CENGZ AYTMATOVUN ESERLERNDE YARATILI VE TREY SEMBOLZM Glsine UZUN

ZET Mitoloji ve onu btnleyen masal, destan, halk hikyesi ve efsane trleri bir milletin gemiini, tarihini ve bandan geen olaylar gelecek nesillere en iyi yanstan edebi rneklerdir. Krgz yazar Cengiz Aytmatov, eserlerinde bu folklorik malzemeyi ustaca kullanan yazarlardan biridir. Makalede, Cengiz Aytmatovun Sovyet rejiminin Trk halklar zerindeki basksn ve bundan dolay halkn yaad aclar ve skntlar anlatrken mitolojik unsurlar nasl sembolletirerek kulland anlatlmtr. Anahtar Kelimeler: Cengiz Aytmatov, Mitoloji, Sembolizm.

SYMBOLISM OF CREATING AND SPRINGING UP IN CENGZ AYTMATOVS WORKS

ABSTRACT Symbolism of Cosmogony and Derivation In the Works of Cengiz Aytmatov Mythology and whose supporting samples of fables, folk tales, epics and legends are the best literary examples that reverberate a nations past, history and experiences throughout the next generations. Kyrgyz writer Cengiz Aytmatov is one of such skillful authors using that folkloric material. In this article, how Cengiz Aytmatov has used mythological elements by symbolizing them in his telling of the pains and sufferings of the Turkish peoples caused by their suppression by the Soviet regime is told. Key Words: Cengiz Aytmatov, Mythology, Symbolism

lkel insan, tabiat karsnda pasif bir tavr taknmakla yz yzedir. Bu tavr onu, kendinden gl olan ve eriilmesi mmkn grnmeyen eylere inanmaya ynlendirir. Ayn zamanda tabiatla i ie olan ve ona hkmetmenin, onun zerinde tasarruf hakk elde etmenin yollarn arayan insan, bu inanma ve tapnmay deiik ekillerde gerekletirir. lkel toplum, tarm toplumu ncesidir. Avc ve toplayc toplumdur. Bu toplumlarda tapnma ekli korku ve

Ar.Gr. Dr., Mula niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm, gulsineuzun@yahoo.com

Cengiz Aytmatov'un Eserlerinde Yaratl Ve Treyi Sembolizmi

724

sevgiye dayaldr. Tarm toplumuna geite de bu ekiller kendilerini hissettirir. Frtnaya korkarak, gnee severek tapnrlar. Dolaysyla tanr dncesinde bir ikilem belirmi olur. nsan, genel mitsel kaltmlarn dzenlenmesi olmadan evrendeki yaamn srdremiyor. Gerekten yaamn doluluunun mantksal dncesiyle deil fakat yerel mitolojisinin derinlii ve geniliiyle dorudan orantl olarak ortaya kt grlyor. Toplumlar harekete geiren, uygarlklara temel olan, her biri kendi gzelliine ve kendini zorla kabul ettiren bir kadere sahip olan bu aslsz temalarn gc nereden geliyor ve neden insan, yaamna temel olacak somut bir ey aradnda dnyay dolduran gerekleri deil de, hatrlanamayacak kadar eski imgelemlerin mitoslarn seiyor, hatta dnyann sunduu nimetlerden kranla yararlanmay semek yerine gazap dolu bir tanr adna yaam kendisi ve komular iin cehenneme eviriyor. 1 Campellin ortaya koyduu bu sorunun cevabn dorudan ilkel toplumun psikolojisine ya da insanda srekli var olan mit yaratma ihtiyacna bal olarak izah etmekten baka aremiz yok. nk gerek modern felsefede gerek Yunan ve Roma dncesinde rastladmz birok unsur kendisini bir bakma ilkel mitolojiye borludur. te yandan bu unsurlarn daha sonra dinler zerinde de tesirleri grlmektedir. Bir tufan hadisesini, bir leme ve drtlemeyi (teslis ve anasr- erbaa) felsefenin hemen her anda ve dinlerde kolayca bulabilmekteyiz. lgi ekici baka bir ey de bu unsurlarn birok toplumlarda ortak olmasdr. Bu da mitolojinin, yerel ve evrensel olmak zere iki farkl karakteri olduunu gstermektedir. Yani insanda tabiat alglay ve mitoloji yaratma yetisi corafi ve kltrel farkllklara ramen bir ortaklk arz etmektedir. Bir toplumun mitoslarn saptamak nispeten kolaydr. Bunun iin o toplumun efsanelerine, gazetelerine ve kitaplarna baklr ve bunlardan topluluun hangi temalarnn mitolojik olduu saptanr. Bir de toplumda etkin baz sembol kmelemeleri vardr ki, topluluu mitostan daha kapsaml bir ekilde belirler, fakat saptanmalar ok daha zordur. Bunlar toplumun tarih iinde ilenmi, toplumun tmne mal olmu ve kurumlar yoluyla devam ettirilen kltr kodlar dr. 2 Cengiz Aytmatov da eserlerinde mitolojik unsurlar, folklorik malzemeyi ustaca kullanan bir yazardr. Halk hikyeleri, efsaneler, masallar, destanlar, trkler gibi halk kltrnn btn unsurlar
1 2

Joseph Campbell, lkel Mitoloji, Tanrnn Maskeleri, mge Kitabevi, stanbul 1992. erif Mardin, deoloji, letiim Yay., stanbul 1992, ss. 115-116.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007

725

Glsine Uzun

onun eserlerinde zengin birer malzeme durumundadr. Fakat Aytmatov, bu malzemeyi olduu gibi vermez, yaanlan zamanla ilikilendirip; tarihle an birletirir. Mitolojiye ait bir klt, szl edebiyat rn bir ak hikyesi, bir ozann syledii trk Aytmatovun eserlerinde olduu gibi nakledilmez. Yazar, bu malzemelerde n planda olan insan bir durumu, zamann artlarna gre deerlendirip, bugnn insanyla bir iliki kurar ve ona gre eserine bir yn verir. 3 Yazarn eserlerinde grlen en nemli mitolojik unsurlarn banda da kendi muhayyilesinde yaratt yaratl ve treyi efsaneleri gelmektedir. Btn mitolojilerde olduu gibi Trk mitolojisinde de yaratl ve treyi efsaneleri ana unsurdur. Bir eyin kkenini anlatan her mitsel yk kozmogoniyi (yaratl) nceden varsaymakta ve srdrmektedir. Kkenle ilgili mitler yap bakmndan kozmogoni mitlerine benzemektedir. Dnyann yaratl en iyi yaratl olduu iin, kozmogoni her trl yaratla rnek gsterilebilecek bir model oluturur. Kkenle ilgili mitler kozmogoni mitini srdrr ve btnler. Dnyann nasl deiiklie uradn, zenginletiini ya da yoksullatn anlatr. Bu sebeple baz kken mitleri bir kozmogoni zetinin verilmesiyle balamaktadr. 4 Mitolojisi zengin olan her milletin kendine ait bir kozmogonisi muhakkak vardr. rnein ok zengin bir nitelie sahip olan Yunan mitolojisine gre, ilk nce Khaos vardr. Yunanca uurum ve sonsuz boluk anlamna gelen Khaos, kark ve hibir ekil almam olan, usuz bucaksz boluu ve karanl ifade etmektedir. Khaostan geni gsl her eyin dayana olan Gaia (yer) kar. Sonra sevginin temeli, btn varlklar, her eyi bir birine doru eken, birletiren hayat kuran, oalma sembol olan Eros (ak) doar. Khaostan Erebos ve Gece doar. Onlar da birleerek yerin st tabakasnn olan Aither ve yeryznn olan Hemeray doururlar. Ik meydana geldikten sonra yaratl durmadan devam eder. Khaos bunlar doururken Gaia da lmezlerin yeri ve yldzlarla bezeli bulunan g Uranus u dourur. Ona tamamyla kendisini kaplasn, iine alsn diye kendi bykln verir. Ondan sonra Gaia, yksek dalar, ahenkli dalgalar bulunan Pontos denizi meydana getirir. Bylelikle evrenin yaratlmas tamamlanm olur. 5 Bundan sonra Tanrlarn sava ve en son olarak insann yaratl gelir.

4 5

Ali hsan Kolcu, Milli Romantizm Asndan Cengiz Aytmatov, tken Yay., stanbul 1997, s. 39. Mircea Eliade, Mitlerin zellikleri, Simavi Yay., stanbul 1993, s. 27. erif Can, Klasik Yunan Mitolojisi, nklap ve Aka Yaynevi, stanbul 1963, ss. 5-6.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007

Cengiz Aytmatov'un Eserlerinde Yaratl Ve Treyi Sembolizmi

726

Smer-Akad mitolojilerine gre ise evrenin yaratl u ekilde olmutur; Smer mitolojisinde evrenin kkeni ile ilgili olarak Smer Tanrlarnn bir listesini veren bir tablette ad deniz iin kullanlan ideogramla yazlan Tanra Namnu, Gk ve Yeri douran ana olarak tasvir edilir. Dier mitoslarda, gkyznn ve yeryznn, balangta taban yer, tepesi gk olan bir da oluturduklar anlatlmaktadr. Gk, Tanr An; yer, Tanra Ki olarak kiiletirilmitir; onlarn birlemesinden de hava Tanrs Enlil domutur. Enlil ise Gk ve Yeri birbirinden ayrarak, Evreni gkle yerin birbirinden hava ile ayrld bir varlk biimine sokmutur. 6 Babilonya mitolojisine gre balangta evrenin, tatl su okyanusu Apsu ile tuzlu su okyanusu Tiamatn dnda baka hibir ey bulunmuyordu. Bu iki eyin birlemesinden de Tanrlar var olurlar. ki Tanr ifti Lahmu ile Lahumunun birlemesinden Anar ile Kinar, yani gkyz ile yeryz meydana gelir. Anar ile Kinar ise Gk-Tanr Anu ile toprak ve su Tanrs Nudimmudu yani Eay dier adyla Enkiyi dnyaya getirirler. 7 Msr yaratl mitosuna gre, hayatn kayna kadim sulardr. Atum-ki ad Re ve Khepri ile yer deitirebilir- Kaosun sularndan ykselerek, kuru toprakla zerinde durabilecei bir tepecik yapar. lk hayatn kt Kadim Tepecik in Gne Tanrsnn evi Hermepoliste bulunduu sanlmaktaysa da, bu ayrcaln kendilerine ait olduunu iddia eden baka kutsal yerler de vardr. 8 Bu durumun her millette olduu gibi Msrda da deiik yaratl efsanelerinin bulunmasndan kaynakland sylenebilir. Trk mitolojisinde de, dier milletlerde olduu gibi ok fazla yaratl efsanesi yer almaktadr. Ancak Trk topluluklarnn farkl dinlerin etkisi altna girmesi ve yabanc kozmogonilerin etkisi, Trk kozmogonisinin kendi zelliklerinin kaybolmasna neden olmutur. 9 Verbitskiy ve Radloff tarafndan Altay ve Yenisey boylarndan derlenmi olan yaratl efsaneleri iinde en byk ve en doru olan Radloff tarafndan derlenen Altay Trklerine ait efsanedir. 10 Her iki aratrmacnn derledii efsanelerdeki ana unsur yer ve gn yaratlmadan nce her eyin sudan ibaret olduu inancdr. W. Radloff ve Verbitskiyin yannda Anohin ve Potanin gibi
Samuel Henry Hooke, Ortadou Mitolojisi, (ev.: Alaeddin enel), mge Kitabevi, Ankara 1995, s. 25. 7 Hooke, a.g.e., s. 44. 8 Fred Gladstone Bratton, Yakn Dou Mitolojisi, (ev.: Nejat Muallimolu), M...F. Yay., stanbul 1992, s. 68. 9 Abdlkadir nan, Tarihte ve Bugn amanizm, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1986, s. 13. 10 Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi I, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1993, s. 419.
6

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007

727

Glsine Uzun

aratrmaclarn da Altay, Yenisey, Yakut ve dier Trk boylar arasnda toplam olduklar metinlere bakldnda Trklerin dnyann yaratl ile ilgili efsanelerindeki en nemli unsur balangtaki sonsuz su inancdr. Asya ve dier ktalardaki baka kltrlerde balangtaki su veya okyanus kavramlar ifade edilmekle birlikte Trk kozmolojisindeki zellikleri tamamaktadr. 11 Kuzey Amerikada yaayan Kzlderili kabilelerinden eyenlerin mitolojisine gre balangta hi bir ey yokmu ve byk ruh Maheo bolukta yayormu. Maheo etrafna bakm ama grnrde hibir ey yokmu. Maheo gcyle gle benzeyen ama tuzlu olan byk bir su yaratm. 12 eyenlere ait bu metinde balangta Tanr'dan baka hibir ey olmad, gle benzeyen tuzlu suyun Tanr tarafndan sonradan yaratld ifade edilmektedir. Oysa Trk mitolojisinde Tanr ve sonsuz su balangta vardr. in mitolojisinde de yaratln farkl varyantlar bulunmaktadr. Bunlardan birine gre balangta iki okyanus-biri gneyde biri kuzeyde- merkezde bir kara paras vard. Gney okyanusunun efendisi Shu (dikkatsiz), kuzeydeki okyanusun efendisi Hu (aceleci) ve merkezdeki kara parasnn efendisi Hwuntun (kaos) idi. ki ayr okyanus ve iki ayr efendi kavram burada Trk mitolojisi ile in mitolojisini birbirinden ayrmaktadr. in mitolojisindeki yaratl mitinin ayr bir varyant olan Pan-Ku ile skandinav ve zlanda mitolojilerinde yer alan Ymir mitlerinde anlatlan dnyann bir veya iki devin paralanmasndan olumas inanc ise Trk mitolojisine tamamen yabancdr. Bununla beraber Smer mitolojisindeki balangtaki sonsuz su kavramnn Trk mitolojisindeki kavrama yaknl ise ilgi ekicidir. Bunun dnda Bakurtlarn nl destan Ural-Batrn ilk msralarn oluturan dnyann yaratl ile ilgili blmde de yine balangtaki sonsuz su kavram grlmektedir. 13 Buna gre gerek Altay gerek Smer gerek Bakurt ve gerek dier Trk mitolojilerindeki yaratl efsanelerinde yer alan balangtaki sonsuz su kavram ortak bir motif olarak karmza kmakta ve dier milletlerin mitolojisinden bu ynyle ayrlmaktadr. Mitolojiyi eserlerinde evrensel bir boyuta tayan Cengiz Aytmatov da Deniz Kysnda Koan Ala Kpek adl hikyesine bir yaratl efsanesi ile balam; deniz ile karann birbirleri ile olan
11

12

13

M. cal Ouz, Mitolojimizde ve Ural Batur Destannda Balangtaki Sonsuz Su, Milli Folklor, Ankara 1998, S. 38, s. 22. Alice Marriott, Carol K. Rachlin, Kzlderili Mitolojisi (ev.: nsal znl), mge Kitabevi, Ankara 1998, s. 36. Ouz, a.g.m., s. 23.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007

Cengiz Aytmatov'un Eserlerinde Yaratl Ve Treyi Sembolizmi

728

savan anlatrken kendine gre bir yaratl miti oluturmutur. Aytmatovun efsanesi de balangtaki sonsuz su ile balamaktadr: Oysa bir zamanlar bambakayd gnler. imdi o gnlerin nasl olduunu sylemek ok zor. Kimse bir ey bilmiyor. Hatta Lura adndaki dii rdek olmasayd, dnyann bambaka olacan kimse aklna bile getirmiyor: O rdek olmasayd, kara ile deniz birbirlerine kar, birbirlerine dman olmayacakt. nk ta balangta, balanglarn banda, doada kara diye bir ey yoktu, bir evlek toprak bile yoktu. Her yer sularla kaplyd. Su, su... her taraf su! Dnya kendi ekseninde dnerken su kendiliinden ortaya kmt: Dipsiz derinliklerden, karanlk uurumlardan dalgalar birbiri ardnca usuz bucaksz evreni kuatm, drt buca kaplamt. Dalgalarn kp geldii bir yer olamad gibi, gidip yoalaca bir yer de yoktu. Ve dii rdek Lura, hani u herkesin bildii, bugn bile bamzn zerinden gaklayarak srler halinde uan yass gagal rdek, yapayalnz uup duruyordu havada. Yumurtasn brakaca bir kara paras aryor, ama bulamyordu. Sudan baka bir ey yoktu evrende. Yuva yapabilecei ne bir kam, ne ufack bir saz vard. Lura rdei gaklaya gaklaya uuyor, daha fazla dayanamamaktan, yumurtasn dipsiz derinliklere drmekten korkuyordu. Nereye gitse, kanatlar onu nereye gtrse, hep su, su, yine su! Ne kys, ne balangc, ne de sonu vard o byk suyun. Lura bitkindi. Dnyada yuvasn yapabilecei hibir yer yoktu. Lura sularn zerine kondu, gsnden yolduu tylerle bir yuva yapt kendisine Dnyada toprak, ite bu yzen yuvadan olutu. Yava yava byd. Yava yava eitli yaratklar kt ortaya. Bu yaratklardan biri olan insan, hepsine stn geldi. Kayak yaparken karlarn zerinde gitmeyi, kayk yaparak sularda dolamay rendi. Kara ve deniz hayvanlarn avlad. Beslendi ve oald. Lura rdei, sonsuz sularn ortasnda meydana gelen kara parasnda hayatn ylesine zor olacan nereden bilecekti? Deniz, karann meydana gelmesine ok kzd ve o gnden beri sakinlemedi. O gnden beri denizle kara arasnda sava srp gidiyor. Ve insanolu bazen denizle kara, kara ile deniz arasnda, ok g durumlarda kalyor. Deniz, insanlar hi sevmez, nk insanolu denizden ok karaya bal... Cengiz Aytmatovun eserlerinde mitolojik sembollerden yararlanmas tesadf deildir. Mitolojik bilinci Aytmatovun sanat anlaynn ekillenmesinde de dorudan etkilidir. Etrafndaki insanlar, btnyle masal ve efsane yaratmaya meyilli insanlardr. Toplum, mitoloji toplumunun bir uzantsdr. Aytmatovun eserinin

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007

729

Glsine Uzun

ve sanatnn oluumunda bu toplumun etkisi dorudandr. Onun etkilendii en byk etkenlerden biri de grld gibi geni bir perspektife sahip olan Trk mitolojisidir. Kozmogoni mitleri kken mitlerinin bir devamdr ve kken mitlerini srdrmektedir. nsanlarn yaratl veya treyii de kken mitlerinin ikinci safhasn oluturmaktadr. Trk mitolojisi ve baz dier mitolojilerde insanlarn treyii ile ilgili ok fazla efsane yer almaktadr. Efsanelerin ounda iki insann birleerek tremeleri olay ok azdr. lk bakta temel ift, bir kadnla erkek cinsiyetinde hayvandan olumaktadr. Kadnn pasif olmas ve toplumda ekonomik bir rol oynamamas dolaysyla ve de eylemin ve ritellerin erkil olmas yznden hayvann, n, bitkilerin, dlleyici unsurlarn erkil olmas gerektii sanlmaktadr. Fakat bunun aksi olan ok sayda rnekler de mevcuttur. 14 Trk mitolojisinde Trklerin treyii ile ilgili efsanelerde yer alan en nemli hayvan dii kurttur. Efsanelerde genellikle insann atasnn bir hayvan olduuna dair bir inan mevcuttur. Roux, bunun, hayvan biimselliinin (zoomorfizm) esas olduu ve hayvanlarn umak, yzmek, koku almak, ynelmek, geceleyin grmek gibi Allah vergisi olaanst yetenekleri itibariyle insanlardan stn olduu bir dnyada olaan olduunu vurgulamaktadr. Bir Karagas klannn kstebek soyundan, bir dierinin balktan gelmesi, bir Kazak ailesinin bayku soyundan gelmesi, baz Buryatlarn yaban domuzundan gelmesi, Golde klannn kaplan soyundan, Teleutlar ailesinin bir kuzu veya bir kartal soyundan gelmesi ile ilgili inanlar 15 ait olduu halklarn bu hayvanlar kendilerine bir totem olarak kabul etmelerinden ileri gelmektedir. Trkler de kendilerine sembol olarak kurdu kabul etmi, bu hayvann soyundan geldiklerine veya kurdun kendilerine bir yol gsterici olduklarna inanarak, kurda bir kutsallk atfetmilerdir. Gktrklerin treyiiyle ilgili nemli efsane bulunmakta ve bunlarn hepsinde de Gktrklerin dii bir kurttan tredii inanc grlmektedir. Trk mitolojisinde yer alan en nemli efsanelerden biri de phesiz Ergenekon efsanesidir. Ama bu efsanede treme unsuru olarak kurt yer almaz. Cengiz Aytmatovun da, Beyaz Gemi ve Deniz Kysnda Koan Ala Kpek adl eserlerinde, biri Geyik Anadan, dieri Deniz Kzndan treyii anlatan iki ayr efsaneye yer verdii grlmektedir.
14

15

Jean-Paul Roux, Trklerin ve Moollarn Eski Dini (ev.: Aykut Kazancgil), aret Yay., stanbul 1994, s. 150. Roux, a.g.e., s. 150.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007

Cengiz Aytmatov'un Eserlerinde Yaratl Ve Treyi Sembolizmi

730

Beyaz Gemi adl romanda Mmin Dedenin torununa anlatt Boynuzlu Maral Ana efsanesi Krgzlarn Buu Boyunun beyaz renkli bir Geyik Anadan trediine ilikin bir efsanedir. Bu efsaneye gre Yenisey boylarnda yaamakta olan Krgzlar, bir gn len hakanlarn gmmek zere Yenisey nehrinin kysnda toplanrlar. Bu srada dman kabilelerden biri Krgz kabilesine saldrr ve Krgzlarn toplanmasna bile frsat vermeden hepsini ldrrler. Krgz kabilesinde, byklerinden izin almadan ormana giden bir kz bir erkek ocuu dnda hi kimse kalmaz. Geri dndklerinde ne analarn ne babalarn bulurlar. Daha sonra dmanlarn eline geerler ve dmanlarn hakan, bunlar ldrp Yenisey nehrine atmas iin topal bir nineye verir. Topal nine tam ocuklar nehre atacakken yanlarnda beyaz bir Geyik Ana peyda olur. Topal nineye insanlarn iki yavrusunu ldrdn, bu ocuklar evlt edinmek istediini syler ve onlar kendisine vermesini ister. Nineyi ikna eden Geyik Ana, ocuklar kendi style besler ve bytr. Daha sonra ocuklar Krgzlarn imdi yaad Issk-Gln etrafndaki bu topraklara getiren Geyik Ana, onlara yeni vatanlarnn buras olduunu syler. ocuklar burada oalarak Buu Boyunu devam ettirirler. Buular IsskGl evresinde byk ve gl bir toplum olurlar ve Boynuzlu Maral Anay kutsal bir varlk olarak grrler. Hangi soydan hangi boydan geldikleri anlalsn diye, adrlarn giriine maral boynuzu ilemesi koyarlar. O zamanlar Issk-Gl ormanlar marallarla doludur. Buular bir maralla karlaacak olsalar, hemen atlarndan inerler ve ona yol verirler. Bu ok zengin bir Buunun lmne kadar byle srp gider. len Buunun oullar babalarna gnler, geceler sren bir yas leni dzenlerler. Bu ocuklar babalarnn zenginliklerini ve kendi nlerini tm dnyaya duyurmak iin, babalarnn mezarna, kutsal Boynuzlu Maral ana soyundan olduu anlalsn diye bir maral boynuzu dikmek isterler. Avclar ormana gnderip bir maral vurdurup boynuzunu da mezarn stne dikerler. Bu olaydan sonra felketler birbiri ardnca gelir ve herkes ormanda ak maral avlamaya balar. Her Buu kendi atasnn mezarna bir ak maral boynuzu dikmek iin ak maral avlar, sonralar da bu iin ticareti balatlr. Bunun sonucunda ormandaki maral says azalr ve bu yzden Boynuzlu Maral ana insanlara kser ve son kalan yavrularn da alarak bir daha dnmemek zere buralar terk eder. Geyik, daha ok millet ve kavimlerin treyileri ile ilgili efsane ve mitolojilerde eli olarak doru yolu gsterici, yani yeni yurtlara gtrc bir motif olarak grlmektedir. Cengiz Aytmatovun romannda geleneklere bal olan bir kii

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007

731

Glsine Uzun

olarak verilen Mmin Dede, torununa bu masal anlatrken geyiin kendileri ve Buu soyu iin kutsal olduunu, onlar ldrmenin doru olmadn ve bir gn geri gelip onlar buralardan kurtaracan da syler. Bu masala inanan ocuk, bir gn ormanda iken geyiklerin gerekten geldiini grr. Romanda Mmin Dedenin kz Bekey Hala Orozkul ile evlidir ve hi ocuklar olmamtr. Dedesi bu efsaneyi anlatrken Boynuzlu Maral Anann ilk ocuklarndan olan kadn, doum yaparken, Maral Anann boynuzlaryla sihirli bir beik getirdiini ve beik gelir gelmez de ocuun doduunu anlatr. ocuk marallar grnce bunlarn Bekey halasna sihirli bir beik getireceini ve onlarn da ocuklar olacan dnerek mutlu olur. Fakat ocuun bu mutluluu ksa srer. Bir gn ormanda Orozkul, Seydahmet, Mmin Dede ve Orozkulun kendisine kaak kereste satt Koketay, aalar indirmek iin ormanda bulunduklar srada marallar grrler ve onlar avlamak isterler. Bunun iin de Mmin Dedeyi tehdit ederek marallar ldrmesi iin zorlarlar. Geyikleri avlayp eve getirdiklerinde ocuk bunlar grnce ve zellikle geyiklerin Mmin Dede tarafndan ldrldn anlaynca oradan kaar ve kendisini Issk-Gln sularna brakarak kendi efsanesi ille birlikte yok olup gider. Beyaz Gemi, Cengiz Aytmatovun en ok tartma yaratan eserlerinin banda gelmektedir. Yazarn her eserinde olduu gibi bu romannda da evrensellie ulama kaygs n plandadr. Yazar temelde mill olan bir olay, bir takm alegori ve sembollerle evrensel bir boyuta tar. Geyik ise bu eserde bamszlk sembol, zellikle Ekim Devriminden sonra zgrlklerini kaybeden Trk boylarnn bir sembol olarak karmza kmaktadr. Orozkul tiplemesinin kiiliinde yazarn, rejimi sembolize etmeyi amalad ve Orozkulun ocuunun olmamasyla da, rejimin mrnn uzun olmayacan ima ettii sylenebilir. Mmin Dede eski zamann insandr ve geleneksel deerlere baldr. ocuu kendi gelenek ve greneklerine bal bir kii olarak yetitirme endiesi tamaktadr. ocuk, dedesinin kendisine anlatt efsanedeki Boynuzlu Maral Anann gemite olduu gibi imdi de kendilerini kurtaracana inanmaktadr ve geyik onun iin bir kurtulu sembol olarak kafasnda yer eder. Ancak geyiklerin ldrlmesiyle btn bu mitleri yok olur ve o da kendi dnyasnda kurmu olduu balkinsan olup Beyaz Gemiye ulamak hayaliyle birlikte ortadan kaybolur. Cengiz Aytmatovun eserlerinde iledii bir dier treyi efsanesi de Deniz Kysnda Koan Ala Kpek hikyesinde anlatm olduu, Nivihlerin soyunun bir denizkzndan trediine dair efsanedir. Yazar ayn hikyeye bir yaratl efsanesi ile balamtr.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007

Cengiz Aytmatov'un Eserlerinde Yaratl Ve Treyi Sembolizmi

732

Hikye kk bir ocuun (Krisk) fok bal avcln renmesi iin babas Emrayin, amcas Mlgn ve Orhan Dede ile birlikte denize almalar ile balar. Bir sre sonra deniz zerinde bir sis tabakas oluur ve gnlerce bu sis kaybolmaz. Yollarn kaybetmilerdir ve onlara yol gsteren aguguk kuu (kutup baykuu) bir trl grnmemekte ayn zamanda iecek sular da tkenmek zeredir. Bu nedenle ocuun bir sre daha yaamas iin dierleri, nce Orhan dede, sonra Mlgn amca ve son olarak ocuun babas Emrayn birer birer kendilerini feda ederler. En sonunda ocuk kurtulur ve halk arasnda onun etrafnda bir efsane oluturulur. Dierleri de Orhan rzgr, Emrayin yldz, Mlgn Akay dalgalar olarak efsanede yerlerini alrlar. Cengiz Aytmatov eserlerinde ferdn hrriyeti temasna olduka fazla nem verir. Ali hsan Kolcu, bunu, yazarn eserlerindeki temel g, yani yazarn etymon-spritel i olarak ifade eder. Hrriyet kavram hep sembolik ifadelerle yanstlr. Kolcuya gre, Bu ya bir Beyaz Gemidir, ya gkte uan bir aylaktr, ya bir efsane, ya da bir obann syledii memleket trksdr. 16 Bu hikyede de Aytmatov, bamszlklar ellerinden alnan Trk halklarnn aclarn, Sovyet rejiminin neredeyse bir nesli yok eden yaklak yetmi yllk etkilerini, birtakm sembollerle okura ulatrma gayesindedir. Kendi yaam olduklar skntlar, rejimle yaanan felaketleri gelecek nesillerin yaamasn istemeyen ve bu yzden kendilerini feda eden insanlarn fedakrlklarn, eserinde anlatm olduu efsanelerin arasna sktrd sembolik ifadelerle anlatmaya almtr. Aytmatovun eserlerinde mitolojik unsurlar olduka fazla yer almaktadr. Yazar eserlerinde, rejime olan tepkisini, yozlam, mill ve manev deerlerinden uzaklatrlm insanlarn durumunu daha evrensel bir boyutta anlatabilmek iin tarih ve efsanev olaylardan yararlanmtr. 17 Gn Olur Asra Bedel romannda anlatt Nayman Ana Efsanesindeki Mankurt motifi ile yazar, sistemin oluturmaya alt insan tipini-efsanev bir perspektif ierisinde- eletirmitir. Mankurt motifi ile yazar, gemiini hie sayan, ait olduu milletin rf, adet, gelenek, grenek, din ve kutsal saylan deer yarglarn tanmayan, sadece yukardan gelen direktifler dorultusunda hareket edip, parti karlarn korumaya alan ve byk lider olarak grdkleri Stalin ve Lenine vgler yadran, sistemin modern klelerini karakterize etmitir.
16 17

Kolcu, a.g.e., ss. 248-249. Glsine Uzun, Cengiz Aytmatovun Trkeye evrilmi Eserlerinde Mitolojik Unsurlar, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Mula niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Mula 1998.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007

733

Glsine Uzun

Bir yazarn hedefinin ufkunu mill olann tesine doru geniletmek ve evrensel olana ulamak olmas gerektiini syleyen Aymatov 18 , folklorik malzemeyi eserlerinde kullanmasnn sebeplerini yle dile getirmektedir: ..Mitoloji, masallar, efsaneler eski insanlarn yaad hadiselerdir. Kulaktan kulaa gelen tarih zenginliimizdir. Eskiden bize kalan kltrel zenginliklerdir. Bunlarla bugnk teknoloji arasnda bir balant kurmakta yarar gryorum. Onun iin ben ve benim gibi yazarlar da eskiden bamzdan gemi halkn tecrbelerini anlatan, halkn tarihni anlatan, k tutan bu tr zenginlikleri kitaplarmzda kullanyoruz. O da anlatmaya ayr bir gzellik, ayr bir zenginlik katyor. 19 Aytmatov, eserlerinde ncelikle kendi kltrn ve tarihini, kendi mitolojisini, kendi insann vermitir. Bunun dnda yazarn, eserlerinde Yunan mitolojisinde ad geen bir tanraya, Japonyada kutsal saylan bir daa, mekn Amerika olan fantastik bilim-kurgu bir olaya ve uzay aratrmalar gibi konulara yer vermesi, Onun milli olandan yola karak evrensele ulatnn bir gstergesidir. Cengiz Aytmatov, kendi kltrn, kendi insann ve kendi tarihini ok iyi bilen bir yazardr. Onun eserlerinde halk kltrnn btn normlarn grmek mmkndr. Halk kltrn oluturan destan, efsane, masal, halk hikyesi gibi unsurlar, insanlarn hangi devirde olursa olsun milli duygularn dile getiren en gzel edebi trlerdir. Masal, destan ve efsaneler bir milletin gemite baardklar byk ilerin, byk ideallerin dile getirildii ve gelecek nesillerin milli hafzalarn megul eden en nemli unsurlardr. Aytmatovun hikye ve romanlarnn ilham kayna da kendi insannn geleneksel hayat, tarihi, destan ve efsaneleridir. Topran dilini ok iyi bilen yazar, bu topraklar zerinde yaayan btn canllarn hikyesini gemile ve yaanlan zamanla birlikte eserlerine tamtr. Yazarn eserlerinde grlen folklorik malzemenin temelinde asrlar boyu ekillenen Krgz kltr, Krgz kltr ve Krgz szl geleneinin en byk rn olan Manas destan vardr. Aytmatov, roman ve hikyelerine mitolojik unsurlar da katarak kendisine zengin bir slup yaratmtr. Bazen mitolojide geen bir yaratl efsanesi yazarn muhayyilesinde farkl bir boyut kazanarak eserlerinde yer alrken, bazen de bir dedenin torununa anlatt bir masalda veya efsanede yer alan bir treyi efsanesi, yazarn kaleminde farkl bir nitelik kazanmtr. Eski Trk
18

19

Beir Ayvazolu, Turan lksnn Byk Yazar Anlatyor: Ufku Milli Olann tesine Genilemek, Trkiye Gazetesi, stanbul 12 Mays 1992. Sabiha zen, Her Yazar Kendi Halk in Yazmay Nazarda Tutar, Dergh, S. 24, stanbul 1992, s. 13.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007

Cengiz Aytmatov'un Eserlerinde Yaratl Ve Treyi Sembolizmi

734

inanlarnn pek ok izlerini yine yazarn eserlerinde bulmak mmkndr. Roman ve hikyelerinin ounda mekn, genellikle onun doup byd bozkrlar, dalar, vadiler, gller ve gebe kltrn yaand yerlerdir. Yazar bazen bu meknlar bir tabiat klt inancyla birletirerek eserine mitolojik bir boyut kazandrmtr. Srekli bir gndermeler dnyasnda yaayan Aytmatov, gemite yaanan bir efsane, masal veya destanla bugnn olayn aklamaya alm, gemile gelecei birletirmitir. Aytmatov, eserlerinde srekli bamszl ifade etmeye alm, roman ve hikyelerinin ounu bu konu etrafnda younlatrmtr. Sistemden bunalan, kendi kltrn ve yaam tarzn sergileyemeyen Krgz insannn zlem duyduu bamszlk temas, yazarn eserlerinde ya mitolojiye ait bir unsurla veya birtakm sembollerle ifade bulmutur. Onun hemen hemen her eserinde mitolojiye ait bir klte, bir destana, efsaneye, masala veya en kk bir halk hikyesine yer verildii grlmektedir. Masallarn ya da efsanelerin modern anlatmla mkemmel bir birleimini ortaya koyan Cengiz Aymatovun btn eserlerinin ruhunun fazlasyla Krgz olduunu bir kez daha hatrlatmak yerinde olacaktr. Kaynaka Ayvazolu, Beir, Turan lksnn Byk Yazar Anlatyor: Ufku Milli Olann tesine Genilemek, Trkiye Gazetesi, stanbul 12 Mays 1992. Bratton, Fred Gladstone, Yakn Dou Mitolojisi (ev.: Nejat Muallimolu), M...F. Yay., stanbul 1992. Campbell, Joseph, lkel Mitoloji, Tanrnn Maskeleri, mge Kitabevi, stanbul 1992. Can, erif, Klasik Yunan Mitolojisi, nklap ve Aka Yaynevi, stanbul 1963. Eliade, Mircea, Mitlerin zellikleri, Simavi Yay., stanbul 1993. Hooke, Samuel Henry, Ortadou Mitolojisi (ev.: Alaeddin enel), mge Kitabevi, Ankara 1995. nan, Abdlkadir, Tarihte ve Bugn amanizm, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1986. Kolcu, Ali hsan, Milli Romantizm Asndan Cengiz Aytmatov, tken Yay., stanbul 1997. Mardin, erif, deoloji, letiim Yay., stanbul 1992. Marriott, Alice; Rachlin, Carol K., Kzlderili Mitolojisi, (ev.: nsal znl), mge Kitabevi, Ankara 1998.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007

735 Ouz,

Glsine Uzun

M. cal, Mitolojimizde ve Ural Batur Destannda Balangtaki Sonsuz Su, Milli Folklor, S. 38, Ankara 1998. gel, Bahaeddin, Trk Mitolojisi I, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1993. zen, Sabiha, Her Yazar Kendi Halk in Yazmay Nazarda Tutar, Dergh, S. 24, stanbul 1992. Roux, Jean-Paul, Trklerin ve Moollarn Eski Dini, (ev.: Aykut Kazancgil), aret Yay., stanbul 1994. Uzun, Glsine, Cengiz Aytmatovun Trkeye evrilmi Eserlerinde Mitolojik Unsurlar, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Mula niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Mula 1998.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007