ilmin herhangi bir dalnda ihtisas yapmak is teyen bir a r a t r m a c n n , o ilim dalnn temel kay naklarn tanmas gerekir.

kir. Bu sylenenler, slm h u kuku sahas iin de geerlidir. Bir aratrmann ihtiva ettii bilgilerin ilm dee ri, bu bilgilerin dayand kaynaklarn birinci derece de ve oriiinal olmalarna baldr. Temel kaynaklara inilmeden yaplan bir aratrmann ilmiii szgtrebilir. Bu bakmdan bilgilerin salam olmas iin kaynaklarn tannmas ve bilinmesi gereklidir. te bu eser, mehur baz tefsir ve hadis kay naklaryla birlikte yaklak yz fkh kaynan tant makta v e mellifleriniri eserlerine yer vermektedir. slm hukuku dalnda alan her aratrcnn el kitab d u r u m u n d a olan bu eser, sahasnda belli bir boluu doldurabilecei kanaatindeyiz.

KAYNAKLARI

Dr. M e h m e t ENER D. E. . lahiyat Fakltesi slm Hukuku r. Gr.

zmir - 1987

Dizgi-Baski: renci Basmevi 855 Sok. No. 51 Tel. : 14 64 71 Konak-ZMR

 N D E K L E R G i r i Ksaltmalar X Molla Hsrev XI a) Hayat XI b) lm Yn XIII c) Eseri (Drer) XIV d) Dier eserleri XVI 1. B l m : Mellifleri t a m tespit edilebilen k a y n a k l a r : 1) el-Cevmi' (Cevm't Eb Ysuf) 1 2) el-Cmi'u'l-kebr 1 3) el-Cmi'u'l-Kebr'e erh yazanlardan birka 2 4) mam Muhammed'in eserlerinden birka 2 3) es-Siyeru'l-Kebr 3 4) es-Siyeru's-Sar 3 5) ez-Ziydt 4 6) Msned Ahmed b. Hanbel 4 mam Ahmed'in eserlerinden birka 5 7) ei-Cmi'u's-Sahh (Sahhu'l-Buhr) 5 Buhr'ye erh yazanlardan birka 6 Buhr'nin eserlerinden birka 8 8) el-Cmi'u's-Sahh (Sahhu Mslim) 8 Sahhu Mslim'e erh yazanlardan birka 0 Mslim'in eserlerinden birka 10 9) Snen'bni Mce 10 Snen'e erh y a z a n l a r . 11 10) Snen Eb Dvd 11 Eb Davud'u erh edenlerden birka 12 Eserlerinden birka 12 11) Snen't-Tirmiz 12 Tirmiz'ye erh yazanlar 13 12) Tatarhniye fi'l-Fetv 13 13) Snen'n-Nes (el-Mcteb) 15 III

Eserlerinden birka 14) Muhtasaru't-Tahav Bu esere erh yazanlardan birka Tahvi'nin eserlerinden bazlar 15), erhu't-Tahv 16) el-Kf f Fr''l-Hanefiyye Bu eseri, erh edenlerden birka Hkim ehd'in baz eserleri 17) el-Mntek 18) Muhtdsaru'i-Kerh Kerh'nin eseri 19) Fetv Ebi'l-Leys 20) Semerkand'nin eserlerinden birka 20) es-Shh 21) Mcmel'l-La Ahmed b. Paris'in eserlerinden birka 22) Muhtasaru'l-Kudr Muhtasar'a erh yazanlar Kudr'nin eserlerinden birka 23) et-Tecrd 24) erhu Muhtasan'l-Kerh 25) el-Esrr fi'l-Usl ve'l-Fru' Debs'nin eserlerinden birka 26) Tc'l-Mesdr 27) Ecns fi'l-Fru' Ntf'nin eserlerinden birka 28) el-Mesd (Muhtasaru'l-Mes'd) Nsh'nin eserlerinden birka 29) Fetv's-Semerkand Semerkand'nin eserleri 30) erhu'l-Cmi''s-Sar 31) el-Mebst Serahs'nin eserlerinden birka 32) Usl's-Serahs 33) erhu'l-Cmi''s-Sar

16 , 16 16 17 18 18 19 19 19 20 20 20 20 21 22 23 23 24 25 25 25 26 26 27 27 27 28 29 29 29 30 30 30 31 31

34) Fevid Sadr'l-slm 35) el-Vecz Vecz'e erh yazanlardan birka 36) erhu'l-Cmi''i-Kebr Evhadddin'in eserlerinden birka 37) Mecma'u'l-Fetv 38) el-Vk't (Vk't'l-Hsm) Hsmddin mer'in eserlerinden birka 39) Umdet'l-Fetv 40) erhu'l-Cmi''l-Kebr 41) el-Cmi'u's-Sar Cmi'u's-Sadr'a erh yazanlar 42) Fetv's-Sura 43) Tezkiye 44) Fetv'n-Nesef (el-Fetv'n-Nesefiyye) Nesef'nin eserleri 45) el-Kef Keafa erh yazanlardan birka 46) Hulsa (Hulsat'l-Fetv) 47) Muhtu'r-Radav Radav'nin birka eseri 48) Mema'u'l-Beyn f Tefsri'l-Kur'n 49) Mecm'u'n-Nevzil (el-Havdis ve'l-Vkt) 50) Tuhfet'l-Fukah 51) Cevmi'u'l-Fkh Attb'nin eserlerinden birka 52) Bedi'u's-Sani' f Tertbi'-eri' 53) Fetv Kdhn Kdhn'nn eserlerinden birka 54) erhu'l-Cmi''s-Sar 55) el-Hidye Mernn'nin eserlerinden birka 56) erhu't-Tekmile 57) erhu'l-Cmi''s-Sar

31 31 32 32 33 33 34 35 35 35 36 36 37 37 37 38 38 39 40 41 42 42 43 43 44 44 44 46 46 47 47 49 49 50 V

58) el-Murib Mutarriz'nin eserlerinden birka 59) Fevid Brhnddin 60) ei-Fetv'z-Zahriyye Zahrddin Eb Bekr'in eserleri 61) Fethu'l-Azz (erhu'r-Rfi') Kazvn'nin eserlerinden birka 62) Mifthu'l-Ulm Sekkk'nin eserlerinden birka 63) erhu'l-Cmi''s-Sar 64) Fsl'l-sren (stren) 65) Cmi'u Ahkmi's-Sar 66) el-Kunye (Kunyet'l-Mnye) Zhid'nin eserleri 67) erhu'z-Zhid (el-Mcteb) 68) Fsl'l-'lmd (el-Fsl'l-'Imdiyye) 69) erhu Tci'-er'a (Nihyet'l-Kifye) 70) Vikyetij'r-Rivye f Mesili'l-Hidye erh yazanlardan birka 71) el-htiyr 72) el-yet'l-Kusv f Diryeti'l-Fetv yet'l-Kusv'ya erh yazanlardan birka 73) erhu yeti'l-Kusv 74) el-Celliyye 75) Mecma'u'l-Bahreyn 76) erhu'l-Mecma' 77) el-Mnye (Mnyet'l-Musall ve unyat'l-Mbted) Mnye'yi erh edenlerden birka 78) Kenz'd-Dekik Kenz'e erh yazanlardan birka Nesef'nin eserlerinden birka 79) el-Kf (erhu'l-Vf) 80) el-Mstasf VI

50 50 51 51 52 52 52 53 54 54 54 55 55 56 57 57 58 58 58 59 59 60 60 60 61 62 62 62 63 63 64 65 65

81) 82) 83) 84) 85) 86) 87) 88) 89) 90) 91) 92) 93) 94) 95) 96) 97) 98) 99) 100)

yet'l-Beyn en-Nihye el-Mbtea f Fru''l-Hanefiyye Tebyn'l-Hakik Zeyle''nin eserlerinden birka el-Kef ala'l-Kef Tenkhu'l-UsiJI Sadreri'a'nn eserlerinden birka et-Tavdh f Hall-i avmid't-Tenkh erhu'f-Vikye Uyn'l-Mezhibi'l-Erbe'a Mi'rcij'd-Dirye es-Seyf'l-Mesll il Men Sebbe'r-Rasl Sbk'nin birka eseri el-Yenbi' el-'Inye Bbert'nin eserlerinden birka erhu'l-Kef Taftzn'nin eserlerinden birka el-Fsleyn (Cmi'u'l-Fsleyn) el-Bezzziye fi'l-Fetv el-Mudmart (Cmi'u'l-Mudmart ve'l-Mkilt) el-Usl (Mirt'l-Usl) Hiyet't-Telvh el-K'idiyye (el-Fetv'l-K'diyye)

66 66 66 66 67 67 67 68 68 68 69 70 70 71 71 71 72 72 72 73 74 75 76 77 77

II. B I m : Mellifleri t a m tespit edilemeyen kaynaklar . 1) el-Cmi'u's-Sar 2) erhu's-Siyer 3) en-Nevdir 4) erhu'l-Hv Bibliyografya ndeks

79 79 79 80

VII

K I S A L T M A L A R A.. a.g.e. Ah. Brock. b. bkz. eNFevid G GAS Hediyye h. .A. Kef. Mah. M. Larousse m. Muh. Mu'cem O. Mellifleri . S. es-ekik ezert ekik Tercemesi ts. Ankara niversitesi ad gecen eser Ahmed Brockelmann ibn, bin (oul, olu) baknz el-Fevid'l-Behiyye GAL = Geschichte der Arabischen Litteratur Geschichte des Arabischen Schrifttums Hediyyet'l-'rifn hicr slm Ansiklopedisi Kefu'z-Zunn Mahmud Meydan Larousse Byk Lgat ve Ansiklopedi mild Muhammed Mu'cem'l-Mellifn Osmanl Mellifleri lm Spplementband e-ekaiku'n-Numaniyye ezert'z-Zeheb ekik- Numniye Tercemesi tarihsiz

Vllf

G R lmin herhangi bir dalnda ihtisas yapmak isteyen bir aratrmac, o sahann temel kaynaklarn tanmas gere kir. Bunu yapmayan kiinin, sahasnda sz sahibi olduu nu sylemesi abes olur. Bu sylediklerimiz slm Hukuk sahas iin de geerlidir. Bu bakmdan bu dediklerimizi uygulama alanna karmak amacyla byle bir kaynak t a nma almasn arzu ettik. almann snrn belirlemek iin, Osmanl medreselerinde Fkh ve slm Hukuku der si iin, ders kitab kabul edilen nl fakh Molla Hsrev (. 885/1480 )'in Hanef fkhna dair yazd Dreru'l-Hukkm f erhi ureri'l-Ahkm adl kitabnn kaynaklar zerinde kk bir aratrma yapmay uygun bulduk. nce mellif Molla Hsrev ve eseri Drer... hakknda zet bilgi verdikten sonra kaynaklarn tantmna geece iz. Bunu da, mellifleri tespit edebilen kaynaklar, m ellifleri tespit edilemeyen kaynaklar eklinde iki ana b lmde inceleyeceiz. Bu almada Drer'in hicr 1310 tarihli Dersedet basks esas alnmtr. Kaynaklarn yeri gsterilirken yal nz ilk getii yerin cilt ve sayfas verilmi, kaynaklar s ralamada ise, melliflerin lm tarihleri dikkate alnm; yani kronolojik sra takip edilmitir. Sz edilen kaynaa yazlan erhlerden nemli grlenlerle; mellifin -varsadier nemli eserlerine de yer verilmitir.

IX

M O L L A H S R E V (. 885/1480) a) H a y a t :

Osmanl limlerinin en deerlilerinden biri olan M o l la Hsrev (. 885 /1480), Tokat civarndaki Trkmenlerden Ersak (Varsak) kabilesindendir . el-A'lm sahibi Hayrddin ez-Zirikl, Molla Hsrev'in adn M u h a m m e d b. Fermz b. Ali olarak zikrettikten sonra^ unlar ilve e d e r : Kaynaklarn bir ounda Molla Hrev'in babasnn ad FERMRZ olarak geer. Ayrca yeni bulduum ve hicr 1119 tarihli yazma bir Drer nshasnn sonunda FER MRZ kelimesinin FERMZ olduunu grdm. Bun lara ilaveten henz muttali olamadm, fakat A.B.D. Princeton ehr ktphanesi fihristinin 393, 495 ve 515. sayfa larnda mellifin eserleri hakknda bilgi verilirken hicr 877'de kendi eliyle yazd bir Drer nshasnn varln dan sz edilmekte ve bu nshann sonunda Molla Hs rev'in adnn Muhammed b. FERMZ b. Ali olduu an latlmaktadr. Eer bu nsha elde edilebilirse, yle zanne diyorum ki, bu isim hakknda son sz s.ylenebilir.^ Ba basnn FERMZ adyla mehur olduu syleniyorsa da, kendi mhrnde Bende-i Ezel M u h a m m e d b. FERMZ b. Ali eklinde yazl olduunu; FERMURZ 'un, halk di linde FERMZ olarak sylendiini reniyoruz.* Takp1 Bursal Muhammed Tahir, Osmanl Mellifleri, I-III, stan bul Matbaa-i mire 1333-1342, I, 292. 2 Bkz. ez-Zirikl, Hayrddin, el-A'lm, I-X, Beyrut 1969, VII, 219. 3 Ez-Zirikl, a.g.e., VII, 219, ikinci stun dipnotu 1. 4 nver, Prof. Dr. A. Sheyl, Ftih Klliyesi Ve Zaman lim Hayat, stanbul 1946, s. 9, dipnotu 2.

rl-Zde ise, FERMRZ olarai< l<aydetmel<te;= elimizdel<i matbu nshada da bu ekilde olduunu grmekte yiz. Baz kaynaklar. Molla Hsrev'in babasnn rum asll lp, sonradan mslman olduunu ileri srerler." Halbuki baz kaynaklar da, Molla Hsrev'in babasnn rum asll olmayp, Trkmen asll ve baba ve dedesinin mslman olduunu sylerler. Bunlardan Bursal Muhammed Tahir, Osmanl Mellifleri adl eserinde : Mevlno Hsrev'in bir mhtedzde olduuna dir ekik Tercemesi'nin'^ riva yeti mevsuk deildir. nk, ayn Tercemenin hamiinde Sivas ile Tokat arasndaki Yerky (Varsak airetinin yer letii yer) karyesinden olduuna ve hatt Drer ve Gurer isimli eserinin hatimesinde (sonunda); Ben, M u h a m med b. Fermuz b. Ali'yim dediine gre, babasnn da dedesinin de mslman olduu ortaya km olur,* di yor.* Bunu destekleyen baka bir husus da, M o l l o Hs rev'in aslen Yozgat civarndaki Yei'ky'de bulunan^" bir T r k m e n " Varsak kabilesine mensup oluu ve Kargn k5 Takprl-Zde, e-ekiku'n-Nmniyye (Ner: Ahmet Suphi Furat), stanbul 1405/1985, s. 116. 6 bnu'l-'Imd, 'Abd'l-Hayy, ezert'z-Zeheb f Ahbr men Zeheb, I-VIII, Beyrut ts., VII, 242-43; Kehhle, mer Rza, Mu'cem'l-Mellifin, I-X, Dmak 1957-1961; XI, 122; emseddin Sami, Kmsu'l-A'lm, I-VI, stanbul 1306-1316, III, 2043; Hammer, Devlet-i Osmaniyye Tarihi (Mt: Muhammed 'At), I-IX, stanbul 1329-1335, III, 327 vd.; e-ekik, s. 116. 7 Edirneli Mecdi Efendi, ekik- Nmniyye Tercemesi, I-II, st. Matbaa-i Amire 1269, I, 135. 8 ekik Tercemesi, I, 135. 9 Osmanl Mellifleri, I, 292 dipnotu 2. 10 Resimli Haritah Mufassal Osmanl Tarihi (Heyet), I-IV, st. 1957-1960, I, 598. 11 R.H. Mufassal Osmanh Tarihi, I, 598; Danman, Zuhuri, Osmanh mparatorluu Tarihi, I-XIV, st. 1965-1970, IV, 232. XI

ynde domu olmasdr.^^ Hicr 885 tarihinde stanbul'da vefat eden IVIolla Hsrev, oradan Bursa'ya nakledilerek kendi medresesi bahesine defnedilmitir." b) i I m i Y n :

Ftih devrinin en nl mftlerinden olup, Osmanl Devletinin nc eyhlislmdr.^* Molla Hsrev, devri nin en byk hukukusu idi. Hatt yalnzca yaad de vir iin deil, bugn bile slm hukukular arasnda m m taz bir mevkiye sahip olduu sylenir ^s Molla Hsrev, Brhneddin Haydar Herev'den {. 820/1417) ders aimtr .* Daha sonra Edirne ah Melik medresesine mderris oldu. Kardeinin vefatndan sonra, yine ayn yerde elebi Medresesine mderris oldu."^^ Varna savandan evvel (832/1428) kazasker oldu. Bu tarihten itibaren Osmanl ordusunun er' (hukuk) ileri M o l l a Hsrev 'in uhdesine verildi. Ftih stanbul'u fethe dince, stanbul kads Hszr Bey'in (. 863/1458) lm zerine, ayn yere kad tayin olmu, bilahare Galata ve s kdar kadlklaryla Ayasofya Medresesi kendisine veril mitir.'^* Ftih, kendisiyle iftihar eder ve gereken iltifat gste rirdi. Bu cmleden olarak, vezirlerine hitaben: Bu, zomamnrn Eb Hanfe 'sidir, derdi .^ Selefn eserlerinden kenOsmanl mparatorluu Tarihi, IV, 232. e-ekik, s. 120; Mu'cem, XI, 122. lmiye Salnamesi, st. 1334, s. 328. Mufassal Osmanl Tarihi, I, 598. e-ekik, s. 117; ezert, VII, 342. Mu'cem'l-Matbti'l-Arabiyye, II, 1970; Ilmiyye Salnamesi, s. 328; Mu'cem, IV, 92. 18 e-ekik, s. 117; Ilmiyye Salnamesi, s. 328; Mu'cem, IV, 92. 19 e-ekik, s. 118; ezert, Vn, 342; Ilmiyye Salnamesi, s. 328; Mu'cem'l-Matbti'l-Arabiyye, II, 1970; Bilmen, mer Nash, Tefsir Tarihi, I-II Ankara 1955-1960, II, 427. XII 12 13 14 15 16 17

di liatt- desti ile her gn iki v a r a k y a z a r d . ^ Fetva m d deti yirmi seneden fazladur.^ c) E s e r i : Dreru'l-Hukkm f erhi ureri'l-Ahkm Drer, IVIolla Hsrev'in Hanef fkh iin yazd mute ber bir metin olan GURER isimli eserine, yine kendisi tarafndan yazlan bir erhtir.^ Btn Trk-Osmanl med reselerinde erhleri ile beraber ders kitab olarak o k u t u l mu ve sadece DRER ad ile sylenegelmitir .^s bu eser, Osmanl fkhnn en nemli kaynaklarndan biridir.^ ca) Drer'in yazma nshalarndan b i r k a : ez-Zirikl'nin e!-A'lm'mdan ve Brockelmann'n G A L ' inden rendiimize gre, Drer'in en eski yazma nsha s mellifin kendi hattyla olan 877-883 h., 1472-1474 m. tarihli olandr.^* Kprl Ktphanesi 561, 562 ve 563 numaralarda nsha olarak kaytl, serlevha ve cetvelleri mzeyyen ve mzehhep ve ta'lik yaz ile yazlm olan^* bu nshann, 878 h. tarihinde Ftih Sultan Mehmed Hn'a ihd edilen ve kendi hatt- destiyle muharrer olup, yine ayn k t p h a nede mevcut olan^^ nsha olma ihtimali kuvvetlidir. Ayrca, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, 4049 A

20 21 22 23 24

e-ekik, s. 118; ezert, VII, 342. lmiyye Salnamesi, s. 328. Ktip elebi, Kefu'z-Zunn, L-II, stanbul 1971, II, 1199. slm Ansiklopedisi, V/1, 606 Hsrev md. Osmanl mparatorluu Tarihi, IV, 232; Devlet-i Osmaniyye Tarihi, III, 237-38. 25 el-A'lm, VII, 219 ikinci stun dipnotu 1; Brockelmann G, II, 226. 26 Kprl Ktphanesi Defteri, stanbul ts., s. 35. 27 Osmanl Mellifleri, I, 293. XIII

1029'c|a,28 Yeni Cami 417/22'de, Nuru Osmaniye 152/63, 1771'de, Ayasofya Ktphanesi 1151/66'da^ i<aytl yazma nshalar mevcuttur. cb) Trkiye dndaki ktphanelerde: Cezayir Byk Cami Ktphanesi 1018'de, Kahire Hidviyye Ktphanesi fihristi lll/48'de, Mnih Saray ve Devlet Ktphanesi 316'da, Leyden Ktphanesi 1863'de kaytl yazma nshalarn mevcut olduunu^* reniyoruz. cc) Drer'in baslm nshalarndan b i r k o : Drer'in hamiinde (kenar). Hasan b. A m m r b. Ali el-Vef e-rnbill (. 1069/1658)'nin unyet Zevi'lA h k o m f i Buyeti Dreri'l-Hukkm adl haiyesi ile birlik te Khire'de h. 1294'te Mustafa Vehbi Matbaasnda; h. 1304'te yine Kahire eref Matbaasnda; sitne (stan bul) 1310 ve 1329'da 2 cz olarak; hmisiz 1 cz olarak yine sitne'de baslmtr.'^ cd) Drer'e erh ve haiye yazanlardan birka: 1. erh yazanlar: smail b. Abdi'I-an b. smail en-Nabls elHanef (. 1062/1651). 2. Haiye yazaniar: a. Muhammed b. M u s t a f a (. 1000/1591). el-Vn (Vankl)

28 Karatay, Fehmi Ethem - Reer, O., Topkap S. Mzesi K tphanesi Arapa Yazmalar Katalogu, I-IV, ist. 1962-1969, II, 552. 29 Brockelmann, G I-II, Leiden 1938-1949, II. 226. 30 Brockelmann, G, II, 226. 31 Mu'cem'l-Matbt, II, 1790; Brockelmann, G, II, 226. XIV

b. Mustafa b. Muhammed Azm-Zde (. 1040/ 1630). Bu zatm haiyesi muteber ve mal<bul bir eserdir. c. Hasan b. A m m r b. Ali e-rnbill elHanef (. 1069/1658). Bu haiye, mellif hayatta iken hret kazanmtr. 3. Ta'lik yazanlar: a. Ahmed b. Sleyman (bn Keml Paa) (. 940/1533). b. Ali b. Emrullah (Knal-Zde) (. 979/1571). c. eyhlislm Zekeriya b. Bayram el-Ankarav (. 1001/1592). d. el-Fdl Hasan elebi (Kmal-Zde'nin o lu) (. 1012/1603 ).32 Drer, Ahmed b. Molla Muhammed el-Haleb (. 1003/ 1594) ile, Ali el-Basr el-Hanef (. 1090/1679) tarafndan nazma evrilmi,^' Kd Sleyman b. Vel el-Ankarav (. 1043/1633),* am Kads iken vefat eden Gelibolulu Os man (. 1136/1723) ve Yafa naibi (nakp) iken vefat eden Boyabatl Karabekir (. 1316/1898) tarafndan da Trkeye terceme edilmitir.^ d) Dier e s e r l e r i : 1) 2) 3) 4) 32 33 34 35 36 Haiye 'al Tefsri'l-Beydv (tam deil), Haiye ala'l-Mutavvel, Mirkt'l-Vsl il lmi'l-Usl,^ Haiye 'al Telhs't-Taftzn,

Kef, II, 1199, 1200. Kef, II, 1199, 1200. Kef, II, 1200; Osmanl Mellifleri, I, 293 dipnotu 1. Osmanl Mellifleri, I, 294. smail Paa, Hediyyet'l-rifin, I-II, stanbul 1951-1955, II, 211; Mu'cem, XI, 122; el-A'lm, VII, 219. XV

5) 6) 7) 8) 9) 10) 11) 12)

Mir't'l-Usl f erhi M i r k t i ' l - V s l , " Risale fi'l-Vel.^ erhu Usli'l-Pezdev, erhu Telhsi'l-Mifth, Kifet Sbhti'l-'Aliye, Mkil'l-Ahkm, Nakd'l-Efkr fi Reddi'l-Enzr,' erhu 'Akidi'i-'Adudiyye.

37 38 39 40

Hediyye, II, 211; el-A'lm, VII, 219. e-ekik, s. 119. Hediyye. II, 211. Mu'cem, XI, 122.

XVI

BRNC B L M MELLFLER T A M TESPT EDLEBLEN KAYNAKLAR

1) el-CEVM' (CEVM'U EB YUSUF) Drer'de ilk defa l/267'de geen bu mecmua, mam Eb Ysuf Ykub b. brahim (. 182/798 )in arkadalarn dan, Bir b. el-Velid el-Kind (. 238/852)'nin Eb Ysuf' tan dinleyerek rivayet ettii mes'eleleri iine alan bir eser dir.'" Emr Ktip b. Emr el-tkn (. 758/1356), bu eserin bir fkh kitab olduunu ve Eb Ysuf 'un yazdn sy ler.^ 2) el-CM'UL-KEBR Drer'de ilk olarak 1/215'de geen bu kaynak, hanef fokhi mctehid mam Eb Abdiliah M u h a m m e d b. Hasen e-eybn (. 189/804 )'ye aittir.^ Hanef hukukusu Ekmelddin Bbert (. 786/1384), bu eser, hakknda yle demitir: Bu eser, rivayet lerin kaynaklarn ve dirayetle ilgili metinleri iine alr; hasmn ciz brakan ifadelerinin yannda, fkhn incelik lerini de ihtiva eden bir eserdir. Eserin nemi, bu kaynak hakknda birok erhlerin yazlmasna sebeb olmutur.^'* Bu eseri, Kemlddin Muhammed b. Abbd Melik Dd 41 Kef, I, 609. 42 eleb, Ahmed b. Ynus, Haiye al Tebyini'l-Hakik. VI, 2 (Tebyn'l-Hakik, I-VI, -Bulak 1313-le birlikte) 43 Kef, I, 567, burada . Muhammed'in lm 187 h. dir. 44 Kef, I, 567. 1

(Dvd) el-Hlt (el-Hallt) (. 652/1254) telhis etmi tir.** Ancak, Drer l/134'de gecen erhu Telhsi'l-Cmii'lKebir 'in mellifi'nin kim olduu belirtilmediinden, bu kay nak hakknda gerekli bilgi verilememitir. Bununla bera ber Telhs'e birok erhin yazldn reniyoruz.*^ Ancak, Drer'in mellifi Molla Hsrev'in (. 885/ 1480), kendisinden 51 yl nce vefat eden, belki de muas r diyebileceimiz Muhammed b. Hamza el-Fenr (. 834/ 1430)'nin, Telhs'e yazd erhten-*^ istifade edebilecei ka naatindeyiz. el-Cmi u'l-Kebr'e erh yazanlardan birka: 1) Eb Ca'fer et-Tahv 2) Eb Bekr el-Cassas 3) Ebu'l-Leys es-Semerkaad 4) Kd Eb Zeyd ed-Debs 5) Fahru'l-slm Pezdev
r

(. 321/933) (. 370/980) (. 373/983) (. 422/1031) , (. 482/1089) (. 483/1090) (. 508/1114)*

6) ems'i-eimme es-Serahs 7) Ebu'l-Mu'n Evhadddin en-Nesef

Mellif imam Muhammed'in eserlerinden birka: 1) el-ctima' al Mlik 2) el-ktisab fi'r-Rzki'l-Mstetb 45 46 47 49 48 49 Mu'cem, X, 118'de el-Hallt olarak tespit edilmitir. Kef, I, 569; el-A'lm, VII, 51; Mu'cem, X, 118. Telhis'in erhleri iin bkz. Kef, I, 569. Kef, I, 567. Kef, I, 472. Kef, I, 567.

3) el-Mebst (el-AsI) 4) el-Cmi'u'l-Kebr 5) el-Cmi'u's-Sar 6) es-Siyeru'l-Kebr 7) es-Siyeru's-Sar 8) ez-Ziydt 9) Kitbu'l-sr.sfl 3) es-SYERU'L-KEBR Drer'de ilk defa 1/287'de geen bu eser, yine mam Muhammed'e (. 189/804) a i t t i r . " Devletler hukukuna alt olan^^ bu kymetli eseri, Kad Ali b. el-Huseyn es-Sa'd (. 461/1069) ve ems'l-eimme es-Serahs (. 483/1090) erhetmilerdir. Serahs, bu erhin byk bir ksmn hapiste iken iml ettirmi, kalann da knca yazdrmtr.^ Bu eser, M u h a m m e d M n b el-Aymtb (. 1238/1822) tarafndan Trkeye terceme edilmitir.^ 4) es-SYERU'S-SAR Drer'de ilk olarak 1/287'de geen bu eser de mam 50 Hediyye, II, 8; Brocicelmann, G, I, 171; S, I, 288. 51 Kef, II, 104; el-Leknev, Ebu'l-Hasenat Muhammed b. elHayy, el-Fevid'l-Behiyye, Beyrut ts., s. 163; Brockelmann, G, I, 171. 52 Kr. Osmanl Mellifleri, II, 35. 53 Kef, II, 1014. 54 Brockelmann, S, I, 291; Sezgin, Fuad, GAS, Leiden 19671974, I, 430-31; Osmanh Mellifleri, II, 35. GAS, I, 430-31'deki bilgiye gre, bu tercemenin stanbul 124rde basld; Osmanl Mellifleri, II, 35'deki bilgiye gre ise, stanbul 1244'de basld ileri srlmektedir.

Muhammed'e (. 189/804) aittir^s ems 'l -eimme M u h a m med b. Eb Sehl es-Serahs (. 483/1090) tarafndan erh edilmitir .5 5) ez-ZYDT Hanef fkhnn temel kaynaklarndan biri olan bu eser, Drer'de ilk olarak l /374'de geer. Bu eser de mam M u h a m m e d ' i n d i r . " Bunu, Ebu'l-Ksm Ahmed b. M u h a m med b, mer el-Attb (. 586/1190) ve Kdhn Hasan b. Mansur (. 592/1196) erhetmiierdir.'''* 6) MSNED AHMED B. HANBEL Taradmz eser Drer'de ilk olarak, 1/53 te geen ve A h m e d b. Hanbel (. 241/855 )'e ait olan^" bu hadis mec muas, otuz bin hadisi iine almaktadr. Muteber hadis kay naklarndan biri olan bu kymetli eser, l rv ile riva yet edilmi yzden fazla hadis ihtiva etmektedir. M ellif, eserine hadisleri alrken, kendi rivayet artlarna uy gun ve kendince sahih addettii hadisleri toplamtr.'^'' Mned'in garib olarak rivayet edilen hadislerin, Gulm Sa'leb adyla bilinen, Eb A m r Muhammed b. Abdilvhid (. 345/956) tarafndan mstakil bir eserde t o p l a n m t r . " Bu hadis mecmuasn, bnu'l-Mlakkn adiyle bilinen, Sircddin mer b. Ali (. 805/1402) ihtisar etmi ve mam Syt (. 911/1505) tarafndan bu muhtasara, Ulk55 56 57 58 59 60 61 GAS, GAS. Kef, Kef, Kef, Kef, Kef, I, 430-31. I, 430-31. II, 962-63. II, 962-963; el-Fevld, s. 36, 65. II, 1680. II, 1680 II, 1680.

du'z-Zeberced isimli bir ta'lii< yazlmtr. A y r c a , Ebu'i-Hasen b. ebi'l-Hd (. 1139/1726) tarafndan da erhedilmitir.^2 Bunlara ilveten, mer b. Ahmed e-emma' el-Ha leb (. 936/1529 )^3 tarafndan da ihtisar edilmitir.*^* mam Ahmed'in eserlerinden bir ka: 1) el-Msned, 2) en-Nsih ve'l-Mensh, 3) Kitb'z-Zhd ,5 4) Kitb'l-Mesil,

5) Kitb'l-Fedil,
6) Kitb't-Tefsir, 7) Kitbu'l-'Hel, 7) eJ-CM'U'S-SAHH (SAHHU'L- BUHR) Drer'de ilk defa, 1/51'de geen ve Sahhu'l-Buhr adiyle bilinen bu kymetli ve mevsuk hadis mecmuas. Ha dis ilminde otorite olan, Eb Abdillh M u h a m m e d b. s mail el-Buhr (. 256/869 )'ye aittir.^^ lm evrede yaygn olan gre gre, bu kitab hadis sahasnda mehur olan Ktb- Sitte 'nin ilki ve en muteberidir. mam Nevev (. 676/1277) yle demitir: slm bilginleri, Kur'n- Ke62 63 64 65 Kef, II, 1680. Mu'cem, X I , 247. Kef, II, 1680. bnu'l-Emn, el-Fihrist, Beyrut, Leibzig 1872, s. 229; Mu'cem, II, 96. 66 el-Fihrist, s. 229. 67 Kef, I, 541.

rm'den sonra hadis sahasnda Sahihi Buhr ile Sahh-i Mslim'in, en mevsuk ve en sahh hadis mecmualar o l malar noktasnda birlemiler, m'slmanlar da bunu by lece kabullenmilerdir. Buna ilveten Sahh-i Buhar, sh hat derecesinde daha ilerde olmakla beraber; Sahh-i Ms lim de istifde ve pratikte hadis sahasnda benzeri ndir olan eserlerdendir. Bu gr cumhurundur.''^ Kamus sahibi Fruzbd (. 817/1414): ilim erbab nn bir Buhr erhinden neleri beklediini ve nelere ihti ya duyduunu dndm ve neticede u ana nokta olabilecei kanaatine vardm, der. Bunlar: 1) Garip kelimelerin izah, harekelenmesi ve irab, 2) Hadislerin shhati ve bablarn birbiri ile mnse beti, 3) Hadislerin sened ynnden Hz. Peygamber'e kadar ulatrlmasdr.^' Buhr'ye erh yazanlardan b i r k a : 1) Fahru'l-slm Ali b. Muhammed el-Pezdev 2) Eb Hafs m e r - b . Muhammed en-Nesef

(. 483 /1090),

(. 537/1142),

3) bnu'l-'Arab Muhammed b. Abdullah el-Mlik (. 543/1148).

68 Nevev, Muhyiddin Eb Zekeriy, Sahhu Mslim bi erhi'nNevev, I-XVin, y.y. 1349, I, 14. Bundan sonraki dipnotlar da Nevev Mslim erhi olarak geecektir. el-Ayn, Bedrddin Mahmud b. Ahmed, Umdet'l-Kr erhu Sahhi'lBuhr, I-XXV, Beyrut ts., I, 5; Kef, I, 541. 69 Kef, I, 552.

4) Hasen b. Muhammed es-San el-Hanef

(. 650/1252),

5) ihbddin Ahmed b. Raslcn er-Raml e-fi (. 844/1440), 6) bn Hacer Ahmed b. Ali el-'Askalgn e-fi (. 852/1449), 7) Abdurrahman b. Eb Bekr el-'Ayn el-Hanef (. 893/1487),

8) Ahmed b. smail el-Krni el-Hanef (. 893/1487), 9) Sad b. Mes'd el-KzerCn 10) Ahmed b. Muhammed el-Kastaln e-fi Buhri'yi ihtisar edenler: 1) Ahmed b. mer el-Ensr el-Kurtub (. 656/1258), 2) Ahmed b. Ahmed ez-Zebd (. 893/1487), Buhr'deki mkerrer hadisleri kararak e-Tecrd's-Sarh li Ehdisi'l-Cmi'i's-Sahh isimli eseri meydana getirmi tir/^ ez-Zebd'nin bu eseri, T.B.M.M.'nin ald bir karar zerine, T.C. Diyanet leri Bakanl emriyle, Ahmed IMai'm (. 1353/1934) ve Kmil Mras (. 1376/1956) t a r a fndan Trkeye terceme edilnitir. Eserin l-lll. cildinin mtercimi Ahmed N a i m ; 11I-X1I. cildinin mtercmii ise. K mil Miras'tr. Birinci bask 12 cild halinde 1928-1948 t a r i h 70 erhin ad, el-Kevseru'l-Cr al Riyd'l-Buhr'dir. Kef, I, 553. 71 erhler iin bk. Kef, I, 552-554. 72 Kef, I, 554. (. 923/1526)" (. 758/1356),

leri arasnda yaplmtr. kinci basks da 1957-1973 t a r i h leri arasnda yaplmtr.^' Ayrca, ikinci basknn cilt ve sayfa numaralar esas alnarak, M c t e b a Uur ve M. Ce ml Sofuolu tarafndan Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrid-i Sorih Tercemesi Ve erhi KILAVUZU isimli bir kla vuz hazrlanmtr. Bu eser, bu byk Terceme'den istifa de etmeyi kolaylatran deerli bir almadr. Ankara 1975'de baslmtr. Buhr'nin eserlerinden birka: 1) el-Cmi'u's-Sahh, 2) el-Edeb'l-Mfred, 3) el-Esm ve'l-Kn, 4) et-Trihu'l-Kebr, 5) et-Trihu's-Sar, 6) Tefsiru'l-Kur'n, 7) Slsiyt fi'l-Hads, 8) Esm's-Sahbe.'* 8) el-CM'U'S-SAHH (SAHHU MSLM) Drer'de ilk olarak 1/7 de geen bu kymetli ve m u teber hadis mcmuas, hadisde hafz olan Ebu'l-Husieyn Mslim b. el-Haccc el-Kueyr en-Neysbr e-fi (. 261/874)'ye aittir.'^ Ktb- SItte'den ikincisi olan Sahh-u Mslim, Allah'n kitab Kur'n- Kerm'den sonra Sahhayn denilen Sahh-u Buhr ile Sahh-u Mslim'in ikincisidir. 73 Naim, Ahmed, Sahih-i Buhr Muhtasar Tecrid-i Sarh Ter cemesi, I, 2; zele, Ali, Hadis Ricali, stanbul 1967, s. 178. 74 Hediyye, II, 16. 75 Kef, I, 555. 8

Bilginler bu iki kitabn birbirine olan stnlnde farkl gre sahiptirlerJ^ Mslim b. el-Haccc'm, Buhari 'den hadis rendiini ve Buhar'nin hadis ilminde benzeri olmayan bir otorite olduunu itiraf ettii, bize kadar ulaan haberlerdendir^' Mslim'in kendi metodlarnc uygun olarak meydana getirdii bu hadis mecmuas, istifadesi kolay ve pratik bir kaynaktr. Bunun bu vasf, ihtiva ettii hadislerin ait oldu u mevzular (kitab-bb) altnda dzenli bir ekilde sra lanmasndan ileri gelmektedir..''* Neysbr'^ hadis hafzlarndan Mekk b. Abdan (. ? 295/905), Mslim b. el-Haccc'm yle dediini nakleder: Hadisiler yz sene hadis yazsalar, yine benim Sahhim'e mracaat etmekten edemiyeceklerdir. Hareket noktalar benim eserim olacaktr. Yine Mslim, ben bu kitabm Eb Zr'a er-Rz(. 264/877)'ye arzettim. lletli olduuna ia ret ettii hadisleri braktm; shhat ynnden illetli olma yan yani sahih olan hadisleri Sahhim'e aldm.^^ Hafz elHatb'l-Badd (. 463/1071), Mslim'in yle dediini nakleder: Ben, bu mecmuay hocalarmdan bizzat din lediim yz bin hadisten setim.^!

Kef, I, 555. Nevev, Mslim erhi, I, 14. Nevev, Mslim erhi, I, 14. Neysbur: Bilginler yata ve esiz stnlklere sahip b yk bir ehirdir. ran'n Horasan eyletinde ve Mehed'in 90 km. gneybatsmda, 1278 m. yksekliinde merkez bir ka sabadr. Hamev, Yakut b. Abdiliah, M'cem'l-Bldn, -V, Tahran 1965. IV, 587; Kmsu-l-A'lm, VI, 4631. 80 Nevev, Mslim erhi, I, 15. 81 el-Hatb el-Badd, Eb Bekr Ahmed b. Ali, Trihu Bagdd, I-XIV, Beyrt-Lbnan ts., XIII, 101.

76 77 78 79

Sahih'i Mslim'e erh yazanlardan birl<ai: 1) Kd Myad b. Ms el-Mlik 2) 'Immddin Abdurrahman b. Abdi'l-Al (. 544/1149)

(. 624/1226)

3) Eb Zekeriyya Yahya b. eref en-Nevev e-fi ' (. 676/1277) 4) Abdurrahman b. Eb Bekr es-Suyt (. 911/1505) 5) ihbddin Ahmed b. Muhammed el-Kastalan

(. 923/1517)

6) Mevln Aliy'l-Kar Ali b. Sultn el-Herev (. 1016/1606 )2 Mslim'in eserlerinden birka: 1) el-Cmi'u's-Sahh (Sahh-u Mslim), 2) Evhm'l-Muhaddisn, 3) Rub'iyyt fi'l-Hads, 4) Tabakt'r-Ruvt, 5) Kitb'l-Esm ve'l-Kn, ^) Kitb Evldi's-Sahbe,

7) Kitb'l-'llel, 8) el-Msned'l-Kebr Ale'r-Ricl .ss 9) SNEN'BN MCE Drer'de ilk olarak l/198'de geen ve hadis sahasmda yazlm mecmualardan biri olan bu Snen, Eb Abdil82 Kef, I, 557, 558. 83 Hediyye, II, 431.

10

(ah M u h a m m e d b. Mce el-Kazvn (. 273 /886 )'ye aittir.^" Baz hadis bilginleri bu eseri, Ktb- Sitte 'nin altnc kitab olarak kabul etmilerdir.^' Snen'e erh yazanlar: 1) mer b. Ali b. el-Mlakkn e-fi (. 804/1401)

2) Muhammed b. s ed-Demr e-fi (. 808/1405) 3) Abdurrahman b. Eb Bekr Cellddin es-Syt (. 911/1505 )80 Syt Snen'in tamamn erhetmi ve erhe, Misbhu'z-Zcc 'al Sneni bni Mce adn v e r m i t i r . " Eserlerinden b a z l a r : 1) es-Snen fi'l-Hadis 2) Tefsiru'l-Kur'n 3) Trihu Kazvin" 10) SNENU EB DVD Drer'de ilk olarak l/108'de geen bu hadis mecmua s, Sleyman b. E'as es-Sicistn (. 275 /889 )'ye aittir.^^ Kendisi eseri hakknda: Ben Hz. Peygamber'den be yz bin hadis yazdm. Eserime bu hadislerden drt binini se ip, aldm der.^ 84 85 86 87 88 89 90 Kef, II, 1004. Kef, II, 1004. Kef, II, 1004. Kef, II, 1004. Hediyye, II, 18. Kef, II, 1004-5; Hediyye, II, 395. Kef, II, 1004-5. 11

Eb Davud'u erh edenlerden b i r Ica: 1) Ahmed b. Muhammed b. brahim el-Hattb (. 3 8 8 / 998) erhetmi, erhine IVlelm's-Snen adm vermi tir. 2) Abdurrahman b. eb Bel<r es-Syt (. 911/1505)de erhetmi ve adma Mirltt's-Sud i l Snen-i Eb Dvd ismini vermitir." Bir de. Hafz Mnzir diye bilinen, Abdu'l-Azm b. A b di'l-kav (. 656/1258), Eb Davud 'u ihtisar ederek elMcteb isimli eserini meydana getirmitir.^^ Eserlerinden b i r k a : 1) es-Snen fi'l-Hadjs, 2) Delil'n-Nbvve, 3) Kitb't-Teferrut, 4) Kitb 'l-Mersil, 5) Kitb'l-Mesil, 6) Nsihu'l-Kur'n ve M e n s h u h u . " 11) SNEN'T-TRMZ Drer'de ilk olarak l/198'de geen ve hadiste hafz, Eb s M u h a m m e d b. s et-Tirmiz (. 279/892 )'ye ait olan bu hadis mecmuas, Ktb- Sitte 'nin nc kitab dr.*'' Tirmiz'nin, eseri hakknda yle dedii bize kadar gelen haberler arasndadr. Ben b u kitab tasnif edip yaz91 92 93 94 Kef, II, 1004-5. Kef, II, 1004-5. Hediyye, I, 395. Kef, I, 559.

12

diktan sonra, Hicaz, Irak ve Horasan limlerine arzettim. Onlar, eserimi beenip kabul ettiler. Ve ilve ederek, k i min evinde bu hadis mecmuas bulunursa, sanki o evde konuan bir Peygamber vardr.*^ dediler. Bu eser mellifine nisbetle Cmiu't-Tirmiz adyla h ret bulmutur, Snen't-Tirmiz de denilmektedir.*^ Tirmiz'ye erh y a z a n l a r : 1) Hafz Eb Bekr Muhammed b. Abdillah el-bil (. 546/1151). erhinin ad, 'ridat'l-Ahvez f i erhi't-Tirmiz')>dir. 2) Hafz Ebu'l-Feth Muhammed Ya'mer e-fi (. 734/1333). b. Muhammed el-

3) Sircddin mer b, Raslan el-Bulkn e-fi (,

805/1402 )''7

4) Abdurrahman b. Abdirrahim ei-Mbarekfur (. 353/1934). erhinin a d , Tuhfetu'l-Ahvez b erhi C mi'i't-Tirmzdir. 12) TATARHNYE f i ' l - FETV Drer'de ilk olarak 1/17'de geen bu eser. lim b. Al el-hanef (. 286/859 )'ye ait olup, byk bir fkh kitabdr .8

Mellif eserine, el-Muhtu'l-Brhon, Zahra, Hniyye ve Zahiriyye isimli fkh kitablarnn iine ald mes'eleleri almtr. Kitabin blmlerini mehur Hidye isimli f 95 96 97 98 Kef, Kef, Kef, Kef, I, I, I, I, 559. 559. 559. 268.

13

kh kitabnn bablarna gre tertip etmitir.'" IVleliif, ese rinin' yazlmasna Totarhn adl Ulu h k m d a r n iradesinin sebeb olduunu z i k r e d e r . Tatarhniyye diye mehur olan bu eser, Zd'l-Msfir adyla da s y l e n m e k t e d i r . Fakh brahim b. Muhommed b. el-Holeb (. 9 5 6 /

1549), bu eseri t e k cilt halinde zetlemitir. Bu ihtisarnda (zetlemesinde) vukuu az olanla, her zaman meydana ge lebilecek mes'eleleri ve ayrca elde bulunan kitaplarda bulunmayan garip mes'eleleri semeye dikkat etmitir.'"^ Burada nemli grdmz bir noktaya iaret etmek te fayda var: Ktip Celebi'nin, Kefu'z-Zunn II, 947'de; Badatl smail Paa'nn, Hediyyet'l-rifin 1, 435'de Ta tarhniyye nin mellifi m b. A l el-Hanef iin verdik leri hicr 286 lm tarihi, kanatimizce aslna uygun o l m a ma ihtimali var. nk, yukarda da sylediimiz gibi, Kefu'z-Zunun'un ifadesine gre, mellif (lim b. Al) eserine yukarda isimleri belirtilen eserlerin mes'elelerini almtr. stifade ettii eserlerin mellifleri: Hniyye sahibi Hasen b. M a n s u r h. 428'de, el-Muhitu'l-Burhn ve Zahra sahibi Brhnddin M a h m u d b. Ahmed h. 616'da, Zahiriyye s a hibi Zahrddin M u h a m m e d b. A h m e d h. 619'da vefat etmilerdir.=' Bu bakmdan hicr 286'da vefat ettii belirti len lim b. Al'nn, kendinden sonra len kiilerin eserle rinden istifade etmesi oklen mmkn deildir. Eserin yazlmasn emreden T a t a r h n ' m , Tuluk sul t a n M u h a m m e d h II (. 752/1351)'n veziri olduunu, ayrca yine Tuluk sultan Frz h III (. 790/1388)'n
99 Kef, I, 268. 100 Kef, I, 268. 101 Kef, I, 268; Hediyye, I, 435. 102 Kef, I, 268. 103 lm tarihleri iin bk., Kef, I, 823; 11, 1219, 1226.

14

ba komutan olduunu ve O'nun zamannda ldn reniyoruz.^'' jstelik bu eser, Tatarhniyye adyla y a zlmasn emreden ahsa nisbet edilmektedir. 5 Netice olarak, mellif lim b. Al 'nn lm tarihi t a m tespit edilememekle beraber, hicr VIII. (m. XIV) asrda y a ad ve verilen 286 h. lm tarihinin geree uygun d medii ortaya km olur. 13) SNEN'N-NES (el-MCTEB) Drer'de ilk olarak l/198'de geen ve es-Snen'sSar adyla d a bilinen bu eser, es-Snen'l-Kbr sahibi Eb Abdirrahman A h m e d b. uayb en-Nes el-Hfz'a (. 303/915) aittir.*'* Mellifin asrnda yaayan devlet a d a m larndan biri, O'na es-Snen'l-Kbr isimli eserinde b u lunan btn hadislerin sahih olup olmadn sorar. O d a , Hayr, hepsi sahih deil, der. O halde bize sahih hadisleri ihtiva eden bir eser yaznz, demesi zerine, ad geen eserden zayf hadisleri kararak es-Snen's-Sar isimli hadis mecmuasn tas nif eder ve bu yeni mecmuaya e l - M c t e b adn verir. Bu eser, Ktb Sitte 'den biridir. Hadisiler, Bu h a disi Nes rivayet etmitir diye mutlak olarak ifade ettik lerinde, bu szleriyle O'nun e l - M c t e b isimli hadis mec muasn kastederler.^'^ Nes'nin, hadisleri eserine alrken, rvileri zerinde titizlik gsterdii ve Mslim'den (. 21/874) daha ar art104 105 106 107 Kmsu'l-A'lm, IH, 1605; slm Ansiklopedisi, IV, 666. Kmsu'l-A'lm, III, 1605. Kef, II, 1006. Kef, II, 1006.

15

lar ne srd sylenmektedir. Eserlerinden b i r k a : 1) es-Snen'l-Kbr, 2) 3) 4) 5) 6) es-Snen's-Sur, Kitb'd-Duaf, v e ' l - M e t r k n , " ' Msned Mlik fi'l-Hadis, Mensik'n-Nes, Kitb'l-Cm'a.

14) M U H T A S A R U T - T A H V Drer'de ilk olarak ll/319'da geen bu nemli kaynak, hanef fruna dair kymetli bir eser olup, mam Eb C a ' fer Ahmed b. M u h a m m e d et-Tahav el-Hanef (. 3 2 1 / 933)'ye aittir."^ Eserini byk ve kk olmak zere iki ekil zerine te'lif etmitir. Eserlerin tertibinde, fi fakhi mctehid, smail b. Yahya el-Mzen (. 264/878)'nin me todunu t a k i p etmitir."^ Eseri hakknda kendisi: Ben bu kitabmda insann (mslmann) bilmesi lzm gelen fkh konular topladm. Bu husustaki sorular, Eb Hanife (. 80/150), E b Ysuf (. ^82/798) ve m a m M u h a m m e d (. 189/804)'in grlerile cevaplandrdm, d e m e k t e d i r B u kitab zerine birok erhler yazlmtr.^"^* Bu esere erh yazanlardan b i r k a : 1) Eb Bekr Ahmed b. Ali el-Casss
108 109 110 111 112 113 114 Kef, II, 1006. Mu'cem, I, 244. Hediyye, I, 56. Kef, II, 1627. Kef, II, 1627. Kef, II, 1627. Kef, II, 1627.

16

el-hanef 2) Eb Nasr el-Ekta' Ahmed b. Muhammed 3) Eb Nasr Ahmed b. Mansur el-sbcb

(.370/980)

(.474/1081)

(.480/1087)

4) ems'l-eimme M u h a m m e d b. A h mlet et es-Serahs 5) Alddin Ali b. M u h a m m e d es-Semerkand Tahv'nin Eserlerinden b a z l a r : 1) A h k m ' l - K u r ' n , 2) el-htilf beyne'l-Fukah, (0.535/1140 )11= (o. 483/1090)

3) el-Mehdr ve's-Sicillt, 4) et-Trihu'l-Kebr ,"7 5) erhu 6) Meni'l-sr/^^

Mkil'l-sr,"'

7) Kitb'l-Muhtasar .120 8) Kitb'-rt el-Kebr, es-Sar, 9) el-Vesy ,i22 115 116 117 118 119 120 121 122 Kef, II, 1627. el-Fihrist, s. 207; Mu'cem II, 107. Mu'cem, II, 107. el-Fihrist, s. 207; Brockelmann, S, I, 293; el-Fevid, s. 32. el-Fihrist, s. 207; el-Fevid, s. 32. el-Fihrist, s. 207; Brockelmann, S, I, 294; el-Fevid, s. 32. el-Fihrist, s. 207; Brockelmann, S, I, 293; el-Fevid, s. 32. el-Fihrist, s. 207; el-Fevid, s. 32. 17 el-Evsat ,^

10) Kitbu Menkb Eb Hanife .^23 15) ERHU'T-TAHV Drer'de ilk olarak l / Z I ' d e geen bu eser de Eb Ca' fer Ahmed b. M u h a m m e d et-Tahv'ye (. 321/933) aittir .'24 Kaynaklar hakknda bilgi vermekte olduumuz D rer'in metninde, bu eserin ad erhu't-Tahv eklinde mutlak olarak getii iin, Tahvi'nin, j m a m M u h a m m e d ' i n el-Cmi'u'l-Ketar isimli eserine yazd erh akla gelebilir. nk, mam Muhammed 'in ad geen eserine erh y a zanlardan biri de Tahavdir.^^s 16) el-KF f FR'I'L-HANEFYYE Drer'de ilk olarak 1/8'de geen ve hanef fkhna' dair olan bu nemli eser, M u h a m m e d b. M u h a m m e d el-Hanef el-Hkim e-ehd'e (. 334/945) aittir.'* Mellif eserinde, m a m Muhammed'in el-Mebst (el-AsI), el-Cmi'u'l-Kebr, ve el-Cmi'u's-Sar'inl bir araya getirmtir .127 Hkim ehid 'in bu eseri, hanef mezhebi iin mutemed bir kaynaktr. ef-Hkim e-ehd adyla bilinen m ellif, M e r v i 2 9 ehri limlerinden olup, asrnda hanefilerin imamdr. Buhra'da"'" kadlk yapm, zamannn hkmel-Fevid, s. 32. el-Fihrist, s. 207; el-Fevid, s. 32. Bkz. Kef, I, 567. Kef, II, 1378. Kef, II, 1378. Kef, II, 1378. Merv: Horasan'n en mehur ehirlerinden biridir. Mu'cem'l-Bldn, IV, 507. 130 Buhr : Mvernnehrin en byk ve en gzel ehirlerin den biridir. Mu'cem'l-Bldn, I, 517. 18 123 124 125 126 127 128 129

dar, O'na vezirlik grevi vermitir ." ehrinde ldrlerek ehid edilmitir .^s Bu eseri erhedenlerden b i r k a : 1) smail b. Ya'kb el-Ensr el-Mtekellim 2) Ahmed b. Mansr el-sbcb

Bilahare

Reyv"^

(. 331/942), (. 480/1087),

3) emsleimme Muhammed b. Ahmed es-Serahs (0.483/1090)^*' l-lkim ehid'in baz e s e r l e r i : 1) el-Kf f FrVI-Hanefiyye, 2) el-Mntek ,i35 3) el-Mstehls.'^"^ 4) el-urer fi'l-Fkh.'' 17) el-MNTEK Drer'de ilk olarak 11/451'de geen bu nemli eser de yine M u h a m m e d b. M u h a m m e d el-Hkim e-ehd ( 0 . 3 3 4 / 945)'e a i t t i r . 131 el-A'lm, VII,' 242. 132 Reyy: Medya'da eski Ragha ehri olup, Tahran'm aa yu kar a km. gney-batsmda balunan bir ehrin addr, is lm Ansiklopedisi, IX, 721 Reyy md. Ayrca bkz, Mu'ce m'l-Bldn, II, 892. 133 el-A'lm, VII, 242. 134 Kef, II, 1378. 135 el-A'lm, VII, 242; Mu'cem, X I , 185. 136 Hediyye, II, 37; Mu'cem, XI, 185. 137 Brockelmann, G, I, 174; S, I, 294. 138 Kef, II, 1851-52; el-Fevid, s. 185-6. 19

Mellif Hakim ehid, eseri hakknda yle demitir. nB(/n bu eserimi yazarken, te'lif edilmi yz esere m racaat ettim ve e l - M n t e k isimli eseri meydana getir dim." el-Kfi ve e l - M n t e k gibi kymetli eserler, bu sahada otorite olduuna dellet edr.*" 18) MUHTASARU'L-KERH Drer'de ilk olarak ll/319'da geen ve hanef fkhna dair olan bu Muhtasar, mam Ebu'l-Huseyn Abdullah b. elHuseyn b. Delll el-Kerh el-Hanef (. 340/951 )'ye aittir^" Bu Muhtasar, Eb Bekr Ahmed b. Ali el-Cassas (. 370/980) ile Ahmed b. Muhammed el-Kudr (. 428/1037) erhetmilerdir ."2 Kerh'nin e s e r i : Hakknda bilgi verdiimiz Muhtasar'dr .^ 19) FETV EB'L-LEYS Drer'de ilk olarak l/24'te geen bu fetva mecmuas, Ebu'l-Leys Nasr b. M u h a m m e d b. A h m e d eis-Semerkandi' ye (. 373/983)"'' a i t t i r . Semerkand'nin eserlerinden birka: 139 140 141 142 143 144 Kef, II, 1851-52. el-Fevid, s. 185-6. Kef, II, 1634; Mu'cem, VI, 45; ezert, II, 358. Kef, II, 1634. Mu'cem, VI, 45. lm tarihi iin bkz. Brockelmann, G, I, 196; S, I, 347. Ay rca lm tarihini h. 375, 383 ve 393 eklinde de gsteren ler vardr. Bkz. Brockelmann, G, I, 196. 145 Kef, II, 1220; el-Fevid, s. 221; Hediyye, II, 490. mellifin

20

1) T e f s r u ' l - K u r ' n / * ' 2) Hznet'l-Fkh, ^7 3) el-Mukaddime fi'l-Fkh,"

4) erh'l-Cmi''s-Sar ,i' 5) Tenbhu 'l -filn .iso 6) ir'at'l-slm .s 7) Bstqn'l-'rifin ,'52 8) Esrru'l-Vech ,i53 9) el-Fetv ,i5* 20) es-SIHH Drer'de ilk olarak l/42'de geen bu A r a p a lgat,

Arap edebiyatnn mamlarndan Eb Nasr smail b. H a m md el-Cevher (. 393/1002 )'ye aittir."^' el-Hatb et-Tebri146 Mu'cem, XIII, 91; bn Kutluboa, Ebu'l-Adi Zeynddin K a sm, Tc't-Tercim f Tabakti'l-Hanefiyye, Badad 1962, s. 79; Hediyye, II, 490. 147 Hediyye, II, 490. 148 Hediyye, II, 490; Tc't-Tercim, s. 79; el-A'lm, VIII, 34849; Brockelmann, G, I, 196. 149 Hediyye, II, 490. 150 Mu'cem, XIII, 91; Hediyye, II, 490; Tc't-Tercim, s. 79; Brockelmann, G, I, 196; S, I, 348. 151 el-A'lm, VIII, 348-49; Brockelmann, G, I, 196. 152 Mu'cem, XIII, 91; Hediyye, II, 490; Tc't-Tercim, s. 79. 153 Berlin Kraliyet Ktphanesindeki nsha Esrru'l-Vahy adn tamaktadr. Brockelmann, G. I, 196. 154 Hediyye, II, 490; Ayrca bu fetva mecmuas, en-Nevzil mine'l-Fetv ad eserin ayn olduu ileri srlmektedir, G, I, 196. 155 Bkz. Kef, II, 1071. 21

z (. 502/1109), es-Shah'n tertibinin gzel olduunu, aranlan kelimenin koluyca bulunmas gibi zellikleri olan bir szlk olduunu, bir takm mkil kelimelerin tefsir edildiini belirtir. Selibi'de (. 429/1038), Yetime adl eserinde '^ bunun hakknda; Shah, kendinden nce Arap edebiyatmda telif edilen eserlerin en bata geleni ve o n larn muhtevasn iine alan bir eser olduunu sylemi tir. Mu'cem'l-deb mellifi Hamev d e (. 626/1229) : Bu eserin, ilim erbabnn elinden drmedii ve mute ber addettii tasnifi gzel bir lgattir, demitir.^" Shoh iin bir takm erh ve haiyeler yazlm, ihti sarlar yaplmtr. htisarlar arasnda Muhammed b. Eb Bekr er-Rz'nin (. 666/1268'den sonra) Muhtaru's-Shh odl eseri, mehurdur. Shh, Vankl nisbetiyle bilinen Mevl M u h a m m e d b. M u s t a f a el-Vn (1000/1501) t a r a f n dan Trke'ye terceme edilmii ^s, 1141/1728 tarihinde s i tne'de (stanbul) baslmtr. Bu eser brahim Mteferrika'nm (. 1158/1745) stanbul'da ilk kurduu m a t b a a d a ba slan ilk Trk eseridir. Shah'n hadislerini Celleddin es-yt (. 911/1505) tahric etmi ve eserine Felku's-Sabh (el-lsbh) f Tahrci Ehdisi's-Shh adn vemritir. Syt, Shh hak knda : Shh lgat alannda, Buhar'nin Sahih'inin hadis ilminde ulat rtbeye ulamtr. timada ayan bir l gat oluu, iindeki bilginin okluundan deil, sahih ve doru bilgileri ihtiva etmesinden ileri gelir, demitir.'^' 21) MCMEL'L-LA Drer'de ilk olarak l/48'de geen ve Arap diline ait
156 Bkz. Kef, II, 1073; Kr. Brockelmann, G, S, 196 (Yetime, IV, 289 dan naklen). 157 Hamev, Mu'cem'l-deb, II, 268. 158 Kef, II, 1073; Osmanl Mellifleri, II, 48. 159 Kef, II, 1073 ve dipnotu 1.

22

olan bu lgat, Ebu'l-Huseyn Ahmed b. Fris el-Kazvn elLav (. 395/1004)'ye ait bir eserdir.!-"" Mellif bu ese rinde yabanc ve tannmayan szleri bir kenara brakarak, Araplarca bilinen ve tannan en ak ve en doru ifde ve lgatlar toplamtr. Ayrca eserine icaz hkimdir.""' Ahmed b. Fris'in eserlerinden bir k<i: T) Mcmel'l-La, 2) Fkhu'l-La, 3) Mekys'l-La, 4) Cmi'u't-Te'vl,i '*2 5) Kitb Zehiri'l-Kelimt, 6) Kitb'l-Hacr, 7) arbu 'rbi'l-Kur'n, 8) Mukaddimet'l-Ferid, 9) Kitb Sreti'n-Neb, 10) Usl'l-Fkh, 11) Ahlku'n-Neb .'3 22) MUHTASARU'L-KUDR Drer'de ilk olarak l/10'da geen bu nemli M u h t a IGO Hamev, ihbddin Ykt b. Abdillah el-Hamev er-Rm el-Badd, Mu'cem'l-deb (ev Tabakt'l-deb; Ird'l-Erib), I-VII, Msr 1923-1930; II, 7; Ibnu Hallikan, em.sddin Ahmed b. Muhammed, Vefeyt'l-A'yn ve Enb Ebni'z-Zaman, I-V, Kahire 1367/1948, I, 100; Kef, II, 1604; Brockelmann, G, I, 130; S, I, 198. 161 Kef, II, 1604. 162 Mu'cem, II, 40, 41. 163 Mu'cem'l-deb, II, 7; Brockelmann, G, I, 130; S, I, 198. 23

sar, Hanef fkhna dair olup, mam Ebu'l-Huseyn Ahmeti b. M u h a m m e d el-Kudr el-Badd (. 428/1036 )'ye aittir.** Hanefler, fkh kitablarnda el-Kib kelinnesini mutlak olarak zikrettikleri zaman, bu ifadeleriyle Muhtosaru*l-Kudryi kasdederler.'*' Bu eser, fakihlerin elind dolaan muteber bir metindir. Bu bakmdan hretinden bahsetmeye lzum yoktur.''^'' Misbh-u Envri'l-Ed'yye sohibii*^ eserinde yle demitir :M (Veba hastal zuhur ettii zaman, Hanefler bu eser (Muhtasaru'l-Kudr)'in okunmasndan hayr ve bere ket umarlar. Bu gzel eseri ezberleyen fakirlikten kurtulur .

Muhtasar'a erh y a z a n l a r ; 1) smail b. el-Huseyn (el-Hasen) el-Beyhak 2) Ahmed b. Muhammed Ebu Nasr el-Ekta' 3) Ali b. Ahmed el-Mekk er-Rz 4) Muhammed b. brahim er-Raz 5) Muhtar b. Mahmud ez-Zhid el-Hanef 6) Mahmud b. Ramazan er-Rm 7) Ebu Bekr b. Ali el-Haddd el-Badd 164 165 166 167 168 24

(. 402/1011),

(. 474/1081), (. 598/1201), (. 615/1218),

(. 658/1259), (. 769/1367),

(. 800/1397),

Kef, II, 1631; Mu'cem, II, 66, 67. Kef, II, 1631. Kef, II, 1631. Ad geen eserin mellifi tespit edilememitir. Kef, II, 1631.

8) Ysuf b. mer b. Ysuf es-Sf el-Kdr Kudr'nin eserlerinden birka: 1) Muhtasaru'l-Kudr, 2) erhu Muhtasari'l-Kerh, 3) et-Takrb'l-Evvel, 4) et-Takrb's-Sn. 23) et-TECRD Drer'de ilk olarak l/24'de geen bu eser, yine A h med b. M u h a m m e d ei-Kudr'ye (. 428/1036) a i t t i r . ' " Eserde, hanefilerle filerin ihtilaf ettikleri konulara ve mes'elelere yer verilmitir. Fkh ilminde yaya olanlarn kolaylkla istifade edebilmeleri iin de, tercihe ayan g rler zerinde d u r u l m u t u r . ' ^ Mellif, eserini h. 405 se nesinde yazdrmaya balamtr."' Thir b. A h m e d el-Buhr'nin (. 542/1147), Hulsa t'l-Fetv isimli eserinin zekat blmnde, hanef fkh ile ilgili, M u h a m m e d b. ca' es-Selc el-Hanef (. 2 6 6 / 879)'ye ait Tecrd isimli bir eserin var olduu da sylenir.P 24) ERHU MUHTASAR'L-KERH Drer'de ilk olarak 11/171'de geen bu eser de Ahmed
169 170 171 172 173 174 Kef, II, 1631 vd. Mu'cem, II, 67. Kef, I, 346. Kef, I, 346. Tc't-Tercim, s. 7. Bkz. Kef, I, 346, dipnotu 1.

(. 832/1429)'"

25

b. M u h a m m e d el-Kudr (. 428/1036 )'nin olup, mam Ebu'l-Hseyn el-Kerh (. 340/951 )'nin Muhtasaru'l-Kerh isimli eserine yazd bir erhtir."= 25) el-ESRR fi'l-USL ve'l-FR' Dijer'de ilk olarak l/24'te geen bu nemli eser, hem usle ve hem de frua dair olup, lm-i Hilaf (muka yeseli slm hukuku) ilk ortaya koyan^^^ Ubeydullah (Ab dullah) b. mer ed-Debs (. 430/1039 )'ye aittin^^ Debs'nin eserlerinden b i r k a : 1) Te'ss'n-Nazar (ilm-i hilafa ait), 2) el-Esrr fi'l-Fr' 3) Takvm'l-Edille, 4) el-Emed 'l -Aksa .^' Eb Zeyd Debsi iin yle bir fkra nakledilir: M n a zarac bir fakih olan Debs bir gn, mnazara esnasnda hasmnn glne kar u beyitlerle karlk v e r m i t i r : Melen : Ben onu hccetle ilzam edince, bana kahkaha ile karlk veriyor; kiinin glmesi eer fkhndan sayla caksa, dadaki ay ne yaman fakih saylr .*"

175 176 177 178 179 180

Kef, II, 1636: Mu'cem, II, 67. el-A'lm, IV, 248. Kef, I, 346. el-A'lm, IV, 248; Brockelmann, G, I, 175; S, I, 296-97. Brockelmann, G, I, 175: S. 296-97. Imdddin Ebu'l-Fid, smail b. mer b. Kesir, el-Bidye ve'n-Nihye fi't-Tarih, I-XIV, y.y. 1358, XII, 47; Keskiolu, Osman, Fkh Tarihi Ve slm Hukuku, Ankara ts., s. 149.

26

26) TC'L-MESDIR Drer'de ilk olarak l/184'de geen ve ran Dili ve Ede biyatnn kaynaklarndan biri olan bu eser, ir Rdeki Hasen b. M u h a m m e d es-Semerkand'(. ? 434/1042 )'8i ye aittir .'82 ran irlerinden olan Ebu'l-Hasen, Farsa ile ilk ga zel syleyen ve dvan yazan bir zt olduu rivayet edil m e k t e d i r . R d e k ' n i n 1.300.000 beyit yazd sylenir .s* Hamd Allah Mustavf 'ye gre, 'nun iirleri 700.000 beyit tutmaktadr. Verilen bu rakamn mbalea olduu ileri srlmektedir.'^^ 27) el-ECNS fi'l-FRU' Drer'de ilk olarak l/324'te geen bu eser, hanef fk hna dair olup, Ebu'l-Abbas A h m e d b. M u h a m m e d enNtf el-Hanef (. 446/1054 )'ye aittir.' Mellif eserini tertibe koymadan yazmtr. Daha sonra Ali b. Muhammed el-Crcn el-Hanef (. 816/1413), Hkim e-ehid'in (. 334/945) el-Kf adl eserindeki dzene gre tertip etmitir .'s^

Ntf'nin eserlerinden birka: 1) el-Ecns, 181 lm tarihi iin deiik rakam,lar verilmektedir. Bkz. K' msu'l-A'lm, III, 2316'da (. 343 h ) ; slm Ansiklopedisi, IX, 761'de (. 330). 182 Kef, I, 270. 183 Kmisu'l-A'lm, III, 2316. 184 slm Ansiklopedisi, IX, 761. 185 slm Ansiklopedisi, IX, 763. 186 Kef, I, 11. 187 Kef, I, 11. 27

2) el-Vkt, 3) el-Frk ,' 4) e l - A h k m , " " 5) Sevb'l-A'ml, 6) Cmel'l-Ahkm, 7) er-Ravda fi'l-Fr'^" 8) el-Hidye fi'l-Fru '.i'^ Ayrca, Sa'b b. Mansur el-Kirmn (. 506/1112)'nin, mam Hsamddin mer b. Abdilaziz e-ehid (. 5 3 6 / 1141)'in ve Eb Hafs mer en-Nesef (. 537/1142)'nin de ECNS adl eserlerinin olduunu r e n i y o r u z . " ' 28) el-MES'D (Muhtasaru'l-Mes'd) Drer'de ilk olarak ll/95'de geen ve hanef fruna dair olan bu eser, Kd Eb M u h a m m e d Abdullah b. elHuseyn en-Nsh'ye (. 447/1055) aittir .* Mellif bu ese rini Gazneli Sultan Mahmud'un oullarndan Sultan Mes'ud Ekber adna te'lif etmitir .i'^ bnu'-hne (. 890/1485),i'*" bu eserin ok mehur 188 el-Fevid, s. 36; Hediyye, I, 76. 189 el-Fevid, s. 36. 190 Kef, I, 22; el-A'lm, I, 207. 191 Hediyye, I, 76. 192 Hediyye, I, 76; el-Fevid, s. 36. 193. Kef, I, 11. 194 Kef, II, 1676. 195 Kef, II, 1676. 196 Burada ad geen IbnTi''-hne, Tabakt'l-Hanefiyye' sa hibi olan bnu'-hne'dir. Bkz. Badatl smail Paa, dh'l-Meknn fi'z-Zeyli al Kefi'z-Zunn an Esmii'l-Ktb ve'l-Fnn, I-II, stanbul 1971-1972, II, 78; Mu'cem, XI, 294. 28

olduunu, onu erhedenlerden birinin eser hakknda: fadesi zl, mes'eleleri o k , ayrca temel kaynaklardan da naklen birok mes'eleyi ihtiva eder, dediini kayde der.'" Bir de Mes'd diye bilinen, Rknddin Mes'd b. elHuseyn (. 520/1126) vardr ki,'* bununla yukardakini k a rtrmamak gerekir. Nsh'nin eserlerinden birka: 1) M u h t a s a r , " . 2) Drer'l-avvs f 'Ulmi'l-Havs,^ 3) Tehzb Edebi'l-Kd li'l-Hassf ,'i 4) Ahkm'l-Evkf, 5) Edeb'l-Kd ,22 6) erhu'l-Kf .23 29) FETV'S-SEMERKAND Drer'de ilk olarak ll/139'da geen bu fetva mec'muas, M u h a m m e d b. el-Veld es-Semerkand el-Hanef (. 450/1058)'Ye am\r.^ Semerkand'nin e s e r l e r i : 1) el-Cmi'u'l-Asar f Fr''l-Fkh, 2) Mec'm'u'l-Fetv .^5 197 198 199 200 201 202 203 204 Kef, II, 1676. Hediyye, II, 428. Kef, I, 615; Mu'cem, VI, 49; Hediyye, II, 428. Hediyye, I, 467; Mu'cem, VI, 49. el-Fevid, s. 103; Mu'cem, VI, 49; Brockelmann, S, I, 637. Brockelmann, S, I, 637. Hediyye, II, 428. Kef, II, 1224; Mu'cem, XII, 96; Hediyye, II, 71. 29

30) ERHU'L-CM'l'S-SAR Fahru'l-slm Ali b. h/Tuhammed el-Pezdevi (. 482/ 1089)'ve ait*^ olan bu erh'de kaynaklar arasnda olup, Drer'de ilk olarak 1/81'de gemektedir. 31) el-MEBST Drer'de ilk olarak l/15'te geen ve Hanef fkhnn temel kaynaklarndan biri olan bu eser, ems'l-Eimme M u h a m m e d b. A h m e d b. Eb Sehl es-Serahs (. 483/ 1090)'ye aittir.^'' Mellif eserini hapishanede, hi bir kitap tan faydalanmakszn^'^; baka bir ifade ile, kendisi geni bir kuyuya hapsedilmi, rencileri de kuyunun banda olduklar halde, yine zihninden ve kitaba mracaat etme den yazdrd, sylenir.^os Eserin herhangi bir blm (kitabu'l bdt gibi) bitince buras bu blmn sonudur, eklinde aklamada bulunmutur.-" Mellif Serahs'nin Mver'n-Nehir'de Ferne nahiyelerinden biri olan zcend (zkent) d e hapsedildii, nakledilen haberler arasndadr.2"

Serahs'nin eserlerinden birka: 1) el-Mebst, 2) el-Usl (Usl's-Serahs), 3) erhu'l-Cmi''l-Kebr, 4) erhu Muhtasan't-Tahv, 5) erhu's-Syeri'l-Kebr,
205 206 207 208 209 210 211 Hediyye, II, 71; Mu'cem, XII,. 96. Kef, I, 562. Kef, II, 1580. Kef, II, 1580, el-Fevid, s. 158. el-Fevid, s. 158. Kef, II, 1580; el-Fevid, s. 158.

30

6) Eml fri-Fkh ,2i2 7) erhu 8) erhu Edebi'l-Kd, Kitbi'l-Kesb,^"

32) USL'S-SERAHS Drer'de ilk olarak l/215'te geen ve Fkh uslne dair olan bu kymetli eser de yine ems'l-Eimme esSerahs (. 483/1090 )'ye aittir.-" Serahs bu eserini de hapiste iken yazmaya balam, daha sonra hapisten karlnca F e r n e ' y e ' i ' giderek orada tamamlamtr.-!** 33) ERHU'L-CM''S-SAR Bu erh de Serahs'ye aittir.^"' 1/81'de geer. 34) FEVD SADRI'L-SLM Drer'de ilk olarak l/300'de geen bu eser Tahir b. Mahmud'a (. 504/1110) ait olup ,* kaynaklar arasnda gemektedir. 35) el-VECZ Drer'de ilk olarak l/36'da geen ve dair olan bu eser, Huccet'l-slm Eb 212 213 214 215 afi fkhna Hamid M u Drer'de ilk olarak

Hediyye, II, 72; el-A'lm, VI, 208. Hediyye, II, 72. Kef, I, 112. Ferne: Mvernnehir'de byk bir ehirdir, Mu'cem'lBldn, III, 878-79. 216 Kef, I, 112. 217 Kef, I. 112. 218 Kef, II, 1298; Tc't-Tercim, s. 30. 31

hammed el-Gazl e-fi (. 505/1111 )'ye aittir .^ Mel lif bu eserini, el-Bast ve el-Vast isimli kendi eserlerin d e n ^ istifade ederek yazmtr. Ayrca baz yeni konu ve mes'eleler de ilve etmitir .^ Bu kitap, dier mezheplerde benzeri yazlmam bir eser niteliindedir. Hatt: Eer Gazl peygamber olarak gnderilseydi, O'nun mucizesi, VECJZi olurdu, diye vlmekte ve 70 kadar erhi grld sylenmektedir .222 afi limleri bu Eser'e itin gstermi ve erhler yazm lardr. Veciz'e erh yazanlardan birka: 1) Ebu'l-Feth Es'ad b. Mahmud el-'lcl (. 600/1203), 2) Fahrddin Muhammed b. mer 1209), 3) Imdddin Eb Hmid Erbil (. 608/1211), er-Rz (. 6 0 6 /

Muhammed

b. Ynus e l -

4) Ebu'l-Ksm Abdlkerm b. Muhammed el-Kazvn e-fi (. 623/1226), 5) Kad Sircddin Mahmud b. Eb Bekr el-rmev (. 682/1283).^ 36) ERHU'L-CM'l'L-KEBR Drer'de ilk olarak l/139'da geen ve ayn eserin kay naklar arasnda yer alan bu eser, Evhadddin en-Nesef 219 220 221 222 223 224 Kef, n, 200; Hediyye, I, 81. Bkz. Hediyye, I, 80 vd. Kef, II, 2002. Kef, II, 2004. Kef, II, 2002. Kef, II, 2002; rmev'nin okunuu iin bkz. Mu'cem, XII, 155.

32

Ebu'I-Mu'n M e y m n b. M u h a m m e d b. Mutemed (. 508/ 1114 )'e ait o l u p , ^ , mam Muhammed (. 189/804 )'in elCmi'u'i-Kebr isimli eserinin erhleri arasmda gemi ti r.^^* Evhadddin'in eserlerinden birlcai: 1) 2) 3) 4) 5) et-Temhd li Kavidi'd-Tevhd, Bahr'l-Kelm, Tebsrat'l-Edille, erhu'l-Cmi''l-Kebr, Menhic'l -Eimme227

6) el-Umde f Usliddin,^^ 7) el-lim ve'l-Mteallim, 8) d a h u ' l - M e h a c c e . ^ 37) MECMA'U 'L -FETV Drer'de ilk olarak l/17'de geen bu fetva Mecmuas, A h m e d b. M u h a m m e d b. Eb Bekr el-Hanef (. 522/1128)'ye aittir .2o Daha sonra eserini kendisi ihtisar ederek H l ZNET 'L- FETV isimli eseri meydana getirmitir. Mellif eserini deerli limlerin eserlerinden derlemi ti r.^' stifade ettii e s e r l e r : a) Ebu'l-Hasen er-Rstafen (. ? 333/944)nin Fet225 226 227 228 229 230 231 Kef, I, 570. 49. dipnotunun bulunduu sayfaya baknz. Hediyye, 11, 487; el-A'lm, VIII. 301; Mu'cem, x m . el-A'lm, VIII, 301. Hediyye, II, 487; el-A'lm, VIII, 301. Kef, II. 1603. Bkz. Kef, II, 1603. 33

v's, b) Eb Bekr Muhammed b. el-FadI (. 381/991)'in Fetvs, c) Ahmed b. mer en-Ntf (. 446/1054)'nin Fetvs, d) mer b. Abdilaziz es-Sadrehd (. 53V1141)'in byk ve kk fetvalar, e) Muhammed b. el-Veld es-Semerkand (. 4 5 0 / 1058 )232 'nin Fetv's, f) A t b. Hamza (. ? - ?)'nn Fetv's. 38) el-VKl'T (Vk't'l-Hsm) ECNS adyla d a bilinen el-Vkt Drer'de l/290'da gemektedir. Bu eser, Hsamddin mer b. Abdilaziz b. Mze el-Buhr el-Hanef (. 538/1141 )'ye aittir.^sa Mellif bu eserinde, Ebu'l-Leys es-Semerkend (. 376/986)'nin NEVAZL isimli eseri ile, Ebu'l-Abbs Ahmed b. M u h a m med en-Ntf (. 446/1054)'nin VKrT 'n bir araya ge tirmitir. Ayrca Ebu Bekr Muhammed b. el-FadI (. 3 8 1 / 991)'n Fetv's ile, Semerkand alimlerinin fetva kitap larndan istifde etmitir.^* Mellif bu eserini tertibe ko yarken. Hkim e-ehid (. 334/945)'in MUHTASAR isimli kitabn nazar- itibara almtr. Bz rumuzlar kullanarak bunlarla istifade ettii eserlere iaret etmitir. Kulland rumuzlar: A (Ayn) harfi ile Mesil'l Uynu'na, (Bu eserle, Ebu'l-Leys es-Semerkand'nin 'Uyn u ' l - M e ^ i l adl eserini kastetmi olabilir.)
232 Bu tarihte hayatta olduu belirtilmektedir. Bkz. Mu'cem, XII, 96. 233 Kef, II, 1998; Hediyye, I, 783; Brockelmann, G, I, 374. 234 Kef, II, 1998.

34

V (Vav) B (B ) S (Sin)

en-Ntf'nin Vkat'na, Eb Bekr Muhammed b. el-Fadl'n Fetvsma, Semerkand alimlerinin fetva kitaplarma iaret etmitir.^^

Hsmddin mer'in eserlerinden birka: 1) el-Fetv'l-Kbr, 2) 'Umdet'l-Mft ve'l-Msteft V)

236

(='Umdet'l-Fet-

3) erhu Edebi'l-Kd li'l-Haf, 4) erhu'l-Cmi'i's-Sar ,237 5) el-Fetv's-Sur, 6) Kitab't-Tezkiye .28 39) UMDET'L-FETV Drer'de ilk olarak l/300'de geen bu fetva M e c m u a s yine Sadr'-ehd mer b. Abdilaziz b. Mze (. 5 3 6 / 1141)'ye aittir.^^ Bu eserin Sadr'-ehid'e ait olduunu, bnu Nceym Zeynddin b. brahim (. 970/1563) de belirtmitir .2*> Mellif eserini iki blme ayrdn ve eserine vukuu her zaman m m k n olan mes'eleleri aldn, syler.^' 40) ERHU'L-CM'I'L-KEBR Bu erh, m a m M u h a m m e d (189/804)'in el-Cami'u'lKebr'i zerine yazlm bir erh olup, Drer'in kaynaklar 235 236 237 238 239 240 Kef, I, 1998 Bu ki kitap ad ayn eserdir. Bkz. Brockelmann, G, I, 374. Hediyye, I, 738; Mu'cem, VII, 291; el-Fevid, s. 149. Hediyye, I, 783. Kef, II, 1169. bn Nceym, Zeynddin, el-Bahru'r-Rik erhu Kenzi'dDekik, I-VIII, Msr 1333, I, 3. 241 Kef, II, 1169. 35

arasnda bulunmakta ve ad ilk olarak ll/52'de zikredil mektedir. erh'in rihi yine Sadr'-ehd mer b. Abdilaziz b. Mze (. 536/1141 )'dir .2

41) el-CM'U'S-SAR Drer'de ilk olarak ll/343'de geen bu eser de y i ne Hsamddin mer b. Abdilaziz b. Mze (. 536/ 1141)'ye aittir.^*^ Cmi'u's-Sadr adyla bilinen bu eser, Kd Eb Ta hir Muhammed b. Muhammed e d - D e b b s ^ tarafndan ter tibe konulan, mam Muhammed'in (. 189/804) el-Cmi'u'sSar'inin*^ tertibi z e r e d i r . ^ Kendisi bu eserdeki mes'elelerin, ana mes'eleler olduunu syler. Arkadalarndan ba zlar, bu eserin blmlerini yukarda belirtilen tertibe g re dzenlemesini istemilerdir.^^ O da bu istei yerine ge tirmitir. Cmi'u's-Sadr'a erh yazaniar: 1) Eb Nasr Ahmed b. Muhammed el-sbcb (. 5 0 0 / 1106 yllarnda ),248 2) Alddin Ahmed b. Muhammed es-Semerkand (. 242 243 244 245 246 247 Hediyye, I, 783. Kef, I, 563; Brockelmann, S, I, 290. lm tarihi tespit edilememitir. el-Cmi'u's-Sar iin bkz. Kef, I, 561. Kef, I, 563. Kef, I, 563.

248 Brockelmann, S, I, 289'da (. 480/108^) civarmda; ayrca, Mu'cem II, 183'te ayn tarih gsterilmitir. 36

553/1153),2-* 3) Bedrddin mer b. Abdilkerm el-Versek (. 594/ 1197). 42) el-FETV'S-SURA Drer'de ilk olarak l/405'te geen bu fetva kitab d a yine Hsmddin mer b. Abdilaziz e-ehd'e aittir.^' Bu eseri, Mecdddin Ysuf b. Ahmed el-Hs (. 634/1237), Sadrehid'ir> el-Fetv'l-Kbr'sn dikkate alarak bablara (blmlere) ayrmtr .252 Dafa sonra mam Ysuf b. Ahmed es-Sicistn (. 638/1240), bu fetva mecmuasndan baz konular semi ve bunlara yeni mevzular da ilve ederek MNYET'L-MFT isimli e3erini meydana getirmitir.^^ 43) et-TEZKYE Drer'de ilk olarak ll/453'te geen bu eser, yine Sadrehd mer b. Abdilaziz'e (. 536/1141) aittin^^s 44) FETV'N-NESEF (el-FETV'N-NESEFYYE) Drer'de ilk olarak ll/207'de geen bu fetva mec muas, Semerkand'n allmesi diye tannan Necmddin 249 lm tarihi iin bkz. Kef, II, 1917; Mu'cem, VIII, 267. He diyye, II, 90'da ise lm tarihi h. 540 olarak; Brockelmann, G, I, 374'te h. 540, S, I, 640'da ise h. 540 olarak gsterilmi tir. Zirikli: lm tarihini kesin tespit edemediini sy ler. Bkz. el-A'lm, VI, 212, Semerkand md., dipnotu 1. 250 Kef, I, 563. 251 Kef, II, 1224-25. 252 Kef, II, 1224-25. 253 Kef, II; 1225. 254 Kef, II, 1225. 255 Kef, II, 1404. 37

Eb Hafs mer b. M u h a m m e d en-Nesef (. 537/1142)'ye aittir. Bu eser, mellifin srf kendi zamannda kendisine yneltilen sorulara verdii cevaplar (fetvalar) ihtiva etmektedir.^'^ Nesef'nin eserleri : 1) et-Teysr f Tefsri'l-Kur'n, 2) Nozmu'l-Cmi''s-Sar, 3) erhu Sahhi'l-Buhr (Kitb'n-Nech f erhi A h br's-Shh), 4) el-Akid (Akid'n-Nesef), 5) Mec'ma'u'l-Ulm,^^'' 2) Monzmet'n-Nesef fi'l-Hlf.^ 45) el-KEF Drer'de ilk olarak ll/74'te geen bu tefsir Allme Ebu'l-Ksm Crullah M u h a m m e d b. mer ez-Zemaher (. 538/1143)'ye aittir .259 bnu Hallikn yle demitir: Zemaher, mutezil itikadldr.^"" Keaf adl tefsir kitabn yazd srada, eseririnin nsznde Kur'n' yaratan Allah'a hamdederim, cmlesini koyunca bilginler, O'nunla olan irtibatlarn kes miler. Bundan holanmayan Zemaher, nszdeki HALEKA ( = yaratt) kelimesi yerine, onlarca (mutezillerce) yine yaratmak anlamna gelen CE'ALE kelimesini koymu tu r.^e 256 Kef, II, 1230. 257 Hediyye, I, 783; Mu'cem, X I , 305; Ayrca bkz. Kef, I, 519, 553, 564; II, 1145, 1602. 258 Kef, II, 1867. 259 Kef, II, 1475. 260 Ayrca bkz. el-Bidye ve'n-Nihye, XII, 219. 261 Vefeyt'l-A'yn, IV, 255; Kef, II, 1476; ezert, IV, 120. 38

Syt Nevhid'i-Ebkr adl eserinde, Zemaher'den nceki mfessirler hakknda bilgi verdikten sonra: Kiiyi i'cazn zirvesine ulatran belagat ilminde sz sahibi kim seler zuhur etti. Keaf sahibi'Zemaher de bunlardan bi ridir; hatt belagat alannda otoritedir. Bundan dolay, ese ri dou ile bat arasnda byk bir hrete sahip olmu tur, der.2*2 Mellif kendi eseri hakknda unlar syler: Dnya da yazlm saysz tefsirler vardr. Hayatma yemin ederim ki, K e a f m gibi benzeri yoktur. Eer doru yolu bulmak istersen, O'nu okumaya gayret et. Cehalet hastalk gibi dir; Keaf da ifaya sebeb olan ila gibidir.-*' Mellifin mutezil fikri bir kenara braklacak olursa, tefsir sahasnda kendisini geen olmamtr,^* denilebilir. Brhanddin Haydar b. Muhammed el-Herev (. 820/ 1417) Keaf hakknda: O, deeri byk, itibar yksek, ncekilerle sonrakilerin eserleri arasnda benzeri grl memi bir tefsirdir, diyerek deerli bir eser olduunu belirtmitir .25 K e a f a erh yazanlardan birka: , 1) M u h a m m e d b. Muhammed et-Tahtn er-Raz (. 766/1304), 2) Mahmd b. M u h a m m e d b. Mahmd el-Bbert (. 786/1384), 3) Sa'dddin Mes'd b. mer et-Taftzn (. 792/ 1389). 262 Kef, II, 1476. 263 Kef, II, 1476; Zeheb, Muhammed Huseyn, et-Tefsr ve'lMfessirun I-III, Kahire 1961-1962, I, 435. 264 et-Tefsr ve'l-Mfessirn, I, 433 vd. 265 et-Tefsr ve'l-Mfessirn, I, 433 vd. 39

Haiye yazanlardan birl<ai: 1) Mahmud b.' Mes'ud e-irz (. 710/1310), a) Hasen b. Muhgmmed et-Tb (. 743/142), 3) mer b. Abdirrahman el-Fris el-Kazvn (. 745/ 1344), 4) Ahmed b. el-Hasen el-Craberd (. 746/1345 ).2' Zemaher'nin eserlerinden birlcai: 1) Reb'u'l-Ebrr ve Nusijsu'l-Ahbr (Rub'u'l-Ebrr), 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) el-Fik f arbi'l-Hads, el-Mufassal f San'ati'l-'rb, el-Kef an Hakik't-Tenzl, Dvnu i'r ,2s el-Mstaks, Nket'l-'rb, el-Ksts, el-Mukaddime .289

46) el-HULSA (Hulsat'l-Fetv) Drer'de ilk olarak l/11'de geen bu mehur ve mu teber fetva mec'muas mam Thir b. A h m e d b. Abdirred el-Buhr (. 542/1147 )'ye aittir.^ Bu mec'mua fakihlerce mehur ve itimada ayan bir eserdir. Eserin mukaddimesinde mellif unlar s y l e r : Fkh ilmi iin, Hznet'l-Vakt ile Kitabu'n-Nisb' yaz dm. Bu eserlerimi gren arkadalarm benden, zabt ve ezberlenmesi kolay zl bir eser yazmam istediler. B u 266 267 268 269 270 40 Kef, II, 1478; Brockelmann, G, I, 345-46. Kef, II, 1478-80; Brockelmann, G, I, 290. Mu'cem, XII, 186. el-A'lm, VIII, 55. Kef, I, 718.

nun zerine ben de, HULSA isimli ad geen kitoblarmd a n zetleyerek yazdm.^" Bu mecmua, fkhla ilgili rivayetleri iine ald gibi, lzumsuz fazlalklardan da uzaktr. Ayrca her mes'elenin kayna da gsterilmitir. Fetva ile uraana yardmc ol mak amacyla her blmn (kitabn) bana fihrist de kon mutur. Muhaddis ve f a k h olan Osman b. Ali ez-Zeyle' (. 743/1342), Hulsa'nn hadislerini tahric etmitir.^^a Abdrred el-Buhar'nin eserlerinden bazlar, metin iinde geen, Hznet'l-Vk't, en-Nisb v e Hulsat'lFetv'dr .2^ 47) MUHTU'R-RADAV Drer'de ilk olarak l / 8 ' d e el-Muht eklinde geen bu byk ve muteber fkh kitab, Radyyddin bnu'l-'Al Tcddin M u h a m m e d b. M u h a m m e d es-Serahs'ye (. 544/1149) aittir.^'* Knal-Zde (Ibnu'l-Hnn) adyla mehur olan^^^ Ali elebi b. Emrullah (. 979/1571), Drer'e yazd haiye sinde unlar syler: Mellifin (Molla Hsrev'in), Muhit'te bu gr seti cmlesindeki MUHT kelimesiyle O, mam Radyyddin Muhammed b. Muhammed es-Serahs'nin MUHT'ini kasdetmitir. Bu eserin ayr nshas var dr. Birincisi byk Muhit'tir ki; mehur olan budur. kin271 272 273 274 Kef, I, 718; el-Fevid, s. 84. Kef, I, 718. el-Fevd, s. 84; el-A'lm, III, 318. Kef, II, 1620; Hediyye, II, 91; Brockelmann, G, I, 374-75; S, I, 641. 275 Kef, II, 1199; Hediyye, I, 748. 41

cisi o r t a , ncs kk olandr. Muhit kelimesi kay naklarda mutlak sylendiinde ou zaman onunla bu byk Muhit kasdedilir. bnu'l-Hnn'nin bu sz, M u hammed bnu Emri'l-Hc'n (. 879/1474), Hlyet'l-Muhall Mnyet'l-Musall (Halbet'l-Muhall... f erhi Mnyeti'l-Musa!l )27' adl eserindeki: Elde dolaan fkh kitablarnda MUHT kelimesi mutlak olarak sylendiinde, bun dan maksat, Brhanddin M a h m d b. Tcddin A h m e d (. 616/1219)'in el-Muhtu'l-Brhn^^ isimli eseri kasdedilir, szne ters dmektedir.^^ Radav'nin birka e s e r i : 1) Kitb'l-Muhiti'r-Radav, 2) et-Tarikat'r-Radaviyye, 3) el-Vecz ,28o 4) el-Vast .28i 48) MECMA'UL-BEVN F TEFSR'L-KUR'N Drer'de ilk olarak l/7'de geen bu eser, Emnddin Eb Ali lakabyla bilinen mfessir, muhakkik ve Arap ede biyatna vakf ia-mamiyye limlerinin ileri gelenlerinden FadI b. Hasen et-Tabres (. 548/1153)'ye ait^^ bir iamamiyye tefsiridir. ez-Zeheb, et-Tefsr ve'l-Mfessirn adl eserinde bu tefsirle ilgili olarak : Bu tefsir - sahibi nin gr ve fikirleri bir yana braklrsa - sahasnda olduka nemli bir eserdir. Eserin muhtevas ve ilm zen276 277 278 279 280 281 282 42 Kef, II, 1620. Zikredilen eserin adnn okunuu iin bkz. Kef, II, 1887. Bkz. Kef, II. 1619. el-Fevid, s. 191. Brockelmann, G, I, 374-75; S, I, 641. el-A'lm, VII, 250. Kef, II, 1602; dhu'l-Meknn, II, 433; Hediyye, I, 820; Zirikl, el-A'lm, 352, 353.

ginlii, sahibinin ilim ve marifet alannda yetkili bir lim olduunu ortaya koyar, demitir.^^s Tefsir, tertip itibariyle olduka gzeldir. IVlolla Hsrev'in bu tefsirden ald cmleler, tefsirin 1379 K. (Kamer) 1339(ems) tarihli Beyrut basksna b a klm ve alnan cmlelerin; 111. cilt, sayfa 164'teki cmle lerin ayns olduu grlmtr. Bylece Drer'de mellifi belirtilmeden verilen Mec'mau'l-Beyn adl kaynan Tabres'ye ait olduu kesinlik kazanm oluyor. 49) MECM'U'N-NEVZL (ve'l-Havdis ve'l-Vok't)

Drer'de ilk olarak 11/207'de geen bu eser, hanef frno ait makbul bir fetva mecmuas olup, m a m Ahmed b. Musa b. s el-Ke'ye (. 550/1155) aittir.^* Bu eser, Mec'ma'u'n-Nevzil adyla da bilinir.^^ bnu Nceym Zeynddin b. brahim (. 970/1563), bu eserin Ali el-Ke'ye ait olduunu zannetmitir, a m a by le deildir .26 Mellif eserini, Ebu'l-Leys es-Semerkand'nin (. 3 7 3 / 983), Eb Bekr Muhammed b. el-Fadl'n (. 381/991), Eb Hafs el-Kebr'in (mer en-Nesef) (. 537/1142) ve dier fukahann fetva mecmualarndan derleyerek meydana ge tirdiini, belirtmektedir.^'' 50) TUHFET'L-FUKAH Drer'de ilk olarak l/133'te geen ve hanef fruna 283 Zeheb, et-Tefsr ve'l-Mfessirn, I-III, Kahire 1381/1961, II, 99, 104. 284 Kef, II, 1606. 285 Brockelmann, G, I, 375. 286 Kef, II, 1606. 287 Kef, II, 1606. 43

dair olan bu kymetli eser, mam Alddin M u h a m m e d b. Ahmed es-Semerkandr'ye (. 553/1158) aittir.^ Mellif bu eserinde Muhtasaru'l-Kudr 'nin metnini esas alm ve gerekli ilveler yaparak telif etmitir. Terti bi son derece gzeldir.-^" Ksn'nin (. 587/1191), hocasnn bu eserine yazd erh hakknda yerinde bilgi verilecektir. Alddin Semerkand'nin e s e r l e r i : 1) Tuhfet'l-Fukah, 2) Mizn'l-Usl f Netici'l-Ukl.^ 51) CEVM'U'L-FIKH Drer'de ilk olarak l /374'te geen ve fkha dair olan bu eser, Eb Nasr A h m e d b. M u h a m m e d b. mer el-Attb'ye (. 586/1190) aittir .291 Bu eser el-Fetv'l-Attbiyye adyla da bilinir. Attb'nin eserlerinden birka: 1) 2) 3) 4) 5) Tefsru'l-Kur'n, Cevmi'u'l-Fkh (el-Fetv'l-Attbiyye), erhu'l-Cmi''l-Kebr, erhu 'l -Cami''s-Sar, erhu Ziydti'z-Ziydt.^'

52) BED'U'S- SN' F TERTB'- ER' Drer'de ilk olarak l /8'de geen bu kymetli eser, Me288 289 290 291 292 293 44 Kef, I, 371; el-Fevid, s. 158. Kef, I, 371. Mu'cem, VIII, 267. Kef, I, 611; Mu'cem, II, 140; Hediyye, I, 87. Hediyye, I, 87; Mu'cem, II, 140. Hediyye, I, 87; Mu'cem, II, 140.

lik'l-Ulem diye bilinen Eb Bekr b. IVles'd b. Almed Alddin el-Ksn (. 587/1191 )'nindir .2S4 el-Ksn, hocas Aloddin es-Semerkand'nin (. 5 5 3 / 1158) Tuhfet'l-Fukah isimli eserini erhetmi ve er hine, Bedi'u's-Soni' f Tertibi'-eri' adm vermitir. rih b u eserini tamamlaymca, hocasno t a k d i m etmitir. Onu beenen hocas, f a k h a kz Fatma'y rencisine nikahlamtr. Zamannn bilginleri: Tuhfesini erhetti, k zyla evlendi, demilerdir.^ Hocas, bu erhi kz iin mehir kabul etmitir.^" Bu eserin a d , kitabn tertibine t a m a men uygundur.^'' Baka bir ifade ile, isim msemmasna uygundur. Kendisi, eseri hakknda unlar syler: limler bu s a hada eski ve yeni birok eserler yazdlar. Birok yeni mes'eleler zp, yeni metodlar gelitirdiler.^^ Fakat bu alanda Snnet'in varisi, Ehl-i Snnet'in bakan (kendi za mannda) olan hocam Alddin'den bakas, eserlerini en iyi ekilde tertib etmeye zen gstermediler. Ben, hocamn yolundan yryerek bu eseri ortaya koydum. Eser yaz maktan maksat, arzu edilen neticeye en iyi ve en kolay yoldan ulamaktr .299 Ksn'nin e s e r l e r i : 1) es-Sultn'l-Mbn f Usli'd-Dn, 2) Bedi'u's-Sani' fi Tertibi'-eri'. 294 295 296 297 298 Kef, I, 371; el-Fevid, s. 53; Tc't-Tercim, s. 84, 85. Kef, I, 371; Tc't-Tercim, s. 84, 85. el-Fevid, s. 53; Tc't-Tercim, s. 84, 85. Kef, I, 371. Eb Bekr b. Mes'd Alddin el-Ksn, Bedi'u's-Sani' f Tertibi'-eri', I-VII, Beyrut 1974, I, 2. 299 Bedi'u's-Sani', I, 2., 300 el-Fevid, s. 53; Mu'cem, III, 76. 45

53) FETV KDHN Drer'de ilk olarak l/8'de geen bu muteber fetva mecmuas, Kdhn diye bilinen mam Fahrddin Hasen b. l\/lansur el-zcend el-Fergn (. 592/1195)'ye aittir.'! Eser olduka muteber, makbul ve fakihlerin ellerinden d rmedii mehur bir kaynaktr.*'^ Mellif eserine, her zaman vuku bulan, halkn her an ihtiya duyduu ve karlat olaylarla ilgili meseleleri almtr. Kitabnn tertibini de elde mevcut muteber fkh kitablarna gre dzenlemitir. Sonraki limlerin grleri bir hayli kabark olduu iin, onlardan ancak bir veya iki sini almakla yetinmitir, nsznde de dedii gibi, nce en salam gr nakletmitir.'*' Eserine genie bir fih rist ilave etmitir.'** Kdhn'm eserlerinden birka: 1) Kitbu Mesili'l-urr ,'5 2) Fetv Kdhn, 3) erhu'l-Cmi''s-Sar, 4) erhu'z-Ziydt,'^ 5) el-Mehdr, 6) erhu Edebi'l-Kd li'l-Hassf."'^

301 Kei, n, 1227; Brockelmann, G, I, 376; S, I, 644. 302 Kef, II, 1227. 303 Kdhn, Hasen b. Mansur, Fetv Kdhn, I-III, Msr 1310, I, 2 (Fetv Hindiyye ile birlikte); Kef, II, 1227. 304 Kef, II, 1227. 305 Brockelmann, G, I, 376; S, I, 644. 306 Brockelmann. G, I, 376; S, I. 644; Mu'cem. III, 297. 307 Mu'cem, IHI, 297. 46

54) ERHU'L-CM'I'S-SAR Drer'de ilk olarak 1/81'de geen bu erh de mam Fahrddin b. Mansur el-zcend (. 592/1195 )'ye aittir. Kaynaklar arasnda zikredilmektedir. 55) el-HDYE Drer'de ilk olarak l/10'da geen v e hanef fruna dair olan bu kymetli ve muteber eser, eyhlislm Brha nddin Ali b. Eb Bekr el-Mernn el-Hanef (. 5 9 3 / 1197 )'ye aittir.< Bu kitap, kendisinin yazd Bidyet'l-Mbted adl eserine yine kendisi tarafndan yazlan bir erhdir. Fakat gerekte bu erh, sanki Muhtasaru'l-Kudr ile m a m M u hammed'in el-Cmi'u's-Sar 'inin erhi gibidir. Mellif eserinde yle bir metod izlemitir: nce m meyn'in (mam Eb Ysuf, m a m M u h a m m e d ) grlerini ve delillerini zikreder. Sonra da mam Eb Hanife 'nin de lilini ve grn genie kaydeder. O'nun grn ge nie kaydetmekten maksad d a , mmeyn 'in gr ve de lillerine cevap aramasdr. Eer anlatlann aksine bir yol takip ederse, bundan mmeyn 'in grn benimsedii anlalr.'" Bunlara ilve olarak nce mm Muhammed'in el-Cmi'u's-Sar'i ile Ahmed b. Muhammed el-Kudr'nin (. 428/1036) Muhtasar'nn ihtiva ettii mes'eleleri delil lerle izah eder. Eserinde Kale fi'I-Kitab dedii zaman, elKitab kelimesiyle, Muhtasaru'l-Kudr'yi kasdeder. el-Cmi'u's-Sar'deki rivayet, Muhtasaru'l-Kudr'dekine uyma308 309 310 311 Brockelmann, G, I, 376; S. I, 644; Mu'cem, III, 297. Kef, II, 2031-32. Kef, II, 2031-32. Kef, II, 2301-32.

47

d zaman, el-Cmi'u's-Sar'in adn zellikle zikredendik Ch. Hamilton, Gulm Yahynn 1776 senesinde Fars a'ya terceme ettii HDAYE nshasn esas alarak, ngi lizce'ye terceme etmitir. Farsa tercemesi 1807 senesin de Kelkta'da; ngilizce tercemesi de ilk defa 1791'de London'da neredilmitir. kinci basks ise, S.G. Grady'nin n sz ile 1870'de yine London'da baslmtr.'" Hidye'yi erhedenlerden bazlar lar : 1) Tc'-era mer b. Sadri'-er'ati'l-Evvel (. 672/1273). erhin ad, Nihyet'l-Kifye f Diryeti'l-Hidye'dir.31"'

v e erhlerinin a d

2) Mernn'nin talebesi Huseyn b. Ali es-Snk (. 710/1310). Syt (. 911/1505)'nin, Tabakt'n-Nht a d l eserindeki bilgiye gre, Hidye'yi ilk erheden, Snk'dir. erhinin ad, en-Nihye'dir.^& 3) el-mm Ebu'l-Abbs Ahmed b. brahim es-Serc el-Hanef (. 710/1310). erhinin a d , el-ye (Gyet'lBeYn)'dir. 4) Kvmddin Muhammed b. Muhammed el-Buhr el-Kk (. 749/1348). erhinin ad, Mi'rc'd-Dirye f erhi'l-Hidve'dir .'i

5) Kvmddin Emr Ktip b. Emr mer'l-tkn elHanef (. 758/1316). erhinin ad, Gayet'l-Beyn v e N diret'l-Ekran'dr .'i' Kef, II, 2301-32. Bkz. Brockelmann, G, I, 376. Kef, II, 2301-32; Hediyye, I, 787; Mu'cem, VII, 273. Kef, II. 2301-32; el-Fevid, s. 62; el-A'lm, II, 269. Snkyi Sank eklinde de tespit eden vardr. Bkz. Mu'cem, IV. 28. 316 Kef, II, 2033; Hediyye, II, 155. 317 Kef, II, 2033; Tc't-Tercim, s. 19. 312 313 314 315

48

6) Ekmelddin Muhammed b. Mahmd el-Bbert elHanef (. 786/1384). erhinin ad, el-'lnye 'dir.! 7) bn'l-Hmm diye bilinen, Muhammed b. Abdi'lVhid es-Svs el-Hanef (. 861/1456). erhinin ad, Fethu'l-Kadir li'l-cizi'l-Fakir 'dir."' Hidye'nin hadislerini, Cemlddin Abdullah b. Ysuf ez-Zeyle' (. 762/1360) ile Muhyiddin Abdlkadir b. M u hammed el-Kure (. 775/1373) tahric etmilerdir. Zeyle' eserine, Nasbu'r-Rye li Ehdisi'l-Hidye adn; elKure de, el-'Inye bi Ma'rifeti Ahdisi'l-Hidye adn ver mitir. Mernn'nin eserlerinden b i r k a : . 1) erhu'l-Cmi''l-Kebr (li'-eybn),^!' Bidyet'l-Mbted, el-Hidye ,*2 Kifyet'l-Mnteh, et-Tecns ve'l-Mezd, M u h t r u ' l - F e t v . ^ Bu eser, Muhtru'n-Nevzil adyla bilindii gibi,^^* M u h t r t u Mecm''n-Nevzil adyla da bilinir.^ 56) ERHU'T-TEKMLE Drer'de ilk olarak ll/35'te geen bu erh, Redddin M u h a m m e d b. mer en-Neysbr es-SJnc (. 5 9 8 / 318 319 320 321 322 323 324 325 Kef, II, 2035; el-A'lm, VII, 271; Mu'cem, II, 298. Kef, II, 2034. Kef, II, 2034, 2036 Mu'cem, VII, 45. Hediyye, I, 702; Mu'cem, VII, 45; Brockelmann, G, I, 375. Mu'cem, VII, 45. Brockelmann, G, I, 378. Hediyye, I, 702. 2) 3) 4) 5) 6)

1201 )'nin, Hsamddin Ali b. Ahmed er-Rz (. 598/ 1201)'nin Tekmilet'l-Kudr adl eserine yazd bir erhdir .'2 57) ERHU'L-CMTS-SAR Drer'de ilk olarak 1/81'de geen bu erh, Zahrddin Ahmed b. smail et-Timurt el-Hanef (. 600/1203 )'ye ait o l u p , ' ^ kaynaklar arasnda zikredilir. 58) el-MURB Drer'de ilk olarak 1/281'de geen bu lgat, mam Ebu'l-Feth Nsrddin b. Abdisseyyid b. Ali el-Mutarrz (. 610/1213 )'ye aittir.'^' Mellif bu eserinde, Hanef fukahasnn kulland ga rip lafzlar ve stlahlar hakknda geni bilgi vermitir.'^ el-Mutarriz'nin, lgat, edebiyat ve iirde mahir oldu u, itikad ynden Mutezil, amel ynden ise Hanef oldu u nakledilir.'''' Bu eser, Sd Oenli tarafndan Doktora tezi olarak hazrlanmtr. (Erzurum 1968). Mutarriz'nin eserlerinden birka: 1) el-dh f erhi'l-Makmt li'l-Harr,"! 2) Mulahhasu Islh'l-Mantk li'bni's-Sikkt,"^ 326 327 328 329 330 331 Bkz. Kef, II, 1633; el-Fevid, s. 183; Hediyye, I, 703. Kef, I, 562. Kef, II, 1747; Vefeyt'l-A'yn, V, 6; el-A'lm, VIII, 311. Vefeyt'l-Ayn, V, 6. Vefeyt'l-A'yn, V, 6; el-A'lm, VIII, 311. el-A'lm, VIII, 311; Mu'.cem, V, .232; Brockelmann, G, I, 294. 332 Mu'cem, V, 232.

50

3) el-Misbh, 4) el-Murib fi Tertibi'l-IVIu'rib, 5) el-I<n bim Hava Tahte'l-Kn.^^ 59) FEVD BRHANDDN Drer'de ill< olaralc l/300'de geen bu eser, el-Muht'l-Brhn'nin mellifi Allme Brhanddin M a h m d b. Tcddin Ahmed (. 616/1219)'e aittir.^* Drer'in kaynak lar arasndadr. 60) el-FETV'Z-ZAHRYYE Drer'de ilk olarak l/8'de geen bu fetva mecmuas, Buhr kads Zahruddin Eb Bekr M u h a m m e d b. Ahmed el-Buhr el-Hanef (. 619/1222)'ye aittir .s^ Mellif eserin de: En fazla ihtiya duyulan fetvalar v e yeni mes'elelere verilen cevaplar topladn syler.**" Allme Bedrddin el-Ayn (. 855/1451), bu fetva mec muasndan, mkerrer meseleleri karp, en ok ihtiya d u yulan fetvalar semi ve neticede meydana gelen esere el-Mesil'l-Bedriyyet'l-Mntehabe mine'l-Fetv'z-Zahiriyye adn vermitir.^*" el-Ayn bu eseri hakknda: Bu eser, Mtekaddiminin eserlerindeki meseleleri iine ald iin, Mteahhirin limler buna m r a c a a t etmeden edemez
ler, der .338

el-Fetv'z-Zahriyye 'nin, muteber bir fkh kitab o l duu ve olduka mhim meseleleri iine ald sylenir.^^
333 334 335 336 337 338 339 el-A'lm, VIII, 311; Brockelmann, G, I, 294. Kef, II, 296. Kef, II, 1226; Brockelmann, G, I, 319; S, I, 652. Kef, II, 1226. Kef, II, 1226. Kef, II, 1226. el-Fevld, s. 157.

51

Zahrddin Eb Bel<r'in Eserleri: 1) el-Fetv'z-Zahriyye; 2) el-Fevid'z-Zahriyye.'* 61) FETHU'L-'AZZ {erhu'r-Rfl') Drer'de ilk olarak l/36'da gecen bu kymetli eser, Abdlkerim b. Muhammed el-Kazvn er-Rafi e-fi'ye (. 623/1226) aittir.'** Muhyiddin Yahya b. eref en-Nevev (. 677/1278), elVecz'in''" olduka kymetli bir erhi olan bu eser hakkn da unlar syler: Bu, afi mezhebinde benzeri yazlma m bir eserdir. Ben de dahil dier ilim adamlarnn bunun la ilgili gr: Ne nce yazlm kitaplar v e ne de sonra yazlm eserler arasnda benzerinin bulunmad, nokta sndadr.'** Kazvn'nin eserlerinden birka: 1) 2) 3) 4) 5) 340 341 342 343 344 345 346 347 348 349 52 Fethu'l-'Azz al Kitbi'l-Vecz,'*' erhu Msnedi'-fi,'*' el-Muharrer f Fr''-fiiyye,'*'' et-Tertb ve'l-Ml,'* et-Tedvn f Ahbr Kazvn.'*'

Hediyye, II, 111. Kef, II, 1298; Hediyye, II, 111. ezert, V, 109; Kef, II, 1233, 2002; Mu'cem, VI, 3. el-Vecz, Gazzli'nin nemli eserlerinden biridir. Bkz. Kef, II, 2002. ezert, V, 109; Kr. Kef, II, 2003. Kef, II, 1233; 2002; Mu'cem, VI, 3. Kef, II, 1683; Mu'cem, VI, 3. Kef, II, 1612. Mu'cem, VI, 3. Kef, I, 382; Hediyye, I, 610.

62) MFTHU'L-ULM Drer'de ilk olarak ll /145'de geen ve Arap Dili ve Edebiyatnda byk bir deeri olan bu kymetli eser, A l lme Siicddin Eb Ya'kb Ysuf b. Eb Bekr b. M u h a m med b. Ali es-Sekkk (. 626/1299)'ye aittir.^ Mellif eseri hakknda yle der: Ben bu kitabma l gat hari, lzumlu grdm edebiyat ilimlerini aldm, o n lar hakknda bilgiler verdim. Zamanmdaki bilginler, benim bu saha ile ilgili muhtasar bir eser yazmam istediler. Bu nun zerine ben de bu eseri yazdm. Eserimi, 1) Sarf, 2) Nahv, 3) Meon ve Beyn iirni eklinde blme ayr dm. ^ Bu eseri erh edenlerden birka: 1) Hsmddin Mevl el-Mezzin de hayatta idi).="^2 (742/1341 tarihin

Eserin nc ksm olan men ve beyn blmn erhedenler: 2) Allme Kutbuddin Mahmd b. Mes'd b. Muslih erz (. 710/1310), 3) Allme Sa'dddin Mes'd b. mer et-Taftzn (. 791/1381), 4) Seyyid erf Ali b. Muhammed el-Crcn (. 8 1 6 / 1413), 5) Takprl-Zde Mevl Ahmed b. Muhammed (. 962/1554 )3 350 Kef, II, 1762; Mu'cem'l-deb, VII, 306; Brockelmann, G. I, 294; S, I, 515. 351 Kef, II, 1763. 352 lm tarihi tam tespit edilememitir. Ancak, yazd erhi h. 742 tarihinde bitirdiinden, bu tarihte hayatta olduu nu reniyoruz. Bkz. Kef, II, 1763. 353 Kef, II, 1763 vd. 53

Ayrca, Bedrddin Muhammed b. Muhamemd b. Me lek ed-Dimak (. 686/1287) bu eseri ihtisar etmi, Ebij Abdiliah Muhammed b. Abdirrahman ed-Darr el-Merrk (. 807/1405)'^'' nazma evirmitir.'^* Sekkk'nin eserlerinden birka: 1) Mifthu'l-'Ulm, 2) Mus'haf'z-Zhre, 3) er-Rislet'l-Velediyye .'5 63) ERHU'L-CM'I'S-SAR mam Muhammed'in el-Cmi'u's-Sar adl eserinin erhlerinden biri olan bu eser, Ubeydullah b. brahim elMahbb (. 630/1233 )'ye aittir.'^^ Drer'de ilk olarak 1/81'de gemektedir.
358 64) FSL'L-SREN (stren)

Drer'de ilk olarak ll/202'de geen bu eser, Hanef fkhnn yalnz muamelt blmne ait olup, Mecdddin Ebu'l-Feth M u h a m m e d b. M a h m u d b. Huseyn el-Hanef 354 Merrk'nin lm tarihi (. 801/1399) olarak da verilmek tedir. Bkz. Brockelmann, G, II, 247; S, II, 347. 355 Kef, II, 1763. 356 Mu'cem, XIII, 282; Brockelmann, S, I, 515, 519. 357 Hediyye, I, 649. 358 SRENE, Mvernnehir'de byk bir yerin addr. STRENE diye de sylenir. Fakat Eb Sa'd Abdlkerim b. Muhammed b. es-Sem'n (. 562/1166), srene kehmesinin doru olduunu sylemitir. Bkz. el-Fevid, s. 58. Mu'cem'l-Bldn mellifi el-Hamev (. 626/1229), Her ne kadar Sem'ni, srene kelimesinin doru olduunu sylyor ise de, Ben'im yazdm kelime olan RSENE ise, O'ranm halkndan iittiim ekildedir. En mehur ve maruf olan da budur, der. Bkz. Mu'cem'l-Bldn, I, 245, 278. 54

(. 632/1234 )'ye aittir.'^^ Mellif eserini 30 mstal<il blm halinde tertip et mi,^" dvalarla ilgili bir ol< meseleleri de eserine alm t r.^ Mecdddn Ebu'l-Feth'in eserlerinden birka: 1) el-Fsl f Fr 'ri -Fkhri-Hanef, 2) Cmi'u Ahkmi's-Sr ,'2 3) el-Fetv, 4) Kurret'l-Ayneyn f Islh'd-Dreyn.'" 65) CM'U AHKM'S-SIAR Drer'de ilk olarak ll/330'da geen bu eser de Mec dddin Ebu'l-Feth M u h a m m e d b. Huseyn el-Hanef'ye (. 632/1234) aittir .3* 66) el-KUNYE (Kunyet'l-Mnye) Drer'de ilk olarak l/27'de geen bu eser, mam Ebu'r-Rec Necmddin b. M a h m d ez-Zhid el-Hanef (. 658/1259 )'ye aittir .^ss Mevl Muhammed b. Ali Birgili (Birgiv) (. 981/1573), bu eser hakknda unlar syler: Her ne kadar bu eser, 359 Kef, II, 1266; Mu'cem, XI, 317-18; Brockelmann, G, I, 380, S, I, 653. 360 Kef, II, 1266; el-Fevld, s'. 200, 361 el-Fevid, s. 200. 362 Mu'cem, XI, 317-18; el-Fevid, s. 200; Brockelmann, G, I, 380; S, I, 653. 363 Mu'cem, XI, 317-18; el-A'lm, VII, 307; Brockelmann, G, I, 380; S, I, 653. 364 Mu'cem, XI, 317-18; el-Fevid, s. 200; el-A'lm, VII, 307. 365 Kef, II, 1357; el-Fevid, s. 213; Brockelmann, G, I, 382. 55

muteber olmayan kitaplarm bamda geliyorsa d a , baz limler, eserlerinde bu kitabtan nakiller yapmla'dr. B u nunla beraber, Kunye'deki rivayetlerin zayf olduu ve sa hibinin de mutezil olduu limlerce bilinmektedir.^ Mellif Zhid, kitabnn nsznde: Bu eserini ho cas Bed'ubnu Eb Mansur el-'lrk (. 794/1391 j^^^'nin, Mnyet'l-Fukah adl, eserinden istifade ederek yazdn, yazd bu esere Kunyet'l-Mnye li Tetmmi'l-unye adn verdiini syler.'*^* Mellif eserinde geen kitab ve melliflerin adlarn ilk harflerine gre sralayp numaralamtr."^ Zhid'nin eserleri: 1) 2) 3) 4) 5) 6) es-Safve f Usli'l-Fkh, Kitb'l-Ferid, el-Cmi' fi'l-Hayd,' erhu Muhtasar'l-Kudr {el-Mcteb),'^! Kunyet'l-Mnye,''^ Fedil ehri R a m a d n , ' "

366 Kef, II, 1357; el-Fevld, s. 213 367 el-'Irk ile rencisi Zhid'nin lm tarihleri arasmda eliki vardr: Hediyye, I, 116'da hocas Irk iin (. 794) h. tarihi; rencisi Zhid iin ise Hediyye II, 423'de (. 658) h. tarihi verilmektedir. Buna gre, rencisi, hoca sndan nce lm oluyor. Ancak, el-Fevid, s. 54 dipnotu l'de hocas Irk'nin 620 h. tarihlerinde Sivas'ta ikamet et tii, o tarihlerde sa olduu, kaydedilmektedir. Verilen bu tarih, geree daha yakn olsa gerektir. 368 Kef, II, 1357. 369 Kef, II, 1357. 370 Mu'cem, XII, 211. 371 el-A'lm, VIII, 72; Brockelmann, G, I, 175; Kr., Kef, II, 1592, 372 el-Fevid, s. 213; Brockelmann, G, I, 382. 373 Mu'cem, XII, 211; Brockelmann, G, I, 382. 56

7) Cevhiru'i-Fkh, 8) el-Hv f Mesili'l-Vk't ve'l-Mnye.^'^'' 67) ERHU'Z-ZHD (e!-Mcteb)

Drer'de ilk olarak l/28'de erhu'z-Zhid adyla ge en bu eser de yine Mhtr b. M a h m d ez-Zhid (. 6 5 8 / 1259)"ye aittir.*'^' BU eser Muhtasaru'l-Kudr'nin bir erhi dir, (ol-Mcteb adyla da bilinir.^'' 63) FSL'L-'IMD (el-Fsl'i-'Imdiyye) Drer'de ilk olarak l/320'de geen bu eser, yalnz ha nef fikh muameltna dair olup, Ebu'l-Feth Abdurrahman b. Eb Bekr 'Imadddin el-Mernn (. 670/1271 )'ye ait tir.'^ Mellif, eserini 40 mstakil blme ayrmtr.*'* Abd'l-Hayy el-Leknev (. 1304/1887), Bu eseri o k u duunu ve O'nu, eitli hkmleri iinde toplayan nefis bir mecmua bulduunu syler.''^ Ayrca, Mernn'nin Fsl'l-hkm li Usii'l-Ahkm adl bir eserinin daha olduu ve bu kitabn da Fsl'l-'Imad adyla anld s y l e n i r . ^

374 Kef, I, 628; II. 1357; Brockelmann, I, 382. 375 el-A'lm, VIII, 72; Brockelmann, G, I, 175. 376 el-A'lm, VIII, 72; Brockelmann, G, I, 175; Kef, II, 1592, burada eserin mellifi zikredilmeden yalnz erhin ad ve rilmitir. 377 Kef, II, 1270; el-Fevid, s. 93, 94; Hediyye, I, 560; Mu'cem, V, 203. 378 Kef, II, 1270. 379 el-Fevid, s. 93, 94. 380 Bk. el-Fevid, s. 93, 94. 57

Drer'de ilk olarak ll/202'de el-FSLEYN eklinde zikredilen eser hakknda ileride 90. maddede bilgi verile cektir. 69) ERHU TAC'-ER'A (Nihoyet'l-Kifye)

Ali b. Eb Bekr el-Mernn (. 593/1197)'nin mehur eseri el-Hidye'nin erhlerinden biri olan bu eser, Tc'er'a mer b. Sadri'-erati'l-Evvel el-Hanef (. 672/ 1273 'ye aittir.*! Bu erhin asl ad, Nihyet'l-Kifye f Diryeti'l-Hidye K.^^ Drer'de erhu Tci'-era olarak ilk defa l/9'da; Nihye adyla da ilk defa 1/2T'de geer. 70) VKYET'R-RVYE f MESL'L-HDYE Drer'de ilk olarak 1/24'de geen bu mehur ve mu teber eser, mam Brhan'-era M a h m d b. Sadri'-e rati'l-Evvel el-Hanef (. 673/1274 )'ye aittir.* Bu eser mehur bir metin olduu iin, limler onun okunmasnda, okutulmasnda ve korunmasnda titizlik gs termiler ve ona erhler yazmlardr.^* erh yazanlardan birka: 1) Allme Zeynddin Cneyd b. Sendel el-Hdnef (.

9 - 9

1385

381 Kef, II, I, 644. 382 Hediyye, S, I, 644. 383 Kef, II, I, 646. 384 Kef, II,

2033; Hediyye, I, 787; Brockelmann, G, I, 376; S, I, 787; Mu'cem, VII, 273; Brockelmann, G, I, 376; 2020; Hediyye, II, 406; Brockelmann, G, I, 377; S, 2020.

385 lm tarihli tespit edilememitir. 58

2) Sadr'-era Ubeydullah b. Mes'd el-Mahbb (. 750/1349), 3) Alddin Ali b. mer el-Esved (. 800/1397), 4) bn Melek diye bilinen Mevl Abdllatf b. Abdilazz
(. 801/1398 )2

71) el-HTYR li TA'LL'L-MUHTR Drer'de ilk olarak 1/367'de geen bu eser, Abdullah b. M a h m u d el-Mevsl (. 683/1284 )'nin, kendi eseri olan el-MUHTAR isimli eserine yazd bir erhdir.'*^ Mellif genliinde el-MUHTR li'l-FETV isimli z l bir eser yazm, bunda daha ok Eb Hanife'nin gr lerini tercih edip, onlara yer vermitir. Bu eser elden ele dolap hreti yaylnca, buna bir erh yazlmasn iste miler, mellif el-Mevsl d e el-HTYAR isimli erhini yaz mtr. O, bu erhinde meselelerin illetlerine iaret etmi, daha ok ihtiya duyulan meselelere yer vermitir. Bu iki eser fukah nezdinde bir hayli itibar grmtr, el-lhtiyar'n hadislerini Hanef Kasm b. Kutluboa (. 879/1474) t a h ri etmitir," Tahrc Ehdisi'l-htiyr adndaki bu eserin, Topkop Saray Ktp. M. 307'deve Fatih-Millet-Feyzullah Ktp. 292, 2169/1'de kaytl yazma nshalar vardr. 72) el-YET'L-KUSV F DRYET'L-FETV Drer'de ilk olarak l/414'de geen ve fi fruna ait olan bu eser, Kd Nsrddin b. mer b. M u h a m m e d e l Beydv (. 685/1286 )'ye aittir.'* Mellif bu eserini, mam Gazzl (. 505/1111)'nin el-Vast adl eserini ihtisar ede rek yazmtr. Fakihler bu esere ok nem vermi ve erh386 387 388 389 Kef, Kef, Kef, Kef, II, II, II, II, 2020 vd. 1622; el-Fevid, s. 106; Mu'cem, VI, 147. 1622. 1192; Hediyye, I, 462-3; Mu'cem, VI, 97, 98.

59

ler yazmlardr. Ayrca Eb Abdiliah Muhammed b. ezZahr (. ? / ?), el-ye 'yi nazma evirmi ve o n a elkifye adn vermitir.'' el-yet'l-Kusv'ya erh yazanlardan birka: 1) Gyosddin Muhammed b. Muhammed el-Vst (. 718/1318), 2) Bedrddin Muhammed b. Muhammed et-Tster (yaklak olarak . 735/1134), 3) Abdullah b. Muhammed el-Fern el-Ubeyd (. 743/1342), 4) Cemlddin Muhammed b. Muhammed el-Aksary (..771/1370.'! Beydv'nin eserlerinden birka: 1) 2) 3) 4) 5) Minhc'l-Vsl il 'lmi'l-Usl, erhu'l-Metli' fi'l-Mantk, el-oyet'l-Kusv f Diryeti'l-Fetv, Envru't-Tenzl ve Esrru't-Te'vl, erhu Misbh's-Snne (Tuhfet'l-Ebrr).'*^

73) ERHU YET'L-KUSV Drer'de ilk olarak 1/291'de geen bu erhin mellifi, yukarda isimleri verilen sarihlerden hangisi olduu belir tilmediinden erhin kime a i t olduu tespit edilememitir. Ancak bunun buraya yazlnn sebebi el-ye 'nin erh lerinden biri oluundandr. 74) el-CELLYYE Drer'de ilk olarak l/77'de geen ve mellifi belirtil390 Kef, II, 1192-93: Brockelman, G, I, 418, 424; S, I, 738, 753. 391 Kef, II, 1192. 392 Bkz. Hediyye, I, 462-63; Mu'cem, VI, 97, 98.

60

meyen bu eser, Hidye erhlerinden biridir. nk, Molla Hsrev'in, Hidye sarihleri bunu zikrettiler, h a t t elCelliyye d e yle dedi... eklinde bu esere atf yapma s, onun Hidye erhlerinden biri olduunu gsterir. Zaten Hidye 'ye erh yazanlardan biri de Cellddin mer b. Muhammed el-Habbz (. 691/1291)'dir.^ Cellddin kelimesine nisbetle bu erhin ad el-Celliyye eklinde mehur olmutur. Nitekim Kprl-Zde M u h a m m e d Pa a Ktphanesi 619, 620. numaralarda bu isimde bir ese rin kaytl olduu tespit e d i l m i t i r . ^ 75) MECMA'U'L-BAHREYN Drer'de ilk olarak 1/291'de geen ve hanef fruna ait olan bu eser, bn's-St diye bilinen Muzafferddin A h m e d b. Ali Sa'leb el-Bodd el-Hanef (. 694/1294 )'ye aittir. bn's-St, bu eserinde Muhtasaru'l-Kudr ile el-Manzme nin meselelerini toplam, ayrca bunlara birtakm ilveler yaparak o n u en gzel bir biimde tertip etmitir. Her kitabn (blmn) sonuna da blmle ilgili deiik ve ndir meseleler ilve etmitir.'^ Mec'ma'u'l-Bahreyn'e erh yazanlardan birka: 1) IVlellifin kendisi erhetmitir. (. 694/1294), 2) ihbddin Ebu'l-Abbs Ahmed b. brahim el-Ayntb (. 768/1366), 3) emsddin b. Ysuf el-Konev (. 788/1386), 4) Abdllatif b. Abdilaziz bn Melek (. 801/1399), 5) Bedrddin Mahmud b.' Ahmed el-Ayn (. 8 5 5 / 1455) S96
393 Kef, II, 2033. 394 Kprl-Zde Muhammed Paa Ktphanesi Defteri, st. ts., s. 38. 395 Kef, II, 599, 1600. 396 Kef, II, 1600, 1601.

61

76) ERHU'L-MECMA' Drer'de ilk olarak 1/291'de geen bu erh, mellif bn's-St 'nin ad geen eserine yazd bir erhdir,' ve kaynaklar arasnda gemektedir. 77) el-MNYE (Mnyet'l-Musall ve unyet'l- M b ted) Drer'de ilk olarak lll/35'te geen bu eser, mam Seddddn M u h a m m e d b. M u h a m m e d el-Kaor (. 705/ 1305 )'ye ait olup, hanefler arasnda tannan ve elden ele dolaan kaynak niteliinde muteber bir eserdir.' Mnye'yi erhedenlerden b i r k a : 1) Muhammed bn Emri'l-Hc (. 879/1474), 2) brahim b. Muhammed el-Haleb (. 956/1540). Bu iki ztn yazd erhler olduka byk ve genitir. Kor'nin eserlerinden birka: 1) Mnyet'l-Musall ve G u n y e t ' l - M b t e d , ^ 2) Mecma'u'l-arib ve Menba'u'l-Acib,*" 3) T's-Sade, 4) Tlbet't-Talebe f Tarki'l-'llmi limen Talebeh,'' 5) Muhtasaru sd'l-be.*

397 398 399 400 401 401 402 403 404 62

Bkz., Kef, 1600. Kef, II, 1886. Bkz. Kef, II, 1886. Kef, II, 1886; Mu'cem, II, 249. Kef, II, 2603; el-A'lm, VII, 261; Mu'cem, II, 249. Kef, II, 2603; el-A'lm, VII, 261; Mu'cem, II, 249. ismail Paa, dhu'l-Meknn I, 210. dhu'l-Meknn, II, 86; Mu'cem, II, 249. Mu'cem, II, 249:

78) KENZ'D-DEKK Drer'de ilk olarak l/52'de geen ve hanef fruna dair olan bu muteber metin, Hafzddin en-Nesef diye b i linen mam Ebu'l-Berekt Abdullah b. Ahmed en-Nesef (6. (. 710/1310)'ye aittir.''''^ Bu eser hanef fkhmda olduka muteber ve mehur bir kaynaktr.""* Nesef, bu eserinde vukuu her zaman mmkn olan olaylarn cevaplarn ve ortaya kabilecek yeni hadiselere verilecek fetvalar, ken di eseri olan*'' el-Vf'den istifade ederek yazmtr.*** Eserinde yle bir metot takip etmitir: H S M Z F K V T (ha) harfini Eb Hanife'ye, (sin) Eb Ysuf'a, (mim) mam Muhammed'e, (ze) mam Zfer'e, mam afi'ye, (fe) (kef) mam Malik'e, (vav) Hanef fakihlerine (genel olarak). de mutlak olarak sylenen ahslara (t) iaret iin koymutur.*""

Fukah bu metine o k nem vermi ve birok erhler yazmlardr."*" Kenz'e erh yazanlardan b i r k a : 1) Fahrddin Eb Muhammed Osman b. Ali ezZeyle' (. 743/1342), erhin ad Tebyn'l-Hakik erhu
405 Kef, II, 1515; el-Fevid, s. 102; Brockelmann, G, II, 196; S, II, 265 406 el-Fevid, s. 102. 407 Bkz. Kef, II, 1997. 408 Kef, II, 1515. 409 Kef, II, 1515. 410 Kef, II, 1515.

63

Kenzi'd Dekik tir. 2) Kd Bedrddin Maimud b. Ahmed el-Ayn (. 8 5 5 / 1451). erhin ad Remz'l-Hakik tii-. 3) Muhammed Efendi b. Mustafa el-Hmid Krk Emr (Emre) el-Hanef (. 860/1456). 4) Allme Zeynelbidin bn Nceym el-Msr (. 9 7 0 / 1562). erhin ad el-Bahru'r-Rik erhu Kenzi'd-Dekik tir. 5) Mevln Sircddin mer bn Nceym (. 1005/ 1596). erhin ad en-Nehru'l-Foik bi erhi Kenzi'd-Dekoik tir . Nesef'nin eserlerinden birka: 1) 2) 3) 4) 5) 6) 'Umdet'l-Akid, el-'timd (erhu'l-'Umde), Medrik't-Tenzl ve Hakiku't-Te'vl, Menru'l-Envr, Kenz'd-Dekik, el-Kf f erhi'l-Vf ,2

7) el-Vf, 8) Kefu'l-Esrr, 9) e l - M u s t a s f , 3 10) 11) 12) 13) 14) el-Musaff ,** el-Kunye fi'l-Fkh, Mi'yr'n-Nazar, el-Leli'l-Fhira fi Ulmi'l-hira, Fedilu'l-A'ml .5

411 412 413 414 415 64

Kef, II, 1515, 1516. Mu'cem, VI, 32; Brockelmann, G, I, 196; S, I, 263 vd. el-Fevid, s. 102; rockelmann, G, I, 196. el-Fevid, s. 102; rockelmann, S, II, 268. Brockelmann S, I, 196.

79) el-KF (erhu'i-Vf) Drer'de ilk olarak l/24'te geoen bu eser -kanatimi ze gre- 16. maddede hakknda bilgi verilen Hkim eehd 'in (. 334/945) ei-Kf adl eseri olmayp, Ebu'lBerekt Abdullah b. Ahmed en-Nesef (. 710/1310)'nin elKf adl eseri olsa gerektir. nk, Molla Hsrev 'in ve rilen sayfadaki ... es-Esrr isimli eserden naklen verilen el-Kf'deki gr t e byledir... sz bu kanati destek lemektedir. Bu cmlede geen el-Kf adl eser Hkm eehd 'in kabul edilecek olursa, hicr 334 tarihinde vefat eden birinin, Debs gibi hicr 431 tarihinde vefat eden bir mellifin eseri olan el-Esrr 'dan nakil yapm olacaktr k i , bunun aklen mmkn olmayaca ortadadr. O halde b u rada (Drer 1/24) kaynak olarak istifade edilen el-Kf isimli eser, Nesef 'nin kendi eseri el-Vf 'ye yazd bir erh olduu kesinlik kazanmaktadr. Nesef en-Nf adl eserini bitirince bunu bilahare erh etmi, bu erhe el-Kf adn vermitir. Nesef 'nin bu bir bakma Hidye 'nin erhi mesabesindedir.*^" 80) el-MUSTASF Drer'de ilk olarak l/20'de geen bu eser, Eb Hafs mer b. M u h a m m e d en-Nesef (. 537/1142)'nin Manzmet'n-Nesef fi'l-Hlf adl eserine; Ebu'l-Berekt A b dullah b. A h m e d en-Nesef (. 710/1310) tarafndan yaz lan nemli bir erhtir.*" Nesef bu erhine el-Mustasf adn vermi, daha sonra ihtisar ederek el-Musaff adl muhtasarn mey dana getirmitir.*'*
416 Kef, II, 1997; el-Fevid, s. 102. 417 Kef, II, 1867; el-Fevid, s. 102; Brockelmann, G, I, 196. 418 Kef, II, 1867.

65

81) AYETU'L-BEYN (AYET'S-SERC) Drer'de ilk olarak l /20'de geen ve Hidye erhle rinden biri olan bu eser, eyhlislm Ebu'l-Abbs Ahmed b. brahim es-Serc (. 710/1310 )'ye aittir, erhini t a m a m layamamtr.*' 82) en-NHYE Drer'de ilk olarak 1/21'de geen ve Huseyn b. Ali esSnk (, 710/1310 )'ye ait olan bu eser, Hidye erhle rinden biridir.** 83) el-MBTEA f fr''l-hanefiyye Drer'de ilk olarak l /19'da geen ve hanef fruna ait olan bu eser, s b. Muhammed el-Krehr (. 734/1333 civarnda )'ye aittir.*^! Bu eser, ibdet, siyer (devletler hukuku), kesb (ka zan), kerahet (mekruh olan eyler), yeminler, av, icre (cretle ilgili hkmler), al-veri, nikh, talak ve benzeri konular iine alr. Mellif her blmn sonunu, Sahhoyn (Buhr-Mslim) ile dier hadis kitaplarndan -rumuz kul lanarak- rivayet ettii hadislerle bitirir.*^ 84) TEBYN 'L -HAKK Drer'de ilk olarak l / l l ' c e geen Zeyle' ad, Kenz'd-bekik 'n erhlerinden Tebyn'l-Hakik sahibi Eb 419 Kef, II, 2033; Tc't-Tercim, s. 11; Mu'cem, I, 140. 420 Kef, II, 2032; el-A'lm, II, 269. 421 Kef, II, 1579-80; Mu'cem, VIII, 31; Hediyye, I, 809. Karaehr'nin, Krehr eklinde okunmas daha dorudur. Bkz. Hediyye, I, 809. 422 Kef, II, 1580. 66

M u h a m m e d Osman b. A l i ez-Zeyle' (. 743/1342 )'dir.* Bu nun Tebyn sahibi Zeyle' olduu, iktibas edilen cmlele rin yerinde (Tebyin'de) grlmesi ile etspit edilmitir. By lece bu eser, Drer'in kaynaklanndan biri olduu ortaya km oluyor. bn IMceym'in Kenz erhi el-Bahru'r-Rik'de geen e-rih den maksat, b u Zeyle''dir.*^ Zeyle''nin eserlerinden birka: 1) 2) 3) 4) Tebyn'l-Hakik erhu Kenzi'd-Dekik, erhu'l-Cmi''l-Kebr li'-eybn, erhu'l-Muhtr, Bereket'l-Kelm al Ehdisi'l-Ahkm.'^

85) el-KEF ala'l-KEF Drer'de ilk olarak ll/164'te geen ve Zemaher'nin Tefsiri K e a f n haiyelerinden biri olan bu eser, Eb Hafs mer b. Abdirrahman el-Kazvn el-Foris (. 745/1344 )'ye
aittir .*26

86) TENKHU'L-USL Drer'de ilk olarak ll/269'da geen v e usl-u fkha ait olan bu eser, Allme Sadrera Ubeydullah b. M e s ' d el-Mahbb el-Buhr el-Hanef (. 747/1346 )'ye aittir.*^^ Usl sahasnda mehur olan bu eserin kolay bir ibaresi ve akc bir slbu vardr. Mellif eserine usl fkhn tarifiy le balamtr. Eserini iki blm halinde tertip etmi; birin ci blmde. Kitap, Snnet, i c m a ' ve kyastan, ikinci blm423 424 425 426 427 Kef, II, 1515; Mu'cem, VI, 263. el-Fevid, s. 115. Mu'cem, VI, 263. Kef, II, 1480; Hediyye, I, 789. Kef, I, 496; Hediyye, I, 649.

67

de de dier usl konularndan bahsetmitir.*^ Sadrera'nm eserlerinden birka: 1) 2) 3) 4) 5) 6) Ta'dl 'i -Uim, Tenkhu 'l -Usl, erhu Vikyeti'r-Rivye, et-Tovdh f Halli avmidi't-Tenkh,*^ erhu To'dili'l-Ulm, en-Nikye f Muhtosan'l-Vikye.*'"

87) et-TAVDH f HALL AVMD'T- TENKH Drer'de ilk olarak 1/361'de geen ve Tenkh 'in erhi olan bu eser de yine Sadrera Ubeydullah b. Mes'd el-Mahbb (. 747/1346 )'ye a i t t i r . Mellifin ifadesine g re, Tenkhu'l-Usl ' yazp bitirdii zaman yakn arkada lar bu eserin nshalarnn oaltlp yaylmasnda byk aba harcamlardr.*'^ Mellif eseri Tenkh 'in baz yerlerini deitirip, yeni eyler ilve ederek, gzel bir erh yazmtr. erh'e etTavdih f Halli Gavmidi't-Tenkh adn vermitir.*" Gayet zl olan bu erhe ilk olarak allme Sa'dddin Mes'd mer et-Taftzn e-fi (. 792/1389) erh yazmtr.*'* 88) ERHU'L-VKYE Drer'de ilk olarak ll/269'da geen ve Vikaye erhle428 429 430 431 432 433 434 Kef, I, 496. Hediyye, I, 649; Mu'cem, VI, 246. Hediyye, I, 649. Kef, I, 496. Kef, I, 496. Kef, I,'496. Kef, I, 496.

68

rinin en mehuru olan bu erh, mam Sadrera es-Sn 'Ubeydullah b. Mes'd el-Mahmb (. 747/1346 )'ye aittir .*'5 Bu erh, erhu Sadriera eklinde mellifinin la kabyla sylenecek kadar mehur olan muteber bir eserdjr .43

89) UYNU'L-MEZHB'L-ERBE'A Drer'de ilk olarak 1/21'de geen bu eser, drt mez hebin fkh ile ilgili olup*' mukayeseli bir fkh kayna d u rumundadr. Eser, Kvmddin M u h a m m e d b. M u h a m m e d b. A h m e d el-Kk el-Hanef (. 749/1348 )'ye aittir.** Bu eserin iki ayr nshasndan bahsedilir. Mellif, ns hann birini zamann sultan Hoc M u h a m m e d b. el-Melik el-Muzaffer 'e t a k d i m etmi ve bu nshann adna Uynu'l-Mezhibi'l-Muzaffer demi,* hicr 752 senesinde is tinsah edilen ikinci nshay ise, sultan Muzaffer'in yerine geen sultan a'ban b. M u h a m m e d el-Melik el-Kmil 'e takdim etmi, bunun adna d a Uynu'l-Mezhibi'l-Kml ismini vermitir.**" Mellif bu iki nsha arasnda hi bir fark olmadn syler. Fark ancak kitabn adnda olup, bu deiiklik t a bi olarak sultanlarn deimesinden ve onlara nisbet edil mesinden meydana gelmektedir.**' el-Kk'nin eserlerinden birka: 1) Bnyn'l-Vsl f erhi'l-Usl
435 436 437 438 439 440 441 Kef, Kef, Kef, Kef, Kef, Kef, Kef, II, 2021. II, 2021. II, 1187. II, 1187; el-Fevid, s. 186. II, 1187. II, 1187; el-A'lm, VII, 265. II, 1187.

li'l-Pezdev,

69

2) 3) 4) 5)

Cmi'u'l-Esrr f erhi'l-Menr, el-ye f erhi'l-Hidye, Mi'rc'd-Dirye f erhi'l-Hidye, 'Uynu'l-Mezhib ('l-Mezheb) f Fr''l-Hanefiy-

ye.'"'^ (Bu. eserin, zerinde durduumuz Uynu'MVIezhibi'l-Erbe'a adl eser olma ihtimali kuvvetlidir. 90) M'RC'D-DRYE Drer'de ilk olarak l/8'de geen bu eser de -yukarda belirtildii gibi- M u h a m m e d b. M u h a m m e d b. A h m e d e l Kk (. 749/1348 )'ye ait olup, Hidye erhlerinden biri dir. rih eserinde, mctehid d r t byk mamn; sahh, esah ve muhtar (seilen) grleri ile, eski ve yeni ictihadlormdan ve delilleri deerlendirme metodlanndon bah setmitir.**-'' 91) es-SEYFU'L-MESLL al M E N SEBBE'R- RASL Drer'de ilk olarak l/300'de geen bu eser, Takyddin Ali b. Abdi'l-Kf es-Sbk (. 756/1355 )'ye aittir.*** M ellif eserini drt blm halinde dzenlemitir: 1. Blm, mslmanlardan senlerin h k m , 2. , gayr-i mslimlerden senlerin hkm, 3. , smenin mahiyeti ve 4. , Hazret-i Peygamber'in erefi hakkndadr.**^

442 Hediyye, II, 55; Kr., el-A'lm, VII, 265; Brockelmann, G, II, 198, S, II, 268. 443 Kef, II, 2033; Hediyye, II, 155. 444 Kef, II, 1018; el-A'lm, V, 116. 445 Kef, II, 1018.

70

es-Sbk'nin birka e s e r i : 1) ed-Drr'n-Nzm fi't-Tefsr, 2) Muitasaru Tabakt'i-Fukah, 3) es-Seyf's-Sakl, b) el-Mesii'l-Haiebiyye, 5) os-Sevf'l-!\/lesll al M e n Sebbe'r-Rasl.*"* 92) el-YENAB' Drer'de ilk olarak 1/21'de geen ve Multasaru'l-Kudr 'nin erhlerinden biri olan bu eser, Eb Abdillah M a h m d b. Ramazan er-Rm (. 616/1219 senesinde hayatta )'ye aittir.**' Bu eserin, M u h a m m e d b. Abdillah e-ibl el-Kdi Bedrdc'in et -Tarablus (. 769/1369 )'ye ait olduu da sy lenir.** 93) el-'INYE Drer'de ilk olarak l/142'de geen ve Hidye erhle rinden biri olan bu erh, Ekmelddin M u h a m m e d b. M u hemmed b. M a h m d el-Bbert** ei-Hanefi er-Rmi (. 7 8 6 / 1384 )'ye aittir.**" erhinde Hidye 'nin metnini, Kvmddin M u h a m m e d b, M u h a m m e d ' d e n rivayet etmitir. Bu erh 446 el-A'lm, V, 116. 447 Kef, II, 1632; Tcttercim, s. 63; el-Fevid, s. 208; He diyye, II, 164, 405. 448 Bkz. Tctercim, s. 63; Hediyye, II. 164. 449 Bbert, Badat civarmda bulunan kasabalardan biri oldu u sylenir ise de bunun, daha nce Erzurum'un, daha son ra da Gmhane'nin kazalarmdan biri olan BAYBURT olduu geree daha yakndr. Buna gre, el-Bbert, elBayburd demektir. Bkz., Hediyye, II, 171; el-A'lm, VII, 271. 450 Kef, II, 2035; el-A'lm, VII, 271; Mu'cem, X I , 298. 71

Anadolu'da olduka tannm, muteber bir eserdir.^^ Bbert'nin eserlerinden b i r k a : 1) el-'Inye f erhi'l-Hidye, 2) erhu Merik'l-Envr, 3) Haiye ala'l-Kef ,2 4) erhu Telhs'l-Gmi''l-Kebr, 5) erhu'l-Menr ,*53 6) erhu Vasyyeti'l-mam Eb Hanfe.*^ 94) ERHU'L-KEF Drer'de ilk olarak l/60'da geen bu erh, Mes'd b. mer b. Abdiliah Sa'dddin et-Taftzn (. 791/1389)'ye aittir.'''^ Mellifin bu eseri, K e a f n inceliklerini geree en yakn bir tarzda aklayp, oyet ve srelerin arasndaki in sicam gayet gzel bir ekilde ortaya koyduundan, olduk a kymetli ve benzeri bulunmayan bir eserdir.*^** Ne yazk ki, frsat karm ve mrnn sonunda ancak bunu y a pabilmi, f a k a t t o m a m l o y a m o d a n vefat etmitir. Eser o l d u k a muteberdir."" Taftzn'nin eserlerinden b i r k a : 1) erhu Telh'l-Mifth, 2) erhu'l-Kef 451 452 453 454 455 456 457 72 (Haiye ala'l-Kef),

Kef, II, 2035. el-Fevid, s. 195-96; Hediyye, II, 171; el-A'lm, VII, 271. el-Fevid, s. 195-96; Hedyiye, II, 171. Hediyye, II, 171; el-A'lm, VII, 271. Kef, II, 1478-79; Brockelmann, G, II, 216; S, II, 304. Kef, II, 1479. Kef, II, 1479.

3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10)

et-Tehzb fi'l-Mantk, el-Mekasd f lmi'l-Kelm,^ el-Fetv'l-Hanefiyye.^" Hakiku't-Tenkl,''^' erlu Hadsi'l-Erba'n, eriiu Akidi'n-Nesefiyye, el-Mutavvel fi'l-Men ve'l-Beyn, Mifthu'l-Fkl.

95) el-FUSLEYN (CM'U'L- FUSLEYN) Drer'de ilk olarak ll /202 'de el-FusIeyn eklinde geen bu eser, bn Kd Simovna lakabyla mehur olan Bedrddin Mahmud b. srail el-Hanef (. 823/1420)'ye
aittir .*2

zellikle muamelt konularn iine alan bu eser, h kim ve mftlerin ellerinden drmedikleri bir kaynaktr. Mellifin ifadesine gre o, eserini M a h m u d b. Huseyn'in (. 632/1234) Fsl)> ile Abdurrahman b. Eb Bekr 'mr dddin'in (. 670/1271) Fsl adl eserlerini birletirerek yazm, ayrca d a h a baka bilgiler de ilve ederek geni letmitir. Mellif ad geen iki eserin hemen btn konu larn ve meselelerini kitabna alm, yalnz 'Imdddin'in Fsl'ndeki Ferdiz blmn almamtr. Sebebi de, Feriz alannda Sircddin M u h a m m e d b. M u h a m m e d esSecvend'nin (. 600/1203 civarnda) Ferid's-Secvend (veya el-Ferid's-Sirciyye)**' adl makbul ve mu teber bir eserinin mevcut olmasdr.
458 459 460 461 462 463 ezert, VI, 320; Hediyye, II, 430; Mu'cem, X I I , 228. ezert, VI, 320; Kef, II, 1222; Hediyye, II, 430. Hediyye, II, 430; Mu'cem, XII, ,228. Hediyye, II, 430. Kef, I, 566. Bkz. Kef, II, 1247.

73

ibn Kd Simovna ad geen Fslierin ibarelerini d a ha zlij hale getirerek eserine alm ve ayrca e-Kf,'*'^* el-Hulsa5 ve kendi eseri Letifu'l- Irt gibi kay naklardan istifade etrni ve bir takm incelikleri de kayde derek eserini geniletmitir. Eseri krk fasl halinde dijzenleyen mellif; fukahya bir takm sorular yneltmi ve iti razda bulunmutur. Mtemil'i-Ahkm sahibi**'' Fah rddin er-Rm (. 864/1459), Sleyman b. Ali el-Karamn (. 924/1518) ve bn Nceym (. 960/1552) gibi baz f a kihler, O'nun bu soru ve itirazlarna cevaplar vermilerdir. Nianc-Zde lakabyla bilinen Mevl M u h a m m e d b. Ahmed (. 1031/1621), Cmi'u'l-Fsleyn zerinde ok nemli bir dzenleme yapm, yani konularn etrtip etmi, baz me seleleri karp yenilerini ilve etmi, mphem yerlerini izah etmi, mevcut tenakuzlar gidermeye almtr. Ese rin kfrle ilgili blmn -meselelerinin azlndan- ye terli bulmad iin, daha nce Ehl-i Snnet akaidine ek olarak yazd gzel bir risale ile deitirip, bunu kitabn sonuna koymutur. Risale, bir mukaddime (nsz), on bab ve bir hatime (netice) den olumaktadr. Nianc-Zde d zenledii bu esere Nru'l-'Ayn f Islh Cmi''l-Fsleyn adn vermitir.^ 96) el-BEZZZYYE F'L-FETV (el-FETV'L- BEZZZYYE) Drer'de ilk olarak l/300'de geen ve bir eftv mec464 Bu eser, Hkim e-ehd (. 334/945)'e aittir. Bkz. Kef, II, 1378. 465 Bu eser, Thir b. Ahmed el-Buhr (. 542/1147)'ye aittir. Bkz. Kef, I, 718. 466 Bkz. Kef, 11, 1551. 467 Bkz. Kef, II, 1692. 468 Kef, I, 566-67 (zetle). 74

muas olan bu eser, bnu'l-Bezz diye bilinen mam Hfzddin M u h a m m e d b. M u h a m m e d b. ihb el-Kerder e l Hanef (. 827/1423 )'ye aittir. Mellif, eserini eitli fkh kitablarmddn istifade ede rek fetvaya konu tekil eden meseleleri toplam ve buna el-Cml'u'l-Vecz adn vermitir. eyhlislm Ebu's-Sud Muhammed b. M u h a m m e d el-lmd (. 982/1574)'ye : Niin nemli meseleleri iine olan bir kitap telif etmiyorsunuz? diye sorulunca, O : Ben, Bezzziyye gibi, lzumlu ve nemli meseleleri iine alan deerli bir eser mevcut olduka, kitap yazmak tan haya ederim, demitir.* bnu'l-Bezzz el-Kerder'nin birka e s e r i : 1) el-Cmi'u'l-Vecz (el-Fetv'l-Bezzziyye), 2) erhu Muhtosar'l-Kudr, 3) Menkbu'l-mam Eb Hamfe.*^' 97) el-MUDMART (CM'U'L-MUDMART v e ' l - M K L t Drer'de ilk olarak l/328'de geen ve Muhtasaru'lKudr 'nin erhlerinden biri olan bu eser, Trklerin Nebre-i mer Bezzr diye tandklar Yusuf b. mer b. Ysuf es-Sr el-Kdr (. 832/1429)'ye aittir.*^ rih b u erhinde baz rumuzlar kullanm: M (mim) harfi ile M a h m u d b. Ramazan er-Rm (.
469 470 471 472 Kef, I, 242; el-Fevid, s. 187; Hediyye, II, 185. Kef, I, 242. Hediyye, II, 185. Kef, U, 1632-33; el-Fevid, s. 230; Brockelmann, G, I, 175; S, I, 296.

75

616/1219) senesinde layatta)'nin Muhtasaru'l-Ku dr erhi el-Yenbi' adl eseri"" ile; Ahmed b. mer en-Nesef (. 537/1142)'nin el-Menfi'*'* isimli eserinden alnan bilgilere, E (hemze) harfi ile brahim b. Ali et-Tarss (. 7 5 8 / 1356)'nin Enfa'u'l-Vesil adl eserinden alman bilgilere, H (he) harfi ile Ali b. Eb Bekr el-Mernn (. 5 9 3 / 1197)'nin el-HidYe*'^ adl eserinden alnan bil gilere, B (be) harfi ile Nasr b. Abdisseyyid el-Mutarrz (. 610/1213)'mn el-Murib"* adl lgatmdbn alnan bilgilere, iaret etmitir. Mellif eserinde fetva ile ilgili teknik terimler, fkhn stnl, fukah, Ehl-i Snnet, fetva vermeye ehil olanolmayan, mft ve msteftnin uymas gereken artlar, mctehidin bakasn taklit edip edemiyecei... gibi konu larda bilgi vermitir. 98) el-USL (MRT'L-USL) Drer'de ilk olarak l/50'de geen bu eser, kaynakla-

473 474 475 476 477

Bkz, Kef, II, 1632. Bkz. Kef, 1922. Bkz. Kef, II, 2031-32. Bkz. Kef, II, 1747. Kef, II, 1633.

76

rndan bahsettiimiz Drer'in sahibi IVlolla Hsrev (. 8 8 5 / 1480)'in, Usl fkha dair yazd Mirkt'l-Vsl adl eserine kendisi tarafndan yazlan bir erhtir. Bu eser, ken dinden nceki limlerin grlerini de iine alan gzel bir erhtir.* 99) HYET'T-TELVH Drer'de ilk olarak l/370'te geen bu eser. Molla Hs rev'in (. 885/1480), Sa'dddin et-Taftzn'nin (. 7 9 1 / 1389) et-Telvh adl eserine yazd bir haiyedir, etTelvh ise, Taftzn'nin, Sadrera Ubeydullah b. Mes'ud (. 747/1346)'un usl fkha dair olan TENKH ile erhi TAVDH adl eserlerine yazd bir haiyedir.* 100) el-K'lDYYE (el-FETV'L-K'IDYYE) Drer'de ilk olarak ll/33'de geen bu fetva mecmua s. mam emsddin Eb Abdiliah M u h a m m e d b. Ali b. Eb Rec el-K'd el-Hocend ( ? - ? )'ye* aittir.*' Bu eserin, Esad Efendi Ktphanesi 1093 numarada kaytl bir Arapa yazma nshasnn olduu tespit edildi.*'^ Ad geen eserin mellifinin lm tarihi tespit edile medii iin en sona yazlmtr.
478 479 480 481 482 Kef, II, 1657. Kef, I, 496-97. lm tarihi tespit edilememitir. Kef, II, 1228. Esad Efendi Ktphanesi Defteri, s. 65.

77

 K N C

B L M EDLEMYEN

MELLFLER T A M TESPT K A Y N A K L A R

1) el -CM'U'S-SAR Drer'de ilk olarak l/295'te geen ve Ahmed b. M u hammed mer el-Attb (. 585/1190 )'ye nisbet edilen bu isimde bir eser elimizdeki kaynaklarda tespit edilemedi. Ancak bu ahsn, mam Muhammed'in (. 189/804) el -Cm'u's-Sar adl eserine yazd bir erhi vardr.' 2) ERHU'S-SYER Drer'de ilk olarak l/324'te geen ve Hherzde diye bilinen M u h a m m e d b. el-Huseyn el-Buhr (. 483/1090 )'ye nisbet edilen bu isimde bir eser elimizdeki kaynaklarda tespit edilememitir. 3) en -NEVDR Drer'de ilk olarak l/325'te geen bu eserin kime ait o l duu belirtilmediinden, mellifi tespit edilememitir. A n cak, eserin mellifsiz yani mutlak zikredilmesi bunun m a m M u h a m m e d b. Hscn e-eybri (. 189/804 )'ye ait oldu unu akla getirebilir. Eserin getii sayfadaki satrlarn ma nalar dnlecek olursa, bu eserin O'na ait olabilecei ka1 Bkz, Kef, I, 563; Tcttercim, s. 9; el-Fevid, s. 36; Hediy ye, I, 87.

79

naati daha da kuvvet kazanr. Nitekim mam IVIuhammed'n, talebesi bn Rstem'in (. ? / ?) rivayet ettii Ne vadr adl bir kitab vardr.* 4) ERHU'L-HV Drer'de ilk olarak l/414'te geen bu eserin, filerle ilgili olduu. Molla Hsrev 'in ifadelerinden anlalmaktadr. Ancak bu eserin, fi fakihlerince yazlan el-Hv isim li eserlerden' hangisinin erhi ve kime ait olduu belirtil mediinden mellifi tespit edilememitir.

2 Muhammed Yusuf Msa, el-Fkhu'l-slm, Msr 1954, s. 136; Kr. Kef, II, 1980. 3 Bkz. Kef, I, 625-628. 80

B B L Y O G R A F Y A ALTUNSU, Dr. Abdlkadir, Osmanl eyhlislamlar, (Ankara, 1972). AYN, Bedrddin Eb Muhammed Mahmd b. Ahmed, (. 855/1451), 'Umdet'l-Kr, l-XXV (Beyrut-Lbnan, ts.) BLMEN. mer Nash, Tefsir Torihi, I-II (Ankara, 1955-1960) BROCKELMANN, C. Geschiste d e r Arabischen Litteratur (GAL-G), I-II (Leiden, 1938-1949), Supplementband, (S), l-lll (Leiden, 1937-1942) DANIMAN, Zuhr, Osmanl mparatorluu Tarihi, l -XIV (stanbul, 19651970) ES'AD Efendi Ktphanesi Defteri, (stanbul, ts.) HAMEV, ihbddin Ykt b. Abdullah, Mu'cem'l-deb ev Tabakt'l-deb (rd'l-Erib il Ma'rifeti'l-Edb, I-VII (Msr, 1923-1930) Kitb Mu'cemi'l-Bldn, l-VI (Tahran, 1965) HAMMER, J . Von, Devlet-i Osmaniye Tarihi (Mtercim: Muhammed At), l-IX (stanbul, 1329-1335 h.) el-HATB el-BADAD, Eb Bekr Ahmed b. Ali, Tarihu Badat, l-XIV, ts. Beyrut, rt. 81

BNU HALLKN, Ebu'l-Abbas emsddin Ahmed b. M u hammed b. Eb Bel<r, Vefeyt'l-A'yn ve Enb Ebni'z-Zaman, l-V (Kahire, 1367 h,/1948 m.) BNU'L-'IMAD. Ebu'l-Felh Abd'l-Hayy, (1089/1678) Sezert'z-Zeheb f Ahbri Men Zeheb, l-VIII (Beyrut ts.) BNU KUTLUBUA, Ebu'l-AdI Zeynddin Kasm (. 8 7 9 / 1474), Tc't-Tercim f Tabakti'l-Hanefiyye, (Badad, 1962) BNU'N-NEDM, el-Fihrist, (Leibzig, 1872) BN NCEYM, Zeynddin, (. 970/1563) el-Bahru'r-Rik erhu Kenzi'd-Dekik l-VII (Msr, 1333 h.) LMYYE SALNAMES, Matbaa-i mire stanbul, 1334 'IMDDDN EB'L-FD, smail b. mer bn Kesr Kure, el-Bidye ve'n-Nihye fi't-Trih, l-XIV (1358) el-

SMAL PAA, bnu Muhammed Emin b. Mr Salim, dhu'l-Meknn fi'z-Zeyli alo Kefi'z-Zunn a n Esmi''l-Ktb ve'l-Fnn, I-II (stanbul, 1971-1972) - Hediyyet'l-rifn Es-m'l-Mellifn ve sr 'l -Musannifin, I-II (stanbul, 1951-1955) CDHN, Hasen b. Mansur el-zcend, (. 592/1195) Fetv Kdhn, I-III (Msr, 1310 h. Fetv-y Hindiy ye ile birlikte) KARATAY, Fehmi Ethem - Beer, O., Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Arapa Yazmalar Katalogu, l-IV (stanbul, 1962-1969) 82

KSN. Eb Bekr b. Mes'ud b. Ahmed Alddin, (. 587/ 1191) Bedi'u's-Sani' f Tertbi'-eri'. I-VII (Beyrut, 1974) KTP CELEB, Hac Halfe, Kefu'z-Zunun a n Esmi''l-Ktp ve'l-Fnn, I-II (s tanbul, 197?) KEHHLE, mer Rza, Mu'cem'l-Mellifn T e r c i m u Musonnifi'l-Ktbi'l'Arabiyye, l-XV (Dimek, 1957-1961) KESKOLU. O s m a n , Fkh Tarihi ve slm Hukuku (Ankara, trh.) KPRLZADE M u h a m m e d Paa (stanbul, ts.) Ktphanesi Defteri

LEKNEV, Ebu'l-Hasent Muhammed b. el-Hayy (. 1304/ 1887), el-Fevid'l-Behiyye f Tercimi'l-Hanefiyye, (Beyrut, ts.) MECD EFEND, Edirneli ekik- Nmaniye Tercemesi, I-II (stanbul, 1269 h.) MEYDAN LAROUSSE Byk Lgat ve Ansiklopedi, l -XII (st. 1969-1973) NAM, Ahmed, Sahh-i Buhr Tecrd-i Sarh Tercemesi, I-III (Ankara 1957) NEVEV, Muhyiddin Eb Zekeriy (. 676/1277), Sahhu Mslim bi erhi'n-Nevev, l-XVIII 1349 h. ZEK, Ali, Hadis Ricali (stanbul, 1967)

83

RESML Harital Mufassal Osmanl Tarihi Hey'et tarafndan hazrlanmtr. I-IV (istanbul, 19571960) S A M , emseddin, Kmsu'l-A'lm, l-VI, (stanbul, 1306-1316) h. Geschichte des Arabischen Schrifttums (GAS) Leiden, 1967-1974)

l-V

ELEB, Ahmed b. Ynus, Haiye al Tebymi'l-Hakik, (Bulak, 1313, Tebyn'lHakik birlikte) TAHR, Bursal Muhammed, Osmanl Mellifleri, l-lll (Matbaa-i mire, st. 13331342) NVER, Prof. Dr. A. Sheyl. Ftih Klliyesi ve Zaman lim Hayat, (stanbul-1946) YEN CAM Ktphanesi Defteri (stanbul, trh.) YSUF, llyan Serkis, Mu'cem'l-Matbuti'l-'Arabiyye ve'l-Muarrobe, I-II (M sr, 1946) 1334 h.) ZEHEB, Muhammed Huseyn, et-Tefsr ve'l-Mfessirn, I-IV (Beyrut, 1974); l-lll. Ka hire 1381/1961 ZRKL, Hayrddin, el-A'lm Kmsu Tercim li Ehri'r-Ricl ve'n-Nis mine'l-Arab ve'l-Msta'ribn ve'l-Msterikn, l-XI (Bey rut, 1969)

84

NDEKS I (ahs isimleri)

A Abd'l-Azm b. Abdi'l-Kav, 12. Ahmed b. Hanbel (mam Ah med), 60. Aksaray!, Muh. b. Muh. 60. Alim b. Al el-Hanef, 13. Aliyyu'l-Kr, Ali b. Sultan (Herev), 10. Askaln, Ah. b. Ali, 7. At b. Hamza, 34. Attb, Ah. b. Muh. b. mer, 4, 79. Ayn, Ar. b. Eb Bekr, 7. Ayn, Bedrddin Mah. b. Ah., 51. 61, 64. Aymtb, Ah. b. brahim, 61. Aymtab, Muh. Mnib, 3. B Bbert, Ekmelddin Muh. b. Muh., 1, 39, 49, 71 Badad, Hafz el-Hatb. 9. Beydv, Nsrddin b. mer, 59, 60. Beyhak, smail b. el-Huseyn (Hasen), 24. Birgih (Birgiv) Muh. b. Ali. 59. Buhr. Hsamddin mer b. Abdi'l-Azz b. Mze, 34, 35, 36. Buhr, Muh. b. smail, 5, 6, 7. Eb Bekr Muh. b. el-FadI, 33. Eb Hanfe, 16. Ebu'l-Hasen b. Ebi'l-Hd. 5. Ebu'l-Hasen (Rdek). 27 Ebu'l-Leys, es-Semerkand. 2, 20, 34. Ebu'l-Mun, Meymn (Evha dddin), b. Muh. 33. Eb Nasr, Ah. b. Muh., 44. Ebu's-Sud Muh. b. Muh. El'Imd, 75. Eb Ysuf, 1, 16, 47. Ekta, Ah. b. Muh. Eb Nasr, 24. Ensr. smail b. Ya'kub, 19. Buhr, Thir b. Ahmed (Abdrreid), 24, 40, 41. Blkn, Sircddin mer b. Raslan, 13. Brhneria, Mah. b. Sadrieria, 58. Brhnddin, Mah. b. Tacddin Ah, 42, 51. C Craberd, Ah. b. Huseyn, 40. Cesss, Eb Bekr 2. 16, 20. Crcn, Ali b. Muh., 27, 53. D Debbs, Muh. b. Muh. 36 Debs, Eb Zeyd, 2, 26, Demr, Muh. b. sa, 11. E

85

Esved, Alddin Ali b. mer, 59. F Fenr, Muh. b. Hamza, 2. Feran, Abdullah b. Muh., 60. Firuzbd, 6. G, Grady, 48. azl, Muh. b. Muh., 32, 59. ulm Sa'leb, Mh. b. Abdilvhid, 4. ulm Yahya, 48. H Habbz, mer b. Muh. 61. Haddd, Eb Bekr b. Ali, 24. Hd, Ebu'l-Hasen b. Ebi'lHd, 5. Hz Mnzir. 12. Hherzde, Muh. .b. el-Hu seyn, 56 Hkim e-ehd, 18, 19, 34. Haleb, ibrahim b. Muh., 62. Haleb, mer b. Ahmed, 5. Hamilton, 48 . Hanef, Ah., b. Muh. b. Eb Bekr, 33. Hs, Necmddin Ysuf b. Ah., 37. Hattb, Ah., b. Muh. b. b rahim, 12. Herev, Ali b. Sultan, 10. Herev, Haydar b. Muh., 39. Hlt (Hallt), Muh. b. Abbd Melik Dd (Dvud), 1.

Hsmddin mer b. Mze (Buhr Hsmddin), 34, 35. Hsrev, Molla, 2.

i. 'I

bn Emri'l-Hcc, Muh. 42, 62. bn Hallikn, 38. bnu'l-Arabi, Muh. b. Abdil lah, 6. bnu'l-Hmn, Ah elebi ta. Emrullah bnu'l-Humm, 49. bn Melek, Abdullatif b. Abdlaziz, 59. 4, 11. bnu'l-Mlekkn, mer b. Ali bn Mce, el-Kazvini Muh. 10. bn Nceym, Mevln Sir cddin mer, 64. bn Nceym, Zeynddin b. brahim, 43, 64. bn Raslan, 7. Ibn's-St, Ah. b. AU, 61. Ibnu'-hne, 28. mam Eb Hanfe, 47. mam Muhammed (e-eybn), 3, 4. mam Mlik, 63. mam Nevev, Muhyiddin Yahya b. eref, 10, 52. mam fi, 63. mam Zfer, 63. rbil, Muh. b. Ynus, 32. sbcb, Ah. b. Mansur, 17, 19. sbcb, Ah. b. Muhammed,

86

36. bili, Muh. b. Abdillah, 13. tkn, Emir Ktip b. Emir, 1, 48. Icl, Es'ad b. Muh. 32. mdddin, Abdurrahman b. Abdi'l-All, 10. K Kdhn; Hasan b. Mansur, 46. Kdi lyad, b. Msa, 10 Kdr, Ysuf b. mer, 25. K'd el-Hocend, Muh. b. Ali, 77. Kk, Muh. b. Ah., 48, 69. Karaehr, s b. Muh. 66. Ksn, Eb Bekr b. Mes'd b. Ah. Alddin, 45. Kasm b. Kutluboa, 59. Kastaln, Ah. b. Muh. elHatb, 7, 10. Kaar, Muh. b. Muh. 62. Kzern, Se'd b. Mes'd, 7 Kazvn, Abdlkerim b. Muh. 32, 52. Kazvn el-Lav, Ah. b. F ris, 22. Kazvn, mer b. Ar. b. Os man el-Fris, 40. Kerderi, Muh. b. Muh. 75. Ke. Ah. b. Msa b. Is b. Me'mn, 43. Kindi, Bir b. el-Veld b. Hlid, 1. Kirmn, Sa'd b. Mansur, 28. Krk Emir, (Emre) Muh. b. Mustafa, 64 . Kvmddin, Muh. b. Muh., 69.

Konevi, emsddin b. Ysuf, 61Kudr, Ahmed b. Muh. 24, 25, 26, 47. Kure, Abdlkadir b. Muh. 49. Kurtub, Ah. b. mer, 7. Kueyr, Mslim b. Haccc, 8. Krn, Ah. b. smail b. Muh., 7.

L
Leknev, Abd'l-Hayy, 57. M Mahbb, Ubeydullah b. b rahim, 54. Mahbb, Ubeydullah b. Mes'd (Sadrera). 59. Mavsli, Abdullah b. Mah md, 59. Mecdddin, Eb'l-Feth Muh. b. Mahmd, 54. Mekk b. Abdan, 9. Melik el-Kmil, 'ban b. Muh., 69. Mernn, Abdurrahman b. Eb Bekr, 57. Mernn, Brhanddin Ali b. Eb Bekr, 47. Mras, Kmil. 7. Merrak, Muh. b. Ar. edDarr, 54. Molla Hsrev, 77. Mustavfi, Hamd Allah, 27 Mutarriz, Nsruddin b. Ab disseyyid, 50. Muzaffer, Muh. b. el-Melik, 69. Mezzini, Hsameddin Mev-

87

l, 53. Mslim b. Haccc (Kueyr), 8. Mzeni, smail b. Yahya, 16. N Nam, Ahmed. 7. Nsh, Abdullah b. el-Hu seyn, 28. Ntf, Ah. b. Muh., 27, 34. Nebre-i mer Bezzr (elKdr, Ysuf b. mer), 75. Nes (Nese) Ah. b. uayb, 15. Nesef, Eb Hafs mer b. Muh.. 38. Nesef, Ebu'l-Berekt Abdul lah b. Ah., 63, 65. Nesef, Ebu'l-Mu'n Evhadd din, 2. Nevev, Muhyiddin Yahya b. eref, 10, 52. Neysabr, Redddin Muh., 49. zcend, el-Fern, Hasen b. Mansur (Kdhn), 46. P Pezdev, Fahrlislm Muh., 2, 30. R Radav, (Radyyddin, Se rahs), 41 Raf', 52. er-Raml, bkz. bn Raslan, Rz, Ali b. Ahmed, 24.

Rz, Eb Zr'a, 9. Rz, Muh. b. brahim, 24 Rz, Muh. b. Muh., 39. Rz, Muh. b. mer, 32. Rdek, (Ebu'l-Hasen), 27. Rm, Muh. b. Ramadan, 24, 71. Rstufen, Ebul-Hasen, 33. Rknddin. Mes'd b. el-Hu seyn, 29. S Sadrehd, 35. Sadrer'a, Ubeydullah b. Mes'd (el-Mahbb), 59. San, Hasen b. Muh., 6. Sekkk, Ysuf b. Eb Bekr, 53. Selc, Muh. b. ca', 25. Semerkand, Alddin Muh. b. Ah.. 44. Semerkand, Ali b. Muh., 17. Semerkand, Ebu'l-Leys, 2, 20, 34. Semerkand, Hasen b. Muh., 27,. Semerkand, Muh. b. el-Ve ld, 29. Serahs, Radyyddin bn'lAl Muhammed b. Muh., 41. Serahs, ems'l-Eimme, 4, 30, 31. Serc, Ah. b. brahim, 48. Siclstn, (Eb Dvud) S leyman b. E's, 11. Siclstn, Ysuf b. Ahmed, 37. Sivs, Muh. b. Abdl'l-Vhid, 49.

Ali b.

88

Snk, Huseyn b. Ali, 48. Sultan Mahmd, 28. Sultan Mes' ud Ekber, 28. Syt, Abdurrahman b. Eb Bekr, 4, 11, 12. Sbk, Ali b. Abdullah, 70. -

Tatarhn, 14. Timurt, Ah. b. smail, 50. Tirmiz, Eb sa Muh. b. sa, 12. Tb, Hasen b. Muh., 40. Tster. Muh. b. Muh., 60. , V -

ehd, Hsmddin mer b. Abdilaziz, 28. eybn, Muh. b. Hasen, 1, 3, 4. rz, Mahmd b. Mes'd, 40, 53. T Tabres, Padi b. Hasen, 42. Tceri'a, mer b. adreri'a, 48, 58. Taftzn, Mes'd b. mer, 39, 53, 68, 72. Tahv, Eb Ca'fer, 2, 16. Thir b. Mahmd, 31. Tahtn er-Rz, Muh. b. Mah., 39. Tarabls, Muh. b. Abdillah, 71. fakprzde, Mevl Ah. b. Muh., 53.

el-Ubeyd, Ab. b. Muh., 60. rmev, Mah. b. Eb Bekr, 32. Vst, Muh. b. Muh., 60. Versek, mer b. Abdlke rim, 37. Y Ya'meri, Muh. b. Muh., 13. Z Zahidi, Muhtar b. Mahmd, 24, 59. Zahruddin, Muh. b. Ah. elBuhr, 51. Zeheb, 42. Zebd, Ah., b. Ah. 7. Zemaher, Mah. b. mer, 38. Zeyle'. Abdullah b. Ysuf, 49. Zeyle', Osman b. Ali, 41, 63.

89

NDEKS II (Kitap adlar)

A Ahkm, 28. Ahkm'l-Evkf, 29. Ahkm'l-Kur'n, 17. el-Akid, 38. Ahlku'n-Neb, 23. el-Alim ve'l-Mteallim, 33. el-AsI, 3, 19. 'rdat'l-Ahvez, 13. B Bahru'l-Kelm, 33. el-Bahru'r-Rik erhu Ken zi'd-Dekik, 64. el-Bast, 32. Bedi'u's-Sani fi Tertb'eri', 44. Bnyn'l-Vusul f erhi'lUsl U'l-Pezdev, 63. Bereket'l-Kelm al Ehdisi'l-Ahkm, 67. el-Bezzziye fi'l-Fetv (elCmi'u'l-Vecz), 74. Bstn'r-rifn, 21. C el-Cmi' fi'l-Hayd, 56. Cmi'u Ahkmi's-Sar, 55. el-Cmi'u'l-Asar f Fr'I'lFkh, 29. Cmi'u'l-Esrr f erhi'lMenr, 70. Cmi'u'l-Mudmart ve'lMkilt (el-Mudmart), 75. el-Cmi'u'l-Kebr, 1, 3. el-Cmi'u's-Sar 3, 47, 79. el-Cmi'u's-Sahh, 5. Cmi'u's-Sadr, 36. Cmi'u't-Te'vl, 23. Cmi'u't-Tirmiz, 13. Cmi'u'l-Vecz (Fetv'lBezzziye), 74. el-Celliye, 60. Cevhiru'l-fkh, 57 Cevmi'u Eb Ysuf, 1. Cmel'l-Ahkm, 28.

D
Delil'n-Nbvve, 12. Dvnu i'r, 40. Drer'l-avva f Ulmi'l-Havas, 29. Drer'l-Hukkm, 2. ed-Drr'n-Nazm fi't-Tefsr, 50. E Eb Davd, 11. Ecns fi'l-Fru', 27, 28. Edeb'l-Kad, 29. el-Edeb'l-Mfred, 8.

90

Eml fi'l-Fkh, 31. el-Emed'l-Aks, 26. Enfa'u'l-Vesil, 76. Envr't-Tenzl ve Esrr't-Te'vil, 60. el-Esm ve'l-Kn, 8, el-Esrr fi'l-Usl ve'lPru', 26. Esrru'l-Vech (Esrr'lVahy), 2L el-Fik f arbi'l-Hads, 39. Fedil'l-A'ml, 64. Fedil ehr-i Kama dan, 56. el-Fetv, 20, 33. Fetv Ebi'l-Leys, 20. Fetv Kdhn, 46. el-Fetv'l-Attbiyye, 44. Fetv'l-Hanefiyye, 73. el-Fetv'l-Kbr, 35. Fetv'n-Nesef, 37. Fetv's-Semerkand, 29. el-Fetv's-Sur, 35. el-Fetv'z-Zahiriyye, 51. Fethu'l-Azz (erhu'rRfi), 52. Fethu'l-Kadr, 49, Fevid Brhanddin, 51. Fevid Sadn'l-Islm, 31. el-Fevid'z-Zahriyye, 52. Fkhu'l-La, 23. Fruk, 28. el-Fsleyn, 58. el-Fsl f Fru''l-Fkh'lHanef, 55. Fsl'l-hkm li Usli'l-Ahkm, 57. Fsl'l-Imd, 57.

Fsl'l-sren (sren (stren), 54. arbu 'rbi'l-Kur'n, 23. yet'l-Beyn ve Ndirat'l-Akran, 48, 66. el-ayet'l-Kusv f Dirti'l-Fetv, 59, 60. el-urer fi'l-Fkh, 19. H Hakaiku't-Tenkn, 73. Hniyye, 13. Haiye ale'l-Kef (er hu'l-Kef), 72. Hiyet't-Telvh, 77. el-Hv, 80. el-Hv fi'l-Mesili'l-Vkr't ve'l-Mnye, 57. el-Hidye, 47. el-Hidye fi'l-Fr', 28. Hlyet'l-Muhall! Mnjfet'l-Musall, 42, Hznet'l-Fetv, 33. Hznet'l-Fkh, 21. Hznet'l-Vk't, 40. Hulsat'l-Fetv, 25, 40. t I

el-ctima' al Mlik, 2 el-dh fi erhi'l-Makmt el-dh fi erhi'l-Makmt li'l-Harr, 50. dh'l-Mahacce, 33. el-htilf Beyne'l-Fukah, 17.

91

el-htiyr, 59. el-kna bim Hava Tahte'lKna, 51. el-ktisb f Rzk'l-Mstetb, 2. el-I'timd, 64. el-nye, 71. el-nye bi Ma'rifet-i Ehdisi'l-Hidye, 49. K el-Kf f Fr''l-Hanefiyye, 18. el-Kf f erhi'l-Vf, 65. el-Ka'diyye (el-Fetv'lKa'diyye), 77. Kamus, 6. el-Kenz (Kenz'd-Dekik), 63. Kef'l-Esrr, 64. el-Kef, ala'l-Kef, 67. el-Kef, 38. el-Kevseru'l-Cr il Riyad'l-Buhar, dipnotu, 70. el-Kitb, 24, 47. Kitb'd-Daf, 16. Kitb Evldi's-Sahbe, Kitb Evldi's-Sahbe, 10. Kitb'l-Asr, 3. Kitb'l-Cm'a, 16. Kitb'l-Esm ve'l-Kn, 10. Kitb'l-Fedil, 5. Kitb'l-Ferid. 56. Kitb'l-Hacr, 23. Kitb'l-'Ilel, 5, 10. Kitb'l-Mersil, 12. Kitb'l-Mesil, 5, 12. Kitb'l-Muhtasar, 17.

Kitb Menkb- Eb Hanfe, 18. Kitb Mesili'l-urr, 46. Kitb'l - Muht'r - Ra dav, 42. Kitb'n-Nisb, 41. Kitb Sreti'n-Neb, 23. Kitb'-rt, 17. Kitb't-Teefrru't, 12. Kitb't-Tezkiye, 35. Kitb Zehdiri'l-Kelimt, 23. Kitb'z-Zhd, 5. Kifyet'l-Mntehi, 49. el-Ksts, 40. Kudr (Muhtasaru'lKudr), 23, 47. Kunyet'l-Mnye li Tetmmi'l-unye, 55, 56. Kurret'l-'Ayneyn f Islh'd-Dreyn, 55. L el-Leli'l-Fhira hira. 64. f Ulmi'l-

M Manzmet'n-Nesef fi'lHilf, 38, 47. Mehm's-Snen, 12. Nebst, 3, 18, 30. Mecma'u'l-Bahreyn, 61. Mecmau'l-Beyan, 42. Mecma'u'l-Fetv, 33. Mecma'u'l - Carib ve Menbau'l-Acib, 62. Mecma'u'l-Ulm, 38. Mecma'u'n-Nevzil, 43.

92

Mecm'u'l-Fetv, 29. Mecm'u'n-Nevzil, 43. Medrik't-Tenzl ve Hakiku't-Te'vl, 64. el-Mehdr, 46. el-Mehdr ve's-Sicilt, 17. el-Meksd f 'Ilmi'l-Kelm, 73. Mekys'l-La, 23. Menfi', 76. Menhic'l-Eimme, 33. Menkbu'l-mam Ebu Hanfe, 75. Menru'l-Envr. 64. Mensik'n-Nes, 16. el - Mesil'l - Bedriyyet'l Mntehabe mine'l-Fetv'z-Zahiriyye, 51. el-Mesil'l-Halebiyye, 71. Mesil'l-Uyn, 34. el-Mes'd, 28. Mifthu'l-Fkh, ,73. Mifthu'l-Ulm, 54. Minhc'I-Vsl il IImi'l-Usul, 60. Mirkt'l-Vsl, 77. Mirkt's-Sud il S neni Eb Dvd, 12. el-Misbh, 51. Misbhu Envri'l-Ed 'lyye, 24. Misbahu'z-Zcc, 11. Mi'yr'n-Nazar, 64. el-Mudmart (Cmiu'l-Mudmart ve'l-Mkilt), 75. el-Mufassal f San'ati'l-'rb, 40. el-Murib, 50. el-Muharrer, 52. el-Muhit (Muhtu'r-Radav),

41. el-Muht'l-Brhn, 42. Muhtu'r-Radav, 41. el-Muhtr, 59. Muhtrt Mec'm''nNevzil, 49. Muhtr'l-Fetv, 49. Muhtr'n-Nevzil, 49. el-Muhtasar, 29. Muhtasaru Tabakt'lFukah, 71. Muhtasaru'l-Kerh, 19. Muhtasaru'l-Kudr, 23, 44, 47, 61. Muhtasaru't-TahvI, 16. Muhtasaru' sd'l-abe, 62. el-Mukaddime, 40. el-Mukaddime fi'l-Fkh, 21. Mukaddimet'l - Ferid, 23. Mulahhasu slh'l-Mantk libni's-Sikkt, 50. el-Musaff, 65. Mushaf'z-Zhre, 54. el-Mstaks, 40. el-Mstasf, 65. el-Mutavvel fi'l-Men ve'lBeyn, 73. el-Mbte f Fr''l-Hanefiyye, 66. Mcmel'l-La, 22. .el-Mcteb (erhu Muhtasar'l-Kudr). 57. el-Mntek, 19. el-Mnye (Mnyet'l-Musal l ve unyet'l-Mbted), 62. Mnyet'l-Mft, 37. Msned Ahmed b. Han-

93

bel, 4. el-Msned'l-Kebr, 10. Msned Mlik fi'l-Hads, 16. el-Mstehls, 19. Mkil'l-sr, 17. N Nsha'l-Kur'an ve Men subu, 12. en-Nsih ve'l-Mesh, 5. Nazmu'l-Caml''s - Sar, 38. Nehru'l-Flk b erh-i Kenzi'd-Dekik, 64. en-Nevdir, 79. en-Nevzil, 34. en-Nihye, 48, 66. Nihyet'l-Kifye f Diryeti'l-Hidye, 48. en-Nikye f Muhtasar'l-'Vikye, 68. Nru'l-'Ayn f Islh Cami''l-Fsleyn, 74. er-Ravda fi'l-Fr', 28. Rebu'l-Ebrr ve Nussu'l-Ahbr (Rub'u'lAhbr), 40. Remz'l-Hakik, 64. Rubiyyt li'l-Hads, 10. S es-Safve f Ush'l-Fkh, 56. Sahhu'l-Buhr, 5. Sahhu Mslim, 8. es-Seyf'l-Mesll al Men Sebbe'r-Rasl, 70. es-Seyf's-Sekl, 71. es-Siyeru'l-Kebr, 3. es-Siyeru's-Sar, 3.

es-Sultn'l-Mbn, 45. Slsiyyt fi'l-Hads, 8. es-Snen fi'l-Hads, 12. Snen'bn Mce, 10. es-Snen'l-Kbr, 16. Snen'n-Nes (el-Mc teb), 15. es-Snen's-Sur, 16. Snen't-Tirmz, 12. _ _

erhu Akidi'n-Nesef, 73. erhu Edebi'l-Kd, 31. erhu Edebi'l-Kd li'lHaf, 35. erhu yeti'l-Kusv, 60. erhu Hadsi'l-Erban, 73. erhu'l-Kef, 72. erhu Kitbi'l-Kesb, 31. erhu'l-Cmi''l - Kebr, 32, 33. erhu'l-Cmi''s-Sar, 21. erhu'l-Hv, 80. erhu'l-Kf, 29. erhu'l-Mecma, 62. erhu'l-Menr. 72. erhu'l-Metli' fi'l-Man tk, 60. erhu Meni'l-sr, 17. erhu'l-Muhtr, 67. erhu'l-Umde (el-'timd), 64. erhu Muhtasan'l-Ker h, 25. erhu Muhtasan'l-Kudr (el-Mcteb), 56.

94

erhu Muhtasan't-Tah v, 30. erhu Msnedi'-fi'i, 52. erhu'r-Rfi, 37. erhu Sahh'l-Duhr, 38. erhu's-Siyer, 79. erhu;s - Siyeri'l - Kebr, 30. erhu Tci'-er'a (Ni hyet'l-Kifye), 58. erhu Ta'dili'l-Ulm, 68. erhu't-Tahv, 18. erhu't-Tekmile, 49. erhu Telhs'l-Cmi''lKebr, 72. erhu Telhs'l-Mifth, 72. erhu Vasyyeti'l-mam Eb Hanfe, 72. erhu Vikyeti'r-Rivye, 68. erhu'z-Ziydt, 46. erhu'z-Zhid (el-Mc teb), 57. ir'at'l-lslm, 21. T Tabkt'n-Nht, 47. Tabakt'r-Ruvt, 10. Tabsrat'l-Edille, 33. Tc'l-Mesdr, 27. Tc's-Sede, 62. Ta'dl'l-Ulm, 68. Tahrc Ehadisi'l-Hidye, 59. et-Takrb'l-Evvel, 25. et-Takrb's-Sn, 25. Takvm'l-Edille, 26.

Trihu Kazvin, 11. et-Trihu'l-Kebr, 8, 7. et-Tarkat'r-RadavIyye, 42. Tatarhniyye fi'l-Fet v, 13. ' et-Tavdh f Halli avmi d't-Tenkh, 68. Tebyn'l-Hakik erhu Kenzi'd-Dekik, 66, 67. et-Tecns ve'l-Mezd, 49. et-Tecrd, 25. et-Tecrd's-Sarh, 7. et-Tedvn f Ahbr- Kazvn, 52. Tefsiru'l-Kur'n, 8, 21, 44. et-Tehzb fi'l-Mantk, 73. Tehzb Edebi'l-Kd li'1-Hassf, 29. Tekmilet'l-Kudur, 49, 50. et-Telvih, 77. et-Temhd li Kavidi't-Tevhd, 33. Tenbh'l-filn, 21. Tenkhu'l-Usl, 67, 68. et-Tertib ve'l-Ml, 52. Te'ss'n-Nazar, 26. et-Teysr f Tefsri'l-Kur'n, 38. et-Tezkiye. 37. Tlbet't-Talebe, 62. Thfet'l-Fukah, 43. U, -

el-Umde f Usli'd-Dn, 33. Umdet'l-Fetv, 35. Umdet'l-Akid, 64, Umdet'l-Mft

95

ve'l-Msteft, 35. Ukd'z-Zeberced, 4 el-Usl (Mir't'l-Usl), 76, el-Usl (Usl's-Serahs), 31. Usl'l-Fkh, 23. Uynu'l-Mezhibl'l - Erbe'a, 69, 70. stren (Fsl'l-s ren), 55. V e-Vf, 64. el-Vk't, 28, 34, 35. el-Vast, 32, 42.

el-Vecz, 31, 42. el-Vesy, 17. Vikyet'r-Rivye f Me sili'l-Hidye, 58. el-Vudh (el-Muharrer), 52. Y el-Yenbi, 76. Z Zd'l-Msfir, 14. Zahra, 13. Zahriyye, 13. ez-Ziydt, 4.