OSMANLI'DAN CUMHURYET'E TRKYE'DE MERKEZYETLK- ADEM- MERKEZYETLK PRAT ZERNE NOTLAR

Mustafa KMEN* GR Toplumlarn, bugnk devlet, siyaset ve ynetim anlaylarnn, yaplanmalarnn, gemiin mirasndan etkilenmediini sylemek olduka zordur ve bu anlamda toplumlar, nceki nesillerden miras olarak aldklar kurumlarn, deerlerin ve davran biimlerinin ykn tarlar. Dier bir deyile, ekonomik, sosyal, siyasal, idar ve kltrel anlay ve yaplanmalar, insanlk ve toplumlarn tarihi iinde, kmlatif nitelikli olarak ve tarihi sreklilik seyrini izleyerek var olagelirler. Devletler, milletler ya da baka parametreleri esas alarak yaplan toplum ayrmlarnn hepsi iin geerli olan bu nitelikler, ayn zamanda belirli bir deiimi ve dnm de ierir ya da iermesi gerekir. Bu almada, ite bu sreklilik, deiim, dnm ya da tam tersi anlay ve yaplanmalarn belirli izgiler itibariyle Osmanl'dan Cumhuriyet'e aktarlan temel nitelikleri, zellikle merkeziyetilik-adem-i merkeziyetilik ilikileri balamnda ele alnacaktr.

I- KLASK DNEMDEN TANZMAT'A SYAS-DAR SSTEM VE YNETM YAPISINDA SORUNLAR Gerek coraf alan ve siyas otorite, gerekse ekonomik zenginlikler bakmndan, Kanuni Sultan Sleyman dneminde gcnn zirvesine ulaan Osmanl Devleti, ayn dnemde, duraklama ve gerileme tohumlarnn yeermesine elverili bir srecin iine de girmi bulunuyordu. Fatih dneminde ulalan ekonomik, sosyal ve idar boyutlu olgunlama, Kanun dneminde zirveye ulamakla birlikte, belki de gelimenin ortaya koyduu imkanlar nedeniyle, bir geveme ve bozulmay da beraberinde getirmitir. Ekonomik, sosyal, asker, siyasal, idar ve i-d olmak zere birok nedeni bulunan bu srecin ayrntlarna girmemekle birlikte, Tanzimat' getiren yolda, konumuzla ilgili baz temel noktalara deinmek gerekir. Klasik dnemden Tanzimat'a uzanan izgide Osmanl devleti bir gevemeyle birlikte gerileme ve bozulmay da ieren yaama srecine girmitir. te ve dta hayranlk

uyandran Klasik Osmanl Sistemi, XVI. Yzyln sonlarndan itibaren deien i ve d dinamiklere ayak uydurmakta yetersiz kalm ve bu durum buhran dneminin balangcnn habercisi olmutur. Dnemin nde gelen kiilerinin durumun slahna ilikin grlerine ramen, brokratik kadrolarn henz byle bir kanaati kabullenmeye hazr olmadklar grlmtr. Bu kadrolara gre lkenin eitli blgelerinde meydana gelen sath problemler, kkl temellere dayal sistem bozukluunun bir sonucu deildi. Bunlar geici arzalard ve Mslmanlarn Franklardan renebilecekleri hibir ey olamazd. Buna karlk yer yer ortaya kan huzursuzluklar ve skntlar Osmanl aydn ve brokratnn bu konular zerinde dnmelerine sebep oldu.[i] Bu balamda, gelimeler eski klasik sistemin terk edilmesi, rvet ve kayrmacln yaygnlamas gibi nedenlere balanrken dier yandan da dnemin baz aydn ve brokratlarnca yneticilere sunulmak zere ortaya konan zm nerilerini ieren siyasetnamelerin hazrlanlmas yoluna gidildi. Bunlarn farkl ve eitli ierikleri bulunmakla birlikte zellikle tmar sisteminin ileyiine ilikin deerlendirmeler dikkat ekicidir. Halil nalck'a gre, XVII. Asr balarnda mparatorluun kn haber veren Osmanl siyaset-nvislerinin, bilhassa tmar sistemi zerinde durmalar da sebepsiz deildir. kndan itibaren tmar sisteminin tarih tekaml gsterilmekle, Osmanl mparatorluunun asl ats ve tarihinin esas amillerinden biri meydana karlm olacaktr. [ii] Kemal Karpat da geleneksel Osmanl toplumundaki toprak sistemini, elitlerin douunu etkileyen ve bu snflarn hem geni halk kitleleri, hem de resm devlet kurumlaryla ilikilerinde onlara baz gler salayan temel ekonomik kurum olarak[iii] ele almaktadr. Toprak sistemi, Osmanl Devletinde ekonomik, siyas ve idar yaplanmann odak noktasn oluturmaktadr denilebilir. Osmanl Devletinin Tanzimat'la sonulanan yozlama ve gerileme srecinin birok nedeni bulunmakladr ve bunlarn hepsi birbiri ile yakndan ilgilidir. XVII. yzyla gelindiinde, hem merkezi idarenin hem de eyalet ve sancak ynetimini klasik eklinden tamamen ayrlm olduu grlmektedir. Bunun temel nedeni ise tmar sisteminin niteliindeki deime ile ilgilidir. Harp glerinin oluturulmasnda artk eyalet askerleri iinde tmarl sipahilerin yerini, valilerin kaplarnda besledikleri ve eitli adlarla anlan askerler almlardr. Bu yzyldan itibaren lke ynetiminin temel birimi saylan sancaklarda da nemli deiiklikler grlmeye balanmtr. Tmar sisteminin bozulup yerini iltizamla ynetime brakmas yan sra vezir rtbesini alm kimselerin oalmas, bunlar iin unvanlarna uygun grevlerin bulunmamasna yol amt. Daha nceleri ulema snf iin bavurulan uygulamaya ynetimde de yer verilmitir. Vali olmas gerekirken bo eyalet bulunmad iin atanmas yaplamayanlara duruma gre bir veya birka sancan geliri arpalk olarak verilmitir. XVIII. yzylda bu sistem iyice yer etmi, birok sancak arpalk olarak vekillerce ynetilir olmutur. Bunun yannda XVII. Yzyldan itibaren Osmanllarda toprak, devletin

denetiminden karak fiilen beylerin yerli gl ailelerin malkaneleri durumuna gelmeye balamt. XVIII. Yzyln bitiminde Dou Anadolu'nun yan sra batda da derebeyleme eilimleri artmt. XIX. Yzyln balarndan itibaren mparatorluk gn getike her bakmdan kt duruma dmekteydi."[iv] Bu sre beraberinde zm araylarn ve bir takm nlemlerin alnmas zorunluluunu da getirmekteydi. III. Selim ve II. Mahmutun abalarn bu balamda deerlendirmek gerekir. Ancak, bu dnemde ortaya konan btn reform ve slah almalar bu gidii durdurmaya yetmemitir. Osmanl Devletinin ve toplumunun 1600'l yllardaki sarsntlardan sonra belirginleen deiimi, XVIII. Yzyla varldnda, ok daha deiik bir yap ve yeni anlaylar ortaya kard. Artk ne lke iinde padiahn mutlak gcnden sz etmek mmknd, ne de da dnk genileme siyasetinden. XVIII. Yzyldan sonra Osmanl Devleti bambaka bir deiim iine girdi; bir zamandr ba edemedii Avrupa'nn karsnda tutunabilmek iin gittike Avrupallardan daha ok ey renmeye, Avrupa kurumlarn kendine mal etmeye, ksacas Avrupallamaya, Batllamaya balad. Burada vurgulamamz gereken, batllama srecine giren Osmanl devletinin XVI. Yzyldaki devlet yapsndan ok uzak olduu, hatta bir bakma eski gllnn aray iinde batllama yoluna girdiidir. Yine, Osmanl kurumlarnn i dzende ve d genilemedeki etkinlii birbiriyle ilikili olduu gibi bu kurumlarn deiiminde de i ve d etkenler karlkl rol oynamtr. [v] Bu etkenlerin gsterdii ya da zorlad ortak hedef ise, birtakm reform ve slahat almalarnn yaplmas ynndeydi. Bu ynde ortaya konan reform almalarnn ortak amacn, imparatorluu yeniden canlandrmak ve Avrupa'nn gc ile uygarlnn giderek artan biimde egemen olduu bir dnyada kendini korumak dncesi oluturuyordu. Bir tr meydan okuma niteliinde ortaya kan bu deiim sreci asker ve ekonomik bir altyapy ve ayn zamanda bu ynde ortaya konacak birtakm abalar gerekli klyordu. lber Ortaylya gre, Osmanl mparatorluu, Bat Avrupa karsndaki geri kalmln XVIII. yzyldan beri asker-teknik reformlarla kapatmaa almtr. Ancak modernleme ile idar, hukuk, mal reformlarn kanlmazl da anlalmtr.[vi] Ayn konuda Davison da, eitim sisteminde, adaletin salanmasnda, hukukun modern yaamn ihtiyalarn karlayacak biimde yeniletirilmesinde ve kamu ynetiminin rgtlenmesiyle etkinliinin salanmasnda da ilerleme kaydedilmesinin nemine dikkat ekmektedir. Ona gre Reform hareketlerinin arkasndaki temel drt, Avrupa'nn gzn boyamak deil, tersine, eitli alanlarda baz Batl fikir ve kurumlarn benimsenmesini ya da uyarlanmasn ieren i reorganizasyon tedbirleriyle imparatorluu yeniden canlandrmakt. Osmanl yaamnn eitli alanlarndaki reformlar birbirine bal bulunmasna ve herhangi bir alanda kaydedilecek ilerleme mutlaka dier alanlara da yansyacak olmasna

ramen, ynetimin reform srecinin merkezinde yer ald ve bu yzden ynetim yapsyla idar sistemin etkinliinde yaplacak reformlarn dier alanlarda baarlabilecek reformlar byk lde etkiledii gerei deimez. Her deiikliin dier deiikliklere bal olduu bu dnl srete, btn alanlardaki reformlarn planlaycs ve yrtme arac daima hkmettir. Otokratik Osmanl gelenei ile Osmanl toplumunun XIX.yzyldaki yaps gz nne alndnda baka trls de olamazd. Eski idare sisteminin XVI. yzyln sonlarndan itibaren rmesi ve o tarihten sonra imparatorluun i bnyesindeki basklar karsnda yetersiz kalmas, Osmanllarn zayfln balca nedenlerinden birini oluturur. Bu balamda reformlar da yukardan gelmek zorundayd. Yukardan aaya reform Tanzimat dneminin ayrt edici zelliiydi; kald ki bu zellie o dnemden nce de daha sonra da ska rastlanmaktadr. nisiyatif merkez hkmetten gelmitir, halktan deil. Reformu yapan kurum hkmetin kendisi olduu iin, ynetim yapsn ve idar uygulamalar dzeltmekte atlan admlar burada zerinde durulmay hak eden konulardr.[vii] Bu anlamda, hem Tanzimat'n kendisi ynetim merkezli bir reform giriimi olduu iin hem de almamzn temel konusunu ynetim oluturduu iin, burada arlkl olarak Tanzimat'n ynetim konusunda getirdii deiikliklere ve zellikle de merkeziyeti adem-i merkeziyeti anlay ve yaplanmalara deinilecektir.

A) Sanayi Toplumuna Geen Bat, Osmanl-Trk Toplumu ve Modernleme Geleneksellikten modernlie gei anlamnda en az drt yzyllk bir gelime ve deime srecinin sonunda Bat, XVIII. yzyla gelindiinde yepyeni bir dneme girerken ayn zamanda kendi i dinamiklerinin ortaya koyduu bir modernlemeyi de yaamtr. Bat Avrupa'da XVII. Yzyldan balayarak bilim ve teknolojide meydana gelen gelimelerin neden olduu ekonomik byme, toplumlar, adna modernleme denilen yeni bir yaam tarzna, kltrel ve kurumsal deiim srecine sokarak, etkileri dnya apnda hissedilen bir sosyal ve siyasal rgtlenme biimi yaratt. Bu srele insanlk, modernite denilen yeni bir yaam biimine ve modernizm denilen ve dne ait olmayan bir dnyada yeniden ekillenmeye balad. Kkeninde Batnn tarihsel ve toplumsal geliim ve deiim srecinin bulunduu bu yeni durumu konumuz asndan tarm toplumundan sanayi toplumuna gei olarak nitelendirebiliriz. Teknolojik, ekonomik, sosyal, kltrel ve siyas-idar btn ynleriyle bu noktada Bat, dinamiklerini ve kontroln kendisinin belirledii bir ereve ierisinde, Batd toplumlara fark atm, bu farkllama ve nclk pozisyonu nedeniyle de modernleme ya da Batllama gibi bir kavram Bat-d toplumlarn gndemine yerletirmitir. Bu yeni

durumu ve gelimeyi gelimi ve azgelimi lkeler-toplumlar ayrm eklinde de ifadelendirmek mmkndr. Artk, tarm toplumundan sanayi toplumuna geen Bat, ynlendiren ve kendisine benzenilmeye allan, Bat-d toplumlar da bu yeni durum karsnda kendine bir yer ve yn belirlemeye alan bir baka deyile yeni durumu intibak etmeye alan konumundadr. Bu erevede ve yukarda ele alnan durumu ile Osmanl-Trk devletine baktmzda, modernleme, batllama abalarn anlamak mmkn olabilir. Ancak burada, Osmanl devleti ve toplumunun kendi i dinamikleri ve zaman iinde bu balamda ortaya kan deimeleri de gz ard etmemek gerekir. Hem, Avrupa karsnda gl olmak, eski halini tekrar istirdat etmek gibi savunma ve kurtarma abalarn hem de, gl hale gelen Avrupa'ya benzeyerek kurtulma gibi farkl saiklerle ortaya konan ve daha ok Tanzimat'la belirginleen slahat hareketlerine tekabl eden bu abalar, i ve d dinamikleriyle birlikte, bu dnem Osmanl-Trk toplumunun ve arlkl olarak siyas-idar sisteminin tepkilerini dile getirmektedir. Sonu ve yaanmakta olan, ekonomiden sosyal ve kltrel yapya ve oradan da siyas-idar yapya kadar bir modernleme, batllama srecidir. Bu srete, konumuz asndan ortaya kan iki noktay amakta yarar vardr. Bunlardan birincisi, bu dnemin hem Avrupa hem de Osmanlnn kendi dinamikleri asndan bir merkeziyet a olmasna ramen uygulamada ortaya konan ve bir zorunluluu ieren adem-i merkeziyet anlaydr. Dieri ise, resmi Batllama srecine dnen Tanzimat ve sonrasnda ortaya kan tepkiler ve bu tepkilerin Osmanldan Cumhuriyete uzanan bir izgi oluturur nitelikteki pozisyonu ile ilgilidir. Bu anlaylarn zellikle siyas-idar sistem iindeki arlkl konumu balamnda Tanzimat'tan Cumhuriyete ve gnmze kadar oluan yerel ynetim ve merkeziyeti-adem-i merkeziyeti anlaylar ile yaplanmalar zerindeki etkisi yadsnamaz.

B) Ynetimde Modernleme abalar ve Merkeziyetilik anda Adem-i Merkeziyetilik Klasik Osmanl idaresinin zaaf ve knn her alanda iyice belirgin hale gelmesi ve reform ihtiyacn tartmasz ncelikli sorun niteliini kazanmasyla birlikte, XIX. yzyl, Osmanl toplumu iin tam bir dnm ve reform a olarak tarihte yerini almtr. Bu anlamda XVIII. yzylda balayan asker alandaki yenilik giriimleri, XIX. yzyla gelindiinde, mal, idar, sosyal ve kltrel yeni ierikler kazanmtr. III. Selimle giderek belirginleen yeniletirme hareketleri II. Mahmutla kendini arlkl olarak belli etmeye balamtr.

III.Selimin ferormlar pek baarl olmamsa da, halefleri iin gedikler am yol gstermiti. Lale dneminde eski demir perdeyi ykma sreci devam etmi, Osmanllarda bir bat dncesi yerlemeye balamt.[viii] Bu dnemde zellikle ynetim alannda atlan admlar Osmanl kamu ynetiminin modern anlamda kurumlamasn beraberinde getirmitir. Bu anlamda adem-i merkeziyetiliin temel kurumlar olan yerel ynetimlerin ayr ve nemli bir yeri vardr. III. Selimden sonra iktidar devralan II. Mahmut'un dier bir ok nemli konularda olduu gibi yerel ynetimin meydana getirilmesi srecinin de balatcs olduu sylenebilir. Bu ada yeni bir dnemi balatan Tanzimat Ferman ile padiah, halka kanun nnde eitlik; mal, can ve namus gvencesi; mal, idar, asker ve sosyal alanlarda da yeniliklerin yaplmasn, yeni kurumlarn tesisi ve yeni kanunlarn yaplmasn vaad ediyordu. darenin yeniden dzenlenmesi ve modernletirilmesi iin ncelikle mal kaynaklara olan ihtiya reform zorunluluunu daha da arttryordu. Zaten Osmanl devletinin knn en nemli sebeplerinden biri mal sistemdeki bozukluktu. Vergilerin toplanmas, tespiti ve ynetiminde cidd skntlar yaanmaktayd. ltizam usul bir zm olmam tam tersine yeni skntlara sebep olmutu. Bunun iindir ki Tanzimat Ferman zellikle iltizam sisteminin yerini alacak muntazam bir vergilendirme sistemi sz vermekteydi. Bu amala Bab- ali taraya vali derecesinde yetkili muhassllar gnderdi. Mal yenilikler ve iltizam usulnn kaldrlmas meyannda vilayetlere gnderilen muhassllara burada yardmc olacak Muhassllk Meclisleri adnda kurullar tesis edildi. Daha nce II. Mahmut dneminde valilere yardmc olmas amacyla oluturulan Meveret Divan rnek alnmt. [ix] Muhassllk meclislerinde meclis bakanln muhassl yerine getirirken, eyaletlerde bu grev valiye verilmitir. Ancak beklenen sonuca ulalamad iin ksa bir sre sonra muhassllk kaldrlm, lke ynetimi yeniden ele alnrken meclisler de bir deiime uramtr. Muhassllk meclislerinin adlar Memleket Meclisine dntrlrken ,yapsnda ve ileyiinde nemli bir deiiklik olmamakla birlikte, sancak merkezlerinde kaymakamlar, eyaletlerde ise valiler meclislerin doal bakanlar oldular. Bu yaplanma ile, 1842- 1849 yllar arasnda Tanzimat'n tarada uygulanmasnda memleket meclislerinin nemli etkinlikleri oldu.[x] Muhassllk meclisleri ve iltizam sistemi ile ilgili gelimeleri Halil nalck ise, Sened-i ttifak-Glhane Hatt ikilii erevesinde ele almaktadr. Ona gre, siyas tarih bakmndan Sened-i ttifak, byk ayann devlet iktidarn kontrol altna alma teebbsn ifade etmektedir; Glhane Hatt ise ona kar Padiahn mutlak otoritesini savunarak merkeziyeti devlet idaresinin, baka deyimle brokrasinin ilere mutlak bir ekilde el koymasn ifade eder. Bir baka adan baklrsa, birincisi geleneki, dieri moderndir. Biri o zaman

eyaletlerde hakim kuvvetlerin menfaatlerinin ve hayat grnn ifadesi ise, dieri merkezi devleti ve onun o zamanki i ve d artlar karsnda menfaatlerini en iyi temsil ettiine hkm edilen batc idarecilerin idealini ifade eder. Tarih olu ierisinde bu iki hareket birbirine sk bir ekilde baldr. Sened-i ttifak ve Glhane Hatt siyas bir mcadelenin birbirini kovalayan iki safhasndan baka bir ey deildir. Bu itibarla l bir vesika olarak kalm olmakla beraber, sened-i ittifakn byk bir tarih manas vardr.[xi] lber Ortayl ise, Sened-i ttifak ok gecikmi Magna Carta olarak nitelendirmekte ve modern devlet yaps ve ideolojisi ile uyumaz bir belge olduunu belirtmektedir. Sened-i ttifak, Osmanl devletinde hrriyetlerin ve parlamentarizmin gelimesini salayamayaca gibi gl bir merkez devletin varln da tehdit etmi, padiahn ve merkezi devlet brokrasisinin tepkisine neden olmutur.[xii] Bu belgenin Magna Carta niteliine dris Kkmer de dikkat ekmektedir; Ona gre, Osmanl toplumunda byk toprak mlkiyetine bal yeni bir snf olarak beliren ayan gerei karsnda eer, ngilizlerde olduu gibi bir Magna Carta aranacaksa, bu olsa olsa Sened-i ttifakta bulunabilir."[xiii] Vergilerin tespiti ve cezalandrmada hukuk devleti aray noktasndaki benzerliklere ramen bu konuda, kar grte olan Niyazi Berkes'e gre ise, bu iki belge arasnda benzerlik aramak doru deildir. Balangta lordlara da hak tanyan Magna Carta zaman getike burjuvalar da bir heyet, bir snf veya etat anlamnda kapsamna alan bir anlay ve uygulamaya vardrlabilmiti. Osmanl devletinde ise, byle bir feodalizmden bahsetmek sz konusu olmad gibi, Sened-i ttifak da, feodal haklar olan beyler snf ile beylerin en stnde yer alan hkmdar arasnda yaplm bir szleme niteliinde ortaya kmamtr. Ne slam, ne de Osmanl hukukunda ulema, umera ve reaya hukuk karsnda bir heyet, bir snf olarak grlmlerdir. Haklar ancak bireyler iin sz konusudur. Bu temel farklar nedeniyledir ki, ngiltere'de Magna Carta demokratik bir gelimenin kaplarn aralarken, Osmanl devletinde Sened-i ttifakn byle bir ilevi olmamtr. [xiv] Bu ilevsel farkllk, BatBat-d ayrm balamnda, Avrupa ve Osmanl-Trk toplumunun merkeziyetilik-adem-i merkeziyetilik ilikileri ile yerel ynetim-kent yaplanmalarnn ortaya kp, gelimesinde nemli bir noktay oluturmaktadr. Ahmet Davutolu ise byle bir karlatrmay anlamsz bulmaktadr. Buna gre, iki farkl sosyal, siyas ve ekonomik birikime sahip iki toplumda yaanan iki tarih olgu arasnda asrlar aan bir mukayese zemini oluturmaya almak ancak ve ancak bylesi bir zemini anlaml klacak byk lekli bir teorik ereve ile mmkndr. Halbuki bu tr mukayeseler genellikle evrenselliine inanlan baz olgularn byk genellemelerle her toplumda farkl dnemlerde tezahr ettii varsaymndan kaynaklanmaktadr.[xv] Bu ise nyargl ve yanl sonulara yol amaktadr.

XVIII. yzyl, Avrupa'da ordularn, malyenin ve ynetimin modernletii, merkeziyeti ynetimin glendii bir dnemdir. Baka bir deyile sanayi devrimi sonras sanayi toplumu zelliklerinin yaygnlat bir zaman anlatmaktadr. Ayn zamanda bu dnem, Osmanl lkesinde geri kalmln, Avrupa'nn ortaya koyduu farkn farkna varld bir dneme rastlamaktadr. Bu fark kapatma gibi bir d saikle, mozaik toplum yaps, srekli gerileme gibi i saikler birleince Osmanlnn da merkeziyeti bir ynetim yaplanmasna gitmesi kanlmazd. Merkeziyeti, brokratik, otokratik ve Batc nitelikleri ieren bu reformlar yaplrken Osmanl Devleti bir yandan da adem-i merkeziyeti saylabilecek baz uygulamalara gidiyordu. lber Ortayl bunu merkeziyetilik anda yerel ynetimin gelimesi gibi paradoksal bir ierikle ifade ediyor. Ona gre, Trkiye'de yerel ynetim gelenei modern merkeziyetilikle yattr denebilir. Uzun bir tarih iinde gelien ve endstri ann idar merkeziyetilik dneminde kabuk deitirerek, yeni koullara uyum salayan Avrupa'daki yerel ynetimin tersine lkemizde yerel ynetim; Bab- ali, imparatorluu etkin bir biimde kontrol etmeye giritii ve ksmen bunu baard bir dnemde dodu. Bu gcn maddi temelleri oktan olumaktayd ve tm imparatorluun idar yaps, bu gelien maddi temele gre nemli bir deiim geirmekteydi. Teknik ve ulam a vastasyla merkeziyetiliini artrmaya alan Osmanl devleti bata tara eraf olmak zere yerel glerin ak ve gizli tepkisi ile karlat. Eski otoritesini kaybetmekten korkan tara eraf ilk anda direnie gemiti, ancak, yeni idar rgtlenme ilerledike, bu sefer de idare meclislerine ve benzer organlara ye olup, nfuzlarn srdrme imkann elde etmekte gecikmediler Belediye idarelerinin kurulmasn da, reform hareketlerinin bu genel nitelii iinde deerlendirmek gerekir."[xvi] Merkeziyetilii arttrmak isterken ortaya kan bu adem-i merkeziyeti nitelikte bu yerel ynetim uygulamas Osmanl yerel ynetimlerini Bat Avrupa yerel ynetimlerinden ayran nemli zelliklerden biridir. Yerel ynetim kurumlarnn ilk rnei sayabileceimiz Muhassllk Meclisleri,

memleketin durumuna gre verginin tespit, tevzi ve pein tahsilini yapacaktr. Bu meclislerde muhassln yanna merkezden atanan iki katip, o memleketin hakimi, asker zabiti ve ileri gelenlerinden drt kii bulunacakt. Gayri mslim ahalinin bulunduu yerlerde metropolid veya hahamba da yer alacakt. Muhassllk meclisleri, esas itibariyle merkez idarenin taradaki organlar olmakla birlikte buraya yerel halk temsilen baz nderlerin seimle veya tayinle girmeleri yerel ynetimin balangc olarak kabul edilebilir. Bu meclislerin merkez idareden ne zerklikleri ne de hukuk kiilikleri vard. Merkez idareye ramen ve ona kar da deillerdi., onlarn varlklar merkez idarenin tasarrufuna balyd. Temel ilevleri de merkezin iktidarnda olan mal konulard ve merkez adna i yapyorlard. Fakat yine de yerel temsilcilerin hukuk bir dzenlemenin bir sonucu olarak burada yer almalar, kendi varlklarn

kabul ettirmeleri, bir bakma siyasal katlmay gerekletirmi olmalar, ortak idar ve siyasal konularda kanaat beyan etmeleri ve iradelerini kullanmalar yerel ynetime gidite nemli bir aama olarak kabul edilebilir.[xvii] Bu konuda lber Ortayl da, bu tr giriimlerin Trkiye'de yerel ynetim geleneinin ekirdei saylmas gerektiini vurgulamaktadr.[xviii] Yine, Birgl Gler ise, Osmanl Devletinin muazzam devlet geleneinin, 1840'l yllardan balayarak tutarl, ilek ve gl bir yerel ynetim sisteminin olumasn kolaylatrdna dikkat ekmektedir. Buna gre fermansz, ynetmeliksiz bir tek adm atlmayan bir devlet yaps iinde yerel meclisler, yerel kar gruplar ile yerel ve merkez brokrasi arasndaki ilikileri glendirmi, pekitirmitir. 1840'da kurulan yerel meclisler, Gler'e gre, feodal rantn merkezi-feodal devlet ile yerel feodal beyler arasnda yeniden bltrlmesinin arac olarak ortaya kmtr. Feodal rant yeni bir biimde blmek gibi bir ama, kanlmaz olarak geleneksel egemenlik ve ynetim aralarndan vazgemeyi ierir. Bunun anlam, geni retici kitleler zerinde g ve otoritenin yasallatrlmasn salayan mtesellim, voyvoda, resmi ayan, mltezim gibi unvanlar ile birlikte meru otoritelerinden yoksun kalan kesimlere, ayrcalklar bu kez bireysel deil, snf olarak kullanmak zere meclis yelii stats vermitir. Ayan ve eraf bu ayrcal, iltizam sisteminin geri gelmesiyle olabilecek en etkin biimde kullanmtr. Zaten, yerel meclislerin temsil taban da yalnzca ayan ve eraf, bunun da en st kesimini kapsayacak kadar dar tutulmutur.[xix] Muhassllk meclislerini Trk yerel ynetimlerin ilk ekirdei olarak gren ancak ayn balamda ortaya konan bu tespitler noktay aydnlatmaktadr. Birincisi, Osmanl devleti bu dzenlemeleri, adem-i merkeziyetilik olsun diye deil gnn artlarnn zorlamasyla geldii noktada duyduu btncl reform ve k araylarnn bir paras olarak yapmtr. Tam aksine bu dnem Osmanl devletinin kendini en ok merkeziyeti olmak zorunda hissettii bir zaman dilimine tekabl etmektedir. Tanzimat ferman ile ilan edilen ilkeler, merkezileme srecinin nnde byk bir engel oluturan mevcut sosyal, siyasal ve idar yap ve ileyie bir mdahale niteliini tamaktadr. Bu anlamda yerel meclisler, merkezleirken adem-i merkezilemeye beiklik etme noktasna denk dmektedir. Burada yaplabilecek ikinci tespit ise, bu uygulamann balang itibariyle bile Trk yerel ynetimlerinin Batdaki yerel ynetimlerden ne denli farkl ekonomik, sosyal, siyasal ve idar artlarda ortaya ktn grmemize ilikindir. Konuyla ilgili nc tespit ise Tanzimat hareketinin kapsam ve boyutlar ile ilgilidir. Eer Tanzimat uygulamas, temel toplumsal ilikilere mdahale etseydi, dier bir deyile yerel meclislerin temsil ettii taban tm toplumsal kesimlere yaygnlatrlabilseydi durum ne olurdu. Byle bir oluum erevesinde yerel ynetimler mevcut saltanata kar sosyal- siyasal bir muhalefetin oda haline gelebilir miydi? Bu

sorunun cevab olmamakla birlikte, eer bu olsayd Trk yerel ynetim gelenei ve Bat tipi yerel ynetimler arasndaki karlatrmalara ilikin daha ilgin ve benzer aklamalar yapma imkan olabilirdi. Tanzimat ve sonrasnda merkeziyetilik- adem-i merkeziyetilik dinamiklerine ilikin bu aklamalardan sonra Tanzimat'n genel olarak ynetim yapsnda ortaya kard deiiklikleri, modernleme kavramn da ierecek biimde ele alabiliriz. nk Tanzimat, sosyal, mal, siyas ve idar ynleriyle olduka geni bir dzenlemeyi beraberinde getirmektedir. Tanzimat, Osmanl devletinde ve toplum hayatnda yaklak iki yz yldan beri sregelen reform ya da slahat ihtiya, eilim ve giriimlerinin tatbikata intikal etmi nemli bir aamasn oluturmaktadr. Tanzimat'a gelindiinde, Osmanl reform hareketi, ncekilerden farkl olarak, nitelik yn, hz ve kapsam bakmndan byk bir deiiklik gsterdi. Bu reform hareketi, kendi dnemiyle snrl kalmad, I. ve II. Merutiyet rejimlerini, birok fikr ve siyas hareketi ortaya kard gibi, Trkiye Cumhuriyeti'nin temelini oluturan kurum ve fikirlere de kaynaklk etti. Bunu belediye ve il zel idaresinden, Saytay ve Dantaya, Bakanlklardan memur rejimine kadar geniletmek mmkndr. Merkeziyetilik ve brokratikleme, Tanzimat'n ynetim anlaynn temel zelliini meydana getirir. Bu nitelikler uygulamada byk skntlar da beraberinde getirmitir.[xx] XIX. yzyl Osmanl mparatorluunda merkeziyeti devlet felsefesi ve eiliminin egemenlii aka grlebilmektedir. Modernleme brokratik rgtlerin bymesini hzlandrmakta ve devlet faaliyetlerindeki uzmanlama, merkezde ve vilayetlerdeki rgtlerde ubelemeyi beraberinde getirmektedir. Merkezi hkmet sanayiden eitime kadar hayatn her alann dzenleme eilimindedir. Tanzimat dnemi, idar modernleme ihtiyacnn iddetle hissedildii bir yzyldr. Bu idar modernleme ise kanlmaz olarak, hukuk, kltrel, siyasal ve sosyal deimeyle birlikte gelimitir. Tanzimat'ta yenileme, Avrupa modeline gre tek bir deime izgisi izledi. Bu dnemde Batl kurum ve sistemlerle, geleneksel Osmanl kurum ve deerleri uzlatrlmaya alld ve zaman zaman da mcadele etti. Bu durum, ikili kurumsal yapy ve deerler sistemini ortaya kard. [xxi] llber Ortayl, bu ikili yapnn olumas ve mcadele srecinin ieriini imparatorluun en uzun yzyl olarak ifade etmektedir. nk o yzylda Trk toplumu en nemli dnemini geiriyordu. Btn yaam biimini, alt teknik altyapy bir ekilde deitirmek, kendini deien dnyaya uyarlamak zorundayd. Ancak, bu tarih deiimi en sancl ekilde geiren sadece biz deildik. ngiltere'nin Sanayi Devrimi diye adlandrd dnemde, kyler boaltlmt. nsanlar yollarda lyorlard. XIX. yzyln Londra's bizim Tanzimat'lar korkutmutur. Bunun bir de, Bat medeniyetinin Osmanl insann ikna edememi olmas yn vardr. kna olamamt ve ikna olmas iin artlar da yoktu. Tamam Avrupa medeniyeti, buhar, kuvvetli, donanml ordular,

zenginlik demekti... Ama bunun arkasnda da kapitalist deiimin sanclar, her eyin ykld bir Avrupa vard. Bu, geleneksel toplumlar, onun dinginliini rktyordu. O gnn Doulusu Avrupa'dan ekinen insan, bugnn Doulusu ise intibak eden. [xxii] Bu analiz aslnda ekonomik dnm srecinin, tarm toplumundan sanayi toplumuna gei aamasnda, Bat ve Bat-d toplumlarn grnmn ve temel niteliklerini ak bir ekilde ortaya koymaktadr. Tanzimat, bu noktalarda farkllklarn, niteliklerin, deiim ve dnmlerin net bir ekilde gzlemlenebilecei bir zaman dilimini iermektedir. Tanzimat, Osmanl-Avrupa ilikilerinde yeni bir evreyi simgelemektedir. nceki slahat hareketleri, Osmanl devletinin kendi ynetim ve medeniyet anlaynn bir eseri olarak gereklemekle birlikte Tanzimat, Batllamann bir eseridir; Avrupa kltr ve medeniyetinin etkisinin daha fazla kendini hissettirdii bir dnemde ortaya kmtr. Bu anlamda Tanzimat, ekonomik dnm sreci balamnda, Bat toplumlarnn Bat-d toplumlar iinde yer alan Osmanl devleti karsnda farkllat ve bununla birlikte ne getii bir dnemi iaretlemektedir. Dier bir deyile ncesi de bulunan bir deiim sreci, tarm toplumundan sanayi toplumuna gei anlamnda ve Bat-Bat d ayrm balamnda, gzle grlr hale gelmitir. Bu grnm birtakm nitelikler ve zelliklerle ortaya km ve Osmanldan Cumhuriyete bir izgi oluturmutur. Merkeziyeti ve brokratiklemenin yannda, reformcu ve inklap bir nitelik tamas, Tanzimat'n en nemli zelliklerindendir. lkemizde bilhassa brokratik reform anlaynn arkasnda yatan varsaym XVIII. yzyldan beri Osmanl-Trk aydnnn dncesini belirleyen modernleme srecine ilikin kavram erevesinde yatmaktadr. Sz konusu yaklam, modernlemeyi Batllama, batllamay da Batnn belirli baz kurumlarn alarak onlara benzeme olarak kabul etmitir. Bu Trkiye'ye zg bir sorun deildir ve hemen btn azgelimi lkelerde benzer tutumlara rastlanmaktadr. Ancak, Osmanl-Trk devletinde modernleme srecinin balangcnn Lale Devrine kadar uzandn ve modernlemenin Bat toplumlarnn baz kurumlarn aktarmak ile e anlaml tutulmasna karn eletirilerin ancak kinci Dnya Sava'ndan sonra younlatn gz nnde tutarsak konunun lkemiz asndan tad nem daha iyi anlalr.[xxiii] Trk toplumu asndan modernlemeyi Lale Devrine kadar dayandranlarn banda Mmtaz Turhan gelir. Ona gre, Lale Devrinden II. Mahmut dnemine kadar geen sre serbest kltr deimeleri olarak ele alnabilir. II. Mahmut dneminden sonra cumhuriyete kadar srp giden merhaleyi de mecbur kltr deimeleri kategorisinde deerlendirilebilir. Turhan, bu iki dnem arasnda kalan III: Selim dnemini ise gei dnemi olarak nitelendirmektedir. Kltrel anlamdaki bu yaklam, siyas-idar deiimle de yakndan ilgilidir.[xxiv] lber Ortayl'ya gre de Osmanl modernlemesi Tanzimat devriyle snrlanamaz, daha eskiye uzanan bir olgudur. Yine Osmanl modernlemesi, otokratik bir modernlemedir.

 ve d gelimeler, hayatnn son krk ylnda imparatorluu bu otokratik modernlemeden anayasal bir monariye kadar srkledi. mparatorluk gen Cumhuriyete parlamentarizm, siyasal parti kadrolar, basn gibi siyasal kurumlar miras brakt.[xxv] Osmanlnn Islahat hareketlerinin bu otokratik niteliinin bir ynn de reformcu ve inklap bir zellik tamas oluturmaktadr. Siyas-idar deime, beer ynlendirmenin bir eseri olarak ynetimden halka empoze edilen bir sre izlemitir. Halkn, bu hareketlerde aktif bir rol yoktur. Btn yenilik hareketleri gibi, haklar ve zgrlkler de tepeden gelmitir. Bunlar tepeden bir ihsan olarak verildii iin, yine tepeden kolayca geri alnabilmektedir. Trkiye'de hak ve zgrlkler iin mcadele etme kltr gelimemitir. Oysa Bat'daki idarsiyas deiiklikler, halktan ynetime doru intikal eden bir etkinin ve mcadelenin sonucudur.[xxvi] Osmanl toplumsal ve siyas-idar rgtlenmesiyle bat toplumlarnda ortaya kan yaplanmalar arasndaki fark yalnzca bununla snrl deildir. Metin Heper bu farka dikkat ekerken patrimonyal nitelii ne karmaktadr. Ona gre Trk kamu brokrasisinin brokratik ynetim gelenei, Osmanl patrimonyal geleneinin devamdr. [xxvii] erif Mardin'e gre ise, Batda ortaa toplumunu ayrt eden patrimonyalizm ve feodalizm ilkelerinden Trkiye'de en ar basan ilke patrimonyalizm olmutur. Hatta daha da ileri gidilerek, kuruluundan az sonra, patrimonyal brokrasi izgilerinin Osmanl devletinin en ayrdedici yn olarak belirdii sylenebilir. Yine Mardin'e gre, Osmanl devleti, hem Machiavelli, hem de Montesquieu'nin, dou istibdad ile Bat feodalizmi arasndaki ayrl meydana getiriyor diye grdkleri ara tabakalardan yoksundu. Hegel'in meden toplum diye adlandrd o temel yap unsurundan, merkez hkmetinden bamsz olarak ileyebilen ve mlkiyet haklarna dayanan toplum btn burada grnmyordu.[xxviii] Bu fark Bat Avrupa toplumlar ile Osmanl-Trk devleti de dahil olmak zere Bat-d toplumlar ayran nemli bir zelliktir ki bunun sonularn ynetim yapsndan yerel ynetim-kent anlayna ve siyasal rgtlenmelere kadar geni bir alanda grebiliriz. Saylan nitelikleriyle Tanzimat dneminin deiim srecindeki en nemli arac brokrasi olmutur. Bu deiim sreci, toplumu ynlendirme arac olarak brokrasi ve yeni kurallarn devreye sokulmasn gerekli klmtr. Metin Heper'e gre, Osmanl-Trk devletinde brokrasi yakn zaman kadar bir stat elit tipinde grnmtr. Osmanl Devletinde modernleme sreci iinde ve zellikle Tanzimat'tan itibaren, mal ve diplomatik ilevlerin nem kazanmas ile sivil brokrasi siyasal karar mekanizmasnda mhim rol oynamaya balam ve bu mekanizmann kurumlamas bir takm kurullar vastasyla yaplmtr. Brokratlardan kurulu bu kurullar adeta yasama grevi grmlerdir. I. ve II. Merutiyet devirlerinde asker brokrasi ile bir oligari tekil eden sivil brokrasi Birinci

Cumhuriyette siyasal-brokratik elitin nemli bir blmn oluturmutur. Daha dorusu, brokrasinin st basamaklar ile siyasal elit kaynamtr.[xxix] Bu yap, Tanzimat'tan Cumhuriyete bir izgi niteliinde kemiklemi ve Trk siyas-idar hayatnda olduka etkin ve belirleyici bir rol oynamtr. Bu etki alann, merkeziyetilik-adem-i merkeziyetilik ilikilerinden, kapitalizmin-liberalizmin gelimesine ve demokrasi anlay ve uygulamasndan yerel ynetim-kent yaplarna kadar geni bir yelpazede ele almak mmkndr. Tanzimat'la belirginleen Osmanl modernleme sreci, tepkileri ve destekleri ieren birok fikir akm ve hareketin domas gereini de beraberinde getirmitir. Merkeziyeti bir nitelikte yrtlen resm batllama politikas ya da modernleme hareketini balatan Tanzimat srecine, lkenin tm siyasal, kltrel ve bilimsel etkinlik, hak ve zgrlklerini hem kullanan, hem de temsil eden bakentte nemli baz tepkiler gelmitir. Bu tepkileri, Tanzimat'tan Cumhuriyete uzanan niteliiyle, merkeziyetilik ve adem-i merkeziyetilik ilikileri asndan ele almak gerekir. nk bu iki izgi, Trkiye Cumhuriyetinin, zelde merkeziyeti ya da adem-i merkeziyeti nitelii, genelde ise siyas-idar yapsnn olumasnda dorudan etkili olan bir sreklilii iermektedir.

II- TANZMAT'TAN CUMHURYET'E K TEMEL ZG Tanzimat'la birlikte belirginleen ve Cumhuriyet dnemine uzanan iki temel izgiyi anlayabilmek iin nce, Tanzimat'la birlikte ortaya kan fikir akmlarna ve rgtlenmelerine ksaca bakmak gerekir. Ayrntlar ve i ie geen niteliiyle konumuzun dnda kalmakla birlikte, zellikle Osmanldan Cumhuriyete miras kalan merkeziyeti ve adem-i merkeziyeti anlaylar, bunlarn siyas-idar sitem iinde edindikleri yeri ve dolaysyla Tanzimat'tan Cumhuriyete yerel ynetim anlayn, merkeziyeti-adem-i merkeziyeti yaplanmalar daha iyi anlayabilmek iin ksaca bunlara deinmekte yarar vardr. Tanzimat'la birlikte Osmanl bakentinde ncelikle iki tepki ortaya kmtr. Bunlardan en nemlisi Yeni Osmanllar hareketidir. Yeni Osmanllar, tpk Tanzimat brokratlar gibi Tercme Odas veya Batl eitim kurumlarnda yetimi olan ve Tanzimat' birok adan yetersiz bularak eletiren aydnlardan olumutur. Yeni Osmanllar, Tanzimat'larn smr olgusunu anlayamadklarn, Batya madd ve manev olarak baml bir snf oluturduklarn ve snf igdsyle davrandklarn, kendi kltrlerini ihmal ettiklerini, buna karlk ise ancak yzeysel anlamda Batllatklarn sylemekte, eletirilerini bu alanlarda younlatrmaktadrlar. Meveret ilkesini ne karan Yeni Osmanllar bu ilkeye dayanarak merutiyeti bir ynetimin gerekletirilmesi iin mcadele etmilerdir.

Yeni Osmanllar hareketi Tanzimat'n at yolda, ancak Tanzimatlarn mekanik bir sistem transferi anlayna dayal Batclklarna kar daha bilinli bir Batllamay, slami temeller zerinde evrimletirilmesi gereken ve Osmanl paradigmasn dikkate alan ama yine de sistemli olmayan bir anlay savunmaktaydlar. O nedenle genelde Osmanlc diyebileceimiz bir siyasal birlikilii amaladlar. Yeni Osmanllar hem Baty, hem de Osmanl merkeziyetiliine bamllklarn srdrdler.[xxx] Bu aray ve atmalar gelecekte, sz edilen bu elikili durum zerinde belirginleecektir. Ancak, Batllama tarihimizde en nemli hareket olarak ortaya kan Yeni Osmanllarn hrriyet eksenli bir erevede imparatorluun toplumsal yapsndaki bozulmaya daha ok ynetilenler asndan yaklamas nemli bir yeniliktir. Yeni Osmanl hareketinin oluumunda Tanzimat paalarnn, temsili ynetime nem vermemelerinin nemli bir pay vardr. Yine de Osmanl modernleme srecinde ortaya kan Yeni Osmanllar ve Jn Trkler gibi daha ok Batl eitim grm aydn tabakann tm aktivist abalarna karn, Osmanl dzeninde var olagelen merkezevre ayrm giderilememitir.[xxxi] Merkez- evre ayrmas, nceki dnemin yaptrc fonksiyonu gren din, ulama gibi unsurlarnn etkinliinin azalmasyla modernleme srecinde daha da belirginlemitir. Bu ayrlk, ttihat ve Terakkinin teorisyenlerinden Ziya Gkalp tarafndan formle edilen Trklk, slamclk ve Batclk ayrmasnn son tahlilde, zellikle ttihat ve Terakki vastasyla, Batcln galibiyeti biiminde yeni Cumhuriyete aktarlmasyla daha da net bir grnm almtr. Dnce ve eletirilerinde belirli bir homojenlik bulunmayan Yeni Osmanllar hareketinin en nemli zellii, Tanzimat'tan Cumhuriyete uzanan anlay ve yaplanmalarda ana faktr olan, Jn Trkler ve sonrasnda ortaya kan ttihat Terakki hareketlerini beslemi olmasdr. lber Ortayl'ya gre Yeni Osmanllar ve Jn Trkler ayrm zamanlama kadar ideolojilerin ve rgtlenmelerin ve eylemin niteliini belirleyen izgiler asndan da gerekli, doru bir ayrmdr. Grubun iinde ideolojiden ok ideolojilerin bulunduu Yeni Osmanllarn dnceleri, anayasac liberalizmin izgilerinden modernist slamcla, hatta olgunlam bir Trkle ve sosyalizme kadar eitli grleri ieren renkli bir yelpaze oluturur. Bu anlamda onlar toplumda yeni bir aray balatan aydnlar olmulardr. [xxxii] Sina Akin'e gre ise, pek ok eyi birden temsil etmek durumunda olan bu dnrlerin hepsinde, "Bu devlet nasl kurtulur? Kaygs egemen durumdayd.[xxxiii] Osmanldan Cumhuriyete uzanan iki temel izginin asl olarak billurlamasn salayan ise, Jn Trkler ve sonrasnda ttihat Terakki olarak somutlaan harekettir. erif Mardin'e gre, ttihat ve Terakki Cemiyeti, Osmanldaki istibdada kar ynelen ilk hareket olmamtr. Bu cemiyetin tarih iindeki kkleri Yeni Osmanllar hareketine dayanr. ki grup arasndaki iliki yalnz amalarnn birlemesinden deil, fakat ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Yeni

Osmanllar hareketine dahil olmu kimselerden yararlanmas, sosyal desteini bir kuak nce belirmi sosyal kprdanmalardan almas ve 1860'larda retilmi bir ideolojiyi kendine iar edinmesinden douyordu.[xxxiv] Bu birikimli etkileim sreci Jn Trkler iinde daha da net izgilere ayrlacak ve nihayetinde 1902 Jn Trk kongresinde iyice billurlaacaktr. Kongrede aznlklarca desteklenen Sabahattin ve Ltfullah Beylerin zgrlk bir devrim iin Batl lkelerin Osmanl devletine mdahalesini savunmalar cemiyeti ikiye bld. Prens Sabahattin taraftarlar Osmanl Hrriyet Perveran Cemiyeti adnda yeni bir rgt oluturdular. Ahmet Rza ve yandalar ise ttihat ve Terakki Cemiyetini oluturarak ura'y mmet adl bir gazete kardlar. Prens Sabahattin kanad blgesel zerklik, yerinden ynetim, bireysel giriim ve kiisel zgrlkleri savunurken; ittihat kanat merkeziyeti, Trk, sekinci ve otoriter bir anlaya sahiptiler ve Alman Friedrich List'in mill iktisat dncesini savunmaktaydlar. Oysa Sabahattin kanad ngiliz iktisad gr olan serbest (liberal) ticaret anlayna sahiptir. Her iki kanatta merutiyeti ve laik eilimlere sahiptirler. slam birlii dncesini reel politik asndan uygun bulmazken, bir sosyal gereklik olarak slamiyet'in varln teyit etmektedirler. O nedenle birinci planda imparatorluk glendirilmeli ve halk cehalet ve sefalete dar eden mstebit ynetim tasfiye edilmeliydi. Prens Sabahattin'in eletirileri ve program daha kuramsal ve derinlikli analizlere dayanrken, ittihat kanadn eletirileri tepkisel ve sistemin znden ziyade Abdulhamit ve kadrolarn tasfiyeye ynelikti. Her iki kanatta ulusal bir burjuvazi yaratlmas hususunda hemfikirdiler. ngilizler de uzun vadeli bir politika olarak bu fikri desteklemektedir. Smrlerini lkedeki siyasal iktidara dayandrmaya alan Almanlara kar ngilizler ulusal bir burjuvaziye dayandrlacak bir smr ynetiminin daha rasyonel ve verimli olaca inancndaydlar.[xxxv] te bu niteliklerde ortaya kan bu iki kanadn farkl grnmlerdeki uzantlar yeni Cumhuriyetin yaplanmas ve oluumunu da belirlemitir. Ancak burada bir noktann altn izmek gerekir. Osmanldan Cumhuriyete uzanan bu iki temel izgi, ttihat ve Terakkinin ne kmas ve Cumhuriyete geile birlikte daha belirgin hale gelecek dier bir deyile yakn tonlarn da ierir duruma gelecektir. Ekonomik ve siyas yn arlkl bu belirginlemeyi Emre Kongar, devleti-sekinci ve geleneki-liberal[xxxvi] kavramlatrmas ile daha geni bir perspektiften ele alyor. Merkeziyetilik ve adem-i merkeziyetilik ilikileri ile yakndan ilgili bu yaklam Cumhuriyet dnemi ile ilgili balklarda ele alacaz. Burada, ekonomik, siyas ve idar btn ynleriyle Osmanl'dan Cumhuriyete uzanan, merkeziyetilik ve adem-i merkeziyetilik anlaylarn ve pratiini etkileyen bu iki temel izgiyi iki alt balk altnda biraz daha yakndan grmekte yarar vardr.

A) Prens Sabahattin, Teebbs ahsi- Adem-i Merkeziyet Dncesi ve Liberal Gelenek ttihat ve Terakki ile ilgili bilgiler sunulurken belirtildii zere, hem devleti-sekinci hem de geleneki-liberal cephe, arlkl olarak Yeni Osmanllar, Jn Trkler izgisinde ortaya kan hareketler iinden gelmilerdir. Merutiyeti ve laik eilimler asndan ortak payday paylaan bu iki grubun farkl unsurlar da ierir hale gelmesi asl olarak Cumhuriyetle birlikte arlk kazanmtr. Bu iki gruptan liberal cephe ile ad zdeleen Prens Sabahattin, Emre Kongara gre, Birinci ve kinci Merutiyeti hazrlayan ve Osmanl devletinde muasr ihtiyalara gre slahat yaplamasn isteyen inklaplar ve ihtilalciler [xxxvii] anlamnda Jn Trkler iinde liberal grlerin savunuculuunu yapmtr. Prens Sabahattin'in Teebbs-i ahs ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'nin 1906 ylnda yaynlanan program yleydi; Siyas slahat yaplarak yerinden ynetim salanacaktr. Vilayet meclisi yeleri halk tarafndan seilecektir. Merkezde halk tarafndan seilecek bir meclis tekil edilecektir. Osmanl halknn hak eitlii salanacaktr. Yerel yneticiler halkn nfus dalmna uygun olarak, farkl etnik ve din oranlara gre seilecektir.[xxxviii] Bu balamda faaliyetlerde bulunan Prens Sabahattin'in dnceleri, bir hrriyet teorisi niteliindeydi. O, devletten bamsz olarak kiilerin kendi kiisel yeteneklerini kullanabilmeleri anlamnda teebbs-i ahsilik dncesini ve devlet ynetiminde adem-i merkeziyet talep eden liberal fikirleri savunmaktayd. Anahatlaryla bu dnceleri savunan Sabahattin, erif Mardin'e gre, grleriyle gerekten hayatmzn en derin kklerine dokunmu ve bu bakmdan kendi kendini eletirmeyi ancak yzeysel bir anlamda anlayanlar rahatsz etmitir. Gerek udur ki, Prens Sabahattin, bazlarnca, toplum tabularmza dokunduu iin beenilmemitir. Prens Sabahattin'in fikirleri erevesinde meydana gelen polarizasyon un yararl yan bizzat kendi toplum tabularmzn zerine k samasdr. Zararl yn, onun fikirlerini yakndan incelememi olanlar arasnda Prens Sabahattin aleyhtarlnn veya taraftarlnn siyas bir vaziyet ala tekabl etmesindendir. Bununla birlikte onun dncelerini meydana getiren unsurlar birbirinden ayrt eden olmamtr. Burada bu unsurlar ayrt edecek olursak, bir insan ideali, bu insan idealini gerekletirecek bir eitim teorisi, bu insan idealine uygun bir toplum tasavvuru ve mevcut toplumlarn yapsn tahlil etmeye yarayacak bir toplum tahlil yntemi gibi balklarla karlarz.[xxxix] Bu balklarla ele alnabilecek itima ve iktisad dnceleriyle Prens Sabahattin, Cengiz ala'ya gre zgn bir konuma sahiptir. Trk aydnnn genel nitelikleri olarak saylabilecek devletilik, brokratlk, sekincilik ve aktarmaclk zelliklerinin Prens Sabahattin iin de geerli olduunu sylemek olduka

zordur.[xl] Bu farkl nitelikleridir ki onu Tanzimat'tan Cumhuriyete uzanan devleti-sekinci gruptan ayrm ve liberal bir gelenein balatcs olarak anlmasn salamtr. Prens Sabahattine gre, Osmanl devletinin iinde bulunduu durumu, bir ynetim sorunu deil, bir yap sorunudur ve bunun zmlenmesi gerekmektedir. Bu da ancak, Science Sociale gzyle toplum yapsn incelemekle mmkn olabilecektir. lk defa var olan sorunu deiik bir yaklamla ele alan Sabahattin Bey, zm yolu olarak, Osmanl toplum yapsnn gz nnde bulundurulmasn ve bu yap iinde bir zmleme yaplmasn nermektedir. Onun bu balamda ortaya att idar adem-i merkeziyet dncesi ttihat ve Terakki grubunca siyas adem-i merkeziyet olarak alglanacak ve tepkilerin oda haline gelecektir. Yine ona gre, btnc toplumlarda toplumsal yap gerei merkeziyeti ynetimler egemendir. Merkeziyeti ynetimlerde brokrasinin, gelimeyi kstekleyici bir rol vardr. Yerinden ynetimin gerekli olduunu ileri sren Prens Sabahattin, neden olarak da unlar sylyor; Onsuz, memleketimizi imar kabil olmadktan baka, bir vilayetteki idare usulnn dierinde aynen tatbiki imkanszdr. Ona gre, merkeziyet ynetimi zgrlkleri kstlamakta, ounluun aznlka bask altnda tuttuu ve giriimcilie ynelik hareketlerin engellendii bir ortam oluturmaktadr. Bunu yle ifade ediyor; merkeziyet demek, hrriyeti inhisara almak, ekseriyeti ekalliyete inetmek, teebbs fikrini kahretmektir.[xli] Ynetimle ilgili bu dncelerinin yannda Sabahattin, ekonomik, sosyal, siyasal ve idar olmak zere her alanda bireyci kiilik zelliklerini tayan bireylerin yetitirilmesini savunmaktadr. Son tahlilde Osmanl toplumunun kurtuluunu da buna balamaktadr. Prens Sabahattin, Trk aydnnn tepeden inmeci niteliine kar toplumsal dzeyde daha derinden gelecek deiimi savunmu, bu anlamda demagog siyasetiden ok, bilim adam, reformcu gzken bir idare-i maslahatdan ok radikal bir devrimci olmutur. O, brokrasinin egemen olduu dzende anti-brokrat, memurlarn batac edildii devirde zihniyet olarak memurlua muhalif, herkesin devleti olduu bir dnemde zel teebbs ve neredeyse herkesin merkeziyeti olduu bir ada adem-i merkeziyetiydi.[xlii] Btn bu dnceleriyle Prens Sabahattin'le Jn Trklerin bir ksm arasndamerkeziyetilik-adem-i merkeziyetilik- kopan frtnann en mhim yn, erif Mardin'e gre, itima ve iktisad bir meseleydi. te bu itima ve iktisad gr farkllklar nedeniyledir ki, 1908'de kinci Merutiyet getirilir ama, ttihat ve Terakki ile Teebbs-i ahs ve Adem-i Merkeziyet cemiyetleri arasndaki uyumazlk da iyice artar.[xliii] Bu uyumazlk, gelien siyasal olaylara da paralel olarak daha da kalnlaan izgiler halinde gen Cumhuriyet tarafndan da tevars edilecektir. Bu iki temel izgiden ikincisini ise, hem siyaseten hem de son tahlilde asker olarak gl bir konuma gelen ve o dnemde

ttihat Terakki ile temsil edilen devleti-sekinci grup oluturmaktadr. Bunlarn grlerinin temeli ise arlkl olarak mill iktisat-mill burjuvazi dncesine dayanmaktadr.

B) Mill ktisat- Mill Burjuvazi ve Devleti-Sekinci Gelenek Osmanlnn son dneminde liberal dnce ve oluumlar ayn zamanda zt oluumlar da besleyici bir nitelikte geliiyordu. Yine bu gelime o dnemin kark siyas gelimeleri ile de bir paralellik arzediyordu. Prens Sabahattin'in temsil ettii liberal dnce ve anlaylar yaygnlarken ttihat ve Terakkinin siyasal faaliyetleri ve arl da giderek artyordu. Osmanl'da liberalizmin kkeni ve oluumu Bat toplumlarndan olduka farkldr. Bat'da liberal dnce uluslamayla kout olarak gelimi, yzyllarn ortaya koyduu toplumsal dnmlerin bir rn olarak belirmiti. Oysa Osmanl'da liberalizm, aydn kesimin Bat'dan esinlenerek benimsedii soyut bir kavramdan teye geememitir. Bat'ya olan zlem dn biimlerine de yansm, Batllamak iin liberallemek gerekli grlmtr.[xliv] Bu gelime aslnda, Batnn tarm toplumundan sanayi toplumuna gei balamnda Osmanl-Trk toplumundan farklar ile de yakndan ilgilidir. Osmanl devletinde "XVII. yzyla kadar var olan retim ilikileri, giderek d etkenler, toplumun- Batda olduu gibi kapitalist retime evrilmesine olanak vermemi,[xlv] bu da gerek anlay ve gerekse yaplanmalarn farkl nitelikte olduu bir sonu ortaya koymutur. Bu fakllk, liberalizm anlayndan adem-i merkeziyetilik ilikileri ve yerel ynetim yaplanmalarna kadar bir ok konu ile de yakndan ilgilidir. Bu farkllk ve niteliklerinin tesinde 1908-1912 dnemi Osmanl liberalizminin balay dnemi olarak nitelendirilebilir. Bu dnemde oulcu liberal bir ortam vard; gl muhalefet ttihat ve Terakki'ye srekli meydan okumaktayd. Basn zgrlnden sendikalamaya geni bir alm ortaya kmt. 1908 Jn Trk devriminin dier ad hrriyetin ilanyd. Ancak hrriyet ortam uzun srmedi; Balkan sava vb. siyasal gelimeler, Jakoben gelenein bakaldrs iin ortam hazrlad. ttihat ve Terakki, Babali basknyla iktidara bilfiil el koydu. Bir sre seimlere gidilmedi. lke kanun- muvakkatlarla ynetildi. [xlvi] ttihat ve Terakki tarafndan kullanlan siyasal yntemler Kongara gre, korkutma, bask altnda tutma ve darbe yapma gibi genellikle iddete dnk eylemlerdi. Komitenin anayasacla inanc tamd. Fakat bunu kendi iktidarlarn ve hatta basklarn kurmak iin kullandklarnda da phe yoktu. Gerekten de, gerek padiaha gerekse teki gruplara kar iddet kullanmakta hi duraksamamlardr. ttihat ve Terakkinin eylemleri sonucu, pek ok insann kafasnda anayasaclk, hkmet darbesi, iddet eylemleri ve Batllama gibi kavramlar birbirine

karmt. ttihat dnemin sonunda ise bu kavramlarn bir ksm birbiri ile e anlaml hale geldi. Bu sonu hi kukusuz, Trkiye'deki Batclk ve anayasaclk eylemlerinin balangc bakmndan byk bir ansszlktr. Bu ansszln altnda ise, devleti-sekinci grubun toplumsal destekten yoksun olmas yatmaktadr. Sonuta, ttihat ve terakki nderliinde sren, devleti-sekinci dnem, baarsz ulusuluk ve blk prk Batllama abalar ile belirlenir. stelik, Batnn siyasal ve ekonomik denetimi de aynyla srmtr. Bu dnem yalnzca, Cumhuriyetin kuruluu konusunda bir deneme birikimi olarak anlam kazanr. [xlvii] Metin Heper ise bu durumu, Birinci ve kinci Merutiyet devirlerinde asker brokrasi ile oligari oluturan sivil brokrasi Birinci Cumhuriyette siyasal-brokratik elitin nemli bir blmn oluturmutur[xlviii] eklindeki deerlendirmesiyle desteklemektedir. Yine Heper'e gre, Atatrk'n yakn evresi, genellikle ttihat ve Terakki dneminin asker brokrasisinden gelmitir. Bunlar sekin bir subay grubu olup ttihat ve Terakki, Abdulhamit devrinin geleneklerine bal subaylar ordudan uzaklatrnca sorumlu mevkilere gelmilerdir.[xlix] Byle bir geliim srecini ardndan egemen g haline gelen devleti-sekinci grubun baz zelliklerine baktmzda unlar grmek mmkndr. ncelikle, devleti-sekinci cephe Batllama dncesi ve simgesi evresinde olumutur. mparatorluun aydn kesimini de temsil eden merkez brokrasi, bu cephenin yaratcs ve nderi niteliini tar. Brokrasi, toplumda kendiliinden oluan baka snflarn desteinden yoksun olduu iin, btn yenilikleri devletin gcne dayanarak gerekletirme yolunu semitir. Brokratlar, Batllama yolundaki devrimleri gerekletirmek iin, toplumsal, ekonomik, kltrel ve siyasal yaamn her dzeyinde devletin ie karmas gereine inanyorlard. Bu cepheyi oluturanlarn devletilii Osmanl toplumunda, toplumsal-ekonomik ve siyasal deimeye nderlik edebilecek gl toplumsal snflarn yokluuna balyd. Bununla birlikte bu cepheyi oluturanlar baskc bir tutum iinde bulunuyorlard. Halktan gelebilecek destei yok sayyorlar, hatta istemiyorlard. Bunun yannda Bat tipi bir toplum modeline inanyorlard. Ekonomik etkinlikler kadar toplumsal ve kltrel yaamn da devlet tarafndan denetlenmesinden yanaydlar. Gerekten baardklar ise halkn devletle yabanclamasyd. Ayn zamanda blk prk yenilikler yoluyla yabanc dnce ve kurumlar da aralarnda tutarl bir balant olmadan topluma sunduklarndan, Osmanl dzeninin bir an nce kne de yardmc oldular.[l] Bu balamda nitelikleriyle, devleti-sekinci grup iktidar ele geirir geirmez, zellikle ngiliz ve Fransz emperyalizmine kar, mill iktisat denemesine giriti. 1914'de kapitlasyonlar kaldrp, devletin para basma yetkisini Osmanl Bankasnn elinden alarak, tarm ve sanayiyi zendirecek yeni bir gmrk sistemi kurdu. Daha da ilgin olan, devlet eliyle mill tccar yaratma politikas gtmeye balar.[li]

ttihat ve Terakkinin balatt bu mill iktisat abalarnda Almanlarn byk etkisi olmutur. Trk ulusuluunun iktisadi boyutu mill iktisat, byk lde Alman iktisat geleneinden esinlenmitir. Alman romantizmi ttihatlarn baskc yntemleriyle de badatrld; birey ikinci plana itilerek cemiyet ve devlete sahip kld. Dier bir deyile, II. Merutiyet'in gndeme getirdii ulusuluk, I. Dnya Sava'nn olaanst koullarnn da yardmyla, ttihat ve Terakki'de Mslman-Trk orta snf zlemini dourdu; savan yitirilii ertesi Anadolu'da Mill Mcadeleyi yrtecek kadrolarn oluumunu salad.[lii] Ancak, brahim Okuolu'na gre, Osmanl devleti yar kapitalist bir konumdayken savaa girmi ve yklmtr. Bu gei srecini hzlandran veya tamamlayan ise Trk mill burjuvazisi olmutur.
[liii]

Doan Avcolu'na gre ise iyi niyetlerle giriilen ve millyetilerin zlemlerini dile getiren

mill iktisat kurma yolundaki ilk denemesi tam bir iflas ve hayal krkl ile sonulanmtr. Bir miktar Trk, Mslman ve Yahudi zenginler, byk ehirlerin kopmrador takmna katlm, ama yar-smrge artlarnn yaratt toplumsal yap, deimeden kalmtr. Devlet destei ile Trk kapitalistler yetitirerek mill iktisat kurma yolunda ikinci deneme, Cumhuriyet'ten sonra farkl artlar altnda yaplacaktr.[liv] Bu dorultuda oluturulan politika ve abalar Cumhuriyet dnemine, zellikle zmir ktisat kongresiyle aktarlacak ve sonrasnda ortaya konan devletilik uygulamalaryla srdrlecektir. smail Ceme gre Mill iktisattan murad edilen, zaferden nce yabanclarn ve aznlklarn elinde bulunan ekonomik glerin bu kez yerli tccar ve erafa transfer edilmesinden ibarettir. Temelde ayn kalacak olan ekonomik yapnn st kademelerinde grev devir teslimi olacak ve Trkiye'nin bu sayede kalknmas beklenecektir. Yerli zel sektr, mill kurtuluun kendisine at yeni ufuklar karsnda heyecan ve sabrszlk iinde, devletin desteini salamak abasndadr. Bu destek ksa zamanda verilecektir. Bu hazrln iindeki mill burjuvalar kendilerine salanan eitli ayrcalklardan sonuna kadar yaralanacaklardr. Zaten o gnlerde devlet, mill burjuvalar aktan desteklemekte, yurt kalknmasn onlarn kalknmasna bal grmektedir.[lv] Osmanlda Cumhuriyete geiteki temel ve etkin izgilerden biri olan devleti- sekinci gelenein ekonomik ve sosyal programnn zn oluturan mill iktisat-mill burjuvazi dncesi ve uygulamas, siyas-idar yaplanma ve kurumlamalarla da i iedir. zellikle merkeziyeti ve adem-i merkeziyeti anlay ve yaplanmalarla, bu abalar bir paralellik tamaktadr. Ekonomik alandaki gr ve uygulamalar mill iktisat-mill burjuvazi olarak ifadelendirilebilecek olan devleti-sekinci gelenek Cumhuriyet dnemi idar yap ve kurumlamalarnn nitelii, merkeziyeti- adem-i merkeziyeti anlaylarn ekillenmesi ve zellikle yerel ynetim yaplarnn olumas ve gelimesi zerinde arlkl olarak belirleyiciliini devam ettirecektir.

SONU Osmanl'dan Cumhuriyet'e kalan miras, ekonomiden sosyal alana ve kltrden ynetime geni bir yelpazeyi iermektedir. Osmanl'dan Cumhuriyet'e geite, mparatorluk brokrasisinin biimsel yn ile birlikte ynetim gelenekleri ve siyaset kltr de miras olarak intikal etti. Bilindii gibi son dnem Osmanl brokrasisinin yap ve ileyiiyle ilgili unsurlar, 1839'da ilan edilen Glhane Hatt Hmayunu ile birlikte ekillenmeye balad. Bugnk anlamda bakanlklarn kurulmas, II. Mahmut'un son dnemlerine rastlar. Eyaletten il ynetimine gei, belediyelerin, il zel ynetimlerinin, Saytay ve Dantay gibi temel kurumlarn oluturulmas, Tanzimat dneminde gerekletirildi. Sivil ve asker brokrasiye elaman yetitiren okullarn byk bir ksm, Tanzimat ve Merutiyet dnemlerinin rndr. Tanzimat'la birlikte brokratlar, siyaset sahnesinde hakim bir unsur olarak ortaya kt. Kalemiye'ye mensup, az ok Avrupa grm ve ksmen yabanc dil bilen brokratlar, devlet ynetiminde ulemann nne geti; otorite, saraydan Bab- aliye intikal etti. I. Merutiyet'te II. Abdlhamit'in kiisel zellikleri sebebiyle, saray idar otoriteyi tekrar ele geirdi. ttihat ve terakki ile birlikte ordu siyaset sahnesine etkili olarak katld. Bu nc dnemde otorite ne Babali brokratlarnn ne de hkmdarnd. Siyas bir cemiyet olan ttihat ve Terakki, Saray ve brokrasi zerinde gl bir otorite kumutu. Kurtulu Sava'nn ynetici kadrolar, byk lde ttihat ve Terakki iinde yetimi veya en azndan o gelenekten etkilenmi kiilerdi. ttihat ve Terakki'nin lider kadrosundaki iki farkl izgi, gnmzdeki ynetim anlayn da etkilemeye devam etmektedir. Bu cemiyetin liderlerinden Ahmet Rza merkeziyeti, devleti ve otoriter bir ynetimden yanayd. Kart grubun temsilcisi olan Prens Sabahattin ise, adem-i merkeziyet ve teebbs-i ahs esasna dayal bir idareyi savunuyordu. ttihat ve Terakki iinde Ahmet Rzann ynetim anlayn benimseyen kadro egemen olduu iin, merkeziyeti sekinci ve otoriter eilimler, devletin resm politikas haline geldi ve kamu brokrasisi bu erevede ekillendi. Brokrasinin Tanzimat sonrasndaki ilevini etkileyen nemli bir faktr de, toplum sorunlarnn hangi yntemle zlebilecei konusu oldu. Bu konuda hakim gr ve politika, toplum sorunlar tepeden ve yasalarla zlr biiminde ortaya kt. Bu grn uygulanmas, merkez otoriteyi modernize ederek glendirmek ve merkeziyetilie arlk vermekle salanabilirdi. Toplum sorunlarnn zmne ilikin bu yaklam, Cumhuriyet brokrasisinin yap ve ilevlerini etkileyen temel faktrler arasnda yer ald. Osmanl'dan

Cumhuriyete devreden bu nitelikleriyle siyas-idar sistem, tek parti dneminden ok partili dneme ve sonrasnda yeni nitelikler kazanarak geliimini srdrmtr. Osmanl Devleti ile Trkiye Cumhuriyeti arasndaki sreklilik niteliinin en bariz hissedildii alan idar alandr. zelikle, merkeziyetilik-adem-i merkeziyetilik ilikileri, yerel ynetim anlay ve uygulamalar kent mekannn zellikleri ilgili olarak bu tevars niteliini aka grmek mmkndr. Cumhuriyet'in kurucu liderleri, ya ttihat ve Terakki iinde yetimi ya da bu gelenekten etkilenmi kiiler olduklar iin, otoriter ve merkeziyeti ynetim anlayn devam ettirmekte saknca grmediler. Bilakis, devleti, otoriter ve merkeziyeti politika, reformlarn yerlemesi asndan kanlmaz bir yntem olarak benimsendi. Bu bakmdan Osmanl'daki yerel ynetim anlay, Cumhuriyet Dnemi'nde de nemli bir deiiklie uramadan geerliliini korudu. Cumhuriyet ynetimi, Osmanl'nn kamu ynetimi kurumlarn aynen ald. Bugnk merkez ynetim bnyesi iinde yer alan temel kurumlarla yerel ynetimler, byk lde mparatorluk'tan Cumhuriyet'e miras olarak intikal etti. Aradaki en nemli farkllk, sz konusu ynetim organlarnn gelimesi, rgt bakmndan bymesi ve yaylmas biiminde kendini gsterdi. Cumhuriyet ynetimi de, yerel ynetimleri, siyas organlar olarak deil, daha ok idar birimler biiminde deerlendirerek, yetki grev ve rgt yapsn bu anlaya gre dizayn etti. Birlik ve beraberlik tehlikeye girer gerekesiyle yerel ynetimleri glendirme konusunda hep tereddtl davrand.[lvi] Gerek anlay gerekse yaplanma asndan Trkiye yerel ynetimlerini ele alrken bu niteliklerle, yukarda erevelendirilmeye alan siyas-idar gelimeleri gz nnde bulundurmak gerekir. nk, btn toplumlarda olduu gibi Trk toplumunda da, bu ekonomik, sosyal, kltrel ve siyas-idar ya da ideolojik parametreleri bir arada dnmek gerekir. Merkeziyetilik-adem-i merkeziyetilik ilikilerinin merkeziyetilikten yana ar basan ileyii ve nitelii bugn Trkiye'de pek ok ekonomik, sosyal ve siyas-idar temel soruna kaynaklk etmektedir. zellikle kreselleen ve bilgi toplumu olmaya doru hzla yol alan bir dnyada, bu temel sorunlar Trkiye'nin giderek ie kapanmasna neden olmaktadr. Bu gidii nlemenin yolu ise demokrasinin, insan haklarnn ve yerellemenin ne karlmasna ilikin bir anlay ve yaplanmadan gemektedir. Demokratikleme, yerelleme eilimlerinin hzla ne kt bir dnyada bu bir gereklilik olduu gibi ayn zamanda bir zorunluluktur.

Dr. , Cumhuriyet niversitesi ..B.F Kamu Ynetimi Blm Aratrma Grevlisi

[i] Kemal iek, "Osmanl Ynetim Yapsnda Yozlama ve Siyasetnameler", Trkiye'de Ynetim Gelenei (Editr: D.Dursun, H.Al), lke Yayn, stanbul 1998, s.32
[ii]

Halil nalck, Osmanl mparatorluu, stanbul Eren Yaynclk, 1996, s.114

[iii]

Kemal Karpat, Osmanl Tarihinin Dnemleri, Osmanl ve Dnya (Ed:Kemal Karpat), stanbul Ufuk Yayn, 2000, s.120
[iv]

Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, Ankara Trk Tarih Kurumu Yayn, 1997, s.13, 14
[v]

Metin Kunt,"Siyasal Tarih (1600-1789)", Trkiye Tarihi, Cilt:3, stanbul Cem/Tarih Yayn, 1995, s.64
[vi]

lber Ortayl, Gelenekten Gelecee, stanbul Ufuk Yayn, 2001, s18

[vii]

Roderic H. Davison, Osmanl mparatorluunda Reform (ev: Osman Aknhay), stanbul Papirs Yayn, 1997, s17-18
[viii]

Stanford Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, I. Cilt (ev. Mehmet Harmanc), stanbul e Yaynlar, 1994, s.358
[ix]

Davut Dursun,"Trkiye'de Yerel Ynetimlerin Douu ve Siyas-dar Gelime", Trkiyede Ynetim Gelenei, (Ed. D.Dursun, H.Al), stanbul lke Yayn, 1998, s.99
[x]

Musa adrc,"Osmanl Dneminde Yerel Meclisler", ada Yerel Ynetimler Dergisi, Eyll 1993, S.5, s.4
[xi]

Halil nalck, Osmanl mparatorluu, s.343, 344 lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul Hil Yayn, 1995, s.30 dris Kkmer, Dzenin Yabanclamas, stanbul Ant Yayn, 1969, s.56, 57 Niyazi Berkes, Trkiye'de adalama, Ankara Bilgi Yayn, 1973, s.509, 510

[xii]

[xiii]

[xiv]

[xv]

Ahmet Davutolu,"Tarih Metodolojisi Asndan Osmanl Tarihinin Anlalmas Meselesi", Osmanl Toplum Yaps zerine Bir Derleme (Derleyen.: Abdulkadir Okumular), Konya Sebat Matbaas, 1996, s.29
[xvi]

lber Ortayl, Tanzimat'tan Cumhuriyete Yerel Ynetim Gelenei, stanbul Hil Yayn, 1985, s.31
[xvii]

Davut Dursun, "Trkiye'de Yerel Ynetimlerin Douu ve Siyas-dar Gelime", s.99-100 lber Ortayl, Tanzimat'tan Cumhuriyete Yerel Ynetim Gelenei, s.23

[xviii]

[xix]

Birgl Gler, Yerel Ynetimler, TODAE Yayn, Ankara, 1992, s.83 Bilal Erylmaz, Tanzimat ve Ynetimde Modernleme, stanbul, aret Yayn, 1992, s.12 Bilal Erylmaz, Tanzimat ve Ynetimde Modernleme, s.13 lber Ortayl,"Aslnda Hepimiz Tanzimat'yz", Millyet Gazetesi, 12 Mays 1999

[xx]

[xxi]

[xxii]

[xxiii]

Metin Heper, Modernleme ve Brokrasi, Sosyal Bilimler Dernei Yayn, Ankara, 1973, s.12
[xxiv]

Mmtaz Turhan, Kltr Deimeleri, stanbul, 1989, s.12 lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, s.9,26 Bilal Erylmaz, Tanzimat ve Ynetimde Modernleme, s.15, 16

[xxv]

[xxvi]

[xxvii]

Metin Heper, Trk Kamu Brokrasisinde Gelenekilik ve Modernleme, stanbul, Boazii niversitesi Yayn, 1977, s.58
[xxviii]

erif Mardin, Din ve deoloji, stanbul, letiim Yayn, 1997, s.106-116 Metin Heper, Modernleme ve Brokrasi, s.58

[xxix]

[xxx]

mit Akta, Osmanl a ve Sonras, stanbul, Bak Yayn, 1998, s.201-205 Adem aylak, Osmanl'da Yneten ve Ynetilen, Ankara, Vadi Yayn, 1998, 202, 209 lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, s.241-244 Sina Akin, Trkiye Tarihi, III., s.364 erif Mardin, Jn Trklerin Siyas Fikirleri, stanbul, letiim Yayn, 1996, s.31 mit Akta, Osmanl a ve Sonras, s.238 Emre Kongar, Trkiye'nin Toplumsal Yaps, stanbul, Remzi Kitapevi, 1995, s.143 Emre Kongar, Trk Toplumbilimcileri, stanbul, Remzi Kitapevi, 1996, s.86 mit Akta, Osmanl a ve Sonras, s.238 erif Mardin, Jn Trklerin Siyas Fikirleri, letiim Yayn, s.288-290

[xxxi]

[xxxii]

[xxxiii]

[xxxiv]

[xxxv]

[xxxvi]

[xxxvii]

[xxxviii]

[xxxix]

[xl]

Cengiz ala,"Bir Trk Aydn Olarak Prens Sabahattin Bey", Trkiye Gnl, sy.26, Ocak-ubat 1994, s.31
[xli]

Emre Kongar, Trk Toplumbilimcileri, s.120, 121 Cengiz ala,"Bir Trk Aydn Olarak Prens Sabahattin Bey", s.34 erif Mardin, Siyasal ve Sosyal Bilimler, stanbul, letiim Yayn, 1997, s100

[xlii]

[xliii]

[xliv]

Zefer Toprak, Mill ktisat- Mill Burjuvazi, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yayn, 1995, s.3 Server Tanilli, Uygarlk Tarihi, stanbul, ada Yaynlar, 1996, s.331 Zafer Toprak, Mill ktisat- Mill Burjuvazi, s.3 Emre Kongar, Trkiye'nin Toplumsal Yaps, s.148, 149 Metin Heper, Modernleme ve Brokrasi, s.58 Metin Heper, Brokratik Ynetim Gelenei, Ankara, ODT Yayn, 1974, s.96-101

[xlv]

[xlvi]

[xlvii]

[xlviii]

[xlix]

[l]

Emre Kongar, Trkiye'nin Toplumsal Yaps, s.143 Sever Tanilli, Uygarlk Tarihi, 335 Zafer Toprak, Mill ktisat- Mill Burjuvazi, s.7 brahim Okuolu, Trkiye'de Kapitalizmin Gelimesi, stanbul, Varyos Yayn, 1996, s.714 Doan Avcolu, Trkiye'nin Dzeni, stanbul, Cem Yaynevi, 1974, s.274 smail Cem, Trkiye'de Geri Kalmln Tarihi, Cem/Kltr Yayn, stanbul, 1995, s.286 Bilal Erylmaz, "Yerel Ynetim Sendromu", Yeni Trkiye, sy.4, Haziran 1995, s.

[li]

[lii]

[liii]

[liv]

[lv]

[lvi]