Ahiliin Douu

TRKYE SELUKLULARI DNEMNDE BLMSEL ORTAM VE AHLN DOUUNA ETKS PROF. DR. MKAL BAYRAM[1] GR

nl Osmanl Tarihisi Akpaazade, Tarih-i al-i Osman adl eserinde Trkiye Seluklular zamannda Anadolu'da Trkmen evrelerde kurulan sosyal, kltrel ve siyas kurululardan biri olarak Ahi tekiltn (ahiyan- Rum) anmaktadr. Bu yazar Bacyan- Rum (Anadolu Baclar) diye Trkmen kadnlara mahsus bir rgtten de bahseder.[2] Bu rgtn Ahi tekilatnn kadnlar kolu olduu anlalm bulunmaktadr. Esasen bu iki tekilat Seluklu Sultan I. Gyaseddin Keyhsrev'in ikinci saltanat yllarnda Seluklu Devleri'ni yeniden yaplandrma almalarnn bir paras olarak devlerin destek ve himayesinde kurulduu grlmektedir. Bu Sultan'n Ahi ve Baclar iin Kayseri'de bir sanayi sitesi inaa ettiini de biliyoruz. Aratrmalar, Trkiye Seluklar Dnemi'nde Ahi tekiltnn ilk olarak Orta Anadolu'da (Kayseri) XIII. yzyln balarnda ortaya krn ve bu asr iinde brn Anadolu'ya yayldn gstermektedir. zellikle Trkmenlerin Ulu Sultan diye andklar I. Alaeddin Keykubad zamannda btn Anadolu'ya yaylm ve devlerin yaps iinde yer almtr. O dnemde belediye ve emniyet hizmetleri bu iki kurulua grdrlmtr. Anadoluda Ahi Tekilat'nn zuhurundan nce Azerbaycan'n muhtelif ehir ve kasabalarnda Trkmenler arasnda Ahilik mesleine mensup, kendilerine Ahi denilen esnaf ve sanatkar insanlar vard. Fakat bunlarn bir rgt hiyerarisi iinde bulunmadklar, mnferit meslek faaliyetleri icra edenler olduklar grlmektedir. Bilhassa Ahlatahlar (Skmenoullar) Devleri dnemi'nde Ahilerin Skmenler lkesinde yaygn olduklarn biliyoruz. Vaka Anadolu'daki ilk ahilerin hemen hepsi Azerbaycan'dan ve bahusus Skmen ilinden gelmi kiiler olduklar grlmektedir. Anadolu Ahi Tekilat 'nn ba mimar saylan debbalarn (derici esnafnn) piri olup, Ahi Evren diye nlenen Hace Nasrddin Mahmud, Hoyludur. Ahi Trk ve kardei Ahi Baara Urmiyelidir. Hoy ve Urmiye o dnemde Skmen iline dahil idi. Tacir Mevdud'un oullar Ahi ihabeddin oban ve Ahi Bedreddin Yaman Ahlatldrlar. Ahi Ahmer Nahcevanldr. Ahi Yusuf Srmarldr. Velhasl Merendli, Tebrizli, Zencanl, Meraal Ahiler bulunmakradr. 34. Abbasi Halifesi en-Nasr Li dinillah'n kurduu Ftvvet tekiltnn yeleri olan bu ilk Ahiler Anadoluda rgtlenerek esnaf ve sanatkarlar iine alan bir kurulu olarak ortaya kmtr. Balangta Ahilik Frvvet tekilatnn iinde teekkl ermi ise de bilahare ayr bir biimde yaplanm, Ftvvet tekilat ortadan kalktktan sonra da Ahilik Anadoluda varln uzun sre devam ettirmitir. Bugne kadar Ahilik zerinde yaplan almalarda genel olarak Ahi tekilatnn yaps, kltrel, sosyal ve ekonomik yn zerinde durulmutur. Ahi tekilatnn bilimsel temeli ve Anadolu Ahiliinin bilimle ilikisi zerinde durulmam ve aratrmalara konu olmamtr. Burada Seluklular Dnemi'nde Anadolu Ahi Tekilat'nn bilimsel alt yaps ve Ahilerin bilime yaklamlar, bu yndeki dnce ve anlaylar ele alnacaktr. A. AHLN KURULOUU DNEMDE ANADOLU'DA BLMSEL ORTAM Trkiye Seluklular ve Orta Anadoluda 100 ksr yl iktidar olup, bilahare Seluklular tarafndan ortadan kaldrlan Danimend oullar Devleti Dnemi'nde Anadolu'da youn bir bir bilimsel faaliyet gze arpmaktadr. Danimend Oullar Devleri ortadan kaldrldktan sonra da Danimendlilerin koyduu bilimsel gelenek Danimend ilinde devam etmitir, Anadolu Seluklular Devleri'nin kuruluunu rakip eden ilk 150 yl ve Danimendoullar Dnemi'nde Anadolu'da telif edilen eserlerin hemen tamam tp, astronomi (heyet) matematik, felsefe gibi akl ve tabi ilimlere dairdir. Bu dnemde Anadolu'da bulunan bilim adamlar bu ynde faaliyet gstermilerdir. O dnemlerde Anadolu'ya gelip Kayseri'ye yerleen mer b. Muhammed b. Ali es-Sav ''Akaid-i Ehl-i Snnet'' adl eserinin nsznde; ''Diyar- Rum'a geldim. Herkesin ilm-i nucm (Astronomi) ile uramakta olduunu dini ilimlerden bi-haber olduklarn grdm'' diyerek bu gerei ifade etmekte ve dini ilimlere olan ihtiyac karlamak amacyla eserini yazdn bildirmektedir.[3] Anadolu.da felsefeye ve tabiat bilimlerine yneliin sebebi ilk devir Seluklu sultanlarnn ve Danimendli devler adamlarnn Mu'tezile mezhebi eilimli olmalarndan kaynaklanmaktadr. Bilindii gibi Mu'tezile Mezhebi slm'n douundan bir asr sonra ortaya km, slm dinini, akl l ve kurallarna gre yorumlayan dini ve felsefi bir harekettir. Mu'tezile mezhebi mensuplarna slm dnyas rasyonalistleri (akliyeciler) tabir edilir. Bir dnemde Abbasilerin Mutezile'yi resmi mezhep olarak kabul ettiler. Fakat IV. Hicri asrda E'ari ve Maturid mezheplerinin devletler tarafndan desteklenmesi ve tasavvuf dncenin rabet kazanmas sonucu Mu'tezile mezhebi geri plna itildi. Hatta mensuplar takibe urad. Byk Seluklu Devleri kurulduktan sonra Turul Bey'in Veziri Amid'l-Mlk Ebu Nasr el-Kndr Mu'tezile mezhebinden olduu iin bu mezhebi yeniden ihya

etmek istedi. E'arilere kar sava at.[4] Bylece Abbasiler zamannda bir dnemde balayan Mutezile-E'ari mezhebi mcadelesi yeniden gndeme geldi. Bu durum, E'ariler arasnda byk bir huzursuzluk yaratt. Vezir el-Kndr aleyhtar byk bir siyas ve din mcadele balatld. E'ari mezhebinden olan mehur mutasavvf Eb'l-Kasm el Kueyr ''ikayetu ehli's-snne ma nalehum mine'l-mihne'' adl bir eser yaynlayarak bu ikyetleri dile getirdi Bu ikyetlerin Turul Bey'e de ulatrld anlalmaktadr.[5] Abbasi Halifesi el-Kaim bi-Emrillah nl E'ari mezhebi siyaset bilimcisi Maverd'yi diplomat olarak Turul Bey'in yanna gndererek el-Kndr aleyhtar ikayetleri Trk sultanna iletmi olmaldr. Bu ikyetler Kndr'nin azline ve tutuklanmasna daha sonra da idamna sebep olan en nemli olaylar arasnda yer ald muhakkaktr. Seluklu hanedan ailesinden baz ehzadelerin Ebu Nasr el-Kndr'nin yrtt dini, siyasi politikadan yana olduklar anlalmaktadr. Yani baz hanedan mensubu kiiler ve bunlara yaknl olanlar arasnda Mu'tezile eilimli kiiler ve ehzadeler vard. Bu Mutezile fikirlerin hanedan yeleri arasnda taraftar bulmas Seluklu ailesinin muallimi olarak nitelendirilen Trkmen Danimend Ali Taylu'dan (Danimendoullarnn ceddi) kaynakland sonucuna varmak imkan dahilindedir. Tarihi Beyhaki'nin anlattklarna baklrsa Buharal olan bu Trkmen Danimend Ali Taylu balangtan itibaren Seluklu ailesi ile temas halinde bulunmu ve Seluklu Devleri'nin kuruluunda pay sahibi olan bir kiidir. Kz vererek Seluklu ailesiyle akrabalk da tesis etmitir. Kaynaklarn bildirdiine gre Kutalm'n kaynpederi olmutur.)[6] Sryani tarihi Ebu'l'Ferec, Danimend Ali Taylunun olu ve Danimendolu Devleti'nin kurucusu Melik Ahmed Gazi'den Anadolu fatihi Sleyman ah'n days diye sz ederken bu gerei dile getirmektedir.[7] Kutalm'n bu Danimend Ali Taylunun damad ve talebesi olduu anlalyor. Kutalm ile Vezir Kndr arasnda da iliki bulunduu aktr. Bu durum Kutalm'n Kndri gibi Mutezile mezhebinden olduunu gsteriyor. bn'l-Esir'in Kutalm hakknda verdii bilgiler bunu te'yid etmektedir. Baknz bn'1 Esir ne diyor: ''alacak eydir ki Kutalm, Trk olmasna ramen astronomi ilmini ok iyi biliyordu. Bundan baka felsefe gelenei ile ilgili bilimleri de biliyordu. Kendisinden sonra oullar ve ahfad da felsefe geleneinden gelen ilimleri renmeye devam ettiler. Ve bu alanda isim yapm olan bilim adamlarn himayelerine aldlar. Bu durum onlarn dini inanlarnda prz meydana getirdi''.[8] Burada grld zere bu bilgileri veren E'ari mezhebinden olan bn'1 Esir, Kutalm'n astronomi ve felsefe bilmesini tuhaf bulmakta bu felsefi bilgilerin onun dini inannda yer tutmasn da ho bulmamaktadr. Bu yorum Kutalm'n Mutezile mezhebine eilimi bulunduunu gsteriyor. te slmda bu bilimsel gelenei yaratan da Murezile mezhebidir. Danimend Oullannn Kayseri ehir muhafz olduu bildiren bn'l-Kemal diye nlenen Kayserili lyas b. Ahmed adl bir zat Danimendolu Melik Ahmed Gazi'ye sunduu ''Kef'l-akabe'' adl astronomiye dair olan eserinin nsznde Melik Ahmed Gazi hakknda yle diyor: ,, Pek ok filozoflar ve faziletli kiiler ve dnyann drt bir yanndan akliyeciler ( ehl-i ukul ) o yce zata yneldiler ve her biri sahip olduklar ilimlerini yaymalar ve ilimlerini uyguladklar lde o Hazretin cmertlik denizinden pay almaktalar''.[9] Grld zere Melik Ahmed Gazi de aynen enitesi Kutalm gibi felsefe geleneinden gelen bir kiidir. Kendisine Danimend denmesi de bundandr. Kutalm'n oullar ve ahfad olan Trkiye Seluklularnn ilk sultanlar, dini ve ilmi konumlar hakknda fazla bir bilgi mevcut deildir. En azndan Anadolunun fatihi Sleyman ah-n babasnn yolunda ve onun anlaynda olduu rahatlkla sylenebilir. Trkiye Seluklular sultanlarnn da atalarndan gelen gelenei srdrdklerini bn'l-Esir bildirmektedir. Bununla beraber II. Kl Arslan'n felsefi konulara ilgi duyduunu ve bu konudaki ilm tartmalara katldn Sryani Mihail bildirmektedir.[10] bn Bibi 1. G. Keyhsrev'in bn Sina 'nn hayranlarndan olduunu bildirmektedir. [11] Mutaassb bir afii olan bn'l-Esir II. Kl Arslan'n dier olu II. Sleymanah iin yle diyor: ''Ancak onun itikadnn bozuk olduu felsefi inanlar tad bu inanta olan kimseleri himaye ettii onlara destek verdii bildirilmektedir''.[12] Demek oluyor ki bu bilimsel ve felsefi gelenek Anadolu'da devam etmitir. te buna benzer haberler Seluklular zamannda (ilk bir buuk asrda) Anadolu'da devlet adamlarnn Mu'tezile mezhebine yatkn olduklarn ortaya koymaktadr.
B. BLMN E DNTRLMES VE UYGULAMASl

Trkiye Seluklular Dnemi'nde devlet adamlarnn tabiat bilimlerine ve felsefeye ilgi duymalar bilim adamlarn bu alanda eserler vermeye ve fikir retmeye ynlendirmitir. Yukarda da ifade edildii zere bu dnemde te'lif edilen eserlerin hemen tamam bu bilimlere dairdir. Bu alandaki almalar bilimin i alannda uygulanmas ve insanlarn bilimden yararlandrlmas dncesinin domasna vesile olmutur. Bilimin ie dntrlmesi n plna km ve bunun uygulamas iin aba sarf edildii grlmektedir. II. Kl Arslan zamannda Kayseri'de yaayan Tiflisli Hubey bin brahim ''Beyan's-snaat'' adl

eserinde san'at alannda bilimden yararlanmann yollarn gstermeye almakta ve san'at alannda bilimden geni lde yararlanlabileceini savunmaktadr.[13] Ayn dnemde Diyarbekir Artuklular Devri bilgini Cizreli Ebu'l zz smail b. er-Rezzaz (602/1205) ''el-Cami' beyne'l-ilm ve'l-amel'' (ilim ile amelin birletirilmesi) adl eserinde pek ok otomatik makinelerin projesini izerek ilmin amele dntrlmesi yollarn gstermektedir.[14] Yukarda ad geen Kef'l-akabe adl eserde de bilim adamlarnn bilimi uygulamalar lsnde deer kazandlar derken bu hususu ifade etmi olmaktadr. Gene XIII. yzyln balarnda bir Kbrev eyhi olan Necmeddin Daye de Sultan Alaaddin Keykubad'a sunduu Mirsad'l-ibad adl eserinde sanat ilmin insan ruhunda meydana getirdii gcn neticesi olarak grmekte ve san'at insann sahip olduu ilmi sayesinde akln direktifi ile kulland birtakm alet ve edavat vastas ile ruhunu eya zerinde gstermeye almasdr eklinde tarif ederek ilim ile san'at arasndaki ilikiyi belirtmeye almaktadr.[15] Bu dncenin Anadolu'da bir sre gelime gsterdii ve uygulama alan bulduu grlmektedir. O devirde bu zihniyetin uygulayclar Anadolu'nun hirfet ve zenaat erbab olan Ahiler idi. Anadolu'da Ahi tekilatnn kurucusu olarak tannan Ahi Evren'in bu konuya zel bir nem verdii grlmektedir. O eserlerinde sk sk ilmi i ve sanat alannda kullanmak gerektiini ifade eder.[16] lmin amelden nce geldiini ilimsiz amelin fayda saylamayacan kii ilmini uygulad lde makbul insan olacan savunmaktadr.[17] Bir baka yerde de insan ruhunda teorik (nazar) ve pratik (amel) gler bulunduunu bu iki gcn birlikteliini vurgulayarak ilimle oluan ruhtaki irade ve kudretin pratik gc meydana getirdiini ve bunun i ve retime ynlendirilmesi fikrini savunmaktadr.[18] Zaten Anadolu'da Ahi tekilatnn kurulu amalarndan biri de ilmi eitli san'at alannda uygulamaya koyarak ve toplumu bundan yararlandrma lksnn pratie dnmesidir. Yukarda arz etmeye altm zihniyetin Anadolu Ahi Tekilat'nn kurulmasna vesile olduunu sylemek istiyorum. Demek oluyor ki Ahi tekilat Anadolu'da tabiat ilimleri alanndaki almalarn nda kurulmutur. Burada unu da belirtmek durumundaym: Seluklular zamannda Ahilik bilimsel bir temele dayanmakta iken ve bilimin verilerinden pratik hayatta yararlanmay esas alm iken Osmanllar dneminde Ahiliin bu bilimsel ynnn alglanamad veya bu ynyle Ahiliin Osmanllara intikal etmedii anlalmaktadr. Nitekim Ahiliin fikir babas olan Ahi Evren'in ve eserlerinin Osmanl ulemas tarafndan bilinmemesi ve tannmamas ve hatta Seluklular Dnemi'ndeki Ahi evreleri ile ilgili bilgilerin Osmanllara intikal etmemesi de bunu gstermektedir. Bunun da en nemli sebebi Kseda yenilgisini takip eden bir asr boyunca (1243/1335) Anadolu'da hkm sren Mool iktidarnn Ahi Evren Hace Nasirddin Mahmud ve arkadalar zerindeki ar iddetli ve zalim bask ve takipler sonucu onlarn eserlerinin yaylamamas ve okunamamas, onlarn yaratt bilimsel gelenein Anadolu'da devam etmesini engellemi olduunu dnyorum. Ahi Evren eyh Nasirddin Mahmud ''Letaif-i Hikmet'' adl eserinde Ahiliin kurulu felsefesini yle ifade etmektedir: Allah insan medeni tabiatl yaratmtr: Bunun anlam udur: Allah insan yemek imek giyinmek evlenmek mesken edinmek gibi ok eylere muhta olarak yaratmtr. Hi kimse kendi bana bu ihtiyalar karlayamaz. Bu yzden demircilik, marangozluk gibi birok meslekleri yrtmek iin ok insan gerekli olduu gibi demircilik ve marangozluk da birtakm alet ve adevatla yaplabildii iin bu alet ve adevat tedarik iin de ok sayda insana ihtiya vardr. Bylece insann (toplumun) ihtiya duyaca btn san'at kollarnn yaatlmas gerekir. Bu halde toplumun bir kesiminin san'atlara ynelmesi ve her birinin belli bir san'atla megul olmas gerekir ki toplumun btn ihtiyalar grlebilsin.[19] te Ahilik bu duygu ve dncelerin sonucu olarak ortaya km olduunu sylemek istiyorum. Gene Ahi Evren san'atkarlarn i ortamndaki alma dzenleri hakknda da yle bir fikir beyan etmektedir: '' Bir ok insann bir arada almas san'atkarlar arasnda rekabet ve mnazaaya sebep olabilir nk bunlarn her biri kendi ihtiyacna ynelince menfaatler atmas ortaya kar. Karlkl hogr ve affetme olmad zaman mnazaa ve ihtilaf zuhur eder. O halde bu insanlar arasndaki ihtilaf halledecek kanunlar koymak gereklidir. Bu kanun eriata uygun olmal ki ona uyulsun ve insanlar arasndaki ihtilafn halline vesile olsun. htilafsz bir ortam yaratlnca herkes rahata umduunu elde eder. htilaf zuhurunda ise bu kanuna mracaat ederek ihtilaflar ortadan kaldrlabilir. Peygamberlerin eriat koymalar bundandr. ''[20] yle grnyor ki, Ahi Evren Hace Nasiryddin Mahmud'un bu fikirleri dorultusunda tarih boyunca Anadolu' da Ahi iyerlerinin ynetmelikleri olan Ahi ecerenameleri Ahi Ftvvetnameleri meydana getirilmi ve ahilerin alma ortamndaki dzenleri bu eserlerde tespit edilen kurallar erevesinde salanmtr. Ahiler de bu kurallara kuvvetli bir iman ile bal olmulardr. Tarih boyunca Ahi i yerlerinde bir gelenek halinde srdrlen treler bu kurallara dayanmaktadr. bn Haldun sanat ve sanat kollarn uygarln gerei olarak grmektedir.[21] Anadolu Seluklular Devri'nin en gl filozofu olan Ahi Evren eyh Nasirddin Mahmud da toplumun mutluluk ve refah iin btn sanat kollarnn yaatlmasnn gerekli olduunu savunmutur. Onun, hvan's-safa'nn bu

konudaki grlerini tercih ettii grlmektedir.[22] Ahi Evren'in hvan's-safa risalelerini ok iyi mutalaa etmi olduu grlmektedir. Bu da Ahinin tabiat ilimleri alannda derinlemi olduunu ortaya koymaktadr. Ahi tekilatnn piri olan zatn bu bilimsel kiilii Ahi tekilatnn kuruluunda bilimin ne kadar nemli bir yeri bulunduunu gstermektedir. Ahi Evren btn san'at erbabnn belli bir yere toplanmalarn ve orada sanatlarn icra etmelerini de tlemektedir. Bu konuda aynen yle diyor: ''Toplum eitli sanat kollarn yrten insanlara muhta olduuna gre bu sanatlarn her birini yrten ok sayda insanlarn belli bir yerde toplanmalar ve sanatkarlarn her birinin kendi sanatlaryla megul olmalar salanmaldr ki toplumun btn ihtiyalar grlebilsin. ''[23] Ahi Evren'in bu szlerinden ehirlerinde sanayi arlarnn kurulmas fikrinin ortaya atldn gryoruz. Ahilik ve Ahi tekilat ite bu dncelerin uygulamaya koyulmasnn tabii bir sonucu olarak domu ve gelimitir. Ahi Evren eyh Nasiruddin Mahmud'un bu dnceleri, devrin sultanlar ve yneticileri tarafndan benimsenmi olduu ve uyguland anlalmaktadr. Zira Ahi Evren ilk yerletii yer olan Kayseri'de Ahilere mahsus byk bir sanayi sitesinin kurulmu olduunu baz kaynaklardan renmekteyiz. Ahi Evren'nin kayn pederi eyh Evhadddin Hamid el Kirmani (635/1237) adna Muhammed es Sivasi tarafnda kaleme alnan Menakb- eyh Evhad'd-din-i Kirmani adl eserde bildirildiine gre Kayseri' de bir dericiler arss, bunun bitiiinde de Klah dz1ar ars bulunuyordu.[24] Ayn eserin bir baka yerinde de Kayseri'de bakrclar arsndan da sz edilmektedir.[25] Bu eserde Kayseri'de dokumaclar ve rgcler arsndan da bahsedilmekte, Evhadd-dini Kirmani'nin mridlerinin buradan stanbul'a ve dier Rum beldelerine hal ve kilim ihra ettikleri bildirilmektedir.[26] Devrin tarihisi bn Bibi de buradaki Debbalar (dericiler) arsndan bir vesileyle bahsetmektedir.[27] Debbalarn piri olan Ahi Evren'in evi de bu debbalar arsnda bulunan Hanikah'a bitiik idi ve bir kaps Hanikah'a bir kaps da camiye alyordu.[28] Ahi tekilatnn lideri Ahi Evren Hace Nasirddin'in burada faaliyetini srdrd tespit olunmaktadr. Seluklular zamannda Kayseri ' de teekkl eden Ahi tekilatnn yannda Trkmen hanmlarnda kendi aralarnda rgtlendikleri ve onlarn kurduu rgte de Bacyan- Rum (Anadolu Baclar) dendii tespit olunmaktadr. Kayseri'deki bu sanayi sitesinde bulunan rgcler ve dokumaclar arsnda Ahilerin kzlar ve hanmlar da el sanatlarn burada icraa ediyorlard. Hatta Yenierilerin balarna giydikleri Akbrk'n ilk defa Kayseri'deki Klah dz1ar arsnda Baclar tarafndan imal edildiini tespit etmekteyiz. Trkmen eyh Evhadd-din Hamid el Kirmani'nin kz ve Ahi Evren'in ei olan Fatma Bac (Fatma Hatun) da bu rgtn lideri konumunda olduu anlalmaktadr.[29] Bu konuda mstakil bir eser yaynlam olduumu da burada hatrlatmak isterim.
C. AHLN SELUKLULARDAN OSMANLILARA NTKAL

Yukarda aklamaya altm Seluklular zamanndaki fikri ve ilmi gelimenin birtakm siyasi, sosyal ve kltrel gelimelere bal olarak tedricen zayf1ad zellikle de Moollarn 1243 ylnda Anadolu Seluklular Devleti'ni hakimiyetleri altna almalarndan sonra bu alandaki almalarn tamamen yok edildii gzlenmektedir. Bu dnemde Seluklu merasndan Pervane Muinddin Sleyman, Vezir Taceddin Mu'tez, Sahip Ata Fahrddin Ali ve Nuruddin Caca'nn Orta Anadolu'da Ahi ve Trkmen evreler zerindeki ar siyas ve fikr basklar ve birok vilayetlerde gerekletirdikleri katliamlar sonucu Ahi ve Trkmen evreler byk kalabalklar halinde uc blgelere g ermek zorunda kaldlar. Bu emirler sultandan aldklar bir fermana istinaden Ahi ve Trkmen evrelerin ellerindeki iyerleri medrese, tekke ve zaviyeleri msadere ediyorlard.[30] Bu durumda Ahiler, Ekberler, Bekta ve Baba derviler, Haydar ve Evhad derviler gibi dintasavvuf zmreler yannda bunlarla i ie olan Kaylar, Germiyanllar, Bozoklar, Salutlar, Avarlar gibi mill unsurlar da uc blgelere gyorlard. zellikle Danimend ilinden daha kalabalk gruplar g ediyorlard. Nitekim, Manzum Hac Bekta velayetnamesinde Hac Bekta'n zaman zaman halife ve mridlerine uc blgelere gmelerini ya emretmekte veya tlemektedir.[31] Velayetnamenin dier bir nshasnda[32] Hac Bekta'n dost- sadk' olarak tantlan eyh Sadrddin-i Konev de ''vasiyyet'' inde genlerin ve gc yetenlerin u Diyar- Rum'u (Anadolu'yu) terk etmelerini tlemektedir.[33] Yz sene aralksz devam eden bu gler, uc beyliklerin ve Osmanllarn insan potansiyelini oluturuyordu. Osmanl Devleti'nin kuruluunu ve yaplanmasn salayan fikr dinamiklerin banda Ahi Evren diye tannan Krehirli Hace Nasirddin Mahmud el Hoy'nin (1261) ba mimar olduu Ahilik hareketi ve Hac Bekta- Horasan (1271) mektebinden ne'et eden Bektailik hareketi ve eyh Saruddin-i Konev (1275) ve talebelerinin Anadolu'da balattklar ekberiye hareketi bulunmaktadr. Bu dinfikr hareket Orta Anadolu orijinlidir. Her hareketin pirleri olan Ahi Hace Nasreddin Mahmud Hac Bekta- Veli Sadrudin-i Konev ada olup aralarnda sk bir dostluk, gnldalk ve lkdalk bulunmaktadr. Zaman zaman bir araya gelip grmeleri olmu ve mektuplamlardr.[34]

Anadolu Seluklular zamannda ortak bir din ve siyas dn ve anlay iinde bulunmulardr. Bu pirler o dnemde Anadolu'yu igal eden Mool iktidar ve bu igalci g yanls olan ynetici ve evrelere kar menfi bir tavr iinde bulunmulardr. Bu pirin dini ve siyas birliktelii onlara bal olanlar arasnda da kendisini gstermi ve bu fikr hareketin mensuplar Osmanl Devleti'nin hizmetinde birbirleriyle uyum iinde faaliyet gstermelerine vesile olmutur. Bu durum Osmanl Devleti'nin salkl bir ekilde yaplanmasna gl bir birlik ve beraberliin olumasna ve devletin hzl bymesine g katmtr. Bu zmreler devlete hizmeti din bir heyecan ve iman halinde yrtmlerdir. Bu devrede Anadolu'da akl ilimlerle ve bilimle uyumlu ve hatta tabiat ve eyann srlarn inceleyip aratrmaya esas alan tasavvufi bir duyu ve dn biimi (faklik) olumu iken.[35] Mool istilasndan sonra bu duyu ve dnte olan Ahi ve Trkmen ve evrelerin tekilat ve tarikatlar datlm akl ilimlere muhalif olan evrelerin merepleri n plna kmtr. Bu durumda Anadolu'da tabii ve akl ilimler tamamen himayesiz kalmtr. Mool istilasndan sonra Anadolu' da hzl bir mistikleme grlmektedir. Bunun sonucu olarak bu dnemde telif edilen eserlerin byk ekseriyeti tasavvuf-din ve edeb eserlerdir. Bunda Mool iktidarnn yannda ran evrelerin de byk rol grlmektedir. Anadolu'daki bu fikr ve ilm geliim ve deiimin sebeplerini maddeler halinde aklamak gerekirse; I. XIII. asrn ilk eyreinden itibaren ok sayda mutasavvf ve derviler Mool istilas nnden kap Anadolu'ya snmlardr. Bu tasavvufi zmrelerin Anadolu'da faaliyet gstermeleri sonucu Anadolu'da fikr denge tasavvuf lehine bir gelime gstermitir. II. Mool iktidarnn Anadolu halk zerinde yaratt iddetli fikr ve siyas bask ve gerekletirdii acmasz katliamlar Anadolu halkn bezginlie ve midsizlie sevk etmitir. Bu durum me'yus ve aresiz insanlara umut ve huzur kayna olan tekke ve zaviyelere rabeti arttrmtr. Bu hzl gelime akl ve tabii ilimlere kar ilgiyi azaltmtr. III. Moollarn Anadolu'da gerekletirdikleri katliam ve zulmle de pek ok aydn, kltrl ve bilge kiilerin telef olmasna veya Mool zulmnden kap Anadolu'yu terk etmelerine, Ahi tekilatnn ba mimar Ahi Evren ve arkadalar da Krehir' de katliama uramalarna sebep olmutur. IV. Mool hakimiyeti, Anadolu Seluklu Devleti'nin siyasi otoritesinin ve ekonomik gcnn zayflamasna sebep olmutur. Bu durumda ilim adamlarnn himayesiz kalmalarna ve Anadolu'dan gmelerine yol amtr. Ancak XIII. asrn sonlarnda istiklallerini ilan eden Trkmen beylerin -snrl da olsa baz ilim ve fikir adamlarn himayelerine aldklar grlmektedir. V. Mool iktidarnn himayesini kazanan Mevlana Celaleddin-i Rum ve etrafndakilerin Anadolu'da fikri stnlk kurmalar da akl ilimlerin gerilemesine sebep tekil etmitir. Zira Mevlana Celaleddin-i Rum, babas Bahaddin Veled hocalar Seyyid Burhaneddini Tirmiz ve ems-i Tebriz, olu Sultan Veled genel olarak akla ve aklcla muhalif kiilerdir. Bunlarn Anadolu' da aklcla akl ilimlerle uraanlara kar sava amalar ve Mool iktidarnn destei ile fikr stnlk kurmalar Anadolu'da aklcln gerilemesine felsefe ve pozitif ilimlerin horlanmas zihniyetini dourmutur. Btn bu hususlar, Ahiliin kurulu dneminde Anadolu.da mevcut olan bilimsel zihniyetin Osmanllara intikal etmesine engel olmutur. Mool iktidar dneminde Ahi ve Trkmen evreler zerinde yaratlan iddetli bask ve yok etme siyaseti bu evrelerin tannamamasna ve eserlerinin yaylamamasna sebep olmutur. Osmanl ulemasnn Ahi Evren, Taptuk Emre, Yunus Emre, Evhadddin-i Kirman, Baba lyas-i Horasan, Hac Bekta- Veli ve daha pek ok Trkmen evreler hakknda sahih bilgiye sahip olamamalar bundan kaynaklanmtr. Ahi Tekilat, Osmanl Devleti'nin yaps iinde yer alm olmasna ramen bu tekilatn piri olan Ahi Evren Hace Nasruddin'in eserlerinin Osmanllar dneminde okunmad ve bilinmedii gzlenmektedir. Bu durum da Ahiliin bilimsel temelinin Osmanllara intikal etmediini gstermektedir.

Geri

------------------------------------------------------------------------[1] Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi retim yesi / Trkiye [2] . A.g.e, stanbul 1332, s 205

[3] Fatih (Sleymaniye) Ktphanesi, nr. 5426, yp. 193a.

[4] bn.l-Esir, el-Kamil fit-Tarih, Beyrut 1966, X. 33; M. erefeddin Yaltkaya, ''Selukiler Devrinde

Mezahib'', Trkiyat Mecmuas, stanbul l925, I, 102-105 [5] bn Tariberdi, en-Nucumu'z-zahire, V, 54, ''Selukiler Devrinde Mezahib'', s. 104

[6] Beyhak Tarihi, ner. Ekber Feyyaz, Tahran 1371 , s. 641 ve 660. [7] Eb'I-Ferec Tarihi, Terc. . Rza Dorul, Ankara 1950, I, 331-332. Arap tarihilerinden Badatl bn Hamdun'da bu bilgiyi teyit etmektedir Bkz. Tevarih's-sinn, Topkap Krp (III Ahmed) nr. 2981, yp. 156a [8] el-Kamil fi't-tarih, X, 36-37.

[9] Fatih Sleymaniye Krp. nr. 5426, yp. 250a. [10] O. Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1971, s. 230-233 [11] .el Evamir'l-alaiyye, ner. A. Sadk Erzi, Ankara 1956, s 25. [12] el-Kamil, XII, 196 [13] Karib elebi, Kefu'z-zunun, I, 261. Bu eserin bir nshas Tokat, Zile le Ktphanesinde bulunuyor. Eser Trkeye de tercme edilmitir. Trke tercmesinin bir nshas Badatl Vehbi Ef. (Sleymaniye) Krp nr. 2253'de kaytl olup 954 (1548) istinsah tarihlidir. [14] Topkap Saray Mzesi (III Ahmed Ksm) Krp. nr 3472 ve 3350. Topkap Saray Mzesi (III Ahmed Ksm) Krp. nr 3472 ve 3350. [15] Mirsad'l-bad, ner. M Emin Riyahi, Tahran 1366, s 532-533 [16] Ahi Evren, Tabsiret'l-mbredi ve Tezkiret'l-mnteh, Nuru Osmaniye Krp nr. 228, yp. 72a73a. [17] Ahi Evren, Letaif'I-Hikme, ner. G. Hseyn-i Yusuf, Tahran 1340, s 259, Nir: bu eseri baz yanl bilgi ve kayrlara dayanarak Kad Siracddin Mahmud el-Urmev'ye nisbet etmitir. Bu nisbet katiyyen yanltr. Aslnda bu eser Ahi Evren'in ''Letaif'l-Giyasiyye'' adl eserinin hulasasdr. Ahi Evren, Letaif'I-Hikme, ner. G. Hseyn-i Yusuf, Tahran 1340, s 259, Nir: bu eseri baz yanl bilgi ve kayrlara dayanarak Kad Siracddin Mahmud el-Urmev'ye nisbet etmitir. Bu nisbet katiyyen yanltr. Aslnda bu eser Ahi Evren'in ''Letaif'l-Giyasiyye'' adl eserinin hulasasdr. [18] .Letaif'I-Hikme, s.138-142.

[19] A.g.e., s. 145. [20] A.g.e., s. 145-146 [21]Mukaddime, Beyrut (Tarihsiz) s. 400-402 [22] Resail hvani's-safa, (ner. Batrus el Bostan, ) Beyrut (Tarihsiz), I, 280-292. [23]. Letaif'l-Hikme, s 145. [24]A.g.e, ner. B. Furun-fer, Tahran 1347 , s. 158. [25] A.g.e., s. 68.

[26] 25. A.g.e., s 108 ve 118. [27]. el-Evamir'l-alaiyye, s. 527 .

[28] Menakb- Evhad'd-din-i Kirman, s. 158. [29] Bkz. M. Bayram, Fatma Bac ve Bacyan- Rum, Konya, 1994.

[30] . M. Bayram, Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, Konya 1991, s. 116-127 [31] Hac Bekta le Kitapl nr. 200, yp. 183b-187b. [32]Hac Bekta le Kitapl nr. 119, yp 196a'da (derkenarda) [33] O. N. Ergin, Sadreddin Konev ve Eserleri, arkiyak Mec. stanbul 1958, II, 82-83

[34] M. Bayram, Sadruddin Konev ile Ahi Evren eyh Nasrud-din Mahmud'un Mekruplamas'' S.. Fen-Ed Fak. Edebiyat Dergisi, Konya 1983, Sa. 2, s. 51-75 [35] M Bayram, Evhad'd-din Kirman ve Evhadiye Hareketi, Konya 1999,s. 55-78

Geri