikte, en ideale yakn siyasi idare ve toplumlar oluabilir. ktisadi alanda adalet de bn Haldun iin tartmasz salanmas gereken bir durumdur. Bu da ancak devlet eliyle gerekleir. Devlet halkn iktisadi kalknma iin tevik etmeli ve herkese eit haklar datmaldr. Adil uygulamalaryla i blmn kuvvetlendirmelidir. bn Haldun, devletin bizzat iktisadi faaliyetlerde bulunmasn reddeder. nk oluacak haksz rekabet, iktisadi adaletsizlie sebep olacaktr. unu belirtmek gerekir ki; bn Haldunun adalet anlay kendisinden nceki fikri mirastan ok farkl deildir. O, ncekiler gibi, adalet dncesiyle ilgili zel, dikkate deer gr ortaya koymamtr. Eserlerinde adalet konusunu sistematik bir biimde ilemedii iin onun adaletle ilgili grlerini derli toplu bir ekilde ele almamz glemitir. Her eye ramen, bir toplumbilimci olarak bn Haldunun dnceleriyle ilgili genel bir deerlendirme yapldnda, adalete nem verdii aka grlmektedir. Bu nedenle almamzda btn eksikliklerine ramen, bn Haldunun adalet anlayndan ziyade onun adalete verdii nemi ortaya koymaya altk.

69

KAYNAKA

Abdurrahman b Muhammed bn Haldun, Mukaddimetu Ibn Haldun I-III, Ner: Ali Abdlvahid Vafi, Daru Nahdati Msr, 3.bask, Kahire, 1981. Akta, Sururi, Hayekin Hukuk Ve Adalet Teorisi, Liberte Yaynlar, Ankara, 2001. Aristoteles, Eudemosa Etik, ev: Saffet Babr, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1999. Aristoteles, Nikomakhosa Etik, ev: Saffet Babr, Ayra Yaynevi, Ankara, 1997. Arslan, Ahmet, bn Haldunun lim Ve Fikir Dnyas, Vadi Yaynlar, 3.bask, Ankara, 2002. Atayman, Veysel(der.), Devlete Giri,Thalesten Platona Yunan Felsefesi, Don Kiot Gncel Yaynlar, stanbul, 2006. Aydn, Mehmet S., slam Felsefesi Yazlar(Makaleler 2), Ufuk Kitaplar, stanbul, 2000. Aydnl, Yaar, Farabide Tanr-nsan likisi, z Yaynclk, stanbul, 2000. Ayman, Mehmet, Gazzlde Bilgi Sistemi Ve phe, nsan Yaynlar, stanbul, 1997.

70

Bayrakl, Bayraktar, Farabide Devlet Felsefesi, ehir Yaynlar, stanbul, 2000. Birand, Kmuran, lk a Felsefesi Tarihi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, 4.bask, Ankara, 2001. Brighouse, Harry, Justice, Polity Press, Cambridge, 2004. Butterworth, Charles E., slam Felsefesinde Siyasi Dncenin Geliimi, ev:Selahattin Ayaz, Pnar Yaynlar, stanbul, 1999. Cevizci, Ahmet, Adalet Maddesi, Felsefe Szl, Ekin Yaynlar, Ankara, 1996. Cevizci, Ahmet, Adalet Maddesi, Paradigma Felsefe Szl, Paradigma Yaynlar, 4.basm, stanbul, 2000. Ci, Jiwe, The Two Faces Of Justice, Harward University Pres, Cambridge, Massachusetts, London, 2006. arc, Mustafa, Adalet Maddesi, TDV slam Ansiklopedisi, c.1, stanbul, 1988. arc, Mustafa, Asabiyet Maddesi, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c.3, stanbul, 1991. ank, Mustafa Namk, Justice Maddesi, Byk Felsefe Lugat, c.2, Akolu Matbaas, stanbul, 1955. een, Anl, Adalet Kavram -Adalet Kavramnn Grelii zerine Bir Deneme-, Gndoan Yaynlar, 2.basm, Ankara, 1993.

71

ubuku, brahim Agah, slam Dnrleri, Ankara niversitesi lahiyat FakltesiYaynlar, Ankara, 1977. Ebenstein, William, Siyasi Felsefenin Byk Dnrleri(Great Political Thinkers), ev:smet zel, ule Yaynlar, stanbul, 1996. Erdem, Fazl Hsn, slam Hukukunda Adalet Kavram Ve Olgusu, Doktora Tezi, stanbul, 1992. Falay, Nihat, bn Haldunun ktisadi Grleri, Gryay Matbaaclk, stanbul, 1978. Farabi, El-Medinetl Fazla, ev: Nafiz Danman, Maarif Basmevi, stanbul, 1956. Farabi, Fusull-Medeni, ev: Hanifi zcan, Ner: D.M.Dunlop, stiklal Matbaas, zmir, 1987. Fayda, Mustafa, Bedevi Maddesi, Trkiye Diyanet Vakf slam

Ansiklopedisi, c.5, stanbul, 1992. Gazali, Devlet Bakanna tler, ev: Osman Arpaukuru, lke Yaynlar, stanbul, 2004. Gkberk, Macit, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, 12.basm, stanbul, 2000. Griz, Adnan(edi.), Adalet Kavram, Trkiye Felsefe Kurumu Yaynlar, Ankara, 1994. Hadduri, Macid, slamda Adalet Kavram, Yneli Yaynlar, 2.bask, stanbul, 1999.

72

Harvey, David, Sosyal Adalet Ve ehir, ev: Mehmet Moral, Metis Yaynlar, stanbul, 2003. Hassan, mit, bn Haldunun Metodu Ve Siyaset Teorisi, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, 1998. bn Haldun, Bilim le Siyaset Arasnda Hatralar (et-Tarf bi-bn Haldun ve Rhletuhu Garben Ve arkan), ev: Vecdi Akyz, Dergah Yaynlar, stanbul, 2004. bn Haldun, Mukaddime I-II, ev: Sleyman Uluda, Dergah Yaynlar, 4.basm, stanbul, 2005. bn Haldun, Tasavvufun Mahiyeti ifus-Sail, ev: Sleyman Uluda, Dergah Yaynlar, 2.bask, stanbul. bn Manzur, Adele Maddesi, Lisanl Arab, c.10, Dar Sader, 4.bask, Beyrut, 2005. bn Miskeveyh, Ahlk Olgunlatrma, ev: Abdulkadir ener-smet Kayaolu-Cihad Tun, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, 1983. bn Rd, Faslul-Makl,Felsefe-Din likisi, ev: Bekir Karlaa, aret Yaynlar, stanbul, 1992. Kllolu, smail, Ahlak-Hukuk likisi, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, stanbul,1988. Kozak, .Erol, bn Halduna Gre nsan-Toplum-ktisat, Pnar Yaynlar, stanbul, 1984.

73

Kutub, Seyyid, slamda Sosyal Adalet, ev: Yaar Tunagr-M.Adnan Mansur, Caalolu Yaynevi, stanbul, 1962. zlem, Doan, Tarih Felsefesi, Anahtar Kitaplar Yaynevi, stanbul, 1994. Platon(Eflatun), Devlet, ev: Sabahattin Eybolu-M.Ali Cimcoz, Remzi Kitabevi, 5.bask, stanbul, 1985. Platon, Diyaloglar 1, Blm ev: Adnan Cemgil, Remzi Kitabevi, stanbul, 1982. Platon, Menon(Erdem zerine), ev: Ahmet Cevizci, Sentez Yaynlar, Bursa, 2007. Sarolu, Hseyin, bn Rd Felsefesi, Klasik Yaynlar, stanbul, 2003. Saruhan, Mfit Selim, bn Miskeveyh Dncesinde Tanr Ve nsan, lahiyat Yaynlar, Ankara, 2005. Saruhan, Mfit Selim, slam Ahlak Felsefesinde Bilgi Ve Hrriyet, Ankara, 2005. St el-Husr, bn Haldun zerine Aratrmalar, ev: Sleyman Uluda, Dergah Yaynlar, stanbul, 2001. Solomon, Robert C., Adalet Tutkusu: Toplum Szlemesinin Kkenleri Ve Temelindeki Duygular, ev: Ertu Altnay, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1995. afak, Ali, slam Dini Ve Sosyal Adalet, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1992.

74

tb, El-Muvfakt-slami limler Metodolojisi, ev:Mehmet Erdoan, z Yaynclk, c.4, stanbul, 1993. Toku, Neet, lm-i Umran bn Haldunda Toplum Bilimsel Dnce, Beyan Yaynlar, stanbul, 1999. Topta, Mahmut, bn Halduna Yn Veren Kuran Ayetleri, Canta Yaynlar, stanbul, 2002. Uluda, Sleyman, bn Haldun -Hayat, Eserleri, Fikirleri-, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 1993. lger, brahim, bn Haldun: In Kayna Dou-4, Berfin Yaynlar, stanbul, 2004. Yldrm, Yavuz, bn Haldunun Metodu Ve Umran Teorisi, Yksek Lisans Tezi, stanbul, 1990. Yldrm, Yavuz, bn Haldunun Bedavet Teorisi, Doktora Tezi, stanbul, 1998.

75

Ekinci, Aye, bn Haldunda Adalet Anlay, Yksek Lisans Tezi, Danman: Prof.Dr.Mehmet Bayrakdar, 78 s. ZET bn Haldunda Adalet Anlay adn tayan bu aratrmada, 14.y.y.n byk bilgin ve filozofu olan bn Haldunun adalet fikrini ortaya koymaya altk. Aratrmamzda bata bn Haldunun Mukaddimesi olmak zere eserlerinden yola karak adalet anlayn tetkik ettik. bn Haldun, adaleti kavram olarak ele almamakla birlikte adaletin ierdii anlamla bantl dncelerini ifade etmitir. Adaletin aka ifadelendirilmesinin yan sra fikirlerinin adalet ilgisi de tezimizin kapsamnda deerlendirilmitir. Tezimiz giri, iki blm ve sonutan olumaktadr. Giri blmnde adalet kavramnn ne olduu ve adalet kelimesine ynelik yaklamlar ortaya konmutur. Bunun iin, bn Haldundan nce dnce tarihinde bu kavrama ynelik olan fikri miras incelenmitir. Birinci blmde bn Haldunun zerinde durduu konular ve kavramlar etrafnda adalet gr ele alnmtr. Onun adaleti nasl grd, adalete verdii nem, adalet anlaynn temel erevesi, fikirleri ve dnce dnyasyla adalet ilikisinin ne balamda kurulduu incelenmitir. kinci blmde ise bn Haldunun ahlaki, sosyal, siyasi ve iktisadi adan adaleti nasl deerlendirdii zerinde durulmutur. Sonu ksmnda da yaplan aratrmann genel bir deerlendirmesi yaplmtr.

76

Ekinci, Aye, Ibn Khalduns Understanding of Justice, Masters Thesis, Advisor: Prof.Dr.Mehmet Bayrakdar, 78 p. ABSTRACT In this study entitled Ibn Khalduns Understanding of Justice we attempted to introduce the idea of justice of Ibn Khaldun who was a great scholar and philosopher of 14th century. In our study we studied understanding of justice of Ibn Khaldun by starting from his works particularly the Muqaddimah. Ibn Khaldun expressed his ideas connected to the meaning contained by justice although he did not deal with justice as a concept. In addition to giving express meaning to justice, connection of his ideas to justice were evaluated under the scope of our thesis The thesis consists of preamble, two chapters and conclusion. In preamble section, the concept of justice and approaches towards the word justice were introduced. In order to do this, intellectual heritage towards this concept existing prior to Ibn Khaldun was examined. In chapter one, concept of justice around subjects and concepts deliberated by Ibn Khaldun were dealt with. His idea of justice, the importance attached to justice, basic framework of justice understanding, ideas and the context whereby his relation of justice with world of conception was examined. In chapter two, of Ibn Khalduns manner of evaluation of justice with respect to moral, social, political and economical angles was emphasized.

77

In Conclusion section, a general evaluation of the study was made.

78