AKKOYUNLULAR

ekil 33- Akkoyunlu Devletinin bayra

AKKOYUNLULAR
(zerce: Aqoyunlular; Trkmence: Aq Qoyunlu)
Kara Ylk Osman Bey, Sultan Yakub, Gde Ahmed Bey, Uurlu Mehmed Mirza, Uzun Hasan, Otlukbeli Sava, Anadolu, Uzun Hasan (Hasan Padiah) Kanunlar, cami, mescit, medrese, sbyan mektebi, zaviye, imarethane, ktphane, trbe

XV. yzylda kurulmu bir Trk devletidir. Horasan'dan Frat Irma'na ve Kafkas Dalarndan Umman Denizi'ne kadar uzanan topraklarda egemen olmulardr. Akkoyunlular Ouzlarn ok Kolunun Bayndr Boyundan geliyordu.

Harita 47- Akkoyunlu Devleti'nin snrlar

Ouz Boylarndan oluan Akkoyunlular, XIV. yzylda Diyarbakr yresini yurt edindiler ve devlet kurmadan nce de blgede etkili oldular. 1340'tan sonra Tur Ali Bey'in nderliinde Anadolu, Suriye ve Irak ilerine aknlar dzenlediler. Trabzon mparatorluu topraklarn yamaladlar. Trabzon mparatoru bu saldrlardan korunmak iin kzn Tur Ali Bey'in olu Kutlu Beyle evlendirdi. Akkoyunlu Devletinin kurucusu, Kutlu Bey'in kk olu Kara Ylk Osman Beydir. 1398'de Kad Burhneddn'i yenerek ldren Kara Ylk Osman Bey, daha sonra Memluk Sultnnn hizmetine girdi. 1400'de Timur'un Anadoluya giriine destek verdi ve bu hizmetine karlk Malatya'y, 1402'de Ankara Sava'ndaki desteine karlk da Diyarbakr blgesini ald. 1403'te de Diyarbakr'da hkmdarln lan etti. Osman Bey 1435'te Karakoyunlulara kar savarken ld.

Kara Ylk Osman Bey Saltanatnn ilk yllarnda Timur'a tbi olan Osman Bey onun lmnden sonra olu ahrh'a bal kald. Osmanl hkmdarlaryla da dost geinmeye dikkat eden Kara Ylk, bilhassa Karakoyunlu hkmdr Kara Yusuf ile mcdele etti. Memluk sultanlar Farac ve Meyyed eyh ile de dostne ilikiler kurmaya alan Kara Ylk, bu devletin bana Sultan Baybars'n geiinden sonra aradaki dostluk bozulmaya balad. Karakoyunlu hkmdr Kara Yusuf, bu srada Azerbaycan ele geirerek Akkoyunlular tehdide balad. 1409 ylnda Mardin'i, 1410 ylnda da Erzincan lkesine katarak Akkoyunlular iki taraftan evirdi. Kara Ylk Osman Bey ise, Timur'un kumandan emseddn'in idresinde bulunan Kemah Kalesini alarak Karakoyunlulara kar durumunu kuvvetlendirmeye alt. Bu srada aatay Hkmdr ahruh ile Memluk Sultn da Kara Ylk Osman destekliyorlard. Btn bunlara ramen Kara Ylk zerine yryen Kara Yusuf, Akkoyunlu Beyini bozguna uratarak Malatya'ya kadar olan blgeyi yamalad (1417). Bu srada Memluk tehlikesinin grlmesi zerine iki taraf anlamak zorunda kald. Savur Kalesinin Karakoyunlulara braklmas artyla bir bar yapldysa da bu anlama pek uzun srmedi. Ksa bir sre sonra Kara Ylk Osman Bey, Memluk sultn ve hruh'un da tevki ile Mardin'i kuatt ve evresini de yamalad. Bu durumu haber alan Kara Yusuf derhl Kara Ylk zerine geldi ve onu iki def malup ederek Halep'e ekilmesine sebep oldu (1418). Akkoyunlular ile Karakoyunlular arasndaki mcdele, 1420 ylnda Kara Yusuf'un lmnden sonra yerine geen olu skender Mirz zamnnda daha da iddetlenerek devam etti. Bu srada Erzincan Akkoyunlu topraklarna katan Kara Ylk Osman Bey, oruh havzasnn tammn eline geirerek devletinin snrlarn Trabzon Rum mparatorluu arzisinden Urfa gneyine kadar geniletti. Bu srada birok def skender Mirz ile karlaan Kara Ylk Osman Bey, bunlarn eksersinde bozguna urad. Ancak 1434 ylnda, Diyarbekir'den byk bir kuvvetle Erzurum nlerine gelen Osman Bey, Duharlu Pr Ahmed Bey'in skender Mirz adna idre ettii bu ehri eline geirdi. Burann idresini de olu

eyh Hasan'a brakt. Timurolu ahrh'un Karakoyunlular zerine yapt seferlerde onun yannda bulunan Kara Ylk Osman Bey, ahrh'un nc Karakoyunlu Seferinde, skenderin Tebriz'den ayrlarak Erzurum'a doru kamas zerine onun nn kesti. Ancak, Erzurum'un kuzeybat kesiminde karlaan Akkoyunlu ve Karakoyunlu kuvvetleri arasnda yaplan savata Osman Bey iki olu ile berber maktul dt (Eyll 1435). skender Mirz onun kesik ban Memluk Sultn Baybars'a gnderdi. Otuz iki yl kadar Akkoyunlu Devleti'nin banda kalan Kara Ylk Osman Bey ldrld zaman seksen yandan fazlayd. Cesur, atlgan ve ylmak bilmeyen bir ahsiyete ship olan Osman Bey haytnn tammn mcdele ierisinde geirdi. Zamnnda Akkoyunlu Devleti Erzincan, Harput, Kemah, emikezek, Mardin, Erzurum, Bayburt ve oruh havzasna hkim olmu ve bu blgelerin Trklemesinde Osman Bey'in byk yararll grlmtr.

Kara Ylk Osman Bey'in lmnden sonra, oullar arasnda iktidar kavgas balad ve Akkoyunlu Devleti eski gcn yitirdi. Kara Ylk Osman Beyin torunu Uzun Hasan, 1453'te Diyarbakr' ele geirerek iktidar kavgalarna son verdi. Akkoyunlu Devletini, snrlar douda Horasan'dan batda Frat Irma'na, kuzeyde Kafkaslardan gneyde Umman Denizi'ne kadar uzanan bir imparatorlua dntrd. Karakoyunlular yenerek ortadan kaldrd ve bakenti Diyarbakr'dan randaki Tebriz'e tad. Snrlarn geniletmesi ve bu denli glenmesi Uzun Hasan Osmanllarla kar karya getirdi. Akkoyunlular ile Osmanllar arasndaki atmalar, Ftih Sultan Mehmet'in Trabzon mparatorluu zerine yapt sefer srasnda balad. Uzun Hasan da Trabzon mparatorunun kzyla evliydi ve Osmanl Ordusunu durdurmak iin Trabzon'a kuvvet gnderdi. Gedik Ahmed Paa komutasndaki Osmanl Ordusu bu kuvvetlere yenildi. Ftih, 1461'de Trabzon'u aldktan sonra Akkoyunlularn zerine sefere kt. Uzun Hasan 1473'teki Malatya Savanda kazanmasna ramen Otlukbeli Sava'nda Ftih karsnda ar bir yenilgiye urad. Bu yenilgiden sonra topraklarndaki siysal ve asker gcn byk lde yitirdi. Fakat Uzun Hasan 1474-1478 yllarnda Grcistana hcum etti. 1477'de Grc ar IV. Bagrat ile yaplan anlamaya gre Tiflis de dhil olmakla dou Grcistan Akkoyunlu egemenliine girdi. Uzun Hasann 1478'de lmesinden sonra oullar arasnda balayan taht kavgalar Akkoyunlu Devletini iyice zayflatt. Sultan Ykub (1478-1490) Uzun Hasan Bey'in dier olu olup, son diryetli Akkoyunlu Hkmdrdr. lmnden sonra devlet, yklmaya yz tutmutur.

Sultan Ykub (Ykub Bey) Hkmdarlnn ilk ylnda kardei Sultan Halilin olu Elvend Bey ile Kara Ylkn oullarndan eyh Hasann olu Kse Hac Beyin iraz ve Isfahanda kartt isyanlar kolaylkla bastrd. Memluk Sultn Kaytbay 1480 ylnda Emir Yasbey kumandasnda Diyarbekir zerine bir kuvvet sevk etti. Sultan Ykubun bu orduya kar Bayndr Bey, Sf Halil Bey ve Bienoglu Sleyman Bey idresinde gnderdii Akkoyunlu kuvvetleri Urfay ele geirmek zere olan Memluk Ordusunu ar bir yenilgiye uratt. Bayndr Bey bu zaferden sonra Sultan Ykuba kar isyan ettiyse de, Sultan Ykubun kar hareketi sonucunda yenilerek ldrld (1481). Sultan Ykub, i karklklar bastrdktan sonra Grcistan zerine bir sefer yaparak Ahska bata olmak zere birok kaleyi ele geirdi (1482). Bu trihten sonra daha ok lkesinin bayndrl iin aba harcayan Ykub Bey, babas gibi ilim adamlarn ve sanatkrlar korumu, hatt kendisi de Trke ve Farsa iirler yazmtr. Bu srada, ah smilin babas olan eyh Haydar, etrfna toplad kalabalk bir mride ile lik mezhebini yaymaya alyor ve etrfa aknlar yapyordu. eyh Haydar, 1488 ylnda irvan zerine yryerek burann h olan Ferruh Yaseri ok zor durumda brakt. Kalabalk ve iyi tehiz edilmi ordusu olmasna ramen, eyh Haydarn mritleri karsnda ok zor duruma den irvan h Ferruh Yesar, dmd olan Akkoyunlu Ykub Beyden yardm istemek zorunda kald. Bunun zerine, kendisi Snn olan Sultan Ykub, lik faaliyetlerini yakndan tkip ettii eyh Haydar zerine yrmenin tam zamn olduunu dnerek derhl harekete geti. Sleyman Bien emrindeki bir orduyu Safev eyhi zerine gnderdi. eyh Haydar bu arpmada az sayda mridi ile byk bir gayret gstererek Akkoyunlu Ordusunu yenmek zere iken bandan ald bir ok isbeti sonucunda ld. smil dndaki oullar da bu arpmada katledildi. Akkoyunlu Devletinin Uzun Hasandan sonraki bu mesut ve parlak gnleri fazla devam etmedi. 1490 ylnda Tebrizde meydana kan bir veb salgn nce sultnn annesi Seluk-ah Begmn, sonra oullarndan Yusuf Mirznn ve en sonunda da Sultan Ykubun lmne sebep oldu. ok gen yata iken vefat eden Sultan Ykub Beyin on iki yl sren

hkmdarlk devri Akkoyunlu Devletinin parlak bir dnemini tekil eder. Ancak ld zaman, ocuklar ok kk olduu iin Akkoyunlu Devleti bir buhran dnemine girmitir.

Sultan Ykub'dan sonra srasyla Sultan Baysungur (1490-1492), Sultan Rstem (1492-1496), Sultan Dmad Ahmed Gde (1496-1498), Sultan Mehmed (1498-1500), Sultan Elvend (1500-1504), Sultan Murad (1504-1508) hkmdarlk yapmlardr.

Gde Ahmed Bey - Uurlu Mehmed Mirz Akkoyunlu Ahmed Bey, kaynaklarda Ahmed Mirz, Ahmed Pdiah, Sultan Ahmed, Gde Ahmed Bey unvan ve lakaplar ile anlr; Uzun Hasan Bey'in torunu ve Uurlu Mehmed'in oludur. Uurlu Mehmed Uzun Hasan Bey'in en byk olu olup, iraz Vlisi idi. Babasndan sonra da Akkoyunlu Hkmdr olmak istiyor ve ya tibr ile de bunu tabi gryordu. Fakat karsnda buna mni olmak isteyen Uzun Hasan Bey'in sevgili zevcesi, Halil ve Ykub Beylerin vlideleri olan, Selukah Begm vard; Selukah Begm, Uurlu Mehmed'in aleyhinde devaml srette konuarak nihyet babasn ondan soutmu ve haytn da tehlikeli bir duruma drmt. Bu durum karsnda kendisini artk gven iinde grmeyen Uurlu Mehmed, 1474 ylnda babasna isyan ederek Memluk Devleti'ne iltic etti ve onlardan yardm istedi. Daha sonra Memluk Devleti'nden ald yardm ile babasnn kuvvetlerine kar savatysa da yenilgiye urayarak kamak zorunda kald. Amacna ulaamayan Uurlu Mehmed, bu def Osmanllara snd. Ftih Sultan Mehmet kendisine snan Uurlu Mehmed'i, kz Gevherhan Sultan ile evlendirerek onu Sivas Beylerbeyliine gnderdi. Bu izdivatan Gde Ahmed Bey dodu. Uurlu Mehmed Bey, Selukah Begm'n dzenledii bir entrika sonucunda Erzincan'a gitti ve orada ldrld. Uurlu Mehmed'in ldrldn Ftih Sultan Mehmet renince, kz ile berber torunu Ahmed Bey'i de Erzincan'dan stanbul'a getirtti. Ahmed Bey burada, nce Ftih Sultan Mehmet'in, daha sonra da days II. Bayezit'in saraynda mkemmel bir Osmanl terbiye ve eitimi ald. Ahmed Bey Osmanl lkesinde rahat bir hayat srerken, Akkoyunlu lkesinde Ykub Bey'in huzur ve skn iinde geen on iki yl iki aylk hkmdarlndan sonra, yerine geen ehzdelerin ocuk yata olmalar yznden ba gsteren siys buhran, 1492 ylnda Rstem Bey'in hkmdar yaplmas ile bir dereceye kadar son buldu. Fakat bir sre sonra Rstem'in de saltanatndan memnun olmayan Akkoyunlu emirleri onun saltanatna son vermek istediler. Bunun iin de Akkoyunlu mers, Uurlu Mehmed'in olu ve Ftih Sultan Mehmet'in kzndan torunu ve ayn zaman da Sultan II. Bayezit'in dmd olan ve ufak tefek olmasndan dolay Gde Ahmed olarak tesmiye edilen Ahmed Bey'i, Akkoyunlu Hkmdr yapmak iin eitli faaliyetlere getiler. Bu arada Rstem Bey'e kar olan asker grubun lideri Nur Ali, 1496 ylnda Kahire'den dndkten sonra bu beyler tarafndan szc olarak seildi. Bunun zerine Nur Ali Bey de Gde Ahmed Bey'e bir mektup gndererek Diyarbakr ve dier btn yerlerin mersnn kendisine itat ettiini, bu sebeple byk bir frsatn doduunu bildirerek, Azerbaycan'a gelerek atalarnn lkesine ship kmasn istedi. Nur Ali Bey ayn zamanda Osmanl Pdih II. Bayezit'e, dmd Ahmed Bey'in Akkoyunlu tahtna gemesine izin vermesi iin de bir mektup gnderdi. O bu mektbunda, Rstem Bey'in yetersizliinden yaknarak, Akkoyunlu tebaasnn sknt ektiini ve 6.000 Mslman'n Grclerin elinde esir bulunduunu, bu olumsuzluklarn giderilmesi iin, Ahmed Bey'in Akkoyunlularn bana gemesi gerektiini bildiriyor ve kendisi gibi Diyarbakr'n dier byk ve kk beylerinin de ehzdeye taraftar olduunu ifde ediyordu. Akkoyunlu emirlerinin Osmanl Hkmdrnn nezdinde giritikleri aba sonu vermi ve Bayndr reislerinin sammiyetine kn olan II. Bayezit, kapkulu askerlerinden bir birlii yeeni Ahmed Bey'in emrine vererek onu Erzincan'a gndermiti. Akkoyunlu Hkmdr Rstem Bey bunu rendii zaman, Ahmed Bey'i karlamak iin harekete geti. O, Aras Vdisi boyunca ilerleyen mttefik kuvvetini karlamak zere Tebriz'den yrye geince de, Ahmed Bey ile evlilik yoluyla akraba olan Hseyin Ali Han bakenti igal etti ve Haziran 1497'de Ahmed Bey adna hutbe okuttu. Bylece Akkoyunlu Devleti'nin yeni hkmdrn lan etmi oldu. Dier taraftan Ahmed Bey ve Rstem Bey birbirlerinden haberleri olmayarak Aras Nehrinin farkl yerlerinden getiler. Daha sonra iki ordu birbirine yaklaarak savamaya balad srada Rstem Bey'in nemli emirlerinden biri olan Ayba Sultan ve dier bz emirler, Ahmed Bey'in tarafna getiler. Bylece Rstem Bey'in ordusundaki emirler ona ihnet ederek yenilmesine sebep oldular. Yapacak bir eyi kalmayan Rstem Bey de Grcistan'a kat. Rstem Bey'in hkmdarl alt yl srmt. Ahmed Bey, Rstem Bey'i yendikten sonra bu durumu Osmanl Hkmdr II. Bayezit'e bir mektupla bildirdi.

Ahmed Bey bu glibiyetten sonra Tebriz'e giderek Akkoyunlu tahtna oturdu. Rstem Bey, Gence yresindeki Kaar Oymann yardm ile tahtn geri almak iin yaklak olarak iki ay sonra teebbse geti; fakat onun bu teebbs baarszla urad. Rstem Bey de tutsak alnarak 2 Temmuz 1497 trihinde ldrld. Ahmed Bey Akkoyunlu Hkmdr olduktan sonra, lkesindeki kargaaya son vermek iin Osmanl idr, siys ve dn ynetimini uygulamak istedi. Onun bu ekilde hareket etmesinde, stanbul'dan gelirken berberinde getirdii Noktacolu adndaki ztn etkisi bykt. Yeni Akkoyunlu Hkmdr, lkesinde adleti gerekletirmek iin de hibir vezir ya da brokratn bir dinarlk dahi herhangi bir vergi koyamayacan, ayrca iftiler iin knnen izin verilmi olandan bir mdd (875 gr arlk) dahi fazla alnamayacan, btn tebaann brokratik cretlerden muaf tutulacan ve hibirinin ek vergiler ile ya da ahs bana denen vergiler ile rahatsz edilmeyeceine dir bir ferman yaynlad. Ahmed Bey, Osmanl lkesinde alm olduu eitimin etkisiyle bu deiiklikleri gerekletirmek iin ilm toplantlar yaparak, emirler yerine Celleddn Devvn ve Mr Sadreddn gibi limlere ynelerek onlara srekli mektuplar gnderiyor ve yapaca reformlar konusunda da onlarn grn alyordu. Bu amacn gerekletirmek iin emirlerin ellerindeki birok imkna da kstlama getirdi. Bununla o, emirlerin tebaa zerindeki glerini azaltmak istiyordu. Ahmed Bey'in bu niyet ve davranlarndan dolay Akkoyunlu emirleri ona kar nefret hissine kapldlar. Buna ramen Ahmed Bey, faaliyetlerini srdrm ve daha nceki hkmdarlarn vermi olduklar suyurgallar (dirlik, yurtluk) iptal ederek onlar geri almaya balamt. Ancak bu giriimler klasik zihniyete ship olan emirler tarafndan ho karlanmad. Osmanl sistemini kendi lkesinde tsis etmek isteyen yeni hkmdar, birbirleri ile mcdele hlinde bulunan ve ikide bir ehzdeleri isyna sevk eden emirleri ortadan kaldrmak iin bz hazrlklara giriti. ok gemeden, birka gnde bir, emirlerden birini ldrtmeye balad. Ahmed Bey, bu hareketiyle gebe emirlerin merkez ynetimden syrlma abalaryla zayflayan merkez devlet hkimiyetini glendirmek istiyordu. Devlet hkimiyetinin bu ekilde merkeziletirilmesi, o dnemde Osmanl Devleti'nde nemli baarlar elde edilmesine katkda bulunmutu. Ancak Akkoyunlu Ahmed Bey'in bu siyseti, ona Akkoyunlu emirlerinin taraftarln kazandrmyordu. nk ship olduklar geni topraklar syesinde, bu emirlerin ellerinde byk bir g bulunmaktayd ve bu glerini de kaybetmek istemiyorlard. Bu sebeple onlar, Ahmed Bey'i Osmanl Hnednnn knunlar ile hareket etmekle sulamaktaydlar. Buna karlk Ahmed Bey de onlar ile mcdelesinde Azerbaycan Trklerini, bilginleri ve bz nemli ahsiyetleri kendisine dayanak yapmak istedi. Vergi reformu ile slam Hukkunda yer almayan yirmiye yakn vergi eidini iptal etti. Bu vergiler Moollar, lhanllar ve daha nceki dnemlerden beri alnmaktayd. Mslmanlardan alnan bz vergiler, zellikle ihrcat ve bikr (mecbr hizmet, angarya) gibi ykmlkler tebaa iin ar bir ykt. Ancak bu ekildeki bir reform ilk def Ahmed Bey tarafndan gerekletirilmek istenmemiti. Daha nce de gebe Mool Yasas'nn bozulmas ile XIV.-XV. yzyllarda bu dnce ileri srlmt. lerin lml kolunun, slam Hukkunda olmayan can vergisinin ortadan kaldrlmasna ynelik talebi, zanaatkr, kyl ve yerleik kk toprak shiplerinin Horasan'da (1337-1381) ve Semerkand'daki (1365) abalar ile gerekletirilmiti. Akkoyunlu Hkmdr Ykub Bey zamnnda da suyurgallar kaldrlmak istenmiti. Bu reform sdece suyurgallarn kaldrlmasn kapsamyordu. Ayn zamanda kyllerin demi olduklar vergileri de kapsamaktayd. Bu reform ile merkez ynetimin glendirilmesi amalanmaktayd. Ancak Ykub Bey'in nden lmesi ile bu reform hayata geirilememiti. Fakat Ykub Bey'in lmnden sekiz yl sonra suyurgallarn kaldrlmas giriimi tekrar balad. nk suyurgallarn yaygnlamas ile devletin hkimiyeti zayflam, devlet vergilerden yoksun kalm ve bunun sonucunda da mahkeme ve asker iler tammen gl toprak shiplerinin eline gemiti. Baka bir deyile suyurgallar devlet iin bir tehdit oluturmaya balamt. Suyurgallarn mevcdiyeti devletin merkeziyetiliine de aykrlk oluturmaktayd. Aslnda, Uzun Hasan Bey'den tibren, devletin merkeziletirilmesi ile suyurgal toprak shipliinin snrlandrlmas urunda mcdele verilmiti. Uzun Hasan Bey, gebe emirlere kar mcdelede din adamlarna dayanm ve tebaann bu nl temsilcilerine suyurgallar datmt. Ancak, suyurgallarn kaldrlmas Akkoyunlu Ahmed Bey zamnnda daha radikal bir karakter ald. Ahmed Bey'in amac, dil knunlar uygulamaya koyarak, gebe emirlerin iftiler ile kyller zerindeki yetkilerini ellerinden alp, onlar kontrol altnda tutmakt. Emirleri merkez sisteme balamann nndeki en byk engel, onlarn suyurgal uygulamas syesinde ship olduklar byk ekonomik gt. Bunun farknda olan Ahmed Bey, kendisinden nceki hkmdarlarn vermi olduklar suyurgallar iptal etti. Akkoyunlu Hkmdr bu ekilde davranarak gebe emirlere kesin darbeyi vurmay hedeflemiti. Fakat Ahmed Bey'in alm olduu bu kararlar sdece emirlere ynelikti. Onun bu siyseti btn feodal tabakalara kar deildi. Ancak Ahmed Bey'in baarl olmas durumunda dierlerine de srann gelmesi kanlmazd. Nihyet Ahmed Bey abalarnn sonucunda Gney Azerbaycan'daki gebe emirleri itat altna almay baard. Fakat merkez ynetimden ayrlan Irak- Acem ve Fars vilyetlerinde durum farklyd. Ahmed Bey'in bu siyseti olumsuz oldu ve askeri gebe emirlerin mukvemeti ile karlat. Dier taraftan Ahmed Bey reformlarn gerekletirmeye alrken, en yakn emir ve srda olan Ali Hani'nin olu Hseyin, eski bir sebepten dolay Muzaffer Bey Pmek'i tutuklamt. Daha sonra da onu ldrd. Bu haber iraz Vlisi olan kardei Ksm Bey Pmek'e ulat zaman, o isyan etmeye karar verdi. Bunun iin de, kendisi ile berber hareket edecek birilerini aramaya balad ve bu konuda Ayba Sultna bavurdu. Bu bavuru, bir gn ldrlme srasnn kendisine de geleceini dnen Ayba Sultan tarafndan olumlu karland. Bunun sonucunda Ksm Bey Pmek'in ordusu Ayba Sultnnki ile birleti. Daha sonra Ayba Sultan, iraz'da Ykub Bey'in olu Murad Bey'i hkmdar yapma konusunda Ksm Bey ile anlat. Kukusuz Ayba Sultan bu hareketiyle, Ahmed Bey'in vergi reformlar sonucunda gelirinin azalmasnn tepkisini

vermekteydi. Hasan Rumlu'nun belirttiine gre, bu sler tebaadan, zellikle de Ahmed Bey'in bilgili iki mviri olan Sadreddn Muhammed ve Celleddn Devvn'den byk miktarda para almlard. Kendisine kar oluturulan ittifk Ahmed Bey rendii zaman, o da Akkoyunlu Ordusu ile onlara kar harekete geti. ki ordu 1497 ylnn k mevsiminde sfahan yaknlarnda Hoca Hasan-i Mazi denilen yerde karlatlar. Fakat bu muhrebede Ahmed Bey'in adamlar cidd bir ekilde mukvemette bulunmadlar. Hatt askerleri yama ile megul edilerek ondan uzak tutuldular. Ayba Sultan da bu durumu frsat sayarak, Ahmed Bey'e ulap onu ldrd. Bylece, emirlerinin ihneti sonucu yenilgiye uratlarak ldrlen Ahmed Bey'in hkmranlna son verildi. Onun hkmdarl yaklak olarak bir yl srmt. Akkoyunlu Devleti'nin merkez ynetimden uzak yapsnn vermi olduu aksaklklar ortadan kaldrmak isteyen Ahmed Bey, tebaasna kar ok efkatli davranan bir hkmdard. Onun ksa sren hkimiyeti sresince ihrcat kaps ylesine kapanmt ki, hi kimse bir kylden knunsuz olarak bir saman p bile almaya cesret edemezdi. Ulem ile mnevver insanlara sayg ve efkatle davrand. Bunlarn yannda Ahmed Bey, bilgin ve irleri himye etti. rnein, Azerbaycan'n nl iri Ziy-y Ordubd, byk zbek iri Mr Ali r Nev nderliinde Horasan'da irlik eitimi aldktan sonra, Gney Azerbaycan'a dnerek Ahmed Bey'in methiyecisi oldu ve ondan byk ihsanlar ald. Ahmed Bey'in yapm olduu reformlar onun lmnden sonra srdrlmedi. Eski kurallar tekrar uygulamaya konuldu. Ahmed Bey'in reformu Gney Azerbaycan trihinde ok ksa bir dnemi kapsamasna ramen byk bir trih neme ship bulunmaktadr. Onun lmnden sonra da be yl gibi ksa bir zaman ierisinde Akkoyunlu Devleti i karklklar yznden ykld ve yerine Safev Devleti kuruldu.

1500 ylnda tahtn iki byk vrisi Murad ile Elvend lkeyi ikiye paraladlar. Kura'dan gneydeki topraklar, Karaba, Kzlzen Nehrinden Diyarbakra kadar topraklar Elvend'e; Irak, Fars ve Kirman Murad'a kald. Akkoyunlu Devletine dier bir Trk teekkl olan Safev Hnedn 1508de son vermitir.

Devlet Ynetimi
Akkoyunlu lkesi hkmdar ilesinin ortak mlk saylrd. Hkmdarlar ulu bey ya da han unvnyla anlrd. Akkoyunlu bey ve ehzdeleri, hkmdra bal kalmak kouluyla, kendilerine braklan illeri yar bamsz olarak ynetirlerdi. Merkez devlet ileri bakentteki Byk Dvan'da grlr ve karara balanrd. Shib denen vezirler, hnedandan byk boylarn beyleri ve kazasker, Byk Dvn'n doal yesiydiler. Bu dvna bal Eraf Dvanlar ise eitli devlet ilerinin yrtlmesinden sorumluydu. Ayrca illerde birer kk dvan bulunurdu. llerde hukuk ilerine Kadlar, din ilerine de Mftler bakard. Uzun Hasan devlet ynetiminde ve asker rgtlenmede Osmanl sistemini rnek almt. Kasaba ve kylerden devirilen piyde azepleri, illerdeki beylerin emrinde topraa bal tmarl siphler ve ger Trkmen Boylarndan toplanan atl askerler, sava zamnnda orduyu olutururdu. Hasan Pdiah olarak da anlan Uzun Hasan, Hasan Pdiah Knunlar adyla bilinen, devlet ynetimiyle ilgili yasalar koymutu. Akkoyunlu Hkmdarlar bilginleri ve sanatlar korumutur. Ali Kuu, Celleddn Devvn ve s Savc gibi bilginler, bu dnemde nemli yaptlar vermilerdir. Bata Diyarbakr ve Mardin olmak zere Ahlat, Hasankeyf, Erzincan, Bayburt kyleri ve Hasankale'de Akkoyunlulardan birok cmi, trbe, medrese, kale, kale surlar ve yazt kalmtr. Bunlardan Diyarbakr'daki eyh Matar ve eyh Safa cmileri, Mardin'deki Sultan Ksm Medresesi ve Ahlat'taki Emir Bayndr Cmii ile Kmbeti nemlidir. Mslman olmadan nce koyun totemine bal olan Akkoyunlular, slam dnini benimsedikten sonra da bu toteme ballklarn srdrerek bayraklarn ve mezar talarn koyun resimleriyle sslemilerdir.
Tablo 9- Akkoyunlu Hkmdarlar

HKMDAR 1. Kara Ylk Osman 2. Ali 3. Hamza Bey

DNEM 1378-1435 1435-1438 1435-1444

AIKLAMA

4. Cihangir 5. Uzun Hasan 6. Halil 7. Ykub 8. Baysungur 9. Rstem 10. Gde Ahmed (Ahmed Gvde) 11. Murad 12. Elvend 13. Muhammed Mirz 14. Murad

1444-1469 1452-1478 1478 1478-1490 1490-1493 1493-1497 1497 1497 1498-1502 1498-1500 1502-1508

(Bat kesimine hkmetmiti) (1467'de birletirmiti)

(Kum civr) (Azerbaycan ve Diyarbakr civr) (Fars blgesi) (Tekrar birletirmiti)

1435 - 1438 = Ali ile Mamz arasndaki mcdele dnemi 1497 - 1502 = Murad, Elvend ve Muhammed arasndaki mcdele dnemi

ekil 34- Akkoyunlu Hnedn'nn soyaac

Uzun Hasan ve Otlukbeli Sava

Akkoyunlular bir devlet statsne karan Kara Ylk Osman Bey (1402-1435) olmutu. 1423 trihinde Akkoyunlu ehzdesi Ali Beyin olu olarak dnyya gelen Uzun Hasan dedesi Kara Ylk Osman Beyin lm zerine Akkoyunlu ehzdeleri arasnda ba gsteren kavgalar iinde byyerek, erkenden kendini gstermi ve nihyet 1453 ylnda btn rakiplerini bertaraf ederek Akkoyunlu Beyliinin bana gemeyi baarmt.
Resim 10- Uzun Hasan (1453-1478)

O zamanlar Akkoyunlu Devleti, merkezi Diyarbakr (Amid) olmak zere gneyde aa yukar bugnk Trkiye-Suriye snrn tkiben Mardinin dousundan Urfann batsna kadar kuzeyde ise, Erzurum ve Sivasn kuzeyinden geerek Harputa kadar uzanan ve balca Erzurum, Erzincan, Harput, Diyarbakr, Mardin ve Urfa gibi ehirleri iine alan kk bir beyliktir. Batsnda Osmanllar, gneyinde Memluklar ve dousunda Karakoyunlular gibi kuvvetli komular, ayrca da mahall birtakm beylikler ile TrabzonRum mparatorluu gibi zayf komular vard. Akkoyunlu Devletinin bana geen Uzun Hasan, yorulmak bilmeyen bir gayret ierisinde, planl bir ekilde durmadan memleketini geniletmeye almtr. En zayflarndan balayarak komularn birer birer kendisine boyun edirmi, szde bal bulunduu Karakoyunlu Hkmdr Cihan h 1467de bir meydan muhrebesi ile imh ettikten sonra bunun lkelerini de kendi topraklarna katarak Akkoyunlu Devletinin merkezini Tebrize nakletmiti. Nihyet, Horasan Hkmdr Timuroullarndan Ebu Sadi de 1469da bir savata esir alarak, ran ve Irak topraklar dhil olmak zere geni bir imparatorlua ship olmutur. Bylece, Horasandan Sivas dolaylarna kadar uzanan muazzam bir lkenin kudretli ve hars hkmdr Uzun Hasan ile stanbulu fethettikten sonra bir yandan Balkanlarda topraklarn geniletirken bir yandan da Anadoludaki kk devletleri ortadan kaldrmay ihmal etmeyen Osmanl Pdih Ftih Sultan Mehmetin, birbirleriyle karlamalar, jeopolitik bir zarret ve det kanlmaz bir mukadderat olmutur. Ftih Sultan Mehmet ile Uzun Hasan arasnda 1473de cereyan eden Otlukbeli Savana kadar, Osmanl Devleti ile Akkoyunlular arasnda birok mnsebet sz konusudur. Bizzat Uzun Hasann emri ile yazlm olan Ebu Bekr-i Tihrnnin Kitb- Diyarbekriyye adl eseri 1471 ylna kadar olan Akkoyunlular trihini anlatmaktadr. Osmanl Devletinin banda Ftih Sultan Mehmet, tam bir cihangir gibi hareket etmekte ve kendisini btn Trklerin, Mslmanlarn, hatt Hristiyanlarn hmsi ve yeryznn byk hkmdr olarak kabul etmekteydi. Akkoyunlu Hkmdr Uzun Hasan da kendisini btn Trklerin ve Mslmanlarn hmsi hatt Trkistandan Anadoluya kadar uzanan geni sahalarn hkmdr olarak grmekteydi. Bu anlaylarn dnda Akkoyunlular, Osmanllara kar; Venedik Cumhuriyeti, Trabzon-Rum mparatorluu, Karamanoullar Devleti, Papalk, sfendiyaroullar vs. topluluklar ile ibirlii ve dayanma ierisine girmekteydiler. Uzun Hasann amac, her ynden ok gl bir rakip olan Ftih Sultan Mehmet ve devletinin zy edilmesi, Osmanllarn Anadoludan atlmas idi. Ftih Sultan Mehmet ise, bu durumun farknda ve Anadolunun Karamanoullarndan Trabzon-Rum

mparatorluundan ve Akkoyunlular elinden tammen alnp Osmanl lkelerine katlmasn amalyordu. te bu ve dier bz sebepler, Osmanl-Akkoyunlu mcdelesini kanlmaz klyordu. Ftih Sultan Mehmetin stanbulu fethettii 1453 ylnda Akkoyunlu Devleti tahtna oturan Uzun Hasan, mevkiini salamlatrdktan ve Karakoyunlu Hkmdr Cihan ha kar ilk byk zaferini kazanp, Erzincan ele geirdikten sonra, Trabzon mparatoru IV. Kalo oannesin kz Maria Katherina (Despina Teodora) ile 1458de evlenmiti. Uzun Hasan, artk Trabzon-Rum mparatorluu ile yz yl akn srdrdkleri dostluk mnsebetlerini kuvvetlendirmiti. Bu evlilikle, siys bir gye gden TrabzonRum mparatorunun arzusuna uyarak, Trabzonu Osmanllara kar mdfaa etmeyi zerine alm oluyordu. Bylece Trabzon-Rum mparatorluunun koruyuculuunu shiplenen Uzun Hasan, te yandan Papann Osmanllara kar oluturmaya alt ittifak emberi ile temsa gelmi, dier taraftan da Trabzonu korumak iin dorudan doruya Ftih Sultan Mehmet nezdinde teebbslere girimeye balamtr. Papa III. Calixtusun (1455-1458) elisi Fransisken rhibi Lodovico da Bologna, Trabzon ve Grcistandan sonra 1459da Diyarbakra da urayarak Akkoyunlu Hkmdrn Byk Trk Ftihe kar kurulacak ittifka katlmaya dvet etmi ve bu teklifi mspet karlayan Uzun Hasan da kendi adna Avrupaya bir eli gndermiti. Rhip Lodovico ve Trabzon ve Grcistan elileri ile birlikte hareket eden bu Akkoyunlu Elisi, Kutsal Roma-Cermen mparatoru III. Friederiche, Osmanl Sultnna kar sava iin Uzun Hasann 50.000 kiilik bir kuvvet hazrlayacan bildirmi ve 1460 ylnn Aralk aynda Romaya vardnda da, yeni Papa II. Piusa (1458-1464), Hristiyan devletlerin Osmanllar aleyhine batda ayn anda savaa girimeleri art ile Uzun Hasann da douda harekete geeceini vaat etmiti. Bu sretle Hristiyan devletler arasndaki birlie girmeyi kabul eden Uzun Hasan, yine Trabzon-Rum mparatoru Davidin (1458-1461) rics zerine, 1459da yeeni Murad Beyi stanbula gndererek kendisine cizye vermeyi kabul eden Trabzon mparatorluunun 1453ten beri Osmanl haznesine her yl demekle mkellef olduu ve miktar 1458de 2.000 dukadan 3.000 dukaya karlm olan verginin affedilmesini istemiti. Ayrca, vaktiyle Yldrm Bayezitin Osmanl topraklarna saldrmamas karlnda Kara Ylk Osman Beye vaat etmi olduu fakat Timurun lmnden sonra gnderilmeyen sark, seccade ve eyer takm gibi hediyelerin toptan verilmesini istemiti. Hatt Akkoyunlu Hkmdr daha da ileriye giderek elisi ile kars Despina Teodoraya eyiz (cihaz) olarak verilmi olan Kapadokya, yni Kayseri ve havlsinin kendisine teslimini talep etmiti. Ancak bu ar istekler karsnda Ftihin cevb: Haydi siz rahata gidiniz, ben gelecek sene kendim gelip, pdihnzn benden istedii eyleri berber getireceim ve borcumu deyeceim , demekten ibret olmutu. Ebu Bekr-i Tihrnnin Kitb- Diyarbekriyye adl eserinde de belirtildii gibi, Uzun Hasan, Ftih Mehmete gnderdii eliden olumsuz cevb alr almaz, Osmanl himyesinde bulunan Koyulhisar zapt etmiti. Koyulhisar aslnda zannedildii gibi dorudan doruya Osmanllara it bir kale olmayp, ancak stratejik ve kk bir emretin merkezi idi. stanbuldan Erzuruma giden yol zerinde, ayn zamanda Kuzey Anadoluya ve Trabzona inen yolun da bir kilidi mesbesinde bulunuyordu. Uzun Hasan, Koyulhisar ele geirmekle tecvzkr tavrnn ilk tezhrn ortaya koymu oluyordu. Ftih Sultan Mehmet, bu hdise zerine Uzun Hasana bir eli gndermi ve bar istemiti. Ancak, Uzun Hasandan bu kaleyi almak iin yaplan giriimler sonusuz kalmt. Uzun Hasann bu saldrgan hareketlerine karlk, Ftih, arabdar Hamza Beyi Koyulhisar zerine gndermiti. Ancak, Hamza Bey bu kalenin fethini baaramayp, kuvvetleriyle evredeki ky ve kasabalar yamalayp geri dnmtr. Hamza Beyin bu hareketi zerine Karamanoullarna yardm maksadyla adamlarn gnderen Uzun Hasan, bilhassa Tokatta byk lde yama, tahrip ve mezlim yaptrmtr. Ftih Sultan Mehmet, bu def kendisi byk bir ordu ile asl hedef Trabzon olmak zere harekete gemitir. Ancak o, Uzun Hasann tecvzlerinin artmas zerine Trabzon zerine yapaca seferde kendisini arkadan vurabilecek Akkoyunlu Devleti'ni etkisiz hle getirmek iin Sivasa doru ynelmitir. Akkoyunlularn bir sre nce elde ettii Koyulhisar gnlk bir arpmadan sonra fethetmitir. Bu arada Uzun Hasann amcazdesi Hurit Beyin kuvvetleri ile Gedik Ahmed Paa idresindeki kuvvetler arasnda bir arpma olmusa da Hurit Beyin kuvvetleri sava kaybetmilerdir. Ftih Sultan Mehmet ise, Trabzon iini bir tarafa brakarak, Uzun Hasan ile arpmak zere Erzincan zerine yrm ve Yassemen denilen yerde ordugh kurmutu. Bu ekilde Osmanl Pdihnn Uzun Hasana hcma hazrland srada, Uzun Hasan tarafndan gnderilen bir elilik heyeti, Osmanl ordughna geldi. Bunlarn arasnda Uzun Hasann annesi Sare Htun ve emigezek Beyi

Hasan da vard. Ftih Sultan Mehmetin ok deer verdii ve Ana diye hitap ettii Sare Htunun riclar ve Mahmud Paann da iltimas zerine Osmanl memleketlerine ve onlarn himyeleri altndaki yerlere tecvz etmemek ve Trabzon-Rum mparatorluuna yardmda bulunmamak artyla onlarla bir anlama yapld. Ftih, bu anlamadan sonra kuzeye doru dnerek Trabzon zerine yrm ve 15 Austos 1461 trihinde Trabzonu sulhen fethetmitir. ilesi dolaysyla vris olduu iin Trabzon haznesinin bir ksm da Uzun Hasan Beye gnderilmitir. Ftih Trabzon seferi srasnda Uzun Hasana gveni olmadn ve sefer srasnda onu hareketsiz brakabilmek iin gnderdii elileri det rehin gibi yannda alkoymutur. Uzun Hasan Bey rikb- devletin hizmetine gelb sevb- gazdan ve avtf- husrevnemden behremend olmad. Vlidesi mutemedleri ile rikb- kmybn yannca bile olsunlar diyerek, Uzun Hasana gnderdii mektupta; egeri ki zimmeti hizmetinize lzm olan zmre-i guzta rehber ve hemrh olmak ve muvenet cb eden mahallerde bezl-i mzheretiniz vuk bulmak vcibt- dn devletten idi. Zhir budur ki mevni-i rz hasebiyle ol mna mteazzir olmudur deyip, annesi ile elilerin Trabzon alndktan sonra ide edileceklerini bildirmiti. Ftih Sultan Mehmet ile Uzun Hasan arasnda ilk atma, 1461 ylnda Osmanl Pdihnn Trabzon seferi srasnda grlmektedir. Uzun Hasan bir basknla ele geirdii Koyulhisar muhfaza edemedii gibi, Ftih Sultan Mehmetin 1461 ylnda Amasra ve Sinopu da zapt ederek Yassemen mevkiine kadar ilerlemesine engel olamamtr. Uzun Hasan, Ftihin bu baarlar karsnda, annesi Sare Htun ile emigezek Beyi Hasan Osmanl ordughna gndererek bar istemek zorunda kalmt. Osmanl Pdihna eli olarak gnderdii annesinin Ftihin sefer sonuna kadar yannda alkoymasna rz olmak ve einin memleketi ve mttefiki olan Trabzonun Osmanllar eline gemesini uzaktan seyretmek durumunda kalmt. Ftih Sultan Mehmet ile Uzun Hasan arasndaki mcdelenin birinci safhas, 1461de Trabzon-Rum mparatorluunun ortadan kaldrlmas ile Ftih lehine sonulanm oluyordu. Bununla berber Uzun Hasan, Anadoluya hkim olmak hussunda, Osmanl Pdih ile mcdeleden asl vazgemi deildir. Ancak o, zaman iin frsat kollamakta, henz kf derecede ilerlemi bulunmayan hazrlklarn tamamlamak iin kesin hesaplamay gelecee ertelemek durumunda kalmt. Osmanllar Anadoluya doru devaml srette geniliyorlard. Bu durumda iki devletin atmas iin vesile tekil edecek frsatlar nasl olsa kacakt. Birka yl sonra Karamanoullar Beylii hdisesi ortaya kmtr. Trabzonu Osmanllara kaptran Uzun Hasann, bu def da Karaman arzisini kendi nfuz sahas telakk etmesi zerine mcdelenin uzun sren ikinci safhas balamtr. Karamanoullar da Osmanllara kar srdrdkleri mcdelede bir taraftan dier Anadolu Beylikleri, Balkan devletleri, Venedik Cumhuriyeti, Papalk ve Hal kuvvetleriyle yaptklar ittifaklardan arzuladklar netceyi alamamlard. Bu def Karamanoullar, Dou Anadoluda kurulup bymekte olan Akkoyunlular ile Osmanllara kar ittifak olmak iin giriimlerde bulunuyorlard. Osmanllara kar en byk hasm olup, elebi Sultan Mehmetin (1412-1421) dmd olan Karamanolu brhim Bey (1424-1463) otuz dokuz yl hkmdarlk ettikten sonra veft etmi, tahtn veliahd ve byk olu shak Beye brakmt. Karamanolu brhimin elebi Mehmetin kzndan domu olan ikinci olu Pr Ahmed Bey ile dier kardeleri, vey kardeleri shak Beyin hkmdarlna kar ktlar. shak Bey muhlefete geen kardelerine kar koyamaynca Silifke taraflarna ekilmi ve Pr Ahmed Bey, Konya ve havlsinde Karamanoullarnn hkmdr olmutu. el taraflarna ekilen shak Bey nce Memluklardan yardm istemi ve netce alamaynca, kendisi bizzat Suriye yolu ile Akkoyunlu Uzun Hasan Beyin yanna gitmitir. Akkoyunlu Uzun Hasandan ald yardm kuvvetleriyle gelerek, Karaman Beyliini tekrar ele geirdiinden, bu def da Pr Ahmed Bey Osmanllara mrcaat eylemiti. Pr Ahmed Bey, Karaman linden bz yerleri terk etmek artyla Sultan II. Mehmetin himyesini istemitir. Karamanoullar arasndaki bu taht kavgalar, Karamanoullar lkesi iin iki byk komusu olan Osmanllar ve Akkoyunlular kendi arasnda bir nfuz mcdelesine srklemiti. Jeopolitik mevkii bakmndan Karaman, Anadolu hkimiyeti iin son derece nemli bir blgedir. Bu tibarla ne Ftih Sultan Mehmetin, ne de Uzun Hasann orada olup bitenlere bigne kalmas mmkn deildi. Kald ki, Karamanoullar Uzun Hasann eski bir mttefiki idi. Ayrca Uzun Hasann douda Karakoyunlular gibi kudretli bir dmana kar koyabilmesi iin Karaman nfzu altnda bulundurmak sretiyle gerisini emniyet altna almas gyet tabiydi. Gerek Osmanllar, gerekse Akkoyunlular her ikisi de Karamanoullar lkesi zerine brhim Beyin veft ile balayan srete, youn bir nfuz ve hkimiyet mcdelesine girmilerdi.

Osmanl Hkmeti, Pr Ahmed Beye yardma karar verdi. Pr Ahmed, Antalya Sancakbeyi Kse Hamza Bey kuvvetlerinin yardmyla Karamana girmeyi baarmt. Ermenek ve Dapazar Muhrebesinde malup olan shak Bey, yine Silifkeye ekildi. ilesi ile olunu orada brakarak kendisine yardm tmin etmek zere Diyarbakra Uzun Hasann yanna gitti. Pr Ahmed Bey, bu def ana-baba bir olan kardei Ksm Bey ile uramak durumunda kald. Bu i olaylar bertaraf ettikten sonra, tekrar Osmanlya vermi olduu yerleri almak iin Uzun Hasandan yardm grd ve Osmanllara kar mcdeleye girdi. Karamanolu Pr Ahmed, 1469da bir Ehl-i Salip (Hal) hlinde Ftih Sultan Mehmete kar mcdeleye balam olan Venedik, Papa, Napoli, Macar, Arnavutluk ve Rodos valyeleri harektndan yaralanmak istemitir. Venedik Cumhuriyeti Senatosu 2 Aralk 1463te Ftih Sultan Mehmete yni Osmanllara kar Akkoyunlular ve Anadoludaki dier beylikler ile ittifak yaplmas kararn almtr. Venedik ynetimi 1464ten sonra Akkoyunlu sarayna bz heyetler gndermiti. Venedik 1463-1479 yllar arasnda Osmanllar ile on alt yl srecek olan sava da balatm oluyordu. Venedik Cumhuriyeti, oysa yllarca Osmanl Devletinin kendilerine saladklar ticr imtiyazlardan yararlanmlard. Akkoyunlular, bir yandan Osmanllara kar kurulan ittifaklarda yer alrken bir yandan da onlarla dorudan doruya atmalara girdiler. Akkoyunlular tarafndan bakldnda, Ftih Sultan Mehmet, Asya-Avrupa transit ticret yollarn kontrol altnda tutmakta, yksek vergiler alarak Avrupa devletleri ile Akkoyunlular Devletinin karlarna engel olmaktayd. Bunun yan sra Avrupallar da iki Trk devleti arasna kendi karlar uruna ikilik sokmak istiyorlard. Venedik, Ftihe kar kendisine yardmclar ararken, Karamanllar ve Akkoyunlular ile temsa gemekte hibir glk ekmedi. nk her iki devlet de Orta Anadoluyu hkimiyet altna almak istiyorlard ve karlarnda yegne rakip Osmanllar idi. Uzun Hasan Bey, Grcler zerine dzenledii seferler istisn edilirse, genelde Hristiyanlar ile iyi ilikiler ierisinde olmutur. Trabzon Rumlar ile akrabalk derecesine varan ilikiler yannda, Venedik bata olmak zere bz nemli Avrupa devletleri ile ittifaklar yapmtr. Trabzon ehri, Akkoyunlular iin hayt nem tayordu. Bu limandan Avrupa ve dnyya almak istiyorlard. Venedik ve dier Avrupa devletleri ile ticr ilikilerini Trabzon Limanndan srdryorlard. Ama artk Trabzon, Osmanllarn eline gemiti. nk Trabzon Liman ticr ve stratejik bakmdan Osmanllar iin de son derece nemli idi. Hatt son Trabzon-Rum mparatoru Komnenos David (1458-1461) Osmanllara kar bir dou-bat ittifk kurmak iin youn aba gstermekle kalmam kendilerini Bizansn mer vrisi ve Rumlarn hmsi gibi grmeye balamt. Btn bunlar bilen ve iyi hesaplayan Ftih Sultan Mehmet, anszn yapt kuatma ile Trabzon-Rum mparatorluuna son vermiti. Venedik, Akkoyunlu Hkmdrna daha nce yapm olduu ittifak teklifini Karamanolu shak Bey ile de yenilemi, brhim Beyin lmnden sonra Toroslara kadar gelen Uzun Hasan da, Ktip Mehmed adnda bir elisini Halep-Rodos zerinden 1464de Venedike gndermiti. Akkoyunlu Elisi, Uzun Hasann 60.000 svrden oluan bir kuvvetle gelecek baharda Osmanllara kar harekete geeceini ve Gelibolu Boaz shillerine varacan syleyerek, bu syede Venedik Donanmasnn da stanbula kadar ilerleyebileceine iret etmekte ve Uzun Hasann cumhuriyetin itirki olmadan Osmanl ile asl mnferit bar yapmayacana sz vererek, Venedikten de ayn tminatta bulunmasn istiyordu. Ftih Sultan Mehmet, Osmanllar iin Karaman blgesinin de nemini bilmektedir ve bunun iin her eyi yapmay gze almtr. Buna karlk Uzun Ha-san, Karamanolu brhim Beyin veftndan sonra giritii Karaman teebbs ile Anadoluya hkim olmak istediini gstermi, ancak Ftihin kararl mdhalesi zerine geri ekilmitir. Essen, Uzun Hasan kendisine snan Karaman Hkmdr shak Beyin 1465de lm zerine, tpk vaktiyle Trabzon meselesinde olduu gibi, imdi de Karaman lkesi iin Osmanllar ile boy lemeyeceini anlam, bylece bir def daha ricat etmitir. Gerekte ise Uzun Hasan, Osmanllar ile kesin bir ekilde hesaplamay henz gze alacak kuvveti kendisinde grememitir. Ftih Sultan Mehmet ise, Karaman blgesinde Pr Ahmed Bey ve kardei Ksm Beyin ortaya kmalar ve Venedik, Papalk, Avrupa devletleri ve Akkoyunlu Pdih Uzun Hasan ile temas kurarak harekete gemeleri zerine, Karaman bsbtn ele geirmek zere hareket etmiti. Rum Mehmed Paann Karamanda Trkler zerine yapt iddetli baskndan sonra, Karaman blgesi vliliine Manisa Sancakbeyi olan ehzde Mustafa 1466da tyin edilmiti. Karamanoullar hkimiyetine 1468de son verilmekle berber, Toroslarda direnileri uzun sre devam etmitir. Bu durum ukurovada Osmanl-Memluklar ekimesine de yol amtr.

Karaman halk iki yz yldan fazladr bal bulunduklar Karaman Hnedanlnn bu ekilde sndrlmesine rz olmadklar iin zaman zaman srekli isyan etmilerdir. Ftih Sultan Mehmet, Karaman ilesini tammen elde edip onlar ortadan kaldrmak iin onlar zerine Rum Mehmed Paay gndermi, pek zlim olan bu sadrzam insafszca hareket ederek pek ok adam ldrmt. Cmi, trbe ve medreseleri soydu, ar vergiler ile halk ezdi, kendisine verilen vazfenin aksini yaparak halk tammyla devlet aleyhine dndrd. Varsak Trkmenleri tarafndan malup edilen Rum Mehmed Paa, dndkten sonra azledilerek dam edilmi ve yerine shak Paa 1470de tyin edilmitir. Pr Ahmed Bey mcdeleye tekrar devam etmek istemise de baarl olamam, nce ele oradan da halk sindirildii iin tutunamayarak yine Akkoyunlu Hkmdr Uzun Hasana snmtr. Uzun Hasan ise, bu srada doudaki kendisi iin rakip olan dier Trk hnedanlarn malup etmekle megul olmutur. 1464-1465 kndan 1468-1469 kna kadar geen zaman zarfnda; 1465de Harputu Dulkadirolu Arslan Beyden alm ve onu malup ederek pyitaht olan Elbistana kadar ilerlemi ve onu bara mecbur etmitir. 1467de en byk hasm olan Karakoyunlu Hkmdr Cihan h, 1468de Cihan hn olu Hasan Aliyi ve Timurolu Eb Sadi ortadan kaldrm ve hepsinin memleketlerini ele geirmitir. Uzun Hasan, Kirman (1469) ve Badat (1470) ele geirdii gibi, Ahlat ve Cezre yreleri ile Mu ve Bitlisi de ald. 1465-1470 yllar arsnda Uzun Hasan ile Ftih Sultan Mehmet arasnda dorudan herhangi bir savaa veya rekbete rastlanmamtr.

Otlukbeli Savana Doru

Uzun Hasan, 1469 ylna kadarki faaliyetleri ile dou taraflarnda ilerini bitirip, Horasandan Karaman snrlarna kadar uzanan geni lkelerin hkimi ol-mutu. Bundan sonra Uzun Hasann imdi tek rakbi kalmt ki, o da Ftih Sultan Mehmettir. Bununla kesin hesaplama gn artk yaklamakta idi. Madd g ve kuvvet bakmndan Uzun Hasan, Osmanl Pdihndan hi de geri kalmamaktadr. Osmanllarn nnden kam olan birok hkmdar ona snmlard, ondan yardm ve himye talep ediyorlard. Bunlarn hmsi tavrn taknan Uzun Hasan, imdi kendisini Timurdan daha kuvvetli ve her bakmdan daha stn grmekteydi. Karaman diyrnda ise, Osmanl otoritesini kabul etmeyip, kar kanlar ve halkn ileri gelenleri ldrlmt. Fakat Ftih, bunu yeterli grmeyerek, Karamanoullarnn kuvvet ve kudretini azaltmak relerini dnd. Bu arada Karaman Beylii halkndan bir ksmnn stanbula tehcirini emretti. Bu esnda birok lim, sanatkr ve tccar stanbula nakledilmitir. Hatt stanbulun Aksaray semti Karaman ili Aksarayndan getirilen ahli ikmet edilerek oluturulmutur. Karamanolu Pr Ahmed Bey, Uzun Hasana iltic etmeden nce Msr komutanlarndan yardm grm, bunun zerine Ftih, Msr Sultnna bir mektup yazmtr. Mektbunda ona melen; ...shak Paa onu emirlerinizden istemi, fakat elde edememitir. Karamanolunun yaratt fitne ve fesadn devmna artk tahammlmz kalmadndan onu yakalayarak bize gndermelerini komutanlarnza emretmelisiniz. ki memleketten birinin dost olduuna tekinin de dost olmas, birinin dman olduuna tekinin de dman olmas kidesi bunu cap ettirmektedir. Biz bu yoldayz, sizden de bunu bekleriz diyordu. htimal ki, Ftih ile dostluu bozmak istemeyen Msr Sultn komutanlarna Karamanolu Pr Ahmedin himye edilmemesini emretmitir. Bylece Pr Ahmed, daha sonra Uzun Hasana snmtr. Karamanolu Ksm Bey ise Bulgar Dana ekilmiti. Osmanl kuvvetleri ile gelen shak Paa ile hayli mcdeleden sonra, o dahi Uzun Hasana iltic etmek mecbriyetinde kalmt. Osmanl Pdih, Karaman blgesine Gedik Ahmed Paay gndermiti. Karamanoullarnn anas ve Ftihin halas, ocuklarnn affedilmesini Ftihten istemek zere yola karlm, fakat yolda lmt. Bunun zerine Uzun Hasann anas tarafndan Ftihe bavurulmutu. Karamanoullarnn bir mltec olduu ve Uzun Hasann onlar bu bakmdan kabul ettii, yakn akrabaya efkat ve merhamet gstermenin Allahn emri olduu gibi hususlar yazlmt. Ancak Osmanl Pdihn tuttuu yoldan dndrmek hibir srette mmkn olmad. Bu giriimlerden netce kmaynca, kendisini yeterli derecede kuvvetli hisseden Uzun Hasan, Ftihe kar gerek yzn gstermi, Karamanoullarna fiilen yardm ederek Osmanllara kar dmanlk kapsn aralamtr.

Karamanoullarndan Pr Ahmed Bey ve Ksm Bey, sfendiyarolu Kzl Ahmed Bey, Akkoyunlu Zeynel Bey komutasnda 30.000 kiilik bir kuvvetle 1470de nce Erzincandan Tokata doru harekete gemilerdi. Uzun Hasan Grcistan zerine sefere gitmi, 1472de ayn beylere Bektolu mer Bey komutasnda 30.000 kiilik bir takviye kuvvet daha ilve etmitir. Pr Ahmed ve Ksm Beyler ile hareket eden bu kuvvetler Tokat pek korkun bir srette tahrip ettiler. Bunlardan ayrlan 20.000 kiilik bir kuvvet Uzun Hasan Beyin kardeinin olu Yusufca Mirz komutasnda Karamanoullar topraklarna girmiti. Gedik Ahmed Paa, bu kuvvetlere kar koyamayarak Konyaya ekilmi ve orada ehzde Mustafann emrine girmiti. ehzde Mustafa ise Afyonkarahisara ekilerek durumu stanbula bildirmitir. Bektolu mer Bey, Osmanl kaynaklarnn ifdelerine gre bir hle ile snr getikten sonra anszn Tokat ehrini basm ve ta stnde ta brakmayacak ekilde ehri tahrip etmitir. Topkap Saray Mzesi Arivinde bulunan bir fetihnmeye gre, Tokatn tahribi Austos 1472de meydana gelmitir. orga ile Babingerin faydalanm bulunduklar yabanc kaynaklarla da dorulanan bu trihi, Uzun Hasan bilerek semitir. nk mevsim hayli ilerlemi olduu iin Ftihin byk bir ordu ile stanbuldan kalkp zerine gelmesi iin artk vakit ok ge olmutur. Bylece gelecek mevsime kadar kazanlm olacak zaman zarfnda, Venedikten beklenen silahlar da gelmi, dolaysyla zafer ihtimli artm olacaktr. Tokatn yama ve tahribinde yaplan zulmler vaktiyle Timurun Sivasta yapt zulmleri hatrlatmaktayd. te bu hareketiyle Uzun Hasan, Osmanllara kar byk seferine balam bulunuyordu. Topkap Saray Mzesi Arivinde bulunan ve Uzun Hasan tarafndan Karamanolu Pr Ahmede Tokatn yamasndan hemen sonra yazlan 5 Eyll 1472 trihli bir mektup vardr. Bu mektbunda Uzun Hasan, olaylarn arzusuna uygun bir tarzda gelitiini ve iin artk kolaylam bulunduunu, kendisinin de artk konak konak ilerlediini, k Osmanl topraklarnda geireceini bildirmektedir. Tokatn tahribi ve Yusufca Mirznn Karaman topraklarna girmi olduu haberi stanbulda duyulunca Ftih, derhl Uzun Hasan zerine yrmeye karar vermiti. Fakat bu fikrinden vazgeerek, Anadolu Beylerbeyi Dvud Paay kuvvetleri ile birlikte ehzde Mustafann emrinde Yusufca Mirzya kar savamak zere Anadoluya gndermiti. Ktahyaya kadar geri ekilmi olan ehzde Mustafa, Dvud Paa kuvvetleri ile birleince saylar 60.000i bulan asker ve yannda 50.000 kii ile Anadolu ilerine kadar ilerleyen Yusufca Mirzya kar yrmlerdi. Beyehir taraflarnda Efltun Pnar yaknlarnda yaplan ok kanl bir arpmadan sonra Akkoyunlu askerleri ar bir yenilgi almtr. On binlerce asker ldrlmtr. Yusufca Mirz esir edilmi ve dier esirler ile birlikte stanbula gnderilmi, bu arada Pr Ahmed ve Kzl Ahmed beyler tekrar Uzun Hasana snmlar, Ksm Bey ise el-Silifke taraflarna ekilmitir. Gedik Ahmed Paa da Ksm Beyi tkibe koyulmutur. Bylece Akkoyunlu Hkmdr Uzun Hasan, Karamanoullarn Osmanllara kar destekleme ve himyeye girimesi yznden, bir kez daha Osmanl kuvvetlerinden ar bir darbe yemiti. Uzun Hasan, her eye ramen Anadolu zerinde hkimiyet kurma dncesinden asl vazgemiyordu. Osmanl Pdih ile kar karya gelecei zamna kendisini hazrlyordu. Bu i iin Batdaki Hristiyan devletler ile devaml srette ilikilerini srdryordu. Akkoyunlularn Karamanoullarna yardm Ftih ile Uzun Hasan kar karya getirecektir. Akkoyunlu Hkmdr Uzun Hasann Karamanoullarna yardm ve destek salamadaki amalar arasnda; Osmanl hkimiyetini Orta Anadolu ve Gney Anadoluda krmak, Malatya-Halep arasndaki ticret yolunu ele geirmek ve Akdenize k yolu salamak, bylece Avrupal mttefikleri ile balant kurma arzusunu yerine getirebilmekti. Bu dnceler ile Osmanl-Memluklar rekbetinden yararlanmak zere Uzun Hasan blgeye teden beri dikkatini younlatrmtr. Bu sebeple 1465de Harputu alarak, peinden Malatya ve Elbistan kuatmt. Uzun Hasan, klelikten gelme kkleri nedeniyle 1472de Memluk Devletini ortadan kaldrmak iin Memluk vassal Dulkadirli ah Budaktan topraklarnn teslimini ve Msrdaki sultna ballna son vermesini istemitir. Uzun Hasan 1472 yl balarnda Frat geerek Malatya, Khta, Gerger, Ayntab ele geirmi, Memluk karakolu Bireciki istil etmi, Halep civrna kadar ulamtr. Bylece Dulkadirolu topraklarnn byk bir ksmnda Akkoyunlu hkimiyeti salanmas, Uzun Hasana Dou Toroslar geitleri zerinde denetim imkn salamt. Fakat mttefiki olan Venedikten yardm beklerken, Memluk komutan Yabek kuvvetleri tarafndan yenilgiye urayan Akkoyunlu kuvvetleri Ruhaya kadar tkip edilmilerdi.

Frat havlsinden Mvernnehire kadar hkimiyetini salayan Uzun Hasan, kendisini devrin en gl Trk Hnedn sayarak, ann gerei birok mltec konumuna dm devlet adamn ve ilim erbbn yanna toplamt. Bunlar, Karamanolu Pr Ahmed ve Ksm Beyler, sfendiyarolu Kzl Ahmed Bey, Germiyanolu, Dulkadirolu ah Mehmed, Rstem ve Sleyman Beyler, nalolu, Bozca emirleri, Pazarl Beyolu, Tozanl Oullar, Defterdar Mehmed elebi vb. beylerdi. Bu kimseler vaktiyle Timurun yapm olduu gibi, Uzun Hasann Osmanl Pdihn yendikten sonra kendilerini tahtlarna ide edeceini ummakta ve hmlerini bir an evvel Ftih Sultan Mehmet zerine harekete gemeye tevik etmekteydiler. Ayn zamanda Bat-Hristiyan lemi de, bilhassa son zamanlarda pek tehlikeli bir hl alan Osmanl Pdihna kar Uzun Hasann kuvvetlerine byk mitler balamlar ve onun btn yardm isteklerini kabul ederek, faaliyete gemesini salamaya almakta idiler. Bunlardan baka Uzun Hasan, zamnn nl bilginlerini ve mersn da yannda bulundurmaktadr: Tiyrek Sinanolu Alem Bey, Kad Mahmud reyh, Timuroullarndan Muhammed Bakr Mirz, Muzaffer Mirz, aatay ileri gelenlerinden Baba Hac Beyolu Yusuf Bey, Zeynel Mirz, Kemah Beyi Suvar Bey gibi ahsiyetler, onun yannda yer almlard. Hsl Akkoyunlu Hkmdr, Osmanllar aleyhinde olmak zere kendilerinden faydalanabilecei btn elemanlar yanna ekmeye alyordu. te yandan Ftih Sultan Mehmetin 12 Temmuz 1470de batda ok nemli bir merkez olan Arboz Kalesini ele geirmesi Papa II. Paulus ve Venedikte bir ok tsiri yapmt. Zira ada yazar Domenico Malipiero: Senato yeleri, tehlikenin ana ehrin kaplarna yaklamasndan korkan halkn sorularna cevap vermeksizin, balar ne eik, akn bir hlde evlerinin yolunu tutmulard. Arbozun sktu ile Venedikin an ve tibr kaybolmu, gururu alalm idi demektedir. Ftih Sultan Mehmet, batda ve douda Osmanl Devletine kar dmanlk yapan her devleti yakndan tkip etmekte ve onlara kar devaml yeni stratejiler gelitirerek, ann en byk hkmdr olmay hak etmiti. Venedik Cumhuriyeti, Akkoyunlular, Karamanoullar ve bunlarn mttefikleri ile ayn anda savamakta ve ba edebilmekteydi. Venedik iin artk Uzun Hasan ile olan ittifka sarlmaktan ve onu Osmanl Pdih aleyhine tahrik etmekten baka re kalmamt. 1464ten beri Akkoyunlu saraynda Venedikin temsilcisi olarak bulunan Lazaro Quirini, memleketine dnmeye karar verince, Uzun Hasan da, aslen Ermeni olan Murad (Mirat) kendi nmna eli olarak Venedike gndermeyi uygun bulmutu. Doc Cristoforo Moro ile Papa II. Paulusa hitben yazlm bir mektbu da gtren Murad, Lazaro Quirini ile birlikte hareket ederek 1471 yl ubatnda Venedike ulamt. Uzun Hasan 2 Austos 1470de Sultniyeden yazd Farsa mektbunda yle diyordu: ...Osmanl Trklerinin olundan Mehmed Beyden baka bir dmanmz, yolumuz zerinde bir mnia yoktur. O da yenilmeyecek, mlknden ve saltanatndan atlmayacak bir ey deildir. Biz sizinle cidd bir i birlii yapp, sizin donanmanz denizden, bizim ok kuvvetli ordumuz da karadan hareket edince, Osmanolu Asya ve Avrupadaki btn topraklarndan mahrum olacaktr. Ftih Sultan Mehmete kar harekete geme zamnn geldiine kanaat getiren Uzun Hasan, 1464 ittifkna dayanarak Venediki cidd bir ibirliine dvet ediyordu. Uzun Hasan ayrca, Kbrs Kral II. Jacques (Giacomo), Rodos valyeleri Reisi Giovanni Orsini (1467-1476) ve Aliye Hkimine gnderdii 21 ubat 1471 trihli mektuplar ile Karamanoullarnn rics zerine Osmanllar Karamandan karmak iin harekete gemek zere olduunu bildirmiti. Bunu tkiben Venedik Cumhuriyet Senatosu tarafndan, Akkoyunlu Hkmdr nezdine eli olarak gitmek zere, Caterino Zenoya 18 Mays ve 10 Eyll 1471de iki tlimat verilmitir. O da Akkoyunlu Elisi Murad ile birlikte rana gidip, Uzun Hasana ittifak gereince donanma ile yardma komaya hazr olduklarn bildirmek zere yola kmt. Ancak, Caterino Zeno birka ay Rodosta beklemek zorunda kalmtr. nk Uzun Hasan ile Venedik arasndaki cidd ibirlii Ftih tarafndan haber alnmt. Bundan dolay, Osmanl Pdih Venedik Cumhuriyetini artmak iin stanbuldaki bar grmelerini uzatyordu. Venedik Elisi Caterino Zeno, Tebrize vard zaman, Uzun Hasann Osmanl lkesine yrmek zere bulunduunu ve Trk sultnn bozguna uratmadka Anadoludan ekilmemeye azimli olduunu, bu durumu bildirmek zere, spanyol asll bir Yahudi olan saac Venedike doru yola karm olduunu rendi. Ancak Uzun Hasan dndren biricik mesele, svrlerden oluan ordusunun, Osmanllarda fazlas ile mevcut bulunan ateli silahlardan, bilhassa toptan mahrum oluu idi. Uzun Hasan, bu eksiklerini mttefiki Venedikten tamamlamann mmkn olacan biliyordu. te bunun iin Uzun Hasan, Yahudi saactan sonra Venedike 30 Mays 1472de

Tebrizden elisi Hac Muhammedi nce Kbrsta Baamiral Pietro Mocenigo ile grerek yola devam etmek zere gnderdi. Venedikten istedii top ve dier silahlarn yaknda kendisine ulaacan tahmin eden Uzun Hasan, -drt def zerine sefer yapt Grc Kralna mektupla, arkadan vurulmamak iin sava hline son verilmesini isteyerek, Osmanl topraklarnn istilsna kendisine en yakn ve stanbula en uzak olan Trabzondan balamak istiyordu. Bunda da, Komenonlardan olan ei Teodora ile Komenonlarn akrabas olan Venedik Elisi Caterino Zenonun tsiri olsa gerektir. Bu desteklerden iyice cesretlenen Uzun Hasan artk Ftih Sultan Mehmet ile savaabileceine karar vermi oluyordu. Uzun Hasan, hkmdarlk tahtna oturuncaya kadar Akkoyunlular nemli grnmyorlard. Fakat onun i bana gelmesi ile birlikte durum deimiti. nk o Karakoyunlu Hkmdr Cihan ah ile Mvernnehir Hkmdr Ebu Sad Miranh ldrmeye ve topraklarn kendi lkesine katmaya muvaffak olmutu. Horasan Hkmdr Hseyin Baykaray yenerek topraklarndan bir ksmn alan Uzun Hasan, Frattan Mvernnehire kadar byk ve kuvvetli bir devlet kurmutu. Akkoyunlu Hkmdr cihangir olmak arzusu ile Osmanl topraklarn da almak istiyor, Ftih Sultan Mehmeti de yenebileceini tahmin ediyordu. Hatt rivyete gre, Ebu Sad Hn malup ettii gn Uzun Hasan, atn meydana srm ve Bu diyrn serdarlar ecaatim srn grdler, frsat el verirse nevbet isterim ki cret ve celdetim hdvendigra (Osmanl Pdih) gsterem demiti. Ancak biliyordu ki, Osmanl Devleti imdiye dek yendiklerinden kyaslanamayacak kadar ok glyd. Bunun iin bir taraftan hazrlk yaparken dier yandan Osmanllar zayf drmek iin Osmanllar ile ihtilaf hlinde olan devletleri himye ederek onlara bilfiil asker yardmda bulunmutu.

Otlukbeli Sava (1473)

Ftih Sultan Mehmet, Uzun Hasana bir mektup yazarak unlar belirtiyordu: Bundan nce annenin ricsyla pene-i gazabmdan kurtulmutun. Biz de seni semt-i salha ynelmi kabul ederek affetmitik. Hlbuki senin gibi mansz bir Trkmenin benim zaman- mdeletnian- hsrevnemde saltanat ve istiklal dvsnda bulunmas haramdr. Hatt btn kudret ve evketine bizim msade ve msmahamz sebep oldu. Buna ramen bde-i gurur ile mest medh olarak ve inyt- pdihnem hukkunu unutarak adletli idrem altnda yaayan Tokata ve sonra da Karaman lkelerine askerlerini gndererek ...ahliye zulmettirdiin birtakm iddetlere bavurduun ve rezletlere sebep olduun malmumuzdur. Onun iin seni ldrmek ve memleketini tahrip etmek zere bu yln baharnda harekete karar verdik. Seni affetmek katiyyen dnlmemektedir. Sen vilyet ykmay pdiahlk m zannettin... ekinmeden korkmadan topraklarmza tecvz ettiin iin klcmz senin gsnde kana bulanmaldr. Er isen meydana gel. Delikten delie girme, hazrlklarn yap, haber verilmedi deme. Zr ki vcd- habsin arza-i telefdr ve bu bbda zr bahne bertarafdur. imdiye kadar yapaca savalar en yaknlarndan bile gizleyen Ftih, bu sefer tersine olarak, mektupta ne zaman hareket edeceini de Uzun Hasana bildirmiti. Bu seferi sdece Uzun Hasana deil bakalarna duyurmaktan da ekinmemitir. Pdiah l dvan idb vzer- zma ilkbaharda arkta pdih- slam nmnda olan fakat erata uygun hareket etmeyen, Osmanl tebaasna kar dmanlk gsteren Uzun Hasana kar yryeceini, kendisine tbi olan Hristiyan prenslerine, btn Rumeli ve Anadolu beylerbeyilerine sava iin hazrlk yapmalar hussunda emirler ve adamlar gndermitir. Pdiah bunlarn orduya katlacaklar yerleri de belirtmiti. Ftihin emri zere Rumlar, Srplar, Arnavutlar ve Eflakllardan oluan Hristiyan kuvvetleri Ankarada orduya katlacaklard. Emirler ksa srede yerlerine ulatrld. Osmanl Devletinin btn illerinde hazrlklara baland. 1472 yl sonbaharn ve k hazrlklar ile geiren Osmanllar esas ordunun toplanma yeri olarak Bursa Yeniehiri kararlatrdlar. Rumelide toplanan kuvvetler Anadoluya Geliboludan gemilerdi. Ftih Sultan Mehmet ise, stanbuldaki kuvvetlerin banda 11 Nisan 1473de hareket ederek znik yolu ile Yeniehire gelmitir. Beypazarnda Karaman Beylerbeyi ehzde Mustafa, Kazbtta Amasya Beylerbeyi ehzde Bayezid kuvvetleriyle gelip orduya katlmlardr. Osmanl Ordusu 85.000 bin kiiye ulamtr. Bunlarn altm bini zrhl ve silahl yirmi be bini yenieri idi. Baka bir ifde ise, Ftihin 150.000 kiilik

ordusu ile skdardan Akkoyunlular ile kesin olarak hesaplamak iin sefere ktn belirtmekte ki bu say da fazla gzkmektedir. te yandan kendisi Birecik nlerinde bulunan Uzun Hasan, olu Uurlu Mehmed ile Bektolu mer Beyi 100.000 kiilik bir kuvvet ile nden gndermiti. Akkoyunlu kuvvetleri, 15 Nisan 1473te ebinkarahisar nlerinde Amasya Beylerbeyi ehzde Bayezid kuvvetlerini malup etmiti. Ayrca, Ftih tarafndan yardma gnderilen Mihalolu Ali Bey kuvvetlerini de zyita uratmlard. Bu mutulu haberler zerine Uzun Hasan, Birecikten hareket ederek, Venedik ve mttefiklerinin de yardmlar ile Anadoludaki Osmanl hkimiyetine son vereceini dnerek, ikinci bir Timur edsyla Anadoluyu paylamak ve Karaman Devletini ihy etmek amacyla harekete gemitir. Uzun Hasan, Ksm Beye gnderdii mektbunda; Frat geerek Ankara yolu ile Osmanl kuvvetleri zerine yryeceini, Anadoluyu ele geirip k mevsimini Aydnda geireceini buralar Karamanolu Pr Ahmede vereceini vs. hususlar bildiriyordu. 17 Haziran 1473te Harput nlerinde olan Uzun Hasan, Temmuz balarnda Erzincan civrna ulamt. Erzincan Uzun Hasann ordusunun toplanma yeri idi. Uzun Hasann kuvvetleri 300.000 kii olarak ifde edilmekte ise de, bu ok mblaal olsa gerektir. ok gemeden 11 Temmuzda Akkoyunlu ordughna Ftihin bir elisi gelmitir. Ftihin elisi stanbuldan Osmanl Ordusunun Akkoyunlu lkesine yrdn ve Uzun Hasan ile savaa hazr olduklarn bildiren mektbu getirmitir. Fakat Uzun Hasan, Venedikin gnderdii top ve silahlarn kendisine ulaacan zannederek, Ftihin elisini huzruna kabul etmemitir. Venedik Elisi Caterino Zenoya Venedik Cumhuriyeti ile mttefik olduunu, onun itirki olmadan bar yapmayacan syleyerek, Osmanl elisine; Biz de kanlar aktan askerimizle o diyra tevecch ettik. Sizde yakna gelin ki, bir birimize mukbele edelim, szlerini Ftihe nakletmesini istemi, hatt ordughta yakalad bz Osmanl csuslarnn kafalarn vurdurup Ftihe yollam ve ondan abuk gelmesini istemitir. Uzun Hasan, bir taraftan byle derken, aslnda Osmanl Ordusunun erken gelmesinden de rahatsz olmutu. nk kendisine henz Venedikten gnderilen top, silah vs. mhimmat daha eline ulamamtr. Oysa Uzun Hasan, Venedik ile yapt anlama gereince; Venedik gemileri ateli silahlar ile bunlar kullanacak kk bir kuvveti Karaman kylarna getirecek, Uzun Hasan da bu tarafa bir kuvvet gndererek, mttefiki ile temas tmin edecekti. Uzun Hasan Anadoluyu alacak, Osmanl Pdihna kylarda hisar yapmamas ve Karadenizi Venedik gemilerine ak bulundurmas kabul ettirilecek, Mora, Midilli, Arboz ve Argosun Venedike idesi salanacak, Venedikliler Uzun Hasana boazlar geerek stanbulu zapt edeceklerini sylemekte idiler. Ancak, bir taraftan da Venedik, Napoli, Rodos, Papalk ve Kbrs gemilerinden olumu byk bir Hal Donanmas 1472 yazndan beri Osmanllarn Akdeniz kysnda dehet sayorlard. Austos 1472de Antalya, 13 Eyll 1472de zmir yama edilmi ve yaklm idi. Bu donanma 1473 baharnda Silifkede bulunan Karamanolu Ksm Bey ile ibirlii yapmt. Bununla berber Ftihin Rumeli aknc kuvvetlerini daha ktan Sivas blgesine gndermesi ve baharda byk bir ordu ile Erzincana doru ilerlemesi zerine, Uzun Hasan el shillerine kuvvet gndermek ve Hristiyan kuvvetleri ile temas kurmak imkn bulamad. Artk her ey Frat Vdisindeki savan netcesine balyd. Ftih Mehmet, bir meydan sava yaparak kesin bir netce almak istiyordu. Uzun Hasan ise, slerinden ok uzak dm olan Osmanl Ordusunu ypratmak ve iesiz brakmak sretiyle ezmek istiyordu. Ftihin ordusu en fazla 70.000 ile 100.000 arasnda tahmin olunmaktadr. Tercan ile Erzincan arasnda bir dzlkte Uzun Hasan, Osmanl Ordusunu grnce; vay ...ne derydr, diyerek hayretini ifde etmitir. Osmanllar toplarn ve arabalarn sahraya yayarak derhl sava vaziyeti almlardr. Venedik Elisi Caterino Zeno, Akkoyunlu kuvvetlerini 300.000 olarak gsterse de bu yanl olmaldr. nk kaynaklarn ouna bakldnda, Uzun Hasann asker says Ftihin askerinden daha az olduu gereini ortaya koymaktadr. Fratn kuzey kys boyunca Tercan blgesinde Osmanl Ordusu bulunuyordu. Fratn br yakasnda ise Akkoyunlu Ordusu vard. ki ordu ilk karlatklarnda Uzun Hasan olu Uurlu Mehmed komutasndaki Akkoyunlular sahte bir ekilme yaptlar. Bunun zerine Osmanl nc kuvvetleri banda bulunan Rumeli Beylerbeyi Has Murad, Frat geerek onlarn tkibine koyuldu. Osmanl nc kuvvetlerini dar bir geide eken Akkoyunlular onlar imh etmilerdir. Bu ilk msdeme 4 Austos 1473te cereyan eylemi ve sava Osmanl kuvvetlerinin aleyhine dnm, Has Murad bata olmak zere Osmanllardan 12.000 asker haytn kaybetmitir. Bunun zerine Osmanl Ordusu hzla Frat Vdisinden Bayburta doru ekilmitir ve Otlukbeli yaknlarndaki

Baky/Bakent mevkiine konaklamtr. Ftih askerin urad bozgun ruhunu dzeltmek iin bir hafta savaa girmemi, bu arada yedi sekiz gnlk bir ie kalmtr. Uurlu Mehmed, derhl Osmanl Ordusunu tkip ederek savaa devam edilmesinde srar etmise de Uzun Hasana bu dncesini kabul ettirememitir. Uzun Hasan, Otlukbeli Savandan sonra Venedik Docuna yazd bir mektbunda, Osmanl Ordusu ile nc birliklerin arpmasnda 56.000 kiinin ldrldn, 150 suba ve 35 beyin esir alnm olduunu bildirmitir. Uzun Hasan belli bir stnlk elde etmi olmasna ramen, Ftih, nih sava kabul edebilecek bir tarzda hareket etmeyi salam ve derhl subalarndan birini Akkoyunlu otana bar iin gndermitir. Akkoyunlu kuvvetleri 11 Austos 1473te Tercan civrnda -Azl (Otlukbeli) ya da Bakent mevkiinde Ftihin ordusuna yetimilerdi. Uzun Hasan, oullarnn da srr ile bir dere ierisinde bulunan Ftihin ordusunu her taraftan kuatma altna almt. Osmanl Ordusunda; sa kolda ehzde Bayezid ve Gedik Ahmed Paa komutasnda 40 sancakbeyi ve 20.000 bin kapkulu askeri vard. Sol kolda ise ehzde Mustafa, 24 sancakbeyi ve 20.000 zrhl azep olduu halde bulunuyordu. Ftih ise merkezde yer almt. Uzun Hasan ise, olu Uurlu Mehmed ile Karamanolu Pr Ahmed kuvvetlerini Osmanl ordugh zerine sevk ederken, dier olu Zeynel Bey ile Bayndr Beyi bir miktar svr ile Osmanl kuvvetlerini muhsara altna almalarn sylemi, kendisi de ordusunun byk bir ksm ile cepheden harekete gemitir. Uzun Hasan da bu kanl savaa bizzat katlm, hatt atyla Osmanl saflarna kadar ilerlemi ve top arabalarnn bulunduu yere kadar gelmitir. Akkoyunlu kuvvetlerinin arkasndan kk toplar ve humbaralarla iddetli bir ate alm, bu top ateiyle piydelerin tfenk atei arasnda kalan Uzun Hasann lm makinelerinin sesine alk olmayan askerleri panie urayarak kamaya ve dalmaya almlard. Zeynel Bey komutasndaki Akkoyunlu askeri tammen bozulmu, kaanlar adrlarn ve btn arlklarn terk ettikleri iin Akkoyunlu ordugh ve ordu pazar tammen Osmanl kuvvetlerinin eline gemitir. Osmanllarn stn topu ateleri karsnda sava meydann terk eden Akkoyunlu Hkmdr nce kadn ve ocuklarn bulunduu yere gelmi, yanna ulaabilen Uurlu Mehmed ve Pr Ahmed Beyler ve dier askeriyle Tebrize doru ekip gitmilerdir. Neri Mehmed Efendi kendi slubu ile; Rivyettir, nk Has Murad Vks oldu. Andan sonra Hnkr Bayburda mteveccih oldu. Alt g dahi gb, aramba gn -Azl dimekle mruf yere yetib, konmak tedrikinde iken Otlukbeli dedikleri yerden nagh tepe bandan Hasan Draz askerinden Kfir shak nam kimse le vaktinde grnd. Dvud Paay kmrn ve sfz-zaman ol vakit Anadolu Beylerbeyisi idi diyerek sava anlatmaktadr. kpaazde ise kitabnn 151. bbnda bu sava yle nakleder: Pdiah, Bayburta yneldi, bu hdiseden sonra alt gn daha yrdler. Yedinci gn aramba gnyd, dman gzkt. Bir sarp dereli tepeli yerde bir nice alay belirdi. Bildiler ki istedikleri dman budur. Pdiah da dim hazr yrd. Durmadlar, yrdler ve bu dereyi tepeyi getiler. Pdihn iki olu iki koldan yrd. ehzde Mustafa koluna Uzun Hasann bir olu kar oldu ki, adna Zeynel derlerdi. ehzde Bayezid koluna bir olu kar oldu ki, ona Uurlu Mehmed derlerdi. Pdihn karsnda Uzun Hasann kendi durdu. Her kolda askerler saf saf karlkl durdu. Sultan Mehmet Han Gzye Hak Tel inyet etti. Tlihi glip oldu. Dmann malup ediverdi. Her kol bir birine yry etti. ehzde Mustafa kolundaki azepler Zeyneli tuttular, ban kestiler. Onunla birlikte olan beylerin ounu krdlar. Nicelerini de diri tuttular. ok silah ve malzemelerini aldlar. Uurlu Mehmedi tutamadlar. O kap gitti.... Uzun Hasan kap gitti. O gnk konuulan Trke ile yazlan bu eser ifde ve dil bakmndan ok yaln bir ekilde olaylar nakletmektedir. Sava ncesi Osmanl Ordusunun ancak sekiz gnlk erzak kalmt. Tepeleri tutmaya muvaffak olan Dvud ve Mahmud Paalarn gayretleri netcesinde, Osmanl Ordusu dar bir vdide baskn etkisinden kurtularak, sava nizm alabilmitir. ehzde Mustafa komutasndaki sol kolda bulunan Anadolu azeplerinin baarl taarruzu ve Uzun Hasan olu Zeynelin ldrlmesi sava belirlemiti. Ftih Mehmet kumandasndaki kapkulunun esasl bir savaa girmesine gerek kalmadan, Uzun Hasan durumu mitsiz grerek, sava meydanndan ekilmitir. Savatan sonra Akkoyunlulardan 4.000 kii dam edilmi ve 2.050 kii esir alnmtr. Ftih bundan sonra ebinkarahisar zerine yrm ve buray ele geirmitir.

Sonu olarak, Osmanllar Otlukbeli Savann sonunda, Akkoyunlular uzun uzadya tkip etmediler. Akkoyunlular bu savata; Koyulhisar, ebinkarahisar ve Niksar dnda cidd bir toprak kaybna uramadlar. Ancak, Azerbaycan ve rana atlmlard. Akkoyunlular, asker kuvvetlerini, blgede hkimiyetlerini, Trkmen Boylar zerindeki nfuzlarn, belki de en nemlisi byk devlet olma iddilarn kaybetmilerdi. Bir daha bellerini dorultamayacaklardr. Akkoyunlular gitgide dalma srecine girmilerdir. Ftih bir ksm beyleri eski ynetimlerine serbest brakmtr. Ftih, ebinkarahisarda iken, Uzun Hasann elileri ulemdan Mevln Ahmed Bekrici gelerek bar teklifinde bulunmu ve esir den Akkoyunlu beylerini kurtarmak zere teebbse gemitir. Ftih Sultan Mehmet, bu lime byk bir sayg gstererek, savatan sonra, esir den Karamanl beyleri ile Akkoyunlu beylerinin ounu affetmitir. Bir daha Osmanl lkelerine tecvz etmemek ve ebinkarahisarn fethini kabul etmek artlaryla, Ftih ile anlaan Uzun Hasan, belgelere gre ayn eliyi stanbula gndermi, bir daha asl Osmanl topraklarna tecvz etmemeyi tyit etmitir. Bununla berber Uzun Hasann sznde durmayarak Venedik ile tekrar temsa getii haberleri duyulmutur. Nitekim Ftih Sultan Mehmet, Timur ilesinden Herat Hkmdr Hseyin Baykaraya mektup gndererek, Uzun Hasan ortadan kaldrmak iin iki taraftan birlikte hareket etmeyi teklif etmitir. Bu arada Uzun Hasan ile kendisini sulh yapmaya rz eden vezri Mahmud Paay da stanbula dner dnmez grevden almt. Bununla berber, Osmanl Devleti Akkoyunlular ile yaptklar bar anlamalarna sdk kalmlardr. 11 Austos 1473de Tercan yaknlarndaki Otlukbeli denilen yerde yaplan Osmanllar ile Akkoyunlular arasndaki trih savata, Akkoyunlular ar bir yenilgiye uramlard. Ftihin ordusu 100.000 kii Uzun Hasann ordusu 70.000 kii kadar kabul edilmektedir. Say bakmndan az olmasnn yan sra, Venedikten gnderilen top ve silahlarn zamnnda gelmemesi, Osmanl kuvvetlerinin top ve silah bakmdan stnl, Akkoyunlu Ordusunun yenilmesine sebep olmutur. Uzun Hasan bu hdiseden sonra, 1476da Grcistan zerine drdnc seferini yapmtr. Bz baarlar elde ederek geri dnm ve 1478 yl balarnda 54 yanda iken Tebrizde lm ve yaptrm olduu Nsriyye Medresesine defnedilmitir. Bunun zerine Ftih Sultan Mehmet, onun nfuz sahas olan, Gmhne-Trabzon yolu zerindeki Torul mevkiinin Rum hkimini ortadan kaldrm, Grcistan ile Trabzon Sanca huddunda bulunan bz yerleri zapt ettirmi ve bylece Trabzon havlsinin gvenlii tammen salanmtr. Otlukbeli Zaferi, Osmanl Devletine Frat Nehri Havzasnn ve Anadolu topraklarnn kesin hkimiyetini tmin etmekte ve Venedik Cumhuriyeti ile dier Batl devletlerin Osmanl Devletine kar baar mitlerini krmtr. Avrupallarn Byk Trk olarak andklar, Akkoyunlu elisi Ktip Mehmedin de byk bir aa diye vasflandrd Ftih Sultan Mehmeti kemirip bitirmek veya adn ve sann tammyla yok etmek gibi byk gyeler tayan Venedik-Uzun Hasan ittifk, 1464-1472 yllarnda ksm baarlar salamsa da, Otlukbeli Savandan sonra can ekimeye balam, Uzun Hasann veftyla da trihe karmtr. Ancak, Uzun Hasan Otlukbeli Sava sonras, Anadoluda kendisine bal boy ve oymaklardan; Ustacalu, Rumlu, Tekeli, Musullu, Bayburdlu, Karamanl, apanl, Afarlu, Varsaklu, Kaarlu, Karacadal gibi Trkmen topluluklarn ran topraklarna gtrerek, Dou Anadoluda Trk nfsunun azalmasna sebebiyet vermitir. Osmanllar kendi devirlerinde en gelimi ateli silahlara shiptiler. Bu stn silahlar, Akkoyunlular yenilgiye uratmada nemli bir etken olmutur. Ancak bu savatan sonra Osmanllar, Akkoyunlular ile Batllar arasndaki btn yollar kontrol altna almlard. Sz konusu savatan sonra Akkoyunlular tammen rana ekilmi ve zamanla Fars kltrnn tsirine girmilerdir. Otlukbeli Savandan sonra, Akkoyunlular artk, Memluklar ve Anadolu Beylikleri iin korkulu bir tehdit olmaktan kmlar. Batllar iin de artk Osmanl Devletine kar gl bir mttefik olmaktan geri kalmlardr. Akkoyunlu Devleti yklmaya balam, malbiyet zerine doudaki aretler isyna balamlard. Akkoyunlular bir mddet yalnz kalmlard. Otlukbeli Savandan sonra Akkoyunlularn karlat en nemli hdiselerden biri de, Tebrizde Uzun Hasann olu Uurlu Mehmed nclnde Bayndr Hnednna kar balatlan muhlefet hareketidir. Bu da Akkoyunlularn yklnda nemli sebeplerden biri olmutur.

Anadoluda Akkoyunlu Kltr Mrs

XIV. yzyln ilk yarsndan XVI. yzyln ilk eyreine kadar Dou ve Gney Dou Anadolu blgelerinde hkm srm Akkoyunlu Devleti ve hnedan yeleri, Anadoluda bzlar gnmze kadar ulaabilmi birok kltrel mras brakmlardr. Akkoyunlulardan kalan bu kltr mrs kabaca balk hlinde toplanabilir: Hasan Pdiah Knunlar Akkoyunlu saraylarnda hnedan yeleri tarafndan himye, tevik ve yardm gren ilim adamlar ve bu kiilerin yazdklar eserler. Akkoyunlu Devleti zamnnda gerek hnedan yeleri, gerekse halk tarafndan oluturulan trih yaplardr.

Hasan Pdiah Knunlar

Uzun Hasan, lkesinin snrlarn geniletmekle kalmam ayn zamanda lkenin iyi idre edilebilmesi iin arzi teklt, vergiler ve tmarl siphler hakknda kendi adn tayan ve Hasan Pdiah Knunlar diye mehur olan Knunnme-i Hasan Beyi tertip etmitir. Bu knunlar, Osmanllarn blgeyi fethinden sonra 1540 trihine kadar bz yerlerde aynen, bz yerlerde de kk deiiklikler yaplarak uygulanmtr. Ayrca Safevler de, XVI. yzylda kendi hkimiyet sahalarnda Uzun Hasann knunlarn geerli klmlardr. Uzun Hasan Beyin knunnmesi, Akkoyunlu Trkmen Devletinin slam ml hukuk trihine yapt nemli bir katk olmutur.

Akkoyunlu Saraylarnda Hnedan yeleri Tarafndan Himye, Tevik ve Yardm Gren lim Adamlar ve Bu Kiilerin Yazdklar Eserler
Akkoyunlu hnedan yeleri, giritikleri bz uzun mcdeleler yannda kendi saraylarn ve bakentlerini bir ilim muhiti hline getirmekten geri durmamlard. Uzun Hasan Bey, Akkoyunlu Devletinde kuvvetli bir idre ve askerlik teklt kurduu gibi lkesinde ilim ve fennin yaylmasna da nem vermitir. Bu yzden Anadolu, Irak, ran, Mvernnehir ve Trkistann lim, ir, din adam, edip ve mverrihlerini dvet ederek bol hediye ve ihsanlarla onlar etrfnda toplam ve saraynda himye etmiti. Zamnnn en nemli astronomi bilgini Ali Kuu, Mevln Mahmud arih, irazl Mehmed Mn, fkh limi mam Ali, Timurolu Ebu Sadin hattat Niaburlu Abdlhay, trihi olan Ebu Bekr-i Tihrn (Tahranl Mevln Ebu Bekir) Uzun Hasann saraynda himye gren nemli kiilerdi. Ebu Bekr-i Tihrn, Akkoyunlu Hkmdr Uzun Hasan adna Kitb- Diyarbekriyye adl trih kitabn yazmtr. Yine ilim adamlarndan Ahlk- Cell yazar edip ve Kad Cellddn Devvn, riyziyat olan Mahmud Can, lim ve edip Kad Mesihddn s Savc, sonradan Osmanl hizmetine giren ve Het Behit adl eserin yazar dris-i Bitlis Uzun Hasann saraynda yetimi kiilerdendi. Uzun Hasann olu Ykub Han da babasnn yolundan giderek limlere ve irlere deer vermi, onlar himye etmi, lkesinde ilim ve kltrn gelimesine katkda bulunmutur. Ykub Bey tarafndan korunan ve onun trihisi olan Fazlullah ibn-i Ruzbehan Hunc sfahn tarafndan yazlan Trih-i lem Ar-y Emni adl eser, Akkoyunlulardan zamnmza kalan nemli trih ve kltr eserlerinden biridir. Yine ran irlerinden irazl Baba Fign ile usta bir nazm ve hat std, mzik bilgini olan Benna, Ykub Hnn tevecchn kazanan ve onun saraynda bulunan kiilerdi. Bunlardan baka daha birok lim, edip ve ir, Akkoyunlu saraynda bulunmu, Akkoyunlu Hkmdarlarndan himye ve yardm grerek almalarn yrtmlerdir. Bu almalarnn sonucunda da Akkoyunlu Trkmen devletinden, bzlar gnmze ulaan bzlar ise ulaamayan yazl eserleri oluturmulardr.

Anadoluda Akkoyunlulara it Trih Yaplar

Akkoyunlularn Anadoludaki varlklarn mhrleyen, belgeleyen en nemli eserler, phesiz onlarn vcuda getirdikleri eitli yap ve kurumlardr. Bu yap ve kurumlarn kuruluu, Akkoyunlularn bir

Trkmen devleti olmas, onlarn slam kltr diresine mensbiyetleri ve corf, trih, asker artlarn zorlamasyla yakndan ilgilidir. Akkoyunlulardan bzlarnn mezar talarn koyun biiminde yapmas, onlarn bir Trkmen geleneini devam ettirdiini gsterdii gibi cmi, medrese, trbe, ktphne, tekke ve zviye gibi eserler de Trkslam kltr erevesinde yaptrdklar yaplardandr. Kale ve kprler ise corf, asker etkenler karsnda in ettikleri binlar arasndadr. Burada yaznn asl konusunu tekil eden Akkoyunlulardan kalan eserler daha ayrntl olarak ele alnacaktr.

Cmiler
Kutlu Bey Cmii Akkoyunlu Hnednndan Tur Ali Beyin olu olan Kutlu Beyin Bayburtun Snur Kynde bir cmi in ettirdii bilinmektedir. Safevlerin Erzurum, Bayburt, Tercan, Erzincan yrelerini apul ve yama ettikleri srada kydeki Kutlu Beyin cmii de hasar grm ve 1550 ylnda tmir edilmitir. Cmi, ky mezarlnn iinde bulunmaktadr. Ferahad Bey Cmii Ferahad Bey, Akkoyunlu Devletinin kurucusu olarak addedilen Kara Ylk Osman Beyin oullarndan Mehmed Beyin kolundan gelen bir Akkoyunlu Beyidir. Yni Uzun Hasan Beyin amcasnn torunu olarak grnen Korkmaz Beyin oludur. Ferahad Bey Bayburta bal Pulur Kynde bir cmi, bir drttlim, bir imrethne, bir misfirhne ve bir de hamam in ettirmitir. Klliye iinde yer alan cmi, 1517 ylnda yaptrlmtr. Cmi, Pulur Kynn dousunda yer almaktadr. Bu yap yksek minreli ve kubbelidir. Mmr slp bakmndan Osmanl cmilerine benzemektedir. Cminin nnde geni bir meydanlk vardr. Ferahad Bey, cmi ve klliye iindeki dier kurumlarn giderlerinin karlanmas iin pek ok ky, mezra, arzi yannda gelir kayna olan binlar (musakkafat) da vakfetmitir. Sultan Hasan Cmii (Tercan Cmii) Akkoyunlu Hkmdr Uzun Hasan, Tercan blgesine geldiinde bu yrenin havasn ve suyunu ok beenmi, buraya Hasanbd adyla yeni bir ehir kurmay dnmtr. Bu amala Tercan yresinde ncelikle bir cmi in ettirmitir. Fakat Uzun Hasan 1473 ylnda Osmanl Pdih Ftih Sultan Mehmete yenilince Azerbaycana gitmi ve orada karar klmtr. te bu yzden Tercan havlsinde Hasanbd ehri kurulamam fakat bu ehrin nvesi olacak ve bu dncenin ninesi olarak yrede Sultan Hasan Cmii kurulmutur. Hasan Ali Bey Cmii Hasan Ali Bey, Uzun Hasann soyundan Kelkit Seraskeri Mruf elebinin oludur. Aa Tercann Edebk kynde kendi adna bir cmii bulunmaktadr. Safa Cmi Cmi, Akkoyunlularn Anadoludaki merkezleri olan Diyarbakrda Sef Mahallesinde kurulmutur. Cminin in trihi belli olmamakla birlikte ah smilin dedesi eyh Cneyd Sfnin istei zerine Uzun Hasan tarafndan XV. yzyln ortalarnda yaptrld tahmin edilmektedir. Cmi, eyh Sfye ithfen yapldndan Cmis-Sf, sonradan da Cmis-Sef adlarn almtr. Cminin minresi, ta bezemesi ve Kuran yetleriyle batanbaa ssldr ve bu ynyle cmi Diyarbakrda nemli bir zellie shiptir. Hoca Ahmed Cmi Akkoyunlular dnemine it olan cmi, 1489 ylnda Hac Ahmed adnda bir hayrsever tarafndan Diyarbakrda in ettirilmitir. Ayn- Minre adn da tayan cminin minresi sekiz keli olup tek erefelidir. Cmi genel anlamda Erken Osmanl cmileri tipine benzemektedir. Cmiye 1799 ylnda bir ferra ve 1835 ylnda da bir hatip atamas yapld bilinmektedir.

Neb Cmii (Peygamber Cmii) Diyarbakrda Da Kaps yaknlarnda kurulu olan cmi, Akkoyunlu dnemi eseri olup XV. yzylda yaplmtr. Cminin kimin tarafndan yaptrld belli deildir. Minresinde ve cminin deiik yerlerinde Hz. Peygamberin hadisleri yazldr. Bu nedenle cmiye Peygamber Cmii ya da Neb Cmii denilmektedir. Neb Cmii, 1960 ylnda Vakflar Genel Mdrl tarafndan onarlm ve yklan minresi de ayn ekilde yeniden in edilmitir. eyh Matar Cmii Akkoyunlu Sultn Ksm Bey tarafndan 1500 trihinde Diyarbakrda yaptrlmtr. Cmi, eyh Mutahharn kabrinin bulunduu arsa zerine in edildii iin halk dilinde eyh Matar Cmii olarak bilinmektedir. Fakat kaynaklarda banisine binen, Ksm Bey Cmii veya Ksm Pdiah Cmii olarak da gemektedir. Bu cminin yaygn olarak kullanlan adna ramen Akkoyunlu hkmdar ilesinden birisi tarafndan yaptrldn ve Akkoyunlular dnemi eseri olduunun unutulmamas gerekir. Lala Be Cmii Akkoyunlular dnemine it olduu dnlen cmi, Diyarbakrda Lala mahallesinde bulunmaktadr. Yaptrld dnem ve bnsi kesin olarak bilinmemekle birlikte bu cmiyi Eil Beylerinden sfendiyar ah Muhammedin olu Lala(m) Ksm Beyin in ettirdii kabul edilmektedir. Kk ve tek kubbeli olarak in edilen cmi, mmr slp asndan Akkoyunlular dnemi mmr zelliklerine yakndr. Saray Htun Cmii Sara Htun, Akkoyunlu Hkmdr Uzun Hasan Beyin annesidir. Bir ara Harputu idre ettii bilinen Sara Htun burada bir cmi yaptrmtr. Cmi, Harputta Cemid Hamamnn dou kysnda, ehrin byk meydanlarndan Buday Meydannn gney ksmnda ilk nce mescit olarak kurulmu, daha sonra byk bir cmi eklinde in ettirilmiti. Cminin ihtiyalarnn karlanmas iin XVI. yzylda Harput blgesinde eitli gelirler ayrlmtr. Cmi eitli zamanlarda birok tmirat geirmitir. Mardin Kalesi Kale Cmii Essen Mardin Kalesinde iki cmi bulunmaktadr. Bunlardan birincisi Kale Cmii adyla anlmakta olup Artukoullar dnemine ittir. kincisi ise Akkoyunlular dneminde yaplm olup ad belirtilmemitir. Hakknda fazla bilgi olmayan cminin, harap durumdaki minresi zerinde Akkoyunlu damgas bulunmaktadr. Cihangir Bey Cmii Nusaybinde olan bu cmi Mardinde hkm sren Akkoyunlu Beylerinden Cihangir Bey tarafndan in ettirilmitir. brhim Bey b. Bcan Cmii brhim Bey b. Bcann kim olduu hakknda kesin bir bilgi yoksa da cminin, Mardinin Teker Mahallesinde Akkoyunlu Hkmdarlarndan Ksm Pdihn yeeni brhim Bey tarafndan yaptrld dnlmektedir.

Mescitler
Bayndr Zviyesi Mescidi

Mescit, Ahlatta Bayndr Kmbetinin bitiiinde olup harbe ehrin bat tarafndadr. Eldeki bilgilere gre Bayndr Zviyesi Mescidi, Akkoyunlu beylerinden Bayndr Bey tarafndan yaptrlm ve 1477 ylnda tamamlanmtr. Bayndr Bey Ahlat ve yresini ele geirdikten sonra bu blge kendisine yurtluk olarak verilmi ve blgeyi 1472 ylndan 1481 trihine kadar idre etmitir. Mescidin yapm trihi de Bayndr Beyin bu idrecilii dnemine rastlar. Balkl Mescidi Gnmzde mevcut olmayan mescit, Diyarbakrda Hindibaba kaps gneyinde, Anzele Suyunun yannda kurulmutu. Bahesinde havuzu bulunmakta idi. Bu mescit Akkoyunlu Hkmdr Uzun Hasan tarafndan yaptrlmt. Hamza Bey Mescidi Mescit, Akkoyunlu Hamza Bey (1434-1444) tarafndan Diyarbakrda Kalede yaptrlmtr. Mescit Birinci Dny Sava srasnda yklm olduundan gnmzde mevcut deildir. zzeddn Mescidi Diyarbakrda Akkoyunlular dneminde yaptrld sanlan mescit, Yourt Pazarndan Ftih Paa Cmiine giden sokan sonunda bulunuyordu. Gnmzde mevcut deildir. brhim Bey Mescidi Mescit, Diyarbakrda brhim Bey Mahallesinde bulunmaktadr. Kurucusu Akkoyunlu Beylerinden Ksm Pdihn yeeni brhim Beydir. Cminin vakfiyesi vardr. Vakfiyeye gre bu mescide bz tanmaz mallar, gelir getirmek zere vakfedilmitir. Kak Budak Mescidi Diyarbakrda Kak Budak Mahallesinde imit Hamamnn karsnda, Da Kaps yaknlarnda kurulmutur. Kurucusu kesin olarak belli olmamakla birlikte Akkoyunlular dnemi eseri olduu bilinmektedir. Tceddn Mescidi Diyarbakrda Tacettin Mahallesinde Melik (Melek) Ahmet Paa Hamam yaknndadr. Eserin kurucusu ve yapl trihi belli deildir. Bununla birlikte eser, bir Akkoyunlu yaps olarak mtlaa edilmektedir. Hac Bzrg Mescidi Diyarbakrn Hac Bzrg Mahallesinde bulunan mescidin yapl trihi ve bnsi bilinmemektedir. Eser, mmr slp ve zellikleri asndan bir Akkoyunlu eseri olarak kabul edilmektedir. Ferahad Bey Mescidi Tapu tahrir kaytlarnda Bayburtta Ferahad Bey adna bir mescit ve Ferahad Bey Mescidi adyla da bir mahalle bulunduu bilinmektedir. Mescidin Ferahad Bey tarafndan kurulup kurulmad kesin olarak belli deildir. Ancak hem mescide hem de mahalleye Ferahad Bey adnn verilmesi bu yapnn Akkoyunlu Hnednna it bir yap olduunu kuvvetlendirmektedir.

Medreseler
Sleyman Bey Medresesi Medrese, Bayburtun Pulur Kynde Akkoyunlu Sllesinden Ferahad Beyin klliyesi dhilindeki yaplardan cminin karsnda kurulmutu. Kurucusu ise yine Akkoyunlu ilesinden bir kii olan Sleyman Beydir. ah Sultan Htun Medresesi Akkoyunlu Hnednndan brhim Beyin hanm ah Sultan tarafndan Mardinde Teker (eski ad Tekke) Mahallesinde brhim Bey Cmiinin yannda yaptrlmtr. Medresenin XV. yzyln sonu veya XVI. yzyln balarnda yapld tahmin edilmektedir.

Meydan Medresesi XV. yzyln ikinci yarsnda Hakkri blgesine Akkoyunlular hkim olmulardr. Akkoyunlularn blgedeki hkimiyetlerini gsteren en gzel eser, 1472 ylnda yaplm olan Meydan Medresesidir. Yap gnmzde, Medrese Mahallesinde bulunmaktadr. Vakflar Genel Mdrl tarafndan aslna uygun olarak restore edilmitir. eyh Safa Medresesi Medrese, Diyarbakrda Safa Cmii Klliyesi ierisinde yer almaktadr. Medresenin yapm trihi ve kurucusu belli olmamakla birlikte, cmiyle olan balantsndan dolay yap XV. yzyln ikinci yarsna, Akkoyunlular dnemine trihlendirilmektedir. Ksm Pdiah Medresesi I. Dny Savana kadar faaliyetini srdren medrese, Mardin ehrinin gney batsnda ve dndadr. Yapy, Akkoyunlu Hnednndan Mardinde ve Diyarbakrda saltanat sren Ksm b. Cihangirin yaptrd sanlmaktadr.

Sbyan Mektepleri
Ferahad Mektebi (Drttlim) Essen Ferahad Beyin Bayburtun Pulur Kynde yaptrd Sbyan Mektebi hakknda kaynaklarda pek bilgi yoktur. Bu konuda esas bilgi veren kaynak Ferahad Beyin Pulur Kyndeki vakflarn ieren vakfiye senedidir. Vakfiyeye gre Ferahad Bey, Pulur Kyndeki klliyesi iinde bir de sbyan mektebi (drttlim) yaptrmtr. Bu mektebi yetim ocuklarn okumas iin kurduunu ve vakfettiini belirtmitir. Vakfiyedeki bilgilere gre mektep cminin karsnda yer alyordu.

Zviyeler
Tur Ali Bey Zviyesi Akkoyunlu ilesinin Anadoluda bilinen ilk temsilcilerinden olan Tur Ali Bey Bayburtun Snur Kynde domu ve Erzincanda da lmtr. Kaynaklardaki bilgilere gre Tur Ali Bey hayatta iken Erzincanda bir zviye yaptrm ve bu zviyeye gelir kaynaklar vakfetmitir. lgili dnemde Rum Saray Ky bu zviyenin gelir kayna olarak grlyor. Zviyede bir postniin ve bir de zviyedar grevliydi. Selukah Htun Zviyesi Zviyenin nerede olduu belli deildir. Fakat eldeki bilgilere gre Uzun Hasann ei ve Sultan Ykubun annesi olan Selukah Htun bir zviye yaptrmtr. Bayburta tbi Balahur Kynn bir blm bu zviyeye mert klnmtr. Zviyede o dnemde mehat grevini yrten bir de grevli bulunmaktayd. Veled Bey Zviyesi Erzincanda Akkoyunlu Beylerinden Veled Bey tarafndan yaptrlmtr. XVI. yzylda mehat ve tevliyet grevleri yrtlmekte olup bu dnemde faal bir zviye olduu anlalmaktadr.

Uurlu Mehmed Bey Zviyesi Uzun Hasann olu ve Ftih Sultan Mehmetin dmd olan Uurlu Mehmed Bey tarafndan yaptrlm olmaldr. Erzincanda bulunan zviye, buraya ayrlan vakf gelirleriyle XVI. yzylda faaliyetini devam ettirmekte idi. Cihangir Bey Zviyesi Zviye, Mardin ehrinin gneybatsnda, Ksm Pdiah Medresesinin yannda bulunuyordu. Zviyenin bnsi Akkoyunlu Hkmdarlarndan Cihangir Bey (1444-1469)dir. Zviye XVI. yzylda faal bir durumda idi. Hamza-i Kebir Zviyesi Mardinin Savur Kaps dnda, Meydanba mevkiinde bulunmakta idi. Kurucusu ise Akkoyunlu Kara Ylk Osman Beyin olu Hamza Beydir. Zviyenin 1438-1439 trihinde in edildii kitbesinden anlalmaktadr. Zviye gnmzde mevcut deildir. Hamza-i Sagir Zviyesi Zviyeyi Akkoyunlu Hkmdarlarndan Cihangir Bey olu Hamza Beyin yaptrd dnlmektedir. erisinde bir de mescit bulunduu tespit edilen zviye, Mardinde Meydanba mevkiinde bulunuyordu. Zviyenin yapm trihi ise 1474tr. Zviye, kendisine braklan vakf gelirleriyle XVI. yzylda grevini yrtyordu. Baba Mahmud Zviyesi Baba Abdurrahman ad ile mehur olan bu zviyenin Mardinde ehir dnda bulunduu bilinmektedir. Bu zviyenin yeri ve kurucusu hakknda kesin bir bilgi yoksa da Kitab- Diyarbekriyyeye gre Baba Abdurrahman adl bir dervi, Akkoyunlular ile berber Mardin havlsinde ve Akziyret Kynde bulunmutur. Mardinde Akkoyunlular devrinden pek ok eser kald dnlrse, hem Baba Abdurrahman ile zviye arasnda bir mnsebet kurulabilir, hem de bu yapnn Akkoyunlular dneminden kald sylenebilir. Hasan Pdiah (Balkl) Zviyesi Gnmzde yklm olan zviye, Diyarbakrda Balkl Mahallesinde ve Balkl Mescidinin yannda kurulmutu. Diyarbakr d kalesinin kuzeybat kesinde bulunan bu yap, Uzun Hasan tarafndan XV. yzylda Balkl Mescidi ile birlikte in edilmi olmaldr. Diyarbakrda XIX. yzyln ikinci yarsna kadar faaliyetini srdrd bilinen zviye, bu dnemden sonra harap olmu olmaldr. Safa Tekkesi Tekke, Diyarbakrda bir klliye sistemi iinde yaplm yaplardan Safa Cmii yaknnda idi. Klliyedeki cmi, medrese ve tekke binlarnn Uzun Hasan tarafndan yaptrld kabul edilmektedir. brhim Bey Zviyesi

Zviye, Diyarbakrda Da Kaps dnda imdiki Vli Konann bulunduu yerde idi. Zviyenin kurucusu ise Akkoyunlu Ksm Pdihn yeeni brhim Beydir. Zviyenin XIX. yzylda Diyarbakrn en nemli ve tibarl zviyelerinden biri olduu belirtilmitir. Bayndriyye Zviyesi 1530 trihli muhsebe defterinde Vakf- Zviye-i Bayndriyye der vilyet-i Hasankeyf olarak yazlan bir vakf kayd bulunmaktadr. Bu kayda dayanarak Hasankeyfte Uzun Hasann olu olan Zeynel Beyin bir zviye in ettirdii dnlmektedir. Hasankeyfte bir de Zeynel Beyin trbesi bulunmaktadr. Kitbesi, bu trbenin Uzun Hasann olu Zeynel Beye it olduunu gstermektedir. Bu bilgi nda yap XV. yzyln ikinci yarsnda yaplm olmaldr. Ayrca yap, Akkoyunlularn Hasankeyfte braktklar tek ve en nemli eser durumundadr.

mrethneler
Ferahad Bey mreti Ferahad Bey, Bayburtun Pulur Kynde in ettirdii klliyesinin iinde bir de imrethne yaptrmtr. Alt odas bulunan imretin, un ambar, frn, mutfa, mahzeni ve misfirlerin hayvanlarna mahsus ahr bulunmaktayd. mrethne, Ferahad Bey Cmiinin bitiiinde bulunuyordu. Ferahad Bey, imrethnenin ilerini yrtebilmesi iin grevliler tyin etmiti. Ayrca bu imrethnenin giderlerinin karlanmas iin de birok gelir braklmt. Cihangir Bey mreti Uzun Hasann kardei Cihangir Bey, Mardinde yaptrd hastnenin yannda bir imrethne ile bir misfirhne in ettirmiti. mrethne Bbl-Hammare Mahallesinde bulunuyordu. mrethneden gnmzde bir iz yoktur. 1474 ylnda Kbrstan Tebrize gitmek zere Mardinden geen Barbaro adl seyyah, bu misfirhnede konaklayp imrethneden yemek yemitir.

Ktphneler
Uzun Hasan Ktphnesi Uzun Hasann Anadoludaki egemenlik yllarnda bir ktphne kurduu bilinmektedir. Osmanllarn Uzun Hasan ile yaptklar Otlukbeli Savan kazanmas zerine, Uzun Hasana it olan yzlerce ciltlik el yazmas ktphnesini ele geirmilerdir. Ksm Bey Ktphnesi Mardinde bir medresesinin olduu bilinen Ksm Bey yine bu ehirde bir de ktphne kurdurmutur. Medrese ve ktphne ayn dnemde kurulmu olmaldr.

Darphne
Uzun Hasan Darphnesi

Uzun Hasan, devletinin yalnz siyset, ilim ve kltr ile uramam ayrca ml ve ekonomik konular zerinde de durmutur. Bu amala, Erzincanda Celleddn Rmnin olunun gml bulunduu Erzincan Mevlevhnesinin yaknnda bir darphne yaptrmtr.

ehirlerdeki Bz Bayndrlk Faaliyetleri (Kale-Kpr Yapm ve Onarmlar)

Hasan Kale Pasinlerde bulunan kalenin yapm trihi eskidir. Fakat Uzun Hasan Pasinleri ele geirince burada bulunan kaleye nem vermi ve bu kaleyi batanbaa surlarla evirtmitir. te bu onarm ve Uzun Hasann adndan dolay bu kaleye Hasan Kale ad verilmitir. Uzun Hasan yukarda bahsedilen kaleden baka, Nahvan, Koyulhisar, Erzurum ve Selmas kalelerini de tmir ve slah ettirmitir. Ayrca Uzun Hasan Bey zamnnda Harput Kalesinin de tmir ettirildii bilinmektedir. Uzun Hasann dedesi Kara Ylk Osman Bey de 1402-1403 yllarnda Ergani Kalesini tmir ettirmi ve kale anahtarn kasabaya hediye etmitir. Diyarbakr Kalesinin ise bz blmleri 1449 trihinde Sultan Cihangir Bey ve bz blmlerinin ise 1456-1460 trihleri arasnda Uzun Hasan tarafndan onartld kitbelerinden bilinmektedir. Bayndr Kprs Ahlatta harbe ehirden gle akan bir dereyi dou-bat ynnde geen tek gzl kk bir kprdr. Kitbesi olmad iin yapm trihi kesin olarak bilinmemektedir. Fakat zerindeki bz ekil ve iretlerden hareketle kprnn, Ahlatta idrecilik yapan ve burada bir mescit ile kmbeti bulunan Akkoyunlu Bayndr Beye it olduu sanlmaktadr. Bu durumda kpr XV. yzyln ikinci yarsnda yaplm olmaldr. Kpr gnmze kadar ulaabilmitir. Uzun Hasan Kprs Bayndr Kprsnden baka Akkoyunlular dnemine it olan bir kpr daha vardr. Bu kpr, Erzurumun kuzeyinde, Frat zerinde yaplm olan ta kprdr ve Uzun Hasana ittir. Bu kpr Akkoyunlularn Grcler zerine yapt seferleri kolaylatrmtr.

Trbeler
Anadoluda Akkoyunlu Hnednna it olan trbeler de unlardr: Bayburtun Snur Kynde Tur Ali Beyin olu Kutlu Beyin trbesi, Ahlatta Akkoyunlu Bayndr Beyin kmbeti, Hasankeyfte Uzun Hasann olu Zeynel Bey Trbesi, Mardinde Sultan Ksm Bey ve Cihangir Bey trbeleri, Erzincanda Tur Ali Bey kabri ve Bayburtun Pulur Kynde de Korkmaz Beyin kabri bulunmaktadr. Diyarbakr vakflar arasndaki bir kaytta da Trbe-i Pr Ali Bey Bayndr bilgisi bulunmaktadr. Fakat bu kiinin kimlii, trbenin esasta kime it olduu ve yeri tam olarak tespit edilememitir. Sonu olarak; Anadolunun dousunda hkimiyet kuran ve Dou Anadolunun en cra blgelerine kadar giderek buralara Ouz/Bayndr Trkmenlerini yerletiren Akkoyunlular, hkim olduklar blgelerde yalnz siys teklatlar kurmamlar, dn, sosyal ve kltrel eserler de meydana getirmilerdir. Anadoluda Akkoyunlu Trkmenlerinden kalan birok trih yap ve eser bulunmaktadr. Bu eserlerin bzlar gnmze kadar ulaamam olsalar dahi trih ierisinde blgenin, eitim, kltr, sosyal ve siys geliiminde nemli roller oynam ve Anadolunun fethinden balayarak dier Trk devletleri ve beylikleriyle berber Anadolunun Trklemesine nemli katkda bulunmulardr.