indekiler

NSZ ................................................................................................................................................ 3 GR ................................................................................................................................................... 4 BRNC BLM .................................................................................................................................. 6 BN BBNN (EL-HSEYN BN MUHAMMED BN AL BN EL-CAFER ER-RUGAD) HAYATI ............. 6 A. BN BBNN HAYATI VE ALES .................................................................................................... 6 B. EL-EVAMRL-ALAYYE FL-UMURL-ALAYE ............................................................................ 7 C. BN BBNN NAKLETT RLER .............................................................................................. 11 KNC BLM................................................................................................................................... 12 BN BBNN ESERNE GRE TRKLERDE SAVA KLTR ............................................................. 12 A. SELUKLULARDA ORDUYU OLUTURAN UNSURLAR ................................................................ 12 1. DAM KUVVETLER ..................................................................................................................... 12 a. b. GULAM .................................................................................................................................. 12 KTA VE KTA ASKERLER ........................................................................................................ 15

2.YARDIMCI KUVVETLER................................................................................................................... 19 a. U KUVVETLER.............................................................................................................................. 19 b. c. CRETL ASKERLER ................................................................................................................ 22 TAB DEVLETLERN KUVVETLER ............................................................................................ 23

3. ASKER RTBE VE DERECELER.................................................................................................... 25 a. b. c. d. e. MELKL- MERA (BEYLERBEY) ........................................................................................... 25 EMR ...................................................................................................................................... 27 SBAI ( SERLEKER) ............................................................................................................. 28 AVULAR .............................................................................................................................. 30 KTVAL................................................................................................................................ 31

B. SELUKLULARDA SAVA ARA GERELER ................................................................................... 32 1. HAFF SLAHLAR ......................................................................................................................... 32 a. b. c. KILI ....................................................................................................................................... 32 OK VE YAY .............................................................................................................................. 33 GRZ, MIZRAK VE HANER ................................................................................................... 35

2. SAVUNMA SLAHLARI ................................................................................................................ 37 a. ZIRH ....................................................................................................................................... 37

b.

MFER .................................................................................................................................. 38

3. AIR SLAHLAR VE BNEK HAYVANLAR ...................................................................................... 39 a. b. MANCINIK VE ARRADE .......................................................................................................... 39 BNEK HAYVANLAR ................................................................................................................ 41

4. ZERDHANELER VE TEHZAT USTALARI ..................................................................................... 43 C. SELUKLULARDA SAVA GELENEKLER......................................................................................... 44 1. SAVA NCES GSTERLEN FAALYETLER................................................................................. 44 2. SAVA SIRASINDA GSTERLEN FALYETLER.............................................................................. 47 3. SAVA SONRASI GSTERLEN FAALYETLER .............................................................................. 48 4. SAVA TAKTKLER ..................................................................................................................... 49 a. b. c. MEYDAN SAVAI .................................................................................................................... 49 KUATMA SAVAI .................................................................................................................. 50 SAVUNMA SAVALARI ........................................................................................................... 51

NC BLM .............................................................................................................................. 52 BN BBN ESERNDE GEEN DER ORDULAR VE TRKLER LE ETKLEM ................................... 52 A. MOOL ORDULARI VE BUNLAR LE YAPILAN MCADELELER ................................................... 52 B. BZANS ORDUSU VE GRLEN MCADELELER ......................................................................... 55 C. TRK ORDULARININ YABANCI ORDULARA ETKS ..................................................................... 56 SONU .............................................................................................................................................. 59 KAYNAKA ........................................................................................................................................ 61

NSZ

Anadolu Seluklu devletini hakknda nemli bir yeri olan ve Anadolu Seluklu Devletinin Temel kayna baz alnarak hazrlanan bu yaz, Mellif ve eseri tanma asndan bize yol gsterecek kaynaklar ile desteklenerek hazrlanmtr. Moollarn yapt istila sonucu birok yer yaklp yklm Anadolu viraneye dnmtr. Gemie dair btn izlerin silindii bu dnemde bir ok yazl kaynak yok olmu ve gemie bakmamz engellenmitir. te byle bir dnemden kurtularak bugne kadar varln srdren El Evamirl Alaiye Anadolu Seluklular hakknda geni bilgiler vermi ve Seluklu Devletinin temel kaynaklarndan birini tekil etmitir. Kendi yaad dnem ierisinde geen olaylar yanstmas ve kendisinin Anadolu Seluklu Devleti bnyesinde faal durumda olmas El Evamirl Alaiyenin birinci derece kaynak olarak gsterilmitir. Hazrlanan bu eserde ise bn Bibinin Seluklular da ordu meselesine ne kadar deindiine ve bize neler anlattna deinilmitir. Devlet yaps ve yaplan faaliyetler hakknda geni bilgiler veren bn Bibi askeri faaliyetler hakknda teferruatl bilgiler vermi ve dnemi aydnlatlmasna byk katklar salamtr. El Evamirl Alaiye gibi temel kaynak nitelii tayan eserlerin okunup aydnlatlmas ve tarihin kaplarnn aralanmas bizlere den en byk grevlerden sadece birkadr.

GR

Doutan askeri niteliklere sahip olan Trkler hayatlarnn her devresinde bu niteliklerini srdrm ve hangi toplumla karlarsa karlasn zlerini hi kaybetmemi, stelik girdikleri toplumla etkileimde bulunup kendilerini gelitirerek bu zamanki konumlarna erimilerdir. Ordu-millet anlayyla ekillenen hayat tarzlar sayesinde birok alana yaylm ve birok lkeyi egemenlikleri altna almlardr. Eski Trklerle balayan askeri serven slamiyetin kabul edilmesiyle birlikte hzlanm ve daha da byk bir maceraya dnmtr. Trkler slami hukuk kurallarn her alanlarnda kabul etmilerdi. Bu kabulleni askeri alana da sram ve ortaya Trk-slam sentezinde bir askeri tekilat kmtr. nce slamiyeti kabul eden devletlerin egemenlii altna girerek hayatlarn devam ettiren Trkler bu evreden sonra kendi hkimiyetlerini kurup genileme politikas uygulamlard. En hzl genileme politikas gsteren devletlerden biri Seluklu devletidir. Yaptklar fetihlerle yeni yerler ele geirip, yeni kltrler tanmlardr. Bu kltrleri kendi ilerinde eritip kendilerinden sonra gelecek olan devletlerin inasn kolaylatrmlardr blm olarak hazrladmz bu yaz bn Bibinin El Evamirl Alaiye adl eseri baz alnarak Seluklu da askeri kltr zerine hazrlanmtr. lk blm de bn Bibi, ailesi ve yazd eser hakknda bilgi verilmitir. Burada kullanlan kaynaklarn banda ise Adnan Sadk ve Abdlkerim zaydn gelmektedir. bn Bibi ile ilgili teferruatl bilgi veren bu iki yazar daha sonra kensi makalelerin de eserin tenkidini de yapmlardr. kinci blmde ise bn Bibinin eserinde Seluklularn Askeri kltrlerine dair bilgiler dier kaynaklar ile desteklenerek bizlere aktarlmtr. Burada kullanlan temel kaynak El Evamirl Alaiyedir. Mellifin anlatt her olay incelenerek askeri kltr izleri aranmtr. kinci kaynak ise Muharrem Kesikin At stnde Seluklular eseridir. 2011 ylnda kan bu eser ciddi bir alma olup kapsaml bir eserdir. Anadolu Seluklularnda

askeri kltr ileyen dier kaynak eserler ise Salim Kocann eseri Selukluklarda Ordu ve Askeri Kltr, Erkan Gksunun eseri Trkiye Seluklularnda Ordudur. nc blmde ise yabanc ordular ve bunlarla etkileim konular baz alnmtr. Temel Kaynak olarak yine bn Bibinin El Evamirl Alaiye adl eseri gz nnde bulundurulmutur. bn Bibinin El Evamirl Alaiyesi kaynak alnarak hazrlanan bu yazya daha kapsaml bir ekil vermek iin on sekiz kaynaktan faydalanlmtr.

BRNC BLM

BN BBNN (EL-HSEYN BN MUHAMMED BN AL BN EL-CAFER ERRUGAD) HAYATI

A. BN BBNN HAYATI VE ALES

bn Bibi Anadolu Seluklu tarihi ile ilgili yazd eser sayesin de tannm XIII. Asr mverrihlerindendir1. Hayatyla ilgili yazl kaynaklara pek rastlanmayan ranl mverrih, kendi yazd eser olan El Evamirl Alaiye hem ailesinden hem de kendi yaantsndan bahsetmitir. Annesi Bibi Mneccime, Niapur da afi cemaatinin lideri olan Kemaleddin Simnaninin kz ve anne tarafndan nl fakih Muhammed Bin Yahyann torunudur2. Mneccimlik sanatn bykbabasndan rendii sylenmektedir. Yaad dnemde ok az kadnn ilimle uramas Mneccime Hatun u tannr hale getirmi ve birok yerde sayg grmesine vesile olmutur. Mneccime Hatun Celaleddin Harzemahn muhitinde yaam ve uzunca bir dre belirli faaliyetler gstermitir3. 1299 ylnda Harzemahn muhitine giden Aleddin Keykubatn elisi olan Kemalettin Kamyar Bibi ailesini tanm zellikle Mneccime Hatun dikkatini ekmi ve Seluklu lkesine dndnde bu maharetli aileden Sultan Aleddin Keykubata bahsetmitir. Mneccime Hatun 1233 ylnda Seluklularn Harput nlerinde Eyybilerle savat srada Sultan Aleddinin yannda bulunmu ve Harput Kalesinin alnacan haber vermi sava ve barta Sultann yanndan ayrlmamtr4. Savan baar ile sonulanacan bildii iin Sultan Aleddinden zel bir ricada bulunma hakk elde eden Mneccime Hatun, mrif-i ferrahane vazifesinde olan kocasnn mnilik vazifesine getirilmesini rica etmitir. Sultan ise bu istei yerine getirmitir.

1 2

ERZ(1968): s.712 ZTRK(1996): s. 2 3 ZTRK(1996): s. 2 4 ZAYDIN(1999): s. 379

Babas Mevcddin Muhammed Tercman ise Kur-i Sorh seyyidlerindendir. Crcann ileri gelen bir ailesine mensup olan Muhammed Tercman Harzemah Aleddin Muhammed Cveyninin byk babasdr5. emseddin Muhammed Bin Bahaeddin Muhammed tarafndan gl bir mni olarak yetitirilmi, hret olmu ve Harzemahllar devletinde grevini srdrmtr. Seluklu Devleti ile Harzemah Devleti arasnda yaplan Yass emen(1230) savandan sonra Dmaka gittii bilinmektedir. Aleddin Keykubat tarafnda Konya ya davet edilmi ve 1233-1234 yllar arasnda Anadolu Seluklu Devletinin bakenti olan Konya divan ktiplii yapm ve eitli zamanlarda Badat, am, Alamut ve Mool Kararghna eli olarak gnderilmi ve bu yapt grevden dolay tercman lakabn almtr.6 1270 ylnda vefat ettii kaynaklarda gemektedir. Bu bilgilerden yola karak Bibi ailesinin 1231-1233 yllar arasnda Anadoluya geldikleri ve Seluklu Devletinin hizmete girdiklerini syleyebiliriz. te byle bir ailenin ocuu olan Nasreddin Hseyin bn Bibi ismiyle tannmtr. Anadolu Seluklu Devleti zamannda babasndan miras kalan emir unvann alm ve Emir Nasreddin olarak da anlmtr. Gyaseddin Keyhsrev zamannda ise len babasnn yerine divan- tura reisliine getirilmitir. bn Bibi eserine Ata Melik Cveyninin istei zerine yazmaya balamtr7. B. EL-EVAMRL-ALAYYE FL-UMURL-ALAYE

Anadolu Seluklularnn 1192-1280 yllar arasndaki devresi hakknda temel kaynak olan El-Evamirl-Alaiyye Fil-Umuril-Alaiye Seluklularn yaklak bir asrlk dnemini ele almaktadr. Kitabn isminde yer alan Alaiyye kelimelerinden birincisi nl tarihi ve Moollarn Badat valisi olan Aleddin Ata Melik Cveyniye itafen yazlm, ikincisi ise Anadolu Seluklu Sultan Aleddin Keykubata nispetle yazlmtr8. Aleddin Ata Melik Cveyni ile kardei emseddin Muhammed Cveyninin hizmetine giren ve onlarn yakn dostu olan bn Bibi, Aleddin Ata Melik Cveyninin kendisinde Bilad- Rumun yani Anadolunun fethinden balamak zere bir Anadolu Seluklu tarihi yazmasn istediini sylemektedir9. Ancak bn Bibi, nceki vakayinameleri iyi inceleyemediinden ve malzeme yetersizliinden dolay esrine I. Gyaseddin Keyhsrev
5 6

ZTRK(1996): s. 1 ZAYDIN(1999): s. 379 7 GKSU(2010): s. XVI 8 ERZ(1968): s.713 9 ZAYDIN(1999): s.379

devri ile balamay uygun bulduunu yine eserinde bizlere aktarmtr10. 1192 ylndan itibaren balayan eser, Trkiye Seluklu Meliki II. zzeddin Keykavusun 1280de Anadoluya geii ile lhanl Hkmdar Abakann Harput, Malatya ve Sivas blgesinde onun hkimiyetini tanmas bahsi ile sona ermektedir11. I. Gyaseddin Keyhsrev ve I. zzeddin Keykavus dnemi hakknda ksa bilgiler verdikten sonra I. Aleddin Keykubat dnemini ayrntl bir ekilde aktarmtr. I. Aleddin Keykubat dneminden sonra meydana gelen siyasi ve idari karklklar hakknda da bilgi veren bn Bibi I. Aleddin Keykubat her ynden idealize ederek tasvir etmitir12. Bu dneme ait bilgilerin byk ounluunu Melik-uara Bahaeddin Ahmet bin Mahmut Kanii-yi Tusiye dayanarak vermi olan bn Bibi, bu zellii temel kaynak stats kazanmtr. bn Bibi eserini olutururken ahsi duygularn kullanmaktan ekinmemitir. Seluklu hanedanna kar kran duygular beslemesi ve olaylar anlatrken bunlarn etkisinde kalmas buna rnek olarak gsterilir13. Devlete kar gelerek zaman zaman karklk karan Trkmenler zmreler hakknda da olumsuz dncelere sahiptir. Eserini Mool hkimiyeti dneminde yazp bir lhanl devlet adamna sunmu olduundan kanaatlerini aka ortaya ifade edememekle birlikte Moollarn Seluklu Devletine kar gttkleri iddet politikasn ve Anadoluda yaptklar maddi ve manevi tahribat eitli vesilelerle dolayl olarak anlatmaktan ekinmemitir. ranllara kar bir sempati duymakla beraber devlet ilerindeki hatalarndan dolay onlar maruz grmemitir. Mesela Rum asll Celaleddin Karatay olumlu icraatlarndan dolay verken, Sahip emseddin Isfahan ve Sahip emseddin Turaiyi devlet aleyhine zararl faaliyetleri bulunduundan dolay tenkit etmitir14. bn Bibi sultanlarn siyasi faaliyetlerini edebi bir slupla anlatm, toprak idaresiyle bilhassa ikta, mlk ve hibe tr topraklarn varlna dair ilk bilgilere yer vermitir. Eserinde ehirler hakknda ok az bilgiye yer vermitir. Toplumun daha ok st tabakalaryla ilgili bilgiler vermi, etnik ve dini bilgiler kimliklerden ziyade ayan, idiler ve halkn ileri gelenlerini n plana kartmtr. Saraydaki elence ve dnlerden de bahsetmi, ancak devlet hazinesinin durumu hakknda bilgi vermemitir. Moollara kar itaatkr bir politika izlenmesi taraftar olan bn Bibi, devletin d politikas ile ilgili olarak
10 11

GKSU(2010): s. XVI GKSU(2010): s. XVII 12 ZAYDIN(1999): s. 380 13 ZAYDIN(1999): s. 380 14 ZAYDIN(1999): s. 380

Anadolu Seluklu- lhanl mnasebetleri konusunda da bilgi vermi, dier devletlerle olan ilikilerden hi bahsetmemi veya ksaca temas etmekle yetinmitir15 bn Bibi eserini bizzat ahit olduu olaylara, grp iittii haberlere ve belgelere dayanarak kaleme alm ve herhangi bir yazl kaynak kullanmamtr. Bu durum, kendi yaad devrin dndaki olaylar hakkna verdii bilgilerin deerini azaltmaktadr. Olaylar anlatrken kronolojiye dikkat etmemi ve olaylar birbiri ile irtibatlandrmamtr. Halk arasnda yaygn ifahi rivayetlerden faydalanan bn Bibi zaman zaman inanlmas g hikyelerde anlatmaktadr. Bu nedenle eserin balang ksm tam manas ile vakayiname saylamaz. Bu ksmda sarih kronoloji verilmedii gibi, olaylar tam manas ile anlatlmam ve inanlmas g hikyeler eklemitir16. Bununla beraber bu ksmda da baz nemli olaylara hi yer vermemi veya gerektii gibi yanstmamtr. I. Aleddin Keykubat ve halefleri dneminde yaad iin bu dnemdeki hadiselere ahit olmas ve bu dnemde yaayan baz tarihilerin fikirlerinden faydalanmas sebebiyle hususi bir deer tamakta ve Anadolu tarihinin devresi iin halen elimizde bulunan en mhim yerel kayna tekil etmektedir17. Seluklu hanedanna duyduu minnet ve kran sebebiyle hanedan aleyhine deerlendirilebilecek olaylara hi temas etmemitir. Mesela Aleddin Keykubatn olu Gyaseddin Keyhsrev tarafndan zehirlenmesi hadisesine ve yine bu hkmdarn Grc Prensesi Tamarra ile evlendirilmesinden hi bahsetmemitir18. bn Bibi, tarihi olaylar btn ayrntlar ile ortaya koymak yerine edebi ve sanatkrane bir slup iinde nakletmeyi tercih ettii iin ediplik yn tarihilik ynnden daha ar basmaktadr. Bu yzden birok hadisenin tarihini kaydetmemi, buna karlk ark-slam edebiyatnda asrlardr bilinen nasihat ve tavsiyelere yer vermitir19. El-Evamirl-Alaiyyeyi bir tarih kitab olmaktan ziyade VII. Yzyldaki parlak slam kltrn yanstan bir hatrat kitab olarak deerlendirmek daha dorudur20. bn Bibi Anadolu Seluklu Devletinin sadk bir hizmetkr, saray grevlisi ve yksek brokrasisinin bir mmessili sfatyla kaleme ald eserinde Anadolunun siyasi, itimai, idari, iktisadi ve kltrel hayatndan hakiki ve cazip tablolar izmi, ancak ada olduu

15 16

ZAYDIN(1999): s. 380 ERZ(1968): s. 713 17 ERZ(1968): s. 714 18 ERZ(1968): s. 714 19 ZAYDIN(1999): s.380 20 ZAYDIN(1999): s. 380

halde Mevlana Celaleddin Rumi ve Hac Bektai Veli gibi mehur simalardan hi bahsetmemitir21. El-Evamirl-Alaiyyeyinin asl mufassal Ayasofya Ktphanesinde 2985 numarada kaytl bulunmakla birlikte neri yaplmamtr22. lk defa Adnan Sadk Erzi tarafndan nsz ve fihrist ilavesiyle tpkbasm halinde yaynlanmtr. Daha sonra ise Kurt Erdmann eserin ierisindeki sanat tarihi kavramlarn temel alarak bir eser hazrlamtr. Eserin tamamn Trkeye tercme eden Mrsel ztrk olmutur. Mrsel ztrkn yapt bu alma sayesinde Arapa bilmeyen aratrmaclarda bu eserden faydalanma imkn bulmutur. Yazar eserin tercmesini yaparken dipnotlar ile yer ve kii adlar hakknda bilgi vermitir. I. Aleddin Keykubat dneminin sonuna kadar ki dnemi birinci cilt olarak alm, kalan ksm ise ikinci cilt olarak almtr. Mrsel ztrke gre El-Evamirl-Alaiyye gnmze ekil halinde gelmitir. Bunlar; 1. Esas metin: Bu eserin bugn elimizde tek bir nshas bulunmaktadr. Seluklu sultan III. Gyaseddin Keyhsrevin hazinesi iin 1280 ylna brahim El-Kayseri tarafndan istinsah edilmi olan bu nsha Ayasofya Ktphanesinde 2985 numarada kaytldr. 2. Muhtasar: Eserin Farsa olarak zenle yaplm ve aslnda bulunmayan baz tarihler iren bu muhtasar, 15.yzyla ait bir nsha halinde Paris Milli Ktphanesinde bulunmaktadr. Muhtasar ad bilinmeyen bir yazar tarafnda byk bir titizlik ile meydana getirilmi ve gereindeki ssl ifadelerden temizlenerek daha anlalr hale getirilmitir. Muhtasarc Cemaat-i hvan isimli bir grubun eserin slubundan ikyet ettiini ve bu muhitin eserden daha fazla yararlanmasn salamak iin byle bir sadeletirmeye gittiini sylemektedir. Eserin tamam Houtsma tarafndan 1902 ylnda neredilmitir. 3. Tarih-i Al-i Seluk veya Ouz name: El-Evamirl-Alaiyyeyinin II. Murat zamannda yaplan Trke evirisi, Yazc zade Alinin Tarih-i Al-i Seluk veya Ouz namesinin nc blmn tekil etmektedir23.

21 22

ZAYDIN(1999): s. 381 KPRL(1943):s.27 23 ZTRK(1996):s.9-11

C. BN BBNN NAKLETT RLER

El-Evamirl-Alaiyye Farsa dz yazlm olmasna ramen iinde ok sayda Arapa ve Farsa iirler nakledilmitir. Bu iirlerden bir ksm ise bn Bibi ye aittir. bn Bibi naklettii iirlerden bazlarnn yazarlarn isimlerini nakletse de bazlarndan hi bahsetmemitir. nl ran airi Faryabinin Rknedddin Sleyman ah iin yaz iiri bn Bibi bize aktarmtr24. mam Celaleddin Verkani, emseddin Isfahan, Nizameddin Erzincani ve Tusi, bn Bibinin dier iir naklettii airlerdir. iirlerinin ounu Tusiden nakleden bn Bibi, bu iirlerin Tusiye ait olduunu yazd eserde belirtmemitir.

24

ZTRK(1996):s.6

KNC BLM

BN BBNN ESERNE GRE TRKLERDE SAVA KLTR

A. SELUKLULARDA ORDUYU OLUTURAN UNSURLAR

1. DAM KUVVETLER

a. GULAM

Kelime anlam olarak Gulam, ergenlik aa gelmemi erkek ocuk, hizmeti, kle anlamlar tamaktadr. Esir veya kle olarak hizmete alnan kimselerin, kabiliyetleri ve aldklar eitim neticesinde kazandklar becerileri dorultusunda bata ordu olmak zere eitli devlet hizmetlerinde istihdam edilmesi suretiyle ileyen mekanizmaya Gulam Sistemi denilmektedir25 Temellerinin ilk defa Hazreti mer dneminde atld bilinen Gulam sistemi, Seluklu veziri Nizaml-mlk dneminde sistemli hale getirilerek Seluklu Devletinin vazgeilmez unsurlarndan biri olmutur. bn Haldun Gulam sisteminin douunu iki nedene balamaktadr; Hkmdar birinci evrede zafer ve maksatlara ulamak iin her eyi kendi kavmine dayandrr. kinci evrede ise kendi kavmini devlet idaresinden uzaklatrp cretli askerler ile devleti gelitirme ve yceltme evresine girer. Ama otoriteyi tek elde toplamak ve devleti kuvvetlendirmektir26. Nizaml-mlk ise ortaya kan bu nedenleri destekler mahiyette, orduyu oluturan askerlerin hepsinin bir soydan olmas halinde bunlarn ok almayacaklar, bunun nne gemek iin ise muhtelif etnik kkenlere mensup askerlerden oluan muhtelit bir ordu kurulmas gerek olduunu sylemi ve bu nedenle Gulam sistemini dzenli hale getirmitir.

25 26

GKSU(2010):s.27 GKSU(2010):s.29

Seluklu dneminde ki gulamlarn varln ve faaliyetlerini anlatan en nemli eser phesiz ki bn Bibidir. bn Bibi bu eserinde Gulam sisteminden ve bu sistemin Seluklularda ileyiinden ayrntl bir ekilde bahsetmitir. bn Bibi gulamlarn etnik kkenleri ve devirme yollar ile ilgili bilgi verdikten sonra gulamlarn eitimleri, saray hizmetinde kullanmlar hakknda bilgi vererek nasl yksek hkmet makamlarna ve askerlik makamlarna geldiklerinden bahsetmektedir27. bn Bibi eserinin birok blmnde Gulamdan bahsederek bunlarn nasl faaliyet ierisinde bulunduklarn anlatmtr. Saylar hakknda bilgi vermese de bunlarn yetitiren Gulam hanelerden bahsetmitir. Gyaseddin Keyhsrevin lkesinden ayrlmasnn ardndan gurbette bandan geenlerin anlatld blmde Sultana ve onun klelerine kt davranldndan ve hatta kavgaya giriildiinden bahsetmitir28. Gulamlarn kimliklerine baklmakszn stn grevlere geldiklerini yine bn Bibinin eserinden renmekteyiz. Mesela Rus asll kle olan emseddin Has ouzun stn fazileti ile Emirlie getirildii ve gzel sz sylemede iyi yaz yazmada mkemmel belagatte ve ktiplikte esiz bir kabiliyete sahip olduundan bahsedilmitir29 Sahip emseddinin hkm makamnda ve byklk mevkiinde bamsz olmas konusunda bahseden bn Bibi burada gulamlarn fiziksel zelliklerinden dahi bahsederek unlar sylemitir. O zaman ay yzl, Zhre yanakl, kpeli Gulamlar, eytan ifritleri rktp karan, ktlk isteyenlerin kannn dken imek gibi parlayan kllaryla tahtn arkasnda durup saf tutarlard.30 Melik Azizin annesi Sultan zzettinin am lkesine saldracan duymu ve sknty engellemek iin harekete gemitir. Harekete getii srada sultann en yakn Gulamlar vesilesi ile sultanla haberleme salamtr31. Yine ayn blmde Sultann emirleri ile grmek istediini ve Gulaman- Has adn verdii zel klelerinin kllarn kuanarak emirler adrdan kana kadar adra kimseyi yaklatrmamalar konusunda talimat verdii grlmektedir32. Bu zel Kleler Sultann Otann evresini kuatma altna almlard.
27 28

KESK(2011):s.29 BN BB: s.55 29 BN BB II: s.93 30 BN BB II: s.105 31 BN BB I: s.209 32 BN BB I: s.213

Bazlar ylana benzeyen mzraklarn dorultmular, bazlar imek gibi parlayan kllarn knlarndan karmlar bazlar ise omuzlarnda ar grzler olduu halde atlar stnde beklemeye balamlard33. Bu verdii bilgiye bakarak Sultan korumak iin zel Gulamlarn olduunu ve bunlarn ayr ayr snflara ayrlarak Sultana hizmet ettikleri grlmektedir. Yine bu zel Gulamlarn kullandklar silah eitlerine gre gruplara ayrlarak vazifelendirilmesi bu kaynak sayesinde bilinmektedir. Devlet emirlerinin ve lke byklerinin ehzadeler arasndan bir sultan semek ve yneticilik ve saltanat dizginini onun yetenekli eline brakmak ii gr alveriinde bulunmalar konusuna deinen bn Bibi ehzadeye durumu ifade etmek iin ehzadenin kapal tutulduu odaya girmesi gereken anigirlerin dahi zel grevli bir Gulamla ieri girebileceini belirtmitir34. Sultan Aleddin Keykubatn Bakent Konyaya giriinden sonra ki Anadolunun itimai ve siyasi yapsndan da bahseden bn Bibi Sultana Balln bildiren emirler ve serverler Sultana ay yzl gulamlar hediye ettiklerinden bahseder35. Emir Komnenosun da bu gulamlardan yararlandn eserinde belirten bn Bibi, Komnenosun, silahn kuanarak samimiyetine gvendii gulamlarndan birka kiiyi saray bahesinin duvarlar zerinde nbet tutmaya balatmtr36. bn Bibi eserinde Gulaman- has adn verdii Sultann hassa kullarndan da bahsetmektedir. Bunlarn her zaman silahl olarak sarayn sofasnda muhafzlk ettiklerinden bahsetmektedir37. Naib Seyfeddinin Emir Komnenosun adamlarna saldrmas ve bunun Emir Komnenos tarafndan Sultan Aleddine bildirilmesi zerine, Sultan Aleddin aman mendili vererek byk klelerin rzklarn aramak iin serbest braklmalarn kk klelerin yani gulamlarn ise Celaleddin Karatay a verilmesini dier klelerin ise tmar sahibi yaplmak iin Gulamhanelere verilmesin emretti38. bn Bibi Mool birliklerinin Sivasa kadar gelmesinden endielenen Sultann Emir Kemalettin Kamyara sayarn zel klelerinden ve derghn zel klelerinden (gulaman-
33 34

BN BB I: s.214 BN BB I: s.224 35 BN BB I: s 237 36 BN BB I: s 285 37 BN BB I: s 258,285 38 BN BB I: s 291

dergh) oluan bir birlik hazrlamasn sylediini ve tam tehizatl olarak yola karttn yine eserinde bize aktarmaktadr39. Gulamlar Seluklu devletinde zel yer tekil etmekte ve dnemin tarihi kaynaklarnda isimlerine ve yaptklar ilere ska rastlanmaktadr. Her alanda faaliyetleri grlen gulamlar bazen anlama yaplan veya iliki kurulmak istenilen devletlere hediye olarak gnderilmi, bazen de devletin en st kademesinde bulunan Sultann en yaknnda bulunmulardr. Aldklar eitim neticesinde devletin her alannda rol oynamas salanm ve devletin sadk birer adamlar olmulardr.

b. KTA VE KTA ASKERLER

kta sistemi devletin tasarrufu altnda bulunan arazi ve tanmaz mallarn iletme veya faydalanma hakknn kiilere tahsis edilmesidir40. kta sistemi Seluklu veziri Nizamlmlk tarafndan sistemli hale getirilmitir. Mool istilasndan nce Anadolu Seluklu devletinde iktalarn ok yaygn olduu grlmektedir. Seluklularda tpk kendilerinden nceki Trk Devletleri gibi hkim olduklar topraklarn bir blmn Trkmen beylerine, kumandan ve beylere askeri ikta olarak vermitir. kta sahibi beyler her an sefere hazr durumda bulunan sipahiler (svariler) beslerdi. Seluklularda, sipahi ad verilen askerler tpk gulamlar gibi eitli milletlerden seilen unsurlardan meydana getirilirdi. Seluklularda her elli sipahi bir mfreze birlik oluturmaktayd. Bunlarn banda ise Elli Ba denilen birer komutan bulunmaktayd41. Dorudan doruya Sultann ahsna bal olan hassa birliklerine yani svarilere Byk Seluklularda sipahsalar, Trkiye Seluklularnda ise beylerbeyi ad verilen yksek rtbeli askerler emir ve komuta etmekteydi42 bn Bibi de iktal askerlerin varlndan bahsetmi ve bunlarla ilgili ok ayrntl olmasa da bunlarn mahiyetleri hakknda bilgi verilmitir. bn Bibinin eserinden anlaldna

39 40

BN BB I: s 420 KESK(2011): s.34 41 KOCA(2005): s.92 42 KOCA(2005): s.92-93

gre; Anadolu Seluklularnda ikta tevcihinin Divan- Pervanegi de yazld43 ve bunlarn sicil defterlerine kaydedildiini aktarmtr. bn Bibi eserinde tmar kelimesini sadece bir defa kullanmtr. Aleddin Keykuabatn byk emirleri tasfiyesinden sonra geri kalan emirlerin tmara sahip olmalar iin gulam hanelere gnderilmesinden bahsedilmitir44. bn Bibinin ikta ile ilgili ilk kaydna II. Rkneddinin tahta getii dnemde rastlanmaktadr45. ktalarn Sultan ve Sultan adna byk devlet ricali tarafndan belli bir hizmet karl ve ya ba eklinde tevcih edildii bizlere aktarlmtr46. bn Bibi Sadeddin Kpekin Rum memleketlerinin byklerini ldrmesi konusundan bahsederken burada ikta ya deinmi ve Sadeddin Kpein Emir Taceddin Pervane ile uramaya baladn ve bunun sonucu olarak Emir Taceddinin kta olan Ankaraya gittiini aktarmtr47. Gyaseddin Keyhsrevin Seluklu tahtna oturmas ile birlikte Grc Melikesi ile evlenmesi hadisesinden bahseden bn Bibi, Sultann halvet gecesinden sonra derghna getii, karsna gelen emirlere sekin hediyeler verdii ve hatta Sultann derghna gelen Grc Emir ve aznavurlara byk iktalar ve ok sayda balar verdiini sylemektedir 48. Kayr Hann Zamant kalesine hapsedilmesinden sonra Harezmli baz beyler korkup kam ve Suriye taraflarna yol almtr. Sultan bunlarn geri gelmesini salamak amac ile bn Bibinin babas Tercman bu beylere eli olarak gndermitir. Bu beyler gelen eliyi sayg ile karlam ve ele geirdikleri memleketleri Sultann lkesi saydklarn ve buralarn kendilerine kta olarak verilmesi sonucunda buralar canla bala koruyacaklarn ifade etmilerdir49. Amid ehrinin Sultann kullar tarafndan fethedilmesinden sonra Amidlilerin tarlalarn Divani vergilerden ve avarizden mkellefiyetinden muaf tuttular ve onlar kta vaadinde bulunulduu bn Bibinin eserinde geen dier nemli bir bilgidir50.

43 44

BN BB I: s.117 BN BB I: s.291 45 GKSU(2010): s.99 46 GKSU(2010): S. 99 47 BN BB II: s.26 48 BN BB II: s.36-38 49 BN BB II: s.39-40 50 BN BB II: s.43-47

Sultan Gyaseddin Keyhsrevin Mool ordusun ile savamak iin asker toplamas konusunu ele alan bn Bibi, Sultan ile emirlerin grtn ve asker toplamak iin Mslman ve Hristiyan meliklerin gnllerinin alnmas gerektiini, mevkilerine gre isteklerini yerine getireceklerine dair fermanlar gnderilmesi kararlatrlm ve birok lkeye eliler gnderilmitir. Sis Melikine giden emseddin Isfahan Erakliyenin Sis Melikine ikta olarak verileceini buna karlk Melikin kendi askerleri dhil olmak zere cretli Frank askerlerini de alp Sultann emrine girmesi kararlatrlmt51. Sultan ktan beri hazrlanm olan iktalara bal sipahilerden ve cretli askerlerden meydana gelen 70 bin kiilik ordusunun enlikler ierisinde Sivasa hareket ettii sylenmektedir52 I.zzeddin Keykausun Gzel huylarndan bahsederken onun divan tarafndan balanm olan iktann hibir zaman eksilmeyeceini ve deimeyeceini, bu iktann sahibi lrse bu ktann ailenin geri kalanlarna verilmesi sisteminin uygulandndan bahsedilmektedir53. Aleddin Keykubatn Erzurumu fethetmek iin yine iktalar vermi ve buralardan asker temin etmeye almtr54. Kganya kalesinin fethi ve Melik Muhammed'in oradan drlmesinde de yine iktann pay byktr. nk Sultan Kganyann Sultana balanmas neticesinde Krehiri ikta olarak vereceini vaat etti. Bunun sonucunda Melik Muhammed Sultann elini pt55. Sultan Aleddin Keykubat emikezek Kalesinin fethinde baar gsteren komutanlara iktalar vererek yine onlar dllendirmitir. Mubarezeddin avl bunlardan en nemlileridir56. Sultan Aleddin dneminde Khta Kalesinin fethinde rol alan Emir Mubarezeddin avl buradaki halkn teslim olmas halinde onlarn iktasz braklmayaca, gitmek isteyenlere karlmayacan sylemi ve sonucunda kale teslime hazr hale gelmitir57.

51 52

BN BB II: s. 64-65 BN BB II: 66-67 53 BN BB I: s.150 54 BN BB I: s.414 55 BN BB I: s. 369-370 56 BN BB I: s.305 57 BN BB I: s292-298

I.zzeddin Keykausun ama hareket etmesi ve buradaki Merzuban kalesini ele geirmek istemesi sonucunda, Melik bu kalenin elinden alnmas neticesinde kendisinin yaayacak bir yeri olmadn ve kendisine ikta verilmesini talep etmitir Huni vilayeti ona ikta olarak verilmitir58. Bu kalenin sbalna ise emir Nusrettinin kardei verilmitir. Sultan Aleddinin Bakent Konyaya girii esnasnda iktal svarilerden oluan elli silahdarn hazr vaziyette siperlere yerletirildii herhangi bir tehlike annda harekete gemeleri iin hazr bulunduklar mellif tarafndan bize aktarlmtr59. Ermen, Ahlt ve dier blgelerin fethinden sonra Sultann emrinde bulunan Emirlerden bazlar Ermen taraflarna giderken yanlarnda 10 bin kiilik iktal sipahilerden de oluan bir kuvvet gtrm ve divan kurmulardr60. Harran, Urfa, Rakka ve oraya bal yerlerin fethi esnasnda Melikl- mera olan Kemaleddin eski ve yeni askerlerden ktal Sipahilerden ve cretli askerlerden oluan 50 bin kiilik svari ile harekete geti61. Btn bunlardan anlalaca zere Seluklu devletinde hem iktadan hem de iktal askerden sz etmek mmkndr. Sultan sava annda askere ihtiyac olduunda haberciler vastas ile emrinde ulunan ikta sahibine haber vermi ve asker toplanmasn salamtr. Baka bir adan bakldnda ise Sultan hazineden ve devlet btesinden ayrca bir para ayrmadan emrinde her zaman hazr askeri birlikler tekil etmitir. Bu sayede sava iin her zaman hazr bulunulmu ve kardan gelen tehlikeler yine bu hazr birlikler sayesinde fazla ilerlemeden durdurulmutur. Sultan sava yapaca ya da sefere kaca dnemde evre devletlerle anlama yapmak ve onlardan gelen tehlikeleri engellemek iin iktalar vererek onlar kendi safna ekmeye almtr. Fethedilecek kalelerin sahiplerine kaleyi teslim etmeleri halinde kendilerine iktalar verilecei sylenmi ve birok kale bu ekilde teslim alnmtr. Baz kale sahipleri ise Sultandan zel talepte bulunarak ikta istemiler ve bylece kendilerini yaam garantisine alarak geim salamlardr.

58 59

BN BB I: s.206 BN BB I: s.233 60 BN BB I: s. 428 61 BN BB I: s.444

2.YARDIMCI KUVVETLER a. U KUVVETLER

Trkmenler ve u kuvvetler Trkiye Seluklu devletinin kurulmasnda ve korunmasnda byk roller stlenmi nemli bir askeri gtr62. Trkmenler balarnda bulunan beyler idaresinde byk bir hzla Anadolunun fethini gerekletirmeye balamtr. Trkiye Seluklularnn kurulmasndan itibaren kademe kademe Bizans mparatorluu, Trabzon Devleti ve Kilikya Ermeni Krall snrlarndaki u blgelere yerletirilen Trkmenler, hem Seluklu Devletinin snrlarn bu Hristiyan unsurlara kar koruyorlar hem de bu snrlarn dna karak aknlarda bulunmak suretiyle yeni yerlerin fethini salyorlard63. Bu devletlere snr olan ular bat kuzey ve gney ular olarak isimlendirilmi ve bat u blgesi eski Trk devletinin yapsndaki ikili sisteme gre sa ve sol olarak ikiye ayrlmtr. Sa kolun merkezi Kastamonu olarak belirlenmi ve u beylerbeyliine Hsameddin oban getirilmitir. Sol kolun merkezini ise Ankara oluturmaktayd. Burann Beylerbeyiliini ise Seyfeddin Kzl stlenmiti64. U beylerbeyi, Trkiye Seluklularndan aldklar izinle zaman zaman yeni yerler fethetmek suretiyle topraklarn ve hkimiyet sahalarn genilete bilmekteydiler. Sava ve sefer zamanlarnda u beyleri ve beylerbeyi emirlerinde ki kuvvetler ile Seluklu merkezi ordusuna katlmak ile ykmlydler. bn Bibinin eserine gre sava ve sefer zamanlar bu beylere tpk tabi devletlere olduu gibi fermanlar gnderilirdi. Mellif bu konuyu yle aktarr; Sultan asker hazr etmeleri iin u blgelerine fermanlar yazmalar buyrulunca divan ktipleri hi vakit geirmeden bu fermanlar zel ktlara yazdlar ve muhafz kullarn eliyle gidecekleri yere yolladlar65. Yine bn Bibinin eserinde bunlardan hudut muhafz olan yiitler ve halkn sekinleri olarak bahsedilmesi66 onlara verilen deeri ortaya kartmaktadr. bn Bibi eserin baka bir blmnde ise u kuvvetlerine mera- Etraf ismini vermektedir. bn Bibi Yabasann olunun Sultan Gyaseddin dneminde u beyleri olduunu ve bunlarn roln u ekilde aktarmtr; Bu karde u vilayetlerin nderi,
62 63

KESK(2011):s. 41 KESK(2011):s. 41 64 KOCA(2005):s. 108 65 BN BB I: s.257 66 BN BB I: s.46

yneticisi ve komutan idiler. O blgelerin btn komutan ve beyleri onlarn taraflar ve emirlerinin uygulaycs idiler. Bu yzden hi zorluk ekmeden etraf ve vilayetlerin emirlerini Sultan Gyaseddin tarafna evirdiler.67. Melikl- mera Muzaffereddin Mahmud Bin Yabasan Hacib Zekeriyay Sultan Gyaseddin'i armak iin gndermi ve Zekeriya burada Sultan ile grerek ona unlar sylemitir; Yabasann oullar ve dier u beyleri efendimizin lm olan devletini diriltmek iin ona Mesih nefesini flemekte ve Musann kerametini gstermektedir. Saltanat ordusu da bu u beyleri ile a yn grtedir diyerek onlarn davet mektuplarn ortaya koymutur68. Sultan Gyaseddin lkesinin bana geince daha Konyaya varmadan u ilerini yoluna koymak, onlarn eksikliklerini gidermek ve oradaki beylerle grerek nce onlarn dncelerini ald mellifin eserinde bizlere aktarlmtr69. Byk Sultan Aleddin Keykubatn Konya da tahta oturuu srasnda otana zel olarak kabul ettii baz devlet adamlarna u blgesindeki emirlere Sultann Konyaya huzur iinde gelip oturduunun haber verilmesi emretmitir70. zzeddin Keykausun Sinop tarafnda Tekfurun yapt zulmleri haber alarak bu blgeye doru harekete gemesini salayan Snr Muhafzlar olan U Beyleridir. Sultana mektup yazarak Tekfurun hareketlerini anlatmlar ve haddini atn yazmlardr71. Babai syann bastrlmas meselesinde Sultan Erzurumda bulunan u blgesini koruyan askerlere haber gndermi ve en ksa zamanda dmann kartt karkln giderilmesi hususu salanmasa padiahlk yetkisinin ve saltanatn elden gideceini haber vermitir. Bunun zerine u blgesindeki askerler Sivasa hareket etmi ve byk ordu gelmeden ilerini bitirmilerdir72. Sultan Gyaseddinin Mool ordusu ile mcadelesinde Sultann U kuvvetlerden yardm istedii ve bu u beylerinin adam ve asker topladklarn bildirmek iin Sultann huzuruna ktklar yine mellif tarafndan bize aktarlmtr73.

67 68

BN BB I: s.97 BN BB I: s.100 69 BN BB I: s.104 70 BN BB I: s.238 71 BN BB I: s. 169 72 BN BB II: s.52-53 73 BN BB II: s.66

Moollar ile mcadele srasnda Baycu Noyannn Rum askerlerinin kmldayacak hali kalmadn grdn ve askerlerine geri dnp ok yadrmalarn emrettii bu esnada U askerlerinden meydana gelen aradaki btn askerlerin ahit edildii bn Bibinin aktard bir dier husustur74. Sultan zzeddin Keykausun saltanat tahtna oturmasndan sonra da dzenlenen trenlerde emirler ve asker sahipleri gibi U komutanlarnda kullua yz koyduu anlatlmaktadr75. Sahip emseddin ve erefeddin arasndaki dostluun dmanla dnmesi meselesini aktaran mellif, erefeddinin yapt taknlklar gidermek iin Sahipin eliler gnderdiini erefeddine zel gelirlerden 500 bin dirhem verilmesini fakat buna karlk U blgelerini korumasn istediini ve imam ile U emirleri huzurunda onunla anlama yapldn aktarmtr76. U blgelerinin her zaman Sultan tarafnda olmadklar ve baz dnemlerde ayaklanma karttklar grlmektedir. bn Bibinin anlattna gre, U blgesinde Ahmet adnda birinin ayakland ve bunun Sultan Aleddinin olu olduunu iddia ettii, buradaki Trk topluluklarnn ise ona inandklar bu olay bastrmak iin btn sekin askerlerin harekete getikleri anlatlmaktadr77. Baycu Noyann ikinci defa Rum lkelerine saldrmas neticesinde Sultan lkenin her yanna fermanlar gndermi ve u blgelerden gelen saysz askerin Konya ovalarnda topland aktarlmtr78. bn Bibinin ve dier yazarlarn verdii bilgilerden anlalaca gibi u blgesinde bulunan asker ve bunlarn komutanlar devletin korunmasnda byk roller oynamlardr. Gnderdikleri ordular sayesinde merkez kuvvetlere byk lde yardm salamlar ve birok blgede nc birlik olarak tehlike lke snrlarna girmeden onu bertaraf etmilerdir. Sultan ve dier askeri komutanlarda bunlar hafife almam onlarn grlerine bavurmulardr. Sultan u beylerini dier askeri komutanlardan ayrmam davetlerde onlar da arm, sefer ve sava hazrlklar srasnda onlara fermanlar gndererek onlar

74 75

BN BB II: s. 70 BN BB II: s. 88-89 76 BN BB II: s.101 77 BN BB II: s.116-117 78 BN BB II: s.144

bilgilendirmitir. Buna karlk U beyleri de Sultana itaatlerini bildirmi ve sefer, sava esnasnda hazr bulunmulardr. b. CRETL ASKERLER

Trkiye Seluklu Devletinin ihtiya hissettii durumlarda, daha ok devlete kar meydana gelen byk isyan hareketleri ile mcadele ve yabanc devlet be ordularna kar giriilen byk apl askeri seferlerde kullanld grlen cretli birliklerden oluan ordudur. Sultan II. Gyaseddin Keyhsrev dneminde u blgelerin korunmasnda grev alarak Seluklu ordusunun daimi kuvvetleri arasna girmitir79. cretli askerlerin sava yerine daha hzl intikal etmelerini salamak amac ile genellikle sava yerine yakn blgelerden toplanmakta idi80. cretli askerler genellikle yaya yani piyade snfndan olmaktayd. nk bunlarn atl askerlere oranla masraflar daha azd. bn Bibi eserinde cretli askerler ifadesi yerine genellikle ecrihor, cerahor, cerihor ifadelerini kullanmtr. bn Bibi herhangi bir sefer esnasnda yda belirli bir sre zarfnda hizmet vermek zere kiralanan ve bunun karlnda belli bir cret denen askerlere ecrihor adn vermitir. zellikle I. Aleddin Keykubat dneminden itibaren ordu da cretli askerlere ska rastlanmaya balanmtr81. Bu dnemden itibaren cretli askerlerin artmaya balamasnn sebebini byk tarihiler I. Aleddin Keykubatn 24 Emirini ortadan kaldrmasna balamaktadr. bn Bibiye gre cretli askerler ilk kez I. zzeddin Keykavusun Halep seferi srasnda ortaya kmtr. Sultan Maran sahibi Emir Nusrettine bir ferman gndermi ve askerlerini hazr tutmasn, kuatma aletlerini temin etmesini, cretli piyade ve svari temin etmesini emretmiti82. I.zzeddin Keykavusun am lkesine saldracan haber alan am Melikesi kardei melik Emirden yardm istemi, kardei Melik Erefte muvazzaf ve Krt, Arap ve

79 80

KESK(2011): s.36-37 KOCA(2005): s. 115 81 GKSU(2010): s.133 82 BN BB I: s.204

Kpaklardan oluan cretli (cerahor) ordu ile Sultann ordusuna doru harekete gemitir83. Sultan Gyaseddin Keyhsrev Mool ordusuyla mcadele etmek iin 70 bin asker toplam ve bu askerlerin ounun cretli olmas bn Bibinin eserinde geen nemli bir kayttr. bn Bibi burada cretli askerlerden Kadim-u Cera-hur olarak bahsetmitir84. Sahip emseddin dneminde u blgelerde ayaklanan ve Sultan Aleddinin olu olduunu syleyen Ahmed adndaki isyancy bastrmak iin Sahip emseddin lkede bulunan btn emirleri ve beyleri isyan bastrmak iin gnderdi. Buraya giden beyler Ahmedin gcn grnce Sahipten yardm istediler bunun zerine Sahip Harezm, Krt ve Kpaklardan oluan cretli askerleri Emir-i Dad Zekeriya Sucasi komutasnda yola karmtr85. Sultan zzeddin ve Rkneddin arasndaki mcadelede Rkneddin tarafndaki emirler Krt ve Araplardan oluan cretli asker toplamlar ve saylarn 10 bine ulatrmlardr86. Grld gibi cretli askerler Seluklu ordusu iinde belli bir yere sahip kuvvetlerdi. Her ne kadar ihtiya annda toplanmas salansa da merkezi ordunun kuvvetini arttrmaya yardmc olmulardr. Irk ayrm yaplmakszn her milletten temin edilen cretli askerlerin ounluunun Trklerden olmasna dikkat edilmitir. Bunun yaplmasnn asl nedeni rklk deil Trklerin sahip olduklar sava zellikleridir.

c. TAB DEVLETLERN KUVVETLER

Trkiye Seluklu Devletinin iliki ierisinde bulunduu devletler ile yapt anlama sonucu ihtiya duyduu zaman bu devletlerden ald askerler ile oluturduu blmdr 87. Trkiye Seluklu Devleti tam manas ile mstakil bir devlet stats kazand XII. asrn sonralarndan XIII. Yzyln ortalarna kadar ki dnemde baz devletlerin kendisine tabi klmtr. Bunlar Danimentliler. Saltuklular, Mengcekliler, Hasan Keyfe, Amid ve Mardin Artuklular, Musul Hkimleri, Halep, Dmak melikleri, Kilikya Ermeni Krall,
83 84

BN BB I: s.207 BN BB II: s.64-67 85 BN BB II: s. 116-117 86 BN BB II: s. 123 87 KESK(2011): s.39

Trabzon mparatorluu, Grc kralldr. Bizans ve znik Rum mparatorluu belli dnemlerde Seluklu devletinin tabiiyetini kabul etmilerdir88. Bu devletlerle yaplan antlamalar Sevgendname ve Ahitname adyla bilinmekte ve bu antlamalar da tabi hkmdarlarn metbu hkmdara kar yerine getirmek zorunda olduu grevler yer almtr ve bunlarn ierisinde gnderilen askerlerden de bahsedilmitir. Tabi devletlerin silah ve tehizatlar tabi hkmdar tarafndan karlanmas nemli hususlardan biridir. Tabi hkmdar eer gerekli artlar yerine getirmez ise Metbu hkmdar tarafndan cezalandrlmaktadr. bn Bibi eserinde tabi devletlerin kuvvetlerinden bahsetmi ve bunlarla yaplan anlamalara dahi deinmitir. Rkneddin Sleyman ahn Grcistana sefere kmaya karar vermesi zerine kardelerine ve meliklere haberciler gndererek buralardan adam toplamalarn savaa ve vurua hazr olmalarn istemitir89. Elbistan elinde tutan Turul ah hemen Emire uyanlardandr. Erzurum yneticisi Melik Aleddin Saltukiye askerlerini toplamas ve devlete yardm gndermesi konusunda ferman gnderilmi, bu ferman dikkate almayan Melikin azline karar verildi ve topraklar Gyaseddin Turul aha verildi90. zzettin Keykavusun Sinopu ele geirmesi zerine Tabi Hkmdar olan Kir Aleksi Sultana cann balamasn ve bu yerlerin kendisine braklmas halinde ihtiya olduu zaman imknlar lsnde yardm gndermeyi ve askerini Sultandan esirgemeyeceini bildirmitir91. zzettin Keykavusun Tekfur Leon zerine yrmesinin ardndan Tekfur Leon ve yaknlarnn hepsi Sultana kar tevazulu davranlmas ynnde karar aldlar. Bunun zerine Tekfur her yl silahl ve tehizatl 500 svariyi Sultan nereye isterse o raya gndereceini ifade ederek Sultan ile grt. Sultan Sis lkesinin hkimiyetini Leona brakarak onunla Sevgendname imzalad92.

88 89

GKSU(2010): s.179-180 BN BB I: s.91 90 BN BB I: s.93 91 BN BB I: s.174 92 BN BB I: s.189-190

Sultan Aleddin 1125 ylnda Leonun elileri ile yapt anlatma neticesinde sava esnasnda Leonun 1000 Svari ve 500 ark gndermeyi kabul ettii bilinmektedir93. Harezmlilerin taknlk yapmas, ekyala soyunmas zerine Halep Hkmdar ile Suriye Melikleri bu tehlikeyi bertaraf etmek iin Sultandan yardm istemilerdi. Sultan Malatya, Harput, Elbistan ve Mara gibi etraf memleketlerden toplanan 3 bin svariyi Malatya Subas komutasnda Halepe gndermitir94. Gyadeddin Keyhsrevin Moollarla mcadelesi esnasnda Sis Hkmdar 3 bin kiilik Ermeni ve Frank svari ile Sultann ordusuna katld bn Bibi tarafndan kaytlara geirilmitir95.

3. ASKER RTBE VE DERECELER

a. MELKL- MERA (BEYLERBEY)

Devlet tekilat ierisinde Bakumandan sfatn tayan Sultandan sonra gelen en st askeri makamdr. Seluklu Sultannn itimadn kazanan, ordu sevk ve idaresinde baarl, yiitlik ve cesaret ile kendini ispat edenler arasndan seilirdi96. Bunlar ayn zamanda bulunduklar yerlerin emniyet ve asayiin salamakta idi.97Hkmdar sefer esnasnda bu komutana danmadan bir ey yapamaz ise de zaman zaman aralarnda anlamazlklar yaanrd. Bazen ise Melikl- merann sahip olduu g ve itibar o kadar artard ki Sultan gerisinde brakrd. Buna en bilindik rnek olarak Seyfeddin Ayabay verebiliriz ki bn Bibide eserinde bu olaydan bahsetmektedir. bn Bibi eserinde Yabasann 3 olunun Melikl- mera olarak u blgelerde grev yaptn ve bunlarn Rkneddin aha kar birlik yolundan sapp Sultan Gyaseddine balanmak istediklerin ve bu yzden Sultan Gyaseddine davet mektuplar gnderdikleri

93 94

BN BB I: s.352 BN BB II: s. 40-41 95 BN BB II: s. 68 96 KESK(2011): s.45 97 SENM-MERL(1995): s.513

bilinmektedir. bn Bibi bu ksmda konuyu anlatmaya devam ederken bu beylerin bulunduklar blgede ciddi bir sz sahibi olduklarn anlatmtr98. bn Bibi zzeddin Keykavus dneminde iki nemli Melikl- meradan bahseder. Bunlardan biri Hsameddin oban dieri ise Seyfeddin Kzldr99. zzeddin Keykavusun Tekfur Leonun en kuvvetli kalesi olan Hancin kalesi zerine yapt seferde savata byk baar gsteren nc birliklerin komutan Emir-i Meclis, kalenin alnmasndan sonra Sultann yanna gitmi ve Sultan tarafndan byk iltifatlar iitmitir. Makam daha da ykseltilmi ve Melikl- meralktan daha stn konuma getirilmitir100. Aleddin Keykubat dneminde Seyfeddin Ayabann Beylerbeyilik makamndan bertaraf edildii ve onun yerine Emir Komnenosun bu makama getii mellifin eserinde aktarlmtr101. incin kalesinin fethi srasnda Melikl- mera Mubarezeddin avlnn gelen bir keie hogr ile davranmas sonucunda Ermeniler korkmaktan vazgeip kaleyi teslim etmilerdi. Melikl- mera kendi habercileri vastasyla bu durumu Sultana bildirmiti102. Buradan da anlalaca gibi bu makam devlet ierisinde hatr saylr bir makamd ve kendine ait iini dzenleyecek elemanlar bnyesinde barndryordu. Aleddin Keykubat am lkesine saldrmak iin memleket askerlerini Kayseride toplam ve burada anigir emseddin Altunabay Melikl- merala terfi ettirerek fetih hareketlerine devam etmeye balad103. Emir Celaleddin Karatayn hkmnn geerli olduu gnlerde iyilii, yiitlii, kadrinin stnl, inancnn salaml, iinde drstl, lim ve abidlere ilgi gsterii, hizmet ve gayret edenlere destek oluu, devlet ilerinde ve muamelede tarafsz davranlar ve herkese rnek olarak gsterilen Seyfeddin Hamid Pervaneyi Melikl- merala getirmitir104.

98 99

BN BB I: s.97 BN BB I: s.159 100 BN BB I: s.187 101 BN BB I: s. 289 102 BN BB I: s. 352 103 BN BB I: s.454 104 BN BB II: s. 127

b. EMR

Emir kelimesi Trkede Bey kelimesinin karl olarak kullanlmtr. Trkiye Seluklular ise bu unvana askeri bir anlam ykleyerek bu unvan yceletirmilerdir. Trkiye Seluklularnda bu unvan ordular sevk ve idare kumandanlar ve saray tekilat ierisinde nemli baz hizmetlerde vazifelendirilmi grevlilerin bandaki en yetkili kumandan iin kullanlmtr105. Bu emirler genellikler banda bulunduklar vazifelere gre isimlendirilmilerdir106. bn Bibi eserinin birok sayfasnda bey unvann kullanan komutanlardan bahsetmitir. Ve bunlarn mahiyetleri hakknda bilgi vermitir. Sultan Gyaseddin Keyhsrevin tahta geii esnasnda Kemaleddin Kamyar, Hsameddin Kamyeri ve Hsameddin Kayr Han isimli beylerin olduunu ve bu beylerin Sultana sadakat ve itaatle bal olduunu, Sultan en ksa zamanda tahta oturtacaklarn ve buna kar kanlar ise durduracaklarn ifade ettikleri bn Bibi tarafndan nakledilmitir107. Aleddin Keykubatn vefatndan sonra tahta geen Sultan Gyaseddin Trk tresine gre mateme brnnce Sultann yannda bulunan emirlerde elbiselerinin zerine beyaz rt rtmlerdir. Sultan daha sonra her Emirin rtbesine gre onlara Saltanat Elbisesi Evinden elbiseler vermitir108. Emirlerin banda bulunduklar grevlere gre snflandrldn belirtmitik. Emir-i Candar bu grevlilerden biridir ve Sultann banda silah tutan yani Sultana en yakn emirlerden birisidir. bn Bibi Gyaseddin Keyhsrevin Sadeddin Kpeki ldrmek iin verdii ura hadisesini naklederken, Sultann Has Klelerinden birini yanna ararak

105 106

KESK(2011): s.47 GKSU(2010): s.257 107 BN BB II: s.20 108 BN BB II: s.22

Kpek karsnda aresiz kaldn ve kimseye belli etmeden Emir-i Candar Hsameddin Karacaya gidip durumu anlatmasn ve onu lkeye davet etmesini istemitir109. bn Bibi daha eserini birok yerinde onlardan bahsederek, kale kuatmalarnda nce emirler ile anlama yaplmaya salanmas aksi takdirde onlarn yok edilecei hususlarna deinmitir.
110

Emirlerin sava ve bar esnasnda Sultan tarafna daima destek verdikleri

ve Sultann buna mukabil onlar hediyeler ile memnun etmesi yine bn Bibinin eserinde geen konular arasndadr111. Sultann tahta kma trenlerinde yine emirlere rastlanmaktadr. bn Bibi Emirlerin Sultann alaynn sanda ve solunda yaya olarak divana karar geldiklerini nakletmitir112.

c. SBAI ( SERLEKER)

Trkiye Seluklularnda ehir ve vilayetlerin idari ve askeri ilerinden sorumlu olup, blgenin en st askeri ve idari amirleri konumunda olan grevlilere Sba denilmektedir113. S Trkede ordu anlamna gelmektedir. Bu nedenle Sba kelimesinin ordu komutan anlamna geldii aikrdr. Sbalarnn nemi bulunduklar ehre gre deimekteydi. Bu komutanlarn emrinde ise kale komutanlar yani Kethvallar grev almlardr114. Galip Sultan zzeddin Keykavus Ankara zerine yrmeye karar verdiinde emirlere ve Subalara fermanlar gndermi bunun zerine ferman alanlar muazzam bir ordu hazrlamlardr115. Antalya blgesinin ikinci defa fethinde bu blgenin Sbalna bu blgenin geleneklerini dillerini ve adetlerini renmi Mubarezeddin Ertokuun geirildii

109 110

BN BB II: 33-34 BN BB II: 48 111 BN BB II: 82-84 112 BN BB II: 106 113 GKSU(2010): s.257 114 KESK(2011): s.47 115 BN BB I: s.155

bilinmektedir116. Bu durum gsteriyor ki bu greve getirilecek kiinin orann halk ile ilgili bilgi sahibi olmas gerekmektedir. Sinopun fethi esnasnda Sultan buraya Askeri Emirlerden birini Sba olarak brakm ve o blgenin korunmasn salamak iin sekin askerlerden meydana gelen bir orduyu onun emrine brakmtr117. Subalarnda kendi aralarnda belirli bir hiyerarik dzeninin olduu eserlerde geen dier bir bilgidir. I. zzeddin Keykavus Tekfur Leon zerine harekete geecei esnada Subalarn sekinlerine fermanlar gndermitir118. Galip Sultann am vilayetine yapt seferden sonra bu blgenin sbal Emir Nusreddinin kardeine verilmi ve sekin ve gvenilir sipahi askerden yanna bir grup asker grevlendirilmitir119. Subalar devlet iin o kadar nemli bir konum tekil ediyordu ki, onlarn hata yapma olasl yoktu. bn Bibi bu olay naklederken yle der; suba kk bir hata yaparsa, adalete ve rfe aykr davranrsa ona byk bir ceza uygun grlr. Varlklar kknden kaznr, onlara ders verilip hizaya getirilmeye allr. Bylelikle bu ileri gelenler hizaya gelirler120 bn Bibi eserinde hangi blgelerde kimlerin Sbalk yaptna da deinmitir. Antalya blgesinin sbas Mbarezeddin Ertokutur121. Ermen blgesinin alnmasndan sonra burann Sbal Sinaneddin Kaymaza verilmitir122. Harput blgesinin Sbas Seyfeddin Bayram123, Sivas blgesinin Sbas Hsameddin Karaca124, Malatya Sbas Zahireddin Mansur Tercman125, Sivas Sbas Mbarezeddin avl126, Amasya Sbas Hac Armaan127, kayseri Sbas ise Seyfeddin Trkeridir128.

116 117

BN BB I: 167 BN BB I: s.175 118 BN BB I: s. 183 119 BN BB I: s. 206 120 BN BB I: s. 244 121 BN BB I: s. 354 122 BN BB I: s. 429 123 BN BB II: s. 23 124 BN BB II: s. 34 125 BN BB II: s.41 126 BN BB II: s.44 127 BN BB II: s.51 128 BN BB II: s.134

d. AVULAR

avu kelimesi Trke barma, arma, seslenme ve an hret anlamlarna gelmektedir129. Trkiye Seluklularnda avular fakl etnik gruplardan oluan Gulaman- Saray arasndan seilirdi130 . Her beyin kendisine ait avular olurdu ki bunlar kendilerine ait arma ve nianlar tarlar Sultan iin yaplan merasimlerde zel kyafetler giyerlerdi. Hkmdar fermanlar ve komutanlarn emirleri bu avular sayesinde duyurulurdu131. bn Bibinin eserine gre Sultann emir vermesi zerine avular atlan, atlan diye barmaya balamlar bunu duyan askerler imek gibi akmaya, deniz gibi comaya balayarak sava alanna ynelmilerdir132. Mellifin naklettii iirlerin birinde ise avularn uzakla, uzakla diye bardklarn ve bunun sonucunda dnyadan kt gzlleri uzaklatrdklar anlatlmaktadr133. Sultan I. Aleddin Keykubat zamannda 500 avuun varlndan bahseden bn Bibi, avularn fiziksel zelliklerini ise u ekilde tasvir etmektedir; Her biri eytan yzl, ejderha huylu, Kazadan daha hzl, ecelden daha merhametsiz, ani lmlerden daha yzsz Kazvinli, Deylemli, Frenk, Rum ve Rus 500 avuun demir topuz, grz ve nacaklaryla Sultann yannda kouyorlard134. Sultann ehre gelileri yine bu avular tarafndan bildirilirdi ve bu avularn sesini duyan halk Sultan karlamaya kard135. Grld gibi avular hem sivil alanda hem askeri alanda faaliyette bulunan grevlilerdi. Fermanlarn halka duyurulmasndan sorumlu olan avular sava esnasnda da

129 130

GKSU(2010): s. 277 GKSU(2010): s. 278 131 BN BB I: s.118 132 BN BB I: s. 186 133 BN BB I: s.126 134 BN BB I: s. 234 135 BN BB I: s. 64

komutan veya Sultann emirlerini askerlere duyurarak nasl bir vaziyet almalar gerektiini onlara bildirmitir.

e. KTVAL

Ktval kale kumandan demektir. Liyakat ve sadakatleriyle tannan devlet ricali arasndan seilirdi. Sultan ya da blgenin subas tarafndan atanrd. Kale evresini muhafaza eder ve gerekli savunmay yapard. Silahhane ve silahlar dzenlemek, kale muhafzlarn yerlerine yerletirmek, blgenin zenginlii ve bayndrl iin almalar yapmak, sulular cezalandrmak, kaleye gelen devlet ricalini karlayp kaleye giren kanlar kontrol etmek yine onun grevleri arasndayd. bn Bibi eserinin birok yerinde bunlardan bahsetmitir. Galip sultan zzeddin Keykavus Sinopun fethini tamamladktan sonra buray korumalar iin kalae komutanlar ve muhafzlar grevlendirmitir136. Galip Sultan zzeddin Raban Kalesini fethettikten sonra ynetim ile ilgili gerekli nlemleri alm ve buraya Emir Nusreddinin damadn Kale komutan olarak atamt137. Kale komutanlarnn saldr annda kamalar ya da Sultandan habersiz teslim etmeleri ise tamamen yasakt. Emir Nusreddinin kardei ve damadnn kaleyi teslim ettiklerini duyan Sultan ikisini de astrma emri vererek cezalandrmtr138

4.DVAN-I ARZ VE GREVLER

Divan- Arz denilen kurum ordu ilerine bakard. Bugnk Milli Savunma Bakanl niteliindeydi. Ordunun malzeme, maa ilerine bu kurum tarafndan ynetilirdi. zel defterler tutarlar gelir gider hesaplar yaparlar ve askerlerin yoklamasn bu defterler kaydederlerdi ve ordunun maalarnn dzenli bir ekilde denmesi yine bu divann iiydi. Divan- Arz reisine Emir-i Arz denirdi. Ordunun tertip ve tanzimini yapar, daha ok
136 137

BN BB I: s. 175 BN BB I: s. 205 138 BN BB I: s. 213

koordinasyon ileriyle urard. Dier vazifeleri arasnda asker temin etmek, ordunun demelerini yapmak, ordunun tehizat ve levazmatnn sefer gzergh ve menzillerinin belirlenip ihtiyalarnn giderilmesini salamak, askeri tefti etmek, sava sonunda ele geen ganimeti taksim etmek ve bunlarn kaydn yapmaktayd. Emir-i Arza bal bulunan naib ve grevliler vard. Bunlara ise Arz denirdi. Ordunun sevk ve idaresini Melikl-mera ya da Beylerbeyi yapard. Askeri defterdarlara ise Arzl-cey denirdi.139

B. SELUKLULARDA SAVA ARA GERELER 1. HAFF SLAHLAR a. KILI

Kl kullanmnn kolayl ve keskinlii sayesinde sava unsurlarn vazgeilmez silah olmutur. Genellikle yakn dvlerde kullanlan kl hem svari birliklerin hem de piyade birliklerin kolayca tayp kullanaca bir silah mahiyetindedir. lk klcn ran hkmdar Cemid tarafndan kullanld sylense de Bahaeddin gel e gre Trk klcnn menei Altaydr. Trklerde kl kullanmak aslnda bir ustalk iiydi. Kl kullanmnda uzmanlamak iin askerler belli bir eitime tabii tutulurlard. Askerlere nce hafif arlkta kllar verilerek bileklerinin almas salanr sonrasnda ise arl artan kllarla birlikte eitime devam edilirdi140. Kllar sadece Trk lkesinde retilmez dier lkelerden de temin edilirdi. Hint, Dmak ve Krgz kllar hatr saylr kllardand. Trk klcnn ise kendine ait zellikleri vard. Trk klcnn kabzaya yakn ksm dz, uca yakn ksmlar ise hafif kavislidir. Bu sayede vurduu zaman gcn tamamnn burada toplanmasn salar141 bn Bibi eserinin birok yerinde keskin kllardan bahsetmi ve bu kllar sayesinde lkeleri fetih edildiini anlatmtr.

139 140

KUU(2002):s.177 KOCA(2005): s. 158 141 KESK(2011): s.82

Sultan Gyaseddinin Antalyay fethi srasnda keskin klcn korkusundan Frenklerin St yapra gibi titrediklerini ifade eden bn Bibi askerlerin keskin kllarndan yine burada bahsetmitir142. Sultan ile normal askerlerin takt kl her ynden eitli farkllklar iermekteydi. bn Bibi Sultan Gyaseddin Rum lkelerini fethe kaca srada kuand klcn u ekilde anlatr; Sultan beline mcevherler ile ilenmi parlak klcn takarak atna binmiti143 zzeddin Keykavusun gzel huylarndan bahseden bn Bibi, Sultann klcnn gnein klar gibi parlak olduunu nakleder144. Kllarn farkl blgelerden getirildiini yukarda sylemitik. bn Bibide eserinde bu konuya deinerek Rus Melikinin Hsameddin obandan bar istemesi hususunu anlatrken burada Melike Hint klcnn hediye olarak gnderildiinden bahsetmitir145. Grld gibi tpk ok ve yay gibi klta Trk Askerinin vazgeilmez unsurlar arasndadr. Kullanlmas dahi zel beceri isteyen bu sava aleti Trkler tarafndan ustalkla kullanlarak birok lkenin fethinde kullanlmtr.

b. OK VE YAY

Ok ve yay en eski dnemlerden beri Trklerin kullandklar en yaygn ve en etkin sava aletleridir. Trkiye Seluklular dneminde de nemini yitirmeyen ok ve yay Anadolunun yurt edinilmesinde nemli bir yere sahiptir. Baz tarihilere gre Bizansn Seluklu aknlarn durduramayarak Anadoluyu terk etmesinin en nemli nedeni Trk Okulardr146. Trk okularnn att oklar o kadar etkiliydi ki dman askerinin zrh, mifer ve kalkanlarn dahi delip getii sylenmektedir. bn Bibinin eserinde de ska rastladmz silah trlerinden olan ok ve yay Sultanlar tarafndan da ustaca kullanlan sava aletidir. Aleddin Keykubatn silah kullanmakta usta olduu kaynaklar tarafndan nakledilmitir.
142 143

BN BB I: s. 118 BN BB I: s. 129 144 BN BB I: s. 141 145 BN BB I: s. 336 146 GKSU(2010): s. 300

bn Bibinin eserinde ok ve yay kavramna ilk olarak Gyaseddin Keyhsrevin veliaht tayin edilmesi esnasnda bahsedilmektedir. zzeddin Kl Arslann vasiyetini duyanlar Sultana sayglarn iletmiler ve keskin kllar ve uan oklar ile atklar yarayla dmanlarn kanndan yeryzn lale bahesine evirdiini sylemilerdir147. Melik Rkneddinin kardeini bertaraf etmek iin mcadeleye girimesi srasnda Rkneddinin ordusuna ka her gn 60 bin oku yiidin sabahtan akama kadar savat bilinmektedir148. Rkneddin Sleyman ahn Grcistan gazasna gitmesi hadisesine deinen bn Bibi burada naklettii iirde ok atanlarn yaylarn bayram hilaline benzetmektedir149. Gyaseddin Keyhsrev Antalyann fethini gerekletirirken ordudaki asker ve svarilere grz ve kllarn brakmalarn ok ve yay ile kaleyi almalarn emretmitir150 Sultan Gyaseddin Rum beldelerini fethe giderken koluna canilerin kalbi gibi sert bir yay takt Mellifin eserinde geen bir dier husustur151. zzeddin Keykavusun kulland yay, can yakan dilberlerin kana, kulland ok ise g eriten ve yerde sarsntlar meydana getiren mazlumlarn duas gibiydi152. Antalya sakinlerinin isyan ve bu ehrin ikinci defa zapt edilmesinde yine okular grev alm ve kaleyi kuatma altna alarak ehri ok yamuruna tutmulardr153. Aleddin Keykubat emikezek Kalesinin fethi esnasnda yine okulara emir vermi ve ehri ok yamuruna tutmalarn istemitir154. Babai isyannn kmasndan sonra Sultann kullar bu blgedeki isyan bastrmak iin harekete gemilerdi. Burada verilen mcadele esnasnda okularn att oklar vesilesi ile birok uursuzun aalara yaptrld anlatlmtr155. Trklerin ilk zamanlarndan beri nemini yitirmeyen ok ve yay birok savata kullanlarak dmann bertaraf edilmesi salanmtr. Askerlerin ok atma potansiyellerini
147 148

BN BB I: s. 37 BN BB I: s. 52 149 BN BB I: s. 94 150 BN BB I: s. 118 151 BN BB I: s. 129 152 BN BB I: s. 141 153 BN BB I: s. 164 154 BN BB I: s. 300-303 155 BN BB II: s. 52

gelimesi ve her zaman savaa hazr birer oku olarak kalabilmeleri iin okuluk yarlar dzenlemilerdir.

c. GRZ, MIZRAK VE HANER

GRZ: Eski alardan beri birok devlete tarafndan kullanlan grzn Trke karl topuzdur156 .Kaynaklarda ki ifadelere gre grz, piyadelerin ellerinde veya bellerinde asl olurdu. Svariler ise bu kopuzlar atlarn eyerlerine balayarak tarlar ve yeri geldiinde omuzlarna alarak kullanmaktadrlar. Grz, ucunda madeni bir topuz olan ve sap aa yda madenden yaplan vurucu bir silahtr. Bu silahn etkisini arttrmak amac ile topuz ksmnda birka cm uzunluunda ivi veya metaller eklenmitir157. bn Bibide grzn varlndan eserinde bahsetmi ve hatta grz kullanmaya hnerli baz Sultanlarn varlndan bahsederek bunlar rneklendirmitir. Sultan Rkneddin Kl Arslann iyi zelliklerinden bahseden bn Bibi, Sultann kulland topuzun arlndan ve yeri g inlettiinden bahseder158. Sultan Gyaseddini anlatrken Sultann grzn yere vurarak zamana kafa tuttuunu159 ve Sultann grznn darbesinden Frenkin kendisini balad at, bitkin, akn ve hareket edemez durumda kaldndan bahseder160. Mellif Seluklu Devletinde ki sava ara gerelerinden bahsederken grz ska kullanmtr. Bunlardan birka rnek verecek olursak, Sultan Rkneddin Grcistan seferine

156 157

GKSU(2010): s. 328 KESK(2011): s. 86 158 BN BB II: s. 163 159 BN BB I: s. 74 160 BN BB I: s. 75

kaca srada hazrlad ordusunda ar grzlerin olduundan ve bunlar ile dman askerlerine yaklaarak onlar yldrdklarndan bahsetmektedir161. Sultan Gyaseddin Antalyann fethi srasnda askerlerine grz ve kl yerine ok ve yay kullanmalarn emretmi ve Antalya kalesi gibi birok kale bu sayede grz gibi hafif silah kullanlarak fethedilmitir162. Sultan Gyaseddinin Rum beldelerini almak iin dzenledii ordudaki grzler bn Bibi tarafndan u ekilde ifade edilmitir; slam ordusunun askerlerinin Elburz Da 163 gibi heybetli grzlerinin olduundan bahseder164. Sultan Gyaseddinin Rum beldelerine giderken kendi grzn omzuna aldn ve bu grzn dmanlarn cann alan fil arlnda olduunu sylemitir165. Grzlerin atlarna balandna dair rnekler veren bn Bibi, Sultan Gyaseddinin Ankara tarafna yryp burada verdii mcadeleyi anlatrken, Sultann askerlerinin ellerindeki mzraklarnn parampara olmas zerine atlarn eyerlerindeki grzleri ellerine aldn anlatr166. MIZRAK Hem piyade hem svari askerler tarafndan kullanlan mzrak yakn dv silahdr. Trk mzrann da kendine has bir yaps vardr. Trk mzrann ular yass, sivri yda trtl eklinde olurdu. Trtl eklinde olan u dmann zerine saplandnda verdii ary kartrken de vermekteydi. Byle teknikler sayesinde lm kolaylard. Bu ularn sopalar ise ya demirden ya da sert aatan yaplrd. Sultan Gyaseddin Rum beldelerine giderken kuand sava aletleri arasnda mzran olduunu ve bu mzrak sayesinde Laskerisi atndan drerek onu malup etmitir167. zzeddin Keykavusun Ankara kuatmasnda Sultandan izin alan Behramah hi beklemeden mzran alarak savaa girmi ve mzrak paralana kadar savamtr168.

161 162

BN BB I: s. 94 BN BB I: s. 119 163 Doudan batya doru uzanan ve rann btn kuzeyini kaplayan da silsilesi 164 BN BB I: 127 165 BN BB I: s. 129 166 BN BB I: s. 156 167 BN BB I: s. 129-130 168 BN BB I: s. 156

Aleddin Keykubatn Khta Kalesini fethi srasnda Muzaffer askerlerinin ylana benzeyen mzraklarnn olduu ve bunlar dmann gsne doru tuttuklar belirten 169 bn Bibi, aslnda bize bu aletlerin askerler tarafndan nasl kullanldn aktarmtr. Rus Melikinin Hsameddin obandan bar istemek iin gnderdii eliyi muhteem bir askeri dzenle karlayan oban, askerleri tam tehizatla donattktan sonra mzraklarn omuzlarnda ya da kulaklarnda tutmalarn emretmitir. Bunu gren Rus elisi kendinden gemitir170. Sultan Aleddinin Alaiye Kalesini fethe giritii srada ordunun ve askerin durumunu aktaran bn Bibi, Sultann askerlerinin kulland mzraklarn gn yzn yrtmaya baladn ve asker kalabalndan karann denizden, ovann dadan ayrlamadndan bahsetmektedir171.

HANER Ban sava aleti olarak kullanlan trlerine Haner ya da Kama denilmektedir. Genellikle avular tarafndan kullanlan sava aletidir172. bn Bibi eserinde bu aletten ok bahsetmemekle birlikte Sultan zzeddin Keykavusa ait olan hanerin en kymetli madenlerden yapldn aktarmtr173. Gyaseddin Keyhsrev zamannda kan Baybars ayaklanmasn nlemek iin hazrlk yapan ordunun kl ve hanerlerini bileyerek bu hareketi bastrmaya gittikleri bilinmektedir174.

2. SAVUNMA SLAHLARI

a. ZIRH

169 170

BN BB I: 294 BN BB I: s.335 171 BN BB I: s. 256 172 KESK(2011): s.87 173 BN BB I:s. 141 174 BN BB II: s. 187

Yaya ve sipahi askerler tarafndan yaplan savalar esnasnda askerlerin kendilerini korumak iin demirden ve kaln deriden rlm bu gnk gmlek eklindeki sava kyafetine verilen addr. At stnde olan askerin hareket kabiliyetini snrlandrsa da askerlerin korumasz kmalarna izin verilmemitir. ahn ordusunun Sudak Sahrasna inmesi hadisesini anlatan bn Bibi, Emir obann askerlerin morallerini yerine getirmek iin sipehdarlar ve serverleri elenceye davet ettii ve bu davet sonunda komutanlarnn ordularn zrhlarn giyerek savaa devam ettiklerini bildirmitir175 Rus Melikinin Hsameddin obandan bar istemek iin gnderdii eliyi muhteem bir askeri dzenle karlayan oban, ordudaki askerlere altn kaplamal zrh giydirmitir176. Harran ve Urfa gibi yerlerin fethinden sonra buradan toplanan hazine ierisinde mcevher ve inciler ile sslenmi zrhlardan bahsedilmektedir177. Gyaseddin Keyhsrev zamannda kan Baybars ayaklanmasn nlemek iin hazrlk yapan ordunun zrhlarn tamir etmeye baladklar mellifin bize aktard bir dier bilgidir178 b. MFER

Askerlerin ba blgelerini korumak iin sava esnasnda kafalarna taktklar madenden yaplan kasktr. Dier sava aletlerinde olduu gibi Trk miferi de kendine has zellikler tamaktadr. Silah darbelerinin etkisini azaltmak ve ba miferin sertliinden korumak iin iine ynden rlm bir takke giydirilmektedir. Trk Miferi kubbe eklinde olup tepesi sivridir. Kulak ve enseyi korumak iin ise perde seklinde demir rgler inmektedir179.

175 176

BN BB I: s. 327-328 BN BB I: s. 335 177 BN BB I: s. 444 178 BN BB II: s. 187 179 KESK(2011): s. 90

Sultan Aleddinin Alaiye Kalesini fethe giritii srada ordunun ve askerin durumunu aktaran bn Bibi, Sultann askerlerinin parlayan zrh ve miferlerden demire dndn aktarmtr180. Sudakn Emir Hsameddin oban tarafndan fethedilmesi iin hazrlanan ordunun yine mifer ve zrhlar altna gizlenerek demirden bir ordu oluturduklar ve bylelikle savaa hazr vaziyete geldikleri bilinmektedir181. Harran ve Urfa gibi yerlerin fethinden sonra buradan toplanan hazine ierisinde altn, gm ve elikten miferin bulunduu ve bunlarn zerdhane defterlerine ilendikleri mellif tarafndan aktarlmtr182. Sultan Gyaseddin Mool Ordusu ile yapaca savan hazrlklarn tamamlarken ustalardan evik bir elle mifer yapmalarn istemitir183. 3. AIR SLAHLAR VE BNEK HAYVANLAR a. MANCINIK VE ARRADE

MANCINIK Muhasara aletlerinin banda gelen mancnk, germe bkme veya ekme suretiyle bir direin miferi etrafnda dnmesiyle ileyen veya dengeli bir hareketle byk bir gle farkl cisimler frlatan sava aletidir184. Kale surlarn ykmak iin retilen mancnn inliler tarafndan retildii ve Trkler tarafndan Avrupaya tand bilinmektedir185. Mancnk kuatma alanlarna paralar halinde gtrlyor ve buralarda birbirine monte ediliyordu. Bu paralar birletirildikten sonra kuatlan ehre kale ve surlar grecek ekilde ykseke tepelere yerletiriliyordu. Bu sava aletini kullanacak zel askeri gruplar mancnklar yeri geldiinde ateliyor ve hedefin vurulmas salanyordu186.

180 181

BN BB I: s. 256 BN BB I: s. 342 182 BN BB I: s. 444 183 BN BB II: s. 66 184 GKSU(2010): s. 347 185 KESK(2011): s. 90 186 KESK(2011): s. 91

Mancnkla sadece ta ya da demir glleler atlmyordu. Burada bulunan halk psikolojik baskya maruz brakarak kaleyi veya ehri teslim etmelerini salamak iin, fare, l at, bulac hastal olan hayvanlar atlyordu187. Sultan Gyaseddin Keyhsrev Antalyann fethi srasnda kartallarn dahi uamayaca yerlere 10 adet mancnk yerletirildii bilinmektedir188. Antalyada ki halkn isyan ve burann ikinci kez fethi srasnda yine mancnklarn kullanld fakat saysnn bilinmedii belirtilmektedir189. Sultan zzeddin am vilayetlerini ele geirmek iin harekete getii zaman ilk olarak Merzuban kalesini almaya karar verdi ve burada mancnklar kurdurdu askerleri harekete geirdi190. Daha sonra ise buradan Raban kalesine yrd. Bu kalede yine askerlerin kurduu mancnklar sayesinde alnd191. Sultan Aleddin Alaiye ehrini fethi srasnda 100 tane mancn altrm ve byle iki ay savamlardr192. Sultan Aleddin Khta Kalesini fethederken yine mancnk kullanmtr. bn Bibi burada kullanlan mancnn Maribi bir mancnk olduunu syler193. Buradan anlaldna gre mancnknda kendi ierisinde retildii yere gre isim almaktadr. Smeysat Kalesinin fethini gerekletiren Sadettin Kpekte kaleyi fethetmek iin mancnklar kurmu ve bu mancnklarn darbesinden halk skntya dm ve aman lklar atmtr194. Amid Kalesinin fethi srasnda da yine mancnk kullanlm ve burada gecenin karanlnda mancnn ipleri aa sarktlarak askerlerin kaleye ekildii anlatlmtr195. Sis vilayetinin fethedilmesi iin harekete geen Sahib emseddinin emirleri ve askerleri Tarsusu mancnkla topa tutarak Tarsusun kklerinde, saraylarnda, surlarnda, kalelerinde ve kasrlarnda geni yarklar aarak ehri zor duruma sokmulardr196.
187 188

GKSU(2010): s.347 BN BB I: s. 117 189 BN BB I: s. 165 190 BN BB I: s.205 191 BN BB I: s. 205 192 BN BB I: s.261 193 BN BB I: s. 292 194 BN BB II: s. 30 195 BN BB II: s. 45

ARRADE Mancnktan daha kk fakat mahiyeti ayn olan sava aletidir. Daha kk cisimler frlatan arrade hakknda malumatl bilgimiz bulunmamaktadr Sultan Alaeddinin askerleri Grc diyarlarna giderek baz yerleri fethetmek iin gtrdkleri sava aletleri ierisinde arradelere rastlanmaktadr197

b. BNEK HAYVANLAR

Trklerde binek hayvan olarak en ok kullanlan hayvan hi kukusuz at idi. lk Trk devletlerinden itibaren nemini koruyan at Trklerin en nemli sava aletiydi. Trklerin kullandklar atlar baka milletlerden satn alma yoluyla temin edilmiyordu. En batan Trk ilinde yetitiriliyordu. Trk at orta boylu, uzun ince bacakl, ksa boylu, geni alnl, kkbal ve marur duruluydu. Dayankl, evik ve sratliydi. Ayakta uyurdu. Parlak gzleri ve uzun yelesiyle dikkati stne ekmeyi baarrd.198 Kagarl Mahmut eserinde kular iin kanat ne ise Trkler iinde at o idi ifadesini kullanr ve atn nemini bizlere aktarr. Eski Trklerde atn ismini sahibi koyard. Bu isim koyma hadisesinden sonra at bir daha bu isimle anlrd. Geen kaynaklarn birinde at olmayann isminin atsz olarak deitirildii sylenirdi. Atlarn koum taklar zellikle seilir ve bunlara da ayr bir nem verilirdi. Gemi, yular, eyeri ve zengisi zellikle seilirdi. Gem ve yular at idare iin kullanlrd. Gem azlk, ask ve dizginden oluurdu. Eyer atn srtna konur ve sahibine gre zel sslenirdi199 Trkiye Seluklularnda askeri gcn byk bir ksmn svari birlikler oluturur. Rzgr kadar sratli olup drt bir tarafa ok atan svariler mehurdur. Trkmen atllarnn Anadoluda yetitirildii yer Kastamonu ve Germiyan ilidir. Burada bulunan atlarn soy ecerelerini olduu sylenir. zel ahrlar ve zel yetitiricileri bulunur. Ahrlarna stablHass, bakclarna Gulaman- Esban denir. III. Gyaseddin Keyhsrevin ata ok iyi
196 197

BN BB II: s. 86 BN BB I: s. 421-422 198 KOCA(2005):s.128 199 KOCA(2005):s.134-134

bindii, IV. Klarslann da Aksaray saraynn merdivenlerinden at ile inip kt sylenir200 At sadece sava aleti deil kymetli ve nemli bir hediyedir201. bn Bibi eserinin birok yerinde attan bahsetmektedir. Emirlerin, beylerin ve her askerin hatta Sultanlarn atlarndan bahseden bn Bibi ata ne kadar nem verildiini anlatmaktadr. Galip sultan Ankara taraflarna gidip kardei melik Aleddin Keykubat kuatmas ve burada baar etmesi sonucunda Ankara halk Sultann karsna km ve birok hediye ile fil yapl atlar Sultana sunmulardr202. Sultann kulalarnn Hancin Kalesini kuatmalar srasnda Emir-i Meclis kfirler tarafndan esir alndnda Trk atllar tarafndan kurtarlm ve yine Trk svarilerinin yanlarnda getirdikleri yedek ata binerek kamtr203 Galip Sultan zzeddin Keykavus Kad emseddine hediye olarak tam takml 100 at gnderdii bn Bibinin bize aktard bir dier meseledir204. Sultann otan koruyan baz askerlerin ar grzlerine ramen at stnde savamaya hazr bekledikleri mellifin eserinde gemektedir205. Byk Sultan Aleddin Keykubatn Konyada saltanat tahtna oturmas hadisesini anlatan bn Bibi Sultann atn u ekilde tasvir etmektedir; Cihan padiah yeri ayaklar altnda dmdz eden, ay gibi g dolaan, nalnn ivisi altndan, kula demirden, trna elikten bir ata binmiti206. Sultan Aleddin Bahaeddin Kutluca komutasnda Badata gnderirken zel ahrndan ahane atlas eyer rtleri ve kymetli dizginleri ve zengileri olan 50 at kafileye katmtr207. Yukarda da grld gibi at sadece sava unsuru olarak grlmemi kymetli bir hediye olarak kaynaklara gemitir. Tpk at gibi zerinde bulunan eyer, zengi ve dizgin

200 201

KUU(2002): s182 KOCA(2005):s.182 202 BN BB I: s.160 203 BN BB I: s. 186 204 BN BB I: s.200 205 BN BB I: s. 214 206 BN BB I: s. 234 207 BN BB I: s. 282

gibi koum takmlar da deer arz etmektedir. Binek hayvan sadece at deildir. Katr, deve gibi binek hayvanlar kullanlsa da bunlar hakknda yeterli malumat bulunmamaktadr.

4. ZERDHANELER VE TEHZAT USTALARI

Zerdhane silahlarn bakm ve muhafazasnn yapld yer anlamna gelmektedir. Bugnk anlam silahhanedir. Zerdhanede bulunan silahlar rtbelere gre deiir. Padiahn silahlarnn bulunduu odaya Zerdhaney-i Hass denirdi. Zerdhane Emir-i Silahn idaresi altnda bulunmaktayd. Silahlarn saymlar yaplr ve defterlere kaydedilirdi. Silahlarn bakm ve onarm yine burada yaplr, sava veya fetih sonras nda ele geen ganimet arasndan silahlar toplanr ve bu zerdhanelere braklrd. Serkeler ve ktvallerde bulunduklar yerlerin zerdhanelerinden sorumluydular.208 Ok ve yaylar iin zerdhanelerde zel bir yer ayrlmt. Onlarnda bakm ve onarm burada yaplrd. Bakm ve onarmyla da baka bir snf ilgilenirdi.209 bn Bibinin eserinin muhtelif yerlerinde zerdhane ile ilgili bilgilere rastlanmtr. Sultan Gyaseddin Antalyay fethettikten sonra ehirde kalm ve kale duvarlarnn onarmn yaptrmtr. Bu esnada zerdhaneleri ise silah ve tehizat ile doldurmutur210. Bazen Sultana mektup yazarak silaha ihtiyalar olduunu belirtmesi bn Bibinin eserinde geen dier bir konudur. Emir Mbarezeddinin ermen vilayetlerini almak iin kt seferde Sultana mektup yazarak silah ihtiyac olduunu belirtmitir211. Tehizat ustalarna gelince kaynaklar silahlarn kullanmndan ve neminden oka bahsetme sade bunlar yapan ustalardan hi bahsetmemilerdir. Yaplan aratrmalar sonucu sadece bir ksmnn ismine ulalm, ilevleri hakknda bilgi verilmemitir. Erdoan Merilin yapt aratrma sonucu ele geen bilgiler bize u ekilde yansmtr; Keman-ger: Yay ustas Seyyaf: Kl ustas Siper-ger: Kalkan ustas
208 209

GKSU(2010):s.366-367 GKSU(2010):s.306 210 BN BB I: s.119 211 BN BB I: s. 353

 emir-ger: Kl ustas Tir-tira: Ok ustas Zrh-baf: Zrh yapc Zrh-ger: zrh satcs demekti212

C. SELUKLULARDA SAVA GELENEKLER

1. SAVA NCES GSTERLEN FAALYETLER

Seluklu Devletinin de tpk dier devletlerde olduu gibi baz sava gelenekleri vard. Bu geleneklerin ortaya knda dman daha savamadan kertmek, stnlk salamak fikri nemli yer tutmaktadr. imdi bu faaliyetlerin neler olduklarna bakalm; Casus gnderme: Kar cephede bulunan devletin nasl bir faaliyet ierisinde olduunu renmek iin istihbarat ilerinden sorumlu memurlar tarafndan grevlendirilen casuslarn getirdii bilgiyi sadece Sultan bilmekteydi. Casuslar grev yaptklar blgeyi, o blgenin insann iyi tanyan kimselerdi. Galip sultan zzeddin Sinopu almak iin harekete getiinde nceden casuslar gndermi ve hem burann hkimi hem Sinop hakknda bilgiler almak istemitir213. Sultan Gyaseddin Keyhsrev Mool ordusu ile karlaaca srada Tabi devletlerden gelecek olan kuvvetleri beklerken casuslar ve muhbirler gelerek Baycunun karnca srs gibi bir orduyla harekete getiini haber vermilerdir214

212 213

MERL(2000):s.160 BN BB I: s.169 214 BN BB II: s. 67

 Meveret Meclisi ( Danma Kurulu): B meclislerde devlet erkn ile Sultan grmeler yapar ve savasn gerekli olup olmad konusunda tartma yaparlar. Sadece savan gereklilii deil nasl bir gzergh izlenecei de bu meclislerde grlrd. Galip Sultan zzeddin Keykavus Sinopun kuatlmas iin meveret meclisini toplam ve Sinopu grm, orann durumunu iyi bilenlere ne yaplmasn sormutur. leri gelenler ise, Sinopun kuatlmadan alnamayacan, karadan ve denizden yardm kesildikten sonra ehrin alnmasnn mmkn olduunu belirtmilerdir215. Sultan in Ota Kurulmas: Ota hkmdar iin kurulan ssl adr demektir. Sava alanlarnda genellikle ordugha kurulur. Sultan gvenlik nedeniyle otan sk sk yer deitirmitir216. Halepe sefer dzenlemek iin harekete geen Galip Sultan zzeddin nc birliklerin yenildiini renince bu beyleri otana armtr. Bu beyler geldikten sonra ise zel askerlerine silah kuanmalarn ve otaa kimseyi yaklatrmamalarn emretmitir217. Elence Meclisleri Yapmak: sava ncesi ve sonras yaplan bu etkinlik genellikle asker ve halkn moralini yksek tutmak, cesaretlerini arttrmak ve korkularn yenmeleri iin yaplmtr. bn Bibinin eserinde ok sayda bu meclislerden bahsedilmektedir. Buralarda eitli oyunlar oynanarak askerlerin evik ve zinde kalmalar salanmtr. bn Bibi esrinde bu meclislere Bezm adn vermektedir218. Khta Kalesinin fethinden sonra Emir Mbazereddin ahane bir sofra ve byk bir elence merkezi kurdu. O geceyi kalede gndz ettiler219. Emir Hsameddin oban Sudak sahrasna inince elence meclisi dzenledi ve ordunun sipehdarlarn ve serverlerini davet etti220. bn Bibinin eserinde ok rastlanmayan sava ncesi faaliyetler ise unlard; Srgn avna kmak bir nevi sava provas demektir. Av srasnda belli bir dzen ve tertip alnr ve daima koordineli biimde hareket ederlerdi. Ok gndermek savaa davet anlamn tamaktayd.
215 216

BN BB I: s.169 KESK(2011): s. 122 217 BN BB I: s. 213 218 BN BB I: s. 208 219 BN BB I: s. 298 220 BN BB I: s. 327

 Geit treni yapmak ise ok farkl baz sebeplere dayanrd. Birinci sebep askeri ve tehizat kontrol etmekti. Eksiklikler tespit edilir ve giderilmeye allrd. Dier bir sebep sava ncesinde askerin moralini ykseltmekti. Dier bir ama ise g gsterisi yapmak ve dmana gzda vermekti.221 Sava meclisi toplamak eski Trklerden itibaren ortaya koyulan bir gelenekti mesele ne ise bu mecliste grlr ve bir karara balanrd. Uygulanacak sava taktii bu meclislerde verilirdi.222 Yzk gndermek eski Trk devletlerine ait bir gelenekti. Hkmdar kar tarafn ordusunu zayflatmak iin kar tarafn komutanlarna yzk gnderilerek kendi taraflarna ekmeye almlardr. Yz kabul eden mahiyetindeki orduyla birlikte yer deitirmi saylrd. Bar nerisinde bulunmak Trk devlet bakanlarnn bar zelliinden kaynaklanan bir adetti. Ota kurdurmak ise sefere kma iareti saylrd. Ota kurulur birliklerde otan etrafnda toplanmaya balard. Yda ta ile yamur yadrmak ordu gelenekleri arasnda yer alrd. Mesela sefer srasnda su skntsnn ekilmesi esnasnda bu tala yamur yadrlrd. Bu eski Trklerde yaygn olan bir sava detiydi. Sava trklerinin sylenmesi ile orduyu sava havasna sokup onlar cesaretlendirmekti. Tuz-ekmek gndermek deti yine eski Trklerden kalma bir adetti. Tuz ekmek ayn sofradan alnan rzk demekti. Ve savaa girmeden nce kar tarafla arada tuz ekmek hakk varsa bu hatrlatlrd. Atkuyruu balamak sava esnasnda uzun olan kuyruun ata dolanp svariyi engellemesini nlemekti. Meydan okumak ve mbareze usul iki ordu arasnda yaplan bir nevi g gsterisi demekti. ki ordunun en gl iki eri ortaya kar ve birebir dv yaplrd. Bu mbareze boyunca borazanlar alnr ve erler cesaretlendirilirdi. Bu karlamada pes yoktu ve yenilenin ba kesilirdi.223

221 222

GRBZ(2008):s.237 KYMEN(1986):s.100 223 KESK(2008):s.266

2. SAVA SIRASINDA GSTERLEN FALYETLER

Davul ve borazan: Askeri bando olarak grlen nevbet sava srasnda alnan mzikten ziyade bir hkmdarlk alameti idi224. Seluklu devletinde sadece hkmdarlar be vakit nevbet aldrabilirlerdi. Sava esnasnda alnan nevbet ise orduyu savaa artlandrmak iin, sava ncesi askeri coturmak ve dman korkutmak iin, hcuma geilecei zaman savaa hazr ol komutu vermek iin kullanlrd. Savan zaferle mjdelenip mjdelenmedii ise yine bu alnan bando ile haber verilirdi225 Sultan Gyaseddin Keyhsrev Mool ordusu ile mcadeleye tun borunun, ksn ve davulun sesi gklere tutunca balamlar ve hatta devlet bykleri Sultann otana gidip gr alveriinde bulunmulardr226 Aleddin Keykubatn ordusunun Sudaka doru harekete gemesi ve buralar fethetmek iin dzsen ald srada sipehdar davul seslerinin gklerdeki meleklerin kulana ulatrmasn emretmi ve sava balamtr227. incin Kalesinin fethi srasnda nay- ruyin isminde bir tr zurnann alnmas ile yer civa halini alm asker ise kaynamaya balamtr228. Sultan Aleddin Khta kalesini fethe kt zaman ise ordu trompetinin yani tabirei sipahn gmbrts aya kyor ve sava yiitlerini korkusu ba artyordu229. Nara Atlmas: Sava naras, askerlerin dmandan ekinmediini gstermek, mcadeleye kendini motive etmek ve dmana korku salmak iin anlaml yda anlamsz szlerle barmasdr230. Dier faaliyetler ise unlard;

224 225

KESK(2011): s. 136 KESK(2011): s. 137 226 BN BB II: s. 69 227 BN BB I: s. 328 228 BN BB I: s. 350 229 BN BB I: s. 295 230 KESK(2011): s.139

 Bayraktar harekete geirmek orduyu yrye ve saldrya geirmek demekti. Bu esnada davullar ve borazanlar alnr ve yksek sesle naralar atlarak kar tarafa korku salnrd.231 etrin yere dmesi bozgun anlamna gelmekteydi. etr hkmdarn bana tutulan emsiye demekti. Bunun yere dmesi bozguna iaretti. Toplanma borusu yda davul aldrmak tehlikenin getiinin gstergesiydi. Orduya tehlikenin getiini haber vermek ve toplanmalarn salamak iin uygulanan bir adetti. Miferin veya kesilmi ban mzran ucunda dolandrlmas zafer iareti anlamna gelmekteydi. Komutanlarnn ban gren kar taraf moral bozukluu yaar ve sava alann terk ederdi. Zafer davullar aldrmak adndan da anlaldna gre zafere iaretti. Mzrak evirmek sava bitirme ya da saf deitirme alametiydi. Kamp ateleri yakmak kar taraf saynn ok olduuna inandrmak iin yaplan bir adetti. Aman dilemek balanma isteini ifade etmektedir. Kale burcuna bayrak ya da sancak ekmek kazanlan zaferin semboldr. Boynuna kefen ya da kl asmak teslim ve itaatin sembol olarak kullanlmtr. Savata baar ve kahramanlk gsterenleri dllendirmek, onlar onurlandrmak ve ordu mensuplar arasndan yeni kahramanlar kmasn salamak ve onlar dllendirmek iin yaplan bir uygulamadr.232

3. SAVA SONRASI GSTERLEN FAALYETLER

Aman vermek: Genellikle kale ve ehir kuatmalarnda grlen bir uygulama olup, dman ile baa kamayaca anlayp yenilgiyi kabul eden kale veya ehir halknn can ve mal gvenlii talebinde bulunmas demektir233. zzeddin Keykavus Ankara kuatmas srasnda halkn mal ve can gvenliine, melik Aleddinin sa salim bir kaleye gnderileceine dair ok ar yeminler vermitir234 Fetihnameler Gndermek ve Anlamalar Yapmak: Fetihname Mslman ve Trk slam devletlerine kazanlan zaferleri haber veren mektuplar veya fermanlardr235. Giriilen savalarn ardndan ise iki taraf arasnda antlamalar imzalanrd. Fetihname ve zafername
231 232

KESK(2008):s.258 KOCA(2005):s.225 233 KESK(2011): s. 142 234 BN BB I: 159 235 KESK(2011): s.153

ile birlikte hediyeler gndermek kazanan tarafn kendi itibarn ykseltmek iin yapt bir alamettir. Sefer Masraf Almak: Direnme ve savunma gcn kaybetmi bir kuvvetin blge ve ehrin yama ve tahribini nlemek iin rakip kuvvet tarafndan alnan crettir. Kurtulu akesi: Savata alnan esirlere kar uygulanan bir muameledir. Eer esir edilen hkmdar ise kurtulu akesi ile birlikte baz artlar kabul edip vassal duruma gemek zorundadr. Uurlama ve karlama treni yapmak: halkn greviydi. Savaa giderken uurlama treni yapan halk sava dn karlama treni yapard. Kutlama yapmak yine eski adetlerden biri idi. Vassal hkmdarlardan halka kadar herkes kutlama yapard. Vassal hkmdarlar eitli hediyeler sunarlar, halk ise kendi arasnda eitli elenceler tertiplerdi. Askeri baarlarndan dolay savaan askerlere farkl isimler verilirdi. Bu verilen lakaplar ou zaman ismin nne geer ve kii artk bu lakapla anlmaya balard.236. 4. SAVA TAKTKLER a. MEYDAN SAVAI

Top yekn sava demektir. Btn millet ister asker olsun ister olmasn bu savaa katlarak lkeyi mdafaaya geer. Bu savan en nemli zellii kesin sonulu olmasdr. Ypratma, yldrma, srpriz hcum, baskn, geri ekilme, pusuya drme, kuatma ve imha genel zellikleridir.237 Kar ordu nce kk birliklerin sk saldrlaryla ypratlmaya allrd. Daha sonra srpriz saldrlarla bu ypratmaya devam edilir. Saldrlar yapldktan sonra sahte geri ekilme balar. Dman bu durumda kar ataa geer ve geri ekildiini sand ordunun zerine doru yrr, tam bu srada pusuya drme plan ie yarayan ordu ortaya kar ve ordu kuatlp imha edilir. Bu sava taktiine sahte ricat imside verilir. Bu sava taktii Trklere has bir sava taktiidir. Yaplan mcadelelerin kazanlmasnda nemli rol oynamtr. Trkler ok fazla kar orduyla yz yze gelmemi genelde vur-ka taktii uygulamlardr. Turul Bey kendi dneminde aknc birlikleri nden gndererek ganimet toplayp dman yldrmalarn

236 237

KOCA(2005):s.225-245 KOCA(2005):s.164

istemiti. Bu akc birliklerinde srat esast. Bu aknclardan sonra yukarda da bahsettiimiz gibi kuatma balar ve kar taraf bertaraf edilirdi. Trkiye Seluklular meydan savalarn pek fazla tercih etmemilerdir, nk Anadoluda Bizans ordular ve hal ordular gibi kendisinden sayca stn kuvvetler ile mcadele etmek zorunda kalmalar nedeniyle genellikler vurka taktikleri kullanmlardr238

b. KUATMA SAVAI

Kalelerin kenarlarna geni hendekler alarak dman beklenir ve kaleye girmesi engellenir. Trkler kendilerini bu ekilde korumaya alrlar. Dman kalelerini ele geirmek iin yola kan Trkler ciddi bir muhasara uygularlar. Kalede bulunanlarn dar ile irtibatlar kesilir ve halk kaderine terk edilirdi. Onlar aresiz brakarak teslim olmalar salanrd. Bu stratejideki temel ama insan vcuduna girmi mikroplarn ila yardm ile kuatlarak yok edilmesi gibi, dmann hi tahmin etmeyecei bir anda etrafn evirmek ve yok etmektir239 Keykubat Aleddin ynn Antalya tarafna evirdii esnada gzne Alara kalesi takld ve oray fetih iin harekete geti. Kalenin sahibi dnyadan el etek ekmi iki kardeti. Sultan bunlara emirlerden birini gndererek teslim olmalarn kellesini yene vermemeleri iin fermandaki sze uymalarn istedi ve bu iki karde korkularndan kaleyi sultann elilerine teslim ettiler240 Kaledekilerin aresiz duruma teslimiyetleri salanmaz ise mancnk kullanlarak kale duvarlar yklmaya balanrd. Alan laamlarda ieri girmeye allrd. Ayakl kuleler ve yksek merdivenler bu kaleleri kuatmann en nemli yollaryd. Galip Sultan zzeddin dneminde Antalya halknn isyan ve bu blgenin ikinci defa Sultan tarafndan ele geirilmesi iin harekete geildiinde savan uzamasndan sklan

238 239

KESK(2011): s. 204 ERDEMR(2002): s. 940 240 BN BB I:s. 268

Sultan, her Emire bir defada on piyadenin kale duvarna kaca ekil de merdivenler yaptrmasn ve askerleri kale duvarlar zerine kartmasn emretmitir241 Mstahkem yerler gece basknlar ile drlmtr. Trkler ele geirdikleri ehirlerin halklarnn nce teslim olmalarn ister. Teklif kabul edilirse hayatlar balanr, kltrel ve dini inanlarna dokunulmaz. ehrin etrafna slamiyeti temsil eden ve burada yaayan kale halknn geiminin salanaca yaptlar yaplrd. Bu sava ynteminin slam medeniyetinden Trklere getii sylenir.242 c. SAVUNMA SAVALARI

Trkiye Seluklularnn tm ehir ve kaleleri kuatmaya mmkn olduu iin ehir sahipleri bu duruma kar baz nlemler almlardr. Bu nlemlerden en nemlileri savunma silahlarnn bulunduu bir cephane tesis etmek ve ierideki halka aylarca yetecek yiyecek ile iecek bulundurmak243. Sultan Aleddin Mbarezeddin Ertokuu Kganya Kalesini fethetmek iin grevlendirdii srada Ertoku byk bir ordu ve sava aletleri ile yola kt. bn Bibi bu olay anlatrken kale melikinin snrsz ve benzersiz zahirelere, denizler gibi dalgalanan derin su sarnlarna, krk depoya ve dalar gibi ev dolusu ylm ya, bal. Badem, eker, tuz ve odunu erzak olarak ydndan bahseder244. Kuatma esnasnda kale veya ehrin hkimi ieride bulunan halkn ihanet etmesini nlemek iin onlarn gnln ho etmeye alr. Kale burlarna yerletirilen askerler ok atarken, ieride nceden kurulmu mancnklarla ta atlarak kuatmaclara karlk verilirdi. Sultan Aleddinin emikezek Kalesini fethi srasnda byle bir olay yazldndan bahseden bn Bibi, Sultann gnderdii eli zerine ok ve talar kale ierisinde attklarn ve elinin siperini stne ektiini aktarmaktadr245.

241 242

BN BB I: s. 165 KOCA(2005):s.170-174 243 KESK(2011): s. 178 244 BN BB I: s. 370 245 BN BB I: s. 300

NC BLM

BN BBN ESERNDE GEEN DER ORDULAR VE TRKLER LE ETKLEM

A. MOOL ORDULARI VE BUNLAR LE YAPILAN MCADELELER

Trkiye Seluklu devleti bulunduu saha itibari ile hem doudan hem batdan gelebilecek tehlikelere akt. Batda Bizans douda ise farkl devlet ile yklna kadar mcadelesini srdrmt. Dou da urat en nemli mesele Moollarn yapt ilerdi. Her yerde fesat karmlard. Yaptklar bu ilerden Trk-slam devletleri nasibini almtr. Anadolu Seluklu Devleti doudan gelen bu tehlike karsnda aresiz kalm ve devlet kendini toparlayamayarak yklma srecine girmitir. 1241 ylnda Seluklu snrlarnda dolaan Mool ordusunun bana Baycu Noyan gemitir. 1242 ylnda ise Seluklu lkesine giren Noyan iddetli bir muhasara ederek Erzurumu igal ve tahrip etmitir. II. Gyaseddin Keyhsrev ise bu tehlikeye kar baz nlemler alarak Mool ordusu ile savamaya hazrlanyordu. Bu iki kuvvet 1243 ylnn temmuz aynda Sivasn dousunda kalan Kseda mevkiinde karlatlar. Seluklu devletinin malubiyeti ile sonulanan bu sava sonrasnda Moollar Anadoluyu aktan tahribe balam ve Anadolu Seluklu devleti k aamasna gemitir246. Moollarn bu kadar etkili olmasnda Seluklu Sultan II. Gyaseddinin yeteneksizlii ve devlet ileri ile ilgilenmeyii yatsa da esas olan Moollarn kuvvetidir. Gl bir devlete olarak karsmza kmasa da gl ordusu ile Trkiye Seluklularnn vassal olan birok blgeyi ve hatta Anadolu Seluklularn da kendisine tabi hale getirmitir.

246

YAZICI(2008): s.290

bn Bibi Mool istilas ve onlarn yaptklar ile ilgili genie bilgiler vermi ve eserinde belli bir blm olarak bahsetmese de ordular ve komutanlar hakknda geni malumat vermitir. bn Bibi ilk olarak Moollarn Sivas nahiyesinde bir kervan saraya yapt saldrdan bahseder247. Bu kervansaraya saldranlarn ise Mool nc birliklerinin yani karavullarn dzenlediini kaydetmitir. Grld zere Moollar da tpk Seluklu askeri tekilatnda olduu gibi nc birliklere sahiplerdi ve bunlara kendi tekilatlar ierisinde karavul adn veriyorlard. Bu birliklerle saldracaklar yerleri hem kefetmi oluyorlar hem de halkn korkmasn salayarak bu blgeleri tahrip ediyorlard. Erzurum mahsuresi kendilerine verilen Harezmliler Sultann kendilerine verdii menurlar ile yola ktlar. Tutab blgesinde dinlenirlerken Mool ordusunun zrh giymi 700 erinin saldrsna uradlar. Kaabilenler kat ve kalanlar esir olan alan Mool kuvvetleri her taraf atee vererek oradan katlar248. Askerlerin kendilerine korumak iin giydikleri zrh Mool ordusunda da grlmektedir fakat kendilerine ait zellikleri olup olmadna eserde yer verilmemitir. Moollarn Erzurumu igali hakknda bilgi veren bn Bibi bu ksmda ordularna temas etmitir. Carmagon Noyann salnn bozulmasndan sonra Kaan tarafndan bakomutanla, subala ve yneticilie Baycu Grc Eli getirilir. Baycu kendi itibarn ykseltmek iin 30 bin svari ile Erzurum zerine ynelmitir. Erzurum kalesine vardklarnda surlarn etrafn mancnk ve arradeler ile dvmlerdir. Vali Duvini ehre ihanet ederek kaplar amay teklif etmi ve Baycu Noyan bunu kabul ederek tam tehizatl 200 asker kaleden ieri alnmtr249. Moollarn askeri tekilatna baktmzda Seluklu devletinin yapsyla ciddi benzerlikler gryoruz. Seluklularda ordu komutan olarak nitelendirdiimiz Suba Moollarda da varln ve grevini korumaktadr. Moollarda svarilerin varl ise dikkat ekici dier unsurdur. Trk ordularnda nemli yer tutan at ve askeri unsur olarak kullanlan at Moollarda da askeri unsur olarak kullanlm ve hatta verilen bilgilerden anlaldna gre svari ad altnda askeri bir birlik oluturulmutur. Mancnk ve arrade gibi ar silahlarn kullanlmas Mool ordularnda dikkat eken bir dier husustur. Bu gibi ar silahlarn tanmas ve kullanlmas ustalk

247 248

BN BB I: s. 420 BN BB I: s.432 249 BN BB II: s. 62

istemektedir. Mool ordusu bu silahlar kullanarak ciddi savunmalar yaptna gre ciddi bir askeri eitim sz konusudur. Sultan Gyaseddin Keyhsrev Moollar ile savamak iin harekete getiinde ve Kseda da kar karya geldiklerinde karsnda kendi ordusundan fark bulunmayan bir ordu ile karlamtr. Sultan sefer srasnda tabi devletlerden gelecek olan kuvvetleri beklerken Baycu Noyann Horasan, Irak, Fars ve Kirman beldelerinden toplad askerler ile harekete getii haberini almtr250. Bu askerlerin cretli olup olmad konusunda hibir bilgimiz bulunmamamza ramen orduda ki etnik unsurlar gz nne alndnda Trk ordusu ile benzerlik gstermektedir. Baycu Noyann Erzincann zerine gitmesi zerine devlet adamlar ve emirler bulunduklar yerden ayrlmamalarn yoksa bozguna urayacaklarn syleseler de Sultan birka kiinin fikrine kand ve harekata geti. Baycu Noyan ise gelen ordunun iyice yorulduunu anlaynca aniden saldrya geti. Biraz yprattktan sonra geri ekilir gibi yapt. Seluklu ordusunun hi anlamad bir anda ise ok yamurlar ile orduyu perian etti251. Seluklu ordusunun en ok kulland sava taktii olan vur-ka taktii bu sefer dman tarafndan kendilerine uygulanm ve gafil avlanmlardr. Kullanlan sava aletlerinin iinde okun olmas oku snfa denilen askeri bir snfn olduuna iaret etmektedir. Moollarn kullandklar sava taktikleri kuatarak savama taktii vard. Kayseri Kalesi bu sava taktii kullanarak kuatlm ancak ieriden birilerinin ihaneti sonucunda ele geirilebilmitir.252 ehir nce kuatlm, sonra mancnk teknii ile dvlmtr. Kseda yenilgisinin ardndan anlama yaplmas iin Sahip Mhezzibeddin Baycu Noyann karargahna gidip bar ilemlerini tamamlad bn Bibi tarafndan bizlere aktarlan bir dier bilgidir253. Seluklu ordusunda Ordu komutan kim ise onun adna ota kurulmu ve tabir caiz ise tm sava boyunca ve sonrasnda da brokrasi ilemleri buradan srdrlmtr. Baycu Noyanda sava esnasnda byle bir ota kurdurmu ve sava sonras bar antlamas burada yaplmtr.

250 251

BN BB II: s. 67 BN BB II: s. 70 252 BN BB II: s. 73-74 253 BN BB II: s. 81-82

B. BZANS ORDUSU VE GRLEN MCADELELER

XI. yzylndan itibaren balayan Seluklu-Bizans ilikileri zaman zaman kurulan ittifaklar veya yaplan antlamalarla yumuamsa da ounlukla mcadeleler eklinde gemitir. Bu mcadeleler Bizans asndan Seluklulara kaptrlan Anadolunun geri alnmas dncesi ile yaplrken, Seluklular asndan da yurt edindikleri Anadoludaki hakimiyetlerini salamlatrmak amac tayordu. Seluklularn bu ilerleyii Bizans iin bir lm tehlikesi oluturuyordu254. Uzun sredir ayn topraklarda yaama zorunluluuna sahip olan bu iki devlet zamanla sosyal, kltrel ve ekonomik ilikiler ierisinde de bulunmutur255. bn Bibi eserinde Bizans devletinden bahsetse de onlarn ordusu ile ilgili neredeyse hi teferruat vermemitir. Sultanlarn i ekimemelerinden sonra Bizans devletine kap snmalar ve buradan yrttkleri faaliyetlerden bahsederken onlar hakknda az da olsa bilgi vermitir. Sultan Gyaseddinin lkesinden ayrlarak Bizans memleketine gitmesi ile bu olaylar kayda geiren bn Bibi burada Sultann karlann ve Bizans Devletinde an olan Frenkle mcadelesini anlatmtr. Sultann geliini haber alan Vasilyus yani III. Alexis Sultan iin gzel bir karlama treni hazrlam ve hergn elence meclisleri dzenlemitir. Bir gn diven yeleri ile elbiseleri yznden tartmaya giren Frenkin Sultana kt davranmas zerine Sultan merte savamak iin onu ard. Ve her iki tarafta hazrlanmaya balad. Frenk btn gece zrh, mifer, grz ve kltan meydana gelen sava aralarn hazrlam ve atn eyerlemitir256. bn Bibinin aktarmna gre Frenk tannm bir kiidir. Frenkin keskin klcn ve sivri mzran tanmayan yoktur257. Verilen bilgilerden anlaldna gre Bizans ordusunda da savunma silah aletlerine rastlanmaktadr. Bunlarn kendilerine ait olup olmad bilinmese de etkileim ile ortaya ktklar aikardr. Orta Asyadan gelen
254 255

MANSEL- VASSLEV: s. 453 AYN(2002): s.610 256 BN BB I:s. 73 257 BN BB I: s. 70

kavimlere ait olan zellikle grz ve kl batya yaylan kavimler aracl ile batl devletler tarafndan tannm ve dou kavimlerine kar kullanlmtr. IV. Hal seferinin beklenilenin aksine Latinlerin stanbulu igali ile son bulmas zerine ehri terk eden baz Bizans idarecileri Anadoluda ele geirdikleri merkezlerde Bizans imparatorluunun varisi olarak devletler kurmaya alyorlard. Nitekim III. Alexinin damad olan Laskaris znik merkez olmak zere Bat Anadoluda mstakil bir devlet kurmu, Komnenos hanedanna mensup iki kardete Karadeniz sahillerinde hakim olmaya alyorlard258. Gyaseddin ve oullarnn Bizans devletinde yaadklar dnemi anlatan bn Bibi, ehzadelerin Bizanz hkmdar tarafndan grevlendirdii zel hizmetiler korunup gezdirildiini aktarmtr259. Bu zel hizmetilerin mahiyeti bilinmese de Seluklu devletinde olduu gibi Gulam sisteminin olduunu dnmek olasdr. Galip Sultan zzeddin bu kurulan mstakil devletiklerin alannda yer alan Sinop zerine yrm ve burasn fethetmitir. Bu konuyu aktarrken Sinop tekfurundan bahseden bn Bibi onun kuvvetlerini u ekilde aklar; tekfur Aleksi yannda 500 svari ile ehir dnda avlanarak vakit geirmektedir. Ani bir baskn dzenleyen Seluklu kuvvetleri tekfur ve adamlarn esir almtr260. Seluklu ordusunda Sultan ve askerlerinin bo zamanlarnda da eitime devam ettiklerini ve avlanarak talim yaptklarn biliyoruz. Sinop hakimi olan Aleksinin de askerleri ile avlanmaya kmas kendi ierilerinde nasl bir ama tad bilinmese de Trk askerleri gibi sava talimi yaptklar dnlebilir. C. TRK ORDULARININ YABANCI ORDULARA ETKS

Trk ordular ilk balardan itibaren srekli deierek kendini gelitiren bir unsurdur. Srekli baka toplumlar ile etkileim iine girmi ve kendi zn koruyarak ok nemli bir seviyeye ulamtr. Trk ordular ile dier ordular arasnda en nemli fark dikkate ayandr. Bu farklardan biri Trk ordusunun cretli olmaydr. Trklerde ordu devletin tabii savunma

258 259

AYN(2002): s. 608 BN BB I: s. 99 260 BN BB I: s. 170

gc olduu iin cretli deildir.261 Her Trk asker domu ve ordu millet anlay beyinlerde yer etmitir. Baka toplumlarda ise byle bir anlay olmadndan askeri kuvvet genelde cretliydi. Yabanc devletlerin bu cretli asker ordusund a Trklerde yer almlardr. Trklerin bunu yapmadaki amac ise bu durumdan faydalanp, bulunduklar devletin siyasi hayatna hkmetmekti. kinci farkllk ise Trk ordusu daimi bir yapya sahipti262 Trklerde eli silah tutan herkes asker saylrd. Srekli bir ordusu bulunan devletin sefer zamannda eer ihtiyac olursa her blgeden asker takviyesi yaplrd. nc fark ise Trk ordusunun svarilerden kurulu olmas idi263. Trk ordularnn esasn bu svari birlikler tekil etmiti. Bu ne kan farktan sonra yabanclara tesir ettiimiz en nemli konu 10lu sistemdir. Mo-tun zamannda ortaya kt ne srlen bu 10lu sistem ilk olarak Moollar tarafndan rnek alnmtr. Cengiz Han 1206 ylnda ordusunu ekillendirirken Trk usul ile bir yaplandrmaya gitmi ve ordusunu bu erevede tekilatlandrmtr.264 Bir baka tesir ettiimiz unsur ise harp taktiklerimizdir. ki eit harp taktiinin uyguland grlmektedir. Birinci sistem phalanx denilen sistemdi. Ar silahl yaya ordular tarafndan uygulanan bir sistem olduu sylenir. kinci taktik ise Trklere has bir sistemdir. Hafif silahl svari birliklerden oluur. Bu sistemde en alttaki de en stteki de merkezden tek bir kuvvete balyd. Bu da ortaya bir millet ball koyuyordu. Dier yandan bu dnce ordu millet anlaynn ortaya kmasna neden olmutu. te bu uygulanan birlik ve beraberlik Avrupa Hunlaryla birlikte Avrupa'ya tanm ve orda ilk defa Romallar tarafndan kullanlmtr.265 Turan taktii denilen bu sava tr ilk defa in prensi Ho K-pig rafndan kullanlmtr.522 ylnda talya Gotlarna kar savaa giren Bizansta bu taktii kullanmtr. nl komutan Ceasar ilk defa bozkr tipi svari birliini esas alarak ordusunu dzene koymutur. Hazarlar ve Kumanlarnda kulland bu taktik Ruslar etkilemi ve Ruslarda ordularn bu sisteme gre dzenlemeye balamlardr. Franklarda 6.yzyldan itibaren oku- svari birlikler oluturmaya balamlardr.266

261 262

KAFESOLU(2004): s.281 KAFESOLU(2004): s. 281 263 KAFESOLU(2004): s. 282 264 DONUK(2008):s.185 265 DONUK(2008):s. 185 266 DONUK(2008):s.187

Giyim kuamda Trklerin dier devletleri etkiledii unsurlar arasndadr. Ceket, pantolon balk ve izme Trklerden inlilere gemitir. Batda ise ceket ve pantolon 4. asrdan itibaren grlmeye balamtr. Atn koum takmlar, binicilik ve keten gmlek giyme Romallar tarafndan rnek alnmtr. Trk sa biimlerinden dahi etkilenen Bizansllar bu zellii de kendi askerlerine uygulamtr. Yiyecek konusunda da Trklerin taklit edildii sylenir. nk yabanc devletler yanlarnda orduyla birlikte binlerce sr ve koyun srs tamaktaydlar. Trkler ise yanlarnda konserve denilen kurumu et tayorlard. Bu konserve Trklerin ba yiyeceiydi. Trklerin yanlarnda tadklar seyyar hamamlar rnek alan Bizansllar bunlar kendi ordusuna uygulamt.267 Burada da grld zere batda yllar sonra ortaya kan unsurlar Trklerde en bandan beri mevcuttu. Demir disiplin sayesinde dier devletler tarafndan rnek alnan Trklerin bugnde ayn potansiyeli gsterip gelimi lkeler seviyesine kabilmesi midi ve dileiyle konuyu burada tamamlyoruz. Kuvvetli olan takdir edilir.

267

DONUK(2008):s.190

SONU

Ordu ve devlet tekilatn en iyi uygulayan devletlerarasnda gelen Seluklu Devleti yapt fetihlerle Trklerin yeni lkelere almasn salamt. Bata sadece merakla balayan bu fetih hareketi gn getike iddetlenmi ve gidilen yerleri ele geirme arzusu dourmutur. Bu arzuyu tatmin etmek iin ihtiya duyulan tek eyin ordu olduunu bilen Trk hkmdarlar ordunun gelimesini ve glenmesini salayacak hibir etkenden kanmamlardr. Asker mefhumunu her eyin nnde tutarak onlar fethedecekleri lkelerin gzellikleriyle dllendirmi ve bunun yannda onlara eitli rtbe ve dereceler vererek onlarn itibar kazanmalarn salamtr. Uygulanan bu strateji sayesinde birok devleti geride brakp zirveye kan Seluklu devleti, kendisinin bu gnlere gelmesini salayan ordu unsurunu hi arkasnda brakmam, onlara ayr bir muamele uygulamtr. Orduyu sevindiren bir olay hkmdar sevindirmi, hkmdar sevindiren bir olay ise orduyu sevince bomutur. Uygulanan sistemlerle ordumillet anlayn desteklenmi ve onlar refaha erdirmek iin var olan kaynaklarn hepsi onlar harcanmtr. Dillere destan bir orduya sahip olan Trkler sadece bakalarndan etkilenip onlarn kltrlerini kendi kltrleriyle kaynatrmakla kalmam, dneminde bulunan ve onlardan sonra gelen gayri mslim devletleri kendi tesiri altna sokmutur. Uygulad sava taktiklerinden kulland sava aletlerine, giydii kyafetlerden sa kesim ekline kadar her ey rnek alnp uygulanmaya konulmutur. Ciddi bir fetih politikasyla snrlarn denizlere kadar gelitiren Trkler bir donanma kurarak sadece karada deil denizde de varlklarn gstermeye balamlardr. Kurduklar deniz hkimiyetleri ile hem yeni ticaret yollar bulup ekonomilerini zenginletirmiler hem de deniz savunmas yapabilmek iin donanma kurarak sadece karada deil denizde de savunmaya gemilerdir. Uyguladklar askeri eitim ile doutan asker olarak yetien Trkler, bu zel liklerini hibir zaman kaybetmemilerdir. Zamanla daha dzenli ve sistemli hale gelen askerlik meslei baka devletlerdeki gibi para kazanlan bir meslek olarak grlmemitir. Kendi devletleri ierisinde cretsiz askerlik yapan Trk genleri, yabanc devletlerin cretli ordularnda grev de yapmlardr. Bunu yaparken asl ama askerlik yaptklar devletin

siyasi idaresinde nemli rol oynayp belirli bir g topladktan sonra kendi devletlerini kurmak istemeleridir. Her artta ve her durumda kendilerini savunan Trklerde askerlik asndan cinsiyet ayrm da yoktu. Her kadn ya da her erkek doutan asker sayld iin sava esnasnda kadn erkek ayrm yaplmazd. Sava aletlerini kullanmay ve ata binmeyi sadece erkekler deil kadnlarda ok iyi bilirdi. Buna en gzel rnek olarak eski Trk devletlerinde kzlarn evgan oyunu oynayp kendi aralarnda ok atma yarmalar dzenlemeleri gsterilir. Yine bu dnemde kzlarn ok atmalarna engel olduu iin gslerinden birini kestii kaynaklar da arasnda geen bilgiler arasndadr. Askerlik eitimini ocukluk dneminde baladn yukarda ifade etmitik. ocuklarn oyunlar dahi askerlik eitimine bir n hazrlk niteliindeydi. ocuklar kk yata ata binmeyi renmek iin koyunlarn stne binerlerdi. Ok atmay renmek iin yaptklar kk oklarla fareleri vurmaya almlard. Yukarda da belirttiimiz gibi birok devlet, medeniyet ve kltrle karlaan Trkler kendi benliklerini kaybetmeden karlatklar her medeniye ve kltr kendi potasnda eriterek bnyesine katmtr. Bugn dahi etkilerini grdmz bu sistem sadece bizi deil dnyada en uzun mrl devleti olma zellii tayan Romay dahi etkilemitir. Orta Asya da doup gelien bu askeri kltr yaplan fetihler ve gler sayesinde Avrupann en u blgesine kadar ilerlemesini salamtr. Abdulkadir Donukun deyimiyle gl olan taklit edilir. Gemiten g alarak gelecee salam admlarla yryebilmek, devletimizi ve milletimizi en yksek seviyelere getirmek iin her Trk genci alp, gelmesi gereken en gzel yere gelmeli ve bu devleti hak ettii noktaya tamaldr.

KAYNAKA - DONUK, Abdulkadir; Trk Ordu Tekilatnn Yabanc Ordulara Tesiri Meselesi, Eski adan Modern aa Ordular, TAM ve Kitapevi yay. , stanbul 2008, s. 183-191. - NZAML-MLK; Siyaset-name, haz. Mehmet Altay Kymen, TTK. Yay. , Ankara 1999. -AYN, Yusuf; Seluklu- Bizans likileri, Trkler, VI, Ankara 2002, s.598-61 -ERDEMR, Hatice Palaz; Yabanc Yazarlara Gre Trklerde Sava ve Taktikleri, Trkler, II, Ankara 2002, s.938-942 -ERZ, Adnan Sadk; bn Bibi, A, V/ 2, 1968, s.712-718 -GKSU, Erkan; Trkiye Seluklularnda Ordu, TTK Yay. , Ankara 2010. -GRBZ, Meryem; Orta a Trk Ordularnda Resmi Geit, Eski adan Modern aa Ordular, TAM ve Kitapevi yay. , stanbul 2008, s.237-242. -BN BB; Seluk-name, haz. Mrsel ztrk, I, Ankara 1996. -KAFESOLU, brahim; Trk Milli Kltr, tken yay. , stanbul 2004. -KESK, Muharrem; At stnde Seluklular, Tima Yay. , stanbul 2011 -KOCA, Salim; Seluklularda Ordu ve Askeri Kltr, Berikan Yay. , Ankara 2005 -KPRL, M. Fuat; Anadolu Seluklu Tarihinin Yerli Kaynaklar, Belleten, VII / 7, 1943, s.388-389 -KYMEN, Mehmet Altay; Turul Bey, Kltr ve Turizm Bakanl yay. , Ankara 1986. -KUU, Aye Dudu Erdem; Trkiye Seluklularnda Ordu ve Donanma, Trkler, VII, Ankara 2002, s.176-188. -MANSEL, A.Mfit- A.A. Vassliev; Bizans Tarihi I, -MERL, Erdoan; Trkiye Seluklularnda Meslekler, TTK. Yay. , Ankara 2000. -ZAYDIN, Abdlkerim; bn Bibi, DA, XVIII, 1999, s.379-382 -SEVM, Ali- Erdoan Meril; Seluklu Devletleri Tarihi, TTK. Yay. , Ankara 1995

-YAZICI, Nesimi; lk Trk slam Devletleri Tarihi, Trkiye Diyanet Vakf yay. , Ankara 2008