AZRBAYCAN ELMLR AKADEMYASI .

NSM ADINA DLLK NSTTUTU

SMAYIL ORUC OLU MMMDOV

AZRBAYCAN DLNN ETNOQRAFK LEKSKASI

MONOQRAFYA

BAKI - ELM - 2008 Nslimiz dayaq olmu ilk mllimim, zm hr zaman borclu bildiyim abirk anama Zleyxa Allahverdi qzna ithaf edirm.

Monoqrafiya AMEA Nsimi adna Dililik nstitutunun Elmi urasnn 26 noyabr 2008-ci il tarixli qrar il ap olunur. smayl Oruc olu Mmmdov, filologiya elmlri doktoru, professor. Azrbaycan dilinin etnoqrafik leksikas. Elm, 2008. Elmi redaktoru: Ryilr: Azrbaycan MEA-nn hqiqi zv, filologiya elmlri doktoru, professor Aamusa Axundov Filologiya elmlri doktoru, professor Qznfr Kazmov Filologiya elmlri doktoru, professor Bayram hmdov

Fil.e.d., professor smayl Oruc olu Mmmdovun bu sr qdr bir ox monoqrafiya, lt v drs vsaitlri nr olunmudur. Azrbaycan dilinin etnoqrafik leksikas onun 12-ci kitabdr. Dili v etnoqraflar mumn azrbaycannaslar n grkli ola bilck bu monoqrafiya Azrbaycan dilinin n qdim leksikologiyann etnoqrafik sz v ifadlrinin yaranmas v inkiaf tarixi, xalqmzn soykk, maddi v mnvi mdniyyt tarixin hsr olunur. Onun xalqmzn dili, tarixi, etnoqrafiyas il maraqlananlar n d faydal olacana inanrq.

N SZ Hr bir dilin leksikas myyn sah leksikalarndan ibartdir. Dorudur, btn sah leksikalar dilin mumi leksikas sasnda formalab inkiaf edir. Lakin hr bir sahnin znmxsus xsusiyytlri d var. Ayr-ayr sah leksikalarnn tdqiqi mumilikd dilin leksik sisteminin yrnilmsin byk xidmt gstrir. Buna gr d dililikd, o cmldn d trkologiyada bu problemin rhin dair oxlu srlr, dissertasiyalar yazlmdr. Sah leksikalar arasnda etnoqrafik leksika mrkzi yer tutur. Etnoqrafik leksikann yrnilmsi xalqn mdniyytinin, onun adt v nnlrinin, muyyn mrasimlrinin izahna xidmt edir. Bu srd Azrbaycan dilind ilnn etnoqrafik leksikaya aid szlr tdqiqata clb olunmu, onlar myyn mahlr zr qrupladrlm, yaranma sullar qeyd olunmudur. Monoqrafiyada nzr- diqqti clb edn sas cht budur ki, etnoqrafik leksikaya aid szlrin thlilini vermk n bu szlrin arxasnda duran varlqlar, hrktlr d izah edilmidir. Azrbaycan xalqnn maddi v mnvi mdniyyti, miti il laqdar tarixi v masir planda yazlm bir ox srlrin tarixi, etnoqrafik aradrmalar kimi hmiyyti bykdr. Lakin Azrbaycan dililiyind etnoqrafiya terminlri hl d indiy kimi tdqiq olunmamdr. Mhz buna gr d. Hmin mslnin hlli leksikologiyann sahlr zr yrnilmsi, hm d termin yaradclnn dilimizin imkanlarna sasn aparlmas baxmndan tqdirlayiqdir. He d tsadfi deyil ki, trkologiyada terminoloji leksikann da tdqiqin byk diqqt yetirilmi, xsusn d etnikmdni tarixi aspekt haqqnda, ictimaisiyasi terminologiyann formalamas v inkiaf, daha sonra is terminoliji ltlrin trtibi prinsiplri bard geni bhs edilmidir. Azrbaycan dilinin etnoqrafik leksikasnn sahlrinin aradrlmas, bu leksika sasnda sz yaradclnn / termin 4

yaradclnn/ aparc mvqeyinin yrnilmsi v etnoqrafik leksikann tematik, struktur- semantik, funksional- slubi sinxron / qismn diaxron/, habel etnik- mdni tarixi planda da linqvistik thlili monoqrafiyann sas mqsdi olmudur. Leksikologiya v terminologiya sahsind etnoqrafik leksikann tdqiqat obyekti kimi seilmsi, bhsiz ki, dililiyimizin bzi msllrinin hlli n faydal ola bilr. - Dilin masir v tarixi leksikologiyasnn, terminologiyasnn yrnilmsind; - Azrbaycan dilinin qohum v qohum olmayan dillr il laqsini akar etmkd; - Azrbaycan xalqnn tarixi/ maddi v mnvi mdniyyti v etnoqrafiyas/, dili haqqnda qiymtli materiallarn akara xarlmasnda; - Azrbaycan dilinin orfoqrafiya, izahl, etnoqrafik, dialektoltji, tarixi, etimoloji, frazeoloji v s. ltlrinin trtibind; - Trk dillri leksikasnn konkret v mumi-nzri msllrinin rhind; - Trk xalqlarnn maddm v mnvi mdniyytlrindki eyni, yaxn v oxar chtlrin akarlanmasnda; - Azrbaycan dbi dilinin bdii slubunun, tbitinin mumn almasnda, sciyylndirilmsind; - Sz yaradclnda dilimizin milli imkanlarn falladrmaqda, akarlamaqda. Etnoqrafiya xalqmzn tarixinin, dilinin zgnlunlyn, qdimliyini ks etdirn bir gzgdr. Maddi v mnvi mdniyyt leksikasnn yrnilmsi, iqdimi tarixnaslq, /soykk, folklornaslq v dililiy aid bzi msllrin hllind vacibdir. Etnoqrafik leksikann tdqiqi hminin Azrbaycan xalqnn mnvi dnyas il maddi mdniyyti, miti arasndak vhdti, tbii mhitin v yaay trzinin mnvi varlmzda ksini, dnyabax v tfkkr trzin mnasibt msllrini ab gstrmy imkan verir. Tdqiqat zaman aradrc aadak msllr d diqqt yetirmidir: 5

- Etnoqrafik leksikaya aid sz v terminlri myynldirmk, mxtlif mnb v mxzlrdn / habel ayr- ayr blglrdn/ toplamaq; - Etnoqrafik leksikan ayr- ayr sahlr, tematik qruplara blmk, tsnifat aparmaq; - Leksik material qohum trk dillri il, habel baqa sistemli qonu dillrin lt materiallar il mqayis etmk; - Etnoqrafik szlrin izahl, etnoqrafik, habel ikidilli ltlrd verilmsinin pritnsip v sullarn myynldirmk; - Btvlkd dilin leksik sistemind mxtlif nitq hisslrin mxsus etnoqrafik mahiyytli szlrin, lvi vahidlrin myynldirilmsi; - Klassik v masir bdii dbiyyatda, folklor nmunlrind etnoqrafik leksikann neytral v slubi mvqeyini gstrmk; - Etnoqrafizmlrin leksik, morfoloji, orfoqrafik normalar mvqeyindn tsbit olunmas / kodifikasiyas/; - Etnoqrafik szlrin terminoloji szyaratma prosesind mnzrsini gstrmk; - Etnoqrafizmlrin yaradlmasnn sul v yollarn / leksik, morfoloji, sintaktik/ tdqiq etmk. srin tdqiqi zaman dililiyin nzri v tcrbsi, mumi v konkret sahlrin aid elmi nailiyyt v tcrblrdn geni kild istifad olunmudur. Aradrmann nzri sasn dil v dililik bard mlahizlr, sinxronik v diaxronik aspekt saslanan mqayisli- tarixi metod tkil edir. Mllif monoqrafiyada tematik, tsviri, mqayisli metoddan, tsnifat, sistemldirm, qarladrma sullarndan istifad etmidir. Monoqrafiyann nzri sas kimi . Dmirizad, M.. irliyev, S.Cfrov, M.Hseynzad, ..Orucov, C.V. Qhrmanov, A.M.Qurbanov, A.A.Axundov, T.. Hacyev, V.. Aslanov, .M.Cavadov, .Z.Abdullayev, A.Q.lkbrov, M..slamov, R.C.Mhrrmova, M..Qasmov, M..Adilov, Z.lizad, K.N. Vliyev, H..Hsnov, E..zizov, N.M. Xudiyev, Q.. Mdiyev, N.Q.Cfrov v b. Azrbaycan dil6

ilrinin, V.V. Radlov, N.K.Dmitriyev, N.A.Baskakov, A.N. Kononov, V.A. Qordlevski, A.M.erbak, E.R.Teniev, A.A.Yuldaev, N.Z. Hacyeva, K.M.Musayev, R.Q.Axmetyanov kimi trkoloqlarn srlri, mlahizlri tdqiqatnn diqqt mrkzind olmudur. Azrbaycan dilinin etnoqrafik leksikas bu gn qdr monoqrafik yolla Azrbaycan dililiyind aradrlmamdr. Mllifin mahidlrindn bel bir qnat hasil olur ki, hr bir xalqn varln, tbitini onun dili, adt-nnlri maddi v mnvi mdniyyti, hyat trzi v miti, pe v tsrffat muliyyti sahlri il d lmliyik. srd snt, pe v muliyyt nvlrin, mnvi mdniyyt / mrasim v adt-nnlr, folklora, oyun adlarna/ toxunulmaqla brabr, hminin xalalq, papaqlq, drzilik v s. sntlrin xalqn mnvi dnyas, tfkkr, estetik-etik dnyagrlri il laqsi el-ulusumuzun mnviyyatnn, zvqnn burada ksi kimi msllrdn d bhs edilmi, bu sahslsrls bal bir ox ifadlrin, terminlrin yaran tcrbsin. Yeri gldikc etimologiyasna da sy edilmidir. Etnoqrafik leksika dilin lt trkibind n ox etnik milli chtlri ks etdirmkd vacib qdim leksik tbqlrdn biridir. Bu leksikann toplanlb thlil olunmas n txirsalnmaz elmi problem kimi dililiyimizd z tdqiqini gzlyir. Aradrmada geyim , yemk, oyun, mrasim adlar, mit, xalq tbabti leksikas thlil edilir v habel etnoqrafiyann baqa sahlrin d mracit olunur. Tbii haldr ki. Mllif Azrbaycan xalqnn mnvi dnyasndan - adt nnlrindn, mvsm v mrasimlrindn danmaqla onlarn ictimai, xlqi, bdii mahiyytin, xalqmzn qdim tarixli inamlarna, tapnlarna geni yer vermi, maddi v mnvi mdniyyt leksikasnn Azrbaycan xalqnn soykknn, bu gn yaadmz razid v tarixi Azrbaycan torpaqlarnda da aborigenlr olmamz yrnmk, qtildirib tsdiqlmk iind lyglmz faktlar kimi rolunu gstrmidir. Tdqiqatda nzr-diqqti clb edn 7

chtlrdn biri d sz yaradcl prosesind etnoqrafik leksikann btnlkd lt trkibini znginldirm iind mrkzi yer tutmas faktnn aydnl il, incliklri il atdrlmasdr. srd toy v yas mrasimlrin aid leksika, oyun, geyim, yemk adlarn bildirn szlr, hminin maddi mdniyytin toxuculuq, xalalq, rkilik, atlq kimi pe v snt. Tsrrfat nvlrinin adlarna aid bzi leksik vahidlr, terminlr sasnda Azrbaycan dilinin leksikologiyasndan tematik sz qruplar klind bhs edilir. Etnoqraflar v dililr n grkli ola bilck bu sr Azrbaycan xalqnn soykk il, qdim maddi v mnvi mdniyyti il, elc d ana dilimizin lt trkibinin milli chtdn mnzrsi il maraqlanan mtxssislr n d faydaldr. Tdqiqat Azrbaycan dilinin leksikologiyasna aid xsusi kurs kimi universitet v baqa ali mktblrd drs vsaiti funksiyasn da yerin yetir bilr. Mllif Azrbaycan dilinin etnoqrafik szlrinin tdqiqi il 15 il yaxndr ki, smrli kild muldur. Mllif uzun illrdir ki, Azrbaycan MEA Nsimi adna Dililik nstitutunda leksikologiyap. Lt v terminologiya, sldubiyyat sahsind tdqiqat ilri aparr. Aradrmann obyekti Azrbaycan dilinin etnoqrafik leksikasdr. Bu leksikaya aid szlr, ifadlr. Terminlr etnoqrafiyaya / elc d tarix v arxeologiyaya/ aid elmi v bdii dbiyyatdan, folklor nmunlrindn, dialektoloji, orfoqrafiya, izahl v ikidilli ltlrdn, baqa trk dillrin aid elmi srlrdn, Azrbaycann ayr-ayr mahallarndan / ki-Qax-Zaqatala, Lnkran, Qaraba, Gnc-Qazax, Gy, Naxvan v s./ blglrindn toplanm etnoqrafik faktlar v arxiv v muzey materiallarndan gtrlmdr. Mllif tdqiqat zaman tematik, tsviri, mqayisli metoddan istifad entmi, elmi chtdn dolun bir sr yazmdr.

GR Bu gn biz hll olunmu kimi grnn problemlr, msln, el leksikaya aid bir ox aradrmalar yazlmsa da, buna qaytmaa yen d ehtiyac yaranr. Bir hqiqt d ksizdir ki, dililik elmi znn btn nzri- elmi probleslrinin tam mnada tdqiqat edib qurtarmaynca hm ana dilinin tdrisind, hm d el bu elmin znd tinliklr aradan qalxmayacaq. Bllidir ki, leksika dilin n mthrrik, dyin, dinamik sahsidir. Dilin leksik sistemind dyiknlik tez mahid olunur- desk yanlmarq. Leksika dilin lt trkibinin barometridir. Bu mnada da Azrbaycan dilinin mxtlif amillrl bal leksikasndak dyiikliklri, yenilmni izlmk vacibdir. Dyim deyrkn biz burada lt trkibind yeni- yeni mnalar qazanan szlri, yni mnaca inkiaf, mna daralmasn, yaxud ictimai- siyasi qurulula, elc d baqa amillrl bal myyn szlrin khnlmsi, passiv lt fonduna kemsi kimi msllri nzrd tuturuq. mumn leksikaya aid ed bildiyimiz mnaca inkiaf problemini, sz yaradcl v b. problemlri etnoqrafik leksika sasnda da izlmy byk ehtiyac duyulur. Etnoqrafiya xalqn tarixi, soykk, miti, tsrrfat, pe-snt, faliyyt v muliyyt sahlri il, onun mnviyyat, yaradc zkas, txyyl v s. il bal bir elm sahsi olduu n tbiidir ki, bu sah etnoqraflar, 9

tarixnaslar, floklornaslar, dililr, musiqinaslar, dililr, musiqinaslar v sntnaslarn mtrk tdqiqat obyekti saylr. Bir chti d nzr alm olsaq ki, etnoqrafiya elminin sahlri olduqca zngin, geni v oxaxlidir, onda biz konkret msllr sasnda daha ox sz dey bilrik. Etnoqrafiya tarix elminin xalqlar / etnoslar/, onlarn miti, adt v nnlrini, etnik birliklrin yaranmas v inkiaf prosesini, xalqn etnogenezini v etnik tarixini, n qdim ictimai hyat v mdniyyt formalarn, mdni srvtlr v xalq yaradcl sahsindki mtrqqi nnlri yrnn blmsidir. Bu baxmdan Azrbaycan xalqnn etnoqrafiyas ox zngindir. Dnyada ilk yaay msknlrindn olmu qdim doma diyarmzn ya minilliklrl llr. Ellrimizin mnvi v maddi dnyasn, mdnqiyytini, pe v snt, muliyyt, hyat trzi v faliyyt sahlrini yrnn etnoqrafiya elminin sirlrin varmaq, lbtt, bu gn mtxssislrin, elc d btn ziyallarn rkdn gln arzusudur. Azrbaycan xalqnn maddi v mnvi mdniyytinin tml dalar n geci Mezolit dvrndn qoyulmudur. Azrbaycanda kiniliyin, maldarln, baln, sntkarln v s. sahlrin oxsrlik tarixi var. Qobustan, Gmiqaya, Dlida v dicr qayast rsmlr d hmin dvrn canl ahidlridir. Qobustan qayast tsvirlrind ovuluq, maldarlq, xalq yaradcl / yall rsminin tsviri, qavalda v s./ v digr sahlr byk ksriyyt tkil edirs, Dlida qayast rsmlri, tsvirlri bitkiilikl kiniliyi d onun ayr-ayr sahlrin hsr edilmidir. Neolit, xsusil eneolit dvrnd Azrbaycan xalqnn muliyyt sahlri genilnmi, oturaq hyat trzin kemi azrbaycanllarn tsrrfatnda kinilik maldarlqla yana, baln v zmlk d sas yer tutmaba balamdr. Azrbaycan etnoqrafik baxmdan lkmizin / burada shbt kemi SSR razisindn getmidir, daha dqiqi is dnyann .M./ n zngin v maraql gulrindn biridir. Xalqmz minilliklr boyu Qafqaz v qdim rq xalqlar il iqtisadi v 10

mdni laqd olmudur. Yaranan bu qarlql tmasda xalqmz ox ey xz etmi v faydalanmdr. Xalqmz d z nvbsind hmin xalqlarn tknmz tsrrfat hyatna, maddi v mnvi mdniyytin ox eylr bx etmi, onu daha da znginldirmidir.1 Rus alimi P.M.Jukovski mhur Kulturne rassteni i ix sorodoi srind bildirir ki, hl Xett konfederasiyas zaman / yni txminn 4500 il nc- .M./ Azrbaycann sar heyvas Kiik v n Asiya lklrin ixrac edilirdi.2 Bhs olunan hmin dvrd artq ink, kz, qoyun. Kei, it v toyuqdan baqa, cdadlarmzn hyatnda ev at da xsusi rol oynayrd. Ax Azrbaycan dnyada yalnz sar heyvann deyil, elc d n qdim atln vtnlrindn biridir. Bu dyrli faktlar is zlynd Azrbaycan xalqnn hyat v mitinin zyini tkil etmi gstriln grkli etnoqrafik amillr kimi, ayr-ayr etnoqrafiya terminlrinin yaranmas taritxini xatrladan minilliklrin v yzilliklrin mhsulu olmasna etibarl dlillrdir. Azrbaycan xalqnn qdim maddi v mnvi mdniyyti, hyat trzi, geni mnada tarixi, etnoqrafiyas bard verdiyimiz giri xarakterli mlumatlar ana dilimizin lt trkibinin qiymtli qdim bir lay olan xsusi adlarnonomastik adlarn da znginliyi v znxasl kimi keyfiyytlrini tsdiq edir. Onomatik adlar tkc xsusi adlar olaraq qalmr, onlar Azrbaycan xalqnn v onun etnoqrafiyasnn qdim tarixi salnamsinin n maraql shiflridir, toxunulmaz mqddslridir /B.Budaqov/. Bel szlr Azrbaycan dilinin lt trkibinin qzl fondunu yaratm v qdim sz yatrlardr. Tarixin xo, min-aman alarnda da, dolanbac yollarnda da xalqmzn ictimaisiyasi, iqtisadi-mdni, dbi laq v mnasibtlri z qvvsini saxlamdr. bhsiz ki, dilin ltind bu mnasibtl szlr milli trkibc, formaca, sayca artm,
.3 , ,- : 1988,.5 2 ... . .,1971, .463.
1

11

bllurlam, myyn tematik qruplar halnda sabitlmi v hr sahnin zn uyun lt material yaranmdr. Etnoqrafizmlri toplamaq n mnb, qaynaq rolunu aq yaradcl, mumn folklor, elmi-tarixi mnblr, bdii dbiyyat, dialekt v ivlr, arxeoloji qazntlar oynamdr. Etnoqrafik leksika dilin lt trkibind daha ox etnik milli chtlri. Keyfiyyt v gstricilri ks etdirn sas qdim leksik tbqlrdn biridir. Etnoqrafik leksikann aradrlmas, toplanb thlil olunmas n txirsalnmaz elmi problem kimi dililiyimizd z tdqiqini gzlyir. lbtt, blli hqiqtdir ki, etnoqrafik leksika n n qiymtli qaynaqlar, mnblr folklor materiallar, qayast, qbirst yazlar, rsmlr, ifahi xalq yaradcl, elmi-tarixi, dbi-bdii mnblr, iv materiallar, arxeoloji qazntlar saylr. Bir chti d lav etmk istrdik ki, orta srlr aid hekay janrnda olan bir ox dbi mnblr /mxzlr/qaynaqlar da tarixi- etnoqrafik mlumatlar da bu gnmz n etnoqrafiya baxmndan az hmiyyt damr: Nardu s arxivnm materialom boloe znaenie dl vskoqo roda Kavkazovedeskix issledovanii imet povestvovatelne literaturne istoniki. U nas inoqda nedooenivat gti istoniki, sitat, to-esli istoniki opublikovan, to oni uje kak b tert svoe znaenie, svo noviznu i stanovts vsem izvestn. Gto, odnako, doleko ne tak literaturne povestvovatelne istoniki / burada hminin svesti inostrannx evropeiskix pisatelei zanimat qlavnoe mesto/ bli i budut odnim iz osnovnx vidov istonikov dl istorieskix i gtnoqrafieskix issledovanii. Priem v rde sluaev gti istoniki vlts ne zamenimmi. Oni osobenno vajn dl izueni tex istorieskix periodov, kotore slabo osveen dokumentalnmi i inmi materialami, xranims v arxivax, ili sovsem ne otrajen v nix.1
, . , , ... . . 1974,
1

12

Tbiidir ki, etnoqrafiya elmi hr bir xalqa mxsus zml chtlri, miti, hyat trzini, maddi v mnvi mdniyyt, adt-nn v s.-ni yrndiyi n, aradrd n burada lt trkibindn shbt gedrkn birinci nvbd hmin xalqn qdim milli sz v deyimlri, onomastik ad sistemi nzrd tutulmaldr. Lt fondu milli trtib chtdn, sasn, Azrbaycan dilinin szlri sasnda yaranr. Azrbaycan xalqnn tarixinin, soykknn v elc d dilinin tarixinin sasl kild, sistemli yrnilmsini bu gndk lngidn sbblri aradranda etnoqrafiyamzn, hminin dbi dil tariximizin lazmi qdr tdqiq olunmamas da yada dr. Bu fikr eynil etnoqrafiya il bal bir ox sahlri hl lpyiqinc akarlanmamasn da aid etmk olar. Etnoqrafik leksikann btvlkd masir tdqiqatlar irisind hl d tamam-kamal yrnilmmsi, tsnif edilmmsi, etnoqrafik materiallarn tam halda cmlnmmsi hl bu sahd grmli olacamz ilrin vacibliyini xatrladr. He bhsiz, Azrbaycan etnoqrafiyasnn /Azrbaycan etnoqrafiyas adlanan 3 cildlik etnoqrafiya kitab nzrd tutulur .M./ meydana xmas oxcildlik Azrbaycan tarixi, dbiyyat, memarlq v incsnt tarixi, dil tarixi, habel xalq tsrrfat tarixinin yazlmasna xeyli kmk edck, hmin srlrin daha da dolunlamasna v znginlmsin sbb olacaqdr.1 Bel bir ac hqiqti etiraf etmliyik ki, etnoqrafik leksikann, etnoqrafiya terminlrinin dililik baxmndan tdqiq olunmamas bir yana dursun, bu gn qdr Azrbaycan etnoqrafiya elmi btvlkd /z d n vacib sahlri etnoqrafik v etnik tarix problemlri nzrd tutulur/ aradrb son sz deyilmmidir. Tsadfi deyil ki, etnoqrafik-tarixi tdqiqatlarda dn-dn bu msly iar olunur: Etnoqrafiya elmi mnasibtlrin yrnilmsind, xalqlarn etnogenezinin, etnik psixologiyann tdqiqind xsusi
.5. 1 , .,.7.

13

hmiyyt ksb edir. Tssf ki, tarixnaslmzda Azrbaycan xalqnn etnogenezisinin v etnik tarixinin sistemli kild v xsusi problem kimi yrnilmsin hl d balanmamdr.1 (lbtt, son 10-15 ild mstqillik qazandmz dvrd rkaan aradrmalar yazlb nr olunmaqdadr). Milli zmind termin yaradcl da prinsip etibaril ayr-ayr faliyyt sahlrindn knarda olan proses deyildir. Bel termin yaradclnn sasn tkil edn faliyyt sahlri, hr eydn vvl, etnik tfkkrn mhsulu kimi meydana xr. Etnik tfkkr qaynaqlarndan qidalanan faliyyt sahlri is hr hans bir xalqn znn hyatndan, hyat trzindn dour. Hr bir xalqn hyat n qdr qdimdirs, onun faliyyt sahlri d bi o qdr qdimlr gedib xr. Myyn faliyyt sahsinin formalamasnda n zruri rtlrdn biri yeni informasiyadan ibartdir. Mhz yeni informasiya saysind faliyyt sahlrinin frqlndirici lamtlri meydana xr. Bu frqlndiricilik, hr eydn vvl, faliyyt sahlrin mxsus szlrd zn gstrir. nformasiya intensivliyi hmin szlrin mnasn xsusildirir, konkretldirir. Bellikl, hr bir faliyyt sahsind znxas informasiya prosesin uyun olaraq, xsusi terminlr formalamaa balayr. Terminologiyada intensiv informasiya zifldikd onun sah hdudlar da dalr. Baqa szl. Xsusi sah tkil edn terminlr z semantika v anlay xsusiyytlrin gr mumilk leksikaya qarr. Bu chtdn milli mnli terminlrl cnbi dillr mxsus terminlrin z funksionallqlar var. Bel ki, intensiv informasiyann ziflmsi nticsind xalqn etnik tfkkr v mit hyat il bal olan milli terminlr etnoqrafik leksikaya evrilir, cnbi terminlr is mumilk leksika trkibind alnma szlr lay tkil edir. Msln, milli mnli hvngdst, ilm, arac, ri kimi xalalq, chr, daraq, iy, pil, dkc, iplik kimi qdim yiricilik terminlri etnoqrafik leksikaya daxil olan vahidlrdndir.
. . .,1990, 6,. 49 /49-54/.
1

14

Etnoqrafik leksika dilin lt trkibind daha ox etnik milli chtlri, keyfiyyt v gstricilri ks etdirmkd sas qdim leksik tbqlrdn biridir. Etnoqrafik leksikann aradlrlmas, toplanb thlil olunmas v txirsalnmaz elmi problem kimi dililiyimizin qarsnda durur. Bu mvzunun geniliyini, hatliyini, oxaxliliyini nzr alb biz ancaq maddi mdniyyt leksikasnn myyn bir qismini tkil edn yemk, geyim, ev avadanlqlarnn, mtbx yalarnn /qab-qacaq adlarnn/ adlarn, mnvi mdniyyt leksikasn /oyun adlar, mrasim leksikas toy, yas, snnt mrasimin aid szlr, mifoloji. Dini leksika/, xalq tbabtin aid leksikan, habel xalqmzn adt-nnsi, tfkkr v mnviyyatn, etiqad, inam v tapnlarn znd yaadan, onu daha ox sciyylndirn bzi pesnt nvlrin, tsrrfat muliyytinin daha xarakterik sahlrin aid termin v szlrin bir hisssini tdqiqatmza clb etmiik. Btnlkl etnoqrafiya elmini tmsil edn maddi v mnvi mdniyyt, sosial mnasibtlr sahlrinin, btn pe-snt, tsrrfat muliyyti sahlrini bildirn leksikan ks etdirmk n tbiidir ki, ne-ne ciddi, cildcild elmi-tdqiqat srlri, eitablar yazlmaldr ki, bu da glck aradrclarn gzlyir.

* * * Biz dissertasiyann ilk shiflrind gstrdik ki, leksikann ayr-ayr sahlr zr tematik qruplara ayrmaqla tdqqt ii son drc perspektiv li bir elmi istiqamt kimi qiymtlidir. He d tsadfi deyil ki, son zamanlar trkologiyada da ayr-ayr sahlr zr terminoloji leksikann tdqiqin byk diqqt yetirilmi, xsusn d etnik-mdni- tarixi aspekt haqqnda, ictimaisiyasi terminologiyann formalamas v inkiaf, daha sonra is terminoloji ltlrin trtibi prinsiplri bard geni bhs

15

edilmidir.1 Bundan baqa zbk dililiyind iv materiallar sasnda adt-nn il bal szlr, birlmlr onomasioloji tdqiqata clb olunmudur.2 Dililikd, xsusn d trkoloji srlrd etnoqrafik leksika v etnoqrafiya terminologiyas terminlri paralel ilnir. Etnoqrafik szlrin ltlr. O cmldn, Trk-rusca ltlr daxil edilmsi zrurtini A.A.Yuldaev d vacib hesab etmi, maddimnvi leksikann/ etnoqrafik leksikann/ ilnm incliyini. Bu leksik tbqnin trk dillri materiallar sasnda demk olar ki, he aradrlmamasn da gstrmidir. Tdqiqat yazr: birincisi, bu szlr /etnoqrafik szlr .M. /Hmin dildki/ trcm olunan dil nzrd tutulur .M./ baqa mna bildirmyn realiyalar ifad edir. kincisi, xalqn maddi v mnvi mdniyytini ks etdirir, ncs, bu terminlrin srasnda daha ox tarixi dyri olan, nadir, vvllr qeyd alnmam szlr tsadf olunur, drdncxs. n sasls is bu leksika istr z trkibi v xarakteri etibaril, istrs d dbi normaya mnsubluu baxmndan, demk olar ki, btn trk dillrind hl az yrnilmidir.3 N.A. Baskakov Gtnoqrafieska leksika i terminoloqi v naionalno-russkix slovarx / na materiale trskix zkov/ adl qiymtli bir srind etnoqrafik leksikaya v terminologiyaya aid tematik sz qruplarn myynldirmi v aada gstrdiyimiz tmnifat vermidir. Mllif yazr: Etnoqrafik leksika v terminologiyann milli-rusca ltlrd ksini tapmal olan sas sahlri aadaklardr: a/ sosial mnasibtlr sahsind:

..,.., ..,.., .. ,1981, 2,.32-37. 2 . , , , 1984. 3 ... - . ., 1972, .87.

16

feodal-inzibati v patriarxal-qbil titullar, vziflri, hminin sosial v silki terminologiya, torpaq gququ mnasibtlril laqdar olan terminlr, vergilr, biyar v b. b/ maddi mdniyyt terminlri: ail v dini mrasimlr, etiqad v dinlr /aman, islam, xristian, budda dinlrin aid v buna bnzr terminologiya/, xalq tbabti terminlri v s. daha sonra N.A.Baskakov evfemistik leksikan v elc d tabu szlri d nzrdn qarmama tvsiy edir: Evfemizmlr v tabu szlrin d xsusi leksikoqrafik trtib n milli-rus, xsusn yazs yeni yaranan xalqlarn ltlrin daxil edilmsi zruridir.1 Etnoqrafik leksika termini vzin dililik dbiyyatnda etnoqrafizm termininin d ilnmsi mahid olunur. Biz zmz d yeri gldikc geni mnada etnoqrafik leksika terminindn istifad edirik. Etnoqrafik szlri dar mnada dialekt szlri kimi mhdudladrmaq he cr olmaz, nki bu leksik vahidlr btnlkl xalqla, onun tsrrfat muliyyti il baldr. Onlar mhz buna gr d hm izahl ltimiz dr, elc d ikidilli ltlr /Azrbaycancarusca, rusca-azrbaycanca ltlr/ daxil edilib ilnir. Biz dissertasiya boyu etnoqrafik szlr v ayr-ayrlqda gtrlm bir etnoqrafik lvi vahidi bildirn termin kimi etnoqrafizm terminini ildirik. N.M.anski etnoqrafizmlr ad il yalnz dialekt szlrindn bhs edir.2 B.R.Mmmdova da N.M.anskinin etnoqrafizmlr yalnz dialekt szlrini aid etmsi fikri il razlamayaraq aadak mlahizni yrdr: Kynk, sra, papaq, qolbaq, bamaq kimi etnoqrafizmlr oxdan darsahli termin dnyasn adlayb kemidir v Azrbaycan dilinin mum dbi leksikasnda3 leksik vahidlr hququnda qbul
1

... / /. . ., 1976, . 243. 2 ... . ., , 1964, .118.

17

olunmudur v olduqca geni bir daird ilnir.1 Y.N.Eterley is etnoqrafizmlr bard bu fikirddir: Etnoqrafizmlr el szlrdir ki, bunlar myyn bir xalqn, etnik qrupun yaxud da razinin miti, maddi v mnvi mdniyytinin xsusiyytlri il baldr, bu szlr masir dbi dillrin ltlrind, dialektoloji v tarixi ltlrd tqdim olunmaldr.2 Son onillikd etnoqrafik leksikaya maraq hiss olunacaq drcd artsa da, etnoqrafizm termininin z hl mxtlif kild rh olunur.3 B.R.Mmmdova da etnoqrafizm terminini Y.N.Eterleyin srind gstrildiyi mnada qbul edir. Grndy kimi, N.A.Baskakov, N.M.anski, A.A.Yuldaev, Y.N.Eterley, N.mirzyev, R.Q.Axmetyanov, B.R.Mmmdova etnoqrafik leksika v etnoqrafik terminologiya haqqnda mxtlif mnasibtlrl bhs etmi, bu mvzuda xsusi tdqiqatlar da aparmlar. Maddi v mnvi mdniyyt leksikasnn tdqiqin trk dillri materiallar sasnda yazlm ciddi apadrmalar irisind R.Q.Axmetyanovun srlrinin adn k bilrik.4 R.Q.Axmetyanov Orta Volqaboyu xalqlarnn tatar, baqrd, uva, mari v udmurdlarn mnvi v maddi mdniyytlrini ks etdirn leksik vahidlrin semantik v etimoloji thlilin dair qiymtli aradrmalar aparmdr. Bu aradrmalarn ayrlqda Orta Volqaboyu trk xalqlarnn dillri n
, , , : .. 1 ... ? .,, 1990, . 158. 2 ... . . ., 1974, . 16. 3 ... , . 158. 4 ... . - , ., 1981. . . . ., 1989.
3

18

faydal olmasn qeyd etmkl yana, onu da gstrmyi zmz borc bilirik ki, bu tdqiqatlar glckd yaradlacaq /trtib olunacaq/ trk dillrinin etnolinqvistik ltlri n d olduqca dyrli ilrdir. Bllidir ki, etnik mdniyyti ifad edn szlrin /leksikann/ tdqiqi hr bir xalqn mnvi v maddi mdniyyt tarizinin, mitinin, hyat trzinin, etnogenezinin. Etnik tarixinin, elc d dbi dilinin tarixinin daha qdim dvrlrinin yrnilmsind misilsiz faktlar verir. R.Q.Axmetyanov da mhz hmin mqsdi izlyrk tatar, baqrd, uva, mari v udmurt dillri n mumi olan mifologiyaya, folklora, tqvim v ail mrasimlrin. Etika v EStetikaya, hminin elc d xsi adlarna aid leksikann semantik v etimoloji thlili, yrnilmsi kimi ox tin, mrkkb, eyni zamanda trk dillri n grkli bir problemin hllin girimidir. A.A.Yuldaevin, N.A.Baskakovun, F.Q.Axmetyanovun bhs ediln tdqiqatlarndan baqa, mumiyytl, trk dillrinin leksikas sahsind bir ox dissertasiya, monoqrafiya v baqa elmi tdqiqat srlri yazlmdr.1
1

... .., 1960. . . ., 1975; . . ., 1984; .. / /. . , 1961; .. . . , 1965; ., . , , 1972; .. . . , , 1969; .. . , , 1969; .. . , , 1971; . . . , , 1971; .. . , , 1971; .. / /. -, 1971; .. - . , 1978; . - . , 1987. .. . . . ., 1979. . . .. , 1985. .. . . .,19881; . . .,1989; ... -

19

Trk dillri, o cmldn d Azrbaycan dili mxtlif dnya dillrin, xsusn d Qrbi Avropa dillrin bir ox mnasibtlrl, tlbatla, zrurtl bal xeyli sz vermidir. Lakin istr Azrbaycan dililiyind, istrs d dnya dililiyind bu mvzu il laqdar sanball, ciddi aradrmalar aparlmasna byk ehtiyac duyulur. Odnako vopros o naunom analitze leksieskix zaimstvovaniy v nemekom zke iz finnouqorskix, iranskix, kavkazskix, trkskix i druqix vostonx zkov ostaets otkrtom, xot udelny ves gtix zaimstvovaniy, osobenno trkskix glementov i slov, pronikix iz razlinx vostonx zkov erez trksix zki, vlvts dovolno znaitelnm.1 Bu mnada msly yanasaq, B.S.Hsnovun alman dilind ilnn trk leksik elementlrinin materiallar sasnda yazd tdqiqat iinin hmiyyti gz qabanda olacaq. Tsadfi deyil ki, mllif z d bu bard bel yazr: Nastoa rabota predstavlet soboy opt istoriko- linqvistieskoqo issledovani nemeko-trkskix zkovx kontaktov, izuenie kotorx mojet sodeystvovat reeni odnoy iz aktualnx i nedostatono izuennx do six por problem obheqo zkoznani, istorii i leksikoloqii nemekoqo zka, v astnosti2 B.S.Hsnov alman dilind bu gn d geni ilnn trk mnli / o cmldn el Azrbaycan mnli/ alnmalar srasnda trk xalqlarnn mitini, adt-nnlrini, hyat trzini
. .. , 1984; . , - . . .. . .. . , 1974, 2 /, / .. 1982; ... - , .. , 1988; .., . . , 1988; ... . . ., , 1970; .. , , , 1988; ... . , , 1992.
1

.., / /. , ., 1975, .2. 2 ... . .2.

20

bildirn, yemk /rzaq/ adlarn, tbit mhsullarn, hazr mmulatlar, geyim, oyun adlarn v s. ifad edn bir ox szlri tdqiqata clb etmidir: Bola koliestvo trkskix zaimstvovaniy, vlixs nazvanimi prirodnx produktov /Berqamotti, Hani, Arkad, Astrachhanit, Karakad, Scherq, Korsak, Saiqa, Tudre, Trkis, buche/ qotovx izdelii/ /Kaitan, Kalpak, Orqansin, Turban, Kantschu, Schabracke, Jataqan, Juchten, Karbatsche, Kelim, Diwan, Ottoman / produktov pitani/ Halwa- halva, Bosa, Bier piv, Quark /tvoroqksmik- or/, Joqhurt yourt, Scherbett- rbt/, kefir Kumyss, Pekmes,Kaffee, Kaviar, Pilaw- pilav /plov/, Kebab, Schaschluk/ pontii oboznaaiy bt, obay i obraz jizni trkskix narodov / Aksakal asaqqal .M., Aschuge -aq .M. Aul, Bachschi bax .M., mareth, Yaschmak, Yrken, Kalum, Karagz - oyun ad .M. /Kubitke, Kuschlak, Schaman - aman -.M. Sas -saz- .M. Kemantscheh, Tschadra, Tscharschaf / i dr. Koliestvenno oboqaaet nemekiy zk i obuslovleno, kazalos b, vnenimi faktorami. Odnako, ne sleduet zabvat, to naminai novx vleniy tipiny vnutrenniy proess zka, xot ona tesno svzana s deystviem vnenix faktorov, Daje v tom naibolee tipinom i besspornom sluae, koqda slova zaimstvuts vmeste s predmetom, priina leksieskoqo novoobrazovani kroets ne tolko v izmenenii materialnx usloviy jizni obestva, no i v samoy sisteme zka.1 Bizim Kalte Kche / Soyuq qlyanaltlar/ adl kulinariya kitab il yaxndan tanlmz bir ox trkmnli yemk, iki /rbt/ adlarn akar etmkl nticlndi. Bel ki, bu kitabdak resept gstricisind Salami-Brtchen, Tatar-Brtchen, Radieschenquark, tatar, Tatarensoe Wiener Art, Tatarensoe, Joghurt und Kasesoen, JoghurtKrautersoe, Joghurt-Meerrettich-Krem, Joghurt-PreiselbeerSoe, Joghurt-Seni-Soe, Quark-Meerreettich-Soe, Quarkaip, Currubutter, Schweinebraternrollen trkiche Art,
1

... . .9.

21

Nu-Tatar, Gepkelte Ascsenbrust mit Essig-l-KrauterSoe, Tatartorte, Lachs Bellevue konserviert mit Tatarensoe, kimi trk mnli qlyanalt adlarna tsadf etdik. /Bunlar myynldirmk n bir o qdr d drin tdqiqata ehtiyac duyulmur, nki szlrin el mnalarndan da onlarn trkdilli olduu grnr/1. Trksaya donuz qovurmas- sz birlmsinin reall ilk nvbd tzadl grnr. Ax, trk xalqlarnda donuz ti milli mtbx daxil olmamdr. Burada ox gman ki, /slind el tam mnas il/ qovurmann trk xalqlar n xarakterik olmas nzr alnaraq donuz tinin trksaya qovurulmas daha mnasib saylmdr. N.K.Dmitriyev trk dillrindn baqa dillr sz keilmsi mslsindn bhs edrkn aadak orijinal fikri sylyir: trk dillri z tipoloji yaxnlnn stnlyn gr adtn zg dild sz alan dild eyni refleksi yaradr, mhz bu sbbdn d hmin effekt itib gedir.2 Biz B.S.Hsnovun trk mnli alnmalarn alman dilindki mvqeyini daha yani gstrn nomenklaturasna da diqqt yetirmyi lazm bildik: a/ yemk v iki adlar /Airan ayran, Baluk balk, Dolma dolma, Yoghurt, Kebab, Kaviar, Kefir, Quark, Racku, Halwa, Scherbett, Pekmes, usw v s./ b/ toxunma mmulatlar v geyim adlar / Kelim, Mudschur, Organsin, Kaftan, Dolman, Turban, Kalpak v s. / v/ Xz v dri mmulatlarnn adlar: Astrachen, Juchten Saffian, Karakul, Krimmer, Burdjuk, Turssuk, Persianer3 v s. Xalqmzn etnoqrafiyasnn tarixi qdim olsa da, Azrbaycanda etnoqrafik mlumatlar elmi kild, sasn XIX srdn toplanmaa v bu elm sahsinin sistemli yrnilmsin yalnz son dvrlrd balanmdr. Azrbaycan xalqnn maddi v mnvi mdniyyti, miti il laqdar tarixi v masir
. . . , , 1989.332 . 2 ... . . ..,1958, . 11. 3 ... , .37.
1

22

planda yazlm bir ox srlrin tarixi, etnoqrafik, demoqroafik, flsfi-sosioloji, sntnaslq aradrmalar kimi hmiyyti bykdr.1 Lakin Azrbaycan dililiyind etnoqrafiya terminlri hl d indiy kimi ilnilmmi qalr. Mhz buna gr d hmin mslnin hlli hm leksikologiyann sahlr zr yrnilmsi, hm d termin yaradclnn dilimizin z imkanlarna sasn aparlmas baxmndan tqdirlayiqdir. Azrbaycan dililiyind d dialektlr sasnda mumiyytl leksika v mit leksikas mvzu kimi ilnmidir.2 lbtt, bu tdqiqatlar ilk ilr kimi qiymtlidir. Dililiyimizd leksik sz qruplar etnoqrafik leksika ad il gstrilmmidir. Etnoqrafik szlrin xeyli hisssi leksikann istifad dairsin gr blmsinin 2-ci bndind pe-snt leksikas hisssind verilmidir) S.Cfrov qeyd edir ki, tsrrfatn xarakterindn v inkiafndan asl olaraq onu sciyylndirn szlrin d say ox v ya az ola bilr. Azrbaycanda meyvilik, zmlk, atlq, arlq, kinilik, trvzilik ox yaylm tsrrfat sahlrindndir v bunlarn hr birin xas olan znmxsus pe-snt leksikas vardr.3 Mllifin bu blgs btn sahlri hat etmdiyi kimi, sahlr aid szlri d ks etdirmir. mumiyytl gtrsk, bel szlri baqa leksik-slubi qruplara da aid etmk olar. Bel ki, lt trkibindki
1

.. 50 . . /, /, .,1967, 3-4; . 1,2,34- , , 1964, 1965, 1977, 1981; . 6, 7-. 8-, 9- , , 1965, 1973, 1976, 1980. .. . , 1984; .. -. ., , 1986; .. , .. . . .,, 1986.
2

... ., .1982, ... , . , 1984. 3 .. . . , 1970, .74.

23

khnlmi szlr irisind etnoqrafik szlr oxdur. Khn mitl, tarixi kemiimizin maddi v mnvi mdniyyti il, snt-pe il, tsrrfat v muliyyt sahlri il bal bir ox szlr bugnk lt trkibind arxaizm v tarixizmlr qbilindndir. Msln: buxar, pay-l, xangldi, aqaq, arqba, tapqr, glc, toppuz, grz, lmnd-lmnd, dbndi, danqa, alqa-qolba, Arpa, baara, barnaq, bafta, buxur, qaz-qaz, qanavat, qarabatdaq, /bzn eyi/, tirmkrd v s. Bir chti d qeyd edk ki, snt-pe szlrinin bir qismi mumilk, bir qismi mhdud daird ilnmk xsusiyytin malik olur. El buna gr d myyn bir snt v pe il bal bir ox szlri baqa penin v ya sahnin adamlar bilmir, zruriyyt olmadan n itqd iltmir.1 Azrbaycan dilinin etnoqrafik leksika mvzusuna mit leksikasn, maddi v mnvi mdniyyt aid szlri, adtnn il, folklorla bal szlri, frazeologizmlri v terminlri aid edirik. Dil birinci nvbd xalqn zn aid anlaylar, varlqlarn adlarn cmldirir. Hr bir xalqn varln, znxaslq, mitini onun dili, adt-nnsi, maddi v mnvi mdniyyti, tsrrfat. Pe v muliyyt sahlri il d lmk lazmdr. Bzn el hallar olur ki, hr hans bir szn yan myynldir bilmsk d, hmin szn aid olduu muliyyt, snt, tsrrfat sahsinin tarixi biz bunu dqiqldirmy imkan verir. Azrbaycanda /taxllq, ltikilik/, balq, maldarln, ayr-ayr pe v sntkarlq sahlrinin, nvlrinin- dulusuluq, papaqlq, xalalq, keilik, drzilik, misgrlik, zrgrlik, silahqayrma, silah, ipkilik v s.-nin tarixini myynldirmk hmin sahlrl bal olan szlrin d tarixini ab gstrmk demkdir. Azrbaycan xalq z tarixi boyu mxtlif qonu, qohum, qohum olmayan xalqlarla ictimai-siyasi, iqtisadi. Mdni tmasda olmu v bunlarn arasnda ayr-ayr laqlr, mnasibtlr yaranm, davam etmi v bu gn d davam
.. . , , 1985, .238.
1

24

etmkddir. bhsiz ki. dilin lt trkibind bu mnasibtl yaranb ilnnszlr milli trkibc, formaca. Sayca myxtlif nisbtd olmu, artm, azalm, axlnmi, genilnmi, bllurlam, myyn tematik qruplar halnda sabitlmi, hr sahnin zn uyun materi al seilmidir. Etnoqrafik leksika dilin lt trkibind daha ox milli olan btn chtlri, keyfiyyt v gstricilri ks etdirmkd yegan qdim leksik tbqdir, materialdr. Azrbaycan dilinin etnoqrafik leksikasnn znginliyinin eyni mfhum bildirn paralel ilnn sinonim szlrin oxluu da aq aydn gstr bilr: sra// tana, qaynaq// bulaq, qovaq// badya, kmr//qay, kilid//qfl, klb//klf, patava//ayaq sars, suvaq//malake.trlik// yhralt, tulumbar// tuluqzurnas, doab// bkmz, lim// daraqaz, patma// pkatma. Azrbaycan mnli v cnbi dil sz olan, paralel ilnn terminlrdn biri arxaikldiyi n hmin leksik vahidin tarixi srlrd. Mtnlrd verilmsi etiraz dourmur: qnar//barmaq, qolbaq// bazubnb, bi// mama, grdnbnd// boyunba, nmkdan// Duzqab, rf// dm, ske// Dil, ding// dibk. Bllidir ki, termin yaradclnda bir qayda olaraq sad szlr stnlk verilir. Bu nmunlrd d sz birlmlrindn bir szl terminlrin ilnmsi faydal, mqsduyun olard; yyn azl// dhn, patava// ayaq sars, dstr// ldyirman, buruntaq// burun qay, buzovxana// buzov dam. Tarix elminin bir sahsi olan etnoqrafiya xalqmzn tarixinin, dilinin znmxsusluunu, qdimliyini ks etdirn gzgdr. bhsiz ki, bu mnada etnoqrafik leksikann apadrlmas dililik, tarixnaslq v etnogenez aid bzi msllrin hllind vacibdir. Hazrda etnoqraf v dililrimiz n Azrbaycan dilinin etnoqrafi ya terminlrini toplamaq v elmi tdqiqata clb etmk. elc d izahl etnoqrafiya terminlri ltini, ikidilli etnoqrafiya terminlri ltini trtib etmk, nr etdirmk txirsalnmaz ilrdndir. Hqiqt budur ki. etnoqrafik szlr, terminlr ancaq bu elm sahsin aid srlrd, 25

yazlarda, bdii dbiyyat, folklor nmunlrind, ayr-ayr lyazmalarda v s. rast glirik. ox-ox tssf ki, etnoqrafiya leksikasna, terminlr dair htta soraq xarakterli bir vsait bel yazlmamdr. El iind dolaan ayaqad, ay-ulduz, alaqap, alaqolba, araqnn, baara, /suvarmada/, badamryi, bamiy, beikkrtm, /kbnkrtm, qulunc /quluncsndrma/, bulama, /bulanmac da deyiln yerlr var/, qazqaz, qm, qovut, qurut, deyikli kimi etnoqrafik szlr. Yaxud tdricn unudulmaq qorxusu olan araqn, badad, bafta, balq, qanovuz, qzil, qzyd, qrmabadam, daqqa, daray, ding, duvaqqapma v s. yzlrl bu kimi szlri toplpmpq, onlarn elmi, tarixi-etitmoloji izahn vermk n vacib ilrdndir. Azrbaycan razisind ilk qdim yaay izlrinin olmas. Xalqmzn miti, hyat trzi, tsrrfat, faliyyt sahlrinin oxnvlly, rngarngliyi, pe, snt, muliyyt nvlrinin oxluu, znginliyi, elc d mnvi mdniyyt sahsind d rngarnglik v yetkinlik /adtnnlr, mrasimlr, folklor v s./ etnoqrafiya il bal minlrc sz, termin v frazeoloji birlm yaratmdr. Etnoqrafik leksikann Azrbaycan dilinin lt trkibind n qdim lay kimi qorunub saxlanmas hm mnvi srvtimizindilimizin qdimliyini, elc d dzmllyn gstrir, hm d lt trkibinin inkiaf mnzrsini qrammatik, leksik, semantik planda izlmy inkar verir. Dililik dbiyyatnda pe-snt szlri, pesnt leksikas, mit-snt leksikas, mit szlri, yaxud mit leksikas, etnoqrafik leksika, etnomdniyyt leksikas, maddi v mnvi mdniyyti bildirn szlr, maddi mdniyyt leksikas, mnvi mdniyyt leksikas, xalq terminoloji leksikas v s. adlar il bhs olunan tdqiqatlarda slind etnoqrafik mxtlif mnasibtlrl danlmdr. Bu 26

leksik tbq el etnoqrafik szlrin sas hisssini tkil edir. Mnvi mdniyyt anlaynn z d oxsahlidir. Buraya mifologiya, adtlr, folklor, etika, estetika, xs adlarn da daxil edirlr ki, bu da hr bir xalqn mdni-tarixi inkiafn hat edir.1 Bu tipli leksik vahidlr /Azrbaycan dilinin mnvi mdniyyt leksikasna aid szlr nzrd tutulur .M./ irisind xalqmzn qdim mnvi dnyasn, mifik v dini grlrini, mxtlif mrasim v adt-nnlrini znd ks etdirn v gnmzdk yaayan mnvi mdniyyt leksikas adlandrlan tematik qrup da myyn yer tutur. Bel szlr dilin el spesifik milli qatn tkil edir ki, onunkmyi il xalqn mnviyyat almini amaq olur. Deyk ki, geyim, mnzil, yemk, sosial qurulu v s. lt vahidlri il yana, xalqn mnvi mdniyytini znd yaadan mxtlif xlaqi mnasibtlri, mifik v dini dnyagr, toy v yas mrasimlri v s. bildirn leksik qatn da tdqiqi btvlkd Azrbaycan xalqnn etnik tarixinin yrnilmsin kmk edir.2 Azrbaycan dilinin etnoqrafik leksikasnn tdqiqi ii n, lbtt, mit leksikasnn aradrlmasn da balanc saymaq olar. Bu mnada M..Zeynalovun Azrbaycan dilinin Naxvan MSSR /indi Naxvan MR .M./ razisindki dialekt v ivlrind mit leksikas mvzusunda monoqrafiyas xsusi hmiyyt ksb edir. Dili zngin bir xziny bnztsk, he bhsiz , lt trkibinin n mhm hisssi olan mit leksikas bu xzind n qiymtli, n grkli leksik lay, tbq olacaqdr. Mit leksikas xalqmzn yarand ilk gndn el onun hr gn
.. - . , .2. / 24 . /. 2 ... . . . : -1990, . 88
1

27

iltdiyi n zruri szlrdir. Shbt dilin sabitliyindn gednd birinci nvbd dilin qrammatik quruluu v lt fondunu nmun gtirirlr. n zngin qrammatik kateqoriya is fellri gstrirlr. /S.Cfrov, M.Hseynzad v b./. Azrbaycan dilinin tarixini, xalqmzn tarixi qdimliyini, tarixi etnoqrafiyamzn myyn qdr d olsa mnzrsini canlandrmaq v izlmkd faydal olan M..Zeynalovun bhs olunan dissertasiyasnda iv materiallar zr mit leksikAsnn tsnifat A..Rzainin srindki blgdn nisbtn frqlidir. A..Rzai mit leksikasnn tdqiqinin mumi dililik n, habel trkologiya elmi n n vacib sah olmasn gstrir v Azrbaycan dililiyind bu mvzunun ilnilmsini d xsusi qeyd edir. Azrbaycan dililiyind bu sahd /mit leksikas sahsind .M./ bir ne tdqiqat sri yazlmdr, lakin Azrbaycan dilinin mit leksikasnn leksik-semantik xsusiyytlri, bu sahy aid szlrin mnyi xsusi tdqiqat lbyekti olmamdr, xsusil mit leksikasnn oxmnall, omonimliyi s sinonimliyi kifayt qdr yrnilmmidir. Bu msllrin tdqiqi leksika probleminin hllind mstsna hmiyyt malikdir. lbtt, mllif mit leksikas btnlkd Azrbaycan dili materiallar sasnda tdqiq edilmmidir demkd haqldr. Lakin o yazanda ki, Monoqrafiyann elmi yeniliyi ondan ibartdir ki, Azrbaycan dililiyind ilk df Azrbaycan dilinin mit leksikas leksik-semantik chtdn analiz ndilir v bununla hmin leksik vahidlrin xarakter xsusiyytlri myynldirilir bel bir cht d diqqt yetirilmlidir. Bu da ondan ibartdir ki, Azrbaycan dili mfhumuna tkc Azrbaycan dbi dilinin deyil, onun dialekt v ivlrinn, mumxalq v dann dilinin d daxil olmasn bir nv nzrdn qarmdr. Bu ondan da grnr ki, tdqiqat ya M..Zeynalovun Azrbaycan dilinin Naxvan MSSR razisindki /indi Naxvan MR adlanr/ dialekt v ivlrind mit leksikas /Bak, 1982/ adl namizdlik dissertasiyas il 28

tan deyil, ya da srind onun adn kmyi lazm bilmmidir. A..Rzai alnma mit leksikasndan bhs edrkn Aadak blgn vermidir: geyim yalar, mtbx yalar, bzk yalar, evd v hytyan sahd ilnn yalar, milli xrklri bildirn yalar. Sonra bndlr zr beldir: I/ ev yalarnn adlar dftr, qlm, zrf, kitab, xrit. Saat, sandq, mtkk, tsbeh v s. 2/ mtbx yalarnn adlar: zfran, mcmyi, qdh, mmb v s. 3/ Geyim yalarnn adlar: mmam, niqab, ktan, mxmr, lbbad v s. 1/ ev yalar bildirn szlr: mst 4/ geyim yalar bildirn szlr: mst v s. 2/ mtbx yalar bildirn szlr: nlbki, fincan, piyal v s. eyni crgd darn sznn verilmsi doru deyil. M.S.Zeynalov dialekt v iv materiallar sasnda mit leksikasndan bhs edrkn bu gr tsnifat aparr: a/ Yemk adlar, b/ Geyim adlar, v/ Mtbx yalarnn adlar, q/ mk altlri v baqa ev yalarnn adlar. Grndy kimi, A..Rzai geyim yalarn,mtbx yalarn. bzk yalarn bilditrn szlri, ev yalarn bildirn szlr ad altnda 5 bndd, M..Zeynalov is yemk adlar, geyim adlar, mtbx lvazimat adlar, mk altlrinin v baqa ev yalarnn adlar klind mit leksikasnn 4 bndd cmldirmidir. A.. Rzainin blgsndki geyim yalarn v bzk yalarn bildirn szlri bir bndd-blgd birldirmk olar ki, M..Zeynalov bel bir mvqe tutmudur. Naxvan MR-nn razisindn toplanm iv materiallar sasnda sciyyvi fikirlr sylyn M..Zeynalov xalqmzn maddi mdniyytinin yaranmas v inkiafnda bu qdim diyarn /mahaln/ mvqeyini hrtrfli ab gstrmi, faktik materiallar dilimizin zg ivlri il, baqa trk dillrinin faktlar il, elc d masir leksika il mqayis etmidir. Mllifin nzik. Ftir, drmk, yuxa, yamaq, mst, apap, 29

patava, bamaq, glbtin bamaq, uxa, papaq / qaza papaq, basma papaq, bomba papaq, ikar papaq, buxara papaq/, daar/ taar/, sln, yel, badya, anax, in, ayq, saqan, chnnm/ samovarn odun salnan yeri/, qaov, saqqa, mrf v b. kimi szlri Naxvan qrupu ivlrin mxsus sciyyvi lvi vahidlr hesab etmsi inandrc deyil, nki bunlar ksr dialekt v ivlrd, dbi dilimizin tarixi leksikasnda, htta bzilrinin dbi dilini masir lt trkibind d ilnmsi bizi bu qnat gtirmidir. Etnoqrafiya elminin oxsahli olmas onun dilimizin daha zngin, hatli, qdim v sz yaradclnda daha fal, mhsuldar olan tematik sz qruplar vasitsil tqdim olunmas hqiqtini biz atdrr. Azrbaycan dililiyind bu mvzuda son illrd yazlm bir ne tdqiqat sri bu sahnin d getdikc dil tdqiqinin obyektin evrilmsi nikbinliyini sbut edir.1 C.R.mirovann Azrbaycann etnoqrafik toponimlri adl namizdlik dissertasiyamnda haql olaraq gstrilir ki, Azrbaycan toponimikasnn fondunun yaranmasnda xalqmzn etnik tarixinin v etnoqrafiyasnn, xsusn d maddi v mnvi mdniyytimizin realiyalarnn / kinilik mdniyytinin, maldarln, pe v sntkarln, mifoloji v dini dnya grn/ tsiri ayrca bir aradrmaya mvzu olmu 2 v mllif bu problemin toponimik tdqiqatlar irisind aktualln nzr alb onun hllin girimidir. Etnoqrafik leksikann n qdim laylarndan v zngin leksik qruplarndan biri d geyim adlardr. Tsadfi deyil ki, maddi mdniyytin baqa sahlri il mqayisd geyim yalnz xalqmzn mnvi hyatn deyil, hminin onun tarixini, hyat trzini, estetik, etik grlrini, etnik v sosial frqlri ks etdirmk qdrtind olduuna gr dililik
: ... . , , 1992; ... . , . 1992. 2 : ... , .4.
1

30

tdqiqatna da clb olunmudur.1 Mit leksikasnn bir qolunu tkil edn geyim adlar B.R.Mmmdovann namizdlik dissertasiyasnda monoqrafik yolla tdqiq olunmudur. Mllif bu mvzunun aradrlmas n tbii olaraq, Azrbaycan v mumtrk abidlrin, ana dilimizdki bdii dbiyyat nmunlrin, etnoqrafik mnblr, Azrbaycan v trk dillrinin mzahl, etimoloji v ieidilli ltlrindn gtrlm faktik materiallardan istifad etmidir. Mahiyyt etibaril etnoqrafik leksikann daha drindn yrnilmsin xidmt edn bu diisertasiya ii diaxron v sinxron plandp yazlmdr. Azrbaycan dilinin tarixi leksikologiyas2, dialekt v iv materiallar sasnda leksikann tdqiqi3, elc d ayr-ayr

... . . ., , 1992, 145 . 2 ... / / ., , 1973. 3 ... .., , 1982; ... / / ., , 1974; ... . ., , 1975; ... - . ., , 1981; .. - . ., , 1983; .. . ., , 1984; .. . ., , 1983; ... , ., , 1991.

31

terminoloji sahlr4 zr doktorluq, namizdlik dissertasiyalar yazlmdr.

I FSL ETNOQRAFK LEKSKANIN SAHLR

Etnoqrafik leksikann btvlkd masir tdqiqatlar irisind hl d tamam-kamal yrnilmmsi, tsnif edilmmsi d dililik elmimizdki ksirlrdn biridir. Azrbaycan dilinin tarixi leksikologiyasn, mumiyytl dilin leksik qatlarn yrnmk n onomastik vahidlri, canl danq szlrini v zrbi-msllri aradrmaq da byk fayda verir. Tsadfi deyildir ki, Azrbaycan dilinin tarixi leksikologiyasn, htta morfologiyasn v fonetikasn yrnmk n xs adlar mtbr mnblrdn biridir. nanc, Qutluq, Sunqur, Humay, lteqin, Eltbr, Alp, Tuan, olpan, Barsby, Uruz kimi adlar, hminin, bars, bri, av, brk v digr szlr masir Azrbaycan dili n arxaizmdir. nki bunlar Azrbaycan xalqnn tarixi etnoqrafiyas il, siyasi v ictimai hyat il bal szlrdir1. Bllidir ki, xalq danq szlri, mit szlri v zrbi-msllri mxtlif sahlri hat edir. mumxalq szlri arasnda etnoqrafik leksika mrkzi mvqe tutur. Bu szlritn mnyini amaq, onlarn ilnm yerini gstrmk mumilikd dilin lt trkibini, onun inkiafn izlmkd
... . ., , 1976; ... . ., , 1987; ... . ., , 1990; ... - . ., , 1982. 1 .. , . ., 1986- 3 .
4

32

bfk hmiyyt malikdir. Dildki qohumluq terminlrinin d etnoqrafik leksikada myyn pay vardr. Tsadfi deyil ki, Azrbaycan dilinin sas lt fondunun n qdim qatlarndan birini tmsil edn qohumluq terminlridir. Bu terminlr qohumluq mnasibtlri qdr qdimdir. Qohumluq terminlrinin tarixi inkiafn izlmk qohkmlkq mnasibtlrinin tarixi inkiafn izlmk demkdir. Bu. Tarixi leksikologiya baxmndan maraql olduu kimi, tarixi etnoqrafiya n d qiymtli material verir1. Etnoqrafik leksi kann tarixn myyn dyiikliy uramas, ictimai mzmun qazanmas myyn ictimai-siyasi raitl bal ba verir, bu szlri btvlkd lt trkibi haqqnda da syly bilrik. N.M.Xudiyev Azrbaycan dbi dilinin Sovet dvrn tdqiq edrkn bel bir qnat glir: Sovet dvrnd cmiyyt hyatnn yeni saslar zrin qaldrlmas ictimai mnasibtlrin psixoloji xarakterini kkndn dyiir v buna uyun olaraq szn ictima slublama imkanlar da dyiir. Msln, asaqqal, ba, xanm, srvt, var-dvlt qbilindn olan yzlrl sz yeni ictimai-siyasi, mdni etik tfkkrn ixtiyarna keir. mumiyytl, hr hans ictima-siyasi rait lt trkibinleksik normaya adtn birbaa deyil, mhsulu olan mnvimdni mhit vasitsil daha ardcl, daha davaml kild tsir gstrir; nki ictimai-siyasi raitin z hmin mnvimdni mhitd drk olunur, dyrlndirilir, tsdiq, yaxud inkar edilir. Sz leksik vahidi normativaldirn, dbi sviyyy qaldran da hmin mdni-mnvi mhitdir2 Son illr trkologiyada etimoloji aradrmalara maraq kskin kild artmdr. Tbiidir ki, bu, mqayisli-tarixi trkologiyann ksiz inkiaf, oxsayl mxtlif tipli leksikoqrafik lt-mlumat kitablarnn nri, trk xalqlarnn etnoqrafiyas
... . . , . 1971, 3-4, .84. 2 . , , , 1989,.24.
1

33

v arxeologiyasna aid srlrin geni vst almas v bunun nticsind bu xalqlarn tarixinin v etnogenezinin ayr-ayr mrhllrin diqqtin artmas kimi bir ox sbblrl baldr. Bir d biz bel glir ki, etimoloji canlanmann sbblrindn biri d mqayisli-tarixi dililiyin vziyyti il bal, xsusn d fonetika il baldr. Bir ox frziyylr zngin leksik materiallar sasnda qlobal aradrmaya mhtacdr. Bu, tzadsz nzriyynin yaranmas v yeni frziyylrin irli srlmsi n zruridir.1 Bel bir hqiqti unutmamaq grkdir ki, szlrin etimologiyasn yrnmk, dilin tarixini yrnmy. Dilin tarixini yrnmk is xalqn tarixinin yrnilmsin xidmt edir.2 Xalqlarn bir-biri il mxtlif laqlri v birg yaay zaman daha ox mit, iqtisadiyyat chtdn nsiyyt yaranr. Azrbaycan xalq z inkiaf tarixi boyu qohum olan, elc d qohum olmayan qonu xalqlar v etnik qruplar il yaxn nsiyytd, siyasi. qtisadi, mit v mdni-dbi laqlrd olmu v bu nsiyyt v laqlrin nticsind ana dilimizdn hmin xalqlarn dillrin tsrrfat, muliyyt, pe-snt v s. bal bir ox sz v terminlr kemidir. Mrhum rqnas alim H.Zrinzad fars dilind ilnn boqab, colaq, qaymaq, dk, kklikotu, blk, ocaq, qay v b. trkmnli szlri gstrmidir.3 Azrbaycan dilind ilnn rb v fars szlsrinin qsa ltind rb dilind is boaz, ocaq, qazma v b. szlr mahid olunur.4 V.A.Qordlevski K voprosu o vlinie turekoqo zka na arabskiy adl mqalsind rb dilind ilnn 267 trk sznn siyahsn
1

.., ... . . . . ., , 1985. .99. 2 ... . , 1936, .8. 3 .. . , 1962. 4 . , , 1960.

34

vermidir /ms.: alay, yzba, ordu, kazarma, qlaq, sng, fing, onba, bayraq, ttk, blk, tabur, minba v s./1 V.A.Qordlevskinin gtirdiyi szlr irisind hminin mit, ticart, geyim, yemk v s. il bal olan leksik vahidlr oxdur. A.Zahidinin Masir rb dilind trkmnli szlr srind gstrilir ki, Tbri, bn Hvql, bn l-sir, bn Bttutnin srlrind, Kiik Asiya slcuqilrinin lyazmasnda uluq /byk ulu/, kupluq /xobxt/, toqrultkin/ knyaz, sokol/ alp /bahadr, cngavr/, cabuqa /aa/, xaqan, ctir, adr, xatun /qadn/, xanum /xanm/, aa, bg /by/ v b. trkmnli szlr rast glmk olar.2 srd daha sonra oxuyuruq: Mitd ilnn bir ox szlr d trk dilindn rb dilin kemi v onlarn oxu hazrda rb dili v dialektlrind ilnmkddir. Onlara krk , torba, tozluq , yataq , boya , yamaq, badya, axur, pi, qondara /ayaqqab/, araba, boyunba, dama, ba //buket, uval, balq, kini, qab, ksim // biim, krk, yaxa, tas, maa szlrini misal gstrmk olar.3 Rus dbi dilind v elc d onun dialektlrind mxtlif dvrdrd ticart, iqtisadi, tsrrfat, hrbi, siyasi mit. Mdni laqlr nticsind trk mnli, habel Azrbaycan dilin mxsus bir ox etnoqrafik szlr, mit szlri v baqa terminlr geni ilnir. Rus dilinin etimoloji, izahl ltlrind bel szlr ks olunmudur. Nmun n aadak trk mnli v trk dillri vasitsil ken szlr v birlmlr nzr salaq: almaz, altn, artel, ala, arin, arba, arkan, anqorskaya erst, armyak, balq, bamaq, baxroma /mahrama/,
1

.. . . . . 1932, .276. 2 .. ., , 1977, .38. 3 .. , .40.

35

bemet /bimt/, biser, bazar, burda, burdk /borduk/, baklajan, balk, bad /taz; braqa /peraa- cec, pual/, balda /balta, baldak/, epana /yapunca/, ermolka /yamurluq, yamur/, izm, izumrud /zmrd/, karakul, kaftan /kftan/, kazna, kaznaey, kavun, kamsa /xams-xms bal/, kolbasa /kulbast/, kosxalva/ kozxalva, qoz halvas/, kums / kumz, kummak kummak- qardrmaq/, kurlk /kudruk/, lapa /laka/, kavardak /kavurduk/, kalana / kala-n-a/, kayma, kizk, tzk/, kinjal/ kndjal/, kirpi, kiset /kisa-kisa/, kise, kolpak / kalpak/, kolan /ox qab/, koraqa /kofak-tuluq/, kazan /qazan/, kapkan /tl/, klobuk /kalpak/, kaury /kovur, qonur/, kobzar, koma, kulak, kuma /quma/, kuak /quraq/, kuren /krn/, koevat, koevnik /k/, kupak, labaz /lapas/,lapa /laka/, najdak, nabat, txma, xinqal, xalva, kta, alk v s.1 XVII-XVIII sr Grcstann grkmli yazs, leksikoqraf v siyasi xadim Sulxan Saba Orbelianinin Kartuli leksikoni /grc lti/ srinin- grc dilinin birinci izahl ltinin hm grc leksikoqrafiyasnn tarixi v masir vziyyti n, hm d trcm lti kimi hmiyyti, xidmti bykdr. Grc tdqiqats S.A.Abuladzenin bu mvzuya hsr edilmi namizdlik dissertasiyasnda mqsd ltdki btn trkdilli materialn yrnilmsi olduundan burada hrbi il bal terminlr, siyasi-inzibati vzif adlar, dvrnn gndlik mit yalarnn /geyim, yemk, qabqacaq, silah adlar/ adlar nzrdn keirilmidir. Tdqiqatda ilaplov /ilplov, plov, sirya sra, xali- xala, halqa zk, buxar- buxar, kamar-i kmr, top-i /top/-silah, golauzi golayuz- rhbr, alaiq- alaq, dugun-i- dgn toy, doak-i dak- dk v b. einoqrafik szlrin
. .., .. , ... . 2-. . . ... ., , 1971, .
1

36

izahna geni yer verilmidir.1 S.A.Abuladze grc dilin kemi trkmnhli alnmalardan bhs edrk yazr: tarixi rtlri v Grcstann corafi mvqeyini nzr alb etiraf etmk lazmdr ki, grc dilindki trkdilli alnmalar n mnb rolunu, sasn, Azrbaycan v trk dillri oynamdr. O chti nzrdn qarmaq olmaz ki, grclr hl ilk srlrd Xzr v qpaq tayfalar il ox yaxn nsiyyt saxlamlar.2 Trk xalqlarnn hrbi, iqtisadi, mit sahlrind stnly fakt z d gstrir ki, trklr gstriln razid sayca ox olduqlarndan bunun tsiri grc dilin kemi trk alnmalarndan da aydn grnr. S.Abuladzenin bu fikrini d xatrlatmaq yerin drdi O yazr: Ltdki izah olunan trk mnli szlr grc dilind dbi dil v kitab dili yollu il deyil, bilavasit laqlr /tmas/ nticsind ifahi dil /danq dili/ vasitsil mnimsnilmidir.3 zlynd maraql faktdr ki, hl vaxtil L.A.Bulaxovski d trkizmlri rus dilin ifahi dil, canl danq vasitsil ken cnbi szlr qbilindn hesab etmidir.4 Grkmli trkoloq S.S.Cikiya gstrir ki, Azrbaycan dilinin grc dilin smrli tsiri nticsind grc dilinin lt trkibi nzr arpacaq drcd znginlmidir. S.S.Cikiyann nmun gtirdiyi szlin srasnda etnoqrafizmlr /xsusn d yemk adlar/ kizartma, tolma, buqlama, kaurma, bozbai/ stnlk tkil edir: toxli /tolu/, iaqi /ik/, epii /pi/, doli /dl/, koi /qo/, ialaqi /yaylaq/, bua. doi /azrb. d bula/, xartuta /xartut/, 2tolma /dolma/, kizartma /qzartma/, buqlama /bulama/, kaurma /qovurma/,
1

... - . , , 1964, .7-8. 2 ... , .6. 3 ... - . . , 1964, .9 4 ... . ....1957. .113.

37

bozbai /bozba/ v s. grc dilinin 2ekva, okeba, kova fellri Azrbaycan dilinin kmk, kmk szlrinin fonetik chtdn dyiilmi formalardr.1 Azrbaycan dilinin lzgi dilin leksik tsirin, mumn Azrbaycan v lzgi dillri arasndak laqlr aid faktlara da tri olsa nzr salmaq yerin drdi. .B.Qubadovun Azrbaycan v lzgi dillrinin leksik laqlri /Quba rayon ivlri materiallar sasnda/ adl namizdlik dissertasiyasnda bir ox Azrbaycan mnli szlr gstrilmidir. Hmin szlr irisind etnoqrafik leksikan tmsil edn xeyli mit, pe-snt sz v terminlri diqqti clb edir. Msln, .B.Qubadovun tdqiqatnda Azrbaycan dilind olan aart adlar / axtarma- pendirin bir nv, bulama, tmax- qaymaq, deleme- dlm/, ev yalarnn adlar / yasdux- yastq, xalie- xala, qimeke- qiymke/, tikili v onun hisslrinin adlar / ardax- ardaq, qazma, kerpi- krpi- krpi, dam/. Pe-snt adlar / demiri- dmiri, zurnei- zurna, abaz-apaz, qiymtli metal adlar/ qzl qzl, qurquun - quruun, gm, mis/, musiqi altlrinin adlar / zurne- zurna, tor, daft- df/ verilmidir.2 Mllif daha sonra Azrbaycan dilin mxsus xstlik adlarn bildirn szlri / zkem- zkm, qizdirm malyariya mnasnda, sitelcam- soyuqdym/, yemk adlarn /qiqanax- qayqanaq, quvurma- qovurma, dulmadolma/, irniyyat adlarn / qnt- qnd, mirabba- mrbb, tiab- doab/, geyim adlarn /sir- sra, partalpaltap, yaylux- yaylaq, bamaq- bamada/ da tdqiqata clb etmidir.3 .B.Qubadov masir Azrbaycan dbi dilinin
1

... - . . . .. , 1957, .208. 2 ... / /, , , 1973, .10. 3 ... , .14, 15, 17, 18.

38

lt trkibi il mqayisd daha ox qdim v ya khn formasn qoruyub saxlayan bzi szlri lzgi dilind mahid etmidir. eb /mqayis et: azrb, ip/, qajan /mqayis et: qazan/.1 Azrbaycan etnoqrafiyas btv halnda monoqrafik yolla elmi kild yrniln qdr onun ayr-ayr sahlri tdqiqata clb olunmudur. Yni Azrbaycan etnoqrafiyas cildliyinin yaradlmasna qdr /hllik bu srin yalnz I cildi ap olunmudur 1988/ etnoqrafiyamzn kinilik mdniyyti, maddi mdniyyti /daha ox blglr zr/, rkbiirm snti, rbaflq, maldarlq /qoyunuluq/, atlq, arlq, knd tsrrfat, snaye, suvarma, ltikilik, zmlk, tsrrfat miti, ipkilik v b. sahlr zr aradrmalar aparlmdr. Xsusn M.Q.Vliyev /Baharl/, Q.T.Qaraqal, .S.Sumbatzad, M..smaylov, T..Bnyadov, .H.Nrimanov, .A.Babayev, X.D.Xlilov, M.N.Nsirli, H.A.Quliyev, C..Xlilov, Q.C. Cavadov, H.A.Hvilov, Q..Qeybullayev, .A.Quliyev, A.N.Mustafayev, ..zmaylova v b.-nn etnoqrafiya sahsindki qiymtli tdqiqatlar Azrbaycan etnoqrafiya elminin yaranmasm v inkiafnda mhm rol oynamdr. Azrbaycan etnoqrafiyas srinin I cildi is bu sahd mumildirilmi sistemli etnoqrafik fikrimizin ilk monoqrafiyasdr. Tbiidir ki, etnoqrafiya sahsind mkmml bir srin meydanda olmamas bu gn qdr onun sahlrinin tsnifatn da tinldirmidir. Azrbaycan etnoqrafiyas monoqrafiyasnda etnoqrafiyamz kinilik mdniyyti /taxllq, ltikilik, bostanlq v trvzilik, suvarma/, balq v zmlk, ipkilik, maldarlq tsrrfat / maldarlq, qoyunuluq, qaramal, atlq, dvilik/, ovuluq, balqlq v arlq, sntkarlq /dailm, dulusuluq, aacilm, metalilm, misgrlik, dimirilik, zrgrlik, driilik, toxuculuq v tikm snti/ kimi sahlr blnrk thlil edilmidir.2 Bir hqiqti d nzr almalyq ki, bu blgdki etnoqrafiya
1 2

, .19. : . , , , 1988.

39

sahlri Azrbaycan etnoqrafiyasn tam ks etdirmir. Msln, mnvi mdniyytimizin sahlri, ail v mit, xalq tbabti v s. burada verilmmidir. Yqin ki, bu kitabn sonrak cildlrind etnoqrafiyamzn sahlri btnlkl hat edilckdir. H.A.Hvilovun Azrbaycan etnoqrafiyas /oerklr/ monoqrafiyasnda da etnoqrafiyann sahlri zr blg aparlmdr.1 Mllif kitabnda knd tsrrfat, ev pesi v sntkarlq, yaay msknlri v evlri, xalq geyimlri, yemklr v ikilr, yollar v xalq nqli yyat vasitlri, ail v ail miti, mnvi mdniyyt kimi balqlarla etnoqrafiyamzn tarixin /1920-ci il qdr/ nzr salmdr. Grndy kimi, mllif mnvi mdniyyt blmsini vers d mdniyyt /buraya daxil olan sahlri sadalayr/ baln gstrmmidir. Lakin o, kitabn IX fslind- mnvi mdniyyt blmsind bu msly toxunaraq yazr: Maddi mdniyyt elementlrin mk altlri, silahlar, nqliyyat v ykdama vasitlri, yaay msknlri, evlri v tsrrfat titkintilri, yemklr v ikilr, geyimlr v bzklr, qab-qacaqlar v digr ev avadanlqlar daxildir.2 Azrbaycan etnoqrafiyasnn sahlrinin znginliyi v znmxsusluu Azrbaycan etnoqrafik leksikasn da rngarng, oxaxli tematik qruplara ayrmaa sas verir. Azrbaycan dilinin etnoqrafik leksikasnn btn sahlrini bir dissertasiya iind hat etmk imkan xaricinddir. Biz bu tmdqiqatda maddi mdniyytimizin yemk, geyim, ev-mit yalarnn adlarn, bzi pe-snt sahlrin aid leksikann /rkbiirm, driilik-papaqlq, toxuculuq, zrgrlik, xalq t babti/, mnvi mdniyyt leksikasnn bzi sahlrini /mrasim leksikas- toy,y yas, snnt mrasimi, bayramlarla v baqa adt-nnlrl bal szlri, oyun adlar, mifoloji leksika/ aradrma qarmza mqsd qoymuuq.
: ... //, , , 1991. 2 ... , .223.
1

40

41

Yemk adlar Azrbaycan xalqnn maddi mdniyytinin znginliyini gmtrn sahlrdn biri d yemklrdir. Yemklr, blli olduu kimi, maddi mdniyytin n md elementlrindn biridir. ox vaxt yemklrin trkibin, hazrlanma v istifad olunmas sullarna sasn tdqiq olunan xalqn kemi hyatnn tarixi sndlrd lazmi qdr iqlandrlmam bir sra mhm msllrini, msln, tsrrfat muliyytinin sciyysini, mhsuldar qvvlrin inkiaf sviyysini, htta xalqn mnyi mslsini aydnladrmaq olur.1 Dorudan da xalqn qdim tarixli muliyyt v faliyyt sahlri il, o cmldn d maldarlq, qoyunuluq, kinilik, ovuluq v balqlq kimi sahlri il laqdar onun kulinariya mdniyyti bard oc sz demk olar. Maraqldr ki, XV sr italyan syyah Ambrocco Kontarininin syhtnamsind Ayoqunlu hkmdar Uzun Hsnin saraynda biiriln yemklr bard sciyyvi mlahizlr verilir. O. 1474-c ilin dekabrn 14-dn 1475-ci il martn 21dk Qum hrind qalmdr. Amborocco Kontarini yazr ki, hmin mddt rzind biz yerli adt gr, dflrl Uzun Hsnin yanna dvt olunduq. Bzn biz onunla birlikd nahar edirdik. Bu zaman bizi onun alana buraxrdlar: Bzn d qapnn aznda gzlyir v ox vaxt onunla klm d ksmdn qaydrdq. Bir yerd olduqda o, bizdn lkmiz haqqnda mlumat alr, ox hallarda olduqca qrib suallar verirdi. Onu da deyim ki, Uzun Hsnin alann gircyi artq raftli yerdir. Hr gn onun yaxnlna oxlu grkmli adamlar toplanrBurada drd yz qdr v ondan ox adam nahar edir. Onlara mis camlarda az miqdarda t qatlm saraqin dars v ya baqa hr hans bir dar verirlr. Bunu onlar ox byk hvsl yeyirlr. Hkmdarn zn v onunla bir sfrd nahar ednlr is ox v olduqca yax hazrlanm xrklr verirlr. Uzun
1

... . .232.

, 1964,

42

Hsn ox yeyir, fasilsiz rab iir v z msahiblrini l salma sevir.1 Y.Mahmudov A.Kontarinin sarain dars v ya baqa hr hans bir dar adlandrd dydr. Aqoyunlularn ox byk hvsl yediyi is plovdur.2 Antoni enkinsonun 1561-1563-c illrd Sfvm saraynn syaht zaman verdiyi mlumatlar Azrbaycann XVI sr tarixini yrnmk n ox qiymtlidir.3 Cenkinson 1562-ci il avqustun 18-d amaxya gldi. Syyah irvan Hakimi Abdulla xan Ustacl qbul edrkn sfry 290 cr grk, mxtlif yemklr v meyv xarlm v bu mlumat ingilis diplomatnn syahtnamsind qeyd olunmudur. Bu olduqca gzl kral hrinqd mnim n yer ayrld Ertsi gn, ayn 19-da mn mr olundu ki, kraln yanna gedim. Kraln ad Abdulla xan idi. Onun iqamtgah hrdn 20 mil aralda uca dalarda idi Avqustun 20-d mn onun yanna atdm. O, mni glrzl qarlad, lini pdm. O, mni nahara dvt edib, z d yaxnlnda oturma mr etdi. Kral ipk v zrli sapla bzk vurulmu zngin alaqda oturmudu. Alaq tpnin dnd ox gzl grnrd Alan qabanda la bir bulaq vard. Hmin bulaqdan kral v onun yanlar su iirdilr Alan iin badan-baa zngin, bzkli xalalar dnmidi. Onun alna is gmdn v qzldan bzk vurulmu kvadratkilli xala salnm, ystyn d ona layiq iki yastq qoyulmudu. Kral v onun yaxn adamlar adrda barda qurub oturmudular. Lakin mn bel oturmaq tin olduunu grck, lahzrt stul verilmsini mr etdi v nahar vaxt atanda yerd sfrlr ald v mxtlif cr xrklr, xrklr nvlrin gr crg il dzlmd. Mnim, hesabma gr sfrd 140 cr grk vard. Bu xrklr yeyildikdn sonra qablar sfr il
. .,1863, .57-58. . .. . , , 1985, .112113. 2 .. . .113. 3 , .138.
1

43

birlikd ydrb tz sfrlr saldlar. ortaya 150 nv dvr meyv v baqa ziyaft yemklri gtirildi. Bl ki, iki dfd 290 cr yemk verildi.1 Azrbaycan xalqnn maddi v mnvi mdniyyti, mtti, hyat trzi v s. btn dvrlrd rqin, elc d Qrbin bir ox alimlrinin, syyahlarnn, diplomatlarnn, sntkarlarnn nzr-diqqtini clb elmi, maraql, orijinal, ox hallarda obyektiv mlahizlr sylmi, syahtnamlrin, kitablarn mvzusu olmudur. Bu nn ada dvrmzd d davam etdirilir. Dnyann bir ox tarixilri, etnoqraflar indi d xalqmzn milli mdniyytin maraq gstrirlr. Sevindirici haldr ki, Azrbaycan xalqnn tarixi, mdniyyti, masir hyat trzi Amerika Birlmi tatlarnn elmi dairlrini maraqlandrmaa balamdr. Professor Sula Benetin Nec yaayasan yz haqlayasan kitabnn d hmiyyti mhz bundadr. Mllif kor- koran mftunluqdan qar, toplad materiallara qar bacardqca ehtiyatl, ciddi, vicdanl, daltli mvqe tutmaa alr, apard mahidlri yksk pekarlqla mumildir bilir. O htta adt, rit, allah, halva, asaqqal, snni, t, molla, atalq, xa, bozartma, rtma, rtmaplov, qonaq, dd, toxum /nsil, cins/, tayfa, hkim, ayran v s. szlri Azrbaycan dilind olduu kimi vermidir.2 A.N.Mustafayev irvann maddi mdniyyti mslsini aradrarkn bel bir qeat sylyir: halinin tsrrfat mitindn asl olaraq, yemklrd frq mahid olunur. kinilik v baln geni inkiaf etdiyi kndlrd yemli bitki mhsullar, xsusn dnli bitkilr stnlk tkil edirdi. Maldar elatlarn gndlik yemk eynsind is sd mhsullar v tli yemklr stn yer tuturdu.3
.. , .138. . - . : - 1989, .7. 3 ... ., , 1977, .101.
1 2

44

A.Mustafayev irvann XIX sr v XX srin vvllrindki maddi mdniyytini tdqiq edrkn bu blgnin yemklrin d trafl toxunur. O gstrir ki, irvan yemklri gndlik v mrasim /toy, bayram, ehsan v s./ yemklri olmaqla iki qrupa blnr. Gndlik yemklrdn frqli olaraq, mrasim yemklri mxtlif nv plov v lziz tli xrklrdn ibart olurdu.1 lbtt, bir chti nzrdn qarmaq olmaz ki, Azrbaycann btn mahal v blglrind hazrlanan xrklri d irvanda olduu kimi, mrasim v gndlik yemklr blglrin aid etmk grkdir. nki mrasimlri btn xalq keirdiyi n, tbiidir ki, btn Azrbaycan torpana aid olan mrasim yemklri d gndlik yemklrdn frqlnckdir. Tdqiqa daha sonra haql olaraq yazr: irvan halisinin nnvi yemk v ikilrinin etnoqrafik baxmdan yrnilmsi gstrir ki, bu yemklrin byk ksriyyti mumazrbaycan , htta bzilri mum Qafqaz sciyysi dayrd. Bu mumilik Qafqaz xalqlar arasndak tariximdni laq v qarlql nsiyyt nticsind yaranmdr.2 Qafqaz xalqlar arasnda yemk adlarnn mum Qafqaz sciyysi damasn baqa tdqiqatlar da qeyd etmidir: Bu blglr n /shbt Qafqaz respublikasndan Azrbaycan, Grcstan v Ermnistandan gedir .M./ uzunmddtli isti yay, bol gn, mlayim ken q /lbtt, Qafqazn razisinin hr yeri haqda bel demk olmaz- .M./ sciyyvidir. Mhz el buna gr d bel hesab etmk olar ki, grclr, azrbaycanllar v ermnilr mumn oxar tbii raitd yaayr, z respublikalarnn knd tsrrfatlar istiqamtind bir ox mumi chtlr malikdirlr. Bu sbbdn d tbiidir ki, z yemklrindn sasn oxar v htta bzn eyni bitki v heyvan mhsullarndan istifad edirlr. lbtt, onlarn milli mtbxlrinin oxarl bununla izah olunur.3
1 2

... . ... . .124.

45

Azrbaycan milli yemklrindn bir ox tarixi-etnoqrafik tdqiqatlarda, monoqrafiyalarda, kulinariya kitablarnda bhs olunmu, tsnifatlar verilmidir. Narod Kafkaza tarixi-etnoqrafik oxcildliyind Azrbaycan xalq haqda olan etnoqrafik oerklrd yazlr: Azrbaycan milli yemklri sdl, t, xmir, trvzli v b. onlarca mxtlif yemklrin nvlri nzr alnarsa byk rngarngliyi il frqlnir. Hazrlanma v yemk sullar zlri d mxtlif v oxeidli olmudur. Bunlar oturaq kinilrd v halinin kgri hyat trzi keirn hisssind eyni cr olmamdr /Bu szlr Azrbaycan xalqnn qdim dvrlrdki kulinariyasna aiddir/. Yemklr hminin corafi rtlrdn v halinin ictimai mvqeyindn asl olaraq frqlnmidir. Sovet hakimiyytinin qurulmas il tsrrfatda halinin ictimai v ail hyatnda yaranan kkl dyiikliklr nticsind xalqn yemklrind d tbddlat ba verdi6 O eylr ki, kemid yalnz varllar n idi, indi mumxalq sciyysi damaa balad. Lakin kemid halinin tsrrfat faliyytinin xsusiyytlri v zvq il bal yemklrin bzi eidlri indiki dvr qdr d nny uyun olaraq qallmaqdadr.1 Adt-nnni, maddimnvi mdniyyt v srvtlri btnlkd xalq yaadr, inkiaf etdirir, bu, xalqn milliliyini, varln yaadan, qoruyub saxlayan n md rtlrdndir. Etnoqrafiya, dil, mumn mnvi srvtlr nny tabedir, xalq z kkn, varln qoruyub saxlayarsa, demli, o, hyatn, tarixin snandan, imtphpnndan rfl xr, bunu xalqn btvly, birliyi rtlndirir. Azrbaycan milltind is bu xarakter dyimzdir. Yemk adlarn mxtlif mvqedn tsnif etmidir. Bzn yemyin oxnvllyn, bzn is onun hazrlanmas texnologiyasna gr, rzaq mhsullarndan istifad edilmsin
3

... . ., . 1983, .118. 1 , .. .., .., .., .., .., .., - . ., 1962, . 127-128.

46

gr. habel xrklrin hans mqsdl biirilmsin gr /mrasim, bayram/ v s. chtdn qrupladrlmdr. Bunlardan bzisin nzr salaq. .C.hmdov Azrbaycan kulinariyasn aadak kild blglr ayrr: I. Salatlar v qlyanaltlar. 2. orbalar v hlimlr. 3. kinci xrklr. 4. Kabablar. 5. Plovlar. 6. Dolma. 7. Balq xrklri. 8. Undan hazrlanan xrklr. 9. irniyyat. 10. rbtlr v ikilr. 11. Mrbblr. 12. Sirky v duza qoyulmu mhsullar. Blgdn d grndy kimi, mllif yemk adlarnn tsnifatn Azrbaycan mtbxini daha ox mhurladran yemklrin adlar sasnda aparmaa alm, eyni zamanda nnvi yemk adlar il yana masir kulinariyaya daxil olan mhsullar da nzrdn qarmamdr. Blgd ikinci xrklr verils d, birinci xrklr bal yoxdur /slind orbalar v hlimlr el birinci xrklr daxildir/. Undan hazrlanan xrklr termini is Xmir xrklri ad il verils dzgn olard. V.V.Poxlyobkin is Azrbaycan mtbxini bel bir blg il tqdim edir: I. Birinci xrklr /piti, dova, kft bozba, parabozba, sdl syq, ovdux, balq bozba, xmira/. II. kinci xrklr /kabab Azrbaycan al, qly, sbz qovurma, qoa msnb hr ehtimala gr qora msmm-, llkabab.III. Plovlar. IV. t xmir xrklri /dbr tiplidbr, grz. Qiymxingal/. V. Trvz v meyvli xrklr.VI. orabalar. VII.rbtlr. VIII. irniyyat. IX.Undan konditer mhsullar /unla nan, irvani nan, qurabiy, krluqum, paxlvav, Bak paxlavas, krbura/. Bu blgd is mrbblr, cemlr, salatlar, qlyanaltlar nzrdn qarlmdr. .hmdovun tsnifatnda 12 bnd olduu halda burada xrklr v baqa kulinariya mhsullar 9 maddd cmldirilmidir. V.V. Poxlyobkinin piti v kftbozba I xrklr blgsnd vermsi bir o qdr d dqiq deyil, nki bunlar trkibin gr hm d II xrklr yaxndr, daha dorusu sulu xingal, dbr, orba deyil. Ona 47

gr d znnimizc piti v kftbozba xsusi blgd vermk lazmdr. V.V.Poxlyobkin rus mitbxini is bu gr tsnifata ayrmdr: I. Birinci xrklr.2. kinci xrklr.3. Qu tindn xrklr. 4. Balq xrklri. 5. Gblk xrklri. 6. Sfyfqlar.7. Blinilr /nazik kklr/. 8. Piroqlar. 9. irin yemklr v konditer mhsullar.10. kilr.1 Bahaeddin gel is trk yemklrindn bhs edn Trklrd yemk kltr /gytrklrdn osmanllara/ adl kitabnda Yourtlu yemklr, xmirli yemklr / trk ekmeklrinin rklrinin eidlri/, !tli yemklr blglri zr danmdr.2 rlid d gstrmidik ki, A.N.Mustafayev d yemklri blgy ayrmdr. O, irvan mahal zr yemklrdn danarkn Bitki mnli yemklr, heyvan mnli yemklr balqlar il hm xmir yemklrini, hm d sd mhsullarndan hazrlanan yemklri, habel t yemklrini /buraya balq v qu tindn hazrlanan yemklr d / blgy daxil edir. Mllif mrasim yemklri v bayram yemklrini d ayrmdr.3 H.A.Hvilov da yemklr zr bog vermidir. Bu tsnifat A.N.Mustafayevin gstrdiyimiz blgs il sslir. H.A.Hvilov yazr: Yemklrin mxtlifliyi v znginliyi istifad n nzrd tutulan mhsullarn kmiyyt v keyfiyytindn, habel onu hazrlayanlarn bacarq v qabiliyytindn ox asl idi. rzaq mhsullar bir qayda olaraq iki trkibd qrupladrlr: A/ Bitki mnli mhsullar: I/ rk mhsullar; 2/ meyvtrvz mhsullar.

1 2

... . .,1983. .... .. , 1978, .32-35. 3 .. , . 1977 ..

48

B/ Heyvan mnli mhsullar: I/ t xrklri; 2/ sd mhsullar.4 Azrbaycan mtbxin aid N.Alxasovun Azrbaycan xrklri2, K.Bnyadov v N.Maleyevin birg trtib etdiklri Azrbaycan kulinariyas3, M.Quliyevann Evdarlq4 kitablar da nr olunmudur. Bu kitablarda Azrbaycan milli xrklrinin xalq sulu il hazrlanmas bard sthi danlm, xalq nnlrinin tsvirin az yer verilmi, mitimizd geni yaylm yemklrin oxusu blglr daxil edilmmidir. Lakin .C.hmdovun nr etdirdiyi Azrbaycan kulinariyas5 kitab-albomu is yuxarda adlar kiln mlliflrin kitablarndan z milli xarakteri il, xalq mitind ox ilnn Azrbaycan yemklrinin geni tsviri il frqlnir. Znnimizc, ayr-ayr boglr zr yemklrin yaylma nisbtin gr, yni region al corafi-razi zr /razi chtdn/ d blg aparmaq mqsduyun olard. Bu hm hmin blgnin etnoqrafik sciyysini vermk, hm d myyn bir xryin eidlilik drcsini, ktlvililiyini, elc d qdimliyini akar etmy fakt verrdi. Azrbaycan dilinin ayr-ayr dialekt v ivlrind ilnn bir ox xrk adlarn da tdqiqatmzn mumi istiqami n maraql olacan nzr alb bzi nmunlri gtirmk yerin drdi. Azrbaycan dilinin btn dialektlrind ilnn yemk adlarnn ksriyyti dbi dill ssldiyi n biz burada btn dialekt v ivlrin materiallarn tbii ki, ver bilmirik. S.M.Behbudov Azrbaycan dilinin Zngilan ivsind ilk olan aadak xrk adlarn gstrir: a //plav, qatmac// qatmac-qoyun sddn ksiln yaxn salm son
... //. , , 1991, .163. 2 ., ..,1955. 3 ., .. .,1982. 4 .. . ,1988. 5 ... , . 1987.
4

49

sd il dydn biiriln yemk, ngd-buda qaynadldqdan sonra ona kncd v s. qatlb yeyiln quru yemk /xrk/ //rn, klkey domu heyvann ilk sdndn biiriln brk yemk // Klk // gtmz, rvid// rid, sdda sdl dydn biiriln xrk// il //sdd il// sdd syx, ayrann a// qatmal, qara il-buda yarmasnda biiriln v iin soan qovrulub tkln xrk, qnd// qnda, trk doabla biiriln halva// trhalva, xmira, zrqov, qbili, numuru alnmam halda yada biiriln brk yemk, blama, hdix, horra, qyanax, dovqa// dva, piti// sous, orba// orva, xil, quymax, halva, qavrma, uma// oma, xingl, bozba, dolma, kifd, bayax, bozartma, suf// sup, qaysava, soyutma t v ya yumurtan suda qaynadb biirm.1 lbtt, bu szlrin oxusu dialekt, iv material kimi qiymtlidir. Bunlardan glckd etnoqrafiya v izahl ltlrin trtibind istifad etmk zruridir. Zngilan ivsi n / bu szlr elc d baqa bzi ivlrd, mumn canl danq dilind d tsadf ntmk olar/ sciyyvi olan rk adlar da byk maraq dourur. Hmin tdqiqat srind bel szlrin byk bir qismi d gstrilir: b/ rk adlar: yuxa-nazik kild yaylb biiriln rk // yayma, siroc bir-birinin stnd biiriln yuxa // iraz //siraj// kunar srdilli /uaq n biir/ mal dilin oxar kk // sr quyruu, tap-tndird biiriln bir qdr qaln rk, xmirli-acdlm xmirdn sacda biiriln yumaq rk, qaln sacda biiriln qaln rk, xitf //xitab// kt, lava-tndird biiriln rk, ftir, fsli-sacn iind biiriln yal rk //idi ftir// kmb, kk-uaq n biiriln kiik rk //kk// yada biiriln iri rk, kmb dyirmanda biiriln duzsuz rk.2 Azrbaycan dilinin Salyan dialektind d bir ox xrk adlar ilnir ki, bunlarn ksriyyti dbi dild d eynil var.
... . . . , 1966, .278. 2 ... , .278.
1

50

Lakin tlffzc frqlr mahid olunur: a, a a, dym a, rid a, yarma a, std a, umac a, hdik a, bayaq, bozba /boz a/, soan bozba, qaysava, qovurma, i qovurmas, sbzi qovurma, quymac, qyma, dnd, dilim boran. zm boran, girdk, dolma, badmcan dolmas, klm dolmas, yarpaq dolmas, dm, kabab, d.gm kabab, ll kabab, tava kabab, i kabab, kifd, kki, szzi kki, ktab, t ktab, dtlit, mtncm, piti, plo, boran, plo, qyma, plo, dama plo, dm plo, mrci plo, mtncm plo, paxla plo, rtma plo, cc plo, turbr-dbr, umac, qara umac, firni, xil, xingl, qovurma xingl, qaq xngli, lzgi xingli, halva, qara halva, qur halva, tr halva, qoz halvas, kndc halvas, mcum halvas, horra, rtma, crbr, ndaz, orpa.1 .K.Cfrli Qazax dialektind ilnn rk v xrk adlarn aadak kild qrupladrmdr: Adi rklr: xamral ftir, klftir, tndir kk. Yal rklr: qatdama /bu sz dbi dild qatlama klind ilnir/, fsli, ydx, kmb, vaz, kmb, sajaras kmb, kll kmb, yelapard, paxla, yal ftir,nzik /sdl yorulur/, kpryi. tdn hazrlanan xrklr: qovurma, oban qovurmas, bozba, bozartma, kavaf, klm dolmas, yarpaxdolmas, czdax, bayax, piti, ll kavaf, soutma, qzartma, ciyarhm /i qovurmas/, taskavav. Dydn hazrlanan xrklr: a, mada /mada/, sdda, /sdl a/, xm /sdl biir/, ridli a, kimidi a, puloy, xurmal puloy, toyux puloy, qroqovul puloy, dymli puloy, ytd puloy, iloy, dy orbas, il v s. Undan v yarmadan hazrlanan xrklr: Xngl, qourmal xngl, un xal, yarma xal, ridli isdi, elixli //umad isdi, qurutdu isti, sdd isdi, hrr, quymax, halva, qout, pirnic a /pirinc-buda cinsidir/.

... . .. , 1955, .418-419.

1

51

Baqa yemklr: dymnc, qayqanax, yaxor, krmz /sd-qatq qar/ qaysafa, asolax, doa v s.2 .Cfrlinin tdqiqat srindn gtiriln nmunlr gstrir ki, Qazax rayonu razisind mxtlif eidli rklr v yemklr biirilir. Mllif tsalfi deyil ki, gndlik biiriln rklrl myyn irasimlrl, ziyaftlrl bal hazrlanan yal rklri frqlndirmidir. Hminin tdn hazrlanan xrklri /qsaca t xrklri/, Dydn hazrlanan xrklr /dy xrklri/, Undan v yarmadan hazrlanan xrklr v baqa xrklr balqlar il veriln xrk adlar da hmin razinin kulinariya vziyytini tqdim edir. Bu yemklr baqa blglrdn z sciyyviliyi il frqlnir, bir oxu yalnz bu dialekt mxsusdur. Yeri glmikn deyk ki, ftir sz trk dillrinin dialektlrind d mahid olunur. Msln, Ptr klind tatar dilinin Qrbi Sibir dialektlrind d ilnmsi2, elc d ftir //ptr killrind tndir ryi mnasnda qrz dilinin ivlrind yaylmas 3 da qeyd olunur. dbi dilimizd qatlama klind veriln rk ad katlama formasnda uyur dilind ilkdir /R.Usl.s.351/. S.Mollazadnin Qax rayonu ivlrin hsr etdiyi tdqiqat iind bu razi n spesifik olan yemk adlarnn verilmsi d maddi mdniyytimizin toplanlmas n fpydaldr.Mllif xsusi izahlarla bel szlri nmun gtirir: adinday /dar, arpa v buda ununun qarndan biiriln iri xngl/ qoqu /qardal unundan biiriln iri xngl; bunu yalnz obanlar biirirlr/ gdl /gidil/ /qyqac/ /xalagil gedn/ yada biiriln irin qoal/, qaxac /btv qoyunun qurumuu/, burch /qaq xngli/, abatdiy/ isti ftiin arasnda pendir sxmas/, issi ch/yalnz xmir xryi biirmk n ayrlm
... .,,1961, .260. 2 ... ., 1952, .188. 3 .. - //, 1954, .439.
2

52

un/, ixlas /piyl qardal ununun qardrlm, qoyunun yal barsana doldurulmu v sonra qazanda biirilir /mt/ ir / mkit / bir ne adamn ylb bir yerd biirdiklri yemk, nigz /qozdan hazrlanr/, srh, sxma, urva, xrgi /duru biirilmi halva/, xlyar /sarmsaq otundan hazrlanr/, xun /yada biirilmi pendir/, hvic /an qaras/, obal /suda biirilmi qaraciyr, soanla birlikd qoyunun iindn xan nazik prdy bklr v tavada biirilir/, oz /qurumu qyma t/, rflt/ /plt/ lobya orbas/, gizgl /bunu yalnz qda biirirlr, qardal unundan hazrlanr/, qozlua, qr /grz formasnda olur, bunun bir ne nv vardr: yumurtann qr, hvnn qr, cincarn qr, etin qr, alann qr, pendirin qr, xarxuun qr v s., kt /qutab/1. Baqa dialektoloji srlrd olduu kimi .Krimovun da namizdlik dissertasiyasnda tarixi Azrbaycan razisinin Gyc v nbrk blglrind ilnn /indiki Ermnistan/ xrk v yemk adlarna, irk adlarna yer ayrlmdr. Bir chti d deyk ki, dialektologiyaya aid btn elmi aradrmalarda ancaq bu szlrin siyahs gstrilir, tsnifat, blg aparmaq mqsduyun olmamdr. .Krimov aadak yemk v rk adlarn gstrir: Crqoy /qartop qzartmas/, xal, xngl, bbx orbas, a, qoyrma /qzartma/, doya/ /dya, qayanaq, asola, quymax, dlm, krtdmz /bulama/, sulux, koramaz, ksm, mrx, kavaf, qysf /hr cr meyv qurusundan hazrlanm yemk/, hrr, bozartma /ksr kndlrd/, ksmix, dolma, or, iylm /pendirli or/, rtma, ftir,yuxa, xamral, lava, frn, tndir, cad, kmb, kzdm, gilix, qatdama, fsli, bii, kl kmbsi, nzix kmb, sajaras, taftap.2 Tarixi Azrbaycann Zngibasar blgsinin /vvllr Uluxanl adlanmdr/ bir kndind A Necilli kndind /indi
... - ., , 1966, .263. 2 .. . , , 1970, . 327.
1

53

Ermnistann tabeliyinddir v daha Azrbaycan trklri yaamr/ ilnn yemk adlar Azrbaycann baqa razilrindkindn demk olar ki, he frqlnmir. Mqayis n bunlar gstrmk yerin drdi: Ayran a, plov, a, dolma, quymaq, xil, xngl /tli xngl, tsiz xngl/, rit, boxba, trhalva, omac, omac a, omacl halva, msmb plov /badmcanla da biirilir/, qiymplov, kft, qaq xngli, kabab, toyuq qzartmas, rtma, orba /dy, t/, kk, qayqanaq /unla, sdl, gyrti il/, hdik, soyutma v s. Diqqt edilrs, buradak yemk adlar bzi tlffz frqlri nzr alnmazsa Azrbaycan dbi dilinin lt trkibind olan szlrdir. lbtt, biz etnoqrafik faktlarn diliilik trfi daha ox lazm olduundan ayr-ayr yemk adlarnn zri nd dayanrq. zlynd maraql faktdr ki, Azrbaycan dilindki yemk adlar, sasn, fellrdn ml gln feli isimlrdir.Yaranma tarixi baxmndan bu szlr dilin daha qdim alarna gedib atr. Bel szlr irisind tbii halnda olan aart adlarna /qatq, szm, dlm, qaymaq, axtarma, atlama/ v s. elc d mxtlif rzaqlardan, qida mhsullarndan hazrlanm yemk adlarn bildirn mfhumlara /a, bozba, bozartma, bozlamac, bulama, bulama, qzartma, qovurma, qovura, qovut, dama, dolma, dm, yayma, yarma, soyutma, rtma, ilik v s./ da rast glirik. Azrbaycan ifahi xalq dbiyyat nmunlrind xalqmzn qdim mitind istifad olunmu / indinin znd d hmin yemklrin oxusu biirilir/ xrk adlarna bol-bol rast glirik: Kabab, dym, qovurma, rtma, soyutma, sac ii, pamidor dolmas, sddsyq, taskabab, tngab, trk, firni, fisincan, cudu, bozba, katlet, qly, kft, dolma, llkabab, ikabab, yarpaq dolmas, klm dolmas, badmcan dolmas, badmcan rtmas, qzartma, basdrma, qayqanaq, kllpaa, qaynatma, dbr, xingal, a, sdl a, sdl plov, dm plov, rtmaa, mad a, ridli a, msmma, barsaq qovurmas, mrcimkli a, boranl a, vlikli a, kimili a, ccli a, rikli a, 54

xurmal a, yarmaa, kiklikli a, dama, orba, vlikli orba, qrxbuumlu a, ayranl a, ydl a, xmira, doaa, xil, amkabab, quymaq, halva, qaysava, rit a, horra, ki, omac, yirdk, samur, yarma, hdik, dm, grz, lobyailov, mrciilov, paldava, qovut, qovutlu xil, bulama, qnd, qymakk, hlima, bryan, tavakabab, il, ilbrnc, ayranilov, sbzqovurma, balqplov, kkplov, nmriplov, badmcanplov, ritplov, qiymplov, dmplov, bozdm, turmr, narla, lovyailov, sirkplov, etrngli a, qabaql a v s. 1 lbtt, bu uzun-uzad siyahn Azrbaycan folkloru antologiyasndan /I kitab/ gtrmk. Bir chti d qeyd edk ki, burada qrupladrlma aparlmam, n qdim, n tez-tez biiriln milli yemklr frqlndirilmmi, son yz ild v htta son on illiklrd dilimizin lt trkibin kemi yemk adlar daverilmidir. Burada qovurma, rtma, soyutma, trk, bozba, kft, dolma, qzartma, basdrma, qayanaq, xingal, a, plov, dama, orba, dova, xil, quymaq, halva, qaysava, omac, hdik, qovut kimi ne srlrdn bri mitimizd mhm yer tutmu yemk adlar olduu kimi, son dvrlrd ildiln pomidor dolmas, klm dolmas, katlet v s. szlr d verilmidir. Burada gtiriln nmunlrd kababn 6 nvnn, an 23 nvnn, plovun 10 nvnn mumiyytl plovun nvlri olduqca oxdur/, dolmann 4 nvnn v ilovun 4 nvnn adna v b. yemklrin adlarna tsasdf edirik. Azrbaycan milli mtbxin daxil olan yemk adlarna mnc nzr salsaq burada ksr szlrin xalis trk mnli olmasn grrik: plov, kk, piti, bozba, kft- bozba, syq, dbr, kllpaa, dova, balva, umac, grz, zm, qiym, qutab, quymaq, xil, scuq, qoal, ovma, fsli, axtarma, basdrma, bozartma, bulama, bulama/ /bulamac, qzartma, qovurma, dama, /dy a/, dlm, dilm/ ay/, dolma,
. .. , , 1968, .275.
1

55

dym /kabab/, dm /a/, yayma /sdl syq/, yarma /a, ilov/, soyutma, kzdm /kmb .Krimovdan/, szm, portdm, txma, rtma, atlama, qatq, qurut, qaymaq, ksmik, ayran, or, krmz v s. Biz burada btn yemk adlarnn siyahsn vermk fikrind deyilik. Bu adlardan da grnr ki, milli mtbximizd trkib z szlrimizin xeyrindir. Biz daha ox yemk adlarndan bhs edcyik ki, onlarn milli mnsubluu bh altna alnr. Habel mrkkb szlrdn ibart olan milli yemk adlarmz da gstrir ki, Azrbaycan kulinariyasmnda trk leksikas byk stnlk tkil edir: ayrana, qatna, dma, rit a, yarmaa, xmira, obana, hlima, sbziqovurma, turuqovurma, basdrmakabab, dymkabab, llkabab, tavakAbab, tikkabab, toyuqkabab, cckabab, qiymplov, qovurmaplov, damaplov, dmplov, paradmplov, sdlplov, toyuqplov, rtmaplov, ccplov, ilplov, ydlplov, qaqxngli, qovurmaxngl v s. Azrbaycan milli yemklrinin adlarn mnc, rekionallokal baxmdan qrupladrb aadak blglr ayrrq: I. rlid d gstrmidik ki, Azrbaycan dilindki yemk adlar xalqmzn maddi-mnvi hyatnn uzun bir inkihaf yolu kemi mhsuludur, z milli szlrimizdir. Bunlarda rq mxsus xsusiyytlr aparc mvqeqdir: a, bozartma, bii, bozba, qly, qiymplov, doramac, dolma, piti, plov, rtma, usac v s. 2. lakin ksr yemk-x.rk adlar trkmnli olsa da, tarixi geoklik, tarixi inkiaf, qarlql laqlr, iqtisadi mnasibtlr Azrbaycan dilind bir ox cnbi mnli rb, fars,rus, Ukrayna, grc v s. dillrin mxsus yemk mfhumunu bildirn szlrin ilnmsin sbb olmudur: abgt, rit, xuru /fars mnli/, halva, kabab, ftir /rbmeli/, biskiait, bifteks, bor, kotlet, pirojna, salat, sous, sup, tort, xro, oxoxbili, langet, raqu, blinik v s. /Avropa, rus v Qafqaz dillrin mxsus szlrdir/. 56

3. Azrbaycan milli yemk adlar razi chtdn d frqli xsusiyytlr ksb edir. Dorudur, Azrbaycann btn blglrind mumilk yemk adlar geni yaylmdr /plov, a, piti, dolma, bozba, kabab, rtma, qayanaq, qovurma, dova, kt, kk, grz, umac, ftir, xil, xngl, halva, orba, basdrma, soyutma, kftbozba, llkabab, tavakabab, toyuqplov, krryi v s./. Bir ox yemk adlar is yerli razi xsusiyytlrin gr frqlnir, yni mumilk deyildir. slfll //slhl, qrs// girs, burcah, maxara, qyqac, kpbc, kumac, ayrana, klpr, lvngi, tap, xtab, clvr. Daha dqiq desk, lvngi, ayrana Lnkran Astara blgsi n, burcah, maxara, slfll// slhl sasn kiQax-Zaqatala-Balakn rayonlar n, dbr, qutab, paxlava, orqoal, krbura v s. Bak- irvan blgsi n daha sciyyvidir. 4. Bzn btn Azrbaycan n mumilk yemk adlar hesab ediln bzi xrk adlarna da lokal sciyysi mahid olunur. Msln, Plov sz btn rq qrupu dialekt v ivlrind daha geni yaylmdrsa, baqa ivlrl is a sz hmin mvqeddir. Misallarn sayn artrmaq da olard. Yeri glmikn Cnubi Qafqaz1 xalqlar /azrbaycanl, grc, ermni/ n v elc d milli, sciyyvi hesab ediln bzi yemk adlar bard mlahizlr qoluluruq. Cnubi Qafqaz mtbxinin milli lamtlr gr ayrlmasn o sbb d tinldirir ki, bir sra eyni xrklr, milli v ya tarixicorafi blglrdn asl olmayaraq Cnubi Qafqazda da yaylmdr. Nmun kimi, hamya mlum olan alq, yaxud plovu misal kk2. Biz bir eyi qeyd etmyi lazm bilirik ki, bel hallarda dil faktoruna /szn mnyin/, yemklin yaylma arealna, hans xalqn hans nisbtl yaylmas, elc d kompakt halnda yaayan xalqn gstricilrin /yni
. ... .., . 1983, .118.
1 2

57

saynn miqdarna, mxtlif, frqli razilrd yaamasna/ xsusi olaraq fikir verilmlidir. Plov yemyi palav ad altnda enmnilr arasnda yaylsa da, bunun trk /Azrbaycan/ sz, hminin mnyi, texnologiya xsusiyytlri plovlarn myyn trk-iran mxzlrin aidliyini gstrir ki, bu da onu Azrbaycan milli mtbxinin assortimentin aid etmyi haqq qazandrr.1 V.V.Poxlyobkinin Naionalne kuxni naix narodov adl kitabna biz tez-tez mracit edirik. Bunun balca sbbi odur ki, srd mxtlif xalqlarn milli mtbxlrinin tarixi, bu gn haqda obyektiv mlahizhlr sylnilmkl yana, znnimizc, bzi hallarda pekar olmayan, tarixi, linqvistik, milli-regional v iqtisadi, corafi sbblri, rtlri nzr almadan yrdln fikirlr d yox deyil. Msln alq sz bard onun aadak mlahizsin diqqt edk: alq sznd is msl baqa crdr. Bu xrk Rustyada v btn dnyada sciyyvi Qafqaz xryi hesab edilir. mumiyytl, bu bir ox maldar xalqlara, o cmldn d dallara daha ox tandr. alq sznn adna clinc, baxmayaraq ki, o he bir bh yeri olmayan trk mnlidir, Qafqazda, htta trkdilli Azrbaycanda /bel xr ki, trkdilli olmayan Azrbaycan da var- .M./ z dillrinin lt ehtiyatndan x edib onu izah ed bilmz2. Tssf ki, mllif Azrbaycan dbi abidlri il, o cmldn d Kitabi-Dd Qorqud dastan il tan deyil. gr bel olmasa idi, o, aada dastandan gtirdiyimiz paralar oxuyub z szlrini geri gtrrdi: A ayldan tmn qoyun vergil,Bu olana ilig olsun, rdmlidir!
... .. .. / / 50- , . 2 . , , , , , .
1

58

/FZ,S, KDQ,s.36/ Aaylda tmn qoyun snin, gedr, Mnim d iind iligim var, Qomam yoq qrq namrd! /FZ,S,KDQ, s. 41/. Grcstanda alqa /iliy/ mtsvadi, Ermnistanda is xorovats, Azrbaycanda is kabab deyirlr. XVIII srd Krm tatarlarndan gtrdklri alq /ilik/ i szndndir/ szn id bin xrk anlamnda tkc ruslar ildirlr, rus dili vasitsi il bu leksik vahid baqa avropa dillrin d kemidir1. Biz irlid gstrdik ki, Kitabi-Dd-Qorqud kitabnda ilik sz bu gn iltdiyimiz kabab yemk adn vz etmidir. Tarixi inkiaf nticsind ilik trkAzrbaycan mnli sz yerini kabab fars mnli sz gzt etmidir. Bu hqiqtn o demk deyil ki, V.V.Poxlyobkinin dediyi kimi bizim ana dilimizd ilik sznn mnyini izah etmk qeyri-mmkndr. Biz bu fikrin da tam leyhin deyilik ki, Cnubi Qafqazda hr bir xalq n alq milli xrkdir v ona gr d tkc zlrin mxsus adlar deyil, hminin onu azrbaycanllar,grclr v ermnilr hr birisi ayr-ayr sullarla hazrlayrlar ki, bu da hmin xryi hr Qafqaz mtbxin aid etmy sas verir. alq sz hr Qafqaz mtbxin aid olsa da, hmin xryin varisi azrbaycanllardr, onun mn mnsubiyyti d bunu deyir. Qdim tarixli Azrbaycann tbitc, iqlimc rngarngliyi, oxsayl tsrrfat sahlri, muliyyti, maddi v mnvi mdniyytinin znginliyi, pe v sntlrin oxluu, tkrarszl, bnzrsizliyi onun mxtlif mahallarna, blglrin mxsus, xsusi adlarla mhur olan yemk-xrk adlarnn da yaranmasna, hmin adlarla da frqlnmsin sbb olmudu: ki halvas, Gnc pitisi, Gnc rtmas, Qaraba ktsi, Arzuman kftsi, ahtaxt yemii, Ordubad drmyi/ruleti/, ki paxlavas, Bak paxlavas, ki klsi,
1

59

Lnkran klsi, Quba txmas, Bak qorabiysi, Azrbaycan nan, ki ovmas, Gnc paxlavas, amax mtkksi, Qozlu Ordubad drmyi, ki salat, Xzo salat, Azrbaycan salat, Lnkransaya qaqalldaq, Azrbaycansaya qaqaldaq, Azrbaycansaya t qzartmas, rnsaya tbii bitoki, kisaya grz, Azrbaycan orbas, Klbcr bal, Dstfur bal, Qabatp bal, Gnc qayma v s. Htta bzn bir blgnin kndlri d rzaq v baqa nemtlrin bolluuna, nvn, hazrlanma suluna gr d frqlnirlr. Xsusi adlarla mhurlarlar. Msln, Qax rayonunda ilnn bu adlara diqqt yetirmk maraql olard: Qaqaay armudu, Saxur dolmas, Sarba pendiri, lisu pendiri. Azrbaycan dilind v habel baqa trk dillrind tarixn ilnmi bir ox yemk adlar da var ki, bzisi masir dilimizin lt trkibind mahid olunmur: Msln, yxni, top, qyl szlrini nmun gtirmk olar. Yxni sznn Kitabi-Dd-Qorqud dastanlarnda qovurma mnasnda ilnmsin tsadf olunur. Ks-ks yemg yxni yax /FZ,S, KDQ, s.96/. Oullular a otaa, qzluy qzl otaa, ol-qz olmayan qara otpa qondurn, qara ke altna dn, qara qoyun yxnisindn nn gtrn, yers-yesn, yemzs tursungetsn /FZ,S, KDQ, s.35/. Naxvan ivlrind yxni z soyutma t xryi mnasnda bu gn d ilnir.1 Top yemk ad M.Kaqarinin ltind buda v qapabaaq unundan hazrlanm xrk mnasnda gstrilir /DTS, 575/. Naxvan ivlrind ilnn tap gird, qaln ryin d top szndn olmas ehtimal edilir.2

.. . , , ., 1982, .6. 2 .

60

Qyl sz d XIII sr Azrbaycan dbi abidsi Dastan-hmd Harami d qzartma t anlamnda ilnmidir: Hr, qylv dan tuturqan. Qu tlril qoyun cml bryan /DH.40/ Bugnk dbi dilimizin lt trkibind bir ox arxpiklmi yemk adlarna rast glmirik. Tbiidir ki, onlar n vaxtsa ilk olmu, xalqn mitind geni yer tutmudur. Bunlardan elsi var ki, mnaca daralm /msln, a sz kimi/, bzilri is dbi dilimiz n khnlmidir. Tamam khnlmi yemk adlarndan bzisin nzr salaq: Bazlamac /bozlamac variantna da tsadf edilir/. KitabiDd-Qorqud dastanlarnda sac st bin ftir mnasnda bazlamac szn rast glirik: Gldin ol kimsoldran soydr, mapadanca yerindn uru turar, lin-yzin yumadan toquz bazlamac iln bir kvdk yourd kvzlr, toynca tqa-basa yeyr, lin bgrin urar, aydr /FZ,S, KDQ, 33/. Azrbaycan dilinin dialekt v ivlrind bazlamac sz mxtlif variantlarda v frqli mnalarda yemk mfhumu bildirir: Bozdamac /Bak, smayll// bozzamac/ amxormkir/ is.- sac stnd biiriln rk- Bozdamac, lim xmir, qarnm ac /Bak/; - A.anis xala, bozdamac biirib qurtardun, mn d bir-iki dn biircm /smayll/. Bozdama /indiki Glstan/ is. doramac Gll qar bir boqab bozdama qayrb yedi. /ADDL, 84-85/. V.V.Radlovun ltind is bazlaman klind ilnir: bazlaman /osm./ Pirojnoe s iz sloenoqo testa s medom qatlama killi ball pirojna /Radl. T. IV, .2, s.1546/. Hinduah Naxvaninin Sihah l-cm ltind bozlamac-yal rk mnasnda qeyd olunmudur. Bozlamac adnn mnyi maraqldr. Buz sz Midiyada keflndirici iki mnasnda ilnmidir. Midiyada buslar adl bir qbil olub ki, bu da keflndirici iki hazrlayan demkdir. Azrbaycanllarda is maya sznn actma v xam klind olmas da maraqldr. Xama termini is Midiya dilind Xuoma xatrladr ki, bu da mqdds 61

nlndirici iki demkdir.1 Znnimizc, ftir v iki szlri arasnda he bir yaxnlq yoxdur, bu ancaq olsa-olsa bir ehtimald. Dialekt v ivlrd drmy /Naxvan, Gnc/ / drmk/ Cbrayl// drmx/ mkir, Ouz/ variantlarnda irisin ya, pendir v s. yaxlb bklm yuxa, rk mnasnda ilnn yemk adna /baqa ivlrd d ilnir .M./ M.Kaqarinin ltind trmk klind rast glirik. O, trmk szn irisin ya, pendir, t doldurulmu qoal mnasnda gstrmidir /DTS, 599/. Yuxa sz yayma nazik rk mnalarnda mxtlif dialekt v ivlrd /Cbrayl,, ua/ qalmaqdadr. M.Zeynalov hmin szn Naxvan qrupu ivlrind tndird biiriln nazik yayma rk mnasnda ilnmsini qeyd edir.2 Yuxa sz qdim trkcdki yuka /yuyka, yuvka/ nazik anlamnda olduu /DTS, 277, 281, 282/ v M.Kaqarid is kk mnas da gstrilir /DTS, 281, 282/. Khnlmi yemk mfhumunu bildirn szlrdn biri d ln ismidir. Bir ox dialekt v ivlrd bu sz ilns d, ADDL-n dmyib. Orxan aiq Ggyay ln sznn Aadak mnalarn gstrmidir. I. Sultanlarn v bylrin kdiyi sfr; 2. Btn xalq n hazrlanm yemk. 3 skr v xalqa veriln mumi ziyaft.4. mumi qurban yemyi.3 E..zizov Orxan aiq Ggyaya saslanaraq bel bir fikir sylyir: Bu bir daha ln sznn adi qonaqlq mnasnda olmadn, daha ox qdim bir adt v mrasiml bal olan v btn xalqa veriln mumi ziyaft mnasnda ilndiyini gstrir.4 ln sz klassik ifahi xalq dbiyyat nmunlrind v Azrbaycan ivlrind geni ilnir.
1 2

... . , 1960, .77. ... , .7. 3 ... .,1973, .287. 4 ... . ,, 1990, .285.

62

Syyad v Sadt dastannda ln leksik vahidinin ilnmsinin ahidi oluruq: Yz birim atlana, yz birim d, Gnd yz ycim kil i. Arda kimi lnim bi, Axar Araz kimi sel yai olsa.1 Aq lsgrin d poeziya dilind bu sz bir ne df tsadf edirik: Han mrd iyidlr, bo qalb yurdu?! Sxavtd Eldar nurlanurdu: Erkk ksib, ar mclis qururdu, ln kilirdi mallarn, dalar! Baqa bir erind: Qazax bylrindn qona gldi, Bir hft ziyaft gy yksldi. ah Abbas lnli mclis dzldi. Hatm sfrsini Ad Annax by. /A.lsgr, I k, 87, 201/ XVI sr eyx Sfi tzkirsind lan kmk feli birlmsi qonaqlq hazrlamaq mnasndadr.2 Etnoqrafik dyrini bu gn d saxlayan ln sz masir Azrbaycan ivlrindn Bak dialektind lan / qonaqlq/ toy sz il qoa ilnir: Fatmaxanmgild toy landu. 3 ln ismi Qaraba ivlrind maln datmaq, maln paylamaq, yeyib datmaq, mft bol yemk mnalarn ifad edir: - ln yan o demxdi kin, malnn qdrin bilmiosn, paylyrsan,- ln eldim, yan malm datdm; - , yemx lniydi: Canavar qoyunu ln eldi / Brd Lnbran k./
. 5 / ., ../. , . , 1966, .2.. 340. 2 ... . . ., ., 1972, .28. 3 ... . . , , 1957, .201.
1

63

Gdby rayonunun nx blgsind is ln sz yeyib datmaq, mft yemk, bana qalan yemk mnasnda ildilir. N ln kirsn safszd ndi? Getdim grdm ln d, mn d qouldum bir yandan. Gyayn Br kndind hmin szn bol, bolluq mnas qeyd alnmdr: Mclisd hr ey iland.1 mili rayonu ivlrind is l formas ilnir. lbol bol paylamaq felin d mili rayonu ivlrind tsadf edilir. , ndi xalxn maln lrsn? Bun bir lnniy ddm. lnnix- bolluq.2 Bllidir ki, Azrbaycan dilind szlrin mnaca dyimsi hadissi mahiyyt etibaril dilin lt trkibinin znginlmsin xidmt edir. Bel ei, szlrin mlum mnalar genilnrk yeni mna alarlar qazanr, daha dorusu mnaca genilnir. Lakin bunun ksi olan mnaca daralma hadissi d mahid olunur. Y.Q.Mmmdov szlrin mnaca daralmas hadissini aradrarkn bel bir mlahiz irli srr: Mnaca daralma zaman qdimd mumini: cinsi bildirn szlrin bzisi sonralar hmin cinsin trkib hisslrindn birini nv ifad etmy balayr. Bu semantik proses hr eydn vvl, ona gr ba verir ki, hmin cins daxil olan baqa nvlr mxtlif sulla ml gln v ya baqa dillrdn ken szlrl ifad edilmy balayr.3 Y.Q.Mmmdov mnaca daralan zlr siyahsna yemi, kii, oul, tata, a, qar, qon, don, geyim, bic, qarda, le, z tar // dar, tat, ulaq, ik, rik, yr kimi szlri vermidir.4

... . , , 1960, .41. 2 .. . , , 1969, .249. 3 .. . , , 1987, .71-72. 4 .. , .74.

1

64

Daha sonra o, an tarixn yemk, xrk, indi is xryin bir nv plov anlamnda ilnmsini qeyd edir, 1 Azrbaycan dilind ilk olan ayr-ayr yemk adlarnn tarixi he d eyni bir dvrdn balamr, bunlarn hr birinin kulinariyamzda znmxsus mvqeyi vardr. zlynd maraql faktdr ki, Azrbaycan dilindki yemk adlar, sasn, fellrdn ml gln feli isimlrdir. Yaranma tarixi baxmndan bu szlr dilin daha qdim alarna gedib atr. Bel szlr irisind tbii halnda olan aart adlarna /atlama, axtarma, bulama, dlm, qaymaq, qurut, szm v s./ v elc d mxtlif rzaqlardan, qida mhsullarndan hazrlanm yemk adlarn bildirn mfhkmlara /a, bozba, bozartma, boxlamac, bulama, bulama, qzartma, qovurma, qovura, qovut, dama, dolma, dm, yayma, yarma, soyutma, rtma, ilik v s./ da rast glirik. Orxon-Yenisey abidlrind d a sz yemk mnasnda ilnmidir.2 Kitabi- Dd Qorqud dastanlarnda da a ismi mumiyytl, Yemk, xrk mnasn verir. Umanna- usanna a yeyirdim /KDQ, s. 73/. XIV sr aid qrammatik traktatda / zskanny dar trkskomu zku/ a, /a olsun- nu olsun/ azk, ayran, bal, ilik, peynir, kurut v s. kimi yemk adlarna rast glmk olar. sl hqiqtd is hr cr xrk, yemk, bimi mnasnda a sz bu gnmz n mumilk deyil / Masir dbi dilimizd ilnn axana a komponenti yemk mnasndadr/. Dialekt v ivlrimizd a sz- ismi xrk adlarnn trkibind fal ilnir: ayrana /dova Masall, Amasiya, ADDL, 72/. F.hmdov bu xsusda yazr: Bu szn /a sznn .M./ xrk mnasnda ilnmsinin izlri masir dialekt v ivlrimizd qalmaqdadr. Quba dialektind dovaya ayran a /yni ayran xryi/, sdl sya sdl a deyilir. Masir dbi dilimitzd is a sznn mumi mnas daralm,
1 2

. , . 262,263, 270, 276, 347, 362, 407.

65

xryin yalnz bir nvn bildirn mnada sabitlmidir.3 Bir chti d qeyd edk ki, ayran a sznn dova mnasnda ilnmsin tarixi Azrbaycan mahal olan Gyd v Lnkran ivsind d tsadf edilir. A Azrbaycan dilinin izahl ltind a sz haqqnda verilir: A. s. I. xrk, yemk, bimi. An syql dnin azlndadr. /At sz/. Bzi yerlrd tsadf olunur aa, t. Sabir 2. Plov. Sdl a. tmal a. Lobyal a. Qiymli a. 3. Un, dy, yarma v s.-dn biiriln syq xrk, horra /Adil, I, 164/. Sdl a /syq/, mad a, ritli a, mrcimkli a, boranl a, vlikli a, kimili a, ccli a, xurmal a, yarma a, kklikli a, qrxbuumlu /buda/ a, ayranl a // ayrana, narl a, qozlu a, etrngli a, qabaql a yemk adlarnda xrk mfhumu ifad olunmudur. ADL-dki izahdan grdymz kimi, a sznn khnlmi mnas burada he bir slubi iar olmadan verilmidir. Atlama. Su qatlaraq duru hala salnm qatq, ayran. Yayn atlamas, qn umac /At.sz/ mzmununda /ADL, Ic., 141/ v avd, suda alnm qatq Qazax, Qutqaen, Klbcr kimi izah edilmidir. /ADDL,43/. Tbiidir ki, atlamaq felindn yaranm feli isimdir. Sinonim olan avd sz is fars mnlidir. Axtarma. Pendirin bir nvdr, bundan motal da tuturlar. Bu sz masir dbi dild tsadf etmsk d, klassik aq erind v bu gn dialekt v ivlrd d qalmaqdadr. Axtarma motaln, yan, qayman Znbur iyindn bal al, dalar. /Aq lsgr/ ADDL /Ic.,s. 45/ Axtarma zl pendir /Fzuli r-nu/ mnasnda verilmidir. Qarabada n yax motal pendiri axtarma hesab olunmudur/ Bir eyi deyk ki, mumn Azrbaycann
.. - .
3

66

qoyunuluqla mul olan blg v mahallarnda bu beldir, o cmldn d Qarabada- .M./ Axtarma, adtn qoyunun sdn qurutmasna az qalm, arana k rfsind v k vaxt salan sdndn hazrlanrd. lin bu dvrnd gn gdk, gec uzun, hava srin, ot yetimi olduundan qoyunun sd yal olur. Ona gr d bu dvrd salan sd mayalayr, dlmin szmdn duzlayb drinin yun zn tkrlr. Txminn 7-10 gndn sonra dlm brkiyib sarmtl rng alr, bu n keyfiyytli pendir hesab olunub, axtarma adlanr. Etnoqrafik mlumatlar gstrir ki, axtarma motal ancaq glldar v mlkdar tsrrfatlarnda istehsal olunmudur.1 Yeri glmikn onu da deyk ki, Qaraban elat dnyas kitabnda hmin blg n maraql etnoqrafik faktlar kimi aart mhsullar qatq, qaymaq, an- an, iy, szm, ya, pendir, or, lor, qurut, ayran, atlama, ksmik v s. haqqnda da bhs edilmidir.2 Elmd obyektialiyin gzlnilmsi balca chtlrdn biridir. ox tssf ki, bzn bu cht txminn eyni, oxar corafi raitd, yana yaayan xalqlarn tarixi, mdniyytini, mitini, adt-nnlri, dili, dbiyyat v s.dn bhs olunarkn yaddan xarlrm deyk, yaxud da bilrkdn subyektiv olaraq unudulur, nzr alnmr. Msln, bu szlri Qafqazda yaayan azrbaycanl, ermni, grc v baqa onlarla xalqlarn tarixindn, mdniyytindn, mitindn, muliyytindn, nnsindn danlan bzi srlrdn d grrk. Bu mnada dnyada n qdim insan msknlrindn olmu, Azrbaycan razisind yerln milyon yarmdan ox ya olan Azx maaras kimi bir tarixietnoqrafik abidsi olan xalqa- Azrbaycan xalqna, elc d yeri gldikc baqa xalqlara da /grc xalqna da/ mnasibtd V.V.Poxlyobkinin mvqeyin mnasibtimizi aqlamaq istrdik.
... . , , 1992, .102. 2 ... . , , 1992, .97-104.
1

67

Kemi SSR razisind olan /1991-ci ilin noyabrna qdr SSR mvcud olmudur/ xalqlarn milli xrklrindn bhs edn V.V.Poxlyobkin familiyal mllif ermni xalqnn kulinariyas haqqnda /Azrbaycan, grc v ermni xalqlarnn hr birinin kulinariyas bard bhs etmidir/ yazr: Ermni xrklri Asiyada n qdim xrklrdn saylr v Zaqafqaziyada is n qdimidir. Onlarn sciyyvi chtlri n az eramzn I minilliyin qdr, yni ermni xalqnn formalamas dvrn qdr yaranm v sasn, byk ksriyyti bu gnmz qdr hl min ildn artq bir mddtdir ki, zn qoruyub saxlamaqdadr. Burada onu da nzr almaq lazmdr ki, ermni xalq ta Byk Oktyabr nqilabna v Sovet Ermnistannn yaradlmasna qdr lverisiz raitd yaam v onun z dvlt quruluu v razi btvly olmamdr.1 V.V.Poxlyobkinin yuxarda gtirdiyimiz mlahizlrin diqqtl v obyektivlikl yanab onlar thlil edk. Yax, deyk ki, bu beldir: ermni mtbxi Asiyadak n qdim mtbxlrdn biridir. Olsun. Cnubi Qafqazda is /Zaqafqaziyada/ n qdimdir. Bu o demkdir ki, Qafqazda yaayan btn xalqlarn xrklri, daha dorusu kulinariyas ermnilrdn sonra yaranmdr. Onda sual olunur. Bu xalqlar ermnilrin mtbxi yarananda harada idilr? Sonra, Azrbaycan mnli bozba, qovurma, dolma, ilan /ln/, qaymaq, ya, yarma, motal, nzik, yourt v baqa yemk adlar ermni dilind ilnirs, V.V.Poxlyobkin Azrbaycan dilind kemi ermni mnli yemk adlarnn siyahsn n n ver bilmir. Guya ar Rusiyas dvrnd, inqilaba qdr Qafqazn baqa xalqlar n hmin dvr, hmin zamanlar cnnt olub, ya iind byrk kimi, n la raitd yaayblar. Ancaq bir burada bir chti xsusi olaraq gstrmyi zmz borc bilirik. Son arxeoloji tdqiqatlar gstrir ki,
1

... . ; . ., : 1983, .139.

68

Azrbaycan razisi dnyann n qdim insan msknlrindn biri olmudur. Azx maarasndan milyon yarm il bundan vvl istifad olunmu mk alatlri taplmdr.1 Maraql etnoqrafik tdqiqatlarn mllifi A.N.Mustafayev yazr: Azxn alt tbqsidn akar olunmu da altlri lkmizin n qdim sakinlri olan azx antroplarn krplik alarndan soraq verir. Bu nadir faktdan bel nticy glmk olar ki, yurdumuzun qdim sakinlri qida istehsalna milyon yarm il bundan vvl /V.V.Poxlyubkin is ermnilrin mtbxinin yan 3 min il hesab edir: 3 min il hara, milyon yarm il bundan vvl hara, mqayisy dymz, lbtt 3 min illik dvr d ermni mtbxi n a yalandan baqa bir ey deyil- bu rh- mnasibt bizimdir- .M./ balamlar. Mhsuldar qvvlrin inkiaf, xsusil mk altlrinin tkmillmsi istehsal sulunda, o cmldn qida mhsullarnn hazrlanmas sahsind sasl trqqiy sbb olmudur. tn dvr rzind rzaq istehsalnn inkiaf dinamikasn izlmk imkan xaricind olduundan mslnin yalnz bel bir chtini qeyd etmkl kifaytlnk ki, Azrbaycan razisinin tbii znginliklri v onun halisinin mksevrliyi burada zngin kulinariya nnlrinin yaranmasna sbb olmudur.2 Mlum olduu kimi, nn he vaxt itmir. O, htta khnldikd bel z mayasn bir nsildn digrin, bir srdn baqasna keirir.3 Mhz buna gr d Azrbaycan xalqnn bugnk varislrinin kulinariya mdniyytin ox uzaq kemiin mhsulu, uzun minilliklrin inkiaf keirn nnsinin minilliklrin inkiaf keirn nnsinin nticsi kimi yanamaq grkdir. V.V. Poxlyobkin ermni kulinariyasndan bhs edrk daha sonra bel yazr: XVII srdn XIX srin vvllrindk Ermnistann /shbt hans Ermnistandan gedir? O dvrd bel bir razi vap idimi? .M./ tsrrfat, onun ii v maddi ehtiyatlar
... , .100. ... , .100. 3 .
1 2

69

tnzzl urad. Ancaq mnvi v maddi mdniyyt is dyimz kild qald. Hminin ermni xrklri d mhv olmad. ksin, ermnilr slcuq trklrinin yemklrini znginldirdilr, bel ki, bir ox sl ermni xrklri ox ox sonralar trklr vasitsil Avropada guya trk xrklri ad il mhurlad /msln, dolma/. Htta tkc Ermnistann z mxsusi razisind deyil, sayz hesabsz koloniyalarda da, baqa cr desk, uzaq qrbtt ermni xrklri ermni xalqnn digr milli xsusiyytlri kimi z tipik lamtlrini qoruyub saxlad. Qdim xrk biirm texnikasndan istifad olunan zaman yemklrin hazrlanmas texnologiyasnda hminin yeyinti xammalnn trkibind, dad-tminin qorunub saxlanmasnda, n ox seviln xrk nvlrind d ermni kulinariyasnn nnviliyi v varisliyi z rngarngliyi il diqqti clb edir.1 Maddi ehtiyatlar v ii qvvlr tnzzl doru getdiyi bir halda tbiidir ki, ziflyck, tknck. Lakin V.V.Poxlyobkin deynd ki, lakin mnvi v maddi mdniyyt dyimz qald. Bu, he ksi inandra bilmz. Bir halda ki, ermni xrklrinin ksriyyti Azrbaycan-trk mnlidir, nec ola bilr ki, ermnilr trklrin xrklrini znginldirsinlr. Znginldiriblrs, hans xrklrdir, adlar sadalansn. Bu, lbtt, yen konkretlikdn, hqiqtdn uzaq cfngiyatdr /bir ox sl ermni xrklri hanslardr/, tkc dolmann adn kir ki, o da Azrbaycan-trk milli xryidir/. Biz ox gzlyirdik , mllif /V.V.Poxlyobkin/ rkgeniliyi il deyydi ki, filan, filan xrklri ermnilr Azrbaycan, trk, slcuq v b. xalqlardan gtrb z mitlrind istifad ediblr. Bu, sl alicnablq olard. nki o danlmaz hqiqti sylmi olard. Actma. Xmir mayas, acxmr. Xmir actma qatmaq /ADL,Ic., s.163/ mnasndadr. Actmaq felinin 2-ci mnasndan turutmaq, qcqrtmaq, actma qatb
1

... . ; . ., . 1983, .139.

70

yetidirmk. Xmiri actmaqdan yaranm feli isimdir. Balat sz d actma yerind ilnir. Basdrma. Basdrmaq felindn dzlmi feli isimdir. Soan istiot v duza qoyulmu t v bu tdn hazrlanan xrk. Sizin cannnz n bir el basdrmam var ki, l yes dirilr. N.Vzirov.// mumiyytl qovrulub, ehtiyat n qa saxlanlan t. /ADL, Ic., s.200/. V.V.Radlovun ltind d bu sz rast glirik: Pasdrma- bastrma/ /Radl. T.IV, .2, s.1192/; basturma 2/ vlenoe mso. 3/ osobo priqotovlenny sony alk, mso dl kotoroqo narezaets zarane i vlejivaets v zakrtom soude /Radl. t. IV, s. 1539/. Basdrmakabab yemk nv d bu gn ilnir ki, ADL-d hmin ifad qeyd alnmamdr. Hmin sz grc xrklri bal il verilmi yemk adlar irisind Mtsvadi basturma- alk-basturma klind rast glirik.1 Gstriln kitabda mtsvadi /alk/ - basturma szn bel izah verilir: iz qovjey / bu sasn qoyun tindn d olur, hmin srd mtsvadi /alk/ yemyinin izahnda gstrilir ki, tot vid, yni alk iz basturma / poluil naibolee rasprostranenie za predelami i Qruzii, no s ispolzovaqiem baranin; alk iz baranin s baklajanami, s voistvenny domaney kuxne.2 Mllifin sli trk Azrbaycan mnli sz olan basdrmann /burada basturma/ Grcstan razisindn knarda qoyun tindn hazrlanmasn demsi tccb dourur, ksin, Azrbaycan milli yemyinin z razimizdn knarda, o cmldn el Grcstanda da yaylmasn sylmk vzin, ksin, fakt dolaq salr. Biz bunu mllif o vaxt baoaya bilrdik ki, o, bu kitab trtibi kimi hazrlam olard. Kitabn stnd mllifin adnn getmsi v addan sonra is sas kulinariya istiqamtlri- cryanlar, onlarn tarixi v zsusiyytlri aqlamas gstrir ki, bu sr orijinal srdir, trtib deyil. Bu n.vn /basdrma ilik/ / kabab/ qoyun tinin badmcanda hazrlanm kabab /iliyi/ Grcstandan knarlarda da geni yaylmdr
1 2

... , .127. ... , .127.

71

Bozartma. Bunun baqa ad da var. Bozqovurma /ARL, Ic. S. 302. su.sm. bozartma felindn ml glmi dzltm feli isimdir, t xryinin bir nv. Bozartma. Yal tdn biiriln sulu qovurma; bozqovurma. oban bozartmas ala- iy biirilmi sulu qovurma. Bozatmaq felindn . ala-iy biirmk, ynglvari qovurmaq. ti bozartmaq /ADL, I., s.299/. Adtn t bind z tbii rngini dyiib qaraya, boza alr, buna oxadlaraq xry d bozartma deyirlr. V.V.Poxlyobkin grc mtbxindn danarkn bozartma yemk adn grc milli xryi kimi verir. Qoyun tindn, toyuq v hinduka tindn bozartma v cc tindn bozartma nvlrini gstrir. Bozba szn bel ehtimal /izah/ etmk olar ki, tli /bazarm/ a, vvllr a z yemk, xrk, bimi mnalarnda geni ilnmidir. Umanna-usanna a yedirdim /KDQ/. Bozba. t, noxud, kartof il biiriln sulu xrk; piti. Bozbalq t /ADL, Ic, s.299/. Bulama.t v ya kartofun yalnz suda qaynadlmaqla biirilmsindn alnan xrk. Burada suyun buxarlanmas prosesi nzr alnb xry bulama ad verilmidir. dbi dil ltlrind yoxdur. Bulama iin turu v kimi doldurularaq biirilmi balq. /Drbnd/ ADDL s.88. Bulama azacq su il bu iind biiriln bozartma /Qazax/. Bulamac. Bu sz dialektoloji ltd rast glmdik. Azrbaycan dilind mac// m. manc// mnc kililrinin fel kklrin qoulmas vasitsil bir sra xrk adlar yaranr. dymnc / dymc/ dymnc d deyiln yerlr var Gyc. ..Hacyev smayll rayonu ivlrind mnc manc kililri il dzln szmnc, dymnc, doramanc v

72

bulamanc yemk adlarnn ilnmsini d qeyd edir,1 Bulamac szndn bhs etdiyimiz n mac kilisi bard bir az trafl danaq. Trkoloji dbiyyatda mac/ mc kilisi haqqnda mxtlif fikirlr vardr. A.M.erbak hmin kilinin qdim zbk dilind bulamac, tutmac /rit/ yemk adlarn bildirn szlrd mahid olunduunu nzr alaraq, onun ma kilisi il yemk mnasn bildirn a sznn birlmsindn ml gldiyini gstrir.2 .Mmmdov da A.M.erbakn hmin fikrini mdafi edir.3 O, bel yazr: Yemk adlarnda ilnn mac/-mc. kilisinin ml glmsi vaxtil mumiyytl yemk adn bildirn, a sz il laqdardr.4 M..slamovun is hmin kili il laqdar mlahizsi z orijinall il seilir. O, bel fikirddir ki, Buradan bel xr ki /sylniln mlahizlr nzrd tutulur .M./, iki-mac/-mc kilisi mvcuddur; biri yemk adlarn ml gtirn mac. Digri is yemkl bal olmayan mac, halbuki bel bir blg vermk mmkn deyildir. Azrbaycan dilinin, elc d trk dillrinin materiallar mac kilisinin ikinci hisssinin /c/ a sz il laqdar olmas fikrini tsdiq etmir. vvlc, - mac/-mc kilisi trk dillrind yemkl laqdar olmayan baqa szlrd daha ox zn gstrir. Dilimizin qdim abidsi olan Kitabi- Dd-Qorqud da da mac kilisin yemkl bal olamyan dolamac sznd rast glirik. Digr trfdn, trkibind a szndn trndiyi etimal olunan c ssi olmadan da ma kilisi fellr bitirk yemk adn bildirn isim ml gtirir. Ms.: Nuxa dialektind: dorama, bulama v s. Btn bunlar onu gstrir ki, -mac kilisinin trkibindki c ssinin yemk adn bildirn a sz il laqsi yoxdur.Dilimizd mstqil
... . ., , 1948, .222. 2 ... . .-., 1962, . 128. 3 ... , . , , 1964, .17. 4 .
1

73

szdzldici c kilisi vardr v mac/ -mc kilisi ma v c kililri kompleksindn ibartdir1. Bu mslni dialekt v iv materiallar zr mahid edib aradran .Krimov z mvqeyini bel bildirir: Bizc, mac kilisinin etimologiyas haqqnda M.sldamovun fikri il razlamaq lazmdr. nki gstrildiyi kimi, c ssi olmadan da ma kilisi fellr bitirk yemk adn bildirn isim ml gtirir. Krasnoselo v cevan rayonlarndak Azrbaycan ivlrind d bu qayda il yaranan yemk adlar mahid olunur. Ms.: qzartma, bulama, dm, qoyurma v s. halisinin mksevrliyi burada zngin kulinariya nnlrinin yaranmasna sbb olmudur.2 Mhz buna gr d Azrbaycan xalqnn bugnk varislrinin kulinariya mdniyytin ox uzaq kemiin mhsulu, uzun minilliklrin, uzaq yzilliklrin daima inkiafda olan dinamik nnsinin nticsi kimi baxmaq lazmdr. vlc onu deyk ki, .Krimovun gstrdiyi qzartma, dm, qovurma, dorama kimi yemk adlar Azrbaycan dbi dilind d el hmin qaydada yaranr. Bu deyilnlr bizim mnasibtimiz odur ki, btn yemk adlarnn szdzltm prosesi hams ma il c kompleksindn ibart deyil, yni bu mrkkb kili hmi szyaratmada itirak etmir. Dialektoloq .Q.Hsnov da bulama szndn bhs etmidir. Aart adlarndan danarkn o, bu szn zrind trafl dayanr: Yeni domu qaramal, cam v davardan - altnc gnlrd salan sd Gncd abulama da deyirlr, biirilmmi iilir. Biirilnd is mtlq qaqla bulanmaldr. Etnoqrafik mahidlr gstrir ki, yeni domu heyvandan altnc gnlr salan sd biirilrkn qaqla

.. ., . , 1968, .73-74. 2 .. , ., , 1970, .117.

1

74

buland n xalq ona bulama ad vermidir. Bulaman biirnd qaxnan bullamasan ryr1. Znnimizc, yeni domu qaramaldan ilk gnlr salan sdn rnginin bir ne vaxtdan sonrak sdn rngin nisbtn tutqun, bulanq olmas hqiqtin d gz yummaq olmaz. Qzartma. 2 /ap./ Tavada v s.- d qzardlm t, balq v s. Qzartmaq felindn ml gln f.i. 3. Tavada v s.- d qzarncaya qdr qovurmaq, biirmk. ryi tndird qzartmaq. /Kayrma, jarkoe/ ARETL, 21. Qovurma. Bu sz bzi mrkkb xrk adlarnn trkib hisssin daxil olur. Bu qbildn qovurmakabab, iqovurmas, turuqovurma, sbziqovurma, qovurmal a, qovurmal xingal, qovkrma bozba, qovurmal, qovurmalq, qovurmaplov, qovurmailov, qovurma t v xsusil ialat /qoyun ialat/ biirib satan adam, qovurmalq, qovurtmaq. V.V. Radlovun ltind verilir: Kavurdak- kavurma /Radl., t.P,.I,s.471/ Kaurma- qovrulmu buda, yaxud arpa /Radl., t.I, .P, s.52/. Qovurma, qovura, qovut /azna qovut vern yoxdur hmiyyt vern yoxdur, qulaq asan/ kimi szlr qovurmaqsusuz olaraq yalx v ya yada bir eyi od zrind qabda qzartmaq, biirmk -/ti yada qovurmaq.Bal tavada qovurmaq/ felindn ml glmi xrk adlardr. Bzn Azrbaycan mnli szlr mhvn baqa dillr aid edilir. Bu szlri qovurma isim bard d sylmk olar. Dastan dillrini tdqiq edn M..Xlilov yazr: Kak izvestno, fonetieskoy sistem mnoqix daqestanskix zkov nexarakterno steenie qlasnx. V rde qruzinizmov v intervokalnoy poziii nabldats vstavki soqlasnx v, i dl ustraneni qiatusa: lobiyo fasol lobio, ia krasitel
... / / ., , 1974, .72.
1

75

iaperi kavurma, jarkoe kaurma /qr/.1 Tssf dourur ki, grkmli grc trkoloqu S.S.Cikiya kaurma /qovurma/ szn Azrbaycan mnli hesab etdiyi halda, M..Xlilov onu /kavurma szn/ grc sz kimi qbul edir. Azrbaycan dilind qovurma ad il /sz il/ bir ox xrklr d mhurdur. Sbziqovurma, qovurmaxil, bozqovurma, hvskar qovurmas, narqovurma, turuqovurma, alal-limonlu qovurma, qovurmabozba. Kitabi-Dd-Qorqud dastanlarnda qovurma sz muasir yazl formasndan frqli olaraq qovurma klind ilnmidir: Qo tindn ksnlr, qara qaurma etsnlr, qrq bk qznn gin iltsnlr /FZ,S, KD, s.47/. Trkmn dilisi P.Arov Trkmnistann Daxovuz vilaytinin dialetoloji materiallarndan x edib trkmn dilind ilnn qovurma yemk ad bard bhs etmidir. O yazr: Gti maydaja doqrap, qa qovursan, qovurma bolr. Qovurma zalanmaz l, koplepq dovarlarn qarnqp ii arassalann qovurman onun iine salp /dkp/ qoyrlar ol layta da opanlarn, kpa qotermeqi in amatl bolr. Qovurma sznn gtimoloqisn aklamak kplk ekdirmeyr. Ol szn qelip x gtin qda qovrulmaq bilen baqlankldr.2 P.Arov barykn, kakma, kllbaayaq, ilik /ilik, ekdirme, batrma v s. yemk adlarnn thlilin d geni yer verilmidir. Biz qovurma sz daha maraql olduundan ancaq bu yemk ad il bal onun izahn verdik.3 Mahmud Kaqarinin Divani luat- it trk srind xatrlanan qovurma sz ermni dilind qdim formada da
1

... . . . , 1991, .111. 2 .. . ., , 1971, .165. 3 .

76

ilnir. Masir ermni dilinin izahl ltind qovurma formasnda qeyd ediln bu sz biri gzl bir at, ncs qovurmalq n bir ne qoyun balayrd cmlsi misal kilir!1 Kitabi-Dd-Qorqud dastanlarnda, M.Kaqarid qovurma sznn qaurma klind ilnmsi v grc dilind d kaurma kimi vtndalq hququ qazanmasna saslanb dey bilrik ki, qaurma sz qdim variantnda hl orta srlrdn grc dilinin lt trkibin kemidir. Bunu hmin szn o dvrk klinin grc dilind ilnmsindn x edib sylmk olar. Qazmaq. qazmaq felindndir. Plovun /an/ altnda yumurta v dydn biirilmi brk tbq Qazmaq sz Quba, bak, amax dialektlrind kt gedn ryin tndird qalan nazik hisssi mnasnda da ilnir /ADDL, Ic., s.107/. ADL I c., s. 594. Qazmaq 2 bimiin qazann, qabn v s.-nin n sonuncu dibin yapb brkimi hisssi, qazlb xardlan hisssi a qazma, rk qazma. Qayanaq alnb v ya btv halda yada biirilmi yumurtadan ibart yemk /ADL. I c., s.395/. Bel ehtimal etmk olar ki, bu sz qaynamaq felinin kk qay v qanaq hisslrindn ml glmidir. Qaysava Fzuli, Salyan, Pukin /indiki Bilsuvar/ rayonlarnda qaysava, Qazax dialektind Qpysava // qeysfa// qeysv, Tovuz ivsind qysv // qsv, mkir v baqa qrb ivlrind qeysv klind I /qaysdan/ bzn qays v kimidn /yada biiriln xryin ad; 2. qays mrbbsi /mkir/ mnalarnda ilnir. ADDL, s. 108. ADL I c., s. 401. Qaysava szn izahda mhlli olmas qeydi verilmmidir. Yada biiriln /qovurulan/ qaysdan ibart bir yemk. K.T.Ramazanov ava kilisinin etimologiyasndan bhs edrkn yazr: Ava ktlisi hazrda istr dbi dilimizd v
.. . , 1986. .25.
1

77

istrs dialekt v ivlrimizd olan qaysava, paxlava, baldava, balva, qorava, xilava, irova, oraba kimi bir sra xrk //yemk adlarn bildirn szlrd zn gstrir.1 Vaxtil mhsuldar olmu hazrda is qeyri mhsuldar olan ava kilisi barsind daha sonra K.T.Ramazanov bel bir qnat glir: qaysava, paxlava, baldava, balva, qorava, xilava, irova, oraba szlrind mahid etdiyimiz ava / irova szndn ova/ kilisi vaxtil trk dillrind xrk //yemk ad bildirn mstqil mnal leksik vahid olmaqla iva // uva klind Divan lat-it trk. Tercmesi. Ankara I, 1939, s. II/ klind bir nv xryin, yemyin adn bildirmidir trk dillrinin qdim dvrlrind uva //uva sz yalnz bir xryin adn bildirirdis, zaman kedikc bir leksik vahid olaraq z mstqilliyini itirmi, lakin mnasn znd mhafiz etmk bir ne sz /qaysava, paxlava/ qoulub kililmi dalamdr.2 Qly Lobya, balqabaq, badmcan v s.-dn biiriln xrk mnas etimoloji al. Qiym Bu szn 2-ci mnas xrda dylm tdn hazrlanm xrk - ADL I c., s. 497. zahl ltd qiym etmk ifadsi d verilir. Mnas qiymlmk, ox narn dymk /ADL, I c.,s. 496/. Qiym sz il laqdar bir ox yemk adlar da- mrkkb szlr d var: qiymbalq, qiymqovurma, qiymplov, qiymxingal, qiymrtma, qiymabald. Qurut- Ymru- yumru edilib qurudulmu or, szm. ADL, I c., s.585. Qurudulmu dyirmikilli szm /Qazax, ahbuz, Ordubad/ - Ayran torbada szlr, suyu gedir olur crtdan, crtdan da gnd qurudub qurut ml gtirirlr /Ordubad/ ADDL, 158. P.Arov qurutun trkmn dili dialektlrind Akqurt, qurt, ekize qurt, qaraqurt kimi nvlrini gstrir: Akqurt ekizenin, blk- blk gdip gdip toqaldan
... . . . , 1963, 4, . 99. 2 ... , .99-100.
1

78

quradlmaq. Onun renkiak bolr. Ona qr d remir qazk dmalektlerde ona koplenq akourt diyilyor. Qnbatarl arvalar ayran qaynadp yredirlr, onda qabn /qazann/ dybind okpdiki xaltada szp qolandrlmal, sonra toqalap blp qurutmal, olqurar ve qurt /yni qurut- .M./ emele qelyr.1 Bahaeddin gel d qurut bard bhs edrk gstrir ki, trk dili qaynaqlarnda /qurumaq,qurutmaq kgkndndir/ sz quru pendir anlay il aqlanmaqdadr. Daha sonra o yazr ki, qara qurut deyimin Misir Mmlk trklrind d ravst glinir, Mahmud Kaqarinin O, koyundan qurut elindi cmlsindn d grnr ki, qurut daha ox qoyundan ld edilirdi.2 Qurut bard bu mlumatlardan da grdymz kimi bu yemk bir ox trk xalqlarnda qoyunuluqla bal geni yaylm bir aart msulunun addr. Qutab irisin dylm t, gyrti, qabaq v s. qoyularaq yada qzardlan yarmdairvi killi xmir bimii. t qutab. Tr qutab. Qabaq qutab /ADL, I c., s.587/. Dama /ap./ Dysnn suyu szlmdn biiriln plov; dmy. Dama biirmk /ADL, II c., s.46/. Bu sz xryin bim prosesi nzr alnaraq dama adlandrlmdr. Su il bin dy qazannn az rtl olduundan su /buxar/ qazannn qrandan bayra damc-damc tklr. Dama sz d ehtimal ki, buradandr. Dlm Pendir halna kemk zr olan sd, pendir n mayalanm sd. Dlm kimi- a v yumaq /koppu/. Dlm kimi yumaq. /ADL, Ic., s.61/. Dilm ay Dilmk dn f.is. Dilm ay kiik qnd paras v ya irni il iiln ay; ac ay. ay im prosesinin gediin uyun olaraq dilm ay / ay irkn qnd, yaxud irnini dilyib ay iilir/ adlanr /ADL, II c., s. 119/.
1 2

.. , .179. . , .32-35.

79

Dolma. Tnk yarpana, yaxud klm bklm dylm tdn v dydn hazrlanan xrk. Yarpaq dolmas. Klm dolmas. mumiyytl ii qiym, dy v s. il doldurulmu trvzdn hazrlanan xrk. Badmcan dolmas /ADL, II c., s.134/. Dolma I/ far/ Radl. t..I, s.723/. Dolma /osm. Krm. T.I/. I/ Far; badmcan dolmas, baklajanka, panolnenna sol./radl. t.III, .2, s.723/. Bllidir ki, bozba, bozartma, qovurma, dolma, kabab, piti, rlov, rtma, xil, ilik v b. Azrbaycan xrklri tarixn qonu qafqaz xalqlarnn kulinariyasnda da geni yer tutmu v bu gn d beldir. Onu da deyk ki, qonuluumuzda yaayan xalqlarn da bzi xrklri Azrbaycan xalqnn mtbxin daxil olmudur. lbtt, mlui hqiqtlri qbul etmk, onlar rkgeniliyi il gstrmk, zn qaplmamaq, zn heyran omamaq, prsti etmmk elmin, tarixin yegan vahid yoludur. Yen d V.V.Poxlyobkinin bel bir mlahizsin nzr salaq: gr plov v alq bard muyyn mbahislri hll etmk, onlarn mnlrini tapmaq mmkndrs, lakin Cnubi Qafqazda geni yaylm /tolma/, piti/. Piti/ putuk, anaxi/, xai/ xa/, kta /qata, kt, qada/ tabaka /tapaka/, bozba, borani, paxlava v bunlardan baqa bir sra tkc oxar xrklrin deyil, habel tamamil eyni cr sslnn mxtlif xalnlardak yemk adlarnn mnsubluunu myynldirmk mkl idir. Bu raitd, vziyytd bel xrklrin milli mnsubluunu myynldirmkd n onlarn adlarnn fizioloji thlili, n d bu v ya digr xalq arasnda hmin faktn yaylma drcsi kmk edir, bel ki, bllidir ki, htta milli mtbxi ifad etmk n /tmsiletmk n/ kulinariya terminologiyas ox vaxt Cnubi Qafqaz xalqlarnn z trfindn d, hm bir- birindn, hm d vaxtil bu razilri istila etmi xalqlardan /razini xalqlar istila etmir, ordu v yaxud dvltlr istila edir,- bel deyils daha dqiq olard.M./ gtrlmdr. Xsusn d qonular /Azrbaycan trklri v grclr nzrd tutulur.M./ ermni kulinariya terminologiyasn qbul etmilr. Ona 80

gr ki, ermnilrd hl qdim zamanlaoda maddi mdniyytin inkiaf daha tez baa atm, hminin kulinariya snti formalamdr, yeni v n yeni drd is baqalarndan daha tez- tez Cnubi Qafqazda, hminin el Grcstan v Azrbaycanda karvansaralar, meyxanalar tikib ildnlr, kirayy vernlr ermnilr olmular, bu minvalla da ermni mtbxi btn Cnubi Qafqazda z uurlarn qazanmdr.1 lbtt, biz qonu olmayan xalqlarn birbirinin kulinariya sntindn istifad etmsini, faydalanmasn, termin gtrb iltmsini mmkn, tbii bir i, hadis, hqiqt hesab edirik. Bu ksizdir. Lakin bir cht d var ki, kimis sasl, tutarl dlillr, inandrc faktlar, tarixi- iqtisadi, sosial, etnoqrafik amillr, gerckliklr olmadan fetildirmk loru deyil. Ermni v grc mtbxind ilnn trk, Azrbaycan, elc d rb v fars, mumn rq mnli yemklrin Azrbaycan kulinariyasndan kemsi hqiqtini /Azrbaycan mtbxi d rq mtbxinin mtrqqi nnlrindn bol-bol faydalanmdr/ he vaxt inkar etmk, danmaq olmaz, bu daltsizlik olard. Birincisi, dolma, bozba, piti, basdrma, rtma, qovurma, ilplov, paxlava, krbura, bamiy, alana v s. onlarca yemk adlarnn dil mnsubiyyti bunu sbut edir. Plovun bu gn masir Azrbaycan kulinariyasnda mhur olan nvlrini d burada xatrlatma lazm bildik: para dm plov, yd plov, meyv plov, toyuqplov, rtma plov, andaz plov, qiym plov, xan dm plov, sbzi qovurma plov, ov quu il plov, ali msb plov, irin plov, lobya-ilov plov, fisincan plov, sdl plov, kk plov, qiymqzartma plov kimi 17 nvnn Azrbaycan kulinariyasna dmsi hl onun btn nvlrini hat etmir. Azrbaycann ayr-ayr blglrind biiriln plov adlarn burada sadalamaa ehtiyac duymadq. Orta Asiya mtbxind d / xsusn zbklrd/ plov /palav/ yemyinin shm yer tutmas da gstrir ki, trk xalqlarnn yemk mdniyytind
1

... , .118-119.

81

yaxn, bzn htta eyni chtlr d oxdur /zbk plovlar haqda az sonra danlr/. Bir chti d yaza salaq ki, trk xalqlarnn mitindn, mtbxindn ninki tkc Qafqaz xalqlar deyil, habel slavyan, german v b. dnya xalqlar lazmi hyat n zruri olan ieylri gtrm, mitlrind d, kulinariyalarnda da tarixn istifad etmilr, bu gn d istifad edirlr /balk, krduk, kums, kabab, alk, halva, koshalva v b. onlarca szlri xatrlamal/. kincisi. Ermnistan v Grcstan /Biz masir adlar il veririk vvllr bel adlarla tannan razi olmamdr Sovet dvrnd bu adlarla respublika elan olmudur/. Orta srlrd dvlt mstqilliklrini itirdikdn sonra hmi Azrbaycanla birg dvlt hakimiyytlri altnda olublar /istr xilaftdn snoa, istr slcuqlar, monqollar dvrnd, istrs d trk slallri Qaraqoyunlular, Aqoyunlular, Sfvilr dvrnd, Nadir ah v xanlqlar dvrnd, el lap Rusiya imperiyasnn ialndan sonra XIX srin birinci rbndn sonra Sovetlmy qdr/. ncs. Qafqazda trk faktorunun danlmazl, Azrbaycan trklrinin ermni v grclrdn sayca stnly, hm kompakt halnda yaamas, hm d qonular yaayan razilrd yana yaamalar bunu tsdiq edir. Bir fakt da deyk ki, Azrbaycan milli kulinariyasnda, mtbxind ermni v grc mnli xrklr , elc d onlarn adlarna rast glmirik. /xa, xingal, oxexbili v s. kimi yemklr mumqafqaz mtbxin daxildir/. ksin, onlardak szlri biz filoloji thlildn keirib deyirik ki, bu szlr /dolma/, qovurma, qzartma, rtma, bozba, basdrma v s./ Azrbaycan- trk mnlidir. Daha bunlar ermni v grc dillrind ilnirs, hmin dillr mxsusdur,- sylmk elmi mntiq smr. Sadc bunlar etiraf etmk he bir qbaht saylmamaldr. Msln, ingilislrin bifteksini, bifstroqann, franszlarn kotletini, ukraynallarn borunu, ruslarn isini, moldavanlarn mamalqasn iv s. dnya etiraf edirs, bunun nyi pisdir, bu beldir. Daha azrbaycanllarn bozban, 82

qovurmasn, rtmasn, dolmasn, pitisini v s. z adlarna xmaq sadc fanatiklikdir. Bir hqiqt ksizdir ki, ermni v grc xalqlar lklri il, elc d Qafqazda azrbaycanllar vasitsil nsiyyt yaratm iqtisadi, mdni, ticart, tsrrfat v b. laqlrd olmular, /orta srlrd karvan yollar Azrbaycandan kemidir/. Bu qonu xalqlarn talelri bir-biri il sx surtd bal olmudur. Ermni v grclrin azrbaycanllarn mtbxindn faydalanmalar onlarn kulinariya mdniyytini znginldirmy xidmt etmidir. Yeri glmikn .C.hmdovun aadak mlahizsini xatrlamaq istrdik:Bzi tdqiqatlar bu mlum hqiqti /dolma, qovurma, bozartma, bozba, piti, rtma v b.xrklrin Azrbaycan xalqna mxsusluu hqiqti nzrd tutulur .M./ etiraf etmk vzin he bir elmi sas olmadan dolmann, bozban, pitinin guya eermni, bozartmann, rtmann grc, iliyin tatar v s. xrklri olduunu iddia edirlr. Bunlarn yanl fikir olduunu myyn etmk nq ox da uzaa getmk lazm deyil. Kim mlum deyil ki, xalqn tarixi, etnoqrafiyas hr eydn vvl. Onun dilind yaayr. Glin faktlara mracit edk. Dolma, bozba yaxud piti szlrinin ermni dilind etimologiyasn axtaraq, elc d grc dilind bozartma, rtma szlrini arayaq. Chdin bs olduu bri badan aydnlar. Bu ifadlr, bu adlar qdim Azrbaycan szlridir. Bzilri is rb- fars dilindn kerk 1 oxdan azrbaycanlam v vtndalq hququ qazanmdr. Fikrimizi xtr v Dehxuda adl qdim v mtbr ltlr d tsdiq edir.2 .C. hmdov konkret kild hr bir szn etimoloji thlilini aparmasa da, mumi kild gstriln xrk adlarnn Azrbaycan milli kulinariyasna xas olmasn sylmkd haqldr. Dolma sz bard is mllifin konkret v ksiz mlahizsi tqdirlayiqdir: Azrbaycanllarn qdim milli xryi olan dolmann ad xalis
, , . . 2 ... , .6.
1

83

Azrbaycan szndn doldurmaq felindn gtrlmdr. Yni bkl t qiymsi il doldurmaq. Sonralar dolmann mxtlif bkmlrindn hazrlanmas onun bir ox eidinin yaranmasna sbb olmudur.1 Masir ermni dilind dolma sz he bir fonetik dyiikliy uramadan ilnir. Masir ermni dilinin izahl ltind dolma sz il yana onun dolmalq mnas da verilir: Bu gnlrd arvad dolma v kft biirmdiyin gr Yoqun Nepses by arqlad: Dolmalq t artq onun evind idi. Ermni dbi dilind bu sz hm dolma, hm d tolma formasnda yazlr.2 rk d azrbaycanllarn yemk eynsind mhm yer tutur. Balcas onu buda unundan biirirlr, ancaq kemilrd, xsusn yksk dalq yerlrd arpa v dar ryi d yaylmd. Tndird, sasn, rk. Nadir hallarda is lava biirirdilr. Btn Azrbaycan razisind 30- dan ox rk nv biirilrdi. ndi d knd yerlrind ev ryin stnlk verirlr.3 V.hmdova Azrbaycanda rkbiirm sntinin tarixi haqda syldiyi mlahizlrdn birind gstrir ki, rkbiirm probleminin etnoqrafik baxmdan aradrlmas maddi v mnvi mdniyytin oxsrlik tarixi olan bir ox sahlrinin mnyini izlmy, habel nnvi mdniyytdn ayrvlmayan neolit dvr halisinin avtoxtonluu haqda danmaa imkan verir.4 Azrbaycann bir ox mahal v blglrind ryin mxtlif rngarng eidlri biirilir. Msln, Naxvan mahalnda rppa, nazik, qaln, tap, kmc /dastana/, sngk ryi, kk, ftir, somun, dyirman ftiri /oban ftiri/, kala ftir, sacaras /kmb/, kt, qulan, bysumat.
... . , .6. . / /. , 1986, . 26-27. 3 . ., ., , 1962, .129. 4 : .. / /. , 1987, .159.
1 2

84

Naxvanda biiriln nazik /bu dastana ad il d tannr/ adl ryin bu nv Orta Asiyada yaayan bir ox trkdilli xalqlarda da mhurdur.1 Quba-Xamaz blgsind is pncke, rk, bozlamac, yal kal, irin ftir, lava /yayma/, car rk, xamral rk, xrk ryi, byim ryi /bayramlarda biirilir- mrasim ryidir/, qoz ryi, badam ryi, ksdi ryi, fsli, kmb, cad /arpa, qardal v dar cad/ rk nvlri, or, suxar, txma, klm kmbsi, kk kimi mxtlif qutablar biirirlr. Aberon blgsind is tndir ryi, bozlamac, byim ryi, sd ryi, ftir, fsli, yayma kimi rk nvlri biirilir ki, bzilri Qubu- Xamaz blgsindki rklr uyundur. irin bimilr srasnda is orqopl, krbura, paxlava sas yer tutur. Gnc-Qazax blglrind kemid ftir, fsli, yuxa, kk, cad, kt v xamraln sacda biirrdilr. Burada hiinin sdl rk, irin rk, tndir ryi /qaln da deyirlr/: nazik, frn, kmb, qatlama, sngk ryi, Qaraba blgsind is qalnca, aprtma, yuxa xamral /actma/, tndir ryi, fsli, ftir, sdl rk, sacaras, kmb, kll kmb, cad v mxtlif irniyyat nvlri biirirlr. Grndy kimi, QazaxGnc blglrindki bir ox rklr bunlarla eyni crdr. Tal zonasnda dy v balq yemklrin daha ox stnlk verildiyindn burada ryin nvlri bir o qdr d ox deyil: tndir ryi, kl2, ftir, or ryi, nazik, zirk, bamiy, bii. irvan blgsi d zn mxsus rk nvlri il mhurdur: tndir ryi, bozlamac, ftir, lava, kmb, fsli, qatlama. Bu mahal daha ox rngarng irniyyat nvlri il, qutablarla, undan biiriln mmulatlarla
1

. .,1966, .134. 2 . : . , 1970, .2, .232.

85

mhurdur; krbura, krryi, paxlava, orqoal, yim ryi, mxtlif nv qutablar v s. ki Zaqatala blgsinin d Azrbaycan rkbiirm sntind z mvqeyi, dstixtti grnr: tndir ryi, lava, actmal kl, yalrk, orryi tndird biirilir. Yanama, yuxa, fsli, qutab, xam, czdal rk is sacda biirilir. irniyyat, konditer mmulat kimi is qatlama /bii/ naqqa ryi, yumurta ryi, paxlava, it paxlava, ki halvas, ovma v ay ryin stnlk verilir. Hazrda Azrbaycan kulinariyas sntind btn rkbiirm zavodlarnda, irniyyat sexlrind, txma, Qaraba ktsi, orqoal, kl, paxlava /Bak paxlavas/, krryi, krbura v bamiy geni kidd biirilir. M..Mmmdov, Tbriz dialektini tdqiq edrkn orada biiriln bir ox rk nvlrinin d adlarn gstrmidir: lava, ev lava, somi, taftan, ftir, ev ryi, nzix, irin rk, sngx, tndir ryi, , mb, xamral rk, mkcad /qardal unundan/ arpa cad, fslli, naxt1. lbtt, bunlardan bzisi /nzix, sngk, xamral rk/ Naxvan blgsindki rklr uyun gls d, zlrin mxsus olanlar da var. Azrbaycan milli mtbxinin baqa trk xalqlarnn mtbxlri il /mxtlif razilrd yaamalarndan asl olmayaraq/ yaxnln da fakt kimi gstrmliyik. Bel ki, trk, trkmn, azrbaycanl, zbk, tatar v b. xalqlarn kulinariyasnda oxar v bzn eyni olan chtlr d az deyil. Bu msld d bir ox xalqlarn mtbxlri bard fikir sylyn V.V.Poxlyobkinin mlahizlrini yada salmaq istrdik: Dil v htta etnik yaxnlq bzi hallarda xalqn bu v ya digr kulinariya istiqamtini semkd hlledici hmiyyt ksb etmir. Bu zaman tbii v tarixi amillr, rtlr daha byk rol oynayr. Qonu xalqlarn da tsiri az hmiyytli deyil. Bel ki, msln, tatarlar, azrbaycanllar v yaqutlar trkdilli xalqlar qrupuna aid olsalar da, ancaq onlarn milli mtbxlri
1

... . ., .,1989, . 165.

86

mxtlifdir. Tatar mtbxi z texnologiyasna v eidin gr fvqlad drcd zbk yemklrin, qismn d Qazax mtbxin yaxndr, oxardr. Ona gr ki, onlarda kkmnb mumidir, birdir. Qzl Orda mtbxidir. Azrbaycan mtbxi is texnologiyasna gr gcl ran tsirin mruz qalm /xrk adlarmzn milli trkibi, adlar, sasn, trkmnli olduundan bu fikir kkndn yaldr .M./, qida xammalnn eidin gr is baqa Cnubi Qafqaz mtbxlrin yaxnlar. Yaqut mtbxin glinc rzaq xammalna gr o, Uzaq imal xalqlarnn mtbxlrin, qismn is rus v buryat mtbxin, texnologiya chtdn is monqol kulinariya istiqamtin yaxndr. Tatar zbk mtbxini ryin hazrlanmasndak mumi prinsipdir /irin qoal, irin rk/, tin emal, qoyun tindn istifad, urpa tipli suplarn olmas /urva, urpa/, tli xmir xrklr byk hmiyyt verilmsi, oxar aart mhsullar /qatq, ayran, ksmikli pendirlr/ imali Qafqaz mtbxi il yaxnladrr, qohumladrr. Hminin dbr, grz, bulama, alq /kabab/, duza qoyulmu pendir, qida mmulatlarnn komponenti kimi dviyyatdan istifad, btn konditer mmulatlar halvalar, rbtlr, paxlavalar il Cnubi Qafqaz, xsusn Azrbaycan mtbxin oxardr1. Trk xalqlarnn mtbxlri arasndak oxarl /bzn d eyniliyi/ gstrmk mnasnda V.V.Poxlyobkinin mlahizlri mqbul hesab edils d, yen d Azrbaycan milli mtbxinin mstqilliyin, orijinallna onun bzi iddialar klg salr. Sual olunur, bs Azrbaycan kulinariyasnn z sciyyvi, milli zgnly ndir? Cnubi Qafqaz xalqlar il qonuluqda yaamaqdan shbt gedirs, hr xalq eyni bir tbii-gorafi mhitd, iqtisadi raitd yaayr. ran tsirin /z d gcl ran tsiri/ glinc is Azrbaycan zorla Rusiya trkibin daxil ediln qdr XIX srin birinci rbn qdr Azrbaycan tran adlanan bir tarixi-corafi, hrbi-siyasi btvn, dvltin
1

... , . 274-275.

87

inzibati razi vahidi olub v bir ox Azrbaycan- trk mnli, slallrin- Qaraqoyunlular, aqoyunlular v Sfvilrin idar etdiyi dvltin- padahln hakimiyyti altnda, z d ran razisind mvcud olub /sonradan 1828-ci ildn imali Azrbaycan v Cnubi Azrbaycan hisslrin paralanb/. Rus imperiyasnn mstmlksin evriln qdr txminn V-VI artq bir dvrd trkdilli dvlt ola-ola hans gcl ranfars tsirindn shbt ged bilr. Ya V.V.Poxlyobkin bu tarixi hqiqtlr bigandir, ya da onun Azrbaycan dvltiliyi, Azrbaycan tarixinin orta srlri bard mlumat olduqca sihidir. Azrbaycan kulinariyasnn baqa trk xalqlarnn mtbxlri il oxarl, yaxnl bzi mqayislr aparmaqla sylmk olar. Karim Maxmudovun, Uzbek taomlao adl kitabda zbk yemklri I /Salatlar,2/ Yaxna ovkatlar, 3/ Suyuk olar, 4/ Kuyuk ovkatlar, 5/ Xamir maxsulotlar, 6/ Sut matsulatlar taierlaninq xonaki usullari. 7/ irinliklr v yaxna iimliklar blmlri il rh edilir.1 Suyuk olar bal il veriln fsild 23 urva nv, 12 o/ a/, Kuyuk ovkatlar fslind is palovun /plovun/ 29 nv, kaboblarn 18 nv, kovurmann 14 nv, dulmann /dolmann/ 10 nv gstrilir. Mqayis mqsdi il biz ancaq plovlarn adlarn burada vermkl kifaytlnirik. Kovurma palov /Farqonava palov/, vitma palov, Maiiz palov /Buxoroa palov/, Pusdumba palov, Kavatok palov /Tok oi/, Sarimsok palov, Bedona palov, Sofaki palov /Samarkanda palov/, Ziir eli tuxum palov, Bexili palov, Okovok palov, Kuk quru palov, Turama palov, Kiima palov, Xorazma palov /alov/, Sarieqli palov, Mo palov, Tovuk palov, Tuntarma palov, Tui palov, Budoy palov, Kartoika palov, Yanqilik palovi. Bir quru- bir qut palov, Vermiel palov, Dulmali palov, Urikli /turakli/ palov, Zarava palov.2
.. . . , 1960, 240. 2 .. , .83-102.
1

88

V.V.Radlovun ltind /btn cildlrind/ krtma, dokmc, orba, tp, aar, rit, tkto, yarma, tsts bura, sabuni, salmala, salma, u bura, br, palau // lov// pilav, k /bulon/, zk, q, q, ilau / dy xryi/, iik /quyruq/, dg, obra, upra /pelmeni/, pra, tipsi, tnkrm, tutma, sokum, iritnik /balq piroqu/, irtmk /sd v kumsdan xrk/, yr /syq/, tilim /dilim/, arba /krupa/, dulml /poluzrely xleb ibrk, rk, rki, kaur kquyruq, kasp /rit nv/, kur /kimi/, kima- doranm t, kort-pendir. Kla a rk, katx, kakma, kahi-pirojna nv, soyut-soyutma t, somsa-soyutma t xryi, sobalak /k../ irin xmir ryi, uzun killi /silindrkilli/ atmk / rk/ // kmk/, /utpok// otpok, kmk// itpk/, /ippk// pi- rk v s.-y rast glirik. Yemk adlar il bal ilnn atalar szlri v baqa deyimlr: *** Azrbaycan dilinin lt trkibind yemk adlar il bal bir ox atalar szlri, frazeoloji birlmlr, tapmacalar ilnir ki, bunlardan bir qismini burada vermyi mqsduyun hesab edirik: Ayran: Ayran adr nehr iind, kimi qaradr mrdlr cibind.Ayran adr divar dibind, kimi qaradr bylr cibind: A ayran kollar dibind, qara kimi bylr cibind; Ayran ver ayransza, Qalmaz bu dvran siz; Vaxt olar ayran olar vermzlr ayran siz; Ayran ir, taxl bir; Ayran imy glmisn, yoxsa ara amaa?! Ayrana getmy utanmr, Srnici dalnda gizldir; Ayrana gl, ora gl, Chnnm, gora gl! Ayran dalm qarya dnb /tklm variant da geni ilnir/. Ayran yox imy, Krp axtarr kemy. Ayranm turdur deyn taplmaz /he ks z ayranna tur demz/; Ayranndr, orundur, ndi nvbt korundur; Al ceviz, sat ceviz axuxu qalsn sn; Yazda ayransz olma, qda yoransz; Yayda ayran tapmayan, qda yoran tapmaz. 89

A: An syql dnin azlndandr; Harda a, orada ba; Ax am, armaz bam; Azm yand, bar am a olayd; Azma a, qarnma da!; Az yandran a qaq tanyar; irin ana zhr qatma; Cavanlqda da da, qocalqda ye a; Qazanna gr qaynat a; N tkrsn ana, o da xar qana. Yazda ba binin qda a bir. Mcazi mnal bir ox feli birlmlr d ilnir: A biirmk /mc./- tl qurmaq; A bimk ii bitmk, bdbxtliy dmk; Ana su qatmaq iini korlamaq, iin pr qatmaq, ii ba tutmaa qoymamaq, ngl trtmk; ann suyunu vermk czalandrmaq, brk danlamaq; Az /acq/ an duzu deyil ox hiylgr, bic, araqardran adam haqqnda; li andan da olmaq, Vli andan da li hr eydn xmaq, avara qalmaq /ADL, Ic., 164/. Bal: Bal vern iyi ar tanyr; Bal dedim, blaya ddm; Bal tutan ibarmaq yalar; Bal tutann ars amdan glr. Bala dad, bal dad, Bala adam aldad, irini irin olur, Acs da bal dad. Bal da snin, blas da; Bal dibindn, ya zndn; Bal li uzun olan yemz, ismt olan yeyr; Bal olana doabsatmazlar; Baln yoxdur, bal kimi dilin olsun; Baln ye, arsn soruma; Balsz anda ar durmaz; Bal qz daha irin; Balnn var bal tas, odununun baltas; Bala baldan irindir. Szn balla ksim; ananda bal olsun, ars glr Badaddan. Bozlamac: Bozlamac bir qarnm tox, bir qarnm ac. Qovurca: Qovura qarn doyurmaz; sian olmam qovura yeyir. Qovut: Azna qovut vern yoxdur hmiyyt vern yoxdur, qulaq asan yoxdur /ADL, Ic., 535/. Quymaq: in bd gtirnd quymaq di tkr. Dolma: Dadanmsan yal dolmaya, o da bir gn olmaya. 90

Qoyun ti: boyun ti- bozba tmiz xrk /danqdan/. Kt: Tlsnin kndsi kt gedr; Kabab: rab, kabab hay! Hesab, kitab- vay, vay! Plov: Gllnin plounan v Glsrin annan qaldx. Yayn tr- tknts qn a daddr, /M.Mmmdov. Azrbaycan dilinin Tbriz dialekti. ND, B., 1989/; ahla plov yemirm k, bm yaa batar; Almi plov tutsa, ala qara xryini bilr; Allaha da zn plov yeyn kimi tantdrr; Ftir: Ftir, mni mnzil yetir. Xmir, Xmira: Xmir tez glnd, arvad deyr:- rim mni ox istyir; Xmirac olma; Xmiri yngldr; Xmiri bir yerd yorulubdur /r- arvad haqda/; Xmira bylrin a, umac onun yolda. Xil: Xil biirmk bilmir, abazlq iddias edir. Xrk: Xryin dad azdadr; Xryi doyunca yem, gzn dalnca qalsn; Xryin yaxs- hazr olandr. Halva: Halva- halva demkl az irin olmaz; Halvan yeyib, eyi minib; halva xor malladr; Halva qz daha irin! il: il il yxlan ev, plov biir qoy dalsn. orba: Ucuz tin orbas olmaz. Azna yourt srtdlr; Azndan sd iyi glir; Aznn dadn n bilir kii, Cib tkrlr ki, qara kimii; Qara kimi bylr cibind, A ayran kollar dibind; Aznn xryi deyil; Aacavad qrd bizi, vermdi cad, qrd bizi; Az ry atan yerd canm zrail ald; Aa toxdur, Nkr bir rk yoxdur; Abr harda, rk harda; Adamn z yavan ryi zgsinin plovundan yaxdr; Az var, az ye, ox varsa- ox; ox an duzu deyil; Az- az ye; hmi ye; Az dan, az ye, ox varsa- ox; Az dan, az ye, az yat, ox al; Az ye, z ryini ye; Az yeyr- arqlar, ox yeyr zarldar; Az yeyrm- grmrm hkimi, dz dolannam grmrm hakimi; Az yeyir ksr, ox yeyir qusur; Azan kr soyuu, molla yeyr toyuu; adamn tknd d ryi tk olmasn; adam zn bir rk aac tapmaldr; ay qonaq, 91

olayd ya, biirydim qayqanaq, vay tava drdi! Yavan tir orbas olmaz; Yavan tin orbas da yavan olar; Ya ac olanda, plov da ac olar; Ya da yes dirilmz; Bal da yes dirilmz; Ya iind byrk kimi zr; Ya iind zr, im yadr; Ya tapsa, bana yaxar; Ya tapmsan?- k bana!; Ya ya il qovuar, yarmalar yavan qalar. Ya yax yadr, hayf ki, it drisinddir; Ya ye ki, yaxada gz; Ya ya stndn tkr, yarman yavan qoyur; Ya od ridir, qar gn; yan orunu xardr, szn krini; Yala yalayr, dalayr /Sar yala yalayr, sarmsaqla dalayr/; Sar yadan tk kir; Ya gtirin yalamaa, Dsmal gtirin balamaa /folklordan/; Yala yovan da yeyilr; Yala yarma qovuar, arada soan bzr; Tapmaca kimi ilnn yemk adlarna da tsadf edilir: Ay nn, biz ya gndr, nklri sa, gndr. alxalanmam nhrdn rinmmi ya gndr. /Bal/ irin olur, bal deyil Ya kimidir, ya deyil. Rngi adr, qar deyil. /Qaymaq/ Atlb dr, Duzsuz, susuz. Qrmz bir. /Qovura/ Yk altda qanl anaq. /Doab/ Atdm yamaca, Dd umaca Yayda tez donar Qda alar. /Duz/ Ala alland, 92

Ba ulland. Qaa mindi, Q salland. /rit/ Atlar, ay atlar, Havada otlar, O hans qudur Beldn yumurtlar. /Nehrd ya/ O ndir ki, z a, balas sar? /Sd v ya/ Bir bardaqda iki rng su. /Yumurtann a v sars/ mrdn, ay mrdn, Gnd ken mrdn, Yemilrdn hansdr zyi var dmirdn? /Kabab/ Sd ndir, szgc ndir, Szdm szgcdn ndir? Dnn sadm biirdim, Sd olmad, bs ndir? /Ksmik/ Qatbaqat dk, Aras kk, stnd badam, Gtirin ek. /Paxlava/ Xrdaca dalar Qoyundan balar, Kp iind, Azm yalar. /Piti/ Aca tp, Ba kp, N kpdi, 93

N d tp. /Plov/ mndn glmi, Aca frlr, Nimd otlar Banda od var. /Plov/ Aca qoyundan, Qara sd sadm. /Tut doab/ Tap tapmaca, Gil yapmaca. Deikldim, Atdm saca. /Fsli/ xar tavaya rar havaya. /Czbz/ Geyim adlar vvllr qdim insanlar geyimdn ancaq tbitdn, onun axtasndan, qzmarndan, istisindnsoyuundan, klyindn, boranndan, tufanndan, leysanndan v s. qorunmaq mqsdil istifad ediblr. Biz istrdik ki, daha ox elimizin- ulusumuzun adt-nnsi, onun mnliyi, xarakteri, miti, mumn onu sciyylndirn geyim- gecim adlar il, rmzi mnada ellrimizi tqdim edn uzun- uzaq yzillrimizd, etiqad v inamlarmzda qorunub saxlanan geyim paltar adlar haqda nisbtn geni bhs edk.1
.. / , , 1991, 145 ./ , .
1

94

Azrbaycann milli geyimlri uzun srn v ox mrkkb inkiaf yolu kemi olan xalq maddi v mnvi mdniyytinin nticsidir. Xalqn tarixi il mhkm bal olan geyimlr, onun mdniyytini yrnmk n qiymtli mnblrdn biridir. Geyimlr, maddi mdniyytin btn baqa nsrlrindn daha ox xalqn milli xsusiyytlrini ks etdirmkl yana sabit etnik lamtlr srasna daxildir. Geyimlr etnogenez msllrini aydnladrmaq, xalqlar arasnda mdni-tarixi laq v qarlql tsir msllrini myynldirmk iind yardm material rolunu oynamaqla xalqn hm tsrrfat sahlrinin sviyysindn v hm d corafi raitdn asldr. Xalq yaradclnn tarixi,etnoqrafik v bdii xsusiyytlri z ksini geyimlrd tapr. Bu xsusiyyt hm myyn formal geyim v onun bzklrind v hm d bdii tikm, toxuma v toxuculuqda zn bruz verir.1 Azrbaycanda aparlan arxeoloji qazntlar zaman tunc dvrnn vvllrin aid /miladdan nc III minillik/ tuncdan hazrlanm iyn v biz taplmdr. Bu tapntlar sbut edir ki, Azrbaycann qdim sakinlri zlrin paltar tikmyi bacarrdlar. Kltpdn v Mingevirdn /Miladdan nc II minillik/ taplm gildn kiik heykllr v Mingevirdn taplm miladdan nc V sr aid mhr- barmaqcqlar o dvrn geyimlri haqqnda myyn tsvvr yaratmaa imkan verir. Eramzn V-VI srlrin aid olan Mingevir katakomba qbirlrindn is mxtlif ipk paralardan tikilmi geyimlrin qalqlr taplmdr. Miladdan nc III-IV srlr aid qzl v gildn ayaqqab formasnda qayrlm qablarn taplmas azrbaycanllarn hl ox qdim zamaanlardan yksk maddi mdniyyt malik olduqlarn sbut edn sasl dlillrdndir. Azrbaycan dilinin lt trkibind geyim adlar dilin n qdim leksik vahidlri kimi mxsusi yer tutur. Lakin bu adlar
. : .., .., ... ., , 1072, .5.
1

95

btnlkl n izahl, n ikidilli ltlrd, n d etnoqrafiya terminlri ltind d hat edilmi, bu tematik qrupa aid sz v sz birlmlri tamamil toplanmamdr. B.R.Mmmdovann Azrbaycan dilind geyim adlar /rus dilind/ adl namizdlik dissertasiyas bu sahd atlan qiymtli addmdr. lbtt, onu da gstrmyi lazm bilirik ki, bir namizdlik dissertasiyas hcmind bu mvzunu btn aspektlrd tsviri, mqayisli- tarixi, tarixi-etimoloji spgid aradrmaq mmkn deyil. Yni biz d bu sahni tam hat ed bilmrik, nki etnoqrafik leksikann bir ox sahlrinin hamsn geni kild tdqiq etmk /leksik materiallar toplamaq, lt trtib etmk, linqvistik tdqiqat aparmaq, onu da bura lav edk ki, Azrbaycan etnoqrafiyas hl bu gn qdr d yrnilib toplanlb ap edilmmidir/. Biz geyiml laqdar ksr sz v terminlri toplayb, sasn sinxron baxmdan bhs etmy aldq. Bu gn Azrbaycan dilind ilnn /elc d tarixn ana dilimizd, habel baqa trk dillrind d tsadf olunan bunlarn oxusu arxaikls d/ bir ox geyim adlar trk mnlidir: brk, papaq, don, dolaq, uxa, kynk, kpnk /yapnc mnasnda/, kalaay, kaftan, bamaq, arq, krk, tuman, tuman-kynk, yaylq, geyim, geyim- gecim, arxalq, yapnc, pkn, sra// tana, arqat, adra, arab, ust, kt, qart, emk. V..Aslanov maddi v mnvi mdniyytimiz aid szlrin orta srlrd d baqa dillr poeziya vasitsi il kemsi faktn gstrrk yazr: Biz X-XI srlr qdr trk dillrindn, o cmldn bizim dilimizdn fars, rb, ermni, grc dillrin xeyli sz kediyini bilirik. Bu szlrin oxu yemk, qu, heyvan, oyun, geyim v b. adlar bildirn szlrdir. Biz hl Firdovsid bkmz, qo szlrinin, ovqan amac, tutmac, qaptan /qaftan/, yasic, yelk, tacir kimi yzlrl szlrin,- ta, - lax,- kimi szdzldici kililrin ox

96

qdimlrdn fars, rb, ermni, grc dillrin kediyini v ilndiyini bilirik.1 Mllif burada baqa szlrl yana qaptan /qaftan/, yelk kimi geyim adlarn da nmun kir. Narod Kavkaza etnoqrafik oerkind gstrilir ki, Azrbaycan razisindki tbii corafi raitin olduqca mxtlifliyi v rngarngliyindn, sosial- iqtisadi hyatn, mdniyytin inkiafndan tarixn irli gln qeyri-mntzmlik geyimlrd qdim nnlrin znmxsus bnzrsizliyini daha ox qoruyub saxlamdr. Geyimlrd qdim nnnin gzlnilmsi lknin bu v ya digr blgsinin tsrrfatca, mdniyytc inkiafn aydn drcd ks etdirir, bu hm geyimlrin tiplrind, hm d onlarn adlarndak varlqlarn znginliyi il sciyylnir. Lakin Azrbaycann feodal xanlqlara paralanmas nticsind yaranm lokal-mhlli frqlr baxmayaraq bu lknin btn mdni yaltlrind geyim adlar- mumi, sas chtlr malikdir ki, bu da Azrbaycan xalqnn tarixn formalam, yaranm etnik birliyini tsdiq edir.2 Yuxarda qeyd etdik ki, XX srin vvllrin qdr Azrbaycanda uzun illrdn bri davam edib gln nny uyun olaraq qadn v kii geyimlri z orijinalln ihafiz etmidir. Gbrndy kim, bir ox baqa etnoqrafik keyfiyytlr kimi, maddi mdniyytin bir nv kimi milli geyimlr d xalq sciyylndirn, frqlndirn, milli chtdn sonrak yzillr atdran vacib etnoqrafik faktlardr. Biz burada bir msly d toxunma vacib sanrq. Hl orta srlrd Azrbaycanda istehsal olunan 20-dn artq para ana yurdumuzdan baqa dnya lklrin d ixrac olunurdu. Bu paralar srasnda ipk-zr bft, xara, qayma, xara, atlas, tafta, kmxa, tirm, qanovuz, mov v s.; yun-al, mahud v s. pambq-kiseyi, midqal, fay v s. fata, bez, quma, keci v b. paralarn adlarn kmk olar.
... // . : - 1983, .80. 2 / /. ., 1962, .121-122.
1

97

bh yoxdur ki, para xalqn mdniyytini ks etdirn elementlrdn biridir. Paralarn nax v rnglri hm bir xalq baqasndan ayrmaa v hm d eyni xalqn irisind mxtlif sinifi tbqlrin nmayndlrini frqlndirmy imkan verirdi.1 XIX srd artq Azrbaycanda geni yaylm para nvlrinin baqa-baqa eidlri il d rastlarq. Msln, qrmz zrxara, tnd qrmz rngli atlaz, bnvyi mxmr, moruq rngli mxmr, dama-dama qaz-qaz, glmxmr /gll mxmr kimi d ilnir/, qara rngli mxmr, a mahud, qara mahu, qrmz mahud, tnd bnvyi qanovuz, qdk, it, a nazik yun, pambq para v s. Bu dvr poeziyasnda , xsusn d Aq Al erlrind atlas, ipk, al, xara v b. para adlarna gzllrin tsvirind gen-bol mracit olunur /geyim adlarnn, habel baqa etnoqrafik sz qruplarnn bdii dbiyyatda ilnmsindn dissertasiyann III fslind danlacaqdr/. Tarixd bel hallar olmudur ki, bzn dvlt balar halinin mit msllri il bal, konkret desk, geyim v qiyaft sahsind d inqilabi dyiikliklr aparlmasn zruri hesab etmidir/ Rusiya imperiyas tarixind I Pyotrun islahatlarn yada saln/. Bugnk Trkiy respublikasnn yaradcs Mustafa Kamal Atatrk vaxtil Trkiynin ada sivilizasiya sviyysin n qsa zamanda ata bilmsi n atatrklk ad il mhur olan dnc sistemi yaratmdr. Bu sistemd ictimai inqilablar ad il tannan qbul edilmi qanunlar da var: qadnlarn ictimai hyata clb edilmsi, onlarn vtndalq v siyasi hquqlarnn kiilrl brabr tutulmas, qiyafnin ada kil almas, Mkk v trblrin balanmas, soyad haqqnda qanunun qbulu, bir sra lqb v nvanlarn lvi, beynlxalq saat, tqvim v rqmlrin, l vahidlrinin qbulu, trk inqilabnn ictimai sahd mvffq olduu balca ada tdbirlrdir.2 Atatrkn znn bu xsusda syldiklrini diqqtiniz atdrrq: Elm
1 2

/ /. ., , 1972, .6. . .: - 1991, .82-83.

98

v shiyy ilrind praktik olacagq, hr baxmdan qbul edilmi mdni qiyaft geyincyik. Bu id he bir trddd yol verilmyckdir. Biz, mdni insan olduumuzu sbut etmk v gstrmk n, hr n lazmsa hyata keirmkd sla trddd etmycyik Soruuram: Bizim qiyaftimiz millidirmi? Bizim qiyaftimiz mdnidirmi v beynlxalq standarta uyun glirmi? Siz mracit edirm. Szlrim gr mni zrl hesab edir. Alt daraq, st yaraq szlri il ifad oluna bilck bir qiyaft n millidir, n d beynlmill. O halda mn sizdn soruuram: qiyaftsiz millt olarm, arkadalar? ox qiymtli bir cvhri amura batraraq, dnyaya gstrmyin mnas varm? Bu amurun iindki cvhr gizlidir, siz baa dmrsnz- demk dorudurmu? Cvhri gstr bilmk n tbiidir ki, amuru atmaq lazmdr. Cvhrin qorunmas n bir qab dzltmk lazmdrsa, onu qzldan v ya platindn dzltmk lazm glmzmi? Bu qdr aydn hqiqt qarsnda trddd etmk dzgndrm? Bizi trddd svq ednlr varsa, onlar axmaq v ktbeyin adlandrmaqda yen trddd edcyikmi? Yoldalar, Turan qiyaftini axtarb diriltmyin vaxt deyildir. Mdni v beynlxalq qiyaft bizim n ox cvhrli, milltimiz n layiqli bir qiyaftdir. Onu geycyik. Ayanda km, ynind alvar, jilet, kynk, qalstuk v lbtt, bunlarn tamamlaycs kimi bada gnlkl ba rty. Bunu aq sylmk istyirm: bu ba rtsnn ad apkadr. Srtk kimi, bonjur kimi, smokinq kimi, frak kimi, sl apkamz. Buna mnasib deyildir, deynlr var. Onlara deyk ki, ox qafilsiniz: gr yunan ba rts olan fsi geymk mnasibdirs, apkan geymk n n mnasib olmasn? V yen onlar btn millt xatrlatmaq istyirm ki, Bizans keilrinin v yhudi hahamlarnn, xsusi paltar olan cbbni n vaxt, n n v nec geydilr? Btn bo v sassz szlri aradan qaldrmaq lazmdr. Papaq geykmi kimi szlr mnaszdr. Papaq da geycyik, Qrbin hr cr 99

sivilizasiya srlrinni d alacaq. Mdni olmayan insanlar mdni olanlarn ayaqlar altnda qalmaa mruzdur.1 Trkiy n Atatrkn inqilabi xidmtlrini zaman z tsdiqldi: o, hqiqtn d respublikan n sivilizasiyal lklr srasna xara bildi. Qald mit, hyat trzi mslsin glinc bu bard biz o fikirdyik ki, milli sahd, etnoqrafik baxmdan Avropaya, Qrb meyl bu gn d davam etmkddir, bizc, bunu tamamil tqdir etmk mmkn deyil. Ktkan Qocatrk is bu msly z mnasibtini bel bildirir: ada geyim-kecim mdni olman n tbii ifadsidir. Buna grdir ki, Atatrk adalama atlmlar iind papaq v qiyaft inkiafna byk hmiyyt verdi. Bu o zamana qdr davam etdi ki, mvcud qiyaftimiz n milli idi, n d masir tlblr cavab verirdi. Fs, kalpak, klah, tkk, sarq kimi balqlarla yana, cbb, ckt, alvar, potu, pantalon /kalpak- dri papaq, al papaq, klah konusvar papaq; tkk- araqn; sark-alma, mmam; potur- bzmli, bala dar alvar; pantalon-don, qaftan, tuman; kt-uxa /kimi hr cr qiyaft cmiyytimiz zhiri grn baxmndan qarmaqarq bir mnzr verirdi. Halbuki fikril, varl il sivilizasiya dnyasna qovumaa qrar vermi trk millti bunu yaay il, zahiri grn il d sbut etmli idi.2 Geyim v para adlarn mnc aadak kimi qrupladrmaq olar: I. Trk mnli szlr.2. Alnma szlr. a/ rb v fars szlri, b/ rus, Avropa v baqa dillr mxsus szlr. I. Trk mnli szlr: arxalq, bamaq, brk, papaq, don, dolaq, ayaqqab, yaylq, kpnk /yapnc/, kaftan, geyimkegim, yapnc, emk, qrt, krk, kt, sra// tana, st-ba, adra, arqat, arab, ust v s.
. .-., . 1945-1972. .139140. 223. /: 1991 210 ./ . 2 . , .83-84.
1

100

Geyim sz ayr-ayr trk dillrind txminn eyni sslnir: qara. b. kiyim, qum, qiyim, qaz. Kiim, tat. Kiem, qr. Kiyim, trkm. Qeyim v s. Mqayis n bzi mumtrk geyim adlarnn mxtlif trk dillrind ilnn formalarn verk: st-ba. Az. st-ba, qara.-b. ys-ba, no. sti-bas, tat. os-ba, baq. o s-ba, zb. usst- bo. Don. Don termini ilk nc qdim trk dillrind mumiyytl, paltar anlamn ifad etmidir /DTS, 574/ ton- paltar, geyim Drevnetrkskiy slovar da ton kedim qoa sz d verilir- paltar ton opraq, ton tolum, i ton, kedim ton, qulaq ton ifadlri d var /DTS.574/. Trk, -don, qum.- ton, no.- ton, tat.- tun, ya.- son /krk/ qr.- ton krk. mumiyytl, st paltar /sasn kii paltar/, qaz.- ton. pkn. Baqa trk dillrind epken formasnda ilnir. pkn sznn etimologiyas bir o qdr d aydn deyil. H.Vamberi bel hesab edir ki, epkeni apan jabnlak /alt./ dr.1 . Otarova gr is: epken epken ek kmk, vurmaq, doramaq, yarmaq demkdir.2 .Otarov Xabievin qnatini qbul edir.3 Bizim fikrimizc d pkn sz ek feli il baldr. V.V.Radlovun ltind d epken sz oxmnal sz kimi tqdim edilir; /epken /ekmen, ekpen/ mahud, pla, enli alvar, mahuddan kaftan, astarl paltar /Radl.III, s.1956, 1995/. Yaylq. knc, ya drdknc paradan ibart qdn ba rts- yayln bana rtmk /ADL- Ic., s.477/. Qadn ba rty nvlrinin mumilk adlarndan birini bildirn yaylq sz d mumtrk mnlidir v bir sra trk dillrind d ilnir: trkm. Yaqlk, uy. Yaqclk, Krm tat. yaqlk,
.. W . , 1878, .46. 2 ... - ., 1978, .16. 3 .. - . . 1971. .217.
1

101

qara.- b.jauluk, qrq. Maylk, tat, yaulk, qaz. Maylk, noq. vlk v s.1 Yaylq sznn etimologiyas haqqnda iki mxtlif fikir var. Birincisi, M.Asamutdinova hmin szn kkn yap rtmk, stn salmaq sz il balayr. R. Axmetyanovun mlahizsinc yay sznn kk yaq, ya, piy szdr.2 V.Aslanov v Qukasyan da R.Axmetyanovun fikri il razlarlar. Gstriln sz trlik szn mvafiq olaraq yaranmdr. ox gman ki, qdim azrbaycanllar yaylqdan yalnz tr silmk n istifad etmilr. Tr is yal olduundan onu yalaq adlandrmlar. Bu sz XVII sr qdrki Azrbaycan dili abidlrin d tsadf olunmu, XVIII srdn sonra yaylq formasnda ilnmy balamdr.3 B.R.Mmmdova d hmin szdn bhs edrkn R.Axmetyanov, V.Aslanov v V.Qukasyann mlazizlrini qbul edib onlarla razlab.4 Bir cht d nzr salmaq yerin drdi. Masir Azrbaycan dbi dilind dsmal sz/ l dsmal, cib dsmal, burun dsmal/ yaylq sznn burun yayl mnasn sxdrmdr. Daha sonra. Yaylq tkc l, z, burun, tr silmk n ilnmmidir, ondan ba rty kimi d istifad olunmu, indi d olunur. Hm d onu qadnlar q fslindn baqa vaxtlarda, xsusn d yaz-yay aylarnda balarna rtrlr. Bizim fikrimizc, hmin sz yay-lq yni yayda baa rtln rpk mzmununda aqlamaq doru olard /Mqayis et: arxa-lq, diz-lik, d-lk, nlk, can-lq, ba-lq v s./ Biz geni mnada mvzumuza aid olmadn nzr alb st-ba, don, pkn, yaylq kimi mumtrk geyim adlar bard verdiyimiz izahlarla eifaytlnirik.
1

.. . - . , 1978, .35-36. 2 . , .36. 3 ., .. . , 1986, .169. 4 ... , .82.

102

XIX srin sonlarna XX yzilin vvllrin qdr Azrbaycanda bir ox mxtlif rngli bahal paralar /ipk, yun, al v s./ toxunmudur. Onu da deyk ki, aada adlarn kdiyimiz hmin paralarn byk bir qismi masir mitimiz n khnlmidir, az bir hisssindn is knd yerlrind tsadfdn tsadf istifad olunur. pk paralar: zrxara, alxara, zr lm, zrndur, qanovuz, link qanovuz, srtpoz qanovuz, rtov qanovuz/ doray,tafta, alatlaz, mxmr, kmxa, glmxmr, gll mxmr, moruq rngli mxmr, bnvyi mxmr, qara mxmr, mov, xara, atlaz; pambq para adlar: qlas, fay, midqal, a, fata, a qraq, qdk, bez, hlbi, adra, cuna, it: yun para adlar: tirm, misqal tirm, al, inc yun para, a nazik yun, mahud. Bu gn xara, atlaz, mxmr, it, satin, al, bez, cuna kimi paralar /masir dvrd toxunan v idxal olunan paralarla yana/ yen d xalqmzn mitind stn yer tutur. XIX srin sonu- XX yzilin vvllrind mtbuat v bdii dbiyyatdan bllidir ki, bir sra pambq paralar toxunduu lknin, hrin, yaxud da fabrikin ad il adlandrlm: Firng iti, rus iti, Tayev a, Proxoro a v s. /Habel klaylar bard d bu szlri demk olar: Gnc klaayas, amax klays, yaxud amax, Bsqal, Herat klay, Hlbi klay/. Uzun illrdn bri davam edib gln nny, habel etnoqrafik tsnifata sadiq qalaraq biz geyim adlarn aadak blg sasnda diqqtiniz atdrrq: a/ qadn geyimlri, b/ kii geyimlri, v/ bzk adlar. Qadn geyimlri. I. Qadn yin geyimlri: kynk, st kynyi, can kynyi, alt kynyi, t kynyi, lt, ct tuman, darbalaq, ctbalaq, arxalq, klc, don, lbbad, tuman /1012 taxtal tuman/, st tuman, pkn, krd, Xorasan, krd, Xorasan krd, bahar, axur, nimtn, klc, zvn, cbb. 2.Qadn ba geyimlri: utu, tsk, ding, alma /mxmr v yaxud qanovuzdan/, srndaz, naz-naz, blal, xarala, bnar, alafa rpklr, badad, yamaq, alnlq, adra, atlaz adra, it adra, rngin gr qrmz, a 103

rpklr, tor, rbnd, tl, qyqac, araxn, lk, yaylq, cna, tirm, al, arqat, klaay, hlbi, arab,al, balq, dd. 3. Qadn ayaq geyimlri: qondara, mst, uzunboaz km, bamaq, tumac bamaqlar, ztikmli bamaq, tikmli bamaq, ust, corab, sar bamaq. XIX srin axrlar XX srin vvllrind adtn zngin, varl aillrin qadnlar qanovuzdan, mov, daray, xara v b. paralardan paltar geyrdilr. Qadnlar adtn toy geyimlrini zrxara, atlpz, mxmr v b. mxtlif ipk paralardan tikdirirdilr. ndinin znd d ipk paradan z mvqeyini qoruyub saxlayr. Cavan qz v glinlr toy paltarlarn nnvi olaraq moruq rngli, tnd qrmz rngli, yaxud d hray rngli paralardan bidirrdilr, yal qadnlar is toylarda tnd rngli paltarlar geyrdilr. B/ Kii geyimlri. Kii geyimlri d tarixn uzun bir i nkiaf yolu kemi, milli keyfiyytlrini saxlamdr: I/ Kii st geyimlri /nnvi yin geyimlri/: kynk, arxalq, don, uxa, krk, rdbil krk, Xorasan kru, yapnc, bahar, srdar, rkzi, uxa, vznli uxa, vznsiz uxa, bir vznli uxa, ikivznli uxa, quraq, kmr, gm kmr, mndul, dizlik, nifli alvar, alvar, canlq, ba. 2/ Ba geyimlri. Papaq, brk, tsk, araqn, balq, sarq, mmam, motal papaq, srpapaq, lpapaq, Buxara papaq, doqqa papaq, Xurmay papaq, qlmi papaq /ikari, qacar, qou papa/. 3/ Ayaq geyimlri: arq /bal arq, cmi arq, kalman arq, irvani arq, irazi arq, qlbzm arq, qara burun arq, krdvari arq/, dk /KDQ, 108/ bamaq, ayaqqab, uzunboaz km, dolaq, patava, pap, sar, dolaqlq, patavalq, sarqlq, corab, yun corab, mst, nleyin, ust, ayaq al, tl, dbndi, qondara, iblit. Ayaq geyimlri n materiallar: alanm gn, xam gn, tumac, xrom, qara rngli dri, mk, k, arn ksi, ksindn yanmaq, k kdirmk. Geyimin /paltarn/ ayr-ayr hisslrinin adlar: 104

Q.Qaraqal paltarn 9 hisssini qeyd edir: dal/ krk/, qol, qabaq /sin/, yindirlik /iyindirlik/, yaxa, qolluq, 1 bilzik /bilrzik/, tk, xidk. Gstriln geyim hisslrindn baqa belba, cib, quraq, qay, bilk, balaq, qolaq, dym, ilck, dlk, nlk, oyma, qarmaq, qoltuqaltda paltarn hisslrin aid edilir. Daha sonra lckdn d geyim elementi kimi bhs edilib: mein lck, qadn lcyi, bemarmaq lck, tkbarmaq lck, yun lck, dri lck, tumac lck kimi nvlri gstrilir.2 Azrbaycan razisind trkibind geyim adlar ilnn bir ox etnonim, toponim, etnotoponim v b. onomastik adlara da tsadf edilir: qarapapq, ipapaqlar, A kynk, Kmrli, Qaradolaq, A alvarllar, Qaraalvarllar, Qarabrkl, Qaradonlu, Kpnki, Alaquraql. Trk mnli rus soyadlarnn yaranmasnda geyim adlar itirak etmidir: Bamakov, Epana, Epanin, Erlkov, Kaablukov, Kolpakov, arkov, Kolak, Konak, Kurakov, ulkov, arapov.3 Qrmz rngli ipk paralar al, a rngli it paralar is a /a rngli mxtlif paralar da deyilmidir/ adlar il daha ox mhurlamdr. Danqda bel ifadni tez- tez ildirlr: filanks al da geys yarar, al da. Azrbaycan sntkarlarnn toxuduu paralarn keyfiyytli olmas, onlarn estetik baxmdan qlb oxamas, zrifliyi, gzlliyi xalq arasnda bir ox metaforik mzmunlu adlarn yaranmasna sbb olmudur. slind onlarn z sl adlarn blk d xatrlatmaq ox tin olard. Bzi paralar rngin, materialna gr metaforik adlarla mhurdur: Genddur, aldm- yandm, Qonu bar atdasn, K mn dar glir, Gec- gndz, hac bri bax// Hac mn bax,
.. . .128. ... , .73, 93. 3 : .., /., .- , 1979/.
1 2

105

3. Alnma szlrdn ibart geyim adlar. Son dvrlr qdr rb v fars dillrinin tsirini dah ox iirdirdilr. gr bir trfdn trk dillrind, hminin digr trfdn rb v fars dillrind trk dillri materiallarna sasn izah tin olan leksik paralellr akara xarlmdr ki, bunlar da he bir bh olmadan rb v fars alnmalarna aid edirdilr.1 Bununla bel ana dilimizd ilnn rb v fars mnli alnma geyim v para adlar da az deyil. ndi bunlardan bzilrin nzr salaq. a/ rb v fars mnli szlr: rb mnli alnmalar: mxmr, zncir, cbb, lbbad, ba, /abaaun hmin mnadadr/ mmam, xir/ para bez, quma; paltar/, znnar, atlaz/ tls/, niqab /z rty, yamaq/, alatlaz /para/. Fars mnli alnmalar irisind para v geyim adlar stnlk tkil edir: zrbft, xara, qanovuz /ling qanovuz, stov qanovuz, rtov qanovuz/, kmxa, tirm, midqal, klah, klahduz, bklah, irazi/papaq/G, zr-ziba, zrxara, alvar, pilkdduz/ ba rty/, pirahn /kynk/, plas /paltar/, nimtn// mintn /candonu/, dbndi, rf /arf, papu. Kitabi-Dd Qorqud dastanlarnda klah /ba geyim/ fars alnmasna tsadf edirik: Altm rkc drisindn krk els, topuqlarn rtmiyn, alt Hkc drisindn klah ets, qulaqlarn rtmiyn,- qol-bud xranc, uzunbaldrlar inc, Qazanbgn tays At azl Uruz qoca apar yetdi /FZ, S, KDQ, s. 49-59/. Fransz dili mnli para v geyim adlar: batist, beret, bluza, bot, botinka, bukle, velr, /drap, mxmr v pln bzi nvlrinin ad/, drap, drapri, jaket, kane, kristalon, kostyum, krep, krepdein, krepjorjet, krepifon, mundir, gipr, markizet, maroken, poplin, ponama, pike, srtk, manto, palto, triko, trikotaj, trikotin, ifon, flanel, bandaj, korset. Kane.

... , ., 1984. .10.

106

Birinci trfi Azrbaycan dilin mxsus, II trfi franszca olan geyim bildirn I nv tyini sz birlmlrin d tsadf edirik: ipk trikotaj, yun trikotaj, pambq trikotaj. ngilis dili mnli geyim v para adlar: velvet, disko, koverkot, sviter, cinsi, cemper, pijama, penck /pidjak,- ing. Rea- jacket/, fren. Alman, latn, yunan, Holland, polyak, tibet v b. dillr mxsus, sasn, rus dili vasitsil alnan geyim adlar da mahid olunur: qalstuk, bsthalter, kitel, diaqonal /para ad/, gimnastyor /yun// rusca/, bayka, lama /palto/, kaemir /kmir/, trban, sndl/y./, furajka, kolqotki. Rus mnli: bobrik /para/, bosonojka, qalo, kepka /sli franszca/, yubka /sli franscca/, yubka /sli franszca/, kofta, mayka, pla, palto-pla, trus// tursik, tufli, apka, lyapa. Pla ismi il bir ne sz birlmsi d ilnir: dri pla, balql pla, srql pla,1 pla- adr: Bzk adlar. Yeri glmikn bir tarixi- bdii hqiqti d yada salmaq istrdik. Miladn ilk srlrind rbdilli poeziyada trk- Azrbaycan mnli bir ox szlr, o cmldn d mit szlri ilnmidir. M.Mahmudov yazr ki, VI sr airi Meymun ibn Qeys 'a z yaradglnda bir ox cnbi szlrl yana Azrbaycan sz yaraq szn aiqan erlrindn birind Mism adl gzlin bzyini tsvir edrkn yaraq szn iltmi, ann divanna yazlan rhd o, bilrzik, qolbaq kimi izah olunmu, hm d enli, geni qolba mnas dad gstrilmidir. M.Mahmudov yaraq sznn bu gn bzk yas kimi mnasn saxlayan /onun silah, hazrlq, dstgah mrasim mnalar da var/ yegan fakt kimi dzlib hr yara, qalb saqqaldara atalar sznd qald fikrini sylyir.2
: ... , .127. ... // , . . , 1990, 3, .60 /...
1 2

107

Bzk adlar geyim adlar tematik qrupuna daxildir. slind bzk eylrindn bhs edrkn sasn zrgrlik mmulatlarnn adlarn nzr-diqqtimiz gtiririk. Btvlkd metal emal il bal pe0snt leksikasna daxil olan zrgrlik mmulatlarnn adlarn tdqiq etmk dililiyimizin terminologiya sahsin n aktual problem olaraq qalr. H.A.sgrov bu xsusda bhs edrk yazr: Dilimizd metal emal il bal szlrin aradrlmas onlarn leksiktematik baxmdn tsnifinin verilmsini xsusi zrurt kimi meydana xarr.1 Bzk adlar geyimlr aid olduundan burada tkc zrgrlik mmulatlarnn adlar haqda deyil, habel geyimi tamamlayan baqa bzk adlarndan da /tikmlr, kmrlr v s./ bhs edilir. Dadqlar vzify, baqa szl, gzdirilm trzin gr bzklr: qulaq, ba, boyun, d, bel, bilk v barmaq bzklri olmaqla mxtlif nv ayrlr. Bundan baqa libaslara bnd ediln bzklr d qadn zintlrin daxil idi.2 Qulaq bzklri drddym, qrxdym, heydri, satl sra, minar sra, arl sra, gilas sra, badam sra, gn sra v s. adlarla tannan mxtlif tanalardan ibart olmudur.3 Qadn zintlri irisind ba bzklri d xnmxsus yer tutur: utquqaba, qarmaq, qzl sancaq v tac. Masir dvrd is abadok, daraq, biqudi, bijuteriya, bezdeluka /bzk-dzk/, nevidimka /nazik pilka/, sancaq, kulon, kt /qzl muncuq/ v s.
. 2008. 1 ... - // , . , , 1990, 3, . 60 /... /. 2 ... , .96.
3

108

tn yzillrd varl qadnlar khrba, mirvari v yaxud arpa qzldan dzldilmi qiymtli boyun bzklri gzdirmilr. Tkc onu deyk ki, irvan qadnlar arasnda hminin ik, qarabatdaq, gl 1 v s. kimi boazaltlar geni yaylmd. Bilk v barmaq bzklri d /zklr v qolbaqlar/ Azrbaycan qadnlarnn geyimind hmiyytli yer tutmudur v bu gn d z mvqeyini saxlayr: zmrd, almaz, yaqut, firuz, brilyant qal zklr, qiq zklr, Paxlava qal zklr. Qasz zklr irisind ntan zy xsusml frqlnir. Nian zy adaxlandqdan sonra barmaa taxlrd. nny gr, nian zy sol lin glin bariana taxlrd. /ndi d bu adt davam etdirilir/. Dul qadnlar is onu hadt barmana dyidirirdilr.2 Bzk adlarn aadak blglr ayrmaq olar: I. Zrgrlikd istifad olunan material /qiymtli qa-da/ adlar v baqa bzk yalarnn adlar. a/ Azrbaycan mnli: qzl, gm// altun, almaz, smk, tunc, mis, sra, zk, boyunba, qolba, ctqaba, boazalt, bilrzik / dilimizin inkiafnn ilk dvrlrind II nv tyini sz birlmlri quruluca I nv tyini sz birlmlrindn frqlnmmidir. Mqayis et: bilrzik bilk zk/ 3; alnlq, aralq, qzl tklik, qzl v ya gm qulplu pul, dymlr, Arpa, zincir// zncir v s. b/ alnma szlr: kmrbnd, kmr, kmrin, brilyant, zmrd, yaqut, mirvari, firuz, qiq, hmail, boyunbnd, sinbnd, imart /Qadnlarn istifad etdiklri bzk eylrinin dstin deyirlr/. 2. Geyim komplektin daxil olan libasa bndlnn bzk /toxuma v hrm bzklr, paltara vurulan tikm naxlardan bzklr, zrgrlik sulu il hazrlanan zintlr/
.. . , 1966, .30. 2 ... , .98. 3 ... // . , , 1990, .290.
1

109

adlar: Bafta /enli v dar bafta/, apara, hrmi, qaragz, srm /tksrm v qoasrm/, ms, prm, qotaz, pitik; bxylr: qoa sarq, yrm-yrm, drdiyn, skkiziyn, qays qulpu, toyuq aya, alkeir, doldurma, araqn tiki, muncuqlu tiki /tikm nvlri/; arpa, midaxl, hbbab, byryi qzl, qoza dym, pilk, tklik, pilk tkliyi, rfi tklik /kynk/, zncir qzl srm. Aypara, Ayulduz, qara drna, kpnk, gl, gn, qarmaq /baa balanan qzl, gm v brncdn bzk eyi/ ksm, sarma, kb, ahpsnd, glbtin, qrac balax, bacaql, muncuq, mlid, mxtlif eidli baftalar, qoza. Katibi, dymlr, gm kmr, gm toqqas olan kmrlr, srm, nlik-kiran, xna, quraq, axma bzklr. a/ zk adlarn xsusi olaraq qeyd edk: zk, qal zk, qasz zk, firuz qal zk, brilyant qal zk, qiq zk /qrmz v narnc rngli qiymtli dadan, paxlava zk, nian zy, yrm, qzl zk, altun zk. b/ Tikm adlar: Glbtin tikm, muncuq tikm, pilk tikm, tikmli km, ztikmli bamaq, basmanax tikm, tklduz tikm. Biz burada yeri glmikn bir msly d toxunmaq istrdik. Bllidir ki, toponimik adlarn yaranmasnda etnonimlr, bdn zvlrinin adlar, geyim adlarnn mcazlam adlar v b. leksik vahidlr d itirak edir. Biz yrmc ad il tannan Azrbaycan dilinin lt trkibind tarixn /Mq. Et. yrmdn ker beli qzlarn M.Al/ v bu gn d ilnn /Salyan, mili dialektlrind, Azrbaycan dilinin qrb qrupu dialekt v ivlrind v b./ habel ifahi xalq dbiyyat nmunlrind /krmc/ d tsadf ediln zk ad bard bzi chtlr nzr salaq. G.D.Aayev XI-XV srlrd Azrbaycanda trkdilli tayfalarn mskn salmas haqqnda etnotoponimik mlumatlardan bhs edn mqalsind 1 yrmc toponimik adn- oronimini
1

... - // . ., , 1984, .143-150.

110

/bu adla hm da ad, hm d yaylaq ad var. Azrbaycan respublikasnn Gdby rayonu razisinddir. Ndns G.D.Aayev bu mlumatlar bard susmu, da adnn corafi yerini dyimidir. Yqin ki, Azrbaycan etnotoponimiyas kimi tin v msuliyytli, taixi bir mvzunu tdqiq etmyi z hdsin gtrm bir tdqiqatnn bunlar bilmmsi ala san i deyil/ thrif edrk Ayruma klind vermi, .U.lkbrovun Uayrumov,1 V.P.Kobevin Ayrum2 adl srin saslanaraq ayrmlarn3 etnik chtdn mnyini ermnilrl laqlndirmilr /sl hqiqtd is ayrmlarn yrm- Ayruma sz arasnda he bir laq yoxdur/. slind is yrm /grm/ zk adndan metaforik krm nticsind milli zmind yaranm trkmnli oronimdir. G.D.Aayev A.lkbrovun v V.P.Kobevin elmi chtdn inandrc v tarixi corafi hqiqtlr uyun olmayan frziyy mlahizlrin ahda, Murovda v Zngzur sra dalarnn qovuuunda yerln Urumbazar yaay mskninin, Urumbazaray ay adnn, Sevandan /Gyc glndn/ cnubda yerln Urumus da, Ayruma da /slind dan ad yrmdir/, Ayrum, Glzarayrum /Qldzarayrum/, arvadarairum adl knd, Qaraba yaylasnn imal hisssinin Ayrum k /drgsi/, Krn sahilindki oirum kndi Qazaxda Xeyrim /Qazaxdak
1

... . . 0 . , 1928, 5. 2 ... . .,1962, 3. 3 : .. //. /, /. , 1921; .. . - . , 1929, 8, .37-38; .. / / , -, 1941, / 191 /; ... . .., , 1974, 2. ... // . . : 1991, .201-211.

111

knd Xeyrim deyil, Xeyrimlidir .M./ knd adna saslanaraq, ayrmlar n /znn tbirinc desk XayXorom, yni ermni yunanlar n/ Krn cnub sahilindn tutmu nazik zolaq kimi uzanan Alazani v ori aylarnn bir sra az yuxarda Kr tkldy yerdn, Qaraba dalarndan Naxvana qdr uzanan zdniraq torpaq iddial bir xrit czr. Ayrmlar son qnatd ermni-yunanlar hesab edn G.D.Aayev onlarn mnyi bard bu fikirddir/ V.P.Kobevin uydurmalarna saslanlan/: Bel bir nticy glmk olar ki, ayrumlar /ayrmlar .M./ ermnilmi albanlarn v VI srin sonlarnda Ermnistann paralanmasndan sonra Bizans trfdn srhd rayonlarnda mskn salan ermnilrin bir hisssinin trklmi v islamlam ns lidir ki, onlar bard Bizans tblri olan ermnilr mnasn vern ayrumlar ad ildilmidir.1 Verdiyimiz aqlamadan bel grnr ki, G.D.Aayev ayrvmlar gah albanlar v ermnilrin bir hisssi hesab edir, gah onlar rum ermnilri hesab edir, axr nticd trklmi v islamlam-mslmanlam alban v bhs ediln razid, sonradan mskn salan trkln ermnilr hesab edir. Lakin ayrmlarn dil mnsubiyyti, adt-nnsi, dillrind he bir substrak niansi qalmamas, mskunlam olduqlar razilrd /hm Azrbaycan respublikas trfd, hm d Ermnistan Basarker - 1969-dan Vardenis, nbrk- sonradan Krasnoselsk rayonlar razilrind yan- yana ancaq Azrbaycan trklri yaayan kndlrdir- Sevann Basarker v nbrk trfi sahillrindki kndlr nzrd tutulur: .Babazad Gyc gl trafnda 40 Ayrm kndinin adn kir. Saraclubyli Hseyn knd, Saraclu Zeynal, Hacmuan, Azbir, Aqala, yrivng, Baknd, axrl, Qzlvng, Yarpzl, Zaal, Qzlbulaq v s./.
1

.., , .146.

112

Ayrmlarn soykk haqda alabatan, obyektiv mlahizlr sylyn .Quliyev dil mslsi zrind trafl dayanr: Ayrmlarn soykknn yrnilmsind n tutarl qaynaqlardan biri dil materialdr. Opponentlrimiz /V.P.Kobev, .lkbrov, G.D.Aayev nzrd tutulur .M./ ayrm sznn ermni mnli olduunu sbut etmk n hay horam sz birlmsini hmin sz n etimon hesab edirlr. Lakin onlar bir eyi unudurlar ki, hayi-horom, Hayirum modeli fars mnli olub, hm ermni, hm d Azrbaycan dili n d yad quruludur. V.Kabev .lkbrovun he bir mnby saslanmadan, guya XIX srd ermni-ayrmlar v trk ayrmlar olmas faktn dil assimilyasiyas sayr. Lakin o da tssf edir ei, .lkbrov bu haqda he bir mnb gstrmir. V.Kobev ayrm sznn trk mnli olmadn sbut n yazr ki, trk dillrind vuru szn son hecasna ddy halda, guya ayrm sznd birinci hecaya dr. V.Kobev bu cr linqvistik kflr ets d, ayrmlarn dilind bir dn d olsun ermni sz axtarmr v tbii ki, axtarsa da tapa bilmzdi. O, mumiyytl, hr hans bir xalqn dilc assimilyasiyasnn mrkkb proses olduunu qeyd ets d, bunun stndn skutla kerk, Azrbaycann qrb zonasnn /ayrvmlar yaayan dalq hisslrin/ Ermnistanla lpqsindn, Bizans-ran mnasibtlri nticsind bu tarixi Ermnistan torpaqlar nda yaam ermnilrin taleyindn v onlarn etnik assimilyasiyasndan rk ars il danr. Halbuki V.Kobev v onun hmfikirlri bilmli idilr ki, dilc assimilyasiya /z d qat: alban-ermni-ayrmsem .Quliyevindir/ onlarn dndklri qdr d asan proses deyildir. gr bel bir proses ba versydi, onda dilimizin Ayrm lhcsind assimilyasiya olunmu dilin substrak lamtlri qalmal idi. 1 .Quliyev Q.Qaraqalya, M.Q.Vliyev /Baharl/, .Babazady v M.Kaarlnn divanna, Ridddinin Ouz1

.. , . 208-209.

113

namsin saslanaraq daha obyektiv mlahizlr sylmi, hmin mlliflrin ayrmlarn qdim mrk /ouz/ tayfalarndan biri olmasn gstrrk yazr: ayrm etnoniminin tarixn ouz boylarndan birinin ad olan eymur //aymur// aymr tayfa adnn fonetik variantlarndan biri olduu aydnlar. ndi ayrm sz etnik deyil, Azrbaycan trklrinin bir etnoqrafik qrupunun adn bildirir. Ayrmlar qdim ouz mifologiyasn, etnoqrafiyasn, qdim trk-ouz elementlrini znd bu gndk yaadan konservativ tayfa birlmlrindn olub, istr dil, istr maddi v mnvi mdniyyt, mit v adtnnlrin baxmndan xalis azrbaycanllardr.1 Trk mnli olan ayr-ayr metal, qa-da adlar sasnda tarixn bir iox rus ad v soyadlar yaranb ilnmkddir: Almazov, Altnbay. Bolat, Bulat, Bulatov, Qantimurov, Djanbulatov, Zenbulatov, Kambulat, Kantemirov, Kizilbay, Pulat, Temiryazyeva, // Timiryazyev, Tmentsev v s.2 El iind, mumn is Azrbaycan xalqn sciyylndirn mrdlik, igidlik v sdaqtlilik v b. msbt keyfiyytlrin mcmusunu yaradan papaq bard bhs etdiyimiz tsadfi deyil. Bu haqda trafl danmaq xalqmz, el-oban daha drindn tanmaa v tantmaa. Mnvi tariximizin, mitimizin, tarixi kemiimizi yrnmy xidmt edrdi, el hm d ellrimizin, baqa xalqlar arasnda zml yerini sanball grmy, gstrmy kmk edir. Papan rqd, xsusn d Azrbaycan xalq arasnda byk rmzi mnas olmudur. Papaq sz ana dilimizd kiilik, namus, qeyrt kimi mfhumlar ifad edir. A.X.Maqomedov da osetinlrin mdniyyt v mitindn bhs edrk bu xalq arasnda papaq qoyman byk mna ksb etmsini gstrmidir: osetin kiisini papaqsz tsvvr etmk tin msldir, o ancaq yataqda ppa xarard. O, istr qonaq yerind olsun, istr evd, istr isti, yaxud da soyuq yerd olsun hmi papaq banda
, .204. : ... . ., ., 1979, .264-276.
1 2

114

oturar. Papaq geymk kiinin lyaqtini tmsil edirdi, papa badan vurub yer salmaq qan intiqam almaa sbb olard.1 Papaq mfhumu il sasn msbt mzmunlu ifadlr, atalar szlri zn qoruyub saxlamdr. Msln: Papaq bada yrtlar, bamaq ayaqda, Papaq isti, soyuq n deyil, namus ndr, Papaq altda olanlar yatr, Papa gnorta yerinddir, Doru danann papa yrtq olar, Qz otaqlya yox, papaqlya ver, Papan hrlsn, il glib ker, Papaq el, iimizi bilk, Papan qabana qoyub fikirlmk. Bu ifad myyn msl bard qti qrara glmk, xeyli dnb- danmaq mnasnda ildilir. Fikirln adam tk deyil, onun mslhti yolda- papa da var. Papaq kiinin namusu, mnliyi sayld n o bu msuliyyti duyaraq nec deyrlr, tk d olsa papa il mslhtlir. nki onun xaraca qrar, vercyi hkm onun papan, adn hm qaldra, hm d batra bilr. Azrbaycan etnoqrafiyasnda geyim-kegiml bal ox maraql mlumatlar vardr. Yerli hali /azrbaycanllar .M./ arasnda dri papaa tlbat byk olduuna gr Azrbaycanda bu snt /papaqlq .M./ geni intiar tapmd. Ken srin 50-ci illrind Bak, Yelizavetpol /Gnc-.M./ , Lnkran, Quba, Nuxa /ki- .M./, amax, ua, Naxvan hrlrind 650 nfrdk papaq var idi. Onlardan 235 nfri yalnz Nuxada /ki/ cmlnmidi.2 El arasnda yuxarda da gstrdiyimiz kimi, papaqla bal bir ox sz v birlmlr ilnir. lbtt, bu ba geyiminin forma, rng a materialna gr bi ox nvlrinin adlarn kmk d yerin drdi. Kemid halinin btn zmrlri ictimai mnsubiyytindn v yandan asl olmayaraq papaq geyrdi. Azrbaycanda papan daqqa, apma,
1

... . , 1968, .276. 2 . , , 1988, , . 394.

115

qlmi, ikar v s. adlarla mlum olan mxtlif formalar mvcud olmudur. Kemid varl kiilr, bir qayda olaraq, qaragl drisindn, halinin aa zmrlri is yerli papaq geyirdilr. Qocalar arasnda zll papaq, gnclr v uaqlar arasnda yapa ahl v qocalar arasnda, ikar ppaq is cavan olanlar arasnda daha ox dbd olmudur. apma v ya qlmi papan sas mtrilri varllar idi. Grnly kimi, papan nv v formas ictimai zmrlrin v ya frqinin mhm lamtin evrilmidir.1 Formasna v materialna gr Azrbaycan xalq irisind papan bel adlar ilnirdi v bu gn d bzi yal nslin shbtlrindn eitmk olar: i papaq /zllpapaq/, tkl papaq, tpsi gen gm papaq, Buxara papaq, srpapaq, hsrpapaq, rkzi papaq, uzun tkl qoyun drisindn basma papaq, basma papaq. Rvpm tkl papaqlar brk adlanrd. Mnsubiyytin gr el arasnda onun Buxara, Krm, irazi papaq v s. adlarna tsadf olunurdu. Bundan lav, ayr-ayr zonalarda Qaraba papa, Qbl papa, Lzgi papa v s. kimi mhlli v etnik xsusiyytlri ks etdirn istilahlar da yaylmd.2 Yeri glmikn irazi papaq terminini aqlayaq. irazi qoyun qaragl qoyununun bir grndr, baqanasnn renki al bolyar.3 iraz sznn slini bir ox alimlr iraz toponimi il laqlndirr. Miladi tarixi il VII srd rblr iallq mqsdil rbistandan hrkt etdilr. Onlar drilik quzu balalayan qoyunlar da zlri il gtirrk Cnubi Qafqaza daxil oldular, ran tutdular. iraz hri yaxnlnda onlardan drilik quzu vern qoyun srlri qald, indi yalnz al rngli qaragl qoyunlar kimi adlandrlan irazi adn

. . , , 1988, , . 394-395. 3 .. / - /. , , 1971, . 350.

1 2

116

damaa balad.1 Biz d S.M.Qubanovun verdiyi etimoloji izahla razlarq. mumiyytl, Buxara, Qbl, Krm, Qaraba papa kimi adlar hmin toponimik adlarla bal izah etmyin trfdaryq. Htta ermnilr arasnda da vvllr buxari adl dridn papaq geymilr.2 Rngin gr d papaqlarn nv zngindir. Azrbaycan etnoqrafiyas kitabnn I cildind papaqla hsr olunmu hissd rngin gr papaqlapn adlarna rast glmdik. Bel bir qiymtli elmi aradrma bu haqda bhs olunmamas tssf dourur. Rngin gr papaqlarn aadak adlarna rast glirik: Qara papaq, boz papaq, al papaq, gm papaq, srmyi papaq, abald papaq, qara brk, qara i papaq. El-oba irisind igid adamlar, rnlr n byk, mqdds snd ind papaa and iiblr, papaq ox vaxt and yeri olub, bu gn d bu adt z qvvsini saxlamaqdadr. Bunu biz tarixi qhrmanlq dastanmz olan Korolu dastannda Dmiriolunun dilindn deyilmi bu cmllrdn d gr bilrik:- Yax, ata, gr mn onun /Korolunun .M./ haman Qratn bir hfty kimi snin qulluuna gtirdim, gtirdim, gtirmdim, bax bu paraq mn haram olsun. Bu gn d el arasnda bel deyimlri eitmmi deyildik: Papan yen d gnorta yerinddir /yni kefin kkdr/; Bamzdak papaqdr, arvad lsyi deyil, papan p qoymaq, papan gy tullamaq, papan gn qaraltmaq. Papaqla bal qarlar da az deyil: papan ba qalsn. Papan yer vurdu. Papan batrd. Papan taxada qalsn Bdii dbiyyatda, xsusn d xalqmzn tarixi kemii, miti il laqdar olan bdii srlrd tarixi etnoqrafiyamzla bal ox qiymtli faktlar qorunub saxlanlr. Burada biz geyim adlarnn sx-sx ilnmsini qeyd etmk istrdik. Bhs olunan myyn bir dvrn tarixi gerkliyini ks etdirmkl yana bel leksik vahidlr Azrbaycan dilinin
1 2

... . - , 1936, .124. , .11, .647.

117

lt trkibinin n qiymtli qdim laylan tqdim edir. Nmun n biz lyas fndiyevin bdii nsrind ilnmi papan mxtlif adlarn burada gstrmk istrdik, Onu da deyk ki, yaz tarixi kemil bal roman, dram, povest v hekaylrind ellrimizin mit v adt nnsi il laqdar sayz- hesabz sz, deyim v termindn istifad etmidir: Badad by d baqa kndlilr kimi, pataval arq geyib uzuntkl qoyun drisindn basma papaq qoyard, dyirmanda ahad z alard. Damlca mlkndki torpaqlar z umlard, z d qabandan yemyn igid bir adam idi, mahalda n yax at onda olard /Geriy baxma, qoca, Bak: Yaz, 1981, s.8/ Ayaqlarnda gzg kimi parldayan uzunboaz km, ynind qzl vznli srmli uxa, belind gm xncr, banda sr drisindn papaq, sa yananda qoa xal, qumral bl, qumral sal olan Fatma ryind dedi: lahi. Bu, Hzrt Yusifdi, kimdi?...! /Yen orada, s.14/. Bir gn banda tkl basma papaq, ynind khn yamaql uxa, ayaqlarnda arq bir kii glib Maral apard /Yen orada, s.50/. Bir il qabaq imali Azrbaycana fhlliy gln bir dst hmyerlisin qoularaq Araz keib glmidi. Cnubi azrbaycanllarn geydiyi srdarisi il ke araqn hl d banda idi /Yen orada, sh.68/. Bir azdan Fatma nnmi gtirn Qzlbaolu Al da gldi. Bu, uzunboylu, xna rngind, salar boynunun ardna tklm, ayaqlarnda uzunboaz km, ynind srdari uxa, banda gm papaq bir olan idi /Yen orada, s.70/. Bu df glnd daha mktbli libas geymmidi, banda bahal Buxara drisindn tpsi gen gm papaq, ayaqlarnda nazik xromdan uzunboaz km var idi /Yen orada, sh. 85/. Torpaq dmy tzc su ilmidilr, balarnda tkl qoyun drisindn basma papaq, yinlrind al uxa, ayaqlarnda yun corabla arq olan iki kndli skamyvnn stnd oturub tr tk-tk ay iirdi /Yen orada, s.105/. lbtt, tarixi kemiimizl bal yazlm srlrd o zamank miti, elc d maddi-etnoqrafik mhiti vermk 118

n o dvrn geyim adlarndan istifad etmk zrurt kimi ortaya xr. Bel zrurti, qalmazl is air v yazlar daha ox hiss edirlr. Biz .fndiyevin bdii srlrindn bzi paralar fikrimiz sykk kimi gtirdik. Biz burada bir d onu gstririk ki, ba geyimi papan Azrbaycan razisind mxtlif formalar olduu kimi, elc d onu qoyman da crbcr dbi, adti olmudur. Buna klassik nmun kimi biz zeyir Hacbyovun O olmasn, bu olsun musiqili komediyasndan bir paran veririk: ndi mn papa n cr qoyum ki, qzn xouna glsin: hrgah bel qoysam /gc qoyur/. Onda qz qorxar, el bilr ki, Bak qousuyam. gr bel qoysam /gznn stn qoyur/ onda da qz rkr, el bilr ki, Qaraban pambq bylrindnm. Hrgah bu cr qoysam /lap dala qoyur/ onda qzn mndn zhlsi gedr, el bilr ki, Gnc qumarbazam. gr belnik qoysam /tpsin qoyur/ onda da amax lotusuna oxaram. Bs n tvr qoyum? Hamsndan yaxs budur ki, baaq oturum, onda qzn xouna glr, el bilr ki, obrazlvannyam. Dorudan d mn bir qdr obrazovannyam, nki uruslar sn il ox al-veri elyiblr, mn onlardan hl urus dilini d yax yrnmim. Msln, ito katu, baaluska, funt vosim qpmk, mene nelza, niza /ss glmir/!1 Dediklrimizdn d aydn olur ki, bugnk Azrbaycan dbi dili n artq tariximiz v arxaizmlr crgsind ilnn szlr irisind papaq adlar da var: daqqa papaq, apma papaq, qlmi papaq, ikar papaq, irazi papaq, Krm papa, basma papaq, i papaq, srpapaq, hsrpapaq, rkzi papaq. Geyim adlarndan bhs etdiyimiz n bel tematik qrupa aid szlrl bal bir ox frazeoloji birlmlri v atalar szn nmun gtirmk istrdik:
. . : . -1959, . 57-58.
1

119

Bamaq: Bamaqlar da raz olmaq, bamaqlarn ctlmk, bamaqlarn ctlyib qabana qoymaq /qovmaq, xb getmsini tlb etmk/, iki ayan bir bamaa dirmk/ qoymaq, soxmaq/- inad etmk, trslik etmk, dediyindn inadla l kmmk/. Don: Don bimk, don geydirmk /geyindirmk/, dona girmk, dona salmaq, don geydirmk, donuna girmk, donunu dyimk. Dym: Dvc boyun olunca, dymc aln olsun. Yaxa: yaxa amaq, yaxa qurtara bilmmk, yaxasn l vermk, yaxasn qurtarmaq, yaxas l kemk, yaxasndan yapmaq, yaxasn buraxmaq, yaxasn qraa kmk. Kmr: Kmr yeri, kmr balamaq /mc.mr hazr vziyyt glmk; hazr amad olmaq, kmr kimi dz v uzun; kmri alt bo olmaq- ac olmaq, acmaq; kmrin altn brkitmk- zarafatla- doyunca yemk, doymaq /ADL, IIIc., 45/. Kynk: kynk- kynk /bir kynk/ t tkmk, brk utanmaq, xcalt kmk, prt olmaq, xcaltindn yer girmk; kynyinin yaxasndan keirmk, etnoqra.- vladla gtrmk lamti olaraq krp ua kynyinin yaxasndan keirmkdn ibart khndn qalma adt /ADL, III c., s.102/. Bel bir nticy glirik ki, masir dvrmzd milli zndrk il, milli oyanla, mtrqqi, milli adt nnlr hrmt, ehtiramla bal soykk qaytma mahid olunur. Bunu milli qdim geyimlr rbt hissinin gclnmsi bard d sylmk olar. Cavan olanlarmzn ktlvi surtd papaq qoymalar, qz-glinlrimizin klay rtmlri fakt buna sbutdur /lbtt, yal nsil onsuz da milli adtlr daha sdaqtlidir/. Xalq tbabti leksikas. Azrbaycan xalqnn qdim tarixli mdniyyt v mitind xalq tbabti mhm yer tutmudur v bu gn d z hmiyytini, mvqeyini qoruyub saxlamaqdadr. Tibb elmi 120

geni mnada inkiaf tapanadk xalq tbabti mitd stn olmudur. Xalq tbabti leksikas adlandrdmz tematik sz qrupuna ayr-ayr xstlik adlar, xstliklr qar aparlan, ildiln malic sul v vasitlrinin, onlar malic xassli drman bitkilrinin, xalq tbabti il bal yaranm baqa szlr v s. buraya daxildir. nc deyk ki, M.Kaqarinin Divani- lt- it- trk kitabnda da xalq tbabti terminlrin rast glirik. Msln, qzlamuq- kzlamuk 1 / masir dilimizdki rb mnli stlcm sznn vzind ilnmidir/, tumau 2 / indi tumov kimi sabitlmidir/. Xalq tbabti leksikasna aid szlri aadak kimi tsnif etmk olar: I. Xstlik adlar. nsan xstliklri: boazglm, qarn ars, dalan bymsi, itdirsyi, kkliyiazma, dmrov, gyskrk, tumov, yel, qzl yel, tutma, soyqdym, zn titrmsi, mxmrk, qzlca, qarabasma, or, qulunc, gnvurma, sarlq, inaq, ishal, qcolma, ik, yatalaq, spm, ba ars, qulaq ars, gz ars, di ars, qurdenk, pimc,ik, suiyi/ / sulu ik,- skrk, boz, aq qzdrma, qara qzdrma, qbizlik, malqzdrmas, qotur, botazqovuma, dilkuzanma, quluncars, qulaqdibi, qanir /olmaq/, qarayara, qarasu, quluncsndrma, simlm, singr, vurunvurma, halaparma, ruhtutma v s. Heyvan xstliklri: dabaq, dilba /insana da xasdr/, qarapapaq, qarayelin, qudurma, xpnk // kpnk, dndm, rlm, iiyara, xortdama/ Muan qrupu ivlrind ilnir camda olan xstlikdir, tutan kimi ldrr/, r /dymk/, diliqaraca, saqqoy, manqoy, kp v s. Xalq tbabti leksikasnn qorunub saxlanan n etibarl, mhafizkar mnbyi dialekt v ivlrdir. Bu mnada M.slamovun ki dialektind ilnn bu tematik qrupa aid olan szlri gstrmsi fakt qiymtlidir: innaf /brk
1

.. - . , 1 , , 1960, .480. 2 , .418.

121

soyuqdym nticsind iddtli skrm v ssin tutulmas/, sitlcm, uzun azar// sil azar, zzlcx, ix //iex, mxbirk/ qrmz spgili xstlik/, maara //qzl yel. Pis azar / vrm/, vurun /qfildn balayan iddtli xstlik/; tutma /rkgetm/, qulunc /bel ars/, isal, qotur, saryara, ivan, kor ivan, sarlx, rh gvx dmsi/ mdnin sallanmas/ v s.1 Gtiriln nmunlrin oxusu mumilk szlrdir /tlffzc frqlri nzr almrq/. M.M.Gfrzad xalq tbabtindn dialekt v iv materiallar sasnda bhs edrkn Tibb v baytarlq terminlri hisssind Yara v i adlar, Heyvanlarda olan xstlik v yara adlar, Xalq tbabti, ara hkimliyi blmlrini vermi, terminlrin /bir ox hallarda izahla/ siyahsn tqdim etmidir. Tdqiqat Tibb v baytarlq terminlri blmsind lt /xstlik/, d /vrm/, omaca *vba/, n /dalan imsi/, br /ishal/, tumo, ina, boaz qouma /boaz xstliklri/, dilkuzatma, qmc batma, qulunc ars, tit, qonac /g.zn bir hisssinin qzarmas v s./ kimi leksik vahidlri nmun gtirir.2 Yara v i adlar da ayrca blgd gstrilir: xiyrk /qn gvdy bitidiyi yerd olur/, quluna boaz vzisinin imsi, doqquzdon bir ne df rtlb, yenidn davam edn yara, qappa // glm, umma- hr ikisi dyn imsi il laqdardr, qulaqdibi, gyc yara, yeilm// pissic, plan, qabar, dgnk, az yaras. mili rayonu ivlrind heyvanlarda olan xstlik v yara adlar da hmn ivlri sciyylndirn leksik vahidlrdir: Dilba /maln dilinin soyuqdan imsi/, xortdama camn boaz imsi, mrgivrma kei xstliyi, ayadm, rltm /tttmolma/, iiyara /a ciyr xstliyi/, sancx, xnx /skrkli xstlik/, gycqarx /qarann hddn artq imsi/, bozvnt /traf damarlarnn qurumas/, yvazdaxdabim, siyiratma, aqolma /atda/, llyqappa /atda/, trkidm / atda/, damaratma /damardan
.. . .199. ... . , , 1969, .271.
1 2

122

zbana qan axmas/, qaa yara /tikan yaras/, kr /kolkos yaras olan yara/, kbyyaras /atn belind olan yara/, baa /atn ayanda olan yara/, tataz /dri xstliyi/, otadm, dlic.1 Z..Xasiyev dialekt v ivlrd ilnn xstlik adlarndan bhs edrk bir ox terminlrin adlarn kir ki, bu da xalq tbabti leksikasnn myyn hisssini tkil edir. Xstlik adlarn bildirn terminlr n ox rng a, boz, qara, gy adlar il baldr. Ms.: adu, acvz //acz, bozbnt// bozbt, bozvurdu, qarapapax, qaraqulax, qarayelin /bu bnt// bozbt, bozvurdu, qarapapaq, qaraqulax, qarayelin /bu qarayelin olmaq feli birlmsinin trkibind ilnir .M./, qarayanx, qaraszax, sarasax, qarofk // qarohv, gyc// kyk, gyrm v s.2 S.M.Behbudov da bir sra xstlik adlarndan bhs etmidir. Zngilan ivsi n sciyyvi olan aada gstrdiyimiz xstlik v yara adlarnn bir qismi mumxalq mahiyyti ksb edir: maxmirx /mxmrk/ < qrmz spkli xstlik, inax < brk soyuq dym nticsind skrm v ssin tutulmas; buru < ishal; dabax < heyvanlarn drnaqlarnda olan xstlik; dilba insan v heyvana mxsus xstlik; dilin stnd ml gln spki, qzart; qr yel qc olma // qara yel, qzlca, ix; ltdi < skrkli, qulu /qulunc .M./, stlcm, grtm, gy skrk, civz, iban /ban/, dynk //dnk/ ayaa xan brk yara/, dmirov /zn blz tkmsi/.3 Muan qrupu ivlrind tkyara, yaman, ldrni ara, iban, sar yara, dmiro, ad yox, xoruzy // inac, boazglm, qzma naxoluu /xstlik/, titrtm xstliyi, stlcm azar, timov //tmosalm// zkm xstliyi ,
. ... . , , 1976, .128-129. 3 ... . , , 1966, .273.
1 2

123

silli //vrm xstliyi, yatalax, xalq tbabti il laqdar sz v sz birlmlri ilnir.1 Yara adlar: yara, qarayara, irin yara, ilyaras, /saalmayan uzun srn v saalaqdan sonra yeri qalan yara/, koriban, irin iban, dolama, qulaqdibi, qabar, dynk, dil yaras, az yaras, i doqquzdan /bir ne df rtlb yenidn davam edn yara/, salamat i, yaman, /yaman i, yaman xartmaq/, boz sar yara xora /yara- xora/ v s. Xalq tbabtin aid malic sullarn bildirn szlr: qan alma, kpsalma, yaxsalma, sama, tpitm, quluncsndrma, sirklm, ovdurma v s. Xalq tbabti il laqdar ilnn baqa szlr: mamaa. p, ayan burxulmas, singir, trsimk /yarann yenidn qaytmas/, qaysaqlamaq /yaras kz balamaq/, snq, snq, trkar, trkari, i, atlama /smk atlamas/, xq, yarann hovlamas, diltng, bihudar, gbyi yerin dmk, gbyini salmaq, x yerin salmaq, mlhm, dava-drman, bi //hbi// Hadx, tbib mumxalq dilinin zngin sz xzinsin mracit edrk oradan tlffz asan, ahngdar szlri gtrb onlardan tenmin yaradglnda istifad etmk olar, massaj sz v ondan ml gln 10-a qdr sz tbabtd geni yaylmdr. Aydndr ki, dilimizd tarixn mvcud olmu v bu gn d bir sra dialektlrd ilnn samaq feli masajlamaq felini tam vz ed bilr.2 Xalq tbabti leksikas bir sah leksikas kimi Azrbaycan dilinin etnoqrafik szlri irisind maraql bir lay tkil ets d, onun toplanmas, tdqiqi msllri bu gndk grlmm qalr.

. , , 1955, .214. 2 .. .// .: - 1984, .25.

1

124

Dediklrimizdn d aydnlar ki, ana dilimizin milli szlrinin btnlkd yrnilmsi zaman bu leksik qrupa aid dil vahidlrini d nzrdn qarmaq olmaz. Mit yalar v qab- qacaq adlar. Azrbaycan xalqnn maddi mdniyytinin znginliyini v tarixi qdimliyini ayr-ayr mit yalar v qab-qacaq adlar da bir dh tsdiq edir. Qdim diyarmzda mxtlif pe v sntlrin olmas tsrrfatn oxsahliyini, tbii srvtlrin bitib-tknmzliyi, kulinariya mdniyytinin tkrarszl burada aac, metal, saxs, dri v b. materiallardan zngin v oxeidli mtbx yalarnn, qab-qacaqlarn hazrlanmasn zzuri etmidir. Habel ev mitind toxuma qablar da sbt, uval, xurcun v s. hmiyytli yer tuturdu. !rzaq mhsullarnn tdark, yemklrin hazrlanmas v sfrd verilmsind bir sra qablardan istifad olunurdu.1 Azrbaycan dilinin ayr- ayr dialekt v ivlrinin aradrlmasna hsr olunmu dissertasiyalarda ev yalarna aid maraql mlumatlar toplanlm, mxtlif blglr aparlmdr. Msln, ..Hacyev smayll rayonu ivlri srind 2 ev yalarn: a/ qab-qacaq adlar, b/ ev ehtiyaclar blglrin ayrm, K.T.Ramazanov Salyan dialekti 3materiallarna saslanb ev eylri v mxtl yalar balqlar altnda bu bard danm,S.M.Mollazad Qax rayonu ivlri 4 sasnda Khn ya, alt v tsrrfatla laqdar szlr dn bhs etmi, S.M.Behbudov Zngilan ivsind 5 ilnn mit yalarnn adlarn Ev yalarna, altlrin aid sz v terminlr bal il gstrib onlar a/ ev
... , .120. ... . ., , 1948. .298- 299. 3 ... . .426-431. 4 ... - , .247. 5 ... , .275-276.
1 2

125

avadanlqlarnn adlarna, b/ mitd ilnn mxtlif ya, alt v baqa sz v terminlr v/ yandrlan materiallarn adlarna /grm, yapba, tzk, qamqalaq v s./ ayrm, M..slamov bu tematik qruplar Nuxa dialektind1 ilnn ev yalarnn ad il tdqiq etmi, M.M.Gfrzad, Azrbaycan dilinin mili ivlrind 2 hmin raziy mxsus alt v qabqacaq adlarn thlil etmidir /Bu bard danan .Gfrli, T..Hacyev, Q..Barov, .Q.Aayev v b. tdqiqatlarn da adlarn kmk olard. Demk olar ki, onlarn blglri czi frqlr nzr alnmazsa oxardr/. Biz is hmin tematik qrupa aid leksik vahidlrdn mit yalarv v qab-qacaq adlar ad il bhs edirik. M.Kaqarinin, V.V.Radlovun ltlrind, Kitabi-Dd Qorqud dastanlarnda mit yalarnn ilnmsi d diqqti kn faktlardr. A.R.Rhimov M.Kaqarinin Divanu luqt-it-trk sri v Azrbaycan dilinin leksikas mvzusunda yazd tdqiqat iind tkn, m, ketmn, krk: yourkan /yoran/, ka/qab/, kayk /qayq/, kapu /qap/, ekk /kic/, boa, iskn, yedk, kk, oraq, kerki /krki/, temen /yiqne/- tbn -/byk iyn/, ekd /ydi-aac, qaq v mni yonub rndlk n alt, hacat/ v s. kimi mit szlrindn danmdr.3 Mhtm abidmiz Kitabi-Dd-Qorqud dastanlarnda mit yalarnn v ev avadanlqlarnn adlarna da yeri gldikc rast glmk olar: Aya /sapandn da qoyulan yeri/, ayaq /qdh, piyal/, axa /gm pul/, badya, ban ev / hndr adr/, bargah /hkmdar adr/, buqau buxov, qaytaban /dvlrin saxland yer/, qopuz /qdim ozanlarn ald musiqi alti/, ququn /atn quyruu altndan ken
.. , . 1968, .197. 2 ... , . 267- 268. 3 ... - - . ., .,1985, .12,15, 17, 20, 21, 23.
1

126

qay/, qnar /ksilmi qoyunu soymaq mqsdil asmaq n istifad olunan ngl/, dolama beik /nnni/, duaq /at ayana vurulan buxov/, nqqar /naara/, otaq /adr/, sylk /i, kabab ii/, srahi /rab irsi/, tnf /adr /adr ipi/, tu /at quyruundan bayraq/, Xotaz /qotaz/, lbir /qantara/, am gnlk /adr/1 v s. V.V.Radlovun ltind mindr /osm., qaz/ mik /qaz./ mk. Makat /osm., yastq/, makat rts/ yastq z/, makas /osm.-qay/, mak /or./, biak, bidr /vedr/, bistr /qaz./, bux/ - miar/, burama /qr. Vint/, brk/ /osm. Vint/, fincan, fit, badyan, bastun /yastq/, boyunluq, badkan /qaq/, bokap /boqab/, bakra /balaca qazan/, bak /kndir, nur// // paq, palta// paltu// balta, balka / kic/, mrmdan, sprg, am, spt, kusku /gzg/, kandel/ il- raq/, kakpak /qapaq/,, kerki, kal /xal/, kalin /kv/, qadaq, kak // kouk, kapt /qay/, kursa /krs/, uval, uvaldz, tuime /dym// tqme, dolap, dsti, dayirman, tk //dek, dastuxan // dstrxan, eme v s./ V.V.Radlov, I ,II , III , IV cildlr/ trk dillri n mumi olan, habel bir oxu Azrbaycan trklrinin dilind bu gn d ilnn mit yalarnn adlarna rast glirik.2 Trk mnli bir ox rus soyadlarnn yaranmasnda mit yalar adlar da itirak etmidir: Ar bau, Arkannikov, Arsenyev, Tufyak, Tfyakin, Kazanrvi, Klbay, Tokmak, Tokmakov 3 v s. Qoyunuluqla bal gn, dri qablar daarcq, sl, qarn motal, tuluq yngl v davamllna gr kri maldar tayfalarnn istifad etmlri n n lverili mit yalar idi.4
1962- / . . /. 2 : ... , , , . 3 : ... 4 ... , .11.
1

127

mumiyytl, Azrbaycan trklrinin mitind hrm v toxunma qablar /sbt, uval, xurcun, heyb, Drm uvallar, qyq mfrlr/, dri qablar /motal, eym, tuluq/, aac qablar /tabaq, aac tet/, saxs qablar /bardaq, brni, bsdi, qalqa, dopu, kp, gil kplr, kodu, nehr, xeyr vs./, su qablar /misdn/: dola, par / tayqulp, birlli/, abgrdn , aftafa, llyin, obriq, lyn, satl, gym, shng, piyal, cam v s. hmiyytli yer tutmudur. Azrbaycann zngin maddi mdniyyti il seiln irvan mahalnda /xsusn Lahc ustalarnn hazrladqlar mit yalar sciyyvidir .M./ rbtqab, rtl qab, iri qab, dviyy qab, glabdan, qnddan, raq, lampa, manqal, xkndaz, maa v b. ev miti yalar dvrn gr mhur olmudur /shbt XIX srin ortalar v XX yzilin birinci qrinsindn gedir/.1 M..Zeynalov Naxvan MR- nn razisindki dialekt v ivlrd daar /dri qab/, pusus /saxs am/, tparan /gil qab/, brni /ox da byk ollmayan saxs qab/, moskur, tlis /taxl n qab/, sl /dridn azlq/, lmk / xrk biirmk n gil qab/, zir, badya /mis qab/, alxar /gil kp, syn// seyin, xum, xuma, heyb, anax in v ayaq kimi mit yalarnn adlarn kir, ilnm mnzrsini, yaylma arealn gstrir. Daha sonra mllif qavara // qvr, bq, ses /kiik miar/, xrxr/ bq/, aqq // uqqu, ksx, , qaov, dqin /kiik xncr/, sicim, tutqal, ufak, aurus, kilid, irki /nazik yun yoran/, milax, qloy, hol, saqqa, mfr /yoran dk, xala palaz v s. eylri qablamaq n palaz kimi toxunmu drdknc uval. Kis/ kimi ev yalarnn adlarn da qeyd edir. Rzainin aradrmas alnma mit szlrin hsr edilmidir. O, rb dilindn alnan mit leksikasnn blglr ayrarkn I/ ev yalarnn adlarna dftr, qlm, zrf, kitab, saat, xrit, sandq, mtkk, tsbeh, 2/ mtbx yalarnn adlarn: - zfran /?/, mcmyi, qdh,
1

... , .122-123.

128

mmb, fars mnli alnmalar sasnda blg verrkn ev yalarn bildirn szlr zr. Mcr, sbt, ayna, hsir, arpay, lyn; mtbx yalar bildirn szlr: kuz, abgrdn, nlbki, fincan, piyal, kfgir, kasa, ngl, darn, hvngdst v s., rus dilindn alnan ev yalarn bildirn szlr: adyal, vedr, amadan, pero, kravat, tk v s. Mtbx yalarn bildirn szlr: butulka, podnos, stkan, spika, samovar, pe v s. Avropa mnli mit alnmalarna is fnr /sli yunanca/ qlobks, akvarium /latn mnli/, tranzistor, seyf /ingilis/ v s. szlri aid etmidir.1 Mxtlif dillr arasnda leksik baxmdan aparlan mqayislr d bir ox leksik paralellri akar ed bilir. Bu mnada monqolAzrbaycan paralellri diqqti kir. .Z.Abdullayevin tdqiqatlar bzi mit szlrindki paralelliyi jstrmk chtdn qiymtlidir. Mllifin leksikqrammatik kateqoriyalara aid szlri hat edn ltind mit aid yalarn da adlarna rast glmk olar. bunlardan bzilrini diqqtiniz atdrrq: qay xai qapaq xavxaq dmir krk, bel tmr xrz tabaq, nis /tava sz d bu szlrl laqdar olmaldr aqlama .Abdullayevindir/ - tavaq ayaq /qdh/ -ayaaqa sicim sijim /yundan, qldan toxunan uzun ip/ - ijim lk lxq krk xroq rkn - arqamj boxo boqso m om buruntaq buruntaq buru - bur2 Ev avadanlqlarnn /yalarnn/ adlar
.. . . 7-12. ... . , 1992, .304-329.
1 2

129

I/ Ev mitin aid eylrin, altlrin adlar. a/ Azrbaycan dili mnli szlr: ayaqalt, alaqap, araba, artrma, asma-trzi, astana, axur, aar, balnc, bardan, baca, bel, beik, blk, biz, bin, boya qzn, boyunduruq, buxar, mcr, nal, nazbal, qadaq, qazma, qalay, qaltaq, qam// allaq// qrmanc, qantara, qap aq, qarakotan, qlib, qlibbasma, qlyan, qlyan ubuu, qm, qmlti, qyq, qf, qfl, qov, qotaz, quyu, qulp, qumrov, dabanda, dalan, dam, dam- da, daraba /mh./, daxal, daxma, dy, dynk, dyirman, dyirmanda, dngi, dryaz, dhr, dibk, dinc, dirk, drmq, doqqaz, dol, dolab, dalaba, dyc //hvngaac, dk, dkc, dnck, duzaq, dyn, dkc, drg, Eyvan, eym/ torba/. Eik, laac, larabas, ldyirman //kirkir// dstr, lim, ri, rilik, rsin, klb, tndir, yumaq, yun dara, yurd, yuxayayan, // oxlov, yyn, yyrk// yrk, yk, ykz, kaha, znqrov, iy /chrd/. kitkrli araba, ilm, iplik, it dam, yaba, yastq, yataq, yataan /yriqlnc/, yem tknsi, yhr, yoran, yoran-dk, klf, klf, krki, krnt, dhr, ktmn, kirkit, daraq, hv, koma, kotan, krk, k, kk, klnc, krk, kavahn, grdk, laydr, lm, mrk, maar, maa, mrndi, mitkn, motal, tecan, nehr, nnni, noxta, oyma, oraq, oxlov, ocaq, paz, paya, py, ptk, pil, pilt, pul kissi, pti //nazbal// qulaq bal, rz, rf, saqan, saanaq, sallaman, samanlq, sapand, sac, saayaq /sacaya/, sbt, sl, siyirtm, sicim, rkn, doanaq, sarq, srma, soba, sprg, sfr, tavan, taalaq, talvar, tzk, tl, tndir, tndirxana, tnk, trc, trlik, tiy, tilov, torba, toxa, toxmaq, tvl, tuyluq, tutacaq, zngi, skk, t, xalvar, xalxal, xaral, xaa, xlbir, xrxra, xizk, x, xurcun, heyb, hvngdst, hcr, avstan, adr, al, anaq, anta, apacaq, arala /yyn azl/, at, axmaqda, axax, lik, pr, rmki, idar, in, ini, omaq, pk, ubuq, uval, ul, cecim, cl, chr, ciy, ct, ctc, ct srmk, adara, allaq, an, ana, enlik, l, 130

iri. Gtirdiyimiz bu nmunlrin bir qismi khnlmi szlr qrupuna aiddir. Fars mnli szlr: aviz, ayna, aynabnd, atke, bar, bdnnma ayna /rbc farca/, srpu, dmke, dstk, dstrxan, dhliz, dhn, dudke, kaman, ncav, kilid, kis, glb, gnbz //gnbnd, kr, mala, mlake, miz, mum, nrdivan, palan, rnd, rngsaz, taxt, taxtabnd, taxa, tir, xrk, ardaq, arx, arhovuz, nbr, raqdan, bnd. rb mnli szlr: bina, qndil, qnnad, qft, qfti, mud, sa, slh, sandq, krs, llyin, maqqa,manqal, mahmz, mlf, mnzil, mskn, mfr, mhccr, mtkk, lm, sandqa, tsbeh, fr, fit, xeym, hasar, hacat, cft, am, atr. Qab qacaq adlar: Azrbaycan szlri: aszn, badya, bardaq, birqulplu, birlli, boqab, qablama /qazan/, qab-qacaq, qazan /mis qazan, a qazan, qulplu qazan/, qazana, qaltaq, qazanqapan, qaq, qm, daqqa, dol, dola, dvr, dyc, duzaq, dopu, duz qab, kp, kp, gvc, lyn, nlbki // blm, nim. Mis, nim, par, pitiqab, saqap, saplca //saplca, satl, saxs, sac, sacyayq, snk// shng, sini, szgc, tabaq, tava, tayqulp, tas, tkn, tiyan, fincan, xeyr, anaq, llk, lm, ini, m, crdk, // bardaq. Fars mnli szlr: Abgrdn, abpa /suspn/, aftafa// aftaba, avtafa lyn, qiymke, ad, dmke, dndn, dudke, kasa, ka kasa, mis kasa, ini kasa, kfkir, kkl, kuz, kr, glabdan, masqura, nmkdan, piyal, srnic, srpu, srmdan, raqdan, /dan fras mnli kili/, tet, xkndaz, ngl, cam. rb mnli szlr: qdh, qnddan /. f./ qhvdan, srahi, mcmyi, amdan. Rus, fransz v baqa dillr mxsus szlr: bakal, butulka, bulud, vaza, vanna, vedr, qrafin, krujka, podnos, stkan, samovar, servis,aydan, aynik, bak, banka, ventil, lampa, sofa /sli rbcdn/, divan, kreslo v s. 131

Gtirdiyimiz alnma szlrin oxusu dilimizd mumilk leksik vahidlr kimi vtndalq hququ qazanmdr. Azrbaycan dililiyind qab-qacaq adlarnn etimoloji alna aid .Dmirizadnin srlri byk maraq ksb edir. Xsusn d onun 50 sz1 adl kitab bu sahd uurlarmzdandr. Etimoloji aradrmalar tdqiqatmzn mqsdin daxil olmasa da, .Z.Abdullayevin d bzi mlahizlrin nzr salmaq istrdik. O yazr: Qab adlarnda bardaq v crdk szlrinin izah diqqti clb edir. Mllif /burada . Dmirizad nzrd tutulur shbt onun 50 sz kitabndan gedir .M./ bat v da elementlrini trk v yaxud Ural- Altay mnli hesab edir. Lakin crdk szndki cr ismini ermnic. dk hisssini is Ural- altay mnli sayr ki, bu da oxucunu inandrmr. Biz gr /. Abdullayev- .M./ crdk sznn birinci qismi cr ss yamslamasdr. Azrbaycan dilind mxtlif sslrin yaslanmasn bildirn hisslrlda //dq morfeminin birlmsindn bir ne sz dzldilmidir. Bunlardan batdaq, atdaq, rtdaq szlrini misal gtir bilrik ki, crdk, bardaq szlri d bu qbildndir / Crdk adlanan qaba amax rayonunun Kylr kndind qurt deyirlr. Bu da yamslamadr.2 Biz d o fikirdyik ki, etimoloji mlahizlr sylrkn ehtiyatl olmaq lazmdr ki, ks tqdird z milli szlrimizi baqalarnn adna xmaq ihlksi yaranar. Mit yalarnn, qab-qacaq adlarnn ana dilimizin lt trkibind hmiyytli yer tutmas bir daha maddi mdniyytimizin tarixn ox zngin olmasn, mxtlif pe v sntlrimizin rngarngliyini gstrir. Azrbaycan etnoqrafiyas mxtlif pe v sntlri hat etmsi il d frqlnir. bhsiz ki, bu tematik qrupa aid olan btn szlri vermk imkan xaricinddir. Aada gstrdiyimiz bzi etnoqrafizmlri nmun kimi vermyi lazm bildik: arac, araclq, arn, arnmal, baltaqayran //
1 2

.. 50 . : , 1968. .. , .229.

132

balta, baltalq, bartqab, basma, bamaq, qalay, qalaylq, qlibbasma, dabba, dabbalq, dmiri, dmirixana, dulusu, dulusxana, dulusuluq, bi, lki, snaf, zrbaf, zrbaflq, zrbxana, zrdtlk, yuxuyozma, kankan, kei, klladar, kilimi, kmr, km, mehtr, mehtrba, misgr, misgrlik, palanduz, tnki, camadar, camadarlq, ctc, atr, hllac v s. Bu gtirdiyimiz misallar pe v snt mdniyytimizi ks etdirn leksik vahidlrin bir qismi kimi qbul edilmlidir. OYUN ADLARI Etnoqrafik leksikann trkib hisssi olan mnvi mdniyyti tmsil edn leksik lay da xsusi yer tutr. Mnvi mdniyyt leksikas ad altnda biz burada daha rx oyun adlarndan, mrasim leksikasndan /toy, yas v s./ v mifoloji, dini szlrdn bhs etmyi nzrd tutmuuq. oxsahli olan etnoqrafiyamzn xalqn hyat trzi v mitind folklorun /uaq folklorunun/ n maraql janrlarn tmsil edn oyun adlar bard d Azrbaycan dililiyind xsusi aradrma aparlmamdr. Etnoqrafiyamzn qdimliyini tsdiq etmk n Azrbaycan trklrinin mitind mhm yer tutmu mxtlif oyunlardan /z d bu oyunlarn oxusu rngarng moasimlrin icras zaman keirilirdi/ bhs etmyi lazm bilirik. Elm bllidir ki, Qobustan qaya tsvirlrinin ya eramzdan vvl 8-ci minilliy gedib xr. Bunu grkmli arxeoloq saq Cfrzad 1947-ci ild akar etmidir. Burada xsusil qeyd etmk istrdik ki, Qobustanda akar ediln bir ox mdniyyt nmunlri irisind hminin evkd /pula- pula, yaxud mr- mr/ v dama- dama kimi ylnc oyunlar n istifad olunmu yalaqlar v qabarq batq kvadratlardan ibart ahmat taxtasna bnzr tsvirlr akar edilmidir. 133

Qobustan qaya tsvirlri arasnda ov shnsi, kollektiv mk prosesi, taxl biimi, llri yuxar qaldrmaqla ibadt etmk, qz qarmaq, yrdi v yallyaoxar kollektiv rqs shnlrin d tsadf olunur. gr biz Qobustan mdniyytinin eramzdan vvl 8- ci minilliyi aidliyini nzr alm olsaq, miladdan nc 776-c ild Qdim Yunanstanda keiriln olimpiya oyunlarnn bizim qdimd oynanlan oyunlardan n qdr sonralar meydana gldiyini yani kild grrik. Azrbaycan folkloru sahsindki tdqiqlr irisind oyunlara da aid myyn ilr yazlmdr. lbtt, bunu ona gr xsusi vuru il gstririk ki, folklorun- mnvi mdniyytimizin n zngin bir sahsinin yrnilmsind mrasim v mvsm nmlri il laqdar oyunlarn toplanmas v tdqiqin d bigan qalmaq olmaz. Xsusn mrhum folklornas Mmmdhseyn Thmasibin1, M.Hkimovun2, T.Mmmdovann3, srafil Barovun4 aradrmalarnn adlarn k bilrik. Kemilrd, xsusn orta srlr Azrbaycann mitind, elc d dvlt sviyysind ahlprn, xanlarn saraynda da ovqan, zorxana oyunlar, kt tutmaq, ayaqdym, quluncsndrd v s. keirilrdi. Bu mnada biz XVI sr Nizami dbi mktbinin davamlarndan Qasimi Qonabadi bard v onun Xmssindn bhs edrkn aadak maraql tarixi bir fakt da yada salrq. .Rhimov Qasim Qonabadinin Xmssinin hr bir poemas bard orijinal, ycam mlumatlar verir. Mllif yazr: Karnam, yaxud Quy v ovqan /.Rhimov bel bir fikirddir ki,
... . ., 1945. 2 .. . . //. , 1981. 3 .. ., , .164-172. 4 .. . ., 1969, 13 .
1

134

Qasiminin Xmssinin lyazma nsxlrind srlr xronoloji qaydada yazlb tamamlanma tarixlri il laqdar olaraq kkrlmdr. ahnameyi- ahimazi, Leyli v Mcnun, Karnam, Xosrov v irin v s./ ah Thmasib ovqan oyununu ox skvdiyin gr air bu mvzuya mracit etmidir. srin xatimsind beytlrin say v tamamlanma tarixi haqqnda bel yazlmdr: n qdi- covhr ke od sramd, Bd dd hezar o pansd. Tarixi- tmami- in mani Zelli- bdist ta bedani. /Tamamlanan bu gvhr danlrinin beytlrinin say min be yz olar. Bu mnalarn /srin/ tamamlanma tarixinin zelli-bdi olduunu bil/. Yeri glmikn qeyd edk ki, obqan oyununu ox sevn ah Thmasib gnclik illrind XV sr airlrindn Arifi Hervizin Quy v ovqan srini gzl xtl krmdr. Vaxtil rdbildki eyx Sfi mqbrsi nzdindki kitabxanada mvcud olmu bu miniatrl lyazmas baqa lyazma kitablarla brabr 1828-ci ild hrbi qnimt kimi Peterburqa aparlmdr. Hazrda Leninqradda /Sankt Peterburqda .M./ Saltkov edrin adna Dvlt Ktlvi Kitabxanasnda saxlanlr1. Bir chti qeyd edk ki, Azrbaycan dilinin orfoqrafiyas ltind v elc d izahl ltd vkn kimi veriln oyun ad, ndns, El-oba oyunu, xalq tamaas kitabnda /q, 1984, sh. 116/ ovkan// ovqan kimi, blfz Rhimovun Nizami dbi mktbinin davamlarndan Qasimi Qonabadi adl mqalsind ovqan klind getmidir. Dilimizin orfoqrafiya lti daha
. . . , . 1991, , .100-101.
1

135

mtbr mnb olduundan, leksik norma baxmndan vkn variant daha dorudur. Biz qdim milli vkn oyunu adnn etimoloji amna kemzdn vvl onun barsind yazlm bzi mlumatlar atdrma vacib bilirik: vkn. s. Kemid at stnd ucu yri omaqla oynanlan top- top oyunu. ovkn oynamaq. vkn oyunu// hmin oyunda istifad olunan iri top./ ADL, IV c., 446/. ovkn Atst oyun. Yaranma tarixi min ildn artq olub, IX-XVII yzillrd geni yaylm, sasn at stnd, qismn atsz oynanlan qdim top- top oyunu v burada istifad olunan ucuyri uzun dynyin ad, Musiqinin mayiti il keirilib iki, yaxud hissdn ibart bu oyunda atlar rng etibaril bir-birindn frqli olan hr dstd 6-8, bzn is daha ox atl itirak edirdi. Oyunda sas mqsd dynkl rqib qapsna top vurmaq olmudur. halinin mxtlif tbqlri arasnda geni hrt tapmn, bzn is kiilrl yana qadnlarn itirak il keiriln bu oyunun sgi qaynaqlarda kuyi-ovkan, omaq oyunu v ovganbazi adlar il qeyd ediln baqa variantlar da olmudur. ovkan, ovgn, gn, yn, ydan, hvgn tlffz killri d olmudur. Buraya vkanbar //ovkanbar, ovkani/ vkn oyunu n tlim olunmu xsusi at / szlri d verilir.1 vkn sz il bal El-oba oyunu, xalq tamaas adl kitabda oxyni// oxkn szlri d verilmidir/ hmin srd vkn //ovqan klind yazlr/ oxyni// oxkn A.O./ -Atst oyun .M./ Ox ovkan sznn thrifidir/. At st v ya piyad klind icra olunan cirid meydan oyununda itiraklarn lind tutduu ucu yri bir dynyin ad. Onunla itirak rqibin yer dm ciridini qaldrrd.2 Azrbaycan dilinin izahl ltind ovumaq feli verilir. Biz istrdik ki, ovumaq felinin bildirdiyi mnalara
. - , . , , 1984, 245-246. 2 : . , .166.
1

136

diqqt verk: ovumaq f.I. Cld o trf bu trf getmk, qamaq, cummaq, atlmaq irli geri ovumaq. 2. Yanndan tb kemk /gll haqqnda/ //Brk bir ey dyib istiqamtini dyimk, hdfdn yaynmaq /gll haqqnda/. ovu kk il bal izahl ltimizd ovurma /I. ovurmaq daq f.is.2. Bok bir ey dyib istiqamtini dyim, hdfdn yaynma /gll haqqnda/, ovun/ is. klkli qar v ya, boran, qasra, ovuna dmk/, ovunlama, ovunlamaq, ovundu/ I. klkli, qar v yal, boranl, ovunlu gec. 2. mc. hadislrl dolu, hycanla dolu, gurultulu, khmkeli/ szlr d verilmidir, /ADL, IV c., s. 446/. Dorudur, bugnk dbi dilimizin lt trkibind vkn sz leksik norma sviyysind sabitlmidir. Lakin biz dilimizin vvlki dvrlrin nzr saldqda /Qasimi Qonabadinin Xmssind v baqa mxzlrd ovqan formasnda variantnda, elc d E.Aslanovun ad kiln El-oba oyunu xalq tamaas srind s.245-246/ ovkan, vkn, cvkn, ovkn, kn, yn, oudan, hvgn killrind ilnmsin diqqt et/ vkn sznn etimoloji izah bard aadak qnat gl bilrik. Masir vkn sznn qdim formas ovqan olmudur. ovqan szn is ovumaq felindn /cld o trf bu trf getmk, qamaq, cummaq mnas alnr/ yaranm feli sift kimi qbul etmk olar, yni cld o trf bu trf cuman, qaan, adam. ox gman ki, vkn /ovqan/ oyunu icra olunarkn itiraklarn iti, cld, srtli hrktlrin gr hmin qdim oyunun oyunusuna ovuqan /ovuyan/ ad verilmi, sonradan hmin sz /ovuqan-ovuyan-ovqan/ btnlkd oyuna aid edilmidir. Qan an kilili feli siftlr indi d ilnir. Mqayis et: alqan, alaan, qaaan, yataan v s. Bel qnatdyik ki, vkn /ovqan/ sznn kkn ovumaq felind axtarmaq grkdir. Yeri glmikn, burada Nizaminin Xosrov v irin poemasnda ovkan oyununa geni yer verilmsini, hm d 137

hmn szn mcazi mnada da ilnmsini xatrladaq. Xosrov v irin srind Xosrovun irinl v onun rfiqlril ovkan oyunu oynaman tsvir edrk deyir: ovkandan btn yollar sydlk oldu, Yer o sydlrdn Aya sndl srtd. Nizaminin ifrat mbali /iqraq/ iltdiyi bu beyti rh edilms, ondan bir ey baa dmk olmaz. Yuxarda deyildiyi kimi ovkan, syd aacndan hazrlayrdlar, nki o brk v mhkmdir. Burada Nizami deyir ki, o meydanda o qdr ovkan oynayan var idi ki, onlarn sndrd ovkanlar yer db gyrdilr, bir me ml gldi. Mlumdur ki, syd aacnn ubuunu yer basdrsan, az vaxtda gyrck: airin dediyin gr bu oyun o qdr uzun kdi ki, o aaclar qalxb Aya atdlar. Oyundak haykydn Ayn ba arayrd. Yer Ayn baarsn ksmk n bu sydlri sndl vzin Ayn bana srtmy balad. Sndl-Hindistanda bitn bir aacdr; onun oduncann lifi olmur, z d ox brk aacdr. Xalq tbabtind ondan istifad edirlr. Onun ubuunu zib toz halna salrlar, sonra o tozu isladb ba aryan adamn alnna v gicgahna srtrlr.1 /Bizi ovkan oyunu etnoqrafik fakt kimi maraqlandrsa da, xalq tbabtin aid stirlri d vermyi lazm bildik/. Bayaq da qeyd etdik ki, Azrbpycan dbiyyat /burada folklor/ sahsindki tdqiqlr irisind oyunlar bardki aradrmalar da diqqti kir /M.H.Thmasib, M.Hkimov, B.Abdullayev, T.Mmmdov, .Barov v b./. Folklorumuzu yrnrkn mrasim v mvsm nmlri il laqdar oyunlarn toplanmas v tdqiqin d bigan qalmaq olmaz. H.Sarabskinin Khn Bak kitabnda /1958/, elc d rssam Elin Aslanovun q nriyyatnda /1984/ nr etdirdiyi El-oba oyunu, xalq tamaas kitab da /bu, tdqiqat olmasa da / oyunlar haqqnda qiymtli mxzlrdir. lbtt, dililik iinin burada grnmmsi he d onun elmi dyrini
.. -. : .- 1992, .159-160.
1

138

azaltmr. Oyunlar adtn, aadak kild tsnif edirlr, sad v mrkkb oyunlar /bu blgn z nvbsind bel d ayrrlar: frdi v kollektiv oyunlar, hrktli v hrktsiz oyunlar/. srafil Barov oyunlarn xalq hyat v mit trzi il bal olduunu ox doru gstrmidir: I. mk v zhmt oyunlar. 2. Qhrmanlq v cngvrlik oyunlar. 3. Bayram v mrasim oyunlar. 4. dman oyunlar. 5. Uaq oyunlar. lbtt, bu blgd bzi bndlri birldirmk d /ms. I v 3-c bndlri/ olar, bu txmini blgdr. sas mqsdimiz dil baxmndan oyun adlarna nzr salmaq olduundan bu xsusda ox danma lazm bilmdik. Oyun adlarnn Azrbaycan xalqnn mitind mhm yer tutmasn, qdim xalq nallarnda /Uaq phlivan nalnda Yalax-qoz, in nalnda dirdym, All qz nalnda Qodu-qodu, v mil atmaq v s. oyun adlar ilnmidir/ da bzi oyunlarn adlar il rastlarq. Gstrmk lazmdr ki, sjetli qdim xalq oyunlar folklorumuzun maraql bir janr olmaqla brabr, hm d orada bir sra tarixi, mtrqqi- mdni adt-nnlrin v hadislrin izlrin rast glirik. bhsiz ki, Smkatma, Dar-dar, Atdandrma, Yalaqqazma, ilingaac v bir sra oyunlar slind baharn glii il baldr. Bizc, baharn glii mnasibti il icra olunan oyunlar, rqslr, onlarn xsusiyytlri, gstriln hrktlr, oyun rfsind avazlanan tkrlmlr, sual-cavablar, kilidlmlr, ydlmlr zlynd ayrca tdqiqat tlb edir.1 Bunlardan baqa, maldarlq, kinilik, mk v s. il bal olan oyunlarn bzilri mahnlar, szlr v havalarn /al. Musiqi/ mayiti il keirildiyi halda, bzilri is szsz v alsz keirilirdi. Hm d bunlar I, 2, 3 v daha ox adamn itirak il oynanlrd. sf ki, hmin oyunlarn ksriyyti tdricn ibtidai forma v mzmununu dyimi, son srlrd
... . . . - , 1973, .132.
1

139

uaqlarn malna evrilmi v ylnc xarakteri almdr. Bzilri is htta tamamil itib sradan xm, unudulub getmidir. nc oyunlarn milli leksikasna, szlrin mn chtin diqqt yetirk /lbtt, burada unudulan, hazrda yaayan oyunlarn hams thlildn keirilir/. sl Azrbaycan szlrindn ibart olan oyun adlar: da, drdda, beda, kosa-kosa, lal-dinmz, qaaqqaaq, qozatd, ekbeli /nzli/, topaldqa, gizlnpa, itqusdu, lst kiminli v s. Bu siyahn artra da bilrik. Biz Azrbaycan szlrindn ibart oyun adlarn ona gr gstririk ki, mitimizd trkibind rb v fars szlri olan oyun adlar da var. Dsmal aldqa/dstmal/, qaladanqaoaya, vfati-Skin, vicah, bzirgah oyunu /bazrgan -tacir szndndir/ v s. lbtt, dilimizin lt trkibind qdim lay tkil edn szlr masir dilimizd maraql faktlar kimi grnr. Msln, Altunqabaq /orta srlrd Azrbaycanda ktlvi nliklr zaman icra olunan atst meydan oyunu/. Babayourt /yourt sz, dialektlrd qalr/. Qam, qamxatun, Qam- teonimdir. Xatun sz d qdim formadr aman oyununda ifa kiilrl birlikd x edn qadn amana xalq iind veriln addr. Qalxanqlnc /oyun nvdr/ qatma lbtt tdqiqatlar davam edir, faktlar ox da gtirmk olar. Oyun adlarnn tdqiqindki mahidlr saslanb qdim analitiklikdn d danmaq olar: baca-baca, qaaqqaaq, qodu-qodu /godu-godu, gd-gd d deyiln yerlr var/, qolaq-qolaq, quza-quza, qundaq-qundaq, kosa-kosa, nzli-nzli, zk-zk, glin-glin, mt-mt, qoz-qoz, dardar, baq-baq, qnaq-qnaq, mrt-mrt /gldn-dandn/, haftaxana-haftaxana, evcik-evcik, qala-qala, maa-maa v s. Nhayt, tarixi-etnoqrafik anlaylarla bal /burada shbt oyunlardan gedir/ predikativ xarakterli bir ox sz birlm140

lrinin mnaca dyimsi /asemantiklm/ semantik chtdn sadlmsi /desemantizasiya/ nticsind frazeolojilm hadissi d masir dilimiz, dvrmz glib atan oyun adlarndan grnr. Xangldi, dabanbasd /Hacgldi, dabanbasd/, quraqtutdu, toqqadyd, qozatd, qalaqurdu, topaldqa, ald-qad /bel d deyirlr albaldatma/, aldm basd, krldim ksdim, ayaqald, belikimverdin, qappusdu, qaraqodu /qara-yer, kilmmi yer d deyirlr/, qadtutdu //qatutdum/ gldim qa- Naxvan/- tmtm /Gnc/. illksdi, qmsnd, quraqatd, donuzdyd, quluncsndrl, da dibind boz qurd var, darspdi, vuratlasn /al oynasn// dysndr, vurmabizn d adlandrrlar/.Oyun adlarndan htta cmllr kimi deyilib-ilnnlri d var ki, bunlar artq dalamlar. ahdan glmi nkrm Dinm dilrin tkrm, Alma-armud, qr Kel Mahmud. Babam mn kor deyib /dedi/,glib-gedni vur deyib /dedi/ Beli kim verdin. Var anam, gl anam. Ana mni qurda verm. /Naxvan- mn obanam, vermrm/, laa erky istyir, Ay lal bndin oldum, albunu, Ay qaraquum /Salma yer/ Bel szl-nmli mracit xarakterli cmllr vahid leksik birlm kimi qavranlr, gtrlr. Azrbaycan dilinin lt trkibind bu gn vuratlasn, dbbeyk, lbbeykdyn, lbbeyki, lopuq, lopulopu, mrt, mrt vurmaq, mrt-mrt, mtrb v b. szlr ilnir ki, bunlarn bir qismi tarixn mitimizd oynanlm, bu gn n is unudulmu, masirlrimiz n mlum olmayan oyunlarn adlarn, bir qismi is el hmin oyunlarla bal szlri ifad edir. ndi bunlardan bzilrini nzrdn keirk. Bir chti d gstrk ki, Azrbaycan dilinin izahl ltin funksiyasna aid etmk d doru olmazd/. 141

Vuratlasn, is/dan/. Qarmaqarqlq, ara qzma, mrk, ss-ky, dava-vuruma /adtn bir iin, hadisnin qzdn, n qzn an bildirir/. Bli, vuratlasn, al oynasn, yeddi gn, yeddi gec toy elyib, axrnc gn brahimi gtirib, atdlar qzn otana /nal/. Vuratlasnn irin yerind kndin asaqqalllarndan biri ortaya xb sa lini yuxar qaldrd. Kirpi /ADL, Ic., s.379/. E.Aslanovun El-oba oyunu, xalq tamaas adl kitabnda is vuratlasn sz uaq oyunu kimi tqdim olunur: Vuratlasn uaq oyunu/ ksr uaq oyunlarnn sonunda icra olunan bir mrasim. Bann- vuratlasn, al oynasn mrin mvafiq, qalib glmi dst v ya itirak mlublar qovub izlyir, yaxud qzn kild alb oynayr, kiir, dartaraq, ss-kyl qlbni qeyd edirdi. Oyunun bu hisssini bzn, dysndr v vurmabizn d adlandrrlar.1 Lbbeyk, Lbbeykdeyn. Lbbeyk /r/. slind n mriniz var?, mriniz mntzirm buyurun demk olub, demk feli il ilnir. ndi mk tk yeddi yanda mslman uaqlar grk shrdn axama tk lbbeyk deyib susuzluqdan od tutub yana. C.Mmmdquluzad /Qrbt xala/. Nec haradan, shrdn axamacan burda lbbeyk deyirm, nec ola ki, bilmyim. Mir Clal /Zeynal v Veysin/ dostluqlar, tbitlrinin uyun olmas, sadc bir-birin lbbeyk demlrindn ibart deyildi. .bylhsn. Lbbeykdeyn. is. z fikri olmayb baqasnn sz, fikri, gstrii il hrkt edn adam /Comrd Sadiqiy/ Aalarn, by-xanlarn v onlarn szn sizin kimi lbbeyk deynlrin milltl he bir laqsi yoxdur. .Abbasov /ADL, III c., s.230/. Mnaca dyin etnoqrafik szlr irisind lkinin qlverni /pe-sntl baldr/ birlmsinin d maraql taleyi var:
.. - , ., , 1984, .43-44.
1

142

lkinin qlvenrni /isteh./- slind he bir ciddi il mul olmayb, zn itirak, kmki kimi gstrmy alan yaxud ara qzdran adam haqqnda /ADL, Ic., s.265/. Mnasnda sonradan yumor, msxr mzmunu xz ediln szlrdn biri d krybasan// krkbasan szdr. Tssf ki, hmin lekik vahid, Azrbaycan dilinin izahl ltind ks olunmamdr. E.Aslanovun El-oba oyunu, xalq tamaas kitabnda is bel verilir: Krybaman //krkbasan oyun meydanasnda tamaalarn daimi diqqt mrkzind olub, oyunu qzdran, tlxklik edib trafdaklar ylndirn komik oyunu v ya onun tkilatsna el arasnda veriln ad. Onun baqa ad grdun v meydangrd olmudur1. Azrbaycan dilinin izahl ltind krkbasan sz olmasa da krklmk sznn I. krk basmaq, kry iltmk hqiqi mnasndan baqa 2. mc. mnada daha da qzdrmaq. iddtlndirmk, kskinldirmk klind verilmidir. Elc d krklnmk felinin 2. Qzmaq, zndn xmaq. Sbhanverdizad krklnib szn davam etdi. S.rhimov /ADL, II., s.113/. Lopu - yni havay, pulsuz mnasn verir /dan./- Uaq oyunu /kiik tulu mnasndadr/ Bzn uaq oyunlarnda cza tdbiri kimi, uduzmu itiraknn iirdilmi ovurduna vurulan zob v ya llrin kiln ill. Lopa tlffz kli d vardr. Azrbaycan dilinin izahl ltind /IIIc., s.245/ Lopuq sz ylnc n gtrlm ordlara yavaca yumruqla vuraraq ss xartma kimi izah olunur. Lopulopu - Uaq oyunu, Azrbaycanda tsadf olunan uaq oyunlarndan birinin ad. dbi dilimizin lt trkibind mtrb sznn d qrib tarixi var: Mtrb //mtrb- /ylndirn, knl aan anlamndadr/. Mn etibaril qdim Azrbaycann mbdlrind yarlpaq v lt grkmd x edn rqs v laloyunu pantomima
1

.. - . , 1984, .113.

143

ifasnn ad il bal olub, X-XI yzillrdn balayaraq XVI yz il kimi aq, nqqal, al, rqs ed-ed oxuyan xannd mnasnda ilnn deyim.XIX yzilin sonu, mrimizin vvllrind is, toy v el nliklrind ynin qadn paltar geymi rqqas olana veriln ad. Uzunsaaql, drnaqlar xnal, belind gm belqab, boynunda hmayl, dnd gm zngir, diedaban ayaqqabda x edn bu oyunu barmaqlarndak sar mis paralarn bir-birin vuraraq rqs edir, laloyunu dili il danrd. Bzn, tlxk, lotu v bu kimi komik oyunular da el iind bu adla adlanrdlar. mtrp tlffz killri d vardr.1 Mtrbba, mtr oyunu sz v birlmlri d ilnir. Mtrb, is. /r.mtrib/. I. Kemid, msiqinin mayti il toylarda rqs edn olan /bzn qz/. Qorxurdum ki, zlrin bir qpik d saxlamayanlar ki, mtrb-zad oynadanda aba verlr. C.Mmmdquluzad. Dfalan, zurna, balaban, mtrb d manqaln banda oturard. H.Sarabski. 2. dan, hrkt v danndan yngl, qeyri-ciddi adam haqqnda: oyunbaz. Mtrbn biridir.- /molla Glndam hrzad/ Ay qz, ey mtrb, mn sndrmal qoz deyilm sndrasn Y.V.mnzminli. /ADL, II., s.372/ Mtrblk, is. zn mtrb oxatma, oyun xartma: yngllk, oyunbazlq /ADL, IIIc., s.372/. Mrt: mrt vurmaq dan. ba-baa verib shbt etmk /adtn bo v hmiyytsiz eylr haqqnda/ /Xlil Mirz il/ zb-zd is iki nfr maxorka tstld-tstld mrt vururdu. Q.Musayev. Mrtmdama, mrtldamaq, mrtldanma, mrtldanmaq, mrtlama, mrtlamaq, mrtlanma, mrtlanmaq kimi szlr mrtmrt-mrt zrf, Bo-Boh,- havay, mrt- mrt sylnmk. - A kii, bu kitablar v kazlar tulla chnnm, az bu cinlrnn v yatinlrnn mrt-mrt dan. C.Mmmd-

.. - .150.

144

quluzad. Mrt-mrt oxuyub mrldayrsan: Qara kimi hey qarldayrsan. M..Sabir /ADL, III., s.331/. Azrbaycan folklorularnn aradrmalarnda xalqmzn mitind son dvrlr qdr d qorunub saxlanan oyunlarn adlar bard bir sra mlahizlr sylnmi, xsusn mrasim oyunlarna v uaq oyunlarna da toxunulmu, z d folklorun bir qanad olan oyunlarn qdim tarixiliyi mslsi qabardlmdr. Azrbaycan mitind vaxtil geni yer tutmu oyun adlarndan Artrma /Artrmac kli d geni ilnir/ sz bard bir qdr mfssl danmaq istrdik. Artrma //Artrmac uaq oyunu / oxaltma anlamndadr/. tiraklarn mblrk //dombaltma / durub bir-birinin arxasndan hoppanmasndan ibart olan nnvi bir uaq oyunu. Trni etibaril, uzaq kemid barl-bhrli mhsul ld etmk mqsdi gdrk yallar trfindn keiriln bir ayin oyunu, sonralar adi uaq ylncsin evrilm, ifa trzin gr qsa artrma /yerd uzanm vziyytd, qoa artrma kimi variantlara ayrlmdr. Artrma, atdrma, attrma tlffz killri d bllidir. Oyunun biz mlum olan digr adlar: x arda, atlanbac, bildirbir // birdirbir / trkcd beldir/, qalama /imal r- n da/, yatbhoppanma, eyim eyim /Naxvan/, ekbeli// ekbelisndrd /qrb r n mz/, ekbelixr /Muan/, srmay, gzit /Cnubi Azrbaycan/ zzlidir, dymzlr v nzlidir1. Grndy kimi, El-oba oyunu, xalq tamaas kitabnda artrma oyun adnn x arda, atlanbac, bildir bir// birdirbir nzli v digr adlaola tannmas da qeyd olunmudur. Maraqldr ki, hmin oyun adnn x arda klind rus v ukrayna dillrind d ilnmsi fakt mlumdur. Biz indi mxtlif ltlrd hmin sz bard veriln izahatlar burada
1

..- .20.

145

vermyi lazm bilirik. bu ona gl vacibdir ki, hmin szn etimologiyas dzgn myynldirilsin. exarda - sas v mcazi mnalarda exarda /Uk.RS, s.1024/. exarda I. Oyunu adlar yilmi vziyytd, yaxud da iki li v iki aya stnd duraraq nvb il bir-birinin zrindn atlanmaqla icra ediln oyun. M vse xoxotali, qld, kak on, pri iqre v exardu, usajivals na e stoveqo v soqnutom polojenii tovaria. Korol, ist. Moeqo.sovrem, kn. , P, 9 Poproulkam bose i uje zaqoreve kazaata iqrali v exardu. oloxov. Tixiy Don. V, 4. Khnlmi sz. axarda.- jil nedoroselem, qon qolubey i iqra v axardu. s/ dvorovm i malikami. Pukin. Kapitanska doka. 1. 2. Mc. danq dili. Fasilsiz dyim, qarq salnma nticsind yaranan hrc- mrclik, nizamszlq, dolaqlq /SSRL, 108/. exardoy xodit: Dal, slov. exorda: Dal slov /3-e izd./: exarda /Vl.Dal. 684/. exor m. arx- mez. dalaqan, dlduz, davakar. exorny paren, zadorlivy buyny exorda, bir-birinin stndn atlanmaqla icra olunan oyun /RTS, 994/. Rusca-trkmnc ltd M., 1956, sh.845; exordagekmndi /on/ iqrat v exardu gekmndi oynamak. Rusca- azrbaycanca ltd: exarda- eekbeli sndrd- atlanbac /oyun/- mc. dan. tez-tez ba vern dyiiklik, qarqlq, qrarszlq /RAS, t.III, s.493/. Mxtlif illrd nr olunmu rus dilinin izahl ltlrind, elc d ikidilli ltlrd exarda2 sznnnominativ v mcazi mnalarda ilnmsi gstrilir. Bs hmin szn etimoloji rhi bard fikir negdir? Rus dilinin etimoloji ltlrindn birind exarda sz bard yazlr: exarda. Sobst.- russk. Proisxojdenie nesno. Vozmojno. Vosxodit k exarda, izvestnomu v dialektax; v gtom sluae i proiznoenie i napisanie s a voznikli v rezultate razviti 146

akan i zakrepleni eqo na pisme. Su. exorda vlets obrazovaniem s suf. da ot exor draun, bun, zabika, takje soxraniveqos v dialektax. Pervonaalnoe znaenie exarda buystvo, balovstvo. Po druqomu predpolojeni, vosxodit k skrda /skrta/, perejivemu izmenenie k v x po gkspressivnm priinam i obrazovannomu s pref. S ot krt v pereqlasovannom vide vstupaeqo v vide srt v erta /sm/. s ravnenie bel. dial. kirda orudie dl izmereni zemli v forme irkul ukazvaet na inoe pervonaalnoe znaenie slova exarda isto predmetnoe /KGSR, 494/. Etimoloji izaha diqqt etsk, ziddiyytli bir chtl rastlaarq. Nec ola bilr ki, xalis rus sz kimi qbul ediln exarda sznn mnyi aydn olmasn, qaranlq olsun. Sonra ltd gman edilir ki, bu exorda dialekt variantdr, ikinci hecadak o ssi alama nticsind exarda klin db yazda mhkmlnib. Mlliflr bir chti tamam unudublar ki, trk xalqlar il uzun srlr boyu qonuluqda yaam, slavyan xalqlarnn /rus, ukraynal v b./ trkdilli xalqlarla mxtlif xarakterli laqlri, nsiyyt v mnasibtlri nticsind slavyan xalqlarnn dillrin, o cmldn d rus dilin klli miqdarda trk szlri /hrbl, mitl, etnoqrafiya, iqtisadiyyat, tsrrfat v mdniyytl v s. bal szlr/ kemi /z d vvlc ifahi niyytd, mitd mhkmlnmi, sonradan yazl dil daxil olmudur/. Znnimizc, xarda /rusca, exarda/ sz d belc orta srlrd slavyan xalqlarnn mitin girmidir. KGSR s. 29 Artel. Rus dilind ilnn artel sz d myyn mna dayr. Zaimstv, v XVI v iz tbrksk. z. Tatarsk. Baeirsk, artil narod, naxodhiys pozadi, rezerv -strahenie art zadn ast il narod /KGSR. 29/. Biz burada art hisssi maraql grnd, mqayis et: art il; x art /d/ a exarda. Btn bu dediklrimizdn bel bir nticy glirik ki, xarda sz rus dilin Azrbaycan 147

dilindn kemidir, mnasn arda xmaq kimi izah etmk doru olard. Yeri glmikn trk oyunlarnn znginliyi rus trkoloqlarnn da diqqtini clb etmidir. V.A.Qordlevski qr anatoliyskix turok srind bir ox trk oyun adlar bard, onlarn icra trzi haqqnda trafl mlumat vermidir. O, Anadolu trklrinin oyunlarn aadak blglr ayrr: Tamaa, aq-aq, qala sava v gzbalca oyunlar v s. V.A.Qordlevskinin bhs etdiyi oyun adlarnn siyahsn tqdim edirik: Hacbaba, Abbar-Cabbar, esir almaq oyunu //Esir almaca, kosemi, alaca beik, pisik /piik/ oyunu, kurt koyun oyunu /qurd qoyun oyunu/, kevrancilba v yaqelin oyunu /karvanba v ya glin oyunu/, alaylar, kalaylar, seku oyunu /bir aya st atlanma/, leuk, aqaq, lebbik /lpik-lpik/, tombaq, qala, batt balk, batt balk, top /gldl/, ijik /elik/, su eliyi, sldr /sldr, diktr, bizleri gldr/, hrl-trl, ortu /aq/, oban deyeneyi, sepeti day /sbti day/, karda yat /yerd yana uzanma/, am-am qar, krt-krt /qrt- qrt/, endaze, birdirbir, ikidiriki, eek stnd borek kapmas, uzun eek, isti hamam kubbesi, gz yumucu, kor epmc, sine bit, saklan bac /cizln bac azrbaycanca gizlnpa, bzi yerlrd Qax ivsind yrn bac da deyirlr/, bak benim servi boyuma, gdgd, zk oyunu /zk-zk/, tme /ndeki dye, arttak bua/1. Bu Anadolu oyun adlarn diqqtl nzrdn keirrkn: Aq //aq-aq, lebbik// lpmk-lpik, qala // qala-qala, krt-krt// qrt qrt, gzyumucu // gzbalca, saklanbac // gizlnpa, yrnbac, gd gd // qodu; zk oyunu // zk zk onlardak uyunluun ahidi oluruq. Oyun adlar sasnda apardmz bu kiicik aradrmalardan da aydnlar ki, bu tematik qrupa aid szlr Azrbaycan dilinin lt trkibind hmiyytli yeri tutur. Azrbaycan oyun adlar baqa trk dillri materiallar il
1

: ... , .137-163.

148

mqayisd mtrk chtlr d malikdir. Oyunlarn trk xalqlarnn mitind geni yer tutmas bu tematik qrupdan olan szlrin mxtlif laqlr, tmas nticsind baqa qohum olmayan dillr d kemsin /sm., ukrayna dillrinin lt trkibind earda xarda sznn ilnmsini xatrla/ zmin yaratmdr. lbtt, glck tdqiqatlar oyun adlar haqqnda daha mfssl, elmi nticlri akarlayacaqdr. Mrasim leksikas Hr bir dvrn, zamann znmxsus mrasimlri, adtlri var, dbi var. Bu adtlr, mrasimlr formalar, nsildn nsl trlr v dvrann mhr, saza, qzmar hopur bu adtlr, mrasimlr, bu gnmz glib atr. Bunlar ona gr mnaldr, zizdir, uzunmrldr bdidir ki, xalqn mnvi yaddan yaadr, onun xarakterini tqdim edir, minvi mdniyytini ks etdirir. Bu mnada Azrbaycan dilinin lt trkibinin ana xttini Azrbaycan trklrinin mnvi mdniyytinin mxtlif sahlrini adt nnlri, ail- mit mrasimlrini, tqvmi- mvsmi mrasimilri, dini ayinlri, ayr-ayr bayramlar, mifik grlri v s. ks etdirn sz, termin v ifadlri yrnmk qiymtlidir. Mrasim v onlarn poeziyas baqa xalqlarda olduu kimi, bizd d iki kild zn gstrir. Bunlar ya sevinc, adlq, nikbin hvali rouhiyy, ya da ki, drd, kdr, qm- qss, bir szl, bdbin hisslr alayr. Mrasimlrin dadqlar xsusiyyt gr, bir ne qism ayrldqlar sylnitls d, onlar sasn iki nv blmlr: ail mitl bal mrasimlr v tqvim, yni mvsm, mrasimilri. Hr iki mrasimdki xalq poeziyas nmunlri is oxeidlidir1. Ail mit mrasimlrin toy, yas v s. mrasimlri aid edilir. srlr boyu yaayb, masir dvrmzd d icra olunan toy xalqn minilliklrdn gln arzu v istklrini znd ks etdirn, zngin adt v nnlri qoruyub
.. . : 1989, .65.
1

149

saxlayan el nliyidir.1 H.A.Hvilov ail v ail miti mpasimlrindn bhs edrkn toy mrasimin d geni yer verir: nqilaba qdrki Azrbaycanda nigah laqlrin girm mxtlif adtlrl mayit olunurdu ki, bunlarn da ksriyyti toy adtlri ad il etnoqrafik dbiyyata daxil olmudur. Toy ninki iki gncin, ailnin, nslin nliyi v sevinci idi, habel btv elin- obann, knd icmasnn mumi xobxtlik, nlik mclisi idi. Toy hm d knd icma zvlrininq istiraht v ylnc yeri olduundan bel yncaqlar bir qayda olaraq, mxtlif xalq oyunlar v rqslri il, gln v cdr yarlar il mayit olunurlu. Azrbaycan toylar rngbrng adtlrl mahid olunan bir sra mrhllrdn keir. Bunlar qz bynm, elilik, blg, nian, paltarksdi, xnayaxd, kbinksm, toy nliyi, duvaqald v s. mrhllrdn ibart idi. Toy nliklrind icra olunanq bu adt normalar Azrbaycann mxtlif zonalarnda z mhlli xsusiyytlrini saxlayrd.2 Azrbaycan folklorunda da toy mrasimii byk ks sda verk n milli mrasimlrdndir. Folklolr materiallar sasnda bu mrasim mxtlif mrhllrinin olmas gstrilir: toy adti- semk, bynmk, qzgrm, arvad eliliyi, kii eliliyi, nian mrasimi, nianl n bayramlq, gr, paltarksdi qayksmz, kbinksm, xnayaxma, toy dvtilri, qz toyu, oldan evind toy, qzn prdeyi-ismtdn sxmas.3 Folklolrnas B.Abdullayev elilikdn bhs edrkn bel yazr ki, elilik bzn nian mrasimi sviyysind olur, ksr hallarda is bu, kiik nian adlanr v bir ne gn sonra /vaxt dqiq myyn edilir/ is byk nian olur. Mhtm mnvi abidmiz Kitabi - Dd Qorqud da toy mrasimin, habel, mxtlif milli adt- nnlrimiz aid qiymtli stirlr oxdur. Burada elilik kiik dyn, toy ulu
.. . : 1992, .79. 2 ... , .212- 213. 3 . : - 1968, .257-267.
1

150

dyn, ar dyn adlandrlr. Bu gn el arasnda ilnn beikkrtm, beikksm nianl ifadsi Kitabi-Dd Qorqud boylarnda z ksini tapmdr: Baybicxan bg aydr: Bglr, allah-tala mana bir qz verck olursa, siz tanq aln: mnim qzm Baybr bg olna beikkrtm yavuql olsun! dedi. /FZ,S, KDQ, s.52/. V.. Aslanovun dgn sznn dbi dilimizin tarixind ilnm mnzrsini, mddtini yrnmk baxmndan aadak mlahizsi d maraq dourur: dgn- ziyaft, byk qonaqlq. Bu sz XX yzilin vvllrin qdr toy sz il ox tez- tez sinonim kimi paralel kild ilnmidir, indi is bir sra dialekt v ivlrd tsadf olunur. Ehtimal ki, toy fel sasna aiddir. Bunun fonetik inkiafnq bel tqdim etmk olar: toy - toyun> tuyun tyn > dyn // dgn.1 XVI sr Azrbaycan toy mrasimi haqqnda Tbrizd ah Thmasibin dvrnd keirilmi bir toy mclisi bard Qasimi Qonabadinin d mlumat diqqti kir: Qasiminin 1555- ci ild Tbrizd byk tntn il ken dbdbli toy mclisini tsvir etmsi XV srdki toy mrasimlri bard tsvvr yaratmaqla brabr, toy mclislrind hans musiqi altlrindn istifad edilmsini dqiqldirmk baxmndan da olduqca qiymtli mnbdir. Yeri glmikn qeyd edk ki, tarixi mnblrd bu toy haqqnda ox qsa mlumat verilmidir.2 Xalqmzn, elimizinulusumuzun Azrbaycan trklrinin gzl, qdim v zngin mrasimlrindn olan toy, nian mrasimlrini ifad etmk n bir ox szlr, deyimlr, ifadlr, xalq danq dili szlri ilnir. Bunlarn da tarixi gedib uzaq kemilr syknir. Xalq ar, drdli, mhntli gnnd kdrlndiyi kimi, yasa batd, matm saxlad kimi, xo, ziz, mnal, bdiyyt qdr doma a daimi sand ad gnlrind d rkln sevinmyi, adlanma bacarb / buna o layiqdir/.
... . . . // . . .., , 1991, , .102.
1 2

151

Biz az nc d gstrldik ki, vavli elilikl balam toy mrasimi myyn mrhllrdn keib tamamlanr. Msln, ox maraql olard ki, XIX srdki Aq Al dvrndki toy mrasimin aid eptzoda nzr salaq. lbtt, Aq Alnn strm qomasnda tsvir olunan toy adtinin hmin dvrn etaloqu saymaq olar, burada aq yumorundan, istehzasndan da qalmayb: Eli bylr, xtrin mndn qalmasn, Bu adtl elin iin istrm. brudan, atlasdan, ipkdn, aldan, Xara paralarn ban istrm. Gtir balna c min manat. Ct qzl bilrzik, bir qzl saat. Birc h szn iki khln at. pk heyb, yhr qan istrm. ki dv gtir yannda kk, Gln thflr d olduqca qng. tliyin gtir 254 ik, Kabab kmk n lein istrm, Put yarm ay gtir, 20 put kr. Samovar qaynasn hr axam, shr. 15 gn kef kk burda srasr, Qsr ink sndn bein istrm. x Alyam budur szmn yeyi arram toyuma reyti, byi 15 put ya gtir, 45 put dy, El yemy ppk, an istrm. /AP.Al. III., s37/ Bu qomada xalq a elilik etmk, balq gtirmk /balq istmk/ kimi adtlrin adlarn kdiyi kimi, elc d glin n vacib v grk olan geyim eylri, bzk, zint yalar v nhayt, 15 gnlk toy n yemk, imk /mumn rzaq/ eylrini bir bir sadalayr /bunu qz evi olan evindn tlb edir/. Toyda is riyyt v bylrinq hamsnn olacana iar edilir. Grndy kimi, bizim bir vaxtlar bynmdiyimiz, yaxud da ifrata varb 152

kemid camaat acndan lrd, yas iind idi qliblnmi, ablonlam cmllrl adlandrdmz kemi zamanlarda da /enl yz il d onun iind gedir, tarixi kemi ox vaxt ideologiya yarl vurmuuq/ camaat, eloba z adlarna, lyaqtlrin uyun da toy elmyi bacarblar. Bu kiik bdii paradan da aydnlar ki, bir toy n olan evindn / burada shbt Gyc mahalnda keiriln toyun timsalnda 5 qsr ink tliy, 25 ik, elc d kabab kmk n d bir o qdr d cmdk/ le- indi mnfi mnada ilnir, o dvrd ksilmi heyvann cmdyin le deyirlrmi indi bu gn d Qax rayonu ivlrind lisu ivsind farm mnli sz olan le qoyun /davar/ lei cmdk mnasnda geni ilnir/, 20 put kr, put yarm ay, 15 put ya, 45 put dy tlb edilmsi tn srd keiriln toy mrasimlri n ox ciddi hazrlq grmk lazm glirmi. Olan evi hm glini btn geyim- gecimi, br bzk, zint yalar il tmin etmli idi, hm d eli- ulusu ryi istyn kimi yedirib- iirmli, qonaqlamal idi. Bax, sl toy buna deyrlrdi ki, Aq Al da bu qomada onu qlm alb, bu arzu yox, hqiqt olub. Balq, toy xrci istmk adti Kitabi- Dd Qorqud boylarnda da tsvir edilmidir. Baniyin qarda Dli Qarar balq kimi aadaklar istyir: Dli Qararaydr: Bin bura gtrn kim, maya grmmi ola. Bin dxi ayr gtrn kim, he qsraa amam ola. Bin dxi qoyun grmmi qo gtrn. Bin d quyruqsz qulaqsz gpk gtrn. Bin dxi br gtrn maa, - dedi. /FZ, SA, KDQ, s.56/.

I. Toy mrasimlri il laqdar leksika a/ Elilikl laqdar ilnn szlr: eli, elilik, elida, arvad eliliyi, kii eliliyi, qz evi, olan evi, 153

eliplovu. Elilikl bal ilnn aadak nzm klind olan folklor nmunsi d maraql etnoqrafik fakt kimi diqqti kir: axmaq bizdn, qov sizdn Otaq bizdn, ev sizdn Ba bizdn, baban sizdn Olan bizdn, qz sizdn b/ Nianla laqdar sz v ifadlr: Nian, nanl, nian xonas, nian gecsi, nian zaman, nian mrasimi, blg /ilkin nian/, nianlamaq, nianlanmaq, nian zy, nian aparmaq, niana getmk, nian taxmaq, nian vermk, nian qoymaq, niana gedn, nian gtirmk, hsini almaq // hrisini almaq, gbkpulu, gbkksm //gbkgrtm, beikksm// beikgrtm, adaql, adaqlamaq, adaqlanmaq, deyikli, deyiklmk, xlt, xona balamaq, yaylq balamaq, zk taxmaq// aparmaq. v/ Toy mrasimin ail leksika: by, by durmaq, zn by, by trifi, by maardan xd, byi ourlamaq, sad, sold, grdk, toy xonas, ax bzmk, toyba, toybabas, srpay, tamada, yanc // sad sold/, duvaq /glinin ba rty/, xna gecsi, doqqazpulu, grdkama, grdkaparma, mac, zifaf gecsi, paltarksdi //para bidi// qayksmz, yuxa gn, xnayaxd, bibiyolu, qapbasma// qapbasd, aynatutan, anayolu, yengpulu, analq haqq //sd pulu// balq, cehiz, cehiz vermk, grdkpulu, cehiz kaz, kmr, belbalama, doqqazksm, duvaqalma// duvaqqapma, yengyolu, yaylq aparmaq, zxma// zxd, qazanad, toy pulu, szksdi, xeyir i, toy xrci, qzl zk, kbinksm, qz toyu, olantoyu, aba v s. zbk dilinin Kakadarya ivlri materiallarnda uz qari, uyku verdi, teri epdi, yz kurdu /zgrd/, kozon tuldi /qazan doldu/, yz kurimi /z grncyi/, beik tuy //bek toy/ bek kett// bek kertt, bek krd v s. kimi toyla, elilikl bal sz v terminlr d rast glmk olar.1 habel zbk dilinin ndican qrupu ivlri sasnda
1

.. , .19-25

154

toy mrasimi adlar da tdqiqat obyekti olmudur. A.Juraboyev Xatka tuyi, sunnat tuyi, supra ezdi, suprasoldi // supra odi, otopdi, kul boladi, bolandi puli, kulok tilati, irinlik iirdi, beikketdi, kiz kurdi, kiz kuirdi, kiz axirdi, kiz kutardi, yz odi, mexmonakirdi, kuda akirdi, gelin utirmadi, gik odi.1 2. Yas mrasimlri il laqdar leksika A, yu, a, yuru, a demk // a sylmk, ivn, ivn qoparmaq, yas tutmaq, yas saxlamaq, yas gtrmk, yas keirmk, yubasan, yum vermk /xeyir dua/, halallq vermk, ehsan, ehsan vermk, ln / ehsan mnas da var/, bir, , yeddi, qrx, il vermk, yasin oxumaq, l namaz, xeyrat, xeyrat qazan, qara balamaq, gy sarnb qara balamaq / mn al geydim, o, qaralar balasn Qurbani/, dfn mrasimi, kfn, mrdir// lyuyan, sirtkafrat, qssal, qaym a, maf, cnaz. Cnaz namaz, meyid, cl- mayallaq, cl rbti, cl sand, cl krps, cl saat, cl vaxt, sirat krps, fatih duas, qbir, qbiristan, qbirqazan, cmaxam /keirmk/, za, za mclisi, hzn, matm, adnalq, bada, sinda, tabut, basazl vermk, qara bayram keirmk v s. 3. Baqa mrasim v adt nnlri bildirn leksika Adqoydu // ad qoyma, yolksdi / yolksnlik etmk /, qabaqksdi, ayaqhaqq, bayramlq, barda qurmaq, dstmaz almaq, thrt almaq, abdst almaq, qan dmni, qan intiqam, qanl /qanln qan tutar/, daqalaq etmk, dan atmaq, qzyd, qurban bayram, novruz bayram, orucluq bayram, ramazan ay, qurban demk. 4. Mifoloji leksika Qulyabani, divan //divana, Korolu, me adam /aac kimi/, damdabaca, aman, qam, mu, ocaq, pir, ovsun, tilsim,
1

.. . ., , 1971, .152- 205.

155

ilda, albast, hal, hal anas, hal qars, ar ocaq, tanr. Humay, a qo, qara qo, iql dnya, qaranlq dnya, Pri qzlar, simurq quu, su mleyksi /mlaiksi/, nzrdymk, gz dymk, nzri, dnrg, tilsimi, cadu, cadugr, cadgn, ziyart, ziyartgah, cadu-pitik, kaftar, kaftarks, cin, eytan, hal aparmaq, ruh tutmaq, toxamaq /r qvvlrin toxunmas/, rdv //rdy// ardy, xortdan, xoxan, div// dy, zrayl, jdaha, cinn, ruh, qara basmaq, qara evrn /KDQ/, qara jdaha, kllgz, tpgz, yeddiqarda ilan, yeddibal div /jdaha/, gzmuncuu, dadaan, mcuc- ycuc, dirilik suyu, illy dmk, ill ksmk v s. Yeri glmikn Moskvada Sovetska gniklopediya nriyyatnda nr olunmu Mifoloqieskiy slovar da / 1991/ bir ox dnya xalqlarnn mifologiyasna aid verilmi szlr d diqqt yetirmyi lazm bilirik. Burada Azrbaycan xalq irisind ilnn mifoloji szlr d yer ayrlmdr. ox ox tssflr olsun ki, burada cmi- cmltan aadak szlr rast gldik: Ajdaha sm. Ajdarxa, Afrasiab, Ql- bani. Divan sm. Divana, Keroql, Meaadam, sm. Aqa kii, xal, sm. Albas /M.S. 694/. zbk mifalogiyasna aid: Adjina- acina, Ajdarxo, sm. Ajdarxa, Albast, Afrasiab, Bobo- Dexkon, Devona sm. Divana, Dev sm. Dv, Keroql /MS.702/. Trkmn mifologiyasn aid: Ajdarka, Al, sm. Albast, Albast, Afrasiab, Divana, Dev sm. Dgv, Ker-oql /MS, 702/ kimi szlr verilmidir ki, bu da trkdilli xalqlarn mifoloji leksikasn he bir vchl hat etmir, badansovdu verilmi kiicik bir siyahdr. Lakin maraql burasdr ki, ermni mifalogiyasn tmsil edn leksika irisind: Ajdaxak, Anaxit, Anuavan, Au Pau /Azrbaycan dilindn Mcuc Ycucun variantdr/, Baxt, Dev, Kadji, Keroql, Nemrut, Xazaran blbul /MS, 694/ v s. kimi rq, xsusn d trk xalqlarnn mifaloji dnyasn tqdim edn sbzlr d vardr. Bu bir trfdn bizim mifolojiyaya rbtsizliyi, laqeydsizliyi gstrirs, digr trfdn d trtibilrin irisind bir nfr d olsun azrbaycanl mtxssisin imzasnn olmamas 156

hqiqtini trklr mxsus mifalogiyann /szlrin/ ermnilrin adna xmasn akarlayr. He bhsiz, mnvi leksikamzn sasl tdqiqata clb olunmamas da dililiyimizin ksirlrindndir. Dini anlaylar, ayinlri ks etdirn szlr v terminlr. Namaz /qlmaq/, oruc /tutmaq/, orucluq, dua etmk, qurban /ksmk/, qurbanlq, pir, nzir- niyaz, nzir da, smd /allahn adlarndan biri/, fqih, cnnt, chnnm, dua- pitik, hingir- mingir, canamaz, mehrab, mhr, mhrbnd, cdd, bih, bihgrdan, hid, eyx, eyxlislam, iftar /amaq/, zkat, sdq, tziy. Trk mnli rus soyadlarnn bir qismi dini anlaylar sasnda yaranmdr /dini szlrin bir qismi trkmnli olmasa da trk dillri vasitsil kediyindn biz bel adlandrrq/: Azaneev, Aminov, Veli Yamin// Veli- Amin, Dosniyaz, Kurban Ali, Kurbanaliev, Kurban Ata, Kurban bay, Musaev, Pirmaxambet, Romozan, Xadjimurat, Kadjimusa, Xadjimirza, Xadjiseyit, Xadjitemir, Xdr, Xudayarbey, Xudobaev, elebidaki, Karanevi /N.A.Baskakov, Russkie familii srindn/. Snnt mrasimi il bal szlr : Snnt, snnt toyu // kiik toy, qam / snnt alti/, lgc, mil, kl, rtk, kirv, kirvlik, dllk, kirv pay, dllk pay, klgrd, kldn xarma kirvgrm. Bu fsild bhs etdiyimiz msllr yekun olaraq aadaklar sylmk olar: I. Etnoqrafik leksikann maddi v mnvi mdniyytimizi ks etdirn bzi tematik sz qruplarnn /yemk, geyim ev yalarnn adlar, oyun adlar, xalq tbabti leksikas, toy, yas mrasimlrin aid szlr, bzi adt- nnlrimizi ifad edn szlr, mifoloji, dini szlr /tdqiqi gstrdi ki, Azrbaycan dilinin lt trkibind bu qdim leksik tbq hmiyytli yer tutur v ana dilimizin milli zlrinin mvqeyi burada daha qabarq nzr arpr.

157

2. Etnoqrafik leksikann aradrlmas dilimizin, habel etnoqrafiyamzn tarixi v masir vziyyti haqqnda da aydn tsvvr yaratmaa xidmt edir. 3. Etnoqrafizmlrin smilliliyi, mumilkliliyi, habel xalqmzn mitini, hyat trzini, muliyytini v nhayt zgnlyn ifad etmsi hmin tematik qruplarn sz v termin yaradclnda da aparc rol oynamasna v mxtlif amillr, laq v mnasibtlr nticsind bir ox baqa dillr d kemsin /vvlc ekzotik szlr, sonradan is alnmalar kimi/ sbb olmudur. 4. Azrbaycan dilinin etnoqrafik leksikasnn baqa trk dillri, habel qohum olmayan dillrin materiallar il mqayissi d bzi maraql faktlar, paralellri akara xartd.

158

II

F S L

AZRBAYCAN DLND SZ YARADILII PROSES V ETNOQRAFZMLR Tbiidir ki, etnoqrafiya elmi hr bir xalqa mxsus zml chtlri, miti, hyat trzini, maddi v mnvi mdniyyt, adt-nn v s.ni yrndiyi n, aradrd n burada lt trkibindn shbt gedrkn birinci nvbd hmin xalqn qdim milli sz v deyimlri, onomastik ad sistemi nzrd tutulmaldr. Lt fondu milli trkib chtdn, mn etibaril, sasn, Azrbaycan dilinin z szlri sasnda yaranr. Lt trkibinin dyimsini, inkiafn dilin ltlrini izlmkl d myynldirmk olar. lbtt, dbi dilimizin uzun tarixli inkiaf mnzrsini tsvvr etmk n tn srlrd olduqca az trtib edilmi ltlr // burada is ksriyyti ikidilli ltlrdir/ bir o qdr d sas vermir. Bu chtdn son yzilin mvqeyi daha ox diqqti kir. Lt trkibini sovet dvrnd / bu dvr 71 il davam etmidir .M./ nec inkiaf etdiyini mxtlif illrd trtib olunmu lt kitablarnn szlynn mqayissi yolu il myynldirmk olar. Msln, S.M.Qnizadnin ltind / lti rus v tarixi sri. S.M.Qnizad, Bak, Kaspi 1909/ ictimai- siyasi leksika yox drcsinddir, elc d o szn ki, 20-ci, 30-cu illrd ictimai- siyasi mzmunu gclnir, bu ltd daha ox mit mzmununda x edir. Onun ltlrind etnoqrafik leksika stndr /Baqa cr ola da bilmzdi: hl ictimai-siyasi mzmun gclnmmidi .M./ . Hlbuki sovet dvr / siyasi hakimiyytl bal xalqmzn yaamal olduu 71 il sovet hakimiyytinin ad il bel adlandrlmdr .M./ bu cr vavhidlr minimal hdddir. Sovet dvrn qdr deyk ki, .Nsiminin, M.Fzulinin, M.P.Vaqifin dilind etnoqrafik leksikann ilkliyi dililik dbiyyatnda onlarn dil demokratizmi kimi qeyd edilir. Sovet dvrnd d n ox dbi- bdii, elc d publisist dild bu 159

cr vahidlr ilnir. Lakin artq bunu inqilabaqdrki dvrd olduu drcd qiymtlndirmk mdni-tarixi, elc d linqvistik idraki baxmdan dzgn deyil. Benlmill leksikann axn / ictimai urun rus- apropa dnc trzin z tutmas il laqdar olaraq / xsusil 20-ci 30-cu illrd lt trkibinin etnoqrafik aktivliyi il mbarizd qalib xr, htta dnn qdr etnoqrafik mzmunu il kngd- bucaqda qalan sz bu gn ictimai- siyasi mnaya malik olur, sinfi mbariz silahna evrilir. mumiyytl, szn ictimai dyri tbii gedil artmr, sz mzmunu zamann ictimai aktivliyi verir.1 Azrbaycan dili leksikasnn ay r- ayr sahlrind olduu kimi etnoqrafik leksika sahsind d sz yaradcl problemini aradrmaq leksikologiya elmi n tarixi v masir plandp mhm hmiyyt ks edir. Bllidir ki, Azrbaycan dilinin sz yaradcl msllrindn bzs edn tdqiqatlar tsnifatlar aparmlar. S..Cfrov szyaradclnda : a/ leksik, b/ morfoloji, v/ sintaktik yolla szlrin yaranmasndan danmdr.2 H..Hsnov is sz yaradclnn sas tiplrin a/ leksik- semantik, b/ sorfolojisintaktik, v/ leksik- morfoloji, q/ leksik- sintaktik sullar daxil etmidir.3 Baqa tdqiqatlar da bu bard tsnifatlar aparmlar. Biz is Azrbaycan dililiyind sz yaradclnda nn kimi sabitlmi, leksik, morfoloji, sint aktik sullar sasnda tdqiqat aparmq. Aradrmamzda bunlara istinad etmiik. Yeri glmikn etnoqrafik szlrdn termin yaradclnda istifad edilmsi faktna da diqqt yetirk. I. LEKSK SUL

.. . , 1989, .24-25. 2 .. . . , 1970, .142-229. 3 ... . , 1988, .295- 304.

1

160

Mxtlif elm v texnika sahlrind termin yaradcl mslsinin hllind mxtlif sullarla yana leksik sula da mracit olunur. M.Qasmov Azrbaycan dilindki termin yaradclndan bhs edrk yazr: Termin yaradclnda ttbiq olunan sas sullardan biri semantik sul, yni dildki mumilk szlrdn hm d elmi- texniki terminlr kimi istifad edilmsidir. Terminologiyada mumilk szlr tamamil yeni mna verilir1. Daha sonra mllif hmin fikrini inkiaf etdirib Aadaklar gstrir beik, kynk, pnc, hycan, zaman, kk, dym, sra, yhr di kimi bir sra baqa szlri hazrda elmi- texniki terminologiyaya gtirmk mmkndr. Bamaq sz buna misal ola bilr.2 Etnoqrafik leksikaya aid olan szlr leksik ysulla saslanlmaqla elmi- texniki terminqlr funksiyasnda x edir. Bel szlr srasnda aadak leksik vahidlri nmun gtirmk olar: ayna, aar, balta, bamaq, baq, qazan, qay, dk, dym, lk, rsin, kmr, krk, krs, mtbx, nim, oymaq. Oxlov, ocaq, rtk, sancaq, siyirtm, sra, szgc, tava, tana, toxmaq, xlbir, kic, riv, ngl v s. Texniki termin kimi ilnn bzi etnoqrafizmlr aid nmunlri xatrlatmaq yerin drdi. Dym: Barmaqla basmaqla elektrik xttindki cryan qapamaq, balamaq v mxtlif mexanizmlri i salmaq n mthrrik dymcik: knopka /ADL, II c., s.172/. Dym sz szyaradclnda ox fal itirak edir: dymlm, dymlmk, dymlnmk, dymltm, dymltmk, dymli, dym, dymlm, dymlmk, dymlnm, dymlnmk, dymli, dym. Kmr: I. tex. risind su, neft, qaz v s. axtmaq n metal v ya saxs boru.- Neft kmri, su kmri, qaz kmri. 2. zool. Soxulcann bdninin qabaq trfind qalnlam
.. ? ., 1979, 9, .12. 2 .
1

161

hiss.Kmr. 3. arxit. Qap, pncr v s. stnd yarmdair /qvs/ klind tac. /ADL, IIIc., s.45/. Kynk. 3. tex. rtk, sipr, sipr Qoruyucu kynk hncama vasitsil birldirilmi, oynaql iki yarmhissdn ibartdir. 4. Baramann i qat // Budann stnd olan nazik qabq. 5. mh. Arabann dmir oxunun yerldiyi aac hiss /ADL, IIIc., s.102/. ndi d texniki termin kimi ilnn etnoqrafizmlrdn ibart bir sra sz birlmlrini nmun gtiririk: Aar: Avtoqaz aar, ynldici aar, ion aar, paket aar, pnevmatik aar, teleqraf aar, telefon aar, ar aar, civ aar, hava aar, zngirli aarlar, eidlyn aar, kod aar, uc aar, teleidaretm aarlar, tufantrc aar, tanq aar, aarl pult v s. Balta: ekssentrik balta, spiral balta, prli balta, arokal balta. Bamaq: jelonka bama, kmr bama, frez bama; Qazan: buxar qazan, qazan aqreqat, qazan qurusu, qazan turbin bloku, elektrik qazan; Tava: yoxlama tavas, torfizolyasiya tavas, qaovlama tavas, zlk tava, soyutma tavas; Szgc: ks szgc, ikibndli szgc, istilik szgci, tezlik szgci, elektrik szgci, avtoparametrik szgc. II. Morfoloji sul Azrbaycan dilinin sz yaradglnda, xsusn d termin yaratmada morfoloji sul mstsna yer tutur. Bu chti biz etnoqrafik leksikann tdqiqind d gr bilrik. Ana dilimizin sz yaradcl imkanlar daha ox szdzldici kililr vasitsil akarlanr. Ayr- ayr tematik sz qruplarnn formalamasnda mhsuldar olan szdzldici kililr burada da mhsuldardr, sz yaratmaqda faldr. ndi biz bu affikslr sasnda yaranan dzltm etnoqrafik szlri nzrdn keirk. -, -i,- u,- . Vaxtil Mahmud Kaari- kilisi haqqnda bel bir fikir irli srmdr: gr myyn bir 162

snt sahsi o sntd alann xsusiyytlrini ks etdirirs, onda adlarn sonunda kilisi lav edilir ki, bu cht gr btn trk xalqlar birlirlr. Msln, tar szndn tar /kini/, etk etki /kmi/ eti, etmeki, tarq, etksi kimi ifadlr d adlardan yaranmdr. /M.Kaqari, II c., 48-49/. - 4 affiks ayr- ayr isimlr qoularaq pe- sntl bal dzltm etnoqrafizmlr ml gtirir. I/ Mit szlrin qoulmaqla mxtlif snt sahiblrinin adlarn bildirir: a/ geyiml bal etnoqrafik szlr lav olunub pesnt bildirir: bamaq, krk, papaq, arq, ustu, kmi: b/ ev, mit yalarnn, palaz, baqa toxunma mmulatlar v s. adlarna qoulub ilnnlr: lki, ipki, kei, kilimi, kisi, miar, odunu, oymaq, palan, sprgi. Tknki, tikmi, xala, hsiri, llki. v/ bzi szlr qoularaq tsrrfat, muliyyt, ticart, faliyyt v b. sahlr mxsus xslri bildirn etnoqrafizmlr ml gtirir: araba, arnmal, qalay, dyirman, dmiri, zrbi, dulusu, dkan, bi, kini, manti, zurna, ilx, karvansara, kotan, kmr, krk, km, kri, naxr, ovu, pini, slmi, r, suvaq, suu, tnki, xrdavat, xrman, xr, ri, ct. q/ yemk adlarna qoularaq pe bildirn szlr ml gtirir: kabab, sbzvat, sd, rki, halva. / inam, ibtidai tsvvr, dini bax, adt-nn, qid. Xalq tbabti il bal snt, muliyyt, vzify aid dzltm etnoqrafizmlr yaranr: dua, eli, ziyarti, ilahiyyat, yan, mvhumat, mutuluqu, ovsunu, snq, triqti, trkari, fal. Bu affiks daha baqa szlr qoulmaqla mxtlif mzmunlu pesnt szlri ml gtirir: aran, dbbi, qap /ah, xan saraynda/, bi, yolu, kndi, mzhi, car, bki, iri. 163

-lq,- lik,- luq,- lk. a/ pe- snt, vzif, vziyyt, ictimai mvqe, muliyyt bildirn mfhumlar ml gtirir: llaflq, dllallq, dlgrlik, evdarlq, zrbaflq, zrgrlik, yasaqlq, girkelik, k.rilik, kbarlq, misgrlik, muzdurluq, nqqalq, nikahszlq, rncbrlik, svdgarlq, tblik, camadarlq, canbazlq, xanlq, xarratlq, xttatlq, arvadarlq, hkkaklq. b/ qohumluq laqlrini bildirn, adt- nn il, geyim, toxuculuq, bzk- dzkl bal ilnn szlr, mfhumlar yaradr: alnlq, arxalq, balq, qudalq, dizlik, donluq, dlk, nlik, rilik, iplik, yaylq, yenglik, kirvlik, glinlik, mutuluq, mbarkbadlq, noxtalq, trlik, canlq, irinlik. v/ dini bayram v vzif, etiqadla, inamla bal mfhumlar bildirn etnoqrafizmlr ml gtirir: zahidlik, zvvarlq, zrdtilik, mhrrmlik, namazlq, orucluq, evliyalq, rvzxanlq, sehrbazlq. q/ bitki adlarn bildirn, mskn, yer anlayn ifad edn szlri yaradr: dirrik /dirlik/, vzlik, samanlq, zrlik, yemlik, nlik. / yemkl laqdar mfhumlar, vaxt, zaman mzmunu yaratmaq n sz yaratmaqda itirak edir: yavanlq, obadanlq, ynlik, irinlik, ilik, kabablq. d/ mxtlif mzmunlu baqa dzltm szlr ml gtirir: damazlq, xatircmlik, xrylik, hoqqabazlq. - lq, - ilik, - uluq, - lk kmlilri mxtlif snt, pe, muliyyt, tsrrfat v s. sahlri, ictimai vziyyti bildirn etnoqrafik szlri yaradr: baramalq, atlq, qatrlq, qoyunuluq, dvilik, dmirilik, dirrikilik. Dulusuluq, kinilik, yoluluq, gmlk, nvrilik, ovsunuluq, papaqlq, slmilik, triqtilik, xalalq, camlq, fallq. -a, - ,- Kiiltm mzmunlu etnoqrafixmlr ml gtirir: boxa, dolaba, dola, dk, dyn, dk, nbr, klf, k.tc, glc, kl, gdk, nim, nrvala, sandqa, saplca, taxta, fra, xala, xona, m. -aq,-- k,- q,- ik,- uq,- k 164

a/ bu kililr fel kklrin qoularaq yatacaq, geyim eylrinin adlarn bildirn fkli isimlr etnoqrafizmlr ml gtirir: dyik, dolaq, dk, yastq, yataq, kynk, srq. b/ mitd ilnn mxtlif alt, qab qacaq, ya v baqa mmulat adlarn yaradr: alq, qalaq, daraq /yun dara/, dynk, dirk, doanaq, lk, yaraq, yumaq, yyrk, yrk, krk, krk, grdk, oraq, ocaq /od- aq/, sandq, tabaq, tzk, lik, ilik, pk, ubuq, hrk. v/ yemk v bitki adlar ml gtirir: qatq, ksmik, yirdk, suluq /, trk /halva/, rk, czdaq, hdik. q/ xalq tbabti n ilk olan xstlik adlarn bildirn v baqa tibbi termiqlr yaradr: dynk, skrk, ik, xq, snq. / baqa szlr: daqalaq, taalaq, anaq, balq, darbalaq, divanxana, baramaxana, qlyanaltxana /xana/, dmirixana. Dulusxana, dbrxana, zrbxana, zrxana, karxana, kmxana, meyxana, /I. Mey iiln yer. 2. ifahi xalq dbiyyat janr mahn/, mollaxana. Sallaqxana, srracxana, sikkxana, tndirxana, toyxana, hllcxana, hrmxana, aparxana, llkxana, xnglxana. Yeni yarananlar /Son 70 ild/: axana, qlyanaltxana, dbrxana, yemkxana, kababxana, toyxana, ayxana. - xan dstrxan, zilxan, mrsiyxan, nvhxan, psxan, rvzxan. naslq diyarnaslq, lknaslq, xalqnaslq - baz kndirbaz, oyunbaz, sehrbaz, hoqqabaz, canbaz. - ava qaysava, patava, paxlava, halva, oraba. -gr dlgr, zrgr, misgr, grgr, ilingr, cadugr. - , - k,- g,- g,- gah al, bk, dng, dhrg, blg, kimg, sprg, eg, ziyartgah, ibadtgah, iqamtgah, cvlangah, srg. - kar qlmkar /sfr/, pekar, sntkar, srkar. - dan qlmdan, qnddan, qhvdan, yadan, glabdan, nmkdan, srmdan, raqdan, amdan, sddan. - ov buzov, buxov, oxlov, selov, tilov, alov, ilov. - laq yaylaq, oalaq, taalaq, allaq. 165

- man dyirman, dudman. - c, - ck,- acaq,- ck. - mac,- manc,- mc,- mnc. a/ yemk mhsullarnn adn ml gtirir: qaxac, dyc, umac dymnc //dymnc, txlamac / txlamanc oxlu rk doranlm xrk, trtdamac /. Krimov, 116/. b/ mit yalar v geyim adlar dzlir: dnck, geyinck, geyinck, gvc, tutacaq /irvanda qazanqapd/, apacaq. - ac kilisi tarixn pe- snt szlri d yaradr. Srrac,- hllac,- hrrac. - nam- hdnam, iltizamnam. - z,- yaz,- maz. Drz,- dryaz. - saz rngsaz, saatsaz. - cik, evcik- evcik. - ke, qiymke, dmke, malake, pek. - kan, - kn, mskn, mitkn, erkn, pkn. - mac, - mz. Bu kililr fellr qoularaq yemk adlarn, sasn, sd mhsullarndan, aart nvlrindn ml gtirir: Bulamac // bulama, qotmac, doramac // dorama, yaxmac// yaxma, sallamanc, ktmz, krmz. - urt, - ut, - at,- t,- t. Bu kililr d, sasn, aart adlar baqa yemk adlar, elc d digr szlrin yaranmasnda itirak edir: qovut, qurut, yourt, xeyrat, yu yat, lt /bax Hac Qara/ suvat v s. - dar. Bu fars mnli kili sahiblik mzmunu bildirdiyi n snt, i, vzify mnsubluq bildirir: anbardar /klldar, arvadar, odvr, camadar, cindar. -in, - qn. Bu kili bzi geyim kecim adlarna qoularaq baqa yeni geyim ifad edn terminlr ml gtirir: kmrin. Lapn /ayaqqab nv/. - ic. Mit szlri yaradr: krpic, srnic. - a qovura, dova. -aan, - an,- n. Mit szlri vaxtil tarixn pe v snt bildirn mrkkb szlr /hazrda khnlmidir/ ml 166

gtirir: ilangzdirn, ilanoynadan, yataan /yri- qlnc/, yoran, yundarayan, yuxayayan, yuxuyozan, tasquran, falabaxan, rmlatan /rmmal/. - ala,- lc,- g. Blk, grlg, rala, tutala. - ma,- m. Etnoqrafik sz yaradclnda mhsuldarlq il seiln kililrdndir. ox vaxt trkoloji dbiyyatda, xsusil Azrbaycan dililiyind feldn isim dzldn kililrl feli ad kililri bir- biril qardrlr. Msl burasndadr ki, bir sra kililr / - ma,- m,- ,- i v s./ fellr artrlaraq ya mzmunlu szlr / szm, yarma, alma, qovurma, bozartma, x, dy v s./ yaratd kimi, ksr hallarda bu kililrl dzlmi szlrd yavilikdn ox hrkt mnas zn gstrir v bel szlr hm fel, hm d ism xas olan xsusiyyt malik olur: hm d bu kililr btn fellr artrlaraq feli ad dzld bilirs, isim dzltmk n yalnz bir tne sz artrlr, bu kililrl dzlmi szlrin z d iki mnal olur. Bel ki, yarma hm yarma prosesini, hm d budadan hazrlanan yemk adn bildirir.1 a/ bunun vasitsilfellrdn yaranan szlrin byk ksriyyti yemk adlardr: atlama, axtarma, actma /balat/, basdrma, bozartma, bulama, bulama /bulamac/, qzartma, qovurma, dama /dya/, dlm, dilm /ay/, dolma, dymkabab, dm /a/ zm/ pre/, yayma/ sdlsyq/, yarma /a, ilov/, salma /ay/, sbziqovurma, soyutma, kzdm / kmb .Krimovdan/, szm, prtdm, txma, turuqovurma, lm, rtma, bozartma. b/ adt- nn, mrasim, ayin adlar ml gtirir: adaxlama, adaxlanma, adqoyma // adqoydu, atapma, belbalama, beikkrtm// beikksm, qzbynm, qzqartma, doqqazksm, dualama, duvaqalma, evlnm, ebinksm, gbkksm, gzdym, glm, nianlanma, oructutma, pkatma, zxma, patma, danatma.
.. - . , - , 1979, .15.
1

167

v/ snt, muliyyt, faliyyt sahlri il bal szlr yaradr: qlibbasma, damalama, dym /snt/, ipkyirm, yunyirm, yuxuyozma, srma, tikm. q/ geyim- kugim, bzk v s. adlar ml gtirir: artma, basmanax, bzm arq, ymaqolbaq, oyma, srm / srtmkdn/, tikm, alma, km. / bzi feli frazeoloji birlmlrdn v fellrdn ma,- m kililri vasitsi il xalq tbabti v mitind ilk quruluca mxtlif olan szlr yaranr: qanalma, qcolma, quluncsndrma, kpsalma, sanclanma, simlm, soyuqdym, tpitm, tutma /pripatka/, havalanma /dli olma/; araksm,artrma, qazma /ev, dam/, daxma, ym, ydirm, em, yapma, glm, siyirtm, tablama. -maq,- mk. a/ Yemk adlar ml gtirir: qazmaq, qaymaq, quymaq, drmk, pemk, lmk. b/ geyim, adt-nn il bal v mitd ilk olan baqa szlr: bamaq, qarmaq, yamaq, oymaq, toxmaq, axmaq. - duz palanduz, tklduz, uvalduz /iyn/. - l,- li. a/ toy adti, musiqi folkloru il bal ilnn terminlr, szlr: adaxl, deyikli, nianl /gzalt/, yall. b/ yemkl, geyiml, toxuma snti v mitimizin baqa sahlri il bal: fsli, xamral, srql, xonal /xala/, tikili. - i, - . kilisi. - u,- a/ mit, geyim, para, xala- palaz, qiymtli qada, pul, yemk,bitki v s. mfhumlar bildirn szlr: lngri, rfi, zili, yapa /yaz yunu/, ymni /xala nv/, krd, gilab lblbi, lvngi, mirvari, naznaz, sdri smni, umac, firni, xal, at, eni, rkzi /papaq, kmr/, rmki, ikar /papaq , irni. b/ musiqi folklorumuza aid adlar: innab, narnc, novruzu, turac, oban, ceyran v/ rng ad bildirnlr: darn, sndli, suma, abald. 168

q/ din, ilk etiqada, khn tqvim uyun yaranm szlr: fndi, mdi, xlfi, hac, hicri. - y,- yi, - ay,- yi, eyi. a/ para, geyim adlar: klay, cunayi, kisyi. b/ rng bildirn szlr: mixyi, hray, pstyi. v/ milli musiqiy aid terminlr: mirzeyi, mixyi /saz havas/. q/ mit yalar: mcmyi, zngi v s. - maz,- mz. Para adlar: qaybatmaz, qayksmz. - mi. bimi, yemi. III. Sintaktik sul Azrbaycan dililiyind morfologiya v sintaksis sahsind nzri chtdn bu gn qdr hll edilmmi, aydnladrlmaa byk ehtiyac duyulan bir sra dolaqlqlar hl d qalmaqdadr. Sz yaradcl proseslrinin tarixi baxmndan yrnilmsi leksika v qrammatika sahlri arasndak qarlql laq v tsir kimi msllri hat edn bir ox mvzularn aradrlmasna kmk edir, dilin lt trkibinin daxili imkanlar yolk il znginlmsini, bugn qdrki izahnda dolaqla yol verilmi kk v affiks morfemlrin eyniliyini v s.-ni ab gstrmy imkan verir. Dilin tarixind mxtlif sahlr arasndak laqlr problemini aradrmaq baxmndan sintaksis v morfologiyann mnasibtlrini gstrn qiymtli, zngin materiallarla qarlarq. Qrammatikann sintaksis v morfologiya kimi sahlrind ba vern qarlql proseslri, tarixi inkiaf geni mnada Azrbaycan dilinin tarixi leksikologiyas sasnda, konkret mnada dilin lt trkibinin maddi v mnvi mdniyytini ks etdirn leksikas zr izlmk ox maraql faktlar ver bilr.1
... // . 1

169

Bu baxmdan mrkkb etnoqrafizmlri nzrdn keirmk yerin drdi. Mrkkb etnoqrafizmlrin yaranmasnda ikinci trf bir nv qlib funksiyasnda olur. Sad sz / bu sz etnoqrafik ola da bilr, olmaya da/ ikinci bir sz artrlr. Hmin sz bir ox mrkkb etnoqrafixmlrin ml glmsind itirak edir. ndi bunlar nzrdn keirk: I/ ikinci trfi - alt szndn ibart mrkkb etnoqrafizmlr: ayaqalt, boalalt //boyunba /sinonim/. 2/ kinci trfi arvad szndn ibart mrkkb etnoqrafizmlr: dayarvad, miarvad v s. 3/ ikinci trfi a etnoqrafizmi il bitn mrkkb szlr: ayrana, qatqa, dyma, dma, rita, yarmaa, gilgia, sdl a, umaca, hdika, xmira, obana, hlima. 4/ ikinci trfi ba sz il bitn mrkkb etnoqrafizmlr: belba, boyunba, qolba, tumanba, arqba. 5/ ikinci trfi basma szndn ibart etnoqrafizmlr: qapbasma, qlibbasma. 6/ ikinci trfi bac ismindn ibart mrkkb etnoqrafizmlr: aabac, clbac, irinbac, xanbac, clinbac. kinci trfi ba sz il bitn mrkkb etnoqrafizmlr. Bel szlr tarixn sz yaradclnda ox fal olmudur: drziba, yallba, yzba, karvanba, mehtrba, minba, onba, toyba, ustaba, hkimba. 7/ kinci trfi by sz il bitn mrkkb etnoqrafizmlr: ataby, bylrbyi, dbyi, elbyi, mebyi, toybyi. Aaby, Dabyi v b. antroponimlr bu gn d ilkdir. 8/ kinci trfi bnd sz il bitn mrkkb etnoqrafizmlr: aynabnd, bazubnd, qolbnd, yolbnd, kmrbnd, nalbnd, sinbnd, tabnd, taxtabnd, tikibnd, bnd /qolbnd, tikibnd, yolbnd, sinbnd z milli szlrimizdir/.
. , 1984, .125126.

170

9/ kinci trfi qap sz il ml gln mrkkb etnoqrafizmlr: bartqab, boqab, kaqab, oxqab, pitiqab, pulqab. 10/ kinci trfi qz sz il bitn mrkkb etnoqrafizmlr: bibiqz, qardaqz, dayqz, miqz, mamaqz, xalaqz. 11/ kinci trfi qovurma etnoqrafizmindn ibart mrkkb szlr: sbziqovurma, turuqovurma. 12/ kinci trfi dostu sz il ml gln mrkkb etnoqrafizmlr: daydostu, midostu, xandostu. 13/ kinci trfi da szndn ibart etnoqrafizmlr : bada, qbirda, dyirmanda, ocaqda, yurdda, sinda, suda, xartda, ayda, axmaqda. 14/ kinci trfi z ismi il bitn mrkkb etnoqrafizmlr: balz, dkz, yastqz, yoranz, ykz. 15/ kinci trfi yolu ismindn ibart mrkkb etnoqrafizmlr: anayolu, yengyolu, byk- kiik yolu. 16/ kinci trfi kabab etnoqrafizmi il bitn mrkkb etnoqrafizmlr: basdrmakabab, qaraciyrkabab, dymkabab, kartofkabab, llkabab, tavakabab, taskabab, tikkabab, toyuqkabab, hindukakabab, cckabab. 17/ kincm trfi nvsi szndn ibart etnoqrafizmlr: bibinvsi, daynvsi, minvsi, xalanvsi. 18/ ikinci trfi olu sz il qurtaran mrkkb etnoqrafizmlr: bacolu, bibiolu, mamaolu, qardaolu, dayolu, miolu, xalaolu. 19/ kinci trfi papaq etnoqrafizmindn ibart mrkkb etnoqrafizmlr: basmapapaq, daqqapapaq, buxarapapaq, zllpapaq, gmpapaq, motalpapaq, srpapaq, hsrpapaq, abaldpapaq, alpapaq. 20/ ikinci trfi pulu sz il qurtaran etnoqrafizmlr: sdpulu, trzipulu. 21/ kinci trfi plov etnoqrafizmindn ibart mrkkb etnoqrafizmlr: qiymplov, qovurmaplov, damaplov, dmplov, zfrnplov, mrciplov, para-dmplov, sbziqo171

vurmaplov, sdlplov, taskababplov, toyuqplov, fisincanplov, rtmaplov, ccplov, ilplov, irinplov, ydplov. 22/ ikinci trfi xngl etnoqrafizmi il dzln mrkkb szlr: qaqxngli, qovurmaxngl, suluxngl. 23/ ikinci trfi can szndn dzln mrkkb szlr: daycan, mican. 24/ ikinci trfi halva etnoqrafizmi il qurtaran mrkkb etnoqrafizmlr: qarahalva, qozhalva, kncthalvas, trk /doabla biiriln halva/, trhalva, umachalva. Eyni szlrin tkrar il yaranm mrkkb etnoqrafizmlr. Mrkkb etnoqrafizmlrin bu nv adtn oyun adlarn bildirir: qodu- qodu, kosa- kosa, qaaqa, qolaq-qolaq, xanxan, gn-gn, boxa- boxa, qaz- qaz, kedi- kedi, glinglin, lingi- lingi /Lnkran U.O./ lopu- lopu, mndmnd, mr- mr, kt- kt, yalax- yalax, pula- pula, mollamolla, ocpq ocaq, turna- turna, fincan- fincan, nq- nq, umur- umur, ala- ala, qoz- qoz, qala- qala, aq- aq, mrt- mrt, yordu- yordu, yall-yall, sir- sir, oru- oru, bacabaca, qunda- qunda, zk- zk, mt- mt, dar- dar, qoz- qoz, baq_ baq, qnaq- qnaq, haftaxana- haftaxana, evcik- evcik, maa- maa. rlid d gstrdiyimiz kimi, Azrbaycan dililiyind predikativ xarakterli sintaktik qurululu birlmlr v qrammatik vahidlrin leksikallamas faktlar cml- sz, polisemantik xarakterli mrkkb isimlr, inkorporlama yolu il ml gln mrkkb szlr, Predikativ xarakterli sz birlmlrinin mnaca dyimsi, semantik chtdn sadlmsi nticsind yaranan frazeolojilm hadissi v b. adlarla, terminoloji birlmlrl adlandrlr. Xsusn , bel faktlar irisind oyun adlar burada hmiyytli yer tutur. T..Hacyev bu bard bel yazr: Bir yerd tlffz ediln mrkkb isimlr cml- szlr d daxildir. Bunlar n ox oyun adlarn bildirn mrkkb isimlrdir ki, inkorporlama yolu il yaranr. Ba vuru son szn son 172

hecas zrin dr.1 lbtt, bel faktlara mllifin xsusi diqqt yetirmsi zlynd tqdir olunmal olsa da, Azrbaycan dilind inkorporlama yolu il sz yaradclnn mmknly mbahis dourur. Trk dillrinin trk, trkmn, tatar, noqay dillrind d gstriln forma z ilkliyi il seilir. Trk dillrind geni mahid olunan bel dil vahidlrindn M..irliyev d bhs etmiidir. O yazr: Naa zadaa zaklaets v tom, tob ukazat na suestvovanie v trkskix zkax/ v astnosti, qozapadnoy qrupp / i takix slojnx slov, kotore predstavlt soboy ne to inoe, kak koneptualno- semantieskoe preobrazovanie predlojenii.2 B.B.hmdov dialekt v ivlrimizin materiallar sasnda sz yaradcl mvzusunu aradrarkn cmlszlrdn /daha dorusu znn adlandrd predikativ birlm v qrammatik vahidlrin leksikallamasndan/ d trafl bhs edir: Bel qrammatik vahidlrin lvilmsinin mxtlif sbblri ola bilr. Bllidir ki, ya v hadislrin miqdar sonsuzdur. Onlar drk etdikc adlandrmaq zzuri olur. Bu zaman lt ehtiyatndan onlara aid sz atmadqda qrammatik vahidlr v ya cml tipli birlmlr yavilrk lvi vahid kimi x edir, yeni sz yaranr, dilin sz ehtiyac bu sulla da dnir. Bu da trk dillrin mxsus sz yaratma yolu kimi zn gstrir. 3 Daha sonra mllif Azrbaycan dilinin dialekt v ivlrind cml szlri qurulu baxmndan mxtlif sad modeli sasnda v mrkkb cml modeli sasnda formalaanlar blgsn ayraraq thlil edir.4
... . ,, , 1961, .99. 2 .. - . . . ., . , 1974, .467. 3 ... / / , 1990, .62. 4 ... .
1

173

Azrbaycan dilind sz yaradgl sullarna hminin konversiyan da sz sasnda nitq hisssi paradiqmasnn szdzldici kili itirak etmdn dyimsi sulunu da daxil etmk lazmdr. Nitq hisslrinin bir- birin kemsi hadissi konversiya btn dnya dillrind hr bir dilin z qrammatik tbitin. Sintaktik quruluuna uyun kild ba vern proseslrdndir. Dild leksik- qrammatik dyiikliklr nticsind yeni- yeni nitq hisslrinin yaranmas tarixi bir hadisdir. Konversiyann sintaktik, morfoloji- stntaktik, semantik- sintaktik, semantik sviyylrd x etmsi gstrir ki, onu nitq hisslrinin mxtlif cml zvlri vzifsind ilnmsi kimi sintaktik hadis il mhdudladrmaq olmaz. Bu, konversiyann bir nvtsadfi konversiya hesab olunur. Koqversiya daha ox nitq hisslrinin morfoloji lamtlri olmayan, daha dqiq demi olsaq, szdzldici kililri olmayan dillrd geni yaylsa da, iltisaqi dillrdn olan Azrbaycan dilind d tarixn v masir vziyytd d zn gstrn dil hadissidir. Azrbaycan dililiyind /F.Zeynalov, A.Axundov, C.Cfrov, S.Abdullayev v b./ konversiya nticsind yaranm substantivlm, adyektivlm, adverbiallama, verballama, vzliklm /pronominallama/, saylama v b. proseslrin izahnda morfoloji v sintaktik hadislr, msllr bzn ayr- ayr mvqedn yanalmdr. Nhayt, tarixi- etnoqrafik aqlaylarla bala predikativ xarakterli bir ox sz birlmlrinin mnaca dyimsi, semanntik chtdn sadlmsi nticsind yaranan frazeolojilm hadissi d tamamil gyrnilmmidir. Mrkkb szlrin bu xsusi tipin leksik vahidlrin aadak tematik qruplar daxildir: a/ adt- nn, mrasim adlarn bildirnlr: xnayaxd, yzxd, ayaqad, adeldi, boygrd, duvaqald, parabidi //paltarksdi. b/ oyun adlar: xangldi, dabanbasd, quraqtutdu, Babam mn kor deyib, glib- gedni vur deyib, toqqadyd, qozatd, qalaqurdu, qad- tutdu, topaldqa, papaqaldqa. 174

v/ para adlar: hacqaytard, Hacmnbax, aldmyandm, kmndarglir, qonubatratdasn, genddur. q/ silah adlar: dayandoldurum. / antroponimlr: Aamverdi, Allahverdi, Qaryad, Qzbs, Qzbsti, Qzqayt, Qzyetr, Dayandur, Dursun, mamvedi, Yetr, Grkmz, Glr, Tapdq v s. Etnoqrafik etnotoponimlr Azrbaycan dilinin mxtlif amillrl bal leksikasndak dyiikliklri yenilmni izlmk yerin drdi. Dyim deyrkn biz burada lt trkibind yeni- yeni mnalar qazana szlri, yni mnaca inkiaf, mnaca daralma, yaxud ictimai- siyasi qurulula, elc d baqa amillrl bal myyn szlrin khnlmsi, passiv lt fonduna kemsi kimi msllri nzrd tuturuq. mumn leksikaya aid ed bildiyimiz mnaca inkiaf probleminin onomastik leksika sasnda da izlmk faydaldr, zruridir. Bu zaman dilin n qdim qatn tkil edn etnonimlrin, etnotoponimlrin v b. kateqoriyalarnn yaranma tarixin enmk mmkndr. Tsadyfi deyil ki, etnoqrafik leksikann n mhsuldar, zngin tbqsi olan geyim adlarnn etnotoponimlr kimi ilnmsi d qdim hadisdir. Geyimlrinin sciyyvi lamtin gr adlanan mxtlif tayfa v nsil adlar olmudur ki, bunlarn bir hisssi etnonim kimi qorunub saxlanm, qalanlar is toponim kimi formalamdr. Azrbaycan razisindki Akynk, Qarabrk, Qaradonlu, Qaradolaq, Qarapapaq v b. etnotoponimlri misal gstrmn olar. Baqrd xalq arasnda ilnn Aqalpaq /qalpaq- papaq demkdir/, Adonlu, Sarqalpaq, Uzunqalpaq, Trkmnistandak Alabrkl etnonimlri d geyimlrinin frqlnn lamtlrin gr adlandrlmdr. Biz burada bir ox etnotoponimlr zrind dayanmayacayq. Yalnz Qarapapaq etnotoponimlrindn bhs edcyik /Vaxtil bu bard qsa kild

175

irhum dili li liyevl birg yazmz da nr olunmudur/.1 Qarapapaq etnotoponimi Azrbaycan respublikasnn Qazax rayonu razisinddir. Xalq etimologiyasna saslansaq deyrik ki, guya qarapapaqllarn ulu babalar balarna qararngli papaq qoymular, Bugnk Qarapapaq kndinin ad da hmin qarapapaqllarla laqdardr. Bu xalq etimologiyasna inanmamaq mmkn deyil, htta bu gn Azrbaycann bzi yerlrind qaraalvarllar, aalvarllar ad il nsil adlar khnlmi kild olsa da ilnmkddir. Dediyimiz bu ehtimaldan aydn olur ki, Qarapapaq etnotoponimi d qdimlrd qarapapaq geymi bir tayfann bu gn ahid addr, bu adla baldr. Mirz Adgzl byin Qarabanam sri qarapapaqllarn Qafqazda yaamas haqda mlumat vern qiymtli bir mxzdir. Mirz Adgzl by yazr ki, 1826-c ild rvan trfd ran srhddind hrbi qulluqda idim. Bu vaxt ayi gzirdi ki, ran Hkumti mharib balamaq istyir. Mn dqiq mlumatlar qarapapaqllardan alrdm. Bunlar Zaqafqaziyann mxtlif yerlrind yaayan azrbaycanllar idi.2 S..Bruk is bel gstrir ki, Qarapapaqllar byk bir tayfadr. Onlarn 40 mini Trkiyd ldr gl sahilind v Tutaq rayonunda, iyirmi mini is randa yaayr.3 Grndy kimi S..Brukun Qarapapaqllar bard mlumat Mirz Adgzl byin fikrin tam uyundur. Lakin slam Ansiklopedisinin IV cildind Qarapapaqlardan bhs edn mqaldn blli olur ki, Qarapapaqlar hminin Arpaay, Sarqam, qdr, Qarakosa v Siva razilrind d geni yaylmlar.4 Qarapapaqllar Trkiy v rana 1825- 1828- ci illr Rusiya- ran mharibsi zaman kmdr. Qarapapaqlar tayfalar uzun zaman Qafqazda /Qazaxda, Gyc
1

: .. .. // . /./, 1980, .61-63. 2 . .: 1989, .78-79. 3 ... . ., 1955, 2. 4 . , , 1955, .330.

176

gl yaxnlnda v Boralda/ yaamlar. Onlarn nv v nticlri, trmlri hmin yerlrd indi d qalmaqdadr. Gyc glnn yaxnlnda Qarapapaqllarn adn mhafiz etmi Qarapapaq da oronimi vardr. V..Savina da qarapapaqllar bard bhs etmidir: Qarapapaqlar Urmiya glnn cnub sahilind yaayrlar. 1826- 1929-cu illrd Rusiya- ran mhariblri zaman qarapapaqllarn skkiz yz ailsi Zaqafqaziyadan- Sevan gl yaxnlnda yaadqlar msknlrindn ran v Trkiyy kb getdilr Qarapapaq etnonimi is ran toponimiyasnda bu gn qdr d mahid olunur.1 Qarapapaqlar hm d Qarabrk adlandrlmlar. M.Q.Vliyev /Baharl/ yazrd ki, qarapapaqlarn ad qdim rus salnamlrind erne qlobuki kimi kilmidir. Onlar Orta Asiyada yaam, sonralar Azrbaycana kmlr. Qaraqalpaqlarn mnyini yrnn tdqiqatlar bel hesab edirlr ki, bu adonlara papaqlarnn rngin gr verilmidir. Hmin ddqiqatlarn fikrinc IX srin axrlarndan balayaraq rqi peeneqlrin Ouzlarla birln hisssi Qaraqalpaqlarn sasn tkil edirdi. Ouz tayfalar onlara hr bir chtdn gcl tsir edirdi, buna gr d onlarn xeyli hisssi trkmnlrin trkibin daxil olmudular. mumiyytl, trkmnlrl qaraqalpaqlar mnc yaxndr v tarixn laqd olmular. Bu yaxnlq onlarn dillrind d zn gstrir, bel ki, qaraqalpaq dilind n qdim ouz xsusiyytlri indi d qorunub saxlanmaqdadr. Etnoqrafik etnotoponimlrdn bhs edrkn d gstrdik ki, etnoqrafizmlr etnotoponimlrin, etnonim v toponimlrin yaranmasnda fal itirak edir. Bunlar aadak kimi qrupladrmaq olar: a/ Geyim adlarndan yaranan etnotoponimlr: Qaradonlu, Qarapapaq, Akynk, Kmrli, Sarkynk, Aalvarllar,
1

.. .- . ., 1980, .151.

177

Alaxancall, Qarabrkl, Kpnki, qaraxancall, ullu, Alaquraq, Alaquraql, Qaradolaq. b/ pe v snt bildirn etnoqrafizmlrdn ibart etnotoponimlr: Axta, Araba, Baq, Bostan, Krki, Topu, kini, Qazan, Qoru, Dmiri, lki, Dmirilr, Kpnki, Naxrlar, anax, axrl, Gomuu, orba, Bamanlar, Ball, aparl, Dllkli, Boyaql, Davarl, uvarl //Cuarl, Mollal, Byli, Minbal, Klntrli, Seyidli, Hacl v s. v/ Quuluq, maldarlq, qoyunuluq, kinilik v s. il bal etnoqrafik toponimlr: Quu, Da- Quu, Dvi , lx, Dana. q/ trkibind mit yalarnn ad olan etnoqrafik toponimlr: Alaadrl, Alaxanall, axrl, Qll, Boyaql, axmaql. / Etnoqrafik chtdn mxtlif dini ayin mxsus etnoqrafik toponimlr: xbabal, Qarapirimli, MusaPirimli //Musapiryan, Prli, Qaraqurdlu, xl v s. d/ Mxtlif qbil, tayfa a tiry mxsus etnoqrafik adlardan ibart toponimlr: Qaraqoyunlu, Kngrli, Abdall, Cyirli, Dyrli, Qaramanl, Qazaxl, Muanl, Saatl, Tap Qaraqoyunlu, axrl, Bydili, Byk Kngrli, Qarabyli, Bayandurlu, Krli, Bala Kngrli, Qaragvndli. Azrbaycan mnli bzi etnonim v etnotoponimlr haqqnda nsan cmiyyti tkkl tapd gndn xsusi adlar da yaranmdr. Onomastik adlar irisind antroponimlr, etnotoponimlr d mhm yer tutur. Bunlar uzaq kemilrdn br cmiyytinin nsiyytin xidmt edir. Hr bir xalqda olduu kimi, Azrbaycan xalqnda da xsusi adlarn yaranma tarixi, milli znxasl, adt-nnlr saslandrmaqla tkkl v inkiaf xsusiyytlri, dilimizin z adyaratma sistemi vardr. Xsusi adlar bir ox tarixi hqiqtlrin akara xmasnda, xalqmzn, dilimizin, 178

etnoqrafiya v corafiyamzn tarixinin yrnilmsind ox qiymtli materiallar, faktlar verir. Bu gn biz Dana, Qaralq, Qalaqain, Akynk, Qarabrk, Qarapapaq, qaradonlu, Ulal, Dllr, Tulu, Tirke, adl, Dolanlar, nqutlu, Quzanl, alqan, Aratknd, Abad, Alat, Alar, Krki, Qll, Tulus, Tubaknd, padar, Quu, Boyat, axrl, Dyrli, Zngn, Xlfli, Qazax v b. qdim Azrbaycan tayfa v qbillrin, elc d yer- yurd adlarn znd ks etdirn saysz- hesabsz etnotoponim v toponimlri ciddi elmi tdqiqata clb ediriks, dililik, tarixnaslq v hminin corafiya elmlri n ox qiymtli faktlar akarlayrq. Dilimizdki bir ox adlarn yaran tarixi ox qdimlr gedib xr Msln, Emir /Eymur/, Dyr, Bayandr, ovdarolu kimi antroponim, etnonim v soyadlarda qdim ouz tayfalarnn adlar qorunub saxlanr. Bllidir ki, tarixi mnblrd, qdim lyazmalarda, elc d M.Kaarinin Divan i luat- it- trk kitabnda bir ox ouz trk tayfalarnn ad kilir. ndi gstrdiyimiz Emir ad Eymur, mur v mir klind ilnib v haqqnda bhs olunan ouz tayfasnn bugnk niansidir. Hminin Dyr ad da tkr, dgr, dugr tayfa adnn etnoniminin Bayandr xs adantroponimi bayandur, bayandur, bayandr adl ouz etnoniminin ovdarolu soyadnda is uvaldar, ualdur, avuldur, uadar trk tayfasnn trk bu gn yaayan izlridir. Emir /Eymur/, Dyr /tkr- dgr, dugr/, Bayandr, audar xsusi adlar vvlc etnonim kimi mvcud olmu, sonradan bunlar antroponim kimi ilnilmy balanmdr. Azrbaycan dilinin etnonimlri v etnotoponimlri trkibc, mnc rngarng v zingindir. bhsiz ki, burada trkAzrbaycan mnli etnonim v etnotoponimlr xsusi sistem yaradr: Bayandurlu, Bayat, Dgrli, Eymur, Saler, Xanlar, Qrql, Qrxl, Kpnki, ndirli, elc d qpaq mnli etnonimlr Azrbaycan xalqnn etnogenezind soykknd hmiyytli yer tutmudur. Qovlar, nc, Kimak, Gngr / kenqer/, Qarapapaq, Qarabrk. 179

mumiyytl, Azrbaycan razisind etnonimlrdn yaranaraq sabitlmi saysz- hesabsz oykonimlri nmun gtirmk olar: Qpaq, Qaraman, Clair, Alpout, Tant, Padar, Qacar, Saler, tkl, Tirkt, tkl Muanl, tulus, Tu, Xlc, ki, Dnk Qrql, Ketaz, spik, Qaraqoyunlu, Avaran, axrl, Dondarl, Araba, lx v s. Azrbaycan onomastikas sahsind yazb- yaradan A.Qurbanov, R.Yzbaov, Y.Yusifov, B.Budaqov, V.Qukasyan, S.Aurbyli, .liyev, .Sdiyev, .Hseynzad, A.Axundov, S.Mollazad, T.Hacyev, Q.Qeybullayev, K.liyev, T.hmdov, A.Mmmdov, N.Mmmdov, Q.Mdiyev, F.Xalqov, A.Hacyev v b. tdqiqatlarn srlrindn d grndy kimi Azrbaycan dilinin zngin v qdim olan etnonim v etnotoponimlri ciddi elmi aradrmalara, etimoloji thlil mhtacdr. Etnoqrafik leksika antroponim yaratmaqda sas mnbdir Onomastik adlar irisind anroponimlr mxsusi yer tutur. Antroponimlr istr tarixi qdimliyin, istrs d ml glmsin, formalab sabitlmsin v bu gnmz n norma sviyysind tsbit olunmasna gr seilir. Xsusi adlarn bu nv milli trkibin gr rngarngdir. Burada xalis Azrbaycan szlrin tsadf etdiyimiz kimi, hminin rb v fars, mumtrk v monqol, elc d zg dillrdn d mxtlif mnasibtlrl, laq, tsir v baqa tmaslar nticsind antroponimlr alnb ilnir, yaxud da onlarn sasnda yenilri yaranr. Bllidir ki, hr bir xalqn znmxsus etnoqrafik lamt v xsusiyytlri, sciyyvi hyat trzi, muliyyti, adtnnsi, mumn mnvi v maddi dnyas var. Azrbaycan xalqnn qdim v zngin etnoqrafiyas hqda fikir sylmkd etnoqrafik szlrdn ibart olan antroponimlr / daha ox xs adlar/ hmiyytli mvqey malikdir. Azrbaycan dilin mxsus bir ox etnoqrafizmlr xs adlar yaratmaqda itirak edir. Msln: Altunbay, Xaspolad, 180

Polad, Oqtay, Altay, Gntay, Atlas, Almaz, Babacan, Eymur, nci, Srm, Gyc v s. Etnoqrafik leksika bazasnda yaranb sabitlmi xs adlarn aadak kimi qrupladrmaq olar / bir eyi d nzr almaq grkdir ki, burada Azrbaycan dilinin, zg dillrin d zlri az rol oynamr/. I. Etnoqrafik leksikann myyn bir hisssini tkil edn zrgrlik mmulatlarnn adlar, qiymtli da- qa adlar. Azrbaycan antroponimiyasnn yaranmasnda znmxsus rol oynayr: Almaz, Brilyant, Yaqut, Zmrd, Gm, Drdan, Drr, Gvhr, Cvahir, nci, Mrcan, irmay, Firuz, Sdf, Mina, Mirvari, Bllur, Simuzr, Hmayl, Mrmr. 2. Qiymtli, aztaplan, mhkm v paslanmayan v b. metal adlarndan ibart antroponimlr: Altunbay, Xaspolad, Polad, Dmir /Temir, Teymur v b. variantlar da var/, Dadmir, Qzl Arslan. 3. Zint v bzk dzk bildirn szlr sasnda yaranan antroponimlr: Vsm, Zinyt, Zivr, Zeyb /rbc bzk, zint demkdir/. Zeynal, Zeynalabdin, Srm. 4. Etnonim v nsil adlarndan ibart antroponimlr: Eymur, Eltuz /Eldgiz- Eldgz szndn/. 5. Para, geyim adlarndan yaranm v drzilikl bal ilnn szlrdn ibart antroponimlr: Atlaz, Bafta, Byaz, Quma, pk, Glbtin, Mxmr, Nax, Cuna. 6. irniyyat, milli iki, yemk v meyv adlarn bildirn szlrdn dzln antroponimlr: Badam, Ball, Qay, Qndab, Gilas. Limon /Lumu/, Moruq, Narnc, Noul, kr, rbt, Pust, akalad. 7. Sonu tac sz il qurtaran antroponimlr: Fxrntac, Zrintac, Gvhrtac. Onu da xsusi olaraq gstririk ki, masir adyaratma prosesind tac hissciyi ox mhsuldardr. Eltac, Aytac, Gltac v s. 8. Nur antropoformant il bitn antroponimlr v artmaqdadr. Cahannur, Dryanur, Ziyanur adlar oxdan ilnirs 181

d, Qlbinur, Aynur / Aynur d ilnir/, linur, Gnnur, Mahnur kimi adlar son 20 ild geni yaylmdr. 9. Tay antropoformant il dzln xs adlar: 10. Soyadlarn ml glmsind d orijinal milli tfkkr uyun szlr yaradlr. lvan, lisoy, Ulusoy, Hidayt Elvsal, Mslm Ouz, Mhmmd Gngrli, Rtkamall, Abid Tahirli, rhun Ocaq, T.Aydnolu, Akif Nrimanolu, Rizvan Hilalolu, Abdulla Mdtolu, Clal lifolu, Samir Kazmolu, Sdil Hmmtqz, dris krl. Azrbaycan dilinin etnoqrafik leksikasnn mvqeyini tsvvr etmk n, lbtt, ilk nvbd bu zngin leksik vahidlri tam halda toplayb sistemldirmk grkdlir. Bu, n vacib v txirsalnmaz i kimi leksikoloq v leksikoqraflarmzn qarsnda durur.

III F S L ETNOQRAFK LEKSKANIN SLUB, LEKSKSEMANTK, NORMA BAXIMINDAN LNQVSTK THLL I. Etnoqrafik szlrin klassiklrin dilind ilnmsi Bdii dbiyyatda, xsusn d xalqmzn tarixi kemii, miti il laqdar olan bdii srlrd tarixi etnoqrafiyamzla bal ox qiymtli faktlar qorunub saxlanlr. Burada biz mit yalarndan tutmu geyim, br- bzk, zint adlarnn, yemk v oyun adlarnn, adt- nn, mrasim szlrinin v s. sx- sx ilnmsini qeyd etmk istrdik. Klassik v masir dbi- bdii dilimizd lt trkibinin n intensiv, koloritli sz qatn etnoqrafik szlr, terminlr tkil etmidir. Orta srlr klassik yazl dbiyyat nmunlrin v elc d folklor materiallarna, aq eirin, tarixi kemiimiz aid bdii nsr nmunlrin toxunmazdan 182

vvl Azrbaycan fars dilli dbiyyatnn grkmli yaradclarndan Qtran Tbrizi, Xaqani v Nizami srlrinin dilind ilnmi bzi etnoqrafik szlr nzr salmaq istrdik. X- XII srlr Azrbaycan elm v mdniyyt tarixind yadda qalan bir tarixi dvr kimi sciyyvidir. Dorudur, ah saraylarnda dvlt dili fars dili olsa da, elc d klassik Azrbaycan airlri poeziya, eir- snt nmunlrini farsca yaratsalar da, onlarn dbi- bdii irslrind milli tfkkdn szlb gln dil elementlri d tez tez mahid olunur. X- XII srlrd Bhmnyar, Xtib Tbrizi, Qtran Tbrizi kimi grkmli mtfkkirlrin yetimsi gstrir ki, o vaxt Azrbaycanda yksk mdni inkiaf sviyysi olmudur. Bunlar zg dillrd yaratdqlar il hrtlnslr d, z xalq dillrin hrmt qazandrmlar. Bel xsiyytlrin yaranmas hr eydn vvl milli sviyy, tfkkr yetkinliyi demk idi, xalqn v onun dilinin saylmas il bal hadis idi. Fonoqrafik yazya /rb lifbasna/, bel kamil elmi- mdni mhit malik ana dilind yaz az da olsa, olmaya bilmzdi.1 Q.Beqdeli Qtran Tbrizinin srlrinin dilind uval /ksi ke quyd, brd beuval/, pp- yall / u z ney xunu z pulad pp/; cinaq /br xatm nekine v br mrkba inaq/; bkmz /enanke qisseyi- zakr zi sar bkmz/; yun /alq, yhr mnasnda/ br blayi- meymun berzm ndr nhd yun/ v b. Azrbaycan szlrinin ilnmsini qeyd edir.2 Fars dbi-bdii dilinin inkiafnda ksiz xidmtlri olan Xaqani v Nizami haqqnda farslar, onlardan trk qoxusu glir /buyi- turk miayd/ deyirlr. n byk sntkarlar klassik fars bdii dilin Azrbaycan dilinin trini hopdurmular. Nizaminin dilind bu keyfiyyt daha aydn grnr.3
... . , , 1976, .42. 2 .. . . //. , 1967, .21. 3 .. . , .43.
1

183

Akademik H.Arasl Nizaminin bdii irsind bir ox Azrbaycan szlrini mahid etmidir. Bunlara nmun kimi xatun, qrmz, yaylaq, al- vuru, sancaq /bayram mnasnda/, qlavuz /ba, bldi- KDQ- da qlaqaz/ v s. gstrmk olar.1 Nizaminin bdii srlrinin dilind etnoqrafik szlrin ilnmsi faktn da gstrmk yerin drdi. H.Arasl seib gstrdiyi bir xeyli Azrbaycan szlri irisind qdim leksik lay kimi bu gnmz qdr qorunub saxlanm leksik vahidlr irisind etnoqrafizmlr qiymtli dil faktlardr. H.Araslnn ad kiln mqalsindn gtrlm numunlr sasnda blg aparmq. Bel szlr nzr- diqqtimizi clb etmk istrdik: Muncuq /Zimevcixun ki, brmizd beyyuq: Pir z xun kt tsk hayi- muncuq /; klng /Klngi miznd n iri- cngi; Klnki no ke u bad klngi/; grdk /Dr grdk nist Xosrovi- in; V an digr fitad uri- irin/; alaq /Bsrayi- zrbi- Hmmt beara zehin e lafm; i ziyad bepayi- pilan alauqitrkmani/; tutmac /Ari, zira ki, dr ekm dhlst: Brgitutmac beh zibrki- glst/. Nizaminin dilind ilnmi Azrbaycan mnli etnoqrafik szlrin bir qismi bugnk dilimizd arxaiklmidir. Tutuq /prd/- Ta ekmdr ttq- nur bud; Xar zi gl, ney zi kkr dr bud /. Kemani spidi- tuz- a tozlu yay. Bu idiom Azrbaycan dilindn hrfn farscaya trcm olunmudur. /T.Hacyev/. Azrbaycan xalqnn mitini v etnoqrafiyasn dolun ks etdirn bzi atalar szlri d, zrbimsllr d farscaya kalka edilrk o dvrk fars dilinin frazeoloji xzinsini znginldirmdir. z li il z ayana balta alr /Bedsti- xod tbr br payi- xod zd/; Qurdla quzu bir yerd otlayr /Ykc ab xord qorq bami/; Doab almam, bal xb/ Yeki sirk tlb krd, ngbin yaft/; He ks z ayranna tur demz/ Ksi nquyd
.. , . . 1942, 8, . 3- 16.
1

184

ki, dui- mn turst/. Azrbaycan dbiyyatnaslnda misilsiz xidmtlri olan, dbiyyat tariximizin yaradclarndan biri kimi tannan mrhum akad. H.Arasl bu qnatddir ki, gstriln ifad v atalar szlri Nizami Gncvidn vvl yaam farsdilli azrbaycanl airlrd v elc d fars sntkarlarnda mahid edilmmidir. Lakin XII srdn sonra yaayb yaradanlarda tez- tez bel ifadlr, hikmtli cmllr ilnmidir. Azrbaycan dilinin etnoqrafik leksikasnda mhm yer tutan oyun adlarnn da Nizami Gncvi srlrind ilnmsi maraql faktlardandr. Azrbaycan xalqnn qdim mitind geni yer tutmu ovan /masir dbi dilimizd vkn variant norma hququnda sabitlmidir .M./ oyunundan Xosrov v irin poemasnda /trcmdn/ bhs olunmasn da gstrk: Dii aslan kimi yetmi nfr qz, irinin yanna gldi qaysz. Crtld hr biri bir sfndiyar Rstmi Zal kimi ox atandlar, ovan oynamaqda ox zirkdilr, Gyd alrdlar topu, mxtsr.1 Dediklrimizdn d aydn olur ki, Nizami yaradcl tam, mkmml, hrtrfli yrnildikd tkc dbiyyatnaslmz n deyil, dililiyimz, etnoqrafiyamz v mumn mnvi varlmzn bir ox sahlri n d maraql, sciyyvi faktlar akarlanacaqdr. XIV sr Azrbaycan yazl abidsi- Suli Fqihin Yusif v Zleyxa adl poemasnda etnoqrafiyaya aid bir ox szlr geni ilnmidir. Poemada azuq- azuq. Ms., Yusifin azuun hm aldlar: Azuun aluban klb verdnz. Bu gn dilimizd azuq klind formalam bu sz tarixn digr yazl dil nmunlrimizd d mahid edilir. Azuq sz
.. . , , 1974, . 107.
1

185

qdim trk abidlrind d azuq klind qeyd alnmdr. /Bax: Radlov, I, s.564; Mal., s.362/.1 Z.T.Hacyeva Suli Fqihin Yusif v Zleyxa poemasnda daha bir ox trk mnli etnoqrafik termin v szlri mahid etmidir. Ms., a, yemk, azuq v s. burada hminin rb mnli qida, tam, ziyaft szlri d ilnmidir /s.7/. Bu qdim lt vahidi tarixn trkdilli yazl mnblrd d yem, yemk, tam, azuq, rk, byk ziyaft, qonaqlq v s. mna alarlar yaratmdr. Bax: Rad., I, 583; Mal., 361; DTS, 61/. Maraqldr ki, Z.T.Hacyeva tdqiqat obyekti kimi gtrdy Yusif v Zleyxa poemasnn dilind plov mnasnda byazlu sznn ilnmsini d qeyd edir. /rb mnli byaz a rng/ - lu,- l adlardan sift dzldn kili. Ms.: Dekdi nlrin hm byazlu a.2 Yusif v Zleyxa srind qonuqlamaq // qonaqlamaq / 13/ dgn /toy/ 17/, tmk *rk, 19/, yeysi- yemk, qida, azuq /21/ tonatmaq, toylamaq/ 28/ kimi etnoqrafik szlr d mahid olunur.3 Suli Fqihin Yusif v Zleyxa poemasnda daha sonra ba /ip/, don // ton, kmlk, sfr, al, hrir,tlas, m, quan, yzk, uxa, trazu, qaftan, yoran, smnduq, baq, tbq, kilim, ba, ip, qam, ke, uval, bilzk, tas, mil, qazan, qdh, bez kimi ev yalarn, geyim eylrtnt, parp adlarn bildirn etnoqrafik termin v termin sciyyli szlr oq, kman kimi silah adlarn bildirn szlr, kr, bal, t, halva, tmk, a, rbt, tuz kimi yemk eylri, o cmldn yemk adlarn bildirn szlr, bg, ah, sultan, dllal, el, dmr, avu, tmki, rabdar, baban, nqqa, bzirgan, nccar, hmmal, cllad, mbbr, vay, qul- qara vali kimi mxtlif pe, snt, ixtisas, rtb, drc v s.
... . / . /. , , 1991, .7. 2 ... , . 7- 8. 3 ... , . 17, 19, 21, 28.
1

186

bildirn szlr , ll, yaqut, drr, mrcan, incu, altun, qzl, qa, mk, nbr, gm,cvahir kimi triyyat, qiymtli metal v qa-da adlarn bildirn szlr 1d nzr diqqti clb edir. Anadilli poeziyamz artq XIV- XV srlrd mdniyyt tariximizi lyaqtl v dolunluu il tmsil etmy balad. Klassiklrimizin srlrinin lt trkibini tdqiq etmk dbi dilin tarixi leksikologiyasnn mhm sahlrindn biridir. Bu chtdn madddin Nsiminin leksikas xsusil hmiyytlidir. nki Nsimi dilinin sz ehtiyat, srlrind iltdiyi szlrin kmiyyti v keyfiyyti, zngin lt xzinsi XIV- XV sr Azrbaycan dilinin sviyysini, dbi- bdii dilin imkanlarn, onun yaylma xsusiyytlrini azri szlrinin mahiyytini, klassik slubda yazlm eirlrd tutduu mvqeyini myynldirmk n sasl mnblrdndir. 2 Nsimi srlrinin dili zrind aparlm mahidlr d gstrir ki, lmz sntkarn poetik dilind Azrbaycan dilinin lt fondunun ksr szlri bdii mqsd uyun olaraq slub v mna incliklri yaratmaqda vzsiz i grmdr. Etnoqrafiyamza v mitimiz drindn bld olan v xalqmzn mnvi xzinsinin tmsilisi Nsimi bdii irsind milli szlrimiz daha ox meyl etmidir: Sufi tls geyr, zahid siqrlat, Fqirin geydgi al anda neylr 3 / C.Q.s. 75/ Yaxud da bel bir beyt nzr salaq: Trki- dnya ql, Nsimi, geym tls, gey nmd Kim, bu dnya bivfadur, olmaya yoldanz /C.Q.s. 75/ Nmun gtirdimiz beytlrd tls sz- atlas, diba, ipk, quma mnasnda ilnmidir. air nmd /ke/,
... , . 36. .. . : 1970, .9-10. 3 . /, , 1970/ .
1 2

187

siqrlat, al etnoqrafik szlrindn istifad etmkl cmiyyti tmsil edn mxtlif qid v mslk sahiblrini tsvir v tqdim edir, eyni zamanda tls v nmd geyim adlar vasitsil sntkar hvalna, ovqatna uyun vziyyt d yarada bilir. C.Qhrmanov Nsimi Divannda fsr sznn tac, klil, qa- da, bzkli ba rty anlamlarnda ilnmsini d qeyd edir: Dvlt hq endi fsr bauna, Hm fda bin taci- qeysr bauna1 Nsiminin poetik dilind ehram /Haclarn, zvvarlarn brndklri tikisiz paltar, brnck/, xirq, xlt, /xalat/, br /z rty/ niqab, cbb, hicab /rtk, prd/, kisvt /paltar, geyim, zahiri grkm/, dstar /alma, mmam/, elc d kyeyi ehram /Mkky daxil olma mrasiminin ad/ kimi etnoqrafik szlr tsadf edilir. Ustadn dilind gzlin tsvirind, elc d baqa mqamlarda rq poeziyasnda nnvi olan qiymtli metallarn, qa-dalarn, bzk eylrinin adlarna da mracit olunur. Msln: altun, xalis altun sikksi, buncuq /muncuq/, incu, lli- Bdxani, drr, drdan, ll, cvhr, cvahir /cvhrlr/, gvhr, nbr /dair, saanaq, halqa, boyun v alna balanan ymni/ v s. Ll qiq incuyi sarm altun sin Ey buncui drdan sanan, cvhrni bil, Ta kim, bilsin loli - hvar kimn var. /C.Q.s. 147/ Lbn lli- Bdxani eyldi mat. Rvayt gr, n qiymtli ll burann /Bdxann .M./ dalarndan xd n bahal ll lli Bdxan ad il mhurlamdr. Nsiminin dilind yemklr, irniyyatla bal szlr d geni yer ayrlr. Aqi, kmir /xamr, maya, ppk,
1

.. . .78.

188

tmk /rk/, bal, qnd, hlavt /irinlik, dadllq/, hlva/, kbab v s. Eqin odi pirmidi drl alar /C.Q., 40/ Mahmud Kaqari alk sznn d ilnmsini gstrir: Ouzlar budaya alq deyirlr /MK, I, 1939, s.114/ Glkr bazar glmz, bal utanur, qnd rir. /C.Q.s. 126/ Nsiminin poetik irsind xm /kp/, tnur //tnnur/ ocaq, tndir, azin /adina gn/, rnun /dilli musiqi alti/, umac /hlf, pay, nitan/, tir/ ox/, ayaq /qdh, piyal/, piyal, peyman /qdh, cam, piyal/, tirk / oxqab/, hrb /qsa mizraq/, xdng /ox/, ti /qlnc: tiy/, xna /hna/, xncr, xeym /adr/, plas /palaz/, peykan /oxun ucundak sivri dmir: niz, mizraq/, kmnd, xdng urmaq /ox atmaq/, txt urmaq /taxt qurmaq/, oq // ox1 v b. onlarca etnoqrafik szlr tsadf etmk olar. Orta srlrd yaayb- yaratm air v mtfkkirlrin dbi- bdii v elmi irslri xalqmzn mnvi v maddi mdniyytinin tarixi v bu gn n d lyglmz drcd dyrlidir. Biz burada XIV yzilliyin axrlar XV srin birinci yarsnda yaam bu shaq- Bushaq Hllac irazi irazda pambqatan nslindn olduuna gr Hllac irazi kimi mhurdur /Azrbaycan EA lyazmalar nstitutunda I. Qzlliyyt v ar 2. Qari Qzlliyyt v arhisslrindn ibart olan v A- 540 / 986 li ifrsi il qorunub saxlanan Divan-i tam divan bard bir qdr mlumat vermk fikrindyik.2
.. , .130. - , , , , , - . ,
1 2

189

Bhs etdiyimiz fars dilind yazlm bu divan Divan i atama adlanr. Divanda z dvrnn /XIV srin sonu XV yzilliyin vvllri/ bir ox yemk adlar v mtbx lvazimatlar/ lbtt, hmin dvr aid olan btn yemk, irniyyat adlarnn mtbxin burada ks olunmasn sylmk doru olmazd, qti hkm vermk tindir/ trafl tsvir olunmudur. Azrbaycan Elmlr Akademiyas lyazmalar nstitutu farsdilli lyazmalarn kataloqunda bu shaq Hllac irazinin bu sri bard gstrilir ki, pogt, sledu takoy msli, to posle svoix velikix predestvennikov / burada Nmzami, Sdi, Hac Kirmani, Faqih Kirmani, Hafiz v b. nzrd tutulur .M./ ne o em pisat i oen trudno em nibud otliits, reil posvtit svoe tvorestvo vosxvaleni s estnx veestv i pii, kotore moqut pridat itatelm appetit, a emu slavu. S gtoy elb pogt pisal formalne podrajeni na stixi takix velikax i znamenitx predestvenni kov, kak Ni zami, Saadi, Xadju Eirmani, Fakix Kirmani, Xafiz i t.p. i v nix podrobno opisval kuxn svoeqo vremeni i kuxonne prinadlejnosti toy gpoxi. Kataloqda gstritldiyi kimi, divann zn katib sa Xyali rdbili krmdr. lyazmasnn krlm tarixi hicri 1308- miladi 1890-c il tsadf edir. Divann lyazmasna lav olunmu terminoloji lt, ox gman ki, katib sa Cyali rdbili trfindn trtib olunmudur. Bu terminlrin izah, al farsca verilmi, rb v Azrbaycan dilind birbaa qarl gstrilmidir /Hmin Divann 57a 66b shiflrin baxmal/. Biz bugnk dililik elmimiz v kulinariyamz n maraql olan yemk adlarnn siyahsn verirk. Bir daha xatrladrq ki, yemk, irniyyat adlar, gytri adlar azrbaycanca /azri trkcsi il/, farsca. rbc eyni bir szn , terminin bzn hr dild qarl gstrilir /sh.57a 66b/.
... .

190

bu shaq Hllac irazinin Divannda 600- yaxn xrk /yemk/, meyv- trvz, irniyyat, gyrti, qu v s. adlar verilmidir. Onu da deyk ki, terminoloji ltlrdki izahlar farscadr, bzn trk- Azrbaycan xrk adlarnn farsca v ya rbc qarlqlar verilir v /filan sz/ farsca ya rbc /ona deyilir kimi rh edilir. Ms. Bryan haqda bel izah verilir: El bir tdir ki, suda prtddirlr, sonra yada qzardrlar. bu shaq Hllac irazinin Divan- i atama sri dbi dil tariximiz /leksikologiya sahsi n/, mumn dililiyimiz, kulinariya mdniyytimiz n ox grkli, nmli, qiymtli bir mxzdir. Mhz bu sbbdn d biz burada bir ne shif mlumat vermkl bu ii btnlkd bitmi hesab etmirik. Bizim tdqiqatn vzifsi btvlkd etnoqrafik leksikan aradrmaq, mumi msllr toxunmaq olduundan hmin abidnin tam v hatli kild aradrlmasn glck tdqiqatlarn hdsin buraxrq. Son sz rqnas filoloqlar deyck /yqin ki, bk qeydlrimiz is nvbti aradrmalara bir bhan olacaq/. Ancaq biz burada verilmi yemk, irniyyat v baqa meyvtrvz adlarnn ox mhm bir qisminin siyahsn /hamsn yox, yalnz biz maraql, zruri olanlarn adlarn/ nzriniz atdrrq. /Bu adlar terminoloji ltdn gtrlmdr, mtrizd Divannn shifsi rb rqmi il gstrilir/. Aar- /Azrbaycan mnlidir/- itaha amaq n yeyiln turu /57/. Bu sz izahl, dialektoloji ltlrd, M.Kaqarinin Divannda rast glmdik. fr /./ - qnddn dzln rbt /57/ nguti -rusan /.-f/ hrfi: glinlr barma barmaq klind ucu qrmz halva /58/ Umac /az./ - xrda xmirlrdn biiriln xrk /58/ Bryan /f./ - qzardlm, qzartma t /58/ El bir tdir ki, suda prtddirlr, sonra yada qzardrlar. Pemk /f./ - yun kimi xmirdn biiriln halva /halva nv/ /59/; qnddn hazrlanan inc v tel-tel qnnad nv /FSL, s. 500/. 191

Boran /az./ - ane pznd v br ruyi an mast riznd / izah 59/ Palud /f./ - niastadan biirilir /59/, niasta v krdn biiriln v soyuq halda yeyiln yemk; paltava /FSL, 492/ Tabcbryan /f./ - tava arasnda biiriln kabab /59/ Hlim /az./ - buda v tdn biiriln xrk /60/ Trkcu - yarmbimi /alaiy stl/ /60/ Cubrr qiym v xmirdn qaynar suda biiriln xrk /60/ Nazik yaylb doranm xrda xmir paralarnn iin t qoyulub bklrk suda biiriln xrk / ADL, Ic., s.181/. Cubr szn masir Azrbaycan dilind ilnn dbr il mqayis etmk hmin szn bugnk norma sviyysin atmas tarixini izlmkd maraql faktdr. Halva /60/ - Bu sz el masir anlamnda da ilnir. Yni 500 il kes d, dyimz qalr. Hsrtlmluk /./ - rk v ciyr qzartmas- qzarm / 60/ rb- sd z, qaymaq /60/ cClab /., sli f./ -= rbt v glab /60/ rd - knct halvas /61/ ngbin /f./ - balla irnin qar /61/ - qdrt halvas da deyirlr. Alu /f./ - trkc can riyi /61/ Xagin /f./ - qayanaq /61/ Xbruz /f./ - qovun /61/ Xiyari hindi - hindxiyar qarpz,- farsca- hindivan, rusca arbuz /61/ Xeyri /trkc az./ - mkmci /61/ Durac - turac trkc - bartlaq quu /61/ Doab /f./ - bkmz /61/ Klassiklrin dilind duab klind d ilnir /FSL, 159/ Du - az. ayran /61/ Zrdalu az. qays /61/ Zrdk - az, hvic /kk/ /61/ Zirva az. zrba /61/ 192

Sirk sirk, sirk sarmsaq /62/ Sumaq turmz gyrti ovuntusu sumaq /62/ Sncriz /f./ rizkft hcloxmas- /loxmas- trkc azrbaycancadr /62/ Siba /f./ - alma /az./ /62/ Seylan /f./ - bkmz /t.- az./ /62/ bt /f./ -trstu, turaotu /t. az/ /62/ krbadam - badamzmsi, badamla biirilir, bzn ona fsdq, noxud da qatrlar trkc azrbaycanca badam kri deyirlr /62/ Saqi - rusan /f./ - halva nvlrindn biri /62/ Sbzi, nan v b. yeyiln gyrtilr /62/ Qazi - t sucuu /63/ Firni - el yemkdir ki, un, niasta v dy il biirirlr, baqa ad mhlbi adlanr /63/ Gird /t.az./ - rk dairsin deyirlr /64/ Bu gn d gird, drdknc, lavakilli rklr biirilir. Biz buxanka sz vzin ox byk mmnuniyytl gird leksemin yeni mr verib ild bilrik. Kft /61/ - suda biirilmi dylm t girdsi, yumrulanm t /64/ Kk /az./ - yumurta, gyrti v yala biirirlr /64/ Mast /f./ - yourt /qatq- t.az./ /65b/ Mrbb - mxtlif meyvlrdn biirirlr /65b/ Yxni /f./ - bimi para t /66b/ Nabat - nabat /66b/ Nmik - ot nv /ayran v qata qardrrlar /66a/ Yxdr behit - hrfi trcmsi cnntd buz - cnnt buzu- qar halvas /trkc Azrbaycanca/ - /66a/ Divan da daha sonra lobiya, mixk /mhur dviyylrdndir/, !grmk /bal yemi amama/, magiya /ev toyuu/, girdkan v girdu - cvz /az./, klm, kdu- qabaq, boran, kbutr- gyrin, kpkkklik, kalbaqal u qurut, qumri- qumru, innab, ds mrcimk /mrci/, qrqovul- ltoyuu, klund - rus xiyar farsca xiyarnbr, pudn /pudin/- yarpz, Gzlm // 193

tutmac /60/, ikencbe /kr, badam, bzn d fsdq, noxud da qatlr/, ovmac- xmira, badrng /f./ - xiyar, mrd /f./ ah meyv /f./- meyv v b.kimi meyvtrvz, dviyy, qu, gyrti, pencr, yemk, ir, rbt, iki adlarna da farsca, rbc, trkc- tazrbaycanca izahlarla, qarlql, yaxud da el mhur olduu, tannd, yayld adda rast glmk olur. Aq eirind etnoqrafizmlrin slubi mvqeyi ifahi xalq dbiyyatnn aq eiri janrlarn adt-nn v mrasim adlar, mit szlri, bzk eylri, qiymtli qada adlar, geyim v s. adlarn bildirn leksik vahidlrsiz tsvvr etmk qeyri- mmkndr. Sntkar, ustad aqlar bir trfdn mnsub olduu xalqn dilinin qann- cann ifad etmk, vermk tamarzsndadrsa, digr trfdn xalq mitini, ellrimizin zngin etnoqrafiyasn drindn bilmslr, tin ki, onlar ustad zirvsin d yksl bilrdilr. Xalq tanmaq, drk etmk, ondan yrnmk, el- oban yenidn yaradclqlarnda tqdim etmk yalnz nhng, dbi xsiyytlr myssr olan xobxtlikdir. Bu mnada mumn ifahi xalq dbiyyatnn konkret olaraq onun ayrayr nmayndlrinin /qurbani, A.Tufarqanl, Xst Qasm, Aq Al, Aq lsgr, Aq Hseyn mkirli, Aq Hseyn Bozalqanl, Aq mkir v b./ bdii irslrinin dili /eyni zamanda yazl dbiyyatn poeziyamzn xalq slubunda, xalq deyim trzind yazb- yaradan sntkarlarnna Vaqif, Vidadi, Zakir v b.-nn bdii yaradcln etnoqrafik planda izlmk d diqqtimizdn yaynmamaldr, lbtt, bu i n ciddi, hatli, uzunmddtli tdqiqatlar lazmdr / zrind linqvistik aradrmalar aparmaq Azrbaycan dilinin n zngin v qdim leksik fondunu akarlamaq, sciyylndirmk n grkli olard. Bu mnada Azrbaycan aqlarnn v el airlrinin bdii nmunlrin nzr salmaq yerin drdi. Bllidir ki, aq ploeziyasnda mhbbt mvzusu da, xsusn d gzlin tsviri, trnnm, vsfi mrkzi yer tutur. Bu, ana xtt kimi istr orta sr aqlarnn, isrs d XIX 194

v XX srin air- aqlarnn, el sntkarlarnn yaradclqlarnda geni ks olunur. Gzlin, muqnin, dilbrin /yaxud da prinin/ tqdimind aqlar Azrbaycan dilinin lt trkibinin ayr ayr sz qatlarna mracit etmilr. Onlar el aqlar olduu n tbiidir ki, seib iltdiklri szlr, deyimlr daha ox xalqmzn miti, hyat trzi, adt- nnsi, gndlik hyati tlbat il bal, muliyyt v faliyyti il laqdar milli szlrdir, frazeoloji birlmlrdir. O da ksizdir ki, bel sz v deyimlr ayrayr sntkarlarn bdii irslrind janr tlbi il poetik mqsdlrin uyun v tabe olmaqla mxtlif, rngarng, frqli nisbtd mahid edilir. Onu da inkar etmirik ki, sz seimind uyun gln hallar da var. ndi bunlardan n ox mahid etdiklrimizi gstrk: XVI srd yaam xalq a Qurbaninin eirlrinin dili z milliliyi, sadliyi il seilir, el szlrindki travt, mnaca znginlik v yenilik onun dilini sciyylndirir. bhsiz ki, onunla eyni dvrd yaam klassik poeziya slubunda yazbyaratm sntkarlarn bdii yaradcl il tanlqdan sonra Qurbaninin srlrini izldikc onda milli etnoqrafiyamz, mitimzl bal szlr, frazeoloji birlmlr bol- bol rast glirik: Mirvari qolba, byaz bilyi, Dal grdnd siyah tellr alm.1 Qurbani qurband ahn drin, Drvi bilr, xirq,2 ndi, dri n?
, /. , 1983, 375 ./ . : . 2 . , , 1967, .697. 2- . .
1

195

/AAE, 37/ Bir yri almal, xumar gzlnn, Zlfn dadan yellr sevinsin. /AAE, 45/ Qurbaninin poetik irsindn gtirdiyimiz paralarda mirvari qolbaql, yri almal leksik vahidlri geyim, bzk- zint adlar gzlin tsvirind neytral slub kimi ilnmi, adi nominativ mnada x etmidir. Drvi bilr, xirq ndi, dri ndi? misras il cinas uaradlmdr. Qurbanidn bir yzillik sonra yaam Aq Abbas Tufarqanlnn qomalarnda gzlin portretinin yaradlmasnda da geyim adlar, mit szlri vzsizdir, baqa cr ola da bilmz: Bana rtbd, klaay, gzr, yri tel stndn qzl dymlr, Belin yarab zrbafdan 1 kmr pknli, arqatl a bdn glir. /AAE, 85/ Abbas Tufarqanl geyim adlarndan, elc d baqa mit szlrindn neytral slub ykllrini gtrb iltmkl tsvir, mxtlif psixoloji hal v vziyyt, bzn d qeyri-adilik yaratmaa mvffq olur: zndn niqab atd, Budu, yar gldi, yar gldi. /AAE, 58/ 2 Peymanlr dolmaynca, Glgz rngim somaynca /AAE, 61/ Axrda znnar / burada quraq mnasnda ilnmidir/ Balarsan, Qm yolda olan knlm
. : . .215. 2 , . , .494.
1

196

/AAE, 62/ Bir gn bir naznin gldi gzara Glgz simlar n gzl imi. Qanovuz kynyi, atlaz qoftas, Yal basmalar n gzl imi /AAE, 87/ Qovma drgahndan irin nkri, Geymrm hr al , hr qlmkri, Hicran xstsiym, yemm kri, Qoynundak nara qaylam, Prim! Gtr surmni k qana, glsin, al yri alman bana glsin, Abbasn szlri xouna glsin, Hurilr qzndan saylan Prim! /AAE, 79/ Qurbani deynd: Primin boynunda heykl, hmayl, Ll bazubnd dzb qol knarnda/AAE, 26/ Biz xalq dilinin tbiiliyini, sadliyini duymaqla brabr, hm d an sevgilisinin sanki boynu heykl- hmayll, qoluna dzdy ll bazubndli halda qarmzda dayanb nzrlrini harasa dikdiyini d grrk. El ann dilind ilnn geyim- kegim, bzk- zint eylrinin adlar bdii mtnd he bir mcazilik ksb etms bel, neytral mnada, adi tsvir mqamnda onun poetik dilini sciyylndirir: Blbl ayrl sitmdi gl, Glbtin nax ssn- snbl, Altndan nimtn, stndn silsil Srndazdan tkb baa- ba, Pri. /AAE, 32/ Dorudur, Qurbani qomada fars mnli nimtn /candonu, FSL, s. 480/, srndaz /lk, arqat, FSL, s. 555/ v rb mnli silsil /zncir, FSL, s.566/ geyim v bzk 197

adlarn iltmidir, lakin bu, klassik eir slubunda sadiqlik nnsi kimi qbul edilmlidir. Ancaq Qurbanidn bir yzillik sonra yaam Aq Abbas Tufarqanlda geyim adlar daha da millilir, z szlrimizl verilir. Mqayis n aadak bnd diqqt etmk kifaytdir: Bir gn bir naznin gldi gzara, Glgz simalar n gzl imi. Qanovuz kynyi, atlaz qoftas, Yal basmalar, n gzl imi /AAE, 87/ Qurbani, Abbas Tufarqanl, Aq Al, Aq lsgr kimi xalq poeziyasnn lmz ustadlarnn yaradclnda milli mitimizi ks etdirn milli leksika artq poetik nn sviyysind sabitlir. Azrbaycan dbi dilinin XVII- XVIII srlrdki mnzrsini myynldirmy alan N.Q.Cfrov hmin dvrn dbi- mdni tfkkrnn millildirilmsini, milli zn drketmnin mrkzlmsini dbi- bdii kontekst mit leksikasnn, habel tarixi v corafi baxmdan Azrbaycanla bal olan onomastikann gtirilmsi il izah edir. Aradrc obyektiv v orijinal mlahizlrin konkret faktlar, bdii mtnlrd ilnmi mit szlri v toponimiya sasnda sbuta yetirir: dbi dil xlqildikc mit- leksikas il daha ox tmin olunur: XVIII sr mnsub mnblr bu cr vahidlrin funksionalln gstrir: budayb zmk /Vid.- 81/, tpmk /iny aid/ /Vid.84/, alq /Vid.- 34/, mitil /Vid.- 78/, toyuq /mc.- 168a/, yumurta /mc.- 168a/, tuluq /mc.- 120a/, yrtq /ha.- 71/, tklik /Da.- 83/ v s. 1 N.Q.Cfrov bhs etdiyi dvrn dbi-mdni tfkkrnn millildirilmsini toponimik adlarn timsalnda da gstrir. XVII- XVIII srlrd dbimdni tfkkrn demokratik saslar zrind yenidn qurulmas, milli- idraki konsentrasiya /mrkzlm/ tarixi onomastik sistem funksional mnasibti dyiir, eyni zamanda yeni onomastik sistem myynlir. mumrq
1

... , .109- 110.

198

bazasndan gln /bhsiz, XI-XII srlr rq intibahi nticsind formalam olan onomastikann meydan daralrbu cr sistemli dyim htta nisbtn mhdud konteksd d mahid edilir; msln, Q.Tbrizinin /XVII sr/ dilind hm nnvi onomastika ilnir/ Mcnun, Leyli, Kb, Nuh, Rstm Zal, Snan, Yusif v s./, hm d mumrq mdni mhitinin avtonomluu il yana bir qdr arxa planda olsa da, trk mdni mhitinin avtonomluu da istr nominativ, istrs d funksional /slubi/ planda mhafiz edilir: Tbriz, Bdxan, Nvai, Uurlu xan Ziyad olu /Q.tbrizi Fzuli adn tez- tez kir/ M.P.Vaqif M.V.Vidadidn irli gedrk demokratikldirm prosesini drinldirir - nnvi onomastikadan sitat kimi, baqa szl, metaforik istinad kimi faydalanr, daha ox is mit onomastikasna dbibdii nfuz qazandrr: Zeynb /Vaq.- 23/, Pri /Vaq.- 48/, Skin min /Vaq.- 71/, Yetr /Vaq.- 104/. M.P.Vaqifin demokratizm toponimik vahidlrdn istifad texnikasnda da hiss edilir: Qazax /Vaq.- 100/, Kr qra /Vaq.- 115/, Qaraba /Vaq.- 151/, Tbriz, Bak, Gnc, ki, irvan, Tiflis, Quba /Vaq.- 166/ v s.1 Geyim v bzk yalarnn adlar xalq poeziyasnda, xsusn d aq eirind gzlin, igidin tsvir v trnnmnd n vacib mit elementi kimi x edir. Geyim ad, elc d geyimin materialn /para, qiymtli metal, qa-dan nv. Ad/ bildirn szlr bzn eir parasnn ksr misralarndan grnr, boylanr. Bu mnada Aq Alnn poetik irsi hm poeziyamzn slub gzlliyi baxmndan, hm d dvrnn nfsini, ruhunu, mnzrsini canlandrmaq baxmndan maraq dourur: briin libasd, ahu baxd, Qdrtindn pr boyal naxd.2
. . . , , 1982- .
1 2

199

Mina grdn, inc beli grmsm Qnc dahan, kr dili grmsm /A.Al, 39/ Xlq oldun hyal, qli banda, rbnd salma al yanaa, Tkzban /A.Al. 40/ Fikir etm ki, aq Al qocalb, Gen tuman, pgni dar istr knl /A.Al, 18/ Orun- orun daldalardan baxarsan, Grdnin hm ayllar taxarsan /A.Al, 19/ Shngin doldurub qoyar grdnd, N ki, gzllr var, ylb knd. Kmrin balayb grdn knd yrimdn ker beli qzlarn. /A.Al, 33/ Qtrsi xyat, bdni drdn, Xudam xlq eylyib bir qtr nurdan. Fincanlar bznib lli- gvhrdn Qaynayr zlaldan bula tk- tk. /A.Al. 33/ Sevdiciyim tz geymi buxara, nsafdm blbl baxa xara. /A.Al. 48/
.. . / , , .., ,1972/ : .. ., . . . , . . .

200

Alnn yannda he olmaz szn, Crlar ipyin, trk olar bezin. Daldadan baxmaqdan soular gzn, Yandrma kabab gz deyirm. /A.Al, 31/ Bir qoyunu glstan, bir qoyunu brfdi, Geymk n mn al- xara glmim /A.Al, 32/ Ziynt verir mina grdn, hla gz. Mlk sima, qlm- qa hcrin. /A.Al, 37/ Biri yedi, giryan gzdi, Biri tapmaz, hr yan gzdi. Biri daim ryan gzdi. Qucar tirm- al birisin. /A.Al, 17/ Can sitan hdlr, mzar l eylr, Birlrimi byaz donu bilmirm. /A.Al, 27/ l gtrmz gzm gzl savadan, Geyin ndamna aldan, qumadan Bir seyr x lalzri o badan, Pnhan gzib, mni cana gtirm. /A.Al, 27/ Hri-rxsar, hilal qal, siyah tel, Boyu mina, ndam bllur, inc bel. Diyarn zibasn, sil mlk bil, Bizim mah camaldar dan neynr? /A.Al, 41/ Al gvhr srrafd, a nadan, nallah cfas zay ola bilmz. /A.Al, 21/ emimin ziyas, Ald as, Geydi qm libas, ahd nvas. Qurudu firqt yas, agah mnas, nanma k burda qalm, Bsdi yar. 201

/A.Al, 23/ irsi bard mxsusi shbt byk ehtiyac duyulur, nki lsgr snti dbiyyat tariximizd znmxsus, orijinal, tkrarsz bir mrhldir. Azrbaycan xalq tfkkr, el mdrikliyi, xalq hikmti, ana dilimizin xzinsinin ustad lsgr qlmind misilsiz bir mnvi srvt mvqeyind, dyrind emal, douluu Aq lsgr irsinin n bariz xsusiyytlridir, chtlridir. Azrbaycan miti, ellrimizin etnoqrafiyas, tbiti, milli onomastikamz onun srlrind dolun v real bir kild ks olunur, tsvir v trnnm olunur, xalqmzn maddi v mnvi mdniyyti btn znginliyi il tqdim edilir, akarlanr. Bir hqiqt ksizdir ki, qocaman an yavradclnda gzlin tsviri, vsfi, mhbbt mvzusu balca yer tutduundan tsvir olunan gzllr: Mgnaz, Gll, Shnban, Hcr, Glndam, Glpri, Salatn v b. dvrnn n layiqli geyim- gecimi il, bzk- dzyi il, zr-zibas il, zinti il / gzldlik ondur, doqquzu dondur qnatini unutmaq olmaz/ tqdim olunurlar: Klay, lvan, qyqac stndn basa tellrin. Yanaqlarn gld, solmaz Oxladn, yaram saalmaz, Qan cllad , gzn almaz, Barm ks tellrin. /A.lsgr, I k., 68/ Yaralandm yar lindn, Gzldim yar, glmdi. Mxmr kynk, qzl kmr, He biz sar glmdi. /A.lsgr, I k., 60/ Dryada ox olar balq, Mtlbini versin xalq. it tuman, atlaz arxalq Yar geysin yanma glsin /A.lsgr, I k., 61/ 202

Yaxasna hrdn- hrdn nci, sdf dzn gzl. Gm kmr , inc belli, A bilkli, nazik lli, Ay qabaql, siyah telli, ryimi zn gzl /A.lsgr, Ik., 62/ Xalq ann ayr- ayr grayl v qomalarndan aldmz gtiriln eir paralarnda klay, lvan, qyqac, mxmr kynk, qzl kmr, it tuman, atlaz arxalq, inci, sdf, gm kmr v s. milli leksikamz tqdim edn etnoqrafik sz v birlmlr yanilik, konkretlik yaratmaqla brabr, sad, koloritli, zngin, tbii, effektli bir bdii dil d nmayi etdirir. Daha trafl v aydn tsvvr yaratmaq n Yarar rdifli qoman btnlkl nmun gtirmyi mqsdynl bildik: Sallana- sallana gln Salatn, O srxo yeriin yola yarar. Salbsan grdn Heykl, hmayl. Qzl bazu bndlr qola yarar. Sinm drd lindn oldu yaral, Sni grnlrin ar xyal, Bryb zlfn bann al, Herat klay ala yarar. Knlm mayil olub siyah telin, Nazik barmana, mad lin, cb quranbd inc belin, Gm kmr qddi- dala yarar. Olmaz snin kimi bir qn dha, Behitdn glibsn, ay huri, qlman Tutubsan dstind bnv, reyhan, Gulgz yanana lal yarar. Yazq lsgr oxdu zavaln, Aparr alm gn camaln. N gyk grnr znd xaln 203

Glgz znxdann xala yarar. /A.lsgr, I k., 100/ Tkc bu be bndlik gzllm n deyil, btvlkd lsgrin sz snti bard gznn syldiyi misralarla z bdii irsin qiymt vermk daltli olard: lsgr istyir bir bazar ola, Semim gvhri, saf eylmim. /A.lsgr, I k. 94/ Bdii dbiyyatda, xsusn d poeziyada mcazlarn, bdii ifad vasitlrinin mvqeyi vzsizdir. Bu mnada metaforlar aq eirind mxtlif mqsdlr xidmt edir. metafora vasitsil yaz /elc d airlr, ustad aqlar .M./ qhrmanlarn daxili almini, xarakterini aa bilir. Metafora hadisnin mahiyytini bnztm yolu il daha ycam v qsa kild ifad edrk, yani v konkret obraz yaradr.1 Yeri glmikn bir cht d toxunma vacib sanrq. Xalqn, milltin dilindn danarkn, onu aradrarkn, xalqn tarixindn, folklorundan, geni mnada bdii dbiyyatdan, musiqisindn, onun etnoqrafiyasndan, mitindn, tfkkr trzindn, estetikasndan, ibtidai, dini, mifoloji, flsfi, elmitcrbi dnyabaxndan /dnyagrndn/, onun elmimntiqi, hikmt v mdriklik dnyasndan knara xmaq, yaxud da bu dediklrimiz nzr salmadan, onlara mhl qoymadan, saslanmadan, istinad etmdn obyektiv, real mlahizlr , nticlr sylmk mmkn deyil. Ana dilimizin masir vziyytini, tarixi inkiafn sasn, gstrdiyimiz chtlri nzr almaqla yrnmliyik. Hr bir dilin szlri, onun leksik sistemi myyn mnada aid olduu xalqn tbitini, xarakterini, maddi v mnvi mdniyytini v s. ks etdirir. Bu mnada hr bir dild yaranan metaforlar hmin xalqn yaay raiti, tsrrfat faliyyti, onun trafndak mhit mnasibti v adtlri il
//, : , 1970, .115.
1

204

bal olur.2 Bdii srlrin, xsusn d poeziyann dili zrindki mahidlr gstrir ki, qiymtli metal adlar v ya faydal qazntlar da metaforalarn yaranmasnda mnbdir /Bir chti d qeyd edk ki, gstriln tdqiqatda metaforalarn yaranmasnda itirak edn leksik vahidlr II bndd// blgd qrupladrlmdr. Znnimizc, bu blg son hdd deyil. Bdii v publisist slublarmz trafl izlsk, blgnn say bhsiz ki, artacaqdr/. Biz istrdik ki, Aq lsgr poeziyasnda etnoqrafizmlrin metaforik planda ilnmi nmunlrin diqqt edk: Yanaqlarn gld, solmaz, Oxladn, yaram saalmaz. Qan cllad, gzn almaz, Barm ks tellrin. /A.lsgr. Ik., 68/ Bir ox hallarda metafora etnoqrafizm mracit mqamnda ilnir: lsgrin aln aldn srindn Saf gvhrsn, srraf seib drindn. /A.lsgr, I k., 95/ Bir yaqut yanaql, yasmn xallm, Dahan kvsrim , lblri ballm. l ilqar verib Leyli misallm, Onu msknimdi bu dalar mnim. /A.lsgr, I k., 80/ Uruhum, cismanm, nbzim, hyatm, Zintim, zivrim, adm, isbatm. /A.lsgr, I k., 84/ Ayr-ayr etnoqrafizmlr metaforik mnada ilkliyi il seilir: vvlc A.Tufarqanldan aadak bnd nzr salaq: Ay Abbas, Prinin bzi ilri, Yorun maral kimi xo baxlar, ncidn, sdfdn, drdn dilri,
//. , , 1970, .115.
2

205

Az sd, doda balnan oynar. /A. Tufarqanl, AAE, 86/ Mnim adm lsgrdi. Drdim dillrd zbrdi, Xallarn drr, gvhrdi Srrafyam, tanram mn. /A.lsgr, I k., 66/ Diin drd, dilin qnddi, Dodaqlarn mz Kklik /A.lsgr, I k., 59/ Etnoqrafik szlr irisind kemid orta srlrd ilk olmu silah nvlrinin, elc d mxtlif mahiyytli oyunlarda istifad edilmi mit adlar da xalq poeziyasnda daha ox mcazilmk imkan qazanr. Aiqin keirdiyi sarsnt, psixoloji vziyyt bu yolla daha mnasib tsvir olunur: A.Tufarqanl, Aq Al, yaradclnda bu tematik qrupa aid olan szlrin mcazi ilnmsin aid misal olar: Oxlanmam kirpiyinnn, qannan, Mn lrm, onu allah saxlasn /Qurbani, AAE, 45/ Gm netr il tkdn qanm, Nazik llrinl sil, sn qurban / A.Tufarqanl, AAE, 82/ Bir gzl oxlad mni, Bel, bru kaman olmaz. Gydn huri- mlk ens, Onun kimi qlman olmaz /A.Tufarqanl, AAE, 56/ Qvvas kimi dryalara dalmam, irin canm kmndin salmam, /A.Al, 49/ Aq lsgr yaradclnda n ox metaforik mqamda ilnn szlr kimi ox, kaman, mjgan oxu, kmnd, kamandar, yay kimi etnoqrafizmlri nmun gtirmk olar: Qabaq ayna, qan yaya bnzyir Qiymt yoxdu ala gz Mgnaz 206

/A.lsgr, I k., 118/ Kamil kamandar , atb vurand, Qova gn iyidlri yaxd. /A.lsgr, I k., 101/ Atd mjgan oxun, kedi sinmdn, Cadu qmzlri qanma dd. /A.lsgr, I k., 93/ Ovu tk brd durdu, Qalarndan kaman qurdu, Majgann sinm vurdu, Qmzsi qana yeridi /A.lsgr, I k., 57/ Bir ox atd, qa oynatd, Mjganlar cana kedi. /A.lsgr, I k., 58/ lsgrm oldum dli, divana, At mjgann, sinm qoydum niana. /A. lsgr, I k., 98/ Dostdan dosta bu n fnddi, Zlfn boynuma kmnddi? Diin drd, dilin qnddi, Dodaqlarn mz, Kklik. /A.lsgr, I k., 59/ Orun durub qya baxdn, Mjgann sinm axdn /A.lsgr, I k., 71/ Mcazi mnal etnoqrafik szlr terminlr an vziyytinin dzlmzliyini, haldan hala dmsini, mumn psixoloji ovqatn tsvir etmk mqamn vermy xidmt etmidir. Aq lsgrin eirlrinin leksik trkibind ksriyyti alnma szlrdn ibart olan yaraq-yasaq, silah adlarnn sadalanmas real tsvir yaratmaqda faydaldr: Markiz, mavzer, szn, aynal, berdon Shv ddm saynda, doqquhdu, ya on, 207

Meounan patron, qutuynan piston. Yox kimsdn ehtiyat Bylrin. /A.lsgr, I k., 78/ Szni gtrb minnd ata, Flk hsn deyir boya, bsata. /A.lsgr, I., 89/ Aq poeziyasnda etnoqrafik leksikaya daxil olan mit szlri, qiymtli zint yalar, qa- da adlar. yemk mhsullarnn adlar /xsusn d aart, irniyyat v b. yemk adlar/ epitet kimi tsvir vasitsi funksiyasnda ilnmkl misilsiz bdii effekt yaradr. Epitet tsvir ediln hadisnin bu v ya digr xarakter lamtlrinin meydana xarlmasnda, onun qiymtlndirilmsind mhm rol oynayr, haqqnda bhs ediln yaya aydnlq, obrazllq verir, onun haqqnda canl tsvvr yaradr. Bunlar sasn mqayis xarakteri dayr.1 Azrbaycan milli xarakterinin znginliyi, elc d xalqn mnvi v maddi varlnn rngarngliyi, tbiti, dnyagr, adt- nnsi zngin epitetlr sisteminin formalamas n d zmin yaratmdr. Bu mnada aq poeziyasnn mxtlif yzillrd yaam nmayndlrinin misralarnda nnvi, varislik xarakteri ksb edn epitetlrdn istifad olunur: Qurbanidn bzi paralar gtirk: Gm piyallim, altun ayaqlm, Srahi grdnli, qaymaq dodaqlm, O Ceyran yerilim, ayna qabaqlm, Qurbani der: Mni candan eyldi. /AAE, s. 31/ Blbl ayrl sitmdi gl, Glbtin nax ssn snbl /AAE, s.32/ Nmun n Abbas Tufarqanldan aadak eir parasn alaq:
//. : -1970, .130.
1

208

Abbas deyr: yar ayrs yamand, He ks gstrm, allah amand, Qnamayn lif qddim kamand, Dodaq qaymaq, dili baldan ayrldm. /AAE, 71/ Burada dodaq qaymaq birlmsind qaymaq epiteti ilnmidir /inversiya gz qabandadr/. Aq Alda is hmin epitetli birlm beldir: Alnn kksnd hicrann da, O qaymaq dodan yadma dd /A.Al, III, s.27/ Aq Aldan baqa bir nmun d gtirk: Siyah zlfn dal grdn dolar, Xrda qzlar sa- soluna boylar, Glgz bdn a libasa yarar, Almi yandrr fran snin. /A.Al, III, s.19/ Epitetlrin xalq poeziyasnda ilnm xsusiyytlrini aradrmaq baxmndan Aq lsgrin grayl v qomalar daha sciyyvidir. nnni saxlayan xalq a bir ox hallarda z d epitet yaratmaqla sz sntin yeniliklr gtirir: Bllur buxaq, byaz grdn, Alm apardn srdn Gm kmr, inc belli. A bilkli, nazik lli, Ay qabaql, siyah telli, ryimi zn gzl, /A.lsgr, I k., s.62/ Shr- shr sal verir, Ayna qabaa Glxanm, Tay olmaz dalarda lala, Glgz yanaq Glxanm. Mni hsrt qoyma, aman, Bllur buxaa, Glxanm. /A.lsgr, I k., s. 64/ 209

Sevdim zalm, bar da, Almaz kirpik, qlm qa, Trlan grb yalba, San, qaynaq ala Maral /A.lsgr, I k., s.65/ Qar gldi qlm qad, Ay qabaql, siyah sad /A.lsgr, I k., s.63/ Bllur buxaq, lal yanaq, ay qabaq, ahmar zlf prianlar dolanr. /A.lsgr I k., s.91/ Bir yaqut yanaqlm, yasmn xallm, Dahan kvsrlim, lblri ballm, l ilqar verib Leyli misallm, Onu msknimdi bu dalar mnim. /A.lsgr I k., 80/ ahmar zlf, mina grdn, mtdil. Zbrct 1 klmli, misali- blbl, Allah sevrsn, birc dan, gl, Drdi, qmi, bu sevdan datsn. /A.lsgr I k., s.84/ Qurbanid is zbrct sz mqayis mqamndadr. Mina qddin zbrcddi, N desn cana minntdi, El kb, otaq xlvtdi, Glsn alam busn, dilbr, Epitet substantivlrk, mracit, trif v ya xslri adlandrma mqamnda da ilnir.2 Bu chtdn d Aq lsgr poeziyas ncldr: Az kr, lbi qndim, zn mndn niy dnd? /A.lsgr I k., s.69/
. - . : , .210. 2 //, .133.
1

210

Sevdim zalm bar dad, Almaz kiprik, qlm qa, Trlan grb yalba, San, qaynaq ala Maral. /A.lsgr I k., s.65/ xsin xarici v ya daxili lamt v keyfiyytlri substantivlmi epitetlr vasitsil veril bilr.1 Bir ayna qabaql qalar kaman, Qvs- qzeh gzl, lblri yemn, Camaln air veribdir nian, Qmr zl, qara gzl qaytd / Aqlar/ Qurbanyam bu dilbrin, nc bel, gm kmrin, Knl gld lsgrin. Drst ilqar grnd /A.lsgr I k., s. 63/ Mit szlri geni mnada etnoqrafizmlr, metaforik birlmlr yaratmaqda da faldr: Qurbaninin qomalarnda ilnmi bel birlmlr nzr salaq: Cfa kdim, drd xrman gtirdim Onun adn thmtabad eyldim. /AAE, s.38/ Bu rxi- flyin nrdiban var, Yenn alayarm, qalxan glrmi /AAE, s.50/ cl rbtini idim, Deyin bundan Prim glsin. /AAE, s.23/ Mhbbt bir drya ke bilmirm, Ayrlq rbtin i bilmirm. /AAE, s. 27/

//, .134.

211

XIX srin n byk sntkarlarndan olan Aq Alnn eirlrind Azrbaycan miti, adt-nnlri, mumn etnoqrafiyas ox mhbbt v ustalqla ks olunur v hmin dvr haqqnda aydn tsvvr yaranr. Xsusn d ayr- ayr pe v sntlrl bal sz v terminlrin bolluu nzr- diqqti kir: Bax Bu dnyan mn trcman eyldim Bu rxi-grdiin yollarna bax. Satclar yalan yer and iir, Ortada oynayan dillrin bax. nanmayn boyaqnn dilin, Cvhr, aqar - yaman qatr dilin. Baxmayn Hacnn youn alna, Gedib evlrind gnlrin bax. Dvltlilr zraylsz can alr, Pulun slmin ot, saman alr. vvlc be verib, sonra on alr, Qtiyamt gnnd hallarna bax. Bnalar da divar kir hr yana, Axamacan danarlar fsan, Nccarlardan yaxs var bir dn Zoddu brahimin kamalna bax. llaf il baqqal n ilr grr?... Haqqn dz alb yarmq verir. Bir arnda yarm rk qol vurur, Sn onlarn fndi- fellrin bax. Gr neylyir qalayya, dmiri, Xalqn evin yxd papaq, krk. Sevdadak qeyl qallarna bax. Nalbnd d kici ox dyr nala, Tay dz almam salmayr yola. Tez- tez mxa salr, haqq bol ola, zn tprr, yallarna bax. Dyirman neylr, sylyim sn, On yol ahad alb doymayr yen. 212

Altndan ling qoyur, stndn dn- dan Qabaqdan paylayr, dallarna bax. Pirim ahi- mrdan, Heydri- krrar, Dadma yetisin hmdi- Muxtar. Aq Al z qara, gnahkar Chnnm odunun kllrin bax. /A.Al, III, s.35-36/ Satirik ruhlu bu qomada boyaq, vhr, aqar, lil, al, slm, bnna, nccar, llaf, baqqal, haqqn dz almaq, arn, yarm rk, qol vurrur, qalay, dmiri, papaq, krk, pini, ri nalbnd, kic, nala dymk, mxa salr, dyirman, ahad alb, altndan ling qoyur, dndn v b.k. sz v sz birlmlri Aq Al dvrnn miti, hyat trzi, ictimai- siyasi durumu haqda elc d xalq dilinin mna gc bard aq- aydn tsvvr yaradr. Bdii nsrin dilind etnoqrafizmlr Hr bir sntkar z dvrnn vladdr. Mhz buna gr d onun qlmind dbi qhrmanlar mvcud qurulula, hyat trzi il, xalqn miti, adt-nnsi v etnoqrafiyas il laqdar tqdim olunur, bdii tip sviyysin ykslir. Khn mit, muliyyt v hyat trzini bildirn szlrin, geyim v yalarn adlarnn myyn qismi masir quruluumuzda, elm, snaye, iqtisadiyyat, mdni- texniki inqilabla bal yksliimizl laqdar indi dild yalnz kemilrdn danlarkn xatrlanlr, yal nslin qocaman numayndsinin- iki ictimai- siyasi qurulu grm bdii tipin tsvirind, portretinin yaradlmasmnda ilnir.1 Tarixi kemiimizi yalnz tarixi v etnoqrafik smrlr deyil, habel bdii dbiyyat da yaadr, xsusn d tarixi romanlarn poetik iskanlar daha genidir. Z.Cfrova Azrbaycan tarixi romanlarnda ilnmi khnlmi szlri tdqiq edrkn arxalq, yaxalq, xoftan /yqin ki, kaftan olmaldr/, quraq,
.. . : 1984, .27.
1

213

ba, niqab, arav, duvaq, teylsan, uxa, alma, arq, ust, silsil v s. kimi geyim v bzk adlarn /lbtt, tin ki, bunlarn hamsn khnlmi sz hesab ed bilrik- yaxalq, arab. arq v s./, tabaq, tuluq, heyb, xurcun, allaq, badya// badya kimi ev miti yalarnn adlarn da kmidir.1 A.Salahova lyas fndiyevin yaradclndan /bdii nsrindn/ bhs edrkn onun bdii dilind d mit yalarnn adlarnn, para, geyim adlarnn ilnmsi xsusiyytlrin toxzunmudur /Dorudur, o, mit szlrinin slubi ykn, sasn, dzgn myynldirir, lakin konkret blglr ayrma, qrupladrma aparmamdr, szlrin bir nv siyahsn vermidir : / qanovuz/ qrmz qanovuz zl yoran/, qrmz qanovuz kofta/, a yelnli klay, soba, a qrnl samovar, aqalayl mis qazan, mcmyi, buxar, motal, motal alxalamaq /?/ srnic, mis shng, arn, sac /sac asmaq/, sacayaq, sac ryi, qdim kp, heyb, palan, yri xncr, saxs, crdk, sehrli kaha, taxt, arxalq, a alt tuman, uxa, gm kmr, gm dstli, onatlan, qdim kelr, alaq /qurmaq/, qdim mis lyn, hama, qdim mis par, taxta qunda, qaralm ox qdim bir tfng, uzun enli xncr, taxta qaqlar, qdim mis qab-qacaq, khn yun balq, ocaq da, bizburun uzunboaz km, pequrd, taxtapu, patronda v s. 2 Monoqrafiyann hcmi imkan verms d, biz Frman Krimzadnin Xudafrin krps, sa Hseynovun Mhr, ziz Cfrzadnin Bak- 1501, ingiz Hseynovun Ftli Fthi romanlarndan etnoqrafizmlr ilnmi bzi mtn paralarn nmun gtirmkl kifaytlnirik: a/ Bdii tsvir mqamnda etnoqrafizmlr /ev yalarnn adlar/ lverili detaldr: ndi divanxanada. mir Teymurun gm ayparal, yal bayra altnda, haman bzk1

... /1930-1985/. , ., 1989, .19/ 2 .. , .28-29.

214

dzksiz, alacq ah txtindn, bir ne sandq, mcr, krs, rhl /kitabalt/ v qlm-davatdan, bir d ki, txtdn kandara qdr dnmi xal-xala v dklrdn baqa he n yoxdu /.Hseynov. Mhr, Bak: Gnclik- 1978, s.35/. b/ Bdii surtin tsvirind, portretinin yaradlmasnda geyim- gecim adlar vzsiz vasitdir: Uzun Hsn dnb dolu ndaml, boy-buxunlu, yeriindn, duruundan hkm v hikk tkln anasna baxd. O, zrxaradan tuman geyinmidi. Belind zmrd qal qzl kmr, ynind qanovuzdan kynk, onun stndn prngli, qollarnn az v tklri da- qala bznmi klc vard. Yaylnn altndan ah tacna oxar, ondan ensiz, alnn tutan ding qoymudu. Belin vurduu sa linin ana barmaqlarnda oxlu zk parldayrd. Bilyind is almaslar brq vuran bilrzik fqn qrmz in ks eltdirirdi. /F.Krimzad. Xudafrin krps. Bak: Yaz- 1982, s.10/. v/ Myyn bir raziy, mahala mxsus yemk, irniyyat adlarnn verilmsi yerli kolorit yaratmaqla hminin bu adlar da mhafiz edib saxlamaa xidmt edir. Bir azacq byyn kimi, qonular Xeyransa xalann kmyil evin avadanln lin alm, bi-d elmy balamd Qz is Xeyransa arvaddan ncir soyub mcalanda qurutmaqla psknd, qaynadb qurutmaqla irbdnd dzltmk yrnir, ncir doabnda daval zincilfrc biirir, zm v tut qurudur, ncir rial, a an mrbbsi hazrlayr, ar, yavan qa azuq yr, hazrlq grrd /.Cfrzad. Bakv- 1501, Bak: Yaz -1981, s.24/. q/ Dinl, ritl bal adtlr aid szlr hm bdii informasiya verir, hm d myyn bir triqti tmsil edn xalq ktlsinin dnyagrn ks etdirir: Qzlbalara arxalanaraq /hams eyni alma balayr, almada is ilrin on iki imamnn rfin al qrmz zolaqlar vardr/ ah Abbas xalq sx birldirmk n snt sviyysin qaldrlm baqa tdbirlr d l atd: Qurana saslanan hyat trzi keirmk- be df namaz qlmaq; 215

dstmaz almaq, gr su olmazsa, htta qum il dstmaz almaq olar, nki, qum su kimi axb tklr; kasblarn xeyrin ictimai xziny haqq vermk; ramazan aynda oruc tutmaq; mqdds hrlr, n vvl Mkky ziyart getmk v etiqad; vahid, fqtl v Krim Allaha - etiqad, bu bir; insanlarn taleyinin v mllrinin qabaqcadan xbr verilib myyn edilmsin inam, yni olan olmaldr, bu iki; ldkdn sonra o dnyadak hyata etiqad, bu , yni ham xeyir v yaramaz ilrin- mllrin gr cza alacaqdr v nhayt, llrin dirilmsin v qiyamt gnn inam. lkd oruc tutmaq adtin d ox ciddi surtd riayt edilir; qaranlq dndk a sapla qara sap bir-birindn seilmyndk yemk, tmbki kmk, triyyat qoxlamaq, immk, htta tprcyi bel udmaq qadaandr. Amma gec he bir qadaan yoxdur, bazarlar, klr adamla dolu olur, qlyan k, kabab ye, musiqiy qulaq asb hzz al, lotupotuya tamaa edib doyunca gl. Lakin eitdinmi: top atld! Bil ki, iqlanmaa az qalr!.. V yen hr ey qadaandr v yenidn camaat intizarla gnn batmasn gzlyir ki, kef kib nlik elsin /.Hseynov, Ftli Fthi, Bak: Yaz1986, s. 380/ lbtt, gstrdiklrimz nsr dilind ilnn etnoqrafizmlrin bdii ykn, sz v yaradcl msllrini, alarlarn btnlkl ks etdirms d, bu mqsd n atlm addm sayla bilr. bhsiz ki, glckd aparlacaq konkret tdqiqatlar daha ox smr verck. Etnoqrafik leksikada sinonimlik Azrbaycan etnoqrafiyasn tmsil edn, bildirn szlr mnc yekcins olmad kimi, mxtlif pe- snt, muliyyt, faliyyt, adt-nn, mumn maddi v mnvi mdniyyti ifad edrkn bir ox sinonimlr d yarada bilir. Bunlardan aadak kild bhs etmk olar. Geyim adlarn bildirn sinonim szlr: 216

a/ Mnc Azrbaycan trk szlrindn ibart sinonim crglr: bamaq- ayaqqab- km skk oymaq- barmaqcq dlk- nlk atq- rpk astarlq- ilik- zlk astar i- z donluq- paltarlq dolaq- patava- sar dollaqlq- pataval- sarlq patava- dolaq patavalq- dolaqlq bamaqseyri- gzinti st- ba- paltar yin ba- geyim- gecim tuman- don tumanl- donlu tumanlq- donluq tumanaq- lpaq- lt- ryan b/ sinonim crglrdki szlrdn biri alnmadr: avand - z Ayaqqab- km- tufli Bazubnd qolbaq- bilrzik Qay - kmr Qaytan ba- ip Don paltar libas- geyim Burada don sz daha ox konkret bir paltar nvn bildirirs, sinonim crgdki paltar libas- geyim szlri is mumiyytl, geyiml bal mfhumu ifad edir. Donlu- paltarl- qiyafli Qiyaft- paltar- geyim- st- ba Sar- quraq- kmr Sarq- alma- ba Sarql- almal- bal 217

Halqa- zk nbr- quraq Sar- kmr st ba- paltar- geyim- libas- yin ba geyim- gecim Toqqa- qay- kmr- quraq Yemk- imk, xrk adlarndan ibart Etnoqrafik sinonim crg: a/ Sinonim crgdki etnoqrafizmlr xalis Azrbaycan trk szlridir: azuq- yemk; a- xrk- yemk- bimi; bozba- piti; qovurma- qzartma; zl- yal /pendir/. b/ sinonim crgdki etnoqrafizmlrdn biri cnbi szdr: abduq /ab duq/- atlama - ayran alaf yem ot A plov: al- plovlu; batba- sovqat, bad rabaxr, bad- piyal /hr ikisi zmzn deyil/; banketqonaqlq- ziyaft, sursat-azuq- rzaq Mit yalarndan, ev v baqa tikili hisslrinin adlarndan ibart sinonim crglr: a/ Crgdki sinonimlrin hams Azrbaycan dili szlridir: Azlq- qapaq- txac; azlq- qf; asma- qarmaq; aszn- szgc; axana- yemkxana, ba- ip- kndirqaytan Balama- kis- uval- dyn- boa Bu sinonim crgdki szlrdn /sinonim crglrin myynldirilmsi zaman Azrbaycan dilinin sinonimlr ltindn isnad edilmidir/ uval- kis szlrini sinonim hesab etmk mntiq uyun deyil. Byklyn, oxtutumluluuna, toxunduu materialna gr uval, kis szlri balama- dyn- boa, balnc- yastqbaalt -elc d baalt- yastq- balnc, beik- yyrk frqlidirlr, sinonim gtrmk olmaz, mfhum bildirmk baqa eydir, sinonimlik is bam-baqa. b/ sinonimlrdn biri alnma szlrdn /rb, fars v ya rus, Avropa mnlidir/ ibartdir: 218

abgrdn- m; ayaqalt- palaz- hsir- xala, payndaz; Ayna- gzg; ayna- pncr; alaqap- darvaza, alaq- adr- mnzil; artrma- eyvan- balkon; asma- talvarardaq, astana/ kandar- dhliz- eyvan; atq- ana- yaba; atxana- ocaq- odluq; badke- hcmt; bakd- dmkeklb, bakqab, banda- kmr- ba, bardam- xaral- kis, bebarmaq- ana- yaba; bb- glincik- kukla; beik- mnbyurd- ocaq: Beie- mnb- yurd- ocaq- bu sinonim crgdki szlrin arasnda mumi yaxnlq olsa da sinonim crg kimi gtrmk mbahislidir. q/ sinonim crgdki szlr alnmalardan ibartdir: bakal- qdh-piyal; piyal- peyman; bakde- dmke- klb: bakde- hcmt, Ev- eik, mit eylrinin, ayr- ayr yalarn adlarndan ibart sinonim crglr: a/ sinonim crgdki szlrin hams xalis Azrbaycan trk szlridir: tayqulp- par; qablama- qazana; boxabalama; qazma- dam- daxma; b/ sinonim crgni tkil edn etnoqrafizmlrdn biri, bzn d bir nesi Azrbaycan dilinin z szlrindn v alnma szlrdn ibart olur: dyc- kic- grz; paya- vl- dirk- dayaq dstk; lik- sa- a- ac; nbr- evr- halqa- doanaq; dvrboqab; qam- allaq- qrmanc; bstr- yataq- yorandk, bsti- kp. Adt- nn, hrmt, etiqad, inanc v b. milli varlqlar bildirn szlr. a/ sinonim crgdki szlr xalis Azrbaycan /trk/ mnlidir: babal- evli: balq- yolpulu, toy-dyn; toyludynl; b/ sinonim crgdki szlr hm Azrbaycan /trk/, hm d alnma szlrdn ibart olur. Abirk- hrmtli- dnyagom- tcrbli; abirklikbyklk- balq; asaqqal- byk - rhbr; asaqqallq219

balq- byklk- rhbrlik; adaxl- deyikli- nianl; adaxllqdeyiklilik- nianllq. Adaxlamaq- nianlamaq- deyiklmk; adaxlanma- nianlanma- deyiklm, bayram- adlq- nlikxobxtlik- sadt, bayram- tnt n; blg- ilk nian, blgbhan- sbb- tutara; Pe, snt, tsrrfat, muliyytl bal mfhumlar bildirn etnoqrafik sinonim crg: Avadanlq- dir- dirrik; bamaq- kmi; nccar- xarrat, avarkrk, avarlama- krklm; aac-tir-dirk-taxta- alban. Qiymtli qa-da, metal, zrgrlik mmulatlarnn adlarn bildirn sinonim crglr: Bilrzik- qolbaq; Altun- qzl- sarq: bilrzik- nbr- quraq /xs/, bilrzikli qolbaql, sra- tana- kp /tarixn/ Tbit, sma cisimlrinin adlarn bildirn, vaxt, zaman mfhumu ifad edn etnoqrafik sinonim crg: Ayol- sdyolu- khkan /ast./; aypara- hilal ay. Rng adlarndan ibart sinonim crg Ab- gy- mavi- bnvyi; al qrmz- qzl, alqzmaryandrc; Ticart, alq-satq v b. il laqdar etnoqrafik sinonrim crg: Aylq- mvacib- maa- donluq; alc- yrtc- ovu /qu/, ara- dllal- vasiti; aralq- vasitilik- miyanlq- dllal. ctimai vziyyt, mbvqe, vzif, titul, rtb v s. bildirn sinoim crg: Aa- hakim- sahib- yiy; aa- mlkdar- by- zadgan; azdual- dindar- mmin. Biz leksik- semantik sz qruplarndan yalnz sinonimlr bard ona gr bhs etdik ki, etnoqrafizmlr irisind bu kateqoriya daha ox nzr- diqqtimizi clb etdi. Baqa qrup szlri is /antonim, omonim/ xarakterik saymadmz n onlardan danmadq. Etnoqrafizmlrd norma mslsi 220

dbi dilin mkmml, stabil normalar o zaman yarana bilr ki, bu dil n yksk inkiaf pillsin atsn, milli dbi dil mrhlsi tamamlansn. mumiyytl, milli dbi dil mrhlsind dillr hm funksiyaca axlnir, hm d bunlar n vacib olan sas keyfiyytlr artr, yetiib formalar, normalama nisbi mnada baa atr.1 Dillri yaadb, bu gnmz gtirib xaran onlarn mhkm qrammatik quruluu, dil sisteminin dzmlly, znxasl, dilin znn tbitn yad tsirlr qar inadl mbariz aparmas, konkret kild hr bir dilin milli tbitinin qorunub saxlanmas v glcy doru inkiaf n / bu mnada prof. Tofiq Hacyevin tarixilik normann, bir trfdn glcy meylind, o biri trfdn kemi balanmasndadr fikrini xatrlatmaq ox yerin dr/ vacib olan tarixi kateqoriya btn dil sistemini hat edn norma kateqoriyasdr. Norma konkret tarixi dvrd kollektiv trfindn qbul v etiraf olunan, slublar arasnda mvafiq kild paylanan v onlar tmin edn dil faktlarnn myyn qanun dairsind cmln tzahrdr.2 Dililik dbiyyatnda norma mfhumundan dil sistemind v dbi dil dairsind ildilmsi zaman /makronorma v mikronorma kimi blglr klind bhs olunur. Elc d norma yerin uzus termininin d ilnmsini tklif ednlr var /uzus termininin nitq, norma, aparc slub kimi mnalar bildirmsini nzr alb dbi dil tarixi mtxssislri norma terminini daha mnasib hesab edirlr/. lbtt bel bir qnatin trfindyik ki, hr bir dilin varln qoruyub saxlamaq n sas rt onda normann daim inkiafda olmas, onun hrktliyi, dinamikliyi, tarixiliyi kimi xsusiyytlrin mvcudluu hqiqti labddr. Norma hadissini dililiyin konkret sahlrind, deyk ki, fonetik norma, orfoqrafik norma, orfoepik norma, leksik norma, terminoloji norma, qrammatik norma v s. timsalnda alsaq,
.. , . : - 1989, .38. 2 .. . , 1976, .9
1

221

dil sistemindki inkiaf daha aydn halda tsvvr edrik, bu inkiaf bariz kild izlyrik. Dil tarixi-ictimai hadis olduu ndr ki, yarand zamandan onun lt trkibind artma, znginlm gedir, eyni zamanda bu dvr ksiyind dild normalamadan vvl variantllq, paralellik d uzun v davaml bir inkiaf keib bu gnmz glib atmdr /tbiidir ki, variantllq, paralellik dilin faliyytind hmi davam edir v edckdir/. Variantllq tkc dil formasnn unifikasiyasna ynldiln normaladrclq ii baxmndan he d dil normalarnn dyiknliyindn yaranmr/ ksin, normalarn dyiknliyi variantlamann nticsidir/. O, mxtlif mdni- tarixi chtlri znd ks etdirn dbi dilin daxili tzahrlrindn biridir. Bu tzahr is he bir ciddi mntzm sistemin rivsin smr, onun znmxsus xsusilmy ehtiyac var. 1 Variantll dil sisteminin xaricind axtarmaq bir nv norma sistem xaricinddir /L.Leontyev/ tezisi kimi qeyriobyektiv hesab olunmal, dbi dil olan subyektiv tsirlrin rolunun hdsiz iirdilmsi kimi saylmaldr. Variantllq dil tkamlnn, dillrin v dialektlrin laqsinin, sayszhesabsz v mxtlif xarakterli sistemdaxili amillrin tsirinin zruri nticsidir.2 Nec ki, orfoepik normalarn myynldirilmsi zaman mumxalq, danq dili xsusiyytlri nzr alnr, mqbul saylr, saitlrin uzun v qsal, kililrin tlffznd d ahng qanununun gzlnilmsi sas gtrlr, assimilyasiya v ssdm kimi hadislrin ifahi dilin xsusiyytlri il /tbitil/ bal olmas vacib rt kimi qbul olunur, elc d Azrbaycan dilinin leksik normalarn verdikd, myynldirdikd dilin bir sra daxili obyektiv
1

... - . . 1, .55. 2 ... // . .: , 1981, .182.

222

qanunauyunluqlarndan x etmk lazmdr. Burada tarixi nny sadiq qalmaqla yana, leksik vahidlrin ilnmsindki mxtlif, frqli hallar da nzrdn qarmamaq lazmdr. Burada dialekt v ivlr- danq dilimumxalq dili- dbi dil- milli dbi dil mnasibtlri aydnladrlmaldr. Tarixietnoqrafik anlaylarla bal predikativ xarakterli bir ox sz birlmlrinin mnaca dyimsi, semantik chtdn sadlmsi nticsind yaranan frazeolojilm hadissini dilin lt trkibinin masir vziyytind leksik normalama mvqeyindn izah etmk daha daltli olard /hmin faktlar tbiidir ki, tarixn ilk df qrammatik norma tlbin uyun yaradlb ildilmidir/. Azrbaycan dililiyind predikativ xarakterli sintaktik qurululu birlmlr v qrammatik vahidlrin leksikallamas hadissi gmlsz /M.irliyev, T.Hacyev, B.B,Hacyev/. Polisemantik xarakterli mrkkb isimlr /K.Ramazanov/, inkorporlama yolu il ml gln mrkkb szlr /T.Hacyev/, predikativ sz birlmlrinin leksikallamas yolu il dzln mrkkb szlr /S.Cfrov/, semantik konversiya v ya fellrin semantik chtdn substantivlmsi /A.Axundov/, predikativ birlmlrin leksikallamas /.Aayev/, predikativ xarakterli sz birlmlrinin mnaca dyimsi, semantik chtdn sadlmsi nticsind yaranan frazeolojilm hadissi / bu stirlrin mllifi/ adl mxtlif terminlrl gstrilmidir. Azrbaycan dilinin leksik normalarndan danarkn etnoqrafik leksikaya aid leksik vahidlrin normalama mnzrsini d gstrmk yerin drdi. Bllidir ki, etnoqrafik szlr birbaa Azrbaycan xalqnn mnyi, soykk, miti, maddi v mnvi mdniyyti, tsrrfat muliyyti sahlri il bal olduundan, xalqmzn soykknd itirak etmi tayfa v qbillrin trkibinin v dillrinin znginliyi il laqdar, elc d bunlarn mxtlif corafi, tarixi, mdni, iqtisadi- siyasi v b. amillrl laqdar kediyi inkiaf yolu il bal msllri hat etdiyindn, 223

mumn dil sistemini xarakteriz edn variantllq hadissinin d mahid olunmas tbii bir haldr. Nmun artq bu gn norma sviyysind qbul olunmu etnoqrafizmlrin norma variant il yana baqa fonetik v leksik variantlarn da gstrk. /variantlarn crgsindki sonuncusu dbi norma saylr: I/ Godu- godu// gd- gd// hodu- hodu// xotu-xotu// hotu-hotu// hd-hd// qod-qod// qodu-qodu; 2/ Qoz- qoz-mr-mr-kt-kt-ktkr /irvan zonas/; yalax-yalax, yalaxqaz/ qrb zonas/; qiqi- qmtqmr- qb / Naxvan, cnub- rq zonas/; mrtutdumrkd; 3/ paltarksdi// parabidi; 4/ yordu- yordu// ayyrrduyordu; 5/ mollaoyunu //molla- molla; 6/ kosakosa// kosa-kosa; 7/ xan bir oru tutmuam // xan-xan v s. Yeri glmikn deyk ki, Azrbaycan dilind xna //hna, hana// xana/ xala. Kilim toxunan dzgah, alt/ kimi variantlarla ilnn etnoqrafizmlr mahid olunur, Aadak mnt paralarnda ilnmi xna //hna paralelliyin diqqt edk: Xeyir-dua qza verin, Srmni gz verin, Xnan yaxn lin, Xbr getsin obasna, elindeyib xnadan glinin sa ovucuna yaxr, lini bkb qrmz rngd olan xna lyi il saryr. O, sarnm li yeni hyatda xobxt gn arzulaya- arzulaya df glinin bana qoyur. Toy itiraklarnn, demk olar ki, hams bu glin xnasndan sa linin iin yaxmaa chd edir. lbtt, bu chdin d zmxsus mna alar vardr. Msly mhz sa lin mdaxilsi bhsiz ki, mlumdur. Qald ki, itiraklarn, xsusil, yetkin qzlarn hmin xnadan istifady meyli olanlarn da ail qurmaq arzusunda olmalarna dlalt edir. Dilimizd tez tez ilnn Bu xna o xnadan deyil ifadsi gman ki, qeyd etdiyimiz mrasiml 224

laqdar yaranmdr /B.Abdullayev. haqqn ssi. B.,1989, s.93-94/. ndi d .Hacbyovun O olmasn, bu olsun srindn hna sz ilnmi bzi cmllr nzr salaq: Xanm, snin ki, san bu qdr qaradr, yqin sn d mnim kimi hna qoyursan.- Xeyr, hna qoymuram! H! nki mn saqqalma hna qoyuram, el bildim ki, sn d sana hna qoyursan. /knara/. Amma lap nahaq yer hnadan shbt saldm, he yeri deyildi /.Hacbyov. srlri on cildd, I c., Bak, 1964, s.81/. Azrbaycan mumxalq dilind v canl danqda, folklor materiallarnda, habel folklora, etnoqrafiyaya aid elmi-ktlvi dbiyyatda xna variantnn ilnmsi, ana dilimizdki xnayaxd, xna gecsi, xnal kklik sz v ifadlri d gstrir ki, bu etnoqrafizm leksik norma kimi sabitlmidir. Qald hna //xana leksik problemin, burada hna variant stndr. Etnoqrafik leksikaya aid szlrin mahidsi sasnda dey bilrik ki, burada orfoqrafik normalama prosesi d baa atmdr. Orfoqrafiya ltinin ksin olaraq /qodu-qodu, qaz-qaz, qoz- qoz, kos-kos, kosa-kosa, aq-aq, zk-zk, skk- skk, top-top, xan-xan v s. kimi gstrilir/ bzn mxzlrd eyni szn tkrar il ilnn mrkkb etnoqrafizmlrin defisl deyil, orfoqrafik normann ksin olaraq bitiik verilir/ sm., El-oba oyunu, xalq tamaas kitab bellrindndir: qoduqodu, qozqoz, ktkt, yalaxyalax, kosakosa, xanxan v/. Bu fakt da onu dikt edir ki, etnoqrafik leksikann tdqiqi problemind orfoqrafik normalama mslsi d hll edilmlidir. Bhs etdiklrimizdn bel bir nticy glirik: I. Etnoqrafik leksika klassik dbiyyatmzda, folklorda, ayr-ayr mnblrd hm nominativ mnada, hm d slubi fakt kimi geni ilnmidir. Bdii dilimizin ltind n zngin v milli szlr kimi zn gstrmi, bu i indi d davam etdirilir. 225

2. Sinonimlr leksik- semantik sz qruplar irisind n zngin kateqoriya olduundan etnoqrafizmlr d sinonimlik yaratmaqda frqlnir. 3. Etnoqrafik leksikann norma baxmndan da tdqiqi gstrdi ki, leksik, orfoqroafik, morfoloji normalama chtindn bu tematik sz qruplarnn yrnilmsi vacibdir.

226

IV

F S L

ETNOQRAFK LEKSKA V FRAZEOLOGYA ADTNNLR, NAM V ETQADLARI YAADAN MNB KM a/ Aaclar haqqnda inam v etiqadlar vvlc onu deyk ki, qdimlrd d trkdilli xalqlar, o cmldn d azrbaycanllar tanrya, gy, aaca, daa, suya, gn, Aya v b. sma cisimlrin, dmir, oda v s. scd ediblr, tapnblar. Trk tarixi filoloqu Rfiq zdkin trklrin inamlar v dnyagrlri haqqndak mlahizlri bu gn qdr sylniln nnvi fikirlrl mqayisd znmxsusluu il frqlnir: Trklr he bir zaman bt tapnmayblar. Btlr yaratmam, z yaratdqlarn ilahildirmmilr. Mlum hqiqtdir ki, bt inanan qdim milltlr /dvltlr, imperatorluqlar/ msln, umerlr, misirlilr, yunanlar, romallar, iranllar, mayalar, aztklr v b. n gzl, n byk heykllri, abidlri, mbdlri btlr hsr etmilr v onlar qorumaq n tikmilr. Trklr is cansz btlr scd qlmadqlar kimi canl varlqlara da. msln, heyvanlara, qurda, qua da tapnmadlar. Onun n d btlr v bu btlr aid mbdlr tikmdilr. Qdim trklrin tabular, yni inanclar baqa idi. Trklr yeri v gy yaradann dnyan mskn tutmu btlr, ya da yerl gy arasnda dolaan, insanlarn xyali varlqlar olmadn sezir, anlayr, bilirdilr.1 Mllif daha sonra qdim trklrin inandqlar eylrin adlarn kir: Qdim trklr bzi corafi yerlrin, msln, dalarn, uca qayalarn, su qaynaqlarnn, irmaqlarn, dnizin, ormann, dmir qlncn v s. gizli qvvy malik olduqlarna, ruh dadqlarna inanrdlar. Onlara gr su, gn, gy gurlamas v imyin d ruhlar vardr.2M.. Adilovun n
. . . : - 1992. 9 2 . , .12.
1

227

qdim szlr srasnda orqonlarn tanrlarn adlarnn olmas mlahizsi d diqqti kir: Mlumdur ki, hr xalqn n qdim szlri onlarn onqoqlarnn- tanrlarnn adlarndan ibart olur. Dilimizdki qodu //hodu//kudu//koroz// horaz vahidlrinin kk qo// ko ox-ox qdimlrd allah ad, totem ad olmudur. Ko adlanan allaha hm d qdim tamil xalq sitayi edirdi. Onlarda allahn rfin tikiln binalar Koel /allah evi/ adlanr.1 Bzn canl v cansz yalarn tbitindki bilmclr, sirlr, qdim insanlar n anlalmaz msbt keyfiyytlr onlara qar qeyri-adi fikir, mnasibt yaradb. Kemi insanlarn mifoloji tfkkrlrin gr ilk qida mnbyi saylan meyv aaclar, mumn is yallq byk scdgah olub. Qdim Azrbaycan trklri daha ox qayn aacna /torpan ruhunun sahibinin youn qayn aacnda olmasna inanblar, fndq aacna tapnblar/. Buryatlar v onlarn trkdilli qonular acaqayn ana aac adlandrrlar.2 Azrbaycanda bu cr aac pirlr, xsusil inar pirlr indiydk qalmaqdadr. Onlar /Azpbaycan trklri- .M./ sitayi etdiklri aaclara and iir, ild bir df is qurban ksirlr.3 Meyv aaclar qdim insanlarn, dedik ki, qida mnblrindn biri olub, hl qdim fsanlrd, satirlrd, miflrd dnya aacnn ad kilib. Qdim insanlarn tfkkrnc aaclardak ruhlar mqdds, ulu ruhlardr, yaradc qvvlrdir. ox gman ki, bir ox aaclarda, xsusn d alma aaclarnda da aac ruhu qorunaraq saxlanb. Nallarmz hmi nallar bel qurtarrlar: Gydn alma dd. Biri snin, biri nala qulaq asann, biri d mnim. Bu cmld d aaclara qdim inamn, prsti izlrini axtarmaq doru olard. mumn aacn, dan, suyun v s.- nin himayi olma haqqnda trkdilli xalqlarn etnoqrafiyas v mifologiyasnda qiymtli faktlar indi d yaayr. Aaca, yalla qdim cdadlarmz, ulu
.. . : , 1988, .9. .. . ., 1960, .1, .245. 3 .. . ., 1960, .1, .245.
1 2

228

babalarmz hyat mnbyi, dirilik mnbyi kimi baxblar, tapnblar. Aac zoomorfik totemi trkdilli xalqlarda o qdr geni yaylmdr ki, bzi qbillr, soylara, boylara, adl-sanl srkrdlr, dvlt adamlarna aac /aac adn- .M./ ad qoymular.1 V.L.Seroevski hl 1890-c ild qeyd etmidir ki, bir ox trkdilli xalqlarda aac onqonu da olmudur.2 nam hissi qdim insanlarda birdn- bir yaranmr. Krp dnyaya gz aanda trafndak ata-anasn, domalarn grr. Onlara balanr. Onlara isiniir. Vaxt tdkc onlarn zlri kimi, hrktlri d, danqlar da, mllri d, arzular da vladna keir. Bu varislik nsilbnsil davam edib bu gnmz glib atr. Bu blli, sad hqiqti yazmaqda baqa mqsdimiz var. gr oul- uaq ata-anada, ulularda myyn varla, yaya, nemt scd, inam, hrmt grrs, bu hrmt, prsti vlada da keck, glck nsillr d trlck. Bizim bu gn maddi nemtlrry, bar aaclarna, yalla, tbit, -klli halnda btn yaradla mhbbtimiz, prstiimiz, sevgimiz, tapnmamz qalbsa, bunlar hams ulularmzdan biz qalan, glib atan miraslar, irs kimi bir eydir. Qdim insan bilib ki, o bu gn meyv tapmasa, onu aclq thlksi auuna alacaq. Qdim insan bilib ki, o yemk n /el yaamaq n d/ vacib olan mer- meyv, vhi heyvanlarn ovlanmas, od ld etm iinin hdsindn gl bilmmk d onlar n lm- dirim msllri olub. Mhz el buna gr d hyat, yaay n grkli olan eylrin ksri ilahildirilib, onlara scd edilib, mqddsldirilib /Ms.: mqayis et, yer dm ryi gtrb df pb gz stn qoymaq, bar vern aac ksmmk v s./
.. . : - 1983. .173. 2 ... . , . .. , . 1890, .106-108.
1

229

Aacn, htta bzi kiik melrin mqddsliyin inam Azrbaycanda geni yaylm imi v mqdds aaclarn, melrin rfin qurban da ksilrmi. Aaca sitayi lamtlrin nadir hallarda indi d Azrbaycann bzi blglrind, Grcstann sabiq Boral mahalnda da tsadf olunur /Marneuli v Qardabani rayonlarnn bzi kndlrind Novruz bayram gnlrind mqdds saylan inar aacnn yanna toplab xalq tamaalar, oyunlar gstrib nlik edirlr.1 Dilimizd bir ox ifadlr, deyimlr aacla, yallqla bal ilnir: Qdim aac kmk, rk aac, Qlbimd mid aac gyrdcm. Atalar szlrimiz d az deyil: Aac knin mr uzun olar, Aac meyvsi il, insan myi il tannar, Aacn kk torpaqdadr, insann kk eld, Aacl kndi sel basmaz, Aac yildi- snd, igid yildi- ld, Bar vern aac ksmzlr, Barl aacn bana dolanarlar, Byk aacn kgsind min qoyun yatar, !rik aacndan saz olmaz, gl zurnadan xbr al. Bel d deyiblr: Ba babansz olmaz, dv sarbansz, Ba bel, bostan bel, tnklri l- l, Baa ba demyiblr, bax deyiblr, Ba salan barn yeyr, Baa bax zm olsun, yemy zn olsun, Bac ba il, qarpz ta il, Kamil baban kr ban sfasn v s. Bel bir cht d diqqt yetirk ki, bugnk frazeoloji birlmlrin, deyimlrin aqlanmasn tinldirn sbblri gtur- qoy edrkn tkc dililiyin tarixi frazeologiya sahsinin / burada tarixi frazeologiya sahsinin /buradatarixi frazeologiyamzn / tdqiqat obyekti olmamas deyil, hminin etnoqrafiyann, etnolinqvistikann da drindn yrnilmsi d yada dr. Bu mnada rus dilisi N.. Tolstoyun etnolinqvistikann predmetindn danarkn tarixi frazeologiyan buraya daxil etmsini tqdir etmliyik.2
... . ., , 1992, . 293. 2 ... // . ., 1983,
1

230

Atalarmz ba haqqnda, barvern aaclar bard drldrl szlr deyiblr, onlar mqddsldiriblr. Barl aac, yal aac ksmzlr. Dadaan aacn ksmk gnahdr. Dadaan aacndan dandmz n bir haiy xaq: Yax yadmdadr. Nnmin dilindn bel szlr xard: Dadaan aacnn bir paras, stlik d gz muncuu gr uan st paltarna tikilrs, o bdnzrdn uzaq olar. Ne-ne illrdn bri glib biz atan bu inamlar olmasayd, blk d, tbitdki bitkilr, aaclar, yallqlar qorunub saxlanmazd. Dadaan aaclar, biz ar da olsa, dzlmz d olsa, azalmaqdadr. Odur ki, bu aac da baqa aaclar kimi dvlt trfindn qorunmaqdadr. air v publisist Mmmd Aslan Trkiyd olarkn orada sayszhesabsz dadaan aaclarna rast gldiyini bel tsvir edir: Bu parkda /Glxan parknda stambuldadr- .M./ mnim n qdr tanlarm var dadaan tanlarm. Azrbaycann hr yerin gednd tbitd gzm n ox sevdiyim dadaan axtarb. Glxan parknda indiy qdr grdym dadaanlarn n azmanlar gylr ba alb gedir. Mnim grdym dadaanlarn, adtn, gvdlri korkobud, ne yerdn frl, mqayis qrib xsa da, aloye kollarna oxar bir kild torpaa synkn dadaanlar olub. Glxan park dadaanlar is r blnd olan dmdz gvdlri il seilir. nsan linin qaysndanm, stambulun havasndan- suyundanm? Xlas bu parkn n rkyn vladlar nrpaa dadaanlardr1 Trkdilli xalqlar tarixn byk aaca da tanr deyir. Hl XIX srd d Altayda yaayan trkdilli xalqlar tk-tnha inar aaclarna qurban ksir v ona sitayi edirdilr.2 rq inar / buna Gnc inar da deyirlr/ nar, tut, qovaq, qoz, ncir aaclar da mqdds saylr. Bzn birisini
.181-190. 1 . . : 1985, .140. 2 : . , ... .-.

231

inandrmaq n el arasnda bel bir adt var: hr hans bir aac yer qoyub inandrmaq istyn adam stndn adlayb deyir: Bu aac mn qnim olsun ki, bel deyil, yaxud beldir. Meyvlrin malicetm xassalri, onlarn xstlr fa gtirmsi, insanlar cavanladrmas v s. haqqnda Azrbaycan xalq nallarnda da istniln qdr mlumatlar tapmaq olar. Tapdn nal, Mlik Mmmd, Qmr v ms v b. nallarda almann ecazkar gcndn, malic, faverici xasssindn geni bhs edilib. Xalqmz meyv aaclarn, yallq, gzllik bx edn, torpamzda qdimdn kk salm hr cr aaclar qoruyaqoruya bu gnmz atdrb. ndi bunlardan ellri var ki, ciddi qorunsun dey Qrmz kitaba db /dmiraac, qar, qarahr, abaldyarpaq pald v s./. Aaclar mqddsldirmkd ata- babalarmz blk d onlarn mrn uzatmaa, nslini srlrl yaatmaa v glck nsillr atmasna da alblar. Dadaan, cviz, zoal, inar v ncir aac pir hesab edilir, onlar ksmk v yandrmaq olmaz. ln, syd aaclar sonsuzluq rmzi hesab olunur. l n aac il heyvan vursan naxolayar. Cviz v ncir aacnn dibind yatan adam xstlnr, ya da onu vurun vurar. Bu aaclar qrmaq, yandrmaq olmaz, diblrin qaynar su, neft tkmk olmaz. Nar, alma v armud aac dilk aac hesab olunur. Nallarda alma dirilik, cavanlq, hyat meyvsi kimi tsvir edilir. qidlr gr, aaclar insan kimi canldrlar. Bostan kilnd, iklynd, tz aac salnanda qayanaq biirrlr. b/ a, zaman anlayl bzi deyimlr haqqnda Bir ox xalqlarn adt-nnlrinin, qdim inanclarnn, ifahi sz sntinin, dilinin maddi- mnvi mdniyytinin, mitinin myyn msllrinin drindn yrnilmsind bdii, flsfi tfkkrdn qabaq mifoloji tfkkr saslanan alimlr ox doru, elmi bir yoldadrlar. Znnimizc, xalqmzn 232

bir silsil sz v deyimlrinin bu baxmdan aradrlmas smrli olard. Atalar szlrinin, zrbi- msllrin, mumn frazeoloji birlmlrin zlri il brabr dilimizin qdim qatlarna aid szlri, ifadlri, cml quruluunu bu gnmz qdr gtirib xara bilmsi bu zngin sz yatrnn etnolinqvistik baxmdan da tdqiqat obyekti kimi ilnilmsini qarya qoyur. Mhz bu mnada Z.lizadnin aadak mlahizlrin d nzr salmaq iin xeyrin olard: Mxtlif dillrd qeyd ediln milli lamtlr hr dilin znmxsusluu il sciyylnir v bu dilin daxili qanunauyunluqlarnn nticsi kimi qiymtlndirilir. Azrbaycan dilind btn szlr deyil, mhz bir sra xsusi adlar xalqn milli nnlri,dnyagr, psixologiyas, iqtisadi inkiaf v hyat trzi il myyn mnada bal olur v bu xsusiyylri qabarq kild ks etdirir: mcazlama xsusiyyti qazanr, mumil bilir: konkret zmindn ayrlr v mcrrdlir. Bu zrbi msllrl bir xsusiyyt d nzr arpr ki, o da adlarn mzmuna qar bzn neytral mvqe tutmasdr. Msln, Azrbaycan dili n sciyyvi saylan aadak paremiyalarda bunu mahid etmk olar: nki oldun dyirman, ar glsin dn Korolu, Bundan Fatya tuman olmaz, Bir hsirdir, bir d Mmmd Nsir, zldn var idi hsni- camal, indi olub dli Bayramal, Araz amzdandr, Kr topuumuzdan, Mus- mus deyncn, Mustafa de, Almin mal, mlk, Qnbrin yrtq Kk, Adn ndir Rid, birini de, birini eit, Adn ndir? Dadmir, yumalsan, yumal, Aa Nzrm, bel gzrm,hr ksi grsm, ban zrm, lmz Xdic, grr nv, ntic, li andan da oldu, Vli andan da, Bir sfr Balolann xeyrin, sdi irvan, qald xrman v sair.1 Geni mnada gtrsk, mllifin fikrini btvlkd frazeologiyaya amil etmk mmkndr.
.. . : , 1985. .214.
1

233

Mifoloji tfkkrl qdim Azrbaycan trk ilk insanlar kimi tbit, hyat hadislri qarsnda hl bir o qdr d mstqil mhakim yrd bilmdiyindn o, tbitd, hyat trzind sezdiyi,mahid etdiyi alasmaz, anlalmaz, srarngiz hadislr, olacaqlara heyrtl yanar, onlar fvqltbii ey sanrd. Qdim insan traf mhiti, varl, n ox da tapnd sma cisimlrini mqddsldirir, onlara canl yaar bir varlq kimi yanard. ox gman ki, qdim Azrbaycan trklri tbit, mit, iqlim v kainatla bal hadislrdn, cisimlrdn danarkn tbii hadislri canl varlq kimi, scd kimi qbul edib sylmilr. Bunun izlrinin masir Azrbaycan dilind ilnn bir sra deyimlrd, frazeoloji birlmlrd araybaxtarmaq yerin drdi. Bizc, gn yilmidi, gn qalxmd, gn tzc rtdamd, gn bir boy qalxmd, qa qaralmaq, l-ayaq kilmk v s. vaxt, a bildirn bu ifadlr gnn mxtlif vaxtlarn myynldirmk mqsdil ulu babalarmzn ilk, ibtidai mhakimlrinin, z d mnasibtli, inanc mahiyytli mhakimsinin mhsuludur. Mvcud beynlxalq tqvim yaranmamdan ox-ox qabaqlar xalqmzn znmxsus el tqvimi olmudur. Bu xalq tqvimi is dediyimiz kimi astronomik cisimlrd, tbitd, iqlimd mahid olunan dyiikliklr isnadn yaranmdr. ox tssf ki, dilimizd zaman v a bildirn ifadlrin, anlaylarn izah, etimoloji rhi bu gndk unudulmu qalr. Dorudur, bzi ifadlr ltlrimiz dbd. Msln, Azrbaycan dilinin izahl ltind oxuyuruq: Quyruq domaq /sli: quyruq donmaq/- yay fslinin yardan kediyini bildirn ifaddir. ki ay, artqba iki ay yarmdan ziyad dada qalmayb, quyruq doandan sonra, yni iyulun iyirmi beindn yainki avqustun vvllrindn balayrlar arana kmy. Krli. Krli dili il deyils, Qurruq doub havalar snandan sonra, bu yaylaqlarn adamlar bir-bir yerindn trpnir, k zaa enrdi. S.Rhimov: ntiq yazba yox, yayn axrlarnda, 234

qurruq doandan sonra glmidi- Mir Clal /ADL- Ic., s. 565-566/. Ltd quyru domaq ifadsinin slinin quyru donmaq klind olmas gstrils d, faktlar quyruq domaq deyimin gtirilir. Trtibilrin lind tutarl faktlar, sas olmadan bu fikri sylmlri tccb dourur. Azrbaycann ksr ivlrind, eyni zamanda Dastan MR-d yaayan azrbaycanllarn dannda hmin ifad quyru dodu klind ilnir. Bu deyimin mahiyytini, ondak hr iki szn etimoloji tbitini, qdimliyini izlyk. nc onu deyk ki, quyruq domaq deyimi at v b. heyvann quyruu misall, killi yeddi lkrin grnmsi il bal yaranmdr. Daha dorusu, hmin lkrlrin zif fqlrinin grn quyruq klin oxadlb quyruq dodu deyilmidir. Bzi ulduzlarn, sma cisimlrinin, planetlrin grnmsi il laqdar tbitdki myyn dyiikliklr satronomlar, tbitnaslar trfindn elmi chtdn oxdan saslandrlmdr. Xsusil Zhr ulduzunun, Ervanqran, Trzi /Mizan-trzi/ lkrlrinin grnmsi il tbitd, iqlimd d dyiikliklrin ml glmsini yal maldarlar, kinilr d mr-gn tcrblrindn bilirlr. Qdim insan mifoloji tfkkrdn uzaqlad ilk dvrlrd bel rastlad, grdy hr ey, xsusn d ona srarngiz, mmmal grnn yalara, varlqlara, hadislr canl kimi yanam, bununla da onlar zn yaxn, mrhm sanmdr. znd olan keyfiyytlri, chtlri, insana mxsus orqanlar, zvlri, hisslri, eyni zamanda bdn zvlrinin adlarn da hmin ya v hadislr verib iltmidir: qa qaralmaq, r qarmaq, yni qaranlq dmk; rin gz qarmam, shrin gz almam v s. lk alar insanlar qaranlqdan, r qvvlrdn eymnib, qorxub bel mfhumlar dillrin d gtirmy rk etmirdilrs, sonradan htta onlar a, zamann hisslrin ayrmaq n yeni-yeni deyimlr formasnda gtrb iltmilr. 235

lin aylar, fsillri, ayr-ayr alar hl bsbtn dqiqlmi, sabitlmi adlar qazanmamdsa da, olaqqran, qora biirn ay, boz ay, aralq ay, yelqovan ay, qn olan a, Xdr Nbi, quyru dodu, payzn yelnni a v s. kimi zaman bildirn deyimlr olmudur. Bunlardan biz quyru dodu deyiminin mnasn, etimoloji taleyini trafl kild aradrma qarmza mqsd qoymuuq. Onu da deyk ki, dilimizd dodu feli il gn dodu //gn dodu, ay dodu v b. ifadlr d ilkdir. Lakin hr gn xan gn haqqnda gn dodu sylnilirs d, ay haqqnda yalnz ayn bdrlnmi formada grnmsi zaman ay dodu deyirlr. Maraqldr ki, xalq arasnda deyiln frazeoloji tbitc emosional v ekspressivliyini saxlayan gn haradan dodu bel, ay zl, ay camall, gn misall, ay paras v s. kimi deyimlrdn klassik v masir bdii dbiyyatda gen-bol istifad olunur. Tsadfi deyil ki, hl Nsimid d gnin domas mcazi mnada gtrlb, bdii mqsd xidmt etmidir: Bxtim gni todiv iqbal il gldi, Mnisi bu kim, dvlti- bidrmi buludum. Quyruq sz n n mhz dodu feli il ilnmidir? vvlc bunu aydnladraq. Qdim insanlar, blli olduu kimi, heyvanlar- at, kz, inyi, qurdu, keini, qoyunu v s. totem sanb onlara tapnmlar. Mhz bu heyvanlar totem, inanc obyekti olduundan onlarla bal hr eyi d insanlar mqddsldirmilr. Onlarn bdn zvlrinin ksini, onlarn atributlarn gndlik mahidlrind, tbit hadislrind, yer v gy cisimlrind axtarmlar. Bu mnada insanlar sma cisimlri zrind vaxt, a mfhumunu myynldirmk qsdi il apardqlar mahid zaman ulduzlar da quyrua oxadb, onlara ad vermilr. lkrlrin quyruq klind grnmsi il bal yaranan, quyruq dodu deyimindki domaq felinin mnasn, etimoloji, mifoloji tbitini ab gstrmy alaq. Mahidlr gstrir ki, domaq feli ilk alar mifoloji tfkkrl insanlarn dvrnd n mqdds varlqlar haqda 236

sylnmidir. Fikrimizi Qdim trk lti, Mahmud Kaarinin Divani- lt- it trk sri v b. mnblrd domaq felin aid olan mlumatlar tsdiqlyir. Oda, ia tapnmaq, gn, aya, ulduza, mumn iq saan v istilik vern cisimlr scd etmk tarixn qdim trk xalqlarnda v baqa xalqlarda da olmudur. Domaq sznn mqddsldirilmsini biz ltlrin kmyi il d myynldir bilrik. Qdim trk ltind toar sz gndoan- rq mnasnda verilir /DTS, 571/, masir trkosmanl dilind gndoan anlamnda rq sz il yana, tou ismi d deyilir. Azrbaycan trklri is bildiyimiz kimi, gndoan //gndoar ildilir. Tomaq felinin yenidn yaranmaq v sadc yaranmaq mnalar da var. Htta qohum sznn yerin tomu deyilmidir /DTS, 571/. Qdim trklr gnin gndoandan- Toardan xmasn sas gtrb rbtli olduqlar, qiymtlndirdiklri, mqddsldirdiklri eylri, varlqlar da toarla bal adlandrb armdr. Bel ki, rqdn axan Orxon aynn qoluna trklr Tola, ahin is toan demilr. Znnimizc mrd, igid mnasnda ilnn toan ersiq /DTS, 571/ deyimind d qdim cdadlarmz z yksk hisslrini, mnasibtlrini akar etmilr. Grndy kimi, to, toar, tomaq fvqltbii, totem kimi, mif kimi tapnlan varlqlarla bal verilmidir. Fza cisimlri, xsusn d iq saan planetlr- Gn, ay. Ulduzlar da qdim insan n mqdds olduundan bnlarn grnmsini onlar hr df yenidnyaranma sanb domaq adlandrmlar. O da aydndr ki, ilk, ibtidai insanlar, o cmldn mifoloji tfkkrl qdim trklr ilin, fslin, ayn, gnn alarn, mrhllrini, dyimlrini tbit, hyat trzi zrindki mahidlrin isnad edib myynldirmilr. Onlar hr il, hr fsil, hr ay, hr gn grb- anladqlar mlumatlar, hisslri, tmaslar tkrartkrar mahid edib myyn qnatlr glmilr. ksiz ki, quyruq dodu deyimi yayn isti aynn- qora biirn 237

aynn tb nisbtn srin, son aynn balanmas zaman quyruq klind grnn yeddi lkr isnadn yaranmdr. Bu fikri hmin lkrlr grnndn sonra xalq arasnda deyildiyi kimi Quyruq dodusa hava, su soyuyur, suda immk olmaz. Demli, payz yaxnlar. El arasnda deyiln quyruqlu ulduz altnda doulmaq, hr ksin gyd ulduzu /bxt ulduzu/ var deyimlri d ulduza, demli iq saan cisimlr sitayi, prsti, odun, in xobxtlik rmzi olmas haqda qdim azrbaycanllarn ilk dvr inanclarn bildirmk, akar etmk baxmndan qiymtlidir. Bzi deyimlrimizin, mumn frazeoloji xzinmizin mna v ifad znginliyini, etimoloji mahiyytini qdim inanclarla, xalqn ilk, tbii, ibtidai, mifoloji tfkkr il, totemizml bal aydnladrmaq, z xarmaq, grdymz kimi, glcyi olan, ox dynlri aa biln bir msldir. Dil sahsind mifologiyann izlrini aradrmaq n glck axtarlarn fayda vercyin inanrq. v/ Ana, ana dili, ana sd, ana vtn, day v b. mfhumlarn etnoqrafik yozumu Etnoqrafik leksikadan danarkn alman alimi V.Humboldtun dili xalq ruhunun xarici tzahr saymas mlahizsini d xatrlamaq yerin drdi /xalqn dili onun ruhudur v xalqn ruhu onun dilidir- bundan da gcl olan eynilik tsvvr etmk tindir- V.Humboldt/. Dil el bir gzgdr ki, xalqn tarixi, dnyabaxm, adt v nnlri z ksini bu v ya digr kild hmin gzgd tapr.1 Bzi sz v ifadlrin etimoloji alnda xalqlarn adt v nnlrin, inam v etiqadlarna da isnad etmk kara glir. Bu mnada A.Axundovun aadak fikirlri maraqldr: Dorudan da dilin leksik quruluuna daxil olan sz v ifadlrin bir oxunu hmin xalqn adt v nnlrin bld olmadan izah etmk tindir. Msln, mxtlif dillrd evlnmk anlaynn nec ifad olunduunu nzrdn
1

.. , , 1978, 5, .22

238

keirk. Azrbaycan dilind arvad almaq, evlnmk; rus dilind jenits, vstupat v brak; trk dilind evlenmek, bir kz almak, nikah kydrmak, trkmn dilind lenmek, al almak; uva dilind avlan, maarlan, perle; qaraay- balkar dilind k atn alrqca, ylenirqe, ydeqili bolurq a; ingilim dilind to makky; hind dilind biaxna, vivax /biax, adi/ karna v s. Trk dillri ailsin daxil olub oxar adt v nnlr malik Azrbaycan, trk, trkmn v qaraay- balkar dillrind hmin anlay ifad etmk n, demk olar ki, eyni dil vasitlri zn gstrir, xsusn iki mhm crgy daxil olan leksik vahidlr txminn eynidir. I/ arvad almaq, bir kz almak; al almax v katn alrq a; 2/ evlnmk, evlenmek, ylenmek, ylenirqe.1 Daha sonra mllif yalnz mxtlif dillrin faktlar sasnda deyil, habel bir dilin z materiallarndan da x edib etnoqrafik sasda bir ox sz v ifadlri izah etmyin mmknlyn gstrir: Xalqn dnyabax, adt v nnlri il bal olan sz v ifadlr dild oxdur. Msln, ad qazanmaq, and imk, qara rb, quyruq domaq, dvlt quu, yer girsn, yerind oturtmaq, gz dymk, shrin gz, r vaxt v s. onlarca ifadnin konkret tarixi v etnoqrafik izah vardr.2 Ana leksimi il ilnn szbirlmlrindn qdim dil materiallar sasnda bhs edn S.liyarov bzi maraql, orijinal mlahizlr sylmidir. qadn ana mn etibaril yalnz Ddm Qorqud boylarnda yazya alnmdr, qdim run yazlarnda da olduu kimi ilnmi bir trkibdir. Nzr almaq lazmdr ki, Kitabi-Dd Qorqud boylarnda qarmza xan qadn ana szbirlmsi run yazlarndak kim qatunun sadc evrili kli deyildir. Sonuncu il yana ilnmkd olan sinonimdir. Qdim trk yazlarndan birind, daha dorusu, S.Y.Malovun 1910-cu ild imal- qrbi ind Altun yaru uyur yazsnda Ana

1 2

.. . .22. , .22-23.

239

qatun, yni bilavasit Ddm Qorqud kitabndak model rast glirik.1 Sonra mllif hmin yazdan bu cmlni nmun gtirir: anas qatun be yz qzlar quvraqin onun qadn anas be yz qulluqu /qz/ hatsind /Drevne- trkskiy slovar L., 1969, 449/. Bu yaz X yzilliy aid edilir. Dnmk olar ki, run yazlarndak gim qatun birlmsi, ouzlar il uyurlarn sz dnyasnda lap ilkindn eyni mna dayan qadn ana //anam qatun klind ilnmidir.2 Tdqiqat alim fikrin davam edrk hmin sz birlmsinin dad alar ykn myynldirmy alr: Qadn ana /qam qatun/ - matriarxat, anaxanqanl qaldr. gr qanm qaan- kaqan ata elin, imperiyann siyasi basn, dar ld is patriarx, patriarxal ail basn bildirirs, gim qatun- qadnm ana, bir vaxt tdqiqatlardan birinin evirdiyi kimi/ A.N.Berntam nzrd tutulur- bax Soialno gkonomieskiy stroy orxonr- eniseyskix trok VI-VIII vekov, M.-L., 1946, s.92/, mnim anam demk deyil, tqribn lahzrt, mlik ana alarndadr, yni titul kimidir /bunu biz yuxarda Ddm Qorqud kitabndan gtiriln paralarda aydn gr bilrik: qadn ana, by baba dey bozlatdnm? kimi cmllrd qadn, by szlri ana v ata nvanna ilnn silki titul alar dayr/. lbtt, qadn ana trkibi ilndikd ilk nvbd anann cmiyytdki nsil havadar, nsil babilni, kaan /v habel by/ ailsi sistemind nslin mcssmsi olmas nzrd tutulurdu. Bel bir yksk raftl o, kaan ata il yana

. . . . : - 1984, .186. 2 .
1

240

qoyulur, demk olar ki, sonuncu qdr sonsuz ehtiram v prsti ediln ulu bir xsiyyt mrtbsin ykslirdi.1 Ana-bala, ana-bac, ana-qz, ata-ana /yaxud da ana-ata/ ana- bibi, anadil qu, anal-atal, ana ar, anayolu, ana canavar, ana qoyun, ana yurd, ana vtnana qara /ana qara bala xarda bilmz- sizin yannzda/. vvln, onu deyk ki, ana sz il olan birlmlrin sonsuz ehtiram v prsti ediln ulu bir xsiyyt mrtbsini bildirmsini qeyd etmkl yana, ana-ata, anabac, ana- nn v s.qbildki qoa szlrin dilin lap ilkin dvrlrin aidliyi hqiqtini gstr bilrik. S.liyarov qadn ana szbirlmsindn danarkn hmin szn alar yknn deyilnlrl bitmdiyini gstrir. O daha sonra fikrini inkiaf etdirrk bel bir sitat gtirir: Humay bnzrli /v ya humay tkin qadn ana cmlsind nslin ana babilni qdim trklrd ilahi /Tenqri, humay v birg gtrln Sub Yak yni Su- Yer ilahsi /il yana qoyulur /P.M.Melioranski, V.V.Bartold, A.N.Berntam v S.liyarov z d mhz bu fikirddirlr/. Daha dorusu, Humay ba ilahi Tenqri /Tanr/ il brabr, su-Yerdn is stn gtrlrd. Qdim run yazlarndan 716-c il dn Tonyukun abidsinin 38-ci strind bu ilahi ad mhz aadak dzmd yad edilmidir: Tenqri, Umay, Iduk Yer sub basa berti erinc- Tanr, Humay, muqdds Yer-Su bizi basb zrdilr ax.2 Anaya aid ediln mqddslik, tapnma ana dili, ana sd kimi ifadlrd qorunub saxlanmdr. Elc d ana trfdnana xtti il - sd qohumluu il laqdar qohumlara da mnasibtd qalmaqdadr. Mqayis et, Atalar szlrindnBac olu dayya /daysna/ gll atmaz, Qo igid daysna oxar/ bnzr/, Dir-dir dayn glsin, mlrd payn glsin /Bu gml uaq day duranda- adaq vaxt yni yenic addm atmaq istyrkn deyilrdi/ Dayn qadan alsn /ndi d Azrbaycann ox yerlrind dayya olan byk hrmt,
1 2

.. . .186-187. .. . . 187.

241

ehtiram qohumlar arasnda daynn rfli bir yer tutmas dediklrimiz sbutdur/- day- anann qardadr, ana xtti il baldr, he bhsiz bu da az sz demir. Atalar szlrind d day il laqdar fikirlr sylnir: in xatirin ayya day deyir. O it o itin days, haraya gedr hams. ah Abbasn bacs oluyam.- Gl min boynuma! Chnnmd d adamn days grk, Adamn mahud uxal qohumu /days/ grk. ndi d ilnn dayn varm? geni mnada kmk, arxa, havadar, qyyumluq etmk- daylq elmk. Aldn payn, ar dayn. Tsadfi deyildir ki, day szn izahl ltd mcazi mnada bel rh verilir: 3.mc./dan./ z hququndan sui- istifad edrk birisin qeyri- qanuni kmk edn, himaysi altna alan adam haqqnda /adtn mnfi mnada/ onun burada days var /ADL, Ic., s.22/. Ana ryi /sd/ KDQ da iyi, Ana evin diryidir, Ana bala ucundan cann oda yaxar. Anann rkyn olu hambal olar- Ana qzna taxt verr, ata qzna bxt. Ana sbri bykdr. Anadan olmayan qarda saylmaz. Analar bizi bu gn n doub// Anal-quzu- xnal quzu. Anam- bacm kimdir?- Yax qonum. Anadan mdiyim sd burnumdan tkld- Anann a- tndirin ba. Ata- ana szn baxan neylyim? demz. Atasna ouldur, anasna qul. Ana sd mqddsdir. Ana sd, da iyi. Ona gr ki, ana haqq, tanr haqq deyiblr /KDQ/. Ana mqddsdir, ana sd d mqdds olacaq.- Analar bizi bu gn n doublar- deyirlr /tin, ar, dar gn n/. Ana deyir: Sdm sn halal olsun. Bd vlad n d bzn bel deyir: sdm sn haram olsun, burnundan pilt- pilt glsin. Azsayl xalqlardan olan qrzlarda da dayya byk hrmt, ehtiram bslnilmsini aadak etnoqrafik mlumatlardan da grmk olar: Qrzlarn toy mrasimi buduq v xnalqlarla eynidir. Hazrda bu mrasim xeyli dyis d, myyn chtlrini saxlayb. Onlar, hr eydn vvl, qz z kndindn, z tayfasndan olan olana vermyi stn tuturlar. 242

Asaqqallar qzn ata- anasndan razlq alrlar. Hmin gndn ta glini aparanadk olan mddt cehiz oturma adlanr. vvllr glin bu mddt rzind xala, palaz at stn rtmk n balaca xala, yun corablar v b. toxumal idi. Bunun n yunu olan trfi verirdi. Buna gr d hr bir qrzl qz xalalq sntin yiylnmli idi. Glinin znn hazrlad cehizdn baqa days ona bxi vermlidir. vvllr toy mrasimi, adtn 6-7 gn davam edrmi, indi is n az 3 gn kir. Toy mrasimind byin days sas rol oynayr. Btn qonaqlar o qbul edir v yola salr. Toyun son gn knd halisi, ilk nvbd day by bxilr verir. vvllr toy mrasimind oxatma, atlq zr yarlar keirilr v qalib xona verilrmi. Hazrda btn bunlar unudulmaq zrdir. 1 Dillrdki bzi ifadlr, mfhumlara etnoqrafik baxmdan, xalqlarn frdi, milli, sciyyvi mvqeyi, yeri chtdn yanamaq da bzn maraql nticlr gtirib xara bilr. Burada hm ayr-ayr xalqlardak etnik, psixoloji yaxnl, oxarl akarlamaq mmkn olur, hm d ayrlqlar, frqlnmlr mahid olunur. Bzi faktlara mracit edk. Azrbaycan dilind deyirik ana vtn, ana dili, ata yurdu, !ata oca. Ayr-ayr dillrd ana vtn, ana dili mfhumunun nec verilmsin aid nmunlr gtirk: Azrbaycanca: ana vtn; rbc: l-vtn l-umm /ana vtn/; Almanca: Vaterland /faterland/ ata lk, vtn/; Rusca: otizna; Grcc: deda samoblo /ana vtn/; franszca: patrimaternel /ana vtn- hrfi mnada vtn ana/; ermnic: hayrik ata il baldr/; ingilisc: matherland /mazelnd/- ana vtn; farsca zadobum Azrb. Ana dili, trkc anne dili, fars.zbane madri, grcc deda ena, franszca lanq maternel, rusca rodnoy zk, alm. Muttersprache mutter praxe- ana dili. ng. Matherlaunq- mazln, rbc l-lua l-umi. Cib yaylrusca: nosovo platok; can dsmal- bannoe plotene.
1

.. . ., 29 1992, .5.

243

Bzi dillrdki qohumluq terminlrinin qarladrlmas gstrir ki, mxtlif xalqlardak qohumluq mnasibtlrinin vziyyti, mhkmliyi, yetkinliyi, sabitliyi hmin xalqlarn ibtidai, qdim mit trzlri il, mnvi dnyalar il daha ox ball kimi izah oluna bilr. Bzi mqayislr aparaq: Azhrbaycanca Rusca Xala, bibi /mama/ tet Day, mi dd Cib dsmal nosovoy platok Ana qbilsinin stnlyn, ilkinliyini qoruyub saxlayan, onun izlri grnn ifadlr, frazeoloji birlmlr bu gn yen d dilin lt trkibind var, qalr. Sonradan /blk el irlicdn d/ ona mqddslik donu geydirilir, anann varlq kimi daha lviliyi, mqddsliyi qabardlr: ana, ana dili, ana sd, ana vtn, ana torpaq, ana yurd Ana il bal, yaxud da ana trfin qohumluu il laqdar sd qohumluu il bal deyimlr, zrbi-msl, atalar sz v s.-d yaayan hqiqtlr, inam v etiqad, mr-gn tcrbsi, tarixi kem, tarixi-etnik qdimlik danlmaz gerklikdir. Qo igid daysna oxar, xanm qz xalasna. Day kimdir? Anannn qarda. Ana kimdir? Oulu /qo igidi/ dnyaya gtirn, hyat vern, onu dnyaya gtirn. Niy demirlr qo igid misin oxar. Ona gr yox ki, mi igid ola bilmz, yaxud pisdir. nki day anann qardadr, day ana xttidir, ana nslinin nmayndsidir. Ana mqddsdirs, lvidirs, inancdrsa, ona tapnlrsa, demli, anann qarda da buna layiqditr. Qardan zn d bu mnasibt ksizdir. nki qarda da eyni anadan, eyni atadandr. Dnyaya is onu ana- yaradan gtirir. q/ Atla laqdar inam, snama, etiqad v atalar szlri burada daha ox elimzin- ulusumuzun adt-nnsini, mnliyi, xarakteri v mitini, mumn xalqmzn zn 244

sciyylndirn, rmzi mnada ellrimizi tqdim edn, uzun, uzaq yz illr boyu uca tutulan v bu gn d adt-nn , etiqad v inamlarmz qoruyub saxlayan maddi v mnvi mdniyyt leksikas bard mumildirici sz demk istrdik. Kiilrin /dissertasiyann vvlki fsillrind dediyimiz kimi, mxtlif dvrlrd azrbaycanl kiilr balarna papaq, brk, tsk, araqn, balq, sarq, mmam v s. qoymular/ ba geyimi il laqdar rqd, xsusil azrbaycanda bir ox maraql deyimlr, atalar szlri, habel rbtamz, qiymtli rvaytlr var. Xalq yazs smayl xlnn Dli Kr kitabnn /Bak: Gnclik- 1968/ z qabnda tsvir verilmiditr: at, qadn-ana v anann lind papaq. Bunlarn hr biri ayrlqda v el birg gtrlrs d, Azrbaycan xalq irisind bu gn d yaayan, rmzi mna dayan qdim milli adt v nnlrimizi aqlayr. Papaq kiilik, qeyrt, namus mcssmsidir. Kiiliyin, igidliyin, rliyinrnliyin atributlarndandr. At igidin- dlinin n sadiq dostudur, dal- arxasdr, atsz igid igidlikdn dr, gcszlr, at onu yenilmz edn n vacib rtlrdndir. Ata mbbbt, ata msbt mnasibt daha qdimlr gedib xr. r igid, dli-dolu rnlr folkllorumuzda tsvir olunarkn adtn at belind a, yaxud boz atn belind tqdim olunmudur. Bu, bir trfdn insann yaranndan heyvanlarla nsiyytini onlar ram etmsi, hlildirmsi il baldrsa, digr trfdn tbitd n gcl v yenilmz yaradl olan insann byklyn, btvlyn, tamln, onun qollu-budaql, kkl-kmcli olmasn gstrir. At hminin onqondur. Ata bugnk xo, rbtli mnasibtin kklri ox drindir. Deyirlr ki, yuxuda at grmk /z d a at g.rmk/ muraddr, arzuya, isty qovumaqdr. Atla bal bir ox el-oba deyimlri, klamlar sylnilib: gid odur atdan db atlana gid odur hr zaba qatlana! At aya klk olar, ozan dili yyrk. *** 245

At izi it izin qarmaz, At igidin yoldadr. At, vrt /arvad/ igidin iqbaldr! At kimindir? Minnin! At minnd vrm olmaz, At lr, meydan qalar, gid lr ad-san qalar. Ata dost kimi bax, Dmn kimi ap. Ata gc, adama al lazmdr. gid ya tr atda, ya da yer altda. gidi yax saxlar, yax arvad, yax at! At birind bsl, kisind gzl, nd min, Drdnd oldu at, olmad sat! Atn qismti doqquzdur, Birinci yeyr, Skkizinci sahibin verr Atla igidin dkan olmaz Khln at yeriynd toz qopar. At qhrman mnzil bana tez atdrd kimi, qhrmann grcyi ii, gstrcyi cati tezldirdiyi kimi, igid hyan, qoluna qvvt, dizin taqt olduu kimi, hm d vfal dostdur, etibarl qardadr. Korolu dastannda bel bir yer var: Korolu baxd ki, Hmz at minmkd ox nad. Yyni qorxudan el dartr ki, dhn az qalr atn cvclrini kssin. Korolunun ryi tablamad. Dedi: Canm Hmz, gzm Hmz, Hmz, incitm Qrat! Budu sn szm Hmz, Hmz, incitm Qrat! Qratd mnim diryim, riyr, qalmaz ryim, Sn olasan duz-ryim 246

Hmz, incitm Qrat! Qrat mnim iki gzm, Bel drd nec dzm? Hmz, sn budu szm, Oul, incitm Qrat! Eidr paalar, bylr, adlq xbrini sylr, Korolu iltitmas eylr, Bala, incitm Qrat! /Korolu. B., Gnclik, 1982, s.122/ Korolu kimi bir igidin Qratnn keirdiyi ar n bel narahat olmas, gr n ar dqiqlri olarkn, htta lm saatnda da he ks yalvarmadn /gr bel bir an yetiirs, bel anlar is Korolunun hyatnda ox olub,o, igidlikl bu vziyytlrdn xb/ nzr alsaq, onun ata mhbbtinin nhaytsizliyi, onun sadiq dost, qarda kimi atnn halna acmas, Hmz kimi bir hiylgr, bic, kmfrst iltimas elmsi Korolunun xsind Azrbaycan xalqnn ata bsldiyi hrmti, ona scd etmsi bir daha aydnlar. Dastann baqa bir yerindn aadak paran vermkl dediklrimizi daha yani kild tamamlaya bilrik. Korolu dedi: Hmz, indi ki, bel oldu, apar get, muradna at! Ancaq mn glinc, at yax saxla! Qoyma incitsinlr. Sn ki, bilirsn. At ki, var igidin qardadr. Bu szd Korolunun ryi kvrldi. Saz yen d dn basd, dedi: Hmz, at yax saxla! At igidin qardad. Gnd muayat olub, yoxla! At igidin qardad. Yay olanda daa yollat! Yaz olanda ifin nallat! Q ollanda mxmr ullat! At igidin qardad. At sevib, bsl krp, 247

Hayqranda xsn spa Hr deynd qrx tas arpa, At igidin qardad Uzaq-uzaq yollarnan, Beli ipk ullarnan Hoqqa yarm nallarnan, At igidin qardad. Srin- srin yu suyunan Quyruun bala muyunan Qo Korolu ox ynn At igidin qardad. / Korolu/ Bllidir ki, atlq Azrbaycan xalqnn mitind uzun srlr boyu byk rol oynamdr. lbtt, bu dvrlr idi ki, btn dnya xalqlarnn hyat v mitind nqliyyat. Minik vasitsi kimi ancaq canl heyvanlardan /dv, fil, kz, at, ek, qatr v s./ istifad olunurdu. Etnoqraflarn tarixilrin mlumatlarna gr atln tarixi eramzdan be min il vvl gedib xr. lbtt, snaye, elmi-texnik inqilab, kosmos, atom sri, hrb-mhariblr sri kimi tarix dn XX yz ild atlq tnzzl doru gedir / Bu etitraf rk ardan da olsa etirafdr, lpaq hqiqtdir/. Biz bu szlrl elmi-texniki inkiafn, kflrin leyhin xmrq, sadc olaraq cngavrlik, igidlik kimi keyfiyytlri fiziki chtdn gstrmk n imkanlar aradan xr. Ancaq tslli yerimiz odur ki, hazrda Azrbaycann bir kndi yoxdur ki, orada atdan minik v qoqu vasitsi kimi istifad olunmasn, htta dalq yerlrimizd at ilxlar bu cn d saxlanlr.Msln, Adam atlq zavodunu nmun gtirmk olar. Buradak cins atlarn sora dnyann bir ox lklrindn glir. Ata olan inam, mhbbt hissi bu gn d ellrimizin arasnda yaayr. Xalqmz z deyimlrind, atalar szlrind, rvaytlrind bu hissi yaadr. Nsildn-nsl verir. rlid gtirdiyimiz folklor nmunlri d dediklrimizi tsdiq edir. Nec ki, Azrbaycan xalq var, bu hisslr d olacaq. air S.Rstmxanlnn Azrbaycan jurnalnda /1988, 2, s.146-186/ drc etdirdiyi 248

mr kitab adl publisist srind /Qaydram Araz boyu hisssi, s.180183/ atla bal ox maraql stirlrl qarlarq: At anlay Azrbaycan mnviyyat v mitinin ayrlmaz hisssidir. Qaraba at, Dilboz at nvbnv adlar dam Azrbaycan atlar! Deyirlr at ilk df trkdilli xalqlarn ulu babalar hlildirib, ilk tkrli arabalar dzldn v ildrm kimi atlara qoulmu bel arabalarda ilk df apanlar da bizim babalarmz olub. Mxtlif kitablardan oxuduum bu fikirlrin tarixi hqiqt uyunluu kimd bh dourursa, qoy tarixilri qnasn. Mn is uaqlq yoldam olan ata z borcumu qaytarmaq istyirm /s.180/. Azrbaycan xalqnn mxtlif dvrlrd mitind byk bir mvqe tutan, xalqn sz sntind, dbi-bdii abidlrind mhbbtl bhs olunmu atlar bard S.Rstmxanl sciyyvi faktlar, mlumatlar, rvaytlr v adtlrdn nmunlr gtirir. Bir yerd is mllifin bu cmllrin mnasibtimizi bildirmy ehtiyac duyuruq. O yazr: Blk d mrlri at stnd kediyin gr ouz srkrdlrinin v qhrmanlarnn mr ox qsa idi. hrti dnyan tutmu srkrdlrin, hkmdarlarn yan xatrlayn: otuz, qrxBundan artq yaayanna ox az rast glmk olar!... Ndns bu qnati, bu gman el- oba arasnda atla bal eitdiyim sz-shbtlr bir o qdr d tsdiq etmdi, dorultmad. Azrbaycan etnoqrafiyasna aid bir ox kitablarn mllifi Azrb. EA-nn mxbir zv Teymur Bnyadovun atla. atlqla bal yazd bzi stirlri nzriniz atdrma lazm bilirik. T.Bnyadov gstrir ki, Azrbaycanda atln tarixi be min ildn oxdur. Bu fikri sylmkd Qobustanda mxtlif vziyyt v quruluda oxlu rsmlr tsviri mstsna rola malikdir. Atlarn ksriyyti lpaq tsvir edilmidir.Lakin yynli at tsvirlri d nzri clb edir. Htta bzi tsvirlrd yhri xatrladan naxlar da vardr. sas minik nqliyyat olan atlardan uzaq mnzil gednd, yaxn yer tez atanda v xsusil ovuluqda geni istifad edildiyini tsvirlrdn oxumaq olar! lbtt, Qobustan 249

dvlt muzey-qoruunda olub oradak da abidlri diqqtl mahid etmi kslr insan tsvirlrini, Yall rqsini, elc d mxtlif ov heyvanlar, gmi tsvirlri il yana at tsvirlrini d grmmi olmazlar. T.Bnyadov Qzl qaya kitabnda at bard el asaqqallarnn dili bel yazr: Ar oturan, ar danan babalar/ nc drsinin babalar- .M./ shbt bel baladlarmrmz, gnmz aq havada, alaqda keib. Soyuqda yun, istid pambq geyinmiik, llm hyat srmk. Mdam at belind sr, naxr dalnda olmuuq. Yazda yaylaqda, qda qlaqda. At ayr mczdi, hm tbibdi, hm mlhm. At insan cavan saxlar, hvsli edr. At minnin n ba aryar, n dii! Atla bal, onun tbiti v xasiyyti il laqdar ellrimizin irisind bir ox etnoqrafik folkloramiz szlr-shbtlr, klmlr dolamaqdadr. Camaat arasnda deyrlr ki, at atn yanna balasan, hmrng olmasa da, hmxasiyyt olar. Yaxud da bu cr deyrlr: At atn yanna balayanda xoyunu gtrms d, xasiyytini gtrr. Bel d sylyiblr ki, xasiyytin bld olmadn ata minm. Xasiyytini bilmdiyin atn arxasndan kem, atln atdan salmaq.1 Atla, atlqla bal dilimizd bol-bol szlr, terminlr ilnir: qulun, daya, daylaq, rg, bir illik boz rg, ayqr, madyan, khln, khr at, bdoy at, rb at, boz at, a at, boynu uzun bdoy at. Lhrm yeri, drdm yeri, yora, yortmaq, yora-yora srmk, yoralatmaq, yoralamaq /mcazi mnada insana aid edilir/, yan-idar elmk, krn at, drdnala apmaq. Haiy. Tarixi kemiimizd ox ar, mqqtli anlar, gnlr olub. Bu ar, tin, facili gnlri insanlarla brabr heyvanlar da grb, qurban gediblr. Burada yaz Manaf Sleymanovun Eitdiklrim, oxuduqlarm, grdklrim kitabndan aadak stirlri gtirmk ibrtlidir: ngilislr hl ne gn vvl banklar, hrin var- srvtini qart edib gmilr dayaraq rana gndrmidilr. ndi mdn, zavod
.. , , . : - 1987, . 206-207.
1

250

cihazlar v avadanl aparrdlar. Hndr, yek otland qatrlarn v atlar yklmy gmilrd yer yox idi. Dmn qnimt qalmasn dey mamverdi krpsnn yaxnlnda, Bhriyy mktbi qabandak meydanda ingilis zabitlri heyvanlar glllmy balayrlar. Adamlar knarda dayanb rk ars il bu vhiliy baxrd. Dht glib alayanlar da vard. lm svq-tbii duyan qatr v atlarn da gzlrindn ya axrd, aman, imdad istyirmi kimi el kinyir, el sirdilr, adam dht glirdi, atlarn arasnda -drd yaar bir krn diqqti xsusil clb edirdi. Cavan bir olan qabaa cumub ingilis zabitin yalvarmaa balad ki, bu at ldrm, ver mn. Zabit yanndak daha yksk rtbli zabitl z dillrind ns dandsa, ikisi d birdn gld v yalnqat krn atn yynini olana uzatd. Zabitlr bir- birin tccbl baxb n is dandlar Olan at hr gn dniz knarna aparb yuyurdu. Trklr hri tutandan sonra bir df dnizdn qaydanda, trk zabiti qaban ksib deyir: Yavrum, en gryim, Bakalm, u yab n biim ey. Yarn yle vaxt, babanla brabr komendantla glrsiz. N komendatla getdilr, n d olan o at, sevdiyi krni bir daha gr bildi.1 Yaz Manaf Sleymanovun bu stirlrini oxuduqca Azrbaycan xalqnn tarix boyu dar olduu mqqtlr, yadellilrin basqnlar, soyunuluu, gzlrimiz nndn kino lenti kimi glib keir. Eyni zamanda vtn vladlarnn balarna gln facilrl yana, el-obamzn da-da, torpa, suyu v mumn tbitin uzun srlr boyu yaralar vurulmu z dvr n n qiymtli minik, yk v qoqu vasitsi olan atlarmz, ilxlarmz, mal-qaramz n yax halda srlb yadellilr trfindn qnimt kimi aparlm, aparlmaq imkan olmayanda qounlarn ayaqlar altnda tapdalanm, qlncdan keirilmi, yaxud glllnmidir. M.Sleymanovun romanndan da oxuduumuz /v hqiqtn, tarixn bel olmudur/ kimi xalqmzn ata olan sevgisi,
.. , , . : - 1987, .206-207.
1

251

hrmti, ryiyananl ingilis zabitlrini heyrt gtirmi v onlar cavan olann xahii il krn at ona vermidilr. Azrbaycan dilinin izahl ltind at sz il bal ilnn bir ox birlmlr, adt-nn baxmndan qiymtli olan szlr d verilir. At anlay il laqdar szlrin mnzrsini canlandrmaq, elc d etnoqrafik mahiyytli mlumatlar btvlkd atdrmaq mqsdil myyn szlr bardki stirlri olduu kimi nmun gtiririk: At, is. I Qoulan v miniln ev heyvan. Khr at. At yhrlmk. At kinmsi. At nal- at tpiyin at dzr /atalar sz/ At apmaq// at qovmaq, at srmkl yarmaq. Yan at-arabada v s.d hmi yana qoulan at. Yedk atehtiyat n yanda aparlan at. Minik at- ancaq minmk n saxlanlan at. Orta at- arabada ortaya qoulan at. Cdr at- at yarnda itirak etmk n saxlanlan at. 2. Uaqlarn at kimi mindiklri aac v s. At ba salmaq mnasibtsiz v yersiz mdaxil etmk: at gc /tex./ mhrrikin qvvsini lmk n l vahidi /saniyd 75 kq-m/. At oynatmaq- I/ At minib hnr gstrmk, at minmkd mhart, igidlik gstrmk. 2/ mc. meydan bo grmk, meydan oxumaq. Meydana at salmaq- shbt zaman ortala, mtlb dxli olmayan sz salmaq /ADL, Ic., 136-137/. Azrbaycann mxtlif blglrind atla, atlqla bal ilnn qeyd aldqlarmz atalar sz v deyimlri d nmun gtiririk: Atn qaras, ban balas. Alma krn, satma krn. At yannda oturan at xasiyyti gtrr, it yannda it Alnnda qoa buruq olan at ild yiysini iki df ldrmy qsd edr. At tpiyin at dzr /At tpiyi adama dynd adam lr/. At canavar yaxna buraxr, ataatda tpikl vurub ldrr. Ancaq bzn el olur ki, canavarn bici at qovur, yxlanda boub ldrr. Kor atn kor nalbndi olar // axsaq atn kor nlbndi olar. At nd yoxla, drdnd 252

saxla, altsnda oldu at, olmad sat. At onunda olar, donunda olar/ sl at olar/. Azrbaycan dilinin lt trkibind ilnn, habel mxtlif blg v mahallarmzda canl danqda, ivlrimizd tsadf ediln aada gstrdiyimiz sz, ifad, mxtlif birlm v cmllri d etnoqrafik baxmdan maraql hesab etmk olar: I. Folklorumuzda daha ox mracit olunan 3, 7, 40, 100, 1001, 7777 saylar. 2. Qazan asmaq, sac asmaq, qaynar /paltar/ asmaq, xrk asmaq, bozba asmaq /mq.et: Apaz bozba asar o bada, bu bada/, a asmaq, dova asmaq, t asmaq 3. Qz almaq, arvad almaq, dul almaq, sil almaq /sil al irkin olsun, bdsil gzl alma/; 4. Od qiymtin, qan qiymtin, su qiymtin, atasnn //ddsinin qiymtin/ Ddsinin qiymtini qoyur belin/; 5. Sarballar lmtlr /hr ey heyrtlnnlr/, ilisulular- adalar /qardalar/, nbrayllar- inkevedililr / zlrini qanunprst kimi aparrlar/, qaqaayllar qadalar /qardalar/, lkitlilr- trmmilr /bir- birindn yazrlar, yax olar ki, he yaranmayaydlar/, zrnlilr iki lnn dolananlar /zhmtkedirlr/, Tasmalllar, zymlilrdnmlr, qaxmualllar- qan qurtaranlar/ qan- drdayaq medn aac ksib qan- drdayaq dzldirlrmi/, Qum camaat- qrna camaat /mxtliv: azrbaycanl, lzgi, saxur milltlrinin qar/, Qaxmuallar Qqaqllar- monqollaro, almallar- trkmlr/sarba, lisu, Qum, Almal- Qax rayonunda knd adlardr/. 6. Arxlynan kirv olma. Darvazdynan sam yonma, kpnkiyi qapya qoyma. 7. Bakllar ct-ct danr. Deyir: Onu biz danmrq, ktd-ktd danr. Bakl ct danar, kili- qa- gzl. Drbndli kll il. 253

Bel bir cht diqqt yetirk ki, etnoqrafik mahiyytli, xalqmzn milli xarakteri, mnviyyat, adt- nnlrini sciyylndirn btn frazeoloji birlmlri, qanadl szlri toplayb tsnif etmk, aqlamaq Azrbaycan etnolinqvistika elminin qarsnda durur. Aada gstrdiyimiz bir silsil ismi v feli frazeoloji birlmlr bu qbildndir: lornan ora frq qoymur; alamayan uaa sd vermzlr; aldm qoz, satdm qoz; Barianda zk gzdirn bir qz, qabrasnda dama gzdirn bir kz; baxtn qozda sna, birni nallamaq; qabana qoz qoymaq, qazan yetimi,qaragnly qabladrmaq; quyruqlu ulduz; dan atmaq, dan atmaq /vvllr arvad boamaq anlamnda ilnmidir/; dan da st qoymamaq. Div qurbaaya aiq olub; Duza getmk, ev tikmk, ilanboan vaxt; ipinin stn odun ymaq olmaz; pini kmk, ayan balamaq /kndirlmk/. Yeddi arxa dnn, Yeyib halvan, minib eyi; Yel baba, yer girsn, yiysi lm, keilri dalmaq, kkliyi azmaq, kynk yaxasndan keirmk, kynkdn keirmk /adt: vladla gtrmk/, gzdn ski asmaq, gz ya /yemk/; gzn torpaq /kl/ atmaq /dfn zaman/; gznn qurdunu ldrmk; gyn yeddinci qatnda, gn suya vermk, laqqrt vurmaq. Mrnd ls, Mazandaran aqqal, Misri qlnc, Nahaq qan yerd qalmaz; N dvnin sd, n rbin z. Novruz drdi / danqda Leyli- Mcnundurlar/ bir- birini dlicsin sevmk haqqnda/. Nmun gtirdiyimiz bu dil faktlarnn ksriyyti bard M.Adilova /Qanadl szlr kitab/ mnblr sasnda rhlr vermi, mlahizlr sylmidir. Znnimizc, Bundan Fatya tuman olmaz, Bam bana, bamam ayana /Ba da onun, bama da variant da ilnir /, Ban orda islat, burda qrxdr, rkbasdlq etmk, Qrx eyi sana glir, Di gl, koru krpdn keirt. Aya ipddir, in xatirin ayya day deyir, lm gzl qa arasndadr, Xoruz olmasa, sabah almr?, Yk yilmzs, da qribliy dmz /Yk yilnd da qribliy dr/ v b. kimi Azrbaycan trklrinin tfkkrnn 254

mhsulu olan onlarca, yzlrc deyimlr, atalar szlri v zrbi- msllrin etnoqrafik anlamn myynldirmk, rh etmk dili tdqiqatlarn rfli vziflrindndir. Aradrmamzn sonunda onu da gstrmyi bir daha vacib bildik ki, frazeoloji birlmlrin etnoqrafik anlamda mstsna mvqeyi, hmiyyti var. /Ana dilimizdki alq v qarlarn milli tfkkrmzn, etnoqrafiyamzn n kamil mhsullar v faktlarnn da tdqiqi n txirsalnmaz elmi problemdir/. Onlarn tkc dil- nitq fakt kimi deyil, habel etnoqrafik mahiyytli anlaylar kimi d tdqiqin ehtiyac bykdr. Tsadfi deyil ki, irlid d gstrdiyimiz kimi, M..Adilovun oxsahli tdqiqatlarnda bu mvzuya geni yer ayrlmdr. 1 lbtt, o da ksizdir ki, tarixi frazeologiya mvzusunun yrnilmsi glck aradrcsn gzlyir. Monoqrafiyamzn mvzusu, tdqiqatmzn mqsdi v hcmi sbbin gr bu xsusda tri qeydlrl kifaytlndik.

: .. . : 1988.

255

NTC Azrbaycan razisind ilk yaay izlrinin olmas, xalqmzn miti, hyat trzi, tsrrfat, faliiyt sahlrinin v pe, snt, muliyyt nvlrinin oxluu, habel mnvi mdniyyt sardan /adt- nnlr, mrasimlr, oyunlar, mumn folklor, din v s./ da znginlik v yetkinlik etnoqrafiya il bal yzlrc sz, termin v frazeoloji birlm yaratmdr. bhsiz ki, bu leksik materialn glckd etnolinqvistik aradrmalarn aparlmasnda v Azrbaycan dilinin, mumn is trk dillrinin izahl etnoqrafik v etnolinqvistik ltlrinin, szlynn hazrlanmasnda v trtibind myyn kmyi olacaqdr. Etnoqrafik leksikann maddi v mnvi mdniyytimizi ks etdirn bzi tematik qruplarnn yemk, geyim, ev yalarnn adlar, oyun adlar, xalq tbabti leksikas, toy, yas mrasimlrin aid szlr, bzi adt- nnlrimizi ifad edn szlr. Mifoloji v dini szlrin tdqiqi gstrdi ki, Azrbaycan dilinin lt trkibind bu qdim leksik tbq hmiyytli yer tutur v ana dilimizin milli szlrinin mvqeyi burada daha qabarq nzr arpr. Etnoqrafik sz v terminlr mn mnsubluuna gr frqlnir. Tbiidir ki, bu tematik sz qruplarna aid leksikann trkibind sas yeri xalis Azrbaycan- trk szlri tutur. Lakin maddi v mnvi mdniyyt leksikasnda tarixn sasn / orta srlrd/ rb, fars, XIX yz ildn z bri bu gnmz qdr rus, ingilis, alman, fransz, yunan v b. dillr mxsus termin v terminoloji birlmlr d mahid olunur. Sciyyvi haldr ki, tarixn bir qonu v uzaq xalqlarn Azrbaycan v baqa trk xalqlar il mxtlif laq v mnasibtlr, siyasi, iqtisadi, ticart, tsrrfat, mdni- dbi mkdalq v b. laqlri, amillr nticsind / bunu trk xalqlarnn tarixc qdim olan maddi v mnvi mdniyyt sahlri, tsrrfat, pe v snt nvlri rtlndirir/ bir ox baqa dnya dillrin / fars, rb, rus, lzgi, ermni, grc, alman, ingilis v b. dillr/ trkmnli mitl, maddi256

mdniyytl bal szlr, deyimlr tarixn d kemidir v bu gn d hmin proses davam etmkddir/ Bu fakt mxtlif dillrin etimoloji v tarixi ltlri, mnblr d tsdiq edir/. Azrbaycan dilinin etnoqrafik leksikasnn baqa trk dillri il, habel qohum olmayan dillrin materiallar il mqayissi d bzi maraql faktar, paralellri akara xartd /ayran, qurut, nazik, plov, ftir, ln, kl v s./. Etnoqrafik leksika sasnda trk dillrinin materiallar il aparlan mqayislr gstrdi ki, trk dillri arasnda maddi mdniyyt leksikasnda /yemk, geyim, qab-qacaq adlar v s./, habel mnvi mdniyyt leksikasnda /toy, yas mrasim v oyun adlar, mifoloji leksika v s./ mumi, mtrk chtlr, leksik paralellr oxdur/ yaylq. A, qurut, ayran, nazik, plov. Ftir// ptir, ln kl, kaftan, arxalq, uxa, buxara papaq v s./. Tdqiqatdan bel bir qnat hasil olur ki, baqa trk xalqlarnn miti n sciyyvi olan yemk, geyim, mrasimlrin v s.-nin yeri gldikc mqayisy clb olunmas onlarn arasnda olan maddi v mnvi mdniyytc mtrkliyi, yaxnl /bzn d frqlri/ ab gstrmy, sbut eimy imkan vermidir. Tdqiqat Azrbaycan dilinin daxili imkanlar hesabna etnoqrafik leksika sasnda sz yaradclnda /xsusn morfoloji v sintaktik sulla sz yaratma/ hmin tematik qrupun fall v mhsuldarln da akar etmidir. mumiyytl, etnoqrafik szlr ana dilimizin sz yaradclnda n geni, mracit olunan v bu prosesd mhsuldar v fal itirak edn zngin tematik qrupdur. Bir ox baqa etnoqrafik keyfiyytlr kimi, yemk v geyimlr maddi mdniyytin nvlri olmaqla xalqmz sciyylndirn, frqlndirn, milli chtdn sonrak yzilliklr atdran vacib etnoqrafik faktlardr. Tbiidir ki, bu vacib etnoqrafik faktlar ifad edn szlr d dilimizin lt trkibind n milli lvi vahidlr kimi diqqtimizi clb etmidir. Bel bir mhm chti d qeyd edk ki, masir dvrmzd milli zndrkl, milli oyanla, mtrqqi adt257

nnlr hrmt v ehtiramla bal soykk qaytma mahid olunur. Bu szlri qdim milli geyimlr rbt hissinin gclnmsi, milli mtbx daha ox fikr verilmsi, habel, bzi qdim pe v sntlrin yenidn dirldilmsi v s. bard sylmk olar. Tbiidir ki, bunun sbbin bir ox khnlmi szlr yen d dilin lt fondunda fal ilnm mvqeyini brpa etmi olur / klaay, arq, bamaq, al, km v b. kimi geyim adlar, milli oyun adlar, dinl, adt v ayinlrl bal szlr- orucluq, iftar amaq, Qurban bayram, Ramazan bayram, eyx, eyxlislam v s./. Etnoqrafik leksika klassik dbiyyatmzda, folklorda, ayrayr mnblrd hm nominativ mnada, hm d slubi fakt kimi ilnmidir. Bdii dilimizin ltind n zngin v milli szlr kimi zn gstrmidir, bu proses indi d davam etdirilir. Sinonimlr leksik- semantik sz qruplar irisind n zngin kateqoriya olduundan etnoqrafizmlr d sinonimlik yaratmaqda frqlnir. Etnoqrafik leksikann norma baxmndan da tdqiqi gstrli ki, leksik, orfoqrafik, morfoloji normalama chtindn bu tematik sz qruplarnn yrnilmsi vacibdir. Nhayt, etnoqrafik sz v terminlr, orfoqrafiya, izahl, etnoqrafik, dialektoloji, tarixi, etimoloji, frazeoloji v habel ikidilli trcm ltlrinin trtibind n qiymtli maddi baza kimi d tqdirlayiqdir.

258

STFAD OLUNMU DBYYAT Azrbaycan dilind ABBASOV . Azrbaycan qhrmanlq dastanlarnn ermni dilin trcm, tbdil, nri tarixi v tdqiqi msllri// Azrbaycan ifahi xalq dbiyyatna dair tdqiqlr. Bak: Elm- 1981. Kitab 6, s.50, 89, 182 s. ABDULLA BHLUL. Kitabi- Dd Qorqudda uyunsuzluq.// dbi tnqid- 1992, I, s.45- 51. ABDULLAYEV BHRUZ. Azrbaycan xs adlarnn izahl lti. Bak, Azrbaycan Dvlt Nriyyat, 1985, 68 s. ABDULLAYEV B. Haqqn ssi. Bak: Azrbaycan Dvlt Nriyyat, 1989, 144 s. ABDULLAYEV .Z. Azrbaycan dili msllri. Bak: Bak Universitetinin Nriyyat. 1992, 329 s. AAYEV . Azrbaycan dili dialekt v ivlrind ilnn bir ne arxaik sz haqqnda.// Azrb.EA-nn xbrlri. Ser.dbiyyat, dil v incsnt- 1968, 4. s. 47- 51. AAYEV .Q. Azrbaycan dilinin Clilabad rayonu ivsi. ND., Bak, 1975, 246 s. AAYEVA F.M. Azrbaycan antroponimiyasna folklor v etnoqrafiyann tsiri haqqnda// Azrbaycan onomastikas problemlri. II, Bak, AP nri 1988, s. 10- 11,308 s. ADLOV M.. Azrbaycan dilind tqlidi szlr. Bak: Azrb.Dvlt Un.- nin nri- 1979. 95 s. ADLOV M. Qanadl szlr. Bak: Yaz- 1988, 440 s. ADLOV M. Niy bel deyirik. Bak: Azrnr 1982, 242 s. ADLOV M.. zahl dililik terminlri. Bak: Maarif- 1989, 394s. VERDYEVA Z.N. AAYEVA F.M. ADLOV M. Klassik dbiyyatmzda dil v slub. Bak: Maarif 1991. AZRBAYCAN 5 cildd. /Trtib edni M.H.Thmasib/. Bak: Azrb. DASTANLARI. SSR EA Nriyyat 1969, c. 4.- 508 s.

259

AZRBAYCAN 5 cildd /Trtib ednlri .Axundov, M.H.Thmasib/- DASTANLARI. Bak:- Azrb. SSR EA Nriyyat 1966- c. 2, 476 s. AZRBAYCAN /Toplayan A.Nbiyev/.- Bak: Gnclik 1977.- 172 s. DASTANLARI . AZRBAYCAN DL Gnc dililrin II respublika konfransnn materiallar. MASR MRHLD. Bak: Elm I 1990, 167 s. AZRBAYCAN DLNN QRB QRUPU DALEKT V VLR.- Bak: Azrb. SSR EA Nriyyat 1967.- 281 s. AZRBAYCAN DLNN MUAN QRUPU VLR. Bak: Azrb. SSR. EA Nriyyat 1955, 262 s. AZRBAYCAN ETNOQRAFYASI. I cild, Bak: Elm- 1988, s.456. AZRBAYCAN ETNOQRAFYA MCMUS. I. II, III, IV buraxllar.Bak: Elm, 1964, 1965, 1977, 1981. AZRBAYCAN ETNOQRAFK MCMUS. I buraxl. Bak: Elm 1964, 220 s. AZRBAYCAN DB DL TARX /sovet dvr/, III cild, Bak: Elm- 1982. 256 s. AZRBAYCAN DB DL TARX. Bak: Elm- 1991, 284 s. AZRBAYCAN MLL GEYMLR. M.: skusstvo Nriyyat, 1972 /foto-albom, 99 foto, trtib, mtnin mlliflri- M.. Atakiiyeva, M..Cbraylova, V.M.slamova. Mtn- 32 sh. azrbaycanca, rusca, ingilisc; prof. P..zizbyovann redaktsi il/. AZRBAYCAN MALDARLIININ NKAFI TARXNDN. Bak, 1969 s. AZRBAYCAN MHBBT DASTANLARI. /Trtib ednlr M.Thmasib, T.Frzliyev, .Abbasov, N.Seyidov/- Bak: Elm, 1979.- 504 s. AZRBAYCAN ONOMASTKASI PROBLEMLR. II, Bak: AP nri- 1988, 308 s. 260

AZRBAYCAN SOVET ENSKLOPEDYASI. IV c., Bak: 1980, s.111. AZRBAYCAN TARX. Bak Azrb.SSR EA Nriyyat1961, c. I 148s. AZRBAYCAN XALQ MAHNI V TSNFLR. Bak: q 1979, 128 s. AZRBAYCAN XALQ MAHNI V TSNFLR. Bak: 1985, 196 s. AZRBAYCAN FLOLOGYASI MSLLR. Bak: Elm -1983, 272 s. AZRBAYCAN FLOLOGYASI MSLLR. II buraxl. Bak: Elm, 1984, 264 s. AZRBAYCAN FLOLOGYASI MSLLR. III buraxl. Bak: Elm 1991, 256 s. AZRBAYCAN FAH XALQ DBYYATINA DAR TDQQLR. Beinci kitab. Bak: Elm 1977, 196 s. AZRBAYCAN FAH XALQ DBYYATINA DAR TDQQLR. Altnc kitab. Bak: Elm- 1981, 182 s. AZRBAYCANIN MADD MDNYYT. VI, VII, VII, IX cildlr. Bak: ELM- 1965, 1973, 1976, 1980. ALEKSEYEV V. Trk xalqlarnn cdadlar: rus dilindn trc m //Azrbaycan mktbi, 1971, 8, s.51- 57. ARASLI H. Nizamid xalq szlri,xalq ifad v zrbimsllri. SSR EA Azrbaycan filialnn xbrlri. Bak, 1942, 8. ARZI QMBR. Krkk xalq dastan: Gnclik- 1971, 31 s. ASLANOV V. Daxili brpa sulu v Azrbaycan dilinin yazyaqdrki fonomorfoloji v leksik- semantik mnzrsinin yrnilmsi. Azrbaycan filologiya msllri. II buraxl, Bak: Elm- 1984, sh.38-44, 264 s. ASLANOV V.. XII sr qdrki Azrbaycan dili haqqnda //Azrbaycan filologiyas msllri. Bak: Elm1983, sh. 73-83, 272 s. ASLANOV V.. Onomastik vahidlrin dilin qdim leksik laylarn yrnmkd yeri. Onomastika problemlrin hsr olunmu III elmi-nzri konfransn materiallar. Bak. 1990, 312 s. 261

ASLANOV E. El-oba oyunu, xalq tamaas. Bak: - q- 1984, 276 s. ATALAR SZ /toplayan blqasm Hseynzad, trtibi H.Qasmzad/, B., Yaz- 1985, 690 s. AXUNDOV A. Dil v adt /Elm v hyat, 1978, 5, 22-23 s. AXUNDOV A. Nav yoxsa Naxvan //Elm v hyat, 1979,10, 27-28 s AXUNDOV A. Torpan kksnd tarixin izlri.B.: Gnclik, 1983,136 s. AXUNDOV A. mumi dililik. Dililiyin tarixi, nzriyysi v metodlar. Bak: Maarif 1988, 272 s. AXUNDOV N. Qaraba salnamlri. Bak: Yaz- 1989, 232 s. AIQ ALI . eirlr. Bak: Yaz 1982, 141 s. AIQ LSGR . Birinci kitab. Bak: Elm. 1972, 328 s. AIQ LSGR. kinci kitab. Bak: Elm, 1972, 328 s. BAIROV Q.K. XV sr Azrbaycan dbi- bdii dilinin leksik, fonetik, Qrammatik xsusiyytlrin dair: ms txllsl airin Qisseyi- Yusif poemasnn sasnda: Birinci mqal// M.F.Axundov ad. Azrb. Pedaqoji Dillr nstitutunun elmi srlri, 1961- buraxl 9, 3-27 s. AIQ MR. Da havas. Bak: Gnclik- 1978, 120 s. BAYATILAR / Trtib edni M.H.Thmasib/- Bak: Ea Azf Nriyyat, 1943, 268 s. BAYATILAR. XVII- XX srlr /Trtib edni A.Mmmdova/Bak: Elm- 1977, - 328 s. BAXLYEVA S.B. Frhngi- trki d etnoqrafik leksika. //Azrbaycan dili masir mrhld. Bak: Elm- 1990, s. 8183, 167 s. BEQDEL Q. Qtran Tbrizi v onun divan. Qtran Tbrizi. Divan /Mqddim/- Bak: 1967. BENET S. Nec yaayasan - yz haqlayasan /ingilis dilindn trcm edni Qznfr Paayev. Bak: Yaz1989, 212 s. BEHBUDOV S.M. Azrbaycan dilinin Zngilan ivsi. ND., Bak, 1966, 407 s. 262

BNYADOV Z. Azrbaycan VII- IX srlrd. Bak: Azrbaycan DvltNriyyat 1989, 336 s. BNYADOV Z.M. Azrbaycan Atabylri dvlti /1136-1225ci illr/ Bak: Elm- 1985, 268 s. BNYADOV T. Azrbaycan etnoqrafiyas 50 ild. Azrb. SSR EA Xbrlri. Ser. tarix, flsf v hquq. B., 1967, 3-4. BNYADOV T. Qdim Azrbaycanda toxuculuq v keiliyin inkiaf tarixin dair. Azrbaycan etnoqrafik mcmusi. I buraxl. Bak: Elm- 1964, 220 s. BNYADOV T. Qzl Qaya. Bak: Gnclik- 1984. BNYADOV T. Zirv- qala. Bak: Gnclik 1983, 262 s. BNYADOVA . Nizami v etnoqrafiya. Bak: Elm- 1992, 156 s. BNYADOV T.. Azrbaycanda dvilik //Azrbaycan etnoqrafik mcmusi. IV buraxl.Bak: Elm- 1981, s.33-40, 172 s. VAQF MOLLA PNAH. srlri.- Bak: Azrb.Dvlt Nriyyat -1968, 280 s. VLYEV A.H. Azrbaycan dialektologiyasna aid materiallar: Gyay keid ivlrinin leksikas. Bak: Azrb.Un-ti nriyyat- 1960.- 87 s. VLYEV K. Szn sehri. Bak: Yaz 1986, 303 s. VLYEV K. Elin yadda, dilin yadda. Bak: Gnclik 1987, 280 s. VLYEV H. Azrbaycan bayatlar grc mnblrind// Elm v hyat, 1979, 11, s. 30- 32. VLXANLI N.M. IX- XII sr rb corafiyanas syyahlar Azrbaycan haqqnda.- Bak: Elm 1974, 223 s. VDAD. srlri.- Bak: Azrb. Dvlt nriyyat- 1977, 106 s. VOROL Q. Bir qdim Hun lifbas haqqnda //dbiyyat a incsnt. - 1981, 3 iyul. VOROL Q. Tarixdn shiflr. Yer v xs adlar. Kommunist qzeti. 1986, 3 iyun. QARABANAMLR. Birinci kitab. Bak: Yaz- 1989, 192 s. QARABANAMLR. kinci kitab. Bak: Yaz 1991. 263

QASIMZAD F.F. Novruz- Bahar bayram. Bak- 1989, 64 s. QASIMOV M.. Azrbaycan dili terminologiyasnn saslar. Bak: Elm -1973, 186 s. QAFFAROV T. Azrbaycan knd halisinin hyat trzi. Bak:- Elm, 1991, 408 s. QEYBULLAYEV Q. Qaraba. Etnik v siyast tarixin dair. Bakv: Elm 1990, 248 s. QEYBULLAYEV Q.. Azrbaycan toponimiyasnda rb tbqsi haqqnda //Azrb. SSR EA-nn Xbrlri. Ser. dbiyyat, dil v incsnt. 1976, I, s. 80- 88. QEYBULLAYEV Q.. Azrbaycanda endoqam nikahlar haqqnda //Azrbaycan etnoqrafik mcmusi. III buraxl. Bak: Elm - 1977, s. 160- 173,- 228 s. QHRMANOV C.V., LYEV R.M. Kvamil- t tbir v onun mllifi haqqnda // lyazmalar xzinsind.- Bak: Elm1979, s. 5- 17. QHRMANOV C. srarnam: lyazmasnn faksimilsi, szlk v izahat.- 1964.- 145 s. QHRMANOV C. Kivrinin bir lyazma Divan haqqnda //lyazmalar Xzinsind.- Bak: Elm- 1976.- s.46-52. QHRMANOV C.V., HACIYEVA Z.T. Yusif Mddah. Vrqa v Gla. XIV sr Azrbaycan yazl abidsi: Mtn v qrammatik oerk. Bak: Elm- 1988, - 184 s. QHRMANOV C. Nsimi Divan nn leksikas.- Bak: Elm- 1970,568 s. QHRMANOV C. Hinduah Naxivaninin ltindn fraqmentlr //lyazmalar xzinsind.- Bak: Elm- 1972, -s.121140. QUBATOV .B. Azrbaycan xalq il vahid qardalq ailsind. Bak: Elm- 1991, 200 s. QUKASYAN V.L. Azrbaycan dilinin tkkl tarixin dair qeydlr //Azrbaycan filologiyas msllri.- Bak: Elm1983,- s.35-62. QULYEV H. Odlar yurdunda bahar bayram. d.v inc. qz., 1982, 26 mart, s. 7. 264

QULYEV H.,TAIZAD N. Metal v xalq sntkarl. Bak, 1968,-s. QURBAN 55 eir. Bak: Gnclik 1972, 63 s. QURBANOV A. mumi dililik, I hiss, Bak: Maarif- 1989, 568 s. QURBANOV A. Masir Azrbaycan dbi dili. Bak: Maarif 1985, 408 s. QURBANOV A. Azrbaycan onomalogiyas msllri. Bak: AP nri -1986, 101 s. QURBANOV A.M. Azrbaycan dilinin onomalogiyas. Bak: Maarif- 1988, 596 s. DAISTAN MSSR RAZSNDK AZRBAYCAN VLR: lyazmas //Azrb.SSR EA Nsimi ad. Dililik nstitutu. Bak: 1980, 595 s. DADAZAD M. Dd Qorqud dastanlarnda Azrbaycan etnoqrafiyasna dair bzi mlumatlar //Azrbaycan etnoqrafik mcmusi. III buraxl. Bak: Elm -1977, s.182-194, 228 s. DADAZAD M.A. Kbbad oyunu haqqnda //Azrbaycan etnoqrafik mcmusi. IV buraxl. Bak: Elm 1981, s.148-152-172 s. DASTAN- HMD- HRAM. Bak: Gnclik 1978, 96 s. DLL H.. Azrbaycann cnub xanlqlar: XVIII srin ikinci yarsnda.- Bak: Elm- 1979,- 144 s. DMRZAD . 50 sz. Bak: Gnclik 1968, 108 s. DMRZAD . Azrbaycan dbi dilinin tarixi. I hiss. Bak: Maarif 1979, 268 s. DMRZAD .M. Azri dbi dili tarixi. Bak: AP nri1967.- 84 s. DMRZAD .M. Azrbaycan dbi dilinin inkiaf yollar. Bak: AP nri- 1958.- 44 s. DMRZAD .M. Kitabi- Dd Qorqud dastanlarnn dili.-Bak: Azrb. Ped. n-tunun nriyyat, 1959.- 161 s. EYVAZOVA R. Kivri Divan nn dili.- Bak: Elm- 1983138 s. EL LNG Bak: Gnclik- 1983, 388 s. 265

ZZOV E. Azx n demkdir? //dbiyyat v incsnt, 1986,- 19 dekabr. ZZOV E.. Azrbaycan dilinin tarixi dialektologiyas /dialekt sisteminin tkkl v inkiaf/. DD., Bak: 1990, 385 s. ZZOV E. Brd toponimi //Elm v hyat, 1987, 6, s.1718. ZZOV E.. Korolu. nlibel. Misri qlnc: Etimoloji qeydlr //Dililik corafiyas, tarixi dialektologiya v trk dillrinin tarixi problemlri. Elmi srlrinin tematik mcmusi. Bak: ADU-nun nri- 1982, s.60-66. ZZOV E. Tbriz-Tevriz // dbiyyat v incsnt. 1981,22 may. LBYZAD E. dbi xsiyyt v dil. Bak: Yaz -1982, 198 s. LZAD Z. Azrbaycan atalar szlrinin hyat. Bak: Yaz- 1985, 245 s. LYAROV S. Ddm Qorqud kitabnda anaxaqanl tarixinin izlri //Azrbaycan filologiyas msllri. II buraxl. Bak: Elm- 1984, s.185- 198. LYEV li Azrbaycan qrb rayonlarnn toponimiyas /Qazax, Gdby, Tovuz v amxor rayonlarnn materiallar sasnda/ ND., Bak. 1975, 171 s. LYEV li Kitabi-Dd Qorqud dastannda adtnnlr//Elm v hyat, 1979, 10, s.24-25. MROVA .R. Etnoqrafik toponimlrin yaranma yollar /leksiksemantik sul// Azrbaycan dili masir mrhld. Bak: Elm1990 s. 83-85, 167 s. MROVA C. Etnoqrafik toponimlrin yaranma sullar //Azrbaycan dbi dilind norma v normalama msllri . Bak: Elm- 1991. s.126-128, 194 s. SGROV H.A. Azrbaycan dilind metal emal il bal pe- snt szlri //Azrbaycan SSR EA Xbrlri. dbiyyat, dil v incsntser., 1990, 3, s.59- 62. SGROV H.A. Azrbaycan dilinin pe- snt leksikasnda zrgrlik terminlrinin yeri //Azrbaycan dili masir mrhld. Bak: Elm, 1990, s.68-71, 167 s. 266

SGROV H.A. Azrbaycan dilind zrgrlikl bal bzk adlar //Azrbaycan dbi dilind norma v normalama msllri. Bak: 1991, s. 121- 123, 194 s. FNDYEV R. Azrbaycan maddi mdniyyt nmunlri. Bapk, 1960. HMDOV B.B. Azrbaycan dili sz yaradclnda sadlm meyli /iv materiallar sasnda/. Bak: AP nri1990, 92 s. HMDOV B.B. Azrbaycan dili ivlrind sz yaradcl /tarixi tdqiqat/. fil.elm.doktoru alimlik drcsi alman n tqdim edilmi dissertasiyann avtoreferat. Bak: 1991, 46 s. HMDOV T. El-obamzn adlar.Bak,1984. HMDOV .C. Azrbaycan kulinariyas.Bak: q- 1987, 232 s. HMDOV T. Azrbaycan toponimikasnn saslar. Bak: Bak Universiteti nriyyat -1991, 312 s. HMDOV F. Szlrin leksik- semantik inkiaf haqqnda.//Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisi, 1983, 2, s.45-48. ZAHD A. Masir rb dilind trk mnli szlr. Bak: Elm1977, 146 s. ZRNZAD H. Fars dilind Azrbaycan szlri.Bak: Azrbaycan SSR EA Nriyyat 1962, 434 s. BRAHMOV B.. Naxvan SSR EA Nriyyat 1962, 434 s. Naxvan ivlri qrupunun bzi lt xsusiyytlri. Bak, 1960. KAZIMOV . Mexset trklrinin dili //Azrbaycan dbi dilind norma v normalama msllri. Bak: Elm-1991, s.98-100, 194 s. SLAMOV M. Azrbaycan dilinin Nuxa dialekti. Bak: Azrbaycan SSR EA Nriyyat- 1968, 274 s. KRMOV T. Arabalar //Elm v hyat, 1978, 2, s. 28-29. KRMOV . Ermnistan SSR Krasnosellova cevan rayonu. Azrbaycan ivlri.ND.,Bak, 1970, 427 s. KRMZAD F. Xudafrin krps. Roman. B.: Yaz- 1982. 382 s. 267

KTAB-DD QORQUD / trtib, transkripsiya, sadldirilmi variant v mqddim. Frhad Zeynalov v Samt lizadnindir/.Bak: Yaz- 1988, 265 s. KOROLU . Bak, 1956, 453 s. MAKULU. Azrbaycan szlri fars dilind. Nizami adna Dil v dbiyyat nstitutunun srlri. V c., 1954. MAHMUDOV Y. Syyahlar. Kflr.Azrbaycan.Bak: Gnclik, 1985, 188 s. MAHMUDOV M. VI sr rb eirind ilnmi bir Azrbaycan sz haqqnda. // Azrbaycan filologiyas msllri. Bak: Elm -1983, s.94-100. MMMDOV .O. Azrbaycan dilinin tarixi kursunda qrammatika v sz yaradcl arasnda laq problnmlrin dair //Azrbaycan dili. Respublika elmi-metodik konfransn materiallar.Bak, 1984. s. 125- 127. MMMDOV .O. Etnoqrafiya terminlri //Terminologiya msllri. Bak: Elm-1984, s.56-58. MMMDOV .O. Azrbaycan dilinin lt trkibind etnoqrafik leksikann yeri // Azrb. SSR EA Xbrlri. Ser. dbiyyat, dil v incsnt. Bak, 1985, 2, s. 81- 83. MMMDOV .O. Azrbaycan mnli bzi etnonim v etnotoponimlr haqqnda. s. 85-87// Azrbaycan onomastikas problemlrin dair konfransn materiallar. Bak: AP nri, 1986, s.333. MMMDOV .O. Ekran,efir v dilimiz. Bak: Elm- 1989, 72 s. MMMDOV .O. Antroponimlr v adt-nnlrimiz. Azrbaycan onomastikas problemlrin hsr olunmu II elminzri konfransn materiallar. 15- 16 aprel 1988. Bak, 1988, s.58-59, 308 s. MMMDOV .O. Azrbaycan dilinin etnoqrafiya leksikasna aid bzi qeydlr //Azrb. SSR EA Xbrlri. Ser.dbiyyat, dil v incsnt, 1989, 3, s.48-51, 144 s. MMMDOV .O. Etnoqrafizmlr etnotoponim kimi. Azrbaycan onomastikas msllri III elmi-nzri konfransnn materiallar, 1990. 268

MMMDOV SMAYIL Etnoqrafiya terminologiyasna dair qeydlr //Terminologiya msllri. Elm: Bak- 1990, s. 2729, 90 s. MMMDOV . Azrbaycan dilinin leksik eormalar //Azrbaycan dbi dilind norma v normalama msllri. Bak: Elm- 1991, s. 10- 13, 134 s. MMMDOV . Etnoqrafizmlrin slubu xsusiyytlri// slubi linqvistik fnlrin tdrisi problemlri /Elmi seminarn materiallar/ Bak- 1991, s.41-46, 115 s. MMMDOV .O. Nizami srlrinin dilindki bzi etnoqrafik szlr dair. //Azrbaycan EA Xbrlri. Ser.dbiyyat, dil v incsnt. Bak, 1991, I s. 115- 117, 144 s. MMMDOV .O. Azrbaycan dilind khnlm etnoqrafik szlr //Azrb.EA Xbrlri.Ser.dbiyyat,dil v incsnt, 1991, 2, s.91-98, 140 s. MMMDOV Y. Orxon-Yenisey abidlrind adlar. I hiss, Bak: AP nri 1979, 114 s. MMMDOV Y. Orxon-Yenisey abidlrind adlar. II hiss, Bak: AP nri 1981, 110 s. MMMDOV Y. Azrbaycan dilind szlrin leksik- semantik inkiaf. Bak: AP nri, 19897, 84 s. MMMDOV MSM Dillrin qaolql laqsi /Azrbaycan v ermni dillrinin materiallar sasnda/. Drs vsaiti, Yerevan, 1986, 112 s. MMMDOV R. Naxvan hrinin tarixi oerki, elmi nri. Bak: 1977, 157 s. MMMDOVA B.R. Geyim adlar v Azrbaycan etnoqrafik onomatikasnda onun ksi// Azrbaycan onomastikas problemlrin hsr olunan II elmi- nzri konfransn materiallar 15- 16 aprel, Bak: 1988, s. 274- 276: 308 s. MDYEV Q.. Zaqafqaziyann Azrbaycan toponimlri. Bak: Elm- 1990,148 s. MHMMDHSEYN HRYAR Aman, ayrlq /poema v eirlr/. Bak:Yaz 1981, 108 s. MHRRMOVA R. Sabirin satirik eirlrinin leksikas. Bak: Azrb.SSR EA Nriyyat 1968, 142 s. 269

MRZYEV A. Bayramlar, Mrasimlr. nnlr. Bak: Gnclik -1983, 72 s. MOLLAZAD S.M. Azrbaycan SSR-in Qax rayonu ivlri. ND., Bak, 1966, 354 s. MURADOV .M., ABBASOV F.H. Masir mrhld demoqrafiya siyasti. Bak: Elm- 1986, 104 s. MUSTAFAYEV A.N. irvann maddi mdniyyti. Bak: Elm- 1977, 158 s. MUSTAFAYEV A.N. Azrbaycanda rbaflq snti /tarixi etnoqrafik tdqiqat/ Bak: Elm- 1991, 192 s. MASR AZRBAYCAN DL. xildd, I cild. Bak: Elm1978, 324 s. NBYEV A. laxr rnblri. Bak, 1990, 62 s. NSRL M.N. Yaay evinin mnyin dair// Azrbaycan etnoqrafik mcmusi. III buraxl. Bak: Elm 1977. NAXIVAN MSSR-in DALEKT V VLR. Bak: Azrb.SSR EA Nriyyat 1962, 326 s. NOVRUZOV M.D. Bzi qadn adlarnn etimologiyas /xanm, byim, bik, ban// Azrbaycan dilinin etimologiya v onomastikas msllri. Elmi srlrin tematik mcmusi. Bak: Universitet nriyyat -1990, s.32- 36/ 105 s./. RAMAZANOV K.T. Azrbaycan dilinin Salyan dialekti. ND., Bak, 1955, 475 s. RAMAZANOV K.T. Ava kilisinin etimologiyas //Azrb. SSR EA Xbrlri. ctimai elmlr seriyas. 1963, 3 4, s. 99. RAMAZANOV K.T. Ayala sznn etimologiyas //Azrb. SSR EA Xbrlri ctimai elmlr seriyas. 1965, 6, s. 1117. RAMAZANOV K.T. Qohumluq bildirn qoa szlr /luz qrupuna daxil olan trk dillri materiallar sasnda // Azrb. SSR EA Xbrlri. Ser. dbiyyat, dil v incsnt, 1970, 3. RAMAZANOV K.T. Trk dillrinin cnub- qrb qrupunda qoa szlr// yemk imk adlar/ //Azrb. SSR EA Xbrlri. Ser.dbiyyat dil v incsnt, 1974, 2.

270

RCBOV Q.. Azrbaycanda sd mhsullar hazrlanmasnn xalq sullar // Azrbaycan etnoqrafik mcmusi.II buraxl. Bak: 1977, s. 47- 64- 228 s. RZA A.. Azrbaycan dilind alnma mit leksikas. ND.nn avtoreferat. Bak, 1990, 21 s. RSTMOV R.. Quba dialekti.Bak: Azrb.SSR EA Nriyyat- 1961, 282 s. RSTMXANLI S. mr kitab. Bak: Gnclik- 1988, 368 s. SADIQOV .. eyx Sfi tzkirsind qohumluq terminlri //Azrb. SSR EA Xbrlri.Ser.dbiyyat, dil v incsnt, 1971, 3-4. SEYDOV M. Azrbaycan mifik tfkkrnn qaynaqlar. Bak: yaz- 1983, 326 s. SEYDOV M. Bzi abidlrd v xalq yaradcl nmunlrind adqoyma adtinin qalqlar haqqnda mlahizlr// Azrbaycan ifahi xalq dbiyyatna dair tdqiqlr. Beinci kitab. Bak: -Elm- 1977, s.47-58, 196 s. SEYDOV M. Azrbaycan xalqnn soykkn dnrkn. Bak: Yaz - 1989, 485 s. SLEYMANOV MANAF. Eitdiklrim, oxuduqlarm, grdklrim. Bak: Azrnr- 1989, 376 s. SLAYMANOV .M. Azrbaycan dilinin mnvi mdniyyti leksikasna dair //Azrbaycan dili masir mrhld. Gnc dililrin II respublika konfransnn materiallar. Bak: Elm, 1990. SLEYMANOV . Azrbaycan dilinin mrasim leksikasnda qdim trk mnli szlr.// Azrbaycan bdi dilind norma v normalama msllri. Bak: Elm- 1991, s.26-29. TAPMACALAR / toplayan v trtib edni Nurddin Seyidov/. Bak: Gnclik-1969, 80 s. TRLANOV M., FNDYEV R. Azrbaycan xalq snti. Bak, 1960. THMASB M.H. Bir tarixi hqiqtin eposdak izlri. //Azrbaycan ifahi xalq dbiyyatna dair tdqiqlr. Altnc kitab. Bak: Elm, 1981, sh. 3- 19, 182 s. TOY V HALAY MAHNILARI. Bak: Gnclik- 1980, 112 s. 271

TKNMZ BULAQ /Azrbaycan xalq rqs mahnlar v tamaalar. Toplayan v trtibisi Loman Aayev/. Bak: q- 1986, 70 s. XALIQOV F.R. Azrbaycan folklorunda totemik v teonimik grlrl bal adlar// Azrbaycan dili masir mrhld. Bak: 1990, s. 71- 74, 167 s. XASYEV Z.. Azrbaycan dili dialekt v ivlrinin qrb qanununda heyvandarlq terminlri. ND., Bak, 1976, 141 s. XLLOVA F. Adt v nnlr. / Sosialist ail mit adt- nnlri/. Bak: Gnclik- 1986, 70s. XST BAYRAML Mnim Gym. Bak: Yaz -1987, 150 s. XUDYEV N. Azrbaycan dbi dili lt trkibinin inkiaf /Sovet dvr/ Bak: AP Nri -1986, 84 s. XUDYEV N. Azrbaycan dbi dilinin sovet dvr. Bak: Maarif -1989, 402 s. XUDYEV N. Trcm dbiyyat v dbi dilimiz. Bak, 1991, 112 s. XUDYEV N. Azrbaycan dbi dilinin tkkl. Bak% 1991, 150 s. HACIYEV T. . Azrbaycan dilinin Cbrayl ivsi, ND., Bak, 1961. HACIYEV TOFQ. Azrbaycan dili tarixi. Bak: ADU Nri1976, 156 s. HACIYEV T. Azrbaycann qdim onomastiikasna dair. Azrbaycan Filologiyas msllri. Bak: Elm- 1984, s.125136, / 262 s./ HACIYEV T. . Azrbaycan bdi dili tarixi /II hiss/. Bak: Maarif -1987, 196 s. HACIYEVA Z.T. Suli Fqih. Yusif v Zleyxa. Bak: Maarif1991, 180 s. HACIBYOV . Musiqili komediyalar. Bak: Azrb. SSR EA Nriyyat. 1959. HEYDROV M. Orta srlr Azrbaycan hr hyat //Elm v hyat, 1979, 11, s. 25- 27. 272

HVLOV H.A. XIX srin sonu XX srin vvllrind Azrbaycann maddi mdniyyti. Bak. 1969. HVLOV H.A. Azrbaycan etnoqrafiyas. Bak: Elm- 1991, 256 s. HKMOV M. Azrbaycan aq dbiyyat /Qdim v orta srlr/ Bak: Yaz- 1983, 240 s. HKMOV M.. Xalqmzn deyimlri v duyumlar /toplayb yazya alan v trtib edni f.e.d. M.. Hkimov/ Bak: Maarif1986, 392s. HSNOV .Q. Gnc dialektinin leksikas /Heyvandarlq v kinilik terminlri/. ND., Bak, 1974, 194 s. HSNOV H.. Masir Azrbaycan dilinin leksikas, Bak: Maarif -1988, 308 s. HTM Tehran dialekti. ND., Bak, 1953. HSEYNZAD M. Masir Azrbaycan dili. Morfologiya, Bak: Maarif- 1973, 358 s. HSEYNOV .A. Azrbaycan SSR Qazax rayonu ivlrinin leksikas. ND., Bak, 1975. HSEYNOV SA Mhr. Bak: Gnclik- 1978, 294 s. HSEYNOV M. Azx maarasnda. //Elm v hyat, 1976, 6. HSEYNOV F.. XIX srin vvllrind Azrbaycanda qoyunuluq tsrrfat. ND., Bak, 1972. OBANOV M.N. Azrbaycan antroponimikasnn saslar. DDA Bak- 1992, 60 S. OBANOV M.N. Bolnisi rayonu /Grcstan SSR/ ivlrinin leksikas. ND., Bak, 1973. MNZMNL Y.V. Qzlar bula. Qan iind. Romanlar. /apa hazrlayan v n szn mllifi Tofiq Hseynov/ Bak: 1987, 328 s.Yaz. CAVADOV . Morfoloji kateqoriyalarn slubi imkanlar //Azrbaycan bdii dilinin slubiyyat /oerklr/ Bak:- Elm1970, 358 s. CAVADOV . Trk dillrindki Adaql v dyn szlri haqqnda haqqnda //Azrbaycan SSR EA Xbrlri. Ser. dbiyyat, dil v incsnt, 1988, I, s. 43- 45. 273

CAVADOVA M. ah smayl Xtainin leksikas. Dhnam poemas zr. Bak: Elm 1977- 215 s. CHANGROV M. Azrbaycan milli dbi dilinin tkkl. I hiss. Bak: Elm- 1978, 235 s. CAHANGROV M.P. Mnb myynliyi dil tarixinin yaranmasnda ilkin rtdir // Vopros dialektoloqii trkskix zkov. Baku: zd- vo AN Azkrb. SSR. 1986, t.3. s. 248-252 CLLOV F. Azrbaycan dili morfologiyasndan oerklr. Drs vsaiti. Bak: Azrb.Dvlt Un- nin nri 1985. 108 s. CLLOV F.A. Azrbaycan dilinin morfologiyas. Bak: Maarif- 1988. 285 s. CNUB AZRBAYCAN DBYYATI ANTOLOGYASI. dild. I c., Bak: Enlm- 1981, 383 s. CNUB AZRBAYCAN DBYYATI ANTOLOGYASI. cildd. II c., Bak: Elm- 1083, 580 s. CNUB AZRBAYCAN DBYYATI ANTOLOGYASI. III c., Bak: Elm, 1988, 552 s. CFRZAD . Bak- 1501. Bak: Yaz 1981, 263 s. CFRL L /li Kamil olu Cfrov/. Azrbaycan dilinin Qazax dialekti. ND., Bak, 1061, 444 s. CFRL . K. arxaik sz haqqnda //Trk dillrinin tarixi v dialek tologiyas problemlri. Elmi srlrin mvzu mcmusi Bak: ADU-nun nri- 1986, 53- 56. CFROV V.B. Azrbaycan dilind meterologiya terminlri. NDA. Bak- 1990, 26s. CFROV S. Azrbaycan dilind sz yaradcl. Bak: 1960, 203. CFROV S. Masir Azrbaycan dili. Leksika. Bak: -Maarif- 1970. 235 s. HRYAR M. Aman, ayrlq: Poema v eirlr.- Bak: Yaz- 1981,-106 s. RLYEV M. Azrbaycan dialektologiyasnn saslar. Ali mktblr n drs vsaiti. II nri- Bak: Maarif 1968- 421 s. RLYEV M.A. Bak dialekti.- II nri.- Bak: Azrb. SSR EA Nriyyat - 1957, 226 s. 274

RLYEV M.. Qardak illrd Azrbaycan dililiyinin vziflrin dair // Azrb. SSr EA nn Xbrlri. Ser. dbiyyat, dil v incsnt. 1975,- 3, - s. 53- 56. KROV A. Sosialist adt v nnlri //Elm v hyat, 1979, 7, s.15- 16. RUS DLND ABDULLAEVA N. Kovrovoe iskusstvo Azerbaydjana. Baku, 1971. ABDULADZE .A. Trkskie perevod slovnika slovar Sulxan Saba Orbeliani. Tbilisi, 1968, 18 s. ABELOV N. A. Gkonomieskiy bt qosudarstvennx krestn Qeokayskoqo i amaxinskoqo uezdoa Bakinskoy qubernii// MGBQKGK, Tiflis, 1986, t.6. vp.2, s. 140- 151. ABELOV N. A. Gkonomieskiy bt qosudarstvennx krestn Elizavetpolskoqo uezda Elizavetpolskoy qubernii// MGBQKGK, Tiflis, 1987,t. 7, s. 131- 157. AQAMALEVA S.M. Qonarstvo Azerbaydjana v XX- naalo XX v /storiko- gtnoqrafieskoe issledovanie/. AKD. Tbilisi, 1981, s.21. AQARNOVA S.S. Materialna kultura lezqin X1X naalo XX v. M., Nauka, 1987, 304 s. ADIQ,BALKARI KARAAEVI V ZVESTX EVROPEYSKX AVTOROV X- X1X vv. Knijnoe izdatelstvo Glbrus, Nalik, 1974, 636 s. AZERBAYDJANSKA KULTURA. Baku, 1964, 120 s. AYDAROV R. zk v orxonskix pamtnikax drevnetrkskoy pismennosti U veka A.A. 1976, 380s. AKTUALNIE VOPROSI KARAAEVO- BALKARSKOY QRAMMATK LEKSK. Nalik, 1982. AKTUALNIE PROBLEMI SOVETSKOQO UYQUROVEDEN. zd- vo Nauka Kaz. SSR A- A. 1983, 272 s. ALEV V. Kultura gpoxi sredney bronz AzerBaydjana. ADD. Tbilisi. 1983, 22s. ALEV Q. Linqvistieskie i gkstralinqvistieskie faktor V antroponimii. ADD, A- A, 1989. s. 275

ALEV . Midi drevneyee qosudarstvo na territorii Azerbaydjana.// Oerki po drevney istorii Azerbaydjana.Baku: zd- vo AN Azerb.SSR, 1956, s.97- 169. ALZADE A.A. Laqi- poselok remeslennikov /Gtnoqrafieskoe issledovanie sovremennoqo bta/ AKD, Tbilisi. 1983. AMROVA Dj.R. Gtnoqrafieskie toponimi AzerBaydjana. AKD, Baku, 1992, 21s. AREALNIE SSLEDOVAN V ZIKOZNAN GTNOQRAF. zdatelstvo Nauka, L., 1977, 264 s. AREALNIE SSLEDOVAN V ZIKOZNAN GTNOQRAF. zk i gtnos /Sbornik naunx trudov. Otvetstvenny redaktor N.. Tolstoy/.- O., Nauka, 1983, 252 s. ARTX L. F. Funkii obrdovoqo xleba kak provlenie kulturno-btovoy obhnosti narodov// Material konferenii v Nalike 1975 qoda. /nstitut iskusstva, follora i gtnoqrafii AN USSR/ 1975, s. 107- 110. ASKEROV N.A. Qidronim v azerbaydjanskom zke. AKD. Baku- 1986, 22 s. ASLANOV V.. storieska leksikoloqi azerbaydjanskoqo zka /problema rekonstrukii/ DD, Baku, 1973, 370 s. ASLANOV V.. storieska leksikoloqi azerbaydjanskoqo zka / problema rekonstrukii/. /Dis. Napisana na russkom zke/ ADD, Baku, 1973, 36 s. AXMANOVA O.S. Slovar. Linqvistieskix terminov. M.zd-vo Sovetska gniklopedi, 1966, 606 s. AXMEDOVA V.A. Tradiionnoe xlebopeenie v Azerbaydjane /istoriko- gtnoqrafieskoe issledovanie/ KL., Baku, 1937, 226 s. AXMETNOV R.Q. Obha leksika duxovnoy kultur narodov Sredneqo Povolj. zdatelstvo Nauka, M., 1981, 144s. AXMETNOV R.Q. Obhaa leksika materialnoy kultur narodov Sredneqo Povlj Nauka, M., 1989, 200 s. AMARN M.. Bolqar i uvai: arxeoloqi, istori, gtnoqrafi T. XU, vp. 1, Kazan, 1902. 276

AURBEYL S.B. O toponime Aran // Material dokladov P naunoy konferenii, posvennoy izueni toponimi Azerbaydjanskoy SSR. Baku.Glm.1981, s.17-20. AURBEYL S.B. Qosudarstvo irvanaxov: U1-XU1 vv. Baku: Glm, 1983,- 344 s. BAQROV Q.A. Osobennosti razqovornoqo zka v azerbaydjanskoy proze / na materiale azerbaydjanskoy proz kona X1X naala XX vv./ ADD. Baku- 1991, 70 s. BALAAN N.. Azerbaydjanska narodna odejda kona X1X- naala XX v. DD., Baku, 1967. BASKAKOV N.A. Trkskie zki. M.: zd-vo vostonoy lit-r, 1960, -247 s. BASKAKOV N.A. Gtnoqrafieska leksika i terminoloqi v naionalno-russkix slovarx/ na materiale trkskix zkov/ // Problematika opredeleniy terminov v slovarx raznx tipov, L., Nauka s. 236- 243, 1976, 266 s. BASKAKOV N.A. Russkie familii trkskoqo proisxojdeni. M., Nauka- 1979. 279 s. BASKAKOV N.A., QADJEVA N.Z., KUZNEOV P.., SOKOLOV S.A. Teoretieseik problem i vopros po trkskomu zkoznani, rekomendueme dl doktorskix i kandidatskix dissertaiy, j. Sovetska trkoloqi, 1981, 2, s. 32- 37. BASKAKOV N.A. Trkka leksika v Slove o polku qoreve. M.: Nauka, 1985, 208 s. BAXLUL ABDULLA Azebaydjanskiy obrdovy folklor i eqo pogtika. Baku: Glm, 1990, 216 s. BAKRSKA LEKSKA.UFA, 1966. BEREZN .N. Puteestvie po daqestanu i Zakavkaz. Kazan, 1849. BERNTAM A.N. Oerk istorii qunnov.- L., zd- vo Leninqr. Qos. Un- ta im. A.A. Jdanova, 1951, 256 s. BLAQOVA Q.F. O nesxodstvax tipoloqieski podobnx arealov /-ikak pokazatel mnojestvennosti v sredneaziatskix trkskix qovorax/ //Arealne issledovani v zkoznanii i gtnoqrafii. zdatelstvo Nauka, L., 1977, 83- 97, 264 s. 277

BROMLEY .V. Sovremenne problem gtnoqrafii /oerki teorii i istorii/ zdatelstvo Nauka, M., 1981, 390 s. BROMLEY .V. Oerki teorii gtnosa. zdatelstvo Nauka, M., 1983, 414 s. VELEV M.Q. /Baxarl/. Azerbaydjan /fiziko- qeoqrafieskiy oerk/. Baku, zd, AN Azerb. SSR, 1921, 179 s. VNOQRADOVA L.N. Zimn kalendarna pogzi zapadnx i vostonx slavn /Qenezis i topoloqi koldovani / zdatelstvo Nauka, M., 1982, 256 s. VAMBER A. Piha i napitki, kotore mne sluilos videt na Maqometanskom vostoke // Voenn sbornik, Spb. 1868, 8, 99 s. VAMBER A. Oerki i kartin vostonx nravov. Spb. 1877, 39, 75 s. QADJEVA N.Z. vleni zkovoy interferenii v poqraniex zonax trkskix zkov Sredney Azii // Arealne issledovani v zkoznanii i gtnoqrafii. zdatelstvo Nauka. Leninqrad, 1977, 76- 83-264 s. QADJEVA N.M. Vokativ v azerbaydjanskom zke. AKD, Baku- 1992, 26 s. QADJXALLOV M.K. Azerbaydjanska toponimi qo-vostonx /Dmanisskoqo, Bolnisskoqo, Marneulskoqo i Qardabanskoqo/ rayonov Qruzinskoy SSR AKD, Baku, 1990, 24 s. QASANZADE N.N. Terminoloqieska leksika Kitabi- Dede Korkud AKD, B., 1992, 26 s. QASANOV B.S. Proess zaimstvovani i osobennosti osvoeni zaimstvovannx slov v zke / na materialax trkskix leksieskix glementov v nemekom zke/ AKD, 1976, 42 s. QEYBULLAEV Q.A. O proisxojdenii nekotorx gtnotoponimov Azerbaydjana //Azerbaydjanskiy gtnoqrafiieskiy sbornik, vpusk, IU, Glm - Baku-1981, s. 153- 164,- 172 s. QEYBULLAEV Q.A. Toponimi Azerbaydjana: storikogtnoqrafieskoe issledovanie. B.,Glm, 1986, 192 s. 278

QEYBULLAEV Q.A. K Gtnoqenezu azerbaydjanev /istorikogtnoqrafieskoe issledovanie/ t.I Baku: Zlm- 1991, 552 s. QORBAEV K.S. zk- pamtnik kultur. L., 1965. QORBAEV K.S. Kariantnost slova kak leksikoqrammatieskiy fenomen. Vj. 1975, 1, s.55. QORDLEVSKY V.A. K voprosu o vlinii turekoqo zka na arabskiy. Zapiski vostokovedov AN SSR. L., 1932. QORDLEVSKY V.A. zbranne soineni. M.: zdatelstvo vost. Lit., 1960, t. 1 -551 s. QUKASN V., ASLANOV V. ssledovani po istorii azerbaydjanskoqo ka dopismennoqo perioda.- Baku, 1986, 228 s. QULEV A.M. Leksika axbuzskix qovorov azerBaydjanskoqo zka.AKD, Baku , 1984, 18 s. QULEV Q.A. Zemledeleska kultura Azerbaydjana /istoriko - gtnoqrafieskoe issledovanie/. ADD, B., 1968, 24 s. QUMLEV L.N. Xunn. Sredinna Azi v drevnie vremena. M., zd-vo Vost- oy lit-r. 1960, 291 s. QURA A.V. Pogtieska terminoloqi severnorusskoqo svadebnoqo obrda //Folklor i gtnoqrafi. Obrd i obrdovy Folklor. L., 1974, s.173- 176. QUSEYNOV R.A. Trkskie gtnieskie qrupp XI- XII vv. v Zakavkaze // Trkoloqieski sbornik: 1972- M.: Nauka, 1973, s. 375- 381. QUSEYNOV R.A. Oquzskiy toponimieskiy plast v Azerbaydjanskoy SSR// material dokladov P naunoy konferenii, posvhennoy izueni toponomii Azerb-oy SSR. Baku, Glm, 1991, s.21- 23. DRR A.M. Sovremenne nazvani kavkazskix plemen // SMOMPK, Tiflis, 1898, v.10, 132 s. DJAFAROV N.Q. Azerbaydjanskiy literaturny zk XVIII v. ADD, B., 1991, 52 s. DJAFAROV .. Azerbaydjanskie gtnoqidronim trkskoqo proisxojdeni. AKD, Baku- 1988, 22 s. DJK S.S. O Qruzinsko- azerbaydjanskix zkovx vzaimootnoenix. Trud instituta zkoznani AN Qruzinskoy SSR. Seri vosvostonx zkov. T.P. Tbilisi, 1957,s. 279

DMTREV N.K. O trkskix glementax russkoqo slovarLeksikoqrafieskiy sbornik. Vp. 3, M., 1958. DMTREV N.K. Stroy trkskix zkov. M., zd- vo Vostonoy literatur, 1962, 608 s. DMTREV N.K. O trkskix glementax russkoqo slovar // Stroy trkskix zkov. M., 1962, s. 503- 569. 608 s. DREVNY DERBENT. Nauka, M., 1982. JUKOVSKY P.M. Kulturne rasteni i ix sorodii. zd. 3-oe L., 751 s. JUMAKULOVA Q. Btova leksika v gpose Manas. AKD, Frunze, 1988, 20 s. ZEYNALOV M.A. Btova leksika v dialektax i qovorax azerbaydjanskoqo zka na territorii Naxievanskoy ASSR. Akd Baku, 1982, 25 s. BRAQMOV S. Professionalna leksika Uzbekskoqo zka /na materiale Ferqanskix qovorov/. Takent, 1962. ZMAYLOVA A.A. Jenskie qolovne ubor Azerbaydjana. Elm: Bak, 1981, s.93-105.- 172 s. MAMKULEVA K.Q. arurskie qovor azerBaydjanskoqo zka. AKD, Baku- 1991, 30 s. OANN DE QALO NFONTBUS. Svedeni o narodax Kavkaza (1404 q.): iz so.kn. Poznani mira, Baku: Glm, 1980, 42 s. STOR AZERBAYDJNA. Baku, Glm, 1979, 304 s. STOR NARODOV VOSTONOY ENTRALNOY AZ S DREVNEYX VREMEN DO NAX DNEY. M., Nauka,1986.- 580s. STORESKOE RAZVTE LEKSK ZIKOV. M., 1961, zd- vo AN SSSR, 459 s. KALENDARNIE OBIA OBRDI NARODOV VOSTONOY AZ. Nauka, M., 1985, 264 s. KALENDARNIE OBIA OBRDI NARODOV VOSTONOY AZ. M., Nauka / otvetstvenne redaktor R.. Djarlqasinova, M.V. Krkov/. 1989, 360 s.

280

KARAKALI K.T. Materialna kultura azerbaydjanev severo vostonoy i entralnoy zon Maloqo Kavkaza. Baku, zd-vo AN AzSSR, 1964, 283 s. KARAKULOV N.A. Svedeni arabskix pisateley o Kavkaze, Armenii i Azerbaydjane. SMOMPK, vp. XXIX, XXXII, XXXVIII, 1901- 1908. KERMOV G.A. z istorii izueni gtnieskix i gtnoqrafieskix qrupp Azerbaydjana v X1X v. /Azrbaycan etnoqrafik Mcmusi. III buraxl. Elm- Bak- 1977, s.195- 211.-228 s. KONONOV A.N. Semantika vetoobraznaeni v trkskix zkax v kn.: Trkoloqieskiy sbornik. M., Nauka, 1975, s.159- 180. 279 s. KUBATOV A.B. Leksieskie vzaimootnoeni azerbaydjanskoqo i lezqinskoqo zkov /na materiale kubinskix qovorov/ AKD, Baku, 1973, 25 s. KULEVA S.M. Formirovanie i razvitie literaturovedeskoy terminoloqii v azerbaydjanskom zke. AKD,- Baku, 1987, 26 s. LEVTSKA L.S., Musaev K.M. Grvand Vladimirovi Sevortn i trkska istorieska leksikoloqi. //Teori i praktika gtimoloqieskix issledovaniy. M.: Nauka, 1985, 102 s. MAQOMETOV A.X. Kultura i bt osetinskoqo naroda. Ordjonikidze. 1968. MAMEDOV A.O. Neproduktivne affiks, obrazuie imena suestvitelne v azerbaydjanskom zke. AKD, Baku,1964. MAMEDOV .O. Ob gtnonime Karapapax. //Onomastika Kavkaza, Ordjinikidze/ Sb. statey, v soavtorstve k.f.n. A.. Alievm/. 1980, s.61- 63. MAMEDOV .O. Pervy ierminoloqieskiy slovar po azerbaydjanskoy gtnoqrafii /Prinip sostavleni/. Problem v azerbaydjanskoy terminoloqii. Baku, 1988, s. 90- 91, 318 s. MAMEDOV .O. Gtnoqrafieska leksika kak istonik izueni istorii Azerbaydjanskoqo zka. Vostokovedeni v Baqortostane. stori. Kultura. .Ufa, 1992, s.91-93, 163 s. 281

MAMEDOV .O. Gtnoqrafieskie termin i sposob podai ix v Azerbaydjanskorusskom slovare gtnoqrafieskix terminov. zvesti AN Azerbaydjana. Ser. lit., zk i iskusstvo. 1991, 3- 4, s.126- 128. MAMEDOV B.R. Nazvani odejd v azerbaydjanskom zke. KD.Baku,1992. MATERALNA KULTURA NARODOV SREDNEY AZ KAZAXSTANA. M., Nauka, 1966, 170 s. MAXPROV V.U. Sobstvenne imena v pamtnike X1 v Divanu luqat- it- turk Maxmuda Kaqarskoqo. AKD, AlmaAta. 1980. MAXPROV V.U. Divanu luqat- it- trk Maxmuda Kaqarskoqo i problem trkskoy antroponimii. V kn.: Aktualne problem sovetskoqo uyqurovedeni. zd-vo Nauka Kazaxskoy SSR. Alma- Ata, 1983, s.195- 108, 272 s. MAADEV K.. storiko- linqvistieskiy analz toponimov azerbaydjanskoqo /trkskoqo/ proisxojdeni, zareqistrirovannx v Sbornike materialov dl opisani mestnostey i plemen Kavkaza /SMOMPK/, ADD, Baku- 1991, 58 s. MUSAEV K.M. Leksika trksix zkov v sravnitelnom osvehenii /zapadnokpakska qruppA/. Nauka- M., 1975, 360s. MUSAEV K.M. Leksikoloqi trkskix zkov. zdatelsvo Nauka, M., 1984, 230 s. NOVKOVA N.V. Variant v nazvanix li so znaeniem jitel planet/ na materiale sovetskoy Fantastieskoy literatur/. // Literaturna norma i variantnost.Nauka. M., 1981, s.182. OTAROV .M. Professionalna leksika karaaevo- balkarskoqo zka. Nalik, 1978, 108 s. OTAROV .M. Oerki karaaevo- balkarskoy terminoloqii. Nalik, 1987, 96 s. OERK KARAAEVO- BALKARSKOY LEKSKOLOQ. ERKASSK. 1970.

282

PETRUEVSKY .P. Oerki po istorii Feodalnx otnoeniy v Azerbaydjane i Armenii v XVI naale XIX vv. L.: zd-vo Leninqrad. Qos.un-ta im. A.A.Jdanova. 1949,- 384 s. POKROVSKA L.A. Ob istoriko- gtnieskix faktorax formirovani dialektax razliiy qaqauzskoqo zka// Arealne issledovani v zkoznanii i gtnoqrafii. L., Nauka, 1983, s. 147- 150 POLEVKTOV M.A. Evropeyskie puteestvenniki XIII- XVIII vv. po Kavkazu. Tiflis. 1936. POXLEBKN V.V. Naionalne kuzni naix narodov. Osnovne kulinarne naprravleni: ix istori i osobennost. Leqka i pieva promlennost. M., 1983, 304 s. POELUEVSKY A.P. Fonetika turkmenskoqo zke. Axabad: Turkmenqoizdat, 1936, 59 s. RAZVTE GTNESKOQO SAMOSOZNAN SLAVNSKX NARODOV V GPOXU RANNEQO SREDNEBEKOV. Nauka M., 1982, 357 s. RAXMAN A.A. Azerbaydjan v kone XVI i v XVII veke: 1590- 1700 qod.- Baku: Glm. 1981, 238 s. RAD AD- DN F. Oquzname.- Baku: Glm, 1987,- 128 s. RUSTAMOV A.M. Toponim Kafanskoqo, Qorisskoqo i Sisianskoqo rayonov Armnskoy SSR Azerbaydjanskoqo proisxojdeni AKD, Baku- 1990, 30 s. SADIXOV A.. zk azerbaydjanskoqo pismennoqo pamtnika XU1 veka - tezkire eyx Sefi: Leksika: AKD, -Baku, 1972.- 29 s. SADIXOV B.P. Kedabekskie qovor azerbaydjanskoqo zka.- AKD, Baku, 1964.- 3- s. SALMOV T.K. Sovremenny bt qorodskoqo naseleni Azerbaydjana / po gtnoqrafieskim materialam q. AliBayraml/ AKD, Tbilisi, 1983. SOVETSKA STORESKA GNKLOPED. T. XU1. M., zd-vo Sovetska gniklopedi, 1976, s. 641- 643. SUMBATZADE A.S. Azerbaydjan-gtnoqenez i formirovanie naroda . Baku: Glm- 1990, 304 s. 283

SUNEV X.., XADJLAEV M.A. Karaaevo- balkarskie i monqolskie leksieskie paralelli. erkessk, 1977. TANRIVERDEV A.V. Azerbaydjanskie antroponim XVII- XIX vv. /po literaturno- xudejestvennm materialam/. AKD, Baku1987, 22s. TER-SARKSN A.B. Sovremenne gtnieskie proess u armn Naqornoqo Karabaxa //Sb. Gtnieskie i kulturno-btove proess ka Kavkaze. M.: Nauka, 1978, 180 s. TOLSTOY N.. O predmete gtnolinqvistiki ee roli v izuenii zka i gtnosa. //Arealne issledovani v zkoznanii i gtnoqrafii. L., zopraqm. S. 181- 190, 252 s. TRKZM V VOSTONO- SLAVNSKX ZIKAX. zd-vo Nauka, M., 1974, 302 s. XALLOV M.. Fonetieskie osobennosti qruzinskix leksieskix glementov v daqentanskix zkax // Problem zkovoqo kontaktirovani v konkretnx poligtnieskix reqionax SSSR. Maxakla, 1991, s.111. XALIQOVA F.D. Puti razvitim sovremennoy Azerbaydjanskoy antroponimii ( v soiolinqvistieskom aspekte) AKD, Baku, 1992, 22 s. FOLKLOR GTNOQRAF. OBRDI OBRDOVIY FOLKLOR. L., 1974, 173- 176 s. FOLKLOR GTNOQRAF. SVZ FOLKLORA V DREVNM PREDSTAVLENM RBRDAM. L., Nauka, 1977, 200 s. XUSANOVA Z. Onomasioloqieskoe issledovanie nazvaniy svadebnx obrdov v uzbekskom zke. AKD, Takent, 1984. IRAQZADE V.A. O nekotorx storonax narodnoqo sposoba elkotkaestva v Azerbaydjane. // AzerBaydjanskiy gtnoqrafieskiy sbornik. Vp. IV, Baku: Glm, 1981, s. 49-60, 172. NUS V.. Gtimoloqii altayskix leksem s anlautnmi qluximi pridxatelnmi smnmi qubno qubnm* P i zadneznm * K //Altayskie gtimoloqii: Sb. nau. tr. - L., Nauka, 1984., s. 17- 129. 284

ANZOV K.. K gtnieskoy istorii uzbekskoqo naroda: istoriko-gtnoqrafieskoe issledovanie na materialax kipakskoqo komponenta. Taent: Fan. 1974,- 342 s. ANSKY N.M. Leksikoloqi sovremennoqo russkoqo literaturnoqo zka. M.: Prosvehenie, 1964. POVA E.N. Slovar trkizmov v russkom zke. AlmaAta, 1976, 444 s. RALEV M.. O dialektnoy osnove azerBaydJanskoqo naionalnoqo literaturnoqo zka // Vopros dialektoloqii trkskix zkov: Baku: zd-vo AN Azerb. SSR, 1959, t.1, s.1121. RALEV M.. Kpakskie glement a azerbaydjanskom zke // ssledovanie po qrammatike i leksmike trkskix zkov.- Takent, 1965, s. 5-17. RALEV M.. Azerbaydjanskoe zkoznanie na sovremennom gtape // Sov. trkoloqi- 1982, 6, s.39-43. RALEV M.. Zakonomernosti razviti azerbaydjanskoqo zka //Sov. Trkoloqi.- 1985, 5, s.3-8. RALEV M.. Predlojenie- slovo / na materiale azerbaydjanskoqo zka/ Vopros azerbaydjanskoqo zka. zd-vo Maarif, Baku, 1989, s. 67- 68, 196 s. RALEV M.. Vopros azerbaydjanskoqo zka. Baku: Maarif, 1989, 196 s. HERBAK A.M. Qrammatika starouzbekskoqo zka. M.-L., 1962. HERBAK A.M. Nazvani domanix i dikix jivotnx v trkskix zkax// storieskoe razvitie leksiki trkskix zkov. M., 1961, s. 98, (s.82- 172). HERBAK A.. Sravnitelna fonetika trkskix zkov.- L., Nauka, 1970, 204 s. HERBAK A.M. Oerki po sravnitelnoy morfoloqii trkskix zkov: m.- L.: Nauka, 1977, 191 s. GTERLEY E.N. Ob gtnoqrafizmax i ix meste v dialektnom slovare. Dialektna leksika. L.: 1974, s. 16. GTNOQRAF. Pod redakiey .V.Bromle i Q.. Markova, M.: Vsa kola, 1982, 320 s. 285

NALEEVA R.A. Leksiko-semantieskoe razvitie trkskix nazvaniy qolovnx uborov v russkom zke.- Sovetska trkoloqi, 1978, 5. s. 20- 25. NALEEVA R.A. Opt issledovani zaimstvovaniy ( trkizmi v russkom zke sravnitelno s druqimi slavnskim zkam). Kazan: zd-vo Kazanskoqo un- ta, 1982, 118 s. MPOLSKY Z.. Drevnie avtor o zke naseleni Azerbaydjana //zv. AN Azerb.SSR.- 1955, 8, s.6- 61. MPOLSKY Z.. Drevneyie svedeni o trkax v zone Azerbaydjana // U. Zap. Azerb. Qos.un-ta im M.S. Kirova. Ser. z.i lit. 1968, 2, s. 62- 64. MPOLSKY Z.. O trkax u veka do naey gr //U. zap. Azerb. qos. un-ta im S.M.Kirova. Ser.z. i lit., 1970, 5-6, s. 10-13. MPOLSKY Z.. K izueni tradiionoy pmhi ekinskoy zon //Arxeoloqieskie i gtnoqrafieskie i izskani v Azerbaydjane. 1974, Baku: Glm, 1975, s.131- 133. MPOLSKY Z.. O skifskoy pihe ippaka// z isto-rii dorevolionnoqo Daqestana. Maxakala, 1976, s.116- 119. MPOLSKY Z.. K voprosu o kaspix v gtnieskoy istorii Azerbaydjana // Azerbaydjanskiy gtnoqrafieskiy sbornik. Vp. IV, Baku: Glm, 1981, s. 165- 168, 172 REVA V.N. O metodax analiza zka. Teoretieskie problem sovetskoqo zkoznani. M., 1964. Baqa dillrd AIROV P. Trkmn dilind maldarlq leksikas. ND. Aqabad , 1971. MAXMUDOV K. Uzbek taomlar. Uzbekistan SSR Davlat narieti. Tokent, 1960, 240 s. MUKAMBAEV J. Jerqe- taldq qrzdardn qovoru / lyazmas/, 1954, s.439. ATATRK KEMAL Atatrkn Sylen ve Demeleri. I-V Trk nkilap tarihi Entits yayn. 1945- 1972, s. 139-140. PROF. DR. V. GEL Trk Kltr tarihine giri IV. Ankara, 1978. 286

O.. GKYAY. Dedem Korkudun kitab. stanbul, 1973, s.287. H. VAMBER Etimologisches Wrterbuch der trkotatarichen sprache. Zeipzig, 1878, s.46. KALTE KCHE Autorenkollektiv Auflage veb. Fachbuchverlag. Zeipzig, 1989, s. 332. Respublika lyazmalar nstitututu. ifr N A- 540 / 986 Ltlr ADDL - Azrbaycan dilinin dialektoloji lti. Bak: Azrbaycan SSR EA Nriyyat 1964, 480 s. ADL- Azrbaycan dilinin izahl lti. 4 cildd, I, II, III, IV cildlr. Bak: Azrbaycan SSR EA Nriyyat, 1966, 1980,1983, 1987. ADOL- Azrbaycan dilinin orfoqrafiya lti. Bak, 1940, 1960, 1975- ci il nrlri. Azrbaycan dilinin sinonimlr lt. Bak: Yaz, 1990. Azrbaycan dbi dilind ilnn rb v fars szlrinin qsa lti. Bak: ADU nri- 1960, 211 s. Azrbaycanca- rusca lt. / trtibi X.zitzbyov, tkrar nr/, Bak: Azrnr - 1985, 418 s. Azrbaycanca- rusca lt /.Abbasov, O, Aslanova, A.Useynov/. Bak: Maarif 12985, 190 s. Azrbaycanca-rusca lt. 4 cildd, I.II cildlr /prof. M.T.Tacyevin redaktsi il/,Bak: Elm- 1986, 1989. Azrbaycanca- rusca etnoqrafiya terminlri lti / M.Qasmov, H.Quliyev, .Mmmdov, S.Novruzova/. Bak: Azrnr, 1987, 72 s. Azrbaycanca-rusca frazeologiya lti / prof. ..Orucov/ Bak: Elm, 1976, 247 s. rb v fars szlri lti. Bak: Azrbaycan SSR EA Nriyyat- 1966, 1036 s. DTS- Drevnetrkskiy slovar. L., zd-vo Nauka, 1969. Vl.DAL.- V.DAL Tolkovy slovar jivaqo velikoqo russkoqo zka. Vtoroe izdanie, t.IV, M., 1955. DT- zskanny dar trkskomu zku. Takent, 1974. 287

RADL.V.V. Radlov. Opt slovar trkskix nareiy. Peterburq, t.I,II,III, IV, 1893, 1899, 1905, 1911. RAS- Russko- azerbaydjanskiy slovar. t., zdatelstvo Glm, Baku, 1978. Russko-azerbaydjanskiy frazeoloqieskiy slovar / M.T.Taqiev/ Baku: Maarif, 1974, 246 s. Rts- Russko- turekiy slovar. M., 1972. RTURKS- Russko- turkmenskiy slovar. M., 1956. SSRL- Slovar sovremennoqo ruskoqo literaturnoqo zka. t. XVII M.-L., 1965. RUS- Russko- uyqurskiy slovar. M., 1956. UkRS- Ukrainsko-russkiy slovar. zdatelstvo Naukova dumka, Kiev, 1971. KGSR- N.M. anskiy, V.V.vanov, T.R.anska. Kratkiy gtimoloqieskiy slovar russkoqo zka. M., Prosveenie, 1971. MAXMUD KOQARY. Turkiy suzlar denvoni /Devonu lotit turk/. U tomlik. 1 tom. Uzbekkiston SSR Fanlar Akademisi narieti. Tokent- 1960, 499 s.

QISALTMACLAR Azrbaycan dilind 288

a/ mumi qsaltmalar Az. - azrbaycanca Alt.- altayca Baq.- baqrdca Qaz.- qazaxca Qaraay- bal.- qaraay- balkarca Qrc- qrzca Qum.- qumuqca nc.- ingilisc Yaq.- yaqutca Yun.- yunanca Krm- tat.- krm tatarlarnn dilind No- noayca zb.- zbkc Tat.- tatarca Trk- trkc Trkm.- trkmnc Uy.- uyurca sr adlarn gstrn qsaltmalar A.Al- Aq Al. eirlr. A.lsgr- Aq lsgr. I kitab, II kitab. AAE- Azrbaycan aqlar, el airlri /I cild/. AFA I, II Azrbaycan folkloru antologiyas. AXT- Azrbaycan ifahi xalq dbiyyatna dair tdqiqlr. KDQ- Kitabi- Dd Qorqud. FZ, S, KDQ- Kitabi- Dd Qorqud /Frhad Zeynalov v Samt lizadnin trtibi v nri/.

289

ETNOQRAFK, DALEKTOLOJ V FOLKLOR MATERALLARI TOPLANILAN NFORMATORLARIN S Y A H I S I

1 2 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Ad, atasnn ad, soyad Abbasova Zhra Qurban qz Yaay yeri Ya 1916 1910 1926 1927 1927 1913 1930 1930 1896 1910 Thsili savadsz azsavadl natamam orta thsilli ali thsilli ali thsilli savadsz savadsz savadsz savadsz savadsz

11. 12. 13.

Naxvan ., Pukin k.,ev 71 Babayeva Kifayt Lnkran ., ziz qz Byk bazar k. ,ev 4 hmdova Zleyxa Gdby rayonu Allahvedi qz Zhmt kndi Yusifova Zeynb Brd ., Qulu qz H. Aslanov k., dng 14, ev 12 Krimov Ziyaddin Quba ., Vaqif Mahiyydin olu k. , 5 Krimova Mnvvr Naxvan , Qurban qz zizbyov k., ev 19 Mmmdov kbr rur rayonu, li olu Aralq kndi Mmmdova Nn rur rayonu Qaytaran qz Aralq kndi Mmmdova rur rayonu Ssnbr sd qz Aralq kndi Mustafayev Bhlul Ermnistan irli olu SSR, BaSarker rayonu Yarpzl kndi Mustafayeva Glsm Gdby rayonu skndr qz Qarada kndi Nbiyev Nsib Naxvan ., Mustafa olu Myasnikov k. 12 Nbiyeva zt Gdby rayoBayram qz nu, Dzrsullu

1928 1926 1902

savadsz ali thsilli hkim savadsz

290

14 . 15 . 16. 17. 18. 19. 20.

Orucova Telli Qdimal qz Sfrov Zeynalabdin Muxtar olu Tayeva Mhbub Ml qz Xlilov Emin Dibixlov olu Xlilov lpaa brahimxlil olu Xlilov Sabir brahimxlil olu Xlilov Hmzt brahimxlil olu

21. Hseynov Al Tapdq olu 22. Hseynov Polu Tapdq olu 23. Zkriyyyeva Sdaqt irin qz

kndi rur rayonu, Aralq kndi rur rayonu, Aralq kndi mkir ., Natvan k., ev 27 Qax rayonu lisu kndi Qax rayonu lisu kndi Qax rayonu lisu kndi Qax hri .Dastanl k., dng 2 ev 4 Adam rayonu, Mahrzl kndi Adam rayonu, Mahrzl kndi Qbl rayonu, Zaraan kndi

1896 1896 1917 1902 1920 1930 1935 1911 1934 1960

savadsz savadsz savadsz azsavadl azsavadl savadsz oban ali thsil li, iqtisad azsavadl azsavadl ali thsilli, mllim

291

NDKLR N SZ. GR. I FSL. ETNOQRFK LEKSKANIN SAHLR.. Yemk adlar.. Geyim adlar.. Xalq tbabtinin leksikas Mit yalar v qabqacaq adlar Oyun adlar Mrasim leksikas.. Toy mrasimi il laqdar leksika Yas mrasimi il laqdar leksika Baqa mrasim v adt- nnlri bildirn leksika. Mifoloji leksika. Dini anlaylar, ayinlri ks etdirn sz v terminlr II FSL. AZRBAYCAN DLND SZ YARADICILII PROSES V ETNOQRAFZMLR Leksik sul. Morfoloji sul Sintaktik sul. Etnoqrfik sul Azrbaycan mnli bzi etnonim v etnotoponimlr haqqnda. Etnoqrafik leksika antroponim yaratmaqda sas mnbdir III FSL. ETNOQRAFK LEKSKANIN SLUB, LEKSKSEMANTK, NORMA BAXIMINDAN 292 4 9 30 38 86 111 115 122 137 142 143 143 143 145

147 148 150 156 162 165 167

LNQVSTK THLL Etnoqrafik szlrin klassiklrinin dilind ilnmsi.. Aq eirind etnoqrafizmlrin slubi mvqeyi.. Bdii nsrin dilind etnoqrafizmlr Etnoqrafik leksikada sinonimlik. Etnoqrafizmlrd norma mslsi.. IV FSL. ETNOQRAFK LEKSKA V FRAZEOLOGYA ADT- NNLR, NAM V ETQADLARI YAADAN MNB KM. a/ Aaclar haqqnda inam v etiqadlar.. b/ a, zaman anlayl bzi deyimlr haqqnda v/ Ana, ana dili, ana sd, ana vtn, day v b. mfhumlarn etnoqrafik yozumu q/ Atla laqdar inam, snma, etiqad v atalar szlri... N T C ... STFAD OLUNMU DBYYAT... QISALTMALAR. ETNOQRAFK, DALEKTOLOJ V FOLKLOR MATERALLARI TOPLANILAN NFORMATORLARIN SYAHISI.. NDKLR

169 169 179 198 201 205

210 210 215 220 226

237 240 269 270 273

293