SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI

ZERNE

Tarih ilminin yaplmasna, yani tarihin yazlmasna arac olan hereye kaynak diyoruz. Bu bakmdan eski Trk tarihinin kaynaklarn ksma ayryoruz. A- Szl Kaynaklar B- Arkeolojik Buluntular C- Yazl Kaynaklar (Ktphane malzemeleri) A- Szl Kaynaklar 1- Mitoloji, Efsane, Destan ve Eski Trk nanlar Szl olarak gnmze gelen tarihi kaynaklarn banda mitoloji, eski Trk inanlar, rf ve adetleri gibi unsurlar gelir. Dnyann enok din deitiren toplumlarndan biri olan Trkler, zaman ierisinde bu dinlerin baz taraflarn kendi gelenek ve grenekleriyle de birletirerek gnmze kadar tamtr. Trk rf ve adetleriyle beraber, tre adn verdiimiz toplumsal dzenin gerei olan yasalara ait ilk kaytlar in yllklaryla, Orkun kitabeleri, Divan Lgat-it Trk ve Kutadgu Bilig gibi yazl kaynaklarla, destanlarda grebilmekteyiz. Ayrca Trk yurtlarn gezen seyyahlarn eserlerinde de bu tre ve geleneklere rastlanlr. Mesela 585 ylnda, Kk Trk Kaganlnn banda bulunan Ibara Kagan, ieriden ve dardan vurulan darbeler yznden bunalm ve in imparatorluundan yardm istemiti. Onun bu dileine olumlu cevap veren inliler, buna karlk Ibara Kagandan in adetlerini benimsemelerini talep ettiler. O da; bizim adet ve geleneklerimiz ok eski alardan beri devam ede-gelmitir. Bundan dolay onlar deitirmeye benim gcm yetmez. Bizim topraklarmzda idare edilenlerle, ynetenler arasnda kurulmu olan dzeni yaralamaa ben cesaret edemem[1], diyerek hereye ramen trelerinden vazgeemeyeceini sylyordu. Trk tresine verilen nemi bu ekilde in kaynaklarndan rendiimiz gibi, Kk Trke yaztlardan da kanunlarn yerinin Trk devlet yapsna nasl tesir ettiini gryoruz. Kitabelere gre, iyi bir kagan lkesinin trelerini, yani kanunlarn dzenlemeli ve yaymaldr. Bumn ve stemi kardeler kaganln bana geer-gemez lkeyi ve treyi dzenlediler[2]. nk kuvvetli bir devletin varl iin gerekli olan artlardan birisi de kanunlara sahip olmadr.

Herne kadar Trk milleti kanunlarn yazl olarak saklamadysa da, yzyllardan beri szl olarak gelen tre hkmleri herkes tarafndan bilinmekte ve kaytsz-artsz uyulmaktadr. Tre hkmlerine aykr davrananlar ise en ar ekilde cezalandrlrd. Btn Trk slaleleri gibi, ingiz Hann kurmu olduu hanedanlkta treye dayanyordu. Bilindii gibi Trk dncesinde nemli bir yer tekil eden otoriter devlet anlaynn iki dayanandan biri treye skca ballk, biri de devlet kurulularnn ileyiine damgasn vuran bu nizamda dikkatli srardr. Kanunlardan mahrum bir devletin yaamas zaten dnlemez[3]. Aratrmaclarn bazlarna gre, tarih szl bir ortam ierisinde balam ve ifade edilmitir. Szl kaynaklarn ierisinde saydmz mitolojinin kadrosuna ise, tarihte ad gemeyen veya artk unutulmu byk kahramanlara ait efsaneler girer[4]. Bu adan konuya bakacak olursak, tarihimizde gerekle hikayenin karm olduu pekok efsaneye sahibiz. Bunlarn banda, Trklerin imdilik tarihi kaynaklardan rendiimiz ilk devletleri olan Hunlarn hkmdar Mo-tunun hayat gelir. Malumdur ki, Mo-tunun genlii ve mcadeleleri in kaynaklarnda renkli bir ekilde anlatlmakta ve bunlar Trk tarihine ait ilk destani materyaller olarak gze arpmaktadr. Bunun yan-sra Mo-tun ile Oguz Kagann ayn kii olduunu iddia edenlerin de varlndan bahsetmekte fayda vardr. Hun birliinin en kudretli ve mehur hkmdar olan Mo-tun (M.. 209-174), babasnn kendisini varis gstermemesi zerine, emrinde bulunan ve kendisinin eittii bir tmen asker ile babasn bir srek avnda suikast sonucu ldrm ve Hun birliinin bana gemiti. O srada lkede birtakm karklklar olduundan zayf bir halde bulunan Mo-tundan komular olan Tung-hular, babas Tumann hi durmadan 1000 mil koabilen atn istemilerdi. O da bir kurultay toplayp, durumu vezirlere sormu, devlet ileri gelenleri bu atn verilmemesi yolunda karar verdikleri halde, Mo-tun bu at gelen Tung-hu elisine vermiti. Bu olaydan ksa bir mddet sonra hibir tre ve gelenek tanmayan Tung-hular bu kez de Mo-tunun hatununu istediler. Devlet meclisi derhal sava ilan etmeyi teklif ettiyse de, Mo-tun kendi eliyle hatununu verdi. Herne pahasna olursa olsun Trklerle savap, onlarn lkesini ele geirmeyi planlayan Tung-hu hkmdar ordusunu toplayarak, snrda bulunan terkedilmi, orak bir araziye girdi. Hkmdar eli gnderdi ve Mo-tundan bu topra istedi. O da, hemen kurultay toplad ve devlet ileri gelenlerinin grn sordu. Onlarda Mo-tunun daha nceki kararlarn gz nnde bulundurarak, bu toprak parasn ha terketmiiz, ha terketmemiiz, ne farkeder dediler. Bunun zerine Mo-tun kzarak yle kkredi: Toprak devletin

temelidir. Biz onu bakasna nasl verebiliriz dedikten sonra, topra verme taraftar olanlarn ban hemen kestirdi. Trk tarihi iin son derece nemli olan bu efsanevi vesika inin ilk resmi tarihi saylan Shih-chi adl ylln 110. blmnde kaydedilmitir. Bundan baka efsanevi unsurlarn iinde bulunduu Trklerin treyileriyle alakal szl kaynaklarn ierisinde Kk Br ve Ergenekun efsaneleri gelir ki, bunlarn da Trk tarihi asndan nemi; milletimizin karakterini ve milli yapsn yanstmasdr. Bu efsaneleri de yle zetleyebiliriz: Hereyin sahibi olan Tanr birgn yukarda mavi gkleri yaratt. Sonra bu muazzam uzay boluu ierisine dnyalar yerletirdi. nce g, sonra da yagz-yeri ortaya karmt. Btn bunlara ramen eksik olan birey vard. Bu yaratm olduu evrene yle birey eklemeliydi ki, hem kendisinin yarattklarnn en stn varl, hem de bu dnyann bir anlam olmalyd. Byle dnrken kendisinden de bireyler katt insan vcuda getirdi. Ve yukarda mavi gk, aada yagz yer klnm; ikisinin arasnda da insan olu yaratlmt. Fakat Tanr, insanlarn farkl farkl olmasn arzu etmiti. Onlar eitli rklara, kabilelere bld. O, insan rklarnn bu ekilde birbirlerini tanmalarn ve karmamalarn istiyordu. Binlerce yl getikten sonra insan olu yeni yeni eyler rendi, baka baka zellikler kazand. Irklar zamanla birbirlerinden tefrik edilmek iin eitli adlar almaya baladlar. te bunlardan birisi vard ki, o zamana kadar yaratlm olan hibir rka, hibir soya benzemiyordu. Tanr, bu rka o vakite kadar meydana getirdii hibir soyda olmayan meziyetler ve hnerler bahetti. Bu rk dnyann en sava, en zeki, en drst, en gzel ahlakl rkyd. Bulunduu corafyada ona korkuyla kark bir sayg hissi vard. Bu rk zayflarn ve hakllarn koruyucusu, zalimlerin ve hakszlarn dmanyd. O zamanlar, bahsetmi olduumuz bu rkn banda tpk kendisi gibi ok cesur, yiit ve akll bir kii vard. Herkes onun szn dinler, yap dediini yapar, yapma dediini yapmazd. Bu kiinin ad Trkt. Trk g, kudret, erdem demekti. Onun soyundan gelen kiiler de bu zelliklerinden dolay o ldkten sonra, bu ad almay uygun buldular. Trkn yeryznde bu kadar sevilmesi, bu rkn stnlkleri yznden dnyada baz ayrcalklara sahip olmas, evredeki toplumlarn ve lkelerin bazlarnn ona dman olmasna sebep oldu. Onun bu dmanlar aralarnda gizli planlar yaparak; Trk

milletini birgn tuzaa drerek byk bir bozguna urattlar. Bu korkun baskndan bir ocuk haricinde kimse kurtulmamt. Dman askerleri bu ocuu ldrmemiler, fakat kol ve bacaklarn keserek bir batakla atmlard. Yeryznde olup-biten bu ileri Tanr makamndan seyrediyordu. Kendi yaratm olduu, bu kutlu rkn yok olmasna raz olmad. Onun iin bu ocuun yanna bir dii kurt gnderdi. Bu dii br, ocua et ve yiyecek getiriyordu. Bunlarla beslenen ocuk lmden kurtuldu. Biraz byyen bu ocuk kurtla birleti ve kurt ondan gebe kald. Etrafta kurt gibi yaayan bir ocuun olduunu duyanlar, onu ldrmeye geldikleri zaman, kurt Tanrdan gelen buyruu dinleyerek, ocukla birlikte yaadklar gl kysnn kuzeyinde bulunan bir daa kat. Bu dan ierisinde ok byk bir maara vard. Br ocua yol gstererek maarann ierisine girdi. Ortasnda otlar, aalar, nehirleri ve glleri olan bir ova bulunuyordu. Bu ovann genilii onlarca km idi. O kadar gzel bir yerdi ki, Tanr bu Trk ocuunu adeta cennetin dnyadaki bir ei olan bu yere zellikle getirmiti. Onun burada oalmasn, glenmesini ve yeniden kendi adaletini uygulamasn istiyordu. Br burada on erkek ocuk dourdu. Bu on ocuk byynce, bu da binbir glkle geip, on tane kz kararak buraya getirdiler ve burada oaldlar. Bunlardan birisi kendisine Brl (Aina) soy adn alarak, adrnn nne kurt bal bir sancak ast. Daha sonra bunlarn hepsinin ba oldu. Aradan yllar geti, Trkler buraya smaz oldular. Artk Ergenekun (Kunlarn oald, ergenletii yer-Halkn oald yer) ad verilen bu kutlu yurttan kmak gerekiyordu. nk onlar yllarca atalarndan eitli hikayeler dinlemilerdi. Yaadklar, oaldklar bu yurdun dnda bir zamanlar atalarnn hkmettii ok geni lkeler vard. Burada durup, oturmak onlara yakmazd. Trkn yaradlnn bir gayesi bulunuyordu. O sadece ok ekip, kl sallayan bir kavim deildi. Tanr onu yeryznde adaleti ve dzeni salasn diye gndermiti. Drstln ve iyi ahlakn timsali olmas amacyla vazifelendirmiti. Bu grevlerini icra etmesi iin yeniden dnyann iine dalmalyd. Fakat buna bir engel vard. Bu geni ovadan kurtulmann yolunu bilmiyordu. lerinden akll bir demirci kp, kendisinin plan olduunu syledi. O, dan bir yerinde demir madeni olduunu ve buray eriterek dar kabileceklerini sylyordu. Buna herkes yrekten sevindi. oluk-ocuk, yal-gen herkes elinden geldiince alt. Kimi odun toplayp-yd, kimi krk dikti. Dan birok yerinde sra sra kmr dizildi. Yamalarn sana-soluna bir sra odun, bir sra kmr kondu. Dokuzyz deve derisinden yaplan krkler alt; en yal Trk odunlar ateledi ve ellerini ge kaldrarak ulu Tanrya yalvarmaya baladlar. Trkler hep bir azdan Tanr Trk korusun diye baryorlard ve Oda

yeryznn efendisi bu kavmi esirgedi. Tanr yeryzne gndermi olduu bu kavmin dualarn iitti. Demir da eridi. Yol ald. Ancak onlarn bu gn unutmalarna imkan yoktu. Bu kutlu gn bayram ilan edildi. Hayatlarnn yeniden balangc, yeni yln ilk gn olarak kabul grd. Btn Trk boylar yaadklar mddete bu gn unutmadlar. Ergenekun Bayramnda eitli oyunlar, elenceler ve spor msabakalar dzenledikleri gibi, atalarnn yeniden oaldklar bu yere her sene giderek kurbanlar kestiler. Buraya Ata sini yani Kutlu Atalar Mezarl adn vererek, orada kurultaylar dzenlediler. Yeni yl karlarken, burada merasim yaptlar, hanedanlar devletin bana geerken halkn da katld, kaganlk seimlerini burada yaptlar. Hun ve Kk Trk dneminin efsanelerinden sonra biraz da Uygurlarnkinden bahsedelim. Bilindii gibi, Kk Trklerden sonra Trk devletinin bana Uygurlar getiler. in kaynaklar Uygurlarn, Kk Trkler gibi Hunlarn neslinden olduklar yolundaki haberlerde hem-fikirdirler ve onlarn da kurttan trediini sylerler. Hatta in yllklarnda Uygurlarn sesinin kurda benzedii zikredilmektedir. Uygurlara ait iki nemli efsane mevcuttur: Bunlardan birisi Treyi, dieri G Efsanesidir ki, konular ksaca yledir: Hunlarn eski tanhularndan birinin o kadar gzel iki kz vard ki, Tanrnn onlar insanoular ile evlendirmek iin yaratm olduuna inanmyordu. Bylece kzlarn daha yce biriyle evlendirmek iin memleketinin kuzey taraflarnda yksek bir kule yaptrd. ki konuy buraya hapsedildiler. Bir br, Hun konuylarnn yaad kulenin etrafnda gece-gndz dolanyordu. Kulenin dibinde kendine bir in yapt. Kk kz, bu kurdun babalarnn kendileriyle evlendirmek istedii varlk olduuna inanarak, kuleden aaya inerek kurtla evlendi. te bunlardan olan ocuklar Uygur halknn atalardr. Sylendiine gre Uygurlarn sesleri kurtlarnkine benzer[5]. Uygurlarn eski yurtlarnda Karakurum adnda bir da vard. Bu dadan iki nehir kard. Birinin ad Selenge, dieri Togla. Bu iki nehir arasndaki bir aa zerine birgn kutlu bir k indi. Bu k dokuz ay boyunca devam etti ve aacn gvdesi iti. Dokuz ay on gn sonra bu aacn iinden be ocuk kt. En knn ad Bugu idi. Memleketini ok iyi idare ettii iin han oldu. Kendisinden sonra gelenler de Uygurlarn kagan oldular. Daha sonra onlar inlilerin Tang slalesiyle birok savalar yaptlar. Uygur prensesleri Karakurumdaki kutsal bir dada oturuyorlard. inliler, Uygurlarn zenginliinin buradan geldiine inandlar. Onun iin, siz bizim prensesimizi aldnz, buna karlk sizin kutlu danzdaki talar biz alp kullanmak istiyoruz dediler. Devlet

ileri gelenleri buna kar ktlarsa da, kagan kandrdklarndan da paralayarak ine gtrdler. Bu talarn gtrlmesinden sonra btn hayvanlar g, g diye barmaya baladlar; kagan ld ve Uygurlar Turfana g etmek zorunda kaldlar[6]. Bylece Uygurlarn G ve Treyi efsanelerini de zetlemi olduk. Zaman ierisinde meydana gelen destanlar yukarda grlecei zere birok mitolojik unsuru bnyelerinde toplamtr. Trk dili ve edebiyatnn en mhim bakiyelerinden olan destanlar Trk tarihi asndan da kaynak zellii tar. Destanlar Trk milletinin tarih sahasna kyla balar, gnmze kadar gelien edebiyatmzda ise zerinde ska sz edilen bir tr olarak grlr. Geni zaman izgisi ierisinde bazan tarih, bazan da alm olduu unsurlar icab bir hayat hikayesi anlamndadr. Destanlar milli lklerle donanm manzum eserlerdir. alardan beri srp-gelen bu destanlar, milli ruhu ifade eder. Milli ruhu hayatta tutabilmek, hatta milli tarihi yaratabilmek iin pekok milletin uydurma destanlar bile yazdna tarih ahit olmutur. Mesela bugnk Fars milletinin bir rk olarak ayakta kalabilmesi milli airleri Firdevsinin yazm olduu eh-nmeye baldr. Trk destanlarna bir nevi halk tarihi de diyebiliriz. Trk destanlar zerinde alan ilk Trk ilim adam Ziya Gkalptir. Ziya Gkalpin vaktiyle ilkokul ocuklar iin kan ocuk Dnyas adl haftalk dergide Trk Tufan bal ile yazd bir manzume Oguz Kagan Destannn deitirilmi bir eklidir. Sonra bir Bakurt Trk olan Z.Velidi Togan, Trk destanlarnn szl olarak yaad corafyay ve leheleri bilip, aralarnda bulunmu olmann avantajn da kullanp, destanlarmz tasnif etmeye alm ve baz karanlk noktalar aydnlatmtr. Trk destanlarndan hayal ve masal unsurlar karld zaman, geriye o devirlerin tarihi kalr, bylece destanlarda milli ve sanatsal ynler belirir. Bu zelliklerden birisi ktr. Destanlarn byk kahramanlar; bu kahramanlara kadnlk ve kutsal Trk ocuklarna annelik yapan kadnlar, ou kere ilahi bir ktan doarlar. Oguz Kagan Destannn ba kahraman Oguz dnyaya geldii zaman onun yz gk, yani aydnlk idi. Oguzun Kn, Ay, Yuldz adl byk oullarn douran ilk kars, ortal karanlk bast zaman gkten inen bir ktan peyda olmutu. Uygur destanlarnda, Uygurlara ba seilen Bg (Bugu) Han, dier drt kardeiyle beraber Togla ve Selenge rmaklar arasnda bir aa zerine den semavi bir ktan yaratlmtr. slamiyetten sonraki destanlarda da srarla devam edecek bu kutlu k, Trk inanna ve dncesine Trkistann gnei hayat saan ikliminden akseden engin bir k sevgisinin eseridir. Eski Trk dininin cennete gitmeyi ifade eden umak hadisesi ve

sonsuzluk da bir k alemidir. Uygur Kaganl zamannda kabul edilen Maniheizmin de temel tanrs iyilik, yani k tanrsdr. nk Bg Hann ryalarna giren kz bir nur gibidir. Btn bu k motifleri bize eski Trk inan ve dncesinde n nemli bir unsur olduunu gstermektedir. Trklerin Mslmanl setikten sonra slam nuruna neden bu kadar sarldklar bunu ortaya koymaktadr. Onlar, slamn aydnln karanlkta kalm lkelere yaymak iin yzlerce yl cann vermilerdir. slamdan nce de bu Trk adaletinin ve temizliinden baka bir ey olmasa gerek! Aa sevgisi de Trk destanlarnda geni yer tutar. Eski Trk inanna gre Tanr insan cinslerini bir aacn dokuz dalnda barndrm ve her daldan bugnk insanln bir atas tremitir. Ayrca Oguz Kagann Gk (Kk), Da (Tag), Deniz (Tengiz) adl oullarn douran kadn, bir gl ortasndaki, kutlu bir aa kovuunda ortaya kmt. Oguzun ordular batya sefer ederken til Nehrini bir aa saln zerinde getiler. Crcet hkmdarn yendikten sonra ele geirdikleri ganimeti aatan yaptklar bir kan ile tadlar. Yine Oguzun aknlar srasnda dul kalan bir kadn, ocuunu aa kovuunun iinde dourdu ve ona ii bo aa manasna gelen Kpak ismini verdiler. En eski atalarmz Ergenekundan kmak iin demir da, aa beklerini yakarak erittiler. Uygur Trklerinin efsanevi atas Bg ile kardeleri, Togla ve Selenge rmaklarnn arasndaki bir aatan, kutlu bir ekilde domulard. Bununla beraber, slami dnemde Osman Gazinin ryasndaki bir aa, Trk hakimiyetini Anadolu ve Balkanlara dallarn yayarak haber veriyordu. Trk milleti gnlk hayatnda aa ile o kadar i iedir ki, bu yzden destanlarnn bile vazgeilmez bir paras olmutur. Bizim destanlarmzda ska grlen zelliklerden birisi de, deiik madenlerdir. Kullandmz maden adlarnn da genellikle Trke olmas dikkat ekicidir. Mehur or (u) Destannda, suyu ve kular seven hakann havuzu gmtendir. Yine bu destanda, skenderin askerlerinden birisi Trk erinin vurduu kl darbesiyle lm ve kemerinden altnlar dklmtr. Oguz Kagan, millete musallat olan canavar demir karg, ona yem olarak kulland aladoan da bir bakr ok ile vurmu idi. Oguz Kagan, Crcet lkesine sefere ktnda; yolda duvarlar altndan, pencereleri gmten, ats demirden bir ev grmt ki, bu evin atsn aan kiiye de Tmrd Kagul ad verilir. Tmr, Trkede demir demektir. Destann en anlaml blm Ulug Trkn ryasnda bir altn yay ile gm ok grmesidir. Ergenekun

Destannda ise, maden ilemeyi bilen Trkler, bu maharetleri sayesinde bu kapal yurttan kmay baarmlard. Destanlarmzdaki bir dier mhim motif de Kk Br, yani kurttur. Br zaman zaman bize ana, bazan klavuz, bazan sancaklarmza amblem, yeri gelince kagann ordusu, ara-sra sava uran, bazan Oguz Kagan da olduu zere hkmdarn kendinde toplad zellikler, zaman zaman Ergenekundan Trkleri karan kagann ad, bazan da Tlslerin Treyi Destanndaki gibi kagann kzlarnn evlendii kutlu varlk oluyordu. Ona izafeten Asyann eitli yerlerinde kurt dalar mevcuttu. Attilann yznn bile kurta benzediini syleyenler vardr. Bozkr hayatnda herne kadar kurttan korkulsa da Trk milleti, onda kendisini yanstan bireyler bulmutur. Kadn da, Trk destanlarnda mstesna bir yere sahiptir. Mesela Oguz Kagann ilk kars ktan, ikinci kars aatan meydana gelen kutlu varlklard. Bunlar Oguza alt tane ocuk dourdular ve onlardan da Trk Oguz boylar trediler. Kk Trk efsanesinde kadn, kutlu bir kurt idi. Ona Br (Aina) ad verilmi; Uygur hkmdar Bgnn ryasna ise, k halinde mukaddes bir kadn girmiti. Dolaysyla Trk toplumunda kadn bazan aile reisi, ama her zaman evin direi, erkein yolda, Trk ocuklarnn st temiz anasdr. Trk toplumunda aile birliini anann salamas sebebiyle o, ilahi bir varlk olarak da grlmtr. Destan motifleri iinde atn da ayr bir yeri sz konusudur. O kadar ki, eski Trkede ava gitmek gibi, savaa gitmeye de atlanmak denmektedir. Kk Trk Yaztlarnda, zellikle Kl Tiginin atlar birer alp gibi grlr. Manas Destannda kahramanlarn atlarnn hep ismi vardr. Kr-oglu Destannda onun Kr at byk vazifeli bir kahramandr. Atlar, destanlar da vefal ve sevgili bir yolda, hedefe ulatran vasta olarak karmza kar. Bundan baka yada ta inanc hal eski Trk dininin ve kltrnn izlerini tayan Trklerin arasnda mevcut bulunan bir destan unsurudur. Eski rivayetler ve destan paralarnn izlerine gre; Trkn, Aral Gl civarlarnda yaarken amcazadesi Oguz ile aras alm, aralarnda savalar olmu, Oguz bu yada tan ele geirmeye alm, in taraflarndan gelen on kam, Trke stnlk salayan bu tan onda kalmasn salamtr. Yada tann en dikkate deer hikayesi Uygur Trkleriyle alkal olandr. Uygur hkmdarlarndan birisinin, in imparatorunun gnderdii prenseslere karlk sahibi olduu ta paralayarak, ine yollamas Trk milletinin felaketine sebep olmutur ki, burada da esas anlatlmak istenilen vatan ve millet

sevgisidir. Yani vatann her kar topra kutsaldr ve ne sebeple olursa olsun ondan asla vazgeilemez. Bunun yan-sra destanlarmzda suyun da nemli bir yerinin bulunduu ve zellikle bu destanlarda Orkun ve Selenge nehirlerinin gze batt ortaya kmaktadr[7]. Milli destann meydana gelmesi iin merhalenin gemesinin lazm geldii kabul edilir: 1- Destani ruhlu bir milletin eitli devirlerdeki maceral hayatn halk airleri ufak paralar halinde syler. 2- Milletin btnn ilgilendiren bir hadise, bu eitli destan paralarn bir merkez etrafnda toplar. 3- Sonunda, millette byk bir medeni hareket olur ve o srada kan aydn bir halk airi bu paralar toplayarak milli destan yaratr. Destanlarmz bir de nazma ekme almalar oldu. Bunu yapanlar da daha nce sylediimiz Ziya Gkalptan baka, Rza Nur ve Basri Goculdur. Oguz Kagan Destann nazm ekline sokan Rza Nur 6100 msray aan byk bir eser meydana getirdi[8]. Son olarak bu hususta gayret gsterenler kiilerden birisi N.Yldrm Genosmanolu oldu. Ancak says yzn zerinde olan Trk destanlarnn tasnifi, incelenmesi, yorumlanmas hal tamamlanm deildir. Bu ortak destanlarmzn bazlar ve konular yledir: 1- Ablay Han Destan, bugnk Kazak Trklerine ait olup, 18. yzyldaki Kazak boy birliinin teekklnn izlerini tar. Ablay Han (l. 1781) Orta Yz (Orda) Kazak hanlarndandr. Kalmuklarla kahramanca mcadeleleri sz konusudur. Halkn selameti iin Ruslarla ve inlilerle bar ierisinde yaamaya gayret etti. Ancak rakipleri tarafndan tuzaa drlerek ldrld. 2- Alp Er Tonga Destanna ait ilk bilgileri Kagarl Mahmut vermektedir. Divan Lgat-it-Trkde Afrasyab olarak geen Turan hkmdar Alp Er Tonga ile birletirilmektedir. Afrasyab, Turan-ran savalar sebebiyle ilk nce ehnamede zikredilir. Ancak, Kagarlnn bahsettii Alp Er Tongann, ehnamede geen Afrasyab ile bir olduu yolunda pheler vardr. Bize gre Alp Er Tonga, 714 ylnda

Be Balkn kuatlmas srasnda tuzaa drlerek ldrlen, Kapgan Kagann byk oludur. Kiilik olarak Kl Tigine benzeyen, Kk Trkler arasnda ok sevilen ve btn mrn Trk milleti iin harcam olan Tonga Tiginin kahramanlklar lmnden sonra da Trkler arasnda yaam ve bir efsane olarak Kagarlnn ana kadar gelmitir[9]. Kagarl Mahmudda Trkler arasnda yaayan bu destan duyduu iin eserinde zikretmitir. 3- Alpam Destannn enok Kara Kalpak varyant mehurdur. Dede Korkut hikayelerinden, Bay-bre Bek-oglu Bams Begrek hikayesi Trk dnyas iinde en bilineni olup, Kara Kalpaklarn ve Kazaklarn Alpam veya Alpams, Bakurtlarn Alpam, yahut Alpama adl hikayeleri Dede Korkuttaki Bams Begrek hikayesinin deiik corafi blgelere gre ilenmi varyantlardr. 4- ingiz Han Destan. ingiz Han, bazlar sevsede, sevmese de, Trkleri bir bayrak altnda toplayan, dnyann en byk hkmdarlarnn banda yer alan, emrindeki kck bir kuvvet ile milyonlarca kmlik topraklar ele geiren bir kiidir. Hem Trkler iin, hem de Mogollar iin son derece nemli bir insan olan ingizin hayat ve mcadeleleri zaten bir destan gibidir. Onun destanlam hayatna ait bilgileri yazl olarak biz, Mogollarn Gizli Tarihinden, Reidddinin Camit-Tevarihinden ve Cveyninin Tarih-i Cihangasndan reniyoruz. te bu kaynaklardaki bilgiler Trk ve Mogol halk arasnda yzyllardan beri szl olarak anlatlmaktadr. daha sonralar yazya geirilmi olan ingiz-nmenin eitli nshalar bulunmaktadr. Bunlarn arasnda Paris, Berlin, British Museum nshalarn sayabiliriz[10]. ingiznmelere gre; o Oguz Hann olu Gk (Kk) Han neslinden gelir. 13. asrda bir frtna gibi esen ingiz Han, Oguz Hann yerini almtr. Eski Trk destanlarndaki tarihi ve kltrel pekok unsur ingiz-nmeye de girmitir. Mesela ingiz, annesi len-eenin gkten inen bir k halindeki gk yeleli bozkurtla birlemesinden dnyaya gelmitir. 5- ora Batr Destan, Kazan son Rus saldrsnda mdafaa eden ora Batrn kahramanlklarn ihtiva eder. Bilindii gibi ora Batr ve Koak Oglan Kazan kahramanca savunmular ve onlarn yiitlikleri Kazan Trkleri arasnda sonradan destanlamtr. ora Batr Destan, Sovyet-Rusya zamannda yasaklanan Trk destanlarndandr[11]. 6- Danimend-nmeler, Anadoluda dorudan doruya Trk bykleri iin ve daha 12. asrda sylenmeye balayan slami Trk destanlarnn yazya geirilmi rneidir. Danimend-nme nce Seluklu sultan II. zzeddin Keykavusun (1238-1278) emriyle ve onun yazclarndan bn Al tarafndan derlenmitir. Ayn eser Trke kitaplarn daha ak ve yaayan Trke ile yazlmasn isteyen Osmanl hkmdar II. Muradn

(1421-1451) isteiyle, 15. yzylda Tokat dizdar Arif Alinin marifetiyle tekrar yazlmtr. Arif Ali, Danimend-nmeyi onyedi blm halinde hazrlamtr. Bata Danimend Ahmed Gazi olmak zere, Danimendli byklerinin kahramanlklar etrafnda meydana gelen bu destani hikaye, bir bakma Battal-nmenin Trk destan uslbuyla sylenegelmi bir devamdr[12]. 7- Dede Korkut Hikayelerinin nakilcisi olan, Dede Korkutun adndaki Dedenin Korkut kadar eski olmad ve bunun efsanevi Korkutun yalln nitelemek iin asl ada sonradan eklendii phesizdir. Dede Korkut Kitabnn nsznden anlaldna gre Korkut Ata, Hz. Peygamber zamanna yakn bir vakitte yaamtr. Birok tarihi kaynaklar ve hemen hemen btn rivayetler, Korkut Atann keramet sahibi bir kii olduu noktasnda birleirler. Baz kaynaklar ve sylentiler, Dede Korkutu 295-300 yl yaam gibi gsterirler. Dede Korkut Kitabnda onu vezir veya devlet adam karakteri ile deil, ozanlar ba olarak gryoruz. Destani hikayelerde ona balanp, ml edilen balca iler unlardr: Gzel szler, hikmetler sylemek, Oguzlarn trl ynlerine ilikin hikaye ve rivayetler anlatmak, hanlarn ve beylerin methiyelerini aktarmak, elence ve trenlerde arklar almak, iyi insanlara hayr-dualar etmek, ktleri knayp, ayplamak. Hayat hakknda olduu gibi, lm hakknda da bilgi yoktur. Mesela Kazak Trkleri arasnda kopuz ve dombrann mucitidir. Asl ad Kitab- Dede Korkut al Lisan- Taife-i Oguzan olan bu eser Oguzlarn Azerbaycan ve Kuzey-dou Anadolu yrelerindeki yaaylarn dile getirir ve slam ncesi Trk hayatndan da nemli izler tar. Dede Korkutun 1950 ylna kadar tek nshas biliniyordu. Dresten Ktphanesindeki bu yazmadan ilk olarak bir Alman (Fleischer) sz etmitir. Trke ilk basks Kilisli Rfat tarafndan yapld (1916). 1938de O..Gkyay, bu nshay esas tutarak Trkiyedeki en mkemmel neirlerinden birini yapt. 1950de Vatikan Ktphanesinde E.Rossi ikinci bir yazmay buldu ve 1952de baz eklerle yaynlad. Dede Korkut Hikayelerinin herbiri bal-bana bamsz gibi grnyorsa da, hepsi birden btnlk meydana getirmektedir. Mehur Dede Korkut Hikayeleri unlardr: a- Dirse Han-oglu Boga Han Destan b- Salur Kazann Evinin Yamalanmas Hikayesi c- Kan Br-oglu Bams Begrek Destan - Kazan Beg-oglu Uruz Begin Esir Dmesi

d- Deli Tumrul Hikayesi e- Kanl Koca-oglu Kan Tural Destan f- Kazlk Koca-oglu Yigenek Destan g- Basatn Tepe-gz ldrmesi Hikayesi h- Beg l-oglu Emrekin Destan - Uun Koca-oglu Segrek Destan j- Salur Kazan-oglu Urusun Tutsaklktan Kurtulmas Hikayesi k- -Oguza D-Oguzun Dman Olmas Hikayesi 8- Kala Destan olarak biz u Destann grmekteyiz. u Destann aratrmaclar Trklerin eski devirlerine, yani Saka ana ml ederler. Bu da, Kagarl Mahmudun Trkmen kelimesini aklarken verdii kaytlara dayanmaktadr. Destann ana temas yledir: skender Dou lkelerine sefere kp, nihayet Trk topraklarna dayanmt. Bugnk Hocentin bulunduu yerde otan kurmu olan u adndaki Trk hkmdar skenderin geliine hi aldr etmemi, fakat skenderin ordusu pek kalabalk olduundan dolay Trkistann ilerine ekilmiti. Ancak onun tebasndan 22 bey ge kaldklar iin orada kalmlard. Sonradan oraya ordunun izini takip eden iki kii daha geldi. Yorgun ve bitkin olan bu iki kii, dier yirmi iki kiiyle tantlar, konutular. ki kii skenderin buralardan da gelip-geeceini ve kimseye dokunmayacan sylediler. Bunun zerine dier 22 kii onlara Kal a dediler. te bu iki kabileyle Trkmenlerin says yirmi drt oldu[13]. 9- Kr-oglu Destan, Trk dnyasnn birok yerinde bilinen; Balkanlardan, Trkistana kadar uzanan geni bir corafyada yeri olan kahramanlk hikayesidir. Ancak pekok Trk destannda olduu zere Kr-oglunun kimlii hususunda da bir kesinlik yoktur. Baz iddialara gre; Osmanl Devletinin ran seferlerine katlm, gr sesli bir air, kimine gre ak iin dalara km ekya, son zamanlarda ileri srlen bir iddiada da, 8. yzyln ikinci yarsnda inde isyanlara sebebiyet veren An-Lu shandr. Destann ana yaps, gzleri oyulmu bir babann olu tarafndan zalimlerden intikamnn alnmas eklindedir[14].

10- Manas Destan, Krgz Trklerinin 9. yzyldan sonra devlet sahibi olmalarn ve bunun iin yaptklar savalar bnyesinde barndrr. Ad geen asrdan 20. asra kadar Krgz Trkleri arasnda yaayan, nesilden nesile szl olarak devredilen bu destan Trk kltrnn aa-yukar bin yllk bir blmn btn halinde verir. Bu destan ilk defa Bat alemine okan Velihanolu (Velihanov) tantt. Destan, Krgz ve genellikle Trkistan Trkl ierisinde grm olduu rabet zerine bir de Manas ad altnda halk airi grubu vcuda getirmitir. Bartholda gre Manas Destan 9. ve 10. yzyllarda teekkl etmitir. Destann bugnk vatan olan Krgzistanda birok boylar Manas veya olu Semeteye izafe olunduu gibi, Dou Trkistanda Manas Nehri ile Manas ehri vardr. Manas adn tayan bu yerler, Trklerin rivayetlerine gre destani kahramann ad ile alakaldr. Kafkasyada da Manas adn tayan bir ay ve[15] Talas vadisinde Manasa ait bir trbenin olduunu da zikretmekte fayda vardr. Bugn Manas Destannn eitli rivayetleri bulunmaktadr: 1- Sagmbay Orazbek-oglu Rivayeti, 1912-1930 yllar arasnda tesbit edilmi olup, 378 msra halinde bir zettir. 2- Yolay Rivayeti ki, bu daha ok Radloffun adyla anlr. Bu rivayet Tokmak kentinin gneyindeki ams Irma kylarnda yaayan konar-ger kabilelerin bir ferdi olan Krgz Manass Yolaydan kaydedilmitir. Bu varyant 17.774 msradr. 3- okan Valihan-oglu Rivayeti, Manas konusunda derlenmi ilk rivayettir. 4- Bekmurat Rivayeti, 32.000 msradr. 5- Karalay Sayakbay-oglu Rivayeti, 40.000 msra olup, 60 gecede tamamlanmtr. Manas Destannda hem eski Trk dininin, hem de slamiyetin izleri vardr. Eski Trk kabile hayat ve Trk dnya gr rastlanan gelerdendir. 11- Oguz Kagan Destannn bugn bilinen tek orijinal nshas vardr, o da Pariste Fransz Milli Ktphanesindedir. Uygur harfleriyle yazlm olan bu nsha slam ncesi motifleri ihtiva eder. Bu eserin en iyi neri 1932de W.Bang ve R.R.Arat tarafndan almanca olarak yaplm ve 1936da Trkiye Trkesine evrilmitir. Trk edebiyatnn hi phesiz en kymetli hazinelerinden birisi Oguz Kagan Destan veya dier bir deyile Oguz-nmelerdir. Muhtevasnda kkl bir tarih ve kltr unsuru yatan Oguz-nmeler, bilindii zere tarih Trk destan kahraman ve hkmdar Oguz

Kagann fthatn anlatr. Bu yzden Oguz Kagan destanlarnda ba rol oynayan Oguzun kimlii zerinde durmakta fayda vardr. Kimdir bu Oguz?. Sadece bir destan kahraman m, yoksa gerekten tarihte yaam bir ahsiyet mi? Bu soruya imdiye kadar pekok alim cevap vermeye alm ve bazlarna gre; byk Hun yabgusu Mo-tun (Mete) kabul edilmiken, bir ksmna gre de; Trk milletine gnderilmi olan peygamber denmitir. Aslnda her iki iddiada bulunanlarn da kendileri asndan hakl taraflar vardr. Tarihte imdilik bilinen en eski devletimiz, Hunlar tarafndan kurulmutur. Trk tarihinin en kudretli ve mehur hkmdarlarndan birisi, bu Hun Devletini zirveye karan ve kendinden sonra gelecek olan Trk slalelerinin kurduu devletlerin temelini atan Mo-tun Yabgudur (M.. 209-174). ) Onun babas Tu-man (belki Tmen?), kendinden sonra onu hkmdarlk iin varis gstermeyerek, kardeini yerine geirmek istemi, o da emrindeki bir tmen kuvvet ile harekete geerek, babasn bir srek avnda ldrtm ve devletin bana gemitir (M.. 209). Devlet tekilatn yeniden dzenleyen Mo-tun, Tung-hularn kendisinden devaml toprak istemeleri zerine, onlar byk bir bozguna uratm, M.. 203 ylnda da Ye-ileri malup etmitir. Bilindii gibi in kaynaklar Mo-tunun hayatn ok renkli bir ekilde anlatmaktadr. in kaynaklarndaki bu hikayeler, Trklere ait ilk destan materyallerdendir. Mo-tun, Asyada siyas hakimiyetini saladktan sonra in topraklarna doru aknlara balam, in Seddini kolayca at gibi, hatta in imparatoru Kao-tiyi (M.. 206-195) sktrm (M.. 201), imparator yllk vergi vermek suretiyle onun elinden kurtulabilmitir. Mo-tun Yabgu, M.. 174 tarihinde ld zaman, Orta Asyada Trk birliini gerekletirdikten baka, birok yabanc kavmi de kendi hkmranl altna almt. Devletin snrlar douda Koreye, batda Aral Glne, kuzeyde Yeniseyin yukar mecralarna, gneyde de Hindistann kuzeyine kadar ulam bulunuyordu. Grld gibi bu byk Trk hkmdarnn tarihteki nemini kimse inkar edemez. Sadece Trk milletinin tarihinde deil, Trklerin dndaki Orta Asya halklar iin de Mo-tun Yabgu mhimdir. Pekok devletin tarihten silinmesine vesile olmakla beraber, Asyann ekillenmesine sebep olmutur. Bylesine deerli bir ahsn unutulmas elbette ki mmkn deildir. Trk milletinin hafzasna yer etmi bu zat ve onun hizmetleri kulaktan kulaa szl olarak geldii gibi, yazl olarak da yaamtr. Bu yzden pek tabiiki Oguz ile Mo-tunun ayn olabilecei grn gz-ard edemeyiz. Bunun yansra Tanr tarafndan zaman zaman insan oullarna, doru yolu bulmalar amacyla peygamberlerin gnderildiini de bilmekteyiz ve Hk dinlere ait kitaplardan her kavime bir peygamber yollandn rendiimiz gibi, bunlarn saysnn da olduka fazla olduunu grmekteyiz. zellikle Oguz-nmelerin slami unsurlar tayan varyantlarnda, Oguzun bir Hk dine mensubiyeti (ki burada Mslmanlk n plandadr) onun da bir eli olabilecei

ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Tarihte, Oguz adyla gelen bir peygamber ve onun dinini yaymak iin yesi olduu milletle beraber yapm olduu mcadele, belki de zamanla bir kahramanlk destanna da dnm olabilir! Nasl ki, Hz. Muhammedin slamiyeti yayarken yapm olduu savalar ve bandan geen hadiseler, kahramanlk hikayeleri eklinde sslenerek aktarlyor ise, Oguz iin de ayn eyleri neden dnmeyelim? Yeri gelmiken, birazda burada Oguzlar zerinde durmakta fayda grmekteyiz. Destanlarda Oguz bir ahs ismi olarak karmza kyor. Ama onun adn tayan bir etnik topluluk var ki, o da Trk milletinin nemli bir paras olan Oguzlar ya da Trkmenlerdir. Trk tarihinin ba eserleri durumundaki Kl Tigin ve Bilge Kagan yaztlarnda Trk bodundan saylan Oguzlarn, etnik yaps konusunda bugne kadar pekok alma yaplmtr. Genellikle kabul edilen gr; Oguzun oklarn birlii, yani kabile manasna geldii yolundadr. Baz alimlerin, Kk Trk kaganlarnn da Oguzlardan neet ettii yolunda grleri varsa da, bize gre imdilik bunu tereddtle karlamak gerekir. Yani Aina soyunun Oguz olduuna dair henz elimizde yeterince belge yoktur. Kitabelerde geen Tokuz Oguz bodun kent bodunm erti[16] cmlesi, Kk Trk kaganlarnn da Oguz halkndan olduunu gstermeye yetmemekle beraber, bu cmleden Oguzlar da bana tabi idi gibi bir mana karmak mmkndr. Ayrca, Oguzlarn 630dan sonra, bu adla ortaya km Tls[17] boylarndan olduu sylenmitir[18]. Gerekten Oguzlar da, Kk Trke yazl kaynaklarda grdmz Alt Bag Bodun[19] gibi, devletin kargaaya srklendii bir srada, balarn kurtarmak iin bir araya gelmi kabileler birlii olabilir! imdiye kadar kitabelerden kardmz netice, Oguz adnn tek bana kullanld gibi, eitli rakamlarla ifade edilen birlikler altnda da yaadn gsteriyor. Kk Trke yazl kitabelerde Oguzlar karmza Tokuz Oguz, Oguz, Alt Oguz ve Sekiz Oguz biimlerinde kmaktadr. O zaman akla u soru geliyor: Ayn alarda bu federasyonlarn hepsi var myd? Eer yaztlara bakacak olursak; Oguzlar, Uygurlar iktidara gelmeden nce Tokuz Oguzdular. Ancak, Uygur dnemine ait ine-Usu Yaztndan Uygurlar devrinde Sekiz Oguz diye bir boy birliini renmekteyiz. Yine Bilge Kagan Kitabesinde Oguz savandan bahsedilmektedir. yle ise, btn bu federasyonlar 7-9. yzyllar arasnda mevcutturlar[20]. Bununla beraber, 10. yzyldan kalma baz metinlerde bir Oguz ge ile onun 24 komutanndan haberdar olmaktayz. Demek oluyor ki, Oguzlar 10. asrn banda 24 boy halinde bir ittifak meydana getirmilerdir[21]. Ancak burada bir eyi hatrlamak gerekiyor; kitabelerde geen Oguz federasyonlarnn says 26dr. Fakat bugn iin bilinen bir gerek, Oguzlar 24 boya mensuptur ve iki ksma ayrlrlar; Boz Oklar, Oklar. Grlecei zere yaztlarda tesbit edilen yirmi alt saysndan, 10. yzyldaki yirmi drt Oguz boyu iki ye olarak eksiktir. Bizim bu konudaki fikrimiz udur: alar

ierisinde Oguz federasyonuna eitli boylar girip kmtr. 10. asrda ise konfederasyon son eklini ald. Btn bu aklamalarn sonunda belki, Oguzlarn Tls boylarndan ve Trk soyundan olduklarn sylemekte bir saknca yoktur. Kk Trke yaztlardan, Oguzlarn yurdunu Selengenin dousunda tesbit ediyoruz. slam corafyaclarna gre, Yafesin soyundan gelen Guz (Oguz), Bulgarlarn kysnda yer tutmutur deniyorsa da[22], bu bilgi daha sonraya aittir ve Oguzlarn batya ynelmeye balamalar, 8. asrn ikinci yarsndan sonra olmutur. Tpk Kk Trkler anda olduu gibi, Uygurlar zamannda da Oguzlarn isyan vardr. Bu bakmdan olduka ilgin bir Trk topluluudurlar. Hatta kendi kurduklar slale devletlerinin de en byk muhalifleri olmulardr. Kk Trke yazl belgelerde 8. yzyln ikinci yarsndan sonra, Oguzlarla alkal bir kayda rastlamyoruz. Bu da bize onlarn batya doru kaydklarn gsteriyor. Umumiyetle Sr-Derya boylarna gelen Oguzlar, buradaki Peenekleri daha batya srerek, yeni bir yurt tuttular. 10. yzyln ilk yarsnda balarnda bir yabgunun bulunduu ve merkezlerinin de Yang-kent olduunu slam kaynaklar kaydetmektedir. Bu memleket genel manada rti ve til Nehirleri arasndaki bozkrlar ierisine almakta ve gneyde Sr-Derya ve st-Yurt sahalarn ihtiva etmektedir. 10. asrn Oguzlarnn ok kuvvetli olduu, hususiyetle 9. yzyln balarnda Arap valileri arasndaki mcadelelerde de Oguzlarn rolnn bulunduu, ekseriyetinin de Mani inancnda olduklar sylenmitir[23]. 11. yzylla birlikte, kalabalk Trk kuvvetleri halinde Anadolu ve Suriye blgelerine gelen Oguzlar, dnya tarihinde ok nemli gelimelere sebep oldular. Oguzlara, slamiyeti kabul ettikten sonra Trkmen denmeye de baland. Tarihteki ilk byk devletleri Seluklular Knk boyuna dayanarak kuran Oguzlar, Seluk soyunun zayflamasnda da etkili olduktan sonra, Osmanl hanedanl kanalyla iktidar Kaylara teslim ettiler ve alt yz sene gibi uzun bir mddet Trk ve slam aleminin liderliini yaptklar gibi, dnyann da en gl lkelerinden biri olma unvanna sahip oldular. Bugn elimizde, farkl corafyalara, deiik kiilere ve farkl Trk boylarna ait epey sayda Oguz-nme bulunmaktadr. Fakat gerek olan bir ey vardr ki, bunlarn hepsinin menei ayndr. Gnmzde yazya geirilmi Oguz Destanlarnn kayna olarak lhanl veziri Reideddinin Camit-Tevarih adl kitabnn ikinci cildindeki Tarih-i Oguzn ve Trkn blm gsterilmektedir. Herne kadar Reiddedin Oguz Destanndan bahsederken, Trk tarihilerini ve ravlerini anyorsa da, bu onun da bir kaynaa dayandn gsterir. Bu itibarla yukarda iaret ettiimiz zere elimizde birka tane Oguz Destan mevcuttur. Bunlar belki rahmetli Z.V.Togandan yararlanarak, yle sralayabiliriz:

1- Oguz Tarihinin daha Reideddin hayatta iken istinsah edilen ve minyatrlerle sslenen, daha sonra Hafz Abrunun Mcmal at-Tevarih adl kitabnn iine alnan, yazmas ki, Topkap Saray, Hazine 1653 numarada kaytldr. 2- Ayn eserin yine Reiddedin hayattayken kopyalanan ve Topkap Saray, Hazine 1654 numarada kaytl varyant da minyatrlerle sslenmi, ama baz sayfalar eksiktir. 3- Yine ayn eserin Topkap Saray, III. Ahmed Ktphanesi, 2935 numaradaki nshas Ulug Begin ktphanesi iin oaltlmtr. 4- Ayn kitabn Topkap Saray, Badat Kk, numara 282deki varyant. 5- Yukarda bahsedilen nshalarn Sleymaniye Damad brahim Paa Kitapl, 991 numaradaki varyant. 6- Ebul-gazi Bahadr Hann ecere-i Terakime adl eserindeki Oguz-nme. 7- Uygur harfleriyle yazlm ve Pariste bulunan nsha. 8- Dede Korkut Hikayeleri, ki bunlar da bir nevi Oguz-nmedir. 9- Oguz Destannn Uzunkpr Rivayeti agatay sahas Trkesiyle kaleme alnmtr. 10- Yazcolunun Tevarih-i Al-i Seluk adl eserinin bandaki Oguz Destan[24]. Bunun yansra sonradan bulunan veya kefedilen Oguz-nmeler de vardr. Bunlardan birisi, 17. yzylda yazlm olan mamnin eseri Han-nmede yer almaktadr[25]. Bir dieri Kazanda bulunan Oguz-nmedir ki 1998 senesinde, Trkiyede tpk basm yapld. Oguz-nmelerin baka bir varyant da Akabat nshas olarak bilinmektedir. Ancak bunlardan ayr olarak, deiik yerlerde ve farkl eserlerin ierisinde Oguz-nmelerin olduuna inanyoruz. Oguz-nme rivayetlerinde Oguz Destannn muhtevas olarak nce Oguzun soyu, dnyaya gelii ve bymesi blm, sonra Oguzun fetihleri ve boylara ad vermesi ksm, daha sonra Oguzun yurdunu ikiye blp, oullar arasnda taksim etmesi blm ve Oguzun vasiyeti ve tresi gze arpar[26].

12- Olonholar, Saha Trklerinin kahramanlk destanlar ve szl edebiyatlarnn zirvesidir. Genellikle Olonholarda bize gre; Sahalarn atalar Kurkanlarla, Mogol asll Buryatlar arasndaki mcadeleler anlatlr ki, bunlar da Sahalarn atalar Omogoy ile Elleyin dmanlarnn basklarndan kurtulmak iin Lena Nehri boylarna nasl geldikleri eklindedir[27]. Olonholarda Sahalarn mistik savalarn, kahramanlarn ve kt ruhlarla olan mcadelelerini grebiliriz. Bugn Saha Cumhuriyetininde Olonholarn toplanmasnn birinci devresi bitmitir. Olonholarn 150 tam metini ve 80den fazla ksa zeti toplanmtr. imdiye kadar 17 tam metin, 28 ksa zet ve 21 kk para baslmtr. Bunlarn byk blm Rus ihtilalinden nce hazrlanmt. Daha sonra Olonholar zerinde incelemeler balamtr ki, bu da Sovyet-Rusya dnemine rastlamaktadr. Olonholarn baz blmleri o kadar uzundur ki, anlatlmas birka gn srer ve zel okuyucular vardr. Olonholarn hangi tarihi devreye ait olduklar konusunda anlamazlklar vardr. Bunu bir neticeye vardrmak iin Gney Sibirya ve Mogolistandaki konar-gerlerin itimai hayatlarnn tedkik edilmeleri gerekmektedir. Dier yandan Trk tarihini yakndan ilgilendiren birtakm yabanclara ait destanlar da zikretmek lazmdr. Bunlar da tarihimiz ve kltrmz iin nemlidir. Trk olmayan kavimlerin bu destanlar arasnda ranllarn ehnamesini, Almanlarn Nibelungenini, Ruslarn gor Bl Destanlarn sayabiliriz. Bu destanlarn pekou dorudan Trklerle alakal olduu gibi, bir ksm da dolayl olarak Trklerle ilgilidir. B- Arkeolojik Buluntular Btn dnya milletlerinin olduu gibi, Trk milletinin de eski tarihini ve kltrn aydnlatabilmek iin ilk bata onlardan kalan maddi belgelere ba-vurmak zorundayz. Bunlarn iine ise daha ok arkeoloji, sanat tarihi ve etnografya malzemeleri girer. Maddi kltr unsurlar arasnda eitli iskan yerleri, bengtalar, balballar, mezarlar, kap-kacak, hlasa hertrl maddi eya yer alr. Konar-ger bir hayat tarzn benimseyen Trkler zellikle klak merkezlerinde, barndklar yaplar ina ettiler. Douda Yenisey ve Selenge nehirlerinden balamak zere batda Tunaya, yani Orta Avrupaya kadar Trklere ait pekok yetleim yerine rastlanlmaktadr. Asya ve Avrupa topraklarnda Trklerden kalma buluntu yerlerini ve alarn yle tasnif etmek mmkndr: 1- Ta a (M.. 10.000-M.. 1700) a-Ge Ta a (M.. 10.000ler)

b-Yontma Ta a (M.. 8000-3000) 2- Bakr a. M.. 2500-1700 yllar aras olup, bu buluntu yerlerine Altay-Sayan, Minusinsk vadilerinde rastlanlr. Bu dneme ait Trklerden kalma at ve koyun kemikleri bulunmutur. Demek ki, Trkler M.. 2500lerden beri koyunu biliniyordu. 3- Maden a a-Tun a, M.. 1700-1000 yllarn ihtiva eden Andronova kltryle n plana kar ki, buras Minusinsk blgesindedir. Fakat Tun ann Trk corafyasnn eitli yerlerinde izleri vardr. Mesela, Tuva Tun a, Tuva Cumhuriyeti snrlar iindeki Ulug-kem blgesinde bulunmutur. Burada kan kalntlar M.. 2000-700 yllar arasnda olup, Tlslere aittir. Kazak Tun kalntlar, Kazakistan topraklarnda yer alp, M.. 2000-700 yllar dnemidir. Kara-sug Kltr, M.. 1300-700 yllar arasdr ve Yenisey evresiyle, Kgmen Dalar havalisinde ortaya kmtr. Bu kltr de eski Tls kabilelerinden kalmadr. Yass Mezar Kltrn Baykal Glnn gney-dousunda, tken Dalar (Hangay), SelengeOrkun, Tamr Irmaklar ve Baykal Gl evresinde gryoruz ve M.. 1000 yllarna aittir. Burada ortaya karlan arkeolojik malzemeler, Minusinsk blgesinde kefedilen Tagar Kltryle benzerlik gsterir. 4- Demir a, buluntular tpk Tun a gibi Trk lkelerinin farkl blgelerinde rastlanlmaktadr. a- Uyuk (Tuva) Kltr, M.. 700-200 yllar arasnda olumutur. b- Tagar Kltr ise, M.. 700-M.S. 100 tarihlerine konulup, Kgmen Dalar ve Yeniseyin kollar evresindedir. c- Esik Kalntlar M.. 500 yllarna ait olup, 1969 senesinde Kazakistann Esik kasabasnda balayan kazlar neticesinde ortaya karlmtr. Kazakistanl ilim adamlarndan Kemal Akievin bakanlnda balayan bu kazlarda elde edilen en mhim eser, gm bir kap zerindeki Kk Trk harflerinin arkaik ekli olarak kabul edilen ve M.. 5. yyldan kalma olduu sylenen yazlardr. Bu harfiyatta kefedilen dier nemli bir buluntu da, tamamen altnla ilenmi zerinde bir zrh bulunan Trk tiginine ait cesettir. Bu yzden ilim literatrne Altn Elbiseli Adam olarak geti. Ayrca bunlarn yannda 4000 para altn eya karld. Esik kalntlarnn bulunduu corafya Issk Kl evresi, Ala-Tag, li Vadisi, u-Talas aras, Kuz-Orda ve Taraz havalisinden ibarettir. Bu blge tarihin en eski devirlerinden beri Trklerin yurdudur. Esik mezarlarndan karlan altn levhalar zerinde at, da keisi, geyik, pars, kurt ve yrtc kulara ait motifler vardr.

d- Tatk Kltr, M.. 300-M.S. 400 yllarn ihtiva edip, yine Kgmen ve Yenisey blgesinde ortaya karld. Tatk kltrnn buluntular arasnda kk hayvan heykelleri vardr. Kiselev, Tatk kltrn dorudan doruya Kk Trk kltrnn n hazrl olarak kabul eder. e- Pazrk Kltr, Altun-Y (Altay), Yar Ovas (Cungarya), Tarbagatay Dalar, Kara rti ve Yumar (Ob) Vadileri etrafnda ortaya kmtr. Pazark mezarlar ilk defa 1919 senesinde S.I.Rudenko ve M.P.Gryaznov adl iki ilim adam tarafndan bulundu. Sibiryada Ulagan vadisinde, Pazrk denilen yerde, tamamen donmu mezarlar iinde cesetlere ve eyalara rastlanld. Pazrk mezarlarnda M.. 400-200 yllarna ait hallar, giyim eyalar, ayakkablar, arabalar, mumyalanm kadn ve erkek cesetleri, at koumlar, mzik aletleri ve ss eyalar bulundu. Tarih ncesi alar ve kltrlerini bylece zetledikten sonra bulunan eyalar da belki yle tasnif edebiliriz. 1- Her trl giyim-kuam eyalar 2- eitli ss eyalar. Kpe, dme, kopa, bilezik, gerdanlk, ayna, toka, kemer ular 3- Sava aletleri. Ok ucu (temren), balta, bak, sng, kl, zrh, kalkan, bayrak, tug vs. 4- Ev aletleri. eki, balta vs. 5- Mutfak eyalar. Her trl kap-kacak 6- At koumlar. Eer, gem, zengi, kay tokalar. 7- Ev eyalar. Hal, kilim, dek, vs. 8- Mzik aletleri. her trl alg. 9- Her trl mimari yap ve heykeller.

10- Tamgalar. Trk kltrnde tamgalarn nemi son derece byktr. Trk, sahip olduu btn varlklara tamgasn vurarak, onlarn adeta mlkiyetine sahip olmutur. anandan, mleine, koyunundan, atna, mezar tandan, sahip olduklar topraklarn snrlarna kadar her yere tamgasn kazmtr. 11- Beng-talar. C- Yazl Kaynaklar Hi phesiz tarihin nemli kaynaklar arasnda yazl belgeler yer alr. Yazl kaynaklar denilince de akla kitabeler, szlkler, siyaset-nameler, corafya eserleri, genel ve zel tarihler ve ayrca kltrmz iin nemli olan fal kitablar, dini metinler, mektuplar ve yarlklar gelir. 1- Kitabeler Bugn tarihiler, zellikle slamiyet ncesi Trk tarihinin yerli kaynaklar bakmndan ok az belgeye sahiptirler. 19. yzyln sonlarna kadar bavuru kaynaklarmzn temelini in yllklar ve seyahat notlar meydana getiriyordu. Kk Trke yaztlarn ortaya kmas ilim alemini bir anda harekete geirmitir. lk defa Kk Trke yazl abidelerin varlndan bahseden, 13. yzyl tarihilerinden Cveyn olmutur[28]. Daha sonra bir botaniki olan D.G.Messerschmidt, 1721de, Yenisey vadisinde yapt aratrmalar srasnda, Kk Trke ile yazlm talarn varlndan haber vermi, fakat o bu talarn hangi dille ve kimlere ait olduunu bilmediinden yank uyandramamt. Ama ilim aleminin en byk keiflerinden biri olan Kk Trk yaztlarnn bulunmas ve dnyaya tantlmas, sveli bir subay olan J.Strahlanberg sayesinde oldu. Bu yaztlarn okunmas iin dnyada byk bir yar balam ve ilk nce byk alim Thomsen abideleri deifre etmitir. Bylece aratrmaclarn eline kymeti hibir ey ile llemeyecek olan vesiklar gemi oldu. Buna ramen, belli bal birka kitabenin dndaki dier kitabelerden yararlanma yoluna gidilmemitir. Hunlardan sonra Trk devletinin bana Tabgalar gemiler, onlarn peinden de Kk Trk Aina ailesi Trk birliini salamtr. Bugn istifade edilen yaztlarn tarih bakmdan en kymetlileri Kk Trklere aittir. Hunlarn neslinden olduklarn syleyen Kk Trklerin ardndan Uygurlar da, Kk Trklerin izini takip etmiler, onlar gibi gelecek nesillere haber vermek iin byk devlet kitabelerini diktirmilerdir. Bununla beraber Hun dnemi yazt olarak daha nce bahsetmi olduumuz Esik Yazt gsterilmektedir. a- Kk Trk Yaztlar

1- Bilge Kagan Yazt: Olu, en tarafndan Bilge Kagann lmnden (734) sonra 735 ylnda diktirilmitir. Bilge Kagan ve Kl Tigin Yaztlarnn ilk kopyas Rus arkeologu Yadrintsev tarafndan karlmtr. Bu yaztlar ilk defa, W.Radloff tarafndan, Die Alttrkischen Inschriften der Mongolei, St.Petersburg 1895, adl eserde neredilmitir. Yaztn Trke ksmn Yollug Tigin yazm olup, ince ksmn ve sslemeleri inliler yapmtr. Bilge Kagann Yazt Kl Tigininkinden birka cm. uzundur. Bu yzden dou cephesinde ince kitabe olmakla beraber, ince kitabenin zerinde ayrca Trke yazlar devam etmektedir. Yazt dnyann yaradlyla balar: ze kk tengri asra yagz yir klundukta ikin ara kii ogl klnm. Kii oglnta ze em-apam Bumn Kagan, stemi Kagan olurm; olurpan Trk bodung ilin trsin tutabirmi, itibirmi. Trt bulungdak bodung kop alm, kop baz klm. Bir dizi olaylar anlatldktan sonra; devletin bana bilgisiz ve kt kaganlarn getiinden, bakanlarn da bilgisiz ve kt olduundan, begler ve halkn arasndaki dzenin bozulmasndan, inlilerin szne kanarak kn by tanmadndan, bu yzden iktidar kaybettiklerinden, erkeklerin kle, kzlarn cariye olma durumuna geldiklerinden, bahisler anlatlmaktadr. Daha sonra, Trk milletinin, Tanrnn izniyle l-teri Kagan ve l-bilge Katunun nderliinde tekrar ykseltildii , anlatlr. Yaztta l-teri, Kapgan ve Bilge Kagan devrinin olaylarna ska yer verilmitir[29]. 2- Kl Tigin Yazt: 731 ylnda lm olan Kl Tiginin kitabesini ise kardei Bilge Kagan, 732 ylnda yine Yollug Tigine yazdrtmtr. Bu yazta ait bilgiler de, Bilge Kagannkiyle ayndr. Kk Trk Kaganlnn balangcndan itibaren Bilgenin lmne kadar olan tarih olaylar bu yaztlarda zikredilmektedir. Kitabe kaplumbaa eklinde bir kaide tana oturtulmutur. Ykseklii 3.75 metredir. Yukarya doru daraldndan dou ve bat cephelerinin genilii aada 132 cm, stte 122 cm.dir. Gney ve kuzey cepheleri aada 46, yukarda 44 cm.dir. Dou cephesinin zerinde Brl soyunun, bat cephesinde ince kitabe vardr[30]. 3- Tunyukuk Yazt: ki ayr tatan ibaret olan Tunyukuk Yazt, muhtemelen 725726larda len nl Trk devlet adam Tunyukuk tarafndan lmeden evvel diktirilmitir. Birinci ve daha byk olan tata 35, ikinci tata 27 satr vardr. Bu abide de yaz yukardan aaya doru yazlm, fakat dier ikisinin aksine satrlar soldan saa doru dzenlenmitir. Mogolistann Ulanbatar ehrinin dousunda Nalayh blgesinde bulunmutur. Orkundan 450-500 km uzaktadr. Bu yazt da, Radloff tarafndan ad geen eserde ilk defa neredildi. Talarn epe-evre etrafnda in oymaclar tarafndan yaplma sekiz tane heykel mevcuttur ki, hepsinin balar krlmtr. Bunlar 2001 senesinde Prof.Dr. Saadettin Gmein bakanlnda

Mogolistana giden aratrma heyeti tarafndan mzeye tanmtr. Burada takriben 150 metre kadar uzunlukta bir sra balbal vardr. Yazttan anlaldna gre, l-teri ve Tunyukuk istikll mcadelelerine birlikte girmilerdir. Ayrca Tunyukuku in kaynaklar da teyit etmektedir. Bu yllklarda hep l-teri ve Tunyukukun adlar yan yana gemektedir. Tunyukuk yapt ilerden dolay hakl olarak kendini vmektedir. zellikle Tokuz Oguzlarn elinden tkenin alnmas, Krgz, Trgi ve Sogd seferleri bu yaztlarda anlatlmaktadr. Tunyukuk yaad mddete Trk devleti en parlak zamanlarndan birini geirdi. Devletin snrlar batda Temir Kapya, douda da zaman zaman in Denizine kadar uzand. Tunyukuk yaztnn dier yaztlardan farkl bir taraf Bilge ve Kl Tigine yer verilmeyiidir. zellikle Kl Tiginin ad hi gemez[31]. 4- Ongin Yazt: 1891 ylnda Yadrintsev tarafndan Mogolistandaki Ongin Irmana yakn bir yerde bulunduundan, bu ad ile anlmtr. Ongin ant mezarlnn da hazine arayclar tarafndan yamaland anlalyor. 8. yzyla ait bir yazt olup, ilk defa Radloff tarafndan ad geen eserde neredildi. Abide de esas olarak 12 satr bulunmakla beraber, yan tarafnn en stnde 7 satrdan oluan ksa ksa yazlar vardr. Ayrca yaztn hemen yanndaki balbaln zerinde de bir satr yaz mevcuttur. Herhlde 731 ylnda dikilmi olan bu yaztn kimin adna kaznd konusunda aratrmaclar arasnda farkl grler mevcuttur. Yaztta bir felaketten bahsedilmektedir, bu da muhtemelen 630daki felaket yldr. Bilindii gibi bu olay Kl Tigin ve Bilge Kagan yaztlarnda da geer. 5- Kl or Yazt: Orta Mogolistanda, he-Hotu denilen yerde, W.Kotwicz tarafndan bulunduu iin bu ad ile de anlan yazt, Kk Trklerin nl devlet adamlarndan biri olan Tardu Kl orun ansna dikilmitir. Ayn zamanda Tunyukukun da akrabas olma ihtimali olan Kl or Trk tarihinde nemli bir yere sahiptir. Kl orluk idar bir unvandr. Baz ilim adamlarnn belirttiine gre, 8. yzylda batdaki Tardu beglerinin reisi Kl or unvann tayordu. Hunlarda olduu gibi, Kk Trk ve Uygurlarda da ordular boy dzeni zerine tekiltlandrlm olup, ordu komutanlar olan adlara yardmc olmak iin, tecrbeli Kl orlar ve Apa Tarkanlar tayin olunmutur. Kitabede pek-ok Trk ve gayri-Trk kavmin adn da grebiliriz (Karluk, Tokuz Oguz, Trgi, Tardu, Ktan, Tatab, Tezik vs). Coraf adan da deerli olan yaztta Be Balk, Yin gz, Temir Kap gibi coraf terimlere de rastlamaktayz. Yaztta Kl orun sava mcadelelerinden zellikle, 714 ylndaki Be Balk savalar hakknda bilgi vardr. Yaztn bat tarafnda 12, dou yznde 13, kuzey ynnde 4 satr mevcuttur. Yazt ilk defa W.KotwiczA.Samoilovitch, Le Monument Turc dIkhe-khuchotu en Mongolie Centrale,

Rocznik Orientalistyczny, yaynlamlardr.

Tom.

4,

Warszawa

1928,

adl

makalelerinde

6- Bugut Yazt: Mogol arkeologlarndan C.Dorsuren tarafndan 1956 ylnda, Mogolistandaki Bugut ehrine 10 km uzaklkta bulunduu iin bu ad ile anlmaktadr. 6-8. yzyla ait olup, Sogd alfabesiyle yazlmtr. Yaztn tam olarak korunamam olan st tarafndaki kabartmada; belden yukars Trklerin efsanev atas olan kurt, belden aas insan olan bir yaratk bulunmaktadr[32]. zellikle yaztn bir ta kaplumbaa srtna oturtulmu olmas, burann bir han mezarl olduunu gstermektedir. Kk Trklerin ilk zamanlarna aittir. Adn baka hibir kitabede gremediimiz, Mo-kann ve Tasparn kk kardei Mahan Tigin adna dikilmi olup, yaztta onun iyi ve yetenekli biri olduu zikredilir. Bu yaztta Mahan Tigine kagan da denmektedir. Bugut Yaztn S.G.Klyatorny-V.A.Livi, The Sogdian Inscription of Bugut Revised, Acta Orientalia, 26/1, Budapest 1972 adl makalede en iyi nerini yaptlar. 7- oyr Yazt: Ulan-Batura 15 km uzaklkta, Sansar-Ula Kurgannn gneyinde bulunmutur. zerinde tamga bulunan bu yazt 1929da Ulan-Batur Mzesine getirilmitir. Bu yaztta nl vezir Tunyukukun nesebi saylmaktadr. 6 satrdan ibarettir. 8- Hoytu-Tamr Yaztlar: 1893 ylnda Klementz tarafndan bulundular. Orkun Nehrinin Hoytu-Tamr blgesindeki kayalar zerindeki bu yaztlar 8. yzyla ait olup, Kk Trk dnemindeki Be Balk seferlerini anlatmaktadr. Yine ilk defa bu yaztlar Radloff neretmitir. Hoytu-Tamr Yaztlarnn tamam on paradr. 9- Uybat III Yazt: 1721de Messerchmidt tarafndan Uybat Nehrinin sol tarafnda kefolunmutur. Fakat bu blgede daha pekok yazt mevcuttur. Yazt Tarkan Sangun adl bir Trk begine aittir. Yaztta Trk tarihi iin olduka neme sahip bir isme tesadf etmekteyiz. Kl or Yaztnn 12. satrnda geen l or adn, bu kitabenin 8. satrnda da gryoruz. Bu l orun ad in kaynaklarnda To-si-fu olarak transkripsiyon edilmi olup, byk bir ihtimalle l-teri ve Kapgan Kaganlarn kardeidir[33]. Yaztta toplam 17 satr vardr. b- Uygur Yaztlar 1- Aru-Han Yazt: 1962 senesinde Mogolistann Bulgan ehrinin yaknlarnda bulunmutur. E.Tryjarski, LInscription Turque runiforme dArkhanen, en Mongolie, Ural-Altaische Jahrbcher, Vol. 36, Wiesbaden 1965, adl makalesinde

ilim alemine tantmtr. Yazt 3 satrdan ibarettir. Uygurlarn ilk dnemine ait olmaldr. 2- Sevrey Yazt: Bu yazt 1948de Sovyet Bilimler Akademisinin Gobiye gnderdii ilim heyeti tarafndan bulunmutur. Prof. I.A.Efremov, Sevrey tann zerindeki runik yazlar grm ve 1962de Doroga Vetrov, Gobiyskiye Zametki, 2-e izd., Moskova 1962, s.229da neretmitir. Sevrey Yaztnda sogda kelimeler de yer almaktadr. Yaztn Uygur kaganlarndan Bgye ait olduu tahmin olunmaktadr. Kitabe 3. satrdan itibaren okunmaktadr ve 7 satrdr. 3- ine-Usu Yazt: Trk tarihinin ve kltrnn en mhim eserlerinden birisidir. 1909 senesinde Mogolistana yaplan bir ilim gezisinde, ine-Usu Gl havalisinde bulunduundan bu ad ile anlmtr. ine-Usu Trkede Yeni Su demektir. Yazt herne kadar Moyun ora ait ise de, babasnn yapt icraat ve meydana gelen hadiselerden bahsettiinden ayr bir deer tar. ine-Usu Yaztnda pek-ok yer adna rastlanlmaktadr (rti gz, Selenge, Orkun, Kem, Yar gz, Yar Yaz, Kgmen, Kara Kum vs) ve S.Gme, ine-Usu Yaztnda Geen Baz Yer Adlar, Bilge, 18, Ankara 1998 adl makalesinde bu mevki isimleri zerinde durmutur. Yaztn kuzey tarafnda 12, dou tarafnda 12, gney cephesinde 15, batsnda 10 satr mevcuttur. Ayrca yaztn bat tarafnn kenarnda da bir satr bulunmaktadr. Yaztn kuzey taraf ilk drt satr Kk Trklerden izler tar. Moyun orun babas Kl Bilgenin Tokuz Oguzlar kendi safna ektikten sonra baarl olduu anlalmaktadr. Onlar nce Kk Trkleri bertaraf etmiler, sonra Basml ve Karluklar yenerek, Trk devletinin bana gemilerdir. Uygurlar yazttan da anlalaca zere, 748 ylndaki Atalar Mezarlnda yaplan trenden sonra, millet tarafndan kendilerini idare etmee lyk grldler. Kitabedeki bu Ata Mezarl motifi, Trk neslinin oalmasna sebep olan Trk atalarn gerek veya sembolik mezarlarnn olduu fikrini artryor. Bu da bizeErgenekun Destann hatrlatmaktadr. Bu yazttan kan dier bir netice de, hkmdarlk alametleri arasnda Atalar Mezarlna sahip olmak da vardr. ine-Usu Kitabesinde son olay Selengede Sogdlu ve inli ustalara Bay Balk adnda bir ehir ina ettirilmesi zikredilmektedir. Yazttan ilk G.J.Ramstedt, Zwei Uigurische Runeninschriften in der Nord-Mongolei, Journal de la Societe Finno-Ougrienne, Vol. 30, Helsinki 1913/1918, isimli makalesinde bahseder. Balangtan itibaren Moyun or Kagan dneminin de olaylarnn anlatld bir tarihi vesikadr. 4- Terhin Yazt: Bu yazt da, Uygur kagan Moyun or tarafndan diktirilmitir. 1970 ylnda Mogolistanda bulundu. Yazt ilim alemine S.G.Klyatorny, Terhinskaya Nadpis, Sovyetskaya Tyurkologiya, No 3, Baku 1980, adl yazsyla tantmtr

diyebiliriz. Bu yazt zerine Trkiyede T.Tekin ve S.Gme almlardr[34]. Toplam 30 satr ve bir de ta kaplumbaga zerindeki cmleyi sayarsak 31 satrdan ibaret olan bu yazt, Uygurlarn nl kagan Moyun or devrinin balangcndan 753 ylna kadarki olaylardan bahseder. Yaztn banda daha nceki mehur Trk hkmdarlarnn adlarnn saylmas ve Bumn Kagann adna burada da rastlamamz, bizi Uygurlarn da balangta kendilerini Kk Trklerin devam olarak grdklerini dnmemize sevketmektedir. Kitabe aa-yukar ine-Usu ile ayndr. Burada da pekok Trk boyu (Kasar, Bars l, Apa si, Sngz, Bakan vs) ve kavmin adn grmekteyiz . 5- Tez II Yazt: lk defa 1915 ylnda B.Y.Vladimirtsov tarafndan bulunmu, yaztn o zamanlar neredilmesine izin verilmemi, fakat 1976 senesinde ikinci defa, Tez Nehri kysnda, S.Karcabay ve A.Ochir tarafndan kefedilmitir. Yazt Bg Kagan dnemine aittir. Bu yazt da ilim alemine S.G.Klyatorny, The Tes Inscription of the Uighur Bg Qaghan, Acta Orientalia, 39/1, Budapest 1985, adl yazsnda tantt. En son olarak S.Gme neretti[35]. Yaztn bat tarafnda 6, kuzeyinde 5, dousunda 6, gney tarafnda 5 satr bulunmaktadr. Yazt herhalde 770-779 yllar arasnda dikilmitir. Bg Kagann faaliyetlerinden ok babas Moyun or ve dedesi Kl Bilge Kagan hakkndadr. Trk tarihi ve kltr iin olduka deerli olan yazt bugne kadar iyi korunabilmi olsayd, ondan daha ok faydalanmak mmkn olacakt. Terhin yaztnda olduu gibi Tez II Yaztnda da dokuz bakandan bahsedilmektedir. Bu dokuz bakann nn i bakan, altsnn da d bakan olduu sylenmektedir. 6- Karabalgasun Yazt: Uygur tarihinin 833 ylna kadar bir zetidir. dilli olmas hasebiyle evrensel bir nitelii de bulunan bu yazt, Trk tarihi ve kltr asndan olduka byk neme haizdir. Trke, sogda ve ince olan yaztn Trke blm olduka ypranmtr. Abide de toplam 52 satr Trke yaz vardr ki, bunlarn ou birer kelimedir. Yazt 1889 tarihinde Yadrintsevin Orta Mogolistan ziyareti srasnda byk Karabalgasun harabelerinde bulundu. Yaztn ilk neri Radloffun eserinde olmutur. 7- Suci Yazt: Ramstedt bu yazt 1900 ylnda Urgadan Handu-Wang Manastrna giderken buldu ve ilk onun tarafndan ilim alemine tantld. Yeri Kuzey Mogolistan blgesidir. Onbir satrdan ibaret olup, en stnde bir tamga vardr. Boyla Kutlug Yargan adndaki bir Krgz bakann adna dikilmitir. 8- A-or Yazt: 8. asrn son zamanlarna ait bir yazttr ve 1857 senesinde, Kostroff adl bir Rus tarafndan tespit edildi. Bulunduu yer Abakann sol sahilindeki Koybal bozkrndaki Aur Kydr. Yazt Uygur vezirlerinden ve komutanlarndan olan l

gesi Inanu Bilge adna diktirilmitir. Yaztn n taraf, sa ve sol ynlerinde 4er satr mevcuttur. Arka tarafnda ise bir satr bulunmaktadr. Trk tarihi ve kltr bakmndan son derece kymetli olan bu yazt ilim alemine Radloff tantmtr. 9- ivet-Ulan Yazt: Sadece kelimesi okunabilen, ancak Uygur adna rastlanlmas bakmndan deerli bir yazt olan ivet-Ulan ilk defa G.J.Ramstedt, Materialien zu den Alt-trkischen Inscriften der Mongolei, Journal de la Societe Finno-Ougrienne, 60/7, Helsinki 1912, adl makalesinde tarif etmitir. 10- Altn-Kl II Yazt: Yine tarihimiz ve kltrmz asndan deerli yaztlardan birisi olan Altn-Kl II, 1878de Korakoff adl bir kyl tarafndan, Abakann sanda, Altn-Kln 1 km uzanda bulundu. Yaztn tarafnda da kayt olup, hepsi er satrdan ibarettir. nemli bir devlet grevlisi ve eli olan Inanu hakknda malumat sahibi oluyoruz. 9. yzyla ait olduu sanlan bu kitabe hakknda ilk bilgileri Radloffun eserinde grmekteyiz. c- Trgi Yaztlar 1- Uybat I Yazt: 1886 ylnda, Uybat Nehri blgesinde D.A.Klementz bulmutur. Tan dar yz zerinde bir insan tasviri bulunmaktadr. Salnda eli olan bir Trke ait olan yazt ilim alemine Radloff ad geen eserinde tantmtr. Yazt ab Tun Tarkan adl bir beg adna ikinci bir ahs tarafndan dikilmitir. Bu yazttan 753754 tarihinde, Uygurlardan Trgi lkesine ab Tun Tarkann eli olarak gitmi olduunu tesbit ediyoruz. 2- Tuba III Yazt: Messerschmidt tarafndan 1721 senesinde, Yeniseyin solundaki Tez ve Erba arasnda bulundu. Yazt byk bir Trgi beyine aittir. Radloffun sayesinde ilim alemi bu yazttan faydalanmtr.Tuba III Yaztnda da, daha nce Uybat Ide geen Kara Kan adn grmekteyiz. Bir de metinde Trgi lkesi gemektedir. Tahminen 8. yzyln ilk yarsna ait bir kitabedir. 3- Talas XI Yazt: Talas blgesinde bulunan kitabelerin zerinde pek ok tartmalar yrtlmekle beraber, son zamanlarda yaplan incelemeler neticesinde bunlarn Trgi dnemine ait olabilecei fikirleri ileri srlmektedir[36]. d- Alt Bag Bodun Yaztlar 1- Bay-Bulun II Yazt: Drt satrdan ibaret olup, Ulug-Kemin sol tarafndaki BayBulun Kurgan harabelerinden karlmtr. lk defa yaztn metnini, S.V.Kiselev, Neizdanniye Nadpisi Yeniseyskih Krgzov, Vestnik Drevney Istorii, No 3,

Moskova 1939, adl makalesinde verdi. Kart Tak Inal ge adl bir beg iin dikilmitir. Kitabenin drdnc satrnda Alt Bag Bodun ismi geer. Batda On-Oklarn banda bulunan Tardunun 603te ortadan kaybolmasndan sonra, yerine tahta kan or Yabgu, Tls beglerinin kendisine suikast yapmalarndan korktuu iin baz liderleri ldrtt. Bundan dolay Tls boylarnn nemli bir ksm ayakland. syan eden alt Tls boyu (Uygur, Bayrku, Ediz, Tongra, Bugu, Apa-si) birleerek Alt Bag Bodunun meydana getirdiler[37]. 2- Uyuk-Tarlak Yazt: 1888 tarihinde, Aspelin tarafndan Uyuk Nehri havalisinde bulunan yaztlardandr. Yaztn zerinde bir de tamga vardr. Yazta ait ilk bilgileri Radlofftan reniyoruz. Yazt El Togan Tutuk isimli Alt Bag Boduna mensup bir beg adna hazrlanmtr. El Togan Tutuk altm yanda len bir elidir. 3- Kemik-Kaya Ba Yazt: 1879da Adrianov tarafndan Kemik Irmann 8. km yukarsnda bulundu. Yaztn zellii hem sadan sola, hem de soldan saa doru yazlm olmasdr. Tograk adl bir Trk beyinin yaztdr. Yaztn bir dier zellii zerinde Uygur alfabesiyle yazlm satrlarn bulunmasdr. Belki de Uygur harfli bu yazlar sonradan kaznmtr. Bu yazt D.A.Klementz, Drevnosti Minusinskogo, Pamyatniki Metalieskih Epoh, Tomsk 1886, isimli yazsnda tantmaktadr.Kitabede ad geen Inanu Klg iginin Karabalgasun Yaztnda geen Inanu ile ayn adam olma ihtimali sz konusudur. Alt Bag Boduna mensup bu eli ok nemli seyahatler yapmtr. lk nce 810 senesinde 30 kiilik bir heyet ile ine gitmi, sonra 813te bir evlilik dileinde bulunmak zere bu lkeyi bir kere daha ziyaret etmi, 821de bu evlilii gerekletirmek amacyla yine inde bulunmu ve Hotana gitmitir. Yaztn 7. satrndaki Krkz kan bitimiin cmlesinden, sanki Krgz lkesinde de bulunduu sonucu kmaktadr. e- Oguz Yaztlar 1- Hangita-Hat Yazt: Bu yazttan ilk defa Y.Rintchen, Les Dessignes Pictographiques et les Inscriptions sur les Rochers et sur les Steles en Mongolei, Oulan-Bator 1968, adl eserinde bahseder. Yazt 7. yzyln sonlarnda Tokuz Oguz Kagan Baz Kagann olunun ansna dikilmitir. 2- Barlk I Yazt: 1891de D.Klementz tarafndan Elegein bat tarafndaki, Barlk Nehri havalisinde bulundu. Bundan baka yazt daha vardr. Alt Oguz birliine dahil olan Uztaz adl bir beg adna dikilmitir. Yazttan ilk defa Radloff haber verir. Yazttan Oguzlarn 7-8. yzyllarda birka birlik tekil ettikleri ortaya kmaktadr. Mesela bu yaztta Oguzlarn alt boy halinde tekilatlandklar

sylenirken, ine-Usu Yaztnda hem Sekiz Oguz, hem de Tokuz Oguz boyunu gryoruz. Bilge Kagan Yaztnda da bir Oguz ittifak vardr. Eer bunlarn hepsinin ayn yzyllarda var olduunu dnecek olursak, Oguz birliinin says 26 olur. 10. yzylda ise, Oguzlar 24 boy halinde tekilatlanmlardr. Bu da gsteriyor ki, alar ierisinde Oguz federasyonlarna eitli boylar girip-km ve 10. yzylda da son eklini almtr. f- Kml Yaztlar 1- Kejilig-Hobu Yazt: 1916 senesinde Adrianov tarafndan, ad geen blgedeki Ejim kysnda bulundu. Yaztta bir de tamga vardr. Yazt hakkndaki ilk ciddi bilgileri S.E.Malovun Yeniseyskaya Pismennosti Tyurok, Moskova-Leningrad 1952, adl eserinde gryoruz. Bir Trk boyu olan Kmllere aittir. Kml ad, in kaynaklarnda Sha-tolarn bir kabilesi olarak geen ml/umullardan (Tchou-yue) gelmektedir. in yllklarnda onlarn Trklerin bir blm olduunu ve Kk Trklerin fetret devresinde Be Balk taraflarna ekildiklerini kaydeder[38]. Onlarn adn Kagarl Mahmudun Divan Lgat-it Trknde de grebiliriz. Bu yazt Kml ge adna dikilmitir. 2- Kzl-ra II Yazt: 1916da Adrianov tarafndan Bayan-Kol Irma kysndaki Kzl-ra mntkasnda kefedildi. Bu yazt da Malov ilim alemine tantmtr. Klg Togan adna dikilmitir. g- Az Yaztlar 1- Bayan-Kol Yazt: 1971 ylnda Tuva blgesinde bulundu. Yaztta Alt-Azlarn tarihi yurtlarnn kesin snrlar izilmektedir. Yaklak 2.5 metre uzunluundadr. Yazt hakkndaki bilgileri, D.D.Vasilyevin Tyurkskaya Runieskaya Nadpis iz Okrestnostey Bayan-Kola (Tuva), Sovyetskaya Tyurkologiya, No 3, Baku 1976, adl makalesinden renmekteyiz. Azlar hakknda pekok gr mevcuttur. Azlar menei itibaryla Trk boylar ierisine dahil edilmeseler bile zaman ierisinde Trk kltr arasnda erimiler ve Trklemilerdir. Bayan-Kol Yaztndan kan neticeye gre, 8. yzylda Azlarn alt urug halinde ve Tannu-Olann batsndaki Mugur blgesinde yaadklar anlalmaktadr. 2- Mugur-Sargol Yaztlar: 1976 ve 1978 senelerinde bulundu. Yeri Yeniseye 2.5 km uzaklktaki Mugur blgesi olduu iin bu ad ile anlmaktadr. I. Mugur yaztn N.A.Baskakov, Naskalnaya Runieskaya Nadpis v Terezennike-Buyuk Uriia Mugur-Sargol Tuvinskoy ASSR, Sovyetskaya Etnografiya, No 3, Moskova 1978, isimli makalesinde, II. Mugur yaztn, D.Vasilyev, Novaya Drevnetyurskaya Nadpis

iz Tuvi, Arkeologieskiye Otkrtiya, 1979, Moskova 1980, adl yazsnda vermektedirler. Az adna ilk defa tarihi bilgi olarak, Bilge ve Kl Tigin Yaztlarnda 709 ylndaki Kk Trk-Krgz savalar srasnda rastlyoruz. 710 senesinde Trgilerle yaplan muharebede de, herhalde Trgilerin safnda yer almlardr. nk bu savalarda Trgi liderinin komutanlarndan birinin unvan Az Tutuktur. 714 ylnda ayaklanan Azlar, Bilge ve Kl Tigin bir kez daha malup ettiler. Az ad Uygur kitabelerinden ine-Usu ve Terhin Yaztnda da grlr. Fakat Uygurlar anda onlarn hakimiyetini tanmlardr. nk artk mhim bir siyasi kuvvetleri yoktur[39]. h- Peenek Yaztlar Trk milletinin bir paras olan Peeneklere ait bu yaztlar 1799 senesinde, Macaristann Torontal vilayetindeki Nagy-Szent-Miglos denilen yerde, bir evin avlusunda bulundu. lk nce Attilann definesi sanlan bu eserlerin zerindeki yazlar zlememi ve Viyana Mzesine kaldrlmt. Kk Trk yaztlarn zen Thomsen bunlarn Attilaya ait olmadn sylemi ve G.Nemeth, kalntlarn Peenek Trklerinin izlerini tadn ve Kk Trkenin devam olan bir Trke ile yazldn A Nagyszentmiklosi Kincs Feliratai, Budapest 1932, adl eserinde sylemiti. 9-10. yzylara ait olduu sanlan bu eyalarn zerinde hem Kk Trk harfli metinlere rastlanld gibi, hem de Grek harflariyle yazlm paralara da tesadf edildi. - Bulgar Yaztlar Bulgaristann eitli yerlerinde, mesela Pliska, Preslav ve Madara gibi merkezlerde eski Bulgar Trklerine ait 90 kadar kitabe bulunmutur. Bunlar genellikle Grek alfabesiyle yazlmtr. Preslavda bulunan bir yazt Kril alfabesiyledir. Bunlardan Madara Yazt, kabartmal salam bir kaya zerindedir.Kabartmadaki tasvir sahnesinde, elinde mzrak, ata binmi bir suvari vardr. Tasvir sahnesinin Kurum Hana (9. yzyl) ait olduu tahmin edilmektedir. i- Sek El (ik l~ig l) Yaztlar Tokuz Oguz boylarndan birisi olan Sek Elliler, bugn hala Macaristann dousunda kk bir grup olarak hayatlarn srdrp, 13. yzyldan beri Macar kaynaklarnda zikredilirler[40]. Daha nce bir yaztlar bulunmayan Sek Ellilere ait ilk kitabe stanbulda bulundu. Osmanllar zamannda stanbula gelen bir Sek El elisi ikayetlerini kald hann duvarlarna yazm ve 1553te bunlar kopyalanmt. Byk alim Thomsen bunun da Trke olduuna karar verdikten sonra Macarlar tarafndan okundu. 17. yzylda bir tahta zerine, 1864te de bir kilisede baka yaztlar kefedildi. Bunun yansra Mogolistandan Macaristana kadar uzanan corafyada binlerce Trk yazt bulunmutur. Bunlarn tarihi adan pekbir nemi yoksa da, kltr tarihimiz

asndan son derece nemlidirler. Bunlar da; Yenisey, Altay, Krgz-Kazak, Fergana, Mogolistan ve Avrupa Yaztlar eklinde tasnif edebiliriz. 2- Kutadgu Bilig Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hacib tarafndan yazlmtr ve asl 6425 beyit, ekleri ile birlikte 6645 beyitten olan bu eser 1070de tamamlanmtr. Kara Hanl hkmdar Ebu Ali Hasan b. Sleyman Arslana sunulmutur. airin gcn takdir eden hakan kendisine haciblik grevini vermitir[41]. Birbuuk ylda tamamlanmtr. Yazar tecrbeli bir fikir adam sfatyla devrinin hayat felsefesini ortaya koymaktadr. Yusuf Has Hacib birbirine ok sk bir ekilde bal bulunan fert, toplum ve devlet hayatnn ideal biimde dzenlenmesinde gerekli olan anlay, bilgi ve erdemlerin neler olabilecei ve bunlarn nasl elde edilecei, nasl kullanlaca zerinde durur. Devlet ve milletin en yksek kademesinden en aaya kadar, herkesin uymas gerekli esaslar anlatlmaya allr. Bu eser biroklarnn sand gibi st dzeydeki devlet grevlilerine iyi olmalar iin ahlak dersi veren kuru bir t kitab deildir. Kutadgu Biligde fertlerden, her devirde gereklemesi g olan baz erdemler ve fedakarlklar istenmekte, yazarn kendi evresi eletirilmekte ve baz gereklere yer verilmektedir. Trk yaz diline ve onun inceliklerine hakim olan Y.H.Hacib slam sanatlarn rnek alarak, eserinde aruz veznini kullanmtr. Kutadgu Bilig drt esas temsil eden sembolik drt kii zerine dzenlenmi bir eserdir. 1- Kanun ve adalet (Kn Togd) 2- Mutluluk (Vezir Ay Told) 3- Akl ve ilim (Vezirin olu gdlm) 4- Hayatn sonu, akibet (Ogdurmu) Kutadgu Biligin bilinen yazmas vardr: Viyana Yazmas, Uygur harfli olup, 1439da kopya edilmitir. Kahire yazmas, arap harflidir. Fergana yazmas, 13. yzylda kopya edilmitir. Kutadgu Bilig, ilim dnyasnca tannd 1825 senesinden beri zerinde enok fikir yrtlen Trk eserlerinden biri olmutur. Vambery, Kutadgu Bilig ahlaki bir eitim kitab, Alman O.Alberts felsefi bir kitap ve bn Sina tesirindedir derken, Macar J.Thury ince bir eserin Trk grne uydurulmu bir tercme, Barthold ise ierisinde gerek hayattan uzak, kuru mecazlar bulunan bir kitap

olduunu sylemitir. F.Kprl de eserde bn Sina tesiri olduunu iddia eder. S.M.Arsal, Farabi tesirine iaret etmitir. R.R.Arat ise, kitabn herhangi bir yerden tercme deil, tamamen orijinal olduunu belirtmektedir. Kutadgu Bilig adnn manas konusunda da fikir birliine varlamamtr. Yusuf Has Hacib, kitaba Kutadgu Bilig adn koydum, okuyan kutlu klsn ve ona yol gstersin, demekle yetinmitir. Kutadgu kelimesi etimolojik olarak Kut+ad+gu/ kutlu olmak demek ise de, kutun manas konusunda tartmalar vardr. Kutadgu Bilig, hkmranlk, siyasi hakimiyet bilgisi veya devlet ya da devletli olma bilgisi manalarna gelmektedir. Byk ihtimal, Mogollar da Kutadgu Biligden haberdardlar. ingiz yasalarnn teekklnde mutlaka faydalanlm olmas gerek. Hatta 16 asr kaynaklarnda kutadgu kelimesinin, Mogollar tarafndan Uygur alfabesi yerine kullanldndan da bahsedilmektedir[42]. 3- Divan Lgat-it-Trk Divan Lgat-it-Trk yazm olan Kagarl Mahmud Barsganl olup, doum yeri Kagardr. Kagarl Mahmud daha memleketinde iken kuvvetli bir medrese eitimi grm, devrinin slam ilimlerini oradaki Trk bilginlerinden renip, icazet almt. Kagarl Mahmud arapa ve farsay mkemmel ekilde bildii gibi, ana dili olan Trkeyi de birok diyalektleriyle biliyor ve konuuyordu. Kagarl Mahmud ne pahasna olursa olsun Araplara Trk dilini retmek maksadyla gramer yazm, Trk kltrn eksiksiz olarak, an ilim alemine sunmutur. Kagarl Mahmud, ayn zamanda yce ruhlu bir Trk milliyetisiydi. DLT, Trk milletinin bykln, esiz kahramanln, ilim, sanat, yurt idaresi, tarm ve benzeri hususlarda meydana getirdii byk eyleri trl vesilelerle sayar. Kagarl Mahmud, o devirdeki byk ve geni bir araplk akm ierisinde Trklk idealinin, yani slam camias ierisinde Trkn ve Trkln o nisbette nemli bir yeri bulunduunun gl savunucularndan olmutur. Adndan da anlalaca zere DLT, hereyden nce bir Trk szldr. Trndeki en eski Trk szldr. Yazarnn tarifine gre, malzemesini halk azlarndan derleme tekil etmi, zaman zaman Trk halk edebiyatndan da faydalanlmtr. rili ufakl birok Trk boy ve uruglarndan derlenmi bir iveler szl karakterini tamaktadr. DLT, yalnz bir szlk deildir. Trk tarihine, corafyasna, mitolojisine, folklor ve halk edebiyatna ksacas Trk milli kltrne ait zengin bilgileri iine alan

ansiklopedik bir eserdir. Madde ba olan kelimelerle rnekleri Trke, szlerin aklamalar arapadr. Divan Lgat-it-Trk 1072de Badatta yazlmaya balanmtr. 1072-1074 tarihleri arasnda tamamlanm, 1077 senesinde tekrar tekmil edilerek Halife el-Muktediye sunulmutur. Tek nshas 1266da kopya edilmitir. Katip elebi, DLTyi grm ve Kefizznun adl eserinde bundan sz etmitir. Divan Lgat-it-Trk ilk ele geiren Ali Emiri Efendi olmutur. Talat Paann araclyla bu arapa nsha stanbulda Kilisli Rfat Bilgenin nezareti altnda cilt olarak baslmtr. DLT, Besim Atalay tarafndan esas, biri tpk basm ve dieri de dizin olmak zere 5 cilt olarak 1943 ylnda tekrar neredildi. Eser arapa kurallara gre meydana getirilmitir. Hikmet, atalar sz, iir, nesir gibi eylerle sslenmitir. Divanda 7500 kadar kelime, 290 kadar ata sz, 220 kadar da beyit ve kta bulunmaktadr. Bize btn Trk boy ve uruglarnn corafi yayl, sosyal yaaylar, gelenekleri hakknda deerli bilgiler vermektedir. Bu bilgilerin anayurdun tarihi corafyasn aydnlatmak bakmndan byk bir deeri vardr. DLTdeki harita, ilk Trk dnya haritas olmas bakmndan nemlidir. Divan Lgat-it-Trk, Trk folkloru ve edebiyat asndan da esiz bir hazinedir. Kitapta Trk maddi kltrne ait zengin bilgiler yannda, halk iirine, musikisine, gelenek ve greneklerine dair dank fakat ok deerli malzeme de vardr[43]. 4- Szlkler a- Codex Cumanicus: Krmda, 1303 ylnda talyan misyonerlerin tanzim ettii sylenen Codex Cumanicus adl Latince-Farsa-Kumanca szlk (Tek nshas Venedikte bulunmu olup G.Kun tarafndan 1880de neredilmitir) Krm evrelerindeki Kpak Trkesi hakknda bilgi verir. Kuman-Kpaklar, Batudan ok evvel, Krmda Cenoval ve Venedikli katolik misyonerlerle, fransisken rahiplerinin telkinleri yoluyla hristiyanla sokulmaya allmlardr. te bu talyan misyonerler Kuman-Kpaklar arasnda dini propaganday kolaylatrmak ve ticarete yardmc olmak zere, pratik hayatta kullanlsn diye 2500 kelimelik bir szlk hazrlamlardr. Bu szlk 1303 tarihlerinde Sogdak ehrinde tanzim edildi. Kuman-Kpak Trkesine ait baz gramer kaideleriyle birlikte iinde ncilden tercmeler, baz katolik ilahileri

ve ata szlerinin Trke tercmeleri vardr. Szln Trk kltr hayat hakknda da esiz bir deeri bulunmaktadr. b- Kitbl-drak Li-Lisanil-Etrk: Trkeyi retmek gayesiyle Eb Hayyan adl bir Arap tarafndan kaleme alnmtr. 1312de Kahirede tamamlanan szlk biri lgat, br de gramerden oluan iki blmdr. ki nshas da stanbuldadr. Ahmet Caferolu tarafndan 1931de neredilmitir. c- Kitb- Mecm u Tercman- Trk ve Acem ve Mogol: Yazar bilinmemektedir.Yusuf el Konev adl bir Trk tarafndan 1343 tarihinde kopya edilmitir. Yaklak 2000 kelimeyi ihtiva eder. Eserin tek yazma nshas Hollandadadr (Leiden). 1894te almanca olarak basldktan sonra, 1970de Almatda tekrar yaynland. d- Et-Tuhfetz-Zekiyye fil-Lgatit-Trkiye: nsznde Kpak Trkesiyle yazld belirtilmektedir. Yazl tarihi belli olmamakla beraber, 1425ten nce yazld tahmin olunmaktadr ve Msrda kaleme alnmtr. Biri gramer, dieri de lgat olmak zere iki ksmdan meydana gelmektedir. Arapa-Trke lgat ksmnda arapa kelimeler alfabe srasna gre tertiplenmi ve karlarnda da Trkeleri verilmitir. Eserin tek yazma nshas stanbuldadr. Tpk basm 1942de Budapestde yaplmtr. Besim Atalay da eseri Trkeye tercme ederek, 1945te tekrar neretmitir. e- Kitb Bulgatl-mtak fi Lgatit Trk vel-Kfak: Abdullah et-Trk tarafndan yazlmtr. Tek nshas Paristedir. Arapa ve Trke bir lgat mahiyetini arzeder. 1938de isimler ksm, 1954te fiiller blm Warszavada baslmtr. f- Kavaninl-Klliye Li-Zabtl-Lgatit-Trkiye: 15. Yzyl balarnda Kahirede yazlmtr. Bir nshas vardr, o da stanbuldadr. Trke gramer eklindedir. 1928de Kilisli Rfat Bilge tarafndan neredilmitir. g- bn-i Mhenn Lgati: Cemaleddin bn-i Mhenn tarafndan 13. yzylda kaleme alnmtr. 1820 kelimeyi ihtiva etmektedir. lk defa stanbulda 1340 neredilmitir. ou malzemesini halkn dilinden alm, maddi ve manevi unsurlara bolca yer verilmitir. h- Mukaddimetl-Edeb: Mehur tefsir ve lgat alimi Zemaharnin Harezmah Atsza sunduu arapa bir szlktr. 12. yzyla ait eserin nshalar arasnda en eskileri Harezm Trkesi ve farsa tercmeleridir. Divan Lgat-it- Trkden sonra Orta Trkenin en zengin kelime hazinesine sahip bir dil yadigar olduu grlmektedir. Mogolca ve Trke tercmeleri 1938de, farsa tercmesi 1950de yaplmtr. - Muhakemetl-Lgateyn: ran edebiyat hayranlarna kar Ali ir Nevanin (1441-1501) Trkeyi mdafaa eden eseridir. Trkeyi yksek bir sanat dili haline

getirmek, Trk ruhunu ve milli gururunu ykseltmek onun en byk lks idi. lmnden bir sene nce yazd bu kitaba gre; gramer ve kelime zenginlii bakmndan Trke, farsadan daha stndr. Birok neri olan eser 1941de Trkiyede de baslmtr. i- eyh Sleyman Efendi Lgati: Eserin ad Lgati agatay ve Trki Osman adn tamasna ramen zbek Trkesi arlkldr. Eser 19. yzyla ait olup, eyh Sleyman Efendi stanbulda zbek Tekkesi eyhliini de yapmtr. Almanca tercmesi ile beraber 1902de I.Kunos tarafndan Budapestde yaynlanmtr[44]. 5- in Yllklar Trkler kadar eski bir tarihe sahip olan inliler, tamamen yerleik bir toplum olduklar iin, onlarda tarih yazcl bizden ok evvel geliti. inliler M.nceki alardan itibaren evrelerindeki halklarla ilgilenmeye balamlar ve onlara ait pekok eyi resmi tarihlerinde kaydetmilerdir. Biz bugn slam ncesi Trk tarihine ve kltrne ait pekok hususu bunlardan renebilmekteyiz. slam ncesi Trk tarihi asndan in kaynaklarn yle sralayabiliriz: 1- Shih-Chih (M.. 255-M.. 207). Tarihi hatralar. inin en eski tarihi olup, M.. 1. asra kadar olan olaylar Sse-ma Chien tarafndan M.. 80 tarihinde tertip edilmitir. 2- Chien Han-shu (M.. 206-M.S. 24). lk Han kitab. Pan-chu tarafndan yazlm, sonra birtakm ekler yaplmtr. 3- Hou Han-shu (25-219). Sonraki Han kitab. Fan-ye tarafndan tertip edilmitir. 4- San Kuo-Chih (220-264). Slalenin tarihi. Chen-shou tarafndan yazlmtr. 5- Wei-shu (300-550). Tabga tarihi. Wei-chou tarafndan 551-554 yllar arasnda telif edilmitir. 6- Chou-shu (550-557). 629 ylnda Ling-hu Te-fenf adl birisi yazmtr. 50 cilt olup, Kk Trk dneminin ilk kaynaklarndandr. 557-580 yllar arasnda hkm sren Chou hanedannn ylldr. Kk Trklerin 557den nceki tarihleri hakknda epey bilgi vardr. 50. ciltte mstakil bir Kk Trk blm yer alr. 7- Pei Chi-shu (550-576). Li Te-lin tarafndan yazlmaya balanan bu eseri, onun lmnden sonra olu Li Po-ye, 636 tarihinde tamamlad. 50 cilttir.

8- Sui-shu (589-618). 636da Wei Cheng adnda biri tarafndan yazlmtr. Sui hanedannn yll olup, 85 ciltten ibarettir. 9- Chiu Tang-shu (618-916). Eski Tang kitab. Tarihi Liu Hs tarafndan yazlmtr. 200 cilt olup, eserde 821 senesinden nceki olaylar umumiyetle bir ariv vesikas gibi ksa olarak anlatlmtr. 10- Hsin Tang-shu (618-916). Yeni Tang slalesi kitab. 1060 senesinde Wo Yang -hsin ve Sung-chi tarafndan hazrlanmtr. 225 ciltten meydana gelir. Batdaki OnOklar hakknda bilgi vardr. 11- Wu Tai-Shih (907-960). Be Slalenin tarihi. 1072de Negu Yang-chien tarafndan telif edilmitir. 6- Bat Kaynaklar Latin ve Bizans kaynaklar zel adlarn kaydedilmesi bakmndan in yllklarna nazaran daha deerlidirler. Bunlarn arasnda Marcelliniusun 4. yzyla (353-378) ait eserini, Olimpiodorosun 5. yzyldaki (407-425) kitabn, 410a kadarki olaylar anlatan Zosimosu, 433-468 yllarn tasvir eden Priskosu, mparator Justinien ve Theodorann resmi tarihisi Prokopiosu sayabiliriz. Bizans kaynaklarnda ilk defa Aghathias (lm. 582) Trk ismini kullanm ve Avarlardan bahsetmitir. Theophanes Byzantios, Zemerkhosun Kk Trklere olan eliliini ve 566-581 yllar vakalarn zikreder. Yine 6. asr Bizans tarihilerinden Menandros, Orta Asya iin Trkiye tabirini kullanmaktadr ve Trklerin harp usullerini anlatr. 7- Seyahatnameler Trk tarihinin nemli kaynaklarndan birisi de seyahat notlardr. eitli alarda Trk lkelerine gitmi olan yabanclar, daha sonralar lkelerine dndkleri vakit bu seyahatlarn kaleme alarak yaynlamlardr. Gittikleri yerlerin etnik yaps da dahil olmak zere, kltrel, siyasi, ekonomik ve askeri ynlerinin anlatld bu seyahat notlar tarihimizin aydnlatlmas hususunda bizlere yol gstermektedir. 1- Hsan Tsang Seyahatnamesi: Bir casus olan bu adam, inli budist rahiptir. 7. asrda (629-645) in bakentinden kalkp, hac olam amacyla Hindistana gitmek iin Orta Asyadan gemi ve Kk Trklerin bat taraflarnda gezmitir. Issk Kln kuzey-bat sahilini takip ederek Tokmak (Suyab) ile Talas Nehri arasndaki bir yerde Tonga Yabgu ile karlat. Turfandan ndus Nehri kysna kadar Tonga Yabgunun

himayesinde seyahat etti. Tonga Yabgu onun refakatine Tamgac unvanl bir kiiyi memur kld. Tonga Yabguya Budizm hakknda bilgiler verdi. Notlarnda yabgunun ve otann kendisini ok etkilediini, yangunun yannda 200 kadar subayn olduunu syler. Tonga Yabgunun olu Tardu ad tarafndan idare edilen Kunduz havalisini de gezdi. Seyahatnameyi S.Julien, Memoires sur les Countries Occidentales par Hiouenthang, Paris 1857, adl kitabnda tantmaktadr. 2- Wang Yen-te Seyahatnamesi: Bu ahsta inli bir casus rahiptir. 10. yzylda Turfan ve Be Balk blgesindeki Uygurlarn arasnda bulunmu; duyduklarn ve grdklerini teferruatl bir rapor halinde sunmutur. Kuzeydeki Sung imparatoru tarafndan 981de Kara-Kooya eli olarak gnderilen Wang Yen-tenin seyahatini, S.Julien, Melanges de Geographie Asiatique et de Philologie cinico-indienne, Paris 1864, neretti. Wang Yen-te ve arkadalar seyahatini tamamlayarak 984 tarihinde ine dndler. Wang Yen-te bakente dnnden sonra gezisi hakknda hazrlad raporu imparatoruna takdim etti. Bu seyahatnamede pek ok yer, ahs ve kabile ad gemekle beraber, halkn gelenek ve grenekleriyle, gnlk hayat hakknda da bilgi vardr. 3- Tamim bn Bahr Seyahatnamesi: Muhtemelen 821 ylnda Uygur sarayna giden bir Arap seyyahdr[45]. Ona gre kagann kendi adryla 12.000 kiilik ordusu ve her birinin 13.000 kiiye sahip olduu 17 kumandan vard. adrlarn ihtiam ve nizam mkemmeldi. Ona gre Barsgan ile Turfan arasndaki yolun ova ksmnda devaml ky ve kasabalar iinden gidiliyordu. Burann henz gayri-mslim olan ahalisinin ounluunun Trklerden olduunu reniyoruz. Bu seyahatnameyi V.Minorsky, Tamim ibn Bahrs Journey to the Uyghurs, Bruxelles 1948, adl eserinde tantmaktadr. 4- bn Fazlan Seyahatnamesi: 920-921 tarihlerinde Bulgar hkmdar lteber Almn talebi zerine, Abbasi halifesi Muktedir Billah, slamiyeti retmek maksadyla adamlar ve Hazarlara kar kullanlacak bir kalenin inas iin para gndermiti. Bu elilik heyetindeki Ahmed b. Fazlan adndaki katibin Trk lkelerinde grdklerini, duyduklarn dndkten sonra kaleme almasyla bu seyahatname ortaya kmtr. Bu eserde eski Trklere ve kuzey lkelerine dair verilen bilgilerin doruluu dier ortaa melliflerinin ve yakn zamandaki seyyahlarn yazdklaryla da dorulanmaktadr. Seyahatnamede pekok Trk boyunu, onlarn rf ve adetleriyle, yaaylarn grmekteyiz. Seyahatnamenin tek nshas rann Mehed ehri ktphanesindedir. Z.V.Togan tarafndan 1923 senesinde kefedildi ve onun tarafndan Ibn Fadlans Reisebericht, Leipzig 1939, adyla basld. 5- Plano Carpini Seyahatnamesi: Papann 1245-1246da Karakurumu ziyaret eden elisinin hatratdr. 13. yzyl Orta Asyas hakknda bize bilgi verir. zellikle

Uygurlarn inanlarndan bahseder. O, Cuci ulusu hakknda da ok deerli malumatlar verir. Cucinin mezarnn nerede olduunu bie sylemektedir. Seyahatname almanca olarak F.Risch tarafndan, Geshichte der Mongolen und Reiseberichte, Leipzig 1930, adyla basld. 6- William Rubruquis Seyahatnamesi: Fransz kralnn 1253te Karakurumda bulunan elisinin raporudur. 1900 tarihinde W.Rockhill tarafndan neredildi. Uygur budistleri hakknda bilgi verir. Onlarn dini trenlerinden, inanlarndan ve baz dualarndan bahseder. Trkistann pekok yerini gezip-grmtr. Mesela Yedi-su blgesinin tarm ve otlak arazilerini anlatr. Meng Hann ziyaret eden Rubruquis, onun pekok zelliini nakleder. dil ile Don nehirleri arasnda karargah olan Batunun olu Sartag da grd. Berkenin slamiyeti kabul etmesinden, lkesinde domuz eti yenmesinin yasaklanmasndan bile sz eder. O, Kpaklarn defin merasimlerinden, mezarlarndan ve eski Trk dininden bahsetmektedir. 7- Marco Polo Seyahatnamesi: 1271-1291 yllar arasnda Venedikten, Pekine seyahatlar yapmtr. Tccarlk yapan babas ve amcas ile birlikte 1271 ylnda yola ktlar. ran ve Asyay getikten 3 yl sonra ine ulatlar. Han-Balkda (Pekin) Kubilayn sarayna gittiler (1275). Hann hizmetine girdi. eitli grevlerle lkenin birok yerini gezip-dolat. Grd yerler hakknda notlar tuttu, iittii hikayeleri yazd. Ksaca Kubilayn saraynda uzun mddet kalan Marco Polo, grp ve duyduu pekok deerli bilgiyi hatratnda zikretmektedir. 1291de ondan izin alarak, deniz yoluyla Hrmz Krfezine ulatlar. Oradan kara yoluyla Trabzona ve yine gemiyle stanbula ve nihayet Venedike ulatlar. ki cilt halinde H.Yule, The Book of Marco Polo, London 1875, adyla bu seyahatnemeyi neretti. 8- bn Batuta Seyahatnamesi: 14. yzyl Trk ve slam dnyasnn tarihi ve kltr asndan deerli bir seyahatname de Tancal bn Batutaya aittir. O Msr, Suriye, Arap yarmadas, Irak, ran, Dou Afrika, Anadolu, Karadenizin kuzeyindeki Trk illeri, Trkistan, Hindistan, in, Endls ve Sudan gibi lkeleri dolamtr. nl seyahatnamesini 1356 ylnda yazd. Eserinde gittii yerler ve bu yerlerin yneticileri, adet ve gelenekleri hakknda deerli bilgiler vardr. 1854 senesinde C.DefremeryB.Sanguinitti tarafndan yaynland. 9- Ruy Gonzales de Claviyo Seyahatnamesi: spanyol Claviyo, Kastilya kralnn elisi olarak Semerkantta bulunan Temr ziyaret etmitir (1403-1406). nce stanbula, oradan Trabzon ve Erzincana, Hoydan Tebrize, Elburuz dalarndan geerek Mehede ve Temrn doduu Keten Semerkanta gitmitir. Buraya gelirken getii yerleri anlatmakla kalmayp, Temr ve Temrn sarayn da teferruatl bir ekilde tantmtr. Eserine Byk Temrleng adn veren Claviyonun

seyahatnamesi, Drevnik Putiestviya ko dvoru Timura, Petersburg 1881, adyla rusa olarak en iyi neri yaplmtr. 10- Gyaseddin Nakka Seyahatnamesi: Gerekte Sefaretname-i in adn tar. 1419da Gyaseddin Nakka, ahruh tarafndan in imparatoruna eli olarak gnderilmitir. Asl farsa olan seyahatname, M.Quatremere tarafndan franszcaya tercme edilmitir. 8- Corafya ve Genel Tarih Eserleri 1- Yahya el-Belazur, Fthul-Bldan, adl eserinde, Peygamberin zamanndan itibaren asr boyunca yaplan slm fetihlerini anlatr. 9. asr tarihilerinden olan Belazur Arap yarmadas, Suriye, Filistin, Irak, Msr, Kuzey Afrika, Endls, ran, Azerbaycan, Horasan ve Sind blgelerinin fetihlerini ele alr. M. De Goeje, 1863de bu kitab basmtr. 2- Vazh el-Yakub, Kitabl-Bldan, 891 ylnda yazlan bu eserde de slm fetihlerinden bahsedilir. Eseri M.De Goeje, 1892de neretti. 3- Cerir el-Taber, Tarihr-resul vel-mulk, 10. yzyla kadar olan tarihi hadiseleri ihtiva edip, Trklere ait pekok malmat verir. Taberi, ilk byk slm tarihilerinden biri olarak kabul edilmektedir. Bu eser de M.De Goeje tarafndan 1879-1901 yllar arasnda Hollandada basld. 4- Hseyin el-Mesud, Murcl-zeheb ve Maadinl-Cevahir adl eserinde; Arabistan, ran, Horasan, Msr ve Hindistana ait bilgiler verir. Bu eser P.Courteille ve B.Meynard tarafndan 1861-1877 yllar arasnda 9 cilt olarak neredilip, ilim aleminin hizmetine sokuldu. 5- Mcmell-Tevarih, 897-898 tarihinde yazlan bu eserin yazar belli deildir. Trklerin nesebi ve Trk kabileleri hakknda bilgi verir. 6- Tahir el-Mukaddis, Kitabl-badi vel-Tarih, 966da Bst ehrinde, Samaniler zamannda yazlmtr. Eserde Trklerin gelenek ve greneklerine dair Malmatlar vardr. C.Huart tarafndan 1899-1916 arasnda 5 cilt olarak neredildi. 7- bn Hurdadbih, Kitab el-mesalik vel-memalik, 840da yazlmtr. Dou Trkleri hakknda bilgiler mevcut olup, M.Goeje 1889da bu eseri bast. 8- Ebu shak stahr, Kitab el-mesalik vel-memalik, 951de kaydedilmitir ve Hazar Bulgar, Peenek, Horasan, Maverannehir, Harezm Trkleri haknda Malmatlar verir. M.De Goeje, 1870 bu eseri yaynlad. 9- Muhammed bn Havkal, 943-977 yllar arasnda eitli yerleri ve bilhassa Horasan ve Hazar Denizi etrafn, Sicilyay ve saysz lkeyi dolamtr. Eserinin ad Kitab el-mesalik vel-memaliktir. Kitap 976da yazlmtr. Eserinde stahr gibi Hazar Denizi ve Maverannehir civarndaki Trkler hakknda tafsilatl bilgiler verir. M.De Goeje, Leiden 1873te kitab yaynlad.

10- Ahmed el-Mukaddis, Ahsenl-Takasim fi Marifet-i Ekalim, Hazar ve Maverannehire komu Trklerden bahseder. M.De Goeje 1877de bu corafya kitabn neretti. 11- Rustah el-Hemedan, 9. asrda yaayan ran meneili slm corafyaclarndandr. 903 ylnda tamamladKitab el-alk el-nefise adl eserinin Trklere ait blmnn ilk yarsnn Peeneklerin sonuna kadarki ksm eksiktir. Hazarlar bahsinden sonraki ksm mevcuttur. Verdii bilgiler tertipli ve kymetlidir. Gerdiznin eserinde verilen Malmat, bu eserde sunulan bilgilerle byk bir benzerlik gsterir. 1892de M.De Goeje yaynlamtr. 12- Yakut el-Hamav, Muceml-Bldan adl eserini 13. yzyln balarnda tamamlamtr. Anadolulu bir Trk olma ihtimali vardr. Kitap ticaretiyle uram, uzun mddet Harezm ve Maverannehirde oturmutur. Bu kitap 1866-1873 tarihleri arasnda 7 cilt halinde F.Wstenfeld tarafndan Leipzigde baslmtr. 13- Sbt ibnil-Cezv, Miratz-zeman fi Tarihi-ayan adl kitabnda Trk tarihine ait pek kymetli bilgiler zikretmektedir. 13. yzyla ait bu eser, J.R.Jewett tarafndan 1907de basld. 14- Ebul Ferec, Chronicon Syriacun adl eserinde Trklerden de bahseder. Aslen Yahudi iken sonradan Hrstiyan olmu ve Hlagunun yannda Meragada bulunmutur. P.Bedjan eseri 1890da Pariste yaynlad. 15- Ebul Ferec, Tarih u Muhtasaril-dvel adl tarihinde de Trklere ait pekok bilgi vardr. Trklerden bahseden ksm, .Yaltkayaca 1941de Tarih Kurumunda basld. 16- smail Ebul Fida, Kitabl-muhtasar fi Ahbaril-beer, 14. yzyla aittir. Kitab 1789-1794 yllar arasnda 5 cilt olarak, J.Reiske ve J.Adler nerettiler. 17- Hududl-Alem, 10. yzylda kaleme alnan bu kitabn yazar belli olmayp, Trklere ve Trk lkelerine ait son derece kymetli bilgilerle doludur. 1937de V.Minorsky, Londrada bu eseri yaynlad. 18- Ebu Said Gerdizi, Zeynl-Ahbar, 11. yzyln balarnda yazlmtr. zellikle Horasan tarihi iin mhim olan bu eser, Barthold tarafndan 1897 neredildi. 19- Ata Melik Alaaddin Cveyn, Tarih-i Cihanga, 13. yzyla aittir. Badatta vezirlik de yapan Cveynnin eseri Trk tarihi ve kltr bakmndan kymetlidir. lk defa Mirza Muhammed Kazvini tarafndan 1912de yaynland. 20- Minhac Cuzcan, Tabakat- Nasri, ingizin ve oullarnn fetihlerini anlatr. 1260da yazlan eserde Harezmahlar ve Hindistan Trk slaleleri tarihinden de bilgiler vardr. W.Lees 1864te bu eseri Calcuttada bast. 21- Reidddin Fazlullah, Camit-tevarih iki cilt halinde olup, Trk ve Mogol tarihi iin son derece nemlidir. Bu eseri, .Berezin, 1855-1888de ilk defa yaynlad.

22- Ltfullah Hafz Ebru, Zeyli-Camit-tevarih, adl bu eser, Reidddinin devamdr. Temrller devrinde yaam olup, ahruhun tarihisidir. H.Beyani tarafndan, Tahranda 1938de neredildi. 23- Hamidullah Kazvin, Tarih-i Gzide, 14. asr slm ve Trk tarihidir. E.Browne, 1910da bu eseri yaynlad. 24- erafeddin Yezd, Zafer-nme, 15. yzylda yazlm olup, Temrn tarihidir. agatay hanlar ve Trk tarihine ait deerli bilgileri ihtiva eder. M.lahdat, 18871888de neretti[46]. 25- iban-nme, yazar belli deildir. zbek Trklerinin tarihi hakknda bilgi verir. 16. asrn banda (1503) yazlm olup, 1849da I.Berezin bu eseri yaynlad. 26- Babur-nme, Temrn soyundan Fergana begi mer eyh Mirzann olu Zahirddin Babur (lm 1530) tarafndan, Trke Vekayi adyla, bir hatrat kaleme alnmtr. 16. yzylda Afganistan ve Hindistan blgesine hakim olan bu Trk begi, kendisinin ve askerlerinin Trk olmasndan vn duymaktadr. agatay Trkesiyle yazlm olan nsha 1857de N.lminsky tarafndan Kazanda baslmtr. 27- Haydar Mirza Duglat, Tarih-i Raid, agatay hanlarnn 1546 senesine kadarki tarihidir. 1864te Z.Velyaminov tarafndan basld. 28- Ebul-gazi Bahadr Han, ecere-i Trk, 17. yzylda kaleme alnm olup, ingizlilerin ve kendi ana kadar Harezm zbeklerinin tarihidir. B.Desmaison 1861de yaynlad. 9- Fal Kitaplar, t Kitaplar, Mektuplar, Yarlklar 1- Miran Metinleri: Katlar zerine Kk Trk harfleriyle yazlm olan bu belgeleri, A.Stein 1907de, Tun-huang blgesinde Miran kalesi harebeleri iinde bulmutur. ksmdan meydana gelmektedirler. 9-10 asra ait bu belgede, muhtemelen bir sava sonras ele geirilen ganimetlerin ve malzemelerin kimlere verildiine dair tutulmu bir kayttr. Metin hakknda Thomsen yukardaki makalesinde Malmat sunmaktadr. En son bu metinlerin tarihi deerlendirmesini S.Gme, Miran Metinleri zerine Bir alma, Trk Kltr, 34/394,Ankara 1996da yapmtr. 2- Maitrisimit: Eski Uygur Trkesi ile yazlm, dini bir drama piyesi eklinde tertip edilmitir. Manas Gelecein Burkan Olan Maitreya le Buluma biiminde aklanabilir. Bu eserde Burkann halefi olan ve binlerce yl sonra dnyaya ineceine inanlan Maitreyann hayat din bir destan eklinde anlatlmaktadr. Eserin Hinteden Toharcaya, oradan da Trkeye evrildii sanlmaktadr. Banda grlecek ey, seyredilecek ey diye tarif edilmektedir. nszden sonra l denilen 27 blm gelmektedir. Her blmn banda aadaki dini hadiseyi, filan ve falan yerde dnmek gerekir diye bir kayt vardr. Trke nshada bazan devam eden hadise kesilerek, bu olayla ilgili nazari dncelerin ispatna allr. Bu metin dini bir

masaldr, fakat kendinden de anlalaca zere bu gibi masallardaki unsurlar o devrin det ve geleneklerini aksettirmektedir. Buna gre Orta Asyada u veya bu mnasebetle eitli halk elenceleri dzenleniyor ve genellikle dolunay vakitlerinde sahneleniyordu. Netice olarak eski Trkedeki birok masallarn zaman zaman sesli okuma snrn aarak, bunlarn basit bir ekilde dramlatrld anlalmaktadr. Bu eser ilk defa A.von Gabain tarafndan Wiesbaden 1957 ve Berlin 1961 iki cilt halinde baslmtr. 3- Sekiz Ykmek Yaruk: En aa halk tabakalarnn bile anlayabilecei basit bir dille yazlan bu eserin yzden fazla nshas vardr, fakat maalesef bunlarn ou tam deildir. Burkann vermi olduu vaazlarn topland bir kitap eklindedir. Bu eserde basit halk inanlar, iyi amel ilemenin faziletleri n planda gelir. Sekiz trl uurun ve buna dayanan madd alemin teekkl ile bunlarn arpmas esere basit cmlelelerle serpitirilmitir. L.Ligeti 1971de Sekiz Ykmek Yaruku yaynlad. 4- Altun Yaruk: 10. asrn balarnda veya bundan biraz nce Snku Seli Tutung adnda bir Trkn inceden Uygur Trkesine aktard bir eser olarak kabul edilmektedir. Burkancln talimatlarnn en yksek maddelerini iine alr. Eser kopuk kopuk paralar halinde gnmze kadar geldiinden, zerinde fazla bir deerlendirme yaplmamtr. Be Balkl bir Uygur Trk olan Snku Seli Tutungun eserinde Trke iirler de yer almaktadr. Bilinen drt nshas olan eserin, Uygur Trkesindeki nshasn F.W.K.Mller 1908de neretmitir. 5- Ahmed Yesev Hikmetleri: 11. yzyln ikinci yarsnda dnyaya gelen ve 1166da vefat eden Ahmed Yesev, Trk milletinin manevi hayatnda asrlarca nfuz etmi bir ahsiyettir. Ahmed Yesev ile kurulan tarikat btn Trk illerine tesir ederek, Trk slmiyetinin yaylmasna araclk etmitir. Divan- Hikmetin en eski yazmalar 16. asra aittir. lk basklarndan biri Kazan 1896 tarihlidir. 6- Atebetl-Hakayk: Tam yazl tarihi belli olmamakla beraber, 12. asr Trk edebiyat mahsullerinden saylan bu eser, Edib Ahmed Yknek tarafndan tertip edilmitir. Konu ve edebi tr itibaryla Kutadgu Biligin devam saylabilir. Atebetl-Hakaykn alt nshas bulunmaktadr. Btn nshalar karlatrarak, R.R.Arat 1951de yeniden neretmitir. 7- Siyset-nme: Dier adyla Siyerl-mlku yazan Seluklu veziri Nizamlmlktr (1018-1092). Eserde Trk devlet tekilt, kltr hayat, devletler hukuku

gibi konularda bilgiler bulmak mmkndr. Pekok nshas ve neri olmakla beraber ilk olarak 1891de Pariste baslmtr. 8- Hukuk Belgeleri: Maniheist manastrlara ait ynetmelik, askeri birliklere verilen gere ve yemekler zerine makbuzlar, Uygurlarda yazl belge dzenleme geleneini ortaya koyan rneklerdir. Bunlardan baka toprak sat, toprak kiralama, evlat edinme, bor para verme, hayvan kiralama, vergi toplama, vergilere itiraz etme ve benzeri gibi deiik konularda dzenlenmi birok belge bulunmutur. zellikle Uygur Trklerine ait bu hukuk vesikalar zerine en eski olarak A.Grnwedel (1906), A.von Le Coq (1918), A.Caferolu (1934) gibi kiiler almlardr. En son olarak bu konuda .zginin (Ankara 1987) bir yayn bulunmaktadr. 9- Li Te-Ynn Mektuplar: 840tan sonraki Uygur tarihi iin en nemli kaynaklardandr. Uygurlar bu tarihte, Krgzlar tarafndan byk bir yenilgiye uratldktan sonra, etrafa dalarak sefalet ierisinde kalmlard. in babakan olan Li Te-y ve taraftarlarnn fikrine gre, Uygurlar inin eski dostlardr ve inin felaket zamanlarnda yardma gelmilerdi. Bu sebeple Uygurlara yardm edilmesi gerekirdi. Li Te-y in imparatoruna, bu konuda pekok mektup yazm ve ricada bulunmutu. Bu mektuplar yazarken, dolaysyla Uygurlarn tarihinden de bahsetmiti[47]. 10- Aratrma Eserleri a- Hun Dnemi 1- K.A.Akiev, Kurgan Issk, Moskva 1978 2- S.M.Arsal, Trk Tarihinin Ana Hatlar. skitler-Sakalar, Asya Hunlar, Yeiler, Avrupa Hunlar, Ankara 3- F.Altheim, Hunnische Runen, Halle 1948 4- F.Altheim, Attila et les Huns, Paris 1952 5- F.Altheim, Geschichte der Hunnen, I-II, Berlin 1959-1960 6- Atsz, Mete, Trk Ansiklopedisi, C. 24, Ankara 1976 7- P.A.Boodberg, The Language of the To-pa Wei, Harvard Journal of Asiatic Studies, Vol. 1, Cambridge 1936 8- J.M.Deguignes, Hunlarn, Trklerin, Moollarn ve Daha Sair Garbi Tatarlarn Tarih-i Umumisi, I-VIII, stanbul 1924 9- W.Eberhard, Muahhar Han Devrinde Hun Tarihine Kronolojik Bir Bak, Belleten, Say 16, Ankara 1940 10- W.Eberhard, inin imal Komular, ev. N.Ulutu, Ankara 1942

11- K.Enoki, Sogdiana and the Hsiung-nu, Central Asiatic Journal, 1/1, Wiesbaden 1954 12- O.Franke, Geschichte des Chinesischen Reiches, I-II, Berlin-Leipzig 1930-1936 13- R.Grousset, Bozkr mparatorluu, ev. R.Uzmen, stanbul 1980 14- F.Hirth, Uber Wolga Hunnen und Hiung-nu, Sitzungsberichte der preussischen Akademie der Wissenschaften, 2/2, Berlin 1899 15- F.Hirth, Hunnenforschungen, Keleti Szemle, Vol. II, Budapest 1901 16- O.Maechen-Helfen, Archaistic Names of the Hiung-nu, Central Asiatic Journal, 6/1, Wiesbaden 1961 17- W.M.McGovern, The Early Empires of Central Asia, North Carolina 1939 18- M.Mori, Reconsideration of the Hsiung-nu State-A Response to Professor O.Pritsaks Criticism, Acta Asiatica, No 24, Tokyo 1924 19- G.Nemeth, Attila ve Hunlar, Terc. .Batav, Ankara 1982 20- B.gel, Trk Mitolojisi, Ankara 1971 21- B.gel, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara 1962 22- B.gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, I-II, Ankara 1981 23- W.Samolin, Hsiung-nu, Hun, Trk, Central Asiatic Journal, 3/2, Wiesbaden 1957 24- R.Shafer, The Earliest Huns, Ural-Altaische Jahrbcher, Tom. 38, Budapest 1966 25- Z.V.Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1941 b- Kk Trk Dnemi 1- V.Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Notlar, stanbul 1927 2- J.T.Chang, Tang Devrindeki Dou Gktrkleri Hakknda Yeni Belgeler , Doktora Tezi, Taipei 1968 3- E.Chavannes, Documents sur les Tou-Kiue [Turcs] Occidentaux , Petersburg 1903 4- D.M.Dunlop, The History of the Jewish Khazars, Paris 1954 5- W.Eberhard, in Tarihi, Ankara 1947 6- H.Ecsedy, Tribe and Tribal Society in the 6 th Century Turk Empire, Acta Orientalia, Tom. 25, Budapest 1972 7- H.Ecsedy, Tribe and Empire, Tribe and Society in the Turk Age, Acta Orientalia, 30/1, Budapest 1977 8- E.Esin, slamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve slama Giri, stanbul 1978 9- A.von Gabain, Kktrklerin Tarihine Bir Bak, DTCF, 2/5, Ankara 1944 10- R.Giraud, LEmpire des Turcs Celestes, Pari 1960 11- P.B.Golden, Khazar Studies, Budapest 1980

12- S.Gme, Kk Trk Tarihi, 2.bask, Ankara 1999 13- M.Grignaschi, La Chute de LEmpire Hephthalite dans les Sources Byzantines et Perses et le Probleme des Avar, Acta Antiqua, Tom. 28, Budapest 1980 14- R.Grousset, LEmpire du Levant, Paris 1949 15- L.N.Gumilev, Drevniye Tyurki, Moskva 1967 16- H.W.Haussig, ber die Bedeutung der Namen Hunnen und Awaren, UralAltaische Jahrbcher, Band 47, Wiesbaden 1975 17- H.Howorth, The Avars, Journal of Royal Asiatic Studies, Vol. 1, London 1889 18- S.Julien, Documents sur les Tou-Kiue [Turcs], Journal Asiatique, Tom. 3, Paris 1864 19- S.G.Klyatorny, Drevnetyurkskiye Runieskiye Pamyatniki Kak Istonik po Istorii Sredney Azii, Moskova 1964 20- E.Konuku, Kuan ve Ak Hunlar Tarihi, Ankara 1973 21- L.Ligeti, Bilinmeyen Asya, I-II, ev. S.Karatay, stanbul 1970 22- L.K.Ling, Toba Wei Slalesi devrinde inin Kuzey ve Bat Komular, Doktora Tezi, Ankara 1978 23- M.T.Liu, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken (Tuke), I-II, Wiesbaden 1957 24- G.Moravcsik, Byzantino-turcica I-II, Leiden 1942-1943 25- B.gel, Dou Gktrkleri Hakknda Notlar, Belleten, C. 21, Ankara 1957 26- W.Samolin, Some Notes on the Apar Problem, Central Asiatic Journal, Vol. 3, Wiesbaden 1957 27- D.Sinor, Some Components of Civilization of the Trks, Altaistic Studies , Konferenser 12, Stockholm 1985 28- B.Spuler, Geschichte Mittelasiens seit dem Auftreten der Trken, Handbuch der Orientalistik, V/V, Leiden-Kln 1966 29- N.Yamada, The Original Turkish Homeland, Journal of Turkish Studies, Vol. 9, Harvard 1985 c- Uygur Dnemi 1- E.Baytur, incandaki Milletlerin Tarihi, Urimi 1991 2- A.Bekin, Yakub Beg Devrinde in Trkistannda Siyasal ve Kltrel Durum , Doktora Tezi, Ankara 1971 3- G.andarlolu, Sar Uygurlar ve Kansu Blgesi Kabileleri , Doktora Tezi, stanbul 1967 4- G.andarlolu, tken Blgesindeki Byk Uygur Kaganl, Doentlik Tezi, stanbul 1972

5- S.Gme, Terhin Yaztnn Tarihi Adan Deerlendirilmesi, DTCF. Tarih Aratrmalar Dergisi, 27/28, Ankara 1996 6- S.Gme, Uygur Trkleri Tarihi ve Kltr, 2. bask, Ankara 2000 7- J.R.Hamilton, Les Ouighours, Paris 1955 8- J.R.Hamilton, Toquz-Oguz et On-Uygur, Journal Asiatique, Tom. 250, Paris 1955 9- C.H.Huang, Tibetlilerin inliler ve Orta Asya Kavimleriyle Mnasebetleri , Doktora Tezi, stanbul 1971 10- .zgi, Uygurlarn Siyasi ve Kltrel Tarihi, Ankara 1987 11- .zgi, in Elisi Wang Yen-Tenin Uygur Seyahatnamesi, Ankara 1989 12- .Kurban, arki Trkistan Cumhuriyeti, Ankara 1992 13- C.Mackerras, The Uighur Empire, Canberra 1972 14- B.gel, Uygurlarn Mene Efsanesi, DTCF, 6/1-2, Ankara 48 15- B.gel, ine Usu Yaztnn Tarihi nemi, Belleten, Say 59, Ankara 1951 16- B.gel, Sino-Turcica, Taipei 1964 17- B.gel, Uygur Devletinin Teekkl ve Ykselii, Belleten, C. 19, Ankara 1964 18- E.Pinks, Die Uiguren Kan-Chou in der Frhen Sung-zeit (9601028), Wiesbaden 1968 19- E.G.Pulleyblank, The Background of the Rebellion of An Lu-shan , London 1955 20- E.G.Pulleyblank, Some Remarks on the Toquzoghuz Problem, Ural-Altaische Jahrbcher, 28/1-2, Wiesbaden 1956 21- L.Rasonyi, Tarihte Trklk, Ankara 1971 22- K.Wittfogel, History of Chinese Society Liao (907-1125), Philadelphia 1949 d- Dier Trk Boylar le Alakal Kiataplar ve Makaleler 1- Ali Suavi, Hive Hanl ve Trkistanda Rus Yaylmas , Haz. A.ay, stanbul 1977 2- E.Bacon, Esir Orta Asya, ev. T.Say, stanbul (tarihsiz) 3- V.Barthold, Mogol stilasna Kadar Trkistan, Haz. H.D.Yldz, stanbul 1981 4- M.Bura, Dou Trkistan, stanbul 1952 5- O.Caroe, Sovyet mparatorluu, I-II, ev. Z.Yksel, stanbul (tarihsiz) 6- S.Gme, Trk Cumhuriyetleri ve Topluluklar Tarihi, Ankara 1999 7- R.N.Frye, Seluklulardan Evvel Ortaarkta Trkler, Belleten, C. 10, Ankara 1946 8- A.N.Kurat, Rusya Tarihi, Ankara 1948 9- A.N.Kurat, IV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1972 10- M.Levin-L.Potapov, The Peoples of Siberia, Chicago 1964

11- O.Pritsak, Kara Hanllar, slam Ansiklopedisi, C. 6, stanbul 1955 12- W.Radloff, Sibiryadan Semeler, ev. A.Temir, stanbul 1976 13- L.Rasonyi, Trk Devletinin Batdaki Varisleri ve lk Mslman Trkler , Haz. .K.Seferolu-A.Mderrisolu, Ankara 1983 14- W.Samolin, East Turkistan to the Twelfth Century, Central Asiatic Journal, Vol. 9, The Hague 1964 15- B.Spuler, ran Moollar, ev. C.Kprl, Ankara 1957 16- F.Smer, Ouzlar, Ankara 1965 17- R.een, bn Fazlan Seyahatnamesi Tercmesi, stanbul 1975 18- R.een, slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, Ankara 1985 19- Z.V.Togan, Trkili (Trkistan) ve Yakn Tarihi, stanbul 1942-1947 20- H.T.Wu, Be Slale anda Sha-Tolarn in Toplumuna Etkileri (9071125), Doktora Tezi, Taipei 1970 e- Genel Kltre Ait Kitaplar ve Makaleler 1- O.Aslanapa, Trk Sanat, I-II, stanbul 1972-1973 2- Atsz, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1943 3- Atsz, Trk Tarihinde Meseleler, stanbul 1943 4- W.Bang-A.von Gabain, Analytischer Index, Berlin 1931 5- A.Berntam, Sotsialno-Ekonomieskiy Stroy Orhona-Yenisey Tyurok VI-VIII Vekov, Moskva-Leningrad 1946 6- Cahiz, Hilafet Ordusunun Menkbeleri ve Trklerin Faziletleri , ev. R.een, Ankara 1967 7- C.L.Chen, A Study of Turkic Weapons, Altaistic Studies, Konferenser 12, Stockholm 1985 8- S.G.Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish , Oxford 1972 9- A.Donuk, Eski Trk Devletlerinde dari-Askeri Unvan ve Terimler , stanbul 1988 10- E.Esin, Trk Kosmolojisi, stanbul 1979 11- Z.Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, stanbul 1976 12- Z.Gkalp, Trk Devletinin Tekaml, Ankara 1981 13- S.Gme, Eski Trklerde Siyasi Hakimiyet, Trk Dnyas Aratrmalar, Say 100, stanbul 1996 14- A.nan, Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara 954 15- A.nan, Makaleler ve ncelemeler, Ankara 1968 16- .Kafesolu, Trk Milli Kltr, Ankara 1977

17- M.Mori, Kuzey Asyadaki Bozkr Eski Devletinin Tekilat, EF. Tarih Enstits Dergisi, Say 9, stanbul 1978 18- B.gel, Trklerde Devlet Anlay, Ankara 1982 19- B.gel, Trk Kltr Tarihine Giri, I-IX, Ankara 1984 20- D.Sinor, The Historical Role of the Turk Empire, Journal of World History, 1/2, Paris 1953 21- A.Stein, Innermost Asia, I-II, Oxford 1928 22- O.Turan, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi, I-II, stanbul 1969 KAYNAK: Prof. Dr. Sadettin Gme, slam ncesi Trk Tarihinin Kaynaklar zerine, Tarih Aratrmalar Dergisi, 1999-2000, 20/31, Ankara 2000. [1] S.Gme, Kk Trk Tarihi, Ankara 1997, s.28. [2] Kii oglnta ze em apam Bumn Kagan, stemi Kagan olurm; olurpan Trk bodung ilin trsin tutabirmi, itibirmi . Baknz, Kl Tigin Yazt, Dou taraf, 1-2; Bilge Kagan Yazt, Dou taraf, 2-3. [3] Gme, a.g.e., s.117-118. [4] B.gel, Trk Mitolojisi, C. 1, Ankara 1971, s.IV. [5] M.J.Deguignes, Hunlarn, Trklerin, Moollarn vedaha sair Garbi Tatarlarn Tarihi Umumisi, C. 3, stanbul 1924, s.8. [6] A.ztrk, alar inde Trk Destanlar, stanbul 1980, s.258-259; S.Gme, Uygur Tarihi, Ankara 1997, s.79. [7] gel, Trk Mitolojisi, s. 40-47; N.S.Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi I, stanbul 1987, s.30-36. [8] N.Atsz, Trk Tarihinde Meseleler, 6. bask, stanbul 1980, s.147-173 [9] S.Gme, Atsz Bir Kahraman: Tonga Tigin, Trk Kltr, 33/390, Ankara 1995, s.639-640. [10] A.nan, Makaleler ve ncelemeler, 2. bask, Ankara 1987, s.198-206. [11] 16. yzyln ilk yarsnda Kazanda iki hakim gr vardr: Birisi Rus yanls, yani istikbali Rusya himayesinde gren anlay; dieri de hereye ramen tam bamsz olmak isteyenlerin dncesi. Bir Krm Trk olduu sylenen ora Batr bu yllarda Kazana gelmitir. Ancak tarihi ora Batr ile destani ora Batr arasnda zaman zaman farklar grlmektedir. ora Batrn lm hakknda deiik rivayet vardr: Birisine gre, Rus hanmndan doan olu tarafndan, bir bakas 1555te Kazan dtnde yakalanm ve zrh ile rmaa atlarak boulmu, bir dier sylentiye gre ise; ora Batr lmemi lmszler arasna karmtr. [12] Danimend-nmenin zeti u biimdedir: Bu halk destannda Danimend Ahmed Gazinin Tursun, avuldur, aka ve Kara Togan gibi arkadalaryla Badadtaki

halifeden izin alarak Malatyada gazaya kp, Rum zerine yrd anlatlr. Gaza arkadalarnn ounu kaybetmi olmasna ramen Caniki almak ister, fakat yolda pusuya der ve yaralanr. Niksarda vefat eder. Onun lm zerine hrstiyanlar galip olur. Halife, Tugrul Bege haber gnderir, o da Sleyman-ah Anadolunun fethine yollar. Sleyman-ah, Danimend Ahmed Gazinin olu Melik Gazi ile Anadoluyu fetheder. [13] Kagarl Mahmud, Divan Lgat-it-Trk, Haz. B.Atalay, C. 3, 2. bask, Ankara 1986, s.413-415. [14] Banarl, a.g.e., s.630-632. [15] A.Caferolu, Trk Kavimleri, Ankara 1983, s.30; nan, a.g.e., s.112-113; R.R.Arat, Krgzistan,slam Ansiklopedisi, C. 6, 5. bask, stanbul 1988, s.741. [16] Baknz, Kl Tigin Yazt, Kuzey taraf, 4. satr: Tokuz Oguz halk kendi halkm idi. [17] Tlsler in baknz, S.Gme, Kk Trk Tarihi, 2. bask, Ankara 1999, s.7-8. [18] V.Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler , stanbul 1927, 6; Umumi Trk Tarihine Giri, 3. bask, stanbul 1981, s.56; Kafesolu, a.g.e., s.91. [19] Alt Bag Bodun iin baknz, S.Gme, Alt Bag Bodun, Trk Kltr, 31/358, Ankara 1993. [20] K.Czegledy, Arap corafyaclarnda geen Oguzlarn onyedi kabilesinin dokuzunun Uygur, sekizinin Oguz (ki, bunu ine-Usu Yaztndaki Sekiz Oguza dayanarak) olduunu sylemektedir. Baknz, K.Czegledy, On the Numerical Composition of the Ancient Turkish Tribal Confederations, Acta Orientalia, Tom. 25, Budapest 1972, s.278. [21] S.Gme, Uygur Trkleri Tarihi ve Kltr, 2. bask, Ankara 2000, s.65. [22] R.een, slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri , Ankara 1985, s.32-33. [23] Barthold, a.g.e., s.47; V.Barthold, Four Studies on the History of Central Asia, Vol. I, Leiden 1962, s.91; V.Barthold, Mogol stilasna Kadar Trkistan, Haz. H.D.Yldz, stanbul 1981, s.257-258; El-Belzu, Fthul-Bldan, ev. M.Fayda, Ankara 1987, s.627-628. [24] Baknz, Z.V.Togan, Ouz Destan, stanbul 1972, s.13-14. [25] O..Gkyay, Hannme, Necati Lugal Armaan, Ankara 1968, s.75-329. [26] W.Bang-R.R.Arat, Oguz Kagan Destan, stanbul 1970, s.I-IV. [27] L.N.Gumilev, Hazar evresinde Bin Yl, ev. A.Batur, stanbul 2001, s.272. [28] Ata Melik Alaaddin Cveyn, Tarih- Cihan Ga, C. I, ev. M.ztrk, Ankara 1988, s.116-117.

[29] S.Gme, Trk Tarihinin Kahramanlar: 21-Bilge Kagan, Orkun, Say 74, stanbul 2004. [30] S.Gme, Trk Tarihinin Kahramanlar: 20-Kl Tigin, Orkun, Say 73, stanbul 2004. [31] S.Gme, Destanlarda ve Han-namede Geen Vezirlerin Tunyukuk ile lgisi Olabilir mi?, Trk Kltr, 40/475-476, Ankara 2002; S.Gme, Trk Tarihinin Kahramanlar: 17-Bilge Tunyukuk, Orkun, Say 69, stanbul 2003. [32] Kurt ile Trk milleti adeta zdelemi gibidir. Ondan trediine inanmakla beraber, itimai ve dini hayatnda da nemli bir yere sahiptir. Eskiden doum yapacak kadna al basmamas iin yastnn altna bir para kurt derisi konurdu. Krsal kesimlerde ebelerin mutlaka kurt kafas olurdu. Hamile kadnlar baz yerlerde yanlarnda kurt dii tarlard. Hdrellezde atein zerindeki ekiller kurt izine benzerse mutlulua yorumlanrd. Kpein kurt gibi ulumas ise lme iaretti vs. Baknz, Y.Kalafat, Gktrklerden Gnmze Trk Halk nanlarnda Kurt, XIV. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, C. 3, Ankara 2005, s.464-469. [33] S.Gme, Kagan nisi l or Tigin, XII. Trk Tarih Kongresi, 12-16 Eyll 1994, Ankara 1994. [34] S.Gme, Terhin Yaztnn Tarihi Adan Deerlendirilmesi, DTCF Tarih Aratrmalar, 27/28, Ankara 1996. [35] S.Gme, Bg Kagann Yazt: Tez II, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Say 124, stanbul 1997. [36] .Cumagulov S.G.Klyatorny, Odinnadtsataya Runieskaya Hadpis na Kamne-Valune iz Doln Reki Talas, Sovyetskaya Tyurkologiya, No 3, Baku 1982, s.87. [37] Bunun iin baknz, S.Gme, Alt Bag Bodun, Trk Kltr, 31/358, Ankara 1993. [38] Bunun iin baknz, S.Gme, Kk Trke Yaztlarda Geen Kmllerin Kimlii, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Say 79, stanbul 1993. [39] Bunun iin baknz, Kk Trke Kaynaklarda Geen Boy ve Kavim Adlar: Azlar, Belleten, 8/221, Ankara 1994. [40] Bunun iin baknz, L.Rasonyi, Ortaada, Erdelde Trkln zleri, II. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, stanbul 1943; L.Rasonyi, LOrigine du no Szekely (Sicule), Acta Linguistica, 11/1-2, Budapest 1961. [41] Hacibin karl Trkedeki tayangu unvanyla ayndr. Yani dayanmak fiilinden gvenmek, emniyet etmek anlamna gelir.

[42] V.Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, Haz. .AkaK.Y.Kopraman, Ankara 1975, s.184. Ayrca baknz, S.Gme, Trk Tarihinin Kahramanlar: 28- Yusuf Has Hacib, Orkun, Say 87, stanbul 2005. [43]Ayrca baknz, S.Gme, Trk Tarihinin Kahramanlar: 27- Kagarl Mahmud, Orkun, Say 86, stanbul 2005. [44] eyh Sleyman Efendi, agataj-Osmanisches Wrterbuch, Bearbeitet von I.Kunos, Budapest 1902;Ab Hayyn, Kitb al-drk Li-Lisn al Atrk , Haz. A.Caferolu, stanbul 1931; A.Caferolu, Trk Dili Tarihi, C. II, 3. Bask, stanbul 1984, s.218-229; bni-Mhenn Lgati, Haz. A.Battal, 2. Bask Ankara 1988; .Tekin, slmiyet ncesi Trk Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, 3. Cilt, 2. Bask, Ankara 1992, s.75-78. [45] Z.V.Togana gre, Tamim bn Bahrn seyahat 751-759 yllar arasnda gereklemitir. Baknz, bn al-Fakihin Trklere Ait Haberleri, Belleten, 12/45, Ankara 1945, s.15. [46] Z.V.Togan, Tarihte Usl, 4. bask, stanbul 1985, s.176-260. [47] R.R.Arat, Trk Dili zerinde Aratrmalar: Uygur Dnemine Ait Dil rnekleri, Altun Yaruk, stanbul 1931, s.1-2; W.S.Tsai, Li Te-ynn Mektuplarna Gre Uygurlar (840-900), Doktora Tezi, Taipei 1967; Tekin, a.g.m., s.28-31; S.Tezcan, Bilim, Kltr ve retim Dili Olarak Trke , Ankara 1978, s.292-308; G.Shimin, Kedimki Uygurca ptidayi Drama Piyesas Maitrisimitnng (Hami Nshas 2-Perdesi Hakkdki tetkikat, Journal of Turkish Studies, Vol. 4, Harvard 1980, s.101-130; M.A.Kymen, Siyset-nme, Ankara 1982, s.VXV; K.Eraslan, Dvn- Hikmetten Semeler, Ankara 1983, s.9-53; Caferolu,a.g.e., s.75-78; .zgi, Uygurlarn Siyasi ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), Ankara 1987.