ABBSLER

ekil 32- Abbs Devletinin bayraklar

ABBSLER
(Arapa: al-'Abbsyn)
Abbasi Halifelii, Abbas Bin Abdlmuttalib, Abdullah Bin Abbas, III. Mtevekkil

Emev Hnednndan sonra slam dnysnn halfeliini elinde tutan hnedandr.

Harita 17- Abbs Devleti'nin snrlar

Trih
Hz. Muhammed'in lmnden (632) sonra, slam dnysn Hulef-y Ridn denilen drt halfe ve ardndan da Emevler (661-750) ynetti. Emevler, Hz. Alinin ldrlmesiyle ynetimi ele geirmilerdi. Emevlerin iktidardan dleri de ayn biimde kanl oldu. Hz. Muhammed'in amcas Abbs Bin Abdlmuttalib'in soyundan gelen Abbsler, Emev ynetimine kar ayaklanarak 750'de halfelii ve iktidr ele geirdiler. Bu trihten balayarak Abbsler 1258'e kadar slam dnysnn byk blmne egemen oldular.

Abbs Bin Abdlmuttalib slam dninin peygamberi olan Hz. Muhammed'in amcasdr. Hz. Muhammed'den iki ya da yl nce doduu kabul edilir. lk genlik yllarndan tibren ticretle uramtr. Madd durumu iyi olduu iin, haclara su datma (sikaye) ve onlara ziyfet verme (rifade) grevlerini kardei Ebu Tlib'den devralan Abbs, ayrca ona madd destek salamak maksadyla olu Cfer'in bakmn da stlenmitir. Bata Mslmanl kabul etmeyen ancak kar da kmayan Abbs Bin Abdlmuttalib, Bedir Sava'nda Mekkelilerin safnda arpp tutsak dt ve fidye deyerek kurtuldu. Daha sonra Mekke'de kalarak, Mekkelilerin sava planlarn peygambere bildirdi. Mekke'nin fethi hazrlklar srasnda Mslman olduunu aa vurmutur. Peygambere para yardmnda bulunup, bz seferlerine katld. On ocuu olmutur, Abbs Halfeleri olu Abdullah'n soyundan gelir. Abdullah Bin Abbs slam Peygamberi Hz. Muhammed'in amcas Abbs bin Abdlmuttalib'in olu, tefsir ve fkh alanlarnda otorite kabul edilen ve ok sayda hadis rivyet edenler arasnda yer alan sahbedir. Hicretten yl kadar nce Mekke'de domutur. Hicretten ksa bir sre sonra annesi mm'l-Fazl Lbabe ile birlikte Medne'ye gittii veya babas ile birlikte Mekke'nin fethine kadar burada kald eklinde iki farkl rivyet vardr. Peygamber'e ball ve sevgisi nedeniyle onun takdrini kazanmtr. Peygamberin yaknnda bulunup onun davran ve szlerini renmeye ok istekli olmutur. Bunun zerine "Allah'm! Ona kitab ret ve onu dinde fakih kl" eklinde dusna mazhar olmutur.

lk Abbs Halfesi Ebu'l-Abbs Seffah (750-754) idi. 754'te kardei Mansur (754-775) onun yerine geti. Bu iki halfe dneminde orduda Trk ve ran kkenliler nemli grevler stlendiler. Mansur, 762de Badat kentini kurdurarak bakenti amdan buraya tad. Mansur'dan sonra sra ile Mehdi (775-785) ve Hdi (785-786) halfe oldular. Abbs Devleti Mansur'un torunu Hrn Reid (786-809) dneminde en geni snrlarna ulat. Hrn Reid, Bin Bir Gece Masallarna konu olan grkemli saltanatn Bermek ilesine borluydu. Bu ileden Yahya Bermek ve iki olu, Vezir olarak Abbs Devletini 17 yl boyunca fiilen ynettiler.
ekil 33- Abbs paras, Badat, 765

Hrn Reidin oullar Emin (809-813), Memun (813-833) ve Mutasm (833-842) babalarnn politikalarn srdrdler. Annesi Hrn Reid'in Trk asll bir criyesi olan Mutasm Trklerden zel bir asker g kurmu, Trk unsurlar ynetimde nemli grevlere getirmitir. Daha sonra bu asker gcn Badattaki varl bz huzursuzluklara neden olduundan Samarra adyla yeni bir kent kurdurarak devlet merkezini oraya tad. 838 ylnda Mutasm Anadolu'ya Bizans zerine bir sefer dzenlemi, ordusunun bir kolu Bizans imparatoru Theofilos ve ordusunu "Anzin Sava" ad verilen bir arpmada byk yenilgiye uratm, Bizans'n ikinci byk kenti Amoriom'u kuatp eline geirmi ve Abbs ordular znik kentinin yaknlarna kadar ilerlemitir. Yerine geen olu Vsk (842-847) dneminde Trk emirleri asker ilerin yan sra ynetsel konularda daha etkili oldular. Vsk'n lmnden sonra Abbs Devleti paralanma srecine girdi. Abbs topraklar zerinde Smnler, Karahanllar, Ftmler, Tolunoullar ve Hamdanler gibi bamsz devletler kuruldu.

Harita 18- IX. yzylda Abbs topraklarnda de facto bamsz lkeler

Hamdanler

Kuzey Irak (El Cezre) ve Suriye'de hkm srm bir Arap hnedndr. -Trihi Abbs Halfeleri idre glerini kaybettiklerinden sonra eyletlere ve hatt devlet merkezine atanan emirler zerk hareket etmeye balamlar; emirlii kendi slleleri iindeki yakn vrisleri arasnda paylamlar ve bir hnedan kurmulardr. Hamdanler bu tip emirler hnednndan en nemlilerinden biridir. Cetlerinin Kuzey Arabistan ve DicleFrat arasnda yaam ve eskiden Hristiyan olan Ben Taglib Aretinden olduunu kabul etmilerdir. Bu slleden hkm sren emirlerden ilki Hamdan bin Hamdun'dur. Bu kiinin ilk def emirlie 890'da Abbsler halfelerinden Mutamid tarafndan Gneydou Anadolu'da Mardin'e vli olarak atanmas ile balamtr. Onun olu Abdullah bin Hamdan nce 906'da Musul Vlisi olarak emirlie balam ve sonra da 914'te Badat'ta vli olarak emirlik yapmtr. Abdullah'n iki olu Hasan Nsr-ed-Devle (d.929- .968) ve Adid-ad-Devle nce Musul ve Diyarbakr vlisi olarak emirlik yapmlardr. Sonradan Hasan Nsr Diyarbakr Emirliine gemitir. Fakat burada Hasan Nsr'n hkmetmesi o kadar zlim ve acmasz olmutur ki, ortaya kan ikyetler dolaysyla ilesi tarafndan emirlikten uzaklatrlmtr. Bu ileye it emirler 990'a kadar Musul Emirlii yapmaya devam etmilerdir. Ancak 979'da Bveyhlerin hcmuna uramlar ve geici olarak Musul Emirliinden ayrlmamlardr. 990'dan sonra Musul Emirliini Kuzey Irak' elinde tutan Ukaililer eline gemitir. Hamdan Sllesinin dier bir kolu Halep, Suriye'de emirlik yapmtr. Bunlardan ilki olan Ali Seyfddevle (945-967) dneminde Halep merkezli Kuzey Suriye Emirliine getirilmi ve Hamdanlerin Suriye kolunu kurmutur. Bu greviyle Seyfddevle Bizans mparatorluunun Kuzey Suriye'ye ve gneyine ilerlemesine bas engel olmutur. Seyfddevle Arap ir ve yazarlar korumas ve Halep'teki sarayn bir slam kltr merkezi hline getirmesi ile slam lkelerinde n almtr. Fakat Bizans mparatorluu Halep'e hcum edip ehri eline geirince, daha sonra ehri Hamdanler tarafndan geri alnmasna ramen bu sllenin gszl anlalmtr. Halep Emirleri bu gszlklerini telf etmek iin Halep'i ve emirliklerini Msr'da bulunan Ftmler Devletine balamlar ve bir vassal emir olarak Halep'te 1032'ye kadar hkm srmlerdir. 1035'de Ftmler Hamdanleri Halep Emirliinden atmlardr.

ran'da hkm sren Bveyhler, 945'te Badat'a egemen oldular. Bundan sonra Abbs Halfeleri Bveyhlerin izniyle bata kalabildiler. Halfe Kim'in (1031-1075) ars zerine Byk Seluklu Devleti Hkmdr Turul, 1031 ylnda Bveyhleri Badat'tan kard ve Abbslere yeniden saygnlk kazandrd. Ne var ki Abbsler eski asker glerine ulaamadlar ve Mustazhir dnemindeki Hal Seferlerine kar baarl olamadlar. Byk Seluklu Devleti'nin paralanmasyla birlikte Abbsler yeniden gcn yitirdi. Cengiz Hn'n torunu Hlagu'nun ynetimindeki lhanllar 1258'de Badat' yakp yktlar, Halfe Mustasm' ve yakaladklar hnedan yelerini ldrdler. Bylece 508 yllk Abbs Devleti son buldu. lhanl hkmdr Hlagu Han Badat'ta ilerinde on binlerce kitap olan ktphneleri yakp yktrmtr. Geri kalan kitaplar da Dicle Nehrine attrmtr. Eserlerin mrekkebi suya karm ve Dicle Nehri gnlerce bulank akmtr. Halfe Zhir'in olu Ahmed Msr'a kat ve orada Memluk Sultn Baybarsn korumas altnda halfe lan edildi (1261). Msr Abbs Halfelii, siysal ve asker yetkiden yoksun, yalnz dinsel otoritesi olan bir kurumdu. Osmanl Pdih Yavuz Sultan Selim 1517'de Msr topraklarna girerek, halfenin yetkileri ile Kutsal Emnetleri devrald ve Msr Abbs Halfeliine son verdi. Abbslerde devlet rgtlenmesi, "dvan" ad verilen ve deiik alanlarda grevler stlenen resm kurullara dayanyordu. Mliyesinin ana gelir kayna ise toprak vergisiydi. Halktan toplanan zekt da nemli bir gelir kaynayd. Vergi gelirlerinin byk blm orduya ve bayndrlk ilerine ayrlrd. Halfe mer dneminde kurulan dvn gelitirdiler. Dvn, devlet ynetiminde en etkili kurum hline getirdiler. Devlet ve memleket sorunlar, nce dvanda grlerek dvnn nerdii zmleri uygularlard.
Tablo 2- Abbs Hnedn soyaac

Abbs Sanat
slam dninin sanata getirdii en byk yenilik cmi mmrsidir. slamlkta her snf halkn ayrm gzetilmeden n saflarda namaz klabilmesi saflarn geni tutulmas istediini uyandrm, bu nedenle kiliselerin aksine cmilerde enine mekn tercih edilmitir. Plan formunun ihtiyatan domas gibi, mihrap, minber, minre trnden mmr eler de slamln gelimesine paralel olarak zamanla ihtiyatan domulardr. Abbslerden nceki slam ehircilii konusundaki bilgilerimiz ok kstldr. Bu konuda bilinen ilk rnek, 762-765 yllarnda Abbs Halfesi Mansurun kurdurduu Badat ehridir. Kaynaklardan edinilen bilgilere gre ilk Badat ehri dire planlyd ve i ie iki sur duvar dtan bir hendekle evrelenmiti. ehrin drt kapsna bulunduklar yndeki komu ehirlerin ad verilmiti. Ha planl saray ve yanndaki cmi ehrin merkezinde yer alyordu. 766 ylnda yaplan Badat Ulu Cmii kerpi duvarl, ahap stunlu ve dz daml basit bir yapyd. Halfe Hrn Reid, 808de yapy plann deitirtmeden tula duvarl olarak yeniden yaptrmtr. Badat 892de Abbslerin bakenti olunca, artan nfus nedeniyle cmiye ayn planda ikinci bir blm eklenmitir. Ancak, Badat ehrinin bu dnem yaplarndan gnmze, ilk cmiye it basit bir mihraptan baka hibir ey gelmemitir. Samarra, Dicle kenarnda Badatn yaknndadr. Badatn diresel ve dzenli plan burada yerini arziye uydurulmu, uzun bir plana brakmtr. Dicle kvrmlarna paralel olarak uzanan ehrin byk blm kazlarla ortaya karlmtr. Buluntular, Abbs Cmii, saray, trbe ve ev mmrsi ile zengin ssleme sanat hakknda bilgi vermektedir. Samarra, 836 ylnda Halfe Mutasm tarafndan Abbs hizmetindeki Trk birlikleri iin ordugh ehri olarak kurdurulmutur.

Fotoraf 46- Mustansriye Medresesi, Badat / Irak

Samarra Ulu Cmii, teki adyla Mtevekkiliye Cmii, slam dnysnn en byk cmi yaplarndan biridir. 150.000 kii burada bir arada namaz klabiliyordu. Basit mmrsi, ilk slam cmi plannn antsal ller iinde tekrarndan ibrettir. Yapmnda tula ve kerpi kullanlan cminin ilgin bir minresi vardr. Kare tabana oturan dev boyutlu bu antsal minreye geni bir rampa ile klr. Bu minre formu, yine Samarrada Ebu Dulaf Cmiinde tekrarlanm ve bir daha kullanlmamtr.

Fotoraf 47- UNESCO Dny Mraslar Listesinde yer alan trih Samarra kenti ve Ulu Cmii (Mtevekkiliye Cmii)

Samarrann ikinci byk cmisi olan Ebu Dulaf Cmii, 860 ylnda yaplmtr. Kalntlar daha gelimi bir mmrnin varln ortaya koymaktadr. Harem blm, kemerli duvarlarla birbirinden ayrlan neflerden olumu ve zeri dz bir atyla rtlmt. Samarrann saray ve evlerinde kullanlan eitli ssleme arasnda mermer tozu ve al karmyla yaplan tuk kabartmalar nemli bir yer tutar. Bu kabartmalarda iki farkl teknik kullanlmtr: Dik kesim ve eri kesim. Dik kesimde motifler ya sva zerine dikine olarak oyulmakta, bylece k-glge kesin izgilerle birbirinden ayrlarak kuvvetli bir kontrast etkisi salanmaktadr. Eik kesimde ise daha yumuak bir plastik etki sz konusudur. Eik kesim, Trklerin slam sanatna belki de ilk katksdr. Bu teknik daha nceleri Orta Asya sanatnda Trkler tarafndan kullanlmtr. Dik kesimde daha natralist, eik kesimde ise daha stilize bir slup grlr.