BRAHM KUNT

ABDULLTF B. ABDULLAHIN HAYATI VE MESNEV LE LGL ALIMALARI brahim Kunt*

zet: Abdllatif b. Abdullah, XVII. yzylda Hindistanda yaam ve bir ok eser kaleme alm nemli bir Mevlevidir. Hindistandaki Mesnevi aratrmalarnn nemli temsilcilerindendir. Onun hazrlad Mesnevi szl, bugn de Mesnevi almalarnda kaynak eser olarak gsterilmektedir. Bu almada onun hayat aratrlm ve Mesnevi ile ilgili eseri tantlmtr. Anahtar Kelimeler: Abdulltif b. Abdullah, Mesnevi, Letiful-lugt, Nsha-i Nsiha-i Mesneviyyt- Sakme, Letifu'l-manev min Hakyikil-Mesnev. The Life of Abd al-Latif b. Abd Allah and His Works about Mathnavi of Mavlana Summary: Abdullatif b Abdullah who lived in 17th century in India and wrote many books was an important Mawlavian. Therefore, he was an important representative of researches of Masnawi in India. The Masnawi Dictionary which he composed is referred as a main resource in almost all Masnavi researches, even today. In this study have been researched his life and introduced his three books about Masnawi. Keywords: Abdullatif b. Abdullah, Mathnavi, Lataif al-lughat, Nuskha-i Nasiha-i Mathnaviyyat-i Saqima, Lataif al-manavi min Haqayiq al-Mathnavi.

Dr., Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Fars Dili ve Edebiyat Anabilim Dal NSHA, YIL: IV, SAYI: 12, KI 2004

47

ABDULLTF B. ABDULLAH VE MESNEV LE LGL ALIMALARI

GR XI./XVII. asrn nemli muhakkk, edip ve lgatilerinden olan Abdulltif b. Abdullah, o dnemde Hindistanda hkm sren Bbrl devletinde yaam bir Mevlevdir. Uzun bir sre Mesnevnin tahkki ve mukbelesiyle uram, eitli Mesnev nshalarn bulup birbiriyle karlatrarak doru bir nsha tespit edebilmek iin almtr. Bu almasnn sonucu olarak Nsha-i nsiha-i Mesneviyyt- sakme isimli eserini vcda getirmitir. Abdulltif b. Abdullah, Mesnevnin daha iyi renilmesi amacyla, bu eserin anlalmas zor beyitlerinin erhini kapsayan Letifu'l-manev min hakyikil-Mesnev isimli bir eser ile Letiful-lugt isimli bir Mesnev szl hazrlamtr. Eserleri ran ve Hindistanda defalarca baslm olan bu tasavvuf ve edebiyat aratrmacs, lkemizde ne yazk ki pek tannmamaktadr. ABDULLTF B. ABDULLAHIN HAYATI a- Memleketi ve nisbesi Abdulltif b. Abdullah Kuzey-bat Hindistanda bulunan Gucerat eyaletinde domu ve hayatnn byk bir ksmn burada geirmitir. Bu nedenle baz kaynaklarda Gucert nisbesiyle anlmaktadr1. Onun adyla beraber kullanlan Abbs ve el-Kebr nisbeleri; hakknda, dneminin byk alimlerinden biri olmasndan baka herhangi bir bilgi bulunmayan babasna aittir2. Ahmedbd ve Yezd nisbeleri ise, sllesinin bulunduu yerlerle ilgilidir3. Lekerhn nisbesi de, Hindistanda hkm srm bir Hind-Trk devleti olan Bbrller zamannda (932-1274/1526-1858), ahcihan (slt. 1037-1068/1628-1657)n padiahl dneminde Kbil valisi olan ve Abdulltifin kendisine hizmet ettiinden bahsettii Lekerhn-i Mehed (. 1043/1634)ye dayanmaktadr4. Abdulltif b. Abdullah, Mevln Mzesi ktphanesinde bulunan ve kendi eserlerinden biri olan Letiful-lugtn mukaddimesinde, kendi adn Abdulltif b. Abdullah-i Kebr eklinde kaydetmektedir 5. Letiful-lugtn Hindistann Canpur ehrinde tabasma olarak baslan nshasnda ise mellifin ad Abdulltif b. Abdallah-i Kebr eklinde gemektedir 6. Abdlbaki Glpnarl ise, Mevln Mzesi Yazmalar Katalou isimli eserinde bu nshay tavsf ederken mellifin adn Abdlltif b. Abdallah-i Kebr-i Bzev olarak kaydetmitir. Buradaki Bzev kelimesi, mellifin isminden sonraki cmlenin ilk kelimesi olan nr-yi kelimesinin, kanmzca yanl okunmas sonucunda bu ekilde kaydedilmitir7. Trke, Farsa ve Arapa yazlm baz kaynaklarda Mevlev tarkatine mensup olduundan bahisle, Mevlev nisbesiyle anlmtr8. b- Doum yeri ve yl Abdulltif b. Abdullah, kendi eseri olan Hlsat-uar (tlf. 1021/1612)nn mukaddimesinde kendi vatannn Gucerat vilayetine bal Ahmedbad ehri olduunu belirtmektedir9. 48
NSHA, YIL: IV, SAYI: 12, KI 2004

BRAHM KUNT

Onun doum yerinin Gucerat eyaleti olduu Ali Rz Nekavnin Tezkire-nvsi-i Fars adl eserinde10, Gucerat eyaletine bal Ahmedbad ehri olduu ise Dni-nme-i edeb-i Farsi isimli eserde kaydedilmitir 11. Guceratn bir eyalet olduu gznnde bulundurulduunda, onun Gucerat eyaletine bal bir ehirde domu olduu anlalmaktadr. Kaynaklarda, doum tarihi kesin olarak belirtilmemektedir. 1048/16381639 olan vefat tarihine kyasla en azndan X./XVI. yzyln ikinci yarsnda domu olabilecei tahmin edilebilir. c- Tahsli Abdulltif b. Abdullahn tahsli hakknda kaynaklarda yeterli bilgi bulunmamakla beraber, babasnn bir alim olduu ve Abdulltifin nemli devlet grevlerinde bulunduu dikkate alndnda, onun iyi bir renim grd anlalmaktadr. Onun eserlerinden, bata fkh, tefsir ve hadis olmak zere dn ilimlere vkf olduunu, ama bunlarla yetinmeyip tp ve astronomi gibi mspet ilimlerle de uratn anlamaktayz. Zaten Mevln Celleddn-i Rm gibi, zamannn btn ilimlerine vkf bir kiinin eserlerini anlamak iin, ciddi bir eitim almann gerekli olduu ikrdr. Abdulltif b. Abdullah kendi dneminin air ve yazarlaryla devaml iliki ierisinde olmu, baz eserlerin telifinde yazarlarna yardm etmi, bazen de kendi eserleri iin bakalarndan yardm grmtr. Bu cmleden olarak Letiful-lugt hazrlarken Hindistanda yaam alimlerden biri olan brahim-i Dihlevden yardm alm ve Buthne isimli antolojiyi hazrlama iinde, bu eserin mellifi olan Muhammed Sf-i Mzendernye katkda bulunmu, daha sonra eitli ilaveler yaparak bu eseri Hulsat-uar ismindeki bir tezkireye dntrmtr12. Bu bilgilerden de, onun iyi bir eitim ald sonucuna varlabilir. Her ne kadar Buthne isimli eserin temelini Muhammed Sf-i Mzendern olutursa da, Abdulltif b. Abdullahn bu antolojiyi bir tezkire haline getirmesi ve ona eitli ilvelerde bulunmas Abdulltifi hem bir edebiyat tenkitisi, hem de bir edebiyat tarihisi yapmaktadr. d- Hayat Abdulltif b. Abdullah, Hind-Trk devletlerinden biri olan Bbrller devletinde ahcihann saltanat srasnda 1042/1632den vefatna kadar birok nemli devlet grevlerinde bulunmutur13. 1042/1632-1633de Dehl ehrinde bulunan ahcihann saraynda Dvn- ten14 yani maliye defterdar olarak grevlendirilmi, 1043/16331634de Gulkende isimli ehre tayin edilmi, 1045/1635de ise Dehlye geri dnmtr. 1047/1637de devletin ileri gelenlerinden kibet Hann zel yardmcs olmusa da, fazla gemeden hastal nedeniyle devlet grevinden ayrlmtr15. Hayatn ilme adad eserlerinde verdii bilgilerden anlalan Abdulltif b. Abdullah, uzun bir sre Mesnevnin tahkki ve mukbelesiyle uram, eitli nshalar bulup birbirleriyle karlatrarak doru bir nsha elde etmek
NSHA, YIL: IV, SAYI: 12, KI 2004

49

ABDULLTF B. ABDULLAH VE MESNEV LE LGL ALIMALARI

amacyla 1024/1615de Kbil ve Trha, 1025/1616da Yulem-Guzer isimli ehre, 1030/1620de Dekkene, 1031/1621de Burhanpra seyahat etmitir16. Mesnev ile ilgili aratrmalarnn bir sonucu olarak 1031/1621de nemli bir Mesnev lgati olan Letiful-lugt isimli eserini, 1032/1622de Mesnevnin tahkikli bir nshas olan Nsha-i Nsiha-i Mesneviyyt-i Sakme ve Mesnevnin anlalmas zor olan beyitlerini aklamak maksadyla da Letiful-Manev min Hadikil-Mesnev isimli kitaplarn telif etmitir17. O dnemin artlar dnldnde, eserlerini hazrlayabilmek iin 8-9 yl boyunca binek srtnda seyahat eden, Mesnev nshalarna ulamak iin belki de baz mesafeleri yryerek aan Abdulltif b. Abdullah, XVII. yzyln balarnda, bilinen ilk edisyon kritikli Mesnev nshalarndan birini, Nsha-i Nsiha-i Mesneviyyt-i Sakme ismiyle oluturmutur. Bu eseri meydana getirmek iin sekseni akn Mesnev metnini karlatrmtr. Hazrlad metinde bulunan alt defterin her birinin evvelinde, ayr birer mukaddime ve detayl birer fihrist bulunmaktadr18. Bu eserleri tamamladktan sonra nl mutasavvf ve air Hakm Sennin Hadkatl-Hakka isimli eseri zerinde almaya balam, bu alma sonucunda da, 1032/1622-1623 tarihinde, Letiful-hadik min nefisid-dekyk ve 1044/1634-1635 tarihinde erh-i Hadka isimli eserlerini telif etmitir19. e- Vefat Onun vefat tarihi baz eserlerde 1100/1687-1688 olarak kaydedilmi olsa da, bu bilgiye pheye bakmak gerekir, zira Abdulltif b. Abdullahn 1010/1601-1602 ylnda Buthne isimli eserin hazrlanmasyla urat bilinmektedir. Bu srada Abdulltif b. Abdullahn 20 ya civarnda olduu dnlse bile, 1100de vefat etmi olmas, 110 yanda vefat etmi olmasn gerektirir ki, bu tarih pek mkul grnmemektedir20. Abdulltif b. Abdullahn vefat tarihi dier baz eserlerde de 10481049/1638-1639 olarak kaydedilmitir21. Bu tarih daha mkul grnmektedir, zira bu tarihi yukardaki tahminimize dayandrdmzda, onun 70 ya civarnda vefat ettii dnlebilir. Vefat yeri olarak kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlanamam olmakla beraber, hayatnn son blmn geirdii Dehli ya da Ahmedbad ehirlerinin birinde vefat etmi olmas kuvvetle muhtemeldir. ABDULLTF B. ABDULLAHIN ESERLER Abdulltif b. Abdullahn, Mevln Celleddn-i Rmnin Mesnev isimli eseri zerine edisyon kritik, szlk ve erh almalar, Sennin Hadkatl-hakkas zerine ayrntl bir erhi, uar tezkiresi ve dier baz telif eserleri bulunmaktadr. Bu blmde, bu eserlerden Mevln Celleddn-i Rmnin Mesnevsi zerine edisyon kritik almas olan Nsha-i Nsiha-i Mesneviyyt-i 50
NSHA, YIL: IV, SAYI: 12, KI 2004

BRAHM KUNT

Sakme, Mesnevnin daha iyi anlalmasn temin iin tertip edilmi olan Letiful-lugt isimli szlk ve Mesnevnin anlalmas zor beyitlerini aklamaya ynelik bir erh almas olan Letiful-Manev min Hadikil-Mesnev isimli eserlerinden, kaynaklardan edinilen bilgiler nda, telif sras gzetilerek bahsedilecektir. LETFUL-LUGT Letiful-lugt, Mevlnnn Mesnevsinde, bata Farsa ve Arapa olmak zere, Trke, Hinte, Pehlev ve Sryn dillerinde geen kelimeleri zah ve bilhassa kelimelerin stlh anlamlarna iaret etmek sretiyle Mesnevnin daha iyi anlalmas amacyla Abdulltif b. Abdullah tarafndan, kelimelerin ilk ve son harfleri esas alnarak tertip edilmi Farsa izahl bir szlktr. Mellif, Mesnev iin hazrlad bu szle Farsa bir mukaddime yazm ve mukaddimede eserinin adn u ekilde kaydetmitir:

...
(On iki yl mddetle bu makbul kitap (Mesnev)tan renerek ve aratrarak hsl olan, hazrlanp tertip edilen bu esere letiful-lugt ad verildi.) Abdulltif b. Abdullah, mukaddimede on iki ylda hazrladn ifade ettii letiful-lugtn telif tarihi hususunda ise herhangi bir bilgi vermemitir. Letiful-lugt hakknda bilgi veren kaynaklarda, bu Mesnev szlnn XI./XVII. yzyln ilk yarsnda yazld belirtilmekle beraber, yl itibaryla birbirine yakn, fakat farkl tarihler zikredilmektedir. Baz kaynaklarda eserin 1032/1622 ylndan nce yazld zikredilirken 22, Ali Rz Nekav bu tarihi 1031/1622 yl olarak vermekte 23, Nezr Ahmed ve Kebr Ahmed-i Cisnin mellif ve bir eseri hakknda nerettikleri bir makalede, letiful-lugtn 1032/1622 ylnda telif edildii kaydedilmektedir24. Gln-i Men ise eserin 1032-1038/1622-1628 yllar arasnda telif edildiini sylemektedir25. Abdulltif b. Abdullah, 1032/1622 ylnda tamamlad, MesnevlManev adyla da anlan26 Nsha-i Nsiha-i Mesneviyyt-i Sakme isimli eserinin mukaddimesinde, Letiful-lugt ad geen eserden nce telif ettiini sylemektedir27. Dolaysyla bu szlk, 1032/1622 ylndan nce, muhtemelen 1031/1621 ylnda yazlm olmaldr. Eser, kelimelerin tasavvuf anlamlarn da iermesi nedeniyle byk bir deer tamaktadr. Dneminin en nemli eserlerinden biri olan Letifullugtn, bugn de tasavvuf ile ilgili kitaplara kaynaklk ettii grlmektedir. Ayrca dnyann bir ok yerinde pek ok yazma nshasnn olmas ve defalarca baslmas da, bu eserin grd ilginin bir iaretidir.
NSHA, YIL: IV, SAYI: 12, KI 2004

51

ABDULLTF B. ABDULLAH VE MESNEV LE LGL ALIMALARI

Bu ksmda, Konya Mevln Mzesi htisas blm, no: 2097de kaytl nsha esas kabul edilerek nshann ksa tavsifi yaplacaktr. Yazl Amac Mellif Letiful-lugt, Mesnevdeki anlalmas g olan kelimeleri izah ederek, Mesnevnin daha iyi anlalmas iin tertip ettiini, kitabn mukaddimesinin ilk cmlesinde u ekilde belirtmektedir: (Bu szlk, Mesnev-i manevdeki anlalmas g Arapa kelimelerin ve Farsa lafzlarn izahn iermektedir.) Mellifin Mesnev ile ilgili bir tenkitli metin, bir de Mesnevnin baz beyitlerini ihtiv eden erh almasnn bulunmas da, bu lgatin Mesnevden daha iyi istifade edilmesi iin yazlm olduunu gstermektedir. Tertip ve Muhteva zellikleri Abdulltif b. Abdullah bu szl, maddelerin ilk harflerini bab, son harflerini fasl olarak kabul ederek tertip ettiini, Arapa kelimeleri ayn, Farsa kelimeleri Fe, Trke kelimeleri Te, Sryanice kelimeleri Se, Arapa ve Farsada mterek olanlar AF, Trke ile Farsada mterek olanlar TF, Farsa ve Hintede mterek olanlar FH, Arapa ve Hinte olduu pheli olanlar AH iaretleriyle belirttiini, eserinin ikinci yaprann a yznde kaydetmektedir. Eserde, Mesnevde geen baz Arapa ve Farsa kelimeler, deyim ve stlahlar Farsa izah edilmi, sadece birka maddede Arapa izahlarda bulunulmutur. zaha allan maddelerde, nce kelimenin hangi dilde olduu anlalr rumuzlarla belirtilmi, hareke kaytlar genellikle yazlm, lugat manas verilmi, baz maddelerde Mevlndan, baz maddelerde de dier airlerden ahit beyit veya beyitler kaydedilmitir. Mellif tarafndan gerekli grlen yerlerde Kuran- Kerimden ayetlere ve Hadis-i eriflere iaret edilmi, kelime tasavvuf bir anlam tayorsa, buna deinilmitir. Maddelerin izahnda yer yer alnt yaplm, ancak bu alntlarn pek aznda kaynak belirtilmitir. Kelimelerin izah yaplrken Mevlnnn Mesnevsinden okca, dier airlerden ise daha az ahit beyit gsterilmi, aklanmaya allan kelimeler, genellikle Mesnevye ait beyitlere dayandrmaya almtr. rnein (emlk) kelimesini izah ederken, (melek) kelimesinin oulu olduunu izah iin Mesnevnin ayr yerinden ahit beyitler getirmesi, bu durumun ak bir delilidir28. Ayrca lgatte, Seyyid Burhneddn el-Muhakkk- Tirmiz gibi nemli ahsiyetlere de yer verilmi, onlardan saygyla bahsedilmitir. Kaynaklar, Yazma Nshalar ve Neirleri Letiful-lugtn telifinde, Arapadan Arapaya ve Farsadan Farsaya hazrlanm, bugn dahi muteber kabul edilen baz szlklerden istifade edilmitir. Mellif, eserin mukaddimesinde istifade ettii bu kaynaklarn adlarn mellifleriyle birlikte zikretmitir. Mukaddimede adlar zikredilen szlklerden Kms, Surh ve Kenzl-luga Arapadan Arapaya, dierleri 52
NSHA, YIL: IV, SAYI: 12, KI 2004

BRAHM KUNT

ise Hindistanda telif edilmi Farsadan Farsaya szlklerdir. Eserin kaynaklar, mukaddimede yle zikredilmektedir (vr. 1b): (Lugat ilminde snrsz bir deniz olan Kms, zikredilen ilimde geni bir saray ve yksek bir temel olan Surh, phe ve tereddtsz bir hazine olan Kenzl-luga, Mr Cemleddn Huseyn-i ncnun Ferheng-i Cihangr adl ve krk drt mteber szlkten seilmi, iltifat grm ve avm u havs iin klfetsizce kendi vadisinde baka bir kitaba ihtiya brakmayan szl, phe ve iltimas erbabnn kalplerini kefeden bir bahar olan eyh Abdurrahm-i Surbehrnin Keful-lugt, batanbaa Hint ve iir ehlinin fzllarnn medr olan eyh Allahdd-i Serhendnin Medrul-efzl, gerekten kelimelerin halli hususunda fzl kiilerin ve avmn teyit edicisi olan eyh Ld-i Dihlevnin Mueyyidul-fuzals, eyh ibn At ve eyh Abdurrezzk- Knin erh-i stlht- sfiyyesi gibi Arapa ve Farsa muteber kitaplardan hazrlayarak) Letiful-lugt, Hindistann Lucknow ehrinde 1878, Canpurda 1875 ve 1905, rann Tahran ehrinde ise 1930da neredilmitir 29. 1936 ve 1940da Tahranda Mesnevye ilave olarak baslmtr30. 1905de Canpurda baslan bir nshas, stanbul Millet Ktphanesi, Ali Emr Kitapl, Farsa 255 numarada mevcuttur. 206 sayfa olan bu kitap incelenmi ve yazma nshalaryla ayn tertbe uyularak basld saptanmtr. Talik hatla baslan kitaptaki madde balar, normal metinden daha koyu bir ekilde yazlm olsa da, bu kitaptan bu haliyle istifade etmek ok zordur, zira ayn fasl iindeki kelimelerin sras danktr. Bu alma iin esas kabul edilen Mevlana Mz. Ktp. htisas bl. 2097 numara ile kaytl nsha ile mezkur matb nsha arasnda, zellikle kef bbnn bandan itibaren baz farklar da bulunmaktadr. rnein (Mh) ve (Mutezile) kelimelerinin izahlar yazma nshada bulunurken, basma nshada bulunmamaktadr. Baz kelimelerin izahlar da yazma nshadakinden daha ksa verilmitir. Konyadaki Mevln Mzesi Ktphanesinde bulunan yazma nshasnda hiye bulunmayan eserin, 1905 ylnda Hindistann Canpur ehrinde baslan nshasnn ilk be sayfasnda, metinde geen kelimelerin anlamlarn ieren hiyeler bulunmaktadr. Tespitlerimize gre, Trkiyede bulunan tek nsha olan Konya Mevlna Ktphanesindeki Letiful-lugt nshasnn tavsfi yledir: 233 X 135 (157 X 75) mm. ebatlarnda, ortas emseli, kenarlar dz cetvelli, miklapl, koyu krmz mein ciltli, 218 yaprak, her sayfada 19 satr bulunmaktadr. Yaz gzel bir talik hat olup, bablar, fasllar ve lgatler surhla kaydedilmitir. Ba (vr.1b):

...
NSHA, YIL: IV, SAYI: 12, KI 2004

53

ABDULLTF B. ABDULLAH VE MESNEV LE LGL ALIMALARI

...
Sonu (vr. 218b):

. ...
Letiful-lugtn yurtdndaki ktphanelerde bir ok yazma nshas bulunmaktadr. Bunlarn hepsinin nerede bulunduunu teker teker zikretmek bu makalenin snrlarn amaktadr31. ESERN NEM VE GRD LG Letiful-lugtn iki nemli yn bulunmaktadr. Bunlardan birincisi, Mesnevde bulunan ve anlalmas g 3325 kelimenin izahn ihtiva etmekle, XX. Yzylda Seyyid Sdk- Gevhern tarafndan Ferheng-i Lgt ve Tabrt- Mesnev isimli eserin telifine kadar geen sre zarfnda, gerek barndrd kelime says, gerekse bu kelimelerin izahnda takip edilen yol asndan en kapsaml eser olmasndan kaynaklanmaktadr. Letiful-lugtn ikinci ve asl nemli taraf ise, 300 civarnda tasavvuf stlhn izahn kapsamasdr. Bu ynyle, bugn de gerek tasavvuf erbbna, gerekse tasavvuf ilmiyle uraan aratrmaclara kaynaklk edebilecek bir eserdir. Eserin ne derecede alka grd, hem bizim tespit edebildiimiz otuzdan fazla yazma nshasndan, hem de ran ve Hindistanda defalarca baslmasndan anlalmaktadr. randa Seyyid Sdk- Gevhern tarafndan telif edilen Ferheng-i lugt ve tabrt- Mesnev isimli Mesnev lgatinin kaynaklarndan biri olarak gsteriler eser, ayrca Mderris-i Rzavnin hazrlad Talkt-i Hadkatlhakka gibi tasavvuf ile ilgili baz eserlere de kaynaklk etmitir. NSHA- NSHA- MESNEVYYT- SAKME Shhatli olmayan Mesnev yazmalarn dzelten nsha anlamna gelen isminden de anlalaca gibi, bu eser edisyon kritikli bir Mesnev metnidir32. Nsha-i Nsiha-i Mesneviyyt-i Sakme, 1032/1622 ylnda Dekkende tamamlanmtr. Bu eserin telif tarihi dbce-i ltf insrm yfte ibresiyle belirtilmitir ve bu ibre, ebced hesabyla kitabn yazld tarih olan 1032yi gstermektedir. Abdulltif b. Abdullah, 8-9 yl boyunca, binlerce kilometre yol katederek bugnk Afganistan, Pakistan ve Kuzey Hindistan dolam, bulabildii yirmi kadar nsha ve baka altm nshann karlatrlmasyla oluturulmu bir dier nshay birbirleriyle karlatrarak en doru Mesnev nshasn oluturmaya almtr. Alt defterin her birinin banda ayr birer mukaddime ve detayl birer fihrist bulunmaktadr. Abdulltif, Nsha-i Nsiha-i Mesneviyyt-i Sakmeye bir mukaddime yazm ve bu mukaddimeye de Mirtl-Mesnev ismini 54
NSHA, YIL: IV, SAYI: 12, KI 2004

BRAHM KUNT

vermitir33. Bu mukaddimenin balangc yledir34:

... ...
Bu eserin tespit edebildiimiz yirmiden fazla nshasnn hibiri Trkiye snrlar iinde bulunmamaktadr35. Bu nedenle grme imkan bulamadmz bu eser hakknda, kaynaklarda bahsedilen bilgilerle yetinilmitir. LETFU'L-MANEV MN HAKYKL-MESNEV Abdulltif b. Abdullahn, Mesnevnin anlalmas zor grnen beyitlerini, Mesnevde geen ya da iaret edilen Kuran ayetlerini ve Hads-i erifleri aklamak amacyla, 1032/1622de telif ettii Mesnev erhidir. Bu erh, eserle ilgili olarak verilen kaynaklarda Letifu'l-manev min Hakyikil-Mesnev ismiyle kaydedilmektedir, ancak aada tavsfi verilecek olan ve tespitlere gre Trkiyede sadece Sleymaniye Ktp. Hac Mahmut Ef. Bl. No: 2322de kaytl olan yazma haldeki nshada eserin ad, Letfetl-manev min Hakyikil-Mesnev olarak yazlmtr. Bu eser Nsha-i Nsiha-i Mesneviyyt-i Sakmeden sonra yazlmtr. Mellif eserin nsznde, bu eseri hazrlarken fazla zahmet ekmediini zira Mevlnann Mesnevde mazmun ve mefhum yoluyla iaret ettii ve Nsha-i nsihann hiyelerinde bulunan ayet ve hadisleri kullanarak bu eseri oluturduunu sylemektedir. Bu eserin on bir nshas tespit edilmi 36 olup, bu nshalardan sadece bir tanesi Trkiye snrlar iinde bulunmaktadr. Bu nsha, Sleymaniye Ktphanesi Hac Mahmut Efendi Bl. No: 2322de kaytldr. Bu nshann ksa tavsfi yledir: 247 X 135 (195 X 100) mm., 176 yaprak, ortalama 21 satr, talik yaz, balklar ve madde balar surhla yazlm, emseli, kebendli, irzeli tam mein kapl cilde sahiptir. Eserin son yapra olan vr.176ada nce mellifin ismi Abdlltif-i Gucert eklinde belirtilmi, daha sonra ayn yapraktaki tetimme kaydnda, bu nshann istinsah tarihi 1139 (1726) olarak zikredilmitir. Mstensih ad da yine ayn yaprakta Halfe Can Muhammed Veled ah Muhammed-i Smn gulm- Kdir olarak kaydedilmitir. Eserin ad ve yazlma sebebinin belirtildii ksa bir giriten sonra, vr. 2bde Mesnevnin evvelindeki Arapa giri tercme edilmi, vr. 4bde ise Mesnevnin birinci cildindeki anlalmas zor beyitlerin erhine balanmtr. kinci cilt ile ilgili ksm vr. 43 bde, nc cilt ile ilgil ksm vr. 71 ada, drdnc cilt ile ilgili ksm vr. 107ada, beinci cilt ile ilgili ksm vr. 131bde ve altnc cilt ile ilgili ksm da vr. 157ada balamaktadr.
NSHA, YIL: IV, SAYI: 12, KI 2004

55

ABDULLTF B. ABDULLAH VE MESNEV LE LGL ALIMALARI

Mesnevnin her cildindeki Farsa ve Arapa beyitlerin, Kuran ayetlerinin ve hadis-i eriflerin tercmeleri ayr birer balk altnda tercme edilmitir. Ba (vr.1b):

... ...
Sonu (vr.176b):

..
Bu eser, Hindistann Lucknow ehrinde 1866da ve 1293/1876da Canpur ehirlerinde 282 sayfa olarak tabask eklinde baslmtr37. SONU Gerek Anadoluda, gerekse dier Mslman memleketlerde Mevln ve eserleri hakkndaki ilk almalarn Mevlnnn vefatndan ksa bir sre sonra balad bilinen bir gerektir. zellikle ok geni bir corafyaya ksa bir zamanda yaylan Mesnev, yazlmaya baland andan itibaren limler, edipler, airler kadar devlet adamlar ve halk tarafndan da sevilmi, gittike artan bir ilgiyle benimsenmitir. Hem tasavvuf ilminin, hem de dou edebiyatnn en nemli aheserlerinden biri olarak kabul edilen Mesnevnin ve Mesnevde geen tasavvuf terimlerin daha iyi anlalmas iin en nemli kaynaklarn, bu eser iin yazlm erhler ve lgatler olduu bilinmektedir. Mesnevnin daha iyi anlalmas iin sadece Anadoluda deil, dier baz lkelerde de yzyllar boyunca bir ok alma yaplmtr. Bu da, Mevln ve eserlerinin ne lde byk bir corafyaya hitap ettiini kantlamaktadr. Abdulltif b. Abdullahn, bundan yaklak drt asr nce, en doru Mesnev nshasn tespit edebilmek iin yllarca dolap, bulabildii sekseni akn nshay birbirleriyle karlatrarak doru bir nsha meydana getirme abas, Hazret-i Mevln ve Mesnevye duyulan hayranlktan baka bir eyle izah edilemez. KAYNAKA nenderc: d Muhammed Pdiah, Ferheng-i nenderc, Ner: Muhammed Debr-i Siyk, I-VII, Tahran, 1335 h./1956 Blochet E., Catalogu des Manuscrits Turcs, Supplemant Band, Tome II, Paris 1933 56
NSHA, YIL: IV, SAYI: 12, KI 2004

BRAHM KUNT

Bursal, Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri, Matbaa-i mire, I-III, st. 1333/1914 Dni-nme-i edeb-i Fars, Abdulltif-i Gucert, Huseyn Berzger, IV; Tahran 1375 h./1996 Glpnarl, Abdlbaki, Mevlana Mzesi Yazmalar Katalou, I-III, Ankara, 1967-1972 Gln-i Men, Ahmed, Trh-i Tezkireh-yi Fars, I-II, Basm yeri yok, 1363 h./1984 nal, Saime, The Life and Works af Abd-al-latif b. Abd-Allah al-Abbasi of Gujarat, Journal of the Regional Cultural Institute , V, 45-48, winter 1972 Letifu'l-lugt, (Abdulltif b. Abdullah), Mevlan Mzesi Ktp., htisas Bl., no: 2097 Munzev, Ahmed, A comprehensive catalogue of Persian manuscripts in Pakistan, I-VII, Iran Pakistan Institute of Persian Studies, Islamabad, 1983-1986 Mur, Hanbb, Mellifn-i Ktb-i p-i Fars ve Arab , I-VI, Tahran 1340-1344 h./1961-1965 Nekav, (Seyyid) Ali Rz, Tezkire-nvs-i Fars der Hind ve Pakistan, Tahran 1383 h/1964 Nezr Ahmed, Kebr Ahmed-i Cis, Abdulltif Abbs-i Gucert ve Nsha-i ntikd-i Mesnev-i Manevye , yende, XVII 440-450, Tahran 1370 h./1991; XIX, 348-355, Tahran 1372 h./1993 nder, Mehmet, Binark, smet, Seferciolu, Nejat; Mevlna Bibliyografyas, I-II, Ankara 1974 Saf, Zebhullh, Trh-i Edebiyt der rn, I-V, Tahran 1366 h./1987 Seyyid Sdk- Gevhern, Ferheng-i Lugt ve Tabrt- Mesnev , I-VII, Tahran 1337 h./1958 Siyk, Muhammed Debr, Ferhengh-yi Fars ve Ferheng-gnh, Tahran 1368 h./1989 ehriyr- Nekav, Ferheng-nvs der Hind ve Pkistn, Basm yeri yok, trsz.

NSHA, YIL: IV, SAYI: 12, KI 2004

57

1 2

Nekav, Ali Rz, Tezkire-nvsi-i Fars, 140 ehriyr- Nekav, Ferheng-nvs der Hind, 182 3 Munzev, II, 1371 4 Gln-i Men, Trh-i tezkireh-i Fars, I, 590, 596 5 Mevln Mzesi Ktp. htisas Blm, no: 2097 6 Letiful-lugt, Canpur, 1905 (Tabasma nsha) 7 Glpnarl, II, 157 8 Bursal, Mehmed Tahir, II, 312; ez-Zera, XVIII, 321; Kehhle, Omer Rza, V-VI, 12; Esm, I, 618 9 Nezr Ahmed, Kebir Ahmed-i Cis, Abdulltif Abbsi-i Gucert, yende, XVII, 442 10 Nekav, Ali Rz, Tezkire-nvsi-i Fars, 140 11 Huseyn Berzger, Abdulltif-i Gucert, Dni-nme-i edeb-i Fars, IV, 1724 12 Huseyn Berzger, Abdulltif-i Gucert, Dni-nme-i edeb-i Fars, IV, 1724 13 Nezr Ahmed, Kebir Ahmed-i Cis, Abdulltif Abbsi-i Gucert, yende, XVII, 442 14 nenderc, II, 1191 15 Nezr Ahmed, Kebir Ahmed-i Cis, Abdulltif Abbsi-i Gucert, yende, XVII, 442 16 age., XIX, 52-53 17 Huseyn Berzger, Abdulltif-i Gucert, Dni-nme-i edeb-i Fars, IV, 1725 18 nal, Saime, V, 46 19 Mellifn-i ktb-i p, III, 93; Munzev, II, 1371; Mderris-i Rzav, Talkt-i Hadkatl-hakkat, giri ksm, s.5 20 Bursal,Mehmed Tahir, II, 312; Esml-mellifn, I, 618; zh, 405; Omer Rza Kehhle, V-VI, 12-13 21 Munzev, II, 1371; Siyk, Ferhengh-yi Fars, 138; ez-Zera, XVIII, 321 ve X, 268; ehriyr-i Nekav, 182, Kmsl-ktb, 464 22 ez-Zera, XVIII, 321-322; Munzev, III, 1950, Lugat-nme, I, 138 23 Nekav, Ali Rz, 182 24 Nezr Ahmed, Kebir Ahmed-i Cis, Abdulltif Abbsi-i Gucert, yende, I-III, 55 25 Nekav, Ali Rz, 143 26 Munzev, III, 1950 27 ez-Zera, XVIII, 322; ehriyr- Nekav, Ferheng-nvs der Hind, 182 (Nsha-i Nsiha-i Mesneviyyt-i Sakmenin dbcesinden naklen) 28 Letifu'l-lugt, Mevln Mzesi Ktp., htisas bl. no: 2097, vr. 17 b 29 Mur, Hanbb, III, 935; Nekav, Ali Rza, 143, Siyk, 139; Saf, V/I, 386; Munzev, III, 1950 30 Gln-i Men, 596; Mur, Hanbb, V, 750; Seyyid Sdk- Gevhern, (nsoz ksm), 19 31 Letiful-lugtn nshalar iin bkz. Munzev, III, 1950; Blochet, E., 124; nder, Mehmet, Mevlana Bibliyografyas, II, 115-116 32 Nekav, Ali Rz, 143; Siyk, 138; nal, Saime, 47 33 Saf, V/I, 386 34 Nezr Ahmed, Kebir Ahmed-i Cis, Abdulltif Abbsi-i Gucert, yende, I-III, 54 35 Nshalar iin bkz. nder, Mehmet, Mevlana Bibliyografyas, II, 119; Munzev, IV, 3153; Gln-i Men, 143 36 Nshalar iin bkz. nder, Mehmet, Mevlana Bibliyografyas, II, 113-114 37 ez-Zera, XVIII, 322; ehriyr- Nekav, Ferheng-nvs der Hind, 143, nder, Mehmet, Mevlana Bibliyografyas, I, 11