Professional Documents
Culture Documents
(Üçüncü Cilt)
Yazar›
Mehmet Nermi Haskan
.....
Proje Koordinatörü
Veli Saylam
Üsküdar Belediyesi Bilgi ‹fllem Müdürü
Redaksiyon
Süleyman Nevzat Özdemir
Grafik
Erkan Berrak
Dialar
Tayyar As
Katk›da Bulunanlar
Gülhan Yaman - Yasemin Ufuk Yayla
Hülya Çaredar - Ahmet Zahit Emre
Kemal Ak›n - Sabri fiahin - Ömer Karc›
Cilt
Sezgin Ciltevi (212) 516 11 63
ISBN Numaralar›
Tak›m No: ISBN 975-97606-0-6
3. Cilt No: ISBN 975-97606-3-0
.....
ÜSKÜDAR BELED‹YES‹
Üsküdar Araflt›rmalar› Merkezi Yay›n No: 3
Temmuz 2001
‹Ç‹NDEK‹LER
1019
‹Ç‹NDEK‹LER
1020
‹Ç‹NDEK‹LER
1021
‹Ç‹NDEK‹LER
1022
‹Ç‹NDEK‹LER
HEK‹MBAfiI ABDÜLHAK MOLLA KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1362 fiEHZADE ÖMER H‹LM‹ EFEND‹ KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1425
HÜSEY‹N HÂK‹ BEY KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1364 fiEHZADE SEYFEDD‹N EFEND‹ KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1426
‹BRAH‹M PAfiA KÖfiKÜ (ÜSKÜDAR ESK‹ BELED‹YES‹ B‹NASI) . . . 1365 fiEHZADE fiEVKET EFEND‹ KÖfiKÜ (fiER‹FLER KÖfiKÜ) . . . . . . . 1427
‹BRAH‹M PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1366 fiEMS‹ PAfiA KASRI (fiEREFÂBÂD KASRI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1427
KAPTAN-I DERYA MEHMET AL‹ PAfiA YALISI fiEYHÜL‹SLÂM ARAPZÂDE ATÂULLAH EFEND‹ YALISI . 1433
(KÖPRÜLÜ YALI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1366 fiEYHÜL‹SLÂM FEYZULLAH EFEND‹ YALISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1435
KÂT‹B‹M AZ‹Z MAHMUT BEY’‹N EV‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1368 fiEYHÜL‹SLÂM M‹RZAZÂDE MEHMET SA‹D EFEND‹ KÖfiKÜ . 1435
KAVAK SARAYI (MEHMET PAfiA SARAYI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1369 fiEYHÜL‹SLÂM ZEYNELAB‹D‹N EFEND‹ KONA⁄I . . . . . . . . . . . . 1436
KAYA SULTAN SARAYI (P‹YALE PAfiA SARAYI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1377 TIRNAKÇI YALISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1436
KEVAK‹BÎZÂDE KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1379 TOPHANEL‹O⁄LU VE C‹VARINDAK‹ KÖfiKLER . . . . . . . . . . . . . . 1437
KAZASKER YESARÎZÂDE MUSTAFA ‹ZZET EFEND‹ KÖfiKÜ . 1380 TOSUN PAfiA KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1441
KOCA MEHMET PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1381 TU⁄RAKEfi RECA‹ EFEND‹ YALISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1442
KOCA S‹NAN PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1382 TUNUSLU MAHMUT AYAD PAfiA KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1442
KÖÇEO⁄LU KÖfiKÜ (AHMET CELÂLEDD‹N PAfiA KÖfiKÜ) . . . 1383 ÜSKÜDAR KAYMAKAMLIK B‹NASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1444
MABEY‹NC‹ HAFIZ MEHMET BEY KONA⁄I ÜSKÜDAR SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1444
(KÖPRÜLÜ KONAK) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1384 VAL‹DE BA⁄I KASRI (AD‹LE SULTAN KASRI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1450
MAHMUT fiEVKET PAfiA KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1386 VEL‹ PAfiA KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1455
MARKO PAfiA KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1387 YAKUP fiEVK‹ PAfiA (SUBAfiI) KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1456
MEHMET PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1387 YAKUP PAfiA YALISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1456
MELEK MEHMET PAfiAZÂDE SAL‹H BEY KÖfiKÜ . . . . . . . 1388
M‹HR‹MAH SULTAN SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1389 De¤iflik Konular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1459
MOLLA BEY YALISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1389 ARASTA ÇARfiISI (BAT PAZARI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1461
MOLLA EfiREF KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1390 AT PAZARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1461
MUSTAFA FÂZIL PAfiA KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1390 BÜLBÜLDERES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1462
MÜTERC‹M ASIM EFEND‹ KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1391 Ç‹ÇEKÇ‹ KAHVEHANES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1463
NASUH PAfiA SARAYI (AYfiE SULTAN SARAYI - DO⁄ANCILAR MEYDANI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1464
NASUHZÂDE SARAYI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1394 “ERMEN‹ PATIRTISI” SIRASINDA ÜSKÜDAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1469
NAZIM PAfiA’NIN EV‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1397 FAT‹H MAHKEMES‹ (ÜSKÜDAR ESK‹ MAHKEMES‹) . . . . . . . . . . . . . 1470
N‹fiANCI MEHMET PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1397 HAYDARPAfiA GARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1472
NUR‹ BEY KÖfiKÜ (NAZ‹ME SULTAN KÖfiKÜ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1397 ‹NAD‹YE SEMT‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1475
RA‹F ‹SMA‹L PAfiA YALISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1400 KIZ KULES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1476
RAUF PAfiA KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1401 N‹fiANTAfiI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1481
REF‹A SULTAN SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1401 SEL‹M‹YE KUMAfi TEZGÂHLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1481
RÜSTEM PAfiA SARAYI (AYfiE SULTAN SARAYI) . . . . . . . . . . . . . . . . . 1403 SULTAN III. SEL‹M’‹N HUBUBAT AMBARLARI . . . . . . . . . . . . . . . 1483
SADRAZAM HAFIZ ‹SMA‹L PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1404 ÜSKÜDAR AYAZMALARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1485
SADRAZAM SOKOLLU MEHMET PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . 1404 Ayia Efimiya Ayazmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1485
SADRAZAM SÜLEYMAN PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1406 Ayios ‹oanis Ayazmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1485
SAL‹H BEY KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1407 Ayios Yeoryios Ayazmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1485
SAM‹ PAfiA KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1407 Harem ‹skelesi Ayazmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1485
SERASKER HÜSEY‹N AVN‹ PAfiA YALISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1409 ‹lya Profiti Ayazmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1485
SERASKER MEHMET NAMIK PAfiA KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1412 Ya¤l›kç› Ayazmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1485
SERDAR-I EKREM ÖMER LÜTF‹ PAfiA KÖfiKÜ ÜSKÜDAR’DA ‹LK MATBAA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1486
(SUPH‹ PAfiA KÖfiKÜ - SERASKER RIZA PAfiA KÖfiKÜ) . . . . . . . . . . . . . . 1413 ÜSKÜDAR F‹fiEKHANES‹ ve SAÇMAHANES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1488
SERV‹L‹ SEL‹M PAfiA YALISI ve KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1415 ÜSKÜDAR’IN TAR‹HÎ HANLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1488
S‹YAVUfi PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1416 ÜSKÜDAR ‹SKELELER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1489
SULTAN ABDÜLAZ‹Z AV KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1416 ÜSKÜDAR K‹L‹SELER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1493
SULTAN AZ‹Z KASRI (ALEMDA⁄I KASRI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1417 Surp Haç Ermeni Kilisesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1493
SULTAN MURAT KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1418 Surp Karabet Ermeni Kilisesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1494
fiA‹R NÂBÎ’N‹N EV‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1419 ‹lya Profiti Rum Ortodoks Kilisesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1495
fiA‹R TALÂT BEY‹N EV‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1421 ÜSKÜDAR YANGINLARI ve TAB‹‹ AFETLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1496
fiEHZADE ABDÜLMEC‹T EFEND‹ KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1422 Kaynakça . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1499
fiEHZADE BURHANEDD‹N EFEND‹ KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1425 ‹ndeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1507
1023
KISALTMALAR
1025
Üsküdar Çeflmeleri
Üsküdar Çeflmeleri
Çeflme sözcü¤ü su kayna¤› manas›na, Türkçe- Saray ve konaklarda oda içlerinde, yüz y›ka-
de göz kelimesinin Farsça karfl›l›¤› olan çeflm mas› için yap›lan çeflmeler ise son derece süslü
sözünden al›nm›flt›r. olurdu.
Eskiden bütün evlere flimdiki gibi borularla su Bu kadar çok çeflme ve sebilin yap›lmas›nda ‹s-
getirme olana¤› olmad›¤›ndan ve ancak saray- lâmiyet’in büyük bir tesiri vard›. Herhangi bir
lar, hamamlar, flad›rvanlar, camiler, sebiller ve canl›n›n su ihtiyac›n› karfl›laman›n büyük se-
büyük konaklara künklerle su getirildi¤i için vaplarla ödüllendirilece¤ine dair pek çok riva-
halk, evlerine lâz›m olan suyu mahalle çeflme- yet nekledilmifltir. Bir hadîs-i flerîfe göre; bir
lerinden al›rlard›. gayri müslime su veren kimse bir sene, bir hay-
van› sulayan kimse 20 sene, bir a¤ac› sulayan
Çeflmelerden evlere Saka ad› verilen kimseler kimse 40 sene ve bir mü’mine su veren kimse
su tafl›rd›. Bunlar yay›k fleklinde deriden yap›l- 70 sene oruç tutmufl gibi olur.
m›fl k›rbalara su doldurup omuzlar›na asarak
tafl›rlard›. Kaç-göç zaman› oldu¤undan ve ya- Bu ve di¤er rivayetlerle haber verilen mükafat-
banc› bir adam›n eve al›nmamas› için her evin lara nail olmak isteyen padiflahlar, valide sul-
önünde ‘Saka Deli¤i’ denilen tafltan küçük bir tanlar, han›m sultanlar, vezirler, beyler, efen-
teknecik bulunurdu. Sakalar getirdikleri suyu diler ve a¤alar ya kendilerinin hay›rla an›lma-
evin içine girmeksizin bu tekneye boflalt›rlar s› veya ölmüfl bir yak›n›n›n ruhunun flad olma-
ve bu su tekneci¤ine ba¤l› bulunan bir boru- s› için bir çeflme yapt›rmay› ilk ifl bilmifllerdi.
dan avludaki küplere dolard›.
Suyun çeflmelere kadar gelebilmesi için bent-
Sakalar her çeflmeden su alamay›p kendilerine ler, ›zgaralar, havuzlar, su terazileri, künkler ve
mahsus olanlardan suyu temin ederlerdi. Bu kemerler yap›lm›flt›r.
çeflmelere ‘Gedikli Saka Çeflmesi’ ad› verilirdi.
‹mrahor semtinde ve ayn› isimle an›lan cami- Bu muazzam tesislerin çal›flmas› ve suyun dü-
in sol taraf›ndaki ‘Bafl Kad›n Çeflmesi’ bir Ge- zenli olarak akmas› için bir teflkilat kurulmufl-
dikli Saka Çeflmesi idi. tu. Bu kadro, Su Naz›rl›¤›’na ba¤l› olup emrin-
de çal›flanlara Su yolcular› denirdi.
Mahallenin su ihtiyac›n› karfl›layan çeflmele-
rin arkas›nda kârgir bir su deposu bulunur, su Su Yolcular› Teflkilat›, Kanunî Sultan Süley-
musluksuz veya musluklu (lüle veya burma) man zaman›nda kurulmufltu. Bunlar›n özel bir
1029
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1030
Üsküdar Çeflmeleri
4) Sirkeci’de, Karaki Hüseyin Efendi Camii A¤an›n bunlardan baflka, Çemiflkezek’in ‹ne-
yan›nda, Karg›l› Soka¤› Hamam›, yan›nda son Köyü’nde bir camii ile M›s›r’da da evkaf›
mektebi, hamam›n civar›nda ve Dervifller So- vard›.
ka¤› üzerinde bir sebil.
Meflhur tulûat sanatkâr› ‹smail Dümbüllü, bu
5) Ca¤alo¤lu civar›nda Molla Fenari Camii çeflme civar›ndaki bir evde dünyaya gelmifltir.
karfl›s›nda H. 1080 tarihinde yapt›rm›fl oldu¤u Musahipzâde Celâl Bey, bu evi flöyle tarif eder:
mektep ve bahçesinin alt›ndaki çeflme, “Kat›rc›lar Yokuflu’nun (flimdi Ferah Sokak)
alt bafl›nda, Dutlu Kahve’nin üst köflesinde
6) Kendisi gibi fiâfiî Mezhebi’ne mensup olan- Külhan Soka¤›’n›n (flimdi P›rnal Sokak) ya- Abbas A¤a Çeflmesi
lara mahsus, Hekimo¤lu Ali Pafla Camii civa- n›ndaki evde do¤mufltur.” Bu ev bugün de kitabesi.
r›nda, ‹sa Kap›s› yak›n›nda bir hamam. mevcuttur.
1031
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1032
Üsküdar Çeflmeleri
hu için yapt›r›lm›flt›r.
Çeflme ve namazgâh, Hanya kalesinde Sultan Çeflmenin gerisindeki Limonlu Konak Hama-
‹brahim Camii hatibi Abdülaziz Efendi’nin ru- m›’n›n ince tu¤la hat›ll› olarak kesme tafltan
1033
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1034
Üsküdar Çeflmeleri
Bir menzil çeflmesi olan bu eser, kitâbesinden Halit A¤a’n›n 1211 (1796) tarihli çeflmesi ve
de anlafl›laca¤› üzere Sultan III. Selim’in Da- namazgâh› vard›. Bugün Haydar Baba Türbe- Darü’s-saade A¤as›
rü’s-sade A¤as› Halit A¤a taraf›ndan yap›lm›fl si’nde olan kitâbesi fludur: Halit A¤a’n›n
ve zamanla harab oldu¤undan Sultan Abdül- muhteflem lâhdi.
mecit taraf›ndan yenilenmifltir. ‹lk kitâbesi bu- Sâhibu’l-Hayrat Darü’s-saâdetü’ / fl-fierife A¤as›
lunamad›¤›ndan Halit A¤a’n›n çeflmenin bâ- Halid A¤a. 1211.
nisi mi yoksa tamir edeni mi oldu¤u bilinme-
mektedir. Halit A¤a, haznedar-› flehriyarî iken 1206
(1791) tarihinde Darü’s-saâde A¤al›¤›’na
Kitâbe, Ahmet Sad›k Ziver Pafla taraf›ndan ha- atanm›fl ve 17 Rebiyülevvel 1213 (29 A¤ustos
z›rlanm›flt›r. Ziver Pafla, 1208 (1793-94)’te 1798) günü vefat etmifltir. Kabri, Eyüp Bosta-
Merkez Efendi Dergâh› karfl›s›ndaki evlerinde niskelesi’nde Mihriflah Valide Sultan Türbesi
do¤mufltur. 1814’te meflhur Halet Efendi’nin bahçesindedir.
kitâbet hizmetine girmifl ve onun 1822’de
Konya’ya sürülmesinde birlikte gönderilmiflti. Haydarpafla Mesiresi bahsine bak›n›z.
Sonra af edilerek ‹stanbul’a gelmifl ve 1825’te
meflhur Rumeli Seraskeri A¤a Hüseyin(Pa- Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri,
fla)’ya kâtip olmufltu. O¤lu Selâhattin Bey, 2/392-436) (S. Eyice, ‹stanbul-fiam-Ba¤dad Yolu Üzerinde-
Sadrazam Ali Pafla’n›n damad› idi. ki Mimarî Eserler, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Der. 13/85) (M.
Kemal Özergin, Üsküdar-Bostanc›bafl› Güzergâh› Kitâbeleri,
21 Zilhicce 1277 (30 Haziran 1861)’de veza- ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Der. 13/115) (Mir’at-i ‹stanbul, s.
retle Harem-i fierif-i Nebevî meflîhatine me- 34-35) (Sicill-i Osmânî, 2/265) (‹nal, Son As›r Türk fiairle-
mur olmufl ve 14 Zilhicce 1278 (12 Haziran ri, s. 2042) (Asar-› Ziver Pafla, 1313 Süleymaniye Kütüp.
1862)’de Mekke’de vefat etmifl ve Cennetü’l- Hac› Mahmud Efendi Bölümü, s. 104)
Bâkî’de Hazreti Osman civar›na defnedildi.
Eserleri ‘Asar-› Ziver Pafla’ ad›yla bas›lm›flt›r.
Sultan Mahmut ve Abdülmecit zamanlar›nda
yap›lan hay›r eserlerine ve resmi daire kap›la- ABDÜLMEC‹T HAN
r›na hak olunan tarih manzumelerinin ekserisi MEYDAN ÇEfiMES‹
onundur.
(BEYL‹K ÇEfiMES‹)
K›zlar A¤as› Halit A¤a’n›n Kad›köyü’nde, Ha-
lit A¤a Soka¤› üzerinde 1209(1794) tarihli gü-
zel bir çeflmesi daha vard›r. Ç eflme, Harem ‹skelesi civar›nda, Selimiye
K›fllas›’n›n kuzey taraf›nda ve Selimiye ‹s-
kelesi Soka¤›’n›n üzerindedir. Yeri için Meh-
Abdülmecit’in ihya etti¤i çeflmenin yerinde met Tahir Efendi Camii bahsine bak›n›z.
1035
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Beylik Çeflme
kitabesi.
1036
Üsküdar Çeflmeleri
1037
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Tophane’deki,Ahmet
A¤a Çeflmesi’nin
G ündo¤umu Caddesi ile Kefçedede Mekte-
bi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n
sol köflesinde idi. Tam karfl›s›nda Ahmediye
kitabesi. Camii ve muvakkithanesi vard›r.
1038
Üsküdar Çeflmeleri
Bu çeflmeden ve önündeki genifl hayvan sula- Az ileride, Sultan II. Abdülhamit’in kahveci-
maya yarayan yala¤›ndan eser kalmam›flt›r. Et- bafl›s› Mustafa A¤a’n›n 36 odal›, üç katl›, ah-
raf›n›, alçak kesme tafl bir duvar›n çevirdi¤i flap köflkü vard›.
Namazgâha 3-4 tafl basamakla ç›k›l›yordu. Sa¤
taraf›nda kitâbesiz ve suyu daima akan bir çefl- Soka¤a ismini veren Ramiz Pafla, Sultan Ab-
mesi ve merdivenin karfl›s›na gelen sol köflede dülhamit ve Sultan Abdülmecit’in ricalinden
ise namazgâh tafl› bulunuyordu. Bu taflta, hiç- olup bu namazgâh›n sol taraf›nda ve büyük
bir yaz› ve tarih olmay›p yaln›z bir kandil ka- bahçe içinde cesim bir köflkü bulunuyordu.
bartmas› vard›. Köflkün Seyisler dairesi elan durmaktad›r.
1039
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
tafl bir odaya giriliyordu. Bu oda bugün de Ayna tafl› kabartma motiflerle süslüdür. Önün-
mevcuttur. Odan›n f›rt›nal› havalarda yolcula- deki yalak yok olmufltur. Baflka hiç bir tezyina-
r›n s›¤›nmas› için yap›ld›¤› rivayet edilir. t› olmayan bu basit çeflmenin arkas›nda y›¤ma
tafltan yap›lm›fl bir haznesi vard›r.
Kemeri üzerinde flu kitâbe vard›:
Kitâbesi aynen fludur:
Nâmdâfl-› Fahr-i Âlem zair-i beyt-i haram
Âb-› rûy-› hâcegân hayrat ü cûd›n mazhar› “Ve sekahum Rabbuhum flerâben tahûrâ”
Fî-sebîlillâh bu dil-cû çeflmeyi bünyad idüb Vergi müdürlü¤ünden mütekait Ahmet fiakir
Sû-besû sirab ü mesrûr itdi teflne dilleri Efendi’nin
Ayni’yâ atflane bir bir söyledim tarih-i tam Hayrat›d›r. 1325 (1907)
Al iç icra eyledi Ahmed Efendi Kevser’i
1239 (1823)
1040
Üsküdar Çeflmeleri
1041
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Atike Sultan, 2 Nisan 1738 tarihinde vefat et- Osmanl› döneminden evvel, gerek Roma ve
mifltir. gerekse Bizans devirlerinde de buras› önemini
muhafaza etmifltir. Bizans ‹mparatorlu¤u zama-
Ayvansarayl› Haf›z Hüseyin Efendi, kitâbenin n›nda pek meflhur bir ‘Ayr›l›klar Merhalesi’ idi.
ikinci m›sra›n›: Anadolu içlerine gidecek olan ordular, ker-
vanlar ve yolcular burada yap›lan törenlerden
Eyleyen sebkat-› vücuhiyle malum-› akdemi sonra u¤urlan›rd›.
fleklinde yazm›flt›r. Mir’at-i ‹stanbul yazar› Ayr›l›k Çeflmesi, Bizans devrinde ‘Hermago-
Mehmet Raif Bey’in görerek kaydetti¤i m›sra ras Memba›’ ad›yla bilinirdi. Çevresi ç›nar
ise yukar›da yaz›lm›flt›r. Ayvansarayl›, Büyük a¤açlar›yla bezenmiflti. Çeflmenin Bizans ve
Çaml›ca Çeflmesi’nin kitâbesini de oldu¤un- Osmanl› dönemlerinde tafl›d›¤› ad›n ifade etti-
dan baflka kaydetmifltir. ¤i mana, hemen hemen ayn›d›r. Hermes, ayn›
zamanda ticaret kervanlar›n›n koruyucu ma-
Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, budu idi.
Haz›rlayan, F. Derin-V. Çabuk, s. 49) (Sicill-i
Osmânî, I/5l) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, Charles Texier (1802-1871), Küçük Asya adl›
2/344) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 72) (Sicill-i Osmâ- eserinde;
nî, 3/26 Sa’di, Abdülbaki Efendi) (Silâhdar Meh-
Ayr›l›k Çeflmesi ve met A¤a, Nusretname, Sadelefltiren ‹smet Par- “Kad›köy Burnu’nun teflkil etti¤i küçük koyun
çevresi. maks›z II/282) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›n- solunda güzel bir ç›nar a¤ac› ile gölgelenmifl
lar› ve K›zlar›, s. 91) çeflmesiyle Haydarpafla Bahçesi vard›r. Bu çefl-
me, eski zamanlarda Hermagoras Memba› ad›y-
la an›l›rd›.” demektedir.
1042
Üsküdar Çeflmeleri
1043
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Çeflme ve namazgâh
bânisi Ayfle Hatun’un
flâhidesi.
Ayfle Hatun
Namazgâh
Çeflmesi’nin arka
yüzü. 1209 tarihli
mihrap ayeti
görülmektedir.
Yukar›da yaz›l› bulunan birinci kitâbenin al- Çeflmenin saçak k›sm›na oymal› bir kornifl yer-
t›nda, bir sat›r halinde flu ikinci kitâbe bulun- lefltirilmifltir. Ayna tafl›n›n önündeki yala¤›n
maktad›r: iki yan›na da birer hayvan yala¤› konmufltur.
Dürriye Sultan’›n ruhi çün el-Fatiha Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 106,
1340 (1921-22) 132) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 3/1631- 6/3428, 11/6024)
(G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, 1/159) (‹s-
Bu menzil çeflmesini ikinci defa tamir ettiren tanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. S. Eyice ve K. Özergin, Sa-
Dürriye Sultan, Padiflah Mehmet Reflat’›n bü- y›:13, s. 90-121) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/346)
yük o¤lu Mehmet Ziyaeddin Efendi’nin ve- (Mir’at-i ‹stanbul, s. 37-38) (Charles Texier, Küçük Asya
remden ölen k›z›d›r. 4 Temmuz 1905 tarihinde Tarihi, I-II-III, Ali Suat Tercümesi, Matbaa-yi Âmire 1339-
do¤mufl ve 17 yafl›nda oldu¤u halde 15 Tem- 40) (H. fiehsuvaro¤lu, Haydarpafla’ya Dair, 23 A¤ustos
muz 1922’de vefat etmifltir. Annesi Ünsiyar 1952 Cumhuriyet)
Han›m’d›r.
1044
Üsküdar Çeflmeleri
diye yaz›l›d›r.
1045
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
eden, muhteflem büyük bir saray› vard›. Ayfle tarihinde yapt›rm›fl olmal›d›r. Semtin ikinci
Sultan’›n burada büyüdü¤ü ve öldü¤ü san›l- eseri, 1597’de yapt›r›lan ‹mrahor Camii’dir.
maktad›r. Kendisinin öz geçmifli için Ayfle Sul- Üçüncü eser ise, Ayfle Sultan Çeflmesi’dir. Bun-
tan Türbesi ile Aziz Mahmud Hüdâyî Camii ve dan 134 sene sonra da Baflkad›n Çeflmesi yap›l-
çeflmenin suyu için de Aziz Mahmud Hüdâyî m›flt›r.
Suyu bahislerine bak›n›z.
Mir’at-i ‹stanbul yazar› Mehmet Raif Bey, ‹m-
Bütün yüzü mermer ile kaplanm›fl olan bu klâ- rahor Semti’ni anlat›rken; “Camiin mukabi-
sik çeflmenin kemeri beyaz ve k›rm›z› mermer- linde Aifle Sultan Darü’l-kurras› vard›r. Aifle
dendir. Kemerinin üzerine, kitâbenin alt›na ve Sultan nam›na bina edilmifl bir çeflme mevcut
iki yana birer rozet yap›lm›fl ve ayna tafl›n›n üs- olup bugün (1890) harap ve susuzdur. Karfl›-
tüne de Allah yaz›lm›flt›r. Kemerinin üzerinde s›nda Mihrimah Sultan’›n kârgir olarak bina
iki sat›r halinde haz›rlanm›fl flu kitâbe bulun- buyurmufl olduklar› mektep kaindir. Ad› geçen
maktad›r: mahallede Sakalar Çeflmesi denmekle ma’ruf
Sultan Ahmed Han Hazretlerinin 1141
Cenab-› Hazret-i Aifle Sultan (1728-29)’da bina ve inflaa ettirdikleri bir çefl-
Çün ihya itdi bu azb-i Furat’› me ile 1299 (1881-82)’de Rüstem Pafla taraf›n-
Didim tarihin an›n k›ld› icrâ dan yapt›r›lm›fl bir mekteb-i ibtidaî vard›r,”
Zülâl-i çeflme-i aynü’l-hayat demektedir.
1007 (1598-99)
Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Topkap›
Semtin en eski eseri Rüstem Pafla Saray›’d›r. Saray›, Kütüp. No: 1565) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 102) (‹.
Burada otururken mektebi yapt›rm›flt›r. 6 Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/262) (‹. Tan›fl›k, Ayfle Sultan
Ekim 1553 tarihinde sadaret mevkiinden uzak- Çeflmesi, ‹stanbul Ans. 3/1638)
laflt›r›ld›ktan sonra Üsküdar’da oturdu¤u bilin-
mektedir. Mektebi de bu s›ralarda yani 1554
1046
Üsküdar Çeflmeleri
nin üzerine camiin meflrutas› oturtulmufltur. bilgili bir Osmanl› Paflas› olup Medine’de fiey-
Tam karfl›s›nda Fenârî Cennet Efendi’nin tür- hü’l-harem iken 1278 Zilhiccesinde (Haziran
besi ve avlu kap›s›n›n sa¤›nda ise Kethüda 1862) vefat etti.
Mehmet Pafla’n›n 1136 (1723-24) tarihli çefl-
mesi bulunmaktad›r. Sa¤daki çeflmenin tak›nda da iki s›ra halinde
yaz›lm›fl flu kitâbe vard›r:
Aziz Mahmud Hüdâyî Çeflmeleri, yanyana iki
çeflmeden ibaret olup tamamen kesme tafltan Deryâ-y› cûd ü rahmet ol-dem ki cûfla geldi
yap›lm›flt›r. Soldaki çeflmenin üzerinde iki ki- Halk-› cihana k›ld› bu çeflmesâr› icrâ
tâbe vard›r. Kemeri üzerindeki Arapça kitâbe Tamir olundu¤unda denildi an tarih
üç s›ra halinde haz›rlanm›fl olup 1033 (1623- Ab-› hayata manend oldu bu çeflme hâlâ Aziz Mahmud Hüdâyî
24)tarihlidir. Kemeri alt›nda ve kemer kavsine Efendi Çeflmeleri.
göre ve dört s›ra halinde yaz›lm›fl olan di¤er ki- Kitâbenin alt›nda tarih yaz›l› de¤ildir. Fakat
tâbe ise fludur:
1047
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1048
Üsküdar Çeflmeleri
Kitâbede tarih yoktur. Buradaki “Kur’an tilâve- Sûret-i dîvâr dirsin vechi var
tine bina itdiren” sözünden çeflmenin üzerinde Bin perestifl eylesen virmez cevâb
bir darülkurran›n bulundu¤u anlafl›lmaktad›r. Bahr-i mîzâna ç›karsan dü lüle
Teknesine damlamaz bir katre âb
Cami, 1320 (1902)’de Sultan II. Abdülhamit Fi’l mesel aksa suyu ter itmeye
devri ricalinden fievket Pafla taraf›ndan flimdi- Leblerin safha flümuran kitâb
ki flekliyle tamir edilirken kap›n›n yan›nda bu- Vezn iderdim k›t’a-i elmas ile
lunan çeflme, flimdiki yerine yani camiin cep- Nâzil olsayd› e¤er bir katre âb
he duvar› içine nakledilmifltir. Çeflme, cami- Bunun içün itseler bârân taleb
den bir müddet sonra yapt›r›lm›flt›r. A¤a Ca- Âlemin olmaz du’âs› müstecâb
mii bahsine bak›n›z. Çomças› ünsâ zekerdir lülesi
Lîk olmaz birbirinden behre-yâb
Gülnufl Kethüda, esir olarak getirildi¤i Çem- Hasret-i âb ile çokdan haflr-› leb
berlitafl Tavukpazar›’ndaki Esirpazar›’nda, sat›l- Teflnelikten yokdur anda nutka tâb
mas›n› bekledi¤i s›rada, esaretten kurtuldu¤u San’at-› üstâd›na sad âferîn
zaman bu civara bir mabet yapt›raca¤›na dair Çeflme-âsâ virmifl ana âb u tâb
yemin etmiflti. Her gören çeflme sanur an› sahîh
Mani âciz resmine bî-irtiyâb
Sonra saraya al›nm›fl ve flehzade dairesine gir- Hey’etinde çeflme zanneyler gören
mifl ve bu s›rada da mescidini yapt›rm›flt›. Bir Teflne-leb kim görse an› fleyh ü flâb
müddet geçince, Sultan III. Ahmet’e kethüda Ayn›na girmez ebed Tufan-› Nuh
kad›n olmufl ve k›sa bir zaman sonra da vefat Pür-hevâd›r kalbi mânend-i cenâb
etmifltir. Kabri, ‹stanbul Yeni Cami Türbesi Çeflme sanman k›t’a-i elmasd›r
hazîresindedir. Yapt›¤›m aramada tafl›na raslta- Lîk cevherinde yokdur âb u tâb
yamad›m. Fikr iderdim ben ana târîh içün
Rûh-› ehlullaha idem intisâb
Kaynaklar: (Hadîkatü’l Cevâmi, 1/37 Esir Pazar› Mescidi Gûfl idenler bunun içün didiler
ve 2/214) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 1/232) (‹. Tan›fl›k, ‹s- Rûh-› Mevlânâ’dan olsun feyz-yâb
tanbul Çeflmeleri, 2/296) (Gezi Notu) (Ayvansarayî, Mec- Suyu gibi bulmad› târîhini
mua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 63) Hâtif-i mu’ciz didi hâz›r cevâb
1049
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Bu manzume Lâle Devri fiairi Meflhur Ahmet
Derin-V. Çabuk, s. 78-79) (Ayvansarayî, Vefeyât, Haz. F. Nedim Efendi taraf›ndan kaleme al›nm›flt›r.
Derin, s. 58) (Sicill-i Osmânî, 2/8 Bahri Mehmed Pafla) Nedim’in babas›, Sultan ‹brahim (1640-1648)
(Müstakimzâde, Tuhfe-i Hattatîn, s. 482-483) (‹smail Be- devrinde kazaskerlik etmifl Muslihiddin Efendi
li¤, Nuhbetü’l-âsâr, Haz. A. Abdülkadiro¤lu, s. 34) (Türk ile kazaskerlerden Çeflmizâde Mehmet Efen-
Dili ve Edebiyat› Ans. 1/296) (Silâhdar Mehmed A¤a, Nus- di’nin k›z›n›n izdivac›ndan do¤an Mehmet
retname, Haz. ‹. Parmaks›zo¤lu 2/39) Efendi’dir. Annesi, Karaçelebizâde ailesinden
Saliha Hatun’dur. Baba taraf›ndan, Fatih dev-
rinde yaflam›fl Mevlevî tarikat›na mensup bir
aileye kadar uzan›r.
BAfiKADIN MEYDAN ÇEfiMES‹
‹yi bir medrese tahsili gören Nedim, 15 Recep
1050
Üsküdar Çeflmeleri
r›nda, Arapiskelesi yak›n›nda oldu¤u için bu darl› fiair Talât Bey ile yine Üsküdarl› ve fiair
isimle an›lan Tekerlek Mustafa Mescidi Ma- fieyh Sadeddin Nüshet Ergun Bey gömülmüfller-
hallesi’nde, Ortaköy’e giden yol üzerindeki dir. Ayr›ca önünde s›r kâtibi Hattat Osman
evinin dam›ndan komflusunun dam›na atlar- Bey’in ve onun torunu Lalazâde Nuri Bey’in
ken düflmüfl ve vefat etmifltir. Ölüm tarihi ke- kabirleri vard›r. 1161 (1748)’de vefat eden Pi-
sin de¤ildir. Fakat, ihtilal s›ras›nda, yani 30 rîzâde Mehmet Sahib Efendi ile babas› Pirî
Eylül 1730 tarihinden az sonra vefat etti¤i söy- A¤a’n›n kabirleri de bu civardad›r.
lenebilir. Çünkü, Nedim’e ait tereke sureti 15
R. ahir 1143 (23 Ekim 1730) tarihlidir. Kabri, Nedim’in büyük babas› Rumeli Kazaskeri Mü-
Üsküdar’da Çiçekçi semtinde ve bu isimle bi- lekkab Muslihiddin Efendi Recep 1058 (A¤us-
linen otobüs dura¤›n›n karfl›s›ndad›r. Annesi tos 1648) tarihinde Sultanahmet Camii kap›s›
Saliha Han›m’›n mezar› da bu civarda iken önünde yeniçeriler taraf›ndan parçalanarak öl-
1925’te o¤lunun yan›na nakledilmifltir. Bu ta- dürülmüfl ve Sultanahmet Meydan› nihayetin-
rihte ‹stanbul’da yay›nlamakta olan Millî de, Terzihane Soka¤›’n›n sol köflesinde, Saka
Mecmua ile Üsküdarl› Talât Bey’in himmetiy- Çeflmesi üzerindeki mezarl›¤a ve Hezârpare
le halktan para toplanm›fl ve kabirler tamir et- Ahmet Pafla’n›n yan›na gömülmüfltür.
tirilerek etraflar›na demir bir parmakl›k yap›l-
m›flt›r. Parmakl›¤›n üstüne de Nedim’in flu iki Çeflmenin bânisi, Sultan III. Ahmet’in baflka-
m›sra› bir tafla kazd›r›larak as›lm›flt›r: d›n› Emetullah Kad›n’d›r. Damat ‹brahim Pa-
fla’n›n efli Fatma Sultan’›n annesidir. 1155
Ey Nedim, ey bülbül-i fleydâ, niçin hâmûflsun (1703)’te Baflkad›n olmufl, 22 C. evvel 1116
Sende evvel çok nevâlar, güft ü gûlar var idi (22 Eylül 1704)’te de Fatma Sultan’› dünyaya
getirmifltir. Sultan Ahmet’in en sevdi¤i ve say-
Nedim’in “toz toprak, yosun ve otlar alt›nda d›¤› kad›n› oldu¤u söylenir. 1119 (1707)’de
devrilmifl bir halde” Talât Bey merhum tara- Beyaz›t Meydan›’ndaki ünlü Simkeflhane’yi
f›ndan bulunan flâhidesi üzerinde flu kitâbe ya- yapt›rm›flt›r. Bu güzel eserin yüzünde bir çeflme
z›l›d›r: ve sebil, üzerinde bir mektep ve içinde ise iki
mescidi vard›. Simkeflhaneyi ve di¤er emlâkini
Nedim Ahmed Efendi kâr-› tedris idi rûz ü fleb yapt›rd›¤› bu tesislere vakfetti. Hay›r sever, in-
Ulûm içre kemâle ermifldi ol sâfî-meflreb ce ruhlu bir kad›nd›. III. Ahmet’in 18/19 R.
Hitâb-› “‹rc›î” erdikde sem’ine deyüb lebbeyk evvel 1143 (2 Ekim 1730)’da Patrona ‹htilali ‹mrahor’da
Koyub cân-› cihân› k›ld› kurb-i Bârî’ye matlab s›ras›nda tahttan indirilmesi üzerine Beyaz›t’ta Bafl Kad›n Çeflmesi.
Revâ ola düflerse fevtine iflbu du’a-i târîh flimdiki Üniversite merkez binas›n›n bulundu-
Nedim ola Nedim-i flah-› ceyfl-i enbiyâ yâ Rab
sene 1143
1051
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1052
Üsküdar Çeflmeleri
dar’da Atpazar› semtinde bugün mevcut olma- Çeflme, Deli lâkab› ile an›lan Abdullah Pafla
yan bir çeflmesi daha vard›. Yeni Cami avlusun- taraf›ndan Bostanc›bafl› bulundu¤u dönemde
da bulunan kitâbesinden anlad›¤›m›za göre çefl- ve 1813 tarihinde yapt›r›lm›flt›r.
1053
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1054
Üsküdar Çeflmeleri
1055
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Burhaniye
Çeflmesi’nin
yap›mc›s› Abdullah
A¤a’n›n flâhidesi.
Abdullah A¤a’n›n
lâhdi.
Yan kapa¤›
1993 yaz›nda
baz›kimselerce
parçalanm›flt›r.
tarihli namazgâh tafl› da getirilerek ilki çeflme- Zir ü bâlâ ald› kâm Sultan Mahmud-› Adlî’den
nin ayna tafl› üzerine di¤eri ise çeflmenin sol ta- Kesmesün Mevlâ mübarek flevketin her dideden
raf›ndaki küçük bahçeye yerlefltirilmifltir. Mir- Siyyema Darü’s-saâd Abdullah A¤a bendesi
Âlem Çeflmesi bahsine bak›n›z. Mâ icra eylemifldir iç buyur bu çeflmeden
Bir mücevher kilkle yazd› Nazif’â tarihin
Set üzerinde bulunan ve soka¤a ismi verilen Ayn-› cari k›ld› Darü’s-saâd A¤as› lüleden
Abdullah A¤a Çeflmesi’nin karfl›s›nda ve yol Sene 1253
afl›r› yerde bir mahalle kuyusu vard›r ki bilezi-
¤inde: Pafla Ç›ra¤› denmekle tan›nan ve saraydan ye-
tiflen Abdullah A¤a, Bafl Musahib, Hazine Ve-
Bi’rü’fl-flifa el-hac Ahmed Süreyya Bey el-Kadirî kili ve Hazinedar olduktan sonra Darü’s-saâde
halile-i / Muhteremesi fierife Hadice Atiyyetullah A¤al›¤›’na atanm›fl ve 1256 (1840) tarihinde
Han›m el-Kadirî / Hayrat›ndan vefat etmifltir. Kabri, Eyüp’te Mihriflah Valide
25 Nisan 1320 (1904) Sultan Türbesi karfl›s›ndaki mezarl›kta ve ka-
p›dan girildi¤ine göre sol taraftaki hazîrededir.
diye yaz›l›d›r. Fesli lâhdi üzerindeki kitâbesi yine fiair Nazif
A¤a’n›nd›r. Tarih beyti fludur:
Tamamen kesme tafltan, tu¤la hat›ll› olarak
yapt›r›lan bu meydan çeflmesinin arkas›nda ol- Hâmem el-has›l Nazif cevher didi tarihini
dukça büyük haznesi vard›r. Kabr-i Abdullah A¤a anber manend ola müdam
1256 Cemaziyelâhir (A¤ustos 1840)
Kemeri içinde ve mermer ayna tafl› üzerinde
yukar›da ad› geçen Mir-Alem Çeflmesi’nin Kitabelerin yazar› Nazif Mehmet Efendi ‹stan-
dört m›sral› ve 1242 (1826-27) tarihli kitâbe- bullu olup ‘Enderun-› Hümâyun’da yetiflti ve
si; kemeri üzerinde ise alt› m›sral› ve 1253 H›rka-i Saadet ser-hademesi oldu. 1265 Rebi-
(1837-38) tarihli çeflmenin kendi kitâbesi var- yülevveli’nde (Ocak 1849) birinci hazine-i
d›r ki fludur: hümâyun kethüdas› olup ayn› y›l›n Cemaziye-
1056
Üsküdar Çeflmeleri
lâhirinin 29’undaki (22 May›s 1849) yang›n- Tekyenin alt›nda bir çeflme mevcut olup, üze-
da, Alayköflkü önüne geldikte fücceten vefat rindeki kitâbesi fludur:
etti. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda 9.
Ada’da ve Gündo¤umu Caddesi’nden ‹nadiye Sâhibu’l-hayrat ve’l-hasenat merhum Çavuflbafl›-i
Mescidi Soka¤›’na girildikte sol tarafta, biraz esbak
ileride ve fieyhülislâm Mustafa Efendi Sofa- Hatibzâde Ahmed A¤a ruhiçün r›zaen-lillâhi teâlâ
s›’n›n arkas›ndad›r. Fesli flâhidesinde: 1194(1780)”
Kurenay› selâtin-i seniyyeden ve eâz›m-› rical-i Hatibzâde Ahmed Danifl A¤a, Galata’da Ni-
Enderun-› Hümâyun mülûkânelerinden Hazine-i flanc› Camii hatibinin o¤ludur. Sadrazam Ra-
Hümâyun kethüdas› Mehmed Nazif A¤a g›b Pafla dairesine girip sadaretinde kap›c›lar
1265 Cemaziyelâhir kethüdas› olmufltur. Sonra kap›c›bafl› ve 1170
Zilkadesinde (Temmuz 1757) Çavuflbafl› oldu.
diye yaz›l›d›r. Sicill-i Osmânî yazar›, kendisine Sonra birtak›m görevlerde bulunduktan sonra
Efendi dedi¤i halde kabir tafl›nda A¤a oldu¤u 1191(1777)’de Midilli’ye mecburi ikamete
belirtilmifltir. gönderildi ve bir sene sonra orada vefat etti.
fiairlerimizdendir. Pirî Pafla Mescidi’ne minber
Çeflmenin yan›ndaki namazgâh 7x15 ad›m koyarak onu cami haline getirdi. Çeflme, vefa-
ebad›nda olup etraf› demir parmakl›k ile çev- t›ndan sonra ailesi taraf›ndan ruhu için yapt›-
rilmifltir. Namazgâh tafl›nda: r›lm›flt›r.
Mir’at-i ‹stanbul yazar› diyor ki: Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 108) (Sicill-i Osmânî,
I/266 Ahmed Danifl A¤a) (Hadîkatü’l-Cevâmi, I/308)
“Bu tekyede fieyh Atâ Efendi nam›nda bir zat (fiem’danizâde Tarihi, Haz. M. Aktepe, III/49) (Konyal›,
medfundur. Üsküdar Tarihi, I/59)
1057
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Bâni-i evveli
Hakan-› sab›k Cennet-mekân Sultan Abdülhamid
Han’›n Ser Müsahibi
merhum Cevher A¤a ile 1315 sene-i Hicrî
ve Bâni-i sânisi
Ümraniye’de Cevher Sultan Mehmet Vahidüddin Han-› sâdis Hazretle-
A¤a Çeflmesi. rinin cariyelerinden
Merhume ve ma¤furetün-leha Cenanyâr Ha-
n›m’›n ruhlar› için el-Fatiha Han›m taraf›ndan tamir edilmifl ve kitâbe bu
21 Rebiyülevvel 1339 tamir s›ras›nda konmufltur.
13 Teflrinisâni 1336
Cevher A¤a, 31 Mart Vakas›’nda alakal› oldu-
Ümraniye’de Kitâbeden de anlafl›laca¤› üzere çeflme, 1315 ¤u gerekçesiyle 28 Nisan 1909 tarihinde tev-
Cevher A¤a Çeflmesi (1897-98) tarihinde Sultan II. Abdülhamit’in kif ve Harp Divan›’n›n karar› ile de idam edil-
kitabesi. (1876-1909) bafl müsahibi Cevher A¤a tara- mifltir.
f›ndan yapt›r›lm›fl ve 24 sene sonra Cenan-yar
Kabri, Edirnekap› fiehitli¤i’nde, Çanakkale
Abidesi civar›nda, Türkiye’de ilk defa itfaiye
teflkilat›n› kuran, Gerçek Davut A¤a sofas›nda-
d›r. fiâhidesine göre, 1327 Cemaziyelevvelinde
(Haziran 1909) siyaseten flehid edilmifltir.
1058
Üsküdar Çeflmeleri
1059
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Meydandaki ulu ç›narlar›n karfl›s›nda kesme Çeflmenin kimin taraf›ndan ve hangi tarihte
kefeki tafl›ndan yap›lm›fl yeni bir çeflme vard›r. yap›ld›¤› belli de¤ildir.
fiimdi kuru olan bu çeflmeden, fieftali Suyu da
denilen Melek Sima Suyu akard›. Kaynak: (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 1/53)
DUDUO⁄LU ÇEfiMES‹
1060
Üsküdar Çeflmeleri
1061
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1062
Üsküdar Çeflmeleri
Mehmet A¤a
Çeflmesi kitabesi.
Çeflme “Üsküdar Belediyesi’nce cadde üzerin- Kitâbenin alt›nda rakam yaz›l› de¤ildir. Fakat
deki yerinden al›narak 1988 y›l›nda flimdiki tarih m›sra› ebced hesab›na vurulunca 998 Atpazar›’nda Mehmet
yerine nakledilmifl ve onar›lm›flt›r.” Bu s›rada (1589) tarihi ç›kmaktad›r. Çeflme, bu semtin A¤a Çeflmesi.
da bahçedeki eski kitâbeli ayna tafl› çeflmenin ilk tarihi eseridir.
sa¤ taraf›ndaki yüzüne yerlefltirilmifl ve etraf›
da tanzim edilmifltir.
1063
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1064
Üsküdar Çeflmeleri
1065
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1066
Üsküdar Çeflmeleri
cami ile beraber 1458-60 tarihlerinde yap›ld›- geleyen ç›nar a¤ac› bugün de mevcuttur. Na-
¤› söylenebilir. Bu semtin yafll›lar› hâlâ çeflme- mazgâh tafl› 1925-30 tarihlerinde duruyordu.
yi Fatih Çeflmesi diye yad ederler.
Çeflmenin üzerindeki kitâbe fludur:
Kaynak: (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 1/53)
“Ve min el-mâi külle fley’in hayy”
diye yaz›lm›flt›r. Halk aras›nda Toygar Çeflme Mahirzâde fiakir Mustafa Efendi’nin yazm›fl ol-
diye an›lmaktad›r. Toygar Hamza Camii ile bir du¤u kitâbe fludur.
alakas› olmal›d›r. Suyu eski çeflmeden getirile-
rek ak›t›lm›flt›r. Mahalle muhtar›, eski çeflme Hazret-i Sultan Ahmed Han-› salis kim an›n
kitâbesinin yerinden ç›kar›lm›fl oldu¤unu ve Âb-› adlidir iden ba¤-› cihan› tâbnâk
temizlenerek yeni çeflme üzerine yerlefltirilece- Hakdan ayr›lmaz o yekta z›ll-› Rabbü’l-âlemîn
¤ini söylemifl oldu¤u halde bugüne kadar yer- Sayel sahib sayeden k›lmaz kabul infikak
lefltirilmemifltir. Kurretü’l ayn› cenâb-› Fâtma Sultan ki oldur
Ol h›dîv-i evvelîn satr-i kitâb-› nesl-i pâk
Eski çeflme kesme tafltan yap›lm›fl olup arkas›n- Ol semiyy Hazret-i Zehra’y› s›ddîka hisâl
daki sette bir namazgâh vard›. Namazgâh› göl- Ser-i vâlidân saâdetle olunca feyz-nâk
1067
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Bu mu’alla çeflmesâr-› pâki ihyâ eyledi daima istifade ederdi. Lâle sefalar›n›n, Ç›ra¤an
Olmufl iken teflne-lebler k›llet-i mâdan helâk e¤lencelerinin en revnakl›s› Befliktafl’ta Fatma
Badi hayrat olan Sultan Zehra hilkat› Sultan Saray›’nda yap›l›rd›.” Fakat bu güzel
‹tmesin ömründe Mevlâ pür-melâl ü gussa-nâk günlerin ard›ndan üzüntülü günler gelmifl ve
fiakir’â gördükde itmâm›n didim târîhini 28 Eylül 1730 tarihinde patlak veren Patrona
Fat›ma Sultan yapd› çeflme-i pür nûr pâk Halil ‹syan› neticesinde efli ‹brahim Pafla öldü-
1141 (1728) rülmüfl ve mallar› da ya¤ma edilmiflti.
Çeflmenin yap›mc›s› olan Fatma Sultan, III. O tarihten k›sa bir zaman sonra yaz›lan bir
Ahmet’in k›z› ve Nevflehirli ‹brahim Pafla’n›n halk destan›nda flu k›ta görülmüfltü:
eflidir. 22 Eylül 1704’te do¤mufltur. Babaanne-
si, Üsküdar Yeni Camii’nin bânisi Gülnufl Var›n söylen o¤lum giysin karay›
Emetullah Valide Sultan’d›r. Ç›raklar›m gitsin beni aray›
Harab olsun Üsküdar’›n saray›
Fatma Sultan 14 Nisan 1709 tarihinde ve dört Düflmanlara kald›¤›na yanar›m
yafl›nda oldu¤u halde, fiehit Ali Pafla ile niflan-
lanm›fl fakat Pafla’n›n 5 A¤ustos 1716’da Peter- Eski Saray’a gönderilen Fatma Sultan burada-
varadin Meydan Muharebesi’nde flehit olmas› ki elemli hayata ancak üç sene tahammül ede-
üzerine 20 fiubat 1717 tarihinde ve onüç ya- bilmifl ve kendisinin Befliktafl’taki Ç›ra¤an Sa-
fl›nda oldu¤u halde ‹brahim Pafla ile Eyüp’te ray›’na naklini istemiflti. Ricas›n›n kabulü üze-
Valide Sultan Saray›’nda evlendirilmifltir. Bu rine Befliktafl’a gelen Sultan, burada k›sa bir za-
tarihte ‹brahim Pafla 60 yafllar›nda olup evli man sonra vefat etmiflti.
idi. Bir o¤lu, yetiflmifl k›zlar› ve damatlar› var-
d›. K›zlar›ndan Fatma Han›m, Kaptan Pafla Fatma Sultan Saray› bahsine bak›n›z.
Camii’nin bânisi Kaymak Mustafa Pafla ile Hi-
betullah Han›m ise Hüdâyî Aziz Mahmud Kaynaklar: (A. Gölp›narl›, Nedim Divan›, s. 175) (G.
Efendi Camii avlu kap›s›n›n yan›ndaki çeflme- Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, 1/1707) (Sicill-i
yi yapt›ran Kethüda Mehmet Pafla ile evli idi. Osmânî, 1/61) (A. Refik, Lâle Devri) (A. Refik, Tarihte
Kad›n Simalar, s. 59) (Hadîkatü’l-Cevâmi, 1/156) (Ayvan-
Fatma Sultan’›n bu evlilikten Mehmet Bey sarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 17/b) (A. Erdo¤an, Üsküdar
isimli bir o¤lu dünyaya gelmifltir. Su Yolu Haritas›) (Lady Montegue, Türkiye Mektuplar›,
Tercüman Yay›nlar›, s. 115) (E. Koçu, ‹stanbul Ans.
Fatma Sultan, 17 Recep 1143 (3 Ocak 1733) 10/5579-5580, 5582) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/32)
tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Yeni Cami
Türbesi bahçesindedir. Vefat›nda 29 yafl›nda
olan Fatma Sultan’›n oyma çiçeklerle süslü
mezar tafl› üzerinde flu kitâbe bulunmaktad›r: FETH‹ AHMET PAfiA ÇEfiMES‹
fiehriyâr-› sab›k Ahmed Han-› âlî hazretin
Zübde-i silk ü benat› iffet ü takvâ ile
Eyledi zevcinden üç y›l sonra dünyâdan vedâ
Ç eflme, Fethi Ahmet Pafla taraf›ndan yapt›-
r›lm›flt›r. Pafla, babas› Rodosî Hac› Haf›z
Ahmed A¤a’n›n Karacaahmet Türbesi karfl›-
Cem’ ide Cennetde Mevlâ devlet-i ukbâ ile s›nda ahflap olarak inflaa ettirdi¤i camii, 1272
Ta’miyeyle nâse târîhin k›l imâ Vehbi’yâ (1855-56) tarihinde kârgir ve fevkânî olarak
Fat›ma Sultan’› Allah haflr ide Zehra ile bina etmifl ve alt›na da bir çeflme yapt›r›lm›flt›.
1145
Kad›köy-K›s›kl› tramvay yolu yap›l›rken yol
Fatma Sultan, Üsküdar’a efli ile birlikte bir su geniflletilmifl ve bu s›rada yola ç›k›nt› yapm›fl
getirmifltir. Fatma Sultan-‹brahim Pafla Suyu olan çeflme, geriye çektirilen mezarl›k duvar›-
bahsine bak›n›z. Kendisinin Salacak ‹skelesi n›n önüne nakledilmifltir. Bu nakil s›ras›nda
üstünde muhteflem bir saray› vard›. Ayr›ca, ‹s- Himmet Dede’nin kabri de buradan ihtifal ile
tanbul Valili¤i’nin karfl›s›nda hâlâ tonoz du- kald›r›larak flehitlikteki flimdiki yerine götü-
varlar› görülen bir camii bulunuyordu. rülmüfltür. Taflç›lar Camii bahsine bak›n›z.
“Fatma Sultan, devrin meflk ve ahenginden Çeflme Nuh Kuyusu Caddesi ile Miskinler
1068
Üsküdar Çeflmeleri
Tekkesi Soka¤›’n›n (flimdiki Bulvar) birleflti¤i idi. Dilimli kemerinin üzerinde fiair Rahmi
yerde ve bu soka¤›n sol köflesinde idi. Mustafa Efendi’nin, yedi sat›r halinde haz›rla-
d›¤› ondört m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r:
Ampir üslûbundaki bu yekpare mermer çeflme-
nin düz ayna tafl› ayn› zamanda kitâbesini de Menba-› cûd ü kerem kulzüm-› zehhâr-› himem
ihtiva ediyordu. Ayna tafl›n›n iki yan›na dört Mâlik-i hüsn-ü fliyem zîver-› silk-i vüzerâ
köfle birer sütun yerlefltirilmifl ve üstten bir len- Sadr-› cem kevkebe hem-nâm-› halilü’r-rahmân
to ile birlefltirilmifltir. Ki odur maide-bahflâ-y› gürûh-› fukara
Maksem âb gibi neflr-i keremdir kâr›
Bir k›tadan oluflan dört m›sral› kitâbesi fludur: N’ola devrinde suyun bulsa cihân ser-tâ-pâ
Ne-aceb o¤lu dahi mâil-i hayrat olsa
Zir-i camiden hizaya nakl ile bu çeflmesâr Çünki evlâddad›r s›rr-› vücûd-› aba
Tarz-› nev üzre binâ oldu nefis ü bî-hemal Vâlid-i mâcidine peyrev olub el-hâs›l
Aç›lub lüle-i zerrîn geldi bir târîh fievket Yapd› bu çeflme-i dil-cûy› Musahib Pafla
Hamdü lillah teflne-gâne akd› mânend-i zülâl ‹steriz Hakk’dan o destûr-› cemîlü’fl-fliyemi
1272 Eylesün s›hhat-i câvide muvaffak Mevlâ
Didi bu m›sra-› bâlâ ile Rahmî tarih
Fethi Ahmet Pafla’n›n flahsiyeti için ayn› isim- Zemzemi nâsa sebîl itdi Mehemmed Pafla
le an›lan camii bahsine bak›n›z. 1141 (1728-29)
Çeflme, 1970 tarihlerinde yol geniflletilmesi fiair Rahmi Efendi, Bab-› Ali’den yetiflti, Genç
neticesinde ortadan kald›r›lm›flt›r. Mehmet Pafla’n›n divan kâtibi ve sonra Tersa-
ne Kâtibi oldu. Ahmet Pafla’n›n ‹ran sefaretin-
Kitâbeden, çeflmenin 1855 tarihinden evvel, de vak’anüvislik göreviyle ‹ran’a gitti. Dönü-
ahflap camiin alt›nda oldu¤u ve bu tarihte ca- flünde tersanede Kurflunlu Mahzen’e kâtip oldu.
mii ile bir hizada yeniden yap›ld›¤› anlafl›lmak- 27 Ramazan 1164 (19 A¤ustos 1751)’de gayet
tad›r. korktu¤u vebadan vefat etti. Edirnekap›s› Me-
zarl›¤›’na gömülmüfltür. Divan› vard›r. fiehza-
Kitâbe yazar› fievket Mehmet Efendi, 1219 de Seyfeddin Çeflmesi bahsine bak›n›z.
(1804)’te ‹stanbul’da do¤du. Divan Kale-
mi’nde Arabî ve Farisî tahsil etti. 1270 Çeflmenin bânisi Mehmet Pafla, Damat Nevfle-
(1853)’te kap› kethüdas› olup sonra vefat etti. hirli ‹brahim Pafla’n›n, Fatma Sultan’dan ol-
fiairdir. Eser-i fievket isminde bir telifi vard›r. mayan o¤ludur. Fatma Sultan’›n da ‹brahim
Pafla’dan Mehmet Bey isminde bir o¤lu olmufl-
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 116) (‹. Ta- sa da 1150 (1737) tarihinde vefat etmifl ve 3
n›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/446) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, Ocak 1733’te ölen annesinin yan›na gömül-
2/34) (Sicill-i Osmânî, 3/174-175) (M. Tahir, Osmanl› müfltür.
Müellifleri, 2/403)
Genç Mehmet Pafla’n›n Annesi Hanife Hatun
olup 1124 (1712) tarihinde vefat etmifltir.
Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda, 4. Ada’da
GENÇ MEHMET PAfiA ÇEfiMES‹ ve Seyyid Ahmet Deresi’nin di¤er kolu üzerin-
deki büyük Nevflehirli Sofas›’ndad›r. Tavus
1069
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
K›fll›k kona¤› ise, ‹stanbul’da Büyük Postaha- Bu görkemli çeflme, Gülnufl Valide Sultan ta-
ne’nin arka taraf›nda ve set üzerinde idi. Baba- raf›ndan 1121 (1709-10) y›l›nda yapt›r›lm›flt›r.
s› ‹brahim Pafla, bu konak civar›ndaki sebil,
mektep, çeflme ve hamam› çevreyi imar etmek Çeflme tamamen mermerden yap›lm›flt›r. Tafl-
gayesiyle yapt›rm›flt›. ç›l›k sanat›n›n yüksek bir örne¤i olan bu çefl-
me, devrinin en güzel eseridir. Zarif ayna tafl›,
Babas›n›n vefat›ndan sonra, Befliktafl’ta Yahya kabartma, tas içinde meyve ve vazo içinde çi-
Efendi Dergâh› önündeki sahilhanesinde otur- çek motifleri ile bezenmifltir. Ayna tafl› üzerin-
mufltu. de kemer görevi gören yelpaze biçimindeki fle-
kil bu tarihlerde yay›lmaya bafllam›flt›r. Bunun
Mehmet Pafla, Selânik ve Bursa valiliklerinde üzerinde ve iki yanda flekilli iki topuz ç›kma ve
bulunmufl ve 1147 (1734-35)’te hastal›kl› ol- bunlar›n üzerinde ise, Taib Ahmed Efendi’nin
du¤u için emekli olmufltur. Sara illetine tutul- ta’lik yaz›s› ile haz›rlanm›fl ondört m›sral› kitâ-
du¤undan kimseyle konuflmaya mecali olma- besi bulunmaktad›r:
y›p inziva köflesinde kendi haliyle meflgul idi.
Mehd-i ulyâ devha-i gülflen-sarây-› saltanat
Babas›n›n feci flekilde öldürülüflünü hiç bir za- Mader-i Sultan Ahmed Han fârûk-ihtisâb
man unutamayan Pafla, büyük bir korku içinde Yümn ile tarh-efgen-i bünyâd olub bu çeflmeye
2 Muharrem 1182 (1 Haziran 1768)’de vefat Eyledi dil-teflnegân-› Üsküdar’› neflve-yâb
etti. Kabri, fiehzadebafl›’nda babas›n›n yapt›r- Oldular gark-› zülâl-i çeflmesâr-› mekremet
m›fl oldu¤u sebilin hazîresindedir. Can verirken bir içim su hasretinden fleyh ü flebâb
Gelsün ‹skender içüb bulsun hayât-› sermedî
Genç Mehmet Pafla Çeflmesi, Mart 1993 tari- Gezmesün zulmetde var-iken bu ayn-› müstetâb
hinde Üsküdar Belediyesi’nce restore edilmifltir. Âlem-i dünyâda bu ecrin mükâfat› muhâl
‹de Kevser ile Cennet’de telâfi Ebû Türâb
Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 1/61 Fatma Sultan; 1/123 ‹b-
rahim Pafla; 2/376 Rahmi Efendi) (Hadîkatü’l-Cevâmi,
1/41) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 124) (Çeflmizâde Tarihi, Haz.
B. Kütüko¤lu, s. 93) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri,
3/122) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s.
170) (M. Aktepe, Patrona ‹syan›, s. 48) (Konyal›, Üsküdar
Tarihi, 2/69) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/338) (Ab-
dülkadir Erdo¤an, Üsküdar Su Yolu Haritas›) (Ayvansarayî,
Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 55)
(Divan-› Rahmî, ‹stanbul Üni. Kütüp. T.Y. No: 503 ve
2007)
GÜLNUfi EMETULLAH
VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹
1070
Üsküdar Çeflmeleri
demektedir.
1071
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1072
Üsküdar Çeflmeleri
Ya’ni ‹sa A¤a ki ol zât-› pâk-i esh›yâ (flimdi bulvar) üzerinde ve sol taraftad›r. Yak›n
Hâliyâ Darü’s-saâde A¤as› âlicenâb
Hazin-i Rabb-› kerîm ma’den-i cûd-u atâ
Nef’-i çün bu çeflmeyi yapd› umûma bî-garez
Hâl ü flân› merhametdir cümle nâsa da’imâ
Kemâl-i sarf-› himmet eyleyüb tekmil-i hayr itdi
Ola flâyân-› dergeh-i kabûl Hazret-i Mevlâ
Gazanfer A¤a içün idüb bu çeflmeyi infla
Vire lûtf-› âmiminden ana ecr-i lâ-yuhsâ
Bi-hamdillah vücûd› masdar-› âsâr-› hayr oldu
Kime tevfik olur böyle eser bu çeflme-i zîba
‹lâhî devlet ü ikbal ü ömrün ber-devâm eyle
Yaz›lsun defter-i hayr› müdâm oldukça bu dünyâ
Dall zamle hâtif-i gayb söyledi târîhini
Çeflme-i aynü’l-hayâtdan iç suyu eyle du’a
1238 Ra. 10
1073
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1074
Üsküdar Çeflmeleri
f›nda ve fiehitlik Kap›s›’ndan, caddeye paralel hülislâm oldu. Vefat› 1826’ dan sonrad›r.
70 ad›m ileride ve set üzerindedir. Etraf›na ve
kendi kabri üzerine yeni kabirler yap›ld›¤›ndan Çeflmenin kitâbesinde bulundu¤u halde, diva-
tafl› ç›kar›larak bir a¤aca dayanm›flt›r. Molla na bir beyit eksik yaz›lm›flt›r. Bu nefis kitâbe-
sar›¤› da yok olmufltur. Mezar›n›n tanzim edil- nin mutlaka bulundu¤u yerde korunmas› lâ-
mesi lâz›md›r. Kitâbesi fludur: z›md›r.
1075
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
HAFIZ ‹SA A⁄A ÇEfiMELER‹ Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹. Tan›fl›k ‹stanbul Çeflmeleri,
2/418) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 74)
Dört kal›n a¤aç sütunlara oturtulmufl ahflap bir Kimin taraf›ndan ve hangi tarihte yap›lm›fl ol-
saçak alt›nda bulunan mermer ayna tafll› dokuz du¤u belli de¤ildir.
çeflmeci¤in arkas›nda büyük bir haznesi vard›r.
Üzerinde üç sat›r halinde haz›rlanm›fl flu kitâ- Vak›f Sular Müdüriyeti defterinde: “Medine-i
be bulunmaktad›r: mezbûre haricinde Halife Çeflmesi kurbünde ba¤-
lar derununda” diye ad› geçmektedir.
Hâliyâ Darü’s-saâde A¤as›
Nam› Haf›z ‹sa nef’-i cihân ‹brahim Pafla Suyu, dolay›s›yla ismi zikredildi-
Eyledi bu çeflmenin bünyad›n› ¤ine göre, çeflme 1725 tarihinden evvel yap›l-
Hasbeten-lillah içün râh-› revân m›fl olmal›d›r.
Her gören der barekallah görmedik
Böyle zîba çeflme-i Kevser-niflan Bugün mevcut olmad›¤› gibi hangi tarihte y›-
1240(1824) k›ld›¤› da malum de¤ildir.
‹sa A¤a’n›n bundan baflka Üsküdar’da iki ve Kaynak: (N. Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 223)
onun oldu¤u san›lan bir çeflmesi daha vard›r.
‹hsaniye Çeflmesi bahsine bak›n›z.
Çeflmeciklerin yan›nda mermer bir abdest tek- HANIM N‹NE SUYU ÇEfiMES‹
nesi vard›r. 1301 (1883)’te Serasker Nam›k
Pafla’n›n o¤lu Cemil Pafla taraf›ndan ‹sa A¤a
çeflmecikleri tamir ettirildi¤i ve üzerindeki sa-
çak yapt›r›ld›¤› s›rada infla ettirilmifltir. Nalça-
Ç eflme, Bulgurlu Köyü yak›nlar›nda ve Li-
badiye Caddesi üzerinde ve fiekerci Mas-
la¤› Soka¤› ile Üçp›nar Soka¤› aras›ndad›r.
c› Halil Tekkesi Camii bahsine bak›n›z.
Suyu daima akan bu çeflme, 1930 tarihinde be-
ton olarak flimdiki flekliyle yeniden yap›lm›flt›r.
Sivasl› Yetimo¤lu Ahmet Efendi taraf›ndan
gerçeklefltirilen bu onar›m s›ras›nda çeflme es-
ki hüviyetini tamamen kaybetmifltir.
1076
Üsküdar Çeflmeleri
Dört s›ra halinde yaz›lm›fl olan kitâbesi fludur: Zigetvar’dan son süratle hareket eden Hasan
Çavufl, sekiz günde ‹stanbul’a ve dört günde de
“Ve seka-Allahu flerâben tahûrâ” S›çanlu Sahras›’na (Afyon bat›s›, Sincanl›)
Valide-i Sultan Murad Han-› ûla gelmifltir.
Dürretü’t-tâc ana kim hayr’ün-nisâ
Cami ve han ve imaret yapd›rup 14 Rebiyülevvel 974 (29 Eylül 1566)’da Kad›-
Bu arada eyleyüb âlî bina köyü’ne gelen fiehzade Selim, buradan Üskü-
Çün Çavufl Hasan gelüb oldu emin dar Bahçesi’ne geçerek bahflifller da¤›tm›flt›r.
Yapd›rup bu çeflmeyi ak›td› mâ Sonra ayn› gün, Lala Hüseyin Pafla, hocas›
Teflne-diller geldikçe nûfl idüp olup 979 (1571) tarihinde vefat ederek fieyh
Bâis-i hayr içün itsünler du’â Vefa Türbesi önüne defn edilen Atâullah
Hâtif-i kudsî didi târîhini Efendi ve Müsahib Celâl Bey (fiair, öl.
Ayni ile âb-› Kevserden ola 982/1574) ve sair a¤alar, tu¤lar, alay bayrakla-
... yazd› sene ve seb’a ve elf târîhini r›, yedekleri ve solaklar› ile Üsküdar ‹skele-
si’ne gelmifllerdir. Burada fiehzade Selim, Bos-
Seb’a ve elf, 1007 (1598) tarihini göstermekte- tanc›bafl› Davut A¤a’n›n haz›rlad›¤› saltanat
dir. Rakam yaz›l› de¤ildir. kay›¤› ile ‹stanbul’a geçmifltir.
Çeflme, cami ve darü’fl-flifa’n›n inflas›ndan 16 Sultan II. Selim, 1 Ramazan 982 (15 Aral›k
sene sonra kesme tafltan yap›lm›flt›r. Yüzü flifa- 1574) tarihinde vefat etti. Sultan III. Murat’›n
hanenin cephesine yerlefltirilmifl olup haznesi tahta davet mektubunu yine Hasan Çavufl,
içeridedir. Kafl kemeri eyvan fleklindedir. Ayna Manisa’ya götürmüfl ve bu sebepten dönüflün-
tafl› küçüktür. de ve 18 Ramazan 982 tarihinde çavuflbafl›l›¤a
terfi ettirilmifltir.
Hasan Çavufl, Kanunî Sultan Süleyman’›n
1566 tarihindeki vefat›nda, o¤lu II. Selim’i sal- Kaynaklar: (Tarih-i Selânikî, Haz. M. ‹pflirli, s. 40, 98-99,
tanata davet için, Zigetvar’dan Kütahya’da S›- 104-105, 204, 311) (Daniflmend, Kronoloji, 2/359, 422,
çanlu Sahras›’nda bulunan fiehzade Selim’e 469) (Gezi Notu) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz.
gönderilmifl ve bunun için de, Sokollu Mehmed F. Derin-V. Çabuk, s. 74) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri,
Pafla’n›n bir mektubu kendisine verilmifltir. 2/258) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/29)
1077
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
HASEK‹ ‹SMA‹L A⁄A ÇEfiMES‹ r› bir emirle oraya gelen Çavuflbafl› ‹smail A¤a,
getirdi¤i idam ferman›n› flehrin ileri gelenleri
1078
Üsküdar Çeflmeleri
1079
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1080
Üsküdar Çeflmeleri
1081
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1082
Üsküdar Çeflmeleri
1083
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
maktad›r. Kitâbenin üstüne geniflçe mermer hurdur. ‹stanbul Bo¤az›’n› açt›¤› rivayet olu-
bir saçak yerlefltirilmifltir. nan efsanevî ‘‹O’ adl› inek ile belki bir alâkas›
vard›r. Eski eserlerde, bu ine¤in burada karaya
Esas çeflme, tatl› bir kavisle iki yandaki yüzler- ç›kt›¤› veya denize girdi¤i yaz›l›d›r. Üsküdar’›n
le birlefltirilmifltir. Bu yüzlerin ayna tafllar› yek- Ayazma Camii’nin üzerinde bulundu¤u k›sm›
pare düz flekilli olmayan mermerden yap›lm›fl da ‹nek Burnu diye an›l›rd›. Fakat Osmanl›
ve iki yan›na dört köfle mermer sütunlar yerlefl- Türkleri’nin bu Pafla Liman›’na, Öküz Liman›
tirilmifltir. Üzerlerinde bir silme ve düz bir ad›n› vermeleri ‹O’dan dolay› de¤ildir. Yazar-
al›nl›k ve bunun üzerinde ayn› flekilde tekrar lar›n io’nun buradan denize girdi¤i rivayeti,
silme bir al›nl›k bulunmaktad›r. Bu yan çeflme Türkler’in bu semte Öküz Liman› demelerin-
yüzlerinin en üstünde ve boydan boya bir kor- dendir.
nifl ve bunun üzerinde de mermer babal› demir
parmakl›klar bulunmaktad›r. Anadolu’dan getirilen bu çift toynakl› hayvan-
lar Ba¤larbafl›, Arapzâde, Özbekler Tekkesi ve
Çeflme bir seddin önüne infla edildi¤inden üs- Susuzba¤ yoluyla bu limana getirilir ve bura-
tü bahçedir. Yukar›da bahsedilen parmakl›klar dan mavnalarla Befliktafl’a geçirilirdi.
bu bahçeye aittir.
Befliktafl ‹skelesi’nin hemen arkas›ndaki
Yan çeflmelerin en uçlardaki kenarlar› birer meydana Deve Meydan› denmesi bofluna de-
kavis ile d›flar›ya tafl›r›lm›fl ve önlerine de birer ¤ildir.
sütun konmufltur.
As›rlar boyunca Öküz Liman› ad›yla an›lan bu
Bu on yüzde tarih kitâbesi ve musluk yoktur. yer, sonradan Paflaliman› ad›n› alm›flt›r. 1256
Yaln›z herbirinin önünde yalaklar› vard›r. Su, (1840) tarihli tekkeler listesinde ve Yar›mca
birinden di¤erine gizli deliklerden akar. Baba Tekkesi bahsinde ‘Paflayî Liman’ diye
kaydedilmifltir. Burada yak›n zamana kadar du-
Üsküdar ve ‹stanbul’da bu kadar genifl cepheli ran ve oldukça genifl, kapal› bir liman vard›.
baflka bir çeflme yoktur. Ön cephesinin genifl- 1780 tarihlerinde yaz›lan Hadîkatü’l-Cevâ-
li¤i 32 ad›m olan bu mermer muhteflem çeflme- mi’de dahi Paflaliman› ad› geçmektedir.
nin neden buraya yapt›r›ld›¤› merak edilebilir:
Çeflmenin befl sat›r halinde haz›rlanm›fl olan
Bu semt, yüzy›llar boyu, Öküz Liman› diye mefl- kitâbesi fludur:
Paflaliman›’nda
Hüseyin Avni Pafla
Çeflmesi.
1084
Üsküdar Çeflmeleri
1085
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1086
Üsküdar Çeflmeleri
Çeflmenin karfl›s›nda, 1975 tarihinde kestiri- Mermer ayna tafl›n›n ortas›nda, üzerinde bir is-
len ulu, muhteflem bir ç›nar›n gölgeledi¤i bir tiridye kabu¤u flekli bulunan, oval bir motif
saha vard›r ki buran›n bir namazgâh olabilece- vard›r. Bu fleklin üzerinde güzel, celî sülüsle ya-
¤i akla gelmektedir. z›lm›fl flu ayet bulunmaktad›r:
Kesme tafltan yapt›r›lan bu çeflmenin kemeri “Ve cealnâ min el-mâi külle fley’in hayy”
alt›nda bir kitâbe varsa da okunamayacak hale
gelmifltir. Suyu daimi surette bir lüleden ak- Ayet-i kerimenin alt›nda 1240 (1824) tarihi
makta olup, önündeki yalaktan baflka sol tara- yaz›l›d›r.
f›nda hayvan sulamaya yarayan ikinci bir yala-
¤› daha vard›r. Ayna tafl›n›n iki yan›, çeflmenin haznesi olup
tu¤ladand›r.
Çeflmenin kimin taraf›ndan ve hangi tarihte
yap›ld›¤› belli de¤ildir. Arkas›ndaki ‹brahima- Çeflmenin yüzü, iki yanda birer ince mermer
¤a Camii 988 (1580)’de yap›lm›flt›r. ‹htimal sütunun tafl›d›¤› ve tu¤ladan yap›lm›fl bir ke-
çeflmede bu s›ralarda yap›lm›flt›r. merle oluflan, bir eyvan içindedir. Kimin tara-
f›ndan yapt›r›ld›¤› belli de¤ildir.
Kaynaklar: (S. Eyice, ‹stanbul-fiam-Ba¤dad Yolu Üzerinde-
ki Mimarî Eserler, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Sa- Çeflmenin arkas›nda ve ‹hsaniye Camii avlu-
y›:13/90) sunda, büyük hazneli ve dokuz musluklu bir
abdest mahalli vard›r. Bu eser, Haf›z ‹sa A¤a
taraf›ndan ayn› tarihte, yani 1240’ta yap›l-
m›flt›r. Sokak üzerindeki çeflmenin suyu, ab-
‹HSAN‹YE ÇEfiMES‹ dest mahalli haznesinden geldi¤ine göre, bu-
nun da ‹sa A¤a taraf›ndan yapt›r›lm›fl olabile-
m›fl oldu¤u ‹hsaniye Camii’nin bu soka¤a aç›lan Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 75) (‹. Ta-
avlu kap›s›n›n sa¤ taraf›nda ve biraz ileridedir. n›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/418)
1087
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
ibaresi yaz›l›d›r.
1088
Üsküdar Çeflmeleri
1089
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
yapt›r›lm›flt›r.
1090
Üsküdar Çeflmeleri
zîresi ve sol gerisinde ise, ‹zmirli Ali Pafla’n›n (Sicill-i Osmânî, 2/98ve 3/530) (Mir’at-i ‹stanbul,
kabrinin bulundu¤u mezarl›k vard›r. Do¤anc›- s. 100-101) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/12)
bafl› Hasan Pafla Camii bahsine bak›n›z. Türk-‹slâm Eserleri Müzesi’nde 3336 No. ile
kay›tl› ‹brahim Pafla Suyolu Haritas›’nda Kale
Çeflme klâsiktir. Kesme tafltan yap›lm›flt›r. Bü- Çeflmesi bu flekilde resmedilmifltir.
yük haznesinin üzeri tafl kapl›d›r. Mermer ayna
tafl›, Mühr-i Süleyman ve servi motifleri ile be- “Kal’a Çeflmesi dedikleri mahaldir”. Bu yaz› çefl-
zenmifltir. Kemerinin üzerinde sekiz m›sral› flu menin üstüne yaz›lm›flt›r. Hemen yan›nda bir
kitâbe bulunuyordu: namazgâh mevcuttur. K›ble tafl› dahi görül-
mektedir.
Hazret-i ziflan Ali A¤a ki Hakk
Zat›n itmifl bezm-i lütfun ziveri 65 Nolu P›nar “Ayazma Bafl› dedikleri mahal-
Hasbeten-lillâh idüb Zemzem sebîl dir”. 67 Nolu havuzda ise “vakf›n kâtibi Seyyid
Ka’be-vefl ma’mur k›ld› bu yeri Efendi’nin kendi ba¤›nda müceddeden yap›lan
Seyr iderken oldu tab’-› Haf›z’›n katman›n mahallidir. Sene 1174 (1760)” diye
‹ki tarihi su gibi ezberi yaz›l›d›r.
Remz ile der lûle-i atflân›na mâ
Gel için ayn-› Ali’den Kevseri
1114 (1702)
KALE ÇEfiMES‹
Kitâbe, Altuncu ünvan›yla meflhur olan fiair
Haf›z taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Tarih düflür-
mede usta olan Haf›z, 1157 (1744)’te vefat et-
mifltir.
A sl›, Türk ve ‹slâm Eserleri Müzesi’nde bu-
lunan ve müzenin eski müdürü, rahmetli
Abdulkadir Erdo¤an Bey’in 1940 y›l›nda nefl-
retti¤i “Üsküdar Su Yolu Haritas›” adl› risale-
Çeflme, ‹zmirli Ali Pafla taraf›ndan a¤al›¤› za- de, fierefâbâd Kasr› için Kay›flda¤› eteklerin-
man›nda yap›lm›flt›r. Hadîka yazar›, Çak›rc›ba- den getirtilen ‹brahim Pafla Suyu’nun Duvar- Türk-‹slam Eserleri
fl› Hasan Pafla Camii’nden bahsederken: dibi mevkiine geldikten sonra, “Kavak’ta Kale Müzesi’nde 3336 No.
Çeflmesi”ne ulaflt›¤›n› ve sonra üç kola ayr›ld›- ile kay›tl› ‹brahim
“Camiin ‹hsaniye taraf›ndaki kap›s› kurbünde ¤›n› görmekteyiz. Pafla Su Yolu
‹zmirli Ali Pafla’n›n kesik bafl› defnedilmifltir. Haritas›’nda Kale
‹dam tarihi, 1132 (1720)’dir. Bu Ali Pafla’n›n Kale Çeflmesi ad› ile an›lan bu çeflmenin Ka- Çeflmesi bu flekilde
o civarda bir çeflmesi vard›r.” demektedir. vak Deresi’nin bafllang›ç noktas› olan bugünkü resmedilmifltir.
Duvardibi mevkiinde oldu¤u ve o devirde bu
Ali Pafla için türbesi bahsine bak›n›z.
1091
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1092
Üsküdar Çeflmeleri
1093
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1094
Üsküdar Çeflmeleri
natas› ile beraber flehiden vefat eyledikte ced- Vezîr-i a’zam-› sâhib-fütüvvet Mustafa Pafla
di Kara Mustafa Pafla’n›n Divanyolu’nda Par- Ne zîba çeflme yapd› eyledi icrâ-y› âb-› tâb
makkap› kurbünde vaki medresesi mezarista- Güzel hayr itdi hakka ömrün efzûn eyleye Mevlâ
n›nda medfundur. “ Du’â-y› devletinde müttefikdir cümle fleyh ü flâb
Zehî ahd-i kerem devrinde ihsân-dâr-› âlemsin
Kallâvili lâhdi mevcuttur. (Kaptan Pafla Camii Bi-hamdillâh o dem çeflm-i adûya germ oldu hâb
bahsine bak›n›z.) Dilâ lütf-› ehibbaya celâl-i kahr› a’dâya
Cihâna virdi el-hak flâne-i câhile âb u tâb
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Hadîkatü’l-Cevâmi, 2/170-228) Demâdem kâm-yâb u mazhar-› ahter-hirâm olsun
(Abdülbaki Gölp›narl›, Nedim Divan›, s. 147) (Ayvansara- An› âfâtdan sadrinde dâ’im Kadir Vehhâb
yî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 56) Hemîfle izzet ü ikbâl ile mümted olub câhî
(Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/55) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çefl- Nice hayrâta tevfîk ide an› izzet-i Tevvâb
meleri, 2/334) Tamam›nda bu hayr-› dil-pesendin düfldü tarihi
Zehî selsal-i dilcû meflreb-i pakize cârî âb
1040
“Kara Mustafa Pafla Çeflmesi, Cuma pazar› Kemankefl lâkab›yla ünlü olan bu de¤erli Os-
içinde Yeniçeri Kullu¤u yan›ndad›r” demekte manl› devlet adam›, bir kadir bilmezlik numu-
ve çeflmenin tarih m›sra›n›, Mecmua-y› Teva- nesi olarak, ‹stanbul’da Hoca Pafla Camii ya-
rih’e göre de¤iflik vermektedir: n›ndaki sebilin önünde ve halk›n dehflet dolu
bak›fllar› aras›nda öldürülmüfltür. Kabri Çarfl›-
“Mahallinde yap›ld› çeflme-i âb-› hayât-efzâ” kap›’da, Merzifonlu Kara Mustafa Pafla Medre-
sesi karfl›s›nda, kendi ad› ile an›lan medresese-
Ayvansarayl› Hüseyin Efendi’de, Mecmua-y› nin köflesindeki türbede idi. 1958 tarihinde
Tevarih adl› eserinde çeflmenin, Üsküdar Bü- medrese ve türbe y›kt›r›lm›flt›r. Mustafa Pafla,
yük Kulluk binas›n›n kurbünde oldu¤unu be- bu medreseyi 1051 (1641-42)’de yapt›rm›fl ve
lirtmektedir. yan›na bir mescit, çeflme ve sebil ilâve etmiflti.
Galata’da da bir cami yapt›. Tokat’da Mehmet
Üsküdar Büyük Kulluk Binas›, Yeni Cami’in Pafla Han›’n› tamir ile hamam ve cami infla et-
yan taraf›nda ve Karacao¤lan Soka¤› ile Haki- ti. Beflyüz ahali iskân ile Sivas Yeniflehri’ni
miyet-i Milliye Caddesi’nin birleflti¤i yerde idi. meydana getirdi. Edirne’de Köse Mihal Köprü-
Çeflme de bu binan›n yan›nda olmal›d›r. sü’nü restore edip E¤ri’de büyük bir hamam,
mektep ve bir çok çeflme yapt›.
Bu çeflme, 1924 tarihli Gayr›menkul Vak›flar
Listesi’nde Mustafa Pafla Çeflmesi ad›yla kay›tl›- Çal›flkan, do¤ru, hay›rsever, tok sözlü ve asla
d›r. Burada çeflmenin yola gitti¤i belirtilmifltir. rüflvet kabul etmeyen bir kimse idi.
Kemankefl Kara Mustafa Pafla Çeflmesi, 1911 Mustafa Pafla’n›n kardefli, Mevlevî flairlerinden
tarihinde tramvay yolunun yap›m› s›ras›nda Münzevi Osman Dede’dir. Gülflen-i ‹rfan adl›
y›kt›r›lm›flt›r. eserini Mustafa Pafla’ya ithaf etmifltir. Üskü-
dar’daki çeflmenin kitâbesi onun taraf›ndan
Mecmua-y› Tevarih, çeflme hakk›nda afla¤›daki yaz›lm›flt›r.
kitâbeyi vermektedir:
1095
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1096
Üsküdar Çeflmeleri
KASSAM ÇEfiMES‹
Çeflme, Evliya Hoca ve Bulgurlu Mescit sokak-
lar›n›n birleflti¤i köflededir. Haznesi, büyük ah-
flap bir evin alt›ndad›r. Soka¤a ç›k›nt› yapm›fl
olan bu ev ve çeflme geriye al›narak yeniden Kassam Çeflmesi.
monte edilmifltir.
di. 1157 (1744)’te vefat etti. Kabri, Üskü-
Kesme tafltan yapt›r›lan bu çeflmenin kavisli dar’da Miskinler Tekkesi arkas›ndad›r. O¤lu
kemeri üzerinde güzel bir ta’lik yaz› ile flu mer- Feyzullah Efendi 1192’de Yeniflehir Mollas›
mer kitâbe bulunmaktad›r: iken vefat etmifltir. Bunun o¤lu, Cemilüddin
Mehmet ve Sadrüddin Mehmet Efendiler
Sâhibetü’l-hayrat Hadice Han›m taraf›ndan tamir 1192 (1778)’de vefat ederek ayn› yere gömül-
edilmifltir. müfllerdir. Bugün hiçbirisinin flâhidesi mevcut
1342 (1923) de¤ildir. Sadrüddin Efendi ile Feyzullah Efen-
di’nin flair oldu¤u söylenir.
Kitâbeden de anlafl›laca¤› üzere çeflme, 1342
tarihinde tamir edilmifltir. Soka¤a ad›n› veren Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 3/223 ve 4/234 Sadrüddin ve
bu çeflmenin hangi tarihte yap›ld›¤› belli de¤il- Mehmed Efendi Kassam) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri,
dir. Kitâbenin üzerinde flekilli bir kornifl var- 2/476)
d›r.
1097
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1098
Üsküdar Çeflmeleri
Kesme tafltan yap›lm›fl olan bu çeflmeye iki ba- KETHÜDA MEHMET PAfiA
samakla inilir. Caddeden bak›ld›¤›nda farke-
ÇEfiMES‹
dilmez. Suyu devaml› akar ve ac›d›r.
Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/356) (Gezi Kitâbenin alt›na 1136 tarihi yaz›lm›flt›r. Tarih
Notu) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/6) (Sicill-i Osmânî, m›sra-› ebced hesab›na vuruldu¤unda 1141 ta-
4/528 Mihri Efendi) (Türk Dili ve Edebiyat› Ans. 6/332) rihi ç›kmaktad›r. fierefâbâd Kasr› için getirti-
len Fatma Sultan-‹brahim Pafla Suyu, kasr›n
bahçesindeki havuzdan 1141 (1728-29) tari-
hinde ak›t›lm›flt›r. Bu s›rada yapt›r›lan ve bu
sudan istifade eden 24 çeflmenin hemen hepsi
1141 tarihlidir. Bu sular›n tanzimini yapan,
Do¤anc›lar maksemi de yine bu tarihte yapt›-
r›lm›flt›r.
1099
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Kethüda Mehmet
Pafla Çeflmesi
kitabesi.
de Rumeli payesi verilmiflti. Kendisinin Orta- 30/1 Ekim 1730 sabah› bu üç pafla bu flekilde
köy Camii civâr›nda güzel bir yal›s› ve bahçe- idam edildikten son asilere teslim edilmifl ve
si, Ak›nt› Burnu’nda da kasr› vard›. daha sonra Mehmet Pafla’n›n cesedi, Yeniçeri
K›fllalar›’n›n bulundu¤u Et Meydan›’na getiri-
Patrona ‹syan›’nda Kaptan Pafla Camii’nin ya- lerek k›fllan›n kap›s› yan›na as›lm›flt›r.
p›mc›s› olan Vezir Kaymak Mustafa Pafla ile
beraber Bostanc›lar Hapishanesi’ne konulmufl- Hadîka yazar› bundan sonras› için flunlar› yaz›yor:
tu.
“fiehid oldukta Süleymaniye kurbinde vaki
Sonradan buradan al›nan bu iki pafla, bugün kona¤›n›n bahçesine defn olunmufltu. Badüza-
Topkap› Saray›’n›n orta kap›s›ndan girildi¤ine man damad› olan Divitdar Mehmet Pafla, 1163
göre sol tarafta bulunan ve ‘Kap› aras›’ denilen Muharreminin 24 (3 Ocak 1749) gün Firarîzâ-
bölüme getirildiler. Nevflehirli ‹brahim Pafla de Abdullah Pafla’n›n yerine sadrazam oldukta
da burada bulunuyordu. kay›n pederlerinin merkadini tamir ve yola bir
pencere açarak aflikare etmifltir.”
Burada yap›lan soruflturma neticesinde ‹bra-
him Pafla: Damat, Kethüda Mehmet Pafla’n›n kona¤› Sü-
leymaniye’de, Defterdar fiemsüddin-i Cenderî
“Hazinedâr›mda 12 bin kiselik zulta ve iki sand›k Türbesi karfl›s›ndad›r. Türbe, Kirazl› Mescit
alt›n ve yal›da dahi iki sand›k alt›n ve derûn-i ha- Soka¤›’ndad›r. Aç›lan pencere ve Mehmet Pa-
zînemde bulunan tafl odada, bak›rdan mebni 12 fla’n›n kabri bugün de mevcuttur.
sand›k alt›n” var demiflti.
Mehmet Pafla’n›n Fethiye Camii avlu kap›s›
Kethüda Mehmet Pafla’n›n 23.390 kese paras› üzerinde fevkânî bir mektebi vard› ki, bugün
ç›km›flt›. mevcut de¤ildir. Sadrazam Rami Mehmet Pa-
fla’ya ait olan Rami Çiftli¤i de sonradan onun
Kaptan-› Derya Mustafa Pafla ise: “500 kise pa- mal› olmufltur.
ram vard›r, bu da çarfl›ya olan borcumu ödemez”
diye cevap vermiflti. Kethüda Mehmet Pafla’n›n bundan baflka Ge-
libolu’da da bir çeflmesi vard›r. Bugün de mev-
Her üç vezir, bundan sonra evvelâ ‹brahim Pa- cut olup Telli Çeflme ad› ile ünlüdür. Pafla’n›n
fla olmak üzere idam edilmifllerdi. S›ra Mustafa kardefli, fialvarl› ‹brahim A¤a’n›n da bu yöreye
Pafla’ya geldi¤inde büyük bir so¤ukkanl›l›kla ilk suyu getirtti¤i bilinmektedir. Muhteflem
namaz›n› k›lm›fl, duas›n› yapm›fl ve sonra ken- lâhdi, kâtibî sikkeli ve tabak içinde meyve ka-
dini cellatlara teslim etmiflti. Mehmet Pafla’ya bartmal›d›r. Bafl flâhidesi üzerinde 1142 (1729)
gelince, baz› eserler büyük bir cesaret gösterdi- tarihli ve 18 m›sral› bir kitâbesi mevcuttur.
¤ini, baz›lar› da katlonulaca¤› s›rada kalp sek- Lâhdin, Gelibolu ve Yöresi Tarihi adl› eserde gü-
tesinden vefat etti¤ini yazarlar. zel bir resmi vard›r.
1100
Üsküdar Çeflmeleri
fialvaro¤lu olarak da an›lan, ‹brahim A¤a’n›n “Ve cealnâ min el-mâi külle fley’in hayy”
bu lâhdi, Gelibolu Yaz›c›zâde Mezarl›¤›’nda 1333 (1914-15) ketebehû Ömer Vasfî
iken Alaeddin Kalfa Mezarl›¤›’na nakledilmifl-
tir. Mezarl›k orta kap›s›ndan, ana yola girildi- Bu güzel celi sülüs yaz›n›n üstündeki al›nl›kta
¤inde 200 ad›m ileride, sa¤ tarafta ve tepe üze- ikisi yanda, biri ortada üç rozet bulunmaktad›r.
rindedir. Haznesi olmayan bu güzel görünümlü çeflme-
nin üzeri harpufltal›d›r. Zarif istalaktitli bir
Çeflme 1138 (1725) tarihli olup Gelibolu sant- kornifl al›nl›k ile harpuflta aras›nda yer alm›fl-
ralinin oldukça gerisinde ve takriben Yaz›c›zâ- t›r. Bu korniflin efllerini, Üsküdar Yeni Cami
de Camii’nin arkas›ndad›r. türbe, çeflme, sebil ve flad›rvan›nda, ‹skele
Meydan›’ndaki III. Ahmet Meydan Çeflme-
Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi 1/157-183 Fethiye Camii si’nde, A¤a Hamam› mevkiinde ‹skender Baba
ve Kirazl› Mescid) (Münir Aktepe, Patrona ‹syan›, fihrist) Türbesi yan›ndaki Nevflehirli ‹brahim Pafla
(Ekrem H. Ayverdi, 19 As›r ‹stanbul Haritas›) (Mir’at-i ‹s- Çeflmesi’nde ve ayr›ca ‹mrahor semtindeki Bafl
tanbul, s. 66) (Sicill-i Osmânî, 3/124 fiakir Bey ve 4/224 Kad›n Çeflmesi’nin silme veya kornifllerinde de
Mehmed Pafla) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/320) görmekteyiz.
(Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/59) (Ayvansarayî, Mecmua-y›
Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 55-56) (Uzunçarfl›l›, Çeflmenin suyu Büyük Çaml›ca Tepesi etekle- K›s›kl› Çeflmesi
Osmanl› Tarihi, Cilt: 4 K›s›m: 2, s. 263) (Fevzi Kurto¤lu, rinden gelmektedir. ‹stanbul Sular› adl› eserin- (‹vaz Fakih Çeflmesi).
Gelibolu ve Yöresi Tarihi, s. 66) (Nazife Kurtman, Çanak- de Nâz›m Nirven Bey flunlar› yazmaktad›r:
kale Eserlerinden Örnekler, 8. Vak›f Haftas› Kitab› 1990, s.
175-177)
KISIKLI ÇEfiMES‹
1101
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
“Bu çeflmenin Büyük Çaml›ca Tepesi istika- (Tarih-i Cevdet, Üçdal Neflriyat, 1966 9/279) (‹nal, Son
metine bahçelerin, evlerin alt›ndan borulu bir Hattatlar, s. 80 ve 266) (Mehmed Hafid, Mehahü’l-Miyah,
galeri ile 63 m. kadar ilerleyince bir su bacas›- s. 8)
na var›l›r. Bu bacan›n derinli¤i l0 metredir. Bu
bacadan Büyük Çaml›ca istikametine ilerleyen
ve yüksekli¤i 1,30 m. geniflli¤i 0,57 m. olan bir
galeri...” ile su gelmektedir. KIZLAR A⁄ASI
HACI BEfi‹R A⁄A ÇEfiMES‹
K›s›kl› Çeflmesi’nin ilk defa ‹vaz Fakih Efendi
taraf›ndan yap›ld›¤› san›lmaktad›r.
Sonradan harap olan çeflme, 1914 senesinde Bu aç›klamadan da anlafl›laca¤› üzere çeflme,
flimdiki flekliyle tamir edilmifltir. Üzerindeki “Atpazar› Kap›s›”ndad›r. Atpazar› Kap›s› ise,
kitâbe hattat Ömer Vasfi Efendi taraf›ndan ya- Valide-i Atik Çeflmesi Soka¤› üzerinde, 998
z›lm›flt›r. Kendisi 1880’de ‹stanbul’da, Topha- (1589-90)’da yapt›r›lan el-hac K›zlara¤as›
ne’de dünyaya gelmifltir. Eyüp’te, Sultan Meh- Mehmet A¤a Çeflmesi (Kemeralt› Çeflme-
met Reflad Türbesi’nin, Saraçhane Camii’nin si)’nin yan ve ayn› isimle bilinen camiin ön ta-
ve K›s›kl› Camii’nin kap›lar› üzerindeki kitâbe- raf›ndad›r. Mir’at-i ‹stanbul yazar›n›n da belirt-
K›zlara¤as› ler onundur. 12 Cemaziyelâhir 1347 (25 Kas›m ti¤i gibi çeflme, “Kemeralt› Camii denmekle
Hac› Beflir A¤a 1928)’de vefat ederek Eyüp Mezarl›¤›’na gö- ma’ruf camiin alt›ndad›r.”
Çeflmesi’nin mülmüfltür. Kardefli Emin Efendi de hattat idi.
Üsküdar Yenicamii Meydanc›k Çeflmesi ismiyle de meflhur olan
haziresindeki kitabesi. Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi, 2/258) (E. H. Ayverdi, Hac› Beflir A¤a Çeflmesi, 1930 tarihlerinde y›-
Fatih Devri IV, s. 612) (N. Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 229) k›lm›fl ve tafl› getirilerek yukar›da bahsedilen
yere konmufltur. Çeflmenin yeri için el-hac
K›zlara¤as› Mehmed A¤a Çeflmesi bahsine ba-
k›n›z. Kitâbenin yan›nda H. 1141 tarihli Fatma
Sultan Çeflmesi’nin de kitâbesi vard›r. Bu adla
bilinen çeflme bahsine bak›n›z. Beflir A¤a Çefl-
mesi’nin kitâbesi alt›nda bu çeflmeye ait oldu-
¤u san›lan bir ayna tafl› ve birkaç söve vard›r.
1102
Üsküdar Çeflmeleri
Yapub bu çeflme-i pür-nûr-› pâki fî-sebîlillâh md.) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V.
Zülal re’fetiyle teflnegân› eyledi irvâ Çabuk, s. 53) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 124-125) (Sicill-i Os-
‹lâhî hayr›n› hüsn-i kabul eyleyüb flayan mânî, 2/20 Beflir A¤a; 3/124 fiakir Hüseyin Bey) (R. Aka-
Ana bâdî-i gufran ola bu hayrat-› bi-hemtâ kufl, Eyüb Sultan, s. 188) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/36)
‹çüb bir cam›n› fiakir didi atflâne tarihin
Bu dilcû çeflme-sâr-› safdan gel Zemzem iç s›hha
1141 (1728-29)
LÂD‹KL‹ AHMET A⁄A
Kitâbe yazar› fiakir Hüseyin Bey, Gümrükçü ÇEfiMES‹
Hüseyin Pafla’n›n o¤lu Mustafa Bey’in mahdu-
mudur. Evvelâ müderris, 1146 (1733)’te Çeflme, bugün için Üsküdar ilçe s›n›rlar› d›fl›n-
vak’anüvis, 1155 (1742)’de Halep mollas› ol- da olmas›na ra¤men, Ayr›l›k Çeflmesi’nde oldu-
du. 1156 (1743)’te vefat etti. fiair, divan sahi- ¤u gibi, bu eseri de Üsküdar çeflmelerinden ay›r-
bi, kâmil bir zat idi. ma¤a imkân yoktur. Bu durumun genifl aç›kla-
mas› Ayr›l›k Çeflmesi bahsinde yap›lm›flt›.
Beflir A¤a hakk›nda Ayvansarayl› Haf›z Hüse-
yin Efendi, Hadîkatü’l-Cevâmi adl› k›ymetli Lâdikli Ahmet A¤a Çeflmesi, Üsküdar’› Kad›-
eserinde flu bilgiyi vermifltir: köy’e ba¤layan Haydarpafla Köprüsü’nü geçin-
ce bugün Çay›rbafl› dura¤› ismiyle an›lan mev-
“A¤a, Yapraks›z Ali A¤a’n›n ç›ra¤› olmak üze- kide ve Kad›köy-Haydarpafla r›ht›m› ile Hay-
re Daire-i Hümâyun’a girmifl, Sultan III. Ah- darpafla Çay›r› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve
med’in efendili¤inde, hizmetlerinde bulunup soka¤›n sa¤ köflesindedir.
sonra padiflah oldu¤unda musahiblerinden biri
olmufl ve 1116 (1704-5)’te Daye Kad›n’› hacca Ulu bir ç›nar a¤ac›n›n yan›ndaki bu menzil
götürme¤e memur ve sonra hazinedarl›k paye- çeflmesi, bugünkü haliyle bir sanat de¤eri tafl›-
sine ulaflm›fl ve 1125 (1713)’te Darü’s-saâde maz. Ancak, tarihi topo¤rafya bak›m›ndan bir
A¤as› Süleyman A¤a ile beraber K›br›s’a ve hususiyeti olan çeflme, Haydarpafla ‹skelesi’n-
sonra M›s›r’a gönderilip bir müddetten sonra den gelen ve esas Ba¤dat Caddesi’ne gidecek
fieyhü’l-harem olup 1129 evahirinde (1717 se- olan kimselerin bir u¤rak yeri oldu¤u gibi Hay-
nesi aral›¤›n›n bafl›) Anber Mehmed A¤a’ya darpafla Sahras›’nda konaklamaya geçmifl olan
halef olarak Darü’s-saâde A¤as› olup 13 sene ordunun bulundu¤u yerdeki çeflmeden istifade
Sultan Ahmed’e hizmet etmifl ve Sultan Mah- etmesi düflüncesiyle yap›ld›¤› muhakkakt›r.
mud’un cülusunda dahi mevkiini korumufl ve
1159 (1746) senesine kadar ikbal ile hemhal
olup bu esnada hastalanarak Bahariye nam sa-
hilhanede ayn› senenin Cemaziyelevvelinin
13. günü (3 Haziran 1746) ölmüfltür. ‹kbal
müddeti 30 senedir.” Kabri, Eyüp Sultan Ca-
mii’nin d›fl flad›rvan avlusunu iç avluya ba¤la-
yan kap›n›n sol taraf›ndaki türbededir.
1103
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1104
Üsküdar Çeflmeleri
d›r. Mehmet Efendi hâcegândan olup 11 Rebi- bir sütun üzerinde ise:
yülâhir 1222 (18 Haziran 1807)’de vefat et-
mifltir. Çok zengin idi. O¤ullar›na Uzun Haf›z- “Darü’s-saâdetü-flerife A¤as› Abdullah A¤a tara-
zâdeler denir. Kabirleri babas›n›n yan›ndad›r. f›ndan iki masura su dahi ilâve edilerek suyun
mikdar› tezyid edilmifldir.”
Kitabe flairi Pertev Efendi, ‹stanbullu olup ev-
velâ sadrazam mektupçusu ve sonra divan-› denilmektedir. Abdullah A¤a 1203 (1787)’de
hümâyun hulefas›ndan olmufltur. Mahir, divan vefat etti. Kabri, Ayazma Camii hazîresindedir.
sahibi bir flair idi.
Mesiredeki kuyu yak›n›na dikilen ve bir mezar
“Ahmed A¤a sahib oldu¤u bu mevkii, manza- tafl›n› and›ran tafl üzerine flu kitâbe yaz›lm›flt›r:
ras› güzel oldu¤u için serviler diktirmifl suffa
(Namazgâh) ve çeflme yapt›rm›fl, bir ‘Teferrüc- “Üsküdar’da Valide-i Atik civar›nda Arakiyeci
gâh’ haline getirmifltir. Kitâbesinde çeflmeye, Mahallesinde / Babü’s-saâde-i esbak Merhum Ce-
Servili Çeflme de dendi¤i iflaret edilmektedir.” did Yakub A¤a’n›n çeflme-i / Âb›n›n kadimi miya-
h› ve memerri bi’l-külliyye harab ve âb-› nâyâb /
Kaynaklar: (Semavi Eyice, ‹stanbul-fiam-Ba¤dad Yolu Üze- Olma¤›n müceddeden hafr ile... / Hâlâ Babü’s-
rindeki Mimarî Eserler, ‹stanbul Üni. Ed. Fk. Tarih Der. Sa- saâde A¤as› naz›r-› vakf saâdetlu Mustafa / A¤a
y›: 13/86) (M. Kemal Özergin, Üsküdar-Bostanc›bafl› Gü- ve mütevellisi el-hac Seyyid Mehmed A¤a ve kâti-
zergâh› Kitâbeleri, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der Say›: bi el-hac / Mehmed Salih Efendi ve câbisi Musta-
13/117) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 35) (Sicill-i Osmânî, 2/38 fa Efendi ve Ser-bölük Ahmed A¤a marifetleriyle
Pertev Mehmed Efendi; 1/274 Ahmed A¤a; 4/275 Mehmed tecdid ve bu mahalle / Vaz’-› hacer k›l›nd›.
Efendi Uzun Haf›z) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/388) Sene 1180(1766-67)”
(fiarl Teskiye, Küçük Asya tarihi. Haz. Ali Suat, s. 134)
Kuyunun bilezi¤ine de flu kitâbe hak edilmifltir:
1105
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
K›sa h›rka, ya¤murluk anlam›na gelen ve Le- r›lm›flt›r. Dört basamakla inilen çeflmenin al-
bade de denilen bu sözcük, herhalde havas›n›n n›na ise flöyle yaz›lm›flt›r:
daima rüzgârl› olmas›ndan dolay› bir h›rka gi-
yilmesi icap etti¤i için bu mahalle isim olarak Sivasl› Yetimo¤lu
verilmifl olmal›d›r. Veya Libade ad›n› tafl›yan Ahmed Efendi
h›rkalar›n burada yap›lm›fl olabilece¤i akla ge- taraf›ndan ihya
lebilir. Rumeli göçmenleri de da¤ ete¤ine Li- edilmifltir.
bade demektedir. 1. 9. 1930
XIX. Yüzy›l sonlar›nda çok ra¤bet gören semt- Bu çeflme, 1989’da y›kt›r›lm›flt›r.
te devrin ileri gelenlerinin köflkleri vard›. Bun-
lar aras›nda ve Libade’nin “üstünde Halis Mol- Az ileride “Vak›f Sular Müdürlü¤ü Haminnine
la’n›n köflkü ve bu köflkün üst taraf›nda eski 6. yerli suyu menba koruma alan›” diye yaz›l› bir
Daire Belediye Müdürü Hakk› Bey’in köflkü ve levha daha olup önünde kitâbesiz yeni bir çefl-
yan›nda koru içinde Divan-› Muhasebat ikinci me vard›r. Arkas›nda, etraf› telle çevrilmifl ge-
reisi Tevfik Bey’in müteaddid dairelerden mü- nifl bir arazisi mevcuttur. Çeflme, Haminnine
teflekkil köflkü vard›... Libade yolu üzerinde Çeflmesi Soka¤› karfl›s›ndad›r. Buradaki sokak-
Seyid Ali Paflazâde Hamdi Pafla’n›n korusu lar son senelerde aç›lm›flt›r.
Memduh Pafla’n›n çiftli¤i vard›. Libade Su-
yu’nun yan›ndaki köflkte meflhur musikiflinas- Biraz afla¤›da ise Devlet Su ‹flleri I. Bölge Mü-
lardan Hac› Faik Bey oturuyordu.” dürlü¤ü binalar› ve büyük su deposu bulun-
maktad›r.
1298 (1881) y›l›na kadar süren esnaf teferrüc-
leri (gezintiler), ç›rak ç›karma, ve pefltemal Üsküdar’da, Toygar Hamza Camii mevcuttur.
ba¤lama merasimleri Büyük Çaml›ca ve Liba- ‹htimal camiin abdest suyu buradan getirtildi-
de Suyu bafl›nda yap›l›rd›. Bunlardan baflka bu- ¤i için Toygar Suyu ad› verilmifltir.
ralarda Orta Oyunu da oynan›rd›. “Zeyrek
Bekçisi denilen orta oyununun kolbafl›s› Hac› Libade Mesiresi:
Bekçi” ve ondan sonra meflhur Kavuklu
Hamdi buralarda temsiller vermifllerdi. Bu ünlü mesire, Bulgurlu Köyü ile Uzunçay›r
aras›nda ve Libade Suyu Çeflmesi’nin karfl›s›n-
Göz hekimi Esad Pafla (Ifl›k)’›n (1865-1943) da dad›r. Su ile mesire aras›nda Libade Caddesi
Libade mevkiinde bir çiftli¤i vard›. uzanmaktad›r.
Libade Caddesi Üzerinde Bulunan Mesireyi, caddeye dik olan bir yol ikiye ay›r›r.
Sular: Yolun iki taraf›nda ard›ç a¤açlar› vard›r. Niha-
yetinde de ‘Karga Deresi’ akmaktad›r. Kenar›n-
Toygar Çeflme: Libade Caddesi ile Bay›r So- daki sö¤ütlerden pek az› günümüze kadar gele-
ka¤›’n›n birleflti¤i yerde, soka¤›n sa¤ köflesinde bilmifltir. Buradaki bir yol hâlâ ‘Sö¤ütlü Çay›r’
olup 1989 senesinde, flimdiki Libade Bulvar› ad›n› tafl›maktad›r.
tanzim edilirken y›kt›r›lm›flt›r. Suyu, arkas›n-
daki setli arsadan gelmekte idi. Buraya konu- Mesireyi gölgeleyen a¤açlar›n büyük bir k›sm›
lan bir levhaya flunlar yaz›lm›flt›r: yok olmufltur. Basit krokide de görüldü¤ü gibi,
K›zlara¤as› Yakup A¤a, taraf›ndan yap›t›r›lan
“Vak›f Sular Müdürlü¤ü Toygar 2 nolu yerli suyu çeflmenin karfl›s›nda, yol afl›r› yerde bulunan
menba koruma alan›” 1180 (1766-67) tarihli kitâbe, Libade’de yeni
bir yolun aç›lmas› s›ras›nda k›r›larak bir bahçe-
Bay›r Soka¤›’n›n sol taraf›ndaki sette yerleflti- ye at›lm›flt›r. Kitâbeli kuyu bilezi¤inden eser
rilen ikinci bir levhada ise: kalmam›flt›r. Mesiredeki iki vak›f kuyusunun
etraf›nda dört ç›nar a¤ac› vard›r.
“Vak›f Sular Müdürlü¤ü Toygar 1 nolu yerli suyu
menba koruma alan›” diye yaz›l›d›r. 1089 (1678) tarihinde Yakup A¤a taraf›ndan
yapt›r›lan çeflme, 1 Eylül 1930’da “Sivasl› Ye-
Buradaki eski çeflme daha sonra yeniden yapt›- tim-O¤lu Ahmet Efendi taraf›ndan ihya edil-
1106
Üsküdar Çeflmeleri
mifltir.”
Mahbub A¤a
Çeflmesi
(Onar›lm›flt›r).
1107
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Ayr›ca, üç yüzünü çeviren bir hayvan sulama Çeflmenin üstü çat›s›z olup yeniden onar›lm›fl-
yala¤› vard›r. t›r. Büyük haznesi, fevkânî olan mektebin al-
t›ndad›r. Bir kanal ile çeflmeye ba¤lanm›flt›r.
Kitâbesi fludur: Kemerinin üzerinde iki sat›r halinde haz›rlan-
m›fl onalt› m›sral› bir kitâbesi vard›r. fiekilli,
fiehzade devletlû necâbetlû Abdülmecid Efendi sekiz çerçeve içine ikifler m›sra yaz›lm›fl olan
Hazretleri’nin / Bafla¤as› merhûm Mahbub A¤a kitâbenin baz› yerleri k›r›lm›flt›r. Okunabilen
hayrat›d›r. k›s›mlar› flunlard›r:
Arabî 1331 (1915)
Hazret-i Sultan-› Ekrem Valide
Nakkafltepe, Frenk Tepesi ad›ndan baflka, Hakk yoluna k›ld› bu âb-› revân
Münir Pafla Tepesi ad› ile de an›l›rd›. Karakol K›ld› icrâ bu sebîl-i hayri çün
ve çeflme, Milli E¤itim Bakanl›¤›’nca 1988 se- Ola ecri Selsebîl-i câvidân
nesi sonlar›nda tamire al›nm›fl ve 1990 A¤os- Kabbe’l-Allah zî-sevâb-› âhiret
tosunda tamamlanm›fl ve genifl bir saçak alt›na Habbezâ aynü’l-hayât-› râyigân
al›nan çeflme mükemmel bir hâle getirilmifltir. Her gören an› du’a-i hayr ider
Mahpeyker Kösem K›l kabûl sen yâ Mecîd yâ Müste’ân
Valide Sultan Kaynaklar: (Gezi Notu) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/67) Lüle-i çeflme-i devâ-i dil-teflne
Çeflmesi. (Erdem Yücel, Kuzguncuk, TTOK Belleteni, Kas›m/Aral›k Ak›dur kendüye görürse her vâneye
1975) ...........
........... andan iç bul tâze cân
Es-sebîl ey tâlib-i mâ-i’l-sebîl
Âfiyetler ola s›hha nûfl-› cân
Feyziyâ çün mazhar-› feyz oldu su
Menba’-› feyz oldu târîh ol zemân
1108
Üsküdar Çeflmeleri
MATBAH EM‹N‹
HACI HAL‹L EFEND‹ ÇEfiMES‹
1109
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1110
Üsküdar Çeflmeleri
HACI HAL‹L EFEND‹ ÇEfiMES‹ A¤a’n›n merhum pederi Haf›z Efendi / Ruhiyçün
1111
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
MATBAH EM‹N‹
HACI HAL‹L EFEND‹ ÇEfiMES‹
Çeflme, Çinili Mescit Soka¤› ile Köprülü Fad›l
Pafla Soka¤›’n›n birleflti¤i köflededir. Sol tara-
f›nda ve biraz ileride, köflede Murat Reis Camii
bulunmaktad›r.
1112
Üsküdar Çeflmeleri
1113
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
MENZ‹L ÇEfiMES‹
1114
Üsküdar Çeflmeleri
1115
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1116
Üsküdar Çeflmeleri
Eski kitâbenin yerine, Üçüncü Kad›n Çeflme- yap›lm›fl olup yüzü tamamen mermer kapl›d›r.
si’nin 1141 (1728) tarihli kitâbesi konmufltur. Ayna tafl› kabartma süslerle bezenmifltir. Ke-
Bu çeflme bahsine bak›n›z. meri, beyaz ve k›rm›z› mermerden yap›lm›flt›r.
Kemerinin üstünde ve kitâbenin alt›nda iki
Çeflme, yanyana iki ayna tafll› ve yalakl›d›r. yanda, devrinde çok moda olan iki rozet bu-
Düz ve sade ayna tafllar›n›n iki yan›nda büyük lunmaktad›r. Çeflme yüzünün iki yan›na ve kö-
maflrapal›klar bulunmaktad›r. Eyvan kemeri- flelere mermer kabartma sütuncuklar yap›lm›fl-
nin içine ve iki yan duvarlar›na birer nifl yap›l- t›r. Kemerinin üzerinde, alt› m›sral›, sülüs yaz›
m›flt›r. ile yaz›lm›fl güzel bir kitâbe ve onun üzerinde
de saçak görevi gören mermer, flekilli bir kor-
1967 tarihinde vak›flarca kiraya verilmifltir. nifl bulunmaktad›r.
1117
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Esma Sultan Çeflmesi bahsine bak›n›z. Kitâbe, fiair Rahmi Mustafa Efendi taraf›ndan
haz›rlanm›flt›r. Kendisi için, fiehzade Seyfed-
Yüzü tamamen kesme tafltan yap›lm›fl olup bü- din Çeflmesi bahsine bak›n›z.
yük haznesi tu¤la hat›ll›d›r. Üzerine ahflap,
ç›kmal› bir ev oturtulmufltur. Klâsik üslûptaki Çeflme, fiehzade Bayezid’in annesi Mihriflah
bu çeflmenin kemeri üzerinde, alt› sat›r halin- Kad›n taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Mihriflah Ka-
de haz›rlanm›fl oniki m›sral› flu kitâbe bulun- d›n, Sultan III. Ahmet’in (1703-1730) kad›n-
maktad›r: lar›ndan olup 1710’da fiehzade Süleyman’›,
1717’de fiehzade Mustafa’y›, 1718’de fiehzade
Melce-i flâhân Sultan Ahmed âlî-cenâb Bayezid’i ve 1728’de de fiehzade Seyfeddin’i
Mihriflah Kad›n Kim odur sermâye-i fahr-i selâtîn-i cihân dünyaya getirmifl ve 1145 (1732)’de vefat et-
Çeflmesi’nin kitabesi. ‹tdi ol flâhenflâh-› deryâ-nevâl ü hayr-hâh mifltir. Kabri, ‹stanbul’da Yeni Cami hazîresin-
Âb-yâr-› inâyetle atafl› kâmrân dedir. Mahmut Pafla’ya ç›kan yan yol pencere-
si önünde ve I. Abdülhamit’in annesi olup ay-
n› tarihte vefat eden Rabia fiermi Valide Sul-
tan’›n yan›ndad›r. Her iki kabir de devrinin en
nefis eserleridir. As›l ismi Mihriflah Emine Ka-
d›n olup flâhidesindeki kitâbesi fludur:
1118
Üsküdar Çeflmeleri
1119
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Oldu flâd-âb-› rûh-› Hibetullah Sultan ¤undan yukar›da ad› yaz›lan su getirilmifltir.
1206 Çeflme kitâbesinin yazar› fiair Vehbî için di¤er
çeflmesi bahsine bak›n›z.
Çeflme, 1206 (1791-92)’de, Mihriflah Valide
Sultan taraf›ndan k›z› Hibetullah Sultan’›n ru- Hibetullah Sultan’›n kendisinden 32 yafl bü-
hu için ölümünden 30 sene sonra yapt›r›lm›fl- yük niflanl›s› Hamza Pafla 1769’da Gelibolu’da,
t›r. Hibetullah Sultan, III. Mustafa’n›n k›z› o¤lu Ahmet Celâleddin Bey ise 1218 (1803)’te
olup 15 Recep 1172 (14 Mart 1759)’da dünya- ‹stanbul’da vefat etmifl ve Haydarpafla Mezarl›-
ya gelmifl ve 8 Zilhicce 1175 (30 Haziran ¤›’nda gömülmüfltür.
1762)’de ve iki yafl›nda bulundu¤u halde vefat
etmifltir. Bir yafl›n›n içinde Hamza Pafla ile ni- Çok hay›r sever bir insan olan Mihriflah Vali-
flanland›¤› söylenir. de Sultan, bu eserlerinden baflka Ka¤›thane
Köyü Camii karfl›s›ndaki Silâhdar Yusuf Pafla
fiemdânîzâde Tarihi’nde “14 Mart gecesi dünyâ- ve Ortaköy Hamam› karfl›s›nda cadde üzerin-
ya gelen k›za Hibetullah ismi verilip, gece bü- deki Tekeli Mustafa A¤a çeflmelerini de tamir
yük davullar çal›n›p, devlet ricâline müjdeciler ettirmifltir. Hal›c›o¤lu’nda Abdüsselâm Camii
var›p, sabah toplar at›l›p münadîler nidâ etti. Mezarl›¤› önündeki, Hal›c›o¤lu-Hasköy yolu
Çünkü do¤umun müddeti yaklaflt›kta büyük üzerindeki, Hal›c›o¤lu K›fllas› duvar›ndaki, Be-
camilerde do¤um için dua edilmesi istenmifl fliktafl’ta K›l›ç Ali Pafla Mahallesi’nde Sinan
olunmas› halk›n malûmu olup, 40 günden beri Pafla Mescidi Soka¤›’ndaki, F›nd›kl›’da Molla
esnâf dükkânlar› ve ricâl-haneleri kap›lar› süs- Bay›r› Soka¤› üzerindeki, Kas›mpafla’da Hac›
leme¤e haz›rlanm›fl idi, cümlesi tezyin edildi. Ahmet Camii civar›ndaki, Bo¤aziçi Yeni-
40 seneden beri dünyaya padiflah nesli geldi¤i köy’de Molla Çelebi Camii duvar›ndaki, Ka-
olmad›¤›ndan ziyade ibadullah sevinmifl olup, s›mpafla’da Bahriye Caddesi’nde Tahtakad›
sevinçlerini belli ettikleri için 7 gün 7 gece Camii önündeki çeflmeleri ve 1211 (1796)’da
flehrâyin olundu.” demektedir. Mihriflah Sul- da Ka¤›thane Deresi’nin bir kolu olan Ac›elma
tan, Sultan III. Mustafa’n›n kad›n› ve Sultan Deresi’nin katmalar›ndan Arabac› Mand›ras›
III. Selim’in annesi olup o¤lunun padiflah ol- Deresi üzerine ‘Valide Bendi’ ismiyle an›lan
mas›ndan sonra ‘Mehd-i ulya-i Saltanat-› seniy- meflhur bendi ve namazgâh› yapt›rm›flt›r.
ye’ (Valide Sultan) olmufltur. 22 Recep 1220
(16 Ekim 1805)’te vefat ederek Eyüp’te, Bosta- Merhum ‹brahim Tan›fl›k Bey, Mihriflah Sul-
niskelesi’ndeki muhteflem türbesine gömüldü. tan’›n bu çeflmesine yanl›fll›kla Hibetullah Va-
lide Sultan Çeflmesi ad›n› vermifltir.
Mihriflah Valide Sultan’›n bu çeflmeden baflka
yine Üsküdar’da Kap›a¤as› Mevkii’nde, Emi- K›l›ç Ali Pafla Mahallesi’ndeki çeflme bugün
nönü ile Bal›kpazar› aras›nda bugün mevcut mevcut de¤ildir. Dört sat›r halinde haz›rlanan
olmayan ve Çaflnigir Zeynep Usta ruhu için H. 1212 tarihli kitâbesi Eski Konak Soka¤› kar-
yapt›rd›¤› 1796 tarihli çeflmesi, Befliktafl’ta fl›s›nda, Sinan Pafla Mescidi Soka¤› üzerindeki
Yahya Efendi Camii’ndeki 1806 tarihli sebili, bir apartman›n duvar› üzerine yerlefltirilmifltir.
o¤lu Selim için Bostaniskelesi’nde 1795’te
yapt›rd›¤› sebîli ve ayr›ca türbesi civar›nda Kaynaklar: (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 9/120-122) (Sicill-
medrese ve kütüphanesi ve türbesinin ön yü- i Osmânî, 1/83 Mihriflah Sultan; 1/87 Hibetullah Sultan;
zünde 1801 tarihli iki çeflmeci¤i vard›r. Hal›c›- 2/254 Hamza Pafla) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim
o¤lu’ndaki Kumbarahane Camii ile Küçüksu Kimdi? I/187) (M. Aktepe, fiem’danizâde Tarihi, ‹ndeks,
Kasr› yan›ndaki emsâlsiz meydan çeflmesini de Hibetullah ve Hamza Pafla md.) (N. Nirven, ‹stanbul Sula-
yine kendisi yapt›rm›flt›r. r›, s. 225) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 1/194-220-222
ve 2/26, 151, 153, 157, 159, 163, 168, 170, 394 368,
Mihriflah Valide Sultan veya Sultan Selim Su- 394, 402) (fi. Rado, Sarayda Bir Ölü, Hayat Tarih Mec.
yu ad› ile an›lan ve 1805’te Çaml›ca’dan getir- 1973, Say›: 7, s. 4) (Akif Mehmed Efendi, Tarih-i Cülus-i
tilen su, Üsküdar’daki bu iki çeflmeden ak›t›l- Sultan Mustafa, Es’ad Efendi Kütüp. nr.2108) (Mir’at-i ‹s-
m›flt›. Daha evvel, Sultan III. Mustafa’n›n A- tanbul, s. 76) (A. Giz, Üç Yafl›nda Evlenen Sultanlar, Ta-
yazma Camii için l760’ta getirtti¤i su da baz› rih Dünyas›, 1950 1/105-107) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n
çeflmelerden ak›t›lm›flt›. Fakat Selimiye K›fllas› Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 99-113-100) (H. fiehsuvaro¤lu,
ve Camii için daha fazla suya ihtiyaç duyuldu- As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 168) (Gezi Notu) (‹stanbul Be-
1120
Üsküdar Çeflmeleri
Mihriflah Valide
Sultan Çeflmesi
kitabesi.
lediyesi, Taksim Suyu Tesisleri, 1957, s. 21-22) (Konyal›, Cenâb-› Valide Sultan hayr-› âsâr-› zîflân kim
Küçüksu Çeflmesi, Tarih Hazinesi, 1951, Say›: 5, s. 211) R›zâ-yi cû-y› Hudâ müsta¤rak-› ihsân›d›r ekvân
‹nâyet-i menba’› Sultan Selim’e mehd-i ulyâd›r
Aceb mi cûy-bâr-› lutfi olsa böyle bî-pâyân
Füyûzât-› himemdir muktezâ-y› meflreb-i sâfî
M‹HR‹fiAH VAL‹DE SULTAN Hulûs ile ider icrâ-y› flükr-i ni’met-i Yezdan
ÇEfiMES‹ Sebîl-i Hak’da ez-cümle idüb bu çeflmeyi bünyâd
Zülâl-i cûdi k›ld› teflnegân-› himmeti reyyân
1121
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
O hûr ›yne hem-dem duhter-i pâkîzesi zîrâ Marafliyyü’l-asl Sünbülzâde kim k›lm›fld› Hakk
Henüz ma’sûm iken itmifldi azm-i ravzâ-i r›dvân Zât›n› bezm-i mihende ziynet eflk ü fer-dilin
Revân itdi ana flîr ü fleker-vefl iflte âb-› sâf fii’r-ü inflâs› müsellem Farisî-dân idi kim
Ki cûfl-i flefkatiyle rûh-› pâkin eyliye flâdân Oldu ‹ran elçisi tutdu târîh-i hâcegân
Suyun âb-› hayât-âsâ için ol çeflme-i feyzin Avdet itdikte yine ric’at k›lub kazal›¤a
Olur böyle du’â-y› hayr› icrâ eyleyüb flükrân Oldu ser-levha-i Yemin sadr-› Rum’a bâ’d-ezîn
O Cennetde safâs›nda bu devletde ola bâkî Alt› sitte zabt idüb te’bîdde k›ld› karâr
Hudâ Sultan Selim’e eyliye hem ömr-i H›z›r ihsan Befl sene sahib-i firâfl oldu o pîr-i na-tüvân
‹ki tarih yazd›m Vehbi’yâ bir beyt-i dil-cûde Gamkâr idi Sürûrî ana her târîhde
Safâ ile akar su gibi ezber itme¤e flâyân Cennet olsun ruhuna Vehbî Efendi’nin mekân
Revând›r Fat›ma Sultan rûhuna o âb-› sâf 15 Ra. 1224 (30 Nisan 1809)
1206
Bu ayn› itdi cârî bahr-i cûd Valide Sultân Mihriflah Sultan çeflmelerinin kitâbeleri diva-
1206 n›nda yaz›l› de¤ildir.
Kitâbenin iki yan›na dört köfle mermer sütun- Çeflme, 1206 (1791-92) tarihinde, Sultan III.
lar konulmufltur. Çeflmenin iki yan köflesi 45 Selim’in annesi Mihriflah Valide Sultan tara-
derece k›r›larak buralara dinlenmek için nifller f›ndan, k›z› Fatma Sultan’›n ruhu için ölümün-
yap›lm›flt›r. den 19 sene sonra yapt›r›lm›flt›r. Fatma Sultan,
2 Ramazan 1183 (30 Aral›k 1769)’da do¤mufl
Kitâbe yazar› Sünbülzâde Vehbi Marafll›’d›r. ve 23 Safer 1186 (26 May›s 1772) tarihinde ve
Sekiz padiflah devrini idrak etmifl flöhretli bir 1,5 yafl›nda oldu¤u halde vefat etmifltir. Kabri,
Türk flairidir. Evvelâ kad› olmufl sonra hâce- Lâleli Camii yan›ndaki babas› III. Mustafa’n›n
gânl›k rütbesi verilmifl ve 1775’te de, Sultan I. türbesindedir.
Abdülhamit taraf›ndan ‹ran’a, Ba¤dat Valisi
Ömer Pafla’dan flikâyet ile Basra’y› muhasara Mihriflah Valide Sultan için di¤er çeflmesi
alt›nda tutan Kerim Han nezdine anlaflmazl›¤› bahsine bak›n›z.
görüflmek üzere gönderilmifltir. Vehbi, Ömer
Pafla’y› Kerim Han’›n flikâyet etti¤i hadiselerin Mihriflah Sultan, k›z› Fatma Sultan’›n ruhu
müsebbibi olmakla, Ömer Pafla da onu Kerim için 1212 (1797)’de F›nd›kl›’da Molla Bay›r›
Han ile dostluk u¤runa devletin menfaatlerini Soka¤›’nda som mermerden bir çeflme daha
feda etmekle suçlad›. I. Abdülhamit, Ömer Pa- yapt›rm›flt›r.
fla’n›n bu suçlamas› üzerine Vehbi’nin idam›n›
emretmiflti. Bir posta tatar› k›yafetinde Ba¤- Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 115-116) (Sicill-i Osmâ-
dat’dan kaçarak Üsküdar’da bir dostunun nî, 1/61-83) (N. S. Banarl›, Türk Edebiyat› Tarihi, s. 781)
evinde gizlenen Vehbi, hamilerinin telkiniyle (‹slâm Ans. 11/238) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri,
yazd›¤› ‘Tanname’ adl› kasidesi ile af edildi. 2/356) (B. Atalay, Marafl Tarihi, s. 143) (Cevdet Tarihi,
Ömer Pafla’n›n haber verdi¤i iflret ve zina gibi Üçdal Nefl. 2/73 ve 9/120-122) (F. R. Unat, Osmanl› Se-
uygunsuz halleri ortaya ç›kan flair, itibar ve firleri ve Sefaretnameleri, s. 134-135-136) (‹. Tan›fl›k, ‹s-
mevkiini kaybetmifl fakat Sadrazam Halil Ha- tanbul Çeflmeleri, 2/159-386)
mit Pafla zaman›nda tekrar kad›l›k görevine ge-
tirilmiflti. Nihayet, 14 R. evvel 1224 (29 Nisan
1809)’da vefat etti. Kabri Edirnekap› Mezarl›-
¤›’nda S›rt Tekke mevkiinde idi. 1974 tarihin- M‹R-ALEM ÇEfiMES‹
de, Haliç Köprüsü çevre yolunun yap›m› s›ra-
s›nda, yeralt› geçidinin hafriyat› esnas›nda
toprak alt›ndan ç›kar›lan kabir tafl›, Edirneka-
p› fiehitli¤i Küçük Camii’nin yan›na nakledil-
Ç eflme, Beylerbeyi Saray› arkas›nda ve F›s-
t›kl› Mescit Soka¤› üzerinde ve bu soka¤›n
fiehbaz Yi¤it Soka¤› ile birleflti¤i yerde ve mey-
mifltir. danda idi. Eskiden bu mevki F›st›kl› Mesiresi
diye ünlü idi.
Arkadan buradaki hazîreye bak›ld›¤›nda 4. s›-
rada ve sa¤dan 4. kabirdir. Onbefl dilimli sik- Y›¤ma moloz tafl›ndan yap›lm›fl olan çeflmenin
kesinin alt›ndaki kitâbe fludur: arkas›nda büyük bir haznesi vard›. Ayna tafl›
üzerinde dört m›sral› flu kitâbe bulunuyordu:
1122
Üsküdar Çeflmeleri
1123
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Arka yüzündeki yaz› ise fludur: da¤›’nda, emekli olarak oturmakta iken vefat
etti. Cesur ve dirayetli bir zat idi. Vak’anüvis
Cedd-i a’lâs› Feth-i Celil-i / Kostantiniyye Müca- Ahmet Vâs›f Efendi onu flöyle övmüfltür:
hidîninden / olub doksanüç / evlâda nailiyetle iflti-
har / iden ‹skeceli Mir-Alem / Topuzluzâde el-hac “Ali Pafla sad›k, gayretkefl, fevkalâde sehavetli,
Mustafa / A¤a’n›n ruhuna Fatiha. dindar ve flecaat sahibi bir insand›.”
Hadîka yazar›, eserinin 70. sayfas›nda Timurtafl fiâhidesi Tekirda¤ Hükümet Kona¤› civar›nda,
Mescidi ad›yla bir mescit kaydetmifltir. Vak›f Halkevi arkas›ndaki Musalla Mezarl›¤›’nda
tahrir defterinde ise 872 Muharrem evâili iken sonradan Tekirda¤ Müzesi bahçesine
(1467 Temmuz bafllar›) tarihli vakfiye sureti nakledilmifltir. Kitabesi fludur:
yaz›l›d›r. Ayn› kitab›n 94. sayfas›nda ise Hac›
Timur Mescidi ismiyle bir mescit daha zikret- Hazret-i Tevfik Ali Pafla vezir-i azam idi
mifltir. Her ikisinin de bânileri Fatih ile ‹stan- Ald› mührü itdi teslim yine ol ünvanla
bul kuflatmas›nda bulunmufllard›r. Bunlar›n Gitdi hayfâ bir keremkâr-i vezir-i muhterem
ikisinin de Topuzlu Timur A¤a taraf›ndan yap- Matem itdi cümle ihvan bir olup figanla
t›r›ld›¤› san›lmaktad›r. Mabetlerden biri Emi- Dehre misli gelmemifldi her iflinde müstakîm
nönü civar›nda ve Kantarc›lar Caddesi üzerin- Do¤ru geldi do¤ru gitdi bildi çün iz’anla
de, di¤eri ise, fiehremini Çukurbostan›’n›n he- Hizmet-i flâhide oldu nice y›llar âk›bet
men güneyinde ve eski ad› Hac› Timur Soka- Oldu teslim rahmetullah-i aleyh Rahman’la
¤›, yeni ad› Emrullah Efendi Soka¤› olan yolun Binde bir düfldü Eminâ böyle tarih-i nazif
üzerinde idi. 1918’de Sultan Selim yang›n›nda Gitdi Adn’e ol Ali Pafla göçüb imanla
yanm›flt›r. El-Fatiha
Sene 1187 (1773)
Kaynaklar: (E. H. Ayverdi, ‹stanbul Mahalleleri, s. 23)
(E. H. Ayverdi, Fatih Devri III, s. 415-416) (Barkan-Ay- Kaynaklar: (Gezi Notu) (Ahmet Cavid, Hadikatü’l-Vüze-
verdi, ‹stanbul Vak›flar› Tahrir Defteri, s. 100) (Hadîka, ra Zeyli, ‹stanbul 1271, s. 19) (Atâ Tarihi, ‹stanbul 1292,
I/70-94) (M. Cezar, Osmanl› Devleti’nde ‹stanbul Yang›nla- 2/67, 166) (‹. H. Uzunçarfl›l›, Osmanl› Tarihi, Ankara
r›, Türk Sanat T. Araflt›rmalar›, I./379) (R. Ziyao¤lu, ‹stan- 1959, 4/2, s. 409-411) (Hammer, Osmanl› Tarihi, Üçdal
bul Kad›lar›, fiehreminleri, s. 198) (Sicill-i Osmânî, 4/469 Nefl. 16/162) (Münir Aktepe, Moldovanc› Ali Pafla ve Me-
Mustafa A¤a Topuzlu) (M. Larus, 12/228) (O. N. Ergin, zar Kitabesi, Tarih Ens. Der., Say›: 12, Sene1981-82, s.
‹stanbul fiehreminleri, 1927) (Operatör Cemil Pafla Hat›ra- 405) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 183) (Sicill-i Osma-
lar›, Canl› Tarihler VIII, s. 23 vd.) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul nî, 3/544-545) (Daniflmend, Kronoloji, 4/484) (Ayvansara-
Çeflmeleri, 2/420) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 130) (Gezi Notu) yî, Vefeyât, Haz. F. Derin - V. Çabuk, ‹stanbul 1978, s.
(Konyal›, Üsküdar Tarihi, II/26) 101) (Hikmet Çevik, Tekirda¤ Tarihi Araflt›rmalar›, ‹stan-
bul 1949, s. 183-184, 246)
1124
Üsküdar Çeflmeleri
1125
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Meflhur âlim Müstakimzâde Süleyman Efendi Hudâyâ eyle rahmet cürmünü afv ile ihyâ k›l
de flu tarihi düflürmüfltür: Gör mekân› cenab-› gerd sanad›r has›l-› maksud
Düflüb lafza heman fevtin nümayan itdi tarihi
Oldu câri lüleden m›sra’-› tarih kim Memat› bel telvin elli dörtde Mustafa Mes’ud
‹ç bu sudan ruh-› pâk-i Mustafa’ya Fatiha El-Fatiha
1148
Hamzavî ayak tafl›ndaki kitâbe fludur:
Mustafa Efendi, 1154 (1742) tarihinde vefat
etmifltir. fiâhidesi, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda Üsküdar’da vaki merhume / Atik Valide Sultan
9. Ada’dad›r. Musahipzâde Celâl Soka¤› ile kâtibi / Mes’udzâde merhum / Mustafa Efendi ru-
Tunusba¤› Caddesi’nin birleflti¤i köfleden, Ka- huna / r›zaen lillâhi teâlâ / el-Fatiha. 22 Za. 1154
racaahmet Türbesi’ne do¤ru, 100 ad›m ilerle- (Ocak 1742)
dikten sonra, mezarl›k duvar›ndan, mezarl›k
içine do¤ru 75 ad›m dikine yürürsek evvelâ, Eflinin ve çocuklar›n›n kabirleri de buradad›r.
etraf› demir parmakl›k ile çevrili Arif Pafla Ha- Karacaahmet Mezarl›¤› 9. Ada bahsine bak›-
zîresi’ne ve sonra da Mustafa Efendi sofas›na n›z.
geliriz.
Mustafa Efendi’nin babas› Mes’ud Efendi iyilik
Mustafa Mes’ud Efendi’nin kafesî destarl› bafl sever bir kimse olup Nurbânu Valide Sultan
tafl›ndaki kitâbesi fludur: vakf›n›n kâtibi idi. Uzun müddet bu vazifeyi
ifa ettikten sonra 1123 (1713) tarihinde vefat
fiefi’i Ahmed Muhtar olub himmet-i kâniyle muanven etti. Kabri, buradaki sofadad›r. Kendisinden
Çeflme sahibi Cemaliyle müflerref eyliye hem flahid-i maksud sonra ayn› göreve o¤lu Mustafa Efendi getiril-
Mes’udzâde Mustafa Ziyade tekazat hazrete varmak müflkil tehi mifltir. Mustafa Efendi ile efli Fatma Han›m’›n
Efendi’nin bafl ve Hudâ’ya olmay› flayeste oldu mürg-i can mevcud o¤lu Seyyid Ahmed Efendi de uzun müddet
ayak flâhideleri. Hitab-› “‹rc›î” inkiyad› eyleyüb sür’at Valide Sultan vakf› kâtipli¤inde bulundu. Ve-
Çeküb el bu fenadan kasr-› bâkîsin k›lub meflhud fat›, 1204 (1789) tarihinde olup flâhidesi bura-
dad›r.
1126
Üsküdar Çeflmeleri
1127
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1128
Üsküdar Çeflmeleri
bartmas› yap›lm›flt›r. Bunun üzerinde ve bir sa- ¤›’na 100 m. mesafede, ‹bni Sina Caddesi ile
t›r halinde flu kitâbe bulunmaktad›r: Kâtip Salih Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde idi.
Çeflme, bir Çoban Çeflmesi fleklinde olup suyu
Çanakkale’de flehid olan Mülâz›m-› evvel Hakk› daima akmaktad›r.
Efendi hayrat›d›r. 1331 (1915) 16 Eylül.
Seyyid Ahmet Deresi, Mütevelli Çeflme Soka-
Kitâbenin üzerinde bir madalyon içinde ay-y›l- ¤›’n›n az ilerisinde, Veysi Pafla Soka¤› ile Koflu-
d›z vard›r. yolu aras›ndaki vadiden kaynaklanarak akma-
¤a bafllar ve Veysi Pafla Köflkü’nün üzerinde
Her iki çeflmede biribirinin ayn› olup önlerin- bulundu¤u s›rt›n bat› yamaçlar›ndan do¤an di-
de küçük yalaklar bulunmaktad›r. ¤er bir p›nar›n suyunu da ald›ktan sonra Koru-
luk Mesiresi’nden geçerek ‹ranl›lar Camii
Çeflmenin y›¤ma tafltan yap›lan kubbeli küçük önünden akarak gelen esas kol ile birleflirdi.
haznesi arkada ve avlu içindedir.
Koruluk Mesiresi, Anadolu Yakas›’n›n en gü-
Çeflme Çanakkale’de flehid olan Hakk› Bey’in zel bir köflesi oldu¤undan her zaman çok ra¤bet
ruhu için yapt›r›lm›flt›r. görürdü. Tamamen salk›m sö¤ütlerle bezenmifl
olan vadinin çok nefis bir görünümü vard›. Ne
Hakk› Efendi’nin kabri, çeflme arkas›ndaki ha- yaz›k ki, bu güzel salk›m sö¤ütlerden pek az›
zîrededir. Kitâbesi fludur: bugün mevcuttur.
1129
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Kesme tafltan yap›lm›fl olan ve fazla yüksek ol- Yol afl›r› karfl›s›nda Eski Hamam ve onun ya-
mayan bu çoban çeflmesinin küçük ayna tafl› n›nda 1141 (1728-29) tarihli ‹brahim Pafla
üzerinde üç sat›r halinde yaz›lm›fl, alt› m›sral› Çeflmesi bulunmaktad›r.
flu kitâbe bulunmaktad›r:
Tamamen kesme tafltan yap›lm›fl olan bu klâ-
Atik Valide Sultan Çeflmesi’dir bu sik ve sade çeflmenin ayna tafl› ve kemeri üze-
Mürur-› ezmine k›lm›fld› gerçi kim ifnâ rindeki kitâbesi yok olmufltur. Yerleri bofltur.
Cenab-› Valide-i fiah-› dehr Mahmud Han Çat›s›n›n üzerinde, yan taraf›ndaki ahflap bü-
Yeniden eyledi tamir ile suyun icrâ yük bir evin bahçesi bulunmaktad›r. Çeflme,
Muvaffak eyledi ihyâs›na an› çün-kim yüksek olan bu bahçenin seti alt›na yap›lm›fl-
‹ki cihanda azîz ide Hazret-i Mevlâ t›r. ‹lk nazarda bir namazgâh çeflmesini and›r-
Sene 1224 maktad›r. Bak›c› Soka¤›’na do¤ru olan büyük
haznesi kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yap›l-
Kitâbenin alt›ndaki tarih rakam› k›r›lm›flt›r. m›flt›r.
Yaln›z, sene yaz›s› okunmaktad›r.
Çeflmenin 1086 (1675-76) tarihinde, Nâli
Atik Valide için bu isimle bilinen camii bah- Mehmet Efendi taraf›ndan tamir edilmifl oldu-
sine bak›n›z. ¤unu, Ayvansarayl› Hüseyin Efendi’nin Mec-
mua-y› Tevarih adl› eserinden ö¤reniyoruz. Ki-
‹kinci bâni, Nakflidil Valide Sultan, I. Abdül- tâbesi fludur:
hamit’in kad›nlar›ndan olup 1817 tarihinde
vefat etmifltir. Kabri, Fatih Camii civar›ndaki Kasr-› Cennet menzilet Nâli Efendi kim Hudâ
muhteflem türbesindedir. Eylemifldi an› âlemde pesendîde-s›fat
Nâli Mehmet Efendi Hakk Muvaffak eyleyüb bu çeflmenin tamirini
Çeflmesi’nin Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/404-406) Bu mahalde idicek ikdam ile reflk-i F›rat
onar›mdan sonraki (Sicill-i Osmânî, 1/85) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Bir haz›r dem geldi ey Abdi didi tarih içün
hali. Kim Kimdi, 1/237) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve Çeflme-i Nâli Efendi’ye gel iç âb-› hayat
K›zlar›, s. 107-108-40-41-43-44) (Hadîka 1/616 ve 2/183) 1086
1130
Üsküdar Çeflmeleri
Halil A¤a, 1122 (1710)’da vefat ederek, ‹ran- Nâli Mehmet Efendi
l›lar Camii karfl›s›ndan fiehidlik Namazgâh›’na Çeflmesi’nin
giden yolda ve kabristan aras›ndaki dere gibi onar›mdan önceki
gayr› muntazam yolun sonunda büyük ve etra- harap hali.
f› duvar ile çevrili bir aile sofas›nda gömülü-
“Konyal›’d›r. Osman o¤ludur. Müderris, Medi- dür. Buraya, Halil A¤a’dan baflka, ‹brahim Pa-
ne, Kudüs ve Selânik monlas› oldu. 1086’da fla’n›n 1085 (1674)’te vefat eden babas› ‹zdin
vefat etti. Arif, flair, dervifl, Farisî-han idi. Heft Voyvodas› nam› ile meflhur Sipahi Ali A¤a,
Âyet-i Kerîme’si (yedi âyet), Türkçe tefsir ile 1114 (1702-3)’te vefat eden annesi Fatma Ha-
ma’nas›na birer hikâye ve bir münâcât yap›p, tun, ‹brahim o¤lu Genç Mehmet Pafla’n›n an-
Miftah-› heft-gane (yedi türlü anahtar) ismini nesi olup 1124 (1712)’de vefat eden Hanife
verdi. Tuhfetü’l-emsal’i (hediyelik hikâyeler) Hatun, Niflanc› Ali Pafla’n›n o¤lu olup 10 fia-
ve divan fliiri vard›r. ban 1200 (8 Haziran 1786)’da vefat eden Ha-
lil Beyefendi, Kaptan-› Derya Kaymak Musta-
Ayvansarayî Hüseyin Efendi’ye göre, “Selânik fa Pafla’n›n kardefli olup 23 Ramazan 1175 (17
kad›s› iken vefat ve mahkeme civar›nda Sey- Nisan 1762)’de vefat eden ‹smail Beyefendi,
fullah Efendi Camii’nde medfundur. Sene 1119 (1707)’da vefat eden Nevflehirli ‹brahim
1086 cumade’l-ulâ (Temmuz-A¤ustos 1675). Pafla’n›n o¤lu Ali Bey, yine 1119’da vefat eden
⁄umum (kederler) lafz› tarihdir.” ‹brahim Pafla’n›n ikinci o¤lu Mustafa Bey, 21
fievval 1181 (10 Mart 1768)’de vefat eden ule-
Cami ve hazîresi bugün mevcut de¤ildir. ma ve müderris Nevflehirli el-hac Ali Efendi,
Ali Efendi’nin o¤lu müderris Mehmet Said
Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 58-164) Efendi 15 fievval 1199 (21 A¤ustos 1785) ta-
(M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/26) (Türk Dili ve Ed. rihinde vefat ederek gömülmüfllerdir. Fakat bir
Ans. I/10) (Sicill-i Osmânî, 4/182) (Mehmed Tahir, Os- k›sm›n›n flâhideleri bugün mevcut de¤ildir.
manl› Müellifleri, 2/261) Nevflehirli ‹brahim
Ali Pafla, Patrona Halil ‹syan›’ndan sonra Pafla Çeflmesi ve aile
Gence Kalesi muhaf›zl›¤›na atanm›flt›. Bu s›ra- sofas› krokisi.
da ‹ran Hükümdar› Nadir fiah, Gence’yi mu-
NEVfiEH‹RL‹ ‹BRAH‹M PAfiA
ÇEfiMES‹
1131
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
hasara etmifl ve kaleyi koruyamayan Genç Ali mam bulunmaktad›r. Do¤anc›lar Caddesi ile
Pafla da, buray› boflaltmak zorunda kalm›flt›. Kavakl› ‹skele Soka¤› aras›ndaki bu büyük haz-
K›sa bir zaman sonra Ali Pafla, ‹ran ile sulh neli çeflmenin yüzü mermer kapl›d›r. Yüzün iki
müzakereleri için, elçi tayin olunmufl ve ‹stan- taraf› kesme taflt›r. Ahflap çat›l›d›r. Dilimli ke-
bul’da yap›lan konuflmalardan sonra, Genç Ali merinin iki yan›nda iki rozet ve bunlar›n üze-
Pafla, ‹ran heyetine, Üsküdar’daki muhteflem rinde ise sekiz sat›r halinde, onalt› m›sral› flu
kona¤›nda bir ziyafet vermiflti. kitâbe bulunmaktad›r:
Fethu’l-‹slâm kalesini iyi müdafaa edemeyen ‹- Vezîr-i-a’zam ü Dâmâd ‹brahim Pafla kim
vaz Pafla yerine Serasker olan Ali Pafla da kale- Kef-i cûd› an›n bahflendeterdir kân ü deryâdan
yi Ruslar’a b›rakmak zorunda kalm›flt›. Bu elim Vekil-i saltanat gayretkefl-i nâmûs-› devletdir
olay üzerine, 1154 (1741-42) tarihinde Edirne An› dûr itmeye Hakk sâye-i sultân-› vâlâdan
Saray›’na ça¤r›lan Ali Pafla idam edilmiflti. O sadr-› ekremin hayrâta mecbûl old›¤›ndand›r
“Ser-i maktuu Bab-› Hümâyun’a vaz olunup Ki olur her emrde tevfîke masdar savb-i Mevlâ’dan
Ba’dehu Dedeler (Üsküdar Miskinler Tekkesi) Murâd itdiki ehl-i Üsküdar’› eyleye irvâ
kurbünde defn olunmufltur.” Du’âya mazhar ola haflre dek a’lâ vü ednâdan
Hudâ Sultan-› devrân› hatâlardan emîn itsün
‹brahim Pafla Ailesi Sofas›, bugün pek harap Cihân âsûdedir devrinde mekr ü keyd-i a’dâdan
ve periflan durumdad›r. Seyyid Ahmet Dere- Vezîr-i a’zam› da sadr-› devletde olub bercâ
si’nin bir kolu kenar›na yap›lm›fl olan bu Du’â ald›rsun ol flâh-› cihâna pîr ü bernâdan
38x30 ad›m ebad›ndaki hazîrenin etraf›n› çe- Bu zîba çeflmeyi bir mevkiinde eyledi bünyâd
viren alçak duvarlar 1977 senesinde mezarc›lar Ki seyr olmaz nuzzâra tarh-› mergûbun temâflâdan
taraf›ndan sökülmüfltür. Burada mevcut olan Ak›nca lülesinden âb Es’âd didi tarihin
17 sofadan sadece iki tanesi kalm›flt›r. Oysa bu ‹çin su çeflme-i Dâmâd ‹brahim Pafla’dan
tarih yadigârlar›n›n korunmas› icab ederdi. 1141 (1728-29)
Nuhkuyusu Caddesi’ne aç›lan Harmanl›k Ka- Kitâbeyi haz›rlayan fiair Es’ad Efendi, Yanyal›
p›s›’ndan girdikten sonra oldukça ileride, Na- olup müderris ve Galata Mollas› olmufl, dinî ve
mazgâh Meydan›’na gelinir. Sol taraftaki iki müsbet ilimlerde sivrilmifl bir Osmanl› müelli-
yoldan sa¤dakine saparak 100 ad›m gider ve fidir. Galata mollal›¤›ndan sonra o tarihlerde
diklemesine 76 ad›m yürürsek sofaya var›r›z. yeni kurulan Dârü’t-T›baati’l-Âmire musah-
hihli¤ine (düzeltmenlik) tayin edilmifltir. Bu
Nevflehirli Damat ‹brahim Pafla Aile Sofas› ilk Türk matbaas›nda vefat›na kadar çal›flan
bahsine bak›n›z. Es’ad Efendi, Patrona Halil ‹syan›’nda Sadra-
zam ‹brahim Pafla’n›n vahflice parçalanmas›n-
Ayvansarayl›’n›n belirtti¤i namazgâhtan eser dan duydu¤u üzüntü ile 1143 (1730)’da vefat
kalmam›flt›r. Tonoz çat›l› çeflmenin, arka ve etti. Kabri, Edirnekap› haricinde, Emir Buharî
sa¤ cephesinin bir k›sm› y›k›lm›flt›r. Üzerinden Dergâh› yan›ndaki mezarl›kta idi. Bugün mev-
bir a¤ac›n yükseldi¤i çeflme, yar›s›na kadar cut de¤ildir. Bu âlim insan›n Türkçeden baflka
topra¤a gömülmüfltür. Kitâbesi yoktur. Arapça, Farsça ve Latince ile Rumca bildi¤i
söylenir. Divan’›ndan baflka, eserleri de vard›r.
Kaynaklar: (‹slâm Ans. 9/234) (‹. Hakk›, Me’rakid, s. 34) O¤lu, ilmiyeden Bedri Efendi 1146 (1733-
(Ayvansarayî, Vefeyat, s. 65) (S. N. Ergun, Mezar Kitâbe- 34)’te vefat etmifltir.
leri, s. 34) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 56) (Gezi
Notu) (fiem’danizâde, s. 80-81, 103, 211) ‹brahim Pafla, ‹zdan Voyvodas› Sipahi Ali
A¤a’n›n o¤ludur. Annesi Fatma Han›m’d›r.
Her ikisinin de mezar› Üsküdar’da Seyyid Ah-
met Deresi civar›ndad›r. III. Ahmet’in k›z›
NEVfiEH‹RL‹ ‹BRAH‹M PAfiA Fatma Sultan evlendirilerek damat ve 9 May›s
ÇEfiMES‹ 1718’de de sadrazam olmufltur. 15 Rebiülevvel
1143 (28 Eylül 1730) günü meydana gelen
1132
Üsküdar Çeflmeleri
1133
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1134
Üsküdar Çeflmeleri
1135
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Nurbânu Valide
N urbânu Valide Sultan’›n, 991 (1583) tari-
hinde cami ile beraber yapt›rm›fl oldu¤u
üç çeflme vard›r. Kitâbesiz olan bu çeflmeler
Sultan Çeflmesi. flunlard›r:
3) Bu çeflme, medrese dershanesinin üzerine ‹de Hakk hazîn-i flâh-› cihân› dâ’im âlemde
oturdu¤u kemerin alt›ndad›r. Bu kemerden Nesîm-i bâ¤-› lûtfundan mu’attar her dima¤ olsun
Valide Kâhyas› Soka¤› geçmektedir. Kesme Halil Efendi olmufld› bu hayra bânî-i evvel
Nurbânu Valide tafltan yap›lm›fl olup haznesi duvar içindedir. Ana flimdi Ömer Bey oldu sânî yüzü a¤ olsun
Sultan Çeflmeleri. De¤il bu çeflme yollar› bu tenezzüh-gâh› da yapd›
Kaynak: (Gezi Notu) Her kâr›nda Hakk’›n ana tevfîki çera¤ olsun
Hudâ günden güne flemflir-i ikbâlin ide keskin
Hemîfle cevher-i “nasrun min-Allah” ana za¤ olsun
Didim tecdîdine Galib iki târîh-i cevherbâr
K›râat iden ebnâ-i sebîl gamdan ›ra¤ olsun
Bu Ya¤l›kc› Ayazmas› nas›l rânâ cedîd oldu
Ferah-fezâ böyle bir mevkii Ömer Be¤ yapd› sa¤ olsun
1275 (1858-59)
1136
Üsküdar Çeflmeleri
Kas›m 1988’de yapt›¤›m gezi s›ras›nda Küçük 1295 (24 A¤ustos 1878)’de Kadir Gecesi, Ka-
Çaml›ca Caddesi ad›n›n Fahrettin Kerim Gö- batafl’taki saray›nda vefat etmifltir. Zehirlendi-
kay Caddesi olarak de¤ifltirilmifl oldu¤unu ve ¤i söylenir. Kabri, Sultan Selim Camii avlu-
çeflme ve namazgâhdan niflâne kalmad›¤›n› sundaki Sultan Abdülmecit Türbesi’ndedir.
gördüm. As›rl›k ç›nar a¤ac› nas›lsa kendini ko-
rumufl. Hemen yan›na bir trafo merkezi yap›l- Kaynaklar: (Gezi Notu) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s.
m›fl ve çeflmeden sadece 2-3 granit tafl kalm›fl- 141-142) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s.
t›r. Ya¤l›kç› Ayazma p›nar› ise halen kayna- 139) (Sicill-i Osmânî, 1/28) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Bo-
maktad›r. yunca ‹stanbul, s. 137)
fl› küçüktür. Üzerinde iki kitâbe vard›r. Birinci Alt› sat›r halinde haz›rlanm›fl olan oniki m›s-
kitâbe fludur: ral› kitâbesi, bu zarif sütunlar üzerinde ve bir
çerçeve içinde idi ki fludur:
Li’llahi’l-hamd sebeb oldu rahmet ile / an›lma¤a bu
çeflme merhum ve ma¤furunleh / efl-fleyh Mehmed Pîrizâde Hazret-i Osman Efendi hak bu kim
Receb Efendi ve sulb-u / kebîrleri efl-fleyh Mehmed Sâhib-i ilm ü hayâd›r sâhib-i Zeyl-i Atâ
Sad›k Efendi / Hazerâtlar›’n›n ruh-› flerifleri-çün Teflne-diller âb-› cûdundan olur sîrâb-› feyz
Fatiha. 23 fiaban 1265 (14 Temmuz 1849) ‹tdi mâü’l-hayât-› icrâ bu semtde dâ’imâ
Yapd› bu ra’nâ mu’allâ çeflmeyi Allah içün
‹kinci kitâbe ise befl sat›r halinde haz›rlanm›fl Ecrini mebrûr ü mevfûr eylesün Bâri Hudâ
olup flöyledir: Âb-› lûtfun itdi ebnâ-y› sebîle Selsebîl
Rûh-› pâk-› vâlidin flâd eyleyüb subh ü mesâ
Bahr-i lûtf ü ismetin âlem-bahâd›r nev’î Dürr-i yektâ gibi bu beyti Emînâ bendesi
Ya’ni Baflkad›nefendi kim odur mihr-iktidâr Kilk-i cevherdâr birle yazd› târîh-i binâ
Zât›n› hayrât içün göndermifl Allah âleme Âb-› cûd›n eyledi icrâ bu dil-cû çeflmeden
Lûtf›d›r her kâr› cûd endîflesi leyl ü nehâr Pîrizâde menba’-› cûd ü sehâ ayn-› atâ
Mîg-i ihsâniyle hurrem-i gülistân-mekremet 1181 (1767-68)
Feyz-i eltâf› ile bâ¤-› himem her dem behâr
Cûy-› lûtf› k›ld› ihyâ Hankâh-› Özbekî Kitâbe Kad› Abbaszâde Emin Mehmet Efendi
Ömr ü ikbâlin füzûn itsün Cenâb-› Gird-gâr taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Kendisi “Ebu ‹shak-
Yollar›n ta’mîr ü tecdîd eyleyüb bu çeflmenin zâdeler’den fieyhî Said Molla’n›n kitapç›s›
Hasbeten-lillâh icrâ itdi âb-› hofl-güvâr olup kad› idi. 1181’de vefat ederek Galata’da
1289 Ca. (Temmuz 1872) Kulekap›s›’na yak›n bir camiye defn olunmufl-
tur. Bu camii ahfad›ndan Kisedarzâde Hac› Ali
Çeflme, 1265 tarihli çeflmenin yerine yap›lm›fl- Efendi 1142 (1729-30)’da tamir eyledi. Hay-
t›r. Hac› Hoca Tekkesi bahsine bak›n›z. darpafla’ya defn edilen fieyh Kas›m Efendi’nin
bu Emin Efendi’nin o¤lu oldu¤u san›lmaktad›r.
fiimdiki çeflmenin bânisi, Sultan Abdülme-
cit’in Baflkad›n› Servetsezâ Kad›n’d›r. Kendisi Çeflme, fieyhülislâm Pîrizâde Osman Sâhib
uzun müddet Baflkad›n olmufl ve 27 Ramazan Efendi taraf›ndan babas›, Pîrizâde fieyhülislâm
1137
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Pîrîzâde Osman
Sahib Efendi
Mehmet Sâhib Efendi’nin ruhu için vefat›n-
dan 18 sene sonra yapt›r›lm›flt›r. H adîka, bu çeflmenin yerini flöyle tan›mla-
maktad›r:
Çeflmesi ve çevresi. Mehmet Sâhib Efendi, 9 Recep 1162 (25 Ha- “Rüstem Pafla’n›n Taflç›lar Camii civar›nda bir
ziran 1749) tarihinde, yukar›da kitâbesi yaz›- çeflmesi vard›r. Tâk› dergâh›nda yaz›l› tarih
lan çeflmenin arkas›nda ve Y›lanl› Yal› ismiyle budur:
de an›lan muhteflem sahilhanesinde vefat ede-
rek Karacaahmet Mezarl›¤›’na, babas› yeniçeri Sâhibu’l-hayr âsâf-› rûflen-nihâd
a¤alar›ndan Pîri A¤a’n›n yan›na gömülmüfltür. Hazret-i Rüstem ilm-i hatem-i sühâ
Kabri, Çiçekçi Dura¤›’n›n karfl›s›nda ve Lâle Fî-sebîlillâh bunu itdi binâ
Devri fiairi Nedim’in ve Üsküdarl› Meflhur fia- Selsebîl ide Hudâ âna cezâ
ir Talât Bey’in kabirlerinin hemen arkas›nda- Teflnediller didiler târihini
d›r. Baba ile o¤ul devrinin ünlü birer flairi idi- Çeflme-i mâ-i hayât-› canfezâ
ler. 925 (1545-46)
Pîrizâde Mehmed Sâhib Efendi, fleyhülislâml›- ve bu camiin mukabilinde Himmet Dede med-
¤› s›ras›nda, 1958 tarihinde y›kt›r›lan Camc› fundur.”
Ali Çelebi Mescidi’ne minber koyarak cami
haline getirmifltir. Bu cami, fiehzadebafl› civa- Himmet Dede’nin mezar› bugün ilk yerinde
r›nda ve Kuyucu Murat Pafla Türbesi ve Med- de¤ildir. 1336 (1917-18) tarihinde Kad›köy-
resesi’nin karfl›s›nda idi. K›s›kl› Tramvay yolu yap›l›rken mevcut yolu
geniflletmek icab etti¤inden kald›r›larak flimdi-
Pîrizâde Osman Sâhib Efendi’nin damad›, vü- ki yerine gömülmüfltür.
zeradan Pîr Mustafa Pafla’n›n o¤lu Mehmed
Beyefendi idi. ‹lmiye mesle¤inden olan bu zat, Merâk›d’da flu izahat vard›r:
Beykoz’daki Sultaniye Mesiresi’ni tanzim ettir-
mifl, sofalar yapt›rm›fl ve ayr›ca bir de çeflme in- “Ba¤dat Caddesi, Karacaahmet’ten nakilleri,
fla ettirmifltir. ihtifalat ile fiehidlik’te mescid-i flerif önündeki
flebekeli türbeye nakli tarihi, sene 1336.” Bun-
Çeflmenin bânisi Osman Sâhib Efendi 5 Zilka- dan da anlafl›ld›¤› üzere gerek Taflç›lar Camii
de 1183 (2 Mart 1770)’de vefat ederek Aksa- ve gerekse Himmet Dede’nin mezar› ve Rüs-
ray’da, Murat Pafla Camii hazîresinde Kara Da- tem Pafla Çeflmesi Karacaahmet Türbesi’nin
vud Pafla’n›n mezar› yan›na gömülmüfltür. Os- sa¤ taraf›nda ve meydanda idi. Karacaahmet
man Sâhib Efendi’nin k›z›ndan olan ahfad› gü- Mezarl›¤›’n›n fiehidlik Kap›s›’n›n da bu s›ralar-
nümüze kadar gelmifltir. da yani 1336’da aç›ld›¤›n› kap›n›n yan›ndaki
kitâbeden anl›yoruz.
Kaynaklar: (Pervitij Paftalar›) (Sicill-i Osmânî, 1/368-369
‹smail Pafla; 2/385 M. Rüfldi Pafla; 3/187 Mehmed Sâhib ve Bir menzil çeflmesi olan Rüstem Pafla’n›n bu
1138
Üsküdar Çeflmeleri
1139
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1140
Üsküdar Çeflmeleri
Klâsik üslûptaki bu kitâbesiz çeflme, Halil Pafla Toprakl› Soka¤›’n›n sol köflesindedir. Hemen
taraf›ndan türbesi ile beraber yapt›r›lm›flt›r. arkas›nda Sinan Pafla Camii ve Hazîresi bulun-
Mimar›, Mimarbafl› Mehmed A¤a’d›r. Türbe- maktad›r.
nin vakfiyesine göre 1626 Kas›m›ndan evvel
yap›lm›flt›r. Sadrazam Yemen Fatihi Sinan Pafla, çeflmeyi,
camii ve bu semti kendi paras› ile 990-1000
Halil Pafla için türbesi, çeflmenin yeri için fieh- (1582-1591) tarihleri aras›nda yapt›rm›flt›r.
zade Bayezid Çeflmesi ve Halil Pafla Suyu mad- Konyal›’n›n verdi¤i tarih do¤ru de¤ildir.
delerine bak›n›z.
Sinan Pafla Camii bahsine bak›n›z.
Halil Pafla, ikinci defa Kaptan-› Derya bulun-
du¤u s›rada 1023 Recebinde (A¤ustos 1614) Klâsik üslûpta tamamen kesme tafltan yapt›r›-
Dolmabahçe sahillerini arkas›ndaki da¤› deni- lan çeflmenin kitâbesi yoktur. Meyilli çat›s› tafl
ze ilka suretiyle doldurmufltur. Dolmabahçe kapl›d›r.
Camii ile Dolmabahçe Saray›’n›n bir k›sm› bu
doldurulan saha üzerine yapt›r›lm›fl ve bu su- 1976 y›l› bahar›nda, yeniden yapt›r›lan cami
retle semt, Dolmabahçe ismini alm›flt›r. hizas›na nakledilmifltir. Bu nakil s›ras›nda çefl-
menin içinde, suyun ak›fl›n› tanzim eden bir su
Kaynak: (Hadîkatü’l-Cevâmi 2/89) terazisinin bulundu¤u görülmüfltür.
SARAÇLAR ÇEfiMES‹
1141
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Saraçlar Çeflmesi’nin
daima akan suyu:
“Çeflmesini arayan
su”
Çeflme sahibi,
Saraçlar Kâtibi
Abdullah Efendi’nin
flâhidesi ve aile
sofas›.
Bugün mevcut olmayan çeflmenin arka taraf›n- al›c› bir görünümü vard›.
da, ulu bir ç›nar a¤ac›n›n alt›nda, namazgâh ve
bir de kahve bulunuyor, çeflmenin ön taraf›n- Suyu daima akan çeflmenin önündeki yalaktan
da ise Seyyid Ahmet Deresi ak›yordu. Bu dere baflka, iki yanda hayvanlar›n sulanmas› için
üzerinde tek gözlü gayet ufak bir köprü vard›. ayr›ca yalaklar bulunuyordu.
Sol gerisinde ve ileride meflhur Haydar Pafla
Mezarl›¤› bulunmaktad›r. Sadrazam Halil Ha- Yeri müsait oldu¤u halde bu flirin köfle,
mit Pafla ile ailesinin ve roman yazar› Nâbizâde 1956’da buradan geçirilen kara yolunun düzel-
Nâz›m Bey’in kabirleri buradad›r. tilmesi s›ras›nda toprak alt›nda kalm›flt›r. Oysa
yol iki taraf›ndan geçirilerek bu mistik görü-
Osmanl› devrinde sefere giden vezirler ve ser- nüfl, bu ecdat yâdigâr› eser orta yerde muhafa-
darlar bu çeflmenin önünden geçerlerdi. za edilebilirdi.
Saraçlar Katibi Yekpare mermer büyük bir tafl, hem ayna tafl› Çeflmenin ayna tafl› üzerinde flu kitâbe bulunu-
Abdullah Efehdi’nin vazifesi görüyor ve hemde kitâbeyi ihtiva edi- yordu:
flahidesi ve yordu. Bunun iki yan›na ise, birer sütun yerlefl-
Saraçlar Çeflmesi tirilmiflti. Hiç bir süslemesi olmayan bu çeflme- Habbezâ nüzhet-fezâ-y› k›t’a-i huld-i berîn
vaziyet krokisi. nin haznesinin üstü namâzgâh idi. Bir çok Kim nazîr olmaz ana sahn-› fezâ-y› gülistân
a¤açlar›n gölgeledi¤i çeflmenin güzel ve gönül Sâhibu’l-hayr itdi icrâ iki mâ-i müstakîl
Nufl eden bir kâseden bulur hayât-› câvidân
‹stirâhat itme¤e bî-tâb olan züvvâr içün
Do¤rusu muhtâc idi bir böyle tarha bu mekân
‹steyen alsun vuzû’ k›lsun namaz itsün du’â
Eylesün tahsîl-i gufrân-› Hudâ-y› müste’ân
Sermedâ târîhin iflrâb et atâfl-› ümmete
Suffa-i nâdîde “aynan fîhâ tecriyân”
1190 (1776)
1142
Üsküdar Çeflmeleri
rihinde vefat etti. Kabri, Karacaahmet Mezar- rerek akmaya devam etmektedir. Halk›n “Çefl-
l›¤›’nda, 5. Ada’dad›r. Ö Bölümü’ne bak›n›z. mesini arayan su” ad›n› verdi¤i bu vefal› su,
hâlâ akmakta olup bir k›sm› ‹brahima¤a Cad-
Kafesî destarl› flâhidesindeki kitâbe fludur: desi ve bir k›sm› da mezarl›k kap›s› yan›ndaki
bir p›nardan ç›kmakta ve ikinci su adeta Ab-
Sâhibu’l-hayrât ve’l-hâsenât dullah Efendi’ye gider gibi hazîresine kadar
Çeflme sahibi merhûm ve ma¤fûr ulaflmaktad›r.
El-muhtac ilâ rahmet
El-ma¤fûr Dîvân-› Hümâyun Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/374) (Sicill-i
Hâcelerinden sâb›ka Osmânî, 4/240 fiekerzâde Mehmed Efendi, 3/390 Abdullah
Sarâçlar Kâtibi Abdullah Efendi) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 37-38) (Ayvansarayî, Mec-
Efendi’nin ruhuna mua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 377) (Türk
Ve cem’i ehl-i iman Dili ve Ed. Ans. 7/525 Sermet Efendi) (Müstakimzâde,
Ruhlar›çün r›zaen lillâhi Tuhfetü’l-Hattatîn, s. 360-419) (fievket Rado, Türk Hattat-
Teâlâ el-Fatiha mea’s-salât lar›, s. 151-178) (Semavi Eyice, ‹stanbul-fiam-Ba¤dad Yolu Leonardo
Sene 1211 fî L 6 (4 Nisan 1797) Üzerindeki Mimarî Eserler, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih De Mango’nun
Der. Say›:13/89-90) (M. Kemal Özergin, Üsküdar-Bostan- “Haydarpafla 1897”
Üsküdarl›, büyük ressam Ali R›za Bey, bu çefl- c›bafl› Güzergâh› Kitâbeleri, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih tablosunda
menin hayranlar›ndan oldu¤u için de¤iflik re- Der. Say›:13/120-121) (S. Ünver, Kahvehanelerimiz ve Efl- Saraçlar Çeflmesi ve
simlerini yapm›flt›r. yas›, s. 44) (S. Ünver, Türkiye’de Kahve Kahvehaneler, çevresi.
Türk Etnografya Der. Say›: 5/59) (U¤ur Derman, Osmanl› (Antik A. fi. 178.
Saraçlar Çeflmesi’nin suyu yolu dört kez kapa- Devri fiehir ve Menzil Yollar›nda ‹stirahat ve ‹badet Yerleri, Müzayede Katalo¤u)
t›ld›¤› halde bir yolunu bulup eski künküne gi- Atatürk Konferanslar› 1971-1972, s. 284)
1143
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Selâms›z Mezarl›¤›
Çeflmesi ve çevresi.
Ç eflme, Selâms›z Mezarl›¤›’n›n duvar›
önünde ve Yeni Ocak Soka¤› üzerinde idi.
Buras› Vang’›n Ba¤› ad›yla ünlü idi. Arkas›n-
yük bir haznesi ve çok yüksek piramit fleklinde
kubbesi vard›r.
daki Selâms›z Müslüman Mezarl›¤›’ndan bir Selâms›z Mezarl›k Soka¤›’n›n ismi de¤ifltirile-
niflane dahi kalmam›flt›r. Bu büyük mezarl›k rek Yeni Dershane Soka¤› ad› verilmifltir.
Çinili Karakolu’nun arkas›ndan bafllar ve eski-
den tramvay ve daha sonra da otobüs garaj›- Mezarl›k, eskiden, Ac›badem Mezarl›¤› ismiy-
olarak kullan›lan yere kadar uzan›rd›. fiimdi le an›l›yordu.
yerine birbirinin ayn› tipte evler yap›lm›flt›r.
Bu mezarl›ktaki tafllardan baz›lar› Toptafl› Ca- Ac›badem Tekkesi Mescidi bahsine bak›n›z.
mii’nin hazîresine nakledilmifltir.
SEL‹M‹YE ÇEfiMES‹
(fiAH SULTAN ÇEfiMES‹)
1144
Üsküdar Çeflmeleri
1145
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Muhterem eflleri Nimet Han›m’d›r ki, bu aile 1253 (1837). Eshab-› hayratdan fiakir Beyzâ-
Silahflor fiakir Bey’in gerek flebekenin ve gerekse hazîredeki flâhide- de Enderun-› Hümâyun’dan mahrec ha-
kâtibî sikkeli flahidesi. lerin korunmas› ve bak›m›na büyük özen gös- kaniye mütevellisi Mehmed Sad›k Bey.
termifllerdir.
1254 Ca. 25 (A¤ustos 1838). fiakir Bey’in k›z›
Çeflmenin çok büyük su haznesinin cephesi Nefise Han›m.
üzerine yerlefltirilen selsebil yerinden ç›kar›l-
m›fl ve yere yat›r›lm›flt›r. ‹ki yan›ndaki ince za- 1260 (1844). fiakir Bey’in k›z› Kâmile Han›m.
rif sütunlar› k›r›lm›flt›r. Yekpare mermerden
oyularak yap›lm›fl olan selsebilin befl göz ve ya- 1263 B. 19 (Temmuz 1847). “Bir acayib derde
la¤›ndan sular dökülmekte imifl. Alt kaide ya- düfldüm bulamad›m asla deva”. Enderun-›
la¤› elan mevcuttur. Önünde ulu bir f›st›k ça- Hümâyun’dan mahrec Osman Bey’in k›-
m› vard›r. z› Fat›matü’z-Zehra Han›m.
Hâcet penceresi arkas›ndaki flâhideler flunlar- 1266 Cim. (Nisan 1850). Ahmed Hamdi
d›r: Bey’in efli fahrü’l-muhaddere (terbiyeli
ve iffetli kad›nlar›n övüncü) Sarayl› Fat-
1233 (1817). Kuzatdan Mustafa Efendi’nin ma Tab’î Han›m.
k›z› Mehmed Sad›k Bey’in efli Fatma
Han›m. 1287 fiaban 25 (Kas›m 1870). Enderun-›
Hümâyun’dan mahrec Osman Beyzâde
1146
Üsküdar Çeflmeleri
1147
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Fatih’te Tezgahç›lar
Soka¤› ile Ferah
Sokak aras›nda
Sineperver Valide
Sultan Mektebi’nin
harabe hali.
(Aral›k 1997)
1148
Üsküdar Çeflmeleri
Sineperver Valide
Sultan Çeflmesi.
fiâhenflâh-i âlem-penâh Sultan Hamid dâd-hâh Sîneperver Valide Sultan’›n ‹stanbul Fatih’te
fiehzâdesinden biri âh dünyadan itdi irtihâl Tezgâhç›lar soka¤› ile Ferah Sokak aras›nda
Allah o necl-i emcedin nuviyyin minû mesnedin elan harabe durumunda bulunan bir mektebi
fiehzade Sultan Ahmed’in kabrin ide Cennet misâl vard›.
* * *
Rûhu içün gör himmeti kim mâder-i pür-flefkati H›z›r ‹lyas A¤a tarihinde: “Sultan Mustafa’n›n
‹kinci Kad›n Hazreti üç çeflme yapd› bî-misâl annesi ismetlu Valide Sultan padiflah›n (II.
Kim birine olmaz nazîr ser-çeflme-i mihr-i münîr Mahmut) k›z kardefli Esma Sultan’›n da anne-
Bu tarz tarh-› dil-pezîr görmüfl de¤il çeflm-i hayâl si oldu¤undan sayg› gösterilmekte idi. Bu ba-
Hakk Sîneperver Kad›n’› flâh-› fleref unvân›n› k›mdan dinlenmeleri için ‹stanbul’un bütün
fiehzade ve Sultân›’n› s›hhatde k›lsun pür-kemâl semtlerindeki saraylar emrinde bulunuyordu.
* * * Bir kaç aydan beri Eyüp’teki sarayda kalmakta
Olsun o flâh-› mülk-ü din oldukça taht›nda mekîn ise de orada da iyileflemedi¤inden 1244 Rece-
fiehzadegâniyle hemîn mahfûz-› Hayy-i Lâ-yezâl binin 13. günü (19 Ocak 1829) vefat etti.” de-
Atflâna iflrâb eyledin târîh-i itmâm›n Sabîh mektedir.
Merhûm Sultan Ahmed’in nev çeflmesinden mâ-i zülâl
1194 (1780) Kabri, Eyüp Sultan Camii’nin flad›rvan avlu-
sunda ve ulu ç›nar a¤ac›n›n arkas›ndad›r. fiâ-
Çeflmenin bânisi Ayfle Sineperver Valide Sul- hidesindeki kitâbe fludur:
tan, I. Abdülhamit’in kad›n› ve Sultan IV.
Mustafa’n›n annesidir. Bir sene kadar valide Hudâvendigâr-› sâb›k Cennet-mekân firdevs-afliyân
sultanl›k yapabilmifltir. II. Mahmut’un 28 Sultan Mustafa Han ibn-i Sultan Abdülhamid Han
Temmuz 1808’de tahta ç›kmas› ve o¤lu Musta- Tâbe serâhumâ Hazretleri’nin vâlide-i
fa’n›n 15/16 Kas›m 1808’de, yirmidokuz yafl›n- muhteremeleri merhûm ve ma¤furetü’fl-flân
da bulundu¤u halde bo¤ularak idam edilmesi Âifle Sîneperver Vâlide Sultan
üzerine Eski Saray’a gönderilmifl ve vefat›na Hazretleri’nin rûh-› flerifleri-çün
kadar burada hasta ve alîl olarak oturmufltur. R›zaen-lillâhi teâlâ Fatiha.
O¤lu Mustafa’n›n bir kuflakla bo¤ularak öldü- 1244 fî 3 Cemaziyelâhir (11 Aral›k 1828)
rülmesi onu çok üzmüfl ve a¤lamaktan gözleri-
ni kaybetmiflti. ‹lyas A¤a’n›n vermifl oldu¤u tarihin do¤ru ol-
mad›¤› görülmektedir. Vazo içinde çiçek ka-
1149
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1150
Üsküdar Çeflmeleri
Ya’ni Han Ahmed-i Mahmud-simât Çeflme, suyuna ak›nt› verilebilmesi için çukur-
Eyledi bendesi bir çeflme bina da yap›lm›flt›r. Buraya 4-5 tafl basamakla inilir. Büyükçaml›ca’da
Hakk budur suyu hemân âb-› hayât Çeflmenin önündeki avlunun zemini tafl döfleli Sultan IV. Mehmet
Mürg-i-dili her ne kadar geldi ise olup etraf› duvarla çevrilidir. Arkas›nda çok Çeflmesi kitabesi.
‹çüben suyun an›n buldu hayât büyük bir su haznesi bulunmaktad›r. Üzeri na-
Nice merzaya flu’a buldu suyu mazgâht›r.
Her içen s›hhat ile buldu necât
Nûfl iden Padiflah’a didi du’â Büyük ve yüksek ayna tafl›n›n üstünde, yaprak
Dü cihânda bula âlî derecât motifleri ile süslü bir madalyon içinde, II.
Didi çün Dâî an›n târîhini Mahmut’un tu¤ras› vard›r. Bunun alt›nda 22
‹çene s›hhat ola âb-› hayât m›sral› bir kitâbe mevcuttur. Sultan II. Mah-
1023 mut’un tamirini belirten 1251 (1835-36) ta-
rihli manzume fludur:
Bugün mevcut olmayan bu çeflme, Sultan I.
Ahmet (1603-1617) taraf›ndan 1614 tarihin- Kulzüm-i rüfld ü fetânet dâver-i deryâ-nevâl
de yap›lm›flt›r. Sultan Ahmet, bu çeflmenin ya- Menba’-› cû-y› inâyet Hazret-i Mahmûd Hân
p›ld›¤› s›ralarda Kavak Saray›’n›n yan›na da bir Âb-› rû-y› tâc-dârân-› selâtîn-i izâm
cami yapt›rm›flt›r. Kavak Saray› ve Camii bah- Nûr-i çeflm ü rûh-i âlem z›ll-i Rabbu’l-müsteân
sine bak›n›z. Gayret-i flâhânesiyle k›ld› tanzîm-i umûr
Devlete verdi nizâmiyle hayât-› câvidân
Kitâbe yazar› Sofuzâde fiair Edirneli Mehmed
Dâî Efendi 1615 tarihinde vefat etti. Tarih dü-
flürme sanat›nda usta idi.
1151
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Her harâbezâr› cûd-u flefkati mamûr ider Padiflah-› kal’a-gîr vasf-› fliken
Her dil-i mahzûnu eyler iltifât-› kâmrân Hüsrev-i Rüstem nekr-i flîr-i vega
Teflnegân› kand›r›r âb-› zülâl-i lûtfuna Gonce-i tab’›n görünce gül gibi
Ak›dub sular gibi ihsân›n ol flâh-› cihân Açd› devletle bu cây-› dil-küflâ
‹flte ezcümle harâb olmufl görüb bu çeflmeyi Oldu cârî emr-i âlî k›ld›lar
Eyledi tecdîdine fermân inayetle hemân Bir müferrih havz ü bir çeflme zîba
‹tdirüb mecrâs›n› tathîr suyun bulundurub Havz-› Kevser çeflme-i âb-› hayât
Yapd› bu nev çeflmesâr› ol flehenflâh-› zemân Gayret-i cûy-i ‹rem ayn-› flifâ
G›ll ü g›flden eyleyüb tathîr dehri ser-te-ser fiehriyâre nûfl-i cân olsun müdâm
Nusret ü tevfîk-i Hakk olsun refîk ve ma’an H›fz ide zât›n Cenâb-› Kibriyâ
Hükm ü fermân› ola cârî cihâna sû-be-sû Ola câri tâ k›yâmet âb-vefl
Eyledikçe hükmün icrâ mihr ü mâh-› âsumân Sû-be-sû emri bi-hakk-› enbiyâ
Befl vakit nâs eyler icrâ bu duâ-y› elzemi Dâ’imâ z›ll-› hümâ-y› devleti
Tâ-be-mahfler ide Hakk f›rak-› âsâr› sâyebân Eylesün dehri serâser pür-ziyâ
Bendesi Râsih didi tecdîdine târîh-i tâm Nali’den tarihini sordum didi
Eyledi icrâ bu ayn-i Zemzem’i Mahmûd Han Çeflme-i aynu’l-hâyat-› cân-fezâ
1251 1071
El-fakir Yesarîzâde Mustafa ‹zzet gufire-lehuma
Nali Mehmet Efendi, Konyal›’d›r. Alim flair-
Kitâbe, Kazasker Hac› Mustafa ‹zzet Efendi ta- lerden olup Selânik hakimi iken 1674’te orada
raf›ndan haz›rlanm›flt›r. Kendisi, 1776-23 Ha- vefat etti. Nali Mehmet Efendi Çeflmesi bahsi-
ziran 1849 tarihleri aras›nda yaflam›flt›r. Baba- ne bak›n›z.
s›, Hac› Yesarî Es’ad Efendi’dir. Es’ad Efendi,
ta’lik hatta, Türk hattatlar›n›n en büyüklerin- Hadîka yazar›, çeflmenin bu kitâbesini de¤iflik
den say›l›r. 19 Aral›k 1798’de ölmüfl, Fatih’te bir tarzda kitab›na kaydetmifltir. Eserinde flu
Gelenbevî Caddesi üzerindeki hazîreye gömül- bilgi bulunmaktad›r:
müfltür. Sol eli ile yazd›¤› için ‘Yesarî’ denmifl-
tir. Babas› Kara Mahmut A¤a’d›r. “Büyük Çaml›ca denmekle meflhur mesiregâh-
ta IV. Sultan Mehmet Han bir su cereyan et-
Mustafa ‹zzet Efendi, Türk bestekâr›, yönetici- tirmifltir ki, misli görülmüfl de¤ildir. Lâkin çok
si ve nota koleksiyoncusu Yesarîzâde Ferik Ah- de¤ildir. Sultan Selim Han zaman›nda fieyhü-
met Necip Pafla’n›n babas›d›r. Hamidiye Mar- lislâm olan Aflir Mustafa Efendi’nin (1728-
fl›’n› bestelemifltir. 28 Nisan 1883 tarihinde 1804) o¤lu Hâtif Efendi’nin tertib etmifl oldu-
vefat ederek, Sultan Mahmut Türbesi hazîresi- ¤u Su Risalesi’nde flunlar› yazmaktad›r:
ne gömülmüfltür.
“Sular›n padiflah› Çaml›ca’d›r. Halk›n ve Padi-
Yesarîzâde Mustafa ‹zzet Efendi’yi flair ve mü- flah›n mesiresi olan Büyük Çaml›ca’da 1071 ta-
zisyen, hattat Kazasker Mustafa ‹zzet Efendi ve rihinde IV. Sultan Mehmet’in icra buyurduk-
‘Yesarîzâde’ olmayan di¤er çok büyük hattat ve lar› mâ-i leziz idrar ve haz›mda akranlar›ndan
bestekâr, hanende ve neyzen Kazasker Musta- üstündür. Lâkin baflka yere naklinde a¤›rlafl-
fa ‹zzet ile kar›flt›rmamak lâz›md›r. maktad›r. “
Kabri, babas› Es’ad Efendi’nin yan›nda iken Mir’at-i ‹stanbul adl› eserinde, Mehmet Raif
Fatih Camii avlusuna nakledilmifltir. Bey:
Çeflme, Sultan IV. Mehmet (1648-1687) tara- “Büyük Çaml›ca’da firdevs-afliyan Ebu’l-feth
f›ndan yapt›r›lm›flt›r. Bunu belirten 1071 Gazi Sultan Mehmet Han Hazretleri taraf›n-
(1660-61) tarihli kitâbe, Sultan Mahmut’un dan 887 (1482) tarihinde bina ve infla edilmifl
tamiri s›ras›nda ön cepheden al›narak sa¤ ta- bir çeflme mevcuttur” diyor.
raftaki hazne kap›s› üzerine konmufltur. Befl sa-
t›r halinde ve onsekiz m›sral› kitâbe fludur: Çeflmenin suyu biraz arkas›ndaki p›nardan ge-
lir. Su tavalarda süzüldükten sonra akar. Sa¤ ta-
Hazret-i Sultan Gazi Cem flükûh raf›nda Meryem Hatun, sol taraf›nda Benlizâde
Han-› Mehmed Fatih ü kiflver-güflâ ve Tiryal Han›m çeflmeleri bulunmaktad›r.
1152
Üsküdar Çeflmeleri
Büyük Çaml›ca Çeflmesi’nden ilk defa bahse- l› Müelllifleri, 2/261) (N. Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 227)
den, Reiszâde fieyhülislâm Aflir Efendi’nin (N. Nirven, Türk Su Medeniyeti, s. 122) (N. Nirven, ‹s-
(1728-1804) o¤lu Kazasker Mehmet Hâfid tanbul Ans. 6/3215) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 50-51) (Sicill-i
Efendi’nin 1212 (1797-98) tarihinde tafl bas- Osmânî, 3/281) (E. Ayverdi, Fatih Devri IV, s. 612) (Ad-
mas› olarak tab edilen Mehah-› Miyah adl› ese- nan Giz, Çaml›ca, 1969 Hayat Tarih Mec. Say›:10, s. 26-
ridir. Burada çeflmenin 1482 tarihinde Fatih 31)(Nam›k Kemal, ‹ntibah, Faz›l Yenisey Türkçesi, s. 10-
Sultan Mehmet taraf›ndan yapt›r›ld›¤› yaz›l›- 11-17) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 375) (M.
d›r. Oysa ‹stanbul fatihi 3 May›s 1481 tarihin- Hafid, Mehahu’l-Miyah, s. 7-12) (Konyal›, Üsküdar Tari-
de vefat etmifltir. Hâfid Efendi, Büyük Çaml›- hi 2/95)
ca Çeflmesi için 1212 (1797) tarihlerinde
“Metruk ve hazinesi ma¤ara ve çeflmesi niflan ü
emaredir” demektedir.
1153
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1154
Üsküdar Çeflmeleri
Kaynaklar: (Enderunî Vâs›f Osman Bey Divan› 1257, s. Kitâbe yazar› Mehmed Lebib Efendi, Tophane
263-264) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 57-58) (‹. Hakk›, Merâkid, Ruznamçecisi Mustafa Efendi’nin o¤ludur.
s. 36) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/431) (M. Larus, Tahsilini tamamlad›ktan sonra bir tak›m me-
12/542) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, Cüz:X, s. 1910) (Si- muriyetlerde bulundu. Takvimhane-i Âmire
cill-i Osmânî, 4/600) (Hadîka, 2/191) (S. Eldem, Köflkler Naz›r› iken görevinden ayr›lm›fl ve 20 fiaban
ve Kas›rlar, Vaziyet Plân› II./380) 1284 (17 Aral›k 1867) tarihinde vefat etmifl-
tir. Kabri, Eyüp’te, Mihriflah Valide Sultan
Türbesi karfl›s›ndaki hazîrededir. fiâhidesi sü-
tun fleklinde olup sokak taraf›ndaki mezarl›k
SULTAN II. MAHMUT
ÇEfiMES‹
(KURU ÇEfiME)
1155
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1156
Üsküdar Çeflmeleri
1157
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1158
Üsküdar Çeflmeleri
1159
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Menba’-i cûy ü himem Sultan-› memduhü’fl-fliyem Sultan Osman (1754-1757), bu çeflmeyi, 1169
Ayn-i eltâf ü kerem flahenfleh z›ll-i Hudâ (1755-56) tarihinde Küçük ve Büyük ‹hsaniye
fiah-› devran Mustafa Han ibn-i Ahmed Han kim mahallelerini ve camilerini yapt›r›rken infla et-
Âb-› cûdin dehre icrâ eyledi ser-tâ-be-pâ tirmifl olmal›d›r.
‹tdi ez-cümle bu dilcû çeflmesâr-› hurremi
Himmetiyle câmi-i pâki civâr›nda binâ 1815 senesinde tanzim edilen bir Bostanc›bafl›
Mâ-i zerrin ile Zihnî sebt-i târîhe sezâ defterinde, bu çeflmenin ad› flu flekilde geç-
Çeflme-i âb-› revân vakf-› Sultan Mustafâ mektedir:
1174
“Kuzguncuk ‹skelesi- (18 adet yal› ismi yaz›l-
Kitâbenin ortas›na 1174 (1760) tarihi ve “Ke- d›ktan sonra) - Sultan Osman mâ-i leziz Çefl-
tebehu es-seyyid Mustafa gaferallahu zünubehu” mesi - Ve Öküz Liman› - Bektâflî Dergâh› -
imzas› yaz›lm›flt›r. Kurbünde Osman’›n kahvesi - Silâhtar Abdur-
rahman A¤a Camii flerifi - Hamdullah Efendi
Kitâbe yazar› fiair Zihni Mehmet Sait Efendi kay›khanesi - Beylik Zahîre Ambarlar›...”
Keflanl› olup Bahir Mustafa ve Koca Rag›p Pa-
fla’lar›n kitapç›l›¤›n› yapm›flt›r. III. Selim za- Çeflme, yap›l›fl›ndan 122 y›l sonra y›kt›r›larak
man›nda(1789-1807) vefat eden Zihni Efendi yerine flimdiki çeflme yap›lm›flt›r.
divan sahibidir.
Sultan III. Mustafa Kaynak: (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 6/2994)
Çeflmesi ve çevresi. 1941’de belediye taraf›ndan restore edilen çefl-
menin üzerindeki ahflap saçak sonradan y›k›l-
1160
Üsküdar Çeflmeleri
1802 tarihinde yapt›r›lan çeflmenin çok büyük Ampir ve barok mimarî özellikler tafl›yan bu
olan haznesi iki s›ra tu¤la ve bir s›ra kesme tafl- çeflme yüzünün iki yan›na dört köfle mermer
tan yap›lm›fl olup tonoz çat›l›d›r. sütun kabartmalar› yap›lm›flt›r. Bunlar üst ta-
raftan bir silme ile birlefltirilmifltir. Al›nl›¤›nda
Kitâbe, 1228 (1813) tarihinde vefat eden Ga- küçük rozet flekilleri vard›r.
lata, Arap Camii imam› Seyyid ‹hya Efendi ta-
raf›ndan yaz›lm›flt›r. Sultan Selim için Selimi- Ayna tafl›, dikdörtgen bir çerceve fleklinde
ye Camii bahsine bak›n›z. olup kenarlar› flekillerle bezenmifltir. Bu tafl›n
üstünde, ›fl›nlar› afla¤›ya do¤ru sarkm›fl kabart-
Çeflme, Selimiye Camii inflaat›n›n devam etti- ma bir motif bulunmaktad›r. ‹ki sütunu aras›-
¤i s›rada yapt›r›lm›flt›r. na büyük bir yalak yap›lm›flt›r.
1161
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Çeflme, 1854-55 K›r›m Harbi’nde flehit düflen mattan, hem saray›n ve hem de çeflmenin bu
Türk askerinin aziz hat›ras›n› anmak için, Sul- hazneden su ald›¤› görülmüfltür.
tan Abdülmecit taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r.
Sonradan halk›n yard›m›yla, Süleyman Pa-
Çeflmenin eskiden bir kitâbesinin bulunup bu- fla’n›n kabrinin önüne yal›n kat bir çeflme ya-
lunmad›¤› belli de¤ildir. p›lm›fl ve terkos suyu ak›t›lm›flt› ve ayna tafl›
üzerine de Süleyman Pafla’n›n ölümü için yaz›-
K›fllan›n ortas›ndaki büyük talim meydan›nda lan ve iki parçadan oluflan tarih kitâbesi kon-
bir çeflme daha vard›r. Nizamiye kap›s›ndan gi- mufltu. Fakat, cami avlusunun Viransaray So-
rip, arka kap›ya do¤ru yüründü¤ünde, yolun sol ka¤›’na aç›lan kap›s› sonradan örüldü¤ünden
taraf›ndad›r. Kitâbesi olmayan bu çeflmenin, bu çeflmenin suyu da kesildi. Daha genifl bilgi
eski bir çeflme yerine yap›ld›¤› söylenebilir. için fiehid Süleyman Pafla Camii bahsine bak›-
fiimdiki flekli ile bir konak çeflmesini and›r- n›z.
maktad›r.
Kaynak: (Gezi Notu)
Sa¤ taraf›nda, mermer bir sütun üzerine yerlefl-
tirilmifl bir Bizans bafll›¤› görülmektedir.
fiEHZADE ABDÜLHAM‹T
ÇEfiMES‹
fiEH‹D SÜLEYMAN PAfiA
ÇEfiMES‹
Ç eflme eski Tabaklar Meydan› yan›nda ve
Büyük Selim Pafla Caddesi üzerinde idi.
1162
Üsküdar Çeflmeleri
fiehzade Abdülhamit
Çeflmesi ve Çevresi
fiEHZADE BAYEZ‹D ÇEfiMES‹
1789’da vefat etmifltir. Kabri, Bahçekap›’daki
4. Vak›f Han’›n karfl›s›ndaki türbesindedir. Os- Çeflme, Aç›k Türbe Soka¤› ile Türbe Kap›s›
manl› Devleti’nin 19. padiflah› olup çok iyi ni- Soka¤›’n›n birleflti¤i köflede idi. Bugün yaln›z
yetli bir kimse idi. arka ve yan duvar› kalm›flt›r. Kitâbesi mevcut
de¤ildir. Karfl›s›nda Sadrazam Halil Pafla ve o¤-
Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 46) (Si- lu Mahmut Bey’in muhteflem türbeleri ve Ha-
cill-i Osmânî, 1/34) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 123) (Gezi Notu) lil Pafla Türbesi alt›nda kitâbesiz sebil ve çefl-
mesi bulunmaktad›r.
1163
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1164
Üsküdar Çeflmeleri
Yukar›da ad› geçen eserden al›nan kitâbe ay- menin arkas›nda büyük bir haznesi ve üzerin-
nen fludur: de, saçakl› ve kiremit örtülü bir çat›s› vard›r.
Kemerinin iki yan›nda birer rozet ve bunun
Serçeflme-i lutf-i atâ flahenfleh-i dâd-azmâ üzerinde ise dört sat›r halinde, sekiz m›sral› flu
Z›ll-› Cenâb-› Kibriyâ Han Ahmed kiflver-sitân kitâbe bulunmaktad›r:
Bu çeflmeyi dahi zehi pâkîze bünyâd eyledi
Sultan Mehmed mâderi ol bânû-y› iffet-niflân Menba’-› cûd u sehâ fiehzade Sultan Mustafa
Hakkâ ki ayn-› dil-küflâ âb› lâtif ü gamzida Kim odur necl-i necîb-i hüsrev-i kiflver-sitân
Zerkefcesi olsa revâ mihr-i münîr-i âsumân Hasbeten lillâh bu dil-cû çeflmeyi bünyâd idüb
Yârab o bânû-y› güzîn devletle yâr olsun hemîn ‹tdi icrâ âleme âb-› zülâli râygân
‹tsün hatâyâdan emîn her-dem Hudâ-y› müste’an Ezber itsün su gibi evrâd›n flehzadenin
Nûfl eyleyüb âb›n didi Rahmî an›n târîhini Bu musaffâ çeflmeden nûfl eyleyen dilteflnegân
Sultan Mehmed Validesi Zemzemi itdi revân Bir güzel m›sra didim Rahmî ana tarih içün
1141 ‹ç bu âb-› nâb› Sultan Mustafa itdi revân
1141 (1728-29)
fiehzade Mehmet, Sultan III. Ahmet’in o¤lu-
dur. Fakat, III. Ahmet’in fiehzade Mehmet Kitâbe, fiair Rahmî taraf›ndan haz›rlanm›flt›r.
isimli dört o¤lu olmufltur. ‹lki 1703’te, ikincisi
1706’da, üçüncüsü 1713’te vefat etmifltir. Dör- Çeflmenin bânisi Sultan III. Ahmet’tir. O¤lu
düncü fiehzade Mehmet ise, 1717 tarihinde fiehzade Mustafa ad›na yapt›rm›flt›r. Bu tarihte
do¤mufl ve 2 Ocak 1756’da vefat etmifltir. Kab- flehzade on yafl›nda idi. Annesi Mihriflah Sul-
ri, Yeni Cami Türbesi’ndedir. Çeflme, bu so- tan’d›r. 28 Ocak 1717’de do¤mufl, 30 Ekim
nuncu flehzadenin annesi taraf›ndan 1141 1757’de ve k›rk yafl›nda oldu¤u halde tahta
(1728-29) tarihinde yapt›r›lm›flt›r. Çeflmenin ç›km›flt›r. Osmanl› Devleti’nin 26. padiflah›d›r.
yap›m› s›ras›nda flehzade 11 yafl›nda bulunu- 21 Ocak 1774 tarihinde vefat ederek, Lâleli
yordu. Annesinin ismi belli de¤ildir. Camii yan›ndaki türbesine gömülmüfltür.
fiehzade Mehmet, herkesle ünsiyet peyda Çeflmenin yan› bafl›ndaki “büyük su terazi-
eden, iyi geçinen, uysal çok do¤ru ve dostuna si”nden eser kalmam›flt›r.
sad›k bir kimse oldu¤u için, 39 yafl›nda vefat
etti¤inde nâfl›n›, befl bin kiflinin takip etti¤i ri- Kaynaklar: (Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, 1/135) (Ay-
vayet olunur. vansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 44) (Mir’at-i ‹stanbul, s.
62-63) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 91) (Divan-› Rah- fiehzade Mustafa
Çeflme, 1920-22 tarihlerinde istimlak edilerek mî. ‹stanbul Üni. Kütüp. T. Y. No. 523 Varak 26 ve No. Çeflmesi.
yeri yola gitmifltir. Bu çeflmenin az ilerisinde, 2007)
Selâmi Ali Efendi Caddesi ile Kassam Çeflme
Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köfle-
sinde, bir su terazisi vard› ki, Sadrazam ‹bra-
him Pafla taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Fazla yük-
sek olmayan bu klâsik su terazisi kesme tafl ve
tu¤la hat›ll› olarak infla edilmifltir. Terazi, 1988
tarihinde belediyece y›kt›r›ld›.
1165
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Lûtf-i Hakk flevketlu Sultan Ahmed’in efzun ide fiehzade Numan, 22 fiubat 1723’te do¤mufltur.
Âb-› rûy-› devletin iclâl-i baht-› muhkemin fiair Nedim bu do¤um dolay›s›yla 15 beyitlik
Her birin sad gûne asâra muvaffak eyledi bir kaside yazm›flt›r ki, tarih beyti fludur:
Hayra teflvik eyleyüb flehzadegân-› ekremin
Yapd›rub bu ayn-› ser-flar ü musaffa-meflrebi Dedi flevk ile Nedima kulu tarihin an›n
‹dicek flehre revan âb-› halâvet mukdimin Geldi izzetle bu dem âleme Sultan Nu’man
Teflnegân-› aleme Rahmî didi tarihini 1135
Çeflme-i flehzade Nu’man’›n al iç gel Zemzemin
1141 (1728-29) 29 Aral›k 1764’te ve 41 yafl›nda oldu¤u halde
vefat etmifl ve Yeni Cami Türbesi’ne gömül-
müfltür.
fiehzade Numan
Çeflmesi. Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k ‹stanbul Çeflmeleri, 2, s. 318)
(Mir’at-i ‹stanbul, s. 121) (A. Giz, III. Ahmet’in O¤ullar›,
Tarih Dünyas› 2/678 Y›l:1950) (Ayvansarayî, Mecmua-y›
Tevarih, s. 48) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 101) (Si-
cill-i Osmânî, 1/85) (Divan-› Rahmî, ‹stanbul Üni. Kütüp.
T. Y. No. 523, Varak 27) (Gezi Notu)
fiehzade Numan
Çeflmesi kitabesi. fiEHZADE SEYFEDD‹N ÇEfiMES‹
1166
Üsküdar Çeflmeleri
1167
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
fiehzade Süleyman
Çeflmesi kitabesi.
1168
Üsküdar Çeflmeleri
Çeflmesar-› ma’delet fievketlu Sultan Ahmed’in Alt kaidesi ve iki yan sütunu yerdedir.
Nasb-› ayn› a’zam-› flehzadegân-› ekremi
Menba’-› rüfld ü zekâ Sultan Süleyman kim müdam Kitâbe yazar› fiair Fevzi Efendi, Sultan Abdül-
Celb içün flahenfleh dehre du’a-y› âlemi hamit 1876-1909 saltanat›n›n sonlar›nda vefat
fiimdi bu nev çeflme-i mâ’il-hayat-› safdan etmifltir.
Ruh-› ‹skender n’ola eylerse kesb-i hurremi
Hem fleh-i dehrin hem ol flehzade-i azâdenin Çeflme, Sultan Abdülmecit (1839-1861)’in sa-
Lûtf-› Hakk olsun hemifle yar-› gâr-› hemdemi ray ustalar›ndan fievknihal taraf›ndan yapt›r›l-
Gelse bir leb-teflne Rahmî lüle dir tarih için m›flt›r. fievknihal Usta, 24 Rebiyülevvel 1277
Al için Sultan Süleyman itdi icra Zemzemi (10 Ekim 1860) tarihinde vefat etmifltir. Kab-
1141 (1728-29) ri ‹stanbul’da, Sultan II. Mahmut Türbesi sebi-
linin sol taraf›ndaki birinci lâhittir. Kitâbesi
fiehzade Süleyman, Sultan III. Ahmet’in o¤lu-
dur. 25 A¤ustos 1710 tarihinde do¤mufl ve 11
Ekim 1732 tarihinde, 21 yafl›nda oldu¤u halde
vefat etmifltir. Kabri, ‹stanbul Yeni Cami Tür-
besi’ndedir.
1169
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
“Harem-i Saray-› Hümâyun’da s›dk ü hulûs ile “Ve min el-mâi külle fley’in hayy”
i’fay› hüsn-ü hidmet” diye bafllamakta ve “ha-
zinedar usta’l›k makam-› vâlâ”s›n› elde etti¤i ayet-i kerimesi yaz›l›d›r.
ve “hüsn-i i’mar” a teflebbüs ederek “sâhibu’l-
hayrat” oldu¤u belirtilerek son bulmaktad›r. Çeflmenin hemen arkas›nda, Üsküdar kültür
hayat›na çok de¤erli hizmetleri geçmifl olan ve
Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/448- bugünkü ‘Halil Rüfltü ‹lkö¤retim Okulu’nun ku-
450,480) (Sicill-i Osmânî, 1/46, 4/29) (Ç. Uluçay, Padi- rucusu bulunan, Halil Bey’in etraf› demir par-
flahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 141-142) (G. Oransay, Os- makl›k ile çevrili kabri bulunmaktad›r. Arslan
manl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 280) A¤a Çeflmesi bahsine bak›n›z.
1170
Üsküdar Çeflmeleri
Kitâbe dört sat›r halinde haz›rlanm›flt›r. Her Çeflme, Ruyidil Hatun’un ruhu için 20 Eylül
iki m›sra bir çerçeve içine al›nm›flt›r. Mir’at-i 1784’te tamir ettirilmifltir. fieyh Selami Ali
‹stanbul yazar›, m›sralar› yazarken, çerçeve Efendi Çeflmesi’nin
içindekileri üst alt olarak okumufl ve bir s›ra Bu kitâbenin alt›nda 1176 (1762-63) tarihli güzel bir hatla yaz›lan
takip etmemifltir. bir kitâbe daha vard›r. Bunun çeflme ile bir alâ- kitabesi.
kas› yoktur. Karfl›s›ndaki Fatma Hatun Ca-
Çeflme, büyük mutasavv›f fieyh Selâmi Ali mii’ne aittir. Bu cami bahsine bak›n›z.
Efendi taraf›ndan, çeflmenin arka taraf›na dü- fieyh Selâmi Ali
flen Tekkeiçi Soka¤› üzerinde ve ilerideki ken- Kaynaklar: (Ayvansarayî, Vefeyât, Es’ad Efendi Kütüp. Efendi Çeflmesi.
di ad› ile an›lan Celvetî Tekkesi ile beraber ay- nr. 1375, s. 92/b) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/396)
n› zamanda yapt›r›lm›flt›r. (Mir’at-i ‹stanbul, s. 145) (E. Koçu, ‹stanbul Ans.
10/5578) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/278) (Dr. Veli
Kitâbe, Halepli fiuurî Hasan Çelebi taraf›ndan Behçet Kurdo¤lu, fiair Tabibler, s. 167) (Sicill-i Osmânî,
haz›rlanm›flt›r. Maliye Dairesi Halifesi (Kalem 3/151) (Sâlim Tezkiresi, s. 382) (Konyal›, Üsküdar Tarihi,
Kâtibi) iken 1105 (1693)’te vefat etmifltir. Ay- s. 85) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 61)
vansarayl› Hüseyin Efendi, Vefeyât’›nda Üskü-
dar’da gömülü oldu¤unu söylemektedir. Eserle-
rinin aras›nda en meflhuru büyük lûgâtidir.
Müretteb divan› vard›r. fiEYHÜL‹SLAM AR‹F H‹KMET fieyh Selâmi Ali
Efendi Çeflmesi’nin
BEYEFEND‹ ÇEfiMES‹
Çeflmenin kemeri alt›nda iki kitâbe daha bu- yak›ndan görünüflü.
lunmaktad›r. Üstteki kitâbe bir tamir kitâbesi
olup fludur: Ç eflme, sebil, hazne ve hazîreden oluflan bu
manzume, Nuhkuyusu Caddesi üzerinde
ve bu caddenin eski Ba¤larbafl› yeni Kartalba- fieyh Selâmi Ali
Bu çeflmeyi ta’mire sebeb Saray-› Hümâyunda ba Caddesi ile birleflti¤i köflededir. Karfl› köfle- Efendi Çeflmesi ve
Merhume Ruy›dil Hatun’un ruhiçün sinde, Kartalbaba Tekkesi Mescidi ve hazîresi çevresi.
El-Fatiha Sene 1198 fî 5 Ra. bulunmaktad›r.
1171
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
fieyhülislâm Arif
Hikmet Beyefendi
Çeflmesi ve çevresi.
1172
Üsküdar Çeflmeleri
(1830)’da Nakibü’l-eflrafl›k’tan ayr›ld›¤› za- Hemen arkas›nda ahflap tek katl› Sultantepe
man da, babas›ndan intikal eden Kuzguncuk Karakol Binas› bulunmaktad›r.
ile Üsküdar aras›ndaki yal›y› satm›fl bulundu-
¤undan, Üsküdar’da Eski Hamam civar›nda, Kesme tafltan yap›lm›fl olup bir namazgâh çefl-
Eflref Saat Soka¤› üzerindeki konakta oturmufl mesidir. Arkas›ndaki, etraf› kesme tafl set du-
ve burada 16 fiaban 1275 (21 Mart 1859) tari- varl› namazgâhtan ve k›ble tafl›ndan eser kal-
hinde vefat etmifltir. Bu konak sonradan Sad- mam›flt›r.
razam Mahmut fievket Pafla’n›n uhdesine geç-
mifltir. Klâsik üslûptaki bu çeflmenin kitâbesi yoktur.
Çat›s› harpufltal›d›r.
Babas›n›n, küçük Selimiye Tekkesi fleyhi Ni-
metullah Efendi’den el alarak Nakflibendî Ta- Said Efendi’nin babas› fieyhülislâm Mirzazâde
rikati’ne girdi¤i ve kendisinin de bu tarikate Mehmet Efendi’nin biraz ileride ve ayn› cadde
ba¤l› oldu¤u söylenir. Lâhdi, çeflme arkas›nda- üzerinde bir camii ve kütüphanesi vard›r.
ki hazîrededir. Bu hazîre bahsine bak›n›z. Mehmet Said Efendi Namazgâh› ve Mirzazâde
Camii bahislerine bak›n›z.
Bir ahlâk ve fazilet örne¤i olan bu zat›n Medi-
ne’de, 7000 ciltlik k›ymetli bir kütüphanesi ‹smi darb›mesel olan meflhur attar Faik Bey’in
vard›r ki, bugün de mevcuttur. Kütüphane evi Servilik Caddesi ile Hac› Hesna Camii So-
masraflar›n›n karfl›lanmas› için yapt›rd›¤› ‹ca- ka¤›’n›n birleflti¤i yerde bulunuyordu. Attar
diye Da¤ Hamam› bahsine bak›n›z. (Aktar) Ahmet Bey’in damad› idi. Dükkân›,
Mimar Sinan Çarfl›s› ile Davut Pafla Camii ara-
Çeflme ve sebilin hangi tarihte yap›ld›¤› belli s›nda ve Hakimiyet-i Milliye Caddesi üzerinde
de¤ildir. Hadîka yazar›n›n beyan›na göre çefl- idi.
me, Raif ‹smail Pafla taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r.
‹smail Pafla, 1199 (1785) Mart›nda vefat etti- De¤erli kad›n flairlerimizden, fieyhülislâm Ebu
¤ine göre çeflmeyi 1775 tarihlerinde, reisülküt- ‹shakzâde Fitnat Zübeyde Han›m (öl.
tapl›¤› s›ras›nda infla ettirmifl olmal›d›r. 1194/1780, Eyüp Sultan) bu çeflmenin yap›l›fl›-
na flu manzumeyi söylemifltir. Belki de bu, ki-
Bu durumda çeflmeyi, ‹smail Pafla’n›n torunu tâbe olarak çeflmenin üzerinde idi:
olan Arif Hikmet Beyefendi daha sonra flimdi-
ki flekliyle yeniden yapt›rm›fl ve bir de sebil ilâ-
ve etmifltir.
fiEYHÜL‹SLAM M‹RZAZÂDE
MEHMET SA‹D EFEND‹
ÇEfiMES‹
Sultantepe’de
1173
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1174
Üsküdar Çeflmeleri
ba, Hac› Baba, Dede Pafla lâkaplar› ile an›lan Semenderân-› himmet-i nusret olsun ömr-i ser-
Kapucubafl› Dede Mustafa A¤a’n›n ünlü k›r medle
kahvesi vard›. Taz›c›lar ah›r›n›n sa¤ taraf›ndan Cihân›n flâh› Han Abdülmecîd ma’delet-pîrâ
da Kavakl›dere akard›. Derenin iki yan›nda Suriydi esb-i taz›-i sahas›n hâtime elbet
bostanlar vard›. Derenin üzerine bostanlar› Olub ahur›na sâyis iderdi çuldan istignâ
ikiye ay›ran tafl bir köprü yap›lm›flt›. ‹smi ge- Na’l-ber dizgin itdirüb bu esb-i tünd-gerdûne
çen eserler ile cami bahsine bak›n›z. Hârûnlukdan anide kurtarub râm eyledi hâlâ
Bu nev-ahûr› inflâ itdi fermân-› Hümâyûn›
Esb-i Taz› denilen cins atlar yetifltiren bu Süvârî-i hassa-i flâhânesi esban›na vâlâ
ocak, Kanunî devrinde (1520-1566) kuruldu- Mahallinde yap›ld› hem becaya hem dil-fezâ oldu
¤una göre, çeflme bu zamandan kalmad›r ve Bu müstahkem bina bu flekl-i dilkefl tarz-› müstesnâ
Mimar Sinan yap›s› olmal›d›r. Bu târîhi Lebibâ askeriye eyledim müjde
Bu ›stabl-i metîni yapd› fiah Abdülmecîd ala
Taz›c›lar ah›r›, 3050 kurufl sarf ile Mimar Ka- 1259
s›m A¤a taraf›ndan tamir edilmifltir. Kas›m
A¤a, Çinili Cami’nin mimar› olup, Kösem Kitâbenin manzumesi fiair Lebib Mehmet
Sultan’›n kethüdas› Arslan A¤a’n›n vefat› üze- Efendi taraf›ndan söylenmifl ve Yesarîzâde
rine Ekim 1651’de Valide Kethüdas› olmak is- Mustafa ‹zzet Efendi hatt› ile de yaz›lm›flt›r. Ki-
temiflti. Devleti anarflinin elinden kurtarmak tâbe, Hasip Pafla Çeflmesi karfl›s›ndaki Taz›c›-
için, Köprülü Mehmet Pafla’y› sadaret mevki- lar Ah›r›’n›n büyük kap›s› üzerinde iken bina-
ine getirme¤e çal›flmas› hofl görülmeyerek Ye- n›n y›k›lmas› s›ras›nda, 1950 tarihinde bura-
dikule Zindan›’na hapsedilmifl ve buradaki dan al›narak çeflmenin üzerine bugünkü yerine
Kanl›kuyu’ya indirilmiflti. Devrinin zenginle- yerlefltirilmifltir. Kitâbenin ortas›ndaki Abdül-
rinden say›lan Koca Kas›m A¤a elindeki servet mecit’in tu¤ras› sonradan kaz›nm›flt›r.
al›nd›ktan sonra 1070 (1659-60) tarihlerinde
vefat etmifltir. Kas›m A¤a Çeflmesi ile Kas›m Lebib Efendi 1788’de do¤mufl ve 20 fiaban
Baba Türbesi bahislerine bak›n›z. 1284 (17 Aral›k 1867)’de vefat etmifltir. Kab-
ri, Eyüp’te Bostaniskelesi’nde, Mihriflah Vali-
1640-1644 tarihleri aras›nda iki defa Mimar- de Sultan ‹mareti karfl›s›ndaki mezarl›ktad›r.
bafl› olan Kas›m A¤a, mimarl›ktan çok siyaset- Eserleri ahfad›ndan Mehmet fierif Pafla’da
le u¤raflm›flt›r. Köprülü Mehmet Pafla’y› sadra- iken, efendinin eski dostu Pertev Pafla’n›n Kü-
zam yapmak istemifl ve bu u¤urda hayat›n› da- çük Selimiye Camii avlusundaki kütüphanesi-
hi tehlikeye atm›flt›r. Kanl›kuyu’ya sark›t›lma- ne konulmufl ve buradan da Fatih’teki Millet
s› da bu yüzdendir. Burada iken korkudan has- Kütüphanesi’ne naklolunmufltur. Taz›c›lar Oca¤›
talanm›fl ve bir akrep sokmas› neticesinde de Çeflmesi
burnunun yar›s›n› kaybetmiflti. Sonra K›br›s’a Bu ilk kitâbenin alt›nda di¤er bir tamir kitâbe-
sürülen Kas›m A¤a, Süleyman Pafla’n›n 19
A¤ustos 1655’te sadarete gelmesi üzerine, bir
zamanlar kethüdal›¤›n› yapt›¤› Turhan Valide
Sultan taraf›ndan af edilerek ‹stanbul’a gelmifl
ve eski sayg›nl›¤›n› kazanm›flt›r. Gene siyaset
hayat›na at›lan Kas›m A¤a, sonunda 15 Eylül
1656’da Köprülü’yü sadrazam yapma¤a muvaf-
fak olmufl ve siyasetten çekilmifltir. ‹nanc›n›n
ne kadar yerinde oldu¤u da sonraki y›llarda
Köprülüler’in icraat› ile ortaya ç›km›flt›r. Sad-
razam Zurnazen Mustafa Pafla, Kas›m A¤a’n›n
damad› idi.
1175
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1176
Üsküdar Çeflmeleri
TEVKIÎ AL‹ PAfiA ÇEfiMES‹ kedilmez. Daha ziyade bahçe kap›s›n› and›r-
maktad›r. Haznesi yoktur.
1177
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1178
Üsküdar Çeflmeleri
1987 senesi ilk yar›s›nda, çeflme ve civar›, Üs- Müderris Mustafa Efendi, Tophanelizâde Tophanelio¤lu
küdar Belediye Baflkan› Necmeddin Öztürk za- Mahmut Efendi’nin o¤lu, Tophaneli fieyh Ve- Mustafa Efendi’nin
man›nda tanzim edilmifl ve ayna tafl› da flimdi- li Efendi’nin torunudur. Mahmut Efendi Kad›- flahidesi.
ki yerine yerlefltirilmifltir. asker Feyzullah Efendi’nin (öl. 1160/1747) da-
1179
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
TOPHANEL‹O⁄LU
MEYDAN ÇEfiMES‹
mad› olup Süvari Halifesi iken 1156 (1743)’da
Gül Baba’n›n kabri bu
dükkanlar›n önünde
ve ortadaki otomobilin
vefat etmifl ve Karacaahmet Mezarl›¤›’na gö-
mülmüfltür. Mustafa Efendi 8 Cemaziyelâhir
1176 (25 Kas›m 1762)’de vefat ederek ayn› ye-
Ç eflme, befl yolun birleflti¤i Tophanelio¤lu
Meydan›’nda ve Ba¤larbafl›-Tophanelio¤-
lu Caddesi ile Tophanelio¤lu-Kofluyolu’nun
yerinde idi. re defnedildi. Mahmut Efendi’nin di¤er o¤lu kesiflti¤i köfleye yak›n bir yerde idi. Tam karfl›-
Mevlevî Derviflleri’nden fieyh Ahmet Efendi s›nda Gül Baba’n›n türbesi bulunuyordu. Bo-
olup 1165 (1751-52)’de vefat ederek bu aile ¤azici Köprüsü çevre yollar›n›n yap›m› s›ras›n-
sofas›na gömülmüfltür. Baflka o¤lu fieyh Hac› da bu befl yol muhafaza edilmifl fakat çeflme, sö-
Mehmet Efendi de 16 N. 1196 (26 A¤ustos külerek Millet Bahçesi içine nakledilmifltir. Bu
1782) tarihinde vefat ederek buraya defnedil- arada Gül Baba’n›n kabri de, Burhaniye Çefl-
mifldir. Ahfad›ndan Süvari Halifesi Hüsnü mesi yan›na kald›r›lm›flt›r. Türbenin yan›nda-
Efendi de 1222 fiaban›nda (Ekim 1807) vefat ki 1287 (1870) tarihli namazgâh tafl› da, yine
etmifl ve bu aile kabristan›na gömülmüfltür.
1180
Üsküdar Çeflmeleri
1181
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Çeflmenin yan cephesine konulan as›l kitâbesi TÜRK AHMET PAfiA ÇEfiMES‹
fludur:
1182
Üsküdar Çeflmeleri
Kafl kemeri üzerinde ve bir çerçeve içinde iki Ahmet Pafla, 2 Ekim 1703 tarihinde Edirne’de
sat›r halinde bir kitâbe tafl› ve onun iki yan›n- meydana gelen Bostanc›bafl› vakas›ndan bir
da ise, iki rozet bulunmaktad›r. Kitâbe fludur: kaç gün sonra, Dergâh-› âli Kap›c›l›¤›ndan al›-
narak Çavuflbafl›l›k görevine atanm›flt›.
Sâhibu’l-hayrat sab›ka Devlet-i Aliyye’de Çavufl-
bafl› Mart 1712’de ‹sveç Kral› Demirbafl fiarl’›
Olub bin yüz yirmi sekiz tarihinde memleketine yolcu etmek için Ahmet A¤a,
Varadin Muharebesi’nde flehiden vefat Çavuflbafl› s›fat›yla hareket etmifl fakat, Rus ça-
Eden Anadolu Valisi merhum el-hac Ahmed Pafla r›, 60. 000 kiflilik bu Türk askerinin yolunu
1116 (1704) kesmek istemiflti. Bunun üzerine alay k›yafe-
tiyle Türk Ahmet A¤a, ‹stanbul’a getirtilerek
Kitâbeden de anlafl›ld›¤›na göre, çeflme H. kendisinden düflman›n durumu sorulmufltu.
1116 tarihinde yapt›r›lm›fl ve alt›na da bu tarih Ahmet A¤a, Rusya’n›n de¤iflmeyen tarihi
yaz›lm›flt›r. Fakat kitâbe tafl›n›n, Ahmet Pa- emellerini flöyle dile getirmiflti:
fla’n›n 1128 fiaban›nda (A¤ustos 1716) flehit
düflmesi üzerine kondu¤u, kitâbedeki H. 1116 Rus çar›n›n:
tarihinden anlafl›lmaktad›r.
“Evvelden akl›m yo¤ imifl, hava yere k›rk elli bin
Türk lâkab›yla ünlü olan Hac› Ahmet Pafla, kese akçeyi ‹stanbul kastiyle Azak ve Taygan
Ayd›n, Adana valiliklerinde bulunmufl ve son- kal’alar›na ve donanma tedarikine sarf ve telef ey-
ra Anadolu Beylerbeyi olmufl ve 24 Nisan ledim. Me¤er canipden asan imifl, hem ‹sveç Kra-
1716 tarihinde aç›lan ‘Nemçe (Avusturya) Se- l›’n› geçirmem hakk›ndan gelirim ve hem Eflak ve
feri’nde Sadrazam fiehit Ali Pafla’n›n emrinde- Bu¤dan’› zaptedip asanl›kla do¤ru yoldan ‹stan-
ki ordunun sa¤ kanad›na kumanda etmifl, fakat bul’a yürürüm”
5 A¤ustos 1716 tarihinde yap›lan Varadin (Pe-
terwardein) Meydan Muharebesi’nde flehit fikrinde oldu¤unu ve zaman›nda tedbir al›n-
düflmüfltür. mazsa Osmanl› topraklar›n›n tehlikeye düfle-
ce¤ini söylemiflti.
S. 1194 (fiubat 1780) tarihli bir inhaya (bir
vazifeye tayin) göre, Eyüp’te Türk Ahmet Pa- ‹sveç kral›n› yurduna götürme¤i baflaramad›-
fla Türbesi’nde, onun vakf›ndan meflrut vazife ¤›ndan Ahmet A¤a, May›s 1713’te Manisa’ya
ile kandilcilik cihetinin tevcihi yap›lm›flt›r. Bu sürgün edilmiflti. Fakat, 13 Temmuz 1714 tari-
türbe bugün mevcut de¤ildir. Petervaradin’de hinde vezaretle Adana Eyaleti Beylerbeyli¤ine
flehid düflen Ahmet Pafla’n›n nafl› Tuna yolu atand›.
ile Eyüp’e getirilerek türbesine gömülmüfl ol-
mal›d›r. Bu nakil iflini üstlenen herhalde o¤lu Mora’n›n fethinde de bulunan Ahmet Pafla,
Numan Bey’dir. (Evkaf Defteri No. 23899) yar›madan›n güneyindeki Minoa adas›nda
Türkler’in Beneffle dedikleri Monemvasia ka-
Türk Ahmet
Paflazâde Numan
Bey’in o¤lu Affan
Bey’in flahidesi.
1183
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
lesini 4 Eylül 1715 tarihinde fethetmiflti. maktad›r. Çeflmenin haznesi bu evlerin bahçe-
sindedir.
Semtin ilk eseri H. 1116’da yapt›r›lan bu mek-
tep ve çeflmedir. Bundan k›sa bir zaman sonra, Fevkalâde güzel bir manzaraya sahip olan bu
H. 1118 tarihinde Pazarbafl› Camii ve H. 1126 yap›lar Ermeni Cemaati’nden Kirkor Efendi
(1714)’da Fenâyî Ali Efendi Camii ve hayat› taraf›ndan yapt›r›lm›fl ve bu s›rada da bu çeflme
hakk›nda hiç bir bilgimizin bulunmad›¤› ve infla olunmufltur.
1133 (1720-21) tarihinde vefat eden Ömer
Dede’nin türbesi yapt›r›lm›flt›r. Türk K›z Koleji Soka¤› üzerinde ve harap ko-
na¤›n yan›nda yeni yap›lm›fl olan Polis Okulu
Çeflme ve mektep, Ahmet Pafla’n›n Çavuflbafl›- Müdürlü¤ü binas› ve bunun yan›nda da Ami-
l›k mevkiinde bulundu¤u zaman yap›lm›flt›r. ral Vâs›f Pafla’n›n muhteflem kona¤› bulun-
Bundan dolay›, Çavuflbafl› Mektebi ve Çefl- maktad›r.
mesi diye maruftur. Semt, hâlâ bu isimle yad
edilir. ‹ki tarafl› mermer merdivenlerle ç›k›lan bu ah-
flap, cumbal›, beyaza boyal› yap› dört katl› olup
Ahmet Pafla’n›n Hakimiyet-i Milliye Caddesi devrinin en güzel örneklerinden biridir. Vâs›f
üzerinde bulunan Davut Pafla Camii’nin avlu- Pafla bu konakta ve 1958 tarihinde vefat et-
sunda fevkânî bir mektebi daha vard› ki bugün mifltir. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda 1.
mevcut de¤ildir. Ada’da ve fiair Nâbî Efendinin yan›ndad›r.
1184
Üsküdar Çeflmeleri
1185
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1186
Üsküdar Çeflmeleri
do¤mufl, 6 Ocak 1724’te ve 15-16 yafllar›nda mua-y› Tevarih adl› eserinde, 1141 (1728-29)
oldu¤u halde Nevflehirli Ali Pafla ile evlendi- tarihli, “Tarih-i çeflme-i Üsküdar” bafll›¤› alt›n-
rilmifltir. 1145 (1732) tarihinde, kocas›ndan da bu çeflmenin kitâbesini yazm›flt›r. Fakat, ye-
bir buçuk sene sonra, 24 yafl›nda oldu¤u halde rini ve yapt›ran kiflinin ad› belirtmemifltir. Bu
vefat etmifl ve ‹stanbul Yeni Cami hazîresine eserde dört m›sral› kitâbesi fludur:
gömülmüfltür. Kabir tafl›nda daima ibadet etti-
¤i ve ölüm gününün kendisine malum oldu¤u Atflana sebîl oldu bu ser-çeflme-i Kevser
yaz›l›d›r. Tarih m›sra› fludur: Cûfl eyledi bir gonca lebin flevkine amma
Vacid gelüb itmam›na dâl oldu bu tarih
‹lâhî Adn’i menzil eyliye Sultan Ümmügülsüm Gel rûh-› Hüseyin aflk›na Zemzem içelim mâ
1145 1141
Küçük o¤lu Mustafa Bey de 1138 (1725)’te ve- Bu tarih, Üsküdar Çeflmesi’nin tamirine ait ol-
fat ederek buraya gömülmüfltür. Kabri küçük- mal›d›r.
tür.
Bu çeflmenin bugünkü ‹skele Meydan›’nda ol-
Ali Pafla, meflhur Damat ‹brahim Pafla’n›n kar- du¤u san›lmaktad›r.
deflidir. Patrona ‹syan› s›ras›nda, Rebiyülevvel
1143 (Ekim 1730)’da Anadolu’ya sürülmüfl ve Evliya Çelebi, ‘‹stanbul cevelânlar›’na 1630 ta-
orada vefat etmifltir. Ümmügülsüm Sultan’dan rihlerinde bafllad›¤›na göre, çeflme en geç 1600
olan o¤lullar›ndan Haf›z Mehmet Bey 1177 tarihlerinde, yapt›r›lm›fl olabilir.
(1763-64)’te vefat ederek Üsküdar’da Hüdâyî
Tekkesi hazîresine gömüldü. Di¤er o¤lu Kap›- Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Da-
c›bafl› Hac› Mustafa Bey ise 1194 (1780)’de n›flman Türkçesi, 2/175) (Mecmua-y› Tevarih,
vefat ederek Üsküdar’da Miskinler Tekkesi ci- s. 61.)
var›na defnedildi. Bir o¤lu dahi Hulusi Bey’dir
ki o¤lu Ali Bey Enderun-› Hümâyun’dan yetifl-
mifltir. 1221 (1806)’da vefat ederek Üskü-
dar’da Ayr›l›k Çeflmesi yan›ndaki mezarl›¤a VAL‹DE KETHÜDASI ÇEfiMES‹
gömüldü.
ÜSKÜDAR ÇEfiMES‹
1187
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Valide Kethüdas›
Çeflmesi’nin kitabesi.
Kitabe bugün
Topkap› Saray›’n›n
ikinci avlusunda ve
mutfaklar bölümünün
önündedir.
Kethüda Mehmet
Pafla’n›n flahidesi.
zarl›¤›, Feyziye Camii ve Asadar Baba’n›n aç›k be aras›nda uzanan ve bugün de hâlâ bostan
türbesi bulunmaktad›r. Yeri için Hammal olarak kullan›lan bir bostan› vard›.
Mehmet A¤a Mescidi ile Feyziye Camii bahis-
lerine bak›n›z. Mehmet Pafla, Eski Saray’a girip Kilercibafl› ol-
mufl ve II. Süleyman’›n (1687-1691) tahta geç-
Çeflme, klâsik Türk çeflme mimarîsi üslûbunde mesi üzerine de saraydan ayr›larak Padiflah’›n
yap›lm›fl olup kesme tafltand›r. Haznesi küçük- annesi Saliha Dilaflub Valide Sultan’a kethüda
tür. Suyu Bülbülderesi’nden temin edilirdi. olmufltur. Onun 1689’daki vefat› üzerine de
Kafl kemeri üzerindeki kitâbesi bugün Topkap› defterdar vekili ve darphane emini olmufltur.
Saray›’n›n ikinci avlusunda ve mutfaklar bölü- II. Mustafa (1693-1703)’n›n padiflah olmas›
mündedir. Çeflme üzerindeki yeri hâlâ bofltur. üzerine padiflah›n annesi Gülnufl Sultan’a ket-
Mehmet Raif Bey’in, Mir’at-i ‹stanbul adl› ese- hüda olmufl ve bu görevinde 20 sene kalm›flt›r.
rine de kaydetti¤i kitâbesi fludur: 1127 Rebiyülâhir (Nisan 1715)’te vezaret rüt-
besi verilerek pafla olmufl ve ‹stanbul kayma-
Kethüda-y› Valide Sultan kim ol kaml›¤› görevine getirilmifltir. Bundan sonra
Mefharü’l-akran memduhü’l-hisâl da bir tak›m vazifelerde bulunan Mehmet Pa-
Üsküdar’› eyledi fladab-› dil fla, 90 yafllar›nda oldu¤u halde, Süleymani-
Çeflmesâr ile idüb sirab-› hâl ye’deki kona¤›nda vefat ederek yap›m›na eme-
Bu mahall âba katî muhtac idi ¤i geçti¤i, Üsküdar Yeni Cami hazîresine gö-
K›ld› irva vire ecrin Lâyezâl mülmüfltür. Ak›ll›, temkinli, dini bütün, iyi bir
Didi tarihin Zamîrî nûfl iden kimse idi. 1135 (1723)’te vefat etti.
Akd› gel manend-i Kevser bu zülâl
1112 (1700) Mehmet Pafla’n›n bu çeflmesinden baflka, Ga-
lata’da bugün yerinde H›rdavatç›lar Çars›s› bu-
Çeflme eskiden camiin önünde iken 1300 lunan Gülnufl Sultan Camii karfl›s›nda bir Da-
(1883) tarihinde flimdiki yerine, eski ad› Tut- rü’l-hadisi vard›r ki bir zamanlar Galata Mah-
kalc› Bay›r› olan bugünkü Tekkeiçi Soka¤›’n›n kemesi olmufl ve flimdi de cami olarak ibadete
sol köflesine nakledilmifl olup suyu daima akard›. aç›lm›flt›r. Pafla’n›n bir de Ortaköy’de yal›s›
vard›. Mehmet Kethüda’n›n, M›s›r Kahire’de
Kitâbede Valide Kethüdas›’n›n ad› yaz›l› de¤il- bir sebili vard›r. Kendisi, 1128 cemaziyelevvel-
dir. Fakat, çeflmenin yap›ld›¤› s›rada Valide de (Nisan 1716) fleyhu’l-harem olmufl ve deniz
Sultan olan, II. Mustafa ile III. Ahmet’in an- yolu ile M›s›r’a gitti¤i zaman yapt›rm›flt›r.
neleri ve Üsküdar Yeni Cami bâniyesi Rabia
Gülnufl Emetullah Sultan’d›r ki onun da 20 Babu’l-vezir Caddesi üzerindeki sebilin kitâbe-
y›ll›k kethüdas› meflhur Arapkirli el-hac Meh- si on m›sra olup tarih beyti fludur:
met Pafla’d›r. Çeflmeyi a¤al›¤› s›ras›nda yapt›r-
m›flt›r. Kürt Mehmet Pafla veya Kara Kethü- Geldi hâtiften ana tarih-i zîba Hamdiyâ
da lâkaplar›yla da an›lan Mehmet Pafla’n›n bu Ayn-› Zemzem’dir sebîlin flevki inflad eyledi.
çeflme civar›nda fieyh Camii ile Yeflilbafl Tür- 1128
1188
Üsküdar Çeflmeleri
Kitâbe yazar› Üsküdarl› Zamîrî Mustafa Efen- çat›s› vaktiyle kiremitle örtülmüfltü. fiimdi çi-
di, Divan-› Hümâyun kâtiplerinden olup son- mento ile s›vanm›flt›r.
ra tezkereci oldu. “Kadri yüce bir mert” flair idi.
Ölüm tarihi belli de¤ildir. Sicill-i Osmânî ya- Bu sade, fakat ihtiflaml› çeflmenin kemeri üze-
zar› H. 1105’te vefat etti¤ini söylemesi bir yan- rinde befl sat›r halinde on m›sral› flu kitâbe bu-
l›fll›k eseridir. Çünkü, Üsküdar’da 1117 lunmaktad›r:
(1705)’te yap›lan Sadrazam Hasan Pafla Çefl-
mesi’nin kitâbesi de Zamîrî taraf›ndan söylen- Çeflmesâr-› din ü devlet âb-› rûy-i saltanat
mifltir. Kabri Karacaahmet Mezarl›¤›’ndad›r. Mâder-i zîflân-› Sultan Ahmed cem âsitân
Fî-sebîlillâh bünyâd eyleyüb bu çeflmeyi
Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 87) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Oldu atflana zülâl-i lûtf ile rahat-resân
Çeflmeleri, 2/286, 288, 290) (Sicill-i Osmânî, 1/64, 3/237 Cûybâr-› Kevser’in güya aya¤›d›r bu âb
ve 4/219) (‹. Parmaks›zo¤lu, Nusretname, 2/453 Mehmet Üsküdar’› eyledi pür-feyz-i mânend-i cinân
A¤a Kürt md.) (Sâlim Tezkiresi, ‹stanbul 1315, ‹kdam Mat- Teflnegân oldukça pür-sâz-› sebû-y› ârzû
baas›, s. 34) (Gezi Notu) (Hadîka, 2/34 Galata Yeni Cami Sâhibu’l hayr›n du’âs›yla olur ratbu’l-lisân
bahsi) (Vâs›f Hiç, Bülbülderesi, ‹stanbul Ans. 6/3170) (Ak- H›zr-› ferrûh-dem görünce Ta’ibâ tarihini
kufl, Kahire’de Osmanl› Dönemi Eserlerde Türkçe Manzum Didi dil-cû çeflme-i âb-› hayât oldu revân
kitâbeler, Vak›flar Der. Say›: 22/391) 1122 (1710)
1189
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
fiair Asarî için Karacaahmet Türbesi bahsine tarihlerinde açt›¤› ünlü kahvesi de bu civarda,
bak›n›z. Ahmediye’de idi. Ayr›ca K›zlara¤as›’nda Dut-
lukahve diye bilinen bir horozcu kahvesi var-
Bu meydan çeflmesi, zamanla harap olmufl ve d›. Bir horozcu kahvesi de fieyh Camii’nde idi.
1141 (1728-29) tarihinde Darü’s-saâde A¤as› Burada, kahvenin bahçesinde horoz dö¤üfltü-
Beflir A¤a taraf›ndan tamir edilmifltir. Bu ona- rülürdü. Dutlukahve sonradan kuflçular›n kah-
r›mdan sonra çeflme Yeniçeflme, yan›ndaki vesi olmufltu.
Mehmet A¤a Camii de Yeniçeflme Camii ad›n›
alm›fl ve bu 1960 tarihlerine kadar devam et- Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F.
mifltir. 1935 tarihinde meydan›n tanzimi s›ra- Derin-V. Çabuk, s. 66) (Hadîkatü’l-Cevâmi, 2/205, 209)
s›nda cami ve mezarl›¤› kald›r›lm›flt›r. Camiin (E. Koçu, Ahmediye, ‹stanbul Ans. 1/377) (Sadri Sema,
civar›nda, üç tekke ve Hüdâyî Âsitânesi fleyhle- Eski ‹stanbul’dan Hat›ralar, s. 74)
rinden Devatç›zâde Mehmet Efendi’nin bir ca-
mii vard›. Ahmediye Meydan›, yüz y›llar bo-
yunca Üsküdar’›n en maruf ve mamur bir semti
idi. Ahmediye Çarfl›s›nda bazac›lar, muhallebi- KRONOLOJ‹K D‹Z‹NE GÖRE
ciler, kaymakç›lar ve aktar dükkânlar› ile befl ÜSKÜDAR ÇEfiMELER‹
adet büyük ve mükemmel k›raathane vard›.
Çeflmenin Ad› Yap›l›fl› Hali
El-hac K›zlara¤as› Mehmet A¤a Camii ve Çefl-
mesi bahislerine bak›n›z. Fatih Sultan Mehmet 860 (1455) Mamur
1900 tarihlerinde çekilen Manzara-i Evkaf-› Selman A¤a-Horhor 912 (1506) Mamur
Hümâyun Kartpostal›’nda bu çeflmenin resmi
görülmektedir. Buna göre çeflme, bir meydan Rüstem Pafla 952 (1545) Y›k›ld›
çeflmesi olup dört yüzlüdür. Demek ki üç yü-
zünde lüle varm›fl. Mihrimah Sultan 955 (1548) Mamur
Çok güzel bir görünümü olan çeflme, munta- Do¤anc› Hasan Pafla 966 (1558) Y›k›ld›
zam kesme tafltan yap›lm›fl olup Mahmut Pafla
Camii kap›s› önündeki çeflmenin bir benzeri Ahmet Çelebi 975 (1567) Y›k›ld›
fakat daha al›ml›s›d›r. Alemli beflik çat›s› dört
yüzlü olup tafl kaplanm›flt›r. Cephe köfleleri Sadrazam Sinan Pafla 983 (1575) Mamur
dört köfle sütun kabartmal›d›r. Kemerleri di-
limli ve sivridir. ‹brahim A¤a Menzil 988 (1580) Mamur
Sadri Sema, hat›ralar›nda; “Üsküdar’›n geceli Yeni Çeflme 990 (1582) Y›k›ld›
gündüzlü aç›k ve ifllek bir çarfl›s› vard›. Vapur
iskelesinden Yeniçeflme’ye kadar uzanan, ora- Nurbânu Valide Sultan 991 (1583) Mamur
dan iki kola ayr›larak bir yandan Ahmediye,
Kefçedede yoluyla Paflakap›s›’na, bir yandan Elhac K›zlar A¤as› 995 (1587) Mamur
Tabutçular içi, K›zlara¤as› yoluyla Toptafl›’na Mehmet A¤a
kadar uzanan bu çarfl›ya Üsküdarl›lar Çarfl›bo-
yu ad›n› vermifllerdi. Burada gece gündüz ses El-hac K›zlar A¤as› 998 (1590) Mamur
kesilmez, kalabal›k eksilmez, al›fl verifl durmaz- Mehmet A¤a
d›. O tarihlerde ‹stanbul’un belki hiç bir sem-
tinde böyle canl›, gürültülü ve alabildi¤ine Ayfle Sultan l007 (1598) Mamur
uzan›p bitmeyen bir çarfl›s› daha yok gibiydi.
Hasan Çavufl 1007 (1598) Mamur
Yeniçeflme’de bir mescit, önünde ortada bir
çeflme, daha afla¤›da iki tarafl› dükkânlar” bu- Üsküdar l009 (1600) Y›k›ld›
lunuyordu diye yazmaktad›r.
Bulgurlu Köyü 1009 (1600) Mamur
Üsküdar’› çok iyi bilen Vâs›f Hoca’n›n 1900 (Teberdar Mehmet A¤a)
1190
Üsküdar Çeflmeleri
Müsahip Ali A¤a 1064 (1653) Mamur Müsahip Mustafa Pafla 1094 (1683) Y›k›ld›
Eski ‹stanbul’da bir
Sultan IV. Mehmet 1064 (1653) Mamur fiehit Süleyman Pafla 1098 (1687) Y›k›ld› çeflme ve sakalar.
(Küçük Çaml›ca)
Valide Kethüdas› 1112 (1700) Mamur
Sultün IV. Mehmet 1071 (1660) Mamur
(Büyük Çaml›ca) ‹zmirli Ali Pafla 1114 (1702) Mamur
Abbas A¤a 1080 (1669) Mamur Kas›m A¤a 1115 (1703) Mamur
Abbas A¤a 1080 (1669) Mamur ‹smail A¤a 1115 (1703) Mamur
Nâlî Mehmet Efendi 1086 (1675) Mamur Türk Ahmet Pafla 1116 (1704) Mamur
fieyh Selâmi Ali Efendi 1088 (1677) Mamur Sadrazam Damat 1117 (1705) Mamur
Hasan Pafla
Kap›a¤as› Yakup A¤a 1089 (1678) Mamur
Haseki ‹smail A¤a 1118 (1706) Y›k›ld›
Mihrimah Sultan 1092 (1680) Mamur
Mutbak Emini Hac› 1119 (1707) Mamur
Tunusba¤› Menzil 1092 (1680) Mamur Halil Efendi
Silâhtar Mustafa A¤a 1094 (1683) Mamur Gülnufl Emetullah 1121 (1709) Mamur
Meydan Valide Sultan
1191
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Sultan III. Ahmet 1122 (1710) Mamur fiehzade Abdülhamit 1141 (1728) Y›k›ld›
Küçüksu Çeflmesi ve
Namazgâh›. Ahmediye 1134 (1721) Mamur fiehzade Mustafa 1141 (1728) Mamur
‹bnülemin Ahmet A¤a 1134 (1721) Mamur fiehzade Seyfeddin 1141 (1728) Mamur
Bostanc›bafl› ‹brahim A¤a 1135 (1722) Mamur fiehzade Seyfeddin 1141 (1728) Mamur
Kethüda Mehmet 1136 (1723) Mamur Üçüncü Kad›n 1141 (1728) Y›k›ld›
A¤a (Pafla)
Baflkad›n Meydan 1141 (1728) Mamur
Tophanelio¤lu Meydan 1140 (1727) Mamur
fiehzade Sultan Mehmet 1141 (1728) Y›k›ld›
Tophanelio¤lu 1140 (1727) Y›k›ld› Validesi
Sultan III. Ahmet Meydan 1141 (1728) Mamur K›zlara¤as› Hac› Beflir A¤a 1141 (1728) Y›k›ld›
Nevflehirli ‹brahim Pafla 1141 (1728) Y›k›ld› Beflir A¤a 1141 (1728) Y›k›ld›
Sadrazam ‹brahim Pafla 1141 (1728) Y›k›ld› Mutbak Emini Hac› 1141 (1728) Mamur
Halil Efendi
Sadrazam ‹brahim Pafla 1141 (1728) Y›k›ld›
Mutbak Emini Hac› 1141 (1728) Mamur
Sadrazam ‹brahim Pafla 1141 (1728) Mamur Halil Efendi
Sadrazam ‹brahim Pafla 1141 (1728) Harabe Mutbak Emini Hac› 1142 (1729) Mamur
Halil Efendi
Fatma Sultan 1141 (1728) Y›k›ld›
Mehmet Kethüda 1142 (1729) Y›k›ld›
Genç Mehmet Pafla 1141 (1728) Mamur (Divitçiler)
Atike Sultan 1141 (1728) Y›k›ld› Kaptan Mustafa Pafla 1142 (1729) Mamur
Ümmügülsüm Sultan 1141 (1728) Mamur fiüca Ahmet Pafla 1151 (1738) Y›k›ld›
Esma Sultan 1141 (1728) Y›k›ld› Sadeddin Efendi 1154 (1741) Mamur
1192
Üsküdar Çeflmeleri
Silâhtar Süleyman A¤a 1165 (1725) Y›k›ld› Ümmügülsüm Han›m 1233 (1817) Mamur
Sultan III. Osman 1169 (1755) Y›k›ld› Haf›z ‹sa A¤a 1240 (1824) Mamur
Ayazma III. Mustafa 1174 (1760) Mamur ‹hsaniye 1240 (1824) Mamur
Sultan III. Mustafa 1174 (1760) Y›k›ld› Mehmet Tahir Efendi 1242 (1826) Mamur
Hatice Sultan 1178 (1764) Mamur Mehmet Tahir Efendi 1242 (1826) Harap
Hatice Sultan 1178 (1764) Y›k›ld› Hac› Hasan A¤a 1244 (1828) Y›k›ld›
Abdülaziz Efendi 1179 (1765) Y›k›ld› Sultan II. Mahmut 1248 (1832) Mamur
Parizâde Osman Sahip 1181 (1767) Y›k›ld› Sultan II. Mahmut 1248 (1832) Harap
Efendi
Sultan II. Mahmut 1248 (1832) Y›k›ld›
Saraclar 1190 (1776) Y›k›ld›
Abdülmecit Han 1255 (1839) Y›k›ld›
Kâtip Mustafa Efendi 1193 (1779) Mamur (Halit A¤a)
Sineperver Valide Sultan 1194 (1780) Mamur Abdülmecit Han Meydan 1257 (1841) Mamur
Mihriflah Valide Sultan 1206 (1791) Mamur Taz›c›lar Oca¤› 1259 (1843) Mamur
Mihriflah Valide Sultan 1206 (1791) Mamur Kaymakam Emin Bey 1271 (1854-5) Mamur
Meryem Kad›n 1208 (1793) Mamur Fethi Ahmet Pafla 1272 (1855) Y›k›ld›
Ladikli Ahmet A¤a 1208 (1793) Mamur Ömer Bey 1275 (1858) Mamur
Benlizâde Ahmet Reflit 1215 (1800) Mamur Tiryal Han›m 1288 (1871) Mamur
Efendi Haminnine
Hüseyin Avni Pafla 1291 (1874) Mamur Çeflmesi’nin aç›l›fl›.
Sultan III. Selim 1217 (1802) Mamur (Paflaliman›)
veya Tekke
1193
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Hac› Mehmet Naki 1321 (1903) Mamur fieyhülislâm Mirzazâde 1731 Mamur
(Hac› R›za Efendi)
‹nadiye Tekkesi 1733 Harap
Hasip Pafla-Zeki Bey 1323 (1905) Mamur
Tekke Kap›s› 1762 Mamur
Ahmet fiakir Efendi 1325 (1907) Mamur
fieyhülislâm Mirzazâde 1740 Y›k›ld›
Mülâz›m fiehit Hakk› 1331 (1915) Mamur Mehmet Said
Efendi
fieyhülislâm Arif Hikmet 1812 Mamur
K›s›kl› 1333 (1915) Mamur Beyefendi
Hac› Mehmet Efendi 1347 (1928) Mamur Silâhflor fiakir Bey 1824 Mamur
1194
Üsküdar Vak›f Sular›
Üsküdar Vak›f Sular›
1197
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1198
Üsküdar Vak›f Sular›
Suyun kaynaklar› ‹çerenköy taraflar›nda, Mer- 3) Hac› Beflir A¤a Çeflmesi. Atpazar› mevkiin-
diven Köyü ile Karaman Çiftli¤i civar›nda de idi.
akan Sazl›dere yan›nda idi. Sekiz kaynaktan
gelen sular, üzeri kapal› ufak bir havuzda top- 4) Fatma Sultan Çeflmesi. Atpazar› içinde, Su-
lan›r. Buradan ç›kan su, Kireç Ocaklar› ve lu Han karfl›s›nda idi.
Uzunçay›r’›n kuzey taraf›nda ve yamaçtan ge-
çerek civardan gelen katmalar› al›r. Tafll›dere 5) fiehzade Abdülhamit Çeflmesi. Kurban Na-
yak›nlar›nda eski Dahiliye Naz›r› (‹çiflleri Ba- suh Camii karfl›s›nda idi.
kan›) Memduh Pafla’n›n (1839-1925) çiftli¤i- Yeni Cami Su
ne gelir, burada tekrar katma sularla dolan su 6) Esma Sultan Çeflmesi. Bulgurlu Mescit kar- Deposu.
yolu, Küçük Çaml›ca Tepesi’nin güney etekle- fl›s›nda idi.
rindeki Semerci Ba¤› ve Üçp›nar mevkiine
ulafl›rd›.
1199
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
7) fiehzade Numan Çeflmesi. Hayreddin Çavufl r›’n›n bahçe kap›s› yan›nda idi.
Camii arsas› yan›ndad›r.
5) fiehzade Mehmet Çeflmesi. fierefâbâd Kas-
8) fiehzade Mustafa ve Süleyman’›n validesi r›’n›n bahçe kap›s› yan›nda idi.
çeflmesi. Tembeller Mahallesi’nde idi.
Fatma Sultan-‹brahim Pafla Suyu ismiyle an›-
9) Üçüncü Kad›n Çeflmesi. fieyh Camii yak›- lan bu su yolunun bafl›ndan nihayetine kadar
n›nda ve Selman A¤a Bostan Soka¤›’n›n ba- 50’den fazla maslak yapt›r›lm›fl ve iki maslak
fl›nda idi. aras›na 440 arfl›n (takriben 330 m.) aç›kl›k ve-
rilmiflti. Her iki maslak aras›na 1100 künk dö-
10) Hatice Sultan Çeflmesi. Feyziye Camii ya- flenmifltir.
n›nda idi.
Bu muazzam su yolunun 1600 metrelik k›sm›
Soldan ‹kinci Kol: galeri, 13 kilometrelik k›sm› da künk olup 3.
000 metre küp su tafl›rd›.
1) Kaptan Mustafa Pafla Çeflmesi. Camiin kar-
fl› köflesindedir. Suyun ak›fl›n› temin için 15 m. yüksekli¤inde
iki su terazisi yap›lm›flt›.
2) fiehzade Seyfeddin validesi Çeflmesi. Kap-
tan Pafla Camii alt kap›s›n›n solundad›r. Yukar›da yaz›lanlardan baflka fierefâbâd Kasr›
ve Fatma Sultan Saray› içinde de su hazneleri
3) fiehzade Mustafa Çeflmesi. Aziz Mahmut yap›lm›flt›r. Bu saraylar bahsine bak›n›z.
Efendi Soka¤›’ndad›r.
Su yolunun yap›m› s›ras›nda haz›rlanm›fl olan
4) Kethüda Mehmet Efendi Çeflmesi. Hüdâyî Üsküdar Su Yolu Haritas›’nda, sulu boya ile
Camii avlu kap›s›n›n sa¤›ndad›r. resmedilmifl 37 çeflme görülmektedir. Bunlar-
dan baz›lar›n›n ad› yaz›lm›fl ve baz›lar›n›n da
5) fieyhzâde Bayezid Çeflmesi. Halil Pafla Tür- yaln›z krokileri çizilmifltir.
besi karfl›s›nda idi.
Bu su için Vak›f Sular› Müdüriyeti defterinde:
6) ‹brahim Pafla Çeflmesi. Davut Pafla Camii
civar›nda idi. “Cennet-mekân merhum ve ma¤furun leha
Fatma Sultan tâbet serâhu ve sadrazam-› esbak
7) Sultan Mehmet Validesi Çeflmesi. Tembel- ‹brahim Pafla merhumun icras›na muvaffak ol-
ler Mahallesi’nde Kireçhane karfl›s›nda idi. duklar› medine-i Üsküdar’da kaim müteaddid
çeflme-i mâ-i lezizin Alemda¤› taraf›nda olan
8) ‹brahim Pafla Çeflmesi. Selman A¤a Camii kubbeden medine-i Üsküdar’da Do¤anc›lar
karfl›s›nda idi. Meydan›’nda vaki makseme gelince medine-i
mezbure haricinde Halife Çeflmesi kurbünde
9) Sultan III. Ahmet Meydan Çeflmesi. ‹skele ba¤lar derununda kaim âbârdan müfltemi olup
Meydan›’ndad›r. vak›f sahibi suyuna ilhak ve medine-i mezbû-
reden ‹mrahor Mahallesi’ne camii flerif ittisa-
Soldan Üçüncü Kol: l›nda kaim maslakta ifraz...” edilirdi diye yaz-
maktad›r.
1) Baflkad›n Çeflmesi. ‹mrahor Camii sol tara-
f›ndad›r. Bu suya sonradan üç katma ilâve edilmifltir ki
flunlard›r:
2) ‹brahim Pafla Çeflmesi. Eski Hamam ve
Hüsrev A¤a Camii’nin karfl›s›ndad›r. a- Kethüda Mehmet Pafla Suyu.
1200
Üsküdar Vak›f Sular›
Kethüda Mehmet Pafla suyu, 1166 (1752) tari- dan›’ndan geçerek dergâh›n üst kap›s›ndan
hinde ana künke ba¤lanm›flt›r. içeri girerdi. Burada solda, duvar içinde küçük
bir su terazisi ve duvar›n arkas›nda ise büyük
Genç Mehmet Pafla suyu, Küçük Çaml›ca ci- bir havuz vard›r.
var›ndaki Semerci Ba¤›’nda kaynayan su, ayn›
tarihte ana künke ba¤lanm›flt›r. Külliyenin esas haznesi abdest musluklar›n›n
sa¤ taraf›nda, imaretin arkas›ndad›r.
Halil Efendi suyu ise, kendi ba¤›ndan ç›kmak-
ta idi. 1174 (1760) tarihinde ana suya kat›l- Burada toplanan su, musluklardan, imaretten
m›flt›r. ve bugün mevcut olmayan flad›rvandan akard›.
1201
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
yaz aylar›nda ihtiyac› karfl›lamad›¤›ndan, ‹ca- Zamanla harap olan su yolu, Selim A¤a Kü-
diye Tepesi’nin do¤u eteklerinden getirtmek tüphanesi’ni (yap›m›: 1782) yapt›ran Maktul
icap etmiflti. Burada ark ve borularla Arapzâde Selim A¤a taraf›ndan onar›lm›flt›. Bu yüzden
semtine ve oradan da Özbekler Tekkesi önün- su onun ad› ile an›lmaya bafllam›flt›r.
den Paflaliman› mevkiine getirilmiflti. Hüseyin
Baykara Soka¤›’n›n sa¤ taraf›nda hâlâ duran
iki haznede depolanan su, camiin flad›rvan›n-
dan ak›t›lm›flt›. M‹HR‹fiAH
VAL‹DE SULTAN SUYU
Kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yapt›r›lan bu
haznelerin Sultan IV. Murat’›n k›z› Kaya Sul- (III. SEL‹M SUYU)
tan’›n saray›na ait oldu¤u da söylenmektedir.
Bu ihtimal daha kuvvetli görülmektedir. Çün-
kü, hazneler ile flad›rvan aras›nda 500 metre-
den fazla bir mesafe oldu¤u halde, hiç ak›nt›
1 206 (1791) tarihinde Sultan III. Selim’in
annesi Mihriflah Valide Sultan ad›na topla-
t›lan bu su, Büyük Çaml›ca Tepesi’nin etekle-
yoktur. Bu mesafe içinde bunlardan baflka, ön- rinden ç›kar. Buradan Sar›kaya, Millet Bahçe-
deki yal›lara ait, biri y›k›lm›fl, iki tonoz çat›l› su si, Ba¤larbafl› ve Nuhkuyusu Caddesi’ni taki-
haznesi daha vard›r. ben akard›.
Mihrimah Sultan Suyu’nun geçti¤i Arapzâde Bu cadde üzerinde ve Kap›a¤as› mevkiinde bu-
semtinde ve Üsküdar K›z Lisesi’nin hemen ar- lunan Mihriflah Valide Sultan Çeflmesi’ne su
kas›ndaki bir yere bir ilân tafl› dikilmiflti. 1285 verdikten sonra Duvardibi’ndeki 15 metrelik
(1868-69) tarihli ve oval biçimdeki bu mermer teraziye girerdi. Buradan dökülen su, 1220
kitâbe, herhangi bir kaz› s›ras›nda alt›ndaki (1805) tarihinde yapt›r›lan Selimiye Camii,
künklerin korunmas› lâz›m geldi¤ini öneriyor- k›fllas›, hamam› ve yeni kurulan semtin bütün
du. Tafl, okulun ilâve k›s›mlar›n›n yap›m› s›ra- çeflmelerinden akard›.
s›nda kaybolmufltur.
Borulardan günde 200 metre küp su geçerdi.
Üzerindeki kitâbe fludur:
1202
Üsküdar Vak›f Sular›
TOMRUK SUYU
1997 senesinde, Üsküdar Belediyesi’nce, re- mevcut olmayan terazisine yükseldikten sonra
simde görüldü¤ü flekilde, Klâsik Türk çeflme caddeyi takiben Üsküdar’daki çeflmelerine Üsküdar
mimarîsi üslubunda güzel bir çeflme yapt›r›la- akard›. Belediyesi’nce 1994
rak suyu ak›t›ld›. y›l›nda yapt›r›lan
Bu sudan, Ba¤larbafl›-Bülbüldere aras›nda, bu- Tomruk Suyu
Rumeli Kazaskeri Mehmed Hafid Efendi, Me- gün akmazl›¤›ndan dolay› Kuru Çeflme ad›yla Çeflmesi.
hah’ül Miyah adl› eserinde, ‹stanbul’ un bütün an›lan Sultan II. Mahmut’un 1248 (1832-33)
sular›ndan bahsetti¤i halde bu sudan söz etme- y›l›nda yapt›rd›¤› büyük hazneli çeflmesi de is-
mifltir. Bu durumda, 1212 (1797) tarihlerinde tifade ederdi.
hâlâ katma oldu¤u ve menba suyu haline gel-
medi¤i anlafl›lmaktad›r. Su, 1140 (1727-28) tarihinde ak›t›lm›flt›r.
Sonradan Cevri Kalfa suyu ile birlefltirilmifltir.
Kaynak: (Gezi Notu), (Naz›m Nirven, ‹stanbul Sular›, ‹st.
1946, s. 228) Tophanelio¤lu Çeflmesi bahsine bak›n›z.
1203
Üsküdar Sebilleri
Üsküdar Sebilleri
1207
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1208
Üsküdar Sebilleri
1209
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1210
Üsküdar Sebilleri
1211
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1212
Üsküdar Sebilleri
1061 Zilkadesinde (Ekim/Kas›m 1651) kilerci- di’nin kabirleri vard›r. Ahmet Efendi’nin flâhi-
bafl›, 1062 Saferinde (Ocak/fiubat 1652) has desi Sümbülî tac› ile süslüdür.
odabafl› olmufl ve ayn› senenin fievvalinde
(Eylül 1652) Babü’s-saade a¤as› olmufltu. 1066 Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F.
(4 Mart 1656) tarihinde meydana gelen Ç›nar Derin-V. Çabuk, s. 107, 200, 276) (Hadîkatü’l-Cevâmi
Vak’as›’ndan bir gün sonra idam edilerek Sul- 1/39, 147; 2/123, 171) (‹zzet Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebil-
tanahmet Meydan›’ndaki ulu ç›nar a¤ac›na leri, s. 25) (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 6/2646) (Si-
as›ld›. Kabri, vaktiyle tamir ettirdi¤i ‹brahim cill-i Osmânî, 1/217-218 Ahmet A¤a) (‹. Hakk›, Merâk›d,
A¤a Çay›r› Camii’nin hazîresinde idi. Bugün s. 41-42)
mevcut olmayan kabir tafl› üzerindeki kitâbe
fludur:
1213
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Ayn› eserin 29. sayfas›nda ise: “Mehterbafl› Ahmet A¤a yapt›rm›flt›r. Yaln›z
kuyusu kalm›flt›r.” diyor. Sebil, 1925 tarihin-
“Mustafa Pafla Sebili’ni, 1090 (1679) y›l›nda den evvel y›k›lm›flt›r.
K›zlara¤as› Mustafa A¤a yapt›rm›flt›r... Bulgur-
lu Mescit’in yan›ndaki mektebin alt›nda idi” Yap›l›fl tarihi bilinmeyen bu sebilin yeri için
demektedir. Kap› A¤as› Mevkii Namazgâh› bahsine bak›-
n›z.
Hadîka’da ise bu sebilden bahis yoktur:
MEHTERBAfiI SEB‹L‹
MOLLACIK SEB‹L‹
S ebil, Kap›a¤as› mevkiinde ‹nadiye Camii
Soka¤› ile Mehmet Çavufl Soka¤›’n›n bir-
leflti¤i yerde ve ikinci soka¤›n sol köflesinde S ebil, Miskinler Tekkesi’nin sa¤ taraf›nda,
Yan›k Ömer Kap›s›’n›n yan›nda ve Karaca-
idi. Yeri bugün arsa halinde olup kuyusu yak›n ahmet - ‹brahim A¤a Bulvar›’n›n üzerinde idi.
zamana kadar duruyordu. Önündeki mermer Bugün mevcut olmayan ve 1940-45 tarihlerin-
teknenin üzerinde: de y›k›lan bu sebil, Mollac›kzâde ‹shak Efen-
di’nin büyük o¤lu, Anadolu kazaskeri ve re-
Sâhibu’l-hayrat el-hac Fevzi isu’l-ulema oldu¤u halde 1226 (1811)’da vefat
1033 (1623-24) eden Ahmet Muhtar Efendi taraf›ndan yapt›-
r›lm›flt›r. Kabri, sebilin civar›nda ve ‹sa A¤a
Mehterbafl› Sebili’nin yaz›s› bulunuyordu. Çeflmesi’nin sol gerisindedir. Gösteriflli lâhdi-
yeri. nin üzeri molla sar›¤› ile müzeyyendir. Yan›n-
(Haziran 1996) ‹stanbul Sebilleri adl› kitab›nda ‹zzet Kumbara- da 1199 (1785)’te vefat eden o¤lu Mehmet
c›lar: Mes’ud Efendi’nin; 1210 (1795-96)’da vefat
eden ve üzerinde muhteflem bir lâhit bulunan
Ahmet Muhtar Efendi’nin cariyesi Esma Ha-
tun’un; fieyhülislâm Dürrizâde Abdullah Efen-
di’nin o¤lu Mehmet fierif Efendi’nin, 17 N.
1244 (23 Mart 1829)’da vefat eden eflinin; 11
Ra. 1263 (27 fiubat 1847)’de vefat eden Meh-
met Nureddin Efendi’nin; 19 Cemaziyelâhir
1242 (18 Ocak 1827)’de Maltepe’de vefat
eden Mustafa Reflit Pafla’n›n enifltesi Ali Pa-
fla’n›n ve 1244 (1828-29)’da vefat eden fieyhü-
lislâm Dürrizâde Abdullah Efendi’nin kabirle-
ri vard›r. Bu hazîrenin ilerisinde, mezarl›k du-
var›ndan 55 ad›m ileride kitâbesiz bir kuyu ve
ulu ç›nar civar›nda ise 1303 (1885-86)’da
Mehmet Ali Pafla’n›n o¤lu taraf›ndan yapt›r›-
1214
Üsküdar Sebilleri
lan kitâbeli bir kuyu vard›r. Her ikisi de Mis- k›n zamana kadar duran kuyusu bugün mevcut
kinler Tekkesi’ne ait idi. de¤ildir. Yeri arsad›r.
Sonradan Rumeli kazaskeri olan Mollac›kzâde “Sebil penceresinin bâlâs›ndaki” tarih budur:
Ahmet Muhtar Efendi, III. Selim’in halli s›ra-
s›ndaki olaylara ad› kar›flt›¤›ndan ‹stanbul’dan Bârekallah Sâhibu’l-hayrat Hac› Mustafa
uzaklaflt›r›lm›flt›. Babas› ‹shak Efendi 1195 Zil- ‹ki âlemde hakikat sahib-i lûtf-i Hudâ
kadesinin 14’ünde (1 Kas›m 1781) vefat ede- Nice s›byana mu’allimhane idüb bî-nazir
rek Beyaz›t’ta Kaptan ‹brahim Pafla Camii ha- Ba’is-i rahmet budur rah-› selâmetden yana
zîresine gömülmüfltür. Muhteflem lâhdi molla Anda oldukca tilâvet-i pak Kur’ân-i azîm
sar›¤› ile süslüdür. Kabrinin önündeki mezarl›k Ana lûtf›yle nazar ide Cenab-› Kibriya
duvar›na büyük bir hâcet penceresi aç›lm›flt›r. Eyledi üçler ziyaret didiler tarihini
‹shak Efendi’nin küçük kardefli olup ‹stan- Hakk budur kim mekteb-i lillah sebîl-i canfezâ
bul’da Kirazl› Mescit’e minber koyan Molla- 1151 (1738)
c›kzâde Ali Pafla 1181 Zilkadesinde (Nisan
1768) Rahova’da vefat etmifltir. Kaynak: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 278)
1215
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Sebilin çeflme gibi, hiç bir yerinde yap›ld›¤› y›- Anadolu, Ba¤dat, ‹ran ve M›s›r’a gitmek için
l› gösteren bir kitâbesi yoktur. Halil Pafla Tür- Üsküdar’a geçen ordular veya kervanlar için
besi ve Çeflmesi bahsine bak›n›z. buras› bir toplanma ve mecburi geçifl yolu idi.
Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹. Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebille- Sebil tamamen mermerden yap›lm›flt›r. Bafll›k-
ri s. 19) (Ahmet Refik, Türk Mimarlar›, s. 101, eski, s. 70) l› dört sütun aras›nda flebeke demirleri yok
olan, fakat sonradan birer parmakl›k demiri
konan üç penceresi vard›r. Çeflme ile beraber
devam eden mermer genifl saça¤› ile dilimli
SA’DEDD‹N EFEND‹ SEB‹L‹ pencere kemeri aras›nda otuz m›sral› uzun bir
kitâbe bulunmaktad›r.
1216
Üsküdar Sebilleri
Soldaki pencere üzerinde: Ayn› eserde belirtildi¤ine göre sebil, 1890 ta-
rihlerinde harap imifl.
Nümû-dâr oldu mecrâ-yi k›sm› Selsebîleden
Bu tesnim-i ihsan ü hayra ukbada olur mecra ‹stanbul Sebilleri adl› eserde kay›tl› olmad›¤›na
Bir içim suyun amma hakk› vard›r sâhibu’l-hayr›n göre kitab›n bas›ld›¤› 1938 tarihinden önce
Du’a-y› ömr ü ikbaliyle olsun nûfl iden gûyâ muhtemelen, Kad›köy - K›s›kl› Tramvay yolu
Cenab-› Hakk o mahdûm-› mu’allâ-kadr-i zî-flân› yap›l›rken y›kt›r›lm›fl olmal›d›r.
Çemenzâr-› hayât-› sermedîde eylesün ibka
Hemîfle menba’-› ayn-› müberrât eyleyüb zât›n Kaynak: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 92-93)
Nice âsâr-› uzmaya muvaffak eyleye Mevlâ
Gelüb bir bir okurlar fiâkirâ tarih-i itmam›n
Sebili yapd› Sa’deddin Efendi iç flifâd›r mâ
1154 (1741) fiER‹F PAfiA SEB‹L‹
fiair fiâkir hakk›nda Üsküdar Çeflmeleri bölü-
münde malumat verilmiflti. Sa’deddin Efendi
için çeflmesi ve türbesi bahislerine bak›n›z.
S ebil, eski Ba¤dat Caddesi yeni Karacaah-
met - ‹brahim A¤a Bulvar› üzerinde idi.
Yeri kesin olarak belli de¤ildir. Fakat Miskin-
ler Tekkesi civar›nda oldu¤u muhakkakt›r.
1920 tarihlerinde y›k›lm›flt›r. Etraf›ndaki eser-
ler için Hac› Hüseyin Hayri Pafla Sebili bahsi-
ne bak›n›z.
1217
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1218
Üsküdar Sebilleri
da ise hünkâr mahfili ile Yeni Cami bulun- mi de burada ciltlisi 25 kurufl fiatla sat›lm›flt›r.
maktad›r. Üsküdar’›n yegâne kitapç›s› idi.
Yak›n tarihe kadar sebilin karfl›s›nda Halim Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih) (‹. Kum-
Gülüm Tekkesi ve eski Yeniçeri Kullu¤u olan, barac›lar, ‹stanbul Sebilleri, s. 35) (M. Erdo¤an, Kayserili
Üsküdar Emniyet Amirli¤i binas› vard›. 1958 Mehmet A¤a, s. 15) (Sicill-i Osmânî, 4/233 Mehmet A¤a;
senesinde yol flimdiki flekliyle geniflletilirken 4/575 Naimâ Efendi) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 7/3498;
y›kt›r›lm›flt›r. Eski Bitpazar› kap›s› da bu sebilin 9/4887) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 11/132) (Konyal›, ‹s-
yan taraf›nda idi. tanbul Abideleri, s. 124)
1219
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Ziya Bey Sebili. Biri genifl di¤eri dar olan iki penceresinde ba-
sit parmakl›k demirleri bulunmaktad›r. Eski-
den içi iki k›s›m idi. Sonradan birlefltirilmifltir. mutasarr›f› oldu. 1311 Rebiyülâhirinin son gü-
Soldaki genifl pencere üzerinde dört m›sral› flu nü (9 Kas›m 1893) vefat etti. “Ulâ evveli rüt-
kitâbe vard›r: besini haiz sahib-i servet bir adem idi.”
Emin-i matbah-› âli bu hayr› eyleyüb icrâ Sebilin arkas›nda ve kap›n›n önünde bir kuyu
Zebân-› teflnegân› menba’-› zikr-i cemîl itdi bulunmaktad›r.
Sezâd›r âb-› cevherle yaz›lsa Âs›mâ tarih
Bu mâ-i Zemzemi gel iç, Ziya Be¤ Selsebîl itdi Kitâbe yazar› fiair Yakub Âs›m Efendi, Kütah-
1283 yal› Halil Rüfldi Efendi’nin o¤lu olup 1220
(1805) tarihinde do¤mufltur. Bir çok görevler-
Sebil sahibi Ziyaeddin Mehmed Efendi, saray- de bulunduktan sonra Rumeli Kazaskerli¤i’ne
dan yetiflmifl matbah müdürü ve 1284 kadar yükselmifltir. 1301 (1883-84)’te vefat
(1867)’de idare-i mahsusa müdürü, 1287 eden Âs›m Efendi’nin kabri, Karacaahmet
Ziya Bey Sebili’nin (1870)’te madenler müdürü ve bir aral›k Mat- Türbesi’nin ön taraf›nda Tunusba¤›’na giden
kitabesi. bah-i Âmire müdürü ve 1295 (1878) tarihle- caddenin hemen bafllar›nda ve sol taraftad›r.
rinde Antalya, sonra Urfa ve nihayet Lazkiye Yan›nda, 1291 (1874)’te vefat eden o¤lu Meh-
met Cemil Efendi’nin ve 1302’de vefat eden
di¤er o¤lu Usameddin Efendi’nin kabirleri var-
d›r.
1220
Üsküdar Maksemleri
ve Su Terazileri
Üsküdar Maksemleri ve Su Terazileri
Kitâbe fludur:
1223
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
‹lk zamanlarda getirtilen su, ihtiyac› karfl›la- Yoluna devam eden su, bu caddenin biraz ile-
mam›fl olacak ki, “Tarih-i mezburda (14 Ocak risinde ve Turflucu Kâmil Soka¤› karfl›s›ndaki
1584) Bulgurlu nam karyeden Üsküdar’da olan makseme dökülür.
cami-i flerife akan su yoluna 24 yük ve 371 ak-
çe” sarf edilerek su yolu takviye edilmifltir. Devrinden kalm›fl olan maksemin kap›s› üze-
rinde kitâbesi yoktur. Tonoz daml› olup kare
Eski Valide Suyu, Büyük Çaml›ca Tepesi’nin plânl›d›r. Tamamen kesme tafltan yap›lm›flt›r.
kuzey do¤u taraf›ndaki Çakal Da¤›’n›n etekle-
rinden ç›kar. Su, arazinin uygunlu¤u ile delme Buradan ayr›lan bir kol ile, Yeni Valide Camii,
mecra halinde akarak, Tantavi Çiftli¤i’ne ge- Ahmediye Camii, fiehit Süleyman Pafla Ca-
lir. Burada, 1711 y›l›nda yapt›r›lan Yeni Vali- mii, Malatyal› ‹smail A¤a Camii ve bu mabet-
de Camii suyu kat›lm›flt›r. Bu kat›lma 128 y›l lerin civar›ndaki çeflmelere su giderdi.
sonra olmufltur.
Maksemden ayr›lan di¤er bir kol da, Eski Vali-
Su, çiftlikten geçtikten sonra, Alemda¤› asfal- de Camii külliyesinin bütün ünitelerine su
t›na ç›kar ve yoluna devam ederek Bulgurlu verdi¤i gibi, avludaki flad›rvandan akard›. Bu
Köyü’nün arkas›ndan, Ahmet Pafla Korusu’n- flad›rvan, di¤er bir çok flad›rvanlarda oldu¤u gi-
dan geçerek Baflmaslak denilen ufak bir su bi, su flebekesinin üzerinde bir su da¤›tma ve
toplama yerine var›r. düzenleme mahallidir.
1224
Üsküdar Maksemleri ve Su Terazileri
Vaktiyle bu güzel flad›rvan›n üstü, 16 ahflap sütu- Efendi Caddesi üzerindeki bu yap›dan eser kal-
nun tafl›d›¤› kubbeli bir saçak ile örtülü idi. 1934 mam›flt›r.
senesinde ve bir f›rt›na esnas›nda, yan›ndaki ulu
ç›nar›n k›r›lan büyük bir dal› bu ahflap kubbe 7) Harem ‹skelesi Su Terazisi. Daya Hatun
üzerine düflerek y›k›lmas›na neden olmufltu. fia- Namazgâh› yan›ndaki bu terazi bugün mevcut
d›rvan sonradan asl›na uygun olarak yap›lm›fl ve de¤ildir.
üzerine de beton bir kubbe yap›lm›flt›r.
8) Hac› Ahmet Pafla Su Terazisi. Do¤anc›lar
Eski Valide Suyu, bugün Üsküdar Vak›f sular›- Meydan›’nda ve Çak›rc›bafl› Hasan Pafla Camii
n›n en bak›ml› olan›d›r. Günlük verimi, 1000 yak›n›nda ve eski ad› Uzunyol olan Ramaza-
metre küpü bulmaktad›r. no¤lu Sünbülzâde Soka¤› üzerinde idi.
Mimar Sinan’›n bu güzel eseri, 1989 tarihinde, 9) Hatice Sultan Su Terazisi. ‹hsaniye sem-
Üsküdar Belediye Baflkan› Niyazi Yurtseven tinde ve Neyzenbafl› Halil Can Soka¤› üzerin-
zaman›nda, hiç gere¤i yokken y›kt›r›larak yo- de ve eski ‹hsaniye Karakolu’nun hemen ya-
kedildi. ‹zi dahi kalmam›flt›r. Sar›gazi Köyü n›nda idi.
Camii bahsine bak›n›z.
10) ‹brahim Pafla Su Terazisi. Eski ad› Selâ-
Kaynaklar: (E. Koçu, ‹stanbul Ans. N. Nirven 10/5303) mi Ali Efendi Caddesi olan Selâmi Ali Efendi
(Naz›m Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 222) (Gezi Notu) Caddesi üzerinde ve bu caddenin Kassam Çefl-
me Soka¤› ile birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤
köflesindedir. Kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak
yap›lm›fl olup köfleleri pahl›d›r.
ÜSKÜDAR SU TERAZ‹LER‹
11) Kap›a¤as› mevkii Su Terazisi. Sadrazam
1) K›s›kl› Caddesi üzerinde, eski karakol bina- 12) fiüca Ahmet Pafla Su Terazisi. Bülbülde-
s› yan›nda ve Avc› Kâz›m Soka¤›’n›n bafl›nda- re Caddesi üzerindeki bu yap›dan eser kalma-
d›r. Kesme tafltan yap›lm›flt›r. m›flt›r.
2) Matbah Emini Hac› Halil Efendi Su Tera- 13) Sultaniye Soka¤› Su Terazisi. Dr. S›tk›
zisi. Toygartepe üzerinde ve Dürbali Soka¤› Özferendeci Soka¤›’n›n bafl›nda bulunan bu
(eski Torbal› Soka¤›) ile Hac› Mutu Soka- teraziden eser kalmam›flt›r.
¤›’n›n birleflti¤i yerde idi. Kap›a¤as› Mevkii ve
14) Selimiye Su Terazisi. Selimiye K›fllas› su terazisi.
3) ‹brahim Pafla Su Terazisi. ‹mrahor Ca- içindedir.
mii’nin k›ble taraf›nda olup sonradan çimento
ile s›vanm›flt›r.
1225
Üsküdar’›n Tarihi
Kuyular›
Üsküdar’›n Tarihi Kuyular›
Kuyular›n bir k›sm›, mesire yerlerindeki na- ‘Cennet-mekân Sultan Mahmud Han-› sâni Haz-
mazgâhlar yan›nda, bir k›sm› menzil yolu üze- retleri’nin kerîme-i muhteremeleri devletlû ismetlû
rinde ve bir k›sm› da mahalle aralar›nda olup Adile Sultan aliyyetü’fl-flân Hazretlerinin hâcesi
halk›n istifadesine sunulmufltur. Ayr›ca eski- Râyetkeflân (bayrak çeken anlam›nda) Kalfa’n›n
den hemen hemen her evin bir kuyusu vard›. rûhiçün fâtiha.1310 Muharrem (A¤ustos 1892).
Halk yang›n s›ras›nda, sonradan ç›karmak
ümidiyle, bak›r kap kaca¤›n›, demir edevat›n› Râyetkeflân Kalfa, 13 Rebiyyülevvel 1292 (19
bu kuyulara atard›. Bu durumu bir kaç kuyuda Nisan 1875) tarihinde vefat etti. Kabri, Aksa-
gördüm. Ayr›ca iki kuyuda, gemi seren dire¤i ray Camii yan›nda, Pertevniyal Valide Sultan
gibi uzun, içi bofl a¤açlar›n kuyunun dibine ça- Türbesi’nin önündedir. Muhteflem lâhdi, Adi-
k›lm›fl oldu¤una flahit oldum. Bunlar›n içi bofl le Sultan taraf›ndan yapt›r›lm›fl olmal›d›r.
oldu¤una göre, bir nevi tulumba görevi görmüfl Kendisinin Eyüp’te, ‹drisköflkü Caddesi üzerin-
olmal›d›r. de ve Piyer Loti Kahvesi’nin arkas›nda bir çefl- Sultan Abdülaziz
mesi vard›r. Av Köskü
fiimdi alfabetik s›raya göre bu kuyular› incele- arkas›ndaki kuyu ve
yelim: Adile Sultan, 1316 (1898)’de vefat etti. Kabri, otomatik ç›kr›¤›.
Eyüp’te, Bostaniskelesi yan›ndaki türbesindedir.
1229
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Av köflkünün arkas›nda bir kuyu daha vard›r. besinde gömülüdür. Kuyuyu, infla ettirdi¤i ha-
Kitabesi yoktur. Üzerinde, demir çarkl› bir ç›k- mam›n suyunu temin maksad›yla da açt›rm›fl
r›¤› vard›r. olabilir. Kuyu, Ahmet Pafla’n›n vak›f eserleri-
ne mülhak idi. Bu kuyu civar›nda ayr›ca bir
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Ferdâ Mazak, Sultan II. Mah- kuyu daha vard›.
mud’un K›z› Adile Sultan, ‹st. 2000, s.115)
ÂfiUB‹CAN KADINEFEND‹
KUYUSU
AHMET PAfiA KUYUSU
BA⁄LARBAfiI CADDES‹
KUYUSU
Burhaniye’de
fiifa Kuyusu’nun
(Bi’rü’fl-fiifa)
arka yüzü.
Y apt›ran› belli de¤ildir. 1930 tarihlerinde
mevcut idi.
1230
Üsküdar’›n Tarihi Kuyular›
Büyükçaml›ca
Kuyusu bilezi¤i.
B‹’RÜ’fi-fi‹FA
(fi‹FA KUYUSU) metre kadar yukar›da tekrar gövde ile birlefl-
mifltir ki, çok enderdir.
ac›n›n bir dal›, gövdeden ayr›ld›ktan sonra bir diye yaz›lm›fl fakat bânisinin kimli¤i belirtil-
memifltir.
1231
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
DO⁄ANCILAR MEYDANI
KUYULARI
Büyükçaml›ca
fieyh efendi kalemden su gibi bir ter
Zihi bu bi’r-i lâtîf oldu hayru’l-ehibbâ
D o¤anc›lar Meydan›’nda iki ve Do¤anc›lar
Caddesi’nde bir olmak üzere burada üç
kuyu bulunuyordu. Do¤anc›lar Meydan›’nda
Sefa Tepesi Kuyusu sene 1277 (1860) olan kuyulardan biri muattal, di¤eri ise mamur
idi. Her üçünün de bânileri ve yap›l›fl tarihleri
Bu Ziya Efendi’nin, Karacaahmet Türbesi ya- belli de¤ildir.
n›nda sebili bulundu¤unu tahmin etmekteyim.
Bu kadar yüksek bir tepede kuyu kaz›l›p su ç›k-
mas› hayrettir.
ETHEM PAfiA KUYUSU
1995 tarihlerinde yok edilen kuyunun yan›nda
Ethem Pafla’n›n
babas› Kaptan›derya
evvelce bir Bektaflî tekkesi bulunuyordu.
K uyu, ‹brahim A¤a Yolu üzerinde, Miskin-
ler Tekkesi sahas› içinde ve Büyük ‹sa A¤a
Çeflmesi’nin sol gerisindedir. Mermer bilezi-
Mehmet Ali Pafla’n›n ¤inde flu kitabe vard›r:
ilk efli Nurikevser ÇAVUfiDERE KUYUSU
Han›m’›n flahidesi. Sâhibu’l-hayratdan esbak kapudan-›
1232
Üsküdar’›n Tarihi Kuyular›
‹NAD‹YE KUYUSU
F‹RÛZ-FELEK KADIN EFEND‹
KUYUSU
‹ nadiye Meydan›’nda idi. Yaz›s›z bilezi¤i yan
taraf›ndaki arsaya at›lm›fl vaziyette iken bu-
S
d›r:
ar›gazi Köyü Camii avlusundad›r. K›r›k,
mermer bilezi¤inde flu yaz›lar okunmakta-
gün yok olmufltur. Bânisi belli de¤ildir.
1233
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
MORAVÎ KUYUSU
Nuh Efendizâde
Osman ve Mehmet
Beylerin,
Karacaahmet
A rakiyeci Hac› Mehmet A¤a Camii ile Ya-
kub A¤a Çeflmesi’nin önünde ve Kas›m
A¤a Soka¤›’n›n sa¤ köflesinde, yola nazaran bi-
Mezarl›¤› Yan›kömer raz set üzerinde idi. 1980 tarihlerinde mevcut
Kap›s› sa¤›nda ve olan kuyunun mermer bilezi¤inde yaz› ve tarih
duvar›n arkas›nda yoktu. Moral› fieyh Yahya Efendi taraf›ndan
bulunan flâhideleri. açt›r›ld›¤› için Moravî Kuyusu diye ünlü idi.
1234
Üsküdar’›n Tarihi Kuyular›
TOPHANEL‹O⁄LU KUYUSU
SARIGAZ‹ KÖYÜ KUYUSU
1235
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
L
ibadiye’de, Libade Suyu Çeflmesi civar›n-
dad›r. Bu çeflme bahsine bak›n›z.
fla; 4/579 Nuh Efendi) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 1/52-74;
2/137-140) (Ali Aky›ld›z, Refia Sultan, ‹st. 1998, s. 28,
30-33, 36-37) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zla-
r›, s. 153) ( Ayvansarayî, Hadîkatü’l-Cevami, Kad›asker
Mescidi, 2/222)
YEN‹MAHALLE KUYUSU
1236
Üsküdar Medreseleri
Üsküdar Medreseleri
1239
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
nin klâsik bacalar› kesme tafltand›r. Odalar›n türbesi ve yan›nda mektebi dahi vard›r.” demek-
Çinili Mescit Soka¤›’na aç›lan pencereleri te ve medreseden hiç söz etmemektedir. Haf›z
sonradan örülmüfltür. Hüseyin Efendi, eserini 1182 (1768) tarihlerin-
de yazd›¤›na göre, medrese bu s›ralarda mevcut
Hiç bir yerinde kitâbesi olmayan bu yap›, 1050 de¤ildi. Muhtemelen 12 Zilhicce 1179 (22 Ma-
(1640) tarihinde Kösem Valide Sultan taraf›n- y›s 1766)’daki büyük zelzelede y›k›lm›flt›r.
dan cami ile beraber yapt›r›lm›flt›r. Mimar› Ka-
s›m A¤a’d›r.
1240
Üsküdar Medreseleri
1241
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1242
Üsküdar Medreseleri
Bir rivayete göre de, bu sütunlar camiin için- (1601-2) senesinde vuku bulmufltur.” diyor ve
deki müezzin mahfiline aittir. Mehmet A¤a Camii’ni yazarken de bu H›z›r
Efendi’den: “Mehmet A¤a Zaviyesi’nin birinci
Medrese hücreleri 2.95 x 2.95 m. boyutlar›nda fleyhi, Yayabafl›zâde H›z›r Efendi ibn-i ‹lyas
olup duvar kal›nl›klar› 0.80 m.’dir. Hücrelerin Efendi’dir ki, Üsküdar’da fiemsi Ahmet Pafla
her birinin içinde bir veya iki nifl ve bir ocak Zaviyesi’nin fleyhi iken bu zaviyeye naklolun-
vard›r. Duvarlara altl› üstlü ikifler pencere aç›l- du. Sonra, Rikab-› Hümâyûn ile bulunan me-
m›flt›r. Köfle odalar›nda pencere say›s› daha flayih ile beraber E¤ri Seferi’ne azimet edip ta-
fazlad›r. bur muharebesinde flehid olarak cesedi Tatar-
pazar›’na (Bulgaristan’da) nakil ve anda Tül-
Hücrelerin ortas›nda 7x7 m. ebad›nda medre- bentçi Camii’nde defnolundu. Sene, 1005
senin darü’lkurras› bulunmaktad›r. Burada alt- (1596).” diye bahsetmektedir.
l› üstlü 16 pencere vard›r. Sa¤›r kubbesi sekiz
yüzlü bir kasnak üzerine oturtulmufltur. Söve- fiemsi Pafla Tekkesi’nin di¤er bir fleyhi de Ne-
leri beyaz, kemeri beyaz mermer ile puding ta- fes Ambar› lâkab›yla bilinen fieyh Osman
fl›n›n alternatif olarak s›ralanmas›yla meydana Efendi’dir. Kendisi, Kayseri’den 1044
gelmifl olan kap›s›n›n tak›nda ve bir çerçeve (1634)’te Abaza fieyhi Abdürrahim Efendi ile
içinde bir âyet vard›r. ‹stanbul’a gelmifltir. Abdürrahim Efendi 1047
(1637-38)’de idam edilerek Üsküdar Mihri-
Bu medreseye Tuhfetü’l-Mimarîn ‘Tekye’; Tez- mah Sultan Camii hazîresine gömülmüfltür ki,
kiretü’l-Ebniye ‘Medrese’ demektedir. Medrese, kabir tafl› bugün de mevcuttur.
fiemsi Pafla’n›n vefat›ndan k›sa bir zaman son-
ra tekke haline getirilmifltir. Abdürrahim Efendi’den sonra Ayasofya fleyhi
meflhur Abdülahad Nuri Efendi’ye (öl.
Hadîka yazar›, eserinin 98. sayfas›nda Viflnezâ- 1061/1651) ba¤lanan Osman Efendi, fiemsi
de Mescidi bahsini yazarken: Pafla Tekkesine fleyh olmufl ve bir müddet son-
ra da Dra¤man Tekkesi fleyhli¤i görevine geti-
“Bir baflka Viflnezâde fieyh Mehmet Efendi da- rilmifltir. Burada iken vefat etmifl ve camiin
hi vard›r ki, ibtida fiemsi Ahmet Pafla Zaviye- mihrab› önüne gömülmüfltür. Vefat›na fieyh
si’ne fleyh olan efl-fleyh H›z›r Efendi, ‹stan- Mehmet Efendi flu tarihi düflürmüfltür:
bul’da vaki Mehmet A¤a Zaviyesi’ne naklo-
lundukta, ad› geçen Viflnezâde onun yerine Vâh uçdu bülbül-i tevhîd Cennet bezmine
fleyh olmufltur. Bunun tarih-i vefat› 1010 1095
fiemsi Pafla
Medresesi.
1243
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1684’te vefat eden Osman Efendi’nin bir çok Kütüphanesi ad› ile tekrar hizmete aç›lm›flt›r.
ilâhîleri vard›r. fiemsi Pafla Camii bahsine bak›n›z.
Medresenin hangi tarihe kadar tekke durumu- Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi 1/198, 2/192) (Erdem Yü-
nu muhafaza etti¤i flimdilik belli de¤ildir. 1890 cel, fiemsi Pafla Külliyesi, Arkitekt No.336, 4-1969, s. 157)
tarihlerinde yaz›lan Mecmua-y› Tekaya’da bu (C. Baltac›, Osmanl› Medreseleri, s. 606) (Sicill-i Osmânî,
tekkenin ismi geçmedi¤ine göre, tekke bilin- 3/170 fiemsi Ahmet Pafla; 3/294, 328, 420 Abdülehad Nu-
meyen bir tarihte faaliyetini durdurmufl olma- ri, Abdürrahim, Osman Efendi) (Naimâ Tarihi, Dan›flman
l›d›r. Türkçesi, 3/1367) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz.
F. Derin-V. Çabuk, s. 258) (S. Nüzhet Ergun, Türk Musi-
Hadîka yazar›, eserini 1182 (1768) y›llar›nda kisi Ant. s. 40) (Mübahat Kütüko¤lu, ‹stanbul Medreseleri,
yazd›¤› ve bu medreseden hâlâ tekke diye bah- Tarih Ens. Der. Say›:7-8, s. 380) (Konyal›, Üsküdar Tari-
setti¤ine göre, tekke, ayinlerini bu tarihlerde hi, 2/291)
de yap›yor olmal›d›r.
1244
Üsküdar Medreseleri
Medrese odalar› gibi tamamen kesme tafltan Kaynaklar: (Hadîka, 2/182-183) (Evliya Çelebi Seyahat-
yap›lan kare plânl› dershanenin alt›ndan Vali- namesi, Dan›flman Türkçesi, 2/173) (Ernest Manbori, Reh-
de Kethüdas› Soka¤› geçmektedir. Bu yola al- ber-i Seyyahîn, ‹stanbul 1925, s. 294) (Atâî, fiakay›k, 1268
çak düflmemesi ve arabalar›n alt›ndan rahat- ‹stanbul, s. 307, 534, 620-621, 317) (E. Koçu, ‹stanbul
l›kla geçebilmesi için dershaneye iki tarafl›, bir Ans. 10/5302) (C. Baltac›, Osmanl› Medreseleri, s. 470-
merdivenle ç›k›l›r. Pembe-beyaz mermer alter- 471) (Türk Ans. Fas.192, s. 493) (Gezi Notu) (M. Meriç,
natifli kap› kemeri üzerine sonradan medrese- Mimar Sinan, s. 33-94)
1245
Üsküdar Hastahaneleri
Üsküdar Hastahaneleri
1249
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
“Miss Nightingale’in temsil etti¤i ‹ngiltere E¤er Abdülmecid Han’›n göreydi re’y-i flâfîsin
Kral Saray›’n›n; Mr. Macdonald’›n temsil eyle- Hum-i flirme binüb elbet kaçard› akl-› Eflâtûn
di¤i ‹ngiliz matbuat›n›n; Mr. Stradferd’un tem- O flâha lâ-ilâc asker olurdu sa¤ olub görse
sil etti¤i mebuslur meclisinin gözü alt›nda Üs- R›za Pafla’n›n dârât›n› Dârâ vü Ferîdûn
küdar’da ve Kuleli’deki hastahaneler -Mrs. Gubâr-› hâkipâ-y› kimyâ-yi mülk ü milletdir
Stradford de Redeliffe’in de büyük gayretiyle- ‹bekrat devacunun de¤ildir bildi¤i ma’cûn
ad›m ad›m terakki ettiler, en sonra nekâhat O kerrâr gaza yapard› hastahane-i Haydar’da
haline gelmifl hastalar için okuma ve yemek Olurdu resm ü nakfl›n görse Mani-i hüner meftûn
salonlar›yla hem bir sanatoryum hem de bir Binas› dilküflâ gâyet zemîn-i rûh-bahflâd›r
kulübe mahsus konfora sahip oldular.” Havas› s›hhati celb eyler emrâz› idüb bîrûn
Murâd› hat›r-› ehl-i cihâd› itmedir tatyîb
“Hasta subaylar Haydarpafla’daki fiehzade Köfl- ‹de feth ü zaferle Rabb-› Naz›r ömrünü efzûn
kü’ne Albay Moore’un dul kar›s› Mrs. Mo- Biri sâde biri cevherle tertîb eyleyüb Safvet
ore’un idaresi alt›nda yerlefltirilmiflti. (Bu köflk ‹ki tarihe derc itdim flifây› sadr olur mazmûn
‹ngilizlerin elinde iken yand›) Bu iyi kad›n ko- Bu fâhir hastahane oldu seyr it serteser sa¤lam
cas› gibi vazife bafl›nda öldü. ‹stanbul’da ölen Cüyûflin k›ld› Han Abdülmecid iclâl ile memnûn
‹ngiliz subay ve erlerinin kemikleri Üsküdar ile 1261 (1845)
Kad›köy aras›nda ve ‹stanbul liman›yla Mar-
mara Denizi’ne bakan bir yar›n üzerindedir. Son as›r flairlerinden olan Safvet Mustafa
Güzel bir servilik isteyen bu k›ymetli mevki bir Efendi, ‹stanbullu olup Lebib Efendi’nin him-
duvar ve parmakl›k ile çevrilmifltir.” demekte- metiyle Tophane Ruzname kalemine al›nm›fl
dir. ve daha sonra da, karantina baflkâtibi olmufl-
tur. 1283 (1866-67) tarihinde vefat ederek Ye-
1956 y›l›nda T›bbiye Caddesi’ne aç›lan Niza- nikap› Mevlevihanesi kabristan›na gömülmüfl-
miye Kap›s›’ndan büyük bir bahçeye girilir. tür.
Ortadaki asfalt yol bizi hastahanenin esas ka-
p›s› önüne getirir. Kap›n›n önüne Atatürk’ün Bu kitâbenin üzerinde, vaktiyle cümle kap›s›-
bir büstü yerlefltirilmifltir. n›n iç taraf›nda bulunan Hattat Hamid Bey’in
(do¤. 1891), 1362 (1943) tarihli çerçeveli bir
Cümle kap›s›n›n iki yan›nda birer kap› daha ayet-i kerime levhas› vard›r.
vard›r. Bu kap›lar›n yanlar›nda gayet uzun
mermer sütunlar bulunmaktad›r. Esas kap› üze- Cümle kap›s›n›n karfl›s›ndaki bir kap›dan, dört
rindeki kitâbe, hastahanenin esasl› olarak taraf› hastahane odalar› ile çevrili büyük avlu-
1935 senesindeki restoresi s›ras›nda, kap›n›n ya ç›k›l›r. Bu k›s›mlar, avlu taraf›na bakan bir
sa¤ taraf›ndaki Toplant› Salonu’nun duvar›na koridor ile biribirine ba¤lanm›flt›r. ‹ki yan k›-
nakledilmifltir. s›mlardan mermer basamakl› merdivenlerle bu
Haydarpafla Numune avluya inildi¤i gibi, zemin kat›ndaki kap›lar-
Hastahanesi. fiair Safvet’in dört sat›r halinde haz›rlam›fl ol- danda d›fl bahçeye ç›k›lmaktad›r. Binan›n ön
du¤u on alt› m›sral› kitâbe fludur: yüzü 200, yan yüzleri ise 165 ad›md›r.
1250
Üsküdar Hastahaneleri
HAYDARPAfiA
NÜMUNE HASTAHANES‹
Bkz. Mekteb-i T›bbiye-i fiahane.
ÜSKÜDAR CÜZZAMHANES‹
Bkz. Miskinler Tekkesi Mescidi.
1251
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
venle Bimarhanenin en son yapt›r›lan bölü- Sab›ka Valide-i Atik Darü’fl-flifas›’nda Reisü’l-
müne geçeriz. Cümle kap›s›n›n içindeki büyük et›bba olan Mahmud Efendi
kubbeli mahaldeki yan kap›larda oldu¤u gibi
bu merdivenin etraf› demir parmakl›kl›d›r. diye yaz›l›d›r.
Bu k›s›mda bulunan büyük bahçede sonradan Bimar, Farsça hasta demektir. Bu halk dilinde
yap›lm›fl birtak›m ahflap yap›lar vard›r ki, bura- timar olmufl ve müesseseye de Timarhane de-
lar Bimarhane doktorlar›n›n ve hasta bak›c›la- mifltir. ‹stanbul’da Tanzimat’a kadar 49 bimar-
r›n›n istirahat etti¤i yerlerdi. hane yap›lm›flt›r.
Darü’fl-flifa ismiyle de bilinen bimarhanelerde Eski Valide Camii külliyesinden olan bu k›y-
genifl bir memur ve doktor kadrosu vard›. Fatih metli eserler toplulu¤u bugün pek harap du-
Vakfiyesi’nden ö¤rendi¤imize göre, bimarha- rumdad›r. As›rlar boyunca bir çok de¤iflikli¤e
nelerde flu kimseler vazife görürlerdi: u¤ram›flt›r.
1252
Üsküdar Hastahaneleri
si üzerine buralar› boflalt›lm›flt›. erkek ve 134 kad›n hasta vard›. Dokuz doktor,
dokuz idare memuru ve 76 hademe bulunuyor-
Bir müddet bofl kalan bimarhane sonra yeni- du. Senelik bütçesi alt›n para ile 1. 440. 000
den faaliyet göstermifltir. Nitekim, 1863’te ‹s- kurufl idi.
tanbul’da ç›kan büyük kolera vak’as›nda,
1555’te aç›lan ‘Bimarhane-i Süleyman’daki ak›l “Doktor Monceri’den sonra Toptafl› Bimarha-
hastalar›n› koleradan korumak için hastalar nesi’nin sertabibli¤i 40 sene müddetle muavi-
Toptafl› Bimarhanesi’ne naklolunmufllard›. ni Dr. Kastro’nun elinde kald›. Muavin ve
ikinci tabib de rahmetli Dr. Avni Bey’di. 1908
Bimarhanenin, Toptafl› Timarhanesi olarak ‹nk›lab›nda Toptafl› Bimarhanesi’nin idaresi
modern hale getirilmesi ve cümle kap›s›n›n iki çok tenkide u¤ram›fl ve bunun üzerine ayr›lan
yan›ndaki ko¤ufllar›n yap›lmas› Sultan II. Ab- Kastro’nun yerine Avni Bey, sertabib tayin
dülhamit devrinde (1876-1909) olmufltur. edilmifltir. Üst üste gelen harpler müesseseyi
mali bak›mdan pek müflkül vaziyete sokmufl,
‹stanbul’da 500 Y›ll›k Sa¤l›k Hayat›m›z adl› ese- üstelik fiiflli Hastahanesi’nin Frans›z’lar tara-
rinde Dr. Bedi fiehsuvaro¤lu, flunlar› yaz›yor: f›ndan iflgali üzerine, buraya nakledilen 300
“Bimarhane olarak kullan›lan k›sm› sonradan hasta durumu daha a¤›rlaflt›rm›flt›r. Bu s›rada
Nisa (kad›nlar) Dairesi diye an›lan küçük par- Profesör Mazhar Osman muvakkaten ayr›lan Karacaahmet
çad›r. Toptafl› Bimarhanesi’nin bilâhare erkek- Avni Bey’in yerine sertabib vekaletine getiril- Mezarl›¤› 8. Ada’da
lere ayr›lan büyük dairenin yukar› k›sm› ‘Da- mifltir. Gayretli bir çal›flma ile müessese bi- Hastahane Müdürü
rü’l-hadis’ ve afla¤› k›sm› ‘Me’va-i Mühaddisîn’ marhanelikten ç›k›p klinikleri ile, laboratu- Sat› Efendi’nin
imifl.” varlar›yla, bir sa¤l›k müessesine benzer bir ha- flahidesi.
le getirildi... ‹stanbul iflgalden kurtulur kurtul-
Bu bimarhanede 100’den fazla ak›l hastas› ba- maz Toptafl› idaresi yine Profesör Mazhar Os-
r›n›r, mükemmel beslenir, fakat zapt› zor olan man’a verildi. Büyük bir gayretle çal›flmas›na Karacaahmet
hastalar yine zincirlerle ve duvarlara çak›l› de- ra¤men, Toptafl› daha fazla inkiflafa müsait ol- Mezarl›¤› 7. Ada’da
mir halkalara ba¤lanarak muhafaza edilirmifl. mayan bir yerde bulunuyordu. Bahçesi arazisi Hastalar A¤as›
Toptafl›’na düflen fiair Nevres: yoktu. Kale duvarlar› gibi kal›n duvarlarla bö- R›dvan A¤a’n›n
lünmüfl, yer alt›nda bir mahpes halinde idi. flahidesi.
Bu ya¤an ya¤mur de¤ildir, sanmay›n gök gürlüyor Rât›b ve lofl ko¤ufllar› s›hh› bir hale getirmek
Sille-i darü’fl-flifad›r âsümân a¤lar bana
1253
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹stanbul’da 500 Y›ll›k Sa¤l›k Ha- ZEYNEP - KÂM‹L
yat›m›z, Bedi fiehsuvaro¤lu, s. 87-88) (‹nal, Son As›r Türk
HASTAHANES‹
fiairleri, s. 1183) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 3/1351) (M. Ta-
hir, Osmanl› Müellifleri, 3/202) (Dr. Celâl M. Özden Hat›-
ralar›, Canl› Tarihler 1945, s. 16) (Dirim, Ayl›k T›p Gaze-
tesi 1998, Say›: 1-2-3, s. 51)
Z eynep-Kâmil Hastahanesi, Toptafl› Cadde-
si ile Sal› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde olup
1279 (1862) tarihinde, Sadrazam Yusuf Kâmil
Pafla (öl. 1876) ile efli, Kavalal› Mehmet Ali
Pafla’n›n k›z› M›s›rl› Zeynep Han›mefendi (öl.
1881) taraf›ndan tesis edilmifltir. Hemen sa¤
VÂL‹DE-‹ AT‹K TABHANES‹ taraf›nda da Himmetzâde Tekkesi bulunuyor-
du. Sokak, ismini bu tekkenin ayin gününden
1254
Üsküdar Hastahaneleri
Zeynep-Kâmil
Hastahanesi.
1881’de vefat etti¤ini kaydetmifltir. yordu. Halbuki masraf› karfl›lamak için 200
M›s›r liras›na ihtiyaç vard›. Bu paray› temin
“Zeynep Han›mefendi, vefat›ndan sonra has- için Cemil Pafla hususi yat›r›lan zengin hasta-
tahaneyi varislerine b›rakm›fl fakat müesseseye lardan yatak bafl›na muayyen bir para almaya
ayr›ca bir gelir sa¤lamam›flt›r. Yaln›z varisler- bafllad›.
den Said (1854-1863) ve Abbas Halim
(1892’de M›s›r hükümdar› oldu) Paflalar hasta- I. Dünya Harbi’nden sonra Cemil Pafla’n›n
hane emrine maliyeye bir miktar para tahsis hastahaneden çekilmesi ve Said Halim Pa-
etmifllerdir. fla’n›n gönderdi¤i tahsisat› kesmesi üzerine bi-
na metruk ve periflan vaziyette kald›. Bir müd-
Muayyen vakfiyesi olmayan bina zamanla ha- det sonra asker taraf›ndan iflgal edildi.
rabeye yüz tuttu¤undan 1898’de Said Halim
Pafla, binan›n tamiri ve ›slah› ile esasl› bir has- 1932’de Ebe Leylî Talebe Yurdu iken bina 25
tahane haline konulmas›n› Operatör Cemil Pa- Temmuz 1933 tarihinden itibaren belediye
fla’dan (Topuzlu) rica etmifl ve lâz›m gelen tah- emrine geçerek 40 yatakl› dahiliye ve hariciye
sisat› da vermifltir. servislerini ihtiva eden bir hastahane oldu.
1935’te Do¤um Evi haline getirildi. Hastaha-
Cemil Pafla bu sayede bir çok yenilikler vücu- neye Dr. Eyüp Bey’in ve bilhassa Dr. Fahri
de getirmifl, mükemmel bir ameliyathane ile Atabey’in çok hizmetleri geçmifltir. Daha son-
memlekette ilk olarak kalorifer tesisat›n› kur- ra ‹stanbul Belediye baflkanl›¤› da yapan Doç.
mufl ve Viyana’dan 9 tane hemflire getirtmifltir. Dr. Fahri Atabey’in kabri Karacaahmet Mezar-
Böylece yurdumuzda hemen hemen ilk asrî l›¤› 1. Ada’da fiehidlik Kap›s›’n›n yan›ndad›r.
hastahane kurulmufl oldu.”
Kaynaklar: (‹stanbul Belediye Mec. 1933 Say›: 107) (Bedi
Cemil Pafla hastahanenin hem operatörü, fiehsuvaro¤lu, ‹stanbul’da 500 Y›ll›k Sa¤l›k Hayat›m›z, s. 65-
hemde müdürü idi. Bu s›ralarda Said Halim 73) (Divançe-i Ahmed Lûtfî, ‹stanbul 1302, s.64) (‹nal,
Pafla taraf›ndan ayda 90 M›s›r liras› gönderili- Son Sadrazamlar, Fihrist, Kâmil Pafla)
1255
Üsküdar K›fllalar›
Üsküdar K›fllalar›
1259
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Ahmed Efendi Ruznamesi’nde diyor ki: “1215 Selimiye K›fllas›, Ermeni Balyan ailesinin en
Rebiyyülâhirin 4. günü (25 A¤ustos 1800) teb- eski ve en meflhur simalar›ndan biri olan Kir-
dil binifli tarikiyle Üsküdar’da Kavak Sara- kor Amira Balyan taraf›ndan yap›lm›flt›r. III.
y›’nda vaki Mehmed Pafla Kasr›’na piyade-sü- Selim’in Hassa Mimarl›¤›’nda bulunmufl olan
var teflrif buyurub Levent Çiftli¤i misillû Üs- Balyan, 1764 tarihinde do¤mufl ve 1247 (15
küdar Saray›’nda müceddeden k›flla binas› ve Kas›m 1831) tarihinde vefat etmifltir. Kabri,
ta’limlu tüfenkci bostan› neferat› tertib-i tas- Ba¤larbafl› Ermeni Mezarl›¤›’ndad›r. Kendisi-
mim buyurulub bu günlerde k›flla¤a esas vaz’ nin, Bülbüldere-Ba¤larbafl› Yolu’nun sa¤ tara-
olunmufl ve neferat›n zabitan› tertib ve tahrir f›nda, Selânikliler Mezarl›¤›’n›n arkas›ndaki
olunmufl oldu¤undan mevcut olan nefer ve za- yüksek tepe üzerinde Kuflakç› Soka¤›, Selâms›z
bit 230 bostanc› Huzûr-› Hümâyûn’da tob ve Karakolhanesi Soka¤› ve Ba¤r› yan›k Soka¤›
tüfeng ta’lim itdirüb cümlesine atiyyeler i’ta ve ile çevrili genifl alanda büyük bir kona¤› vard›.
hitam›nda sebülara (testi) kurflun endaht bir-
le” talimlere son verildi. K›fllan›n tamamlanmas› üzerine flu tarih düflü-
rülmüfltür:
“21 Safer 1216 (3 Temmuz 1801), perflembe
günü, Üsküdar’da müceddeden infla ve icad›na Sürb-i tüfenk-hânedir bil bu tarihte
muvaffak olduklar› talimli bostan› neferat› k›fl- Cend-i muallem k›fllas› yabd› yeniden Han-› Selim
la¤› köflküne Binifl-i Hümâyun ile teflrif buyu-
rup Kasr› Cedid’e sayebahfl-› iclâl ve talimli Sultan Selim, k›fllan›n temel atma merasimini
neferat› temaflaya ikbal buyurulup hitam›nda k›fllan›n arka taraf›ndaki Talimhane Meyda-
a¤avata kurflun ve pehlivan güreflleri edilip saz n›’nda ve Ankara asfalt›na bakan yar üzerinde-
ile taam t›navül ve badel-as berren Üsküdar ki Mehmet Pafla Köflkü’nden seyretmifl oldu¤u
derunundan Büyük ‹skele’ye vusul ve Beflik- rivayet edilir.
tafl’a...” mürur eyledi.
Üç y›l süren inflaat s›ras›nda bir kasr-› cedid,
“15 C. evvel 1216 (23 Eylül 1801) perflembe zabitan konaklar›, çarfl› dükkânlar›, de¤irmen,
günü Üsküdar’da k›flla kasr›na yine iyd tak›m› hamam, tab’hane, hastahane, cebehane, talim
(Bayram tak›m›) ile teflrif buyrulup bermutad meydan›, tulumbac› k›fllas›, su haznesi, çeflme,
temafladan sonra taam t›navül birle süvar se- iskele ve liman yap›lm›flt›.
mend-i devlet Üsküdar içinden Büyük ‹ske-
le’ye vusûl...” Selimiye K›fllas› ve mahallesi, Levent Çiftli-
¤i’nde kurulan Nizam-› Cedid Ordusu’nun mas-
Rûznâmede, Selimiye K›fllas› ile ilgili en eski raflar›n›n karfl›lanmas› için teflkil olunan ‹rad-›
tarih 25 A¤ustos 1800’dir. Buradaki ifadeden, Cedid hazinesince yapt›r›lm›flt›. 1212 (1797-
k›flla inflaat›n›n devam etti¤ini ve tamamlanan 98) senesinde ‹rad-› Cedid hazinesinin geliri 60
Selimiye K›fllas› ve baz› k›s›mlar›na askerin yerlefltirilmifl bulundu- bin kiseye varm›flt›. Bu paran›n toplanmas› hu-
Haydarpafla Lisesi. ¤unu görmekteyiz. Bu durumda, yap›ma 1800 susunda Sultan Selim bir ferman›nda:
tarihinden evvel bafllanm›fl demektir.
“Üsküdar’da vaki Kavak Saray›’n› hedm ile
(y›karak), arak›ya (rak›) dört, hamr’a (flarap)
befl akçe vergi ilâvesiyle toplanacak para ile
buraya bir k›flla bina edip, askerlere çaput (el-
bise), barata alas›z” diyordu.
1260
Üsküdar K›fllalar›
Eski Nizam-› Cedid bölük bafl›s› Arnavut Mus- Bu s›rada Topkap› Saray›’nda bulunan II.
tafa da yine Üsküdar’a tayin edilmiflti. Musta- Mahmut (1808-1839) saray›n zorbalara karfl› Selimiye K›fllas›.
fa A¤a durmadan Sekban kaydediyor ve mev- korunmas› için, emekli olup Üsküdar’da otur-
cudu artt›r›yordu. makta olan Kaptan-› Derya Salih Pafla ile Çer-
hac›’y› saraya ça¤›rm›fl ve Kaptan-› Derya Ra-
Kad› Abdurrahman Pafla da bir çok asker getir- miz Pafla ile Kad› Pafla’n›n haz›r kuvvetleriyle
mifl idi. Saray› Hümâyun’a gelmelerini emretmiflti.
Behic Efendi bir gün gelip hay›r dua ile k›flla- Kad› Pafla, 15 Kas›m 1808 Sal› günü, Selimiye
n›n kap›s›n› açt› ve askeri orada toplad›.” K›fllas›’ndaki mürettep sekbanlar› ikindiye ya-
k›n, Harem ‹skelesi’nden kay›klara bindirerek
Toplanan bu askerler 29 Eylül 1808 günü ilk saraya gelmifl ve askerleri taksim ile her taraf›
defa talime ç›km›fllard›. tahkim etmiflti.
14 fiaban 1223 (5 Ekim 1808) günü de, Ni- Bast›r›lmakta olan fitne ve fesat atefli, Kand›-
zam-› Cedid’in Anadolu eyaletlerinde kurul- ral› Mehmet ve avanesinin gayretiyle yeniden
mas›nda pekçok eme¤i geçen Kad› Abdurrah- alevlenmifl ve Tersane ile Tophane’yi ellerine
man Pafla, Sultan Selim zaman›nda talim gör- geçirmifllerdi.
müfl askerlerden toplad›¤› birçok tüfekçi nefe-
riyle Selimiye K›fllas›’na gelmiflti. Büyüyen isyan karfl›s›nda tutunamayacaklar›n›
anlayan Ramiz ve Kad› Paflalar, Topkap› Sara-
Alemdar Mustafa Pafla Vak’as›nda y›’ndan ç›k›p Yal›köflkü’nde ba¤l› olan kürekli
Selimiye K›fllas›: k›rlang›ç sefinesine binip Üsküdar taraf›na
kaçt›lar. Ancak, burada karaya ç›kamad›klar›
Sekban-› Cedid’in kuruluflundan tam bir ay cihetle çoluk çocu¤u ve akrabalar›n› yanlar›na
sonra meflhur Alemdar Mustafa Pafla olay› alarak ve bir çektirmeye aktar›l›p Marmara’ya
meydana gelmifl ve Sadrazam, Bâb-› âlî bask›n› do¤ru yelken açt›lar.
s›ras›nda barut mahzenini atefle vermek sure-
tiyle intihar etmiflti. 28 Ramazan 1223 (17 Kas›m 1808) perflembe
günü, Üsküdar’daki serkefller gurubu Selimiye
Bu hadiseler s›ras›nda Selimiye K›fllas›’ndaki K›fllas›’na hücum ettiler. Bir miktar asker ile
askerin Seraskeri olan Kad› Pafla, o semtin mü- k›fllan›n muhafazas›na memur olan Binbafl›
dafaas› için Sekban-› Cedid askerine silâh ve Arnavut Mustafa A¤a top ve tüfek ile müdafa-
cephane da¤›tarak bekleme¤e bafllam›flt›. Bu aya geçip pek çok eflkiyay› öldürdü. Fakat eflki-
bekleyifl s›ras›nda Alemdar Pafla ölmüfl ve Bab- ya, âdetleri oldu¤u üzere, ahflap k›fllay› atefle
› âlî yak›lm›fl, isyan atefli ‹stanbul’un her yan›- verince sekbanlar kar›flt› ve binbafl› da flehid
n› sarm›flt›. oldu.
1261
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Asiler k›fllay› yakt›ktan sonra ocak a¤as› ile bin- ra Yeflilköy sahillerinde karaya ç›km›fl ve ora-
bafl›lar›n evlerini ve onlar›n yan› s›ra di¤er ev- dan Eyüp Sultan’a gelmiflti. Burada, ‹zzet Pafla
leri bas›p ya¤malad›ktan sonra yakt›lar. Bu su- Tekkesi fleyhine bir çok alt›n vererek fleyhin
retle koskoca Selimiye semti bir anda yok oldu. elbiselerini ald›. K›l›k de¤ifltirerek ‹stanbul’a
gelmifl ve oradan Üsküdar’a geçerek memleke-
Kad› Pafla’n›n kira ile oturdu¤u evi de ya¤ma- ti olan Alanya’ya gitmiflti.
lad›ktan sonra yakt›lar. Bu konak, eski Sadra-
zamlardan ‹smail Pafla (sadrazaml›¤› 1805-6) O¤lu Abdullah Bey, Alanya ve Beyflehir san-
kona¤› olup yetimlerine kalm›flt›. ‹smail Pafla, caklar› mutasarr›f› idi. Fakat, yeniçeriler peflini
Sultan Selim devrinde yeniçerileri Kad› Pafla b›rakmay›nca ferman-› âlî mucibince, Hac›
aleyhine tahrik etmiflti. ‹smail Pafla’n›n feda- Mehmet A¤a, kaleye kapanan Kad› Pafla’y› 10
kâr› olan Yeniçeriler kona¤› yakmakla yetim- bin askerle kuflatt›. 5-6 ay kadar süren bu ku-
lerine büyük zarar verdiler. flatmadan sonra Kad› Pafla, o¤lu Abdullah Pa-
fla, ve büyük o¤lu müderrislerden Mehmet Bey
Bu yakma ve ya¤ma s›ras›nda bir çok günahs›z 1223 y›l› bafllar›nda (Nisan 1809) yakalanarak
insan öldürülmüfl ve genç k›z ve erkeklerin ›r- idam edildiler. ‘Ser-i maktulan’› Miskinler
z›na geçilmiflti. Tekkesi karfl›s›ndaki fierif Kuyusu Mezarl›¤›’na
gömülmüfltür. (7. Ada)
K›fllan›n yeniçeriler taraf›ndan yak›lmas› s›ra-
s›nda kaçan Sekbanlar ile Selimiye Camii’ne Kad› Pafla, eski fieyhülislâmlardan Minkarizâ-
s›¤›nan Arnavut Mustafa A¤a burada son bir de Yahya Efendi’nin (1609-1678) torunlar›n-
müdafaa yapm›flsa da asilerin camiye girmesine dan ve mevalîden Mehmet Efendi’nin o¤lu
mani olamam›flt›. Dö¤üflerek a¤›r yaralanan olup ilmiye mesle¤inden idi. Minkarizâde Yah-
Mustafa A¤a’n›n derhal kesilen bafl› bir m›zra- ya Efendi Medresesi ve türbesi bahsine bak›n›z.
¤a geçirilmek suretiyle Et Meydan›’na gönde-
rilmiflti. ‹lk Yap›lan Selimiye K›fllas›:
Melling’in tablosunda Kad› Abdurrahman Pafla, hadiseden iki gün ‹lk yap›lan Selimiye K›fllas› ahflap olup kesme
Kad›köy evvel kona¤›na 22 yük (bir yük 100 bin akçe) tafl bir kaide üzerine oturtulmufltu. Bu kaide
Mühürdar’dan akçe getirmiflti. Bu hazineyi bulan asiler para- bugün de görülmektedir. 1243 (1827-28) tari-
Selimiye K›fllas›’n›n lar› fesle taksim ettiler. hinde yap›m› tamamlanan Talimhane Meyda-
görünüflü. n› cihetindeki kârgir arka k›s›m, bu eski kaide
(Sol üst köfle) Kad› Pafla: üzerine bindirildi¤i gibi, sonradan yap›lan di-
Kuleler henüz ¤er k›s›mlar da bu eski kaide üzerine oturtul-
yap›lmam›flt›r. Çok cesur bir kimse olan Kad› Abdurrahman mufltur. Yani ilk k›fllan›n en ve boylar› flimdi-
Pafla, çektirme ile Marmara’ya aç›ld›ktan son- kinin ayn› idi.
1262
Üsküdar K›fllalar›
Alman ressam ve mimar› Melling’in 1805 tari- Bu iki kitâbe ‹zzet Molla’ya siparifl edilmiflsede
hinde bas›lan Voyage Pittoresque De Constanti- bugün yaln›z Talimhane Meydan› kap›s› üze-
nople et des River du Bosphore (‹stanbul’da ve rindeki mevcuttur. Di¤eri, 1269 (1852) tari-
Bo¤aziçi K›y›lar›nda Resimlerle Bir Gezinti) hindeki onar›m s›ras›nda kald›r›larak yerine
adl› eserinde Selimiye K›fllas›’n›n, III. Selim flimdiki kitâbe yerlefltirilmifltir.
zaman›nda yap›lm›fl bir resmi vard›r.
K›fllan›n plânlar›, saray›n baflmimar› Abdülha-
Bu resimde, k›fllan›n ilk flekli görülmektedir. lim Efendi taraf›ndan çizilmifltir. Bunun neza-
Buna göre yap› flimdiki boyutlar›nda ve ‘V’ retinde, Balyan ailesinden Kirkor Efendi kalfa
fleklindedir. Kesme tafl kaidesi ve bunun üzeri- olarak çal›fl›yordu.
ne oturtulmufl olan bina aç›kça görülmektedir.
Yaln›z kuleleri yoktur. Abdülhalim Efendi, Mühendishane’de e¤itim
görmüfl ve 1241 (1825)’te mimarbafl› olmufltur.
Bu k›fllan›n ilerisinde ve yüksek bir yar üzerin- 1245 (1829)’da mimarbafl›l›k ünvan› ‘Ebniye-i
de ve Talimhane Meydan›’nda Mehmet Pafla Hassa Müdürlü¤ü’ne dönüfltürüldü. Üç sene
Kasr› oldu¤u san›lan ‘T’ harfi biçiminde iki sonra görevine bir de Su Nezareti ilâve edildi.
katl› bir yap› bulunmaktad›r. 1263 (1847)’de bu görevden al›nd›.
Ayr›ca resimde, Selimiye Mahallesi’nin bulun- Yeni k›fllan›n Talimhane Meydan›’na bakan
du¤u yerler ve civar›n›n da servi ormanlar› ile ilk k›sm›n yap›m› 4 senede bitmifl ve 20 Recep
kapl› oldu¤u görülmektedir. 1243 (6 fiubat 1828) tarihinde parlak bir me-
rasimden sonra aç›lm›flt›r. “Merasimde Sadaret
‹lki Yand›ktan Sonra Yap›lan fiimdiki Kaymakam› Hulusi Pafla, Serasker Hüsrev Pa-
Selimiye K›fllas›: fla, Reisü’l-küttab Pertev Efendi (Pafla) ve di-
¤er memurlar bulunmufl, askerler ‘saf beste ol-
17 Kas›m 1808 günü yak›lan Selimiye K›flla- du¤u halde’ Hüdâyî Âsitânesi fleyhi Abdurrah-
s›’n›n yerine flimdiki kârgir bina yap›lm›flt›r. man Nesib Efendi (fleyhli¤i 1818-1842) dua
Ancak bu 20 sene sonra mümkün olmufltur. 15 etmifl, bina eminine, o¤ullar›na bol yenli sin-
Haziran 1826 tarihinde Yeniçeri Oca¤›’n›n cap kürkler, kalfalara ve di¤er iflçilere mevkile-
kald›r›lmas›ndan evvel temeli at›lm›fl ve Mo- rine göre hil’atler giydirilmiflti. Bu esnada yeni
ral› Osman Efendi bina eminli¤i görevine geti- askerî bandomuz da muhtelif marfllar çalm›flt›.”
rilmiflti.
“Selimiye K›fllas›, inflas›ndan befl sene sonra
Osman Efendi, 13 Ramazan 1246 (25 fiubat esasl› bir tamir görmüfltü. Bu yenileme müna-
1831) tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Mahmut sebetiyle II. Mahmut k›fllay› 13 C. evvel 1251
Pafla Camii hazîresindedir. Türbe kap›s› karfl›- (6 Eylül 1835) pazar günü ziyaret etmiflti. Ta-
s›ndaki flâhidesinde “Üsküdar K›flla¤› bina emini mir dolay›s›yla k›flladaki askerler çad›rlarda bu-
Moraviyyu’l-asl el-hac Osman Efendi” diye yaz›- lunuyordu.
l›d›r.
II. Mahmut’u Selimiye’de baflta sadrazam ol-
‘Asakir-i Mansure-i Muhammediye K›fllas›’ mak üzere bütün vükelâ ile ‹stanbul’da bulu-
ad› ile de an›lan Selimiye K›fllas›’n›n, flimdiki nan S›rp Beyi Milofl karfl›lam›fllard›. Padiflah,
kârgir durumunu almas› 1241 (1825) tarihinde saf beste olmufl askerlerin önünden geçerek
tamamlam›flt›r. k›flladaki Daire-i Hümâyun’a gitmifl ve bu esna-
da 21 pare top at›lm›flt›.”
Bina Emini Osman Efendi, Bab-› âlî’ye bafl vu-
rarak, binan›n dört kap›s› oldu¤unu, bunlar- Bundan bir sene sonra da Selimiye K›fllas› pa-
dan hangisine tarih kitâbesi konulaca¤›n›n bil- diflah›n cesurane bir hareketine sahne olmufltu.
dirilmesini istemifltir.
Afla¤›daki sat›rlar Merhum H. fiehsuvaro¤-
Verilen cevapta, cümle kap›s› ile Talimhane lu’nun bir yaz›s›ndan aynen al›nm›flt›r:
Meydan›’na aç›lan kap› üzerine kitâbeler kon-
mas› ve iki yan kap› üzerine de yaln›z tu¤ra ile “II. Mahmut dinin, insan resmini yasak etme-
ay y›ld›z niflanlar›n›n hak edilmesi istenmifltir. sine ra¤men tasvirlerini yapt›rarak bunlar› k›fl-
1263
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
lalara, resmi dairelere merasimle ast›rmaya Mahmut resmine yap›lan merasimi k›flladan
bafllam›flt›. seyretmiflti.
Taassup erbab›n› pek sinirlendiren bu hareke- O gece Selimiye K›fllas›’n›n içi ve d›fl› kandil-
te Selimiye K›fllas›’ndan bafllam›flt›. O gün lerle donat›lm›fl ve havai fiflek flenlikleri yap›l-
Beylerbeyi Saray›’ndan, Selimiye’ye kadar alay m›flt›.
elbiseleri ile m›z›kalar›yla deniz, piyade ve top-
çu taburlar› erleri 40’ar ad›m fas›lalarla yollar› Abdülmecit Devrinde Selimiye
tutarak ‘Tasviri Hümâyun’a muntaz›r olmufllar- K›fllas›:
d›.”
K›fllan›n sol bölümü, 1264 (1848) tarihinde
“Sabah erkenden Hassa Müfliri Fevzi Pafla’n›n yanm›flt›r. D›fl cepheye dokunmadan yanan k›-
yal›s›nda topland›lar. ‘Nev resim’ sancakl› san- s›mlar›n yap›lmas› ifli ‹ngiliz mimar Smit’e ve-
dallarla bir tabur bahriye ve iki tabur hassa, üç rilmifl ve onar›m 1268 (1851) tarihinde bitiril-
adet top ve mükemmel bir m›z›ka tak›m› da ‹s- mifltir.
tanbul’dan Anadolu Yakas›’na geçti. Di¤er as-
keri k›talarla beraber Selimiye K›fllas›’na kadar “Zemini hariç üç katl› olan k›fllada 228 oda
muhtelif mevkilerde yer al›nd›. Bir k›s›m kuv- mevcuttur. K›fllan›n ön ve arka cepheleri
vet Beylerbeyi Saray› arkas›nda, bir tabur 267’fler metre, yan cepheleri 198 metredir. Bi-
Nuhkuyusu Caddesi’nde, iki tabur Mehmet nan›n bir cephesindeki kuleden kuleye 111
Pafla Köflkü’nde, Harbiye Taburu Selimiye K›fl- pencere bulunmaktad›r.”
las› içinde, alt› adet top ve bir alay süvari de
Haydarpafla Sahras› üzerinde, Bahriye Taburu Bütün pencerelerin toplam› ise 3000 dir. Son
Ba¤larbafl›’nda ‘Mükemmel top ve m›z›kalar›y- restore s›ras›nda bir k›s›m büyük odalar ikiye
la beraber saf beste-i selâm ve tevkir’ oldular. bölünmüfltür. Sa¤ ve sol cepheleri ayn› olup
bodrum, birinci bodrum, ikinci bodrum ve ze-
Beylerbeyi Saray›’ndan k›fllaya kadar 40’ar min katlar› mevcuttur.
ad›m fas›lalarla süvari ve piyade karakollar ha-
linde bulunan askerler tasvirin geçiflini bekli- Komutanl›k kat› yanlar›nda ve iki yanda bod-
yorlard›. rum katlar› vard›r.
Tasvir-i Hümâyun, bir faytona konulmufl oldu- Binan›n oda ve tavan döflemeleri ahflap, kori-
¤u halde askerin önünden k›fllaya getirildi. dorlar k›smen ahflap iken son tamir s›ras›nda
Hassa feriki Fethi Pafla, Haremeyn mutasarr›f› betonarmeye çevrilmifltir.
Nuri Pafla ve Hassa, Mansure müflirleri fayto-
nun önünden Kurenas› ‹zzet Bey ile Serasker K›fllan›n her cephesi, kesme tafl ve tu¤la hat›l-
Hüsrev Pafla arkas›ndan Selimiye K›fllas›’na l› olarak yap›lm›flt›r.
do¤ru yol ald›lar. Ümera ve zabitler atlar üs-
tünde ve hassadan 60’ar nefer, mülâz›m ve ça- K›fllan›n dört köflesinde yedifler katl› kuleler
vufllar da yaya olarak alay› takip ediyorlard›. bulunmaktad›r. Kare plânl› olup alt kat ölçüle-
Yollardan fayton, taburlar önünden geçtikçe ri 7.9 x 7.9 metredir. Beflinci kattan sonra iki
m›z›kalarla selâml›yorlard›. kat daha küçük olup etraf›n› f›rdolay› bir teras
çevirmifltir. Kulelerin sivri çat›lar›nda sar›
K›fllaya yaklafl›ld›¤› vakit vüzera ve ümera atla- alemler vard›r. Alt pencereleri dikdörtgen, üs-
r›ndan inerek tasviri ald›lar ve haz›rlanan ma- tteki iki kat pencereleri yuvarlak kemerlidir.
halle koydular, bu esnada kurbanlar kesildi. Kulelerin merdivenleri ahflapt›r.
Hüdâyî Tekkesi fleyhi bir dua okudu. Ve Sün-
büliye meflayihinden meflhur Yusuf Efendi de Komutanl›k cephesinin sa¤›ndaki kulenin ze-
‘amin’ dedi. min kat›na isabet eden odas›nda (alttan 3.
kat) uluslar aras› ilk kad›n hemflire olan Flo-
Duadan sonra 21 pare top at›lm›fl ve askerler rance Nightingale, yan›ndaki ‹ngiliz hemflire-
tasvirin önünde bir geçit resmi yapm›fllard›. lerle beraber kald›¤› için Florance Nightingale
müzesi haline getirilmifltir. Burada resimler ve
Deniz yolu ile Selimiye K›fllas›’na gelen Sultan ona ait kitaplar bulunmaktad›r. ‹ngiliz hemfli-
1264
Üsküdar K›fllalar›
reler bir müddet sonra Üsküdar’da tutulan bir F. Nightingale, bu harp s›ras›nda yaral› ve has-
kira evine tafl›nm›fllard›. ta ‹ngiliz askerlerine hemflirelik yapmak ama-
c›yla ‹stanbul’a gelmifl ve bugün müze olarak
Kulelerden ikisi 1243 (1827-28) tarihinde kullan›lan alt üst iki odada kalm›flt›r. Kendisi-
Sultan Mahmut devrinde, di¤er ikisi ise Sultan nin hemflire Miss Buracebridge ile bir odada
Abdülmecit devrinde yap›lm›flt›r. yatt›¤› söylenir. Florance Nightingale, 1820-
1910 tarihleri aras›nda yaflam›flt›r.
‹ngiliz yazar Charles Mac Forlane, Constanti-
nople 1828 tarihli an›lar kitab›nda Sultan II. Müflavir Pafla diye bilinen ‹ngiliz Amirali A.
Mahmut yap›s› olan ilk kulelerden flöyle bah- Slade’in Türkiye ve K›r›m Harbi adl› hat›rala-
seder: r›nda:
“Binan›n uzun, beyaz cephesi ve zarif kuleleri, “Bu ay›n (Nisan) 14. günü ‹ngiltere Do¤u Or-
kayal›k sahilden 33 m. yükseklikte bulunuyor. dusu’nun öncüsü olan 55. ve 41. alaylar Hima-
K›fllan›n duvarlar› yan›nda sevimli ve küçük laya Gemisi’yle ve bir kar f›rt›nas›nda ‹stan-
bir cami vard›r.” bul’a geldiler. Ertesi gün karaya ç›karak Seli-
miye K›fllas›’na çok rahat surette yerlefltirildi-
K›r›m Harbi S›ras›nda Selimiye ler. Kad›n aya¤› -‹ngiliz askerlerinin zevceleri-
K›fllas›: o zaman birinci defa olarak bu Türk k›fllas›na
girdi. Bu asker kad›nlar›, güzellik ve s›hhate
K›r›m Harbi, Osmanl› Devleti’nin Rusya’ya 4 uygunluk bak›m›ndan flimdiye kadar hiç bir
Ekim 1853 tarihinde harp ilân› ile bafllam›fl ve yerde böyle bir k›flla görmemifllerdi.”
30 Mart 1856 y›l›nda yap›lan Paris Antlaflma-
s›’na kadar 2,5 sene sürmüfltür. Askerler ve aileleri için Selimiye K›fllas› ayr›-
l›rken “zabitlerin oturmas› için bir tak›m aile-
K›flla, bu müddet zarf›nda, 1854 Nisan›nda Hi- ler evlerinden ç›kar›lm›fllard›.” Osmanl› hükü-
malaya Gemisi’yle ve zevceleriyle beraber ‹s- meti bu fl›mar›k askerleri rahatlatmak için k›fl-
tanbul’a gelen ‹ngiliz askerlerine tahsis edil- lan›n “yak›n›nda meyhaneler aç›lmas›na bile
miflti. izin vermifllerdi.” Sarhofl frenklerin Karacaah-
met Mezarl›¤›’na ve baflka mezarl›klara göster-
Bu s›rada, ‹ngiliz gemilerinin kolayl›kla yanafl- dikleri sayg›s›zl›¤a da göz yumuyorlard›.”
mas› için Harem ‹skelesi’ne baz› ilâveler yap›- Selimiye K›fllas›.
larak büyütülmüfltü. Yaral› ve hasta ‹ngiliz askerlerine de yap›m›
1265
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1845 y›l›nda bitmifl olan, yeni ve modern Hay- silâhlanm›fllard›. Baz›lar› uçlar› bayrakl› (fla-
darpafla Askeri Hastahanesi tahsis edilmiflti. mal›) m›zraklar tafl›maktayd›lar. Her alay›n,
bölü¤ün kendilerine mahsus bayraklar› ve da-
K›r›m’daki ilk savafllardan sonra gemiler birbi- vullar› vard›...
ri ard›nca binlerce yaral› ve hasta getirince bu
hastahane ihtiyac› karfl›layamam›fl ve 33. ve O s›ralarda Marafl’tan gelen gönüllüler halk›n,
41. alaylar›n K›r›m’a gitmeleriyle boflalan Seli- azalmakta olan ilgisini tekrar uyand›rd›lar.
miye K›fllas› ve yan›ndaki Mehmet Pafla Kasr› Bunlar, yüz kifli kadar olup hepsi akraba idiler,
yaral› ‹ngiliz askerlerine ay›r›lm›fl ve bu arada soyun baflbu¤u bir kad›n›n (Kara Fatma’n›n)
da k›fllan›n üzerinde bulundu¤u s›rt›n güney komutas›ndayd›lar. Bu kocas›z, orta yafll› bir
yamac›nda bulunan Kavak ‹skelesi Camii de han›md›, yüzü günefl ve havadan mat rengini
(Beflir A¤a Camii) depo olarak bu askerlerin alm›flt›... Onlar›n Üsküdar’a geldikleri saatten
emrine verilmiflti. beri ‹stanbul’un bütün meclislerinde, kahvele-
rinde Kara-Fatma’dan baflka bir fley konuflul-
Modern hemflirecili¤in kurucular›ndan olan F. muyordu...”
Nightingale, emrindeki rahibe ve hemflireler
ile 5 Kas›m 1854 tarihinde ‹stanbul’a gelerek Selimiye K›fllas›’n›n Kap›lar› ve
k›fllan›n bugün müze olarak kullan›lan kulesi- Kitabeleri:
ne yerleflmiflti. Miss Nightingale ile Mrs. Bura-
cebridge birer odada tek bafllar›na, di¤er hem- Nizamiye Kap›s›, Kumandanl›k Kap›s› isimle-
flireler de kulenin dört odas›nda hep beraber riyle de an›lan esas cümle kap›s›, Selimiye K›fl-
yat›yorlard›. la Caddesi ile fiehriyyehane binas›n›n karfl›s›n-
dad›r.
Sonradan Miss Nightingale Üsküdar’da kirala-
d›¤› ahflap ve müstakil bir evi bu hemflirelerin Kap›n›n üzerinde ç›k›nt› fleklinde kumandan-
istirahatine tahsis etti. l›k odas› bulunmaktad›r. Bu oda d›fltan ikifler
tarafta, yüksek çifte alt› sütun üzerine oturtul-
Müflavir Pafla’n›n hat›ralar›ndan al›nan flu pa- mufl olup kap›ya ayr› bir ihtiflam vermektedir.
saj çok güzel ve anlaml›d›r:
Kap›n›n üstünde, iki d›fl kösesinden ‹yonik
“Tuna boylar›nda da harp talihi Türkler’e gü- bafll›kl› üçer mermer sütun üzerine oturtulmufl
lümsemiflti... Koca imparatorlukta Allah u¤ru- kumandanl›k odas› bulunmaktad›r. Bu ç›k›nt›
na ve padiflah ad›na büyük bir flevk ve heyecan ayn› zamanda kap›n›n revak›d›r.
uyanm›flt›. Her taraftan halk yard›m paras› ve
atlar gönderiyordu. Kibar han›mlar harem da- Kumandanl›k odas›n›n yuvarlak kemerli pen-
irelerinde orduya çamafl›r yetifltirme¤e çal›fl›- cereleri üzerinde ve üçgen fleklindeki al›nl›¤›n-
yorlard›... Gönüllü yaz›lma ifli için millet kofla da Sultan Abdülmecit’in bir tu¤ras› vard›r.
kofla geliyordu... Gönüllüler yirmi otuz kiflilik Tu¤ran›n etraf› flekillerle bezenmifltir.
kümeler halinde vilayetlerinden, kasabalar›n-
dan ç›k›p ‹stanbul’a do¤ru ak›n ediyorlard›... Mermer cümle kap›s›n›n iki yan›nda dört köfle,
Gönüllü toplanmas› k›fl›n bafllam›fl oldu¤un- kabartma ikifler adet mermer sütun bulunmak-
dan bu kümelerin ço¤u, kar, tipi yüzünden üç tad›r. Kap› kemerinin üzerine, ortada ikifler, iki
aydan beri Anadolu yollar›nda sürünmektey- yanda üçer m›sra olmak üzere onalt› m›sral› bir
diler. Bunlar Üsküdar’a gelince, Selimiye K›fl- kitâbe yerlefltirilmifltir. Üç sat›r halinde yaz›-
las›’na birkaç gün yerleflip dinleniyorlar, flehir lan bu mermer kitâbenin ortas›nda ve altta,
hamamlar›nda y›kan›yorlard›... Biz bu gönüllü- hattat Ali Haydar Efendi’nin imzas› yer alm›fl-
ler aras›nda onalt› yafl›ndan tutunuz da altm›fl t›r. Kitâbe fludur:
ve daha fazla yafllara kadar ve her içtimaî s›n›f-
tan insanlar gördük. Birçok ihtiyarlar vatan ve fiâh-› asker-perver-i flahenfleh-i âlem zehi
din gayretiyle atefllenerek topraklar›n›, malla- Cümle-i ecnad›n› ihsan ile k›ld› abid
r›n› satm›fllar, ‘cihad’ için yola ç›km›fllard›. Silk-i flevketde o flehdir âlemin bir dânesi
Bunlar›n hepsi milletinin tarihi k›yafetleriyle, Bak yegâne halk etmifl zât›n› Rabb-› Mecîd
kuflakl›, sar›kl›yd›lar. Tabancalar, yata¤anlar Nûr-u ahd› rûflen etdikce cihân› gün gibi
ve k›l›çlarla çok zarif, görülme¤e de¤er flekilde Vakt-i iclâli sabahu’l-hayr-vefl oldu bedîd
1266
Üsküdar K›fllalar›
Kan-› flevketde nazirin görmedi halk-› cihân zemin kata ç›kmak mümkündür.
Cevher-i zât-› hümâyûnun Hudâ k›lm›fl ferîd
Muhterik olmufldu akdem yabdurup bu k›fllay› Kap›n›n kitâbesi Ziver Ahmet Sad›k Pafla ta-
Eyledi bünyâd›n› manende-i Kasr-› meflîd raf›ndan haz›rlanm›flt›r. Kendisi, 1209 (1794-
Anda iskân eyledikçe asker-i flâhânesi 95) y›l›nda ‹stanbul’da do¤mufltur. Galata
Malik-i h›sn-› zafer k›lsun o Hakan-› Mecîd Mevlevihanesi fleyhi ve meflhur Hüsn-ü Aflk
Cevherîn tarihle tezyin eyle Zîver bâb›n› müellifi Galip Dede’nin o¤lunun süt kardefli,
Yapd› bâlâ k›fllay› Hakan-› din Abdülmecîd ünlü Hâlet Efendi’nin de mühürdar› idi. Bir-
1269 (1852-53) çok görevlerde bulunduktan sonra, 1277
(1860-61) tarihinde fieyhu’l-Harem (Harem-
Kap›n›n eski demir kanatlar› sonradan kald›- i Nebevî) olmufl ve bu y›l Mekke’de vefat et-
r›lm›fl ve yerine flimdiki caml› kap› konmufltur. mifltir. Âsâr-› Ziver Pafla isimli matbu bir diva-
n› vard›r. Mevlevî olan Ziver Pafla büyük bir
Kumandanl›k cephesinin ortas›nda bulunan flairdi.
bu kap› ile do¤rudan do¤ruya zemin kata giril-
mektedir. D›fl kap›n›n karfl›s›na gelen ikinci Harem ‹skelesi Taraf›ndaki Kap›:
bir kap›dan, dört cephenin arkas›nda bulunan,
genifl avluya ç›k›lmaktad›r. K›fllan›n Harem ‹skelesi’ne bakan genifl cephe-
sinin ortas›nda bulunan kap›n›n demir kanat-
Kitâbe, Sadrazam Melek Mehmet Paflazâde (ö. lar› orijinal olup yap›ld›¤› devirden kalmad›r.
1802) torunu Ali Haydar Bey’in nefis ta’lik
hatt› ile yaz›lm›flt›r. Haydar Bey 1287 Kap›n›n iki taraf›nda duvara bitiflik birer paye
(1870)’te vefat ederek Y›ld›z Korusu yan›ndaki bulunmaktad›r. Kap› kemerinin iki köflesinde
Yahya Efendi Camii hazîresine gömülmüfltür. Osmanl› Devleti’nin bayrak sembolü olan ay
ile çok köfleli y›ld›z vard›r. Kemerin tam orta-
Bu kap›n›n üzerine: s›nda altta üç, üstte mermerden k›vr›lm›fl befl
defne yapra¤› kabartmas› bulunmaktad›r.
“Biliniz ki, Cennet k›l›çlar›n gölgesi alt›ndad›r”
Kitâbenin üzerindeki üçgen al›nl›¤›n içindeki
anlam›na gelen bir hadis hak edilmifltir. Bu, Sultan Abdülmecit’in tu¤ras› üzerine ay-y›ld›z
yeni yaz› ile de yaz›lm›flt›r. konmufltur. Kavak ‹skelesi Caddesi’ne aç›lan
kap›n›n ayn›s›d›r.
D›fl kap›dan k›fllaya girildi¤inde iki tarafta oda-
lar ve kumandanl›k cephesi boyunca uzanan Dört sat›r halinde yaz›lm›fl olan onalt› m›sral›k
koridorlar›n bulundu¤u görülür. Bu zemin kat kitâbe fludur:
koridoru, bütün k›fllay› f›rdolay› dolaflmaktad›r.
fiehriyâr-› maflr›k u ma¤rib flehinflâh-› zemîn
Di¤er cephelerdeki üç kap›dan merdivenlerle Z›ll-i Mevlâ âfitâb-› dâd Han Abdülmecîd
Selimiye K›fllas›.
1267
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Sâha-i ikbâlinin ça¤›rub keflidir bir hama Bendegân âsûde dünya rahat âlem flâdumân
Dergeh-i ihsân›na cûd ü kerem kemter abîd Günü Cennet gibi buldu ahd-i adlinde ibâd
Adline in’âm›na irfân›na ol dâverin Ziver-i engüflt ü tedbir-i mekin-i dâd-› Hakk
Kul olurdu sa¤ olmufl olsa Harunu’r-Reflîd Ol Süleyman-› zamâne âlem eyler ink›yâd
Asker-i hâss-› hümâyûnun bu vâlâ k›fllas›n Tarz-› nev-i dilkeflle ta’mir eyleyüb bu k›fllay›
K›ld› pek â’lâdan âlâ resm-i dilcûsun mezîd Cünd-i hass›n eyledi tekrar mesrûru’l-fuâd
Eskiden bâlâ idi amma dü bâlâ eyledi Bâ husus açd› bu bâb-› feyz-i semt-i nusrete
‹flbu cây-› dilkefl ü ra’nây› i’mar-› cedîd Ayet-i “innâ fetehnâ”dan idince ictihâd
Semt-i feth-i nusrete aç›ld› elhak bir kapu Der lisan-› hali “T›btum fedhulûhâ hâlidîn”
Padiflah ilham ile k›ld› bu nev bâb› bedîd Her küflad oldukca iflbu bâb-› vâlâ midâd
Da’imâ s›hhatle ömr-ü sermed ü iclâl ile Dür-feflan oldum Lebîbâ bende bu tarih ile
Sâye-i flâhânesi tâ haflre dek olsun medîd Müjde bâb-› fevz ü nusret k›fllada oldu küflâd
Yazd› bu târîh-i cevher-dâr›n› kilk-i Lebîb 1258 (1842)
K›flla-i dilcûyu ra’na k›ld› Han Abdülmecîd
1258 (1842) Kap›n›n kanatlar› devrinden günümüze intikal
etmifltir.
Kitâbe, ‹stanbulî Mehmet Lebib Efendi tara-
f›ndan haz›rlanm›flt›r. 20 fiaban 1284 (6 Aral›k K›fllan›n Marmara veya Talimhane Taraf›n-
1867) tarihinde vefat eden Lebib Efendi, Os- daki Kap›s›:
manl› Devlet adam› ve sanatç›lar›ndan olup
Tophane Ruznamecisi Mustafa Efendi’nin o¤- K›fllan›n bu en eski ve ilk önce infla edilen ka-
ludur. Kabri, Eyüp’te Bostaniskelesi’nde Mih- p›s›n›n karfl›s›ndaki Sokollu Mehmet Pafla
riflah Valide Sultan ‹mareti karfl›s›ndaki mezar- Köflkü bugün mevcut de¤ildir. Kap›, kuman-
l›ktad›r. Eserleri ve bas›lmam›fl divan› vard›r. danl›k kap›s›ndan 26 y›l evvel yap›lm›flt›r.
K›fllan›n Kavak ‹skelesi Caddesi’ne Aç›lan Yuvarlak kemerli kap›n›n iki yan›nda duvara
Kap›s›: bitiflik sütunlar bulunup bunlar›n üzerinde bü-
yük ve k›vr›lm›fl defne yapraklar› vard›r. Ka-
K›fllan›n Kavak ‹skelesi Caddesi boyunca kule- natlar› devrinden kalm›fl olan kap›n›n üzerine
den kuleye uzanan cephesinde 26 bölüm vard›r dört sat›r halinde onalt› m›sral› mermer bir ki-
ve her bölümde 9 pencere olmak üzere 234 tâbe yerlefltirilmifltir.
pencere mevcuttur. Kumandanl›k cephesinde
bir s›rada 108 pencere bulundu¤u halde bu Kitâbenin iki yan›na dokuzar yaprakl› mermer
cephede bir s›rada 78 pencere vard›r. iki defne a¤ac› üzerine ise üçgen bir al›nl›k ya-
p›lm›flt›r. Al›nl›¤›n içindeki motifler Harem
Kumandanl›k cephesine göre daha dar olan bu taraf›ndaki kap›n›n üçgen al›nl›¤›n›n ayn›s›d›r.
cephenin ortas›ndaki kap›n›n kemeri üzerinde,
iki yanda, iri yaprak motifleri bulunan bir kitâ- Keçecizâde ‹zzet Molla taraf›ndan kaleme al›-
be vard›r. Kitâbenin üzerinde üçgen fleklinde- nan 1243 (1827-28) tarihli manzume fludur:
ki al›nl›¤›n ortas›nda Sultan Abdülmecit’in bir
tu¤ras› bulunmaktad›r. Bu tu¤ra sonradan kaz›- Câygâh oldu Selimiyye yine nev askere
narak yerine Türk Bayra¤›’n›n ay ve y›ld›z› hak Eylemifldi Han Selîm evvelce me’va cündine
edilmifltir. Irz u flân-› devleti ikmâl k›ld› Padiflah
Anda infla itdirüb nev k›flla hâlâ cündine
Bunun etraf›nda Osmanl› Devleti’ni sembolize Oldu evvelkinden iki kat metin ü hem vâsi’
eden top ve tüfekli arma vard›r. Eyledi lûtfun o flahenfleh dü bâlâ cündine
Hazret-i Hak’dan ümmîd oldur ki flâh-› âlemin
Dört sat›r halinde yaz›lan onalt› m›sral› kitâbe Seyf-i nusretle müsahhar ola dünya cündine
fludur: Asker-i flâhâne dinmek bunlara flâyestedir
Kendisi ta’lîm-i cenk itmekde zira cündine
fiâh-› âlem Hazret-i Abdülmecid Han’›n Hudâ Askerinden görmede a’lâ vü ednâ ihtiram
Ömrünü, ikbâlini iclâlini itsün ziyâd ‹tmede da’im du’a edna vü a’lâ cündine
Kâ’inata sâyesidir saha-i dâru’l-emân Padiflahan zerresi olmaz o mihr-i flevketin
Dergeh-i lûtf ü atây› âleme bâb-› murâd Asker-i mansurunun bâb›nda a’dâ cündine
1268
Üsküdar K›fllalar›
Ömrü olsun asker-i encüm flümâr›ndan füzûn Burada Bekir Pafla Livas›’n›n yoklama jurnal›-
Cünd-i gaybîyle idüb imdâd Mevlâ cündine na ve cetvelin ‘s›n›f-› muzikar’ hanesine naza-
Olmasun hiç lerze-i kahr›nden a’dâs› masûn ran orada hassa alay›na mahsus muzikac›lar ye-
Keh masif oldukca âlem gâh meflta cündine tifltirilmekteydi.
Bendesi ‹zzet didi tarih-i cevher-dâr›n›
Eyledi Mahmûd Han nev k›flla ihyâ cündine Bu devirde, askerî muzika ‘Asakir-i Nizamiye
1243 Muzikas›’ ismi ile an›l›yordu.
fiair ‹zzet Efendi hakk›nda Üsküdar Çeflmeleri, Meflhur Yesarizâde Hattat ve Kazasker Mustafa
bahsinde aç›klamada bulunulmufltu. ‹zzet Efendi’nin o¤lu Ahmet Necip Pafla (1815-
1883) zaman›nda en de¤erli musiki hocas› idi.
Selimiye K›fllas›’na Ba¤l› Olarak Sultan Abdülmecit taraf›ndan kurdurulan Tefl-
Yapt›r›lan Di¤er Binalar: vikiye Mahallesi’nin haritas› da 1276 (1859)
tarihinde Necip Pafla taraf›ndan yap›lm›flt›.
1- Süvari K›fllas› - Süvari Tavlas›
Askerî Muzika k›fllas›, Kavak ‹skelesi Cadde-
Piyade askeri için yapt›r›lan Selimiye K›flla- si’nin Çeflme-i Kebir Caddesi ile birleflti¤i yer-
s›’n›n yan›na bir de Süvari K›fllas› yap›lm›flt›r. de ve birinci caddenin sa¤ köflesindedir. Dik-
Bu, dar, uzun, dikdörtgen fleklindeki binan›n dörtgen fleklindeki bu esas k›sm› üç, di¤er bö-
üst kat› k›flla, alt kat› ise tavla idi. lümü tek katl› olan kesme tafl yap›n›n hemen
arkas›nda Selimiye ‹lkö¤retim Okulu binas› ve
Selimiye K›fllas›’n›n sa¤ taraf›nda ve Bükücüler eski bayram yeri olan Duvardibi Top Sahas›,
Soka¤›’n›n ilerisinde ve Harem ‹skelesi’ne ba- sa¤ taraf›nda Assubay Misafirhanesi ve Hasip
kan yüksek bir yar üzerinde bulunan bu k›flla- Pafla Çeflmesi bulunmaktad›r. Ön taraf›ndaki
n›n, yuvarlak kemerli s›k pencereli, y›¤ma tafl tarihi eserler için Harap Mabet Camii bahsine
harabesinin dört duvar› bugün de görülmekte- bak›n›z.
dir. Kitâbesi yoktur.
K›fllan›n Çeflme-i Kebir Caddesi’ne bakan yük-
K›flla, 1257 (1841) tarihinde Sultan Abdülme- sek binas›n›n üçgen fleklindeki al›nl›¤›na Hat-
cit taraf›ndan yapt›r›lm›fl olup, yine bu tarihte, tat Yesarizâde Mustafa ‹zzet Efendi’nin güzel
bugün de mevcut olan muhteflem Beylik Çefl- bir tu¤ras› hak edilmifl ve buna 1267 (1851)
me ile beraber infla olunmufltur. Çeflme, süvari tarihi eklenmifltir.
atlar› için yapt›r›lm›flt›r. Dört taraf›nda atlar›n
sulanmas› için uzun yalaklar› vard›r. Bu çeflme 3- fiehriyyehane
bahsine bak›n›z.
Erzak ambar› olarak yapt›r›lm›fl bulunan bu ya-
2- Askerî Muzika-Bando K›fllas› p›, Selimiye K›flla Caddesi ile Çeflme-i Kebir
Caddesi’nin birleflti¤i yerde ve birinci caddenin
Bando k›fllas› 1851 tarihinde Sultan Abdülme- sa¤ köflesindedir. Tam karfl›s›nda Selimiye K›fl-
cit taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. las›’n›n Nizamiye Kap›s›, sol taraf›nda ve yol
afl›r› yerde ise Selimiye Camii bulunmaktad›r.
Sultan II. Mahmut’un resmi, 1836 tarihinde Kesme granit tafl›ndan yap›lm›fl bulunan bina-
Selimiye K›fllas›’na as›ld›¤› zaman k›fllan›n özel n›n ampir üslûbundaki mermer kemerli kap›s›-
bir bandosu yoktu. Bunu müverrih Lütfi Efen- n›n iki yan›nda iyonik bafll›kl›, dört köfle duva-
di’nin tarihinden ö¤reniyoruz. Lütfi Efendi ra bitiflik birer paye ve bunlar› biribirine ba¤la-
eserinde diyor ki: yan silmenin üzerinde dört sat›r halinde yaz›l-
m›fl onalt› m›sral› bir kitâbe vard›r. Kitâbenin
“Nev resim sancakl› sandallarla bir tabur bahriye iki yan›nda kabartma rozetler bulunmaktad›r.
ve iki tabur hassa, üç adet top ve mükemmel bir
muzika tak›m› da ‹stanbul’dan Anadolu Yakas›’na fiair Safvet Mustafa Efendi’nin (1794-1866)
geçti.” haz›rlad›¤› kitâbe fludur:
Abdülaziz devrinde, askerî muzikan›n esas ye- Pâyine Abdülmecid Han’›n iderdi ser-fürû
rinin Üsküdar’daki bu yap› oldu¤u söylenir. Dâver-i eslâfdan ‹sfendiyar olsa velev
1269
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Bu kühen fli’iriye-hane çokdan olmufldu harab ihtiyac›n› karfl›lamak amac› ile Türkiye’de ilk
Yabd›rub kenz-i cünud itdi o flah-› rast-rev olarak bu k›fllada S›byan Bölükleri ad› ile an›lan
Dîni te’yîd itmedir efkâr› ancak müsliman bir okul aç›lm›flt›. 4. Alay’›n II. Tabur’u erleri
‹ki âlemde felâh istersen ol hakan› sev içinden kabiliyetli olanlar seçilerek bu okula
Gelmemifl gelmez nazîri bir sipehsâlârd›r ö¤renci olarak kaydedildi.
K›l R›za Pafla’ya hayr duâ gâfil meflev
Kabza-i teshire çeksin flahid maksudunu ‹flte bu suretle Harp Okulu’nun temeli at›lm›fl
Mülk-ü a¤yar ol flehin flemflîrine olur kerev oldu. Ayn› y›l okul, Maçka K›fllas›’n›n yap›lma-
Söyle ey Safvet bu nev gencînenin tarihini s›yla oraya nakledildi ve Mekteb-i Harbiye ad›-
Adlle Abdülmecîd Han yapd› depo-y› nev n› ald›.
1261 (1845)
1832’de merkezi ‹stanbul olan alay ve livalara
Kitâbeden, arpa flehriyesinin yap›ld›¤› ve depo ‘Hassa’, bunlar›n kumandanlar›na da ‘Hassa
edildi¤i bu binan›n H. 1261 tarihinde tamir Ferikli¤i’, merkezi Üsküdar olanlara ‘Mansure’
edildi¤ini ö¤reniyoruz. ve kumandanlar›na da ‘Mansure Ferikli¤i’ ismi
ve rütbesi verilmiflti.
Manzume yazar› Mustafa Safvet Efendi, 1283
(1866-67) tarihinde vefat etmifltir. Yenikap› 1843’te Selimiye K›fllas›’ndaki 2. Ordu’ya Der-
Mevlevihanesi fleyhi Abdülbaki Dede merhu- saâdet Ordusu ismi verilmiflti.
mun dervifllerinden oldu¤u için Mevlevihane
kabristan›nda aflç›bafl› Silâhdarzâde Sad›k De- Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, 18 May›s 1952 Cumhuriyet
de’nin civar›na gömüldü. Gazetesi, Selimiye K›fllas›) (H. fiehsuvaro¤lu, Akflam Gaze-
tesi, Tasfir-i Hümâyun Alaylar›) (H. fiehsuvaro¤lu, Firarî
fiehriyehane ilk defa, Tayyarzâde Atâullah Ahmet Fevzi Pafla, Akflam 1948) (H. fiehsuvaro¤lu, 19 Ha-
Efendi’nin verdi¤i bilgiye göre, Firarî/Hain ziran 1946 Akflam Gazetesi, K›r›m Harbi Esnas›nda Bo¤azi-
Ahmet Fevzi Pafla taraf›ndan, mabeyn müfliri çi) (B. fiehsuvaro¤lu, Hayat Tarih Mec. Say›: 10, 1965, s.
bulundu¤u s›rada, 1833 tarihinde, Karacaah- 19, K›r›m Harbi’nde ‹stanbul Hastahaneleri) (Hadîka,
met Mezarl›¤›’n›n duvar ve sofalar›n›n tafllar› 2/189) (M. Larus 9/379 ve 11/158) (R. Osman, ‹stanbul
sökülmesi suretiyle yapt›r›lm›flt›r. Belediye Mec. Eylül 1930, Say›: 73/1 Üsküdar Sahillerinde
Tarihî Bir Seyran) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 7/120,
Ahmet Pafla, 1832’de ilk defa mabeyn müfliri 8/179-180, 209, 9/11, 30, 36, 44-45, 48, 55-57, 12/228
olmufl ve 10 Kas›m 1836’da da kaptan-› derya vd.) (Cevdet Pafla, Ma’ruzat, Ça¤r› Yay. s. 8) (Cevdet Pa-
nasbedilmifltir. Bu görevde iken, II. Mah- fla, Tezâkir 1-12, C. Baysun, s. 6) (M. Tahir, Osmanl› Mü-
mut’un vefat› ve can düflman› Hüsrev Pafla’n›n ellifleri, 2/181, 214, 441) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 4/2090)
sadrazaml›¤a getirilmesi üzerine, 3 Temmuz (Mimar Melling’in ad› geçen eseri, Yap› Kredi Kültür Yay›n-
1839’da, Osmanl› Donanmas›’n› Akdeniz’e ç›- lar›) (Yayla ‹mam› Tarihi, Tercüman 1001 Temel Eser, s.
kararak, M›s›r valisi Mehmet Ali Pafla’ya tes- 62, 68-69, 96, 103-105, 108, 119, 151, 154, 161, 168)
lim etmifltir. Bu vakadan sonra Firarî ve Hain (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 874, 1567) (H. Danifl-
lâkaplar› ile an›lmaya bafllanan Ahmet Pafla, mend, Kronoloji, 4/95, 98, 376) (G. O¤ulukyan Ruzname-
1843’te Kahire’de cariyeleri taraf›ndan zehir- si, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Yay. s. 12, 36-37, 44-46 ) (M.
lenmek suretiyle öldürülmüfltür. Gazimihal, Türk Askeri Muzikalar› Tarihi, s. 49, 59, 83,
131) (Uzunçarfl›l›, Alemdar Mustafa Pafla) (K.K.K. Yay›n-
Ahmet Fevzi Pafla’n›n, bir haflarat yuvas› hali- lar›, Türk Piyadesinin Tarihçesi, A. Kayaltepe, s. 126-128)
ne gelen Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas› s›ra- (Sicill-i Osmânî, 2/138, 399 ve 3/229; 3/572, 3/443 Osman
s›nda büyük hizmeti görüldü¤ünden, Yeniçeri Efendi)) (Filiz Güneri, Selimiye K›fllas› ve Selimiye Camii,
K›fllalar›’n›n bulundu¤u semtteki iki soka¤a Tez: 4016) (M. Pakal›n, Tarih Deyimleri, s. 703) (Mir’at-
Ahmediye ve Fevziye isimleri verilmifltir. i ‹stanbul, s. 80-84) (Atâ Tarihi, 11/215) (Lord Stratford
Canning, Türkiye Hat›ralar›, s. 238-239) (A. Slade, Türki-
4- Selimiye K›fllas›’nda Harp Okulu’nun Ku- ye ve K›r›m Harbi, s. 115-116) (Türk Ans. 2/87) (‹nal, Son
ruluflu Hattatlar, s. 546) (Ali R›za - M. Gali, 13. Asr-› Hicrîde Os-
manl› Ricali, Tercüman Yay. 1/110) (Ahmet Efendi, Ruzna-
Sultan Mahmut taraf›ndan 1243 (1827-28) ta- me, Haz. Sema Ar›kan, s. 335) (Aynî Divan›, s. 287)
rihinde Selimiye K›fllas›’n›n Marmara cephesi (Osm. Arfl. Cevdet Tas. Askeri No. 37510-43858, Hatt›
yap›ld›ktan sonra 1834 y›l›nda ordunun subay Hümâyunlar No. 29060-35745)
1270
Üsküdar Karakollar›
Üsküdar Karakollar›
yet âmirli¤i durumunda olan asesbafl›l›k Fatih Bostanc›bafl› özel kay›¤› ile gezerek sahilleri
Sultan Mehmet taraf›ndan kurulmufltur. Evli- mütemadiyen göz alt›nda bulundurur ve padi-
ya Çelebi bunlara “Esnaf-› Askerî-i Asesbafl›” flah›n vekili s›fat› ile her yerde onun gibi hük-
demektedir. Görevleri icab› çarfl› aralar›nda, meder, kavga ve cinayetleri takip ederek yaka-
mahalle içlerinde dolaflarak uygunsuz kimsele- lad›¤› eflkiyay› Hasbahçe’nin alt taraf›nda bulu-
ri yoklar ve kanun kaçaklar›n› yakalard›. Ases- nan zindana atard›.
bafl›n›n emrinde yeniçeri efrad› bulunurdu.
1814 Tarihli Bostanc›bafl› Defteri’nden ö¤ren-
Subafl›n›n görevi ise, flehirde belediye hizmet- di¤imize göre, Üsküdar sahillerinde bugünkü
lerini yürütmekti. ‹htisab vazifesi gören bu te- Hava Üssü Lokali’nin bulundu¤u yerde bulu-
flekkül, pazar ve mahalle aralar›n›n temizli¤ine nan fiemsipafla Bostaniyan Oca¤›, Salacak Üsküdar’da bir sokak
bakar, harap binalar›, y›kt›r›lmas› için mimar Bostaniyan Oca¤›, Üsküdar Bahçesi Bostani- ve eski polis karakol
bafl›ya bildirir, kald›r›mlar› tamir ettirir ve ge- yan Oca¤› ve Haydarpafla Bostaniyan Oca¤› binas›.
celeri asesbafl› ile kol gezerdi. vard›.
1273
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
ARAPZÂDE KARAKOLU
Ç‹N‹L‹ KARAKOLU
1274
Üsküdar Karakollar›
1927 tarihli, Pervitij’in Üsküdar aftas›nda, Cünûd-u hass›na yapd› bu vâlâ mevkii Sultan
Nuhkuyusu Caddesi ile Arakiyeci Soka¤›’n›n Selâmide yap›ld› zîb-i vâlâ karavulhane Çinili Karakolu’nun
birleflti¤i yerde ve soka¤›n sol köflesinden iki 1258 yenilenen kitabesi.
parsel ileride Kap›a¤as› veya Kuyubafl› Karakolu
isimleri ile bilinen karakolun yeri belirtilmifltir. Son iki m›sra›n alt›nda H. 1258 tarihi yaz›l-
Bunun da 1883 tarihlerinde tesis edildi¤i söyle- m›flt›r. Karakol binas›, Cihan Seraskeri Hasan
nebilir. Bugün yerinde bir apartman vard›r. R›za Pafla’n›n (1809-1877) nezaretinde yap›l-
m›flt›r.
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 131) (Necib
Bey’in Üsküdar Paftas›) (Pervitij’in Üsküdar Paftas›) Cümle kap›s›ndan bir koridora girilir. ‹ki yan-
da odalar yer alm›flt›r. Nihayetindeki ek yap›-
da, kap›dan girildi¤inde sa¤da, büyük ocakl›
mutbak, su haznesi ve tütekleri hâlâ duran kü-
Ç‹N‹L‹ KARAKOLU çük hamam vard›r. Sol tarafta ise, dört gözlü
helâ bulunmaktad›r. Kap›n›n tam karfl›s›nda
‹ki katl› olan bu büyük yap›, tu¤la hat›ll› ola- Kubbesi y›k›lm›fl olan hamam›n külhan› ve su
rak kesme tafltan yap›lm›flt›r. deposu elan durmaktad›r.
‹ki taraf›nda onar adet mermer basamak bulu- Karakol olarak yapt›r›lan bina, bir ara Üsküdar
nan bir merdivenden cümle kap›s› önündeki ‹tfaiye Merkezi ve atl› polis karakolu olmufltur.
sahanl›¤a ç›k›l›r. Ahflap kap›s›n›n önünde dört Çinili Karakolu.
mermer sütunun tafl›d›¤› bir revak vard›r. Bu 1978 senesinde, ahflap olan çat›s›, tamir edil-
sütunlar›n ilerisinde ve merdivenlerin köflele-
rinde, üzerinde ›fl›k yak›lan, birer küçük mer-
mer sütun daha vard›r.
1275
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
HAYDARPAfiA KARAKOLU
‹CAD‹YE KARAKOLU
S ultan II. Abdülhamit Albümü’nde Haydarpa-
fla Karakolu olarak geçen bu karakol asl›n-
da ‹brahim A¤a Karakolu olup camiin civar›n- ‹ cadiye semtinde, Ba¤larbafl› mevkiine yak›n
bir yerde ve Çaml›ca Caddesi ile Aray›c›ba-
Sultan II. Abdülhamit da idi. Resimde, ‹brahim A¤a Camii’nin arka fl› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve tepeden afla¤›
Albümü’nde ve yan cephesi ve bugün de mevcut olan kita- inerken caddenin sol köflesinde ve ‹cadiye Te-
“Haydarpafla besiz çeflmesi ve hazîrenin servileri görülmek- pesi’nde idi. 1934 Tarihli ‹stanbul fiehri Reh-
Karakolu” olarak tedir. Resimde ayr›ca dört basamakla ç›k›lan beri’nde yeri gösterilmifltir. Biraz ileride, tepe-
gösterilen tek katl› karakolun önünde iki nöbetçi kulübe- nin doruk noktas›nda ise, Aziziye Tiyatrosu ve
‹brahima¤a Karakolu si ve esas binan›n sa¤ taraf›nda da sütunlu ma- sinemas› vard›. Bugün hiç biri mevcut de¤ildir.
hal görülmektedir.
Mir’at-i ‹stanbul yazar› “Tepe üzerinde mebni
olan karakolun kap›s› üzerindeki tarih” fludur
diyor:
1276
Üsküdar Karakollar›
makta olup bir parças› yere bafl afla¤› flekilde NAKKAfiTEPE KARAKOLU
konmufltur. Dörder sat›rl› iki bölüm halinde ifl- ‹ki parça haline
lenmifl olan kitabenin ortas›nda bir madalyon
içinde Sultan Abdülmecit’in tu¤ras› yer al-
maktad›r.
N akkafltepe’de ve Gümüflyol ile Baba Nak-
kafl Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve köflede
idi. Binan›n hemen önünde, fiehzade Abdül-
gelmifl ve bugün
Topkap› Saray›’n›n
ikinci avlusunda
mecit Efendi’nin Bafl a¤as› Mahbub A¤a’n›n bulunan ‹cadiye
Kitâbe yazar› fiair Lebib Efendi hakk›nda bil- 1331 (1915) tarihinde yapt›rm›fl oldu¤u mer- Karakolu kitabesi.
gi için Sultan II. Mahmut Çeflmesi bahsine mer, güzel, zarif bir çeflme ve bugün Koç Vak-
bak›n›z. f›’na intikal etmifl olan Emine Sultan Saray› ve
Nakkafltepe ‹lkokulu bulunuyordu.
Kaynaklar: (Gezi Notu) (1934 ‹stanbul fiehri Rehberi, Paf-
ta 27) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 146-147) (Sicill-i Osmânî, 4/87 Bu semtte bulunan üç sultan köflkünün korun-
Lebib Mehmed Efendi) mas› için yapt›r›lan karakolda, atl› polisler ka-
l›yordu. Okulun sa¤ gerisinde atlar›n bar›nd›¤›
dar uzun ve ahflap bir ah›r vard›. Sultan II. Ab- Nakkafltepe Karakolu.
dülhamit zaman›nda yapt›d›ld›¤› san›lmakta- Sonradan okul
NAKKAfi BABA KARAKOLU d›r. karakol ve okulun yeri Pervitij Haritas›’nda olmufltur.
gösterilmifltir. Okul için Nakkafltepe Mektebi Bugün Koç
1277
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Önünde üç sütunun tafl›d›¤› bir revak vard›r resim Sultan II. Abdülhamit’in albümünden
ki, üzerine iki oda oturtulmufltur. ‹ki katl› ya- al›nm›flt›r. ‹lk nazarda flimdiki Çinili Karako-
p›n›n kitâbesi yoktur. Atl› polisler burada ka- lu’na benzedi¤i görülmektedir.
l›yordu. Atlar›n bar›nd›¤› dar ve uzun ahflap
ah›r bu binan›n sa¤ gerisinde idi. Bu karakol Karakol ilk önce dört sütun revakl› ve tek kat-
binas› sonradan Nakkafltepe ‹lkokulu olarak l›, yan cephesi dört pencereli olarak yapt›r›l-
hizmet vermifltir. m›fl ve bilinmeyen bir tarihte arkas›ndaki iki
katl› yap› ilâve edilmifltir. Sonradan bu ikinci
k›s›m y›kt›r›lm›fl ve sütunlar ortadan kald›r›l-
m›fl daha sonra da 1976 y›l›nda birinci k›s›m
NUHKUYUSU KARAKOLU y›kt›r›lm›flt›r.
1278
Üsküdar Karakollar›
1279
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
rette, yeniden yazd›r›lm›flt›r. Fakat, kendi iste- sa¤ köflesinde idi. 1957 tarihinde yol geniflleti-
¤i üzerine yaz›p verdi¤im kitâbe ne yaz›k ki lirken y›kt›r›ld›.
hattat taraf›ndan kar›flt›r›lm›fl ve m›sralar yan-
l›fl s›ralara yerlefltirilmifltir. Kitâbe fludur: Karakol, eski bir yeniçeri kollu¤u yerine 1838
senesinde Sultan II. Mahmut taraf›ndan yapt›-
Hâmî-i âlem emîrü’l-mü’minîn Abdülmecîd r›lm›fl ve 1935 tarihinde de yeniden yap›l›rca-
Padiflah-› maflrik ü ma¤rib penâh-› müslimîn s›na elden geçirilmifl ve eski hüviyetini kaybet-
fiemsipafla’da karavulhanenin icâd›n› mifltir.
Eyledi ilhâm ol Hakan’a Rabbü’l-âlemîn
Söyledim bu tarz-› nev inflâs›n› ben de Lebîb Kap›s› üzerinde flu kitâbe vard›:
‹ki cevher-dâr tarih ile bir beyt-i berîn
Padiflah-› dâd-bahfl-› pür kerem sâhib-i niam fiehinflah-› nizâm ârâ-y› asker Han Mahmud’un
Bu karavulhâneyi yapd›rd› pek bâlâ metîn Olur kânûn-› adli ziynet-i dünyâ vü mâfîhâ
1258 (1842) Cünûd-› Hassa fahr eylesün âsâr-› lûtfile
Ki k›ld› Üsküdar’da bu karavulhâneyi ihyâ
Kitâbe yazar› fiair Lebib Efendi hakk›nda Sul- Bu bünyân içre rahat eyledikce cünd-i hâkanî
tan II. Mahmut Çeflmesi bahsine bak›n›z. Adem mülkünde k›lsun ehl-i adüvvâne Hudâ me’vâ
Güher-efflân tahsin oldu Zîver iflbu tarihim
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/399) Karavulhaneyi bünyad k›ld› Padiflah-› vâlâ
(Mir’at-i ‹stanbul, s. 59) (Sicill-i Osmânî, 4/87-88 Lebib 1254
Efendi)
Bu kitâbe karakolun cümle kap›s› karfl›s›na ge-
len küçük bahçede iken 1957’de bilinmeyen
bir yere kald›r›ld›. Türk ve ‹slâm Eserleri Mü-
ÜSKÜDAR MERKEZ zesi’nde ve Saraçhanebafl› Amcazâde Hüseyin
KARAKOLU Pafla Medresesi’nde yapt›¤›m aramada tafl› bu-
lamad›m.
1280
Üsküdar Mesireleri
Üsküdar Mesireleri
1283
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
‹smi:
1284
Üsküdar Mesireleri
1285
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1286
Üsküdar Mesireleri
Eskiden Haydarpafla Sahras›’n›n bir k›sm›, Haydarpafla Sahras›nda askerî ve sivil olmak
DDY ambarlar›n›n, elektrik santralinin, Top- üzere iki türlü merasim yap›l›r, ziyafetler, dü-
rak Mahsulleri Ofisi’nin ve Haydarpafla Ga- ¤ünler ve mektebe bafllama alaylar› tertip edi-
r›’n›n bulundu¤u yerler tamamen deniz idi. lirdi.
Haydar Baba Türbesi’nin yak›nlar›na kadar so-
kulan bu deniz, 4 A¤ustos 1871’de Haydarpa- ‹stanbul’un fethinden sonra Osmanl› ordular›
fla-‹zmit demir yolunun yap›m›na bafllanma- Anadolu’ya buradan hareket ederdi. Padiflah
s›ndan sonra, 1888-1903 y›llar› aras›nda, Al- ve serdarlar›n ota¤› burada kurulurdu. Hüküm-
manlar taraf›ndan doldurulmufl ve 1903 tari- dar, muhteflem bir törenle Topkap› Sara-
hinde de, flimdiki gar binas› yap›lm›flt›r. y›’ndan hareket ederek Üsküdar’a geçerdi.
Önünde alay sancaklar›n›n dalgaland›¤› ota¤-
Bu doldurma ameliyesi s›ras›nda, Kad›köy va- da bir kaç gün oturduktan ve seferî kuvvetlerin
pur iskelesinden Sultan III. Mustafa (saltanat›: resm-i geçidini seyrettikten sonra ordu ile ha-
1757-1774) Camii’nin 20-25 m. önüne kadar reket ederdi. Osmanl› Ordusu, Haydarpafla
uzanan deniz k›sm› da doldurulmufl ve bu ame- Sahras›’nda toplan›r ve hareket edece¤i za-
liye 1908 y›l›na kadar sürmüfltür. man, büyük kazanlarda, Gaziler Helvas› deni-
len nefis bir helva piflirilerek askerlere da¤›t›-
Eski Haydarpafla ‹skelesi, Et ve Bal›k Kurumu l›rd›. Sefer dönüflü, ordu zafer kazanm›flsa, bu
binas›n›n yan taraf›nda idi. Bu bina da doldu- helva yine piflirilirdi. Muzafer olmayan askere
rulmufl k›s›m üzerine yap›lm›flt›r. Ahflap istas- helva da¤›t›lmazd›. Bu adet, Yeniçeri Oca-
yon binasi bu iskelenin arkas›nda idi. “Vapur- ¤›’n›n 1826 tarihindeki ilgas›na kadar devam
dan ç›kanlar yaya veya arabalarla iki tarafl› etmifltir.
kalkar iner korkuluklar aras›ndan geçerlerdi...
‹skelenin yan›nda bir geniflçe bahçeli gazino Asker, helvay› yedikten sonra Mehter Tak›m›:
vard›... Cuma, cumartesi, pazar akflamlar›... in-
cesaz çalard›... ‹skelenin yan›ndaki bu gazino- “Yine de göründü yârim Acem illeri”
dan baflka r›ht›m›n bafllang›c›nda kimi meyha-
ne, kimi aflç›, kahve ve sergi salafl dükkânlar havas›n› çalard›. Ordu, Rumeli taraf›nda ve
vard›.” Davutpafla Sahras›’nda ise helva taam›ndan
sonra Mehter tak›m›:
Haydarpafla Köprüsü de yak›n tarihlerde yap›l-
m›flt›r. Bundan önce biraz ileride, deniz taraf›- “Ey Gaziler yol göründü yine garip sîneme”
na do¤ru, ahflap bir merdivenli köprü vard› ki,
T›bbiye Caddesi’ni perona ba¤l›yordu. havas›n› çalard›. (Mithat Serto¤lu, Tarihten
Sonbetler, s. 3)
Rahmetli Ahmet Rasim Bey’in ‘Zü¤ürtler Yay-
las›’ ad›n› verdi¤i Haydarpafla Sahras›, demir Haydarpafla Sahras›’nda toplanan sipahi ve ye-
yolunun yap›lmas› ile bütün tarihi hüviyetini niçeri ortalar›n›n baz› ihtiyaçlar›, ilk menzil
kaybetmifltir. olan burada tamamlan›rd›.
Süheyl Ünver Bey, hat›ralarnda vapurla Hay- K›ymetli bir vakay›name b›rakm›fl olan Cabi
1287
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Said Efendi, devrin büyük flöhretlerinden Baba fiimdiki Adliye binas›n›n arkas›nda elan mev-
‹brahim Pafla’n›n olay›n› flöyle anlat›r: cut kârgir binada bir gece muhafaza edildikten
sonra yola ç›kar›lan surre, Miskinler Tekkesi
“Baba Pafla, Hicri 1228 R. evvelinin bafl›nda önünden Haydarpafla Sahras›’na gelirdi. Son
(4 Mart 1813) Sivas Valili¤i’ne tayin edildi. haz›rl›klar›n› burada tamamlayan mahmil, bü-
Ve Üsküdar’dan muhteflem bir alay gösterip yük bir merasimle Ayr›l›k Çeflmesi önünden
yola ç›kt›. Ya¤murlu bir gün idi. II. Mahmut, u¤urlan›rd›.
Baba Pafla’n›n alay›n› görmek için tebdil-i k›-
yafetle Haydarpafla’da Ayr›l›k Çeflmesi’nde II. Mahmut zaman›nda (1808-1839) Ayr›l›k
Gümrükçü’nün ba¤›ndaki köflke gitti. Baba Çeflmesi civar›nda bir has bahçe ve kas›r vard›.
Pafla, Haydarpafla Çay›r›’nda padiflaha ya¤mur Sultan Abdülmecit’in (Do¤. 1823) ilk okuma-
alt›nda güzel bir süngü muharebesi oyunu sey- ya bafllama töreni bu kasr›n yan›ndaki mey-
rettirdi. Baba Pafla’n›n onbir, oniki yafllar›nda danl›kta büyük bir merasimle yap›lm›flt›.
bir o¤lu vard› ki, babas›n›n gözbebe¤i idi. Pafla- (Mehmet Pafla Saray› bahsine bak›n›z.)
zâde’nin yine çocuklardan k›rk elli kiflilik bir
maiyeti vard› ki, kavas, enderun a¤as› ve ende- Haydarpafla Sahras› en nefleli gününü 10 Tem-
run çavuflu elbiseleri giymifllerdi. Bu çocuklar muz 1844 tarihinde yaflam›flt›. Bu gün, ‹tal-
kafilesinin midilliler üstünde geçiflide Baba Pa- ya’dan gelen Komaflki ad›ndaki baloncu Sul-
fla alay›na baflka bir renk ve zenginlik vermifl- tan Abdülmecit’in huzurunda balonunu uçur-
ti.” mufltu. Bu, ‹stanbul’da ilk görülen bir olayd›.
(Haydarpafla Kasr› bahsine bak›n›z.)
Surre Alay›’n›n, kervanlar›n ve hac› kafilele-
rinin de u¤urland›¤› yer, buras› idi. Surre, 1864 Haydarpafla Sahilsaray› önünde yap›lan bu
y›l›na kadar kara yolu ile kat›r ve deve s›rt›nda uçufl s›ras›nda balonun etraf›, direkler dikile-
gönderilirken bu tarihten sonra deniz yolu ter- rek perde ile kapat›lm›flt›. ‹brahim A¤a Çay›-
cih edilmifl ve 1903 senesinde Haydarpafla Ga- r›’n›n yan taraf›ndaki Has Bahçe’ye vükelâ he-
r› ve Hicaz Demiryolu’nun yap›lmas› ile surre, yeti, paflalar, vesair davetlilerle, ecnebî sefirler
bu yol ile gönderilme¤e bafllanm›flt›r. ve konsoloslar için ayr› ayr› süslü çad›rlar ha-
z›rlanm›flt›. Di¤er seyirciler de küçük, büyük
Afla¤›daki sat›rlar M. Z. Pakal›n Bey’in, Tarih Haydarpafla mesireleriyle bu mesirelerin iki ya-
Deyimleri ve Terimleri adl› eserinden al›nm›flt›r: n›ndaki s›rtlara yerleflmiflti.
“Y›ld›z ve bazen Dolmabahçe saraylar›n›n bah- Balon biraz havaland›ktan sonra Yesarizâde
çelerinde yap›lan bu merasim biter bitmez alay Mustafa ‹zzet Efendi’nin (öl. 1848) haz›rlam›fl
yola düzülürdü. En önde, has ah›r atlar›ndan oldu¤u flu kaside afla¤›ya at›lm›flt›:
birine binmifl, alay› idareye memur, büyük üni-
formal› teflrifatç›, onun arkas›nda, kaftanc› ba- Padiflah-› mülk-i ‹slâm hazret-i Abdülmecîd
fl›, kâhya, surre emini, mahmil-i hümâyun ve Daim olsun zat-› pâki flân-› rûz-efzûn ile
sair hediye sand›klar›n› tafl›yan develer, surre Dergeh-i vâlâs›n›n Dârâ gibi her bendesi
alay› hizmetçisi, kimi atla, kimi yaya giderler, Harb ü imar bahseder ‹skender Feridun ile
iki taraf› piyade askeri, polisler de bu kafileyi Rey ü tedbirde müsellemdir en edna bir kulu
çevrelerlerdi. Mahmil Kabatafl’a gelince iske- ‹mtihan-› akl eder Risto ve Eflâtûn ile
lede haz›r bulunan araba vapuruna girer, bu es- Âfitâb-âsâ cihanda haflre dek bâki ola
nada toplar at›l›r, surre u¤urlan›rd›. Üskü- Hayme-i zerrîn t›nab-› flevketi gerdun ile
dar’da alay tekrardan ayn› vechile teflekkül Sayesinde on iki burcu görüb ‹zzet dedim
eder, yaln›z bu sefer Üsküdar Mutasarr›f› ile Han Mecid’in flân› ç›ks›n göklere bâlon ile
evkaf memuru ve liva erkan› da alaya kat›l›rd›. 1260
Çarfl› boyunda seyre ç›km›fl kalabal›¤›n aras›n-
dan geçerek, Do¤anc›lar Meydan›’na ç›k›l›r, Posta ifllerini gören ve Tatar denilen süvarile-
oradan da biraz ötede bulunan Mutasarr›fl›k rin ilk menzilhanesi de Haydarpafla Sahras›’n-
Dairesi’ne (Paflakap›s›) gidilirdi. Burada muta- da idi. Posta tatarlar› hayvanlar›n› menzilha-
sarr›f surreyi makbuz mukabilinde teslim al›r, nelerden olarak flafakla beraber yola ç›karlard›.
jandarmalar›n muhafazas› alt›nda büsbütün
sevkedildi¤i güne kadar saklan›rd›.” Eskiden Haydarpafla Sahras›’n›n hudutlar›
1288
Üsküdar Mesireleri
flimdikinden çok geniflti. Bunu, 1786 tarihli ra sadrazam, Padiflah taraf›ndan Mirahur A¤a
Kaffer’in Haritas›’ndan anl›yoruz. Haritada, et- arac›l›¤› ile ç›kar›lan süslü ata bindi. fieyhülis-
raf›nda 4-5 yap›n›n mevcut oldu¤u Ayr›l›k lâm ile at bafl› beraber özengi özengiye yürüye-
Çeflmesi’nin bulundu¤u yere Haydar Pafla den- rek Kavak Saray›’nda bulunan Mehmet Pafla
di¤i gibi, henüz Ac›badem ad›n› almam›fl olan Kasr› yan›nda kurulan Oba-y› Asafi’ye (Sadra-
semtin de ‘Vignes de Haider Pacha’ diye isim- zam Çad›r›) indi. Resm-i ziyafet verildi, sonra
lendirildi¤i görülmektedir. Ayr›ca R›ht›m ve padiflah›n diledi¤i vakit gelince sandal ile Ya-
Yelde¤irmeni semtleri de Haydarpafla Bahçesi l›köflkü’ne geçti ve padiflah huzuruna girdi.
olarak belirtilmifltir.
“1837 y›l›nda II. Mahmut Rumeliye yapt›¤›
Haziran 1845 tarihinde icra edilen Adile Sul- büyük bir seyahat esnas›nda Silistire’de çok
tan-Mehmet Ali Pafla’n›n dü¤ünleri de Hay- meflhur bir Avusturyal› canbaz›n hünerlerini
darpafla Sahras›’nda yap›lm›flt›. Muhteflem dü- seyretmifl ve bu canbaz›n ‹stanbul’a gelmesine
¤üne davet edilen ‹stanbul’daki sefirler, masla- izin vermiflti. Canbaz o y›l içinde ‹stanbul’a ge-
hatgüzarlar, ön k›sm› sütunlar üzerine oturtul- lerek ilk evvel hünerlerini ricale ve sefirlere
mufl bulunan Haydarpafla Sahilsaray›’nda a¤›r- göstermiflti.
lanm›fllard›. Haydarpafla Kasr› ve Sahilsaray›
bahsine bak›n›z. Bu maksatla Haydarpafla Sahras›’ndaki Osman
Pafla Kasr› (Gümrükçü) önüne büyük çad›rlar ku-
fiem’danizâde, tarihinde H. 1166 y›l› olaylar›n› ruldu. buradaki alafranga sofralar›n tanzimi vazi-
anlat›rken: fesi de Gümrük Emini Tahir Efendi’ye verildi.
“Bu esna-yi baharda (1753), Üsküdar’da ‹bra- Oyunlar bir cumartesi günü bafllam›flt›. O gün
him A¤a Çay›r›’nda vâki miri mand›ra çemen- sadrazam, fleyhülislâm, damat paflalar, kaptan
safa-i sahra oldu¤u ecilden, Bostanc›bafl› ter- pafla ve baz› rical davetli idiler. Ertesi pazar gü-
tib-i ziyafet etmek ile Padiflah-› alem-penah nü ise eski Serasker Hüsrev Pafla, eski kaptan-›
teflrif ve akflama dek ahenk ile temafla k›l›n- derya Çengelo¤lu Tahir Pafla, Gümrükçü Os-
d›...” demektedir. man Pafla, Bosna’n›n eski valilerinden Davud
ve Ali Nam›k Paflalar, ‹flkodral› Mustafa Pafla,
Sultan III. Mustafa, “evail-i saltanatlar›nda Akka’n›n eski valisi Abdullah Pafla, eski hari-
(1758 bahar›nda) Haydarpafla Sahras›’nda bir ciye naz›r› Akif Efendi, eski Defterdar Ali Ne-
ziyafet tertib edilmesini irade etmifl ve Padiflah cib Efendi ve ‹stanbul’da bulunan ‹ran prens-
“kemali flevket ve iclâl ile kurulan Ota¤-› Hü- lerinden Hudâverdi Mirza, devlet ricalinden
mâyun”a gelmiflti. Nâflid Bey ça¤r›lanlar aras›ndayd›.
Bu merasimlerin en ünlüsü ve ihtiflaml›s› 17 Pazartesi günü ise mazul ilmiye ricali davet
fievval 1206 (8 Haziran 1792) tarihinde yap›l- olundu. Ertesi haftan›n pazar›nda ‹stanbul’da-
d›. Bugün, Koca Yusuf Pafla’n›n azliyle 12 Ra- ki yabanc› elçiler Haydarpafla’da haz›rlanan
mazan 1206 (4 May›s 1792)’de Sadrazam olan faytonlarla oyun mahalline geldiler, kendileri-
fieyhü’l-vüzera Melek Mehmet Pafla, büyük bir ne hususi bir çad›rda “enva-i flekerleme, flüku-
debdebe ile Üsküdar’a geçmiflti. Bunun için fe ve türlü turfanda meyvelerle müzeyyen ve
Haydarpafla Alan› ve Kavak Saray›’n›n içi d›fl› muntazam alafranga sofra tertibi ile haklar›nda
çad›r ve örtülerle süslendi. O gün flafakla bera- merasim-i dilsaz›” icra edildi... Oyunlardan
ber fleyhülislâm efendi, kaymakam pafla, sad- sonra sefirler faytonlarla tekrar Haydarpafla ‹s-
reyn-i muhteremeyn, nakîbü’l-eflraf, ‹stanbul kelesi’ne dönüp oradan kay›klarla ‹stanbul’a
kad›s› ve bütün devlet ricali, saltanat erkan›, geçtiler.”
ocaklar subaylar› Haydarpafla alan›nda bulu-
nup, öteden beri izlenen teflrifat merasimi üze- Sultan III. Selim de s›k s›k Haydarpafla’ya ge-
re ‹brahim A¤a Çay›r› adl› yerden ileride sad- lirdi. 1206 Recebinin 29. günü (23 Mart 1792)
razam›n istikbaline ç›k›ld›. ‹nadiye, Karacaah- geldi¤i Haydarpafla’da Ayr›l›k Çeflmesi’nde bu-
met Türbesi ve Miskinler Tekkesi yoluyla ge- lunan kuyu bafl›nda, sakabafl›lar›n, Hicaz’a ha-
len Mehmet Pafla, alay ile Haydarpafla’da ha- reket edecekler için mutad olan duay› dinle-
z›rlanm›fl bekleyen sayebana (ota¤) getirildi. dikten sonra at ile Merdivenköyü’ne gidilmifl-
Tebrik merasimi yap›l›p tebrik edildikten son- ti. Mevsim bahar oldu¤undan etraf› büyük bir
1289
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
zevk ile seyreden Sultan Selim, köyde kahve yolunun çift hatta ç›kar›lmas› çal›flmalar› s›ra-
içmifl ve yine at ile Fenerbahçesi’ne gelmifl ve s›nda bulunan 40x100 cm. boyutlar›ndaki bir
buradaki havuz kenar›nda oturmufltu. Bir müd- bak›r levhadan Euphemie’nin bu yere defne-
det sonra tekrar at ile Seyyid Ahmet Dere- dildi¤i anlafl›lm›flt›r.
si’nden dolaflarak Üsküdar’da Kavak Sara-
y›’ndaki Mehmed Pafla Kasr›’na gelmifl ve bu- Kabrinin bulundu¤u yere IV. yüzy›l ortalar›nda
radan da saltanat kay›¤› ile saraya gitmiflti. kendi ismiyle an›lan bir kilise yap›lm›fl ve ya-
n›ndaki Apollon ve Afrodit mabetleri de bu
Hazine-i flehriyarî iken, Bilal A¤a’n›n vefat› ile kiliseye dahil edilmifltir.
Darü’s-saâde A¤as› olan Halid A¤a’n›n Hay-
darpafla Sahras› civar›nda bir ba¤› vard›. Bu Kilise sahas› çok genifl bir alan› kapl›yordu.
ba¤, A¤a Ba¤› ad› ile ünlü idi. Sultan Selim Evagius’un bildirdi¤ine göre mabet “Bo¤az’dan
ara s›ra buraya gelirdi. Nitekim, 13 Zilhicce iki stad mesafede (370 m.) ufak bir tepe üzerin-
1210 (19 Haziran 1796)’da “Darü’s-saâde Ba- de ve güzel bir manzaraya malikti. Etrafta yeflil
¤›’na binifl-i hümâyûn ve bayram tak›m›yla tarlalar, biraz ileride yumuflak meyilli, a¤açla
Haydarpafla’dan teflrif buyurup köflkün önünde- örtülü vadiler ve deniz bulunuyordu.” Kilise-
ki meydanda mehterhane ve pehlivanlar güre- nin, Haydarpafla Askeri Hastahanesi veya
flip ve canbaz oynat›p cengiler” seyredilmifl ve Haydarpafla Tren Kontrol ‹daresi’nin bulundu-
mus›ki fas›llar› dinlenmiflti. Bunu gören halk ¤u yerde oldu¤u san›lmaktad›r.
büyük bir coflku ile bu e¤lenceye kat›lm›flt›.
Miliopulos, Kontrol ‹daresi’nin yap›m› s›ras›n-
Halid A¤a’n›n Kad›köy’de güzel bir de çeflme- da baz› duvar bakiyelerine raslanmas›na ve ay-
si vard›r. r›ca mermer bir lâhdin, bir kartal kabartmas›n›
havi mermer bir levhan›n ve üzerinde bir haç
Gerek Bizans devrinde, gerekse ondan evvelki kabartmas› bulunan di¤er bir parçan›n bulun-
dönemlerde, Haydarpafla Sahras›’nda bir tak›m mas›n› göz önüne alarak kilisenin bu dairenin
antik eserlerin bulundu¤u bilinmektedir. ve hastahane bahçesinin bir k›sm›n› iflgal etti-
¤ini ileri sürmektedir.
Ünlü Afrodit Mabedi bu yap›tlardan sadece
biri idi. Hipodromun da burada veya Gazhane Kilisenin d›fl sahas› ise Haydarpafla Askeri
civar›nda oldu¤u san›lmaktad›r. Meflhur Sain- Hastahanesi’nin sahilinden bafll›yarak Karaca-
te Euphemie Kilisesi’nde Haydarpafla Sahra- ahmet Mezarl›¤›’na kadar uzan›yordu. Buradan
s›’nda bulundu¤u ileri sürülmektedir. 4. Con- bir k›vr›m ile flimdiki bulvar› takiben tren fab-
cil’in bu kilisede topland›¤› malûmdur. rikas›na geliyor ve Haydarpafla Deresi’ni aflt›k-
tan sonra, Balmumcu diye an›lan hususi bir
8 Ekim 450 tarihinde meydana gelen bu top- evde nihayet buluyordu. Kilise duvarlar›n›n
lant›ya 600 piskopos ifltirak etmifl ve ‹mparator buraya kadar uzand›¤› tren fabrikas›n›n yap›m›
Marcien (450-457) dahi 6. celsede haz›r bu- s›ras›nda meydana ç›kan duvar bakiyelerinden
lunmufltu. ve 1935 tarihlerinde Kad›köy Belediyesi tara-
f›ndan iskele yap›lmak için derenin a¤z›nda
Bu çok mühim olay, Roma ‹mparatoru Kons- yapt›r›lan kaz› neticesinde ç›kan di¤er duvar
tantin’in (306-337) Hiristiyanl›¤› devlet dini enkaz›ndan anlafl›lmaktad›r.
olarak kabul etmesinden 126, ‹mparatorluk
merkezini Roma’dan ‹stanbul’a tafl›mas›ndan Kilisenin Mezarl›¤› ise Karacaahmet Kabrista-
(11 May›s 330) 120 sene sonra meydana gel- n›’n›n cephesine isabet ediyordu. Bu mezarlar
mifl ve do¤u ile bat› kiliseleri birbirinden kesin ve içindeki binlerce kemik parças› t›bbiye
olarak ayr›lm›flt›r. mektebi olarak yapt›r›lan Haydarpafla Lise-
si’nin inflas› s›ras›nda meydana ç›km›flt›r.
Saint Euphemie, 16 Eylül 307 tarihinde, H›ris-
tiyan dinini kabul etti¤i için putpereslerce feci Sainte Euphemie Kilisesi’nin enkaz› Sultan
flekilde öldürülmüfltü. Kalhedon’un bu en güzel Süleyman (1520-1566) zaman›nda kald›r›la-
k›z›n›n nafl› yerlerde sürüklenmifl ve parçala- rak yerine ‘Hadaik-i Sultaniye’ yap›lm›flt›r.
nan cesedi Haydarpafla tren raylar›n›n bulun-
du¤u yere gömülmüfltü. 1900 tarihlerinde tren Haydarpafla sahras›nda bunlardan baflka bir de,
1290
Üsküdar Mesireleri
Saint Christophe Kilisesi vard›. 1885 tarihle- Kayserili Mehmet A¤a taraf›ndan tamir edil-
rinde bu kiliseye ait bir kitâbe bulunmufltur. mifltir. Bu ifadeden, Haydarpafla Bahçesi için-
Bu kilise, Kad›köy havalisinde, 450 y›llar›nda de bilinen camiden baflka, Bostanc›bafl› nefe-
yap›lm›fl ilk mabetlerden biridir. rat›na ait bir camiin daha bulundu¤u anlafl›l-
maktad›r. Haydarpafla Bostaniyan Oca¤›’n›n
Haydarpafla Gar›’n›n bulundu¤u yerde de bir mevcudiyeti 1815 Tarihli Bostanc› Bafl› Defte-
antik liman vard›. 1882’de Kad›köy Lima- ri’nde de görülmektedir. Bu ocak eski Haydar-
n›’n›n geniflletilmesi s›ras›nda mühendis Basta- pafla ‹skelesi yan›nda idi. 14 C. 1262 (Haziran
lica bir irade ile yapt›¤› kaz› esnas›nda bu lima- 1846) tarihli bir arzuhalden Haydarpafla Vak-
n›n bakiyelerini bulmufltu. Deniz dibinde gözle f›’n›n bu tarihten sonra da devam etti¤ini ö¤-
görülen bu enkaz›n üzerine bugünkü dalgak›ra- reniyoruz.
n›n yap›ld›¤› söylenir. Duvarlar›n uzunlu¤u
900 m. idi. 550 m. lik k›sm› Haydapafla’ya mâ- ‹nciciyan Efendi (1758-1833) eserinde Hay-
il bir istikamette bulunuyordu. Bu suretle li- darpafla’ya ait flu bilgi vermektedir:
man lodos rüzgarlar›na karfl› korunuyordu. Di-
¤er taraftan daha k›sa bir dalgak›ran bugünkü “Kanunî Sultan Süleyman’›n vezirlerinden bi-
‹ngiliz Mezarl›¤›’n›n burnundan bafllamak su- rine izafeten Haydarpafla denilen düzlükte ri-
retiyle 400 m. kadar denize uzan›yordu. Bu ç›- vayete göre, Büyük Konstantinus’un bir saray›
k›nt›n›n do¤usunda, Selimiye K›fllas› civar›nda bulunuyordu. Buradaki düzlükte, III. Selim’in
ve 1906 tarihlerinde, deniz sath› üzerinde baz› emriyle 1217 (1802-3)’te, Nizam-› Cedid’in
harabeler görülüyordu. Bu harabelerin bir k›s- süvari askerlerine ait bir k›flla ve talim yeri ya-
m›, Anadolu Demiryollar›’na ait yeni liman p›lm›flt›r. Burada, ayn› zamanda cami, evler ve
infla edildi¤i s›rada, toprak alt›nda kalm›flt›r. her türlü esnafa mahsus dükkânlar ve bir Türk
matbaas› yap›ld›. “
Buras›n›n kapal› bir yer oldu¤u Appiane’nin
verdi¤i bilgiden anlafl›lmaktad›r. Buna göre, Kaynaklar: (Reyhan K. Erol, Kalhedon 1941 Bas›lmam›fl
Mitridat M.Ö. 72 senesinde yapm›fl oldu¤u de- Lisans Tezi) (Mahmut Golo¤lu, Pontus, s. 69) (Auguste Ba-
niz muharabesi s›ras›nda bu liman›n a¤z›n› 120 ›lly, Bizans Tarihi, Tercüman Yay. 1/13-14) (R. E. Koçu,
m. uzunlu¤undaki bir zincir ile kapatarak lima- Ayr›l›k Çeflmesi, ‹stanbul Ans. 3/1631) (E. Koçu, Bostanc›-
n› Roma donanmas›na karfl› korumuflsa da ye- bafl› Defteri, ‹stanbul Ans. 6/2995) (Semavi Eyice, ‹stanbul-
nilmekten kurtulamam›flt›. fiam-Ba¤dat Yolu Üzerindeki Mimarî Eserler, ‹stanbul Üni.
Ed. Fak. Tarih Der. Say›: 13, s. 90) (Sait Toydemir, ‹stan-
Bunlardan baflka, Haydarpafla Sahras›’nda ve bul’da Uçan ‹lk Balon, Tarih Dünyas›, 1/100) (M. Z. Paka-
deniz k›y›s›nda flimdiki gar binas›n›n arka ta- l›n, Tarih Deyimleri, 3/282 Surre Alay›) (fiem’danizâde Ta-
raflar›nda Bizans ‹mparatorlar›’n›n sayfiye sa- rihi, Münir Aktepe Ter. 1/172) (Ayvansarayî, Hadîkatü’l-
ray› vard›. Bu sahilsaray›n, 17 yafl›nda ‹mpara- Cevâmi 2/242) (Ayvansarayî, Vefeyât, Haz. F. Derin, s.
tor olan Arcadius’un (395-408) naz›r› ve hoca- 69) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V.
s›, meflhur Rufin’e ait oldu¤u san›lmaktad›r. Bu Çabuk, s. 236-384) (Sicill-i Osmânî, 2/260 Had›m Haydar
adam, 397’de Bizans’ta öldürüldükten sonra, Pafla) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi,
çok muhteflem olan bu yap›, ‹mparatorlar tara- 2/179) (H. fiehsuvaro¤lu, Haydarpafla’ya Dair Cumhuriyet
f›ndan merasim ve sayfiye saray› olarak kulla- Gazetesi 23 A¤ustos 1952) (Sermet Muhtar Alus, Haydar-
n›lma¤a bafllanm›flt›r. Bizans ordular›n›n Ana- pafla Hat Boyu, Akflam Gazetesi 28 fiubat 1939) (Muzaffer
dolu’ya gidifl ve gelifllerinde yap›lan merasim- Erdo¤an, Osmanl› Devrinde ‹stanbul Bahçeleri, Vak›flar
leri hükümdarlar bu saraydan takip ederlerdi. Der. 4/173) (Muzaffer Erdo¤an, Kayserili Mehmet A¤a, s.
38) (‹nciciyan, 18. As›rda ‹stanbul, s. 111) (Suphî Tarihi,
“Haydarpafla, ‹stanbul halk›n›n min el-kadim s. 190/a, 211/b, 233/b, 234/a) (Tarih-i Cevdet, Sabah Ga-
rûz-› hazanda ve Kad›köy ahalisinin her mev- zetesi Yay. 5/373) (Sermet Muhtar Alus, fiirketi Hayriye,
simde mesiresi” idi. Tarih Hazinesi 1951, s. 7/358) (H. fiehsuvaro¤lu, Canbaz,
‹stanbul Ans. 6/3364) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 34-35) (Mu-
Baflvekâlet Arflivi, Maliye Defterleri Tasnifi No. hayyelât-› Aziz Efendi, Sadelefltiren Ahmet Kabakl›, ‹stanbul
8947, s. 339’a göre 1 fiaban 1145 (17 Ocak 1973, s. 151-152) (III. Selim’in S›r Kâtibi Ahmet Efendi
1733) tarihinde Haydarpafla Bahçesi içinde Rûznamesi, Haz. S. Ar›kan, s. 64-65, 221, 231, 252, 258,
bulunan Bostanc› neferat odalar›yla, orta so- 337) (Osm. Arfl. Muallim Cevdet Tas. Evkaf Defteri III.
fa, matbah ve cami, Lâle Devri baflmimar› No. 23073) (A. Göner, S. Ünver, s. 70)
1291
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
KARAMAN Ç‹FTL‹⁄‹ MES‹RES‹ deydi. Belki de çiftli¤i Karamanl› bir Rum ifl-
letti¤i için bu ismi alm›fl, yan›ndaki Küçükbak-
KORULUK MES‹RES‹
Suphi Pafla
K ofluyolu ile ‹brahima¤a Mahallesi aras›nda
ve Seyyid Ahmet Deresi etraf›ndaki a¤aç-
l› saha idi. Derenin bafllang›c› Valideba¤› Kas-
Korusu’nun kap›s›. r›’na kadar uzan›yordu. Burada, derenin olufl-
1292
Üsküdar Mesireleri
turdu¤u küçük gölcükler vard› ki, etraf› tama- Tepesi bulundu¤undan kaz›larak yol bugünkü
men salk›m sö¤üt a¤açlar› ile kapl› idi. ‹lk ba- seviyeye getirilmiflti. Bu arada yolun sa¤ taraf›-
k›flta insan› büyüleyen bir güzelli¤e sahipti. na hâlâ duran istinat duvarlar› yap›lm›fl ve te-
Burada ayr›ca Adile Sultan’›n bir çeflmesi ve pe üzerinde bulunan kabirler de sol taraftaki
namazgâh› vard›. Bu mesirenin üst taraf›nda Sar›kaya Mezarl›¤›’na nakledilmiflti. Zemini
ise, Nuhkuyusu Caddesi’ne kadar uzanan Bitli parke tafl ile döflenen bu uzun yol, Büyük Çam-
Kathane (üzerinde hiç bir fley yetiflmeyen ara- l›ca’daki Subafl› mevkiine kadar uzat›lm›flt›.
zi) Çay›r› bulunuyordu. Recaizâde Mahmut Ekrem Bey, (1847-1913)
Araba Sevdas› adl› eserinde Millet Bahçe-
Mesire, Kofluyolu Caddesi, ‹bni Sina Caddesi si’nden flöyle bahseder:
ve Seyyid Ahmet Deresi Yolu ile çevrilmifl
olup Karacaahmet Mezarl›¤› taraf› ile ‹bni Si- “Ba¤larbafl› yolu ile Çaml›ca’ya giderken Top-
na Caddesi taraf› tepe idi. Yeri için 1971 tarih- hanelio¤lu’ndaki dört yol a¤z›ndan afla¤› yuka-
li ‹stanbul fiehir Rehberi’nin 27 nolu paftas›na r› yüz ad›m ileriye bak›lacak olursa o genifl flo-
bak›n›z. senin sonunda ve tam ortas›nda, etraf› bir bu-
çuk arfl›n kadar yüksek duvarlarla çevrili bir
a¤açl›k görülür...” Park›n üst kap›s› önündeki
“Meydanc›¤›n otuz ad›m kadar ötesinde, epey-
KÜÇÜK ÇAMLICA MES‹RES‹ ce genifl ve yüksek bir set üzerinde, eski zaman
ifli binalar› taklit suretiyle yap›lm›fl, enli saçak-
1293
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1294
Üsküdar Mesireleri
1295
Üsküdar Musiki Cemiyeti
Sinema ve Tiyatrolar›
Üsküdar Musiki Cemiyeti - Sinema ve Tiyatrolar›
1299
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1300
Üsküdar Musiki Cemiyeti - Sinema ve Tiyatrolar›
bahçe vard›. Bir k›r kahvesi niteli¤inde olan bu rinde, kara-kuru bir genç geldi. Raflit R›za’ya
yere sonradan bir sahne ve pist ilâve edilmiflti. Savc› Feridun Bey’den bir mektup getirdi. Bu
Burada, her akflam caz çalard›. Bilhassa Fehmi genç, ‹. Galip (Arcan) idi. Kumpanyaya al-
Ege’nin konserlerinin verildi¤i geceler gazino d›m.”
t›kl›m t›kl›m dolard›. Bu gazinonun yan›nda
ünlü sanatkâr Müzeyyen Senar’›n kârgir evi ve Dilküfla Tiyatrosu’nda Molière’in bütün eser-
onun yan›nda da Amerikan K›z Koleji, tam lerinin oynanm›fl olmas› dikkat çekicidir.
karfl›s›nda ise su deposu bulunuyordu.
Türk Tiyatrosu’nun büyük flöhretlerinden olan
Baz› eserlerde Üsküdar Tiyatrosu ad›yla yad ‹. Galip Arcan 1894 tarihinde Üsküdar Hac›
edilen Beylero¤lu Tiyatrosu’nun, 15 May›s Hesna Hatun Mahallesi’nde do¤mufl ve ilk de-
1866 tarihinde Ruzname-i Ceride-i Havadis Ga- fa bu tiyatroda eylül 1909’da sahne hayat›na
zetesi’nde yay›nlanm›fl olan ilânda o senenin at›lm›fl ve 1974 tarihinde vefat ederek Kar-
yaz›nda mevsim sonuna kadar faaliyette bulu- tal’da Maltepe Mezarl›¤›’na gömülmüfltür.
naca¤›, temsillere abone kaydedildi¤i, müflteri-
lerin memnun edilece¤i bildirilmiflti. Ahmet Fehim Bey’in hat›ralar›nda ismi an›l-
madan geçen “tiyatro merakl›s›” zat, “Fütûhat-
Ba¤larbafl›’nda bu tiyatrodan baflka, 1876 ya- › Osmaniye” mektebinin kurucusu olan ‹stan-
z›nda temsiller verilen ve Eflref Bey’in Canbaz- bul ‹cra Reisi Refik Bey idi. Sünnet dü¤ünü bu
hanesi ad› ile bilinen bir yazl›k tiyatro daha mektebin bahçesinde “‹ane-i Milliye” yarar›na
vard›. düzenlenmifl ve sonradan bir sahne yap›larak
tiyatro haline getirilmiflti. O zamanlar mektep, Musahipzâde Celâl
Beylero¤lu Tiyatrosu’nun arsas›na 1984 tari- flimdiki Verem Dispanseri’nin yerinde bulunu- Bey’in ‘Balabana¤a’
hinde Üsküdar Fazilet Lisesi yap›lm›flt›r. yor ve büyük bahçesi de Do¤anc›lar Meydan›- oyunundan bir sahne.
’na kadar uzan›yordu.
Kaynaklar: ((E. Koçu, ‹stanbul Ans. 2/724; 5/2699 Ke-
vork Pamukcuyan) (Gezi Notu) (R. Ahmet Sevengil, Tanzi-
mat Tiyatrosu, s. 10-98) (Mir’at-i ‹stanbul) (Salah Birsel,
Sergüzeflt-i Nono Bey ve Elmas Bo¤aziçi, s. 320)
D‹LKÜfi T‹YATROSU
1301
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
“Bütün orta oyunu, hokkabaz, karagöz, kuklac› Emin Ongan Bey, yukar›da ad› geçen kitapta:
esnaf›n›n Bal›kpazar›’n›n içlerinde bir kahvesi
vard›. Bizim merkezimiz, Üsküdar’da ‹mrahor “Balkan Harbi sebebiyle Selimiye K›fllas› tara-
Kahvesi’ndeydi. Bu kahve, Neyzen Tevfik’in f›ndan ah›r olarak iflgal edilen tiyatro binas›,
dahi devam etti¤i mütevaz› bir mahalle kahve- daha sonra sanata karfl› gösterilen taassubun
siydi. Hemen her akflam biz bu kahvede topla- kurban› olmufl ve kasten yakt›r›lm›flt›r.” de-
n›rd›k. Bizim, orta oyununa ve hiç bir taklide mektedir.
istidad› olmayan, ama iflin merakl›s› olan bir
menacerimiz vard›: Akif. Akif bizden hayl› Oysa, tiyatro binas›n›n, mütareke döneminde
yafll›yd›. Akif, Salacak Dergâh› (Ekmek Yemez büyük Paflakap›s› yang›n› s›ras›nda yok oldu¤u
Tekkesi) fleyhi idi. Üsküdar’da böyle küçük bilinmektedir.
tekkeler vard›. Akif de bu tekkenin babadan
kalma fleyhi idi.”
1302
Üsküdar Musiki Cemiyeti - Sinema ve Tiyatrolar›
Üsküdar’da bu tiyatrodan baflka, Hakimiyet-i ti’nin kurucusu olup 1935 tarihinde vefat ede-
Milliye Caddesi üzerinde ve bu caddenin Tep- rek Karacaahmet’e gömülen Udî Ali Rifat Ça-
si F›r›n Soka¤› ile birleflti¤i köflede ve Ziraat ¤atay; Münir Nureddin ve Selâhaddin P›nar’›n
Bankas›’n›n bulundu¤u yerde, Salafl Kamer Ti- müzik hocas› olup 1923’te vefat eden Üsküdar-
yatrosu ve Tophanelio¤lu Millet Bahçesi’nde, l› Bestenigâr Ziya Bey; 1938 tarihinde vefat
bu isimle an›lan bir yazl›k tiyatro daha vard›. eden hanende haf›z Arap Cemal Calan Bey;
1935’te vefat eden Neyzen Yusuf Paflazâde Ce-
Di¤er tiyatro bahislerine bak›n›z. lâleddin ‹yisen Bey; Udî Sami Bey emek ver-
mifllerdir.
Kaynaklar: (Tiyatro Ans. s. 426) (Metin Ant, Meflrutiyet
Devri Türk Tiyatrosu, s. 64) (Ahmet Fehim Bey’in Hat›ra- Atâ Bey, 1876 tarihinde Üsküdar’da ‹nadiye
lar›, Tercüman Yay. s. 196) (E. Koçu, ‹smail Galib Arcan, Semti’nde dedesi Mahmut Pafla’n›n bugün de
‹stanbul Ans. 2/972) (Orhan Bayrak, ‹stanbul Gömülü mevcut olan kona¤›nda do¤mufltur. Babas›, I.
Meflhur Adamlar, s. 231) (Burhan Felek, Geçmifl Zaman Ordu Muhasebe Bafl Müfettifli Miralay (Albay)
Olur ki, Milliyet Gazetesi, Temmuz 1979) (Sadi Yaver Ata- Hac› Reflid Bey’dir.
man, Dümbüllü ‹smail Efendi Notlar 2, s. 114) (Türk Mu-
sikisi Hizmetinde 50. Y›l) Tam bir ‹stanbul efendisi olan Atâ Bey, kendi
mesle¤inden baflka e¤itim alan›nda da çal›fl-
m›flt›r. Üsküdar’da ‹hsaniye’de Mabeyinci Ha-
f›z Mehmet Bey’e ait olan Köprülü Kona¤›n se-
ÜSKÜDAR HALE S‹NEMASI lâml›k k›sm›n› kiralayarak burada zaman›n nu-
mune okullar›ndan biri olan Füyuzat Mektebi’-
1303
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
13 Mart 1936 tarihinde vefat eden Atâ Bey, ‹zzettin ve Halk Partisi Baflkan› Mithat beyle-
Karacaahmet Mezarl›¤›’n›n fiehitlik k›sm›na rin istekleriyle cemiyet feshedilmifltir. Kapat-
ve babas›n›n yan›na gömülmüfltür. ma devresine kadar Selâhattin P›nar, Necati
Tokyay, fiükrü Tunar ve Emin Ongan gibi de-
Anadolu Musiki Cemiyeti kuruluflundan bir ¤erli musiki ustalar› bu cemiyetin çat›s› alt›nda
sene sonra, 1919 y›l› bafllar›nda isim de¤ifltire- yetiflmifllerdir.
rek Darü’l-Feyz-i Musiki Cemiyeti ad›n› alm›fl-
t›r. Bu s›rada ‹mrahor’daki bina da terk edile- 1939’da tekrar Ahmediye’ye ve ikinci binan›n
rek Paflakap›s›’nda, bir zamanlar ‹lkö¤retim hemen yan›ndaki 39 No. lu binaya tafl›nm›fl ve
Müdürlü¤ü olarak kullan›lan eski Paflakap›s› bu arada da ‘Yeni Üsküdar Musiki Cemiyeti’
‹lk Okulu karfl›s›nda, Tunusba¤› Caddesi üze- ad›n› alm›flt›r.
rinde, flimdi mevcut olmayan, 39 no’lu ahflap
binaya tafl›nm›flt›r. 1944 tarihine kadar cemiyete baflta Emin On-
gan olmak üzere flu kimseler yard›mc› olmufl-
Darü’l-Feyz-i Musiki Cemiyeti bu s›rada birçok tur:
konserler vermifltir. Bir el ilân›ndan, bugün ye-
rinde Yap› ve Kredi Bankas› ikramiye evleri- Emin Ongan (Do¤. 1906), Nedim Ongan, Ra-
nin bulundu¤u, Dr. S›tk› Özferendeci Soka¤› sim Bilir, Necati Tekyay, fiükrü Tunar, Edhem
üzerindeki ‹hsaniye Salon Sinemas›nda, 17 Caner, ‹zzet Gerçeker, Nureddin Öktem.
Haziran 1919 günü bir konser verdi¤i anlafl›l-
maktad›r. 1946 tarihinde de Toptafl›’nda o zamanki Halk
Partisi semt oca¤›nda ‘Üsküdar Halk Musikisi
Cemiyette bir çok tan›nm›fl kimse görev alm›fl- Derne¤i’ ad›n› alm›flt›r.
lard›. Bunlar aras›nda:
Bu s›rada kurucular› aras›nda, Reflat Kaynar,
Türkmenzâde Osman Bey, Sakall› Salahaddin Kenan Öner, Nureddin Öktem, Burhan Felek,
Bey, fiair Üsküdarl› Talât Bey (1858-1926, Ka- Emin Ongan, Lütfi Aksoy, Vahdet Pekel, Ziya
racahmet), Udî Sami Bey, Kanunî Vedat Bey, Alabay, fiemseddin Sunol, Necati Orsa ve Ha-
Mahmut Baler’in babas› mabeynci Haf›z Meh- fit Köktekin bunuyordu.
met Bey, Udî Selâhattin P›nar (1902-1960),
Kemanî Paflazâde Mithat Bey, Udî B›d›k Ali Nihayet cemiyet, Mihrimah Sultan Mektebi
Bey, Kanunî Osman Güvenir, Tanburî Fahri ile fiirket-i Hayriye’nin kurucusu Hüseyin Hâ-
Düngeler, Klarnetçi Nâz›m Bey, Kanunî Galip ki Bey’in köflkü aras›ndaki yamaçta ahflap bir
Bey, Hanende Arap Ahmet Bey ve Kanunî eve tafl›nm›flt›r. Burada 4 Ekim 1953 tarihinde
Safvet Bey bulunuyordu. ola¤anüstü bir toplant› ile “Üsküdar Musiki
Cemiyeti” ad›n› alm›flt›r.
Cemiyet, uzun y›llar bar›nd›¤› Paflakap›s›’nda-
ki ahflap yap›y› çok harap olmas› gerekçesiyle Cemiyet son defa 1974 senesinde Sunar Sine-
terk etmifl ve Ahmediye Camii karfl›s›nda mas› civar›nda, Ehram Soka¤› üzerindeki yeni
Gündo¤umu Caddesi ile Esvapç› Soka¤›’n›n anfili binas›na tafl›nm›flt›r.
birleflti¤i yerde, bir aral›k Halk F›rkas› binas›
olan, Diflçi Hamdi Bey’in d›fl› kârgir içi ahflap Para ve yard›mdan yoksun bir çal›flma içinde
olup 1979 senesi temmuzunda y›k›lan binaya bugünkü durumuna gelebilen cemiyet üyeleri-
tafl›nm›flt›r. nin deste¤i sayesinde ayakta durabilmifl ve bu
arada da Cüneyt Orhon, Cüneyt Koral, Cahit
Daha sonra buradan da ayr›lan Cemiyet, ‹mra- Peksayar, Sadun Aksüt, Burhan Atalay, Hüs-
hor Camii karfl›s›ndaki Rüstem Pafla S›byan nü An›l, Niyazi Say›n, Vecdi Seyhun, Ekrem
Mektebi’ne nakledilmifltir. Burada 1934 sene- Do¤ru, ‹nci Atalay, Nadir Çulha ve Arif Sami
sine kadar kalan cemiyet, bir de ahflap sahne Toker gibi sanatç›lar› yetifltirmifltir.
yapt›rm›fl ve dershane ile teneffüshane aras›n-
daki tafl bölmeyi de y›kt›rm›flt›r. Kaynaklar: (fiifahî Konuflmalar) (Üsküdar Musiki Cemiye-
ti Tan›tma Broflürü) (Bafllang›çtan Günümüze Kadar Türk
Bu tarihte Üsküdar Musiki Cemiyeti’nin çal›fl- Bestekârlar› Ans. 1978, s. 116) (Y›lmaz Öztuna, Türk Mu-
malar›ndan rahats›z olan Üsküdar Kaymakam› sikisi Ans. II/2. K›s›m, s. 362)
1304
Üsküdar’da Yap›lan
Savafllar
Üsküdar’da Yap›lan Savafllar
Gürcü Nebi, Sadrazam Gürcü Mehmet Pa- 23 C. ahir 1059 (4 Temmuz 1649)’da “bostan-
fla’n›n (öl. 1666) akrabas›, Adanal› Cafer Pa- c›lar silâh ile Üsküdar Bahçesi’ne nakl olunup
fla’n›n kardefli olup, Sultan Murat (1623- Gürcü Nebi üzerine serdar tayin olunan Hay-
1640), zorbalar›n kökünü kaz›d›¤› vakit, Ab- dara¤azâde Mehmet Pafla (öl. 1066/1655-56)
dünnebi kaç›p gizlenmiflti. Nihayet, Gürcü ileriye konmufl ve Sancak-› fierif dahi Üskü-
Mehmet Pafla’n›n ricas›, Silâhtar Beyce¤iz Pa- dar’a geçirilmiflti.”
fla’n›n yalvarmalar›yla affedildi.
Ordunun öncü kuvvetleri kumandan› olan
Sipahi Oca¤›’n›n bir a¤as› olan Abdünnebi, Tavukçu Mustafa Pafla (öl. 1071/1660), ileri
Sultan ‹brahim’in son zamanlar›nda, Beyrut gidip (Bulgurlu Köyü’ne bir saat mesafede ve
Vilayeti Akka Sanca¤›’n›n merkezi olan Safed Kay›flda¤› eteklerinde) Kay›fl P›nar› denilen
Voyvodal›¤›’na talip olmufl ve bunun için 190 yere vard›klar›nda öte taraftan Gürcü Nebi da-
bin kurufl ödemeyi kabul etmiflti. Bu paran›n hi haberdar olmufltu. ‹zmit-‹stanbul sahil yolu
100 binini peflin verip gerisinden dahi 30 bin üzerinde ilerliyen Nebi, 400 kadar silâhl› le-
kurufl göndermiflti. Fakat o s›rada Sultan ‹bra- ventleri, Kat›rc›o¤lu kumandas›nda oldu¤u
him ölmüfl ve gönderilen 30 bin kurufl geçerli halde, bu öncü kuvvetleri üzerine göndermifl
say›lmam›flt›. Tekrar ödemeyi kabul etmeyen ve onlar› da¤›tm›flt›. Bu s›rada, sahil yoluna
Gürcü Nebi, Sultan ‹brahim’in flehit edilme- yaklaflan bir kad›rgan›n atefle bafllamak üzere
sinden sonra 1648’de zuhur eden Sipahiler haz›rl›k yapmas› ile Maltepe’den Samand›ra
Vak’as›’n› da bahane ederek, hesap sormak ge- Köyü’ne sapan askeri kuvvetler Dudullu Köyü
rekçesiyle ‹stanbul üzerine yürüme¤e baflla- üzerinden Bulgurlu Köyü’ne ve buradan da Kü-
m›flt›. çük Çaml›ca’daki Seyrantepesi’ne ulaflm›flt›.
Bu durum üzerine, 21 C. ahir 1059 (2 Temmuz Nebi kuvvetlerinin ilerleyiflini Çilehane Mev-
1649) günü “bütün yeniçerilerin Üsküdar’a kii’nden seyreden Sadrazam, bir müddet sonra
geçmesi ferman olundu. Tu¤lar, ota¤lar dahi dönüp ordu saflar› aras›na kat›lm›flt›. “Cenk-
Üsküdar’a geçti. Âdet oldu¤u üzere Do¤anc›lar tir!” nidalar›n›n yükselmesi üzerine 26 C. ahir
1307
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1059 (17 Temmuz 1649) tarihinde, ö¤le vakti ¤er âletlere ve silâhlara bürünmüfl olup, elle-
harp bafllad›. rinde onyedifler bo¤um Ba¤dat ve Basra karg›
s›r›klar›, bellerinde k›l›çlar› oldu¤u halde “Yâ
“Alaylar ba¤lay›p, öncü serdar› Haydara¤azâde Galiben gayr› ma¤lûb” zikrini ederek harp mey-
Mehmet Pafla’ya buyruldu. Var›p, yan›nda dan›na vard›lar.
olan Kars Paflas› Sefer Paflazâdelerin büyü¤ü
Rüstem Pafla, küçü¤ü Arslan Pafla ve Kan- Üsküdar, bayrak, flandre ve sancaklarla bir lâ-
g›r’dan (Çank›r›) azlolunan Mustafa Pafla ve le sahras›na dönüp, yüzelli yerde cenk davul
Hanzâde fievheri Mustafa Pafla, Prevezeli Mus- tokmaklar› vurulup, yer ve gök güm güm gür-
tafa o¤lu Mehmet Pafla (öl. 1066/1655) Tire lerdi. Yine o gün yetmifl adet tu¤ ve tabl ve
Paflas› Muhass›l ‹shak Pafla, Hamamc› Mehmet alem (sancak) sahibi ve di¤er yedi kubbe vezir-
Pafla, Müezzin Hüseyin Pafla, Bolu’dan azlolu- leri, kap› kullar›yla alaylar›n› gösterip, di¤er az-
nan Emir Pafla, Hamza Paflazâde, Arapgirli Sü- lolunmufl beylerbeyleri ve Arabistan beyleri de,
leyman Pafla, Ömer Paflazâde Mehmet Pafla ve k›ymetlerini yükseltmek için var kuvveti pazu-
di¤er beyler ve vezirler hepsi alaylar ile ileri ya verip müretteb askerleriyle haz›r oldular.
yürüdüler. Bunlardan Haydar A¤azâde durup,
an›n ard›ndan yeniçeriler ile Vezir-i Azam, Herkes tayin olunan yerde durup, her tarafa
Bulgurlu Da¤› eteklerinde durup, deli bafl›s›n› karakollar ferman olundu. Bütün toplar kirpi
deliler ve öncü imdad›na tayin etti.” gibi kol kola yerlefltirilip Çaml›ca, Bulgurlu,
Kay›flp›nar›, Âl-i Bahad›r, Secah Ba¤lar› ve
“Seksenbin askerle Bulgurlu ve Çaml›ca deni- Kad›köy Ba¤lar› taraf›na karakollar tayin olun-
len yerlerde çad›r ve a¤›rl›klar›yla” oturan du. Yedi koldan öncü askerle vezirler, beyler-
Gürcü Nebi, “bütün beylerbeyilerinin yetmifl beyleri yanlara tayin olunup günden güne cen-
yerde davullar›n› döverek ilerledi¤i görmesi ge haz›r durdular...
üzerine, dört saat kadar müthifl bir savafl ol-
mufl” ve asiler bozularak kaç›flm›flt›. Sadrazam, kapudan paflaya ferman edip, k›rk
parça donanma-y› hümâyun kad›rgalar›yla befl
Evliya Çelebi, bu korkunç muharebeyi flöyle bin asker tayin edip, ‹zmit Bo¤az› yollar›na gi-
anlat›r: derek Pendik, Kartal, Hereke yollar›n› Celâlî-
lere karfl› korumaya memur oldular. Beri taraf-
“Sabahleyin erken Üsküdar’dan deniz gibi as- tan Celâlîler, bu kad›rgalar›n, yollar› üzerinde
ker içinden güç hal ile geçerek... Sadrazam haz›r bulunduklar›n› iflitince, ‹zmit flehrine u¤-
Murad Pafla’y› Üsküdar’da ota¤›nda bulduk... rayarak hesaps›z zahîrelerini de cebren o taraf-
Celâlîler, Osmanl› askeri üzerine 100.000 Ce- lardan alarak, Kocaeli Sanca¤› içindeki mamur
lâlî ile Üsküdar’a gelmek üzere iken Üsküdar köyler içinden Üsküdar’a gelme¤i kurdular.
fiehri’nin etraf›na ve ba¤lar kenar›na hendek-
ler kazm›fllar”d›. Bu haberler ‹stanbul’a yetiflti¤inin ertesi günü
bizzat saâdetlu Cem haflmetli Padiflah (o s›rada
Ondan sonra 18 oda dergâh-› âlî topçu askeri, 7 yafl›n›n içinde idi), ikibin kadar bostanc›bafl›
ikiyüz parça flahî toplar›n›, k›rk parça balyemez kay›klar› ve di¤er sandallarla, 12 bin kadar tü-
ve kolomborne toplar›n› yeniçeri metrisleri fekli, kurnaz bostanc› yi¤itleri, on iki bin de
önüne koyup, köfle köfle üçbin topçu askeri baltac›, aflç›, helvac›, kilerci, ekmekçi, has
hizmette olup bütün toplar›, lüzumlu fleyleri ve ah›rl›, yedekçiler, kap›c›lar, zülüflü baltac›lar
mühimmat›yla haz›r ettiler. ve say›s›z asker ile Üsküdar Bahçesi’nde durdu-
lar. O saat 12 bin tüfekli askerin, Haydarpafla
Sonra otuz oda dergâh-› âlî cebecileri, toplar›n Bahçesi’nden tâ ‘Âl-i Bahad›r’, ‘fiüc’a Bahad›r
hizmetine ve Müslüman askerlerine cebe ve Ba¤lar›’na kadar kat kat metrislere girmelerini
cevflen verme¤e ve di¤er mühimmat hizmetine bostanc›bafl›ya ferman eyledi.
memur olup, üçbin cebeci haz›r bafl olup dur-
dular. O gün dünyan›n s›¤›na¤› olan padiflah hazret-
leri... Defterdarzâde Mehmet Pafla efendimizi
Bütün askerin arkas›nda sadrazam hazretleri, huzura ça¤›r›p bir hil’at samur giydirdi. Ve ba-
onbin seçme ve pürsilâh kap›kulu ile sa¤ ve so- fl›na bir mücevher sorguç soktu. Dua ve me-
lunda alt› bölük sipahi, cebe ve cevflene ve di- dihten sonra:
1308
Üsküdar’da Yap›lan Savafllar
“Serdar-› ekremim ve vezir-i mükerremimsin. Yü- Ertesi günü Celâlîler taraf›ndan casuslar gelip
rü, ‹slâm askerinin öncüsü ol! Allah iflini kolay ge- asilerin ‘Kay›flp›nar›-Kay›flda¤›’ denilen yere
türe!” geldiklerini, yar›n elbette cenge bafllayacakla-
r›n› sadrazama haber verdiler. Sadrazam Kara
diye nice cömertçe vaadler etti. Defterdarzâde Murat Pafla, tüfekli yeniçeri ve di¤er yedi bö-
efendimiz de, yer öpüp, bafl›ndaki padiflah sor- lük askerin büyüklerine ve bafllar›nda bulu-
gucu ile sadrazama gelip, on kese alt›n ihsan nanlara, nice cömertçe vaadlerde bulunup No-
alarak ota¤›na geldi. Din u¤runa çarhac›l›k veli’den, Bosna ve Arnavutluk’tan onbin
hizmetine dikkat edip önce kendi askerinden naml› flehbaz, bahad›r serdengeçtiler gelip,
dörtbin seçme cirid atl› Abaza, Çerkes, Gürcü Peygamber Sanca¤› ile maydana ç›kt›lar. Ve
ve akrabalar›ndan ve Hersek serhaddi gazile- çarhac› Defterdarzâde Mehmet Pafla ensesinde
rinden ay›rd›. Hepsini gök demire garkedip, at- (arkas›nda), yard›mc› olarak durdular...
lar›n›n gemleri soluklar›na birer z›rh yeflil dara-
y› ba¤lad›. Ve bütün süvarilerin bafllar›na da Bulgurlu ve Çaml›ca Da¤›’ndan, Âl-i Bahad›r
birer zira yeflil daray› ba¤lad›. ‹kibin kadar pi- Ba¤›’ndan, velhas›l yedi yerden Celâlî askeri
yadesine de yine öyle bir süs verdi. Bütün alt›- görünüp geldi¤i anlafl›l›nca, hemen sadrazam
bin askerini baflka elbise giydirip ak›ll›ca hare- etraf›ndaki Peygamber Sanca¤› aç›ld›. Yetmifl
ket etti. Çünkü Celâlî askeri dahi Osmanl› as- yerden cenk davullar›n› tokmaklar vurulup da-
keridir. Cenk yeri, mahflere benzeyince bu ye- vul ve nefer, turna ve nekkâre sesi göklere
flil mendiller çarhac› alameti olacak idi... ‘Bul- ulaflt›. “Allah Allah!” sesi Üsküdar sahras›n›
gurlu’ denilen yerde çarha yeridir diye durup velveleye verdi. Bir saat sonra asilerin öncüsü
her tarafa, düflman›n gelece¤i taraflara ince ka- (çarhac›s›) Kat›rc›o¤lu denilen kortac›, küme-
rakollar, ikifler at, yiyimi ile tayin ettiler. den domuz topu olup, Bulgurlu Da¤›’ndan ace-
le afla¤›ya, Üsküdar sahras› diye at b›rak›nca,
Allah bilir ya, e¤er çarhac› Defterdarzâde hemen Çarhac› Mehmet Pafla efendimiz bütün
Mehmet Pafla öncü asker olup Gürcü Nebi as- askeriyle can ve gönülden bir a¤›zdan “Allah
keriyle k›z›flarak cenk etmeye tam flekilde gay- Allah!” diye hücum etti. ‹ki asker biri birine
ret etmeseydi, Üsküdar sahras›n› dolduran bu kar›fl›p iki taraftan, k›rkar, ellifler dirhem Rum
adam deryas›na Celâlîler at b›raksayd›lar, befl (Anadolu) tüfekleri at›lmaya bafllad›.
kere yüzbinden fazla kimsenin Celâlîler eliyle
denize dökülece¤i flüphesizdi. Ama Cenab-› Defterdarzâde efendimiz aman vermeyip, Ce-
Hak yard›m edip, Üsküdarl› Mahmud Efen- lâlî askerinin içine girerek, urub k›r›b, kendi
di’nin ruhanî himmeti ve Defterdarzâde’nin askeriyle, Celâlî askerini ikiye bölüp çekinme-
muaveneti ile yüz akl›klar› oldu. Ve yine onun den, korkmadan Celâlîlerin ortas›na, ensesi ta- Ressam Hasan
tedbiri ile, Üsküdar’daki asker, kay›klarla ‹s- raf›ndaki Çaml›ca Da¤› ete¤ine ç›k›p, asilere R›za’dan
tanbul’a kaçmazdan evvel bütün iskelelere ye- sald›rd›. bir savafl tablosu.
niçeri ve acemi çorbac›lar› tayin edip, Anado- (Askerî Müze
luhisar›’na var›ncaya kadar, karfl› taraftan beri Beri taraftan sadrazam kümesi haz›r bafl durdu- Katalo¤u)
tarafa gelen kay›klara mani oldu... Bu halde ¤u gibi, Celâlî taraf›ndan da Gürcü Nebi aske-
bütün asker gemilerle ‹stanbul taraf›na geç-
mekten ümidini kesip, muharebeye mecbur ol-
dular.
1309
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
ri durmakta idi... Gürcü Nebi teti¤ini bozma- Bu kanl› harpler, Üsküdar Sahras› denilen
20. yüzy›l bafllar›na y›p yavafl yavafl Bulgurlu’dan afla¤›ya Müslü- Haydarpafla Gar binas›n›n arkas›nda ‹brahim
ait anonim bir savafl man askeri üzerine yürüdükçe, hemen bütün A¤a Çay›r› (A¤açay›r› veya Tekke Meydan› da
tablosu. asker kol, kol, dalga dalga olup yetmifl yerden denirdi), Tophanelio¤lu, Ac›badem (Âl-i Ba-
(Askerî Müze Celâlî askerini sard›. Gürcü Nebi, üstün gel- had›r Ba¤›) ve Küçük Çaml›ca Tepesi’nin
Katalo¤u.) mek üzere iken, iki tarafta bir yayl›m tüfenk (Bulgurlu Da¤›) bat› ve güneybat› eteklerinde
at›l›p, Üsküdar Sahras›’ndaki adam deryas› co- olmufltur.
flup taflt›... Gürcü Nebi askeri yan verip, afla¤›
toplar üzere metrisleri basmak istediler. Met- Bulgurlu Köyü’nün az ilerisinde, Libade Cad-
ristekiler bir yayl›m kurflun ve top at›nca Alla- desi üzerindeki küçük hazîre ‘Gaziler Mezarl›¤›’
h’›n azameti, Üsküdar Sahras›’nda bir müthifl ad›n› tafl›maktad›r. Bir rivayete göre buraya bu
ses ve velvele koptu ki, Celâlîler atefl içinde muharebede flehid düflen askerler topluca gö-
kal›p, bütün halk ve asker hayran kald›. Bura- mülmüfltür. Di¤er bir söylentiye göre de, bura-
da Defterdarzâde efendimiz, as›l askere nöbet da Üsküdar’›n fethi s›ras›nda flehid olan Türk
vermeyip kendi askeriyle hücum edip sonunda askerleri defnedilmifltir.
Celâlîler dönük ve yan gelmekle, kaçmaya
bafllad›lar... Defterdarzâde Pafla, bütün askeriy- Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türk-
le Gürcü Nebi u¤ursuzunun askeri üzerine düfl- çesi, 1/305; 2/163-170-176-185; 4/267-269 ve 4/270-273;
tü. Gebze yolu üzerindeki ‘Kemikli Ali Baba’ya 6/318)(Daniflmend, Kronoloji, 3/580-586) (Ayvansarayî,
var›ncaya kadar Celâlîleri” k›rd›... Vefeyât, s. 54-60, 75, 117) (Sicill-i Osmânî, 4/168, 388,
396) (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 4/1557, 1922,
“Sadrazam askeri de Çaml›ca, Bulgurlu, Kay›fl- 1939, 1945)
p›nar›, Sar› Kad› (Sar› Gazi) ve tâ (Kocaeli) s›-
n›r›na kadar Celâlîleri k›rarak kovdular.”
1310
Üsküdar’da Yap›lan Savafllar
da Seyran Tepesi (Çilehane’nin bat›s›) deni- cakbeyi Cirito¤lu oldu¤u halde, Avusturya
len yere kondu.” cengine kat›lmak için Üsküdar’a gelmek iste-
miflti. O s›rada Sadrazam Bekri Mustafa Pafla,
“Azim galebe ve heybet ile görünüp ol gün Üs- ordu ile seferde ve Padiflah da Edirne’de oldu-
küdar’a bir kaç atlusu hücum eylese beride pe- ¤u için ‹stanbul’da, Sadaret Kaymakam› Ömer
riflanl›k mukarrer idi...” Pafla’dan baflka kimse yoktu.
Hüseyin Pafla böyle yapmayarak 8 R. ahir 1053 Eski bir Celâlî olan Gedik Mehmet Pafla’n›n
(26 Haziran 1643) gününü sadaret mührünü bu geliflinden korkan Ömer Pafla, tersane hal-
beklemekle geçirmifl ve bunun tahakkuk etme- k›n›, kalyon leventlerini ve emekli Yeniçerile-
di¤ini görünce de korkuya kap›larak, öz o¤lu ri Üsküdar’a geçirterek onlara, Karacaahmet
ve on kadar adam›n› yan›na alm›fl bir kay›¤a Mezarl›¤›’n›n alt taraf›nda ve eski Ba¤dat Yo-
binerek Rumeli Yakas›’na geçmiflti. lu’nun iki taraf›na siperler kazd›rd›. O s›rada
bofl olan Üsküdar Saray› da 1000 kadar bostan-
“Pravadi yak›n›nda Zoto denilen yerdeki çiftli- c› neferi ile muhafaza alt›na al›nd›.
¤ine (Evliya Çelebi Döne De¤irmenleri diyor)
var›nca o¤lunu b›rak›p kendisi gizlice (K›r›m) Cirito¤lu’nun beylik tu¤unu tafl›yan askerleri
Han’a can atmak için Rusçuk’a kadar gitti... bu siperleri aflarak Üsküdar’da iskeleye yak›n
Rusçuk’a girece¤i gün k›rk nefer zorlu bostan- Zincirlikuyu mevkiine kadar geldi. O s›rada bu
c›lar ile etraf›n› kuflat›p veru yaral›ya kendini yerdeki Yeni Valide Camii henüz yap›lmam›fl-
yakalad› ve adamlar›n›n kimi katledilip, kimi t›. Buradaki Yeniçeri Kullu¤u’ndan ve etrafta-
mecruh olup da¤›ld›lar. Kendisini ba¤lay›p ki binalardan Cirito¤lu askerleri üzerine kur-
Edirne’ye götürüp ‹stanbul’dan gelen mübaflir- flun ya¤d›r›ld›. Bir k›s›m eflkiya “dik yukar› At-
lere teslim ve araba ile gönderdiler.” pazar›’ndan ç›k›p” kurtulmaya çal›flm›flt›r. Bir
müddet sonra serdar olan Boflnak Ahmet Pafla,
Can düflman› Sadrazam Mustafa Pafla, “Topka- Gedik Mehmet Pafla’y› yakalam›fl ve idam et-
p› d›fl›nda olan bahçesine seyr için ç›k›p Nasuh mifltir.
Paflazâde’yi karfl›s›na getirdiklerinde sövme ve
azarlama ile intikam›n› ald›ktan sonra türlü Kaynaklar: (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 4/1566
azap ve iflkence ile” öldürttü. vd.) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi,
1/285; 4/145; 5/231; 6/57; 7/258; 8/93-94, 129-131;
Üsküdar ve Kad›köyü halk›n› dehflet içinde b›- 10/146) (Daniflmend, Kronoloji, 3/390-391) (Ayvansarayî,
rakan bir olay da 1100 (1689) tarihinde ve Ci- Vefeyât, s. 120) (Sicill-i Osmânî, 4/556) (Tarih-i G›lmanî,
rito¤lu Vak’as› s›ras›nda yaflanm›flt›r. Sivas va- Kâmil Su, Ter. Fihrist, Hüseyin Pafla md.) (Koçu, ‹stanbul
lisi Gedik Mehmet Pafla, yan›nda Çorum San- Ans. 7/3585)
1311
Üsküdar Saraylar›
Yal›lar› ve Köflkleri
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
1315
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1316
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
Harem bahçesinde ve geçit ile havuz aras›nda- Ahmet Fethi Pafla’n›n Mahmut Celâlettin Pa-
ki ahflap, nefis küçük Dinlenme Köflkü’nden fla, Güzide Han›m ve Yegâne Han›m adl› üç
de eser kalmam›flt›r. çocu¤u olmufltur. Güzide Han›m, ‹ngiltere’de
tahsil gördü¤ü için ‹ngiliz lâkab›yla bilinen
‹ki katl› olan yal›da 16 oda ve iki büyük sofa Mabeyn Müfliri, E¤inli Sait Pafla’n›n efli idi.
bulunmaktad›r. Binan›n denizden görülen Sait Pafla, 1313 (1895) tarihinde vefat etmifl-
cephesi iki bafllarda ve ortada üst katlar› ç›k›n- tir. Kabri, ‹stanbul’da, Sultan II. Mahmut Tür-
t›lar yapmaktad›r. Bu ç›k›nt›lar konsollar üze- besi hazîresindedir. O s›rada, yal›n›n bir bölü-
rine oturtulmufltur. münde Güzide Han›m ve di¤er bölümünde ise
Yegâne Han›m oturmakta idi.
Yal›n›n hangi tarihte yapt›r›ld›¤› belli de¤ildir.
Fethi Pafla’dan evvelki sahibinin ‹smet Bey ol- Sait Pafla’n›n bu han›mdan olan k›z› Ayflegül
du¤u san›lmaktad›r. Mediha Han›m, Von Der Goltz Pafla’n›n yave-
ri, Remzi Pafla ile evlenmifl ve fievket Mocan
1815 tarihinde tanzim edilen Bostanc›bafl› Def- ile Hadi Bey dünyaya gelmifltir.
teri’nde yal›n›n yerinde ‹smet Beyzâde rif Mol-
la’n›n yal›s›n›n bulundu¤u belirtilmifltir. Sait Pafla’n›n o¤lu Memduh Bey’in k›z› Nazan
Han›m, meflhur tarihçi ‹smail Hâmi Danifl-
Arif Molla diye an›lan zat, fieyhülislâm Arif mend’in eflidir. Memduh Bey’in efli ise ünlü
Hikmet Beyefendi’dir. Bu isimle bilinen çeflme Deli Fuad Pafla’n›n k›z› idi.
ve sebil bahsine bak›n›z.
Sait Pafla, Ahmet Fethi Pafla Korusu (Arapzâ-
Fethi Pafla için Fethi Ahmet Pafla Camii bah- de Korusu) içinde, Konya valili¤inden dönü-
sine bak›n›z. flünde ve 1304 (1886) senesinde, bir köflk yap-
t›rm›flt›. 1930 tarihinden sonra Sait Pafla’n›n
Ahmet Fethi Pafla Yal›s›’n›n Üsküdar taraf›n- torunu Nazan Han›m’la efli ‹smail Hâmi Da-
da Tepedelenli Ali Pafla k›z›n›n yal›s› vard›. Bu niflmend bu köflkte oturmufllard›. Bu köflk daha
yal› ile kendi yal›s› aras›nda Sultan Aziz’in be- sonra y›kt›r›lm›flt›r.
flinci kad›n›na ait bir yal› bulunuyordu.
Kaynaklar: (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 6/2994) (S. Elden,
Bu yal› “bir kat üzerine kurulmufl enli saçakl›, Türk Bahçeleri, s. 116) (S. Elden, Türk Evi Plân Tipleri, s.
k›rm›z› afl› boyal› k›smen leb-i deryada k›smen 186) (A. R›za, XIII. Asr-› Hicrîde Osmanl› Ricali, Tercü-
r›ht›mda bir yap› idi. Bu k›s›m üç sofa ve üç man Yay. 1/129) (H. fiehsuvaro¤lu, Fethi Pafla Yal›s›, ‹stan-
odadan ibaretti. Tavanlar yüksekti. Selâml›k bul Ans. 10/5709) (H. fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Kuzgun-
odas›nda alt› caml› tek pencere vard›. Daha cuk’la Üsküdar aras›ndaki yal›lar, Akflam 4 Haziran 1947)
evvelleri bu yal›n›n Kuzguncuk taraf›nda deniz (Daniflmend, Osmanl› Tarihi, Kronolojisi 4/724 fihrist, Said
üstünde selsebilli bir odas› mevcutmufl. Oda- Pafla) (Sicill-i Osmânî, 4/858 Said Pafla) (Salâh Birsel, Ser- Ahmet Fethi Pafla
n›n duvarlar› beyaz üstüne koyu mavi çinilerle güzeflt-i Nono Bey ve Elmas Bo¤aziçi, s. 280-311-315) Yal›s› ve korusu.
kapat›lm›fl ve ortas›nda f›skiyeli bir havuz bu- (Murat Bardakç›, Son Osmanl›lar, s. 164)
lunuyormufl. Yal›n›n bu odas›yla beraber olan
bölümü Damat Mahmud Celâleddin Pafla tara-
f›ndan sat›n al›narak yerine Pafla’n›n annesi
fiemsinur Han›m için yeni bir sahilhane infla
ettirmifl.”
1317
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1318
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
1319
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1320
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
Altunizade, Capitol
AM‹RAL VÂSIF PAfiA KONA⁄I karfl›s›nda eski bir
konak.
ALTUN‹ZÂDE
‹SMA‹L PAfiA KÖfiKÜ ‹ cadiye semtinde ve Kuzguncuk vadisine ba-
kan hakim bir mevkide olup Sürahici Sokak
ile Yazmac› fierif Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde,
1321
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1322
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
1323
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1324
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
Nusretname adl› eserinin 246. sayfas›nda 23 fia- Rüstem Pafla Saray› bahsine bak›n›z.
ban 1120 (7 Kas›m 1708) tarihli, Gülnufl Eme-
tullah Valide Sultan Camii’nin (Yeni Cami) Topkap› Saray› arflivinde 5444 No. ile kay›tl›
temel atma merasimini anlat›rken: bir Hesap Defteri’nde;
“Temel atma töreninden sonra, davetliler top- “Medine-i Üsküdar’da... Ayazma Saray› de-
luca Ayazma Saray›’na giderek Valide Sul- mekle arîf Atik Sultan Saray› arazisinden bu
tan’›n haz›rlatt›¤› yemekte bulunduktan sonra defa baz› kimselere icar olunan arsalar›ndan
da¤›ld›lar” demektedir. al›nan kira...” diye yaz›l›d›r.
Yine ayn› kitab›n 269. sayfas›nda: “Valide Sul- Gurre-i Rebiyülevvel 1172 (2 Kas›m 1758) ta-
tan’›n 2.5 y›ldan beri Üsküdar’da, Tanr› yolun- rihli olan bu defterden, Ayazma Saray›’n›n bu
da infla ettirmekte oldu¤u cami tamamlanm›fl- tarihten bir müddet evvel y›kt›r›lm›fl oldu¤u ve
t›. Bu münasebetle ay›n 15. perflembe günü Pa- arazisinin kiraya verildi¤ini ö¤reniyoruz. Bu
diflahla Valide Sultan Üsküdar’a geçtiler... Er- y›kma iflleminin hangi tarihte gerçeklefltirildi-
tesi günü davetlilere Ayazma Bahçesinde bir ¤ine dair bir bilgimiz yoktur.
yemek verildikten sonra camiye gidildi.” de-
nilmektedir. Say›n Münir Aktepe’nin Yeni Türkçe’ye ka-
zand›rd›¤›, fiem’danizâde F›nd›kl›l› Süleyman
Baflbakanl›k Arflivi, Maliye Defteri tasnifi M. Efendi Tarihi’nin 35. sayfas›nda, 1146 (1733-
4763 No.da kay›tl› Eflya Defteri’nde: 34) olaylar›n› anlat›rken:
“Padiflah Bahçeleri’nden Fener, Üsküdar, “Silâhdar-› flehriyârî Ya’kub A¤a üç tu¤la ç›kd›
Ayazma, ‹stavroz... bahçeleri kas›rlar›nda ve bu vakte gelince, üç yüz timarl› Humbarac›
mevcut mefruflat ve evani kabilinden eflyan›n olup, henüz san’atlar›nda maharetleri olmama-
tahririne ferman...” denilmektedir. Bu, 10 Ce- ¤›n, teksir-i nefer içün ve bilmeyenlere dahi
maziyelâhir 1117 (29 Eylül 1705) tarihli fer- ta’lim içün yevmî on sekizer akçe ulufe ile Bos- Karcao¤lan Soka¤›.
mandan Ayazma Bahçesi içinde bir kasr›n bu- na’dan üç yüz nefer üstad Humbarac› getirtilip Sa¤ tarafta görülen
lundu¤unu ö¤reniyoruz. cümlesi bir ocak vaz’ olunup, Üsküdar’da Üsküdar Emniyet
Ayazma Saray›’nda bina olunan kârhâneye Amirli¤i binas›d›r.
Baflvekâlet Arflivi, Maliye Defterleri tasnifi müstevfa (mükemmel) ta’yinat ile iskân olun- Karfl›s›ndaki Han
No: 10341, s. 172 ve No: 8947, s. 393’e göre, dular.” demektedir. bugün de mevcuttur.
‹ran elçilerine tahsis edilen ve onlara mahsus Yerde yatan iki granit
hale geldi¤i için ‘Acem Köflkü’ de denilen 1711 tarihlerinde art›k pek harap duruma gel- sütun Karacaahmet
Ayazma Saray› 14 fievval 1152 (14 Ocak mifl olan “Ayazma Saray›’nda yeniden bir ima- Mezarl›¤›’na
1740) ve 16 C. âhire 1153 (Eylül 1740) tarih- lâthane ile bir de k›flla yapt›r›lm›flt›. Burada Harmanl›k Kap›s›’na
lerinde Lâle Devri bafl mimar› Kayserili Meh- 601 Humbarac› bar›n›yordu. Ulûfeli Humba- nakledilmifltir.
met A¤a taraf›ndan tamir edilmifltir. rac›lardan yüz kifli bir oda itibar edildi. Vekil-
1325
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Ayazma Saray›’ndan arta kalan bir tak›m eser- Baba Nakkafl Soka¤›’na aç›lan 7 ve 5 kap› no-
ler günümüze kadar gelebilmifltir. Bunlar, A- lu köflklerden ilki biraz harap oldu¤undan terk
yazma Saray› Hamam› ve Ayazma Saray› su edilmifltir. Üçüncü köflkün kap›s›, Kuzguncuk
depolar› ve yast›k imalcilerinin hücreleridir. Çarfl› Caddesi’ne aç›lmakta olup 29 no’ludur.
Son derece bak›ml› ve güzel bir binad›r.
Gurre-i Muharrem 1172 (1758 senesi Eylül
ay›n›n sonu) tarihli ve 1137 Nolu ‹nflaat Defte- 7 no’lu ilk köflkü, Müflir Mehmet Ali Pafla’n›n
ri’ne göre: efli Ayfle S›d›ka Han›m (öl. 1905’ten sonra),
1895 tarihinde büyük k›z› Hayriye Han›m için
“Cami-i flerif evkaf›ndan arazi-i mezkûre derû- yapt›rm›flt›r. Güzelli¤i ile ünlü olan Hayriye
nuna kadimde cereyan eden mâ-i leziz Bulgur- Han›m, Hareket Ordusu Kumandan› Cihan-
lu Karyesi yak›n›ndan arsa-i mezkûrenin su girli Hüseyin Hüsnü Pafla’n›n (öl. 1921) eflidir.
haznesine cereyan için l⤛mlar ve...” su boru- Ayfle S›d›ka Han›m, Ömer Naili Pafla’n›n
lar› tamir edilmifl, temizlenmifl ve bir k›sm›n›n (Macar, öl. 1870) süt kardefli ve Yaver Saded-
yerine yenileri döflenmifl ve bu arada da su haz- din Pafla’n›n da k›z kardefli idi.
nesi tamir edilmifltir. Bu aç›klamadan, cami
arazisi içine eskiden beri bir suyun getirilmifl Hüseyin Hüsnü Pafla’n›n Muhsin ve Tahsin
oldu¤unu ve bunun arsadaki su haznesine akt›- Bey adl› iki o¤lu ile Nimet Han›m isimli bir k›-
¤›n› ö¤reniyoruz. Bu büyük hazne bugün de z› vard›. Muhsin Bey’in resmini, Kulüp Rak›s›
mevcuttur. flisesi etiketlerinde görmek mümkündür. Di¤er
resim ise, Sait Çelebi’ye aittir. Tahsin Bey,
Y›¤ma tafltan yapt›r›lan bu hazne, hamam gibi Mehmet Ali Aybar’›n babas›d›r.
Mimar Sinan yap›s›d›r. Hazne, Enfiyehane So-
ka¤› ile Mehmet Pafla De¤irmeni Soka¤› ara- Ayfle S›d›ka Han›m 5 kap› no’lu köflkü, 1899
s›nda uzanmaktad›r. Kal›n beden duvarlar› de- tarihinde, k›z› Zekiye Han›m için yapt›rm›flt›r.
mirlerle takviye edilmifltir. Tonoz çat›l› olup Zekiye Han›m, ‹smail Faz›l Pafla’n›n efli ve Ge-
ön taraf›nda eski Ayazma Karakolu yan tara- neral Ali Fuat Cebesoy’un da annesidir. Faz›l
f›nda Ayazma Hamam› arka taraf›nda ise, y›¤- Pafla, bir müddet Üsküdar’da Salacak’ta bir ki-
ma tafltan yap›lm›fl olan daha küçük bir su haz- ra evinde oturmufltur. Bu evde oturduklar› s›-
1326
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
1327
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Buradaki köflklerin hepsi üçer katl›d›r. Vesim Pafla yal›s›n›n yak›n›nda ‹bnü’r-refik
Ahmet Nuri Bey’in babas› Feshane Naz›r› Re-
7 no ile gösterilen meflhur Çinili Köflk’ün kap› fik Bey’in büyük yal›s› vard›. ‹bnü’r-Refik (Se-
nosu 42 olup çok de¤iflik bir üslûba maliktir. kizinci) 1866’da bu yal›da do¤mufl ve 1935’te
Bu güzel kârgir yap›, I. Dünya Savafl› zenginle- Ankara’da vefat etmifltir. Türk Tiyatrosu’na
rinden Sad›k Bey’e aitti. Pafla Liman› Zahîre unutulmaz hizmetleri geçmifltir. Refik Bey’in
Ambarlar› yan›ndaki 24 tafll› harap un de¤ir- yal›s› bir ara ‹ngiliz elçisi Sir Hanri Elyot’a ki-
meni bu zât›nd›. fiimdi restoran olan köflk, ye- raya verilmifl ve elçi 1872 yaz›n› burada geçir-
nilenmifltir. mifltir. Bu arada da, sonradan V. Mehmet Mu-
rat ad› ile Osmanl› taht›na geçen fiehzade Mu-
Baba Nakkafl Soka¤› Kaynaklar: (Gezi Notu) (Salâh Birsel, Sergüzeflt-i Nono rat, yal›ya gelerek s›k s›k denize girmifltir.
(yokuflu) köflkleri Bey ve Elmas Bo¤aziçi, s. 267-268, 293) (‹nal, Son As›r
yerleflim krokisi. Türk fiairleri, s. 384) Bu yap› sonradan y›k›lm›fl ve yerine iki yal› ya-
p›lm›flt›r. Biri Cafer Tayyar Pafla’ya ait idi. Pa-
fla 1958’de bu yal›da vefat etmifl ve Karacaah-
met Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Kabri 1. Ada’-
da, fiehitlik Kap›s›’ndan fiehitlik Camii’ne gi-
den yolda ve sol tarafta olup kap›dan 107 ad›m
ileridedir. Cafer Tayyar Pafla’n›n vefat›ndan
sonra uzun müddet bofl kalan ve bu yüzden ‘Pe-
rili Yal›’ ismini alan yal›n›n denize do¤ru kade-
meli bir bahçesi vard›r. Yap›, Ö¤dül Soka-
¤›’n›n nihayetinde ve deniz kenar›ndaki yar
1328
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
Ayazma ‹skelesi’nin önünde ise, ‹stanbul’un Behiç Bey köflkü, Altunizâde semtinin en eski
ilk deniz hamam› vard›. yap›s› olup, 1282 (1866) tarihinde yapt›r›lan
‹smail Pafla Camii’nden evvel bina olunmufltu.
Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, Üsküdar Yal›lar›, 26 fiubat
1951 Akflam) (E. Koçu, Bostanc›bafl› Defteri, ‹stanbul Ans. 1853 tarihinde yapt›r›lan Valide Ba¤ Kasr›’n›n
6/2995) (R›fat Osman, Üsküdar Sahillerinde Tarihi Bir Sey- sahibesi Âdile Sultan’›n kâhyas›, Behiç Bey’in
ran, Belediye Mec. Eylül 1930, Say›: 73/1) (Teflrifatî Akif k›z› Behice Han›m oldu¤u göz önüne getirilir-
Mehmed Efendi, Tarih-i Cülûs-› Sultan Mustafa, Süleymani- se, köflkün bu tarihlerde veya bir müddet son-
ye Kütüp., Es’ad Efendi Bölümü, No. 2108, s. 268/b, ra yapt›r›lm›fl oldu¤u söylenebilir. Behiç Bey
269/a, 269/b) (S. Muhtar Alus, Üsküdar, Akflam, 14 fiubat zengin bir kimse idi.
1939) (A. Gövsa, Meflhur Adamlar 2/49) (General Halil
Sedes, Bosna-Hersek ve Bulgaristan ‹htilalleri II./26) (E. Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, XIX. As›rda Çaml›ca’daki
Tevfik, Yeni Osmanl› Tarihi, Kervan Yay. 2/144 ve 3/443- Köflkler ve Saraylar, 10 Eylül 1947 Akflam) (Gezi Notu)
444) (Halikarnas Bal›kç›s›, Mavi Sürgün, s. 20, 30-31) (‹.
Parmaks›zo¤lu, Sefinetü’l-Vüzera ter. Hac› Vesim Pafla md.)
1329
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1330
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
Bulgurlu’nun da eski bir yerleflim yeri oldu¤u Kaynaklar: (Charle Texier, Küçükasya Tarihi, 1/148) (Be-
bilinmektedir. Köyün camii yan›nda bugün de di fiehsuvaro¤lu, Göztepe, s. 10) (W. M. Ramsay, Anado-
görülen bir Bizans lâhdi vard›r. lu’nun Tarihi Co¤rafyas› veya Asia Minor, Çev. Mihri Pek-
tafl, s. 200) (S. Eyice, Bryas Saray›, TTOK Belleteni, XXI-
Merhum Ali Suat Bey’in tercüme etti¤i fiarl II/89 Ocak 1959)
Teksiye’nin (1802-1871), Matbaa-i Âmire’de
1339-40 (1920-22) tarihinde bas›lan Küçük
Asya Tarihi, adl› eserinden, Bulgurlu Da¤› ve
civar›n›n eski ad›n›n Damatris oldu¤unu ve BOSTANCIBAfiI DEFTER‹’NE
“son Bizans ‹mparatorlar› Kudüs’e çekilmek GÖRE ÜSKÜDAR
için baflkentten ayr›ld›klar› vakit ahalinin fer-
yatlar› bu Bryas Saray›’ndan” iflitildi¤ini ö¤re- SAH‹LLER‹NDEK‹ YAPILAR
niyoruz.
1331
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Mollazâde’nin yal›s›, 28) Müderrisînden Esiri- nedarzâde Sad›k A¤a yal›s›, 42) Tabak Hac›
zâde Efendi yal›s›, 29) Yeniçeri Efendisi’nin Ahmet’in yal›s›, 43) Çinili cami-i flerifi müte-
yal›s›, müsteciri tezkire-i evvel efendi, 30) Ye- vellisi Aziz Efendi’nin yal›s›, 44) Yorganc› da-
ni Cami mütevellisi Genç Osman A¤a’n›n ya- mad› Sad›k A¤a’n›n yal›s›, 45) Salacak ‹skele-
l›s›, 31) Sab›k arpa emini ‹smail A¤a’n›n yal›- si.
s›, 32) Defterdar Efendi’nin yal›s›, 33) Çukur
tabir olunan kay›khane, 34) Çavuflbafl› sab›k Salacak ‹skelesi:
Ali Bey’in kay›khanesi, 35) Pabucubüyükzâde
Efendi’nin yal›s› ve kay›khane, 36) fieyhülis- 1) Fatih Sultan Mehmed Han Cami-i flerifi, 2)
lâm Efendi Mektubisi Arif Efendi Yal›s›, 37) Salacak Bostaniyan oca¤›, 3) A¤ababas›zâde
Aflç›bafl›zâdenin yal›s›, 38) Debba¤hane, 39) ‹smail Efendi’nin yal›s›, 4) Verada Sinan Pafla
Ve mumhane, 40) Bal›kç› odas›, 41) Beylik Camii flerifi, 5) El-hac Ali Efendi’nin yal›s›, 6)
Zâhîre Anbarlar›, 42) Mihrimah Sultan Ca- El-hac ‹smail A¤a’n›n yal›s› 7) Yemlihane ke-
mi-i flerîfi ve ‹marethane-i âmire, 43) Üsküdar rîmesinin yal›s›, 8) fiemseddin Efendi kerîme-
Büyük ‹skelesi. sinin yal›s›, 9) Süleyman Pafla kerîmesinin ya-
l›s›, 10) Silâhflor Eyyubî Ahmed Bey’in yal›s›,
Üsküdar Büyük ‹skelesi: 11) Verada Sultan Osman Han Cami-i flerifi,
12) S›rmakefl Ali’nin yal›s›, 13) ‹stanbul A¤a-
1) Beylik Han, 2) ve kahveler, 3) Debba¤ s› halîlesinin yal›s›, 14) Tu¤rakeflzâde Hamdi
Mustafa A¤a’n›n kay›khanesi, 4) Debba¤ Efendi’nin yal›s›, 15) Bilal Mehmed’in kahve-
Mahmud A¤a’n›n kay›khanesi, 5) Serapa on- si, 16) Ve kahve, 17) ‹stanbul A¤as› kâtibi
bir göz kay›khane, 6) Odabafl› Ömer’in kahve- Haf›z’›n yal›s›, 18) Abdürrahman Pafla Tata-
si, 7) Balaban ‹skelesi, 8) El-hac Haf›z’›n ka- r›’n›n yal›s›, 19) Samurkafl Süleyman A¤a’n›n
y›khanesi, 9) Debba¤ Ömer kerimesi hatunun yal›s›, 20) Sipah çavuflu Mahmud A¤a’n›n ha-
yal›s›, 10) Terzibafl› vereselerinin yal›s›, 11) nesi, 21) Sab›ka Kapua¤as› hanesi, 22) Zaim
Dokuz göz kay›khane, 12) Kesrelizâde Numan el-hac Osman A¤a hanesi, 23) Aydoslu Meh-
Bey yal›s›, müsteciri reis efendi, 13) Tersane med Pafla kerimesinin hanesi, 24) Sadr-› esbak
Kâtibi Raflid Osman Efendi mahdumu yal›s›, ‹smail Pafla arsas›, 25) Kürkçü Hasan A¤a ve-
14) Dühanî Arif A¤a’n›n yal›s›, 15) Ahmet reselerinin arsas›, 26) Üsküdar Bahçesi Bosta-
Haseki kerîmesinin yal›s›, 16) fiemsi Pafla Ca- niyan Oca¤›.
mi-i flerifi, 17) Kaptan-› derya-y› sab›k Hac›
Mehmed Pafla yal›s›, 18) Ayazma Kasr› hümâ- Üsküdar Bahçesi Bostaniyan Oca¤›:
yunu, 19) Kurbinde cami-i flerif, 20) Bostani-
yan oca¤›, 21) Ömer Sipahi halîesinin yal›s›, 1) Selimiye Cami-i flerifi, 2) Mehmed Pafla
22) Hâcegândan fiakir Efendi yal›s›, 23) Sipa- kasr-› hümâyunu, 3) Lala Beflir A¤a Cami-i fle-
hi Ahmet Efendi’nin yal›s›, 24) Mâ-i leziz rifi, 4) Za¤arc›lar Bostanc› Oca¤›, 5) Bir bab
Çeflmesi ve meydan, 25) Silâhflor Said A¤a ya- kiriflhane, 6) Haydarpafla ‹skelesi, 7) Haydar-
l›s›, müsteciri Hazinedarzâde Hüseyin Bey, 26) pafla Oca¤›.
Kaptanpafla kethüdas› sab›k Salih Efendi’nin
hanesi, 27) ‹ç çukedar› Ahmet A¤a yal›s›, Bostanc›bafl› Defteri’nde ad› geçen devlet bü-
müstecir Tophane kâtibi, 28) Ayazma ‹skele- yüklerinin, öz geçmifllerini, k›sa dahi olsa, an-
si, 29) Salih Efendi’nin kahvesi, 30) Kahveci- latmakta fayda vard›r. Kuzguncuk ‹skele-
bafl› eytamlar›n›n yal›s›, 31) Hasekia¤azâde si’nden sonra ilk ad› geçen, ilmiye s›n›f›ndan,
Ahmet A¤a’n›n yal›s›, 32) Can›ma¤azâde Arif Molla diye bilinen, Arif Hikmet Beyefen-
Mehmet Bey’in yal›s›, 33) So¤anc›bafl› vekili di’dir. Sebili, haziresi, çeflmesi ve hamam› ba-
Emin A¤a yal›s›, 34) Abdullah Efendi’nin da- hislerinde aç›klamada bulunulmufltur.
mad› Sad›k Efendi’nin yal›s›, 35) Hane-i has-
sadan mahrec Sâlim Efendi’nin yal›s›, 36) Defterde, V. Kad›n Hazretleri diye kay›tl›
Gümrükçü Osman A¤a uhdesinde olan sa¤ir olan, Sultan III. Selim’in V. Kad›nefendisi,
yal›, müsteciri Mehmet Efendi, 37) Bal›khane Nur-u fiems Han›m’d›r. Hayat› hakk›nda fazla
kâtibi vekili Hüseyin Haseki’nin yal›s›, 38) Es- bir bilgi yoktur. 1242 flevvalinde (May›s 1827)
bak müneccimbafl› vereselerinin yal›s›, 39) vefat etti. Kabri Lâleli’de Sultan III. Mustafa
Mimar Tahir A¤a kerimesinin yal›s›, 40) fieyh Türbesi d›fl›nda ve türbe kap›s›n›n tam karfl›-
Kemal Efendi’nin damad›n›n yal›s›, 41) Hazi- s›ndad›r.
1332
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
Nur-u fiems Kad›nefendi Yal›s›’n›n yan›ndaki sinde, bu yal›da vefat etmifl ve Karacaahmet
üç yal›, Arapzâde Ailesi’ne aittir. Yaln›z, iki Mezarl›¤›’na gömülmüfltür.
yal›n›n aras›nda, Arapzâde’nin bir arsas› bulu-
nuyordu. Hayrullah Efendi Yal›s› sonradan Serasker Hü-
seyin Avni Pafla’n›n uhdesine geçmifltir. Hay-
Arapzâde Ailesi’nin ceddi, Abdurrahman Bâ- rullah Efendi, yal›s›n›n karfl›s›na bir çeflme
hir Efendi, fiehzâdebafl› Camii imam› Ali yapt›rm›fl ve bu çeflme zamanla harap oldu¤un-
Efendi’nin o¤ludur. Sesi çok güzel oldu¤undan dan, Hüseyin Avni Pafla, flimdi de mevcut
1122 (1710)’da ‘sultan imam›’, sonra da ilerle- olan, muhteflem çeflmesini infla ettirmifltir.
yerek 1158 Cemaziyelâhirinde (Temmuz
1745) Rumeli Kazaskeri oldu. 1159 Receb’inin Hayrullah Efendi Yal›s›’n›n yan›nda Defter
7. günü (26 Temmuz 1746) vefat etti. Lâhdi, Emini Sadullah Efendi’nin yal›s› vard›. Kendi-
‹stanbul’da Çarfl›kap›’da, Yemen fatihi Sinan si Küçük Hüseyin Efendi’nin o¤ludur. Yetifltik-
Pafla Medresesi önündeki hazirededir. ‘Halîm, ten sonra bir tak›m memuriyetlerde bulundu.
mütevaz› ve flair idi. O¤ullar›, Sad›k ve Atâul- 1222 (1807)’de Edirne Saray›’n›n tamirat›na
lah efendilerdir.’ Arapzâdeler’in birinci yal›s›, memur oldu. 1225 (1810)’da da defter emini
Atâullah Ahmet Efendi taraf›ndan yapt›r›l- oldu. Azlinden sonra 1232 Muharreminde
m›flt›r. Kendisi Kazaskerlik Makam›’nda bu- (Kas›m 1816) vefat etti. Lâhdi, Süleymaniye
lunmufl ve 14 fiaban 1199 (22 Haziran Camii Hazîresi avlusunda, birinci s›rada ve
1785)’te fleyhülislâm olmufltur. Bu görevdey- türbedar evinin sa¤ taraf›ndad›r. “Müdebbir ve
ken, ayn› senenin 18 flevvalinde (24 A¤ustos kabiliyetli bir zat idi.”
1785) vefat etti. Kabri, yukar›da yeri belirtilen
hazirededir. ‘Halîm, mütevaz› ve lisan-› asra Bostanc›bafl› Defteri’nde ad› geçen Bektaflî Der-
vak›f idi. fiu k›sa zamanda, Hüdâyî fleyhi Rûflen gâh› (Yar›mca Baba) ve Abdurrahman A¤a
Efendi’yi Dersaadet’e getirmifltir. Küçük o¤lu Camii hakk›nda bölümlerinde aç›klamada bu-
Abdullah Efendi, di¤eri ise Arif Efendi’dir. lunulmufltur.
Yal› Ataullah Efendi’nin vefat›ndan sonra bu Müderris Esirîzâde’nin yal›s›, flimdi harabesi
iki o¤luna intikal etmifltir. Fakat Arif Efen- mevcut olan yüksek beylik de¤irmeninin
di’nin burada bir yal›s› daha vard›r. Arif Efen- önünde idi. Esirîzâde’nin atas› Bursal› Mehmet
di, Alemdar Mustafa Pafla Vak’as›nda, 21 Efendi idi. Mekke kad›l›¤› görevine giderken,
Temmuz 1808’de fleyhülislam olmufl ve geliflen 1054 (1643)’te K›zlara¤as› Sünbül A¤a ile ay-
olaylar neticesinde Padiflah IV. Mustafa’n›n n› gemide bulunuyordu. Rodos Adas› önlerin-
halli için fetva vermifltir. 1241 fievvalinin 17. de Malta Korsanlar›’n›n eline düfltü. Befl y›l
günü (25 May›s 1826) vefat etti. Kabri, baba- esir kald›ktan sonra kurtuldu ve ‹stanbul’a gel-
s›n›n yan›ndad›r. di. 20 Mart 1659’da fleyhülislam oldu. Köprülü
Mehmet Pafla’n›n her dedi¤ine fetva verdi. Bu
Arif Efendi âlim bir zat olub ayn› zamanda iyi yüzden 3 fiubat 1662’de Bursa’ya sürüldü. Yir-
bir hattatt›. Her sene bir Kur’an-› Kerîm yazar mi y›l sürgün hayat› yaflad›ktan sonra 21 Safer
ve Ravza-i Mutahhara’ya gönderirdi. O¤ullar› 1092 (12 Mart 1681)’de vefat etti. Kabri, Pi-
Sadullah ve Hamdullah efendiler sudurdan ol- rinç Han› civar›nda yapt›rd›¤› mescidin hazîre-
dular. Arapzâde Ailesi’nin bir çok ferdi, Kara- sindedir. O¤lu Abdülbâki Efendi say›l› bilgin-
caahmet Mezarl›¤›’nda medfundur. lerdendir.
Arif Efendi Yal›s›’n›n yan›nda, fiehremini Esirîzâde Yal›s›’ndan sonra, Üsküdar’a do¤ru,
Hayrullah Efendi’nin yal›s› bulunuyordu. Hay- Defterdar Efendi’nin ve Papucubüyükzâde
rullah Efendi, kalemden yetiflmifl 1228 Efendi’nin yal›lar› bulunuyordu. Defterdar
(1813)’te flehremini, 1234 zilkâdesinde (A¤us- Efendi, daha sonra sadrazam olan Mehmet
tos 1819) Surre emini, bir sene sonra, ruznâ- Emin Rauf Pafla idi. Rauf Pafla, Çavuflbafl› Sait
mei evvel, 1241 (1825)’te ikinci defa flehremi- Efendi’nin o¤lu olup 1189 (1775)’te do¤du.
ni oldu. Bu görevden ayr›ld›ktan sonra, Esma 1226 Cemaziyelevvelinin 24’ünde (16 Haziran
Sultan kethüdal›¤›na getirildi. 1247 Recebinin 1811) Rikab-› Hümayûn Defterdar› olmufl
gurresinde (6 Aral›k 1831) vefat etti. O¤lu, iken, 18 Rebiyülâhir 1230 (1 Nisan 1815)’te
Enderûnî Rag›p Mehmet A¤a, 1242 Zilkâde- vezaret verilerek sadrazam oldu. Üç sene kadar
1333
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
bu görevde bulunduktan sonra azledildi. Son- Kasr› bulunuyordu. Bunlar hakk›nda bölümle-
ra, dört defa daha sadrazam olan Rauf Pafla, 8 rinde aç›klamalarda bulunulmufltur.
Zilkade 1276 (28 May›s 1860)’ta vefat etti.
Kabri, Eyüpsultan’da, Bostaniskelesi Soka¤› Salacak ile Harem aras›ndaki yar üzerinde ve
üzerinde, Mihriflah Valide Sultan ‹mareti av- Afla¤› ‹hsaniye Camii’nden sonra Selimiye Ca-
lusundaki aç›k türbesindedir. mii yak›n›nda da Sadrazam ‹smail Pafla Kona-
¤›’n›n arsas› ve bunun yan›nda da Aydoslu
Sicill-i Osmânî yazar›, “serveti Bebek’teki sahil- Mehmet Pafla k›z›n›n evi bulunuyordu.
hanesine münhas›rd›r.” dedi¤ine göre, burada-
ki yal›s›n› 1815 tarihinden sonra elden ç›kar- Haf›z ‹smail Pafla 24 Nisan 1805 ile 14 Kas›m
m›fl olmal›d›r. Rauf Pafla Yal›s›’n›n yerinde 1806 tarihleri aras›nda 19 ay kadar sadrazam
Defterdar Pepeyi Hasan Efendi’nin yal›s› bulu- olmufltur. Azlinden sonra, Konya valisi iken
nuyordu veya Rauf Pafla Yal›s›’n›n ilk sahibi orada, 1222 fiaban›n›n 15’inde (18 Ekim
idi. 1807) vefat etti. ‹smail Pafla’n›n vefat›ndan
sonra konak, Kad› Abdurrahman Pafla taraf›n-
Bu yal›n›n yan›nda ve bir evvelki dönemde dan kiralanm›flt›r.
Said Efendi’nin ve Defter Emini Sadullah
Efendi’nin yal›lar› vard›. Peykî Lakab›yla da Alanyal› olan Abdurrahman Pafla, evvelce
bilinen Hasan Efendi, maliyeden yetiflmifl ve Kayseri kad›s› iken, mîr-i miranl›¤a eflit hüma-
1185 (1771) tarihinden sonra defter emini, yûn emini oldu. 1217 (1802)’de Sivas muta-
1190 (1776)’da defterdar-› fl›kk-› evvel ve befl sarr›f› idi. Bir kaç ay sonra vezaretle Konya va-
sene sonra da defterdar oldu. Daha sonra iki lisi, 1223 fiaban›nda da (Ekim 1808) Anadolu
defa daha bu göreve getirilmifl olan bu de¤erli valisi oldu ve ‹stanbul’a gelip bu kona¤a yer-
insan 6 Cemaziyelâhir 1206 (fiubat 1796)’da leflti.
vefat etti. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda,
8. Ada’da, Nuhkuyusu Caddesi sol bafl›nda ve Sultan III. Selim’in tahttan indirilip flehit edil-
Ahmet Fethi Pafla ailesi aç›k türbesinin sa¤ ta- mesi üzerine, Alemdar Mustafa Pafla duruma
raf›ndaki parmakl›k içindedir. Kafesî destarl› hakim olmufl ve II. Mahmut tahta ç›kar›lm›fl-
flâhidesi vard›r. Eflinin kabri de buradad›r. t›r. Bu s›rada, Sultan Selim’in kurmak isteyip
de kuramad›¤› Nizam-› Cedid Oca¤›’n›n yeni-
Üsküdar Büyük ‹skelesi ile Balaban ‹skelesi ge- den tesisi yeniçerilerin tepkisine yol açm›fl ve
çildikten sonra gelen yal›lardan biri Kesriyeli Bâb-› Âlî’ye hücum ederek Mustafa Pafla’n›n
Numan Bey’in yal›s› idi. Numan Bey, Kesriye- flehadetine sebep olmufllard›r.
li Ahmet Pafla’n›n k›z›n›n o¤ludur. Babas› Sey-
yid Mehmet A¤a’d›r. Bâb-› Âli’den yetiflmifl, Alemdar Mustafa Pafla’n›n iste¤i üzerine Ni-
hacegândan olmufl, 1187 (1773)’te sadrazam zam-› âliflân Murahhas Seraskeri ünvan› ile Se-
mektupçusu (özel kalem müdürü) ve az zaman- limiye K›fllas› kumandan› olan Kad› Abdur-
da da silâhtar kâtibi olmufltur. Bir tak›m görev- rahman Pafla, Padiflah II. Mahmut’un daveti
lerden sonra 1200 (1785)’te arpa emini, çavufl- üzerine, 26 Ramazan 1223 ( 15 Kas›m 1808)
bafl›, bafl Muhasebeci gibi önemli vazifelerde tarihinde Selimiye K›fllas›’ndaki Nizam-› Ce-
bulunmufltur. 1201 Recebinin 27. günü (15 did askerleri ile kay›klarla Topkap› Saray›’na
May›s 1787) vefat etti. geldiler. Burada yap›lan görüflme neticesinde,
Sultan IV. Mustafa’n›n öldürülmesi kararlaflt›-
O¤lu Mehmet Esat Bey, mektubî hulefas›ndan r›lm›fl ve Kad› Pafla ile Bostanc›bafl›, birkaç
ve hâcegândan olup 1241 (1825) tarihinden cellatla içeri girip Sultan Mustafa’y›, kendi flal
sonra vefat etti. Damad›, Rusçukluzâde Sadra- kufla¤› ile bo¤durmufllard›r.
zam Hasan Pafla’n›n o¤lu Haydar Bey’dir. Ha-
san Pafla’n›n kabri Üsküdar’da Hüdâyî Aziz Bu s›rada Selimiye K›fllas›’nda ikinci reis yani
Mahmut Efendi Camii haziresindedir. Kallavî- ocak a¤as› olarak Kad› Pafla’n›n ye¤eni Ahmet
li flâhidesi mevcuttur. A¤a bulunuyordu. Kad› Pafla ve ye¤eni, rama-
zan ay›n›n bafllar›nda, Nizam-› Cedid askeriyle
Numan Bey’in yal›s›ndan sonraki beflinci yal›, yedi oca¤›n kethüdalar› ve zabitan kul kethü-
Kaptan-› Derya Hac› Mehmet Pafla’ya aitti. das›, topçu ve arabac› bafl› tu¤lar›n› önlerine
Bunun yan›nda fiemsipafla Camii ve fierefâbâd kat›p, bir kaç tane de fleyh alarak tekbir ve ilâ-
1334
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
hilerle Selimiye k›fllas›’na gelerek tu¤lar›n› ka- Haz. M. Aktepe, 1. s. 12-119) (Cahit Karya-Erol Üyepa-
p› önüne dikmifllerdi. zarc›, II. Mahmut’un ‹stanbul’u, s. 76 vd.)(E. Koçu, Bos-
tanc›bafl› Defteri, ‹stanbul Ans. 6/2994-2995) (Vaka-i Ce-
Sultan Mustafa’n›n öldürülmesinden iki gün did, Yayla ‹mam› Tarihi, Haz. Y. Senemo¤lu, 1001 Temel
sonra, yeniçeriler Selimiye K›fllas› ile beraber, Eser, s. 78 vd.) (Georg O¤ulukyan’›n Ruznamesi, Haz. H.
‹stanbul’daki di¤er k›fllalar› ele geçirmifller ve Andreasyan, ‹st. 1972) ( ‹. H. Uzunçarfl›l›, Alemdar Mus-
bu arada da Selimiye K›fllas›’n› Selimiye Ma- tafa Pafla, ‹st. 1942)
hallesi ile beraber yakm›fllard›r. 17 Kas›m
1808.
1335
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
CEMALEDD‹N PAfiA KÖfiKÜ Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 2/84 Cemaleddin Pafla; 4/587
Nurullah Mehmed Pafla) (M. Larus 1/709 Asaf Pafla) (Ge-
1336
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
CENNETÂBÂD KASRI
(SULTAN II. MAHMUT KASRI -
SÜRURÂBÂD KASRI)
1337
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
m›fl ve Enderunî fiair Vâs›f Efendi otuz sekiz Sultan IV. Mehmet (1648-1687) bu yerde,
m›sral› bir manzume kaleme alm›flt›r ki, tarih 1071 (1660-1661) tarihinde bir çeflme ve na-
beyti fludur: mazgâh yapt›rd›¤›na göre, kas›r; çeflme ve na-
mazgâhtan alt› sene evvel yap›lm›fl demektir.
Vâs›fâ bir yaz ki, tarihin pesend itsün gören Ayn› padiflah›n Küçük Çaml›ca’da Cennetâ-
Yapd› zîba kasr-› flahî Dâver-i Dârâ Cenab bâd ismiyle an›lan bir kasr› daha vard›r. Bu ka-
1227 s›r bahsine bak›n›z.
Kasr›n yap›ld›¤› 1812 senesinde, Sultan Mah- Avc› lâkab›yla bilinen IV. Mehmet, yazlar› s›k
mut, bahçesinde bir gün yumurta hedefi üzeri- s›k bu havaliye gelerek avlan›rd›.
ne tüfek at›fl› yapm›fl ve ilk at›flta hedefi vura-
rak bir niflantafl› dikilmifltir ki, bu dikilitafl bu- Mehmet Halife, Tarih-i G›lmanî adl› eserinde:
gün de mevcuttur. Sultan II. Mahmut, Çaml›-
ca’y› çok sever ve buraya s›k s›k gelirdi. Bu zi- “Saadetli padiflah da donanma gittikten sonra
yaretlerinde bazen, k›z kardefli Esma Sultan 1066 tarihinde fievval ay›n›n onunda (3 A¤us-
Kasr›’nda kal›rd›. Bu saray bahsine bak›n›z. tos 1656) saâdetle Üsküdar’a göç etti ki, iç hal-
k› ile yaz mevsiminde bir miktar istirahat eder-
Bir çok de¤iflikli¤e u¤rayan Cennetâbâd Kasr›, ler...” Bu s›rada sürüp giden harpten dolay›,
1910 tarihlerinde mevcuttu. ‹ki katl› ahflap ve Bozcaada ve Limni Adas› Venedikliler’in eline
yayvan bir bina idi. geçmiflti.
Kaynaklar: (Ayvansarayî, Hadîkatü’l-Cevâmi 2/260) (Nâ- “Bu haber kesinlik kazan›nca bütün ‹stanbul
z›m Nirven, Cennetâbâd Kasr›, ‹stanbul Ans. 7/3494) (Ev- halk› aya¤a kalk›p; “Elbette Padiflah›m›z ‹stan-
liya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 1/304; bul’a gelsin, seyr ve temafla, ba¤, bahçe ve zevk
2/176) (H. fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Çaml›cadaki Köflkler zaman› de¤ildir... Üsküdar’da ne ifli vard›r?” di-
ve Saraylar, 10 Eylül 1947 Akflam gazetesi) (H. fiehsuvaro¤- ye söylenmeleri üzerine padiflah vakit geçirme-
lu, Çaml›ca’ya Dair, 2 A¤ustos 1952 Cumhuriyet) (Enderu- den ‹stanbul’a dönmüfltü.
nî Vâs›f Osman Bey Divan›, Süleymaniye Genel Kütüp. s.
277-278) (Atâ Tarihi, ‹stanbul 3/179) (Gezi Notu) Padiflah’›n, gerek Küçük Çaml›ca’da ve gerek-
se Büyük Çaml›ca’da, Bektâflî Tekkeleri’nin
bulundu¤u yerleri, kendisine has bahçe ve ka-
s›r olarak seçmesi, bir tesadüf eseri de¤ildi. Bu-
C‹HAN BA⁄I KASRI nun sebebini yine Mehmet Halife’den ö¤reni-
(T‹RYAL HANIM KASRI - yoruz:
fiEHZÂDE YUSUF ‹ZZEDD‹N “Sultan II. Süleyman tahta geçti¤i zaman saz›,
EFEND‹ KÖfiKÜ) flark›c› ve okuyucu tak›m›n›, tanburu, çö¤ürü
ve Âfl›k Tekkeleri’ni yasak etmiflti. Padiflah›-
Evliya Çelebi meflhur Seyahatname’sinde: Ba¤-› Cihan Kasr› da denilen Cihan Ba¤› Kas-
r›’n›n ilk önce Sultan IV. Murat (1623-1640)
“Büyük Çaml›ca Mesiresi, göklere bafl kald›r- taraf›ndan takriben 1634 tarihlerinde yapt›r›l-
m›fl bir yüksek da¤›n tâ tepesinde bir tekke idi. m›fl ve etraf›ndaki arazinin de bahçe olarak
Orada padiflah›m›z kendilerine mahsus ‘Cihan tanzim edilmifl oldu¤u söylenir. K›sa zamanda
Ba¤›’ ad›yla bir büyük bahçe tanzim ettirdi ki harap olan kas›r IV. Mehmet taraf›ndan yeni-
orada olan köflke hakîrin (Çelebi’nin) tarihi den yapt›r›lm›fl olmal›d›r.
flöyledir:
Küçük Çaml›ca Kasr› gibi, 60-70 sene sonra
Didim Evliyâ bu kâha tarih tamamen ortadan kalkan Cihanba¤› Kasr›’n›n
Mübarek ola kasr›n Padiflah›m yerine Sultan II. Mahmut, annesi Nakflidil Va-
Sene 1065 lide Sultan ad›na burada bir kas›r yapt›rm›flt›.
1338
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
Enderunî Vâs›f Efendi, inflaat›n bitiminde 82 Han›m taraf›ndan, çok sevdi¤i fiehzade’ye he-
m›sral› bir kaside yazm›flt›r ki tarih beyti fludur: diye edildi¤i de rivayet olunur. Yusuf ‹zzeddin
Efendi köflkü ismiyle an›lmaya bafllayan Çam-
Ne dil-cû kasr-› vâlâ k›ld› infla Valide Sultan l›ca Köflkleri, fiehzade taraf›ndan 40 seneye ya-
Ne rengin ve müzeyyen cilve-gâh-› tâcdâr oldu k›n bir zaman zarf›nda ›slah ve tezyin edilmifl-
1227 (1812) tir.
Nakflidil Valide Sultan 1232 (1817) tarihinde Etraf›, yüksek bir duvarla çevrili olan Yusuf ‹z-
vefat etti. Kabri, Fatih Camii civar›ndaki zeddin Efendi kasr› ve korusunun, Tomruk Su-
muhteflem türbesindedir. yu taraf›na aç›lan iki kap›s›n›n önündeki, yan-
lar›na ç›nar a¤ac› dikilmifl muntazam yollar›
Onun vefat› üzerine köflk, Sultan II. Mah- art›k bozulmufltur.
mut’un gözdelerinden Tiryal Han›m’a ihsan
edilmifltir. Bir rivayete göre de, kendisine ayr›- Bahçe içinde esas köflkten baflka, iki köflk ve
ca küçük bir köflk yapt›r›lm›flt›r. Bu köflkün ya- müfltemilât binalar› bulunmaktad›r.
n›nda, Sultan II. Mahmut’un hekim bafl›s› Ab-
dülhak Molla’n›n (1786-1853) köflkü ve koru- fiehzade Yusuf ‹zzeddin Efendi bir vehim neti-
su vard›. Bu köflk ve koru Sultan Abdülmecit cesinde 26 Rebiyülevvel 1334 (1 fiubat 1916)
taraf›ndan sat›n al›narak Tiryal Han›m Köflkü tarihinde Zincirlikuyu’daki köflkünde, kol da-
ile birlefltirilmifltir. marlar›n› bir makas yard›m› ile kesmek suretiy-
le intihar etmiflti. Ayasofya Camii’nde k›l›nan
fiair-i azam Abdülhak Hamit Bey, hat›ralar›n- cenaze namaz›ndan sonra, Divanyolu’ndaki
da dedesinin Çaml›ca’da iki köflkü oldu¤unu, Sultan Mahmut Türbesi’nde, annesi ile baba-
birisini Sultan Mecid’e sat›ld›¤›n›, ikincisinin- s›n›n yan›na defnedilmifltir.
de II. Abdülhamit zaman›nda “Hazine-i Has-
sa’ca 51 arfl›n arazisiyle beraber sat›n al›narak “Çaml›ca halk›n›n en çok de¤er verdi¤i fiehza-
Çaml›ca Köflkleri’ne ilhak edildi¤ini” naklet- de, k›saca (Efendi hazretleri) diye an›lan Yusuf
mektedir. ‹zzeddin’di. Halka ilgi göstermesi, araba gezin-
tilerinde büyük, küçük herkesi selâmlamas› ile
Tiryal Han›m, köflkü önüne 1288 (1871) tari- tutulmufl ve sevilmiflti. Küçük Çaml›ca’n›n et-
hinde, kendi ismi ile an›lan bir çeflme infla et- raf›nda bugün kaybolmufl ‘tur yolu’nda araba
tirmifltir. Bu çeflme bahsine bak›n›z. ile gezintiye ç›kt›¤› zaman semtin çocuklar› yol
boyunca dizilir, ikinci arabadaki bir harem
Tiryal Han›m’›n flimdiki Beylerbeyi Saray› ye- a¤as›n›n serpti¤i paralar› kap›fl›rlard›.”
rinde de ayr›ca bir yal›s› vard›. “Üç f›st›k a¤ac›
ile güzel bir görünüm veren setli bahçesi” em- Park kadar bak›ml› bir bahçenin içindeki ah-
salsizdi. Beylerbeyi Sahilsaray› ismiyle de bili- flap büyük köflkün yan›nda iki küçük köflk da-
nen bu yap›, II. Mahmut taraf›ndan 1832 tari- ha vard›. Yusuf ‹zzeddin Efendi’nin vefat› üze- Yusuf ‹zzeddin Efendi
hinde yapt›r›lm›fl ve bugünkü saray ise, 1281 rine bu malikâne, efli Leman Han›mefendi’ye Köflkü.
(1864) tarihinde infla ettirilmifltir. kalm›fl ve o da buray› oldu¤u gibi muhafaza et-
1339
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
mifltir. Köflk, eski ve k›ymetli mobilyalar, avi- arabalar›n durdu¤u hangarlar bulunmakta idi.
zeler ve antika eflyalar ile döfleli idi. Çini ha-
mam› pek meflhurdu. Leman Han›mefendi’nin fiehzade Yusuf ‹zzeddin Efendi, Sultan Abdü-
o¤lu Nizameddin Efendi’nin (1909-1935) ve- laziz’in büyük o¤lu olup 21 Safer 1274 (9 Ekim
fat›ndan sonra ve bir k›s›m hanedan›n 1952’de 1857) tarihinde do¤mufltur. Annesi Dürrünev
yurda dönmesine izin verilmesini müteakip Kad›n’d›r. Çok iyi bir ö¤renim görmüfl bulu-
bütün mülkü k›zlar› fiükriye ve Mihriflah sul- nan fiehzâde, matematik derslerini Gazi Ah-
tanlara vermiflti. Fakat bu sultanlar›n buray› met Muhtar Pafla’dan, Arapçay› fieyhülislâm
terk etmesi, köflkün harap olmas›na sebep ol- Ömer Lütfi ve Turflucuzâde Muhtar ve Da¤›s-
mufltur. tanl› Muhyiddin Efendi’den, Hüsn-ü hatt› Se-
nih Efendi’den, Arapça ve Farsça edebiyat›
Köflkün yan› bafl›ndaki Subafl› Gazinosu’nda Cevad Efendi’den tahsil etmiflti. Frans›zca’y›
tertip edilen sünnet dü¤ünlerine bu han›m sul- da meflhur ö¤retmen Duvarez’den ö¤renmiflti.
tanlar da gelir ve çocuklara hediyeler verirlerdi.
Yusuf ‹zzeddin Efendi, 20 May›s 1885’te Cavi-
Büyük köflk, Tiryal Han›m Köflkü olmay›p Sul- dan Han›m’la, 6 Temmuz 1886’da Emine Na-
tan II. Abdülhamit zaman›nda infla edilmifltir. zikeda Han›m’la, 15 ekim 1892’de Tazende
Hassa Mimar› Serkiz Balyan (1835-1899) tara- Han›m’la, 4 fiubat 1904’te Leman Han›m’la
f›ndan infla edildi¤i san›lmaktad›r. Yap›ld›¤› evlenmifl ve sonuncu eflinden 1906’da Hadice
tarih belli de¤ildir. Büyük ve ahflap kap›s›, K›- fiükriyye, 1908’de Mehmet Nizameddin Efen-
s›kl› - Büyük Çaml›ca Yolu üzerinde ve Subafl› di ve 1916’da da Mihriflah Sultan dünyaya gel-
Çeflmesi ile namazgâh›n›n yan›ndad›r. Bu ka- miflti.
p›dan, üç set halindeki 23 dönümlük bahçeye
girilir. Köflk, kap›n›n biraz ilerisinde ve sa¤ ta- Kaynaklar: (Haz›m Pafla Hat›ralar›, Canl› Tarihler 1945,
raftad›r. s. 14)(Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/273) (G. Oransay, Os-
manl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 203 Leman Han›m; s. 222
Köflkün ikinci kat›na, iki tarafl› mermer mer- Mihriflah Sultan; s. 241 Nizamettin Efendi) (Daniflmend,
divenle ç›k›l›r. Birinci kat›nda, mutfak, kiler, Kronoloji, 4/431) (Semih Mümtaz, Hayal Olmufl Hakikat-
çamafl›rl›k, hizmetçi odalar› ve kalorifer daire- ler, s. 72 vd.) (H. fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Çaml›ca’daki
si vard›r. ‹kinci katta, bir büyük salon ve yedi Köflkler ve Saraylar, 10 Eylül 1947 Akflam gazetesi) (Meh-
oda bulunmaktad›r. Arazinin meylinden dola- med Halife, Tarih-i G›lmanî, Tercüman 1001 Eser, s. 197)
y› bu kattan Sefa Tepesi’ne kadar uzanan bah- (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 1/304;
çeye ç›k›l›r. Burada, Tiryal Han›m Suyu diye 2/175-179) (Ebuzziya Tevfik, Yeni Osmanl›lar Tarihi, Ker-
bilinen, vaktiyle Üsküdar ve Kad›köy havalisi- van Yay. 2/152) (S. Ünver, Türk T›b Tarihi, Arflivi, 1942,
ne sat›lan bir suyun kayna¤› vard›r. s. 1-36) (H. fiehsuvaro¤lu, Çaml›ca’ya Dair, 2 A¤ustos
1952 Cumhuriyet) (Adnan Giz, Çaml›ca, Hayat Tarih
fiimdi pek harap olan köflkün genifl bahçesi- Mec. 1969, Say›: 10) (Lûtfi Efendi Tarihi, Haz. Münir Ak-
nin, Tomruk Suyu taraf›na ve K›s›kl› - Büyük tepe 14/62) (N. Bayraktar, Tiryal Han›m ve Kütüphanesi,
Çaml›ca Yolu’na aç›lan koru kap›lar› bulun- Kad›n Gazetesi, 7 Mart 1959)
maktad›r.
1340
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
“Cenab-› Hak, izzet-i ilim berekât› ile bu saray› ve Civan Kap›c›bafl› Mehmet Pafla’n›n ‹stan-
Üsküdar’da, vilayetimizde ve nice yerlerde çiftlik- bul’da, Cinci Hüseyin Efendi Saray›’n›n karfl›-
leri” oldu¤unu beyan etmifltir. s›nda da bir saray› vard›.
Cinci Hoca’n›n ‹nadiye Semti’nde bir kuyusu Evliya Çelebi’nin bildirdi¤ine göre Bulgaris-
vard›r. Saray›n›n da bu civarda oldu¤u san›l- tan’da Rusçuk fiehri’nin 60 km. güneydo¤u-
maktad›r. Cinci Hüseyin Efendi Hamam› bah- sundaki Hazergrad kasabas›na ba¤l› Kad›köyü,
sine bak›n›z. Civan Kap›c›bafl›’n›n vakf›d›r.
Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türk- Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman
çesi, 1/289-290; 2/26, 85, 171, 174; 4/176-178) (Naimâ Türkçesi, 2/26, 85; 3/164 ve 4/177) (‹slâm Ans. 9/800)
Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 4, fihrist Hüseyin Efendi md.) (Sicill-i Osmânî, 1/49) (Daniflmend, Kronoloji, 3/507) (‹s-
(Sicill-i Osmânî, 2/191) (Daniflmend, Kronoloji, 3/391, lâm Ans. 7/605) (Osmanzâde Taib Ahmet, Hadîkatü’l-Vü-
403, 413) (‹stanbul Ans. 7/3579-3580) (Turhan Tan, Cin- zera, s. 84) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman
ci Hoca) Türkçesi, 5/197)
1341
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Ahmet Pafla’n›n kardefli olan Çürüksulu Mah- Çürüksulu Ailesi Kabristan›, Karacaahmet
mut Pafla’n›n Kabatafl’ta set üzerinde, bir za- Mezarl›¤›’ndad›r. Nuhkuyusu Caddesi’ne aç›-
manlar Beyo¤lu Lisesi olarak kullan›lan kârgir lan Harmanl›k Kap›s›ndan, fiehitlik’e do¤ru
Salacak’ta büyük bir kona¤› vard› ki, bugün mevcut de¤il- yüründü¤ünde orta yolda ve kap›dan 150 ad›m
Çürüksulular Köflkü. dir. Ayan azas›, Ferik (tümgeneral) Mahmut ileride olup sa¤ taraftad›r. Hemen önünde Al-
Pafla’n›n Naf›a ve Bahriye Naz›rl›¤› vard›r. tunizâde Ailesi Mezarl›¤› vard›r. Burada, Çü-
rüksulu Ahmet Pafla’n›n (1862-1936), vefat
tarihi yaz›l› olmayan Ramiz Pafla k›z› Vedia
Han›m’›n, Çürüksulu Osman Pafla’n›n o¤lu
Mehmet Bey’in ve di¤erlerinin kabirleri vard›r
ki, hepsi 12 mezard›r. Yine bu aileden olan
Bahri Pafla’n›n aile kabristan› Karacaahmet
Türbesi yan›nda ve Saadeddin Efendi Sebi-
li’nin sol taraf›ndad›r.
1342
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
s› ise Bay›nd›rl›k Bakan› Çürüksulu Mahmut rin avlanmalar› için kufl dolu genifl bir park ile
Pafla’d›r. çevrilmifltir. Bu saraylar hep mahvoldular. Fa-
kat bunlar› sulayan çeflmeler hâlâ Türkler’in
Belk›s Han›m’›n büyük babas› Hasan Ramiz bahçelerine akmaktad›r.” diye yaz›l›d›r.
Pafla, 15 R. evvel 1314 (24 A¤ustos 1896) ta-
rihinde vefat etti. Kabri, Üsküdar’da Nasuhî Ötrop Liman›’n›n da Kalam›fl Koyu’nda oldu-
Tekkesi Camii hazîresindedir. Kabri üzerine ¤u söylenir. Liman, küçük kilisenin yan›nda
mermer bir levha yerlefltirilmifltir. Kendisi, Ba- idi. Burada Ötrop’un mezar tafl› bulunmufltur.
tum ve Canik mutasarr›f› idi. Pafla’n›n Millet 717’de Emevi hükümdar› Yezid’in donanmas›
Bahçesi c›var›nda, Ramiz Pafla Ç›kmaz› üzerin- Rum ateflinden kaçarak buraya sa¤›nm›flt›.
de ve koru içindeki köflkü, sonradan fierif Ali
Haydar Pafla’n›n mal› olmufltur. Ramiz Pa- Üsküdar’›n 25 km. do¤usundaki Samand›ra
fla’n›n ayr›ca Kuruçeflme’de bir yal›s› ve Do- Nahiyesi’ne de Damatris dendi¤i bilinmekte-
¤anc›lar’da, flimdiki Üsküdar Kaymakaml›¤› dir. Burada ve Aydos’ta (Aetos) imparatorlar›n
binas› yerinde de bir kona¤› vard›. Pafla, bura- saraylar› vard›. Samandra’daki saray, av köflkü
da vefat etmifltir. biçiminde yapt›r›lm›flt›. Bunun kal›nt›lar› ve
hatta baz› k›s›mlar›n›n tavanlar› dahi yak›n za-
Çürüksulu, Arif Hikmet Pafla’n›n büyük kona- mana kadar mevcuttu. Köylüler taraf›ndan
¤› ise, yine Do¤anc›lar’da, takriben fiehid Sü- ah›r ve samanl›k olarak kullan›lmakta idi.
leyman Pafla Camii karfl›s›nda ve Halk Cadde-
si ile Gelinalay› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve Samandra’n›n 6 km. güney do¤usunda, Aydos
soka¤›n sol köflesinde idi. Yak›n tarihlerde y›k- Da¤›’n›n kuzey do¤usunda ve Yakac›k ile Kurt-
t›r›larak yerine bir apartman yapt›r›lm›flt›r ki, köy’den gelen yolun yak›n›nda bulunan ve bu-
onun ismini tafl›maktad›r. gün Keçi Kale Harabesi ismiyle an›lan Aydos
Kalesi ve civar› 1326’da Gazi Rahman idare-
Kaynaklar: (Y›lmaz Öztuna, Devletler ve Hanedanlar, s. 605- sindeki Türk kuvvetlerince fethedilmifltir.
612) (Sicill-i Osmânî, 4/857 Ramiz Pafla) (‹stanbul Ans. Ça-
pano¤lu Münir 7/3734) (Pervitij Paftalar›) (S. Ünver, Belk›s Kaynaklar: (Küçük Asya Tarihi, 1/148) (Bedi fiehsuvaro¤-
Rat›b Han›mefendi, Süleymaniye Kütüp. Defter No: 931) lu, Göztepe, s. 12)
1343
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Mustafa Pafla’n›n kabri, Topkap› haricinde, Sefere ç›kan serdar›n ota¤› bu meydana kuru-
Merkez Efendi Mezarl›¤› hizas›nda ve cadde lurdu. Son haz›rl›klar›n tamamlanmas› için
kenar›ndad›r. Tarihi olmayan flâhidesini kalla- serdar-› ekremin burada bazen 25-30 gün kal-
vî bir kavuk süslemektedir. d›¤› olurdu. Serdar ota¤›n›n sökülmesi ve ve-
zirlik tu¤lar›n›n ikinci konak yerine do¤ru yo-
Pafla’n›n Üsküdar’daki bu yazl›k saray›ndan la ç›kar›lmas› ile ordunun seferi yürüyüflü bafl-
baflka ‹stanbul’da Süleymaniye Semti’nde k›fl- lam›fl olurdu.
1344
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
Do¤anc›lar Saray› ismini, buldu¤u meydan- Hangi tarihte yok oldu¤u bilinmeyen Do¤an-
dan, meydan da ad›n› Do¤anc›bafl› Hasan Pa- c›lar Saray›’n›n yerine Sultan Abdülmecit
fla’dan alm›flt›r. Çak›rc›bafl› da denilen Hasan devrinde (1839-1861) Üsküdar Mutasarr›fl›¤›
Pafla, 966 (1558-59) tarihinde Mimar Sinan’a binas› yap›lm›flt›r.
bir cami yapt›rm›fl ve Hasan Pafla’n›n rütbesi
de meydana isim olarak verilmifltir. Bu semtte Do¤anc›lar Park› tanzim edilinceye kadar mey-
yap›lan ilk eser bu camidir. Meydan ve civar› dan Üsküdar’›n en büyük pazar yeri idi. As›r-
bu tarihten sonra iskân edilme¤e bafllanm›flt›r. lardan beri Cuma Pazar› burada kurulurdu. Da-
Meydan›n daha evvel hangi adla an›ld›¤› belli ha evvel de pazar›n Mihrimah Sultan Camii
de¤ildir. yan›nda kuruldu¤u bilinmektedir. Bayram yeri
de keza bu meydanda tanzim edilirdi.
Do¤anc›lar Saray›’n›n camiin yap›lmas›ndan
sonra infla edildi¤i san›lmaktad›r. Üsküdar Sa- Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türk-
ray›, 958 (1551)’de Kanunî taraf›ndan Mimar çesi, 2/175-176) (M. Pakal›n, Tarih Deyimleri, 1/470) (E.
Sinan’a yapt›r›ld›¤›na göre bu saray›n da bu Koçu, ‹stanbul Ans. 9/4644)
k›ymetli Türk mimar› taraf›ndan yap›ld›¤› söy-
lenebilir. Padiflahlar›n yaz aylar›nda Üsküdar
Saray›’na geldiklerinde Do¤anc›lar Saray›’n›n
da Paflakap›s› olarak kullan›ld›¤› san›lmakta- DÜRR‹ZÂDELER KONA⁄I
d›r. ve PAfiAKAPISI
Do¤anc›lar Saray›, bu meydan›n bat› taraf›nda,
eski Üsküdar Mutasarr›fl›¤› binas›n›n yerinde
idi. Tam yeri, flimdiki Üsküdar Kaymakaml›¤›
B u muhteflem yap› toplulu¤u, Paflakap›s›
mevkiinde ve Üsküdar Paflakap›s› Ceza
Evi, Üsküdar Adliyesi, Paflakap›s› Orta Okulu
binas› ile Nasuhî Camii aras›ndaki saha idi. ve Üsküdar Lisesi’nin üzerinde bulundu¤u ge-
Bugün yerinde apartmanlar ve SSK Dispanse- nifl alan› kapl›yordu.
ri bulunmaktad›r. Buras›, Üsküdar’›n büyük bir
bölümünü, Topkap› Saray›’n›, Galata ve Top- Etraf›nda bir çok müfltemilât binas›n›n bulun-
hane taraflar›n› rahatl›kla görebilecek bir yük- du¤u bu konak, harem ve selâml›k k›s›mlar›n-
sekliktedir. dan olufluyordu. Üsküdar’daki en meflhur ve en
büyük bu ahflap konaklar›n, çok güzel bir man-
‘‹stanbul cevelânlar›’na 1630 tarihlerinde bafl- zaras› vard›.
layan Evliya Çelebi, bu saray›n Do¤anc›lar
Mesiresi’nin yan›nda bulundu¤unu ifade et- Konak, Sultan I. Mahmut (1730-1754) devri-
mekte ve “Padiflahlar Üsküdar’a göçtüklerinde nin fleyhülislâmlar›ndan Dürrî (inci gibi parla-
cümle Do¤anc›lar buraya göçerler” dedikten yan) Mehmet Efendi taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r.
sonra “bir azim kârhanedir” demektedir. Bu Mehmet Efendi, 31 Ekim 1734 ve 13 Nisan
ifadeden, do¤anc›lar›n do¤an ve emsali kufllar› 1736 tarihleri aras›nda bir buçuk y›l meflîhat
yetifltirdikleri ve terbiye ettikleri hanlardan bi- makam›nda bulunmufl ve fetvalar›na imza ata-
rinin de Do¤anc›lar’da bulundu¤u anlafl›lmak- mayacak kadar hasta ve alîl oldu¤undan vazi-
tad›r. fesinden af edilerek bu kona¤›na çekilmifl ve
k›sa bir müddet sonra 1149 (1736-37) tarihin-
de vefat ederek Karacaahmet Mezarl›¤›’na gö-
mülmüfltür. Kabri, Miskinler Tekkesi’ne giden
bulvar üzerinde, ‹sa A¤a Çeflmesi’nin sol geri-
sindedir.
1345
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1346
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
tesis olunmufltu. Okul, Dürrizâdeler Kona¤›- s› ‹brahim, Süvari Mirlivas› Hüseyin, Topçu
’n›n harem k›sm›n›n tadil edilmifl flekli idi. ‹ki Mirlivas› Sâlim Paflalar bulunuyorlard›. Hassa
katl› binan›n alt›nda hamam› ve kârgir tonoz müflirleri de burada oturduklar› için buraya Pa-
mahzenleri vard›. flakap›s› denilmifltir.” demektedir.
Sultan II. Mahmut, bir ramazan günü bu kona- Konyal›’n›n bu aç›klamas›na ra¤men semte
¤a iftara gelmiflti: Paflakap›s› ad›n›n çok daha evvel verildi¤i bi-
linmektedir. Karacaahmet Mezarl›¤›’nda 8.
“Padiflah›n geldi¤ini haber alan Dürrizâde hiç Ada’da, Tunusba¤›’ndan Çiçekçi’ye giderken
telâfl etmemifl. Kâhyas›na ancak bir iki emir sa¤daki metruk mezarl›ktaki 1236 (1820) ta-
vermifl. Benim yeme¤imi Padiflah’a verin. Orta rihli bir flâhide üzerinde:
yeme¤i bu akflam gelen misafirlere verilsin.
Onlardan evvel gelmifl olanlara harem dairesi- “Hâlâ Paflakap›s›’nda Ahmed Efendi’nin efli Ha-
nin yeme¤ini verin. Harem dairesine de bu ak- seki Halil A¤a’n›n k›z› fierife Hazmete Han›m”
flam baflka yemekler ç›kar›ls›n” demifl. Kalaba-
l›¤a ra¤men hiç bir telâfl görülmeden herkes diye yaz›l›d›r.
muntazam yemeklerini yemifller. Hoflaf kâsele-
ri gelince, hoflaftan duman ç›kt›¤›n› gören Sul- Uzun müddet Üsküdar’da oturan, Taylesânîzâ-
tan Mahmut: “Aa, bu nas›l oldu?” demifl. Ho- de Haf›z Abdullah Efendi’nin fieyh Lebiba
flaf kâselerinin buzdan oldu¤unu, hoflafla eriye- mahlas› ile yazd›¤› ‘Tarih-i Lebiba’ adl› eserin-
rek dondurma gibi içildi¤ini görünce “‹flte buz de 24 Rebiyülevvel 1203 (3 Ocak 1788) gece-
kâseleri, sarayda bile yok” tarz›nda bir fley söy- si Üsküdar’da Paflakap›s›’nda zuhur eden yan-
ledi¤i duyulmufl.” g›ndan bahsetmesi de Paflakap›s› isminin çok
eskilere dayand›¤›n› göstermektedir.
fieyhülislâm Dürrî Mehmet Efendi’nin Eyüp
sahillerinde de büyük bir yal›s› vard›. Kaynaklar: (‹. Hakk›, Merâk›d, s. 48) (E. Koçu, ‹stanbul
Ans. 1/39; 3/1258; 9/4831) (E. Koçu, Ceza Evleri, ‹stan-
Yaln›z selâml›k k›sm›nda 70-80 kiflinin hizmet bul Ans. 7/3530) (Daniflmend, Kronoloji, 4/548) (O. Er-
gördü¤ü bu muhteflem konaklar denize naz›r, gin, Türkiye Maarif Tarihi, 3/757) (Pervitij Paftalar›)
ba¤ ve bahçeler içinde bulunuyordu. (fiem’danizâde Tarihi, M. Aktepe Türkçesi, II/A, s. 60)
(Burhan Felek, Yaflad›¤›m›z Günler, s. 16-17) (A. fi. Hisar,
“Bir kaç sene evvel (1942) yanan Paflakap›s› Geçmifl Zaman F›kralar›, s. 48) (Musahibzâde Celâl, Eski
denilen Üsküdar Adliye binas›, kona¤›n bir ‹stanbul Yaflay›fl›, s. 181-184) (Atâ Tarihi, ‹stanbul 1892,
k›sm›n› teflkil ediyordu. 2/200, 3/200-224) (Suphi Tarihi, vr. 211/b ve 227/b) (Cev-
det Tarihi, Sabah gazetesi yay. 3/184; 7/126) (Cevdet Tari-
Paflakap›s›: hi, Üçdal Nefl. 10/249) (S. N. Ergun, Mezar Kitâbeleri, s.
22-23) (Sicill-i Osmânî, 2/338; 3/267, 396, 476 ve 4/444)
Do¤anc›lar ile Tunusba¤› aras›ndaki semtin (A. Refik, ‹lmiye Salnamesi 1334) (Hadîka, 1/204 Maydan-
ad›d›r. Semt, Tunusba¤› Caddesi ile ‹hsaniye c› Mescidi) (Feridun Emecen, Tarih-i Lebiba’ya Dair ‹stan-
Soka¤› aras›nda uzanmaktad›r. Burada bugün, bul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›: 33, s. 249-250)
Üsküdar Lisesi, Üsküdar Adliyesi, Paflakap›s›
Ceza Evi ve Jandarma Dairesi bulunmaktad›r.
Eskiden burada fieyhülislâm Dürrizâdeler’in
muhteflem konaklar› vard›.
1347
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1348
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
K›s›kl› Caddesi ile Küçük Çaml›ca Aral›¤› So- Esma Sultan Kasr›
ka¤› aras›ndaki genifl alan› kaplayan ve bir ve çevresi.
1349
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Kabri, Eyüp’te Mihriflah Valide Sultan Türbe- Cihan› devr-i adli eyledi ma’mûr u âbâdan
si önündeki hazîrededir. Harab-âbâd› âbâd etdi ol flah-› ziya-güster
Hususa Esma Sultan hâheri ol flah-i devran›n
Esma Sultan, 2 Recep 1264 (4 Haziran 1848) Bu kasr-› bî-misâli eyledi tecdîd ser-ta-ser
tarihinde vefat ederek, Divanyolu’ndaki Sul- O kân-i ma’den-i iffet, o kân-i gevher-i ismet
tan II. Mahmut Türbesi’ne gömülmüfltür. Muhassal eyleyib himmet bu kasr› k›ld› pür-ziver
Bu ulyâ vâyenin ber-nevres mihr-i münîrinden
Zamanla harap olan Esma Sultan Kasr›, Sultan Erifldi saye-i vâlâs› itdi kasr› pür-enver
II. Mahmut taraf›ndan yenilenircesine tamir Bu bir kâh-i saâdetdir bu bir kâh-i letafetdir
ettirilmifltir. Bu onar›m sebebiyle Hammami- Bu bir kâh-i taravetdir mücevher seng-i hâk-i zer
zâde ‹smail Dede Efendi (1777-1845) seksen Bu bir kâh-i mu’azzamd›r bu bir tarh-› mücessemdir
m›sral› bir kaside kaleme alm›flt›r. Bu bir ba¤-i mükerremdir der u divar› pür-ziver
Bu kâh›n tarf› revzen zevka mesken cây-i ahsendir
Türk Musikisi’nin en büyük bestekâr›n›n söy- Bu bir bâ¤-› müzeyyen kasr›d›r nadîde bir gevher
ledi¤i bu fliir, kendi hatt› ile yaz›lm›flt›r. Alt›n- Bu kâh›n sâye bahfl-› tâb-nâk-› nûr-› feyizindir
da “Ketebehu’l-fakîr Dervifl ‹smailu’l-Mevlevî Serâpâ Üsküdar’›n hâki oldu dûde-i anber
Musahib-i Hazret-i Sultan Mahmud Han-› Gazi” Serâser hâr ü sengistan iken Çaml›ca etraf›
imzas› görülmektedir. Bu kasr-› dil-küfla itdi o suyu flimdi ney-flekker
Nedir bu resm-i nakkafli nedir bu bûy-i eltaf›
fiiirin 22 m›sral› methiye k›sm›n›n alt›nda 58 Havas› dûd-i anber, âb u tâb› mâye-i Kevser
m›sral› flu tarih k›sm› vard›r: Nedir böyle letafet bu nezaret bu tebessümler
Ne hurrem kasr-› bî-hemta lâtîf ü nâzik ü hofl-ter
Temafla eyliyenler söylesinler var m› bir misli
‹rem Ba¤› bunun yan›nda bir viran u hâkister
Bunun beyne’s-sema vü semekdir fark› sahilden
Bu bir hurflid-i evc-i a’lem-ârâd›r zemin ahter
Sada-y› na¤me-saz-i bülbülü gûfl etme lâz›m m›
Görenler nakfl-› kasri bülbül-âsâ oldu zevk-âver
Draht-i meyve-dârân› sak›n sen ba¤ zannetme
Bu kâh-i bî-bahâya cümlesi gelmifl tavaf eyler
Sabâ gelmifl bu kâh›n nakfl›n› tâ havza resmetmifl
An›n-çün âfl›k› sûride-vefl su ça¤lay›b titrer
Havuzda su görünce nakfl-› kasr› çekdi a¤ufla
Sak›n, aksi deyüb bu sohbeti sen anlama ebter
Bu bir âli makam-› dil-güflâd›r mâye-i rahat
Eder fievk-i Cedid’i bu dil-i bî-tâb› flevk-âver
Nihavend ü Irak ü ‹sfahan’› görsen ey cânâ
Nühüft’e rahatu’l-ervaha yokdur böyle hiç bir yer
Gel ey, envâr-› behçet nûr-i ismet mâye-i iffet
Aç›l gül ba¤a gel, ömr-i flerîfin olsun efsûn-ter
Çemenler pâyini bûs etmek ister gel, a sultan›m
Bahar-› nev döfletdi pâyine sünbülle nilüfer
Gel ey sultan-› dil-perver gel ey flems-i ziya-güster
Safâya var m› hiç bir yer bunun gibi ferah-âver
Bu kasr› ser-be-ser fass-i nigîn, elmasa döndürdün
Kal›rsa parma¤› a¤z›nda halk›n çok mu ey server
Hemen Mevlâ senin, ömr-i azizin ba¤-› â’lemde
Fürûz etsin cihan durdukca dûr manende-i ahter
Hammamîzâde ‹smail Murad üzre gelüb bu kasra daim zevk u flevk eyle
Dede Efendi’nin Vecdden nev-be-nev bulsun hayât-› câvidanîler
Esma Sultan Mübarek kalb-i saf›n daima gamdan ba’îd olsun
Kasr›’n›n tamiri Hayat-› tûl ile eltâf-› Mevlâ’ya olub mazher
üzerine kaleme ald›¤› Bu suda misli yok bir gevher-i nâ-yâbd›r bu kâh
kasidesi. Temaflas› dil-i bî-tâb› eyler ayn-› tâb-âver
1350
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
Gelüb Dervifl da’isi temafla eyleyüb kâh› Millet Bahçesi bahsine bak›n›z.
Dil-i bî-kinesinde etdi câ bir m›sra-i hofl-ter
Zeban-i hamedan ta’mirini kasr›n dedi tarih Hasan Fehmi Pafla köflkünün avlu kap›s›n›n
“Mücedded, oldu tarh-i dil-kefl-i sultan pür-ziver” söveleri yak›n tarihe kadar duruyordu. Bunun
hemen yan›nda bulunan Dr. Nafiz Pafla Köfl-
Son m›sra›n ebced hesab›na göre kas›r 1228 kü’nden günümüze, küçük hamam› ile ince
(1813) y›l›nda tamir edilmifltir. tu¤ladan yap›lm›fl oca¤› kalm›flt›r. Bu harabe-
nin yan›nda üç katl› bir köflk ile Neflet Bey So-
Enderunî Vâs›f Osman Efendi, kasr›n yap›m›- ka¤›’n›n bafl›nda harap bir köflk elan bakidir.
n›n sona ermesi münasebetiyle 1228 (1813)
tarihli ve 82 m›sral› bir manzume kaleme al- Kaynaklar: (Hadîka 2/260) (Sicill-i Osmânî, 1/19 ve
m›flt›r. 1240 (1824) tarihinde vefat eden Vâs›f 2/218) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 7/344) (‹slâm Ans. 5/1,
Osman Bey’in kabri Karacaahmet Mezarl›- s. 654) (H. fiehsuvaro¤lu, 21 Haziran 1947 ve 10 Eylül
¤›’ndad›r. 1947 Akflam gazeteleri) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 10/5307 ve
7/3709) (Resimli Tarih Mec. 1954 Cilt: 5, Say›: 49, s.
Esma Sultan Kasr› 1813 y›l›nda tamir edildik- 2820, H. fiehsuvaro¤lu) (Etem Üngör, Dede Efendi’nin fia-
ten sonra uzun zaman muhafaza edilmifl fakat, irli¤i ve Hattatl›¤›, Hayat Tarih Mec. 1966, Say›: 4, s. 34)
Sultan Abdülmecit, babas› II. Mahmut’un bu (‹nal, Hofl Sada, s. 159) (Enderunî Vâs›f Osman Efendi Di-
kas›rda vefat etmesini yap›n›n u¤ursuzlu¤una van›, s. 280-283) (‹. Hakk› Merâk›d, s. 36) (M. Tahir, Os-
hamlederek ihmal etmesi üzerine harab olmufl- manl› Müellifleri, 2/431) (A. Giz, Hayat Tarih Mec. 1969,
tu. 1910 tarihlerinde, köflke ait mutfak bacas› Say›: 10, s. 26-31) (Tarih-i Lûtfi, ‹stanbul 1302, 6/32)
gibi kârgir k›s›mlar›n harabeleri hâlâ mevcut-
tu. Saray›n yeri, 1333 (1915) tarihinde ve da-
ha sonraki tarihlerde 1000 kurufl icarla kiraya
verilmifl ve daha sonra da parsellenerek sat›l- FATMA SULTAN SARAYI
m›flt›. fiimdi yerinde bir çok binalar vard›r.
1351
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1352
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
1353
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1354
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
Vehbi Efendi’nin kabri lâhit fleklinde olup flâ- necli, merhum Ahmed Nâz›m Bey’in büyük mah-
hidesi hamzavîdir. Arkas›nda 20 Ca. 1215 (9 dumu merhum Mustafa Hikmet Bey”
Ekim 1800)’de vefat eden Keçecizâde Meh-
med Salih Efendi’nin efli Esma Kad›n’›n sütun diye yaz›l›d›r. Yaz›ya göre Hikmet Bey, 10 Zil-
fleklinde flâhidesi vard›r ki, ayak tafl› bunun da kade 1273 (2 Temmuz 1857)’de do¤mufl ve 11
asma kandil kabartmal›d›r. Hazîredeki en eski fiaban 1329 (6 A¤ustos 1911)’de de vefat et-
tarihli kabir 1112 (1700-1) tarihli olup ‹bra- mifltir. Ayn› kabrin bafl flâhidesinde ise
him A¤a’ya aittir.
“Sadr-› esbak Keçecizâde Mehmed Fuad Pafla’n›n
Reflat Fuat Bey, bu mümtaz insan; dedesi Fuat mahdumu Ahmed Nâz›m Bey’in halîlesi ve Genç
Pafla’n›n 20 Zilhicce 1276 (9 Temmuz 1860) A¤a ahfad›ndan fievket Bey’in kerimesi fukara-y›
tarihinde büyük bir kar›fl›kl›¤› bast›rmak üzere tarikat-i aliyyeden Nimetullah Han›mefendi”
fevkalâde memuriyetle ailece gitti¤i Lüb-
nan’da 1277 (1860-61) tarihinde dünyaya gel- diye yaz›l›d›r. Buna göre Nimet Han›m, 4 Ra-
mifl ve 5 fievval 1339 (12 Haziran 1921)’de ve- mazan 1254 (21 Kas›m 1838)’de do¤mufl ve 19
fat etmifltir. Kabri, Yenikap› Mevlevihane- Zilkade 1322 (25 Ocak 1905)’te de ölmüfltür.
si’nde babas›n›n yan›ndad›r. Hikmet Bey Nimet Han›m’›n o¤lu idi.
Mevlevihanenin, Mevlevihane Yolu ile Mev- Bu iki yüksek kabrin aras›nda 1281 (1864-65)
levî Tekkesi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde, köfle- tarihinde vefat eden Ahmed Nâz›m Beyzâde
de ve bir de Mevlevihane Yolu üzerinde ve kö- Ali Murad Bey’in küçük flâhideli kabri vard›r.
fledeki kap›dan 60 ad›m kadar ileride olmak
üzere iki kap›s› vard›r. Birinci kap› üzerinde se- Kaynaklar: (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 5/2335; 11/5847,
kiz m›sral› bir kitâbe vard›r ki, H. 1251 tarihli- 5852-5853, 5841 Fuad Bey, Fuad Pafla, Fuad Pafla Gelini,
dir. Di¤er kap› ve ‘Mevlânakap› Yetifltirme Fuad Pafla Camii ve Türbesi, Fuad Pafla Yal›s›) (Hadîka,
Yurdu’ yaz›s› üzerinde ise 20 m›sral›, H. 1232 1/79) (Sicill-i Osmânî, 4/26 Fuad Pafla; 4/617-618 Vehbi
tarihli bir kitâbe vard›r ki, befl sat›r halinde ha- Efendi) (H. Göktürk, Canbaziye Mescidi, ‹stanbul Ans.
z›rlanm›flt›r. Reflad Fuad Bey’in kabri bu ikinci 6/3367) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 1/340) (M. Ziya,
kap›dan avluya girildi¤inde sol tarafta ve etra- Yenikap› Mevlevihanesi, Tercüman yay›nlar›, s. 87, 91-95,
f› demir parmakl›kl› ikinci aç›k türbededir. Bu- 190-204) (O. Köprülü, Fuad Pafla, ‹slâm Ans. 4/672)
rada, “Rical-i Devlet-i Aliyye’den ve Meclis-i (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 735-880; s. 964 Mihrünni-
Vâlâ aza-y› kiram›ndan Keçecizâde Mevlevî sa) (‹nal, Son Sadrazamlar, Fuad Pafla, s. 149-195) (A.
Ahmed Nâz›m Beyefendi’nin, ‘ketebe Aziz Gövsa, Meflhur Adamlar, 4/1338 Reflad Fuad; 3/815 ‹zzet
Efendi’ imzal› 21 Zilhicce 1280 (28 May›s Fuad) (H. fiehsuvaro¤lu, Kanl›ca’da Fuad Pafla Yal›s›, Ha-
1864) tarihli sütun fleklinde flâhidesi vard›r ki, yat Mec. Say›: 7, s. 14-15) (S. Eyice, Tarihî Mezarlardan
Mevlevî sikke kabartmal›d›r. Notlar, Tarih Ens. Der. 1974, Say›: 4-5, s. 304) (A. fieref,
‹zzet Molla’n›n Keflannamesi, M. Nami Duru ter. 1980, s.
Bu bafl flâhidesinin arkas›ndaki ayak tafl› üze- 37) (C. Kerametli, Galata Mevlevihanesi, s. 34-88) (Danifl-
rinde ise mend, Kronoloji, 4/191)
“Fukara-y› tarikat-i mevleviyeden ve Keçecizâde Gazi Osman Pafla’n›n bir köflkü de Göztepe’de
ahfad›ndan sadr-› esbak merhum Fuad Pafla’n›n idi. Plevne Kahraman› olan Pafla 1900 tarihin-
1355
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
de vefat etti. Kabri, Fatih Camii hazîresindeki Fâz›l Pafla Köflkü ile Ramiz Pafla Ç›kmaz› ara-
türbesindedir. s›ndaki arazi üzerinde bulunan Gümrükçü Os-
man Pafla Köflkü, sonradan parsellenerek yeri-
Kaynak: (Bedi fiehsuvaro¤lu, Göztepe, s. 132) ne bir tak›m yeni binalar yap›lm›flt›r. Mustafa
Fâz›l Pafla ile fiehzade Seyfeddin Efendi köflk-
lerinin yerleri Osman Pafla arazisinden al›na-
rak yapt›r›lm›flt›r. Arazi K›s›kl› Caddesi ile Kü-
GÜMRÜKÇÜ OSMAN PAfiA çük Çaml›ca Caddesi aras›nda uzan›yordu.
KÖfiKÜ
Osman Pafla, sahilhanesinde oturdu¤u halde 8
1356
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
Köflkün ikinci kat›na iki tarafl›, mermer mer- Saray›n yerine XIX. yüzy›l sonlar›nda Safvet
divenlerle ç›k›l›rd›. Önünde vitrayl› bir came- Pafla Tekkesi kurulmufl ve daha sonra da 1940
kân› vard›. Köflkün ayr›ca bir yan ve bir de ar- tarihlerinde Üsküdar ‹tfaiyesi binas› yap›lm›fl
ka kap›s› bulunuyordu. ve alt bahçe de ‹stanbul Belediyesi’ne ait atl›
çöp arabalar›na tahsis edilmifltir.
Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Çaml›ca’daki
Köflkler ve Saraylar, Akflam, 10 Eylül 1947) (H. fiehsuva- Hac› Ahmet Pafla Türbesi, hamam› ve mescidi
ro¤lu, Bo¤aziçi Yal›lar›. Hayat Mec. Mart 1963 Say›: 11, s. bahislerine bak›n›z.
24) (Hadîka, 2/20 Okmeydan› Mescidi ve 2/261) (Sicill-i
Osmânî, 1/85; 2/64; 3/444) (G. Oransay, Osmanl› Devle- Ahmet Pafla’n›n, ismi bilinmeyen mevkufatç›
ti’nde Kim Kimdi, s. 237) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. o¤lu 1062 (1652) senesi bafllar›nda ‹stan-
10/269 ve 11/48) (M. Larus 9/680) (‹lyas, Letaif-i Ende- bul’dan sürülmüfltü. Naimâ Tarihi’nde: “Pafla-
run) (A. Giz, Çaml›ca, Hayat Tarih Mec. 1969 Say›: 10, zâde, Hac› Pafla o¤ludur ki, Üsküdar’da saray
s. 26-31) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 149-187 Üsküdar’da Med- gibi miras kalm›fl bir hanesi vard›r, havuz fla-
fun Olanlar) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. Bostanc›bafl› Defteri, d›rvan, renkli mermer ve acaip yap›l›fll› ve fev-
6/2995) (‹nal, Son Sadrazamlar, s. 196-197) (Ç. Uluçay, kalâde sanatkârane idi” demekte ve “miras ye-
Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 108) di sefihler kaidesince bafltan bafla israfata sarf
eyledikten” sonra “‹stanbul’a gelüb kötü hale
düflmüflken Musahib Hoca Reyhan A¤a ile es-
kiden hukuku olma¤la mevkufatç› oluvermifl
HACI AHMET PAfiA SARAYI idi.”
1357
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Gösterifli ve tantanay› çok seven Paflazâde, Yal› y›k›lmadan evvel “küberadan (büyükler,
“hademe ad›yla acaip k›yafetli bir topluluk” ile ulular) Tevfik Bey’indi. Bu zat, Beytülmal
dolafl›r ve soranlara da babas›n›n da böyle gez- (maliye hazinesi) Müdürü Hüsnü Efendi’nin
di¤ini söylerdi. damad› olan, Meflrutiyet’ten (1908) sonra bir
ara mabeyincilik, sonra Halep valili¤i eden
Kaynak: (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 5/2217-2218) Galip Bey’in pederidir.”
Ahflap büyük yal›n›n iki taraf›ndaki bölmeler Ali Suavi ve Süleyman Asaf Bey, fiemsipa-
direkler üzerine oturtuldu¤u için halk›n Di- fla’daki bu yal›da, II. Abdülhamit’i devirmek
rekli Yal› dedi¤i Kaptan Pafla Yal›s› 1926 ta- ve Sultan Murat’› yeniden tahta ç›karmak
rihlerinde y›kt›r›lm›flt›r. maksad›yla ‘Üsküdar Cemiyeti’ ad›yla bilinen
bir cemiyet kurmufllard›.
Sedat Elden Bey’in Köflkler ve Kas›rlar adl› ese-
rinde yal›n›n yeri ve flekli aç›kça görülmektedir. Ç›ra¤an Bask›n›’ndan evvel, Fenerbahçe tara-
1358
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
f›nda kasten karaya oturtulan bir ‹ngiliz vapu- lâhdar Tarihi, ad› ile bilinen eserinde ise sara-
rundan al›nan seri ateflli silâhlar, k›sa bir müd- y›n bir yal› oldu¤u ve Üsküdar’›n Kuzguncuk
det önce boflalt›lan fiemsipafla Meydan›’nda, taraf›nda bulundu¤u yaz›l›d›r.
fierefâbâd Kasr› bahçesindeki büyük havuza
saklanm›fl ve 20 May›s 1878’de buradan al›na- Hanzâde Sultan, I. Ahmet’in (1603-1617) k›-
rak meflhur vak’a gerçeklefltirilmifltir. z› olup Eylül 1623’te Sadrazam Bayram Pafla ile
evlendirilmifl, fakat Pafla’n›n 1638 tarihindeki
Rus Harbi sebebiyle ‹stanbul’a gelen Rumeli vefat› ile dul kalm›flt›r. Befl sene sonra 1643’te
göçmenlerine bu silâhlar da¤›t›lm›fl ve kendi Nakkafl Mustafa Pafla (öl. 1653) ile evlenen
de Kuzguncuk’a gelerek burada bekleyen bir Hanzâde Sultan, 23 Eylül 1650 tarihinde vefat
mavnaya adamlar› ile beraber binerek Ç›ra¤an ederek Ayasofya Camii avlusundaki Sultan ‹b-
Saray›’n› basm›flt›. rahim (1640-1648) Türbesi’ne gömülmüfltür.
Bu bask›n s›ras›nda, Suavi’nin güzel ve zarif Yal›, Hanzâde Sultan’›n ölümünden sonra Ka-
kar›s›n›n dürbünle hadiseyi takip etti¤i ve bas- ra ‹brahim Pafla’n›n mülkiyetine geçmifltir.
k›n›n baflar›s›zl›¤a u¤rad›¤›n› anlad›¤› an, Ali
Suavi’ye ait bütün evrak› oca¤a at›p yakt›¤› ‹brahim Pafla’n›n 15 Aral›k 1683 tarihinden
söylenir. 18 Aral›k 1685 tarihine kadar süren iki sene-
lik bir vezir-i azaml›¤› vard›r. Azlinden sonra
Rahmetli H. fiehsuvaro¤lu, Akflam gazetesin- isyan edece¤i yolundaki söylentiler üzerine
de yay›nlad›¤› bir makalede Ali Suavi’nin ha- Rodos Adas›’na sürülmüfl ve ertesi sene de ora-
dise s›ras›nda fierefâbâd Kasr›’nda ikamet etti- da idam edilmifltir.
¤ini “-mifl’li” olarak kaydetmifltir.
‹brahim Pafla, 18 Aral›k 1685 tarihindeki az-
Koca Hakk› Pafla sofas› için Karacaahmet Me- linden sonra yal›s›n›n harem dairesi duvar› di-
zarl›¤›, 1. Ada D Bölümü’ne bak›n›z. bine 40. 000 alt›n› bir küpe doldurarak göm-
müfltü. Aradan y›llar geçmifl ve bu gömü iflini
Kaynaklar: (‹stanbul ve Bo¤aziçi Ressam› Ali R›za Bey, Dr. bilen Pafla’n›n hazinedar› derebeylerinden ‹b-
S. Ünver, ‹stanbul fiehremaneti Mec. 1930 Say›: 70) (‹stan- rahim A¤a/Pafla (öl. 1708) ile Hassa hasekile-
bul Ans. Bostanc›bafl› Defteri, 6/2995) (Daniflmend, Krono- rinden Mustafa A¤a bu defineyi ele geçirmek
loji, 4/312; 4/585-587; 4/610-633) (Daniflmend, Ali Su- için aralar›nda anlaflarak 1696 senesi Mart›n›n
avi’nin Türkçülü¤ü) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 9/132-168) bir günü yal›ya misafirli¤e giderler. O gece ora-
(H. fiehsuvaro¤lu, Üsküdar’›n Eski Yal›lar›, Akflam, 26 fiu- da kalan kafadarlar gömüyü yerinden ç›kar›r-
bat 1950) (H. fiehsuvaro¤lu, Üsküdar’›n Yal›lar›, Akflam, lar. Fakat bu s›rada bostanc› bekçileri olaydan
26 fiubat 1951)(H. fiehsuvaro¤lu, Eski Üsküdar, Akflam, 19 haberdar olarak durumu sadrazam Elmas Meh-
fiubat 1951) (H. fiehsuvaro¤lu, Üsküdar’a Dair, Akflam, met Pafla’ya bildiriler. Bunun üzerine yakala-
Mart 1954) (Pervitij Sigorta Haritas›) (Sedat Elden, Köflkler nan Mustafa A¤a ile ‹brahim A¤a’n›n elinden
ve Kas›rlar II/378) (S. M. Alus, Üsküdar, Akflam 14 fiubat Kara ‹brahim Pafla’n›n hazinesi al›nd›¤› gibi
1939) (A. fieref, Tarih Musahabeleri, N. Duru Türkçesi, s. kendi servetleri de gasp edilerek serbest b›rak›-
217) (M. C. Kuntay, Ali Suavi 14-149) (Ayvansarayî, Ve- l›r.
feyât, Haz. F. Derin, s. 90) (Ziya fiakir, 28 sene Ç›ra¤an
Saray›nda) (Ziya fiakir, Sultan Hamid) (Sicill-i Osmânî, On yedinci asr›n büyük yal›lar›ndan biri olan
4/277) Hanzâde Sultan Yal›s›’na IV. Mehmet’in ara
s›ra geldi¤i Silâhdar Tarihi’nde flöyle yaz›l›d›r:
E
der.
vliya Çelebi, büyük eserinde bu saraydan
sadece “Hanzâde Sultan Saray›” diye bahse-
davet etti ve bir ziyafet verdi. O gün ikindi
vakti gök gürlemeleri ve flimfleklerle bir tufan
oldu, ard›ndan kaz yumurtas› büyüklü¤ünde
dolu ya¤›b bütün flehrin üstünü ve k›rlar› k›fl
F›nd›kl›l› Mehmed A¤a’n›n (1658-1724) Si- mevsimi gibi a¤artt›. ‹ç a¤alar›na mahsus san-
1359
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
dal yal›n›n kenar›na vurub parçaland›.” Hatice Sultan Saray›, Üsküdar Saray›’n›n ye-
rinde veya bahçesinde bulunuyordu. Bu sara-
Yal› 1686’da Kara ‹brahim Pafla’n›n idam› ile y›n, Üsküdar Saray›’n›n bir bölümü olmas› ola-
padiflah haslar› aras›na kar›flm›flt›r. Yap›n›n s›l›¤› da vard›r. Üsküdar Saray› bahsine bak›-
hangi tarihte yok oldu¤u belli de¤ildir. 1814 n›z.
tarihinde yaz›lan Bostanc› Defteri’nde ismi yok-
tur. Bütün bu saraylar ve saray bahçeleri, Hatice
Sultan’›n vefat›ndan 14 y›l sonra, 1169 (1756-
‹stanbul Tarihi, adl› eserinde, Eremya Çelebi 57) tarihinde, Sultan III. Osman (1754-1757)
(1637-1695), Kuzguncuk ile Paflaliman› (Öküz taraf›ndan y›kt›r›lm›fl ve yerine küçük ‹hsaniye
Liman›) aras›nda gösterdi¤i bu saraydan “Sa- Camii ile mahallesi yapt›r›lm›flt›r.
hilde, içindeki köflklerle büyük bir konak bulu-
nan iflte flu yer, Hanzâde Bahçesi’dir” diye bah- Bu saray›n civar›nda, Hatice Sultan ad›na, ye-
seder. ¤eni Sultan III. Mustafa (1717-1774), hayatta
iken çok hürmet etti¤i halas›n›n ruhu için,
Bu saray›n, Sokollu Mehmet Pafla’n›n o¤lu ‹b- 1178 (1764-65) tarihinde iki çeflme yapt›rm›fl-
rahim Hanzâde ailesi ile bir alâkas› yoktur. t›r. Bu çeflme bahislerine bak›n›z.
25 Ramazan 1060 (21 Eylül 1650)’de Bayram 28 Eylül 1730 tarihinde, Patrona ‹syan› mey-
Pafla’n›n ‹stanbul’daki saray›n›n içi yanm›fl ve dana geldi¤i s›rada, Sultan III. Ahmet ve Sad-
bu s›rada da Üsküdar’daki yal›s›nda hasta olan razam› Damat ‹brahim Pafla, Hatice Sultan Sa-
Hanzâde Sultan vefat etmifltir. ray›nda bulunuyorlard›. Sultan Ahmet, ablas›-
n›n fikirlerinden her zaman istifade eder ve
Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 1/30; 1/110; 2/36; 4/393) kendisine büyük bir sayg› duyard›.
(Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/171)
(Koçu, ‹stanbul Ans. 5/2309-2310) (Nusretname, ‹. Par- ‹brahim Pafla, ö¤leden sonra bu sarayda bütün
maks›zo¤lu ter. 1/142-143 ve 2/248, 263, 381) (Danifl- devlet erkân›n› toplam›fl ve durumu müzakere
mend, Kronoloji, 3/515-559) (‹stanbul Tarihi, Eremya Çe- etmifl ve bu arada, durumdan kendisini geç ha-
lebi, s. 52) (M. Erdo¤an, Osmanl› Devleti’nde ‹stanbul Bah- berdar eden, damatlar› Kaymak Mustafa Pafla
çeleri, Vak›flar Der. Say›: IV, s. 154) (H. fiehsuvaro¤lu, ile Kethüda Mehmet Pafla’y› fliddetle azarla-
As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 153) (Naimâ Tarihi, Dan›flman m›flt›.
Türkçesi, 5/2069-2334) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar›
ve K›zlar›, s. 52) Ayn› gece, Sultan Ahmet, vüzera, ulema ve
saray erkân› büyük bir korku içinde, kay›klara
binerek, Sarayburnu’nun Yal›köflkü taraf›ndan
karaya ç›karak Topkap› Saray›’na dahil olmufl-
HAT‹CE SULTAN SARAYI lard›.
HAYDARPAfiA KASRI
ve SAH‹L SARAYI
1360
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
Haydarpafla Bahçesi, Selimiye K›fllas›’n›n sol lerine dahi rastlamak mümkün de¤ildir. Yal-
taraf›nda, Kavak Deresi’nin biraz ilerisinden n›z, yukar›da ad› geçen kap›n›n yan›ndaki has
bafll›yarak, Haydarpafla Tren ‹stasyonu’nun sol ah›r kap›s›n›n (seyis kap›s›) karfl›s›ndaki ah›r-
taraf›ndaki tepenin eteklerine kadar uzan›yor- lar, yüksek bacal› mutfak ve di¤er müfltemilât
du. binalar› 1940 tarihlerinde harap bir flekilde bu-
lunuyordu.
Haydarpafla Has Bahçesi ve Haydar Pafla’n›n
kimli¤i için Haydarpafla Sahras› veya mesiresi Türkiye’de Müflavir Pafla ad› ile bilinen Tu¤a-
bahsine bak›n›z. miral A. Slade Türkiye ve K›r›m Harbi isimli
eserinde, bu kas›rdan “fiehzade Köflkü” ad›yla
Askeri Hastahane’nin bulundu¤u yerde ve Se- bahsetmektedir.
limiye K›fllas›’n›n yap›m›ndan evvel, Sultan
III. Selim taraf›ndan, büyük bir tesadüf eseri Haydarpafla Kasr› civar›nda bir de Haydarpafla
olarak yine bir Haydar Pafla’ya, bir k›flla yapt›- Sahilsaray› vard›. Bunu, Journal Voyage’’›n
r›lm›flt›. Bu küçük ve ahflap oldu¤u san›lan k›fl- 1884 tarihli nüshas›ndaki bir resimden ö¤reni-
la, 13 Recep 1207 (24 fiubat 1793) tarihinde yoruz. Resimde, Baloncu Komaflki’nin (Co-
kurulan ‘Nizam-› Cedid’ askerleri için yapt›r›l- masgi) balonunu uçurmak için haz›rlad›¤› gö-
m›fl ilk yap› idi. rülmektedir. Balonun sa¤ taraf›nda, ön k›sm›
iki, arka k›sm› üç katl› olan bir bina vard›r. Ba-
Nizam-› Cedid askerleri say›s›n›n giderek art- lonun, Haydarpafla Sahras›’nda ve Haydarpafla
mas›, Üsküdar’da yeni bir k›fllan›n yap›lmas› Kasr› önünden uçuruldu¤u bilindi¤ine göre ay-
ihtiyac›n› do¤urmufl ve 1216 (1301-2) tarihin- n› yerde birbirine çok yak›n iki kas›r var de-
de ilk Selimiye K›fllas›’n›n inflas›na bafllanm›fl- mektir.
t›. Bu durumda Haydarpafla K›fllas›, Selimiye
K›fllas›’ndan 9 sene evvel yap›lm›fl demektir. Resim, Haydarpafla Köprüsü taraf›ndan çekil-
di¤i için deniz ve Sarayburnu görülmektedir.
Haydarpafla Kasr› iflte bu k›fllan›n yan›nda idi. Bu durum karfl›s›nda sahilsaray›n ‹ngiliz Me-
Sultan III. Selim devrinde, 1793 y›l›nda, k›flla- zarl›¤›’n›n girifli yan›nda ve yüksek yar›n önün-
n›n yap›m› s›ras›nda yapt›r›ld›¤› rivayet olunan de bulunabilece¤i söylenebilir. Bu tarihte gar
kas›r, daha sonra Sultan II. Mahmut taraf›n- binas› yap›lmad›¤› için, deniz henüz doldurul-
dan tamir edilmifltir. Tayyarzâde Atâ Efen- mam›flt›.
di’nin beyan›na göre bu saray, II. Mahmut
(1808-1839) taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Fakat Haziran 1845 tarihinde icra edilen Adile Sul-
bahçenin Kanunî devrinde, Haydar Pafla’n›n tan-Mehmet Ali Pafla’n›n dü¤ünleri Haydar-
nezaretinde Mimar Sinan’a tanzim ettirildi¤i pafla Sahras›’nda yap›lm›fl ve ‹stanbul’daki se-
düflünülürse burada, III. Selim’den evvel de bir firler, maslahatgüzarlar, ön k›sm› sütunlar üze-
tak›m yap›lar›n bulunmas› lâz›md›r. rine oturtulmufl bulunan genifl saçakl› bu sahil-
sarayda a¤›rlanm›fllard›. Padiflah Abdülmecit,
K›fllan›n yerine, Sultan Abdülmecit (1839- Beylerbeyi Saray›’ndan bir faytonla gelerek bu
1861) taraf›ndan, 1261 (1845) tarihinde yeni saraya yerleflmifl ve gece gündüz devam eden
bir hastahane yapt›r›lm›flt›r.
1361
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
flenlikleri buradan takip etmiflti. hab›ndan fleyhülislâm efendi ile sadreyn ve na-
kîbu’l-eflraftan maadas› bulunmamas› eski adet
Alman ressam ve mimar› Melling’in XIX. yüz- oldu¤u halde bu cemiyette ‹stanbul payesine
y›l bafllar›nda ‹stanbul’un bu devrini ebedilefl- kadar mensup ve mazul bütün ulema davet
tiren eserinde, Kad›köy’ün, Mühürdar sahille- olunmufllard›r.”
rinden yap›lm›fl resmi vard›r.
Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türk-
1805 tarihlerinde yap›lm›fl olan bu resimde çesi, 2/179; 8/93-94, 129-131) (M. Erdo¤an, Osmanl›
Haydarpafla Sahras›n›n küçük bir k›sm›, Hay- Devleti’nde ‹stanbul Bahçeleri, Vak›flar Der. IV, s. 173)
darpafla Koyu, Askeri Hastahane’nin üzerinde (Hadîka, 1/95 ve 2/189) (Türk Ans. 19/102) (Kömürcü-
bulundu¤u s›rtlar, Kavakderesi Vadisi, Selimi- yan, ‹stanbul Tarihi, s. 54, 261, 301) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul
ye K›fllas›’n›n kulesiz hali ve Mehmet Pafla Çeflmeleri, 1/24) (Daniflmend, Kronoloji, 2/285 ve 4/72)
Kasr› görülmektedir. (M. Larus, 5/722) (fi. Turan, Kanunî’nin o¤lu fiehzade Ba-
yezid Vak’as›, s. 33-34) (Peçevî Tarihi, Uras Türkçesi,
Buna göre, Askeri Hastahanenin üzerinde bu- 1/24) (Sicill-i Osmânî, 2/260) (C. Baltac›, Osmanl› Medre-
lundu¤u s›rtlarda bir kaç a¤açtan baflka hiç bir seleri, s. 240) (Y. Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, 4/190)
fley görülmemektedir. Oysa, Haydarpafla sahil- (Mir’at-i ‹stanbul, s. 33) (‹nciciyan, XVIII. As›rda ‹stanbul,
lerinde yanyana iki büyük, ahflap yap› vard›r. s. 111-171) (Tarih Dünyas›, Sait Toydemir, 1950 Say›: 3,
Bu durum, Tayyarzâde’nin beyan›n› do¤rula- s. 100) (A. Slade, Türkiye ve K›r›m Harbi, s. 221) (Mel-
maktad›r. ling, Voyage de Constantinople) (H. fiehsuvaro¤lu, Haydar-
pafla’ya Dair, Cumhuriyet, 23 A¤ustos 1952) (Hammer,
Adile Sultan’›n dü¤ünü s›ras›nda, takriben Bo¤aziçi) (Suphi Tarihi, s. 190/a ve 211/b) (Lütfi Tarihi,
dört yafl›nda olan fiehzade Murat (Sultan V. III) (Pakal›n, Tarih Deyimleri, s. 193)
Murat) ve üç yafl›nda olan fiehzade Abdülha-
mit’in (Sultan II. Abdülhamit) sünnet dü¤ün-
leri de bu mesiregâhta yap›lm›flt›. Dü¤ün “7
gün, 7 gece sürmüfl, XIX. as›r ‹stanbul’un bü- HEK‹MBAfiI ABDÜLHAK
tün ihtiflam›, bütün e¤lencesi o günler içinde MOLLA KÖfiKÜ
bu çay›rda toplanm›flt›. Sahra renk renk çad›r-
larla bir bahar flenli¤i halini alm›fl, vezirlerin,
sefirlerin alt›n yald›zl› arabalar› çay›r›n kena-
r›nda dizi dizi s›ralanm›flt›.”
K öflk, Büyük Çaml›ca Tepesi’nin bat› etek-
lerinde, Yusuf ‹zzeddin Efendi Köflkü’nün
yan›nda ve bir ba¤›n ortas›nda idi. Biraz ileri-
de ve bir vadi içinde meflhur Tomruk Suyu bu-
Bu genifl meydan 1247 Rebiyülâhirinin 17. gü- lunuyordu.
nü (25 Eylül 1831) bir muhteflem merasime
daha tan›k olmufltu. Eskiden padiflahlar›n ço- Tepeye do¤ru set set olan bu arazinin bir k›sm›
cuklar› tahsil ça¤›na gelince, ö¤renime mera- Sultan Abdülmecit (1839-1861), di¤er k›sm›
simle bafllan›r ve buna Bed’i Besmele (Besme- ise Sultan Abdülhamit (1876-1909) taraf›n-
le ile bafllama) denirdi. Bu merasimler Topka- dan 1800 alt›n liraya sat›n al›narak Veliahd
p› Saray›’nda yap›lageldi¤i halde Sultan II. Yusuf ‹zzeddin Efendi’ye verilmifltir. Oysa o
Mahmut, o s›rada 9 yafl›nda olan, gelece¤in vakit yaln›z köflke 3000 alt›n lira de¤er biçil-
hükümdar› Abdülmecit’in okuma merasimini miflti. Bu paraya mülhakat› dahil de¤ildi.
Haydarpafla’da ‹brahim A¤a Çay›r›nda bir
meydan dü¤ünü halinde yapm›flt›. Afla¤›daki Abdülhak Molla’n›n bu ba¤ köflkünden baflka,
sat›rlar Vak’anüvis Lütfi Efendi’nin tarihinden Küçük Çaml›ca’da bir köflkü daha vard›. Bu
al›nm›flt›r: köflk sonradan çocuklar›na ve daha sonra da
fiair-i azam Abdülhak Hamid Bey’e intikal et-
“Bu münasebetle Üsküdar’da ‹brahim A¤a Ça- mifltir.
y›r›’ndaki kasr-› hümâyun önünde vaki sahra-
ya 18 direkli gayet zarif ve müzeyyen ota¤ ve Bu ikinci köflk, Sar›kaya mevkiinde idi. Millet
di¤er sayebanlar ve devlet erkân›, ulema, as- Bahçesi’nden K›s›kl›’ya do¤ru yüründü¤ünde,
ker, mektep çocuklar›, ziyaretçiler ve misafirler eski Nahiye Karakolu yan›nda Küçük Çaml›ca
için de di¤er çad›rlar kuruldu. Bu çad›rlarda zi- Aral›¤› Soka¤›’na girilirdi. Bu toprak yolun ba-
yafet verildi. Bedi resimlerinde tarik-i ilmî as- fl›nda kesme tafltan yap›lm›fl bir su terazisi var-
1362
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
diye yaz›l›d›r. Büyük flair Abdülhak Hamid, Abdülhak Hamid, ilk kar›s› Fatma Han›m’›n
annesi için kaleme ald›¤› ve 1329 (1911)’da Beyrut’ta, 26 yafl›nda bulundu¤u halde 21 Ni-
bast›rd›¤› Validem adl› kitab›nda flunlar› yaz- san 1885’teki vefat› üzerine, a¤abeyi Nasuhî
maktad›r: Bey’in telkiniyle, Çaml›ca’dan komflu olan
Cemile Han›m ile evlenmifltir. Çok k›sa süren
Çerkesistan’da bir küçük dereden bu evlilik s›ras›nda bu köflkte oturmufllard›.
Kopar›p taht-gâh-› ‹slâm’›n Cemile Han›m’›n Alman as›ll› annesi Çaml›ca
En cihangir en karib-i semâ K›z Lisesi’nde çal›flt›¤› için kendisi de ayr›ld›k-
En güzel noktas›nda Çaml›ca’da tan sonra bu okulda görev alm›flt›.
Bir büyük köflke ref’eden Sultan
.....
‹ki köflkün biri bu k›zca¤›z›n
Terbiyetgâh› flimdi virane
Biri de haclegâh› flimdi ahur
Birinin pek yak›n civar›nda
Birinin karfl›s›nda flimdi ise
Duruyor seng-i kabr-i pür-nuru
Ben onun o¤lu ruh-› Fatiha-hân
K›s›kl›’da Suphi Pafla
Köflkün ilk sahibi Abdülhak Molla (1786- Korusu kap›s›
1853), tan›nm›fl hekim ve alimlerimizdendir. karfl›s›nda
Babas› tan›nm›fl flairlerden Mehmet Emin fiu- Abdülhak Hamid
kuhî Efendi’dir. Büyük kardefli Hekimbafl› Bey’in a¤abeyi
Mustafa Behçet Efendi 1832’de vefat ederek Abdülhâl›k Nasuhi
ba¤l› bulundu¤u Nasuhî Tekkesi hazîresine gö- Bey’in köflkü.
1363
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1364
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
Üç katl› ahflap yap›, ‹brahim Pafla’n›n mal› idi. ‹brahim Pafla Köflkü.
Kendisi, 1912 tarihinde vefat etti. Kabri, Üs-
küdar’da, Hüdâyî Aziz Mahmud Efendi Camii Nurettin Pafla’n›n vefat›ndan sonra arkada efli
hazîresindedir. Cami avlusu üst kap›s›n›n aç›l- Nazmiye (Türe) Han›m ve iki k›z çocu¤u kal-
d›¤›, Hüdâyî Mahmut Soka¤›’ndan gelindi¤ine m›flt›r. Ayr›ca Saliha (Güven) ve Afife (Ak-
göre, sol taraftaki ilk hazîrede muhteflem lâhdi man) isminde iki k›z kardefli bulunuyordu. Efli
vard›r. Sancak fleklindeki flâhidesinde: Nazmiye Han›m, 1951’de Bursa’da vefat etti
ve oraya gömüldü. K›z› Semiha Han›m (do¤.
“Müfliran-› azam-› saltanat-› seniyyeden Manas- 1896) Hüseyin Pafla ile evli olup 1950’de vefat
t›rl› Gazi ‹brahim Pafla, 16 Kanun›evvel 1330” etti. Di¤er k›z› Memduha Han›m (do¤. 1904)
ise Eflref Alpdo¤an Pafla ile evli idi. 1970’te ve-
diye yaz›l›d›r. fat etti. Eflref Pafla ile eflinin mezarlar› da Nu-
rettin Pafla’n›n yan›ndad›r.
‹bahim Pafla’n›n vefat›ndan sonra köflkün kim-
lere intikal etti¤i belli de¤ildir. Büyük bir ihti- Bu güzel köflk, sonradan Üsküdar Belediyesi
malle hayatta iken satm›fl olmal›d›r. Çünkü binas› olmufltur. Köflk, Do¤anc›lar Köflkü ad›
o¤lu Nurettin Pafla’n›n pek gayr›menkulü ol- ile 1995 senesinde onar›ma al›nm›flt›r.
mam›flt›r.
‹lk Üsküdar Belediyesi binas›, eskiden ahflap
Nurettin Pafla, ‹stiklal Harbi s›ras›nda, 9 Eylül olan Üsküdar Adliyesi karfl›s›nda idi. Sonra-
1922’de, ‹zmir’e ilk giren kumandanlar›m›zdan dan Paflakap›s› ‹lkokulu olan bu ahflap bina
biridir. Kendisi, hayat›n› emekli maafl› ile de- 1980 tarihinde terk edilerek y›kt›r›lm›flt›r. He-
vam ettirirken Kad›köy Hasanpafla Mahalle- men yan›nda Paflakap›s› Ceza Evi kap›s› bulun-
si’nde eski ad› K›zlara¤as› Çeflmesi Soka¤› olan maktad›r.
flimdiki Müverrih A¤a Soka¤› üzerindeki 23
no’lu evinde vefat etti. Nafl› vasiyeti hilaf›na ‹brahim Pafla Köflkü, büyük ve d›fl görünüflü
Beylerbeyi Küplüce Mezarl›¤›’na defnedildi. güzel bir yap›d›r. Mermer merdivenle ç›k›lan
Oyla ‹zmir’de bir cami avlusuna gömülmeyi kap›s›n›n iki yan›nda, eski tarz iki beyaz fener
vasiyet etmiflti. fiâhidesinin etraf› bir demir
parmakl›k ile çevrilmifl olup kitabesi fludur:
1365
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
as›l›rd›. Kap›dan, zemini mermer kapl› bir ho- getirilmifl ve bu görevde iken 9 Muharrem
le girilir. ‹ki yanda odalar s›ralanm›flt›r. ‹ki ta- 1010 (10 Temmuz 1601)’de Belgrad’daki or-
rafl› merdivenle ikinci kat›n sahanl›¤›na, bura- du karargâh›nda vefat etmifltir. Cenazesi ‹s-
daki tek merdivenle de üst kata ç›k›l›r. ‹ki ta- tanbul’a getirilerek fiehzade Camii avlusun-
rafl› merdivenin alt›ndaki kap›dan da büyük daki türbesine gömüldü. Yan›nda o¤lu ile k›z›
bir bahçeye ç›k›lmaktad›r. medfundur.
Kaynak: (Necati Fahri Tafl, Nureddin Pafla ve Tarihî Ger- Ayfle Sultan, III. Murat’›n meflhur Safiye Sul-
çekler, ‹stanbul 1997, s. 196) tan’dan do¤ma k›z›d›r. ‹brahim Pafla’n›n vefat›
üzerine 5 Nisan 1602’de Yemiflçi Hasan Pafla
ile evlendirildi. Fakat 4 Aral›k 1603’te Pa-
fla’n›n idam›yla tekrar dul kald›. Ve k›sa bir
‹BRAH‹M PAfiA SARAYI müddet sonra 26 Zilhicce 1013 (15 May›s
1604)’te vefat ederek babas›n›n türbesine gö-
1366
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
1367
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Bülbüldere aras›nda uzanan Tekke ‹çi Soka¤› Naciye, Esma, Seyyide Ayfle ve Fatma isimli
üzerindedir. Bu soka¤›n ismi yak›n tarihte de- han›mlarla evlenen Aziz Bey, 52 yafl›nda vefat
¤ifltirilerek Kâtibim Aziz Bey Soka¤› olmufl- etmifltir.
tur. Evin tam karfl›s›nda semte ismini veren
Selâmi Ali Efendi Tekkesi’nin harabesi ve Seyyide Ayfle Han›m’›n Hasan R›za Pafla’n›n
mezarl›¤› bulunmaktad›r. Aziz Bey’in bu hazî- cariyesi oldu¤u ve Pafla’n›n vefat›ndan sonra
rede gömülü oldu¤u söylenir. Fakat kabir tafl› Aziz Bey ile evlendi¤i söylentisi halk aras›nda
yoktur. yayg›nd›r. Meflhur Kâtibim türküsünü iflte bu
han›m, yap›lan dedikodular üzerine yazm›fl ve
bestelemifltir.
fiark› fiudur:
1368
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
1369
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Bu ifadeden, Kavak Saray› isminin saraylar Kavak Saray›, Üsküdar Bahçesi içinde bulu-
toplulu¤unun da ad› oldu¤u anlafl›lmaktad›r. nan saraylar toplulu¤undan sadece biri idi.
Bahçenin hudutlar› ise çok geniflti. fiimdiki
Mehmet Pafla Köflkü, Mimar Sinan yap›s› olup Selimiye, Duvardibi, Çiçekçi ve ‹hsaniye
Kanunî devrinde (1520-1566) yap›lm›flt›r. Ve semtlerini içine al›yordu. Bu bahçeyi bir duva-
Kavak Saray›’n›n bir ünitesidir. r›n çevirdi¤i, flimdiye kadar görülen resimler-
den anlafl›lmaktad›r. Bu duvar, Paflakap›s› Ge-
Tezkiretü’l-Mi’marînde Mimar Sinan’›n eserleri çidi Soka¤›, Dr. S›tk› Özferendeci Soka¤›, T›b-
say›l›rken: biye Caddesi ve Kavak ‹skelesi Caddesi’nin sa¤
taraf› boyunca uzan›yordu. Duvardibi mevkii,
“Saray-› Siyavufl Pafla der-Üsküdar ismini, saray bahçesinin duvar› buraya kadar
Saray-› Mehmet Pafla Niflanc› der-Üsküdar” uzand›¤› için alm›flt›r. Bu duvar›n üzerinde, d›-
fla aç›lan muhtelif kap›lar›n bulundu¤u bilin-
denilmekte ve Tezkiretü’l-Ebniye de ise, Siya- mektedir.
vufl Pafla’n›n (öl. 1601) iki saray›ndan söz edil-
mektedir. Bunlardan birinin, Kavak Saray› Ayvansarayl› Hüseyin Efendi’nin, 1190
bahçesine yap›ld›¤› san›lmaktad›r. Bu kas›rla- (1776) tarihinde yazm›fl oldu¤u, Vefeyât-› Selâ-
r›n, Topkap› Saray›’ndaki Mustafa Pafla Köfl- tin ve Meflahir-i Rical adl› eserinde:
kü’nde oldu¤u gibi, ad› geçen paflalarca yapt›-
r›ld›¤› ve velinimeti olan padiflaha hediye edil- “Salih Pafla Sadrazam iken fiaban›n yedinci
di¤i anlafl›lmaktad›r. Siyavufl Pafla 1582, 1586 günü (7 Eylül 1647) flehadet müyesser olup sa-
ve 1592 tarihlerinde olmak üzere üç defa sad- ray kap›s› karfl›s›nda defnolunmufltur.” diyerek,
razam olmufltur. Üçünün toplam› 5,5 sene ka- bir saray kap›s›n›n mevcudiyetini haber ver-
dard›r. Kabri, Eyüpsultan’daki muhteflem tür- mifltir.
besindedir.
Salih Pafla’n›n kabri, T›bbiye Caddesi ile Nuh-
Niflanc› Mehmet Pafla, Boyal› lâkab›yla ünlü kuyusu Caddesi’nin birleflti¤i yerde bulunan,
1- Kavak Saray›.
2- Valide Köflkü.
3- Harem Köflkü.
4- Karl›k Bay›r› Köflkü.
5- Dinlenme Köflkü. (Burada
Namazgâh denilen set vard›r.)
6- Kay›khane.
7- Taz›c›lar Köflkü.
8- Taz›c›lar ah›r›.
9- Bostan Köprüsü. (Burada
Kavak Saray› ve eski bir çeflme ile namazgâh vard›r.)
çevresi.
1370
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
yüksek su terazisinin arkas›nda ve Hanya Fati- Vakfiyede ad› geçen fiekerkaya, Harem ‹skele-
hi Yusuf Pafla’n›n (idam›, 22 Ocak 1646) lâh- si yak›n›nda ve Selimiye K›fllas›’n›n üzerinde
di hizas›ndad›r. Tafl› yere yatm›fl vaziyetteki bu bulundu¤u tepenin önündedir. Bugün toprak
kabir, bugünkü Selimiye K›fllas› Soka¤›’n›n alt›nda kalm›fl ve üzerinden Ankara Asfalt›
karfl›s›na isabet etti¤inden, saray›n bahçeye geçmifltir. Kavak ‹skelesi ise, Selimiye K›flla-
aç›lan kap›s›n›n da, bu soka¤›n bafl›nda bulun- s›’n›n do¤u cephesi yan›ndan geçen Kavak ‹s-
mas› icab eder. kelesi Caddesi’nin tam karfl›s›nda idi. Kiriflha-
ne Burnu, bugün ‹ngiliz Mezarl›¤›’n›n üzerinde
Sultan III. Selim’in S›r Kâtibi, Ahmet Efen- bulundu¤u yerdir.
di’nin yazd›¤› Rûzname’de (günlük), saray›n di-
¤er bir kap›s›n›n ismi geçmektedir. Vakfiyede ad› geçen, Tafl Minber, S›ra Servi-
ler, Niflan Tafl›, günümüze kadar gelememifltir.
Sultan III. Selim, 23 Muharrem 1220 (23 Ni- fierif Mezarl›¤› ise, bugün de mevcut olup Ka-
san 1805) tarihli vakfiyesinde, saray›n hudut- racaahmet Mezarl›¤› 7. Adas›n›n bir bölümü-
lar›n›, uzunluk vererek kaydetmifltir: dür. Karacaahmet Türbesi karfl›s›ndaki muhte-
flem su terazisi de, Duvardibi mevkiindedir.
a) Harem ‹skelesi’nden, deniz kenar›nda bulu-
nan fiekerkaya denilen yere kadar 375 arfl›n, Harem Kap›s› ise, Çiçekçi Semti’nde ve Ha-
(Bir arfl›n takriben 68 cm.’dir.) rem ‹skelesi Caddesi bafl›nda idi. Nuri Bey Ku-
yusu, bu kap›n›n sa¤ taraf›ndad›r. Nuri Bey,
b) fiekerkaya’dan Kavak ‹skelesi’ne kadar 570 Lalazâde diye meflhur olup devletin üst kade-
arfl›n. melerinde görev yapm›flt›r. 1197 (1782) tari-
hinde vefat etti. Kabri, Karacaahmet Mezarl›-
c) Kavak ‹skelesi’nden Haydarpafla yönüne ¤›’nda, 8. Ada’da ve A Bölümü’ndedir. Bu
do¤ru 360 arfl›n. bahse bak›n›z.
d) Buradan kuzeye yönelerek Kiriflhane Burnu Sultan Selim, 1206 (1791) senesi yaz›nda yap-
denilen yere kadar 360 arfl›n. t›¤› bir gezinti s›ras›nda, Büyük Çaml›ca’da va-
ki Melek Mehmet Paflazâde Salih Bey’in köfl-
f) Buradan, Tafl Minber’in bat› kenar›ndan ge- küne gitmifl ve burada kahvalt› ettikten ve bir
çerek yine flimale do¤ru 335 arfl›n. miktar e¤lendikten sonra, gene ata binerek
Küçük Çaml›ca üzerinden Merdiven Köyü’ne
g) Buradan, Haydarpafla’dan gelen yol boyun- inmifl ve orada tekke civar›ndaki çeflme sofa- Türk-‹slâm Eserleri
ca bat›ya yönelerek 53 arfl›n. s›nda namaz k›l›p, Miskinler Tekkesi önünden Müzesi’nde, 3336 No
ve ‘Havuz Kap›s›’ndan Mehmet Pafla Kasr›’na ile kay›tl›, ‹brahim
h) Buradan, Haydarpafla’dan gelen yol kena- dönmüfltü. Pafla Su Yolu
r›ndaki yirmiiki adet s›ra servileri takiben bat›- Haritas›’nda Kavak
ya do¤ru uzan›p buradaki Niflantafl›’na kadar Sultan Selim, sevdi¤i bu kasra s›k s›k gelirdi. Saray›’n›n çizimi.
uzan›p fierif Mezarl›¤› duvar›n›n bat› taraf›n- Rebiyülevvel 1215 (A¤ustos 1800) tarihinde
dan geçen 430 arfl›n.
1371
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1372
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
1- Kavak Saray›.
2- Üsküdar Saray›.
9- Mehmet Pafla Saray›. Bu derenin etraf›nda bir çok eserler vard› ki,
flunlard›r:
10- Sultan Selim (1566-1574) Köflkü.
1- Taz›c›lar Oca¤› Camii.
11- Sultan Murat (1574-1595) Köflkü.
2- Za¤arc›lar Oca¤›.
Bahçenin denize bakan taraf›, dik yamaçlar
halinde sahile inmektedir. Burada ancak iki Her ikisi de Kanunî devrinde yap›lm›fl olup bu
geçit vard›r. Birincisi o devirdeki ismi Hünkâr vadinin ilk eserleridir. Hangi tarihte yap›ld›¤›
‹skelesi olan, bugünkü Harem ‹skelesi; di¤eri belli de¤ildir. 1551 tarihinde yap›ld›¤› söylene-
ise, ‹hsaniye ‹skelesi Soka¤›331-332/2’ndaki, bilir.
sahile inen, tafl merdivenli yoldu. Yak›n tarihe
kadar, fiirket-i Hayriye vapurlar›406-7a+b bu 3- Kavak (Gümrük) Teflkilat›. Bunun hangi
iskeleye u¤rayarak yolcu al›rlard›. Biletçi kulü- tarihte kuruldu¤u belli de¤ildir.
besi hâlâ durmaktad›r. Bu iskele sonradan terk
edilmifl ve daha sonra da Atatürk’ün emriyle 4- Sultan I. Ahmet (1603-1617) Çeflmesi. Bu
yerine Çifte Kayalar Halk Plaj› yap›lm›fl ve ar- çeflme ile beraber Kavak Saray›’n›n yan›na,
kas›ndaki dik yamaca da çam a¤açlar› dikilmifl- Kavak Saray› Camii yap›lm›flt›r. Sultan Ah-
ti. met, Haydar Pafla’da deniz k›y›s›nda 1023
(1614) tarihinde bir çeflme daha yapt›rm›flt›r.
O devirde saray bahçesi, Üsküdar flehrinin d›- Di¤er çeflmenin de bu tarihte yap›lm›fl oldu¤u
fl›nda ve uza¤›nda say›l›yordu. Salacak bile Üs- düflünülebilir.
küdar’›n hududunda bir köydü. Sinan Pafla Ca-
mii ve mahallesi ancak 1575 tarihlerinde ku- 5- Darü’s-saâde a¤as›n›n 1049 (1639-40) y›l›n-
rulmufltu. da yapt›rm›fl oldu¤u cami ve bu camiin vakf›
olan Çömlekçiler Kârhanesi.
Mehmet Pafla Saray›’n›n üzerinde bulundu¤u
tepenin denize bakan taraf› dik bir yard›r. An- 6- Müsahib Ali A¤a’n›n 1064 (1654) senesin-
kara asfalt› yap›lana kadar deniz bu tepenin de yapt›rm›fl oldu¤u namazgâh ve Çeflmesi.
eteklerine kadar sokuluyordu. Tepenin sol ta-
raf›nda Harem ‹skelesi, sa¤ taraf›nda Kavak ‹s- 7- 1077 (1666-67)’de Lala Beflir A¤a’n›n yap-
kelesi bulunuyordu. Bu iskelenin yan›na akan t›rm›fl oldu¤u Kavak ‹skelesi Camii.
ve ismini iskeleden alan Kavak Deresi, Duvar-
dibi Polis Karakolu’nun yan taraf›ndan baflla- 8- Nevnihal Hatun Namazgâh›.
yarak akar ve denize ulafl›rd›. Derenin, denize
yak›n yerleri, tonoz kemerli kanallar içine 9- Hasip Pafla Çeflmesi.
al›nm›flt›. Bu kanallar› yak›n zamana kadar
görmek mümkündü. “Bu sahan›n k›fllaya yak›n 10-Taz›c›lar Köflkü.
1373
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Kavak Saray›’n›n yerinde, Bizans devrinde de ri, havuz tafllar› aksam› Kavak’taki asker f›r›n›
‹mparatorluk Saray›’n›n bulundu¤unu biliyo- karfl›s›nda köhne bir binan›n içinde 30-35 se-
ruz. Bir sayfiye yeri olan bu yerde, ‹mparatori- ne evvel (1895-1900 senelerinde) duruyordu.
çe Teodora’n›n ve ‹mparator Aleksis’in yapt›r- 14-15 yafllar›nda iken Taz›c›lar Ah›rlar› denen
m›fl oldu¤u meflhur ‘Haremyum Saray›’ ve bah- binalarda bugün Darü’l-kelp Hastahanesi (Kö-
çeleri vard›. Villehardouin buras›n›: “‹nsan gö- pek Bak›m Evi) aras›ndan geçen yolun sa¤ ta-
zünün görebilece¤i en güzel ve sefal› ve insan raf›ndaki köflede büyük bir ç›nar a¤ac›, akar su-
yüre¤inin en çok arzu edece¤i letafetle dolu bir lu at çeflmesi yalaklar› ve a¤açl›kl› bir secdegâh
yer” olarak vas›fland›rm›flt›r. vard›. Bu namazgâh›n bir köflesine isabet eden
ad› geçen ç›nar›n dibindeki dairevî set üzerin-
Bu görkemli saraylar, 1096 ve 1144 Haçl› Se- de kahvecilik eden ak sakall› bir ihtiyar zat bu-
ferleri s›ras›nda korkunç bir flekilde ya¤ma lunuyordu.
edildi. Dördüncü Haçl› seferinde (1202-1204),
‹stanbul gibi Üsküdar’da da ya¤ma ve katliam ‘Hac› Baba’ diye askerlerin, yolcular›n hitap
edilmifl ve Haremus Saray›’ndaki k›ymetli efl- ettikleri bu zinde vücutlu k›r kahvecisine üsta-
yalar kap›fl›lm›fl ve saray tahrip olunmufltu. Bi- d›m Ressam Seyit Bey merhum, o havalide re-
zans devrinin bu muhteflem saray›ndan Fatih sim yapma¤a geldikçe u¤rar, Hac› Baba ile fla-
devrine hiç bir fley intikal etmemifltir. Daha kalafl›r ve nefis kahvesinden içerdi. Bu ihtiyar
genifl bilgi için Ayazma Saray› bahsine bak›n›z. zat, mîr-i kelâm ve nüktedand›. Bu havalinin
canl› bir tarihi olan ve çok okunakl› güzel ta’-
1347 veya 1348 tarihlerinde Orhan Gazi, Bi- lik yazan nuranî çehreli adam›n kim bilir unut-
zans Prensesi Teodora ile evlendikten bir sene ma¤a çal›flt›¤›, elemli bir mazisi vard›.
sonra, kar›s› ve o¤ullar› ile beraber, kay›n pe-
deri ‹mparator VI. Yoannis Kantakuzinos’un Hac› Baba’n›n ifadesine göre, kay›n pederi,
davetlisi olarak Üsküdar’a gelmifl ve bu saray- Sultan II. Mahmut devrinde bevvab (kap›c›)
da oturmufltu. Osmanl› ‹mparatorlu¤u döne- imifl. Bu saray›n büyük k›sm›, Sultan Mecid’in
minde Üsküdar bahsine bak›n›z. zaman›nda (1839-1861) y›kt›r›lm›flt›r.
Harem ad›, Bizans ‹mparatorlu¤u zaman›nda Bu Hac› Baba gibi Harem ‹skelesi’nde bir de
kullan›ld›¤› halde Osmanl› döneminde kulla- kahveci ‘Pafla Baba’ vard› ki, burada deniz ke-
n›lmam›flt›r. Bizans döneminin Haraeum’u, nar›nda set üzerinde olan kahvehaneye bu za-
Türk devrinde Hünkâr ‹skelesi, saray› ise Ka- t›n ismine izafeten ‘Pafla Baba Kahvesi’ denir.
vak veya Üsküdar saray› ismini alm›flt›r. Matbu ‹ngilizce sahil haritalar›nda yaz›lm›flt›r.
Merhum Dr. R›fat Osman Bey’in Belediye Mec- Pafla Baba, Sultan Mahmut’un hamlac›lar›n-
muas›’na yazd›¤›, 1930 tarihli Üsküdar Sahille- dan olup ihtiyarl›¤›nda Kavak Saray›’nda bek-
rinde Tarihi Bir Seyran bafll›kl› yaz›s›nda: çilik etmifltir. Harem ‹skeleli Ressam R›za
Bey’in, Pafla Baba’n›n hikâyesine göre yazd›¤›
“Kavak Saray›’n›n infla tarihi malum de¤ildir. notlarda, saray›n kap›s›ndan girilince iki oda
Fakat, 1179 (1765-66) tarihinde tamir olun- aras›ndaki tafll›ktan girilip mermer döfleli bir
du¤una dair bir tarih levhas›yla rokoko tarz›n- divanhaneye ç›k›lmaktad›r. Bu divanhanenin
da kabartma tezyinatl› mermerden mamul ha- ortas›nda büyük bir havuz varm›fl, kap›s› bura-
mam kurnalar›, çeflme tafllar›, pencere sövele- ya aç›lan ve denize naz›r olan çok süslü ve gü-
zel mermer çeflmeli bir oda, köflede küçük bir
hamam ve s›ra ile odalar varm›fl. Saray›n arka
taraf›nda maiyyete mahsus iki bina ve bir de
mutfak varm›fl...” demektedir.
1374
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
ve ora bal›kç›lar›n›n ‘fieker Kayas›’ dedikleri eserinden ö¤reniyoruz. Akif Efendi, gurre-i
ve sular›n çoklu¤unda denizin içinde kalan bir Muharrem 1172 (4 Eylül 1758) tarihinde flun-
tafl vard›. lar› kaydetmifltir:
Haritada 4 no’lu yerdeki binaya sadece ‘köflk’ “‹flbu 1172 senesi Muharremü’l-hareminin
denilmifltir. Burada k›fllan›n odun ve kömür gurre-i garray-› yümn-ârâs› olan isneyn günü
ambar› vard›. Bahçesinde ‘Aflç› Dede’ denilen re’fetlu, inayetlu sadrazam-› vâlâ-himem efen-
ve o civar ahalisinin adaklar tafl›d›klar› bir ka- dimiz hazretleri binifl tarikiyle Üsküdar’da vaki
bir vard›r. Sultan III. Selim bu mevkie bir mat- Mehemmed Pafla Kasr-› bî-hemtas›na teflrifle-
baa infla ettirmiflti. Bu yerin arka taraf›ndaki rinde Âsitâne-i saâdet’de bulunan vüzeradan
s›rtlara ‘Karl›k Bay›r›’ denilmesi eski olup hari- hâlâ Tevk›î olan Vezir-i mükerrem Küçük
tada bu ismi tafl›yan köflk vard›r. 35-40 sene Mustafa Pafla Hazretleri kübera-y› vüzera-y›
evvel bural› ihtiyarlardan iflitti¤ime göre, bu îzamdan bulunmalar›ndan nâfli tahsisen dahi
köflk ve Harem ‹skelesi Mendire¤i, Sultan Sü- ikram-› asafaneleriyle müstesna buyurulmak
leyman zaman›nda yap›lm›fl. iradesiyle savb-› inayet-evb-i daveranelerin-
den mahsusca da’vet ile Kavak ‹skelesi’nden
Haritada ‘Valide Köflkü’ ve ‘Harem Köflkü’ di- süvaren teflriflerinde hademe-i bab seng-i ri-
ye gösterilen yerlerde yüksek ve metin duvar- kabda istikballerine flitab ve huzur-› fa’izü’s-sü-
lar vard›r. Valide Köflkü arsas› civar›nda sonra- rûr-› asafanelerine müsüllerinde revazifl-i gû-
dan ah›rlar infla olundu. Bu köflkün duvarlar› nagûn-› kerimaneleri mebzul buyuruldu¤un-
önündeki bay›rlarda Ressam R›za Bey, toprak- dan ma’ada gâh menak›b-i han-› salisü’n-nakl
lara kar›flm›fl pek çok çini parçalar› toplam›flt›. ve gâh hanende fas›llar› olarak da’am-› dü-
Bu mevkiden iskeleye inen yokuflun alt bafl›n- hengâm› ya’ni zuhur ü flam keflide buyurdukla-
da tatl› sulu bir kuyu ve üzerinde bir saray ka- r› dahi sazendegân seyr-i aheng ile meclis-i
d›n›n›n ismi yaz›l› olan bir mermer bilezik var- Baykara-intizam reside-i hüsn-i hitam olub
d› ki son senelerde müzenin ‘Çinili Köflk’ k›s- Vezir-i müflarünileyh Hazretleri’nin teflrifleri
m›na naklonulmufltur.” diye çok k›ymetli ve siyak› üzere avded eyledikden sonra re’fetlu
ayd›nlat›c› bilgi vermektedir. Sadrazam Hazretleri cüz’ice dahi aram ve
da’ire-i merkume ustas› ve hüddam› ve mehte-
Muzaffer Erdo¤an Bey’in yazm›fl bulundu¤u Lâ- ran-› hayme-i hassa neferat› ve sair hidmetde
le Devri Bafl Mimar› Kayserili Mehmet A¤a adl› olan kullar›na âtâya-y› vafire i’tas› akabinde
k›ymetli eserinin 38. sayfas›nda 10330, 344 yine Kavak ‹skelesi’nden sandal-› hüma-balle-
Nolu Mühimme Defteri’ne atfen verdi¤i bilgiye rine süvar ve Bahçekapusu’ndan âfliyan-› dev-
göre Kavak Bahçesi’nde bulunan Mehmet Pa- let olan saray-› asafanelerine teflrif-i kudum-›
fla Kasr› ve bu kasr›n su yollar› 8 Rebiyülâhir re’fet lüzum buyuruldu.”
1146 (18 Eylül 1733) tarihinde ad› geçen mi-
mar taraf›ndan tamir edilmifltir. Kavak Saray›, 1179 (1765-66) tarihinde, Sul-
tan III. Selim’in babas›, Sultan III. Mustafa za-
Yine ayn› eserin 39. sayfas›nda Mehmet Pa- man›nda (1757-1774) tamir ettirilmifl, fakat
fla’n›n Üsküdar Bahçesi içinde de bir kasr› ol- k›sa bir zaman sonra Sultan III. Selim, Kavak
du¤u yaz›l›d›r. Bu kas›rlar›n ilki Sokollu Meh- Saray› bahçesine ve uzun zamandan beri y›k›l-
met Pafla’ya, ikincisi ise Niflanc› Mehmet Pa- m›fl olan Sultan I. Ahmet Camii’nin yerine
fla’ya aittir. “1216 (1801-2) senesi binas›na bafllan›p 1220
1375
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1376
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
Aktepe Türkçesi II/A, s. 61) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. ile ‹mam Hüsnü Soka¤› aras›nda ve Bo¤azi-
1972 2/167) (Tarih Vesikalar› Say›: 13-14) ((H. fiehsuva- çi’ne bakan bir mevkide idi. Bu her iki sokak
ro¤lu, III. Selim Ruznamesi’nde Kas›rlar, Akflam, 8 Mart bugün de bir büyük bahçe duvar›na dayanarak
1953) (M. Erdo¤an, Kayserili Mehmet A¤a, s. 38-39) (Mi- son bulmaktad›r. Bu duvar›n bafllad›¤› yer ile
mar Sinan’›n Hat›ralar›, Hayat Tarih Mec. 7 A¤ustos 1966, fiemsi Efendi Soka¤› aras›ndaki genifl ve a¤aç-
Say›: 3, s. 49) (Suphi Tarihi, s. 176/a) (S. Ünver, Üsküdar l› alan Kaya Sultan Saray›’n›n yeri idi. Bu yer-
Kavak Saray› Hakk›nda Vesikalar› S›ralama ve Bir Deneme, de, Mihrimah Sultan Saray›’n›n arsas›nda ol-
Yücel Mec. 1937, Say›: 29, s. 175 ve Say›: 30, s. 215) du¤u gibi hâlâ tonoz bakiyeleri ve kemerler gö-
(Baflvekâlet Arflivi, Saraylar Dosyas› No. 1164 ve 2897) rülmektedir. ‹mam Hüsnü Soka¤›’n›n duvara
(Ahmet Rasim, fiirket-i Hayriye, Bo¤aziçi Salnamesi 1330) yak›n bir yerinde ve sol tarafta bir Ayazma bu-
(Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Ça- lunmaktad›r. Üsküdar Ayazmalar› bahsine ba-
buk, s. 234) (Muzaffer Erdo¤an, Trakya Âbidelerinde Yap›- k›n›z.
lan ‹mar Çal›flmalar›, Güneydo¤u Avrupa Araflt›rmalar› Der.
Say›: 6-7, s. 127) (Orhan Köprülü, Osmanl› Tarihinin Ya- Bu saray›n Kaptan-› Derya Piyale Pafla’ya
banc› Kaynaklar›ndan ‹ngilizce Kaynaklar, Belleten Say›: (1554-1568) ait oldu¤unu ve sonradan IV.
196, s. 269) (III. Selim’in S›r Kâtibi Ahmed Efendi Ruzna- Murat devrinde (1623-1640) k›z› Kaya Sul-
mesi, Haz. Sema Ar›kan, Ankara 1993, s. 7, 65-67, 70-73, tan’a geçti¤ini biliyoruz. Evliya Çelebi, Piyale
82, 89, 127, 144, 165, 179, 191-192, 216-218, 235, 275, Pafla Havuzu’nu yazarken:
290, 306, 331-335, 352, 359, 375, 377, 384-385) (Bafl-
bakanl›k Osm. Arfl. M. Cevdet Tasnifi, Saray No. 1164) “Kaya Sultan bahçesinde denize bakan bir tepe
(Sultan III. Selim’in 23 Muharrem 1220/23 Nisan 1805 Ta- üzerinde bir alçak köflk... bir büyük havuz varki,
rihli Vakfiyesi, Milli Kütüp. F. K. 21) (Kâtip Çelebi, Fezle- içinde kay›¤›, büyük bal›klar› vard›r.”
ke, ‹stanbul 1287, 2160 b) (Teflrifâtî Mehmet Akif, Tarih-i
Cülus-› Sultan Mustafa, Süleymaniye Kütüp. Esad Efendi diyor.
Bölümü. No. 2108, T.Y. 97) (Tarih-i G›lmanî. Haz. Kâmil
Su. ‹stanbul 1976, s. 14) (H. fiehsuvaro¤lu, ‹stanbul Saray- Kâtip Çelebi’de, Piyale Pafla bahçesinden
lar›, Yap› ve Kredi Bankas›’n›n 10. Y›ldönümü Hat›ras›. ‹s- “Acaib-i alemden” diye bahseder.
tanbul 1954, s. 31)
Evliya Çelebi, saray›n Mimar Sinan yap›s› ol-
du¤unu söyler. Fakat Mimar Sinan’›n eserleri-
ni anlatan kitaplarda ismi kay›tl› de¤ildir. Sa-
KAYA SULTAN SARAYI ray tahminen 1555-60 tarihlerinde yapt›r›lm›fl
(P‹YALE PAfiA SARAYI) ve Pafla’n›n 1578 tarihindeki vefat›ndan sonra
kar›s› Gevher Sultan’a ve onun da 1593 tarih-
1377
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Saray›n hangi tarihte y›k›ld›¤› veya yand›¤› bi- Merhum, Osman R›fat Bey, Belediye Mecmu-
linmemektedir. as›’na yazd›¤› bir yaz›da:
Piyale Pafla, 1560 Cerbe Seferi’nden sonra Tu- “Salacak ‹skelesi geçilince, K›zkulesi karfl›s›n-
nus’tan getirdi¤i üzüm fidelerini bugün Tunus- da ‘Yedi Kardefller Burnu’ denilen bir ç›k›nt›
ba¤› ad› verilen yere diktirerek bir ba¤ tahsis daha vard›r. Burada bahçesi denize kadar uza-
etmifl ve buraya ayr›ca bir de havuz ve bahçe nan bir yal› vard› ki, gençli¤imizde H›fz› Pafla
yapt›rm›flt›. O devirde bu genifl alan henüz is- tasarrufunda idi. Pafla’dan iflitildi¤ine göre, bir
kân edilmemiflti. kaç as›r evvel meflhur Piyale Pafla’n›n yal›s› bu-
rada imifl” demektedir.
Tunusba¤› Bahçesi (Piyale Pafla Bahçesi), an-
nesi Gevher Han Sultan’›n vefat›ndan sonra Salacak ‹skelesi geçilince bahçesi denize kadar
k›z› Hadice Han›m Sultan’a intikal etmifl ve o uzanan iki yer vard›r. Bunlardan birincisi, bu-
da bir vak›f meydana getirmifltir. gün Salacak Bahçesi ve plaj› ismiyle bilinen
gazino ile onun yan›nda, Cafer Tayyar Pafla’ya
Hadîka yazar› bu yerden flöyle bahseder: “Üs- ait olup bir zamanlar harabiyetinden dolay›
küdar’da Tunus Ba¤› denmekle (maruf) bahçe- Perili Köflk ismiyle an›lan binad›r. Piyale Pafla
si müzeyyen Piyale Pafla’n›n binas›d›r. Yal›s›, bu yerlerden birisi veya ikisinin birleflti-
¤i alan üzerinde olmal›d›r.
Kaya Sultan için Mihrimah Sultan Camii Tür-
besi bahsine bak›n›z. H›fz› Pafla’n›n verdi¤i bilgi do¤ru oldu¤u tak-
tirde Piyale Pafla’n›n Üsküdar sahillerinde iki
Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde, Piyale Pafla yal›s› oldu¤u anlafl›l›r. Ayn› tarihlerde yaflam›fl
Tepesi, Piyale Pafla Havuzu ve Piyale Pafla Ya- olan Siyavufl Pafla’n›n (öl. 1602) da Üskü-
l›s› isimleri geçmektedir. Bunlardan ilk ikisi- dar’da iki saray› bulundu¤unu, Mimar Sinan’›n
nin Sultantepe üzerinde oldu¤unu biliyoruz. eserlerini anlatan, Sâî Mustafa Çelebi’nin (öl.
Yak›n tarihe kadar, Bo¤aziçi sahillerindeki ya- 1004/1595-96) Tezkiretü’l-Bünyan adl› eserin-
l›lar›n arkas›ndaki yamaçlar› süsleyen korular- den ö¤reniyoruz.
da, yal› sahiplerine ait köflkler vard›.
Baflvekâlet Arflivi’nde kay›tl› bulunan Sultan
Evliya Çelebi, Üsküdar Saraylar›’n› anlat›rken III. Murat (1574-1595) devrine ait 991 (1583)
yaln›z Piyale Pafla yap›s›n›n ‘yal›’ oldu¤unu ifla- tarihli bir Mevacib (ayl›k, maafllar) Defteri’nde
ret etmifltir. ‹flte bu yal›n›n, Sultantepe etekle- Kaptan-› Derya Piyale Pafla’ya (1554-1568) is-
rinde, flimdiki kuleli tütün deposunun sol tara- nad edilen bir Bahçe-i Hassa’n›n mevcudiyeti
f›nda bulundu¤u tahmin edilmektedir. Yal›y›, görülmektedir.
Sultantepe’deki köflke ba¤layan merdivenli yol
bugün de mevcut olup fiemsi Efendi Soka¤› Piyale Pafla’n›n bir di¤er bahçesi de Çanakka-
ad›n› tafl›maktad›r. le’de, Kilitbahir’in güneybat›s›ndaki Havuzlar
mevkiinde idi. Burada hâlâ bir büyük kitâbeli
‹smini Atatürk’ün Manast›r’daki hocas›ndan çeflme ve bir k›r kahvesi vard›r. Havuzlar fie-
alan fiemsi Efendi Soka¤›’n›n en üst noktas›n- hitli¤i de buradad›r. Havuzlar ismini Pafla’n›n
da bugün iki büyük ahflap konuk bulunmakta- bahçesindeki havuzlardan alm›fl olmal›d›r.
d›r. Kaya Sultan Kasr› bu konaklar›n yerinde
idi. Bahçesi Susuzba¤ Soka¤›’ndan Yenidünya Evliya Çelebi buraya Killik Burnu demektedir.
Soka¤›’n›n bafl›na kadar uzan›yordu. “Piyalepafla bahçesinde zevk ve safaya dalm›fl
iken vakarl› Padiflah, da¤lara ava gitmek üzere
Kaya Sultan veya Piflale Pafla Yal›s›’n›n suyunu yan›m›zdan geçti. Bir bahçe, bir acaip ve garip,
temin eden iki hazne, Hüseyin Baykara Soka- ibret verici bir flekilde tarhedilmifl bir ‹rem Ba-
¤›’n›n sa¤ taraf›nda bugün de mevcuttur. Bun- ¤›’d›r ki, her semtinin birer çeflide be¤enilmifl
lar›n, Mihrimah Sultan Camii’nin flad›rvan›na sofalar›, havuz, flad›rvan, sebil ve f›skiyeleri, ne
su verdi¤ini kabul etmek yanl›flt›r. Yap›lan öl- dil ile tarif, ne de kalem ile anlat›lamaz.”
çümler neticesinde bu depolar›n, flad›rvan su
1378
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
Avc›, Sultan IV. Mehmet (1648-1687) devri- 176, 286; 8/37, 164, 171-172) (Hadîka 2/27) (M. Erdo-
ne ait 1063 (1653) tarihli baflka bir Mevacib ¤an, Osmanl› Devrinde ‹stanbul Bahçeleri, Vak›flar Der. Sa-
Defterinde dahi ismi zikredildi¤ine göre, sara- y›: 4, s. 173) (Hayat Tarih Mec. 1965, Say›: 10, s. 19)
y›n bu tarihlerde Bostanc›bafl› emir ve idaresi (Dr. Osman R›fat, Belediye Mec., Eylül 1930, Say›: 73/1)
alt›nda faaliyette oldu¤u anlafl›lmaktad›r. (‹slâm Ans. 9/566) (Sicill-i Osmânî, 1/65; 2/41; 2/318
Hayrullah Efendi) (Zekeriyazâde, Farah Cerbe Seferi) (Kâtip
Piyale Pafla, Osmanl› Devleti’nin naml› bir ve- Çelebi, Tuhfetü’l-Kibar, O. fi. Gökyay Türkçesi, 1000 Te-
ziri olup Sinan Pafla’n›n ölümü üzerine 961 mel Eser, s. 99-103 vd., 208) (M. Erdo¤an, Kayserili Meh-
(1554) tarihinde kaptan-› derya tayin edilmifl- met A¤a, s. 35) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar boyunca ‹stanbul,
tir. Bir çok deniz seferlerinde bulunan Pafla, s. 153) (Erdem Yücel, Kuzguncuk, TTOK Belleteni Ka-
1560 Cerbe Deniz Muharebesi’ni kazanm›fl, s›m/Aral›k 1975) (Osm. Arfl. M. Cevdet Tas. Evkaf Defte-
969 Zilhiccesi’nde (A¤ustos 1562)’de Sultan ri I, No 125-174, Evkaf Defteri IV, No 32919)
II. Selim’in k›z› Gevher Sultan ile evlenmiflti.
Piyale Pafla, 12 Zilkade 985 (21 Ocak 1578)
tarihinde vefat ederek Kas›mpafla’daki cami-
inin k›ble taraf›ndaki türbesine gömüldü. 14 KEVAK‹BÎZÂDE KONA⁄I
y›la yak›n kaptan-› deryal›k görevinde bulun-
mufl iyi ahlâkl›, mütevaz› ve muhterem bir
devlet adam› idi. Kendisinin Kas›mpafla’daki
bu camiinden baflka, Eyüp civar›nda bir mesci-
Ü sküdar’da, Selâms›z (Selâmi Ali Efendi)
Caddesi üzerinde, Solak Sinan Camii ile
Toygar Hamza Camii yak›n›nda ve Kevakibî-
di, Mercan’da bir sebili ve s›byan mektebi, Ki- zâde Ç›kmaz› ile Solak Ç›kmaz› aras›nda idi.
litbahir’de bir camii ve Sak›zadas›’nda camii Kona¤›n bahçesi, kademeli bir flekilde, Hac›
ve hamam› vard›r. Mutu Soka¤›’na kadar uzan›yordu. Bugün ye-
rinde evler vard›r.
Gevher Sultan, bir rivayete göre, 1580 tarihin-
de vefat etmifl ve babas›n›n Ayasofya Camii Kona¤›n, fieyh el-Kevakibî’nin o¤lu Veliyüd-
hazîresindeki türbesine gömülmüfltür. Cerrah- din Efendi taraf›ndan yapt›r›ld›¤› veya baba-
pafla Camii karfl›s›nda, Ya¤l›kç›zâdeler’in ko- s›ndan intikal etti¤i tahmin edilmektedir. Ve-
na¤› yan›nda bir medresesi vard›r. liyüddin Efendi 1140 (1727) tarihinde vefat
etti. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda, 2.
Baflvekâlet Arflivi Masarif-i Ta’miriye Defteri Ada’da ve H Bölümü’ndedir.
Maliye Defteri Tasnifi No. 8947, s. 293’te Kaya
Sultan Saray›’n›n, Lâle Devri bafl mimar› Kay- Sicill-i Osmanî yazar› Kevakibîzâde (Y›ld›zlar
serili Mehmet A¤a taraf›ndan 6 Recep 1143 O¤lu) için flu bilgiyi vermifltir: “fieyh Mehmed
(15 Ocak 1731) tarihinde tamir edildi¤ini gör- Efendi’nin o¤lu olup 1066 Zilhiccesi’nde (Ey-
mekteyiz. lül 1656) do¤du. Müderris, molla, Mekke Ka-
d›s› oldu. 1126 (1714)’da ‹stanbul kad›s› oldu.
Kaya Sultan Yal›s› veya yal›n›n bir k›sm› son- Bir sene sonra azl edilerek Halep’e ikamete
radan Rumeli Kad›askeri Hayrullah Efendi’ye gönderildi. ‹ki sene sonra afv olundu. 1130
intikal etmifltir. Osmanl› Arflivi Evkaf Defte- (1718)’da Anadolu Kad›askeri olup bir sene
ri’nde, gurre-i Z. 1210 (7. 6. 1796) tarihli bir sonra azl ile Midilli’ye sürüldü. K›sa bir zaman
yaz›da: “Rumeli Kad›askeri Hayrullah Efen- sonra geri getirildi ve 1134 (1722)’de Rumeli
di’nin eflinden intikal eden Kaya Sultan vak- Kad›askeri oldu. Fâz›l, güzel ve vakur bir zat
f›ndan, Üsküdar’da Öküz Liman› kurbinde ka- idi.
in bir bab sahilhanenin mâ-i lezizi ile...” diye
bir kay›t mevcuttur. O¤lu, Abdülbaki Efendi müderris ve Selânik
Mollas› olup 1150 (1737)’de vefat etti. Di¤er
Ayn› zamanda Reisü’l-et›bba olan Hayrullah o¤lu, Feyzullah Efendi mevaliden olup 1785
Efendi ayn› senenin Ramazan›nda attan düfle- tarihlerinde vefat etti. Bunun o¤lu sudurdan
rek vefat etti. Kabri, Üsküdar’da Nasuhî Efen- Raflid Efendi’dir.”
di Camii hazîresindedir.
Bugün, Veliyüddin Efendi’nin yan›nda gömü-
Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türk- lü olanlar flunlard›r:
çesi, 1/295-299, 316; 2/27, 56-58, 147, 168-170, 175-
1379
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1156 (1743)’da vefat eden Kevakibîzâde’nin paray› ödemek için koynuna el at›p kesesini
k›z› Ayfle Monla Kad›n. aray›nca dehfletle anlad› ki evden acele ç›kar-
ken keseyi yan›na almay› unutmufltur. K›vran-
1159 (1746). Kevakibîzâde Veliyüddin Efen- maya bafllad›. Kay›kç› da iri yar›, kaba saba bir
di’nin di¤er k›z› Safiyye Han›m. adamd›. Ne deyip ne yapaca¤›n› düflünürken
akl›na bir çare geldi:
1238 (1822). Kevakibîzâde ‹stanbul Kad›s›
Raflid Efendi. “Bak evlâd›m,” diyerek korka korka konuflma-
ya bafllad›, “para kesemi evde unutmuflum. Ya-
1239 (1824). Kevakibîzâde Mehmed Said n›mda sana verecek bir akçe bile yok. ‹stersen
Efendi’nin efli Ayfle Kad›n. adresimi vereyim, akflama gel paran› al, ister-
sen yar›n sabah ben gelip seni iskelede bularak
borcumu ödeyeyim.”
KAZASKER ........
YESARÎZÂDE MUSTAFA ‹ZZET
Tam o anda Mustafa ‹zzet Efendi’nin akl›na bir
EFEND‹ KÖfiKÜ çare geldi, “Evlad›m, ben hattat›m. Hattatl›¤›n
ne oldu¤unu bilir misin?..” Sana bir ‘çifte vav’
Mustafa ‹zzet Efendi, ifli acele oldu¤u için ‘pa- Mustafa ‹zzet Efendi, ta’lik hat’ta Türk hattat-
zar kay›¤›n›’ bekleyemezdi. K›y›da bekleyen lar›n›n en büyü¤ü say›lan Yesarî Mehmed Esad
kay›klardan birine atlay›p Kabatafl’a çekmesini Efendi’nin o¤lu olup 1190 (1776) senesinde ‹s-
söyledi. Fakat Kabatafl iskelesine yaklafl›rken, tanbul’da do¤du.
1380
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
Ta’lik hatt› babas›ndan ö¤rendi. 1826’da Mol- KOCA MEHMET PAfiA SARAYI
la, 1829’da ‹stanbul Kad›s›, 1839’da Anadolu
Kad›askeri, 1840’ta da Rumeli Kad›askeri oldu.
1842’de, devletin resmi gazetesi Takvim-i Ve-
kayi’nin bas›ld›¤› yer olan Takvimhane’ye na-
S aray›n Do¤anc›lar Camii civar›nda oldu¤u
san›lmaktad›r.
z›r tayin edildi ve 2 fiaban 1265 (23 Haziran Evliya Çelebi, Koca Mehmet Pafla’n›n Kanunî
1849)’da vefat ederek babas›n›n yan›na gö- devri vezirlerinden oldu¤unu ve saray›n›n Üs-
müldü. küdar’›n en görkemli yap›lar›ndan biri bulun-
du¤unu beyan eder.
Mustafa ‹zzet Efendi’nin Müderris R›fat Meh-
met, Atâullah Mehmet Efendi ve Necip Pafla Hadîka yazar› ise:
isimli üç o¤lu vard›r. Birinci o¤lu 1264 (1848)
tarihinde, Atâullah Efendi ise 1287 (1807) ta- “Çak›rc›bafl› Camii mihrab› önünde Sultan III.
rihinde vefat etmifltir. Üçüncü o¤lu Ferik Ah- Mehmet Han vüzeras›ndan E¤ri Gazas›’nda
met Necip Pafla ise bir Türk bestekâr› olup beraber bulunan Koca Mehmet Pafla medfun-
1812 tarihinde ‹stanbul’da do¤mufltur. 33 y›l dur.” demektedir.
Türk ‹mparatorlu¤u’nda Milli Marfl olan Ha-
midiye Marfl›’n›n bestekâr›d›r. 28 Nisan Ayn› yazar Vefeyât’›nda da:
1883’te vefat eden Necip Pafla’n›n kabri, Sul-
tan Mahmut Türbesi bahçesindedir. “Vüzeradan iken 20 Muharrem 1007 (23
A¤ustos 1598) tarihinde vefat etmifltir.” der.
Yesarizâde Mustafa ‹zzet Efendi’nin kabri, es-
ki ad› Ac›çeflme Caddesi (Efraziye Yokuflu) E¤ri Kalesi’nin muhasaras› 24 Eylül 1596’da
olan flimdiki Yesarizâde Caddesi üzerinde ve bafllam›fl, 12 Ekim 1596’da fetihle son bulmufl-
Tuti Abdüllâtif Efendi Medresesi hazîresinde tur. Bu sefer s›ras›nda ve 26 Ekim 1596 tari-
iken 1920 tarihlerinde, caddenin tanzimi s›- hinde meflhur Haç-Ova Meydan Muharebesi
ras›nda, Fatih Camii Mezarl›¤›’na nakledil- kazan›lm›flt›r.
mifltir. Ayn› lâhit üzerinde iki flâhide bulun-
maktad›r. Birinde: Koca Mehmet Pafla bu seferden 22 ay sonra ve-
fat etmifl ve Do¤anc›lar Camii k›blesi önünde-
Üstad-› ekrem Hattat el-hac Mehmed Es’ad el- ki mezarl›¤a gömülmüfltür. Bu mezarl›k 1920
Yesarî Efendi tarihlerinde ayn› caminin arka taraf›na kald›-
16 Recep 1213 (24 Aral›k 1798) r›lm›flt›r. Pafla’n›n flahidesi elan burada mev-
cuttur.
Di¤erinde ise:
Kabrin yan›nda Hanya Fatihi Hüseyin Pa-
Yesarizâde üstad-› ekrem el-hac Mustafa ‹zzet fla’n›n mezar› vard› ki, bugün mevcut de¤ildir.
Efendi Hüseyin Pafla, Girit seferinden dönüp ‹stan-
2 fiaban 1265 (23 Haziran 1849) bul’a geldi¤inde 1088 (1677) tarihinde katl
edilmifltir.
yaz›s› yer almaktad›r.
Koca Mehmet Pafla’n›n silindir fleklindeki flâ-
Kaynaklar: (fi. Kutlu, Eski ‹stanbul’un Ünlüleri, s. 301) hidesinin üzerindeki tarih 1010 (1601-2)’dir.
(Atâ Tarihi, III/110) (‹nal, Hofl Sada, s. 225) (‹nal, Son Bir Sadaka Tafl› biçiminde yap›lan mezar tafl›-
Hattatlar, s. 567) (A. Gövsa, Meflhur Adamlar, s. 814) n›n tepesinde, bozuk para koymak için oyul-
(Abdurrahman fieref, Tarih Musahabeleri, Nami Duru mufl bir çukurluk vard›r. Buradan kabrin, vak-
Türkçesi, s. 237) (Y. Öztuna, Türk Musikisi Ans. II/K›s›m tiyle yol kenar›nda bulundu¤u anlafl›lmaktad›r.
I, s. 68) (fi. Rado, Tan›nm›fl Edebiyatç›lar ‹stanbul’un Ne-
relerinde Oturdular, Hayat Tarih Mec. 1966, Say›: 12, s. 4- Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Koca Mehmet
11) (Sicill-i Osmânî, 4/546) (Leyla Saz, Harem’in ‹çyüzü, Pafla ismi bir çok yerde geçmektedir. Baz› ta-
Milliyet Yay. s. 86) rihçiler Koca Mehmet Pafla ile Sokollu Meh-
met Pafla’y› biribirine kar›flt›rm›fllard›r. Çelebi,
eserinde, ‹stanbul’da bulunan saraylar› anlat›r-
ken “fiehzade Camii yak›n›nda Koca vezir
1381
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1382
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
KÖÇEO⁄LU KÖfiKÜ
(AHMET CELÂLEDD‹N PAfiA 1- Köçeo¤lu Köflkü.
2- Küçük Çaml›ca Suyu.
KÖfiKÜ)
3- Çilehane.
4- Serhafiye Ahmet Celâleddin
K öflk, Ac›badem Semti’nin üst taraflar›nda-
d›r. Kad›köy yönünden gelindi¤ine göre,
Küçük Çaml›ca-Ac›badem yolunun sa¤ tara-
Pafla Korusu.
5- Suphi Pafla Köflkü ve Korusu.
f›nda, Çaml›ca-Niflantafl› yolunun da, 500 m. 6- Yaverler Köflkü.
kadar güneyindedir. Yola ismini veren, Niflan-
7- Çürüksulu Ahmet Paflazâde
tafl› bugün de bâkidir.
Seyfeddin Bey Köflkü.
1383
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Müflir Nam›k Paflazâde Cemil Pafla’n›n köflkü Vahdettin’e intikal eden muhteflem bir köflkü
ve genifl arazisi de bu taraflarda idi. Bahçesi ve sahilde de bu yal›s› vard›. Ayr›ca, Bebek ile
Küçük Çaml›ca’ya kadar uzan›yordu. Nalçac› Arnavutköy aras›nda ve eski Çiftesaraylar’›n
Tekkesi Camii bahsine bak›n›z. (eski Bo¤aziçi Lisesi) sa¤ taraf›nda da görkem-
li bir yal›s› daha vard›.
Niflantafl› mevkiinde Servili Selim Pafla’n›n
(1752-1841) da bir ba¤ köflkü, Ayazma ‹skele- Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, XIX. As›rda Çaml›ca Köflk-
si civar›nda da bir yal›s› vard›. leri ve Saraylar›, 10 Eylül 1947, Akflam) (S. Mümtaz, Ha-
yal Olmufl Hakikatler, s. 85) (A. B. Kuran, ‹nkilap Hare-
Sarraf Köçeo¤lu, Sultan Aziz’den sonra hü- ketleri, s. 161, 196, 342-346) (H. fiehsuvaro¤lu, Çengelköy
kümdar olacak olan Veliaht Murat Efendi’nin Kasr›, ‹stanbul Ans. 7/3834) (E. Koçu, ‹stanbul Ans.
gözüne girmek için onu s›k s›k bu köflke davet 1/335, S. M. Alus) (S. M. Alus, Selimiye’den Çaml›ca’ya,
ediyordu. Bu davetlerin bir nedeni de, emsalsiz 1939, Akflam) (Ziya fiakir, Yar›m As›r Evvel Bizi ‹dare
denecek kadar güzel k›z› Nazl›’y› Sultan Mu- Edenler, s. 163 vd.) (A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s. 316,
rat’a vermek ve bu sayede kay›n peder olmak- 328) (Z. fiakir, Ç›ra¤an Saray›’nda 28 Sene, s. 54-55) (S.
t›. Elden, Köçeo¤lu Yal›s›)
1384
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
1385
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1386
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
Mahmut fievket Pafla’n›n çok renkli bir hayat› lep’te evlenmifltir. Bu han›m, ad› Rahlo (Ra-
vard›r. 31 Mart Vak’as›’nda Hareket Ordu- flel) olan bir rakkase idi. Vedad Han›m’dan
su’na kumanda etmifl, Harbiye Naz›r› ve Sad- Rabia, Belk›s (Benli Belk›s), Perizat ve Saha-
razam olmufl ve 14 Haziran 1913’te Beyaz›t mettin adl› dört çocu¤u olmufltur.
Meydan›’nda, Otomobil içinde bulundu¤u
halde tabanca kurflunu ile vurularak öldürül- Süleyman fiefik Pafla, aftan istifade ederek ‹s-
müfltür. Kabri, Hürriyet Tepesi’ndedir. Sonra- tanbul’a dönmüfl ve burada vefat ederek Bey-
dan üzerine Türk milletinin yetifltirdi¤i nadir lerbeyi Küplüce Mezarl›¤›’na gömülmüfltür.
mimarlardan, Üsküdar’da Harem ‹skelesinde
dünyaya gelen, Kemaleddin Bey (1870-1927, Marko Pafla Kona¤› flimdi, Kuzguncuk ‹lkö¤re-
Ankara) taraf›ndan bir türbe yap›lm›flt›r. tim Okuludur.
Kona¤›n hangi tarihte yap›ld›¤› belli de¤ildir. Kaynaklar: (Salâh Birsel, Sergüzeflt-i Nono Bey ve Elmas
fieyhülislâm Arif Hikmet Beyefendi (öl. 1859) Bo¤aziçi, s. 289-290) (Uzunçarfl›l›, Mithat Pafla ve Y›ld›z
bir müddet burada oturdu¤una göre konak, bu Mahkemesi, Fihrist, Marko Pafla ve Kuzguncuk md.) (Sicill-
tarihten evvel yap›lm›flt›r. i Osmânî, 4/877 Marko Pafla)
n›m’d›r. ‹kinci kar›s› Vedad Han›m ile Ha- Mimar Sinan’›n eserlerini beyan eden Tuhfe-
1387
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
tü’l-Mimarîn’de “Üsküdar’da Mehmet Pafla Sa- Sopasalan Kâmil Ahmet Paflazâde Rumeli va-
ray›” fleklinde, fakat, iki defa tekrarlanm›fl bir lisi Koca Hakk› Pafla’n›n torunu ve Bursa Va-
halde geçmektedir. lisi Ahmet ‹zzet Pafla’n›n o¤ludur. Ve Sokollu
Mehmet Paflazâde Ahmet Pafla’n›n soyundan-
Mehmet Pafla’n›n Kad›rga Liman›’nda, Ah›r- d›r.
kap›’da, Sütlüce’de, ‹stavroz’da (Beylerbeyi)
saraylar›, Azapkap› ve Kad›rga’da ise Mimar Kaynaklar: (‹nciciyan XVIII. As›rda ‹stanbul, s. 24, 42,
Sinan yap›s› iki güzel camii vard›r. 129) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi,
2/171-175) (C. Baltac›, Osmanl› Medreseleri, s. 205-421-
Bunlardan baflka Eyüp’te türbesi ve medresesi, 423) (Sicill-i Osmânî, 1/19 ve 4/122) (Peçevî Tarihi, Uras
Lüleburgaz’da bir külliyesi ve ‹stanbul’da Fet- Türkçesi, 1/21) (O. Taib, Hadîkatü’l-Vüzera, s. 32-34)
hiye’de medresesi bulunmaktad›r. Daha pek (T. Gökbilgin, Edirne ve Pafla Livas›, s. 508-514) (Ahmed
çok hayrat› olan Sokollu Mehmet Pafla, II. Se- Refik, Sokollu) (Abdurrahman Abdi Pafla Vakayinamesi, s.
lim’in k›z› ‹smihan Sultan’›n kocas›d›r. 40-57) (M. C. Kuntay, Ali Suavi, s. 149) (Hadîka, 2/37-
38, 210) (Vefeyât, Haz. F. Derin, s. 90)
28 Haziran 1565 tarihinde sadaret mevkiine
getirilmifl ve bu görevde 14 y›ldan fazla kald›k-
tan sonra 12 Ekim 1579 tarihinde bir suikaste
kurban gitmifltir. Osmanl› Devleti’nin en ünlü MELEK MEHMET PAfiAZÂDE
sadrazamlar›ndan biridir. SAL‹H BEY KÖfiKÜ
Mehmet Pafla’n›n saraylar›ndan biri Selimiye
K›fllas› arkas›nda, Talimhane Meydan› ad›n›
verdi¤imiz yüksek plâtform üzerinde idi, Kavak
K öflk, Büyük Çaml›ca’da, Subafl› Mesiresi
civar›nda idi. Sultan III. Selim, 1206
(1791) senesi yaz›nda, bir gezinti s›ras›nda bu
Saray› bahsine bak›n›z. güzel köflke u¤rayarak kahvalt› etmifl ve bir
müddet istirahat buyurduktan sonra gene atla
Abdurrahman Abdi Pafla (öl. 1692) Vakayina- Selimiye K›fllas› arkas›ndaki Mehmet Pafla
mesi’nde (1648’den 1682’ye kadar) Mehmet Köflkü’ne dönmüfltü.
Pafla Saray›’n›n Üsküdar Bahçesi içinde oldu-
¤u yaz›l›d›r. Melek Mehmet Pafla III. Selim devri sadrazam-
lar›ndand›r. F›nd›kl›l› Süleyman Pafla’n›n o¤-
Di¤er saray›n›n ise Sultantepe’de oldu¤u san›l- ludur. III. Ahmet’in k›z› Zeynep As›me Sultan
maktad›r. Sokollu ahfad›ndan olan Süleyman ile evlenerek saraya damat olmufltur. 4 May›s
Asaf Bey’in köflkü de burada idi. Ç›ra¤an 1792’den 19 Ekim 1794’e kadar devam eden
Vak’as› olay›na ad› kar›flan Asaf Bey, 1841’de bir sadrazaml›¤› ve üç kaptan-› deryal›¤› vard›r.
Saray arsas› üzerine do¤mufl ve 16 Rebiyülâhir 1331 (25 Mart 16 fievval 1216 (19 fiubat 1802)’de Orta-
sonradan yap›lan 1913)’te bu köflkte ölmüfltür. köy’deki yal›s›nda vefat etmifltir. Kabri, Gül-
fiehzade Ziyaeddin hane Park› kap›s›n›n karfl›s›ndaki Zeynep Sul-
Efendi Köflkü’nden iki Süleyman Asaf Bey, reisü’l-küttapl›k ve Bosna tan Camii hazîresindedir. Zeynep Sultan, ken-
görünüfl. ve M›s›r valiliklerinde bulunan ve Üsküdar’da dinden evvel 12 Muharrem 1188 (25 Mart
Band›rmal› Tekkesi ve Türbesi’ni tamir eden 1774) tarihinde vefat ederek, yapt›rd›¤› bu ca-
miin mihrab› taraf›na Alemdar Caddesi ile
Zeynep Sultan Camii Soka¤›’n›n birleflti¤i ye-
re ve soka¤›n sa¤ köflesindeki türbesine gömül-
müfltür. Bu türbe 1912 tarihinde Cemil Pa-
fla’n›n ilk flehreminli¤i s›ras›nda caddenin ge-
niflletilmesi esnas›nda yok edilmifltir. Türbe ve
camiin vaziyet plân› için E. H. Ayverdi Bey’in
haz›rlad›¤› 19. As›rda ‹stanbul Haritas› adl› ese-
re bak›n›z.
1388
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
1794) azl ile kapuc› bafl›lar›ndan oldu¤u halde Pafla’n›n Üsküdar’da ‹mrahor Semti’nde bir
1240 Recebinde (fiubat 1825) vefat edip Zey- mektebi ve bu mektebin arkas›nda büyük bir
nep Sultan Camii’ne defn olundu.” saray› ve baz› yerlerde de çeflmeleri vard›r.
Hazîrede Melek Mehmet Pafla’n›n pek çok ya- Sultantepe’de, Susuzba¤ Soka¤› üzerindeki bir
k›n› gömülüdür. kona¤›n bahçesinde çok güzel bir selsebil var-
d›r. Bu selsebilin Mihrimah Sultan veya Kaya
Büyük Çaml›ca’daki bu köflkün Pafla’dan o¤lu- Sultan saraylar›ndan getirilerek buraya konul-
na intikal etti¤i san›lmaktad›r. du¤u söylenmektedir.
Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 1/37; 3/212; 4/509-510) (H. Evliya Çelebi’ye göre, Mihrimah Sultan’›n bir
fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Çaml›ca’daki Köflkler ve Saraylar, saray› da Beyaz›t Meydan› civar›nda idi.
10 Eylül 1947, Akflam) (Daniflmend, Kronoloji, 3/489,
577, 581-583) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 7/180) (Cemil Kaynaklar: (S. Eldem, Türk Bahçeleri, s. 295-301) (T.
Pafla Hat›ralar›, Canl› Tarihler, 1945, s. 67 vd.) (III. Se- Gökbilgin, Rüstem Pafla ve Hakk›ndaki ‹thamlar, ‹stanbul
lim’in S›r Kâtibi Ahmet Efendi Ruznamesi. Haz. S. Ar›kan, Üni. Ed. Fak. Tarih Der. 1955 Say›: 11-12, s. 11) (Evliya
Ankara 1993, s. 70) Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/25)
Yak›n zamana kadar, top sahas› olarak kullan›- Molla Bey Yal›s›, Dr. R›fat Osman Bey’in ifa-
lan saray arsas›n›n sa¤ taraf›nda, mutfak oca¤› desiyle: “gençli¤imizde H›fz› Pafla’n›n tasarru-
ve bacas›n›n ve hamam›n›n kal›nt›lar›n› gör- funda idi. Pafla’dan iflitti¤ime göre, bir kaç as›r
mek mümkündü. evvel meflhur Piyale Pafla’n›n yal›s› burada
imifl.” R›fat Osman Bey 1874 tarihinde Ha-
Ne zaman yok oldu¤u bilinmeyen yap›n›n ye- rem’de dünyaya geldi¤ine göre 1895 tarihlerin-
rine XIX. yüzy›l ortalar›nda Hac› Halil Pafla de yal› H›fz› Pafla’n›n mal› idi.
büyükçe bir köflk yapt›rm›flt›.
‹stanbul’u çok iyi bilen Sermet Muhtar Alus
Saray, Kanunî’nin k›z› Mihrimah Sultan ad›na da yal› için flunlar› söylüyor: Bugünkü Salacak
yap›lm›fl oldu¤undan semte ‘Sultantepe’ ad› Park›’n›n yerinde Molla Bey Yal›s› vard› ki,
verilmifltir. o¤ullar› kazasker payeli iki birader idi.
Sultan, ad›na yapt›r›lm›fl olan ‹skele Ca- Molla Bey diye an›lan zat fieyhülislâm Ahmed
mii’nin inflaat›n› buradan takip etmifl olmal›- Muhtar Beyefendi’dir. Kendisi, Sadrazam Ko-
d›r. Kocas› Rüstem Pafla’n›n da zaman zaman ca Yusuf Pafla’n›n torunu olup 1222 (1807)’de
burada oturdu¤u bilinmektedir. do¤du. 1288 Recebinin ikisinde (17 Eylül
1871) fieyhülislâm oldu. Bir sene sonra ayr›ld›.
1389
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1390
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
fla’n›n küçük kardefli olup 1829’da Kahire’de ri ve Saraylar›, Akflam, 10 Eylül 1947) (S. Mümtaz, Hayal
do¤mufltur. ‹stanbul’a gelerek Maarif (1862) Olmufl Hakikatler, s. 82) (M. Pakal›n, Maliye Naz›rlar› 1/3
ve ayn› y›l Maliye Naz›r› oldu. H›div olma vd.) (M. Larus 4/553; 5/554) (A. Gövsa Türk Meflhurlar›,
hakk›n› kaybetti¤inden Avrupa’ya kaçt›. Genç s. 132-165) (M. Süreyya, Sicill-i Osmânî, 4/481) (M. C.
Osmanl›lar Cemiyeti üyelerine paraca yard›m Kuntay, Nam›k Kemal, 1/312, 356; 2/121) (S. Ünver, Sel-
etti. Abdülaziz’in Fransa gezisi s›ras›nda af edi- sebiller 1967 Say›: 7, s. 8) (H. fiehsuvaro¤lu, Çaml›ca’ya
lerek 1867’de ‹stanbul’a döndü. Maliye ve Ad- Dair, Cumhuriyet, 2 A¤ustos 1952) (S. M. Alus, ‹stanbul
liye Naz›rl›klar› gibi görevlerde bulundu. Zen- Mesireleri, Akflam, 10 Eylül 1939)
gin, cömert ve bilgili bir kimse olarak ünlüdür.
Prenses Rukiye Han›m, babas›ndan sonra se- As›m Efendi’nin etraf› tafl duvarl›, oldukça bü-
nelerce bu köflkte oturmufltu. yük aile sofas›nda 13 kabir bulunup en eskisi
1142 (1729-30) tarihli olup Ahmet A¤a’ya
Mustafa Fâz›l Pafla, kumarda kazand›¤› paray›, aittir. Kamus Mütercimi Ahmet As›m Efendi
o gece köflkte bulunan misafirler aras›nda çeki- 9 Safer 1235 (27 Kas›m 1819) tarihinde vefat
len kurray› kazanana verdi¤i gibi, Maliye Hazi- etmifltir. Bafl tafl› molla sar›kl›, ayak tafl› çiçek
nesi’nde para azald›kça yard›m etmesi ile mefl- motifleriyle bezeli flâhidesi üzerinde flu kitâbe
hurdu. bulunmaktad›r:
Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Çaml›ca Köflkle- Yan›nda 18 yafl›nda iken müderris olan ve ba-
1391
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
bas› As›m Efendi’den bir ay evvel, 10 Muhar- Hicrî Efendi, 1827 tarihinde do¤mufl ve 21 Ka-
rem 1235 (29 Ekim 1819) tarihinde vefat eden s›m 1907’de de ölmüfltür. Kendinden evvel ve-
‹smail Nevres Efendi’nin kâtibî sikkeli flâhide- fat eden fiair ‹brahim Re’fet Efendi’nin kabri-
si vard›r. Üzerine flu kitâbe yaz›lm›flt›r: ne gömülmüfltür. Re’fet Efendi’nin kabir tafl›
yoktur. Fakat, yaz›m› 3 Ocak 1930’da tamam-
El-Fatiha lanan Merâk›d-› Mu’tebere-i Üsküdar adl› ese-
Ve hüve’l-Gafurü’r-Rahîm rinde ‹. Hakk› Efendi bu kabrin tafl›n› gördü¤ü
Ve hüve’l-Afüvvü’l-Kerîm için;
Kad intekale ilâ rahmet-i Rabbihi’r-Rahîm
Es-seyyid ‹smail Nevres ‹bn “fiuara-y› benâm ve ulema-› ›zam-› zevil ihtiram-
Üs-seyyid Ahmed As›m gaferallahu leh dan Bab-› Âli Buharî-i fierîf karii Hace ‹brahim
Ve ahsene ileyhi ve efaze Re’fet Efendi, rahimehu’llahu-teâlâ. Sene 1319”
Sicale rahmetih aleyhi Âmin diye kitabesini nakletmifltir.
Sene 1235
Fî Muharrem 10 1932 tarihinde yaz›lan Mezar Kitâbeleri adl›
eserinde ise Nüshet Ergun kabir tafl›n›n olma-
Bunun yan›nda, 25 Zilhicce 1258 (27 Ocak d›¤›n› söylemifltir. Mahmut Kemal ‹nal ise Re’-
1843)’te vefat eden As›m Efendi’nin di¤er o¤- fet Efendi’nin 14 Cemaziyelâhire 1321 (7 Ey-
lu, devlet ricalinden ve fiair Hamid Efendi’nin lül 1903)’te vefat etti¤ini ve Karacaahmet Me-
fesli flâhidesi vard›r ki üzerine flu kitâbe yaz›l- zarl›¤›’na gömüldü¤ünü ileri sürmüfltür. Re’fet
m›flt›r: Efendi, Kaptanpafla Camii’nin tamir kitâbesini
yazm›flt›r ki, bugün de mevcuttur.
Ah kim göçdü yine bir seyyid-i vâlâ neseb
Ya’ni Hamid Efendi mazhar-› feyz-i ecel Eni 12, boyu 8 ad›m uzunlu¤unda olan bu ha-
Bu’l-Kemal As›m Efendizâde idi zat-› pâk zîrede 13 kabir tafl› mevcut olup bunlardan bi-
Karfl› sayfada. Zahir idi s›rr› ebihi hemçü misli bî bedel ri de Ramazan 1262 (Eylül 1846)’da vefat eden
Üsküdar ve Bo¤aziçi Taat-› Bâri’de geçürmüfl idi ömrün heman As›mzâde Hamid Efendi’nin efline aittir. Bu-
haritas›. Ravzas›n ide münevver Hazret-i Hak azze-cel nun yan›nda 25 Muharrem 1259 (1 fiubat
Zühd ü takva ile mevsuf-i fazl ü kemal idi ol 1843)’te vefat eden As›m Efendi’nin efli Keri-
Ra¤bet etmezdi cihana eyledi kat’› emel me Han›m’›n ve 2 fievval 12 1262 (23 Eylül
Ruhunu firdevsde gördü bir melek tarih didi 1846)’da vefat eden Hamid Efendi’nin k›z›n›n
‹zzile Hamid Efendi arfl-› Rahman› mahal kabirleri vard›r.
Li r. el-Fatiha
Sene 1258 “As›m Efendi, Türk Dili’nin en büyük alimle-
Fî Zilhicce 25 rinden ve lûgatç›lar›ndand›r. Türkçeye Arap-
çadan üç büyük cilt teflkil eden ‘Firuzâbâdî
Bunun yan›nda, eski edebiyat›m›z›n son tem- Muhittin’in Kamusu’ ile Acemce’den Tebrizli
silcilerinden biri olan Hicrî Efendi’nin fesli flâ- Hüseyin’in ‘Burhan-› Kat›’ adl› lûgat kitab›n›
hidesi vard›r ki üzerinde flu kitâbe bulunmak- tercüme eden zatt›r, bu eserlerinden dolay›
tad›r: Mütercim As›m ünvaniyle meflhurdur. Babas›
Antep alimlerinden Mehmet Cenanî Efen-
“Hüve’l-Bâkî” di’dir.”
Efaz›l-› ulemadan olub kuvve-i haf›za
Ve istihrac-› hayret bahfl-› ukûl As›m Efendi vak’anüvislik vazifesini dahi bir
Ve ale’l-husus ‹lm-i Kelâm’da zaman yapm›fl ve ‘Vekayi-i Selimiye’ad›yla bir
Hâce-i küll ü fuhûl olan Süleymaniyeli de tarih yazm›flt›r. Kendisinin ‘Kitab-› Siyer,
Hicrî Efendi’nin kabr-i flerifidir Merahü’l-ma’âli fî flerhü’l Emâlî ve Tuhfe-i Lû-
Müflarünileyh kalemen dahi hâiz-i gat-i Arabiyye’ adl› eserleri de vard›r. Tercüme-
‹ktidar bir dürr-i fazilet-nisar leri Türk Dili aç›s›ndan çok önemlidir.
‹di ruh-› flerifi / içün r›zaen li’llâhi
Teâlâ el-Fatiha As›m Efendi gibi vak’anüvis olan Mehmet
Velâdeti 1253 Emin Edip Efendi’nin kabri de bu civardad›r.
‹rtihali 15 fievval 1325 Nuhkuyusu Caddesi üzerinde bulunan kabir,
Karacaahmet Mezarl›¤›’n›n bu caddeye aç›lan
1392
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
1393
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Harmanl›k Kap›s›’ndan 225 ad›m ileride ve Es- manl› Müellifleri, 1/268; 3/51) (Sicill-i Osmânî, 3/283) (‹.
ki Ekmekçibafl› Soka¤›’n›n tam karfl›s›nda ve Hakk›, Merâk›d, s. 12-13, 18) (‹slâm Ans. 1/665 As›m
set üzerindedir. md.) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 2/1105) (Türk Ans. 3/448)
(Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl.)
Edip Efendi vefat›nda F›nd›kl›’da, Güzel Sa-
natlar Akademisi önünde iken 1956’da y›kt›r›-
lan Perizat Hatun, Hatuniye ve Keflfi Cafer
Efendi Dergâh› isimleri ile an›lan Camiin ha- NASUH PAfiA SARAYI
zîresine gömülmüflken, 1869’da atl› tranvayla- (AYfiE SULTAN SARAYI-
r›n iflletmeye sokulmas› üzerine, yolun geniflle-
tilmesi s›ras›nda ailesi taraf›ndan o¤lu Süley- NASUHZÂDE SARAYI)
man Necib Efendi ile beraber flimdiki yere
nakledilmifltir. Fesli flâhidesinin üzerinde flu ki-
tâbe vard›r: S aray›n Zeynep-Kâmil Hastahanesi’nin ön
taraf›nda oldu¤u san›lmaktad›r. Burada,
Körbakkal, Hasan Bey ve Sar› Mehmet Mesut
Hüve’l-Hayyü’l-Bâkî Pafla sokaklar› ile Toptafl› ve Divitçiler cadde-
Sab›ka teflrifatî-i divan-› lerinin etraf›n› çevirdi¤i, boyu 200 m. eni 170
Hümâyun ve vak’a-nüvisi m. olan bir alanda tonoz bakiyeleri, ince tu¤la-
Saltanat-› rûz efruz merhum dan yap›lm›fl kemerli kap› kal›nt›lar› ve büyük
Ve ma¤fur ilâ rahmet-i Rabbihi’l- Gafur bir su haznesi bulunmaktad›r. Zeynep-Kâmil
El-hac es-seyyid Mehmed Emin Edib Bulvar›’n›n yap›m› s›ras›nda bunlardan bir k›s-
Efendi ruhiyçün Fatiha m› ortadan kalkm›flsa da, su haznesi durmakta-
Sene 1216 d›r. Burada bulundu¤u san›lan saray›n hangi
tarihte ortadan kalkt›¤› belli de¤ildir. Arsan›n
Yan›nda, 10 Cemaziyelâhir 1248 (4 Kas›m üzerinde bugün, Arap Odalar› Ç›kmaz›, Haso-
1832)’de vefat eden Edib Efendizâde Es-seyyid dalar Ç›kmaz› ve Körbakkal Ç›kmaz› adlar›n›
Süleyman Necib 1184 (1770)’te vefat eden tafl›yan üç ç›kmaz sokak vard›r. Saray›n ön ta-
Üsküdarî ‹smail A¤a’n›n ve 1143 (1730)’da raf›nda, bugün y›k›lm›fl bulunan Toptafl› Kara-
vefat eden Ali Efendizâde el-hac Mustafa kolu bulunuyordu.
Efendi’nin kabirleri vard›r.
Saray›n bânisi Nasuh Pafla, 22 A¤ustos
Mütercim As›m Efendi hazîresinde ayr›ca 20 1611’de ve Sultan I. Ahmet devrinde sadra-
Muharrem 1305 (8 Ekim 1887)’de vefat eden zam ve ayn› padiflah›n üç yafl›ndaki k›z› Ayfle
Mutasarr›f Mehmed Rasim Pafla’n›n fesli flâhi- Sultan ile Zilhicce 1020 (fiubat 1612)’de evle-
desi de vard›r. nerek saraya damat olmufltur. Türlü nedenler-
le, Eminönü’nde Yeni Cami civar›ndaki sara-
Kaynaklar: (S. N. Ergun, Mezar Kitâbeleri 1932, s. 20- y›nda otururken 13 Ramazan 1023 (17 Ekim
24) (Aynî Divan›, Süleymaniye Kütüp. Hac› Mahmut Efen- 1614) tarihinde, o s›rada henüz befl yafl›nda
di Böl. nr: 5041, s. 348) (Fatin Tezkiresi, Hamid Efendi bulunan küçük gelinin gözleri önünde bo¤ula-
md. s. 58) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 54-1382 As›m ve rak öldürülmüfltür. Okmeydan› civar›nda, Ter-
Refet md.) (Hadîka 2/78) (T. Öz, ‹stanbul Camileri 2/30) sane Zindan› arkas›ndaki Maktul ‹brahim Pafla
(A. Gövsa, Meflhur Adamlar 1/77-377) (M. Tahir, Os- (öl. 942/1536) sofas›na gömülmüfltür. Bu sofa
bugün mevcut de¤ildir.
1394
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
runda kalm›fl ve bir müddet sonra da, 13 Mart fl›lama merasimini flöyle anlat›r:
1627’de o s›rada 18 yafl›nda bulunan Ayfle Sul-
tan ile evlenmifltir. Fakat Ahmet Pafla’n›n 10 1065 senesi Rebiyülâhirinin 18. Perflembe gü-
fiubat 1632 günü yeniçerilerce parçalanarak nü ‹bflir Pafla Maltepe’den Üsküdar taraf›na
öldürülmesi ve Karacaahmet Mezarl›¤›’n›n hareket etti. Hoca Reyhan A¤a ileri gelüb, bu
Yüksek Kald›r›m k›sm›na gömülmesi ile 23 ya- taraftan yaln›z yeniçeri a¤as› ve mumcular ve
fl›nda tekrar dul kalm›flt›r. kârhaneliler ve kethüda, za¤arc›, samsuncu ve
turnac›, hasekiler ve gedik sahipleriyle karfl›la-
Ahmet Pafla’n›n vefat›ndan dört ay sonra Mur- maya gittiler. Neferler gitmedi.
taza Pafla ile evlenmifl bu da 1045 (1636)’da
ölünce, 1049 (1639)’da Halep’li Ahmet Pafla Müftü, vezirler ve Rumeli ve Anadolu kazas-
ile nikah› k›y›lm›flt›r. Bu dördüncü kocas›n›n kerleri ve di¤er devlet büyükleri Üsküdar’a ge-
ölümünden bir y›l sonra da 1055 (Mart çip Bostanc›bafl› Köprüsü’ne do¤ru vard›lar...
1645)’te Voynuk Ahmet Pafla ile evlendiril- Veziriazam merih y›ld›z› gibi safi k›rm›z› elbise-
mifltir. Voynuk’un 28 Temmuz 1649’da Gi- lere bürünüp endam›ndan yi¤itlik asar› görü-
rit’te flehit olmas› üzerine tekrar dul kalan Ay- nürdü... Üsküdar’›n üstünde Nasuh Pafla Sara-
fle Sultan, bu tarihten befl y›l sonra ve 45-46 y› ki, Ayfle Sultan Hazretlerinindir. Oraya bü-
yafllar›nda bulundu¤u halde meflhur ‹bflir Pafla tün ayan ile indiler. Ayfle Sultan ki, ‹bflir Pa-
ile evlendirilmifltir. fla’n›n nikâhl›s›d›r. Büyük ziyafet tertip etmifl-
lerdi... Ertesi Cuma günü sabahleyin vezir ve
Büyük bir debdebe ile Üsküdar’a gelen ‹bflir müftü Salacak ‹skelesi’nden hemen bir kaç
Pafla, Ayfle Sultan’›n Nasuh Pafla’dan verase- hizmetkâr ile bir kay›¤a binip Saray-› Hümâ-
ten intikal eden bu saray›na inmifl ve flerefine yun’a ç›kt›lar...”
verilen muhteflem bir ziyafetten sonra 28 fiu-
bat 1655 tarihinde zifaf odas›na girmiflti. Evliya Çelebi de bu ziyafette bulunmufl ve:
Bostanc›bafl› Köprüsü’nde karfl›lanan ‹bflir Pa- “Sonra ‹bflir Pafla ve bütün karfl›ya ç›kan vezir-
fla, buradaki namazgâhta iki rekat namaz k›l- lere ve vükelâya ve di¤er devlet adamlar›na,
m›flt›. Karfl›lamaya gelen heyet aras›nda Ayfle Ayfle Sultan taraf›ndan öyle bir büyük ziyafet
Sultan’›n a¤as› Mercan A¤a ve yeniçeriler ile olmufltur ki, güya Hatem Taî Sofras› idi.” de-
sipahiler de vard›. Bunlar içine kar›flan boz- mektedir.
guncular›n fitne sözleri üzerine “Üsküdar için-
de k›yamet koptu, bir kay›k bir alt›na ele geç- Celâlî Abaza Mehmet Pafla’n›n “ammizâdesi”
mez oldu. Bütün Yeniçeri Oca¤› korku ve deh- olan Mustafa ‹bflir Pafla’n›n ikbali fazla uzun
fletten ‹stanbul’a geçtiler.” Bu haberi alan ‹bflir sürmemifl ve 11 May›s 1655’te bo¤ularak öldü-
Pafla, sebebini Melek Ahmet Pafla’dan sorduk- rülmüfltür. Kabri, Çarfl›kap›’da, 1958 tarihinde
ta: y›k›lm›fl bulunan Kemankefl Mustafa Pafla (öl.
1644) Türbesi hazîresinde iken, türbenin kar-
“Yeniçeri Üsküdar’a geçmedi der isen, onlar›n fl›s›nda bulunan Merzifonlu Kara Mustafa Pafla
kanunudur. Bir sadrazam mühür ile ‹stanbul’a Sebili yan›ndaki hazîreye nakledilmifltir.” Mü-
gelirse, Sipahiler Üsküdar’da alay edip, ertesi cevvezeli mezar tafl› bugün mevcut de¤ildir.
günü yeniçeriler Edirnekap›s›’nda alay ederler”
diye cevap vermifl ve Üsküdar’› bu yaman zor- ‹bflir Pafla’n›n ölümüyle tekrar dul kalan Ayfle
ban›n elinden kurtarm›flt›. Sultan, bu türlü üzüntülere daha fazla taham-
mül edemeyerek 1066 (1656) tarihinde vefat
Büyük alay ile ilerliyen ‹bflir Pafla, “Üsküdar’da etmifl ve babas› Sultan I. Ahmet’in Sultanah-
durup, bütün ‹bflir askeri, Ayfle Sultan Sara- met Meydan›’ndaki türbesine gömülmüfltür.
y›’na inip kurbanlar kesildi. ‹bflir Pafla askerin- Ayfle Sultan’›n 1040 (1631) tarihinde Ali Pa-
den, Üsküdar içine 40 bin asker serpiflip 40-50 fla’n›n (öl. 1017/1608) o¤lu Canpuladzâde
bin kadar› da çad›rlar› ile Üsküdar Sahras›’nda Mustafa Pafla (öl. Muharrem 1046/2 Temmuz
kal›p, hepsi ‹bflir’in kald›¤› saray› kat kat ku- 1636) ile de evlendi¤i söylenir. Fakat Evliya
flatt›lar.” Çelebi’ye göre “Kapudan Vezir Canbuladzâde
Mustafa Pafla, Murad Han’›n k›z kardefli Fatma
Naimâ Mustafa Efendi ünlü tarihinde bu kar- Sultan”la evlendirilmifltir.
1395
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1396
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
43/a) (Eski Eserler, Dosya C-8) (Gezi Notu) (S. N. Ergun, Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda 8. Ada’da,
Türk Musikisi Antolojisi, s. 33, 72, 129) (Y›lmaz Öztuna, fiair Nedim’in civar›ndad›r. Karacaahmet Me-
Türk Musikisi Ans. II/1. K›s›m, s. 131) (Müstakimzâde, zarl›¤›, 8. Ada, A Bölümü bahsine bak›n›z.
Tuhfetü’l-Hattatîn, s. 349) (F. Babinger, Osmanl› Tarih
Yazarlar›, s. 232 Nasuhpaflazâde) (Y›lmaz Öztuna, Devletler Kaynaklar: (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 1137) (Hasibe
ve Hanedanlar, s. 777) Maz›o¤lu, Ahmet Remzi Akyürek’in Hayat› ve Eserleri, s.
261) (Fevziye Abdullah Tansel, Mehmed Nâz›m Pafla, ‹lâhi-
yat Fak. Der. Cilt: 14, s. 155 1966) (Veled Çelebi Hat›ra-
lar›, Canl› Tarihler, Say›: 14, s. 10-13, 21, 31) (Semih
NAZIM PAfiA’NIN EV‹ Mümtaz, Canl› Tarihler Say›: 18, s. 28 vd.)
Mehmet Nâz›m Pafla, Ya¤l›kç› Hüseyin A¤a Kaynaklar: (R. Melul Meriç, Mimar Sinan, s. 41) (Sicill-i
ahfad›ndan Akflehir kaymakam› iken vefat Osmânî, 4/131) (Daniflmend, Kronoloji, 2/454 ve 3/599-
eden fiakir Efendi’nin o¤ludur. 1 Recep 1265 600)
(23 May›s 1849) tarihinde Üsküdar’da, Selma-
na¤a mahallesinde dünyaya geldi. Bir çok gö-
revlerde bulundu. 1912’de Selânik Valisi oldu.
Balkan Harbi ç›k›nca, Selânik’in Yunanl›lar NUR‹ BEY KÖfiKÜ
taraf›ndan iflgali üzerine son vali olarak oradan (NAZ‹ME SULTAN KÖfiKÜ)
ayr›ld›. Kendisi flair olup eserleri vard›r. K›z
kardeflinin o¤lu Saffet Bey de flair idi. 1936’da
vefat etti. K öflk, Küçük Çaml›ca Seyran Tepesi’nin
bat› eteklerinde ve Küçük Çaml›ca Cad-
1397
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
desi ile Çilehane Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde- unutamad›¤› üçüncü eflinin yan›na, Büyük
dir. Sa¤ taraf›nda ve gerisinde sonradan Seras- Çaml›ca’daki Selâmi Ali Efendi Celvetî Tek-
ker R›za Pafla’ya intikal eden Subhi Pafla Koru- kesi hazîresine gömüldü. Bu tekke bahsine ba-
su ve köflkü vard›r. k›n›z.
Nuri Bey’in köflkünün arsas› Subhi Pafla’n›n Nuri Bey bir çok bestelerini bu güzel köflkte
1887’deki vefat› üzerine veresesinden sat›n yapm›flt›r. fiu flark›n›n güfte ve bestesi onun-
al›nm›fl ve bir müddet sonra da bugün görülen dur:
ahflap, üç katl›, beyaz boyal› güzel köflk yapt›-
r›lm›flt›r. “‹lk zamanlar bu köflkün bahçesi ç›p- Bak flu güzel köylüye iflte bu k›zd›r peri
lakça idi. Ve Subhi Pafla korusundan befl on Toprak ile oynam›fl belli güzel elleri
a¤aç olsun duvarlar› içine girmemiflti.” Böyle midir hep acep köylülerin dilberi
Düfltü gönül aflk›na terk edemem bu yeri
Köflk daha sonra “Abdülaziz’in k›zlar›ndan Na-
zime Sultan için sat›n al›nd›. Sultan, köflkü Nuri Bey’in a¤abeyi Faz›l Bey, Sultan Abdül-
sonradan büyüttü. Mevsiminde Çaml›ca’daki mecit’in dördüncü kad›n› Perestu Kad›nefen-
köflkte bir iki ay ve bir iki ay da Kuruçeflme’de- di’nin k›zkardefli Fatma Han›m ile evlenerek
ki yal›s›nda otururdu. Çaml›ca’daki köflkün Hayri Pafla, ‹zzet Pafla ve göz hekimi olarak bi-
bugünkü sahibi muhterem Ord. Prof. Dr. Maz- linen Esat Pafla (1865-1943) adl› üç o¤lu ol-
har Osman Uzman Bey’dir.” mufltur.
Köflkün ilk sahibi Reji Komiseri Menapirzâde Köflkün ikinci sahibesi Nazime Sultan 9 fiev-
Hac› Mustafa Nuri Bey (1844-1906), vezir Yu- val 1283 (14 fiubat 1867)’de Hayran›dil Kad›-
suf Pafla’n›n (öl. 1850) o¤ludur. ‹yi bir tahsil nefendi’den do¤mufl, 1305 (20 Nisan 1889)’da
görmüfl, yabanc› dil bilir, pek faziletli bir Türk ‹brahim Dervifl Pafla’n›n o¤lu Ali Halit
münevveri idi. Sultan II. Abdülhamit devrin- Bey/Pafla ile evlendirilmifltir.
de mabeyin kâtibi ve reji komiserli¤i görevle-
rinde bulunmufltur. May›s 1867’de Nam›k Ke- Nazime Sultan Köflkü civar›nda Sultan Aziz’in
mal ve Ziya Pafla’n›n Avrupa’ya kaç›fllar›ndan k›z› Saliha Sultan’›n köflkü vard›.
bir müddet sonra, o da gitmifl, orada befl y›l
kald›ktan sonra di¤erleri gibi 1872’de yurda Kaynaklar: (A. Giz, Çaml›ca, Hayat Tarih Mec. 1969 Sa-
dönmüfltü. y›: 10, s. 26-31) (Sicill-i Osmânî, 4/674 Yusuf Pafla) (H.
fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Çaml›ca’daki Köflkler ve Saraylar,
Gedikpafla Tiyatrosu’nda Nam›k Kemal’in Va- Akflam 10 Eylül 1947) (S. Mümtaz, Tarihimizde Hayal Ol-
tan Yahut Silistre adl› eseri temsil edildi¤i s›rada mufl Hakikatler, s. 75) (Y. Öztuna, Türk Musikisi Ans.
tevkif edilerek Akka Kalesi’ne sürülmüfltü. II/1. K›s›m, s. 107) (A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s. 288-
Abdülhamit’in tahta geçmesi üzerine ‹stan- 328-361) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi,
bul’a döndü. Yeni Padiflah›n süt kardefli oldu¤u 1/237-262) (M. Larus 6/281; 9/94 ve 10/575) (S. M.
söylenen Nuri Bey, güzel fliir yazar ve besteler- Alus, Letafet Ap. Akflam, 7 Haziran 1950) (‹nal, Son As›r
di. 1906 tarihinde vefat ederek, vasiyeti gere- Türk fiairleri, fihrist, Nuri Bey md.) (‹nal, Son Sadrazamlar,
¤ince, 1896’da ölen, hayat›n›n sonuna kadar fihrist, Nuri Bey, ) (M. Rona Türk Musikisi, s. 21) (M. C.
Kuntay, Nam›k Kemal, Nuri Bey md. fihrist) (E. Tevfik,
Yeni Osmanl› Tarihi, Kervan Yay. I-II-III, endeks, Nuri
Bey, Menapirzâde md.)
1398
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
1399
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
vel bu yal›n›n Kuzguncuk taraf›nda deniz üs- lâm Arif Hikmet Beyefendi’ye intikal etmifltir.
tünde selsebilli bir odas› mevcutmufl. Odan›n Bu husus, 1814 tarihinde tutulan bir Bostanc›-
duvarlar› beyaz üstüne koyu mavi çinilerle ka- bafl› Defteri ile de sabittir.
pat›lm›fl ve ortas›nda f›skiyeli bir havuz bulu-
nuyormufl. Yal›n›n bu odayla beraber olan bö- F›k›h ilminin üstad› Kad›asker Seyfeddin
lümü Damat Mahmut Celâleddin Pafla taraf›n- Efendi flu bilgiyi vermektedir: “Arif Hikmet
dan sat›n al›narak yerine Pafla’n›n annesi fiem- Beyefendi, 1816’da ve henüz 30 yafl›nda bu-
sinur Han›m için yeni bir sahilhane infla ettir- lundu¤u halde babas›ndan kalan bu yal›y› sat-
mifl. m›flt›. Buna sebep flu idi; kendisi fukara babas›
olup çok cömertti. Kudüs Kad›l›¤› s›ras›nda bu
Evvelâ Dellalzâde ‹flaretçi Osman Pafla’ya ge- flehir halk›n›n fakr ü zarureti karfl›s›nda derin
çen bu yal› bu suretle k›smen Mahmut Celâ- bir teessür duymufl, erbab› maslahata hiç bir
leddin Pafla’ya, k›smen de bir baflka flahsa inti- ücret almadan senet verece¤ini ilân etmifltir.
kal etmifl ve bugün eski sahilsaraya ait olup Makam›na müracaat edenlerin kalabal›¤› kar-
117 no’lu yal›n›n iflgal etti¤i k›s›m da Osman fl›s›nda da, kald›kça sarf olunan ka¤›da para ye-
Pafla çocuklar›na kalm›flt›r. tifltirebilmek için yal›y› elden ç›karmak zorun-
da kalm›flt›” demektedir.
Bu yal›dan sonra Bo¤aziçi’nin bugün de mima-
rî güzelli¤i ve tarihi de¤eriyle meflhur Ahmet Divan›ndaki tercüme-i halinde ise:
Fethi Pafla Yal›s› gelir. Bu yal›n›n yap›s› eski-
dir. Fethi Pafla’ya ‹smet Bey’den intikal etmifl- “fierefli babas›n›n vefat›ndan bu vakte kadar
tir. Fethi Pafla taraf›ndan yapt›r›lan ve Üskü- Kuzguncuk nam sahil-i dilküflâda flöhret bulan
dar taraf›nda bulunan k›s›m 20 sene kadar ev- ceddinden intikal eden sahilhane-i ferahfeza-
vel yanm›flt›r. Bugün mevcut olan yal› 16 oda lar›nda kemal-i asayifl ve safâ ile yirmibefl sene-
ile çok büyük iki sofadan müteflekkildir. ye yak›n müddet ikbal ile oturmakta iken ka-
der rüzgâr›yla Üsküdar’da Eski Hamam civa-
Fethi Pafla Yal›s›’ndan sonra Kuzguncuk’a do¤- r›nda tedarik buyurduklar› saâdethaneleri” ne
ru gelen ve bugün yemeni y›kanan arsalarda tafl›nm›flt›r denilmektedir.
eskiden irad› Cemile Sultan’a ait olan Yahut-
haneler (Yahudi yerleflim yeri) vard›. Yahut- Yine divan›ndaki:
haneler’den sonra da Eseyanlar’›n, yan›nda
Muratyanlar’›n, Agopyanlar’›n yal›lar› gelirdi. Tasarrufda ibad›n ›rz u malin
Cünulü padiflah hem flirket oldu
Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Kuzguncuk’la
Üsküdar Aras›ndaki Yal›lar, 4 Haziran 1947 Akflam) (E. beytinde itham eyledi¤i üzere yal›n›n, devlet
Koçu, Abdülmecid Efendi, ‹stanbul Ans. 1/137) (Erdem Yü- taraf›ndan zapt olunmak veya bilmecburiye
cel, Kuzguncuk, TTOK Belleteni, Kas›m/Aral›k 1975) (Si- satmak gibi sebeplerden hangisiyle elden ç›kt›-
cill-i Osmânî, 1/316 Ethem Pafla; 2/350 Rasim A¤a; 3/446 ¤› anlafl›lamamaktad›r.
Osman Pafla; 3/357 Abdülkerim Pafla) (Ç. Uluçay, Padiflah-
lar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, Mahmud Celâleddin Pafla, öl. Yukar›daki ifadeden de anlafl›laca¤› üzere yal›,
1884 Taif) pederinin vefat›ndan sonra 1831 tarihlerinde
elden ç›km›flt›r.
1400
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
“Üsküdar’da Öküz Liman› nam mahalde vaki bir devlet adam› idi. 1908 tarihinde Çaml›-
bir taraftan Lâleli Camii flerifi vakf›ndan tasar- ca’daki köflkünde vefat ederek, 6 Recep 1297
rufumda olan dahiliyye ve bir taraftan leb-i (14 Haziran 1880)’de vefat eden babas› Abdi
derya ve bir taraftan vezir-i mükerrem saâdet- Pafla’n›n yan›na, Karacaahmet Mezarl›¤›’na
lü Raif ‹smail Pafla Hazretleri sahilhanesi ve gömülmüfltür. Hüsrev Pafla ismiyle bilinen bir
bir taraftan tarik-i âm ile mahdud yevmî befl kardefli vard›r.
akçe icare-i muacceleye mütehammil ma’lû-
mü’l-müfltemilât mülk sahilhanem hariciyesini Abdi Pafla’n›n ‹mrahor’da Haf›z Ali Pafla So-
ve sahilhane-i merkumi veras›nda ka’in iki ta- ka¤› üzerinde büyük bahçeli bir kona¤› vard›.
rafdan vezir-i mükerrem mumaileyh Raif Pafla Ali Pafla, kay›n pederi Abdi Pafla’dan bu kona-
Ba¤› ve arsa-i haliyesi ve bir tarafdan benim ¤› sat›n ald›¤›ndan soka¤a onun ismi verilmifl-
sahilhane-i merkumem ve hizas›nda ka’in ko- tir.
ru”...
Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 3/413) (A. Gövsa, Meflhur
Kaynaklar: (Hac› Selim A¤a Vakfiyesi, Süleymaniye Kü- adamlar 4/1316) (Meliha Kalpakç›o¤lu’nun aç›klamas›)
tüp.) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 8/171) (A. Gövsa, Mefl-
hur Adamlar 2/636) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 2/1005 ve
6/2995) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 636) (A. fieref,
Tarih Musahabeleri, N. Duru Türkçesi, s. 236) (Türk Ans. REF‹A SULTAN SARAYI
3/311) (Cevdet Pafla, Ma’ruzat, s. 45) (Türk Dili ve Ed.
Ans. Dergâh Yay. 1/156-157) (Cevdet Pafla, Tezâkir)
S aray, Altunizâde Camii civar›nda ve Kü-
çük Çaml›ca Caddesi, Kofluyolu ve S›rma
Perde Soka¤› ile çevrili genifl bir çam korusu
içinde idi.
RAUF PAfiA KÖfiKÜ
Afla¤›daki sat›rlar rahmetli Haluk fiehsuvaro¤-
1401
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1402
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
‹stanbul Tarihi, adl› eserin sahibi E. Kömürcü- Saray›n Do¤anc›lar Caddesi’ne aç›lan kap›s›-
yan (1637-1695) s›ra ile Üsküdar Sahillerinde- n›n üzerinde bulundu¤u sokak hâlâ, Oyma Sa-
ki yap›lar› anlat›rken; ray Ç›kmaz› ad›n› tafl›maktad›r.
“Üsküdar’›n son buldu¤u yerde Sar› Tafl deni- Saray›n önünde Rüstem Pafla’n›n yapt›rm›fl ol-
len iskele vard›r ki, burada Valide Saray› ile du¤u s›byan mektebi günümüze kadar gelebil-
Ayazma Bahçesi bulunur... Bunun yan›nda mifltir.
Ayfle Sultan Bahçesi’nin bulundu¤u Tafl Lima-
n› vard›r. Onun karfl›s›nda bir aday› and›ran Ayfle Sultan Türbesi bahsine bak›n›z.
K›zkulesi bulunmaktad›r.” demektedir.
1633 senesi Haziran›nda Hint Padiflah› Ekber
Burada saray bahçesinin yeri aç›kça belirtildi- fiah’›n torunu, flehzade Danyal’›n o¤lu Baysun-
¤ine göre flimdiki Salacak plaj ve gazinosu ile gur Mirza ‹stanbul’a gelmiflti. Üsküdar’daki bir
onun arkas›ndaki yerlerin ona ait oldu¤u anla- saray kendisine tahsis edilmiflti. Bu saray›n
1403
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Ayfle Sultan Saray› oldu¤u san›lmaktad›r. Ka- 1805)’te de sadrazam olmufltur. Daha sonra
racaahmet’te bir Hint Mezarl›¤› vard›r. Bo¤az muhaf›z› olan ‹smail Pafla Konya valisi
iken orada 15 fiaban 1222 (18 Ekim 1807) ta-
Zaman zaman devletin resmi konuklar›na ika- rihinde vefat etmifltir. “H›rs ve kinci bir kim-
metgâh olarak verildi¤i görülen bu saray, 11 se” olan Pafla’n›n dokuz y›ldan beri Sadaret
Safer 1047 (5 Temmuz 1637)’de kanl› bir ola- Kethüdal›¤› görevini büyük bir baflar› ile yürü-
ya sahne olmufl ve K›r›m Hanlar›’n›n ihtilaline ten ‹brahim Nesim Efendi ile olan sürtüflmele-
sebep olan Kandemir Mirza ile o¤lu burada bo- ri devletin bafl›na bir çok gaileler açm›flt›r.
¤ularak öldürülmüfltü.
‹smail Pafla’n›n ölümü üzerine Saray, o¤lu mü-
Rüstem Pafla’n›n Üsküdar’da bundan baflka derris Mehmet Bey’in (öl. 1219/1804-5) ço-
mülkleri de vard›. Baflbakanl›k Osmanl› Arfli- cuklar› ile di¤er o¤lu Mehmet Necip ve Lâtif
vi’ndeki 15 fiaban 1254 (1 Ocak 1839) tarihli Beyler’e intikal etmifl ve bunlar da saray› Kad›
bir Arzuhal’de “Rüstem Pafla evkaf› musakkafa- Abdurrahman Pafla’ya kiralam›fllard›r.
t›ndan (gelirlerinden) Üsküdar Kuzguncuk’ta
mutasarr›f oldu¤u meyveli ve meyvesiz vak›f Selimiye Camii’nin inflas› s›ras›nda, 1800-5 ta-
bahçe, sahilhane, Üsküdar’da Arakiyeci Ma- rihlerinde yap›ld›¤› san›lan bu muhteflem sara-
hallesi’nde mülk bahçesiyle istibdaline Vak›f y›; 17 Rebiyülevvel 1222 (25 May›s 1807) gü-
mülk ile de¤ifltirilmesine, müsaâde” edilmesi nü meydana gelen Kabakç› Mustafa ‹syan› ve
istendi¤ine göre Pafla’n›n, Üsküdar’da en az 4- ard›ndan Sultan III. Selim’in 28 Temmuz
5 mülkü daha oldu¤u anlafl›lmaktad›r. 1808’de flehid edilmesi ve daha sonra da A-
lemdar Mustafa Pafla’n›n flahadeti üzerine, 25
29 Rebiyülâhir 1124 (5 Haziran 1712) tarihli Ramazan 1223 (18 Kas›m 1808) Cuma günü
bir arzda da “Üsküdar’da K›zkulesi karfl›s›nda, asi yeniçerilerin Selimiye K›fllas›’n› ve mahal-
deniz kenar›ndaki Ayazma Bahçesi denmekle lesini yakt›klar› s›rada, di¤er evler gibi, evvelâ
maruf bahçe, Ayfle Sultan taraf›ndan Hara- ya¤ma ve sonra da yakm›fllard›.
meyn fukaras›na meflrut olup sonradan fler’i
hüccet mucibince 5000 kurufl muaccele (evkaf Kad› Abdurrahman Pafla, Konya’dan Üskü-
kiralar›n›n peflin al›nan k›sm›) ve 15 akçe mu- dar’a 14 fiaban 1223 (5 Ekim 1808)’de geldi¤i-
eccele (sonradan yap›lacak ödeme) ile padifla- ne göre burada 42 gün oturmufl demektir.
ha taviz edilmifl ve vakfiye flurutunun ifas›na
ferman sad›r olmufl olmakla Harameyn muka- Kaynaklar: (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 8/32, 84-85, 92,
taa kalemine kayd› ve meflrutu ileyhlerine be- 210-211 9/11, 48) (Daniflmend, Kronoloji, 3/490) (Sicill-i
rat itas›” yap›ld›¤› yaz›l›d›r. Osmânî, 1/148-376)
mufl”tur. Bostanc› Oca¤›’na kayd olunmufltur. 952 (1545) tarihinde do¤an, Esmihan ismiyle
Yoluyla haseki ve sonra bostanc›bafl› oldu. 20 de an›lan Sultan, 969 (A¤ustos 1562)’de 16
fiaban 1219 (24 Kas›m 1805)’da vezaretle kap- yafl›nda bulundu¤u halde Sokollu Mehmet Pa-
tan-› derya ve 24 Muharrem 1220 (24 Nisan fla ile evlendirilmifltir. Dü¤ünden sonra bir
1404
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
Mithat Pafla’n›n yapt›rm›fl oldu¤u köflk, ‹bra- fiehzade Ziyaeddin Efendi, Sultan Reflat’›n o¤-
him A¤a Deresi, ‹brahim A¤a Çeflmesi, Saray ludur. Annesi Kamres Kad›n’d›r. 2 Receb 1290
Ard› sokaklar› ve Kad›köy-Ac›badem Yolu ile (25 A¤ustos 1873)’te do¤du. 5 Ocak 1898’de
çevrili genifl bir alan› kaplayan bir arazi içinde Pernian Han›m’la evlendikten sonra boflan-
idi. m›fl, 16 A¤ustos 1903’te Ünsiyar Han›m, 18
Ocak 1907’de Perizad Han›m ile evlenmifltir.
Etraf›n› yüksek bir duvar›n çevirdi¤i bahçeye,
‹brahim A¤a Çeflmesi Soka¤›’na aç›lan büyük, Babas›n›n 5 Haziran 1911’de ç›kt›¤› Rumeli
yüksek, saçakl› ahflap bir kap›dan girilirdi. Bu gezisine, fiehzade Ömer Hilmi Efendi ile bir-
kap›, soka¤a uzanan, iki taraf› a¤açlarla bezeli likte kat›lm›fl, ayn› y›l Hindistan’a gitmekte
bir yolun nihayetinde bulunuyordu. Yolun sa¤ olan ‹ngiliz Kral› V. George’u karfl›lamak üze-
ve solunda eskiden ba¤ olan bostanlar vard›r. re M›s›r’a gönderilmifltir.
1405
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Kendisi, hariciye uzman› hekim olup ferikli¤e Kaynaklar: (Gezi Notu) (1934 ‹stanbul fiehri Rehberi, Paf-
kadar yükselmifl, ikinci veliaht iken bütün Os- ta 29) (Cahit Karya, ‹stanbul da Mekânlar ve Zamanlar, ‹s-
mano¤ullar› gibi 1924’te Türkiye’den ç›kar›la- tanbul 1990, s. 154-157) (Mahmut Baler, Baldan Damla-
rak 30 Ocak 1938’de ‹skenderiye’de vefat et- lar-3 ve Hat›ralar›m, ‹stanbul 1982, s. 39 vd.) (Necib Bey,
mifltir. 1918 ‹stanbul fiehremini Haritas›) (G. Oransay, Osmanl›
Devleti’nde Kim Kimdi, Ankara 1969, s. 294) (A. Sayar, S.
Behiyye (1900-1950), Dürriye (1905-1922), Ünver, ‹stanbul 1994, s. 70)
Rukiyye (1906-1927), Lutfiyye (1910-?), Hay-
riyye (1908-1943) ve Mihrimah Naif adl› alt›
k›z›ndan üçü erkek, biri k›z dört torunu, büyük
o¤lu fiehzade Mehmet Nâz›m (1910-1984) SADRAZAM SÜLEYMAN PAfiA
Efendi’den üç torunu vard›r. ‹kinci o¤lu fieh- SARAYI
zade Ömer Fevzi Efendi (1912-1986) dir.
f›nda, yüksek bir mevkide, Serviliköflk Soka¤› Bu saray›n civar›nda veya Salacak yak›n›nda
ile Servilik Caddesi aras›nda idi. Köflkün bah- baflka bir Süleyman Pafla’n›n saray› daha vard›.
çesi, Setbafl› Mevkii’ne kadar uzan›yordu. Ara- Bu “Üsküdar’da hanesi yak›n›na defn” olundu-
zisi içine yak›n tarihlerde bir çok apartmanlar ¤u bilinen Ermeni Süleyman Pafla’d›r. Kabri
yap›lm›fl ve Gül Sokak adl› bir de yol aç›lm›fl- bugün mevcut de¤ildir.
t›r.
Naimâ Mustafa Efendi (1655-1716), 1655
Servili Köflk Caddesi’nden, Paflaliman› Mev- olaylar›n› anlat›rken “Süleyman Pafla ki, Üs-
kii’ne kadar uzanan arazi de efli, ‹smihan Sul- küdar’da oturup nice sene ömür süren bir ihti-
tan’›n vakf› olup 41 dönüm arazi ve ayr›ca bir yard›r” dedi¤ine göre, Sicilli Osmânî’nin kay-
Salacak sahilinde de bostandan olufluyordu. Bostan›n alt taraf›na detti¤i 1687 tarihi yanl›fl olmal›d›r. ‹htimal
güzel yap›lar. sonradan Sultan III. Selim Hububat Ambarla- Sar› Süleyman Pafla ile kar›flt›r›lm›flt›r.
r› ve de¤irmen yap›lm›flt›r.
“Devletlu Valide Sultan Hazretlerinin adam›
olan Mimar Kas›m A¤a” Üsküdar’a geçip nice
geceler bu sarayda kalm›flt›r.
1406
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
Vüzera, s. 101) (Daniflmend, Kronoloji, 3/511) (G. Oran- Selim zaman›nda bafl defterdar olmufl ve 1800
say, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 135) Temmuzunda da, rikab-› hümâyun reisü’l-küt-
tabl›¤›’na nakledilmiflti. Daha sonra tersane
emini olan Reflid Efendi, 13 Rebiyülevvel
1220 (11 Haziran 1805) tarihinde ikinci defa
SAL‹H BEY KÖfiKÜ Bafl Defterdarl›k görevine getirilmifl fakat bu
vazifede fazla kalamayarak, 1,5 sene sonra azle-
Sultan III. Selim buraya s›k s›k gelir yemek yer Mustafa Reflid Efendi’nin 1819 tarihindeki ve-
ve e¤lenirdi. Sonra at ile “Küçük Çaml›ca’dan fat› üzerine, veresesinden, ba¤lar› ve bostanlar›
Merdiven Köyü’ne gider ve tekke civar›nda ile birlikte bu köflkü de sat›n alan Abdurrah-
bulunan çeflme sofas›ndaki gölgelikte bir müd- man Sami Pafla (1795-1881), edip ve ayd›n bir
det dinlenir, ikindi namaz›n› k›ld›ktan sonra zat olarak flöhret bulmufl, de¤erli bir Osmanl›
Mendere içinden ve Miskinler Tekkesi önün- veziri idi. Mora’n›n Trap›liçe kasabas›nda do¤-
den, Havuz Kap›s›’ndan (Selimiye K›fllas› du. Halvetîli¤in arif fleyhlerinden, Ahmet Ne-
önündeki) Mehmed Pafla Kasr›’na (K›flla-y› cip Efendi’nin o¤ludur. Yunan ‹syan›’nda baba-
Cedid Kasr›) ve buradan da tebdilen fiemsipa- s› flehid edilmifl, kendisi de ailesi ile birlikte esir
fla Kasr›’na gelir ve bir piyade kay›¤› ile saray›- düflmüfltü. 1823 tarihinde esaretten kurtulup
na dönerdi.” M›s›r’a gitti. 1848’de de ‹stanbul’a geldi. Bir-
çok görevlerde bulunduktan sonra, 24 Cemazi-
Kaynaklar: (III. Selim’in S›r Kâtibi Ahmed Efendi Ruzna- yelevvel 1298 (23 Nisan 1881) tarihinde vefat
mesi, Haz. S. Ar›kan, s. 70-89, 141, 218, 258) (Sicill-i Os- ederek, Divanyolu’ndaki Sultan II. Mahmut
mânî, 3/212) Türbesi hazîresine gömüldü. fiiirleri vard›r.
1407
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
II. Abdülhamit’in küçük k›zkardefli olan Medi- Yandaki mavi oda büyük han›mefendinin, bu-
ha Sultan (1856-1928) ile hayat›n› birlefltire- nun yan›ndaki k›rm›z› oda Pafla’n›n torunlar›-
rek saraya damat olmufltur. Mediha Sultan Ne- n›n odas›yd›.”
cip Pafla’n›n vefat› üzerine 1886’da Damat Fe-
rit Pafla ile evlenmifltir. Sami Pafla köflkünün edebiyat›m›zdaki yeri de
mühimdir. Buras› büyük fiair Abdülhak Hamit
Haremli selâml›kl› üç katl› köflkün geçit yerle- Bey’in tabiri ile bir zamanlar ‘Mekteb-i Edeb’di.
ri de dahil 38 odas› vard›. Genifl cepheli ve ge- Devrin birçok yazarlar› ve flairleri bu yap›da bir
nifl saçakl› köflk, saray› and›r›r bir renkte boya- araya gelirlerdi.
l›yd›.
Sami Pafla Köflkü, Selâmi Ali Efendi Tekke-
Afla¤›daki sat›rlar merhum Haluk fiehsuvaro¤- si’nin sol taraf›ndaki yüksek arazi üzerinde idi.
lu’nun bir yaz›s›ndan al›nm›flt›r: Bugün yerinde bir kaç ulu çam a¤ac› ve birkaç
baraka ile bir su haznesi vard›r. Fevkalâde ne-
“Harem ve selâml›k mimarî itibariyle biribiri- fis bir manzaras› olan bu yerin önünde kademe
ne benzerdi. Her bölü¤ün üç kat›nda da sekizer halinde tanzim edilmifl bir bahçe bulunuyordu.
köfleli sofalar vard›. Bu sofalar›n üçer köflesi Köflke, Büyük Çaml›ca Yolu’na aç›lan kap›dan
üzerinde odalar bulunuyordu. Birer köflesi iki girildi¤i gibi K›s›kl› Caddesi’ne aç›lan bahçe
bölü¤ü yekdi¤erine ba¤layan geçide aç›l›yor ve kap›s›ndan da girilirdi. Bu alt kap›n›n iki ya-
di¤er dört köflesini de sofaya aç›lan büyük köfle n›nda kitâbesiz bir çeflme ve bir maslak vard›.
pencereleri iflgal ediyordu. Köflkün mimarîsin-
de dikkate flayan k›s›m bihsassa bu büyük sofa- fiair-i azam Abdülhak Hamit Bey, bir fliirinde
lard›. Dört muhtelif köfleye bakan pencereler- flunlar› yazmaktad›r:
den Marmara, Bo¤aziçi, Çaml›ca’n›n arka k›-
s›mlar› görülüyordu. Bir gün ki eyliyordu tekarrüb nihayete
Gitdim mezar›n› nineci¤imin ziyarete
Her pencere önünde üzerleri Üsküdar çatma- Bir yer o, maderi vatan›n en güzel yeri
s›yla döflenmifl yerli ve rahat minderler vard›. Yald›zl› Çaml›ca, vatana mihr-i maderi
Günün muhtelif saatlerinde bu minderleri de- Bir türbe, bir harabe ile anda komfludur
¤ifltirmek suretiyle ayr› ayr› manzaralara dal- Sami Pafla Kona¤›, bu yang›n yeri odur
mak hem deniz, hem da¤ güzelliklerini seyret- Sami Pafla harabesi, mazi mesiresi
mek mümkündü. Zahirdi bir tarafta Selâmi hazîresi
Olmufldu komfluluk bize badi-i iktiran
Sofalar üzerindeki üçer oda birer ç›k›nt› halin- Bir mekteb-i edebdi bu virane bir zeman
de d›flar›ya do¤ru uzan›yor ve cephelerinde befl Bir asr-› muhteflem buradan eylemifl mürûr
bir taraf›ndaki üç pencere ile odalar da bütün Cevval idi bu muzlimede bir beyaz nûr
Çaml›ca, Bo¤az ve ‹stanbul flehrine aç›l›yordu. Bir ihtiyar melek ki bugün tâir-i irem
Harem ve Selâml›k daireleri her üç kat›nda da Üstad›m›z o pîr-i mualla vü muhterem
uzun bir geçitle biribirine ba¤lanm›flt›. Bu ge- Baksam da hamidane atâyâ-y› f›trete
çidin orta yerinde gene binan›n her iki cephe- Medyun› çünkü mahmidetim ben o hazrete
sine ç›k›nt› yapan ‘zülvecheyn’ isimli bir daire Cennet-mekân mekârim-i ahlâk sahibi
vard›. Alt kattaki ve sokak taraf›ndaki kap›la- Kani de¤ildi ders ile iflâha talibi
r› haremde ve selâml›kta bu geçit k›sm›na aç›- Eylerdi hem de halini ›slâha itina
l›yor ve binan›n üst katlar›na buralardaki mer- Bigâne ben o sayede olmufldum aflina
divenlerden ç›k›l›yordu. Haremde ve selâml›k- Seksen yafl›nda flahikalar tay ederdi o
ta ayr›ca merdivenler yoktu. Ya¤mur ya¤ard› seller akard› giderdi o
Olmakt› maksad› yaln›z vas›l-› ‹lâh
Bina bizim o devre ait sade fakat güzel eflyala- Bilmem tahassürüyle mi yanm›fl bu hankâh
r›yla döflenmiflti. Harem dairesinin üst kat›nda, Her ç›kt›¤› zamanda gelir halka ihtilâc
cephedeki oda Sami Pafla’n›n yatak odas› idi. Öpmekde dest ü pay›n› meraza-y› ihtiyac
Bir köfle minderi, bir bronz karyola ve masa- Naz›rd› Hak göziyle o ebnâ-yi âdeme
dan, bir iki iskemleden ibaret olan eflyadan, Hakim gibiydi köflkü de âfâk-› âleme
döfleli olanlar›n üzerinde sar› Üsküdar çatma- Allâme-i zemân idi, o bînazîr idi
lar› bulunuyordu. Bu odaya sar› oda denirdi. Hak rahmet eylesün o büyük bir vezir idi
1408
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
Bu muhteflem köflk, takriben 1890 tarihlerinde kurumufl baz› a¤aç kökleriyle oras› bir Afrika
yanm›flt›r. mezar›stan›na dönmüfltü... Oradan geçen bir
ba¤c›ya:
Köflkteki yaflant›dan bir örnek veren Sami Pa-
flazâde Sezai Bey diyor ki: – Buraya ne olmufl? diye sordum. Yüzüme biraz
hayretle bakt›ktan sonra:
Bir yaz günü ö¤leden sonra Çaml›ca’da, kuzey
taraf›nda güzel bir a¤açl›k, önü muntazam bir – Buran›n sahibi bu a¤açlar› iki yüz elli kurufla
bahçe ile gönül açan ve güler yüzlü olan kasr›n Üsküdar oduncular›na satt›, cevab›n› verdi.”
içinde Pafla’n›n dokuz yafl›ndaki sevgili k›z› Be-
dia Han›m gezme¤e ç›kaca¤› için haz›rl›k görü- Bu koru, Tunuslu Mahmud Ayad Pafla’n›nd›.
lüyordu.
Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, Çaml›ca’da Sami Pafla Köfl-
‹ngiliz mürebbiyesi Miss Mac ‹ntoch, dad›s› kü, Cumhuriyet, 30 Nisan 1950) (H. fiehsuvaro¤lu, Cum-
Bahrinil Kalfa, küçük halay›¤› Nazenin, aç›l›p huriyet, 24 A¤ustos 1951 Cumhuriyet) (S. Mümtaz, Hayal
kapanan iskemleler, çay tak›mlar›, bir çok ta- Olmufl Hakikatler, s. 73) (A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s.
baklar... hepsi haz›rlanm›flt›. Bir müddet sonra 344) (Daniflmend, Kronoloji, 4, fihrist, Mustafa Reflid Efen-
hepsini, etraf› büyük çam a¤açlar› ile çevrili di md.) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 8/32, 94, 225) (M. Ta-
bir seddin üzerine naklettiler.” hir, Osmanl› Müellifleri 2/361) (M. Baydar, Hamdullah
Suphi Tanr›över ve An›lar›, s. 19 vd.) (M. Larus, 10/898-
Sezai Bey, bugün mevcut olmayan Çaml›ca 899) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 223)
Korusu’ndan da flu flekilde bahseder: (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 209, 238,
262) (N. S. Örik, Sultan MeciD’in Âfl›k K›z›, Yeni Tarih
“Evet, tabiat›n sanatkâr eli güller, erguvanlar, Dünyas› 1, Say›: 5, s. 223) (A. Giz, Çaml›ca, Hayat Tarih
lâleler, yasemenler nakfletti¤i bu yeflil lâtif etek Mec. 1969 Say›: 10, s. 26-31) (‹nal, Son As›r Türk fiairle-
müteflekkirane ve güzelli¤ini takdir edecek su- ri, s. 1619-1630) (Zeynep Kerman, Sami Paflazâde Sezai’nin
rette öpen bu iki taraf› a¤açl› yolu, bu orman- Hikâye-Hat›ra ve Edebî Makaleleri, s. 13-39-75)
c›¤› tan›yaca¤›mdan flüphem var.
1409
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1410
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
1946 y›l›nda y›kt›r›lan bu yal›n›n yerine Nem- ‹ki ahflap sütunun tafl›d›¤› balkon üçüncü kat-
lizâdeler’den Mithat Bey, kârgir bir tütün de- ta idi. Bu sat›rlar›n yazar› orta ö¤renimini bu
posu yapt›rm›fl, arkas›ndaki köflk ve koru ise binada yapm›flt›r. Bu güzel köflk, 1977-79 y›lla-
Nuri Demira¤ taraf›ndan sat›n al›nm›flt›. r›nda tedricen y›k›lm›flt›r.
Yal› ve arkas›ndaki büyük koru, hanedan›n Sahilhanenin bânisi Hüseyin Avni Pafla, 1820
1924’te yurt d›fl›na ç›kar›lmas›ndan k›sa bir tarihinde do¤mufltur. Harbiye Mektebinden
müddet sonra, II. Abdülhamit’in o¤lu Selim 1848 tarihinde mezun olan Pafla, 1820’de Se-
Efendi’nin uhdesinde iken Tütüncü Kâtipzâde rasker olmufltur. Baz› dedikodular üzerine
Sabri Bey taraf›ndan sat›n al›nm›fl ve tütün de- Mahmut Nedim Pafla’n›n sadaretinde ve 1871
posu haline getirilmifltir. Bina daha sonra tarihinde azledilerek Isparta’ya sürüldü. Fakat,
Nemlizâdeliler’in eline geçmifltir. iki ay sonra afvolundu. 17 Zilhicce 1289 (18
fiubat 1873)’te ikinci defa serasker ve 27 Zil-
Korunun, Özbekler Tekkesi karfl›s›nda ve biraz hicce 1290 (15 fiubat 1875) tarihinde de seras-
afla¤›da olmak üzere iki kap›s› vard›r. Her iki kerlik uhdesinde kalmak üzere sadrazam oldu.
kap› da Servili Köflk Soka¤›’na aç›lmaktad›r.
Paflan›n gayreti ile Sultan Abdülaziz, 30 May›s
‹kinci kap›n›n biraz ilerisinde ve eski bir Bi- 1876 y›l›nda tahttan indirilmiflti. Fakat, Çer-
zans mabedinin yerinde bulunan üç katl›, be- kez Hasan adl› bir subay taraf›ndan 16 Haziran
yaz boyal›, ahflap köflk, sonradan Halide Edip 1876 gecesi Mithat Pafla’n›n Beyaz›t’ta, So¤a-
Ad›var’›n babas› Edip Bey’in tasarrufuna geç- na¤a Mahallesi’ndeki kona¤›nda, di¤er baz›
mifl ve daha sonra Üsküdar 3. Ortaokulu ol- vükelâ ile beraber Hüseyin Avni Pafla da öldü-
mufltur. Köflkün bahçe kap›s› yan›nda Bizans rüldü. Ertesi gün, Süleymaniye Camii hazîre-
1411
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
sinde Ali Pafla’n›n kabrinin ayak ucuna defne- birine dökülerek akar.
dildi. Lâhdinin kitâbesi, eski Zaptiye Naz›r›
Hüsnü Pafla taraf›ndan yaz›lm›flt›r. Zemine yak›n yerde ise, yar›m daire fleklinde,
üstteki alttakine göre daha küçük iki tekne
Sahilhanenin ikinci sahibesi olan Cemile Sul- vard›r. Küçük yalac›klardan dökülen sular alt-
tan, Sultan Abdülmecit’in k›z› olup 1 Recep taki tekneye, buradan da alt büyük tekneye
1259 (18 A¤ustos 1843)’te Düzdidil Kad›ne- dökülür. Som mermerden yap›lm›fl olan selse-
fendi’den do¤mufltur. ‹ki yafl›nda yetim kalan bil harap durumda olup parlakl›¤›n› dahi kay-
Cemile Sultan, Perestu Kad›nefendi (öl. 1904) betmifltir.
taraf›ndan büyütülmüfl ve henüz onbefl yafl›nda
iken 3 Haziran 1858’de Üsküdar’da bir camii Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, Üsküdar Yal›lar›, Akflam, 26
olan Damat Ahmet Fethi Pafla’n›n yak›fl›kl› fiubat 1951) (H. fiehsuvaro¤lu, Abdülaziz) (‹nal, Son Sad-
o¤lu Mahmut Celâleddin Pafla (öl. 1884) ile razamlar, s. 491) (Sicill-i Osmânî, 1/32-33, 62; 3/21 Sadul-
evlendirilmifltir. 11 Rebiyülâhir 1333 (26 fiu- lah Efendi) (Uzunçarfl›l›, Mithat Pafla ve Taif Mahkumlar›,
bat 1915)’te Erenköyü’ndeki köflkünde vefat s. 129) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s.
ederek vasiyeti gere¤ince babas› Abdülme- 134-219) (Mevhibe Celâleddin, Geçmifl Zaman Olur ki, s.
cit’in Yavuz Sultan Selim Türbesi hazîresinde- 53) (A. Osmano¤lu, Babam Abdülhamit, s. 44) (Sedat
ki türbesi yan›na gömülmüfltür. Kumbarac›lar, ‹stanbul Konaklar›, Hayat Tarih Mec. 1970
Say›: 10, s. 41) (S. Eyice, Bizans Devrinde Bo¤aziçi, s. 53)
Cemile Sultan bu sahilsaray› k›z› Ayfle S›d›ka (S. Ünver, Selsebiller, Hayat Tarih Mec. 1967, Say›: 7, s.
Han›m Sultan’›n dü¤ünü için sat›n alm›fl ve 8) (S. Eldem, Türk Evi Plân Tipleri, s. 185) (E. Koçu, Bos-
yeni eflyalarla döfletmiflti. ‹ki defa Paris Sefare- tanc›bafl› Defteri ‹stanbul Ans. 6/2994) (Selim A¤a Vakfiye-
ti’nde ve bir çok valiliklerde bulunmufl olan si, Süleymaniye Kütüp. Fotokopi Arflivi No: 20)
Ali Pafla’n›n o¤lu, Hünkâr Yaveri Ali Fuat
Bey’le dü¤ünleri bu yal›da yap›lm›flt›.
1412
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
dar uzanan büyük arazi içinde, harem ve se- güzel yap›y› yapt›rm›flt›r.
lâml›kl› muhteflem bir kona¤› daha vard›. Pafla
bu konakta vefat etmifltir. Ba¤dat’tan getirdi¤i R›za Pafla’n›n vefat›ndan sonra o¤lu, Süreyya
para ile Beyaz›t’taki Seraskerlik Dairesi’ni (‹s- ‹lmen’in tasarrufuna geçen koru, Süreyya Pafla
tanbul Üniversitesi Merkez Binas›) ve Unka- taraf›ndan, ‹stanbul Belediyesi’ne hediye edil-
pan› De¤irmeni’ni yapt›rm›flt›r. mifltir. Yaln›z bu s›rada, köflkün civar›ndaki
arazi bir duvarla çevrilerek koru ile alâkas› ke-
Kaynaklar: (A. Gövsa, Meflhur Adamlar, s. 1144 ve Türk silmifltir. Bu duvar› bugün de görmek müm-
Meflhurlar›, s. 274) (Sicill-i Osmânî, 4/539) (‹stanbul Üni. kündür.
Ed. Fak. Tarih Der. 4/127) (Ahmet Nuri Sinapl›, Mehmed
Nam›k Pafla, s. 233-234, 261) Merhum General Süleyman ‹lmen Pafla, hat›-
ralar›nda Suphi Pafla arazisinin ne flekilde sat›n
al›nd›¤›n› flu ifadelerle anlatmaktad›r:
ka¤›’n›n çevreledi¤i genifl arazi, Serdar-› Ek- “1317 (1901-2) fiubat›nda Maltepe’deki çiftli-
rem Ömer Lütfi Pafla taraf›ndan mirîden sat›n ¤i sat›n ald›m. Yaz›n Küçük Çaml›ca’daki köfl-
al›narak 1857 tarihlerinde yapt›r›lm›flt›r. kümüzde otururken büyük bir çiftlik almay› ar-
zu ettim. Evvelâ Çaml›ca civar›nda büyük bir
Büyük tarihçi Mustafa Naimâ Efendi’nin “Bul- arazi elde etme¤e çal›flt›m. Hatta Suphi Pafla
gurlu Da¤› üzerindeki Seyran Tepesi” dedi¤i Korusu denilen Küçük Çaml›ca Tepesi’ni de
yerin yamaçlar›ndaki haremli, selâml›kl› bu içine alan bu koru ile köflkünü ve etraf›ndaki
muhteflem köflk ‹stanbul’un her taraf›ndan gö- araziyi babama sat›n ald›rmaya bafllad›m. U¤-
rülüyordu. Köflk ve bahçesinin arkas›nda rafla u¤rafla 22 hisseden ancak iki hissesini sa-
272.000 metre karelik bir korusu vard›. t›n almaya muvaffak olabildik. Geriye kalan
di¤er 20 hisse sahipleri bizi karfl›lar›nda görün-
Ömer Pafla’n›n vefat›yla mirasç›lar›n›n terhini ce müflkilat ç›karma¤a bafllad›lar. Bakt›m ki,
üzerine meflhur sarraflardan Köçeo¤lu Agop olacak fley de¤il... Ba husus babam sat›n ald›¤›-
Efendi’nin tasarrufuna geçen köflk ve koru da- na göre ben sahip olam›yorum... Kar›, koca biz
ha sonra Sami Paflazâde Suphi Pafla taraf›ndan konaktan ayr›larak kendimize mahsus bir evde
sat›n al›nm›flt›r. oturmak istiyorduk...”
Suphi Pafla’n›n 1887’deki vefat›ndan sonra va- Köflkün ve korunun ilk sahibi Ömer Pafla, Ab-
risleri hayli müddet koruyu ve köflkü güzelce dülmecit ve Abdülaziz devirlerinde baflkuman-
muhafaza etmifllerdi. danl›klarda bulunmufl ve harplerde yararl›klar›
görülmüfl müflirlerimizdendir. K›r›m Harbi s›-
Bu s›rada köflkün sol taraf›ndaki arazi, reji ko- ras›nda ve 1854 tarihinde Tuna Boylar›’nda
miseri Menapirzâde Mustafa Nuri Bey (1884- Ruslar’a karfl› zaferler kazanm›fl ve sonra Bafl-
1906) taraf›ndan varislerden sat›n al›narak kumandan olarak Gözleve baflar›s›n› elde et-
üzerine bir köflk yapt›r›lm›flt›r. mifltir. 1871 tarihinde vefat ederek Eyüp’te
Bostan ‹skelesi mevkiinde ve Hüsrev Pafla Kü-
Nihayet bu emsalsiz yer, Sultan II. Abdülha- tüphanesi arkas›ndaki mezarl›¤a gömülmüfltür.
mit’in seraskeri R›za Pafla (1844-1920) taraf›n- Pek de¤erli, çal›flkan ve do¤ru bir zat olarak bi-
dan sat›n al›nm›fl ve kendi köflkünün karfl›s›na linirdi.
da yaverleri için Yaverler Köflkü ismiyle an›-
lan ve bugün de mevcut olan ahflap, iki katl› Köflkün üçüncü sahibi olan Abdüllâtif Suphi
1413
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Pafla, Abdurrahman Sami Pafla’n›n o¤lu olup Kahraman› Gazi Osman Pafla’n›n vefat› üzeri-
1818’de Mora’n›n Trapolice kasabas›nda do¤- ne müflir rütbesi ile serasker oldu. 1897 tari-
du. ‹stanbul’a geldikten sonra bir tak›m yüksek hindeki Yunan Harbi onun seraskerli¤i s›ras›n-
görevlerde bulundu. Alt› dil bildi¤i söylenen da vuku bulmufl ve Yunanl›lar periflan edilmifl-
bu sa¤lam karakterli, âlim zat 11 Rebiyülâhir tir. Meflrutiyetin ilân›ndan bir gün evvel seras-
1305 (27 Aral›k 1887)’de vefat ederek, Divan- kerlik görevinden azledilen R›za Pafla, 6 A¤us-
yolu üzerindeki Sultan II. Mahmut Türbesi ha- tos 1908’de eski devir ricalinden oldu¤u için,
zîresine defnedildi. Yirmibefl evlâd› ve hare- Vaniköyü’ndeki yal›s›nda tevkif edilerek Har-
minde onbefl kad›n› oldu¤u rivayet edilir. Aye- biye Nezareti’ndeki Bekir A¤a Bölü¤ü’nde
tullah Bey (1845-1878) ile Hamdullah Suphi hapsedilmifl ve daha sonra da 200.000 alt›n li-
Tanr›över (1885-1966) Pafla’n›n o¤lullar›ndan ra tutan mevcut paras›n› hükümete vermek su-
sadece ikisi idi. Ayetullah Bey, Nam›k Kemal retiyle hapisten kurtulmufltu.
ve Ziya Pafla gibi hürriyet için mücadele etmifl
hür mizaçl›, sanatkâr ruhlu bir kimse imifl. Yap›lan bu haks›z davran›fl üzerine Pafla, bir
müddet sonra Fransa’n›n Nice (Nis) flehrine
Suphi Pafla’n›n ‹stanbul Fatih’te Hasan Baba gitmifl ve orada 21 Eylül 1336 (1920) günü ve-
Alemi Mahallesi’nde ve Horhor Caddesi üze- fat etmifltir. Vasiyeti gere¤ince cenazesi ‹stan-
rinde, bugün de mevcut olan büyük bir kona¤› bul’a getirilerek 26 Ekim 1336’da Kocamusta-
vard›r. Türk Oca¤›, 20 Haziran 1911’de bu bi- fapafla Camii avlusundaki Sümbül Sinan Efen-
nada kurulmufltur. di (öl. 936/1529-30) türbesine ve Sadrazam
Hekimo¤lu Ali Pafla’n›n büyük kardefli hattat,
Suphi Pafla vakarl›, sevimli ve hareketleri zarif müderris Ömer Efendi’nin (öl. 1111/1699) ya-
bir zat idi. “Hele baba o¤lun, iki ak ve pak sa- n›na defn edilmifltir. Sonradan üzerine, efli Ad-
kall› ihtiyar›n beraberce bindikleri araba ile viye Han›m’la o¤ullar› Süreyya ve fiükrü Pafla-
Çaml›ca’dan Üsküdar tariki ile gitmeleri seyri- lar ile Ziya Bey taraf›ndan mermer bir sanduka
ne doyulmaz güzel manzaralardan biri idi ve konmufltur.
bilmeyenler kendilerini iki kardefl zanneder-
lerdi.” Bu muhteflem mermer sandukan›n üzeri, pem-
be porfir sütunlar›n tafl›d›¤› bir kubbe ile örtü-
Suphi Pafla Korusu’nun dört kap›s› olup cümle lüdür. Ayak taraf›na Pafla’n›n hayat hikâyesini,
kap›s› Bulgurlu Caddesi üzerindedir. Munta- uzunca bir flekilde, anlatan bir levha as›lm›fl ve
zam yollar›, sulama tesisleri, havuzlar› ve kuyu- ayr›ca, rumîlerle bezeli sandukas›n›n yan yüzü-
lar› harap olmufltur. ne de:
Köflkün dördüncü sahibi olan Serasker R›za R›za Pafla’n›n fiehzadebafl›’nda, Direkleraras›
Pafla, Kocamustafapaflal›d›r. S›r kâtibi Mustafa mevkiinde Letafet Apartman› ismiyle maruf,
Pafla’n›n divan efendisi Lefkeli Emiro¤lu fiük- muhteflem ahflap bir kona¤› daha vard›.
rü Efendi’nin o¤ludur. Karada¤ ve Rus harple-
rinde yararl›klar göstermifltir. 1891’de Plevne Kad›köy’de opera binas› olarak infla edilen Sü-
1414
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
reyya Sinemas› Süreyya Pafla taraf›ndan yapt›- ket Pafla’n›n; Polis Huzur Evi’nin alt taraf›nda
r›lm›flt›r. Pafla, ‹zmit yolu üzerinde ve Malte- Esvapç›bafl› Saffet Bey’in (Arpatl›); Feridun
pe’de, Kay›fl Da¤› eteklerinde, ‹flçi Sanatoryu- Pafla (Vafi) Camii karfl›s›nda Posta Naz›r› Ha-
mu bina ettirerek devlete hediye etmifltir. Va- sip Bey’in, Ac›badem üzerinden Kad›köy’e
siyeti gere¤ince bu hastahanenin arkas›nda ha- inen yol üzerinde tarih yazar› ve mabeyinci A-
z›rlad›¤› türbeye gömülmüfltür. Çok çal›flkan li Fuad Türkgeldi Bey’in köflkleri vard›.
ve eli aç›k bir zat olarak bilinir.
Kaynaklar: (A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s. 55, 301, 375)
R›za Pafla’n›n bir kona¤› da Befliktafl s›rtlar›nda (A. Gövsa, Meflhur Adamlar, s. 85, 1365, 1486) (S.
ve Y›ld›z Saray› civar›nda idi. Bu konak sonra- Mümtaz, Hayal Olmufl Hakikatler, s. 73) (Cevdet Pafla Te-
dan Reflit Saffet Atabinen’e (1884-1965) geç- zâkir 13-20, s. 154, 183, 266) (Mustafa Baydar, Hamdul-
mifl ve Saffet Bey burada vefat etmifl ve fieyh lah Subhi Tanr›ö¤er) (M. Kuntay, Nam›k Kemal, s. 292
Sümbül Sinan’›n ahfad›ndan oldu¤u için onun vd.) (Musahibzâde Celâl, Eski ‹stanbul Yaflay›fl›, s. 133)
türbesi yan›ndaki türbeye gömülmüfltür. (TTOK, Bo¤aziçi Korular›) (A. Giz, Çaml›ca, Hayat Tarih
Mec. 1969, Say›: 10, s. 26-31) (S. M. Alus, Selimiye’den
R›za Pafla köflkünün civar›nda Nazime Sul- Çaml›ca’ya, Akflam, 19 fiubat 1939) (H. fiehsuvaro¤lu, 19.
tan’›n köflkü, Prof. F. Kerim Gökay’›n 15 dö- As›rda Çaml›ca’daki Köflkler ve Saraylar, Akflam, 10 Eylül
nümlük bahçe içindeki köflkü, Said Molla’n›n 1947) (Ali Cevdet, ‹kinci Meflrutiyetin ‹ân›, s. 160, 164-
köflkü ve Abdülaziz’in di¤er k›z› Saliha Sul- 166) (Hürriyet gazetesi, 14 Ocak 1981) (Ziya fiakir, Yar›m
tan’›n köflkü vard›. Abdülhak Hamid Bey aile- As›r Evvel Bizi ‹dare Edenler, 1/204 vd. Fetih Pafla)
sinin köflkü de Çilehane mevkiinde idi. Büyük
flairin a¤abeyi Nasuhî Bey’in köflkü de Küçük
Çaml›ca Caddesi üzerinde ve Suphi Pafla Ko-
rusu cümle kap›s› karfl›s›nda bulunuyordu. Eski SERV‹L‹ SEL‹M PAfiA YALISI
d›fliflleri bakanlar›ndan olup 1969’da vefat ede- ve KÖfiKÜ
rek Çakalda¤› Mezarl›¤›’na gömülen Yusuf K.
Tengirflek’in 182.760 metre karelik bir koru
içindeki kârgir evi de bu civarda idi. S elim Pafla Yal›s›, Ayazma Camii önünde ve
bugün mevcut olmayan Ayazma ‹skelesi
yan›nda Köflkü ise, Küçük Çaml›ca’da Niflan-
Küçük Çaml›ca’daki bu köflklerden baflka, tafl› mevkiinde olup ba¤› pek ünlü idi. Uzun
Sadrazam fiirvanizâde Mehmet Rüfldi Pafla’n›n bir ömür süren Pafla, 89 yafl›nda oldu¤u halde
o¤lu ‹smail Hakk› Bey’in de büyük bir köflkü bu köflkte vefat etmifltir.
vard›. Hakk› Bey, 25 yafl›nda oldu¤u halde 20
Safer 1291 (8 Nisan 1847)’de burada vefat Girit adas›’n›n Servi Kasabas›’nda do¤du¤u
ederek Çiçekçi dura¤› karfl›s›ndaki Karacaah- için Servili denilen Selim Mehmed Pafla, Ak-
met Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Büyük aile ha- ka muhaf›zl›¤›, Sayda ve Marafl valiliklerinde
zîrelerinin önünde fiair Nedim ve annesinin bulunmufltur. 1261 (1845)’te Üsküp vilayetine
mezarlar› vard›r. Pirîzâde Osman Sahib Efendi tayin ve 1264 (1848)’de azledilmifl ve de¤iflik
Çeflmesi bahsine bak›n›z. tarihlerde Kastamoni, Konya vilayetlerinde,
Anadolu müflirli¤inde, Batum kumandanl›¤›n-
Küçük Çaml›ca’da köflkü bulunan bir zat da da, hassa müflirli¤inde hizmet edip 1289 Rece-
meflhur Fehim Pafla idi. Fehim Pafla, Sultan II. binin üçünde (6 Eylül 1872) vefat etti. Üskü-
Abdülhamit’in süt kardefli Esvapç›bafl› ‹smet dar’da medfundur. Cesur ve do¤ru bir zat idi.
Bey’in o¤lu idi. Pafla’n›n büyük o¤lu ünlü res- Kabri için Karacaahmet Mezarl›¤› 8. Ada, A
sam Eflref Ürün Beyefendi’dir. Eflref Bey, 1981 Bölümü’ne bak›n›z.
Atatürk Sanat Arma¤an›’n› kazanm›flt›r. Fe-
him Pafla’n›n küçük o¤lu ise Cumhuriyet dev- Selim Pafla Üsküp valisi iken, sonradan müridi
ri Jandarma Genel Komutan› Abdülhalim oldu¤u Mehmet Nur Efendi’yi ‹stanbul’a davet
Oruz Pafla’d›r. etmifl ve Efendi 1266 (1850)’de gelerek Selim
Pafla’n›n yal›s›nda alt› ay kadar oturduktan
Bu köflklerden baflka Küçük Çaml›ca etekle- sonra yeniden Üsküp’e dönmüfltür. Seyyid Mu-
rinde Mabeyinci Emin Bey’in, (Kalfa Çeflmesi hammed Nurü’l-Arabiyyü’l-Melâmî ismiyle bili-
Soka¤›’n›n yüksek bir yerinde); bugün yerinde, nen Nur Efendi, son as›r tasavvuf erbab›nca
Mimarl›k Fakültesi’nin bulundu¤u yerde fiev- ‘Kutb’ ve ‘Gavs’ olarak kabul edilir. Müridleri
1415
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
aras›nda ‹smail Pafla, Hüseyin Hüsnü Pafla, Ta- Tekaüd halinde Üsküdar’da genifl bahçesi için-
tar Osman Pafla ve 1300 (1883)’te vefat ederek deki saray›nda oturan Siyavufl Pafla, II. Se-
‹nadiye Tekkesi’ne, Haflim Baba Türbesi ya- lim’in (1566-1574) k›z› Fatma Sultan’›n efli
n›ndaki türbeye gömülen ve Molla Bey diye idi. Süleymaniye’de Hoca Hamza Mescidi kar-
bilinen fieyhülislâm Mir Ahmet Muhtar Efen- fl›s›nda, Devo¤lu Yokuflu’nda ve kar›s› Fatma
di de vard›r. Sultan’a ait saray›n yan›nda, bu sultan ad›na
bir medrese yapt›rm›flt›. 982 (1574)’te Fatma
Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, 19 As›rda Çaml›ca’daki Sultan ile evlenen Pafla, onun ölümünden 20
Köflkler ve Saraylar, Akflam, 10 Eylül 1947) (A. Gölp›nar- y›l kadar sonra 1010 (1601) tarihinde Üskü-
l›, Melâmîlik ve Melâmîler 1931 ‹stanbul, s. 237) (Atâ Ta- dar’daki saray›nda vefat etmifltir. Kabri, E-
rihi, ‹stanbul 1292, 2/226) (Sicill-i Osmânî, 1/382-383 Çer- yüp’teki muhteflem türbesindedir.
kes ‹smail Pafla; 2/177 Hüseyin Hüsnü Pafla; 3/63, Selim
Pafla; 3/449 Topal Osman Pafla; 4/351 Muhtar Ahmed Kaynaklar: (Daniflmend, Kronoloji, 3/493-494) (Peçevî
Efendi) Tarihi, Uras Türkçesi, 2/283) (Sicill-i Osmânî, 1/60;
3/116) (Vefeyât, s. 25) (Hadîka, 1/110) (O. Taib, Hadîka-
tü’l-Vüzera, s. 37) (Atâî, fiekaik-› Nu’maniyye, s. 225)
(Konyal›, ‹stanbul Abideleri, s. 98-99) (S. Elden, Köflkler ve
S‹YAVUfi PAfiA SARAYI Kas›rlar-1, s. 109) (Recep Akakufl, Eyüp Sultan, s. 230)
(M. Meriç, Mimar Sinan, s. 41-120) (C. Baltac›, Osmanl›
T
d›r.
uhfetü’l-Mimarîn ve Tezkiretü’l-Ebniye’de
kay›tl› oldu¤una göre Mimar Sinan yap›s›-
Medreseleri, s. 419) (Abdurrahman Abdi Pafla Vakayiname-
si, s. 38) (Atâ Tarihi-II. ‹stanbul 1292, s. 34)
1416
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
cereler renkli caml›d›r. Kap›dan zemini çini Rayetkeflan Kalfa’n›n ruhuna kuyu açan Adile
döfleli bir antreye girilir. Sa¤ tarafta helâ var- Sultan 1316 (1898)’da vefat etti. Kabri,
d›r. Sol taraftaki merdivenden de büyük salo- Eyüp’te, Bostan ‹skelesi yan›ndaki türbesinde-
na bakan tavan› çok alçak mahfile ç›k›l›r. Sa- dir.
lonun duvarlar› ‹talyan çinileriyle kaplanm›fl-
t›r. Burada küçük bir kahve oca¤›, mermer ya- Di¤er bir kuyu bilezi¤i ise, köflkün arka taraf›n-
lakl› bir çeflme bulunmaktad›r. Çeflmenin üs- da olup kitâbesi yoktur.
tüne, do¤an›n en güzel renklerle bezedi¤i oval
bir tafl oturtulmufltur ki görülme¤e lây›kt›r. Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Çaml›ca’daki
Köflkler ve Saraylar, Akflam,10 Eylül 1947)
‹yi bir binici olan Sultan Aziz, bu havaliyi pek
sever, Alemda¤›’na ava gittikçe buraya gelerek
dinlenirdi. Bu köflk yerini Altunizâde ‹smail
Pafla’dan ald›¤› söylenir. SULTAN AZ‹Z KASRI
(ALEMDA⁄I KASRI)
Köflkün önünde ve girifl kap›s›na göre sol taraf-
ta bir kuyu bilezi¤i vard›r ki üzerinde flu kitâbe
bulunmaktad›r: K as›r, Alemda¤› Köyü’nde Sultançiftli¤i-
Ömerli Yolu’nun, köye giderken sa¤ taraf-
ta, Horoz Çiftli¤i ad› verilen yerdedir.
Cennet-mekân Sultan Mahmud Han-› sâni Haz-
retleri’nin kerime-i muhteremeleri devletlu ismetlu Hafif bir yükselti üzerine oturtulmufl olan kas-
Adile / Sultan aliyyetü’fl-flan Hazretleri’nin hacesi r›n, genifl bahçesinin Alemda¤ Köyü’ne, flim-
Rayetkeflan Kalfa’n›n ruhiçün Fatiha / 1310 Mu- diki K›flla Otobüs Dura¤›’na ve Çatalda¤› yö-
harrem (A¤ustos 1892). nüne aç›lan kap›lar› vard›. Alemda¤› Köyü
meydan›na bakan bahçe kap›s› buradan 100
Rayetkeflan Kalfa, 13 Rebiyyülevvel 1292 (19 ad›m ileride, K›flla Dura¤›’na bakan kap› ise,
Nisan 1875) tarihinde vefat etti. Kabri, Aksa- yolun hemen yan›nda bulunuyordu. Genifl bir
ray Camii yan›nda, Pertevniyal Valide Sultan alan› kaplayan bahçede as›rl›k a¤açlar vard›.
Türbesi önündedir. Lâhdi mevcuttur. Kendisi-
nin Eyüp’te, ‹dris köflkü mevkiinde bir çeflme- 1865 tarihlerinde Sultan Aziz (1861-1876) ta-
si vard›r. raf›ndan yapt›r›lm›fl olan kas›r, hanedan›n
1417
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Türkiye hudutlar› d›fl›na ç›kar›lmas›ndan son- de¤ildir. Suyu, Tafldelen Suyu’ndan daha güzel
ra bofl kalm›fl ve k›sa bir müddet içinde, çat›- oldu¤u söylenen Büyük Elmal› Menba›’ndan
s›ndaki kurflun örtüye kadar her yeri köylüler- getirtilmifl. Bu su, Ball›kaya Mevkii’nden geli-
ce ya¤ma edilmifltir. yormufl. 1980 yaz›nda bu suyun köye getirilme-
si çal›flmalar› yap›l›yordu.
‹kinci Dünya Savafl› (1939-1945) s›ras›nda as-
keriyece arazisi iflgal edildi¤i s›rada kasr›n sade- Alemda¤›’n›n bat› yamaçlar›nda bulunan Bal-
ce dört duvar› kalm›flt›. l› Kaya, yalç›n bir kaya görünümünde olup,
üzerine bir horoz kabartmas› yap›lm›fl. Bu res-
Üç katl› olan köflk y›¤ma tafltan yap›lm›flt›r. min hangi tarihte yap›ld›¤› belli de¤ilmifl. Köy-
Genifl salonlar›, ancak yap›l›rken içine yerlefl- lülerin ma¤ara dedikleri bir dehlizin, Anadolu-
tirildi¤i san›lan büyük endam aynalar› vard›. hisar›’n›n do¤usundaki üçkardefller mevkiine
Tanzimat Devri’nin en güzel yap›lar›ndan biri kadar uzand›¤› söylenmektedir. Bu dehlizin a¤-
olan bu binaya, ön ve arka taraf›ndaki iki yan- z›nda vaktiyle demir bir kap› varm›fl.
l› mermer merdivenlerle ç›k›l›yordu. Kasr›n
önündeki büyük havuz, yak›n tarihlerde dol- Üsküdar Saray› bahsine bak›n›z.
durulmufltur.
Evliya Çelebi, Üsküdar’›n en güzel mesireleri
Sultan Aziz, devrin bafl pehlivan› oldu¤u gibi, oldu¤unu söyledi¤i Alemda¤› ile Çaml›ca’da
horoz dö¤üfllerine pek merakl› idi. Bu yüzden nice “alemler edip oradan afla¤›ya Göksu’da
Hindistan’dan getirtti¤i Hint horozlar›n›n ba- zevk ve safalar ederdik” demekte ve “yukar›da
k›m›, yetifltirilmesi ve üretilmesi için kasr›n yaz›lan gezinti yerlerini, padiflah bahçelerini...
bahçesine bir horoz çifli¤i yapt›rm›flt›. Bu yer Binalar›n›n yap›s›... yaz›lsa bir uzun tomar
hâlâ köylülerce Horoz Mahalli ad› ile an›l›r. olur” diyerek burada bir padiflah bahçesinin ve
Kasr›n Kuflluk denilen kuflhanesi de pek ünlü binas›n›n bulundu¤una iflaret etmifltir.
imifl.
Kaynaklar: (Mahmut Celâleddin Pafla, Mir’at-i Hakikat
Hüseyin Avni Pafla, sadaret mevkiini iflgal et- 1/102 ve Tercüman Yay. s. 156) (Uzunçarfl›l›, Mithat Pafla
ti¤i s›rada, Serasker Kaymakam› bulunan kafa- ve Taif Mahkumlar›, s. 22) (Z. fiakir, Ç›ra¤an Saray›’nda
dar› ve samimi dostu, Çirpanl› Abdülkerim 28 Sene, s. 49) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman
Nadir Pafla’y›, Sultan Aziz’i Alemda¤› Kas- Türkçesi, 2/163-185, 6/44) (Naimâ Tarihi, Dan›flman
r›’nda bulundu¤u esnada süvari kuvvetleri ile Türkçesi, 3/1196) (Ayvansarayî, Vefeyât, s. 60)
yakalay›p Selimiye K›fllas›’na hapsetme¤e me-
mur etmiflti. Fakat, Abdülaziz’in Alemda¤›’nda
bir geceden fazla kalmamas› bu tasavvurun
gerçekleflmesine imkân vermemiflti. SULTAN MURAT KÖfiKÜ
Sultan Aziz Kasr›’n›n yerinde daha evvelki ta-
rihlerde yap›lm›fl bir kasr›n bulundu¤u san›l-
maktad›r. Avc› Mehmet’in (1648-1687) çok
K öflk, Sultançiftli¤i Köyü’nün kuzeybat›s›n-
da, Tafldelen’in bat›s›nda ve Baltac› Çift-
li¤i ile Çavuflbafl› Çiftli¤i aras›nda idi. Dudul-
kere Üsküdar Saray›’ndan hareketle Alemda¤› lu-Sultançiftli¤i yolu üzerinden ve Sar›gazi Sa-
ve civar›nda günlerce avland›¤› bilinmektedir. pa¤›’n›n karfl›s›ndaki yoldan girilirdi. Bugün
Said Halim Pafla Çiftli¤i hudutlar› içinde kal-
Daha evvel de Sultan IV. Murat’›n (1623- m›flt›r. Caddeden 4 km. içeridedir.
1640) s›k s›k Alemda¤›’na gelerek avland›¤› ve
bu s›rada da bir kaç gün kald›¤› malumdur. Yi- Köflkün yan›nda halk›n Sultan Murat Çeflmesi
ne böyle bir av günü, 12 Zilkade 1042 (21 Ma- dedi¤i kitâbesiz bir çeflme vard›r ki, IV. Mu-
y›s 1633) tarihinde Alemda¤›’nda bulundu¤u rat’›n eseridir.
bir s›rada Bostanc›bafl› R›dvan A¤a’y› göndere-
rek kabri, Üsküdar’da Miskinler Tekkesi’nin Köflkün bânisi Sultan V. Murat olmal›d›r. fieh-
sol gerisinde olan, Ni¤deli Mustafa Pafla’y› zadeli¤i zaman›nda yapt›rm›fl veya ihsan edil-
idam ettirmiflti. mifltir. Çünkü, padiflahl›¤› üç ay sürmüfl ve
1840-1904 tarihleri aras›nda yaflam›flt›r.
Kasr›n kitâbesinin bulunup bulunmad›¤› belli
1418
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
Sultan Murat’›n annesi fievkefza Kad›n’›n (öl. d›r. Bafl odan›n duvar›na zarif bir ocak yap›l-
1889) bu köflkte oturdu¤u ve 1274 (1857-58) m›flt›r. Duvarlar›nda dolaplar bulunmaktad›r.
yaz›nda, Sar›gazi Köyü Camii’nin avlusundaki Dolap kapaklar›n›n üzeri desenlerle bezelidir.
mermer flad›rvan› yapt›rd›¤› bilinmektedir. Duvarlar›na renkli nak›fllar yap›lm›flt›r.
Meflhur komitac› Bulgar Sad›k hat›ralar›nda, o fiair Nâbî (1642-1712), Urfal›’d›r. Yirmidört
s›rada (1919-1920 seneleri) bofl olan bu köflk- yafl›nda oldu¤u halde, 1665 tarihinde ‹stan-
te bir müddet kald›¤›n› beyan etmektedir. bul’a gelmifl ve Vezir Musahib Mustafa Pa-
“Alemda¤›’ndaki Has Hazine’ye ait ormanlar- fla’n›n divan kâtibi olmufltur. fiiirleri fiair Na-
da kereste ve odunculuk eden Bayer ad›nda”ki ili’nin (öl. 1077/1666-67) be¤enisini kazan-
bir zattan yard›m gördü¤ünü söyleyen merhum m›flt›r. fiairler kafilesinin önde gelenlerinden
Sad›k Bey, “Bu s›rada (Nisan 1919) Paflaköylü biri olan bu güzide flair 3 Rebiyülevvel 1124
Milki Kaptan Kuzguncuk Panay›r›’na e¤len- (12 Nisan 1712) tarihinde vefat ederek Kara-
meye gitmiflti. Paflaköye dönerken Baltac› ile caahmet Mezarl›¤›’na, Miskinler Tekkesi arka-
Sultan çiftli¤i aras›ndaki Kirazl› Dere’de pusu s›ndaki yol üzerine gömülmüfltür. fiâhidesinin
kurdum ve fayton içinde gelen eflkiyay› bir üzerini bir serpufl süslemektedir. Befl sat›r ha-
hamlede yok ettim.” demektedir. linde yaz›lm›fl olan Farsça kitâbesi fludur:
1419
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1420
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
güzel manzaral› dört katl› evinin bir rüzgârl› fiehzade Abdülmecit Efendi bu köflkün veril-
havada güpegündüz yand›¤› s›rada üst kattaki mesini flöyle anlat›r: “Mabeyin kâtipleri ara-
küçük odas›nda bulunan eserlerini kurtarmak s›nda türlü türlüsü var. Tevfik Bey diye biri
mümkün olamad›... Bu yang›n Talât Bey’i ma- geldi, yalandan bir selâmla içeri girdi ve senet-
nen ve maddeten y›kt›.” leri takdim etdi.”
Divan edebiyat›m›z›n bu son üstad› 7 Rebiyü- ‹smail Pafla, Kavalal› Mehmet Ali Pafla’n›n to-
levvel 1345 (15 Eylül 1926)’da vefat etti. Va- runu, ‹brahim Pafla’n›n ikinci o¤ludur. 1830’da
siyeti gere¤ince fiair Nedim’in (öl. 1730) Çi- Kahire’de do¤mufl, 1863’te Said Pafla’n›n yeri-
çekçi dura¤›n›n karfl›s›ndaki kabri yan›na def- ne M›s›r H›divi olmufl ve bu görevden 1879 ta-
nedildi. Do¤u kültürü kuvvetli, ince ve zarif, rihinde ayr›lmak zorunda kalm›flt›r. 1895’te E-
ahlâk› yüksek bir zat idi. Üsküdar’da Yenima- mirgân’daki yal›s›nda vefat etmifl ve cenazesi
halle semtinteki bir soka¤a 1934’te ismi veril- M›s›r’a götürülmüfltür.
mifltir.
Tevfik Pafla 1853’te do¤mufl, 1879’da Sultan
Talât Bey’in ceddi olan Saray-› Hümâyun Ho- fermaniyle h›div olmufl ve henüz 39 yafl›nda
cas› Ekmekçizâde Haf›z Ahmet Efendi 1 Zil- oldu¤u halde 1892’de zatürreden ölmüfltür.
hicce 1241 (7 Temmuz 1826)’da vefat ederek
Tunusba¤›’ndan Karacaahmet Sultan Türbe- fiehzade Abdülmecit Sultan Abdülaziz’in o¤-
si’ne giden yolun sa¤ taraf›na gömülmüfltür. ludur. 9 Safer 1285 (1 Haziran 1868) tarihin-
Ahmet Efendi’nin, 15 Haziran 1826 tarihinde- de do¤mufltur. 1918’de Sultan Vahideddin’in
ki Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas› s›ras›nda tahta ç›kmas› ile veliaht olmufl, 1 Kas›m
büyük hizmetler gördü¤ü söylenir. 1922’de saltanat›n kald›r›lmas› ile padiflah ola-
mayarak 18 Kas›m 1922’de halife seçilmifl, 3
Kaynaklar: (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 1846-1857) Mart 1924’te hilafetin kald›r›lmas› ile görevi
(A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s. 374) (Burhan Felek, Yafla- bitmifl ve o gece Türkiye’den ç›kar›ld›¤›ndan
d›¤›m›z Günler, s. 34-97-99-158) (‹. Hakk›, Merâk›d, s. ‹sviçre’ye yerleflmifl ve 23 A¤ustos 1944’te Pa-
70) (Sicill-i Osmânî, 1/288) ris’te vefat etmifltir. Kabri Medine’dedir.
fiEHZADE ABDÜLMEC‹T
EFEND‹ KÖfiKÜ
1421
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Dolmabahçe Saray›’nda, flimdiki Resim ve nat arkadafllar› idi. Kendisi de iyi bir ressamd›.
Heykel Müzesi’nin bulundu¤u binada idi. Bu Sultan Abdülhamit’in hallinin tebli¤ini göste-
k›sm› harem olarak kullan›rd›. Kabatafl Lisesi- ren meflhur tabloyu bu köflkün resim atölyesin-
nin bulundu¤u eski Ferriye Saray›’n›n cadde de yapm›flt›.
üzerindeki ufak dairesini de selâml›k haline ge-
tirmiflti. Babas› bu binan›n bir odas›nda inti- Köflk kendisine intikal ettikten sonra gerek
har etmiflti. Veliaht›n yazl›k köflkü ise Nakkafl- içerisinde ve gerekse genifl bahçesinde baz› ilâ-
tepe’deki bu köflktü. Buraya her yaz gelirdi. Bu veler yapm›flt›. Do¤u taraf›ndaki büyük havuz
köflke Arabesk Köflk derdi. bunlardan biridir.
Köflkün idaresi büyük han›m fiehsuvar Han›- Köflkün Kuflbak›fl› Caddesi’ne aç›lan ahflap bü-
mefendi taraf›ndan yürütülüyordu. Kendisi Ö- yük kap›s›n›n üzerinde genifl bir saçak vard›r.
mer Faruk Efendi’nin annesi idi. 12 Mart Kap›n›n iki yan›na flekilli küreler yerlefltiril-
1913’te Dürrüflehvar’›n bu köflkte do¤du¤u mifltir. K›rm›z› ve beyaz mermerden alternatif-
söylenir. Talât Pafla, Abdülmecit’e burada ve- li olarak yap›lm›fl kap› kemeri üzerini kûfi bir
liahtl›k teklifinde bulunmufltu. yaz› süslemektedir. Kap›n›n bahçeye bakan yü-
zünde ve bir madalyon içinde bir ayet yaz›s›
fiehzade Abdülmecit, büyük flair Abdülhak bulunmaktad›r.
Hâmid’i çok takdir ederdi. Onun Finten adl›
eseri Darülbedai’de (fiehir Tiyatrosu) temsil D›fl kap›n›n karfl›s›nda, muhteflem köflkün
edildi¤i zaman bizzat bulunmufltu. Hatta bu cümle kap›s› bulunmaktad›r. Ahflap köflk, kâr-
eser flerefine Nakkafltepe köflkünde 40 kiflilik gir, fazla yüksek olmayan bir bodrum üzerine
bir ziyafet verip alt›ndan yapt›rd›¤› “Finten” oturtulmufltur. Dört cephesinde bahçe kap›lar›
yaz›l› boyunba¤› i¤nelerini küçük Dürrüflehvar vard›r.
davetlilere bir bir da¤›tm›flt›.
Cümle kap›s›n›n önünde zemini takozlu mer-
Ressamlar›m›zdan Çall› ‹brahim (1882-1960), mer döfleli bir sahanl›k bulunmaktad›r. Buraya
Feyhaman (do¤. 1886), fievket Da¤ (1875- üç mermer basamakla ç›k›lmaktad›r. Sahanl›-
1944), Binbafl› Sami ve Nam›k ‹smail (1890- ¤›n bahçe taraf›na mermer oymal›, mihrab
1935) gibi kimseler, flehzadenin çok sevdi¤i sa- korkuluklar›n› and›ran korkuluklar konmufl-
Nakkafltepe’de son
halife Abdülmecit
Efendi Köflkü.
1422
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
1423
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
r› ç›kan merdiven bafl›nda da Ressam Avni ta- Bey, Mecit Efendi’ye ba¤l›l›¤›n›n bir niflanesi
raf›ndan duvara yap›lm›fl ya¤l› boya bir resim olmak üzere Biat Merasimi adl› ünlü tablosu-
bulunmaktad›r. nu yapm›flt›r.
Avni Lifij’in fresk tekni¤iyle yapt›¤› bu resim 3 Haziran 1927’de vefat eden Avni Bey’in
Aflk Çeflmesi ad› ile ünlü idi. Resmin alt köfle- kabri, Eyüp Sultan S›rtlar›nda ve Piyer Loti
sinde imzas› ve 1337 Rumî /1340 Hicrî (1921) Kahvesi yan›ndad›r. Kabri yap›lm›flt›r.
tarihleri görülmektedir.
Üst katta sokak üzerindeki salonlardan biri bü-
Resim tahsili için fiehzade Abdülmecit Efendi tün duvarlar›n› kaplayan Kütahya çinileriyle
taraf›ndan 1909’da Paris’e gönderilen Avni bir flark odas› haline sokulmufltur. Üst kat›n
Nakkafltepe’deki
fiehzade Abdülmecit
Efendi Köflkü’nün
cümle kap›s›.
1424
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
odalara aç›lan büyük sofas›nda eskiden Abdül- 27 yafl›n›n içinde vefat eden ve küçük yaflta
mecit Efendi taraf›ndan yap›lm›fl Fatih’in, Ya- verem hastal›¤›na tutulan Burhaneddin Efen-
vuz’un ya¤l› boya portreleri as›l› dururdu.” di, havas›n›n iyi gelece¤i ümidiyle, 1860 tarih-
lerinde yapt›r›lan bu köflke yerleflmiflti. Bun-
Halife Abdülmecit, kendi mal› olan bu köflkü, dan dolay› semte Burhaniye ad› verilmifltir.
yurt d›fl›na ç›kar›ld›ktan sonra, satt›rm›fl ve el-
de etti¤i para ile o¤lu Ömer Faruk Efendi’ye ‹s- Burhaniye-Abdullah A¤a Caddesi ve Burhani-
kenderiye’de, ‘Dersaâdet’ isimli bir yal› yapt›r- ye Bay›r›, Ka¤›tç›bafl›, Tunuslu Mahmut Pafla
m›flt›. Sonradan bu yal›ya Nas›r taraf›ndan el Sokaklar›’yla çevrili genifl bir arazi ve yayvan
konuldu¤u iddia edilir. bir tepe üzerinde bulunan bu köflkün yerinde
bugün Burhaniye ‹lkö¤retim Okulu vard›r.
Kaynaklar: (Sadrazam Avlonyal› Ferid Pafla o¤lu Celâleddin
Pafla, Madalyonun Tersi, yazan S. N. Tansu, s. 123-218) 1877-78 Osmanl›-Rus Harbi s›ras›nda Bulga-
(A. Gövsa, Meflhur Adamlar, 3/805 ve 4/1516) (Tarih ristan’dan gelen muhacirlerin bir k›sm› Burha-
Dünyas› 2, Say›: 17, 1950, s. 707, yazan, ‹smail Baykal) niye’ye yerlefltirilmiflti. Artan nüfusun dini ih-
(G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, 1/124, 251, tiyaçlar›n› karfl›lamak gayesiyle Sultan II. Ab-
291) (H. fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Çaml›ca’daki Köflkler ve dülhamit, 1320 senesi Cemaziyelevvelinde
Saraylar, Akflam, 10 Eylül 1947) (Konyal›, Üsküdar Tari- (A¤ustos 1902) flimdiki camii yapt›rm›flt›r.
hi, 2/229) Sudi Ya¤›z, Son Halife Abdülmecid Efendi, Resim-
li Tarih Mec. Say›: 14 1951, s. 598) (T. Toros, Yap› ve Camiin Sultan Abdülhamit’in o¤lu fiehzade
Kredi Bankas›’n›n Ba¤larbafl›’ndaki Mecid Efendi Köflkü, Sa- Burhaneddin Efendi taraf›ndan yapt›r›ld›¤›
nat Dünyam›z, Say›: 31, 1984, s. 2) (S. Eldem, Türk Evi, söylenirse de do¤ru de¤ildir. Burhaneddin
1/204, 207) (M. Servet Akpolat, Frans›z Kökenli Levantan Efendi, camiin yap›ld›¤› s›rada henüz 16 yafl›n-
Mimar Alexandre Vallaury, Hâcettepe Üni. Doktora tezi da idi. II. Abdülhamit’in k›z› merhume Ayfle
1991, s. 93-97) Osmano¤lu’nun Babam Abdülhamit adl› k›y-
metli hat›ra kitab›nda da bu hususta bir kay›t
yoktur.
1425
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Ömer Hilmi Efendi’nin uhdesine geçmifltir. leriyle bir tak›m iskeleler kurdurmufl ve Sey-
fiehzade Abdülmecit Efendi Köflkü bahsine feddin Efendi çatanas›yla bu iskeleler aras›nda
bak›n›z. sarayl›lar› tafl›makla vakit geçirme¤e bafllam›fl-
t›.
Ömer Hilmi Efendi, Sultan Reflat’›n sonuncu
çocu¤u olup 26 Cemaziyelevvel 1303 (2 Mart Semih Mümtaz Bey, Hayal Olmufl Hakikatler
1886)’da do¤mufltur. Annesi Mihrengiz Ka- adl› eserinde, köflkün, eski fiura-y› Devlet aza-
d›n’d›r. 3 Ekim 1910’da Gülnev Han›m’la, 16 s›ndan Vahit Bey’in babas› Necip Molla’ya
Haziran 1914’te Bihter ve 12 Temmuz 1921’de (öl. 1890) ait oldu¤unu ve Miladi tarihe göre
Mediha Han›m’la evlenmifl sonra ikisinden de 1310 (1894) Temmuzunda zuhur eden dep-
boflanm›flt›r. Babas›n›n 7 Cemaziyelâhir 1329 remden sonra, fiehzade taraf›ndan evvelâ kira
(5 Haziran 1911)’de ç›kt›¤› Rumeli gezisine ile tutuldu¤unu ve sonrada sat›n al›nd›¤›n› be-
a¤abeyi Ziyaeddin Efendi ile birlikte kat›lm›fl- yan etmektedir.
t›. 2 Kas›m 1935’te vefat etmifltir.
Seyfeddin Efendi, Sultan Abdülaziz’in befl o¤-
Harem ve selâml›kl› köflk, 50 dönümlük bir lundan en küçü¤ü olup 9 fiaban 1291 (21 Ey-
bahçe içindedir. Yirmidört odal› harem k›sm› lül 1874)’te Gevherîn Kad›n’dan, Befliktafl Sa-
1921 tarihinde yanm›flt›r. Selâml›k k›sm› elan ray›’nda dünyaya gelmifl, iki yafl›ndayken baba-
bakidir. ‹ki katl› olan bu ahflap yap›, kârgir bir s›n› yitirmifltir. 4 Aral›k 1899 günü Necmife-
bodrum kat› üzerine oturtulmufltur. Genifl sa- lek, 23 fiubat 1902’ de Nervaliter Han›m’larla
çakl›d›r. Dokuz oda ve bir salondan oluflan bu evlenmifl, ilk o¤lu Mehmet Abdülaziz Efendi
güzel bina yeni tamir edilmifltir. 1901’de dünyaya gelmifl, ikinci eflinden
1903’te ikinci o¤lu Mahmut fievket Efendi,
Bahçesini yüksek bir duvar çevirmektedir. ‹ca- 1904’te Ahmet Tevhid ile Fatma Gevheri
diye-Ba¤larbafl› Yoluna ve Kuflbak›fl› Cadde- (flimdi Osmano¤lu) ad›n› verdi¤i ikiz çocukla-
si’ne aç›lan kap›lar› vard›r. ‹kinci kap› yan›nda r› do¤mufltur. Denizcili¤e ve gemi yap›m›na
y›¤ma tafltan yap›lm›fl bir su terazisi bulunmak- pek merak› olan ve Osmanl› Donanmas›’nda
tad›r. Selâml›k k›sm›n›n sol taraf›nda hizmetçi onursal amiral bulunan fiehzade Seyfeddin
dairesi ve ah›rlar vard›r. Bahçede çok nadide Efendi, ayr›ca resim yap›p, piyano çalard›.
çam ve meyve a¤açlar› mevcuttur. Öteki Osmano¤ullar› ile birlikte 1924 Mart›n-
da (49 yafl›nda) Türkiye’den ç›kar›ld›¤›nda 3.
Kaynak: (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, Veliaht idi. 19 Ekim 1927 günü, 53 yafl›nda ol-
1/221-251) du¤u halde Nice’de ölmüfltür. Nafl›, sonradan
fiam’a nakledilip Sultan Selim Camii hazîresi-
ne, Sultan Vahdettin’in yan›na gömülmüfltür.
Havuzun kenar›na Bo¤aziçi semtlerinin isim- Seyfeddin Efendi ilk zamanlar, bir dönem kö-
1426
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
mür deposu olarak kullan›lan bugünlerde de fierif Ali Haydar Pafla’n›n di¤er o¤lu fierif Ab-
park haline getirilmifl olan, Ortaköy Sara- dülmecit Bey, 1885’te Tevhide Han›m’dan
y›’nda oturmufltu. do¤mufl olan fiehzade Selâhaddin Efendi’nin
k›z› Rukiyye Sultan ile evlenerek saraya damat
Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, XIX. As›rda Çaml›ca’daki olmufltur. Millî Hükümet temsilcilerinin ‹s-
Köflkler ve Saraylar, Akflam, 10 Eylül 1947) (S. Mümtaz, tanbul’a gelmesi üzerine Damat oldu¤u için
Hayal Olmufl Hakikatler, s. 84) (G. Oransay, Osmanl› Türkiye’den ç›kar›lan Abdülmecit Bey, 17 fiu-
Devleti’nde Kim Kimdi, 1/127, 236, 249,269) (Y›lmaz Öz- bat 1950’de Ürdün’ün Ankara Elçili¤i göre-
tuna, Türk Musikisi Ans. 1/234; II/2. K›s›m, s. 239) (Y›l- vinde bulunmufltur.
maz Öztuna, Türk Bestecileri, s. 124-125) (A. Gövsa,
Türk Meflhurlar›, s. 280) (‹stanbul Ans. Gevheri Sultan, Bu muhteflem köflk bugün mevcut de¤ildir.
II/7020) (Mustafa Rona, Türk Musikisi, s. 587) (Haz›m
Pafla Hat›ralar›, Canl› Tarihler 1945, s. 10-11) (Tuna Bay- Köflk, Millet Bahçesi’nin sa¤ taraf›nda ve yol
kara, Gevheri Fatma Osmano¤lu, ‹nci gazetesi, Temmuz afl›r› yerde, Ramiz Pafla Ç›kmaz› üzerindeki
1971) a¤açl›kl› büyük arazi içinde ve K›s›kl› Caddesi
üzerinde idi.
1427
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
fiemsi Pafla 988 (1580) tarihinde ve camiini XVIII. As›rda ‹stanbul adl› eserin yazar› ‹ncici-
yapt›rd›¤› s›rada vefat etti¤ine göre, fierefâbâd yan Efendi (1758-1833) bu saraydan:
Kasr›’n› bu tarihten bir müddet evvel yapt›r-
m›fl demektir. Mimar Sinan yap›s› oldu¤u sa- “Bo¤az’›n Anadolu sahilinde bir dil fleklinde
n›lmaktad›r. olan ilk burun Üsküdar’d›r ve ilk ‘Padiflah Bi-
nifl yeri’ de fiemsi Pafla Saray›’d›r.” diye bahse-
“Künhü’l-Ahbar” ad›ndaki eserin yazar› Musta- der ve bu saray›n “fiemsi Pafla ad›n› tafl›yan bir
fa Ali Bey, 1576’da Bosna’da zeametinin ba- padiflah saray›” oldu¤unu belirtir.
fl›ndan ayr›larak ‹stanbul’a gelmifl ve Padi-
flah’›n gözde müsahibi fiemsi Pafla’n›n Üskü- Ayn› yazar›n ‹stanbul Sayfiyeleri adl› eserinde,
dar’daki yal›s›na hergün kay›kla gelerek ona fierefâbâd Saray›’n›n bulundu¤u yerde Bizans
‹mparatorluk Saray›’n›n bulundu¤u yaz›l›d›r.
Oysa Nikitas, bu saray›n Damalis’te (Ayazma)
bulundu¤unu belirtmifltir.
1428
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
1429
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1430
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
Rütbe-i zât›n› Vâs›f söyledi halka beyan fierefâbâd Kasr›, 1869 tarihinde y›kt›r›lm›flt›r.
Bende-i halka begufl der-beder cümle flehan Zamanla r›ht›mlar› da y›k›lm›fl ve bu k›y›lar
Öpdi pây›n eyledi Mahmud Han’a intisâb uzun müddet harap bir halde kalm›flt›. Sedat
Kasr-› iclâle kapu yoldafl› olmufldur bu bâb Elden Bey’in Köflkler ve Kas›rlar adl› k›ymetli
kitab›n›n 375. sayfas›nda, saray yerinin arsa ha-
II. Mahmut fiemsipafla Kasr›’n› çok sever, dev- lindeki durumunu ve büyük havuzun periflan
let gailesinden yorgun düfltükçe, saltanat kay›- halini resmeden 1885 tarihli bir foto¤raf vard›r.
¤› ile buraya gelip dinlenirdi. Ömrünün son se-
nelerinde burada fazlaca iflret ederdi. Böyle ak- Ahmed Lûtfi Efendi tarihinde diyor ki:
flamlarda maiyyeti hükümdar› kay›¤›na koyar-
lar ve Befliktafl Saray›’na geçirirlerdi. “Nisan 1286 (1869) tarihinde ‹stanbul’un baz›
taraflar›nda, eskiden kalma Osmanl› âsâr›ndan
1835 tarihinde geniflletilerek yapt›r›lan Çiçek- bulunan kasr-› hümâyunlar›n y›k›m›na bafllan-
çi’deki Nakflibendî Tekkesi’nin aç›l›fl merasimi d›¤› gibi Üsküdar’da, deniz kenar›nda eski bi-
dolay›s›yla Mülkiye Naz›r› fiair Pertev Pafla nalardan ve deniz cihetinden manzaras› nefis
dervifllere bir ziyafet çekmifl ve o gün fiemsipa- olan fiemsipafla Köflkü dahi y›k›l›p arsas› Mil-
fla Kasr›’na gelen Sultan Mahmut da bu ye- let Bahçesi olmak üzere terk olunmufltur. ‹s-
meklerden yemifl ve sonra tekkeyi görmeye git- tanbul cihetinde Sarayburnu’nun karfl›s›nda o
miflti. dahi baflkaca bir manzara-i dil-niflîn idi.”
1853 y›l›nda Abdülmecit’in k›zlar›ndan Müni- Kasr›n flekli o devirden kalma resimlerde gö-
re Sultan’›n (1844-1862) namzedi bulunan rülmektedir. Freskler 18. yüzy›l sonlar›na, re-
M›s›r Valisi’nin o¤lu ‹lhami Pafla ‹stanbul’a simler ise Sultan II. Mahmut devrine aittir.
gelmifl ve fiemsipafla Saray›’nda misafir edil- Fresklere göre, köflk iki katl›, simetrik ve bol
miflti. ‹lhami Pafla, yan›ndakilerle beraber 22 pencereli bir binad›r. Kare fleklinde olan esas
gün bu kas›rda oturmufltu. gövdenin dört cephesinin ortalar›na birer ç›k-
ma ilâve edilmifltir. Bunlar›n biri denize do¤ru
Pafla’n›n emrine bir çok aflç›lar ve uflaklar ve- taflk›nd›r ve iki kat› da iflgal eder. Di¤er ikisi
rilmifl, kasr›n mutfaklar›nda usta saray aflç›lar› direkler üzerine oturtulmufltur. Ayn› direkler
en nadide yemekleri haz›rlam›fllard›. binan›n d›fl köflelerinde de mevcuttur. Çat›,
alemli bir tonozla birleflen sat›hlar›yla çad›r
13 Zilkade 1270 (5 A¤ustos 1854)’te Sultan fleklindedir.
Türk-‹slâm Eserleri
Müzesi’nde 3336 No.
ile kay›tl› ‹brahim
Pafla Su Yolu
Haritas›’nda
fierefâbâd Kasr›’n›n
çizimi.
1431
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
fierefâbâd Kasr›
zemin kat plân
restitüsyonu.
1432
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
Say›n Süheyl Ünver Bey’in Üsküdarl› bir zat- Yabanc› seyyahlar ve ressamlar fierefâbâd hak-
tan duydu¤una göre, fierefâbâd Kasr› Sultan k›nda baz› bilgiler vermifllerdir. Bundan biri,
Aziz taraf›ndan Redif Pafla’ya ihsan olunmufl 1825 senesinde ‹sveç Sefiri Locwenhielm tara-
fakat, bina vergisi ailece verilememifl ve bu ai- f›ndan yap›lm›fl sulu boya bir resimdir. Bu re-
le fertleri aras›nda münakafla konusu olmufl. simde iki katl› kas›r, yan taraf›ndaki iskele ve
Bahçedeki büyük havuzda küçük bir sandal do- pencereli bahçe duvar› ve iskeleye aç›lan kap›-
lafl›rm›fl. Etraf› kal›n duvarl› oldu¤u halde bah- s› ve bahçedeki kesif a¤açlar ile Adliye Camii
çede son zamanlarda a¤aç yokmufl. Kasr›n ha- görülmektedir.
vuzu 1892’de belediyece doldurulmufl.
Di¤er bir ressam da Flandin’dir. Hem araflt›r-
Serasker Redif Pafla’n›n 1855 K›r›m Harbi’nde mac› bir seyyah, hem ressam olan Flandin,
yararl›¤› görülmüfl ve 1861’de Sultan Aziz’in 1849 tarihinde fierefâbâd Kasr›’n›n nefis bir
tahta ç›kmas›ndan sonra müflir olmufltur. resmini yapm›flt›r. Fakat yazar kas›rdan yanl›fl
1867’de Yemen ‹syan›’n› bast›rmaya memur olarak “Acem Köflkü” diye bahseder. Halbuki,
k›l›nm›fl ve burada da baflar› sa¤lam›flt›r. Bu s›- Ayazma Saray›’n›n ‹ran elçilerine tahsis edil-
rada yaralanan Pafla, topal kalm›flt›r. 1876’da di¤i bilinmektedir.
Efendisi Abdülaziz’in hallinde fiilen çal›flm›fl-
t›r. 1877’de serasker olmuflsa da Rus Harbi es- Kaynaklar: (A. Gölp›narl›, Nedim Divan›, s. 359) (Hadî-
nas›nda baflar› gösteremedi¤inden ve bilhassa ka, 2/191) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 57) (S. Elden, Köflkler ve
hal olay›na kar›flt›¤›ndan tutuklu olarak ‹stan- Kas›rlar II/375) (M. Pakal›n, Tarih Deyimleri, 3/335-339)
bul’a getirilmifl ve Bekir A¤a Bölü¤ü’ne hapse- (H. fiehsuvaro¤lu, Eski Üsküdar, Akflam 19 fiubat 1951)
dilmifltir. Mahkemesiz sürüldü¤ü Rodos Ada- (H. fiehsuvaro¤lu, fiemsi Pafla Kasr›, Akflam, 26 Haziran
s›’nda 1905 tarihlerinde vefat etmifltir. 1948 ve Cumhuriyet, 30 Haziran 1952) (‹. Tan›fl›k, ‹stan-
bul Çeflmeleri, 2/492) (M. Erdo¤an, Kayserili Mehmed A¤a,
fierefâbâd Kasr›’n›n Redif Pafla’ya 1867’de Ye- s. 36-37, 43-44) (‹nciciyan, 18. As›rda ‹stanbul, s. 108-
men’den döndü¤ü s›rada ihsan olundu¤u ve 109) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/114) (E. Koçu, ‹s-
1877’de de Rodos’a sürülmesinden sonra aile- tanbul Ans. 10/5649) (Melling, Voyage Pittoresque...) (Ta-
sinin kasr›n vergisini ödeyemedi¤i için ç›kar- rih-i Atâ 3/166-167) (A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s. 318)
t›ld›¤› san›lmaktad›r. (A. Gövsa, Meflhur Adamlar, 4/1547) (H. ‹pekten-M.
Özergin, Sultan Ahmet III. Devri Hadiselerine Ait Manzu-
H. fiehsuvaro¤lu bir yaz›s›nda: meler, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›: 14, 1959, s.
144-145) (Suphi, Tarih, Varak: 43) (Abdülkadir Erdo¤an,
“fierefâbâd II. Mahmut’tan sonra vezirlerden Üsküdar Su Yolu Haritas›, Türk Tarih Arkeoloji ve Etno¤raf-
birisine ihsan olunmufl, elden ele geçmifl ve ya Der. 1940 Say›: 4, s. 139) (Uzunçarfl›l›, Osmanl› Tarihi
son zamanlarda Ali Suavi Efendi ‹ngiliz han›- IV/ I. K›s›m, s. 164) (S. Ünver, fierefâbâd Kasr›, ‹stanbul
m›yla beraber bu yal›da ikamet etmifl. fiehremaneti Mec. 1930, Say›: 67, s. 241-245) (General
Halil Sedes, Bosna-Hersek ‹syanlar› II/97) (A. fieref, Tarih
Ç›ra¤an Vak’as›’ndan evvel, Fenerbahçe tara- Musahabeleri, N. Duru Türkçesi, s. 1817) (Ç. Uluçay, Pa-
f›nda bir ‹ngiliz vapur da karaya oturmufl, bu diflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 149) (Ahmet Efendi Ruz-
vapurda bulanan silâhlar bir kaç gece gizlice name, Haz. S. Ar›kan, s. 87, 138, 167)
fiemsipafla Yal›s›’n›n bahçesindeki büyük ha-
vuza getirilerek orada saklanm›fl, Ali Suavi Ç›-
ra¤an hadisesine bu silâhlarla kar›flm›fl ve o sa-
bah han›m›na dürbünle Ç›ra¤an’› seyretmesi- fiEYHÜL‹SLÂM ARAPZÂDE
ni, e¤er vaziyet vahim bir hal al›rsa mevcut bü- ATÂULLAH EFEND‹ YALISI
tün evrak› yakmas›n› söylemiflti. ‹ngiliz han›-
m›, dürbünün adesesinden korkunç neticeyi
görünce, Ali Suaviye ait bütün evrak› oca¤a
at›p atefllemifl, bu hadisenin son f›rkas› da ha-
Y al›, Paflaliman› ile Kuzguncuk aras›nda ve
Fethi Ahmet Pafla Yal›s›’n›n sol taraf›nda
idi. Yal›n›n yan›nda ve Fethi Pafla yal›s› cihe-
diseden fevkalâde vehme düflen II. Abdülha- tinde, Atâullah Efendi’ye ait iki yal› arsas› da-
mit’in eski meflhur yal›y› y›kt›rmas›yla netice- ha vard›.
ye ermektedir...” demektedir. Oysa kas›r, Ab-
dülaziz zaman›nda y›kt›r›lm›flt›. Fethi Pafla Yal›s›, bu yal›lar›n arsas› üzerine ya-
p›lm›flt›r.
1433
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
4 Muharrem 1197 (10 Aral›k 1782) tarihinde ayn› aileden gelen Hamdullah Efendi’nin 2.
tanzim edilmifl olan Hac› Selim A¤a Kütüpha- o¤lu olup Rumeli payesini ihraz eden Arapzâ-
nesi vakfiyesine göre Arapzâde Yal›s› ve “arsa- de Atâullah Efendi de gömülüdür. 3 Cemazi-
i haliyeleri” ve Vezir Raif ‹smail Pafla ile Hac› yelâhir 1295 (8 Ocak 1878)’de vefat etmifltir.
Selim A¤a Sahilhaneleri Öküzliman› Mev-
kii’nde idi. Bu hazinenin önünde Mehmet Zeki Efen-
di’nin ruhu için yapt›r›lm›fl bir sebil bulunu-
fieyhülislâm Atâullah Efendi, III. Ahmet’in yordu. Sebil ve hazîrenin yeri Üsküdar-Kad›-
imam› Arapzâde Abdurrahman Bekir Efen- köy Tramvay hatt›n›n yap›m› s›ras›nda orta-
di’nin (öl. 1159/1746) o¤ludur. 1719’da do¤- dan kalkm›flt›r.
du. ‹lmiye mesle¤inin bütün kademelerinde
bulunduktan sonra 14 fiaban 1199 (22 Haziran Hamdullah Efendi’nin büyük o¤lu, Rumeli Ka-
1785)’te fieyhülislâm oldu ve ayn› senenin 22 zaskeri Arapzâde Mehmet Âmir Efendi 1288
A¤ustos’unda vefat ederek, eski ismi Sedefçiler (1871-72)’de vefat ederek Üsküdar’da Hüdâyî
veya Parmakkap› olan flimdiki Çarfl›kap›’da Camii hazîresine gömülmüfltür.
Yemen Fatihi Sinan Pafla Türbesi yan›ndaki
medresenin cadde üzerindeki hazîresine gö- Üsküdar’›n bir k›s›m geliri yaklafl›k bütün
müldü. Lâhdinin flâhidesi k›r›lm›fl yok olmufl- Arapzâde ailesine arpal›k (tahsisat, emekli ma-
tur. afl›) olarak ihsan edilmiflti.
Atâullah Efendi’nin vefat›ndan sonra sahilha- Bu ailenin F›st›ka¤ac› ile Kuzguncuk aras›nda-
ne Arapzâde Mehmet Arif Efendi’ye intikal et- ki yüksek mevkide genifl arazileri ve Üsküdar
mifltir. Arif Efendi, 27 Cemaziyelevvel 1223 K›z Lisesi’nin bulundu¤u yerde olan eski Arap-
(21 Temmuz 1808)’de fleyhülislâm olmuflsa da zâde Karakolu’nun karfl›s›nda bir de büyük
25 gün sonra azledilmifltir. Bu k›sa meflîhati s›- köflkleri vard›.
ras›nda Sultan III. Selim’in flehid edilmesi az-
line ve u¤ursuz say›lmas›na sebep olmufltur. Yal›, Nacak Soka¤› karfl›s›ndaki Kay›k ‹skele-
1241 (1825)’te vefat ederek, yukar›da ad› ge- si’nin sa¤ taraf›nda bafllay›p Kuzguncuk’a do¤-
çen Sinan Pafla Medresesi hazîresine gömül- ru uzan›yordu. XIX. yüzy›l sonlar›na do¤ru yok
müfltür. olan bu yal›n›n arsas› üzerinde bugün 101-103-
105 ve 107 numaral› yal›lar vard›r. Bu yal›n›n
Arif Efendi’nin vefat›ndan sonra yal›, o¤lu Sa- yan›nda Kitapç›bafl› yal›s› ve onun yan›nda da
dullah Efendi’ye intikal etmifltir. Efendi, 1259 yine Arapzâde ailesinden bir zata ait olan bir
(1843)’te vefat ederek babas›n›n yan›na gö- yal› bulunuyordu. Bunun yan›nda ise Tepede-
mülmüfltür. lenli Ali Pafla k›z›n›n yal›s› vard›.
Sadullah Efendi’nin o¤lu Arapzâde Mehmet Arapzâde ailesinin oniki ferdi Sinan Pafla
Zeki Efendi Rumeli Kazaskeri olmufl ve 15 Zil- Medresesi hazîresinde, dört tanesi Haydarpafla
hicce 1282 (1 May›s 1866)’da vefat ederek Üs- Mezarl›¤›’nda Sadrazam Halil Hamit Pafla kab-
küdar’da Duvardibi mevkiinde, Karacaahmet rinin yan›nda ve üç tanesi de Eyüp’te Ferhat
Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Bu kabrin yan›nda Pafla Türbesi hazîresinde medfundur.
1434
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
Erzurumlu olan Feyzullah Efendi, 1048 Feyzullah Efendi yal›s›nda oturdu¤u s›rada k›z›
(1639)’da do¤mufl ve tahsilini tamamlad›ktan Ayfle Han›m’›, Sultantepe’de cami, kütüphane
sonra 1664’te o s›rada mühim bir mevki tut- ve kona¤› olan Mirzazâde fieyh Mehmet Efen-
mufl olan, Vani Mehmet Efendi’nin daveti di ile evlendirmifltir.
üzerine ‹stanbul’a gelmifl ve ayn› senenin
Temmuzunda Vani Efendi’nin k›z› Ayfle Ha- Azize Han›m adl› di¤er bir k›z›n› da, Paflakap›-
n›m ile evlenmifltir. s› mevkiinde ve Üsküdar Lisesi’nin bulundu¤u
yerdeki, muhteflem kona¤›nda oturan fieyhü-
15 fiubat 1688’de fleyhülislâm olmuflsa da bu lislâm Dürrî Mehmet Efendi (öl. 1736) ile ev-
görevde ancak 17 gün kalabilmifl ve bir askerî lendirmifltir.
kar›fl›kl›k s›ras›nda Topkap› Saray›’ndaki mec-
listen Bostanc›bafl› marifetiyle kald›r›l›p bir O¤lu Mustafa Efendi fieyhülislâm olmufl ve Sa-
sandala konmufl ve “Üsküdar yakas›ndan Kuz- fer 1158 (Mart 1745) tarihinde vefat ederek
guncuk’taki yal›s›na, ordan arpal›k nam›yla s›- Eski Menzilhane karfl›s›na defnedilmifltir.
las› olan Erzurum’a gönderildi.”
Karacaahmet Mezarl›¤› 9. Ada, fieyhülislâm
Yedi sene orada kalan Feyzullah Efendi II. Mustafa Efendi Sofas› bahsine bak›n›z.
Mustafa’n›n tahta geçmesi üzerine 22 Nisan
1695’te ‹stanbul’a gelmifl ve 26 May›s 1695’te Kaynaklar: (Silâhdar Tarihi, s. 342) (Silâhdar Mehmed
de ikinci defa fieyhülislâm olmufltur. A¤a, Nusretname, Haz. ‹smet Parmaks›zo¤lu. Fihrist, Fey-
zullah Efendi md.) (Orhan F. Köprülü, Feyzullah Efendi, ‹s-
Fakat, 22 A¤ustos 1703’te zuhur eden Edirne lâm Ans. 4/593)
Vak’as› s›ras›nda, meflîhati esnas›nda diktatör-
ce hareket etmesi, bütün aile efrad›n› ifl bafl›na
geçirmesi, büyük o¤lunu meflîhat veliahdi ilân
etmesi ve sadrazamlar› bendegân› haline getir- fiEYHÜL‹SLÂM M‹RZAZÂDE
mesi gibi sebeplerle hapsedilmifl ve “üç gün üç MEHMET SA‹D EFEND‹ KÖfiKÜ
gece envai türlü iflkence olup mal›n söyleteme-
diler... Bitpazar›na götürüp beygirden afla¤› ka-
k›verdiler ve çökertip boynunu vurdular. Ve
ayaklar›na birer ip ba¤lay›p ve bafl›n› sakal›n-
K öflk, Sultantepe’de, Hüseyin Baykara, Ser-
vili Köflk Sokaklar› ile Servilik Cadde-
si’nin çevirdi¤i alanda idi. Bugün yerinde, Se-
dan aya¤›na bitiflik ip ba¤lay›p ve cebren 300 limzâdeler’in büyük ahflap köflk ve müfltemilâ-
mikdar› kefere iplerin ucundan yap›fl›p papaz- t› ile Sultantepe ‹lkö¤retim Okulu ve Halide
lar› önlerince küçük kandillerini yak›p... cese- Edip Ad›var Lisesi bulunmaktad›r. Selimzâde-
di bir buçuk mahalden sürüp Yeniçeri Ordu- ler’in köflkü 1988 y›l›nda y›kt›r›lm›flt›r. Mirza-
su’na getirdiler.” Cümlenin manzuru olduktan zâdeler köflkünün üst taraf›nda, bu aileye ait
sonra Tunca Nehri’ne att›lar. olan meflhur bir ba¤ vard› ki, Susuzba¤ ad› ile
ünlü idi. Köflkün ön taraf›nda ve yol afl›r› yer-
Feyzullah Efendi’nin hayrat› olarak, Erzu- de, eskiden ahflap olan tek katl› Sultantepe
rum’da bir medrese ile darülkurra ve cami, Polis Karakolu ve bu karakolun sa¤ taraf›nda
fiam’da bir darülhadis, ‹stanbul’da medrese ve ise, Mirzazâde Mehmet Said Efendi’nin kitâbe-
kütüphane, Edirne’de Cebehane yak›n›nda bir siz çeflmesi ve namazgâh› vard›r.
çeflme, ‹stanbul’daki medresesinin d›fl duvar›n-
da keza bir çeflmesi vard›r. Köflkün ilk önce fieyhülislâm Mirzazâde Meh-
met Efendi taraf›ndan yapt›r›ld›¤› san›lmakta-
Feyzullah Efendi’nin ‹stanbul’da Fatih’te eski d›r. Mehmet Efendi, 30 Eylül 1730’da fleyhülis-
hanesi karfl›s›nda yapt›rd›¤› medrese bugün lâm olmufl fakat yafll›l›k sebebiyle yedi buçuk
1435
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
ay sonra istifa ederek buradaki çiftlik evine çe- yük Yokufl olan Yeni Dünya Soka¤›’n›n tam
kilmifl ve 1147 (1735) tarihinde de vefat et- karfl›s›na gelen yerde idi. Üç katl› ahflap yap›ya
mifltir. tafl merdivenli bir yoldan gidilirdi. Bugün ye-
rinde bir apartman vard›r. Karfl›s›nda Hüseyin
Mehmet Efendi, buradaki camiini 1143 Hâki Bey’in, harem ve selâml›kl› büyük köflkü
(1730) tarihinde yapt›rd›¤›na göre, kona¤›n› bulunuyordu.
bu tarihten evvel yapt›rm›fl olmal›d›r. Fakat,
Mehmet Efendi’nin babas› Saray Hocas› Mirza Zeynelâbidin Efendi, 15 Recep 1239 (16 Mart
Mehmet Efendi taraf›ndan da yapt›r›lm›fl ola- 1824) tarihinde bu konakta vefat ederek, ‹s-
bilir. Çünkü 20 Rebiyülevvel 1093 (29 Mart tanbul’da Topkap› Caddesi üzerinde Molla
1682)’de vefat eden Mirza Mehmet Efendi’nin Gürani Camii karfl›s›ndaki Pîrî Pafla (Koruk)
kabri de o¤lunun yan›ndad›r. Mirzazâde Camii Camii hazîresine, büyük dedesi fieyhülislâm
bahsine bak›n›z. Çelebizâde As›m Efendi’nin (öl. 1173/1760)
yan›na gömüldü.
Daha sonra harap olan köflkün yerine Mirzazâ-
de Mehmet Efendi’nin o¤lu fieyhülislâm Meh- Zarif, nüktedan ve haz›r cevap bir kifli olan
met Said Efendi 1183 (1770) tarihinde yeni Zeyni Efendi 22 Mart 1815’te meflîhat maka-
bir köflk yapt›rm›flt›r. Devrin meflhur flairi Fit- m›na getirilmifl ve 27. 1. 1818 tarihinde de az-
nat Han›m, bu köflkün yap›m› için bir manzu- ledilmifltir. Azline, ‘Softalar Olay› ile Mum
me kaleme alm›flt›r ki fludur: Kavgas›’ sebep olmufltur.
Cenâb-› fâz›l-› takva-fliyem allâmei âlem “fieyhülislâm azlinde fieyhülislâm kap›s›n›n fe-
fierefbahfl-› nekâbet zât-› vâlâ-y› bülend-cedâd nerini söndürmek gelene¤i vard›. Zeynelâbidin
Güzîde sadr-› âli-kadr Mirzazâde Efendi kim Efendi hofl konuflur, lâtîfeyi sever toplant›larda
Odur necm-i sa’îd-i burc-› devlet bahirü’l-is’ad konuflmas› bizim Baykara’ya benzerdi. Softala-
O tahrir-i zemân kim fahr ü sa’d ü seyyid-i ekmek r›n mum kavgas›ndan ç›kan kar›fl›kl›k üzerine
Sebah-hân-› debistan kemâlinden olur ta’dad görevinden at›l›nca “softalar›n mumu bizim fe-
E¤er saff-› ni’al-i meclis-i fazl›nda yer bulsa neri söndürdü.” demifl.
Olurdu mir-i sadr›n nâm ü flan ü flöhreti müzdâd
Müfevviz k›ld›¤›ndan kâr›n› takdir-i Yezdâni Daha önce Üsküdar’da Sultantepesi adl› yerde
Atâ etdi kerîm-i lem-yezel bir beyt nev-bünyâd bir konak sat›n ald›¤› zaman Padiflah da “efen-
Zehi devlet-serây-› bî-bedel cây-› neflât-efzâ di bari bir yal› alsayd›n” der.
K’olur tarh-› lâtifin seyr idenler hurrem ü dilflâd
Bu devlethaneyi Hakk yümn ile mamur idüb her dem Zeynelâbidin Efendi derhal:
Der-i vâlâs› olsun mültecâ-y› bende-i âzad
K›la hemvâre da’im sâhibin sadr-› saâdetde -Efendim, fieyhülislâmlar yal›larda ancak gö-
Hatâlardan masûn itsün vücûdin Hayy-› bî-endâd revlerinden at›ld›klar›nda otururlar. Duâc›n›z
fiibin kader eyliye ikbâl ü iclâlin idüb efzûn ise azlolundu¤um dakika her taraf›m deniz ke-
Vire her rûzine Mevlâ ferahla revnak a’bâd silir, diye cevap vermifl.
Berây-› tehniyet âl-i deste sende hâme ki Fitnat
Mücevher harf ile bir beyte k›l târihini inflâd Kaynaklar: (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 10/229, 297, 300-
Nakîb-i zümre-i sâdât necl-i Mirzazâde 301; 12/116) (Daniflmend, Kronoloji, 4/549)
Ne bâlâ menzil ald› izz-i devletle mübârek-bâd
1183 (1770)
fiEYHÜL‹SLÂM ZEYNELAB‹D‹N
S alacak s›rtlar›nda ve Ayfle Sultan Yal›s› ya-
n›nda idi. Bunlar›n bahçeleri set set denize
kadar iniyordu. Bu setleri yer yer bugün de gör-
EFEND‹ KONA⁄I mek mümkündür.
1436
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
ilâveten mabeyinci ve t›rnakç› oldu. Sultan 1149 (1736) tarihinde Sultan I. Mahmut dev-
III. Mustafa’n›n vefat›ndan sonra afv olunup rinde, Bo¤aziçi’nde, Kuruçeflme’de bir T›rnak-
kap›c›bafl› olarak hacc› eda etmifl ve 1197 ç› Yal›s›’n›n mevcudiyeti bilinmektedir. Bu ya-
(1783)’te Baflbaki Kulu olup 1198 Muharre- l› T›rnakç› Hasan Pafla’ya ait idi.
minde (Kas›m 1784) vefat etmifltir.
Kaynaklar: (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 2050)
O¤ullar›ndan Mehmed Bey 1193 (1779)’da ve (fiem’danizâde Tarihi, Haz. Münir Aktepe 1/63-99) (Sicill-i
‹brahim Bey 1233 (1817)’de vefat etti. ‹bra- Osmânî, 4/449-450) (Orhan Hançerlio¤lu, Musahibzâde
him Beyzâde mektubî-i defterî hulefas›ndan Celâl, Milliyet Yay. 19790, s. 34) (Musahibzâde Celâl, Da-
Ali Bey, 1253 Muharreminde (Nisan 1837) rülbedâyi Mec.1 ve 15 fiubat 1932, Orta Oyunu Amatörle-
vefat etti. Ahfad›na T›rnakç›zâdeler denirdi. ri) (Burhan Felek, Kaybetti¤imiz De¤erler, Cumhuriyet gaze-
tesi, 22 Temmuz 1959)
‘T›rnakç›zâde Sofas›’ Üsküdar’da, Karacaah-
met Mezarl›¤›’nda, 7. Ada’da, Duvardibi Polis
Karakolu arkas›ndaki mezarl›k duvar›n›n he-
men üstündedir. Granit tafl duvar üzerine TOPHANEL‹O⁄LU VE
C‹VARINDAK‹ KÖfiKLER
“T›rnakç›zâde Sofas›. 1290”
1437
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
2- Prens Sabahaddin Bey’in mektebi. Köflkün harem k›sm›ndan selâml›¤›na bir köp-
rüyle geçilirdi. Her iki bina da tezyinats›z sade
3- Altunizâde Camii. yap›lard›. Yaln›z harem dairesinin üst kat sofa-
s›yla baz› odalar›n›n tavanlar› muflamba üzeri-
4- Altunizâde Mektebi. Cami avlusundaki bu ne ya¤l› boya resimler ve nak›fllarla süslüydü.
okul üç s›n›fl› idi. Altunizâde ‹smail Pafla tara-
f›ndan yapt›r›lm›flt›r. 15- Yesarizâde Servet Bey Köflkü.
1438
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
1439
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Bu sat›rlar›n yazar›n›n efli bu mektepte oku- 60- Ayandan, Viyana Sefiri Galip Bey Köflkü.
mufltu.
61- Manast›r Topçu Kumandan› Mehmet Sait
42- Guraba Hastahanesi baflhekimi Dr. Ahmet Pafla’n›n (öl. 1929) köflkü.
Pafla Köflkü. Tophanelio¤lu’nu K›s›kl›’ya ba¤-
layan bugünkü köprünün yerinde idi. 62- Çürüksulu Osman Pafla Köflkü. Eskiden
Vitoller’in olan bu köflk ve genifl arazi Osman
43- M›s›rl› Mustafa Faz›l Pafla Köflkü. Pafla’dan sonra Ceylaniler’e intikal etmifltir.
44- fierif Ali Haydar Pafla (1865-1945) Köflkü. 63- Sultan Abdülaziz’in Av Köflkü.
Ali Haydar Pafla Türk bestekâr› fierif Muhid-
din Targan (1892-1967) ve Damat fierif Ab- 64- Av köflkü ve Adile Sultan Kasr› su deposu
dülmecit Targan’›n (öl. 1965) babas›d›r. fierif ve terazisi.
Ali Haydar Pafla, kardefli musikiflinas Cafer Pa-
fla ile birlikte oturuyordu. Safiye Ayla’n›n ka- 65- Bahriye Feriki ‹smail Mafluk Pafla Köflkü.
y›n pederi idi.
66- fiebinkarahisar Mutasarr›f› Rifat Kalpakç›-
45- Cemil Pafla Köflkü. o¤lu’nun köflkü.
46- Hac› Arif Bey’in arazisi. Bu arazi, Sar›kaya 67- Erbab-› ticaretten Tantavizâdeler’in köfl-
mevkiinde, eski karakol binas›n›n önündeki su kü.
terazisinden bafllayarak Esma Sultan saray›na
kadar uzan›yordu. 68- Rauf Pafla Köflkü.
49- Metruk Sar›kaya Mezarl›¤›. Küçük Çaml›ca Caddesi ile Nuhkuyusu Cad-
desi’nin birleflti¤i yerde, M. Ü. ‹lâhiyat Fakül-
50- Nakledilen Tophanelio¤lu Çeflmesi. tesi’nin sa¤ taraf›nda ise Prof. Dr. Besim Ömer
Pafla (1861, ‹stanbul-1940, Ankara) ile ‹stiklal
51- Nakledilen Tophanelio¤lu Çeflmesi eski Harbi kahramanlar›ndan rahmetli Yakup fiev-
yeri. ki Pafla’n›n köflkleri vard›. Fakültenin bulundu-
¤u yerde, semte ismi verilen ‘Çiftlik Gazinosu’
52- Namazgâh ve Gül Baba’n›n kabri. ile Artaki Efendi’nin gazinosu bulunuyordu.
53- Bahri Pafla’n›n o¤ullar› Seyfeddin ve Ala- Tophanelio¤lu ile Ba¤larbafl› civar›nda ayr›ca
addin beylere ait yanyana iki köflk. say›s›z ba¤lar vard›. Bunlar aras›nda, Altunizâ-
de ‹smail Pafla’n›n, Sultan Kethüdas› Behiç
54- Ömer Bey Çeflmesi - Ya¤l›kç› Çeflmesi ve Bey’in, Esvabî Saffet Bey’in, Seniye Sultan’›n,
Namazgâh›. Valideba¤›’n›n, ticaret erbab›ndan Tantavizâ-
de Halid Bey’in, Yusuf Pafla’n›n, Deli Fuat Pa-
55- Ahmet Efendi Namazgâh› ve Çeflmesi. fla’n›n, Asaf Pafla’n›n, Ekmekçibafl›’n›n, Saat-
çibafl›n›n, Memduh Pafla’n›n, Tunuslular’›n,
56- Millet Bahçesi. Nazif Pafla’n›n, Kurt ‹smail Pafla’n›n, Rauf Pa-
fla’n›n, fievket Pafla’n›n, son halife Abdülme-
57- Ramiz Pafla Köflkü. cit, Yusuf ‹zzeddin ve fievket Efendiler’in, Ah-
met Rat›p Pafla’n›n, Ba¤c›lar kâhyas› Ömer
58- fiehzade Seyfeddin Efendi Köflkü. Pehlivan’›n, Hünkâr ‹mam›’n›n, Suphi Pa-
fla’n›n, Serasker R›za Pafla’n›n, fieyhülislâm
59- II. Abdülhamit’in kahveci bafl›s› Mustafa Ömer Efendi’nin, Serhafiye Ahmet Pafla’n›n
A¤a’n›n 36 odal› ahflap köflkü. ve Ömer Efendi Korusu karfl›s›nda da Beylik-
ba¤› vard›.
1440
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
Meflhur sarraflardan Kevork Amira Papaz- evlenerek onun enifltesi olmufl ve 1299 (1882)
yan’›n muhteflem köflkü de Tophanelio¤lu’nda tarihinde ve Mithat Pafla’dan evvel, mutasarr›f
idi. 1867’de Sultan Abdülaziz’in maiyyetinde olarak bulundu¤u Marafl’ta vefat etmifltir.
Avrupa seyahatine ifltirak etmifl olan Papazyan
bu köflkte Sadrazam Mithat Pafla ile beraber Efli S›d›ka Han›m da, 1918 tarihinde bu konak
yirmiden fazla devlet ricaline bir ziyafet vermifl civar›ndaki bir konakta vefat ederek, Paflali-
ve büyük flenlikler yapm›flt›. man›’ndaki Abdurrahman A¤a Camii hazîresi-
ne gömülmüfltür.
Kaynaklar: (fiebinkarahisar Mutasarr›f› Rifat Kalpakç›o¤-
lu’nun büyük k›z›, eflim Gülören Haskan’›n teyzesi, Meliha Tosun Pafla, Gelibolu Mutasarr›f› iken “Emrü
Çiçeko¤lu’nun flifahi aç›klamas›) (Hakk› Göktürk, Ba¤larba- Ferman-› ma’delet ünvan-› Hazret-i cihanbâni
fl›, ‹stanbul Ans. 4, s. 1817) (K. Pamukcuyan, Bahçivano¤- mucibince Dersaâdet’e (‹stanbul)” gelmifl ve
lu, ‹stanbul Ans. 4/1802) (E. Talu, Çaml›ca’n›n Dili Olsa, kendisine 11 Cemaziyelâhir 1289 (15-A¤us-
‹stanbul Ans. 7/3717) tos-1872) tarihinde Üsküdar Mutasarr›fl›¤› gö-
revi verilmifltir.
1441
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Recai Mehmet Emin Efendi ilk defa A¤ustos 30 Kas›m 1968 tarihli Hürriyet gazetesinde flu
1761’de reisü’l-küttab olmufl ve bu görevden 8 yaz› vard›r:
Aral›k 1763’te ayr›larak sadaret kethüdal›¤›
mesnedine getirilmifltir. “Tunuslu Mahmut Pafla’n›n Çaml›ca’daki köfl-
künü bilirsiniz. Cariyelerinin çoklu¤u ile mefl-
Büyük tezkirecilikten reisü’l-küttab olan Hac› hurdur.... Aç›k saç›kl›¤a al›flmam›fl oldu¤un-
Recai Efendi’nin bir defa da bafldefterdarl›¤› dan harem bahçesine mabeyin baflkâtibi (sahi-
vard›r. 1 fievval 1182 (8 fiubat 1769)’da tekrar b-i çiftlik) Emin Bey’in köflkünden bak›ld›¤›
reisü’l-küttab olmufl ve üç seneye yak›n bir za- cihetle kaide oldu¤u üzere bir pancur çekerek
mandan sonra azledilmifltir. bak›fllara mani olur.”
1719 tarihinde do¤mufl oldu¤u san›lan Recai Köflk, gece gündüz kalabal›k olup, saz ve söz
Efendi’nin ‹stanbul’da Vefa’da, Kovac›lar eksik olmazd›. Fakat, bu debdebeli hayata ser-
Caddesi üzerinde 1189 (1775)’te yapt›rd›¤› bir vetleri kafi gelmeyen Tunuslular, bahçelerin-
sebil, çeflme ve mektepden oluflan güzel bir deki as›rl›k a¤açlar› satmak zorunda kalm›fllar
eseri vard›r. ve bir müddet sonra da, köflk Sultan II. Abdül-
hamit taraf›ndan sat›n al›nm›flt›r. 24 Haziran
Recai Efendi, 1780 tarihinde ‹stanbul’da vefat 1324 (1906) tarihinde yap›lan bu sat›fltan son-
etmifltir. ra köflkler, II. Abdülhamit’in o¤lu Burhaned-
din Efendi’nin eline geçmifl ve 1926 tarihlerin-
Süreyya Bey eserinde, Recai Efendi 5 Recep de de yanm›flt›r.
1194 (7 Temmuz 1780) tarihinde hamamda
y›kan›rken nüzül isabetiyle vefat etti, demek- Tunuslu Mahmut Pafla’n›n büyük o¤lu Tahir
tedir. Kafesî destarl› flâhidesi fiehzadebafl› Ca- Bey, M›s›rl› Mustafa Faz›l Pafla’n›n k›z› Prenses
mii hazîresinde, cadde üzerinde ve hâcet pen- Rukiye Han›m ile bu muhteflem köflkte evlen-
ceresi arkas›ndad›r. dirilmifl ve bu izdivaçtan Adil Bin Ayad ile
Ahmet Reflid Bin Ayad dünyaya gelmiflti.
Kaynaklar: (Elden, Türk Bahçeleri, s. 166-174) (Danifl- Mustafa Faz›l Pafla Köflkü bahsine bak›n›z.
mend, Kronoloji, 3/653-637) (fiem’danizâde, M. Aktepe
Türkçesi, II/A, Fihrist) (Sicill-i Osmânî, 2/368) (M. Larus Adil Bey, bir ara Suriye Krall›¤›’na talip ol-
10/489) (‹. Tan›flt›k, ‹stanbul Çeflmeleri, I/160) (‹. Kumba- mufltu.
rac›lar, ‹stanbul Sebilleri, s. 45)
1442
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
1443
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Burhaneddin Efendi, Sultan Abdülhamit’in en f›ndan Üsküdar Cumhuriyet Halk F›rkas› Bi-
sevgili o¤lu oldu¤u halde, babas›n› tahttan in- nas› olarak yap›lm›flt›r. 1 Mart 1956 tarihin-
diren, ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti ileri gelen- den beri de Üsküdar Kaymakaml›¤› binas› ola-
leri ile yak›nl›k temin etmekten çekinmemiflti. rak kullan›lmaktad›r.
Bu yüzden, kendisine iki erkek çocuk vermifl
olan, ikinci efli Aliyye Nazl›yar Han›m’› (do¤. Mimar ‹smail Zühdü Beyefendi, 1886 y›l›nda
1892) boflamak zorunda kalm›flt›. Bu ayr›l›ktan ‹stanbul’da do¤mufltur. Babas›, Maliye Nezare-
sonra, Aliyye Han›m, 2 Nisan 1920’de meflhur ti kâtiplerinden ve Kalenderhane Camii ima-
‹ttihatç›lar’dan Maliye Naz›r› Cavid Bey’le ev- m› Hac› Nuri Efendi’dir.
lenmiflti.
Zühdü Beyefendi, Topkap› Saray›’n›n onar›-
Burhaneddin Efendi ad›na, 1877-78 Osmanl›- m›nda önemli hizmetler vermifl, Cerrahpafla
Rus Harbi s›ras›nda gelen ve bugün ad›na Bur- Hastahanesi verem pavyonu, Anadoluhisar›
haniye dedi¤imiz mevkiye yerlefltirilen Rumeli Köprüsü’nü yapm›fl ve Ankara’da Anadolu
Göçmenleri için 1320 (1902-3) tarihinde ba- Medeniyetleri Müzesi olan Fatih’in Vezir-i
bas› Sultan Abdülhamit bir cami yapt›rm›fl ve azam› Mahmud Pafla’n›n medresesini de resto-
o tarihe kadar Muhacir Köyü ismiyle an›lan re etmifltir.
yer, Burhaniye ad›n› alm›flt›r.
24 A¤ustos 1942 tarihinde ‹stanbul’da vefat
Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, XIX. As›rda Çaml›ca Köflk- etmifltir.
leri ve Saraylar›, Akflam, 10 Eylül 1947) (S. Mümtaz, Ha-
yal Olmufl Hakikatler, s. 83) (M. C. Kuntay, Nam›k Ke- Kaynaklar: (Metin Sözen - K. Bora Y›lmazyi¤it, Tarih Ens.
mal, 1/335 vd.) (A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s. 113) (‹s- Der. Say›: 12, s. 719) (T Öz, ‹smail Zühdi Bafler, ‹stanbul
tanbul Ans. E. Koçu, 6/3182) (K. M›s›rl›o¤lu, Osmano¤ul- Ans. 4/2170)
lar›’n›n Dram›, s. 265) (Tarih Dünyas› 3, Say›: 23, s. 973)
(G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 144-151)
(Y. Öztuna, Türk Musikisi Ans.,1/115) (Ayfle Osmano¤lu,
Babam Abdülhamid, s. 243) (A. Gövsa, Meflhur Adamlar, ÜSKÜDAR SARAYI
s. 995) (V. R›za, O Günden Bu Güne, s. 71) (Osman Nu-
ri, Abdülhamid-i Sâni ve Devr-i Saltanat›, s. 533) (Ahmet
Reflat, Abdülhamid ve Kad›nlar, Tarih Dünyas› 11, s. 443)
(Ziya fiakir, II. Sultan Hamid, s. 76 vd.,156)
S aray, Üsküdar Has Bahçesi’nin içindeki sa-
raylar ve köflkler toplulu¤undan sadece biri
idi. Daha genifl bilgi için Kavak Saray› bahsine
bak›n›z.
1444
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
olan bu yolu bugün de görmek mümkündür. Fakat bu hamamlardan birinin, Ayazma Sara-
Yak›n tarihe kadar, fiirketi Hayriye’nin vapur- y›’na yap›ld›¤› muhakkakt›r. Bu risalelerde Ka-
lar›, bu yolun önündeki iskeleye u¤rard›. Halk vak Saray› ismi hiç geçmemifltir.
aras›nda Çifte Kayalar diye bilinen bu yer,
sonradan Atatürk’ün emriyle Halk Plaj› haline Sonradan, Sultan III. Murat zaman›nda (1574-
getirilmifltir. 1595) bu yazl›k saray esasl› bir surette tamir
edilmifl ve baz› ilâveler yap›lm›flt›. Tuhfetü’l
Üsküdar Saray›n›n önündeki bu tafl yolu, eski Mimarîn’de Mimar Sinan’›n eserleri anlat›l›r-
resimlerde de görmekteyiz. Bu yol, saray›n ye- ken:
rini belirtmek bak›m›ndan çok önemlidir.
Çünkü, böyle bir yol Haydarpafla, Selimiye “Üsküdar Bahçesi’nde Sultan Selim Han Köflkü
K›fllas›’n›n üzerinde bulundu¤u fiekerci Burnu
ve Harem sahillerinde yoktur. Üsküdar Bahçesi’nde Sultan Murad Han Köfl-
kü.”
Üsküdar Saray›’n›n bugünkü Selimiye K›flla-
s›’n›n bulundu¤u yerde yap›ld›¤› ve Üsküdar adl› iki köflkün yap›ld›¤›n› ve Sultan Murat’tan
Saray› ismi ile an›ld›¤›, 998 (1581) tarihinde evvel Sultan II. Selim’in (1566-1574)’te bura-
yaz›lan fiemailname adl› eserde görülmektedir. da bir köflk yapt›rm›fl oldu¤unu ö¤renmekteyiz.
Bu eserdeki ‹stanbul krokisinde “Üsküdar Sa-
ray›”n›n yeri aç›kça görülmektedir. Krokiye 995 (1587) senesinde Üsküdar Bahçesinde,
göre saray, Selimiye K›fllas›’n›n yerindedir. Bu Müverrih ve Padiflah Hocas› Sadeddin Efen-
arada, Üsküdar sahillerindeki yal›lar da görül- di’nin ifltirakiyle, Özbek Hükümdar› Abdullah
mekte ve ayr›ca sonradan “Üsküdar Saray›” Han’›n elçisi ile baz› siyasi konuflmalar›n yap›l-
ad›n› alan ‹hsaniye’deki yap›lar toplulu¤u da d›¤›n› da biliyoruz.
müflahade edilmektedir.
XVII. As›rda ‹stanbul Tarihi, adl› eserinde
Üsküdar Saray›’n›n yak›n›nda Kavak ad›n› ta- Eremya Çelebi Kömürcüyan (1637-1695):
fl›yan bir gümrük iskelesinin kurulmas› ile bu
muhteflem yap› Kavak Saray› ismini alm›flt›r. “Üsküdar’a bitiflik Salacak ‹skelesi vard›r...
Fakat zaman zaman Üsküdar Saray› ismiyle de Daha ileride hepsinden güzel bahçe ve köflkler
an›ld›¤› olmufltur. göze çarpar ki, bu Padiflah’›n meflhur Üsküdar
Bahçesi’dir. Sultan Murat Erivan’dan döndük-
Saray, Kanunî sultan Süleyman’›n padiflahl›k ten sonra, Kavak taraf›ndaki Hünkâr ‹skele-
zaman›nda yap›lm›flt›r. si’nden baflka, buraya ilâveten bir köflk yapt›r-
m›flt›r. Padiflah burada oturdu¤u veya ordugâh
Tuhfetü’l-Mimarîn adl› risalede: kurdu¤u vakit, karfl› yaka ile seyrüsefer Ah›r-
kap›’dan yap›l›r. Bu bahçede, dairevi flekilde
“Saray-› Üsküdar, ahd-› (devir) Sultan Süleyman dikilmifl a¤açlar, köflk etraf›na gerilmifl bir tülü
Han’da bina olunmufltur. Fî sene 958” and›r›rlar.”
diye yaz›l›d›r. Buna göre Üsküdar Saray›, 958 Sultan Murad (1623-1640), 17 Recep 1045
(1551) tarihinde yap›lm›flt›r. Yine bu risalenin (27 Aral›k 1635) tarihinde Revan Seferi’nden
belirtti¤ine göre; ‹stanbul’a dönerken ‹zmit’te bindi¤i kad›rga ile
Üsküdar Saray› iskelesine gelmifl ve büyük bir
“Ve Üsküdar Saray›nda bir hamam bina olun- debdebe ile saraya girmiflti. Burada devlet er-
mufltur.” kan›n›n tebriklerini kabul eden Sultan Murad,
Revan fethinin bir hat›ras› olarak Topkap› Sa-
diyerek yapt›r›lan saraya bir hamam›n ilâve ray›’nda bu isimle bilinen köflkü yapt›rd›¤› gibi
edildi¤ini ö¤reniyoruz. Bir müddet sonra bu Üsküdar Saray› bahçesi içine de yine bu isimle
hamam ihtiyaca cevap vermemifl olacak ki, an›lan güzel bir köflk yapt›rm›flt›. Topkap› Sa-
Tezkiretü’l Ebniye’nin kayd›na göre; ray›’ndakinin bir benzeri oldu¤u san›lan bu
köflk, 1636 tarihinde infla edilmifltir.
“Üsküdar Saray›’nda üç bab hamam bina olun-
du...” demektedir. Devrinin ünlü flairi Cevrî ‹brahim Çelebi (öl.
1445
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1654) bu köflk için flu tarihleri düflürmüfltür: van›n burada olmas›n›, devlet ifllerinin bura-
dan yürütülmesini istemifl, fakat bu arzusu,
Bu Sa’adethane’nin Cevrî dedi tarihini “Padiflah›m, ecdad-› a’zam›n›z zaman›nda ol-
Devlet-âbâd makam-› Padiflah-› Cem-cenâb mufl de¤ildir. Divan yine ‹stanbul’da olsun”
denilerek kabul edilmemiflti.
Ebced hesabiyle di¤er tarih:
1022 senesi Rebiyülâhirinde (21 May›s 1613)
Mualla kadr ü ali-paye evreng-i Süleymanî tekrar Üsküdar Saray›’na gelen Sultan Ahmet,
gezinti ve av ile meflgul iken, bir kaç ay sonra
Baflka bir tarih: ‹stanbul’a gelen Felemenk Elçisi’ni burada ka-
bul etmek zorunda kalm›flt›.
Kasr-› Sultan Murad Han
1043 fiaban›nda (fiubat 1634) Üsküdar Bah-
Bir baflka tarih: çesi içinde yapt›r›lan bir köflkün inflas› tamam-
lanm›flt›. Bunun Sultan Murad Köflkü ad›yla
Vasf idüb Cevrî didi tarihini bilinen yap› oldu¤u san›lmaktad›r. Çünkü, Re-
Beyt-i ma’mur oldu hep âli-makam van Kasr› daha sonra yapt›r›lm›flt›r.
1446
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
altm›fl y›l sonra Sultan I. Ahmet, saray halk› kad›nlar› için yap›lm›fl olan kapal› geçitlerdir.”
için kubbeli kârgir bir cami yapt›rm›flt›. Bunu,
el ile yap›lm›fl eski resimlerde görmek müm- Üsküdar Bahçesi’nin içinde bulunan ve bugün
kündür. için ismi tesbit edilemeyen bir “kasr-› hümâ-
yun” Mimar Ömer taraf›ndan, Hüseyin A¤a
F›nd›kl›l› Mehmet A¤a’n›n Nusretname adl› o¤lu Mimar Mustafa ile beraber 28 Muharrem
eserinde, 1 Muharrem 1112 (18 Haziran 1700) 1012 (8 Temmuz 1603) tarihinde ve Sultan I.
tarihinde “Padiflah›m›z bu y›l›n ilk Cuma nama- Ahmet zaman›nda tamir edilmifltir.
z›n› Üsküdar Saray› önündeki camide k›lm›flt›r.”
demektedir. Türk ve ‹slâm eserleri Müzesi’nde 3366 No’da
kay›tl› olup Abdülkadir Erdo¤an Bey’in yay›n-
Bu ifadeden, Sultan I. Ahmet (1603-1617) za- lad›¤› “Üsküdar Su Yolu Haritas›” adl› eserde,
man›nda yapt›r›lan camiin aradan takriben bir Kavak Saray›’n›n resmini görmekteyiz. Saray
as›r kadar bir zaman geçti¤i halde, hâlâ mevcut deniz kenar›nda ve bir s›rt üzerindedir. Resim-
oldu¤u anlafl›lmaktad›r. de, saray›n iki ucundaki Kavak ve Harem iske-
lelerinin bulundu¤u yamaçlar aç›kça belirtil-
Üsküdar Saray›’n› gezmifl olan Du Loir eserin- mifltir. Resmin üzerinde:
de flunlar› yazmaktad›r:
“fievketlu efendimiz Kavak’ta vaki saray-› Hümâ-
“Üsküdar saray›, bir baltac›n›n kumandas› al- yunu”
t›nda bulunan Bostanc›lar taraf›ndan muhafa-
za edilir. Saray, tavanlar› ‹ran üslûbu yaprak yaz›s› okunmaktad›r.
flekilli nak›fllarla süslenmifl müteaddit paviyon-
lardan ibarettir. ‹ç duvarlar siyah çinilerle kap- Sultan III. Ahmet devrinde (1703-1730) yap›-
l›d›r. Dairelerin birisinde duvarlar› kâmilen lan bu resimde, ortada büyük, kubbeli ve kub-
aynalarla kapl› ve tavandan mücevherle süslü be ete¤i saçakl› iki katl› bir yap›, bunun iki ya-
bir avizenin as›l› bulundu¤u çok güzel bir oda n›nda dörder bacal› ve sa¤dakinde alt›, solda-
vard›r. Bize bu odada, Sultan Murad’›n ok ve kinde befl penceresi bulunan uzun, koridor tar-
m›zrakla delmifl oldu¤u yar›m parmak kal›nl›- z›nda mabeyin dairesi diyebilece¤imiz binalar
¤›nda demir parçalar› gösterdiler. Bahçede pa- ve bunlar›n köflelerinde ise, yüksek kule tarz›n-
diflah›n yaln›z yaz mevsiminde oturdu¤u muh- da iki bina görülmektedir. Bu yüksek binalar›n
teflem bir paviyon da mevcuttu. Paviyonun or- d›fla aç›lan kemerli kap›lar› vard›r.
tas›nda bulunan çeflme ve etraf›nda akan sular,
s›cak günlerde serinlik verir. Bu befl bölümden oluflan Kavak Saray›’n›n sa¤
taraf›nda, Sultan I. Ahmet’in yapt›rm›fl oldu-
Üsküdar Saray›, ‹stanbul Saray›’ndan sonra sa- ¤unu Hadîka’dan ö¤rendi¤imiz kubbeli, tek fle-
raylar›n en büyü¤ü oldu¤u halde, orada az da- refeli ve tek minareli cami görülmektedir. Ca-
ire vard›r. Bundan, Padiflahlar›n mesirelere git- mi ile Kavak Saray› aras›nda tek katl›, ahflap
tikleri vakit beraberlerine kalabal›k bir maiyet çat›l› befl bina görülmektedir. Bütün bu yap›lar
ve çok kad›n almad›klar› anlafl›l›r. Bana, sul- kesme muntazam tafltan yap›lm›flt›r. Yamaçla-
tanlara ait yaln›z bir tek oda gösterdiler. Ka- r›n› servi a¤açlar›n›n süsledi¤i bu yerin arka-
d›nlar, bir daireden di¤er bir daireye giderken s›nda bir kameriye bulunmaktad›r. Bu, kare
kafesli bir galeriden geçerler ve bu suretle ken- plânl› ve dört sütun üzerine oturtulmufl bir ça-
dileri görünmeden odalarda bulunanlar› göre- t›dan ibarettir.
bilirler.
Üsküdar Bahçesi içinde, harem k›sm›nda, Va-
Saray›n bahçeleri odalar› gibi süslü de¤ildir. lide Sultan Dairesi’nin kârgir duvar›, 1133 se-
Çiçek tarhlar› yoktur ve orada daha çok sebze nesi flaban›n›n sonlar›nda (1721 Haziran› so-
cinsinden nebat yetifltirilir. Tezyinat a¤açlar› nu), Lâle devri bafl mimar› Kayserili Mehmet
da yok gibidir. Yaln›z servi ve çam a¤açlar› gö- A¤a taraf›ndan tamir edilmifltir.
ze çarpar ki bu cins a¤açlara flehrin her taraf›n-
dan tesadüf edilir. Her evin bu a¤açlarla gölge- 1 Zilhicce 1141 (27 Haziran 1729) tarihinde
lenen bir avlusu vard›r. Üsküdar Saray›’n›n de yine bu bahçe içinde bulunan Sultan Süley-
bahçesinde gördü¤üm yegâne hususiyet, saray man, Revan ve Servi Kas›rlar› ayn› mimar ta-
1447
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1448
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
Mehmet Pafla), Hasan Pafla’n›n üzerine gitmek ne’den geldi¤i sene ‹stanbul’da k›fllay›p ilkba-
maksad›yla 16 Safer 1069 (13 Kas›m 1658) ta- harda Üsküdar’a göç etti. Ramazan-› fierif’i
rihinde Üsküdar’a göç ettiler.” Fakat bu s›rada, (30 Nisan - 30 May›s) ve bayram› orada yap-
15 Rebiyülevvel 1069 (11 Aral›k 1658)’da Ser- t›ktan sonra” ‹stanbul’a gitti.
dar Murtaza Pafla kumandas›ndaki Hükümet
Ordusu’nun Ilg›n’da, Hasan Pafla’ya ma¤lup ol- Kaynaklar: (Kavak Saray› konusu Kaynaklar bölümüne ba-
mas› üzerine, “Vezir-i azam Üsküdar’da durma- k›n›z.) (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 4/1946, 2865,
y›p, ‹stanbul’a geldi. Saadetli Padiflah ise, 2875-2878; 6/2858, 2893-2894) (Tarih-i G›lmani, Tercü-
man Yay›nlar›, s. 59, 120-128,156) (Ayvansarayî, Vefeyât,
– Celâlî Hasan Pafla’y› bertaraf etmeyince ‹s- s. 53) (Daniflmend, Kronoloji, 2/296; 3/368, 424-426)
lâmbol’a girmem. (Nusretname, ‹. Parmaks›zo¤lu Türkçesi, 2/35-37) (M. Er-
do¤an, Kayserili Mehmet A¤a, s. 25-33-39) (M. Erdo¤an,
diye Üsküdar’da kal›p; Osmanl› Devrinde ‹stanbul Bahçeleri, Vak›flar Der. IV/149-
171) (Hayat Tarih Mec. Mimar Sinan’›n Hat›ralar›, 7
– ‹nflallah, evvel baharda Celâlî üzerine gide- A¤ustos 1966, Say›: 3, s. 49) (fi. Akal›n, Mimar Dalg›ç Ah-
rim. diyerek” Üsküdar’da olan Hünkâr Bahçe- met Pafla, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›: 13, s.
si’nde kalmakta israr etti. 80) (Silâhdar Tarihi, 1/151-661, 740-749) (S. Eldem, Türk
Bahçeleri, s. 273) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman
Fakat ordunun, yukar›da belirtilen tarihte, bo- Türkçesi, 1/233-236; 3/277-278) (Sicill-i Osmânî, 2/91)
zulmas› üzerine; (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/71) (Naimâ Tarihi, Da-
n›flman Türkçesi, 2/599, 642-647; 3/1256-1463; 5/2242-
“Halk›n dilinde, – Hasan Pafla ‹stanbul’a ge- 2246, 2423) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. “Üsküdar’da Bir
lir.” diye bir dedikodu ç›kmas› üzerine “Kad›- Derin-V. Çabuk, s. 244) (S. Ünver, ‹stanbul Rasathaneleri, Sokak”
köylü ve Üsküdarl› pek çok kimse eflya ve mal- s. 72-73 aras›ndaki resim) (fiehinflahname, ‹stanbul Üni. (Hoca Ali R›za).
lar›n› ‹stanbul’a geçirdiler. Ba¤lar›n› zamans›z Kütüp. T. N. 1404, V.58)
bozdular.”
1449
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
bir koru içindedir. Etraf› yüksek duvarla çevri- –Cülus da ister misiniz? yollu, zorbalar›n bile
li bulunan bu korunun befl kap›s› olup cümle hat›r›na gelmeyen bir sual sormufltur. Hâs›l›,
kap›s›, Kofluyolu üzerinde ve Hava Lojmanlar›- bu makam›n ehli olmayan bu adam da örfî
’n›n karfl›s›ndad›r. Bahçede bir kaç binadan müddeti sona ermeden Zilhiccenin son günü
baflka, bir de Sultan Aziz’in yapt›rd›¤› san›lan (15 fiubat 1809) azledildi.”
bir av köflkü vard›r. Bu köflk bahsine bak›n›z.
Bezmialem Valide Sultan, Hekimbafl› Salih
Kas›r, Adile Sultan ismiyle an›ld›¤› gibi, Vali- Efendi (1817-1895)’nin Anadoluhisar›’ndaki
de Ba¤› ad›yla da yad edilmektedir. Kasr›n ye- ünlü bahçesinin methini duydu¤undan k›sa
rinde, Sultan III. Selim’in (1798-1807) annesi zamanda kurdurmufl oldu¤u Valide Sultan
Mihriflah Valide Sultan’›n bir ba¤ köflkü vard›. Ba¤›’na 206 tür armut, 98 tür elma, 13 tür vifl-
Buras› daha sonra Bezmialem Valide Sultan’›n ne, 11 tür incir, 11 tür dut, 15 tür muflmula
tasarrufuna geçmifltir. a¤ac› diktirmifltir. Bundan baflka Bulgaris-
tan’dan getirilmifl Karadünya üzümü, Öde-
Bir rivayete göre, Sar›kaya ve Tophanelio¤- mifl’ten getirtilmifl ‹zmir siyah›, Tokat’tan ge-
lu’nun bir k›sm› ile Valideba¤› mevkii ve bu- tirilmifl Kabak üzümü yetifltirilmifltir. Ayr›ca
gün hâlâ Hünkâr ‹mam› ad›yla an›lan mahal- fiam üzümü veya Pomak üzümü, Erenköy siya-
le, Sultan III. Selim’in birinci imam› Dervifl h›, tilki kuyru¤u, Yerli Kara üzümü fidesi pek
Efendi’ye aitti. Kendisi, 1816 tarihinde öldü. çok dikilmifltir.
Kabri, Befliktafl’ta Yahya Efendi Tekkesi hazî-
resindedir. Tafl› mevcuttur. Bu yerleri, 1790 Bu faaliyetlerden dolay› Valide Ba¤›’n›n ismi-
tarihinde, Sultan Selim’in ihsan› ile elde etti- ni Abdülmecit’in annesi Bezmialem Valide
¤i söylenmektedir. Sultan’dan ald›¤› da rivayet edilir. Valide Sul-
tan “Sultan Mahmud Han Hazretlerinin ikin-
Valideba¤› Kasr› arazisinin ilk sahibi Ayg›r ci kad›n› olup” 23 Recep 1269 (2 May›s 1853)
‹mam nam›yla an›lan Dervifl Mehmet Efendi, tarihinde vefat etmifltir.
birinci imam olan Mehmet Said Efendi’nin
1195 (1781) tarihindeki vefat› üzerine, o esna- Haluk fiehsuvaro¤lu bir yaz›s›nda diyor ki:
da ikinci imam oldu¤undan ‘imam-› evvel’li¤e
tayin edilmifltir. Sultan Selim’in 28 Temmuz “Valideba¤› ismiyle an›lan bu genifl arazi Sul-
1808 tarihindeki flehadeti üzerine o tarihte tan III. Selim (1789-1808)’in imam› olup
1450
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
Hünkâr ‹mam› nam›yla an›lan Dervifl Mehmet S›rma Perde Soka¤›’n›n karfl›s›nda ve Kofluyo-
Efendi’ye ait idi. Sultan Selim, Sar›kaya Mev- lu üzerindeki bir kap›dan da, kasr›n bahçesi
kii’nde annesi Mihriflah Valide Sultan (öl. içinde bulunan, ahflap av köflküne gidilmek-
1805) için bir ‘Saray-› âli’ ve prevantoryumun tedir.
bulundu¤u yerde de bir ba¤ köflkü yapt›rm›flt›.
Bu köflk sonradan Sultan Abdülmecit’in Kalfa Çeflme Soka¤›’na aç›lan kap›n›n yan›n-
(1839-1861) uhdesine geçmifl o da buras›n› daki prevantoryum tesisleri bugün Valide Ba-
annesi Bezmialem Valide Sultan’a (öl. 1853) ¤› Sa¤l›k Meslek Lisesi haline getirilmifltir.
hediye etmiflti.”
Kas›r, bodrum kat› ile beraber üç katl› olup, d›-
Haluk fiehsuvaro¤lu, Altunizâde ailesinin ver- fl› kârgir içi ahflap olarak yap›lm›flt›r. ‹ki tarafl›
di¤i bilgiye dayanarak yazd›¤› bu yaz›ya göre, bir merdivenden birinci kata ç›k›l›r. Buradaki
bu genifl arazi ve köflk, Altunizâde ‹smail Pa- kap›n›n yan›na, sonradan as›lan bir levhada,
fla’n›n tasarrufuna geçmiflse de Sultan Abdüla- yeni yaz› ile yaz›lm›fl “Adile Sultan Kasr›-1853”
ziz (1861-1876) taraf›ndan geri al›narak flimdi- yaz›s› okunmaktad›r.
ki kârgir kas›r yap›lm›flt›r. Bu kas›r, 1845’te ev-
lenen Adile Sultan’a 1863 tarihlerinde yazl›k Afla¤›daki sat›rlar, merhum Haluk fiehsuva-
saray olarak verilmifltir. Burada uzun y›llar otu- ro¤lu’nun bir yaz›s›ndan al›nm›flt›r:
ran Adile Sultan 1899’da vefat etmifl ve kas›r,
bir müddet bofl kald›ktan sonra Sultan Reflat’›n “Valide Ba¤ Köflkü çok güzel bir flekilde döfle-
(909-1918) üçüncü kad›n› Dürrüalem Kad›n’a liydi. Kas›rda çok nadide Avrupa eflyasiyle
hava de¤iflimi için verilmifltir. Dürrüalem Ka- üzerleri mozaikli, kapaklar› insan tasvirli baz›
d›n, 17 Ekim 1909’da burada vefat etmifltir. dolaplar, a¤›r döflemeler, k›ymetli vazolar bulu-
nuyordu.
Kendi devrinin özelliklerini tafl›yan cümle ka-
p›s›n›n sa¤ taraf›ndaki araba kap›s› sonradan Üst katta Çaml›ca’ya naz›r odan›n tak›m› flöy-
örülmüfltür. Sol taraftaki di¤er bir kap›dan da, le idi:
1927 y›l›nda yapt›r›lan Maarif Vekili (Milli
E¤itim Bakan›) Mustafa Necati Bey Pavyonu- Sar› ve güvez boyal› beyaz çiçekli kumafltan
na ve Sanatoryum binas›na gidilmektedir. kapl› öd a¤ac›ndan on parça koltuk kanepe ta-
ÜSKÜDAR
1451
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Adile Sultan Köflkü. Mor zemin üzerine elvan çiçekli kumafl kapl›
amberu a¤ac›ndan on adet sandalye tak›m›,
k›m›, ayn› kumafltan alt› çift perde, beyaz üze- ayn› kumafltan alt› pencere perdesi, beyaz ze-
rine elvan çiçekli Gördeskârî seccade, som yal- min üzerine, elvan çiçekli Lahurkârî bir secca-
d›zl› prinçten ayakl› üzeri yeflil somaki tafll› or- de, som yald›z ayakl› ve kufl resimli üzeri mo-
tas› yuvarlak küçük sehpa, pelesenk a¤ac›ndan zaik siyah tafll› beyzîce bir orta masas›, öd a¤a-
yap›lm›fl pirinç ortas› beyaz mermer tafll› bir c›ndan yap›lm›fl oyma çiçekli ve kanad›nda
dolap, mor üzerine çiçek ifllemeli ve yald›zl› pi- saks› resimli, yald›zl› pirinç donanmal› üzeri
rinç donanmal› yedi gözlü ve üzeri beyaz mer- beyaz mermer tafll› dolap, maden üzerine oyma
mer tafll› bir çekmece, yeflil somakiden yap›l- çiçek ifllemeli ve üzeri beyaz mermer tafll› ve
m›fl saat, ayn› tafltan iki çiçeklik. yald›z pirinç donatmal› di¤er dolap, beyaz ze-
min lacivert çiçekli a¤›z ve dipleri gümüfllü es-
Bu salonun karfl›s›na raslayan cadde cihetinde- ki maden iki küçük çiçeklik, beyaz zemin üze-
ki küçük odan›n döflemesi flöyle idi: rine lacivert çiçekli alt›n kapakl› eski maden
bir adet su sürahisi, içi Yâsin Suresi yaz›l›, d›fl›
Sar› ve güvez boyal› ve kendinden çiçekli ku- beyaz zemin üzerine elvan çiçekli eski bir ma-
maflla kapl› amberu a¤ac›ndan bir flezlong, üç den kase taba¤› ile beraber, a¤z› ve dipleri yal-
sandalye, ayn› kumafl ve korniflleri ayn› a¤aç- d›zl› pirinçten yap›lm›fl mor zemin üzerine iki
tan olarak bir pencere perdesi, ceviz a¤ac›ndan çiçeklik.
O tafl ve karanl›k methal adeta randövu ye- iki birader fazlas›na temiz ve tîrendâz suret- ruk. ‹leride ufac›k bir çarfl›. Yats›dan sonra
riydi. Aflne fiflnesiyla sözleflip buluflurlar, gi- te giyinirler, gümüfl sapl› bastonlar›na daya- etraf›n hat›rl›lar›, beyleri ve paflalar› toplayan
rip ç›kanlara iflaret edenler, kap› aral›¤›nda na dayana, kerli ferli, vakarl› vakarl› gezerler- ‹zzet A¤a rahmetlisinin kahvesi hâlâ duruyor.
uyuflanlar. di. Karfl›s›ndaki kocaman ç›nar a¤ac›n›n gövde-
sinde fakir bir eskici kundura, yemeni yamar,
Deniz k›y›s› yazmac›lar›n. Kandilli gibi Üskü- Civar›n meflhur Köprülü Kona¤›’n› unutma- a¤aca takt›¤› kap›ya kilit bile asard›.
dar’›n yazmas› da eflsiz. Adamca¤›zlar yaz- yal›m. Malum sadrazamlar›n sülâlesiyle alâ-
malar› denize çal›p çal›p y›karlar, günefle ya- kas› yok. Bölmelerinin aras›nda köprü gibi Buradaki Todoraki’nin aktar dükkân›, bilhas-
y›p kuruturlard›. Orac›kta, 10-15 basamakla geçitleri bulunuflundan isim böyle kalm›fl. sa çarda¤› naml›yd›. Yüksekli¤i Araba Vapu-
inilen camiye ve mahalleye ad›n› takm›fl olan Sahibi, Sultan Aziz mabeyincilerinden Haf›z ru ölçüsünde. Yazl›klardan, k›fll›klara eflya
bir Ayazma vard›. Köflebafl›ndaki büyük ko- Mehmed Bey, o¤lu da M›s›rl› Prens Halim tafl›yan öküz arabalar› t›nazlar gibi tepeleme
nak antikac›lar›n, lâkablar›: K›rk anahtarl›lar. Pafla’n›n kerîmelerinden Prenses Nazl›’n›n dolup gidip duruyor. ‹çleri tereddüdde kalan
S›rada Edirne mebusu As›m Bey’in, doktor zevciydi. Fevkalâde muhteflem bir lindoya bi- arabac›lar iskeleyi boylamadan evvel mutla-
Mahmud Atâ’n›n denize naz›r evleri flimdi nerek mesire mesire dolafl›rm›fl. Prenses Av- ka buradan dolanacaklar. Çarda¤›n alt›ndan
yok. Kaptan-› derya ve fleyhü’l-vüzera Hac› rupa’ya gittikten sonra ayr›lm›fllar. geçtin mi kayg› yok, haydi vapura.
Ahmet Vesim Pafla Yal›s› harap halde duru-
yor. Selimiye Kumandan› Mehmed Pafla’n›n- Yukar› do¤ru ‹mrahor’a ç›kal›m, Ayazma Ca- Yukar›day›z ve sa¤a yürüyoruz. ‘Mir’at-i
ki sa¤lam. mii meydan›ndaki ‘Basmahane’ denilen, çok- Feyz’ mektebi, Çerkez Ziya Bey’indi. Hac›pa-
tan eseri kalmayan kârgir alamet bina yaz- fla Hamam› y›k›l›p gitti. Do¤anc›lar Camii du-
Bugünkü Salacak Park›’n›n yerinde Molla mac›lar›n iflgalinde idi. Boya yap›l›rd›. Yokufl ruyor. Camiin gerisindeki Eski Han göçmüfl,
Bey Yal›s› vard› ki, o¤ullar› kazasker payeli üstündeki Ayazma Hamam› harap ve met- s›radaki aktar, kasap, bakkal dükkânlar› kâ-
1452
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
Sar› zemin üzerine dall› elvan çiçekli tomor Onbir parça madenî sandalye tak›m›, som yal-
kapl› amberu a¤ac›ndan on parça kanepe ta- d›zl› Arapkârî kumafl kapl› bir sandalye, fildifli
k›m›, ayn› kumafltan, kendisinden flilteli alt› üzerine yald›zl› gümüfl kakmal› alafranga bir
adet pencere perdesi, içi Yâsin Suresi yaz›l› bir adet koltuk sandalye, amberu a¤ac›ndan yap›l-
maden kâse taba¤›yla beraber, pelesenk a¤a- m›fl üzeri somaki tafll› beyzî orta masas›, ayn›
c›ndan üzeri mozaikli ve yald›zl› pirinç dona- a¤açtan yap›lm›fl üzeri somaki tafll› konsol ve
n›ml› bir orta sehpas›, befl kollu fanuslu iki gü- som yald›zl› çerçeveli orta k›tada bir ayna, yal-
müfl flamdan, pelesenk a¤ac›ndan yap›lm›fl d›zl› pirinçten yap›lm›fl befl kollu flamdan, difl-
mozaikli ve yald›z prinç donan›ml› ve üzeri budak korniflli, yeflil renkli bir perde bulunu-
mermer tafll› bir konsol, beyaz zemin üzerine yordu.
lacivert çiçekli a¤z›, dibi ve kapa¤› alt›ndan
milen yanm›fllard›r. ç›kard›. Zamanenin hususi mekteplerinden köy’üne, Bostanc›lar’a, Maltepeler’e afl› ver-
Saha parka kar›flt›. Bir k›sm› da kupkuru ar- ‘Ravza-i Terakki’ de Ahmediye’de. dikleri çok vaki.
sayd›. Üsküdar’›n en belli bafll› bayram yeri.
Arsan›n yan boyunda maruf zatlardan bir kaç fiimdi tramvay iflleyen yokufl bozuk mu bo- Üsküdar’›n en kibar semtleri Paflaliman›,
kifli oturuyor. 3. Ordu Müfliri ‹brahim Pafla zuk. Meselâ Ba¤larbafl›’na ç›kacaks›n talika- fiemsipafla, Aç›ktürbe, ‹hsaniye, Selimiye idi.
Hanesi (Bugün Üsküdar Kaymakaml›¤›’d›r c›lar babalar›n›n nikah›n› isterler. Çünkü bey- Paflaliman›’nda Serasker Hüseyin Avni Pa-
sonra Belediye Binas› oldu), Mustafa Pafla girlerin nal› düfler, araban›n makas› k›r›l›rd›. fla’n›n, Serdar› ekrem Abdülkerim Pafla’n›n
vesaire... Hava kararm›flsa mesele daha sarpa sarar, (Bugünkü Abdülkerim Pafla Pasaj› bu zat›n-
zira etraf haflarelerle dolu. Bülbülderesi, ho- d›r. Buras› evvelce iki kap›l› bir hand›), Me-
Ana caddeyi tutup biraz ilerliyelim. Üsküdar vardalar›, yosmalar›yla ad vermiflti. Zurnalar, celle Cemiyeti azas›ndan Kazasker Seyfed-
Mutasarr›fl›¤›’n›n merkezi olan Paflakap›s› ince sazlar, hatta cuma selâml›klar›na giden din Efendi’nin yal›lar›, Aç›ktürbe’de de ayan-
mütareke senelerinde yan›p kül oldu. Arka- dönen askeri bandolar taraf›ndan y›llarca ça- dan Topçu R›za Pafla’n›n, Hattat Talât Bey’in
s›ndaki ‹dadi Mektebi’nin de dumanlar› sav- l›nm›fl türküsü bile var: konaklar› ve Bay Hulusi Esendan dostumu-
ruldu. Solundaki Adliye Binas› da ayn› akibe- zun apartmanlar›.
te u¤rad›. Tevkifhane duruyor. Sevdim seni semtin nereli
Üsküdar’da Bülbüldereli. Üsküdar’›n civar mesireleri, Duvardibi, Koru-
Buran›n kap› karfl›s›nda da meflhur ressam- luk, bu koruluk flimdiki Numune Hastahane-
lar›m›zdan üstad Ali R›za Bey’in evi, Ahmedi- Bu memleketin en acar ve kaçak tulumba si’nin arkas›d›r. H›d›rellezlerde pek kalabal›k
ye’nin meflhur bozac›s› Misak Boyac›yan sand›¤› Salih Reis’in idaresindeki Do¤anc›lar olur. Mezar tafllar›na bile sal›ncaklar kurulur-
(evi) vard›. Büyük yang›ndan sonra da dük- Sand›¤› idi. Öyle Çaml›calar, Kad›köy, K›z›l- du. n
kân› daha yukar›da idi. Vefa’dakilerle yar›fla toprak gibi semtlere gitmek iflten de¤il, Eren- *(Akflam gazetesi, 14 fiubat 1939)
1453
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Bu ifade do¤ru oldu¤u taktirde kas›r, Sultan Haydarpafla sahras›nda bulunan ve bu isimle
Abdülaziz’in (1861-1876) saltanat y›llar›nda bilinen kas›rda, ‹stanbul’daki sefirler, masla-
yap›lm›fl demektir. Oysa, kap›s›nda 1853 tari- hatgüzarlar a¤›rlanm›fl ve baloncu Komas-
hinde yap›ld›¤› yaz›l› oldu¤u gibi, Adile Sul- ki’nin balonu ile uçuflu seyredilmiflti.
tan’›n k›zkardefli Rabia Sultan’›n Kofluyolu
üzerinde bulunan saray› 1858 y›l›nda yapt›r›l- Adile Sultan’›n bu evlilikten Hayriyye Han›m
m›flt›r. Bu hususu ayd›nlatmak için, tapu kay›t- Sultan adl› bir k›z› olmufl ve o da genç yafl›nda
lar›na bakmak lâz›md›r. Rabia Sultan Saray› vefat etmiflti.
ÜSKÜDAR SAH‹LLER‹NDE
TAR‹HÎ B‹R SEYRAN
Kavak ve Harem ‹skeleleri: kemer alt›ndad›r. Bu derenin geçti¤i a¤açl›k tafl duvarlar vard›r.
Haydarpafla Hastahanesi’yle Selimiye K›flla- yerler tarihte ‘Kavakl› Bostan’ olup bizim kü-
s› aras›ndaki sahaya bir kaç as›r evvel ‘Ka- çüklü¤ümüzde de, (R›fat Osman Bey Bu dere ve bostan›n kuzeyine isabet eden
vakl› Bostan’ derlermifl. Bu sahan›n k›fllaya 1291/1874’te Harem ‹skelesi’nde do¤mufl ve yüksek yer ‘Kavakl› Kasr›’n›n arsas› olup
civar ve sahile do¤ru uzanan çukur yerde ka- büyümüfltür. Bu havalide eski kal›n duvarlar sonradan Selimiye K›fllas› yap›lm›fl ve deniz
nallarla kar›fl›k bir dere akar, bu küçük dere ve denize inen bay›rlarda çini parçalar›na te- taraf›ndaki büyük meydan da Talimhane ol-
yer alt›ndan gelir ve ‘Taz›c›lar Ah›r›’ denilen sadüf etmifltir. M.N.H) aralar›ndan tafltan bir mufltur ki, Kas›r’da burada idi.
binalardan bafllar ve Kavak iskelesi civar›nda köprü geçen iki bostand›. K›fllayla Talimha-
denize kar›fl›r. Denize yaklaflan k›sm› tonoz ne’nin duvarlar›na paralel olan cihetinde de Kavak Kasr›’n›n infla tarihi belli de¤ildir. Fa-
1454
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
1 fievval 1316 (12 fiubat 1899) tarihinde ve Köflkler ve Saraylar, Akflam, 10 Eylül 1947) (H. fiehsuva-
72 yafl›nda bulundu¤u halde vefat eden Adile ro¤lu, Eski Meyva Bahçeleri, Akflam, 30 Kas›m 1952) (Si-
Sultan, Eyüp’te Bostaniskelesi’nin sol taraf›n- cill-i Osmânî, 1/26, 36; 2/335 Dervifl ‹mam; 4/720) (G.
daki türbesine gömülmüfltür. Türbenin sa¤ ta- Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, 1/127) (Ayfle
raf›nda meflhur Sadrazam Hüsrev Pafla’n›n tür- Osmano¤lu, Babam Abdülhamid, s. 89-90) (M. Tahir, Os-
besi, karfl›s›nda ise kütüphanesi bulunmakta- manl› Müellifleri, 2/40) (Cevdet Pafla, Tezâkir, s. 36) (‹nal,
d›r. Son Sadrazamlar, fihrist, Adile Sultan md.) (E. Koçu, ‹stan-
bul Ans. 1/216; 4/2095) (Resimli Tarih Mec. 1952, Cilt: 3
Adile Sultan, “âbid, zâhid, kerîm, hayrat ü ha- Say›: 26, s. 1260) (Hayat Tarih Mec. Elif Naci, 1965, Sa-
senat sahibi olup Nakflibendî yolunda Silivri- y›: 10/27) (Türk Ans. 6/306) (Ulusal Kültür, Ekim 1978,
kap› civar›ndaki Bâlâ Tekkesi fleyhi Ali Efen- Salâh Birsel, Sar› Pafla, s. 129) (Lütfi Bey, Osmanl› Saray›-
di’ye ba¤l› idi.” n›n Son Günleri, Hürriyet Yay. s. 96) (A. Giz, ‹kinci Mah-
mud’un K›zlar›, Tarih Dünyas› 1/368, Y›l: 1950) (Hadîka,
Adile Sultan’›n F›nd›kl›’da Güzel Sanatlar 2/261) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 9, s. 32-33, 65) (E. Ko-
Akademisi’nin bulundu¤u yerde bir sahil sara- çu, Dervifl Efendi, ‹stanbul Ans. 8/4502) (Ayvansarayî,
y› (Neflatâbâd), Kuruçeflme’de Esma Sul- Hadîkatü’l-Cevâmi, 1281 Matbaa-i Âmire, 2/244-260,
tan’dan kalan bir yal›s› ve Kandilli’de, bugün Dervifl Efendi md.)
K›z Lisesi olan, saray› vard›.
kat 1179 (1765) tarihinde tamir olundu¤una flakalafl›r ve nefis kahvesinden içerdi. Bu ih- saray›n kap›s›ndan girilince, iki oda aras›n-
dair bir tarih levhas›yla rokoko tarz›nda ka- tiyar zat mîrikelâm ve nüktedand›. Bu havali- daki tafll›ktan girilip, mermer döfleli bir divan-
bartma süslü mermerden yap›lma hamam nin canl› tarihi olan ve çok okunakl› güzel ta’- haneye ç›k›lmaktad›r. Bu divanhanenin orta-
kurnalar›, çeflme tafllar›, pencere söveleri, lik yazan nuranî çehreli adam›n kim bilir s›nda büyük bir havuz varm›fl, kap›n›n bura-
havuz tafllar› aksam› Kavak’taki Asker F›r›n› unutma¤a çal›flt›¤›, elemli bir mazisi vard›. ya aç›lan ve denize naz›r olan çok süslü ve
karfl›s›nda köhne bir binan›n içinde 30-35 se- güzel mermer çeflmeli bir oda, köflede küçük
ne evvel duruyordu. 14-15 yafllar›nda iken Hac› Baba’n›n ifadesine göre, kay›n pederi bir hamam ve s›ra ile odalar varm›fl. Saray›n
Taz›c›lar Ah›rlar› denen binalarla bugün Sultan II. Mahmut devrinde Kavak Sara- arka taraf›nda maiyyete mahsus iki bina ve
‘Dau’l-kelb’ (kuduz hastal›¤›) Hastahanesi y›’nda bevvab (kap›c›) imifl. Bu saray›n bü- bir de mutfak varm›fl.
aras›ndan geçen yolun sa¤ taraf›ndaki köfle- yük k›sm› Sultan Mecid’in zaman›nda y›kt›r›l-
de büyük bir ç›nar a¤ac›, akar sulu at çeflme- m›flt›r. Bu Hac› Baba gibi Harem ‹skelesi’nde Kavak Saray›’n›n Haydarpafla cihetinde Ka-
si yalaklar› ve a¤açl›k bir ‘Secdegâh’ vard›. bir de kahveci ‘Pafla Baba’ vard› ki, burada nunî Sultan Süleyman’›n Mimar Sinan’a yap-
Bu namazgâh›n bir köflesine isabet eden deniz kenar›nda set üzerindeki kahvehaneye t›rd›¤› ‘Haydarpafla Bahçesi Kasr›’ ile bir de
mezkûr ç›nar›n dibindeki dairevi set üzerinde de bu zat›n ismine izafeten ‘Pafla Baba Kah- Taz›c›lar Ah›rlar› yan›nda ve büyük bir ihta-
kahvecilik eden ak sakall› bir ihtiyar zat bulu- vesi’ denir. Matbu ‹ngilizce sahil haritalar›nda malla Da-u’l-kelb müessesesi yerinde ‘Ka-
nuyordu. yaz›lm›flt›r. Pafla Baba Sultan Mahmud’un vakl›bahçe Köflkü’ denilen kas›r vard›.
kumbarac›lar›ndan olup ihtiyarl›¤›nda Kavak
‘Hac› Baba’ diye askerlerin, yolcular›n hitab Saray›’nda bekçilik etmifltir. Haritam›zda, Kavak ile Harem ‹skeleleri ara-
ettikleri bu zinde vücutlu k›r kahvecisine üs- s›ndaki buruna, –ki son 25-30 sene evvel Ka-
tad›m Ressam Seyit Bey merhum o havalide Harem ‹skeleli Ressam R›za Bey’in, Pafla saphane infla edilmiflti– ‘fiekerburnu’ denili-
resim yapma¤a gittikçe u¤rar, Hac› Baba ile Baba’n›n hikâyesine göre yazd›¤› notlarda, yor. Kasaphane binas› hizas›nda Haremli-
1455
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
ler’in ve ora kay›kç›lar›n›n ‘fiekerkayas›’ de- r› toplam›flt›. Bu mevkiden iskeleye inen yo- vard›.
dikleri ve sular›n çoklu¤unda denizin içinde kuflun alt bafl›nda tatl› sulu bir kuyu ve üze-
kalan bir tafl vard›. Haritada 4 no’lu yerdeki rinde de bir saray kad›n›n›n ismi yaz›l› olan Evliya Çelebi eserinin 1. cildinde Salacak’tan
binaya sadece ‘Köflk’ denilmifltir. Burada k›fl- bir mermer bilezik vard› ki son senelerde mü- ve bu binadan bahseder. Fakat Harem ‹ske-
lan›n odun ve kömür ambar› vard›. Bahçesin- zenin ‘Çinili Köflk’ k›sm›na naklolunmufltur. lesi’ne dair bir fley yazmam›flt›r. Zira o tarih-
de ‘Aflç›dede’ denilen ve o civar ahalisinin lerde bu cihetler henüz meskûn olmamakla
adaklar tafl›d›klar› bir kabir vard›r. III. Selim Salacak ve ‹hsaniye Sahilleri: beraber bir ismi de yoktu. Bu halde Sala-
bu mevkide bir matbaa infla ettirmiflti. Bu ye- Tarihimizde ‘Üsküdar Bahçesi’ Kanunî tara- cak’tan itibaren Harem ‹skelesi, Kavak ve
rin arka taraf›ndaki s›rtlara ‘Karl›kbay›r›’ de- f›ndan tesis edilmifltir. Cesim a¤açlarla do- Haydarpafla taraflar› saraya mahsus koru-
nilmesi eski olup haritada bu ismi tafl›yan nanm›fl olan bu saha, Harem ‹skelesi’nden luklard›.
köflk vard›r. 35-40 sene evvel bural› ihtiyar- fiemsipafla’ya do¤ru uzan›yordu. IV. Sultan
lardan iflitti¤ime göre bu köflk ve Harem ‹ske- Murad bu a¤açl›k yerde ‘Revan Köflkü’ deni- Üsküdar Saray›’n›n önüne isabet eden bay›r-
lesi mendire¤i Sultan Süleyman zaman›nda len bir kas›r yapt›rm›flt›. Bugün ‹hsaniye ismi- larda deniz taraf› korkuluklu bir yol vard›.
yap›lm›fllarm›fl. ni alan ve ‹stanbul’un en s›hhi yerlerinden bi- Resmimizde görülen bu yolun önünde büyük
ri olan bu semtte ‘Köprülü Konak’ denilen tafllardan yap›lm›fl olan mendirek flüphesiz
Haritada ‘Valide Köflkü’ ve ‘Harem Köflkü’ di- Mabeyinci Mehmet Bey merhumun 50 sene bu saraya mahsustu. Böyle bir mendirek Ha-
ye gösterilen yerlerde yüksek ve metin du- evvel infla ettirdi¤i binan›n hizas›nda ve en rem ‹skelesi’nde de vard›. Bu mendire¤in K›-
varlar vard›r. Valide Köflkü arsas› c›var›nda alt sokakta ‘Üsküdar Saray›’ vard›. Kanunî r›m Harbi’nde Selimiye K›fllas›’nda oturan ‹n-
sonradan ah›rlar infla olundu. Bu köflkün du- bu büyük ve muhteflem binay› Mimar Sinan’a gilizler taraf›ndan yap›ld›¤› Ahmet Rasim Bey
varlar› önündeki bay›rlarda Ressam R›za yapt›rm›flt›. Bu binan›n evvelce ‘Pafla Kap›s›’ taraf›ndan yaz›lm›fl ise de ‘fiirketi Hayriye
Bey topraklara kar›flm›fl pek çok çini parçala- denilen mevkide oldu¤unu iddia edenlerde Tarihçesi 1331’ daha eski oldu¤u bu havali-
1456
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
ye dair yazd›¤›m›z malumatdan anlafl›l›r, bel- Pafla tasarrufunda idi. Pafla’dan iflitti¤ime rarak ‹hsaniye ve Selimiye nam› alt›nda iki
ki büyüttüler ve tamir ettiler. göre bir kaç as›r evvel meflhur Piyale Pa- büyük mahalle tesis edilmifl ve arsalar ›slâ-
Üsküdar Saray› sahilinden Salacak taraf›na fla’n›n yal›s› buras› imifl. Salacak’tan Harem hat ricaline ihsan edilerek büyük konaklar
do¤ru sahil takip olunursa bir küçük buruna ‹skelesi’ne kadar uzanan sahillerin tepelerin- yapt›r›lm›flt›r.
tesadüf idiler (Çiftekayalar’›n az ilerisinde). deki mamureler zamanla harab olmufl ve
Buraya Abdi Pafla ‹skelesi denilir. Burada Hicrî 13. as›r bafllar›nda Selimiye K›fllas›’n›n Bu konaklardan birinin bahçesi içinde 20-30
bulunan bir tafl merdivenle yukar›daki binaya inflas›na bafllan›nca Sultan Selim ‹talya’dan ev infla olunarak bir sokak meydana geldi. n
ç›k›l›r. (Çürüksulu Ahmed Pafla Yal›s› - Al- getirtti¤i mühendislere yollar, caddeler açt›- *Belediye Mecmuas›, Eylül 1930 Say›:73/1
man misafirhanesi) Buras› Ayfle Sultan Sara-
y› yeridir. Bu burunun Salacak taraf›nda yük-
sek kal›n duvarlar vard›r. Bu duvarlar›n
önünde de büyük tafllar›n tahdit ettikleri bir
mendirek harabesi görülür. Bu tarihî kal›nt›
Ayfle Sultan Saray›’na aittir. Üsküdar’›n en
k›ymettar yeri olan bu mevkide büyük konak-
lar vard›.
1457
De¤iflik Konular
De¤iflik Konular
1461
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
BÜLBÜLDERES‹
1462
De¤iflik Konular
1463
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Evrak Müdürü Memduh Bey, ‹mam Tahsin Üsküdar’›n Balaban Kahvehaneleri de ünlü
Efendi, M›s›rçarfl›l› Sad›k Bey, Muhtar Edhem idi. En meflhurlar› ise Havuzlu Kahvehane idi.
Efendi, sesi k›s›k fiadiye Han›m’›n o¤ullar›
Bab-› Seraskeri hulefas›ndan Ziya Bey, birade- Kaynaklar: (Hadîka 2/261) (Salâh Birsel, Kahveler Kitab›,
ri Bahattin Bey, Belediyeden Sami Bey... Ha- s. 73) (B. Felek, Yaflad›¤›m›z Günler, s. 82-83) (Ertan
t›rlad›klar›m bunlard›. Ve ben bunlar› çocuk- Ünal, ‹stanbul’da ‹lk Kahveler, Hayat Tarih Mec. 1966
lu¤umdan beri tan›m›flt›m. Cilt: 1 Say›: 5/22) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 7/3960) (S. Ün-
ver, Türkiyede Kahvehaneler, Türk Etnografya Der. 5/39)
Bu kahvede herkes yerini bilirdi. Ben bu kah- (S. Ünver, Kahvehanelerimiz ve Eflyas›, ‹stanbul 1967)
vede dinledi¤im sohbetlerin hâlâ tesiri alt›n-
day›m. Ve size ac› bir fley söyleyeyim: Meflruti-
yet gelip de memlekette ‹ttihatç›l›k, ‹tilafç›l›k
cereyanlar› bafllay›nca bu kahvelerin ve bu DO⁄ANCILAR MEYDANI
sohbetlerin tad› kaçt›. Daha evvel birbirinin
canci¤er dostu olanlar, birbirlerine küsecek,
hiç de¤ilse kahvedeki samimi sohbetleri ihmal
edecek hale geldiler.
Ü sküdar’›n yedi tepesinden biri üzerinde
bulunan bu maruf ve ünlü meydan, Üskü-
dar ‹skelesi ile Kad›köy yolu üzerindedir.
Çiçekçi Kahvehanesi, 1930 tarihlerinde ka- Ana yolu Halk Caddesi ile Tunusba¤› Cadde-
panm›fl ve mesken olmufltur. Tek katl› kahve- si olan meydana bir çok sokaklar aç›l›r. Yüksek
nin önünde, parmakl›kl› bir bahçesi bulunu- bir mevkide oldu¤undan gerek Marmara’ya ve
yordu. gerekse Üsküdar merkezine bakan güzel bir
manzaraya sahiptir. Meydan›n ortas›nda flimdi
Üsküdar’da bundan baflka, Balaban Semti’nde, Do¤anc›lar Park› bulunmaktad›r.
Harem ‹skelesi’nde Pafla Baba Kahvesi, Bul-
gurlu Köyü Kahvesi, K›zlara¤as› Kahvesi, Dut- Etraf›nda bir çok tarihi eserler vard› ki, onlar
lu Kahve, fiile Oteli Kahvesi, Saraçlar Çeflme- da flunlard›r:
si Kahvesi, Do¤anc›lar Meydan› han kahvesi,
Karacaahmet Türbesi civar›ndaki kahve gibi a- Do¤anc›lar Camii ismiyle de bilinen Çak›r-
kahvehaneler bulunuyordu. c›bafl› Hasan Pafla Camii.
Bunlardan baflka, Çiçekçi Kahvehanesi kadar b- Eskiden meydan›n kenar›nda oldu¤u bili-
meflhur bir kahve daha vard› ki, Ayazma Ca- nen fiehid Süleyman Pafla Camii, mektebi
mii’nin ön taraf›nda bulunuyordu. Dizdar’›n ve çeflmesi.
Kahvehanesi ad› ile ünlü bu kahve “1808 y›-
l›nda, devlet sohbeti oluyor” diye yap›lan bir c- Hac› Ahmet Pafla Darü’l-kurras›, türbesi,
ihbar üzerine Alemdar Mustafa Pafla buyru- hamam› ve saray›.
¤uyla kapat›lm›flt›r. Ayr›ca Üsküdar ile Sala-
cak ‹skelesi aras›nda da baz› sahil kahvehane- d- ‹zmirli Ali Pafla Mektebi, çeflmesi ve türbesi.
leri vard›.
e- Çak›rc›bafl› Hasan Pafla Mektebi.
‹mrahor’daki Kürt Yusuf’un kahvehanesi de
ünlü idi. Buras› adete bir kulüptü. Mahallenin f- Safvet Pafla Tekkesi.
zarif ve nüktedan adamlar› gelir burada sohbet
ederlerdi. g- Moral› Hasan Pafla Çeflmesi.
1464
De¤iflik Konular
1465
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Sefere ç›k›lmadan evvel Do¤anc›lar Meyda- Bunun ard›nca saadetlu yeniçeri a¤as› hazret-
n›’na Ota¤-› Hümâyûn veya Serdar-› Ekremin lerinin yedekleri (yedek atlar›) gider. Yedekle-
ota¤› ile di¤er çad›rlar kurulurdu. Naimâ, tari- ri ard›nca imam-› azam hazretlerinin sanca¤›
hinde “tu¤ ve ota¤ dahi Üsküdar’a geçüb mu- gider; bu sanca¤›n ard›nca saâdetlu yeniçeri
tad üzre Do¤anc› Meydan›’na nasbolundu” de- a¤as› ve ard›nca kendüsünün sanca¤› ve büyük
mektedir. Alay Bayra¤› ve künderciler (harbeciler) gider;
bunun ard›nca mehterhanesi ve mehterhane-
Do¤anc›lar Meydan›’na veya Haydarpafla Sah- nin ard›nca kethüda gider, önünde ikifler ikifler
ras›’na sadrazamlar için ota¤, fleyhülislâm için yoldafllar› gümüfl toplu harbeler ile giderler.
bir oba, nakîbü’l-eflraf ve sadreyn için obalar,
yeniçeri a¤as›, defterdar, reisü’l-küttab ve ça- Ve bunun ard›nca sa¤ tarafta yayabafl›n›n çor-
vuflbafl› efendiler için çergeler, müteferrikalar bac›lar› (orta kumandan›) ve deveci a¤alar ku-
ve saire için de onbefl kadar çad›r kurulurdu. kalar›yla umum tertip üzre giderler; ve solunda
bölükbafl›lar umum üzre kukalar›yla tertip üzre
Bütün davetliler gelip yerlerine otururlar, ken- giderler. Bunlar›n ard›nca sa¤da yayabafl›lar›n
dilerine tatl›lar, kahveler ikram edilirdi. Ö¤le odabafl›lar› ve solunda bölükbafl›lar›n odabafl›-
yeme¤ini de orada yerlerdi. Yemekten sonra lar› tertip üzre atbafl› beraber giderler ve bunla-
Hünkâr, mutad olan merasimle meydana gelir r›n ard›nca bayrakdarlar bayraklar›yla bu üslûp
ve yukar›da meslek adlar› geçen devlet erkan› üzre sa¤da yayabafl›lar›n bayraklar› ve solda bö-
Hünkâr’› karfl›lard›. lükbafl›lar›n bayraklar› umum üzre ikifler ikifler
atbafl› beraber giderler ve bunlar›n ard›nca ve-
Daha sonra Hünkâr taraf›ndan sadrazama, sey- zir-i azam hazretleri alay ile giderler.” Padiflah
hülislâma, darü’s-saâde a¤as›na, nakîbü’l-eflraf bu alay› Do¤anc›lar Saray›’ndan seyrederdi.
ve sadreyne birer kürk giydirilirdi. Sadrazam
da baflta yeniçeri a¤as› oldu¤u halde bu törenin Do¤anc›lar Meydan›’nda yap›lan bu resm-i ge-
teflrifat›na dahil 23 kifliye padiflah nam›na birer çide, ordunun ihtiyac›n› karfl›lamak amac› ile
hil’at giydirir ve baflka atiyyeler ve ihsanlar da- sefere kat›lan bir çok sanat ehli ve esnaf da ka-
¤›t›rd›. t›l›rd›. Bunlar aras›nda terziler, aflç›lar, bakkal-
1466
De¤iflik Konular
lar, kasaplar, hamamc›lar, berberler, f›r›nc›lar, zarfen Ahmet Çelebi’nin, Galata Kulesi’nden
saraçlar, arpac›lar, aktarlar, nalbantlar, yafl ye- uçarak gelip binlerce Üsküdarl›’n›n gözleri
miflçiler, demirciler, çamafl›rc›lar, tüfek kun- önünde buraya indi¤i gün yaflam›flt›r. Evliya
dakç›lar›, k›l›çc›lar, tabancac›lar, mumcular, Çelebi bu olay› flöyle anlat›r: “‹ptida Okmay-
yayc›lar, hallaçlar, kalayc›lar, kazanc›lar, eski- dan›’n›n minberi üzerine rüzgar›n fliddetinde
ciler, semerciler, çakfl›rc›lar, kolanc›lar ve da- kartal kanatlar›yla sekiz dokuz kere havada
ha niceleri bulunurdu. pervaz ederek talim etmifltir. Sonra Sultan
Murad Han (öl. 1640) Sarayburnu’nda Sinan
Bu parlak ve her yönüyle ö¤ünç verici resm-i Pafla Köflkü’nden temafla ederken Galata Kule-
geçidi M. Lucill Shay, Venedik ve ‹ngiltere el- si’nin tâ zirve-i bâlâs›ndan lodos rüzgar›yla
çileri ile birlikte Üsküdar’daki bir evden bera- uçarak Üsküdar’da Do¤anc›lar Meydan›’na in-
berce seyretmifllerdi. mifltir.”
Do¤anc›lar Meydan›’ndan ayr›lan ordu, Mis- Naimâ Tarihi’ne göre, 17 Recep 1066 (11 Ma-
kinler Tekkesi veya Numune Hastahanesi y›s 1656) günü, 1652 senesinde, Osmanl› Padi-
önünden geçerek Haydarpafla Sahras›’na gelir- flah› taraf›ndan Hint Padiflah›’na elçilikle gön-
di. Burada, son haz›rl›klar yap›ld›ktan ve Ru- derilen Müteferrika Zülfikar A¤a, götürdü¤ü
meli’den gelen kuvvetler kat›ld›ktan sonra, padiflah mektubunun cevab› ile, Kaim Bey ad-
yukar›da anlat›lan tertip üzere, Ayr›l›k Çeflme- l› Hint Elçisi ile Üsküdar’a ulaflm›flt›. “Do¤an-
si yan›ndan Ba¤dat Yolu’na ç›k›l›rd›. c›lar Meydan›’ndaki ayandan bir kimsenin evi-
ne kondurulup, ikram olarak saray matbah
Her sene receb ay›n›n 12. gün merasimle yola emini ile aflç›bafl› gönderilip yemek yedirildi.”
ç›kar›lan Surre Alay›’n›n ikinci dura¤› Do¤an-
c›lar Meydan› idi. “Oradan da son zamanlarda Afla¤›daki sat›rlar, Salacak ‹skelesi yan›nda
flömendöferle Mekke’ye gönderilirdi. Ondan bugün mevcut olmayan camiin bânisi Teflrifat- SADAKA TAfiI.
evvel, demiryolu yokken karadan deve s›rt›nda ç› Akif Mehmet Efendi’nin (öl. 1181/767) Ta- ‹mrahor Camii
gidermifl...” ‹stanbul’da Topkap› Saray›’nda rih-i Cülûs-› Sultan Mustafa (III.) adl› eserin- yak›n›ndad›r.
daha sonra Y›ld›z ve bazen de Dolmabahçe Sa- den al›nm›flt›r: Tepesinde tas
ray› bahçesinde yap›lan merasim Üsküdar’da fleklinde bir oyuk
aynen tekrar edilir ve “Üsküdar Mutasarr›f› ile “Do¤anc›lar Meydan› ta’bir olunan mahal da- bulunmaktad›r.
evkaf memuru ve liva erkân›” merasime kat›- hi emlâk-› Hümâyûndan olma¤›n Haremeyn Buraya konulan para,
l›rd›. Müfettifli ve Bina Emini ma’rifetleriyle mesaha ihtiyaç sahiplerince,
olundukda otuzbin zirâ arsa-i hâliye olma¤›n ihtiyac› kadar al›n›rd›.
“Çarfl› boyundan seyre ç›km›fl kalabal›¤›n ara- cami-i flerif (Ayazma Camii) evkaf›na zamm u Tafl›n bir efli de, eski
s›ndan geçerek Do¤anc›lar Meydan›’na ç›k›l›r ilhak ve Tevki’i Kalemi’yle e¤erçi tashih olub Miskinler Tekkesi
ve biraz ötede bulunan Mutasarr›fl›k Daire- lâkin el-iyazu bi’llah ba’z-› ihrak zuhurunda önünde idi.
si’ne (Paflakap›s›) gidilirdi. meydan-› mezkur ibadullaha cây-› selâmet ol-
1467
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
mak mulâhazas›yla alâhâlihi terk olunmas› Do¤anc›lar Meydan›’n›n bat› taraf›nda, bugün
emri hümâyûn buyurulub ancak ez-kadîm Do- Sosyal Sigortalar Dispanseri’nin bulundu¤u
¤anc›lar’a mahsus olan harâbe han taraf-› vakf- yerde, Üsküdar Mutasarr›fl›¤› makam› olan bü-
dan Üsküdar ve Gegbuze (Gebze) menzilcilere yük bina vard›. Bu görkemli, üç katl› ahflap ya-
tahsis ve iki bâb menzilhane ve ondört odal› p›, 1918 tarihinde, mütareke devrinin iflgaline
bir bâb han ve on aded dükkân bina ve kezalik u¤ram›fl bulunan Paflakap›s› mevkiindeki Üs-
fiahincilere mahsus olan hân-› harâb arsas›na küdar Müflirli¤i Dairesi’nin ‹ngiliz askerlerince
dahi bir bâb çar›kç› kârhanesi bir bâb (269-a) kasten atefle verilmesi s›ras›nda yanm›flt›. Ge-
ya¤hane ve iki bâb dükkân ile bir bâb hane bi- niflleyen yang›n, bütün bu havaliyi ve Halk
na ve icareteyn-i ma’lûmeteyn ile icar olundu- Caddesi’ni yok etmiflti. Binan›n genifl arsas› ve
¤u” yaz›l›d›r. ortas›ndaki yüksek tafl duvar 1973 senesine ka-
dar duruyordu. Daha evvel bu yerde padiflahla-
Osmanl› Arflivi Evkaf Defterindeki fiaban r›n muhteflem, k›rm›z› ota¤lar›n›n kuruldu¤u
1234 (Haziran 1819) tarihli bir tezkerede flun- san›lmaktad›r. Do¤anc›lar Saray› da burada
lar yaz›l›d›r: “Sultan III. Mustafa evkaf›ndan idi.
Üsküdar’da Do¤anc›lar’da Çar›kç› ‹flhanesi ta-
ifesine mensub Rumeli’de ‹rfluva Köyü reayas›- Üsküdar’›n yönetim amirleri olan Üsküdar
n›n ol babdaki hatt-› hümâyûn hükmünce ge- çorbac›s› ve Üsküdar ustas›n›n konaklar›n›n
rek Anadolu, gerek Rumeli’de Çak›rc›lar da bu meydan civar›nda oldu¤u rivayet edil-
San’at› kendilerine müstenit oldu¤u halde ba- mektedir. Surre’nin, gönderilmesi s›ras›nda bir
z› yerlerde men edildiklerinden flikâyetleri üze- veya birkaç gece bu konakta ve daha sonra da
rine tekidi hâvî ferman sad›r oldu¤undan emir mutasarr›fl›k binas›nda kald›¤› bilinmektedir.
yaz›lmas›” Akif Mehmet Efendi’nin ad› geçen eserinde,
11 Recep 1173 (28 fiubat 1760) tarihli uzun
Yine, Baflbakanl›k Osmanl› Arflivindeki 11 yaz›s›nda Surre-i Hümâyûn ihrac› için:
Cemaziyelâhir 1213 (2. 11. 1798) tarihli bir
hükümde: “Sultan III. Mustafa evkaf›ndan Üs- “Kireç ‹skelesi’ne isal olundukta ba’dehu’a
küdar’da Do¤anc›lar Meydan›’ndaki Saray çekdiriye vaz ve Üsküdar’a imrar olundu. Üs-
Helvahane Oca¤› evkaf›ndan ‹stanbul Mevle- küdar’a vard›kda Üsküdar çorbac›s› ve Üskü-
vihane Yenikap›s› haricinde Çar›kç› kârhane- dar ustas› gelmeleriyle kahveler içildikten son-
lerinin icare-i vahideli befl gedi¤inden dört ge- ra ibtida Çekdiri Beyi’ne ba’dehu çorba a¤aya
di¤i sahipleri Rumeli Piremidi kazas› Oflve Kö- ve ustaya Surre Emini taraf›ndan birer sevb
yü’ndeki bir kaç H›ristiyan esnaf› ile uyufltuk- hil’at ilbas (süslü elbise giydirilip) ve taflra ç›-
lar› vechile idarelerine Darü’s-saade A¤as› Bi- k›lub alay ile kona¤›na isal ederler. Kona¤a va-
lal A¤a’n›n naz›r oldu¤u” yaz›l›d›r. r›ld›kda yeniçeri neferat›na bir miktar atiye ita
olunur” demektedir.
1240 (1824) tarihli bir takrirden de “Sadr-› es-
bak müteveffa ‹brahim Pafla musakkafat›ndan Üsküdar’›n yüzy›llar boyu devam eden Cuma
Üsküdar’da Do¤anc›lar’da vaki menzilhanesi- Pazar›, 1918 tarihine kadar burada kurulurdu.
nin” bulundu¤unu ve tamir edildi¤ini ö¤reni- Daha evvel bu pazar›n, Mihrimah Sultan Ca-
yoruz. (Evtaf Defteri III, No. 27617) mii önünde kuruldu¤unu Eremya Çelebi’nin
(1637-1695) ‹stanbul Tarihi, adl› eserinden ö¤-
Do¤anc›lar Meydan›’ndaki bu hanlardan bafl- reniyoruz. 1919 y›l›nda Do¤anc›lar Park›’n›n
ka, meflhur ‹htisab A¤as› Hüseyin Bey’in de yap›lmas› ile pazar, evvelâ Uncular Caddesi’ne
kendi mülkünden olan bir büyük han daha ve daha sonra da Hüdâyî Efendi Camii önüne
vard›. 1918 tarihinde yanan bu han›n içinde, ve en sonra Esvapç› Soka¤›’na nakledilmifltir.
avlusunda mükellef bir kahvehane vard›. Hü-
seyin Bey, Tahir Pafla’n›n o¤lu olup 12 fievval Üsküdar’l› Vâs›f Hiç’in beyan›na göre, II. Ab-
1287 (Ocak 1871) vefat etmifltir. Kabri, E- dülhamit devri (1876-1909) sonlar›na do¤ru,
yüp’te Bostaniskelesi Mezarl›¤›’nda ve 15 R. Do¤anc›lar Meydan Kahvehanesi Üsküdar’›n
evvel 1263’te vefat eden babas›n›n yan›nda- en naml› kahvehanesi idi. O semtte alt› kadar
d›r. kahvehane vard›.
Burada ayr›ca bir de meflhur Bekâr Han› vard›. Üsküdar’›n en meflhur eczahanesi de Do¤anc›-
1468
De¤iflik Konular
lar Meydan›’nda idi. Burada Nevruz Macunla- 1919 sal› günü bu meydanda tertip edilen bü-
r› sat›l›r ve ayr›ca bir de zâyiçe (y›ld›zlar›n bel- yük mitigde, ‹zmir’in Yunanl›lar taraf›ndan ifl-
li zamandaki yerlerini ve durumlar›n› gösteren gal› ve ‹stanbul’umuzun elimizden al›nmas› is-
cetvel) da¤›t›l›rd›. Bu zâyiçelerden birinde, te¤i, fliddetle protosto edilmiflti. Miting, ‹z-
“1328 senesi Rebiyülevvelinin 9. (21 Mart mir’in iflgalinden befl, büyük önder Atatürk’ün
1910) ve Mart-› Rûmî’nin 8. Pazarirtesi günü Samsun’a ç›k›fl›ndan bir gün sonra tertip edil-
ö¤leden sonra 8 saat 10 dakika 45 saniye de” mifl olup ‹stanbul’da yap›lan mitinglerin de
güneflin “Hamel Burcu’na” girece¤i ve “Nev- ikincisidir.
rûz-i Sultânî itibar” olunaca¤›; ve bu flifa ma-
cunu böyle bir günde yenilirse derdler def ve Bu kutsal toplant›da, üzüntüden a¤layan bir
ferahl›k gelece¤i yaz›l›d›r. halk toplulu¤u huzurunda ilk konuflmay› Üs-
küdarl› fiair Talât Bey (1858-1926) yapm›fl ve
Naml› Do¤anc›lar Yang›n Tulumbas› Sand›- bunu Asrî Kad›nlar Cemiyeti ad›na Sabahat
¤›’n›n muhafaza edildi¤i Do¤anc›lar Ko¤uflu da Han›m’›n, Dr. Ferruh Bey’in, Üsküdar Sultani-
yine bu meydanda idi. Bu a¤›r çardakl› sand›k, si (Paflakap›s› Lisesi) muallimlerinden Mazhar
yang›na giderken, hiç bir sand›k taraf›ndan tu- Bey’in ve Naciye Han›m’›n nutuklar› takip et-
tulmam›flt›r. Vâs›f Hiç, bu sand›¤›n Üsküdar miflti.
Daireliler’den ve Üsküdar Karakollular’dan
kat kat üstün oldu¤unu söylemektedir. Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türk-
çesi, 2/169 vd.; 2/335) (Teflrifatç› Akif Mehmet Efendi, Ta-
Bugün Do¤an Lisesi olan eski Üsküdar Emlak rih-i Cülûs-› Sultan Mustafa, Süleymaniye Ktp. Es’at Efen-
Vergi Dairesi’nin bulundu¤u yerde de, sonra- di, 2108 nr.) (Uzunçarfl›l›, Kapukulu Ocaklar› 1/367-627)
dan Aypark Sinemas› olan Dilküfla Tiyatrosu (Uzunçarfl›l›, Saray Teflkilat›, s. 421-423) (Pakal›n, Tarih
vard›. Deyimleri, 1/470) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 110) (M. Aktepe,
Patrona ‹syan›, s. 35-38, 93-95, 97) (E. Koçu, ‹stanbul
Do¤anc›lar Meydan› 1908 Meflrutiyeti’nin ilâ- Ans. 10/5326-5327; 9/4641, 4644-4645) (E. Koçu, Ha-
n›ndan hemen sonra Bayramyeri kabul edilmifl zerfen Ahmed Çelebi, ‹stanbul Ans. 1/344) (E. Koçu, Ed-
ve bir müddet sonra da 1919 senesinde park›n hem Baba, ‹stanbul Ans. 9/4905) (Haydar Çelebi Ruzname-
yap›lmas› üzerine bayramyeri Duvardibi’ne si, Y. Senemo¤lu Türkçesi, s. 60) (K. Ar›burnu, Milli Mü-
nakledilmifltir. Park›n yap›lmas› s›ras›nda Do- cadelede ‹stanbul Mitingleri, s. 21) (Naimâ Tarihi, Dan›fl-
¤anc›lar Camii k›blesi taraf›nda olan mezarl›k man Ter. 6/2670) (Sicill-i Osmânî, 2/288 Hüseyin Hasib
da flimdiki yerine nakledilmifltir. Bey; 3/247 Tahir Pafla) (O. Aydar, ‹stanbul’da ‹lk Uçan ‹ki
Türk, Resimli Tarih Mec. 1950, Say›: 8, s. 302) (Ercüment
Do¤anc›lar Park›, Cemil Pafla’n›n (Topuzlu) Ekrem Talu, Dünden Hat›ralar 7. Gün Nefl.) (Abdülhakim
flehreminli¤i s›ras›nda, Mimar Vedat Tek Bey Koçin, Hezarfen Ahmed Çelebi, Bilim ve Teknik 22. 9.
(1873-1942) taraf›ndan tanzim ve infla edil- 1989) (Mithat Serto¤lu, Tarihten Sohbetler, Ankara 1994,
mifltir. s. 148-151) (S. Ünver, Bahar Macunlar›, Hayat Tarih
Mec. Say›: 2, Mart 1972, s.16)
Cemil Pafla, Üsküdarl› olup 1868’de Salacak’ta
do¤mufltur. Babas› Rumeli Beylerbeyi Ziya Pa-
fla’d›r. Ziya Pafla’n›n büyük babas› Topuzlu o¤-
lu Hac› Mustafa, Eyüp’de Mihriflah Valide Sul- “ERMEN‹ PATIRTISI”
tan Türbesi civar›nda medfundur. SIRASINDA ÜSKÜDAR
Cemil Pafla’n›n 18 A¤ustos 1912/7 Kas›m 1914
ve 5 May›s 1919/28 fiubat 1920 tarihlerinde
olmak üzere iki defa flehreminli¤i vard›r. Do-
3 0 Eylül 1895 tarihinde Ermeniler, Kumka-
p›’da Patrikhane Kilisesi’nde toplanarak,
Osmanl› idaresinden flikâyetlerini belirten ko-
¤anc›lar Park›, ikinci flehreminli¤i zaman›nda nuflmalar yapm›fllar ve sözde H›nçak Komite-
yap›lm›flt›r. Kendisi, 21.3.1958 tarihinde vefat si’nce haz›rlanan muht›ray› Sadrazam Kâmil
ederek Zincirlikuyu Mezarl›¤›’na gömülmüfl- Pafla’ya vermek üzere, kalabal›k bir grupla Bâb-
tür. › âli üzerine yürümüfllerdi. Maksatlar›, büyük
bir hadise ç›kararak Avrupa’n›n dikkatlerini
Do¤anc›lar Meydan› mütareke günlerinde he- Ermeni meselesine çekmekti.
yecanl› ve çoflkulu günler yaflad›. 20 May›s
1469
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Bâb-› âlî Hükûmeti, göstericileri askeri kuv- dolduruldu¤u tesbit edilmiflti. Buradaki bir
vetle da¤›tmak isteyince, Alman müflaviri, ara- evin kömürlü¤ünde, 16 adet bomba, 9 adet ta-
ya girmifl ve buna gerek olmad›¤›n› söylemifltir. banca, mermiler, bomba kapsülleri ve “Evrak-
Bunun üzerine kuvvet kullan›lmas›ndan vaz- › muz›rra”, bir evin bahçesinde de topra¤a gö-
geçilmifltir. mülü olarak bombalar, tabancalar ve fitiller
ele geçirilmifltir.
Serasker R›za Pafla’n›n bir iç savafl ç›kar korku-
suyla ald›¤› bu karara Sultan Abdülhamit de 25 gün evvel yap›lm›fl olan bu bask›nlardan ve
uyunca, bundan cesaret alarak taflk›nl›klar›n› ele geçen bunca silâh ve mühimmattan sonra,
artt›ran Ermeni çetelere karfl›, Müslüman halk 30 Eylül 1895 tarihinde yine silâhlar ortaya
harekete geçmek zorunda kalm›flt›r. ç›km›fl ve etrafa dehflet saç›lm›flt›r. Fakat bu
taflk›nl›klar› kendilerine biraz pahal›ya mal ol-
Bu durum, ‹stanbul’u üç gün boyunca kar›fl›k- mufl ve üç gün sonra Üsküdar’da hayat norma-
l›k içinde b›rakm›fl ve Ermeni-Müslüman ça- le dönmüfltür.
t›flmalar›na sebebiyet vermifl, bat›l› devletler
hükümeti ve padiflah› fliddetle protesto etmifl-
lerdi.
FAT‹H MAHKEMES‹
Bu olaylar›n cereyan› s›ras›nda Hüseyin Nâz›m (ÜSKÜDAR ESK‹ MAHKEMES‹)
Pafla Zaptiye Naz›r› olarak bulunmufl ve bu dö-
nemdeki vak’alar› derleyerek iki ciltlik bir ra-
por halinde ve 29 Receb 1314 (3 Ocak 1897)
tarihinde “Ermeni tarih-i vukuat›” ad›yla Sultan
H akimiyet-i Milliye Caddesi civar›nda ve
Mahkeme Soka¤› üzerinde olup köflede-
dir. Binalar toplulu¤u iki bölümden oluflur.
II. Abdülhamit’e sunmufltur. Mahkeme salonu ve zindanlar. Hepsi y›¤ma
tafltan yap›lm›flt›r. Mahkeme salonu kirpi sa-
Bu ayaklanma s›ras›nda Üsküdar’da Ermeni çakl› ve beflik tonoz çat›l›d›r. Bu binan›n alt›n-
komitac›lar›n›n topland›¤› bafll›ca yer, Yeni- da, bir tek penceresi bulunan bir zindan vard›r.
mahalle’deki, Ermeni Kilisesi idi. Buraya, Er- Bundan dolay› fevkânîdir. Sa¤ cephesinin arka
meni patri¤i de gelerek gizli toplant›lar yap›l›r- köflesi k›sa, tafl konsollarla soka¤a tafl›r›lm›flt›r.
d›. Komite mensuplar›, Türk polisinin takiba- Bina, üçü ön cephede ve di¤er üçü ise sol cep-
t›ndan kurtulmak için, kendilerine ecnebî sü- hede olmak üzere alt› pencereden ›fl›k al›r.
sü verirler ve bafllar›na da flapka giyerlerdi. Mahkeme salonuna, iki zindan aras›ndaki dik
bir tafl merdivenle ç›k›l›r. Burada birinci zinda-
‹syan s›ras›nda Ermeniler, evlerinin pencere- n›n teras› mevcuttur.
sinden, Türkler üzerine, humbara denilen el-
bombas› at›yor, herkesi yaral›yor ve öldürüyor- Kitâbesiz kemerli kap›s›ndan ufak bir aral›¤a
lard›. Polisin yapt›¤› bask›nda, Üsküdar Erme- ve sonra bir odaya girilir. Dehlizi beflik örtüsü
ni Kilisesi’nde bir fley bulunmam›flsa da, Üskü- bir kubbe örter. Buradan iki zarif mermer sütu-
dar’›n yerlisi Ermenilerin üzerinde bomba ve nun yükseldi¤i üç kemerin üstünde (dikdört-
dinamit lokumlar› bulunmufltu. Ayr›ca evle- gen) ve derin beflik örtülü kubbenin alt›ndan
rinde de, bir çok silâh ve mühimmat ele geçi- esas binaya girilir. Sütun bafll›klar› istalâktitli-
rilmiflti. dir. Sa¤›nda iki dolap, bir flömine görülür. Pen-
cere söveleri mermerdir. Pencere üstünde do-
Üsküdar’da bulunan H›nçak Komitesi’nin reisi laflan raf gibi ç›k›k olan mermerin alt› tama-
Terlikçi A¤ya’n›n evinde, komitenin efrad›na men istalâktit, pencere kenarlar›n› halat flek-
verilmek üzere getirilmifl 40 humbara, bir kaç linde mermerler süsler. “Kad› mahalli” nifl flek-
yüz tabanca mermisi, otuz kadar tabanca bu- linde olup güzel bir görünümü vard›r.
lunmufltu. Selâms›z’da oturan ve Truflak komi-
tesine ba¤l› kundurac› Stepan’›n evinin duva- Zindanlar bugün de mevcut olup befl adettir.
r› içinde de mühimmat bulunmufltu. Sokak üzerindeki ile mahkeme salonu alt›nda-
ki dükkân haline getirilmifltir. Sokak üzerinde-
Humbara denilen bombalar›n, Selâms›z’da Ka- kinin alt›nda ayr›ca bir zindan daha vard›r. Bi-
rabet’in döküm fabrikas›nda yap›ld›¤› ve bir ri ise, yol afl›r› yerdedir. Bunlar›n aras›nda kü-
k›sm›n›n da o civar›ndaki Ermeni evlerinde çük bir avlu bulunmaktad›r. Devrinden kalma
1470
De¤iflik Konular
Mevleviyete kadar ç›km›fl olan kad›lar›n bin- Kaynaklar: (Gezi Notu) (Ahmet Refik, 10. Asr-› Hicride
dikleri atlar›n genifl gafliye (hafle) denilen örtü- ‹stanbul Hayat›, Kültür Bakanl›¤› Yay›n›, 1987, s. 34, 104-
süne rifle denilen saçak veya püskül konur ve 125) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/523) (fiem’danizâde Ta- Üsküdar
buna Saçakl› Abayi denilirdi. Bundan dolay› rihi, Haz. Münir Aktepe, 1/166-168) (Uzunçarfl›l›, Osman- Eski Mahkemesi’nin
mevleviyeti haiz kad›lar›n birer keçeli çuhada- l› Devleti’nde ‹lmiye Teflkilat›, s. 96-97, 99, 133-134) (Ev- cepheden görünüflü.
r› vard›. liya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/171)
1471
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
fiimdiki gar binas›, Haydarpafla - ‹zmit Demir- 27 Eylül ve 4 Ekim 1888 tarihli iki ferman ile
yolu hatt›n›n iflletmeye aç›lmas›ndan çok son- hatt›n iflletmesi Deutsche Bank’a verilmifltir.
ra infla olunmufltur.
23 Mart 1889’da Haydarpafla Gar› yap›m› için
Haydarpafla-‹zmit hatt› ise, 4 A¤ustos 1871’de Almanlar’a imtiyaz verilmiflti. Otto Ritter ve
Nafia Naz›r› (Bay›nd›rl›k Bakan›) Ethem Pa- Helmuth Conu isimli iki Alman mühendis mi-
fla’n›n ilk kazmay› vurmas›yla yap›m›na bafllan- mar› Haydarpafla Gar›’n›n plân ve projesini
m›flt›. yapm›fl ve kontrol mühendisli¤i de bunlar tara-
f›ndan yürütülmüfltü.
4 Haziran 1871’de Nafia Naz›r›, 5 fiubat
1877’de de sadrazam olan Ethem Pafla, 19 Gar›n yap›m› için ilk önce, ‹ngiliz Mezarl›-
Mart 1893 tarihinde vefat ederek Üsküdar’da, ¤›’n›n ön k›sm›, Et ve Bal›k Kurumu’nun ya-
Mihrimah Sultan Camii avlusundaki türbesi- n›ndan, Haydar Baba Türbesi’nin önüne kadar
ne gömülmüfltür. (Bu türbe bahsine bak›n›z.) olan çok genifl alan doldurulmufl ve bunun için
lâz›m gelen toprak, Haydarpafla Sahras›’n›n sol
Bu iflte Türk kurmay subaylar› ile birlikte bir- taraf› ile Behiç Bey Soka¤› aras›ndaki k›s›m-
kaç ‹ngiliz ve Frans›z yol ve maden mühendis- dan temin edilmiflti. Bu ameliye s›ras›nda bir
leri çal›flm›flt›r. çok tarihi eserde yok olmufltur. (Haydarpafla
Sahras› veya Mesiresi bahsine bak›n›z.)
Ebüzziya Tevfik Bey, Yeni Osmanl›lar Tarihi,
adl› eserinde: ‹mtiyaz›n verilmesinden 10 sene 5 ay sonra, 19
A¤ustos 1908 tarihinde iflletmeye aç›lan gar
“1289 senesi flaban›n 16. Cuma günü (18 Ekim binas›n›n yap›m› iki y›l dört ay sürmüfltür. Bü-
1872) Mithat Pafla baz› vekiller ve özellikle tün tesislerin tamamlanmas› ise 4 Kas›m 1909
Nafia (Bay›nd›rl›k) Naz›r› Edhem Pafla da ya- tarihinde mümkün olmufltur.
n›nda oldu¤u halde, bir sene evvelden beri in-
fla edilmekte olan ‹zmit demiryolunu muaye- 19 A¤ustos 1908’de aç›lan gar binas› 1909 se-
neye gitmiflti. Fakat bu bir ‘aç›l›fl merasimi’ de- nesi bafllar›nda yanm›fl ve yeniden onar›larak
¤ildi...” demektedir. 22 Ekim 1909 günü f›rt›nal› bir havada yap›lan
törenle hizmete girmiflti. Bu aç›l›fl törenine Pa-
22 Eylül 1872’de Haydarpafla’dan bafllayarak, diflah Sultan Reflat ad›na Baflyaver Hurflit Pafla
Haydarpafla Gar›’n›n
arkadan görünüflü.
Haydarpafla Gar›
kulesi.
1472
De¤iflik Konular
Haydarpafla Gar›.
ile Baflmabeyinci Lütfi Bey görevlendirilmifl ve viyeye getirildikten sonra üzerine beton dökül-
Nafia Naz›r› (Bay›nd›rl›k Bakan›) Hallacyan müfl ve düz bir zemin elde edilmiflti. Denizden
Efendi de bir nutuk söylemiflti. kazan›lan arazinin geniflli¤i 70 hektar olup de-
rinli¤i 8 m. dir.
fiimdiki gar binas›n›n sa¤ gerisinde ilk istasyon
binas› bulunuyordu. Bu, Haydarpafla-‹zmit Bafllang›çta gar binas› 2550 metre karelik bir
hatt›n›n yap›m› s›ras›nda, 1873 tarihinde ya- arsa üzerine kurulmufltur. Bugün kapal› k›s›m- Haydarpafla Gar›’n›n
p›lm›flt›. 1908 y›l›na kadar kullan›lan bina larla birlikte toplam arazi 3836 metre karedir. cepheden görünüflü.
Haydarpafla Vapur ‹skelesi’nin hemen gerisin- Temeline Hereke’den getirilen pembe granit,
de idi. Bugün yerinde dört katl›, Yemekli Ya- cephesine de Lefke civar›ndan getirilen aç›k
takl› Vagonlar Servisi fiefli¤i ile I. Grup Mü- neftî, ifllemesi kolay, hava tesirlerine dayanak- Haydarpafla Gar›
dürlü¤ü binas› bulunmaktad›r. l› bir tafl kullan›ld›. ‹lk gar müdürü de E. Hugu- kitabesi.
nen’dir.
Et ve Bal›k Kurumu binas›n›n sol taraf›nda ve
yeni iskele ad›yla da an›lan bu demir iskelenin
sa¤ taraf›nda ayr›ca bir kay›k iskelesi ve onun ya-
n›nda da “Kad›köyü’ne do¤ru uzanan r›ht›m›n
bafllang›c›nda kimi meyhane, kimi aflç›, kimi
karpuz kavun sergisi salafl barakalar s›ralan›r, da-
ha ileride de Marmara’ya karfl›, e¤ri bü¤rü par-
makl›kl›, köhne bir kahveye rastlan›rd›... Eski
Haydarpafla ‹stasyonu’nun bitifli¤inde, geniflçe
bahçeli bir gazino vard›... Bahçede cuma, cumar-
tesi, pazar akflamlar› Balatl› santurcu Davit’le
kardefli hanende Arslan’›n incesaz› çalar” d›.
1473
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Gar, I. Dünya Savafl› s›ras›nda, 6 Eylül 1917 397’de Bizans’ta öldürüldükten sonra, çok
Sultan II. günü büyük bir sabotaja u¤rad›. Yedi saniye ara muhteflem olan bu yap›, ‹mparatorlar taraf›n-
Abdülhamit’in tahta ile meydana gelen iki büyük patlama sonunda dan merasim ve sayfiye saray› olarak kullan›l-
geçiflinin garda bulunan tamamen dolu bir banliyö treni maya bafllanm›flt›r. Bizans ordular›n›n, Anado-
25. senesinde ve bir tabur asker, feci surette yanarak can ver- lu’ya gidifl ve gelifllerinde yap›lan merasimleri
Anadolu fiömendöfer miflti. imparatorlar bu saraydan takip ederlerdi.
Kumpanyas›
taraf›ndan haz›rlanan Bu korkunç olay sonunda gar binas›n›n büyük Bu sahil saray›n önünde Romal›lar zaman›n-
kitabe. bir bölümü yanm›flt›r. dan kalma bir liman vard›. fiimdiki dalgak›ran,
o devirde yap›lan dalgak›ran›n bakiyyesi üzeri-
Yap›lan soruflturmada, 35 tonluk sabit vinci ne infla edilmifltir.
Haydarpafla Gar kullanan bir Ermeninin kasten cephane san-
binas›n›n yeniden d›klar›n› yere düflürerek bu patlamaya yol açt›- Gar binas›n›n önündeki, bir biblo kadar zarif
inflas›na dair 1312 ¤› ve bu s›rada di¤er cephanenin de infilak et- vapur iskelesi binas›, yurdumuzun yetifltirdi¤i
(1894) tarihli kitabe. ti¤i anlafl›lm›flt›r. nadir mimarlar›ndan biri olan Vedat Tek Bey
(1873-1942) taraf›ndan 1335 (1916-17) tari-
Patlama sonunda k›smen ve tamamen harap hinde yap›lm›flt›r. Vedat Tek, flaire Leylâ Saz
olan ambarlar, silolar, liman binalar› ve gar Han›m’›n o¤ludur.
onar›lm›flt›r.
Mir’at-i ‹stanbul adl› eserin yazar› M. Raif Bey,
1919 tarihinde liman ve gar ‹tilaf Devletleri’n- Haydarpafla Mesiresi’ni anlat›rken “Anadolu
ce iflgal edildi. fiimendüfer ‹stasyonu dahi burada oldu¤undan
Haydarpafla ‹skelesi nam›yla ‹dare-i Mahsu-
Gar binas›n›n yap›m› s›ras›nda biri 150 m. di- sa’n›n bir de vapur iskelesi vard›r... ‹stasyon
¤eri 300 m. uzunlu¤unda iki r›ht›m ve 200 m. 1312 (1894) senesinde vuku bulan zelzeleden
uzunlu¤unda da bir dalgak›ran yap›lm›flt›r. bir çok yerleri tamir olunamayacak bir hale
Hatt›n iflletmeye aç›lmas›ndan 10 y›l sonra geldi¤inden bu def’a bir tarz-› hasenede tecdi-
fiimdiki gar binas›n›n 1899’da Haydarpafla Liman› infla ve iflletme den infla k›l›nm›fl bâlâ-› tak›na flu ibare-i atiye
ilk hali. Cephedeki imtiyaz› Anadolu fiimendiferler Kumpanya- hak ve takrir k›l›nm›flt›r:
kuleler henüz s›’na verilmiflti. Bir sene sonra bafllanan yap›m
yap›lmam›flt›r. 1904 tarihinde tamamlanm›flt›r. “Ziynet efzay› makam-› mu’alla-y› Hilâfet-i ‹slâ-
miyye ve erîke-pîrâ-y› saltanat-› seniyye-i Osma-
Doldurulan gar arsas›n›n hemen gerisinde Bi- niyye, es-sultan ibnu’s-sultan, es-Sultan el-Gazi
fiimdiki gar binas› zans imparatorlar›n›n sayfiye saray› vard›. Bu Abdülhamîd Han-› sâni hazretlerinin ahd-i hümâ-
yap›lmadan evvelki ilk sahil saray›n, 17 yafl›nda imparator olan Arca- yûn-u ma’allâ meflhun cenab-› hilâfet-penâhîlerin-
gar binas›. dius’ün (395-408) naz›r› ve hocas›, meflhur de saha-ra-y› cûd olan müessesât-› refi’a-i meflkû-
Rufin’e ait oldu¤u san›lmaktad›r. Bu adam, reye bir zamîme-i celîle olmak üzre iflbu mevkif bi-
nüçyüz oniki sene-i hicriyesinde tecdîden infla k›-
l›nm›fld›r.”
1474
De¤iflik Konular
yüzy›lda Yunan filozofu Pyron’un yayd›¤› man’›n ve IV. Murat’›n ordular› bu yoldan bü-
olumlu veya olumsuz, hiç bir kesin yarg›ya var- tün ihtiflam›yla geçmifller ve zaferlerle sona Haydarpafla
mayan ve hep flüphe içinde kalmay› gerekli bu- eren savafllardan sonra yine ayn› yoldan geri Vapur ‹skelesi’nin
lan ö¤reti idi. ‹nadiye’nin efl anlam› flüpheci- dönmüfllerdir. Bu arada serdar olup sefere ç›- ‘Birinci Mevki’ yaz›s›.
liktir. Bu semt ad›n›n felsefî anlam› ile bir ilgi- kan Sadrazamlar ve paflalar da ‘kap› halk›’ ile
si yoktur. bu yoldan yürümüfllerdi. Di¤er bir yol ise, Do-
¤anc›lar, Karacaahmet Türbesi ve ‹brahim Haydarpafla
‹nadiye, Üsküdar’›n büyük fakat fakir bir ma- A¤a Çay›r› yolu idi. Vapur ‹skelesi.
hallesidir. A¤a Hamam›, ‹skender Baba Türbe- Kütahya Çinileri
si’nin üst taraf›ndan bafllayan semt, Karacaah- Bu yol boyunca bir çok tarihi eserler vard›. ile süslenmifltir.
met Türbesi’ne kadar devam eder. ‹nadiye Bunlardan bir k›sm› bugün de mevcuttur. Ca-
1475
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1476
De¤iflik Konular
(Hero’nun babas›) onlar›n hat›ralar›na bu ada yapt›rd›¤› bir kuleye k›z›n› saklar. Fakat k›z›n›n
üzerine bir an›t yapt›rm›flt›r. kaderi önüne geçemez. Kuleye gönderilen bir
üzüm sepetine saklanan y›lan k›z› sokarak öl-
Bir baflka söylentiye göre de, M. Ö. 411’de Üs- dürür.
küdar ve sahilleri Pers hakimiyetinde idi. Bu-
na karfl›l›k Atinal› Alkibiades bu kaya parças› Evliya Çelebi’ye göre de, halk kahraman› Bat-
üzerinde bir gümrük istasyonu kurarak Bo¤aza tal Gazi, ‹stanbul’u almak için Tekfur Sara-
girifl ve ç›k›fl› kendi kontrolü alt›na alm›flt›. y›’n›n karfl›s›nda yedi y›l bekler. Fakat as›l se-
Atina’n›n 30 gemilik bir filosu da bu istasyo- bep Üsküdar Tekfuru’nun k›z›na afl›k olmas›-
nun emniyetini sa¤l›yordu. d›r. Battal, fiam fethi için Üsküdar’dan ayr›l›n-
ca ‹mparator, tekfurun k›z›n› saklamak amac›
Atinal› General Haris (Khares) Üsküdar’› zap- ile K›zkulesi’ni yapt›r›r. Seyyid Battal Gazi,
tederek yerlefltikten sonra kar›s› Damalis bura- fiam’dan dönünce kuleyi basar, k›z› ve hazine-
da öldü. Haris kar›s› için bir türbe haz›rlad›. Bu yi al›r, kaç›r›r.
türbe, Ayazma Camii’nin üzerinde bulundu¤u
tepede veya K›zkulesi’nin yerinde idi. Tepenin Çelebi’ye göre bu olaylar Abbasi Halifesi Ha-
önündeki burun, M. Ö. 340’da üzerine konu- run Reflit (786-809) zaman›nda meydana gel-
lan bir inek heykelinden dolay›, Damalis Bur- mifltir. Oysa, Battal Gazi’nin 122 (740) tari-
nu olarak adland›r›lm›flt›. Bu inek bir sütun hinde vefat etti¤i kesinleflmifl gibidir.
üzerine yerlefltirilmiflti. Bunun, Damalis’in me-
zar›n› göstermesi için dikildi¤i söylenir. Harun Reflit’in veliahtl›¤› zaman›nda, 164
(781) tarihinde yap›lan bu seferde Abbasî or-
Baflka bir rivayete göre de, Bizans ‹mparatoru dular› Üsküdar sahillerine kadar gelmifllerdi.
Konstantinus’un (578-582) çok güzel bir k›z› Bu s›rada ‹stanbul’da Dördüncü Leo’dan (775- K›zkulesi’nin son
vard›. Bir kâhinin ifadesine göre, y›lan sokma- 780) dul kalan ve Taberî taraf›ndan ünvan› tamirden önceki hali.
s›ndan ölecekti. Hükümdar, deniz ortas›nda isim olarak kullan›larak ‘Au¤usta’ denilen ‹re-
1477
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1478
De¤iflik Konular
Fetih’ten sonra K›zkulesi’nin yeniden yap›ld›¤› ¤az, Sarayburnu’ndakilerden daha iyi muhafa-
ve ‹stanbul müdafaas›n›n bir unsuru haline ge- za edilebilir. Fakat, bu toplar›n ço¤u bak›ms›z
tirildi¤i, toplar yerlefltirildi¤i bilinmektedir. ve ifle yaramaz bir haldedir” der.
1420 senesinde Buondelmonte taraf›ndan yap›- F›nd›kl›l› Mehmet A¤a, “gelen gemiler karan-
lan Canstantinople plân›nda, K›zkulesi bir kale l›k gecelerde K›zkulesi’nin önünden geçerken
burcu fleklinde gösterilmifltir. Fatih’in emriyle, büyük zorluklar” çekti¤inden “K›zkulesi’nin
1453’ten sonra Amyrutzen taraf›ndan yap›lan bir köflesinde geceleri devaml› olarak bir fener
‹stanbul plân›nda K›zkulesi, 1420 tarihindekin- yak›lmas›” Padiflah III. Ahmet taraf›ndan,
den ayr›cal›k göstermektedir ki, bu da Fatih ta- 1131 senesi flaban›nda (Haziran-Temmuz-
raf›ndan yeniden yapt›r›ld›¤›n›n delilidir. 1719) emredilmifl ve “bunun için günde dört
okka zeytinya¤›n›n Tersane-i Âmire’den
1520 tarihlerinde Vavessore eliyle bas›lan ‹s- ödenmesini” buyurmufltur, demektedir.
tanbul manzaras›nda buras› bir kale biçiminde
gösterilmifltir. Hünername ve Piri Reis (öl. K›sa zamanda fenerin ahflap k›sm› yand›¤›ndan
1554)in çeflitli ‹stanbul haritalar›nda da bu ka- 1138 (1725-26) tarihinde Sadrazam Damat ‹b-
le belirtilmifltir. rahim Pafla taraf›ndan, kârgir olarak yeni bafl-
tan yapt›r›lm›flt›r.
Evliya Çelebi, K›zkulesi’nin dört köfle 80 arfl›n
(takriben 5.5 m.) yüksekli¤inde bir kale ve Bu onar›m s›ras›nda kulesinin üstüne de çat›s›
çevresinin ise 200 ad›m oldu¤unu, içinde diz- sütunlara oturtulan caml› bir köflk yap›lm›flt›r.
dar›, 100 muhaf›z›, cephaneli¤i ve toplar› ve
kulenin iki tarafa naz›r bir demir kap›s›n›n bu- 18 Muharrem 1147 (20 Haziran 1734)’te K›z-
lundu¤unu yazmaktad›r. Yazara göre kule, sa- kulesi’nin baz› mevzileri Lâle Devri bafl mima-
hilden bir ok menzili kadar uzakl›ktad›r. r› Kayserili Mehmet A¤a taraf›ndan tamir edil-
mifltir.
Evliya Çelebi’nin bu aç›klamas›na ra¤men ku-
le, XVII. yüzy›l ortalar›nda art›k ehemmiyetini XVIII. yüzy›l ikinci yar›s›nda kulenin zaman
kaybetmifl ve bir müdafaa unsuru olmaktan zaman gözden düflen devlet ricali için bir ha-
ç›km›fl bulundu¤unu, ayn› yüzy›l içinde ‹stan- pishane olarak kullan›ld›¤› görülmektedir. K›z-
bul’a gelen bat›l› seyyahlardan ö¤reniyoruz. Bu lara¤as› Beflir A¤a, 28 fiaban 1165 (11 Tem-
yazarlardan Du Loir, K›zkulesi’nde kar›s›yla muz 1752)’de hanesinden al›nm›fl ve Bostanc›-
beraber bir adamdan baflka kimsenin oturma- bafl› sandal› ile K›zkulesi’ne getirilerek evvelâ
d›¤›n› ve yerde 4-5 adet top bulundu¤unu söy- hapis ve sonra da Süleyman A¤a ile beraber
ler. Fr. Gemelli, kulenin içinde “dikkate flayan idam edilmiflti. Süleyman A¤a Karacaahmet
bir fley görmedi¤ini” orada sekiz tane top’un Mezarl›¤›’na 8. Ada’ya, Beflir A¤a ise Nasuhî
bulundu¤unu yazar. Tavernier ise “kulenin sa- Tekkesine gömülmüfltür. Süleyman A¤a’n›n
hiline baz› toplar konulmufltur ki, bunlarla Bo- tafl› halen mevcuttur.
K›zkulesi’nin
2000 y›l›ndaki
tamirinden
sonraki hali.
1479
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
7 fiaban 1168 (19 May›s 1755) günü Sadrazam ç›kmas›nda ve padiflahlar›n saltanat kay›¤› ile
Hekimo¤lu Ali Pafla, K›zkulesi’ne getirilerek Bo¤az gezintisine gitti¤i esnada ve bir de bay-
hapsedilmifl ve ertesi gün de bir çektiriye bin- ram günlerinde K›zkulesi’ndeki toplar muay-
dirilerek K›br›s’a sürülmüfltür. yen fas›lalarla atefl ederdi. Bundan ayr› olarak
her akflam ve sabaha do¤ru mehter musikisi ça-
Bo¤az istihkâmlar›n›n ›slah› s›ras›nda K›zkule- l›nmas› ve bu suretle subafl›lar›n ve kad›lar›n
si’ndeki toplar da mükemmel hale getirilmifl- uyan›k bulundurulmas› Fatih yasas› idi.
tir. 1755’te Baron De Tott, bu toplar›n çok iyi
bir flekilde atefl etti¤ini görmüfltür. Zeynep-Kâmil Hastahanesi’nin kurucusu Yu-
suf Kâmil Pafla, gördü¤ü bir rüyan›n etkisiyle
Kule flimdiki fleklini Sultan II. Mahmut dev- M›s›r’a gitmek istemiflti. Fakat o s›rada Os-
rinde ve 1248 (1832-33) tarihinde alm›flt›r. manl› Devleti ile M›s›r aras›nda siyasî bir ger-
Buras›, bu hükümdar›n son y›llar›nda kurulan ginli¤in bulunmas› bu seyahatin gizli yap›lma-
karantina teflkilat› taraf›ndan bir süre kontrol s›n› gerektiriyordu. Bunun için Pafla, o s›rada
istasyonu olarak kullan›lm›flt›r. oturmakta oldu¤u Üsküdar’da Ayazma sahilin-
deki yal›s›ndan K›zkulesi’ne geçmifl ve evvelce
Deniz yüzünden pek az yüksekli¤i olan, 35-36 kararlaflt›rd›¤› vechile bir yelkenliye binerek
m. kenarl› bir düzlük üzerine oturtulan K›zku- M›s›r’a hareket etmiflti.
lesi, her bir kenar› 18-21 m. aras›nda de¤iflen
ölçüleri bulunan küçük bir kaledir. Mazgall› K›z Kulesi son defa 1943’te onar›lm›fl ve etraf›-
kalenin kare plânl› burcunun tepesinde, pen- na büyük kayalar yerlefltirilmiflti. Yak›n tarih-
cereli ve etraf› balkonlu bir köflk bulunmakta- lerde iflletilmek üzere bir holdinge kiralanm›fl
d›r. Poligon biçimindeki bu köflkün üstü dalga- ve 2000 y›l›nda asl›na sad›k kal›narak mükem-
l› saçak ç›kmas›na uygun olarak dilimli bir mel bir flekilde restore edilmifltir. Bu onar›m s›-
kubbe ile örtülüdür ve ortas›nda bir bayrak di- ras›nda zemin katta evvelce bilinmeyen maz-
re¤i yükselir. gal delikleri ortaya ç›km›flt›r. Bu mazgallar›n
Bo¤aziçi’ne bakanlar› dik, Sarayburnu’na ba-
Kara taraf›na bakan cümle kap›s›n›n önünde kanlar› ise cepheye göre 45 derecelik bir aç› ile
iki sütunun tafl›d›¤› bir revak vard›r. Kap›n›n Marmara’ya bakt›¤› görülmüfltür. Bu durum
üzerinde ve üçgen bir çerçeve içinde, Hattat hem top at›fllar›n› kolaylaflt›rmakta ve hem de
Mustafa Rak›m Efendi’nin, imzas›n› tafl›yan daha fazla günefl ›fl›¤›n›n girmesini temin et-
Sultan II. Mahmut’un bir tu¤ras›n› havi bir mektedir.
madalyon bulunmaktad›r. Tu¤ran›n alt›na
1248 tarihi yaz›lm›flt›r. Allom, Bartlett ve Miss Bu restorasyon s›ras›nda sonradan yap›lan baz›
Pardoe K›zkulesi’nin flimdiki flekliyle çok güzel bölümler ortadan kald›r›lm›fl ve dört köfle kule
gravürlerini yapm›fllard›r. de demir kasnaklarla takviye edilmifltir. Bugün
Cumhuriyet’in zemin kat restorand›r. Buradan ahflap merdi-
10. Y›l›’nda Padiflahlar›n tahta ç›k›fllar›nda, Topkap› Sara- venlerle üst katlara ç›k›lmaktad›r. Ara katlara
K›zkulesi y›’nda yap›lan do¤um ve sünnet merasimlerin- sat›fl bölümleri yap›lm›flt›r. Etraf› f›rdolay› bal-
de, Donanman›n ilk baharda törenle sefere konlu yer ise çay mahallidir. Buradan isteyen
sabit dürbünlerle Üsküdar, Bo¤aziçi ve ‹stan-
bul’un nefis panoramas›n› seyredebilir.
1480
De¤iflik Konular
N‹fiANTAfiI
Yegâne fiehriyar-› bî-âdl ü ma’delet perver Kaynaklar: (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/524) (Sicill-i Os-
Hudâvend-i cihan Sultan Mahmud Han pür i’zâz mânî, 3/268)
Bu cây-i düre nasb-› beyzay› naçiz bâb›nda
‹düb emr ol tüfenk-endaz-› bî-misl-i füzun mümtaz
Bu bin hatve mahalle Çaml›ca’n›n Ba¤› Kasr›’nda
K›lub endaht-› kurflun beyzay› itdi flikeste-sâz SEL‹M‹YE
Dürüst idüb abd-i ömr-ü cûd ü tab’›n› Mevlâ KUMAfi TEZGÂHLARI
Hayat-› düflmeni maksur-› kahr ola celî d›râz
Sütun-› senge flöyle nakfl-› tarih olsun ey Arif
Bu menzilde yumurta k›rd› fieh Mahmud pâk endâz
1227 (1812)
S ultan III. Selim, 1219 (1805) tarihinde
yapt›rd›¤› Selimiye Camii civar›na Kumafl
Tezgâhlar› da yapt›rm›fl ve bunlar› camiine
vakfetmifltir.
Küçük Çaml›ca Kasr›’n›n tamamland›¤› gün
Padiflah Sultan II. Mahmut, aç›l›fla gelmifl ve Bu tezgâhlar›n yerinde bugün karfl›l›kl› iki park
merasimden sonra yap›lan tüfek at›fllar›nda vard›r ki, aras›ndan Selimiye K›fllas› Caddesi
1000 ad›mda yumurtay› k›rd›¤› için bu abide geçmektedir. Çarfl›n›n park içinde kalan na-
dikilmifltir. mazgâh› elan mevcuttur. 1890’l› y›llarda mev-
cut olan bu tezgâhlar›n 1894’teki büyük dep-
Kitâbe yazar› Arif Efendi ‹stanbul’da Melek remde y›k›ld›¤› san›lmaktad›r. Ünlü musikifli-
Mehmet Paflazâde Ahmet Bey’in dairesinde nas Behlül (öl. 1895) Efendi’nin babas› R›fat
yetiflmifltir. Reisü’l-küttab, defter emini ve tev- Efendi’nin burada bir tezgâh› vard›.
kii oldu. Kitâbeyi yazd›¤› s›rada defter emini
idi. 1228 (1813) senesi vefat etti. Kabri, Gül- Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi’ndeki 26 Safer
hane Park› kap›s› karfl›s›ndaki Zeynep Sultan 1258 (8 Nisan 1842) tarihli bir takrirden “Sul-
Camii hazîresindedir. Büyük kafesî destarl› flâ- tan III. Selim’in Üsküdar’daki camii evkaf›n-
hidesi elan mevcuttur. dan Sandalc› Esnaf›’n›n dokuduklar› kumafl-
lardan Gezi, fiali ve Tarakl› fiali’lerin taklitle-
Konyal›’n›n Üsküdar Tarihi adl› eserinde, m›s- rinin” yap›ld›¤›n› ö¤reniyoruz.
1481
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1482
De¤iflik Konular
1483
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
Hububat Ambar›
kap›lar›.
Kitâbe yazar› Sururî Efendi, meflhur Sümbülzâ- Perdevniyal Valide Sultan, 1300 (1883) tari-
de Vehbi Efendi’nin kethüdas› olup mahir bir hinde vefat etmifl ve Aksaray’da yapt›rd›¤› ca-
flair idi. 1229 (1813)’te vefat etti. Kabri, Edir- mii yan›ndaki türbesine defn edilmifltir. De¤ir-
nekap› Mezarl›¤›’nda S›rt Tekke civar›nda men, daha sonra Sad›k Bey adl› bir zat›n mal›
iken bugün mevcut de¤ildir. olmufl ve iflletmesini üstlenmifltir.
Bu iki ambar, yan›ndaki Silâhtar Abdurrah- 2 Cemaziyelâhir 1241 (fiubat 1826) tarihli bir
man A¤a Camii vakf›ndan olan büyük bir bos- yaz›dan ambarlar çat›s›n›n kurflun ile kapl› ol-
tana yap›lm›flt›r. du¤unu ve bu tarihte onar›ld›¤›n› ö¤reniyoruz.
fiimdi, her iki bina da kiremit kapl›d›r.
Ambarlar›n sa¤ taraf›nda, harabesi bugün de
görülen 24 tafll›, büyük ‘Beylik Un De¤irmeni’ Kaynaklar: (Gezi Notu) (Sicill-i Osmânî, 3/13 Sururî)
vard›r. Evkaf ‹dareleri Katalo¤u’na göre, yan›n- (Hadîkatü’l-Cevâmi 2/182) (Konyal›, Üsküdar Tarihi,
daki ambarda bulunan hububat› ö¤üten bu de- 2/394) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 147-148) (Osm. Arfl. M.
¤irmen 1315 (1897) tarihinde tamir edilmifl ve Cevdet Tas, Evkaf Defteri III, No. 25807 ve Evkaf ‹dare-
flimdiki fleklini alm›flt›r. Bunun için yaz›lan ya- leri Katalo¤u I, s. 141) (Osm. Arfl. Maliye Def. 1/273-
z› fludur: “Pertevniyal Valide Sultan akar›ndan 460) (Salâh Birsel, Sergüzeflt-i Nono Bey ve Elmas Bo¤azi-
olan Üsküdar’da Paflaliman›’nda kain dakik vapur çi, s. 267-268-293) (Enderunî Faz›l, Divan, ‹stanbul
de¤irmeninin baz› mahalleri ile bacas›n›n harap ol- 1258, s. 25)
du¤u ve tamir edilmesi gerekmektedir.”
Paflaliman›’nda
24 tafll› de¤irmen.
24 tafll› de¤irmenin
iç mekân›.
1484
De¤iflik Konular
ÜSKÜDAR AYAZMALARI
Ayazman›n evvelce ahflap bir çat›s› vard›. “Ön Yenimahalle’de bu isimle an›lan kilisenin av-
k›sm› daha yüksek, arka k›sm› daha alçak, de- lusunde ve giriflin sa¤ taraf›ndad›r. 1945 tari-
rin ve uzun bir kanald›r. Kanal boyunca derin hinde onar›lmaflsa da bugün harapçad›r. 1804
bir suyu vard›r. Girifl k›sm› daha genifl kemer- tarihinden evvel yapt›r›ld›¤› söylenir.
lidir. Çok derinde olan suyu buradan kova ile
çekilmektedir. Bu k›s›mda mermer bir tekne Ya¤l›kç› Ayazmas›:
ve ikonlar vard›r. Ön tonozun karfl› duvar›nda
Ayios Yuannis’in tam boyda ya¤l› boya bir iko- Yeri için Ömer Bey Çeflmesi bahsine bak›n›z.
nu vard›r. Bu ayazman›n bin senelik bir mazisi Ayazma bugün mevcut de¤ildir.
oldu¤u söylenir.”
Kaynaklar: (‹stanbul Ans. 3/1537, 1570, 1590) (Konyal›,
Ayios Yeoryios Ayazmas›: Üsküdar Tarihi, 2/411-413) (Salâh Birsel, Kahveler Kitab›,
s. 73)
Üsküdar’da, Araba Vapuru ‹skelesi ile meflhur
Moskoflu f›r›n karfl›s›nda, M. Celâleddin Ars-
langiray’›n Merkez Eczanesi’nin alt›nda idi.
Befl, alt› tafl basamakl› merdivenle inilir bir to-
noz olup içerisinde bir kuyu bulunmakta idi.
1952 tarihlerinde meydan›n geniflletilmesi s›-
ras›nda, bu civardaki binalar istimlak edilmifl,
ayazma da toprak alt›nda kalm›flt›r.
1485
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1486
De¤iflik Konular
cildi burada bas›lm›fl ve matbaa ‘Darü’t-t›ba- yükelçisi olan Muhib Efendi’nin kafesî destar-
ati’l-cedîde’ ad› ile isimlendirilmifltir. Dil, tarih l› flâhidesi, Eyüp’te Bahariye Mezarl›¤›’ndad›r.
ve t›bba ait türlü kitaplar›n bas›ld›¤› Üsküdar Sefaretnamesi vard›r. Kad›n flairlerimizden
matbaas› 1831 y›l›na kadar devam etmifl ve bu Safvet Nesibe Han›m’›n da babas›d›r. 1253
tarihte Sultan II. Mahmut’un emri ile ‹stan- (1837)’de vefat etmifl ve babas›n›n yan›na gö-
bul’a, Beyaz›t ile Süleymaniye Camii aras›nda mülmüfltür.
uzanan Takvimhane Caddesi üzerindeki Kap-
tan-› Derya ‹brahim Pafla Hamam›’na nakle- Muhib Efendi’nin vefat›ndan sonra, Tab’hâne
dilmifltir. Bu hamam›n yerinde bugün ‹stanbul Naz›rl›¤› maktû’ân (Götürü olarak) Hâcegân-›
Üniversitesi Merkez Kütüphanesi bulunmak- Divân-› Hümâyun’dan Cebehâne-i Âmire Na-
tad›r. z›r› ‹brahim Sa’ib Efendi’ye tevcih edildi. Sa’ib
Efendi, o s›rada Beylikçilik’ten azl edilmifl ola-
Selimiye Camii ve K›fllas› Vakf› arazisi içinde rak evinde oturuyordu. Bir çok mühim görev-
ve bu vakf›n musakkafat› (geliri, akar›) olarak de bulunmufl ve 1265 Muharreminin 13’ünde
yapt›r›lan büyük ve gösteriflli matbaa binas›n›n (Aral›k 1848) vefat etmifltir. Fakat tafl› mevcut
ilk naz›r› Abdurrahman Efendi 1222 (1807)’de de¤ildir. Ailesinin flâhideleri de buradad›r.
Yeniflehir Mollas› olduktan sonra vefat etti.
Geometri ilminde mahir olup bu fende üstat 1821 Rum Ayaklanmas› s›ras›nda ve sonras›n-
idi. da, matbaan›n bir sabotaj sonucunda yak›lma-
s› ihtimali ve burada çal›flanlar›n bir k›sm›n›n
Üsküdar Tabhanesi, 4-5 sene kadar faaliyetini ‘Re’yadan’ olmas›, ‹brahim Sa’ib Efendi’nin
sürdürdükten sonra, 1807 senesi içinde, defter matbaay› daha emin gördü¤ü, ‹stanbul’a nakli-
emini vekili Salihzâde Hüseyin Beyefendi’nin ni istemesine sebep olmufltur. Matbaan›n, flim-
ifadesine göre, sermaye k›tl›¤›ndan metruh di yerinde ‹stanbul Üniversitesi Merkez Kü-
olacak hale gelmifltir. Hüseyin Beyefendi, mat- tüphanesi’nin bulundu¤u, Kaptan-› Derya ‹b-
baay› kurtarabilir ümidiyle 1222 fievval ay›n›n rahim Pafla Hamam›’na nakli, 7 Haziran 1824
birinde (2. 12. 1807) müderris Abdurrahman tarihinde sona ermifltir.
Efendi yerine Naz›r oldu. Yani iflletmesini. üze-
rine alm›flt›, kâr ve zarar› kendisine aitti. Alt› ayda matbaa nakline elveriflli hale getiril-
mifl ve bütün bu ifllere ve matbaan›n nakline
Hüseyin Beyefendi’nin k›sa bir zaman sonra bu Hac› Haflim Efendi nezaret etmifltir. Bu s›rada,
iflten ayr›lmas› üzerine, matbaa ifllerini, hâce- Mehmet Gâlib Pafla sadaret mevkiinde bulu-
gândan Ali Efendi ile Do¤anc›lar Camii ima- nuyordu.
m› Hâf›z Mehmet Emin Efendi yürütmüfltür.
Üsküdar Matbaas›’nda ilk bas›lan eserlerden
Matbaa, Alemdar Mustafa Pafla olaylar› s›ra- biri olan Van-Kulu Lûgati, ‹mam Ebu Nasr ‹s-
s›nda ve 17 Kas›m 1808’de, Selimiye K›flla- mail Bin Hammad el-Cevherî’nin eseridir.
s›’n›n asi yeniçeriler taraf›ndan atefle verilmesi Vankulu olarak tan›nan Mehmet Bin Mustafa
üzerine, K›flla ve civardaki di¤er bütün yap›lar- el-Vanî taraf›ndan tercüme edilmifl Arapça-
la birlikte yanm›flt›r. Yang›nda, bu civarda Se- Türkçe bir lûgattir. ‹smi, Tercüme-i S›hah-›
limiye Camii’nden baflka bir fley kalmam›flt›r. Cevherî’dir. fieyhülislâm Es’ad Efendi’nin ‘elsi-
ne-i selâse’den tertib eyledi¤i bu eserin kitapç›-
Bir müddet sonra Ali Efendi, gelir pay› karfl›l›- larda bulunmamas› üzerine ‘talebe-i ulûm’a fay-
¤›nda iflleri orta¤› Hâf›z Mehmet Efendi’ye dal› olaca¤› gerekçesi ile Abdurrahman Efendi
devretmifl ve 1817’de vefat etmifl ve tab’hâne taraf›ndan yeniden bas›lmas› teklif edilmifl ve
mukataas›, Ruznamçe-i evvel Abdürrahim bas›lm›flt›r. Vankulu Mehmet Efendi, Medine
Muhib Efendi’ye verilmifltir. Mehmet Emin kad›s› iken 1592’de orada vefat etti.
Efendi, vefat›nda 80 yafl›nda idi ve bu iflten do-
lay› fakr ü zarurete düflmüfltü. Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 188) (Sicill-i Osmânî,
3/613 Aynî Hasan Efendi, 4/328 ‹brahim Müteferrika,
Matbaa-i Âmire’nin idaresi, Abdürrahim Mu- 3/377 Abdullah Efendi, 3/325 Abdurrahman Efendi) (Türk
hib Efendi’nin 19 Zilkade 1236 (18. 8. 1821) Dili ve Edebiyat› Ans. 1/248 Aynî; 6/155 Matbaa) (Aynî
tarihindeki vefat›na kadar elinde kalm›flt›r. 10 Divan›, s. 283) (Türk Matbaac›l›¤›, 1/60) (Konyal›, Üskü-
Muharrem 1221 (30 Mart 1806)’da Paris Bü- dar Tarihi, 2/527)
1487
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
ÜSKÜDAR F‹fiEKHANES‹
ve SAÇMAHANES‹
Ayn› defterde, 15675 Nolu ve Muharrem 1220 Abdullah A¤a Han› (Yenicami Caddesi).
(Nisan 1805) tarihli bir tezkerede de flunlar ya-
z›l›d›r: “Sultan Mustafa evkaf› mukataat›ndan Tombul Ali A¤a Han› (Atpazar›).
(gelir) Üsküdar’da kain Saçmahane’de saçma,
fiflek, f›nd›k, çubuk ve külçe kurflun isaga (ka- Tahir Efendi Han› (Atpazar›).
l›ba dökmek) ve imal olunub bundan baflka bir
yerde saçmahane ihdas›na müsaâde olunma- Ali Efendi Han› (Do¤anc›lar).
mas› ve ecnebi gemilerle gelen bu kabil mad-
deler rayici ile Üsküdar Saçmahanesi’ne veri- Ah›r Odalar› Han› (Selâms›z Karakolhanesi
lerek bu al›m ve sat›mlar›n bir ele inhisar etti- Arkas›).
rilmesi...”
Kepekçi Han› (Selâms›z Karakolhanesi Arka-
Kaynaklar: (Metnin içinde geçenlerden baflka, M. Cevdet s›).
Tas. Evkaf Defteri I, No. 276)
Ya¤hane Han› (Selâms›z Caddesi).
1488
De¤iflik Konular
Zincirli Han›, Yeni Cami Sebili’nin Karfl›s›nda verilmesine vesile oldu¤u gibi, eski bir rivaye-
idi. te göre de, Irmak Tanr›s› ‹nakhos’un k›z› ve O- “Üsküdar ‹skelesi.
limpos’un bafl Tanr›s› Zeus’un bafltan ç›kard›¤› 322 (1904) senesinde
Arpac› Han›, Hakimiyet-i Milliye Caddesi rahibe ‹o, Zeus’un kar›s› Hera’n›n k›skançl›- infla edilmifltir.”
üzerinde ve Hale Sinemas›’n›n sol taraf›nda ve ¤›ndan kurtulmak için inek biçimine girip ‹s- Resim
biraz ileride bahçe içinde idi. Ahflap han›n tanbul Bo¤az›’n› geçmifl ve burada Anadolu fiirket-i Hayriye adl›
içinde 1958 tarihine kadar Foto Ak›n bulunu- topraklar›na ayak basm›flt›r. Bu yüzden Bo¤azi- eserden al›nm›flt›r.
yordu. Bu tarihte yeri yola gitti. çi’ne, ‹nek Geçidi anlam›na gelen Bosfor den-
mifltir.
Ya¤c› Han›, Ahmediye Meydan›’nda eski Bi-
zim Sinemas›’n›n yan›nda idi. Bu iskele, yan›nda bulunan Mumhane’den do-
lay› Mum ‹skelesi ad›yla da bilinirdi. Mumha-
Tombul Ali A¤a Han›, Atpazar›’nda Genç Ali ne önü denilen yerde ise Ayazma Tafl› ismiyle
Pafla Çeflmesi karfl›s›nda idi. 1980 tarihinde an›lan bal›kç›lar›n bir nirengi noktas› vard›.
y›kt›r›ld› ve bir k›sm› yola gitti. Bu tafl›n önünde 1884 tarihine kadar Üsküdar
Dalyan› kurulurdu.
Ya¤hane Han›, Selim A¤a Kütüphanesi karfl›-
s›nda idi. Yerine çarfl› yapt›r›lm›flt›r. Ayazmatafl› ismini, Mithat Nemli tütün depo-
sunun biraz ilerisinde ve yol afl›r› yerde, Nac›k
Hoflkadem Han›, yak›n tarihlerde y›kt›r›ld›. Soka¤›’n›n sol taraf›nda ve bugün de mevcut 1950’lerde
Elan yerinde Özel Valide-i Atik Ö¤renci Yur- olan Ayios ‹oanis Ayazmas›’ndan alm›flt›r. Gi- Eski Üsküdar ‹skelesi
du bulunmaktad›r. rifl k›sm›nda mermer bir tekne ve ikonlar ve ve ‹skele Meydan›.
Ayios Yuanis’in tam boyda ya¤l› boya bir iko-
ÜSKÜDAR ‹SKELELER‹
1489
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1490
De¤iflik Konular
d›. Bir arabal› vapurun gelece¤i duyulunca va- n› karfl›s›nda merkez eczanesinin alt›nda befl,
puru iflletmeme¤e karar verirler. alt› tafl basamakla inilir, Aya Yorgi Ayazmas›
bulunuyordu. 1950 tarihlerinde ortadan kalk-
Hüseyin Hâki Bey, bu olanlar› duyunca zama- m›flt›r.
n›n fleyhülislâm›na gidip “zemîn ü zamana uy-
gun” bir fetva al›r. O s›rada Üsküdar’a bir top- 5) Balaban ‹skelesi: ‹skele, Üsküdar Araba
çu k›tas› gelmifltir ve Kabatafl’a geçirilecektir. Vapur ‹skelesi ile flimdiki Balaban ‹skelesi ara-
1286 (1870) tarihinde ve Suhulet (kolayl›k) s›nda ve Araba Vapur ‹skelesi’nin sol taraf›n-
ad›n› tafl›yan bu ilk araba vapuru gelin gibi süs- da ve Erenler Dü¤ün Salonu’nun önünde idi.
lendikten sonra Üsküdar’a gönderilir. Vapur 1958 tarihinde ortadan kalkm›flt›r. Eski Bala-
gelir fakat k›y›ya yanaflamaz, mavnac›lar tek- ban ‹skelesi budur. fiimdiki Balaban ‹skelesi,
nelerini üç dört s›ra düzmifl, zincirlerle biribiri- Çöp veya Yemifl ‹skelesi ad›yla bilinirdi.
ne ba¤lay›p kenetlemifllerdi. Çifte demir at›p
kendilerini karaya ba¤lam›fllar, meydan› çevre- Eski Balaban ‹skelesi için Eremya Çelebi
leyen çardakl› kahvelere oturmufllard›. (1637-1695) flunlar› demifltir. “Buras› Topha-
ne kadar olmamakla beraber büyük bir iskele-
Bu s›rada, fleyhülislâmdan al›nan fetva, ‹skele dir. Anadolunun her yerinden gelen gidenler-
Meydan›’ndaki çeflme önünde okunmufl ve le doludur. Eskiden Balaban ad› verilen bu
karfl› koyan mavnac›lar küffar ilân edilmiflti. semtte müteaddid iskeleler mevcuttur.”
Bunun üzerine mavnac›lara befl dakika zaman
verilmifl ve topçu kumandan› taraf›ndan veri- Bu iskelenin civar›nda 59. Yeniçeri Ortas›’n›n
len top indir kumandas› üzerine de deniz yolu bekâr odalar› vard›. Birer haflarat ve fuhufl yu-
aç›lm›flt›. Bir hoca efendinin duas›n› kurban vas› olan bu odalar Balaban ‹skelesi arkas›n-
kesme merasimi takip etmifl ve vapurun genç dan bafllayarak fiemsipafla Camii yan›ndaki
kaptan› Ahmet Efendi de top taburu ile Kaba- Debba¤hane’ye kadar uzan›yordu. Üsküdar
tafl’a dönmüfltü. Bu baflar› üzerine Hâki Bey’e ahalisinin flikâyeti üzerine bu odalar›n 200 ka-
“rütbe-i ûlâ s›n›f-› sânîsi’ asalet payesi ve dar› 3 Recep 1226 (24 Haziran 1811) tarihin-
“üçüncü rütbeden bir k›t’a niflân-› mecidî” ih- de Bostanc›bafl› marifetiyle y›kt›r›lm›flt›r.
sân edilmiflti.
1814 tarihinde bu iskelenin yan›nda kay›kha-
Araba vapur iskelesi ile meflhur Moskoflu f›r›- neler ve Odabafl› Ömer’in kahvesi vard›.
‹skele Meydan›.
1491
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
8) Ayazma veya Sar›tafl ‹skelesi: Ayazma Ca- 12) Harem ‹skelesi: Üsküdar’›n en eski iske-
mii önünde bulunan bu iskelenin arkas›nda lelerinden biri de budur. Bizans devrinde mev-
Valide Sultan Saray› ismiyle de an›lan Ayazma cudiyeti bilinen Haremyun Saray›’n›n iskelesi
Saray› ve bahçesi vard›. Valide sultanlar yaz idi. Osmanl› zaman›nda da bu isimle yad olun-
aylar›nda bu iskeleye ç›karak saraya gelirlerdi. mufl olup Kavak Saray›’n›n iskelesi idi. Sultan
Eski gravürlerden bu iskelenin oldukça ifllek III. Selim, Selimiye K›fllas›’n› yapt›rd›¤› s›rada
oldu¤u, eflya denklerinin sallarla tafl›nd›¤› gö- bu iskeleyi de onartm›flt›r. Eskiden iskele, flim-
rülmektedir. ‹skelenin hemen arkas›ndaki diki yerinde olmay›p, Defterdar Camii’nin
meydanda Sultan III. Mustafa’n›n bir çeflmesi, önünde idi. Bu genifl saha 1956-58 tarihlerin-
iskelenin yan›nda ise Salih Efendi’nin kahvesi de doldurularak bugünkü fleklini alm›flt›r. Eski
vard›. iskelenin yan›nda ‹stanbul’da dahi efli az bulu-
nan Pafla Baba’n›n ünlü kahvesi vard›. Bu kah-
Bu kahvenin yerinde daha evvel Dizdar’›n ve bahsine bak›n›z. Harem ‹skelesi K›r›m Har-
1492
De¤iflik Konular
1493
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
1494
De¤iflik Konular
Kilisenin karfl›s›nda da, Kudüs Ermeni rahiple- Kilisenin ilk yap›l›fl tarihi belli de¤ildir. ‹ncici-
rine ait manast›r vard›r ki patrik ve piskopos yan’›n ifadesine göre “Peygamber ‹lya adl›
gibi bir çok yüksek rütbeli ve kültür sahibi ze- Rum kilisesi harap olmufl vaziyette oldu¤un-
vat orada ikamet etmifl ve faaliyette bulunmufl- dan 1219 (1804) tarihinde, eskisinden üç mis-
tur. Bu manast›r›n kuzey taraf›nda, metin bir li büyük olarak yeniden yap›lm›flt›r.”
duvarla çevrili genifl ve güzel bir ba¤ mevcut-
tu. Vank’›n (Manast›r) Ba¤› ad› ile an›lan bu fiimdiki mabet, 1247 (1831) tarihinde, Sultan
yer, Selâms›z Müslüman Mezarl›¤›’n›n üst tara- II. Mahmut’un iznini havi ferman ile infla
1495
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
olunmufltur. Bunu belirten Rumca kitâbe sah- yük bir k›sm› yanm›flt›r.
na aç›lan kap›s› üzerindedir. Tarihi, hem eski
ve hem de yeni Türkçe olarak yaz›lm›flt›r. 19 A¤ustos 1672. Yang›n bütün bir gece de-
vam ederek Üsküdar’›n esasl› bir k›sm›n› yak-
Sokak kap›s›ndan bir avluya girilir. Sa¤ tarafta m›flt›r. (A. Galland, ‹stanbul’a Ait Günlük An›-
ç›k›r›kl› bir kuyu ve tek katl› küçük bir bina, lar 1/169)
sol tarafta ve set duvar› dibinde haçl› 6 kabir
bulunmaktad›r. Bunun yan›ndaki bir demir 22 Ekim 1722 (1135). Mihrimah Sultan Ca-
merdivenden, set duvar› üzerindeki papaz da- mii civar›ndaki bir dükkândan ç›kan atefl yal-
iresine ç›k›lmaktad›r. Bugün buras› pencerele- n›z etraf›ndaki ev ve dükkânlar› de¤il tabhane,
ri örülerek terk edilmifltir. Avludaki ayazma bit pazar›, haffafhane (ayakkab› yap›m yeri) ve
1945’te onar›lm›flt›r. Küçük Hamam’›n da yanmas›na sebeb olmufl-
tur.
Tafltan yap›lm›fl olan kiliseyi uzunca beflik bir
tonoz kubbe örtmektedir. Çan kulesi kesme 8 Nisan 1724 (1137) gecesi Yeni Valide Ca-
tafltand›r. Genifl bir alan› kaplayan kilisenin mii civar›nda ç›kan yang›nda bir çok ev ve
befl kap›s› vard›r. Apsidinin iki yan›nda kanat dükkân yand›.
halinde birer oda vard›r.
29 Kas›m 1728 (1141) gecesi Kaya Sultan
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/423) Yal›s› (Paflaliman› ile Üsküdar ‹skelesi aras›n-
(‹nciciyan, 18. As›rda ‹stanbul, ‹stanbul 1956, s. 110) da Sultantepe yamaçlar›nda idi) civar›ndaki
Yahudi evlerinde ç›kan yang›n etrafa sirayetle
zarar› bir haylice oldu. Bu s›rada ‘Selvilik’teki
evler de yanm›flt›.
ÜSKÜDAR YANGINLARI
ve TAB‹‹ AFETLER‹ 1 Kas›m 1740 (1153). Büyük Hamam civa-
r›ndaki Kavukçular Soka¤›’nda bir dükkândan
en eskisi 1621 tarihlidir. Bu kara k›fl için fiair 19 Temmuz 1750 (1163) günü Ayazma Sara-
Hâflimî flu manzumeyi söylemifltir. y›’n›n arkas›ndaki mahallede ç›kan yang›nda
bir çok ev ve dükkân ve bu arada da bir kaç ta-
Sitanbul Üsküdar ortas› dondu oldu muhkem k›fl ne mescit yand›.
Yürür havf etmeyüb âdem geçer her cânibe buzda
Zikr-i âyîne oldu var âna ibret gözüyle bak 1 Temmuz 1754 (1167) Tarihinde de bir yang›n
Silip sende ana niyyet gubâr›n var ise gözde olmufltur. Fakat neresinin yand›¤› belli de¤ildir.
Yürü sûz u güdâz ile tazarru eyle Mevlâ’ya
Umar›z kim bürûdet def’ ola te’sir olub sözde 2 Eylül 1763 (1177) gecesi Üsküdar çarfl›s›n-
Dedim ey Hâflimî tarihin ân›n lâfzen ve ma’nen dan ç›kan bir yang›n befl kola yay›ld› ve onse-
Yol oldu Üsküdar’a Akdeniz dondu bin otuzda kiz saat sürdü.
1030 (1621)
25 Haziran 1797 (29 Zilhicce 1211) “Pazar
Ayn› olay 1754 tarihinde de yaflanm›flt›r. Sey- günü seher vakt› Aç›ktürbe semtinde yang›n
yid Hakim flu tarihi düflürmüfltür: ç›km›fl, rüzgar›n fliddetiyle etrafa sirayet eyle-
yüb Do¤anc›lar ve Hac› Pafla Hamam› havali-
Buz üstünden geçen bir kimse geldi dedi tarihin sini yakm›flt›. Sultan III. Selim bu yang›n sebe-
Deniz altm›fl sekizde dondu buzdan bendeniz geçdim biyle kuzattan Zihni Efendi’nin hanesine gel-
1168 (1754) miflti. Bu s›rada T›rnakç› Kona¤› ve sair hayli
konaklar yand›. (Ahmed Efendi, Rûzname,
Üsküdar’›n geçirdi¤i yang›n felâketleri tarih Haz. S. Ar›kan, s. 253-312)
s›ras› ile flöyledir:
14 Haziran 1798 (1211) Aç›ktürbe Mahalle-
14 Haziran 1632. Bu tarihte Üsküdar’›n bü- si’nde ç›k›p yedi saat devam eden yang›n bir
1496
De¤iflik Konular
Küçük Mehmet A¤a, Klâsik Türk Musikisi’nin Sultantepe neresi, Kaptanpafla nerede. Bu su-
en büyük bestekârlar›ndan biri olup kemanî retle Üsküdar’›n biri birinden uzak iki tepesi
H›z›r A¤a’n›n o¤ludur. Eserleri, klâsik Türk atefl, k›v›lc›m, duman içinde kavruluyordu.
Musikisi’nin flaheserleri aras›ndad›r. (Y. Öztu- Halk sokaklara dökülmüfltü... Önüne gelen,
na, Türk Musikisi Ans. II. cilt, 1. k›s›m, s. 17) eline geçen binalar› yakt›, kavurdu. Üsküdar’›
bir semtinden bir semtine kadar viraneye çe-
2 A¤ustos 1887 (1305). Büyük Yenimahalle virdi... Yang›n geceye do¤ru ‹mrahor taraf›na
yang›n›ndan bir çok bina ve Ermeni mektebi geçti. Yats›ya do¤ru babamla Aç›ktürbe’ye
yanm›flt›r. geçtik. Yang›na bakt›k. Korkudan dizlerimin
ba¤› çözülmüfltü... Bütün Üsküdar’› ateflten ve
17 Ekim 1890 (1305) günü, Kaptanpafla dumandan bir dev, bir ejder nefesi yokediyor-
(Hamza Fakih), Rum Mehmet Pafla ve Gülfem du.
Hatun Mahalleleri’nde yüz ev yanm›fl ve bura-
daki mabetler zarar görmüfltür. Bu koca yang›n ki, tarihe Sultantepe Yang›n›
diye mal oldu. Sevimli Üsküdar’› bir bafltan bir
Bu feci yang›n olay›n› Sadri Sema Bey’in hat›- bafla istedi¤i kadar ve istedi¤i gibi yakt›... Üs-
ralar›ndan okuyal›m: küdar’›n yar›s› da harabeye döndü.
“Üsküdar’da Ravza-i Terakki Mektebi’nin ib- O günden beri yar›m as›rdan fazla zaman geç-
tidai k›sm›nday›z. Mektep o zaman Uncular ti. Bu yang›nda yanan yerlerin ço¤u viranedir.”
Soka¤›’nda. Bir sabah mektepte bir telâfl bafl
gösterdi... Sultantepesi’nde yang›n varm›fl. Bir 1911 (1327) Temmuz’unda Yeniçeflme (Ah-
iki saatten beri devam ediyormufl. Atefl büyük- mediye Meydan›) semtinde 75 hane yanm›fl ve
müfl hava da f›rt›nal›... O semtlerde oturan ta- buradaki A¤a Camii harab olmufltur.
lebeyi derhal evlerine gönderdiler. Herkesin
a¤z›nda, yang›n dehflet, yang›n çok büyük, rüz- 21 Ekim 1918 (1334) günü Kefçedede ve Ah-
gâr çok fliddetli. Sabahtan beri k›rk elli ev yan- mediye Mahalleleri’nde 230 ev yanm›fl ve bu-
m›fl. Atefl dört kol olmufl. radaki tekke ve mescitler çok zarar görmüfltür.
1497
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
fl› Caddesi’nin bafl›) 63 ev ve dükkân yanm›fl 1557 (965). Tahribat› oldukça büyük olmufltur.
ve buradaki Gani Baba Tekkesi harab olmufl-
tur. Burhan Felek Bey’in, Yaflad›¤›m›z Günler 28 Haziran 1648 (1056). Büyük hasar ver-
adl› eserine göre, bu yang›n atlayarak ‹hsaniye mifltir.
Mahallesi’ni de yakm›flt›r.
11 Temmuz 1690 (1102). Büyük hasar ver-
1921 A¤ustos (1337). Büyük Selâms›z yang›- mifltir.
n›. Bu yang›n s›ras›nda Selâms›z (flimdiki Selâ-
mi Ali) Mahallesi tamamen ortadan kalkm›fl- 24 May›s 1719 (1132). Büyük hasar vermifltir.
t›r. Hudutlar› çok genifltir.
30 Temmuz 1752 (1166). Büyük hasar ver-
15 A¤ustosta meydana gelen bu afette Yeni- mifltir.
mahalle, ‹cadiye ve Sultantepe’de olmak üzere
600 ev yok olmufltur. 3 Eylül 1754 (1168). Büyük hasar vermifltir.
1927 Zeynep Kâmil Divitçiler yang›n›. Bu 22 May›s 1766 (1180). Büyük hasar vermifltir.
yang›nda bir çok ev bu arada Kazasker Mesci-
di’de yanm›flt›r. fiubat 1790 (1205). Büyük hasar vermifltir.
Üsküdar yang›nlar›n›n hepsi bu kadar de¤ildir. 27 Ekim 1802 (1217). Büyük hasar vermifltir.
Burada yaz›lanlar yaln›z tarihin kaydetti¤i yan-
g›nlard›r. 15-16-17. yüzy›l âfetlerinden haberi- 1 Mart 1855 (1272). Büyük hasar vermifltir.
miz yoktur.
28 Haziran 1894 (1312). Tahribat› çok bü-
Üsküdar’›n yaflad›¤› büyük depremlerin ta- yük olmufltur.
rihleri ise flunlard›r:
Kaynaklar: (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 2/736)
16 Ocak 1489 (895). Oldukça büyük tahribat (Mustafa Cezar, Osmanl› Devrinde ‹stanbul Yang›nlar› ve
yapm›flt›r. Tabii Âfetleri, Türk Sanat› Tarihi, 1/327 vd.) (Daniflmend,
Kronoloji, 1/416, 3/279) (Osman Nuri Ergin, Mecelle-i
1509 (921). K›yamet-i su¤ra (küçük k›yamet). Umur-› Belediye, s. 1279 vd.) (B. Felek, Yaflad›¤›m›z Gün-
Aral›klarla 30 veya 45 gün sürmüfltür. Tahri- ler, s. 155)
bat› çok büyük olmufltur.
1498
KAYNAKÇA
ARfi‹V VES‹KALARI (Sayfa: 216. 4 Ca. 1319) (Sayfa: 218. 5 B. 1319) (Sayfa: 218. 10
B. 1319) (Sayfa: 219. 7 fi. 1319) (Sayfa: 227. 2 M. 1320) (Sayfa:
BAfiBAKANLIK OSMANLI ARfi‹V‹ 229. 26 S. 1320) (Sayfa: 241. 27 Ra. 1321) (Sayfa: 284. 25 C.
MUALL‹M CEVDET TASN‹F‹, BELED‹YE No: 134. 1324) (Sayfa: 286. 22 B. 1324) (Sayfa: 286. 23 B. 1324) (Sayfa:
MUALL‹M CEVDET TASN‹F‹, DAH‹L‹YE No: 8677. 300. 24 S. 1325) (Sayfa: 301. 8 Ra. 1325) (Sayfa: 303. 22 Ra.
MUALL‹M CEVDET TASN‹F‹, EVKAF DEFTER‹-I. No: 45-158-250- 1325) (Sayfa: 306. 14 C. 1325) (Sayfa: 308. 13 B. 1325) (Sayfa:
383-454-544-658-1619-5433. 319. 15 S. 1326)
MUALL‹M CEVDET TASN‹F‹, EVKAF DEFTER‹-II. No: 11103-11124- MUALL‹M CEVDET TASN‹F‹, ASKERÎ. No: 37510-43858.
11145-11359-11442-11528-11547-11592-11639-11641-11828- HATTI HÜMAYUNLAR. No: 29060-35745.
11969-12156-12169-12377-12487-12555-12587-12908-12939- KAM‹L KEPEC‹ TASN‹F‹, NÜFUS DEFTER‹. No: 6290/1
13694-14214-14453-14484-14491-14670-15262-15297-15311-
15511-15675-15681-15714-15731-15802-16070-16074-16149- ESK‹ ESERLER MÜDÜRLÜ⁄Ü
16857-17179-17365-17412-17425-17603-17715-18108-18380- Dosya No: 8-9; C-9; C-10; E-8; No: 628
18643-18890-18951-19751.
MUALL‹M CEVDET TASN‹F‹, EVKAF DEFTER‹-III. No: 20132-20375- D‹VAN EDEB‹YATI MÜZES‹ ARfi‹V‹
20491-20705-20826-21923-21943-22156-22269-22274-22364- Cemaleddin Server Revnako¤lu Arflivi. No: 86; No: B-228; No: A-41
22608-22856-22936-23082-23153-23830-23839-23887-23840-
24553-24693-24765-24834-25502-25778-25805-25807-25971.
MUALL‹M CEVDET TASN‹F‹, EVKAF DEFTER‹-IV. No: 27617-27676- VAKF‹YELER
27986-28295-29601-29677-29941-30849-31421-31697-31701-
32004-32501-33011-32919-33348. Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi, Y›ld›z Esas Evrak›, Damat ‹brahim Pafla
MUALL‹M CEVDET TASN‹F‹, MAL‹YE DEFTER‹. No: 460-4763-5444- Vakfiyesi Sureti. K›s›m 33, Evrak 1388, Zarf 73, Kutu 91.
8947-10341. Vakfiyeler Katalo¤u, Arslan A¤a ve Hesna Hatun Vakfiyesi. 1058
EVKAF ‹DARELER‹ KATALO⁄U. 1310-1334 Cilt: I (1648). Dosya No: 3. S›ra No: 132
(Sayfa: 2. 2 S. 1310) (Sayfa: 5. Ra. 1310) (Sayfa: 6. 18 R. 1310) Vak›flar Genel Müdürlü¤ü Vakfiyeleri:
(Sayfa: 10 5 C. 1310) (Sayfa: 10. 9 C. 1310) (Sayfa: 19. 24 Za. Sultan III. Mustafa Vakfiyeleri, S›ra No: 1270-1271-1272-1273. Dosya
1310) (Sayfa: 23. 6 M. 1311) (Sayfa: 26. 17 S 1311) (Sayfa: 28. 3 No: 24, Gömlek No: 9-10-11-12
R. 1311) (Sayfa: 42. 18 N. 1311) (Sayfa: 43. 23 L. 1311) (Sayfa: Çak›rc› Hasan Pafla Vakfiyesi 1098 (1687). As›l. S›ra No: 1233, Dosya
50. 5 S. 1312) (Sayfa: 51. 20 S. 1312) (Sayfa: 52. 6 Ra. 1312) No: 22, Gömlek No: 33
(Sayfa: 62. 6 fi. 1312) (Sayfa: 69. 26 Za. 1312) (Sayfa: 74. 14 M. Nurbanu Sultan Vakfiyesi 990 (1582). S›ra No: 1074, Dosya No: 18,
1313) (Sayfa: 84 . 21 C. 1313) (Sayfa: 86. 14 B. 1313) (Sayfa: 86. Gömlek No: 5
l6 B. 1313) (Sayfa: 91. 2 N. 1313) (Sayfa: 92. 6 L. 1313) (Sayfa: 94. Damat ‹brahim Pafla Vakfiyesi 1133 (1720). Haremeyn. Defter No: 734.
9 Za. 1313) (Sayfa: 94. 18 Za. 1313) (Sayfa: 96. 6 Z. 1313) (Say- 87
fa: 99. 12 M. 1314) (Sayfa: 115. 24 B. 1314) (Sayfa: 122. 9 L. 1314) Ahmet A¤a Vakfiyesi, Ankara No: 574
(Sayfa: 129. 14 S. 1315) (Sayfa: 132. 15 R. 1315) (Sayfa: 141. 24 Pertev Pafla Vakfiyesi, Ankara No: 108
L. 1315) (Sayfa: 151. 5 Ca. 1316) (Sayfa: 154. 24 C. 1316) (Sayfa: Sultan III. Mustafa Vakfiyesi. No: 187
155. 1 B. 1316) (Sayfa: 156. 3 B. 1316) (Sayfa: 170. 23 M. 1317) Selim A¤a Vakfiyesi, Süleymaniye Kütüphanesi Fotokopi Arflivi No: 20
(Sayfa: 176. 23 R. 1317) (Sayfa: 180. 22 C. 1317) (Sayfa: 180. 22 Atik Valide Sultan’›n evail-i Rebiyülevvel 990 tarihli vakfiyesi. Vak›flar
C. 1317) (Sayfa: 189. 7 Za. 1317) (Sayfa: 202. 21 B. 1318) (Sayfa: Genel Md. Ankara, Defter 1766, s›ra 27.
206. 5 L. 1318) (Sayfa: 206 17 L. 1318) (Sayfa: 209. 28 Za. 1318) Halil Pafla’n›n 1039 tarihli vakfiyesi. ‹stanbul Arkeoloji Müzesi Kütüpha-
1499
KAYNAKÇA
nesi, Yazmalar, No: 1132 Mehmet Akif, Teflrifatî, Tarih-I Cülus-I Sultan Mustafa, Süleymaniye
Mihrimah Sultan Vakfiyesi. Suret. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Kütüphanesi Esad Efendi Bölümü No: 2108
Efendi Bölümü, No: 3752. Mehmet Gülflen, Külliyat-› Hazret-i Hüdâyî, Süleymaniye Kütüphanesi
Matbah Emini Halil Efendi’nin 1142-1165 tarihli vakfiyeleri. Vak›flar Ge- Mihrimah Sultan Bölümü No: 253
nel Md. Ankara, Defter No: 735. Mecmua-i Efl’ar, ‹stanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi Türkçe Yaz-
fiemsi Pafla’n›n 988 tarihli vakfiyesi. Vak›flar Genel Md. Ankara, No: malar Halis Efendi Bölümü No: 3427
456, Kasa No: 78. Mustafa Ali, Künhü’l-Ahbar, ‹stanbul Üniversitesi Türkçe Yazmalar No:
1320; Matbu nüsha ‹stanbul 1278.
Müstakimzâde Sa’deddin Süleyman Efendi, Devhat’ül-Meflayih-i Kibar,
D‹VANLAR VE D‹⁄ER YAZMA ESERLER ‹stanbul Üniversitesi Türkçe Yazmalar No: 1206; Matbu nüsha ‹s-
tanbul 1978.
Abdî, Divan. ‹stanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Türkçe Yazma- Müstakimzâde Sa’deddin Süleyman Efendi, Mecmua, Süleymaniye Kü-
lar, No: 749. tüphanesi Esad Efendi Bölümü No: 3397
Aynî. Divan Süleymaniye Kütüphanesi Hac› Mahmut Bölümü, No: Sami-fiakir-Subhî, Tarih, ‹stanbul 1198, matbu.
5040. fier’î Sicil, Üsküdar Mahkemesi No: 383.
Arif Hikmet Beyefendi, Divan, ‹stanbul 1283. fieyhî, Vekayi’ü’l-Fudela, Süleymaniye Kütüphanesi Hac› Beflir A¤a Bö-
As›m, Divan, Beyaz›t Devlet Kütüphanesi, No: 5644; ‹stanbul Üniversi- lümü No: 479.
tesi Merkez Kütüphanesi Türkçe Yazmalar, No: 1232
Cenanî, Divan, ‹stanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi Türkçe Yaz-
malar No: 3096; Rag›p Pafla No: 983 ESK‹ YAZI MATBU ESERLER
Enderunî Vâs›f Osman, Divan, Süleymaniye Kütüphanesi Hac› Mahmut
Bölümü No: 5101. Matbu, ‹stanbul 1257 Ahmet Refik (Alt›nay), ‹stanbul Nas›l E¤leniyordu, ‹stanbul 1927.
Nedim, Divan, Beyaz›t Devlet Kütüphanesi No: 2676-5635 Ayvansarayî Haf›z Hüseyin, Hadikat’ül-Cevami, ‹stanbul 1281.
Pertev Pafla, Divan, ‹stanbul 1256 Abdurrahman (fieref), Topkap› Saray›, Tarih-i Osmanî Encümeni Mec-
Rahmî, Divan, Beyaz›t Devlet Kütüphanesi No: 5796. ‹stanbul Üniver- muas›, Cüz: 8, Sene: 1281.
sitesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar, No: 523-2007 Ahmet Hilmi, Ziyaret-i Evliya, ‹stanbul 1325.
Senih Süleyman, Divan, ‹stanbul 1275 Ahmet Refik, ‹lmiye Salnamesi, Evkaf Nezareti Neflriyat›, ‹stanbul 1334.
Seyyid Vehbi, Beyaz›t Devlet Kütüphanesi Veliyüddin Bölümü No: Ahmet Münib, Mecmua-y› Tekaya, ‹stanbul 1306.
2702; ‹stanbul Üniversitesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar, No: 33- Ahmet Münib, Mir’at-i Turuk, ‹stanbul 1306.
1607-2894 Ahmet Lütfi, Tarih-i Lütfî, Cilt: 1-11, ‹stanbul 1290-1291.
fiakir, Divan, Beyaz›t Devlet Kütüphanesi No: 5788; ‹stanbul Üniversi- Ahmet Resmi, Sefinetü’r-Ruesa, ‹stanbul 1274.
tesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar No: 1238-2792 Ali Emirî, ‹stanbul’un Y›k›lmakta Olan Çeflmeleri ve Akmayan Evkaf Su-
Ayvansarayî Haf›z Hüseyin Efendi, Vefeyât, Süleymaniye Kütüphanesi lar› Hakk›nda, Osmanl› Tarih ve Edebiyat
Esad Efendi Bölümü No: 1375 Mecmuas›, Y›l: 2, Say›: 20-481, 31 T.evvel 1335, s: 477.
Ayvansarayî Haf›z Hüseyin Efendi, Mecmua-y› Tevarih, Topkap› Sara- Ali Emirî, Tezkire-i fiuarâ-y› Amid, ‹stanbul 1327.
y› Arflivi Hazine K›sm› No: 1565 Âsitâne-i Aliyye’de ve Bilad-i Selâsede Kain Tekyeler, ‹stanbul 1256.
Ayvansarayî Haf›z Hüseyin Efendi, Vefeyât, ‹stanbul Üniversitesi Mer- Atâ Efendi, Atâ Tarihi, Cilt: 1-5, ‹stanbul 1291-1292.
kez Kütüphanesi Türkçe Yazmalar, No: 2464 Charles Texier, Küçük Asya Tarihi, Haz›rlayan: Ali Suat, Matbaa-i Âmi-
Abdurrahman Abdi Pafla, Vakayiname-i Abdi Pafla, Atatürk Kütüphane- re, Cilt: 1-2-3, 1339-1340.
si No: 5154 Defter-i Kütüphane-i el-hac Selim A¤a, Dersaadet 1310.
Abdurrahman Nesib, Mecmua, ‹stanbul Üniversitesi Merkez Kütüpha- Defter-i Kütüphane-i Emir Hoca-Kemankefl, Dersaadet 1303.
nesi ‹bnülemin Yazmalar› No: 2802 Defter-i Kütüphane-i Selimiye, Dersaadet 1311.
Ahmet Bedi, Riyaz-› Belde-i Edirne, ‹stanbul Üniversitesi Merkez Kü- Emrullah Efendi Muhitu’l-Maarif l, Resimli Ansiklopedi, ‹stanbul 1320.
tüphanesi Cilt:1, No: 1091 Ernest Manboury, Rehber-i Seyyahîn, ‹stanbul 1925.
1147 Tarihli Hamamlar Listesi, Atatürk Kütüphanesi Muallim Cevdet Halil Edhem (Eldem), Kayseri fiehri, ‹stanbul 1334 ve Haz›rlayan: Ke-
Yazmalar› B-6 mal Göde, Ankara 1982.
1249 (1834)’te ‹cra Edilen Saliha Sultan, Halil R›fat Pafla Dü¤ününe Halil Nihad (Boztepe). Nedim Divan›, ‹stanbul 1341.
Davet Olunan Meflayih-› Turuk-› Aliyye Hazerat›, ‹stanbul Üniver- Hasan Çelebi, K›nal›zâde, Tezkiretü’fl-fiuarâ, Ankara 1978.
sitesi Merkez Kütüphanesi ‹bnülemin Yazmalar› No: 2802 Haflim Baba, Divan, ‹stanbul 1252.
Esami-i Tekaya Defteri, Vak›flar Bafl Md. ‹stanbul 1341, S›ra No: 216 ‹smail Beli¤, Güldeste-i Riyaz-› ‹rfan, Bursa 1302.
Fevzî, Divan, Süleymaniye Kütüphanesi Hüsrev Pafla Bölümü No: 557 ‹smail As›m, Küçük Çelebizâde, Tarih, ‹stanbul 1282.
F›nd›kl›l› Mehmet A¤a, Silahdar Tarihi, Beyaz›t Devlet Kütüphanesi Ve- ‹smail Hakk› Bursevî, Silsile-i Celîle-i Celvetiyye, ‹stanbul 1291.
liyüddin Efendi Yazmalar› No: 2369 ‹stanbul Belediyesi ‹hsaiyat Mecmuas›, ‹stanbul 1328.
Gazâname-i Halil Pafla, Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi Bölü- Mecdî, fiekayik-i Nu’maniye, ‹stanbul 1269.
mü No: 2139 Mehmed Ât›f, Kaflgar Tarihi, ‹stanbul 1300.
Haflim Baba, Divan, Süleymaniye Kütüphanesi Hüsrev Pafla Bölümü Mehmed Halid, Mehah-› Miyah, ‹stanbul 1212, bas›m› 1271.
No: 568/2 Mehmed Raif, Mir’at-i ‹stanbul, ‹stanbul 1314.
Kad›köyü Defteri, Vak›flar Genel Md. Hayrat-› fierife Defteri. Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, ‹stanbul 1308-1315. T›pk› bas›m,
Lâtifî, Tezkire-i Lâtifî, ‹stanbul 1314. Londra 1971.
1500
KAYNAKÇA
Mehmed fiem’î, Esmar’üt-Tevarih, ‹stanbul 1295. Ahmet Refik, Yak›n Ça¤larda Türk Tiyatrosu, ‹stanbul 1934.
Mehmed Tahir, Ayd›n Meflahiri, ‹zmir 1324. Akakufl,Receb, Eyyüb Sultan ve Mukaddes Emanetler, ‹stanbul 1973.
Mehmed Ziya, ‹stanbul ve Bo¤aziçi, Cilt: 1-2, ‹stanbul 1336-1928. Akbatu, fiinasi, ‹stanbul Hamamlar›, Cumhuriyet’in 50. Y›l›nda ‹stanbul,
Melling, Mimar, Voyage P›ttoresque de Constantinople et des River du 1973 y›ll›¤›.
Bosphore, Paris 1819, ‹stanbul 1969. Akbatu, fiinasi, Tahta Minare Camii. Vak›flar Dergisi, Say›: 21, ‹stanbul
Muallim Cevdet, Tedrisat Mecmuas›, ‹stanbul 1338. 1990.
Müneccimbafl› Ahmed Dede, Sahaifü’l-Ahbar (Müneccimbafl› Tarihi), Aksel, Malik, ‹stanbul Mimarisinde Kufl Evleri, ‹stanbul Enstitüsü Mec-
‹stanbul 1285. muas›, Say›: 5, ‹stanbul 1959.
Müstakimzâde Sa’deddin Süleyman, Tuhfetu’l-Hattatîn, ‹stanbul 1928. Aktepe, Münir, Damat ‹brahim Pafla Evkaf›na Dair Vesikalar, ‹stanbul
Naz›m (Nirven), ‹stanbul fiehremaneti’ne Evkaf’tan Devr Olunan Sular, Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Say›: 11, ‹stanbul
‹stanbul 1341. 1963.
Osman Bey, Mecmua-yi Cevami, ‹stanbul 1304. Aktepe, Münir, Derya Kaptan› Mustafa Pafla ve Bir Vakfiyesi, Belgeler-
Osman Nuri (Ergin), Mecelle-i Umur-› Belediye-I, ‹stanbul 1922. le Türk Tarihi Dergisi, Say›: 15. ‹stanbul 1968.
Osman Nuri (Ergin), ‹stanbul fiehreminleri, ‹stanbul 1927. Aktepe, Münir, XVIII. yy. Vezirlerinden Kaptan-› Derya Kaymak Musta-
Osmanzâde Taib Ahmed, Hadikat’ül-Vüzera, T›pk› bas›m, Freiburg fa Pafla’ya Ait Vakfiyeler. Vak›flar Dergisi, Say›: 8, ‹stanbul 1968.
1969. Aktepe, Münir, Nevflehirli ‹brahim Pafla, ‹slâm Ansiklopedisi, Cilt: 9.
Peçevî Tarihi, T›pk› bas›m, Haz›rlayan: F. Derin-V. Çabuk. ‹stanbul Aktepe, Münir, Matbah Emini Halil Efendi’ye Dair Baz› Notlar, ‹stanbul
1980. Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Say›: 15, ‹stanbul
Raflid Efendi, Raflid Tarihi, Cilt: IV, ‹stanbul 1282. 1960.
R. 1305 Tarihli Dersaadet ve Bilad-› Selâsede Nüfus-› Umumiyesine Aktepe, Münir, Osmanl› Devri ‹zmir Camileri, Tarih Enstitüsü Dergisi,
Mahsus ‹statistik Cedveli içinde Tekkeler k›sm› Say›: 3, ‹stanbul 1973.
Millet Kütüphanesi, ‹statistik k›sm› No: 117. Aktepe, Münir, Damat ‹brahim Pafla Devrinde Lâle, ‹stanbul Üniversite-
Sad›k Vicdani, Tomar-› Turuk-› Aliyye, Melâmilik, ‹stanbul 1338-1340. si Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Cilt: 4 Say›: 7.
Sad›k Vicdani, Tomar-› Turuk-› Aliyye, Halvetiyye, ‹stanbul 1340-1342. Aktepe, Münir, Patrona Halil ‹syan›, ‹stanbul 1958.
Sâî Çelebi, Tezkiret’ül-Bünyan, Dersaadet 1315. Albayrak, Sad›k, Son Devir Osmanl› Ulemas›, Cilt: 1-5 ‹stanbul 1980-
Sâlim, Sâlim Tezkiresi, ‹stanbul 1315. 1981.
Salname-i Osmanî, ‹stanbul 1314. Ali Cevat, II. Meflrutiyet’in ‹lân› ve 31 Mart Hadisesi, Ankara 1960.
Süleyman ‹zzî, ‹zzî Tarihi, ‹stanbul 1199. Ali R›za-Mehmet Galib, 13. Asr-› Hicrîde Osmanl› Ricali I-II, Tercüman
Takvim-i Vekayi, 5 Zilhicce 1249 ve 26 Zilkade 1251, Türk ve ‹slam Yay›nlar›, ‹stanbul 1977.
Eserleri Müzesi, Envanter No: 1250 Alpman, Hadi Kadri, ‹brahim Müteferrika’n›n Torunlar› ve fieceresi, Ye-
Ziver Pafla, Asar-› Ziver Pafla, Süleymaniye Kütüphanesi Zühdü Bey ni Tarih Dünyas›, Cilt: 2, Say›: 12-17, ‹stanbul 1954.
Bölümü No: 416; matbu: ‹stanbul 1313 Alt›nsu, Abdülkadir, Osmanl› fieyhülislâmlar›, Ankara 1972.
Alus, Sermet Muhtar, Haydarpafla Hat Boyu, Akflam gazetesi, 28 fiubat
1939.
BASlLI ESERLER Alus, Sermet Muhtar, fiirket-i Hayriye, Tarih Hazinesi, Say›: 7, 1951.
Alus, Sermet Muhtar, Belediye Bahçeleri, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 5.
Ad›var, Adnan, Osmanl› Türklerinde ‹lim, ‹stanbul 1970. Alus, Sermet Muhtar, Yeranuhi Karakaflyan, Tarih Hazinesi, Say›: 1,
Ad›var, Halide Edib, Türk’ün Ateflle ‹mtihan›, ‹stanbul 1962. 1950.
Adolphus Slade, Kaptan Pafla, Haz›rlayan: Osman Öndefl, ‹stanbul Alus, Sermet Muhtar, Üsküdar, Akflam gazetesi, 14 fiubat 1939.
1973. Alus, Sermet Muhtar, ‹stanbul Yaz›lar›, Haz›rlayan: Erol Sadi Erdinç-
Adolphus Slade, Türkiye ve K›r›m Harbi, ‹stanbul 1943. Faruk Il›kan, ‹stanbul 1994.
Ahmet Efendi, III. Selim’in S›r Kâtibi, Ruzname, Haz›rlayan: Sema Ar›- And, Metin, Meflrutiyet Devrinde Türk Tiyatrosu, ‹stanbul 1971.
kan, Ankara 1993. Antonine Galland, ‹stanbul’a Ait Günlük Hat›ralar, Haz›rlayan: Nihat S›r-
Ahmet Fehim Bey’in Hat›ralar›, Haz›rlayan: Hafi Kadri Alpman, Tercü- r› Örik, Ankara 1949.
man Yay›nlar›, 1001Temel Eser, ‹stanbul 1977. Araz, Nezihe, Anadolu Evliyalar›, ‹stanbul 1975.
Ahmet Rasim, Muharrir Bu ya, Haz›rlayan: H. Dizdaro¤lu, Ankara 1969. Ar›burnu Kemal, Milli Mücadele’de ‹stanbul Mitingleri, Ankara 1951.
Ahmet Refik (Alt›nay), Onbirinci As›rda ‹stanbul Hayat›, ‹stanbul 1931. Arseven, Celal Esad, Sanat Ansiklopedisi, Cilt: 2, ‹stanbul 1965.
Ahmet Refik (Alt›nay), Onikinci As›rda ‹stanbul Hayat›, ‹stanbul 1930. Arseven, Celal Esad, Türk Sanat› Tarihi, ‹stanbul Milli E¤itim Bas›mevi,
Ahmet Refik (Alt›nay), Onalt›nc› As›rda ‹stanbul Hayat›, ‹stanbul 1935. tarihsiz.
Ahmet Refik (Alt›nay), Lâle Devri, ‹stanbul 1932. Artan, Kemal, Mimar Davud, Arkitekt, Cilt: 11-12, ‹stanbul 1935.
Ahmet Refik (Alt›nay), Türk Mimarlar›, ‹stanbul 1936. Aslanapa, Oktay, Osmanl› Devri Mimarisi, ‹stanbul 1986.
Ahmet Refik (Alt›nay), Kad›nlar Saltanat›, ‹stanbul 1985. Aslanapa, Oktay, Türk Sanat›, I-II, ‹stanbul 1973.
Ahmet Refik (Alt›nay), Turhan Valide, ‹stanbul 1931. Aslano¤lu, ‹nci, Tire’de Camiler ve Üç Mescit, ‹stanbul 1984.
Ahmet Refik (Alt›nay), Tarihte Kad›n Simalar›, ‹stanbul 1931. Aflk›n, Sina, 31 Mart Olay›, ‹stanbul 1972.
Ahmet Refik (Alt›nay), Selimiye Camii, Akflam gazetesi, 2 Eylül 1936. Atalay, Besim, Marafl Tarihi, ‹stanbul 1973.
Ahmet Refik (Alt›nay), Gülnufl Sultan, Yeni Tarih Dergisi, Say›: 21 Ey- Ataman, Sadi Yaver, Dünbüllü ‹smail, ‹stanbul 1974.
lül 1958. Atlan, Sabahat, Roma Tarihi’nin Ana Hatlar›, ‹stanbul 1970.
Ahmet Refik (Alt›nay), Mihrimah Sultan Camii, Akflam gazetesi, 26 Atefl, ‹brahim, Vak›f ve Vatan Savunmas›, Vak›flar Dergisi, Say›: 20,
Temmuz 1936 Ankara 1988.
1501
KAYNAKÇA
Ats›z, Afl›kpaflao¤lu Tarihi, 1000 Temel Eser, ‹stanbul 1970. leri, Ankara 1953.
Auguste Baily, Bizans Tarihi, Haz›rlayan: Haluk fiaman, tarihsiz. Busberg, Kanunî Devrinde Bir Sefirin Hat›ralar›, Haz›rlayan: Serden-
Ayan, Hüseyin, Cevrî. Erzurum 1981. geçti, Ankara 1953.
Ayano¤lu, ‹. Faz›l, Vak›flar ‹daresi’nce Tanzim Ettirilen Tarihî Makbere- Büngül, Rüfltü, Eski Eserler Ansiklopedisi I-II, 1001 Temel Eser.
ler, Vak›flar Dergisi-II, 1974. Can, fiefik, Klâsik Yunan Mitolojisi, ‹stanbul 1970.
Ayano¤lu, ‹. Faz›l, Fatih Devri Ricali Mezar Tafllar› ve Kitabeleri, Vak›f- Cemil Pafla, Hat›ralar, Canl› Tarihler, Say›: 6 ‹stanbul 1945.
lar Dergisi, 4 Ankara 1958. Cevdet Pafla, Tarih-i Cevdet. Sabah Gazetesi ve Üçdal Neflriyat›, Cilt:
Aydar, Orhan, ‹stanbul’da ‹lk Uçan ‹ki Türk, Resimli Tarih Mecmuas›, 1-12 ‹stanbul 1972-74.
Say›: 8, ‹stanbul 1950. Cevdet Pafla, Maruzat, Haz›rlayan: Yusuf Halaco¤lu, ‹stanbul 1980.
Ayvansarayî Haf›z Hüseyin, Mecmua-y› Tevarih, Haz›rlayan: F. Derin- Cevdet Pafla, Tezakir, 13-20 Defter, Ankara 1960.
V. Çabuk, ‹stanbul 1985. Cezar, Mustafa, Sanatta Bat›ya Aç›l›fl ve Osman Hamdi, ‹stanbul 1971.
Ayvansarayî Haf›z Hüseyin, Vefeyât-› Selâtin ve Meflahir-i Rical, Haz›r- Cezar, Mustafa, Osmanl› Devrinde ‹stanbul Yang›nlar› ve Tabii Âfetler,
layan: Fahri Derin. ‹stanbul 1978. Türk Sanat› Tarihi Araflt›rma ve ‹nceleme I, ‹stanbul 1963.
Ayverdi, Ekrem Hakk›, Osmanl› Mimarisi’nde Çelebi ve II. Sultan Murad Çay›rda¤, Mehmet, Kayseri’de Vak›f Kütüphaneleri, Vak›flar Dergisi, 20
Devri II, ‹stanbul 1972. Ankara 1988.
Ayverdi, Ekrem Hakk›, Osmanl› Mimarisi’nde Fatih Devri III, ‹stanbul Çeçen, Kâz›m, Üsküdar Sular›, ‹stanbul 1991.
1973. Çelikkol, Zeki, Rodos’taki Türk Eserleri, Ankara 1986.
Ayverdi, Ekrem Hakk›, Osmanl› Mimarisi’nde Fatih Devri IV, ‹stanbul Çetin, Atilla, ‹stanbul’daki Tekke, Zaviye ve Hankahlar Hakk›nda, Vak›f-
1974. lar Dergisi, 13 Ankara 1984.
Ayverdi, Ekrem Hakk›, Fatih Devri Hattatlar›, ‹stanbul 1953. Çevre, Mimarl›k ve Görsel Sanatlar Dergisi, Say›: 3, ‹stanbul 1979.
Ayverdi, Ekrem Hakk›, 19. As›rda ‹stanbul Haritas›, ‹stanbul 1958. Çi¤, Kemal, Osmanl›-Türk Hattatlar›, Türk Dünyas› I, ‹stanbul 1950.
Ayverdi, Ekrem Hakk›, Fatih Devri Sonlar›nda ‹stanbul Mahalleleri, fieh- Çulpan, Cevdet, Serviler I-II, ‹stanbul 1961.
rin ‹skân› ve Nüfusu, Ankara 1958. Da¤l›o¤lu, Hikmet Turhan, ‹stanbul Mezarlar›, Yeni Türk Mecmuas›, Sa-
Ayverdi, Ekrem Hakk›, Ayazma Camii, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 3. y›: 23-24, Haziran-Temmuz 1934.
Ayverdi, Samiha, Bo¤aziçi’nde Tarih, ‹stanbul 1966. Daniflmend, ‹smail Hami, ‹zahl› Osmanl› Tarihi Kronolojisi III, ‹stanbul
Babinger, Franz, Osmanl› Tarih Yazarlar› ve Eserleri, Haz›rlayan: Cofl- 1950.
kun Üçok, Ankara 1982. Derman, U¤ur, Mimar Sinan’›n Eserlerinde Hat Sanat›, 4. Vak›f Hafta-
Baltac›, Cahid, XV-XVI. As›rlarda Osmanl› Medreseleri, ‹stanbul 1976. s›, ‹stanbul 1988.
Banarl›, Nihad Sami, Resimli Türk Edebiyat› Tarihi, ‹stanbul 1971. Derman, U¤ur, Ebru, ‹stanbul 1977.
Bano¤lu, Niyazi Ahmet, Tarih ve Efsaneleri ile ‹stanbul, ‹stanbul 1963. Derman, U¤ur, Osmanl› Devri fiehir ve Menzil Yollar›nda ‹stirahat ve
Bardakc›, Murad, Refik Bey, Refik Fersan ve Hat›ralar›, ‹stanbul 1995. ‹badet Yerleri, Atatürk Konferanslar›, 1971-72.
Barkan, Lütfi - Ayverdi, Ekrem Hakk›, 953 (1546) Tarihli ‹stanbul Vak›f- Durbal›, Y›ld›z, ‹stanbul Kütüphaneleri ve S›byan Mektebleri, yay›nlan-
lar› Tahrir Defteri, ‹stanbul 1970. mam›fl tez.
Bafllang›çtan Günümüze Kadar Türk Bestekârlar› Ansiklopedisi, Ano- Ebuzziya Tevfik, Yeni Osmanl›lar Tarihi, Haz›rlayan: Ziyad Ebuzziya I-
nim, ‹stanbul 1978. II-III, ‹stanbul 1973.
Batur, Selçuk, Üsküdar’da Selimiye Camii, ‹. Hakk› Uzunçarfl›l› Arma- Eldem, Sedat, Köflkler ve Kas›rlar II, ‹stanbul 1974.
¤an›, Ankara 1976. Eldem, Sedat, Türk Bahçeleri, ‹stanbul 1976.
Bayrak, Orhan, ‹stanbul’da Gömülü Meflhur Adamlar, ‹stanbul 1979. Eldem, Halil, Elvah-› Nakfliye, Milliyet Yay›nlar›, 1970.
Bayraktar, Nimet, Üsküdar Kütüphaneleri, Vak›flar Dergisi, Say›: l6, Elif Naci, Kaya Sultan ile Melek Ahmet Pafla, Cumhuriyet gazetesi, 14
Ankara 1982. Haziran 1964.
Bayraktar, Nimet, Nurbanu Sultan Kütüphanesi, Kad›n Gazetesi, 7 0cak Emecan, Feridun, Tarih-i Lebiba’ya Dair, ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat
1959. Fakültesi Tarih Dergisi, Say›: 33, ‹stanbul 1982.
Bayraktar, Nimet, Tiryal Han›m ve Kütüphanesi, Kad›n Gazetesi, 7 Mart Enver, Naci, Miskinler Tekkesi, Yedigün Mecmuas›, 7 A¤ustos 1935.
1959. Erça¤, Beyhan, Mimar Sinan’›n ‹nfla Etti¤i Türbeler, VI. Vak›f Haftas›,
Bayram, Sadi - Tüzün, Adnan, Üsküdar’daki Ayazma Camii ve Ayazma ‹stanbul 1989.
Camii ‹nflaat Defteri, Vak›flar Dergisi, Say›: 22. Erdo¤an, Abdülkadir, Üsküdar Su Yolu Haritas›, 4 Nolu Türk Tarih, Ar-
Bayr›, M. Halit, ‹stanbul Folkloru, ‹stanbul 1972. keolo¤ya ve Etnografya Dergisi’nden ayr› bas›m, ‹stanbul 1940.
Baysun, Cavit, Kösem Sultan, ‹slâm Ansiklopedisi, Cilt: 6. Erdo¤an, Muzaffer, Trakya Âbidelerinde Yap›lan ‹mar Çal›flmalar›, Gü-
Bektafl, Cengiz, Özbekler Tekkesi, Tarih ve Toplum Mecmuas›, A¤us- neydo¤u Avrupa Araflt›rma Dergisi, Say›: 6-7 ‹stanbul 1978.
tos-Eylül 1984. Erdo¤an, Muzaffer, ‹stanbul Mevlevihaneleri, Güneydo¤u Avrupa Arafl-
Benlizâde Türbesi, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, Tem- t›rma Dergisi, Say›: 4-5, ‹stanbul 1975-76.
muz 1947. Erdo¤an, Muzaffer, Mimar Davut A¤a, Türkiyat Mecmuas›, Cilt: 12, ‹s-
Bildik, Cemaleddin, ‹stanbul Hanlar›, Akflam gazetesi, 4 fiubat 1948. tanbul 1955.
Bildik, Cemaleddin, Zeynep Kâmil, Akflam gazetesi, Ocak 1949. Erdo¤an, Muzaffer, Osmanl› Devrinde ‹stanbul Bahçeleri, Vak›flar Der-
Birsel, Salâh, Kahveler Tarihi, ‹stanbul 1975. gisi, Say›: 4 ‹stanbul 1958.
Birsel, Salâh, Sergüzeflt-i Nono Bey ve Elmas Bo¤aziçi, Ankara 1982. Erdo¤an, Muzaffer, Mimar Kayserili Mehmet A¤a, ‹stanbul 1962.
Bo¤aziçi, Anonim, ‹slâm Ansiklopedisi, Cilt: 2. Erdo¤an, Muzaffer, Mimar Tahir A¤a, ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fa-
Boyar, S. Pertev. Türk Ressamlar›, ‹stanbul 1948. kültesi Tarih Dergisi, Say›: 10, Cilt: 7, ‹stanbul 1954.
Bozkurt, R›za, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Kollar, Ulah ve ‹afle Menzil- Eremya Çelebi Kömürcüyan, ‹stanbul Tarihi, 17. As›rda ‹stanbul, ‹stan-
1502
KAYNAKÇA
bul 1952. Göktürk, Hakk›, Cevri Kalfa ‹lkokulu, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 7.
Erer, Raflid, Türklere Karfl› Haçl› Seferleri, ‹stanbul 1948. Göktürk, Hakk›, Emek Yemez Tekkesi, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 9.
Ergin, Osman Nuri, Türk fiehirlerinde ‹maret Sistemi, ‹stanbul. Gölp›narl›, Abdülbaki, Nedim Divan›, ‹stanbul 1972.
Ergin, Osman Nuri, Türkiye’de fiehircili¤in Tarihî ‹nkiflaf›, ‹stanbul 1936. Gölp›narl›, Abdülbaki, Mevlana’dan Sonra Mevlevîlik, ‹stanbul 1953.
Ergin, Osman Nuri, Türkiye Maarif Tarihi, Cilt: 1-5, ‹stanbul 1939-1941. Gölp›narl›, Abdülbaki, Yunus Emre, ‹stanbul 1936.
Ergun, Sadeddin Nüshet, Mezar Kitabeleri, ‹stanbul 1932. Gölp›narl›, Abdülbaki, Celvetiye, ‹slâm Ansiklopedisi, Cilt: 3.
Ergun, Sadeddin Nüshet, Türk Musikisi Antolojisi, ‹stanbul 1942. Gölp›narl›, Abdülbaki, Melâmilik ve Melâmiler, ‹stanbul 1931.
Ergun, Sadeddin Nüshet, Türk fiairleri I-II-III, ‹stanbul 1936-1945. Gölp›narl›, Abdülbaki, Alevî-Bektaflî Nefesleri, ‹stanbul 1963.
Ergun, Sadeddin Nüshet, 19. Asra Kadar Bektaflî-K›z›lbafl-Alevî fiairle- Gövsa, ‹brahim Alaettin, Türk Meflhurlar› Ansiklopedisi, ‹stanbul Yedi-
ri ve Nefesleri, ‹stanbul 1955. gün Neflriyat.
Erkcan, Cemal, Sultan III. Selim ve Alemdar Mustafa Pafla, Tarih Dün- Gövsa, ‹brahim Alaettin, Meflhur Adamlar, Hayatlar› ve Eserleri, 1933-
yas› özel say›, ‹stanbul 1950. 35.
Erksan, Cemal, Kaya Sultan’›n Rüyas›, Tarih Dünyas›, Cilt: l, ‹stanbul Göynük, Orta Do¤u Teknik Üniversitesi Mimarl›k Bölümü Yay›n›, 1970.
1950. Gündüz, ‹rfan, Gümüflhanevî Ahmet Ziyaeddin Efendi, ‹stanbul 1984.
Ersoy, Mehmet Akif, Safahat, ‹stanbul 1974. Güneri, Filiz, Selimiye K›fllas› ve Selimiye Camii, yay›nlanmam›fl tez,
Erünsal, ‹smail, Türk Kütüphaneleri Tarihi, Ankara 1988. No: 4016.
Erzi, ‹hsan, Camilerimiz Ansiklopedisi I-II, ‹stanbul 1987. Gülersoy, Çelik - Ülkü Alt›noluk, K›zkulesi’nin Kitab›, ‹stanbul 1993.
Eflkin, fiekip, Posta Telgraf ve Telefon Tarihi, ‹stanbul 1942. Halil Edhem, Camilerimiz, ‹stanbul 1932.
Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Haz›rlayan: Zuhuri Dan›flman, Cilt: 1-2-6 Halil Edhem, Kayseri fiehri, Haz›rlayan: Kemal Göde, Ankara 1982.
‹stanbul 1969-1970. Halil Pafla, Türk Ansiklopedisi, Cilt: 18.
Evliyalar Ansiklopedisi, Türkiye Gazetesi Neflriyat›, Cilt:1-12, ‹stanbul Hamamio¤lu, ‹hsan, Benlizade Çeflmesi, Mektebi ve Sebili, ‹stanbul
1992-1993. Ansiklopedisi, Cilt: 5.
Eyice, Semavi, Koska’da K›zlar A¤as› Hamam›, ‹stanbul Üniversitesi Hammer Tarihi, Haz›rlayan: Zuhuri Dan›flman-I, ‹stanbul 1972.
Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Say›: 27, ‹stanbul 1973. Hançerlio¤lu, Orhan, ‹nanç Sözlü¤ü, ‹stanbul 1975.
Eyice, Semavi, ‹stanbul’un Mahalle ve Semt Adlar› Hakk›nda, Türkiyat Haydar Çelebi Ruznamesi, Haz›rlayan: Yavuz Senemeno¤lu, 1001 Te-
Mecmuas›, Say›: 14 ‹stanbul 1965. mel Eser.
Eyice, Semavi, fiam-Ba¤dat Yolu Üzerindeki Mimarî Eserler, ‹stanbul Heredot Tarihi, Haz›rlayan: Perihan Kuturman, ‹stanbul 1973.
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Say›: 13, ‹stanbul H›z›r ‹lyas, Enderun Tarihi, Haz›rlayan: Cahit Karya, ‹stanbul 1987.
1958. Hiç, Vâs›f, Bülbülderesi, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 6.
Eyice, Semavi, ‹stanbul’da Ortadan Kalkan Baz› Tarihî Eserler, ‹stanbul Hisar, A. fiinasi, Bo¤aziçi Mehtaplar›, ‹stanbul 1955.
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Say›: 27, ‹stanbul Hocao¤lu, Mehmet, ‹stanbul’daki Sahabe Kabirleri, ‹stanbul 1987.
1973. Hoca Sadeddin Efendi Tacü’t-Tevarih, Haz›rlayan: ‹smet Parmaks›zo¤-
Felek, Burhan, Geçmifl Zaman Olur ki, Milliyet gazetesi, Temmuz 1979. lu I-V, ‹stanbul 1974-1979.
Felek, Burhan, Yaflad›¤›m›z Günler, ‹stanbul 1974. Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi I, Ankara 1986.
Fevziye, Abdullah, Arif Hikmet Beyefendi, ‹slâm Ansiklopedisi-I. Hüseyin Vassaf, Tercüme-i Hal-i Ali Behcet Konevî, ‹stanbul Üniversi-
F›nd›kl›l› Süleyman Efendi fiem’danizâde Tarihi, Haz›rlayan: Münir Ak- tesi Kütüphanesi, ‹bnülemin Yazmalar› No: 2760/4.
tepe, II/A, ‹stanbul 1978. Hüseyin Vassaf, Sefine-i Evliya-I, Seha Neflriyat, ‹stanbul 1990.
Gazimihal, Mahmut, Türk Askeri Muzikalar› Tarihi, ‹stanbul 1955. Hüseyin Vassaf, Sefine-i Evliya, Süleymaniye Kütüphanesi Yazma Ba-
Georg O¤ulukyan’›n Ruznamesi, III. Selim, IV. Mustafa, II. Mahmut ve ¤›fllar, (Cilt: l, No: 2305) (Cilt: 2, No: 2306) (Cilt: 3, No: 2307).
Alemdar Mustafa Pafla, ‹stanbul 1972. (Cilt: 4, No: 2308) (Cilt: 5, No: 2309).
Giz, Adnan, Osmanl› Prensesleri, yay›nlanmam›fl tez. ‹lgürel, Mücteba, Kösem Sultan’›n Bir Vakf›yesi, ‹stanbul Üniversitesi
Giz, Adnan, II. Mahmut’un K›zlar›, Tarih Dünyas› I, ‹stanbul 1950. Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Say›: 21, ‹stanbul 1966.
Giz, Adnan, Gülnufl Sultan, Tarih Dünyas› I, ‹stanbul 1950. ‹nal, Mahmut Kemal, Son As›r Türk fiairleri, ‹stanbul 1969-1970.
Giz, Adnan, Çaml›ca, Hayat Tarih Mecmuas›, Say›: 10, ‹stanbul 1969. ‹nal, Mahmut Kemal, Osmanl› Devleti’nde Son Sadrazamlar, ‹stanbul
Giz, Adnan, III. Ahmet’in O¤ullar›, Tarih Dünyas› I, ‹stanbul 1950. 1955.
Giz, Adnan, Üç Yafl›nda Evlenen Sultanlar, Tarih Dünyas› I, ‹stanbul ‹nal, Mahmut Kemal, Hofl Sada, ‹stanbul 1958.
1950. ‹nal, Mahmut Kemal, Son Hattatlar, ‹stanbul 1970.
Golo¤lu, Mahmut, Trabzon Tarihi, Ankara 1975. ‹nciciyan, P. G, 18. As›rda ‹stanbul, Haz›rlayan: H. D. Andreasyan, ‹s-
Gökbilgin, Tayyib, Rüstem Pafla Hakk›ndaki ‹thamlar, ‹stanbul Üniver- tanbul 1956.
sitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Say›: 11-12, ‹stanbul 1956. ‹smail Beli¤, Nuhbetü’l-Asar, Haz›rlayan: A. Abdülkadiro¤lu, Ankara
Gökbilgin, Tayyib, Osmanl› Müesseseleri Teflkilat› ve Medeniyeti Tari- 1985.
hine Genel Bak›fl, ‹stanbul 1977. ‹smail Hakk›, Merak›d-i Mu’tebere-i Üsküdar, ‹stanbul 1976.
Gökbilgin, Tayyib, XV-XVI. As›rlarda Edirne ve Pafla Livas›, ‹stanbul ‹stanbul Belediyesi Sular ‹daresi Müdürlü¤ü Yay›n›, Üsküdar III. Ahmet
1952. Çeflmesi, ‹stanbul 1955.
Gökbilgin, Tayyib, Edirne Hakk›nda Yaz›lm›fl Tarihler ve Edirne fieh- ‹stanbul Kültür ve Sanat Ansiklopedisi I-II, ‹stanbul 1982.
ri’nin Kurucular›, Edirne, T.T.K. Yay›nlar› 1965. Kafeso¤lu, ‹brahim, ‹stanbul fiehrinin Muhasaralar›, ‹slâm Ansiklopedi-
Gökçen, ‹brahim, 16 ve 17. As›rlarda Saruhan Zaviye ve Yat›rlar›, ‹stan- si, Cilt: 5/1173.
bul 1946. Karahan, Abdülkadir, Nâbi, ‹slâm Ansiklopedisi, Cilt: 9.
Göktürk, Hakk›, Daye Kad›n Soka¤›, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 8. Karahan, Abdülkadir, Osmanzade Tâib, ‹slâm Ansiklopedisi, Cilt: 9.
1503
KAYNAKÇA
Karaosmano¤lu, Yakup Kadri, Nur Baba, 3. Bask›, ‹stanbul 1948. Kuran, Abdullah, Üsküdar’da Mihrimah Sultan Külliyesi, Bo¤aziçi Üni-
Kâtip Çelebi, Tuhfetü’l-Kibar fî Esfari’l-Bihar, Haz›rlayan: Orhan fiaik versitesi Dergisi-III, ‹stanbul 1975.
Gökyay, ‹stanbul 1973. Kuran, Abdullah, Mimar Sinan, ‹stanbul 1986.
Kayaltepe, Alparslan, Türk Piyadesi’nin Tarihçesi, Ankara 1955. Kurto¤lu, Veli Behçet, fiair Tabibler, ‹stanbul 1967.
Kayg›l›, Osman Cemal, Çingeneler, ‹stanbul 1972. Kut, Günüy - Bayraktar, Nimet, Yazma Eserlerde Vak›f Mühürleri, An-
K›rz›o¤lu, Fikri, Osmanl›lar’›n Kafkas Ellerini Fethi, Ankara 1976. kara 1984.
Kocatürk Vasfi Mahir, Tekke fiiiri Antolojisi, Ankara 1968. Kutay, Mithat Cemal, Nam›k Kemal I-II, ‹stanbul 1944-1949.
Koçin, Abdülhalim, Hezarfen Ahmet Çelebi, Bilim ve Teknik, Eylül 1989. Kütüko¤lu, Bekir, III. Murad’a Cülus Tebriki, ‹stanbul Üniversitesi Ede-
Koçu, Reflat Ekrem, Abac› Dede, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: l. biyat Fakültesi Tarih Dergisi, Say›: 15, Eylül 1960.
Koçu, Reflat Ekrem, Abdurrahman A¤a Camii’i, ‹stanbul Ansiklopedisi, Kütüko¤lu, Mübahat, ‹stanbul Medreseleri, Tarih Enstitüsü Dergisi, Sa-
Cilt: 1. y›: 7-8, ‹stanbul 1977.
Koçu, Reflat Ekrem, Ahmediye Mektebi, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 1. Layd Montegü, Türkiye Mektuplar›, Haz›rlayan: Ayfle Kurutluo¤lu, Ter-
Koçu, Reflat Ekrem, Ahmet III, Meydan Çeflmesi, ‹stanbul Ansiklopedi- cüman Yay›nlar›.
si, Cilt: 1. Lord Stratford Canning, Türkiye Hat›ralar›.
Koçu, Reflat Ekrem, Ayr›l›k Çeflmesi, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 3. Lütfi Bey, Osmanl› Saray›’n›n Son Günleri, Hürriyet Gazetesi Yay›nlar›.
Koçu, Reflat Ekrem, Alemda¤, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 2. Lütfi Efendi, Lütfi Tarihi, Cilt: 5 ‹stanbul 1302.
Koçu, Reflat Ekrem, At Türbesi, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 3. Lütfi Pafla, Asafname, ‹stanbul 1326 ve Haz›rlayan: Ahmet U¤ur, Anka-
Koçu, Reflat Ekrem, Ba¤-› Ferah, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 4. ra 1982.
Koçu, Reflat Ekrem, Beyazîzâde Ahmet Efendi, ‹stanbul Ansiklopedisi, Lütfi Tarihi, Haz›rlayan: Münir Aktepe, Cilt: 13, Ankara 1990.
Cilt: l. Mahmut Celaleddin Pafla, Mir’at-i Hakikat, Haz›rlayan: ‹smet Miro¤lu,
Koçu, Reflat Ekrem, Bostanc›bafl› Defteri, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: ‹stanbul 1983.
6. Mahmut Kemal (‹nal), Evkaf-› Hümayun Nezareti’nin kuruluflu, Haz›rla-
Koçu, Reflat Ekrem, Cevri Kalfa, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 7. yan: Nazif Öztürk, Vak›flar Dergisi, 19.
Koçu, Reflat Ekrem, Çinili Hamam›, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 7. Mansel, Müfit, Ege ve Yunan Tarihi, Ankara 1971.
Koçu, Reflat Ekrem, Dutlu Kahve, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 9. Marius Canard, Araplar’›n ‹stanbul Seferleri, Haz›rlayan: ‹. H. Danifl-
Koçu, Reflat Ekrem, Edhem Baba, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 9. mend ‹stanbul Enstitüsü Dergisi II, ‹stanbul 1956.
Koçu, Reflat Ekrem, Emetullah Sultan, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 9. Maz›o¤lu, Hasibe, Ahmet Remzi Akyürek’in Hayat› ve Eserleri.
Koçu, Reflat Ekrem, Faik Bey, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 10. Mehmet A¤a, Nusretname, Haz›rlayan: ‹smet Parmaks›zo¤lu, ‹stanbul
Koçu, Reflat Ekrem, Fenaî Ali Efendi, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 10. 1962-1966.
Koçu, Reflat Ekrem, ‹. Galip Arcan, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 2. Mehmet Pafla, Sar› Defterdar, Zübde-i Vekayiat, Haz›rlayan: Abdülka-
Koçu, Reflat Ekrem, Kösem Sultan, I-II, ‹stanbul 1972. dir Özcan 1001 Temel Eser I-II-III, ‹stanbul 1977.
Koçu, Reflat Ekrem, Türk Giyim Kuflam ve Süsleri Sözlü¤ü, Ankara Mehmet Pafla, Sar› Defterdar, Zübde-i Vekayiat, Haz›rlayan: Abdülka-
1967. dir Özcan Ankara 1995.
Koçu, Reflat Ekrem, Patrona Halil, ‹stanbul 1967. Mehmet Tahir, Osmanl› Müellifleri, Haz›rlayan: F. Yavuz - ‹. Özen, ‹s-
Koçu, Reflat Ekrem, Yeniçeriler, ‹stanbul 1964. tanbul 1972-75.
Konyal›, ‹brahim Hakk›, Konya Tarihi, Konya 1964. Meriç, R›fk› Melul, Edirne’nin Tarihî ve Mimari Eserleri Hakk›nda, Türk
Konyal›, ‹brahim Hakk›, ‹stanbul Âbideleri, Yedigün Neflriyat, ‹stanbul Sanat› Araflt›rma ve ‹ncelemeleri-I, ‹stanbul 1963.
1936. Meriç, R›fk› Melul, Mimar Sinan, Hayat›-Eserleri, Ankara 1965.
Konyal›, ‹brahim Hakk›, Ni¤de-Aksaray Tarihi, I-II-III, ‹stanbul 1974-75. Mert, Özcan, XVIII. ve XIX. Yüzy›llarda Çapano¤ullar›, Ankara 1980.
Konyal›, ‹brahim Hakk›, Üsküdar Tarihi, I-II, ‹stanbul 1976-77. Meydan Larus, 1-13, ‹stanbul 1969.
Konyal›, ‹brahim Hakk›, fiemsi Pafla Camii, Tan gazetesi, 7 Nisan M›s›rl›o¤lu, Kadir, Osmano¤ullar›n›n Dram›, ‹stanbul.
1938; Yeni ‹stanbul Gazetesi, 3 Ocak 1967. Muhayyelât-› Aziz, Haz›rlayan: Ahmet Kabakl›, ‹stanbul 1973.
Konyal›, ‹brahim Hakk›, K›zkulesi, Tarih Hazinesi, Say›: 7, ‹stanbul Mustafa Reflid, Çeflmizâde Tarihi, Haz›rlayan: Bekir Kütüko¤lu, ‹stan-
1951. bul 1959.
Konyal›, ‹brahim Hakk›, Küçüksu Çeflmesi, Tarih Hazinesi, Say›: 5, Mümtaz, Senih, Tarihimizde Hayal Olmufl Hakikatler, ‹stanbul 1948.
1951. Naimâ Tarihi, Haz›rlayan: Zuhuri Dan›flman, Cilt: 1-6 ‹stanbul 1967-69.
Konyal›, ‹brahim Hakk›, Mimar Sinan’›n Bütün Eserleri, ‹stanbul 1950. Necib Bey, Üsküdar Paftas›, ‹stanbul 1918.
Konyar, Baki, Diyarbak›r Y›ll›¤›, 1973. Neflrî Tarihi (Kitab-› Cihannüma), Naz, F. R. Unat - M. A. Öymen, An-
Köprülü, Fuad, Türk Halk Edebiyat› Ansiklopedisi-I, ‹stanbul 1935. kara 1957.
Köprülü, Fuad, Türk Edebiyat›nda ‹lk Mutasavv›flar, Ankara 1976. Nirven, Naz›m, ‹stanbul Sular›, ‹stanbul 1946.
Köprülü, Orhan, Bektaflîli¤in Girit’te ‹ntiflar›, Güneydo¤u Avrupa Arafl- Nirven, Naz›m, Cevri Kalfa Suyu, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 7.
t›rma Dergisi, Say›: 8-9 ‹stanbul 1979-90. Nirven, Naz›m, Beylik Çeflme, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 5.
Kuban, Do¤an, Atik Valide Camii, Mimarl›k ve Sanat, Say›: 2 ‹stanbul Nirven, Naz›m, Ç›nar Çeflmesi, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 7.
1961. Nirven, Naz›m, Çinili Suyu, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 7.
Kumbarac›lar, ‹zzet, Türk Mimarlar›, Arkitekt, Say›: 3, ‹stanbul 1937. Nirven, Naz›m, Cennetabad Kasr›, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 7.
Kumbarac›lar, ‹zzet, ‹stanbul Sebilleri, ‹stanbul 1938. Nirven, Naz›m, Do¤anc›lar Su Maksemi, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 9.
Kuntar, Halim Baki, Eski Türk Sporlar› Üzerine Araflt›rmalar, Say›: 13- Nirven, Naz›m, Fatih Sultan Mehmet Devri Türk Su Medeniyeti, ‹stan-
14, ‹stanbul 1938. bul 1953.
Kuntar, Halim Baki, Türk Vak›flar› ve Vakfiyeleri, Vak›flar Dergisi-I. Nutku, Özdemir, IV. Mehmet’in Edirne fienli¤i, Ankara 1972.
1504
KAYNAKÇA
Nüshet, Semih, Türk Edebiyat› Tarihi ve Numuneleri, ‹stanbul 1931. Rona, Mustafa, Yirminci Yüzy›l Türk Musikisi, ‹stanbul 1970.
Okan, Niyazi Ahmet, ‹stanbul Semtleri, Kurun Gazetesi, 1 Ocak 1935. Selanikli Mustafa Efendi Tarih-i Selanikî, ‹stanbul Üniversitesi Kütüpha-
Okmeydan› ve Okçuluk Tarihi, Vak›flar Genel Mürlü¤ü Yay›nlar›, 1974. nesi Türkçe Yazmalar No: 86380.
Onur, Oral, Edirne Kitabeleri, ‹stanbul 1972. Selanikli Mustafa Efendi Tarih-i Selanikî, Haz›rlayan: M. ‹pflirli, ‹stanbul
Oransay, Gültekin, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi-l, Ankara 1969. 1989.
Orhunlu, Cengiz, Osmanl› Türkleri Devrinde ‹stanbul’da Kay›kç›l›k, ‹s- Selim Divan›, Topkap› Saray› Müzesi Kütüphanesi No: 888 ve 915.
tanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Say›: 21, ‹s- Serto¤lu, Murat, Bektaflîlik, ‹stanbul 1969.
tanbul, 1966. Sema, Sadri, Eski ‹stanbul’dan Hat›ralar, ‹stanbul 1992.
Orhunlu Cengiz, Osmanl› ‹mparatorlu¤un’da Derbent Teflkilat›, ‹stanbul Serto¤lu, Mithat, Cevri Çelebi, Tarih Dünyas›, Say›: 11, ‹stanbul 1950.
1967. Sevengil, Refik Ahmet, Ahmet Nedim’in Ölümü, Cumhuriyet gazetesi,
Osmano¤lu, Ayfle, Babam Abdülhamid, ‹stanbul 1960. 14-19-24 Ekim 1950.
Osman Nuri, Pertev Pafla, Resimli fiark Mecmuas›, Say›: 39, Mart Sevengil, Refik Ahmet, Tanzimat Tiyatrosu, ‹stanbul 1961.
1934. Silahdar Tarihi, XVII. As›r Saray Hayat›, Haz›rlayan: Mustafa Nihat
Oytan, Mehmet Tevfîk, Bektaflîli¤in iç yüzü, ‹stanbul. Özön, Ankara, tarihsiz.
Önder, Mehmet, Konya Rehberi, Konya 1956. Soyman, F. - Tongur, ‹., Konya Eski Eserler K›lavuzu, Konya 1944.
Örik, Nahid S›rr›, Abdülhamid’in Sevmedi¤i ve En Sevdi¤i O¤ullar›, Ta- Sözen, Metin, Diyarbak›r’da Türk Mimarisi, ‹stanbul 1971.
rih Dünyas› Mecmuas›, Cilt: 3, Say›: 2, 1951. Sözen, Metin, Türk Mimarisi’nin Geliflimi ve Mimar Sinan, ‹stanbul
Özalp, Tahsin, Sivrihisar Tarihi, Eskiflehir 1960. 1975.
Özdamar, Muzaffer, Namazgâhlar, Vak›flar Dergisi, Say›: 20, ‹stanbul Strabon, Co¤rafya, Kitap XII, Bölüm I-II-IV-VIII, Haz›rlayan: Adnan Pek-
1988. man, ‹stanbul 1969-72.
Özden, Celâl, Hat›ralar, Canl› Tarihler, ‹stanbul 1945. fiakir Bey, Haydarpafla Askerî Hastanesi, Atatürk Kütüphanesi Muallim
Özergin, Kemal, Üsküdar Bostanc›bafl› Güzergâh› Kitabeleri, ‹stanbul Cevdet Yazmalar›.
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Say›: 13, ‹stanbul fiehsuvaro¤lu, Bedi, Göztepe, ‹stanbul 1969.
1958. fiehsuvaro¤lu, Bedi, ‹stanbul’da 500 Y›ll›k Sa¤l›k Hayat›m›z, ‹stanbul
Öz, Tahsin, Türbeler aç›l›rken, Tarih Dünyas›, Say›: 2, ‹stanbul 1950. 1953.
Öz, Tahsin, Ahmet Fethi Pafla ve Müzeler, ‹stanbul 1948. fiehsuvaro¤lu, Bedi, K›r›m Harbinde ‹stanbul Hastaneleri, Hayat Tarih
Öz, Tahsin, ‹stanbul Camileri I-II, Ankara 1962. Mecmuas›, Say›: 10, ‹stanbul 1965.
Öztuna, Y›lmaz, Türk Musikisi Ansiklopedisi I-II, ‹stanbul 1970-1976. fiehsuvaro¤lu, Haluk, 19. As›rda Çaml›ca’daki Köflkler ve Saraylar, Ak-
Öztuna, Y›lmaz, Devletler ve Hanedanlar, Ankara 1989. flam gazetesi, 10 Eylül 1947.
Öztuna, Y›lmaz, Mimar Sinan’›n Hat›ralar›, Hayat Tarih Mecmuas›, Sa- fiehsuvaro¤lu, Haluk, Arnavutköyü’nde Y›k›lan Çifte Saraylar, Cumhu-
y›: 5 ve devam›, ‹stanbul 1966. riyet gazetesi, 26 Haziran 1948.
Öztürk, Yaflar Nuri, Kufladal› ‹brahim Halvetî, ‹stanbul 1982. fiehsuvaro¤lu, Haluk, As›rlar Boyunca ‹stanbul, Cumhuriyet Gazetesi
Öztürk, Yaflar Nuri, Muhammed Tevfik Bosnavî, ‹stanbul 1981. Neflriyat›, 1955.
Pakal›n, Mehmet Zeki, Tanzimat Maliye Naz›rlar› I-II, tarihsiz. fiehsuvaro¤lu, Haluk, Atiye Sultan, Resimli Tarih Mecmuas›, Cilt: l
Pakal›n, Mehmet Zeki, Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü¤ü, ‹stanbul 1950.
1971. fiehsuvaro¤lu, Haluk, Canbaz, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 6.
Pamukcuyan, Kevork, Baylan Mektebi, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 8. fiehsuvaro¤lu, Haluk, Çaml›ca’ya Dair, Cumhuriyet gazetesi, 2 A¤us-
Pamukcuyan, Kevork, Aziziye Tiyatrosu, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 2. tos 1952.
Pamukcuyan, Kevork, Beylero¤lu Tiyatrosu, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: fiehsuvaro¤lu, Haluk, Çaml›ca’da Sami Pafla Köflkü, Cumhuriyet
5. gazetesi, 30 Nisan 1950.
Peçevî Tarihi, Haz›rlayan: Murat Uras I-II, ‹stanbul 1968. fiehsuvaro¤lu, Haluk, Haydarpafla’ya Dair, Cumhuriyet gazetesi, 23
Peremeci, Osman Nuri, Edirne Tarihi, ‹stanbul 1940. A¤ustos 1952.
Pervitij, Sigorta Haritalar›. fiehsuvaro¤lu, Haluk, K›r›m Harbi Esnas›nda Bo¤aziçi, Akflam gazete-
Pîrî Reis, Kitab-› Bahriye, Haz›rlayan: Yavuz Semeno¤lu, 1001 Temel si, 19 Haziran 1946.
Eser, ‹stanbul 1973. fiehsuvaro¤lu, Haluk, Selimiye K›fllas›, Cumhuriyet gazetesi, 18 May›s
Poray, Naz›m, ‹stanbul’da Gömülü Paflalar, ‹stanbul 1947. 1952.
Rado, fievket, Türk Hattatlar›, ‹stanbul, tarihsiz. fiehsuvaro¤lu, Haluk, Simkeflhane, Cumhuriyet 10 Nisan 1951.
Rado, fievket, Sarayda Bir Ölü, Hayat Tarih Mecmuas›, Say›: 7, ‹stan- fiehsuvaro¤lu, Haluk, Üsküdar’da Eski Yal›lar, Akflam gazetesi, 26
bul 1973. fiubat 1950.
Recaizâde Mahmud Ekrem, Araba Sevdas›, Haz›rlayan: Faz›l Yenisey, fiem’danizâde Tarihi, Haz›rlayan: Münir Aktepe l, ‹stanbul 1976.
‹stanbul 1963. fiener, Erman, Elli Y›l Önceki Nur Baba Olay›, Hayat Tarih Mecmuas›,
Revnako¤lu, Cemaleddin Server, Miraciye Nas›l Kaleme Al›nd›, Yeni Say›: 11, 1972.
Tarih Dünyas›, ‹stanbul 1954. fienocak, Kemaleddin, Aziz Mahmut Hüdâyî, Hayat› - Menak›b› - Eser-
Reyhan, K. Erol, Kalhedon, bas›lm›fl lisans tezi, 1941. leri, ‹stanbul 1970.
R›fat Osman, Üsküdar Sahillerinde Tarihî Bir Seyran, Belediye Mecmu- Talu, Ercüment Ekrem, Çaml›ca’n›n Dili Olsa, ‹stanbul Ansiklopedisi,
as›, Say›: 73/1. Cilt: 7.
R›za Tevfik (Bölükbafl›), Serab-› Ömrüm, ‹stanbul 1930. Talu, Ercüment Ekrem, Dünden Hat›ralar, Yedigün Neflriyat.
Rodoslu, Cemaleddin, Rodos ve ‹stanköy Adalar›’nda Gömülü Tarihi Tan›fl›k, ‹brahim, ‹stanbul Çeflmeleri, I-II, ‹stanbul 1943-1945.
Sîmalar, Ankara 1945. Tansel, Fevziye Abdullah, Nedim, ‹slâm Ansiklopedisi, Cilt: 9.
1505
KAYNAKÇA
Tansu, Semih Nafiz, Madalyonun Tersi, ‹stanbul 1970. Ülgen, Feham, Abdülhak Hamid’in Ecdad›, Hayat Tarih Mecmuas›,
Tarih-i Gilmanî, Haz›rlayan: Kamil Su, ‹stanbul 1976. Say›: 5, 1973.
Tarih Vesikalar› Dergisi, At›c›lar Tezkiresi, Say›: 15, 1949. Ünsal, Behçet, Türk Vakf› ‹stanbul Kütüphaneleri Mimari Yöntemi,
Tekirda¤, fierafettin, Rum Mehmet Pafla, ‹slâm Ansiklopedisi, Cilt: 7. Vak›flar Dergisi, 18 Ankara 1984.
Tekirda¤, fierafettin, Beyaz›d II’nin Tahta Ç›k›fl›, ‹stanbul Üniversitesi Ünsal, Behçet, ‹stanbul’un ‹mar› ve Eski Eser Kayb›, Türk Sanat› Tarihi
Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Say›: 14, ‹stanbul 1959. Araflt›rma II, ‹stanbul 1969.
Teveto¤lu, Fethi, Süleyman Pafla, Ankara 1988. Ünsal, Behçet, Sinan’›n Son Eseri Üsküdar Büyük Hamam›’n›n Aslî
Tezveren, Ziver, Ahmet Remzi Akyürek, Ankara 1979. fiekline Dönüflü, Taç Dergisi-I, ‹stanbul 1986.
Tongur, Hikmet, Türkiye’de Genel Kolluk Teflkil ve Görevlerinin Ünver, Süheyl, Amasyal› Hamdullah Efendi, ‹stanbul 1953.
Geliflimi, Ankara 1946. Ünver, Süheyl - Ayayd›n N., Âkil Muhtar Özden, Haseki T›p bülteni, Cilt:
Toydemir, Sait, ‹stanbul’da Uçan ‹lk Balon, Tarih Dünyas›, Cilt: l, Say›: 12, Say›: 1.
3, 1950. Ünver, Süheyl, Baba Nakkafl, Fatih ve ‹stanbul Dergisi, Say›: 7-12, ‹s-
Turan, Osman, Selçuklular Zaman›nda Türkiye, ‹stanbul 1971. tanbul 1954.
Turan, fierafettin, Kanunî’nin O¤lu fiehzade Bayezid Vak’as›, Ankara Ünver, Süheyl, Cüzzam, Yaflam Dergisi, Cerrahpafla T›p Fakültesi
1961. Yay›n›.
Tursun Bey, Tarih-i Ebü’l-Feth, Haz›rlayan: Mertol Tulum, ‹stanbul Ünver, Süheyl, Divitçiler, Türk Etnografya Dergisi, 1963.
1977. Ünver, Süheyl, ‹stanbul’un Mutlu askerleri ve fiehit Olanlar, Ankara
Türk Dili ve Edebiyat› Ansiklopedisi, Cilt: 1-7. 1976.
‹stanbul Kütüphaneleri Türkçe Yazma Divanlar Katalo¤u, Cilt: 3, ‹stan- Ünver, Süheyl, Kahvehanelerimiz ve Eflyas›, 1967.
bul 1968; Cilt: 4, ‹stanbul 1976. Ünver, Süheyl, Kâtipzade Mehmet Refi’ Efendi’nin Hayat›, ‹stanbul
Türkiye’de Vak›f Âbideleri ve Eski Eserler, Vak›flar Genel Müdürlü¤ü 1950.
Yay›nlar›, Cilt: 2, Ankara 1977. Ünver, Süheyl, Miskinler Tekkesi, Belediye Mecmuas›, Say›: 11, 8
Uluçay, Ça¤atay, XVIII. ve XIX. Yüzy›llarda Saruhan’da Eflkiyal›k ve A¤ustos 1934.
Halk Harekât›, ‹stanbul 1946. Ünver, Süheyl, Müzehhib ve Çiçek Ressam› Üsküdarl› Ali, ‹stanbul
Uluçay, Ça¤atay, Harem-II, Ankara 1971. 1954.
Uluçay, Ça¤atay, Manisa Ünlüleri, ‹stanbul 1946. Ünver, Süheyl, Yedinci Tepe Hamamlar›na Dair, Vak›flar Dergisi-II, ‹s-
Uluçay, Ça¤atay, Osmanl› Saraylar›nda Harem Hayat›’n›n ‹çyüzü, ‹s- tanbul 1974.
tanbul 1959. Ünver, Süheyl, Türkiye’de Kahve ve Kahvehaneler, Türk Etnografya
Uluçay, Ça¤atay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, Ankara 1980. Dergisi, Say›: 5 ‹stanbul 1962.
Uluçay, Ça¤atay, Saruhan O¤lullar›’na ve Eserlerine Dair Vesikalar I-II, W. M. Ramsey, Anadolu’nun Tarihi Co¤rafyas›, Haz›rlayan: Mihri Pek-
‹stanbul 1940-1946. tafl, ‹stanbul 1961.
Ulunay, Refi Cevat, ‹stanbul Evliyalar›, Milliyet 28 Nisan 1957. Velibeyo¤lu, Veli Recai, Zâkirzâde Abdullah Bîçare Divan›, Mucur,
Unat, Faik Reflit, Osmanl› Sefirleri ve Sefaretnameleri, Ankara 1968. 1963.
Uzluk, Feridun N. - Ali Hikmet Münfli, Dirim Mecmuas›, Cilt: XXX, Say›: Yalk›n, R›za, Rahmetli fieyh Atâ, Tarih Hazinesi, Say›: 5 ‹stanbul 1951.
9-10, 1960. Yard›mc›, ‹lhan, Bursa Evliyalar›, ‹stanbul 1976.
Uzunçarfl›l›, ‹smail Hakk›, Anadolu Beylikleri, Ankara 1969. Yavuz, Y›ld›r›m, Mimar Kemalettin, Ankara 1981.
Uzunçarfl›l›, ‹smail Hakk›, Mekke-i Mükerreme Emirleri, Ankara 1984. Yayla ‹mam› Tarihi, (Vaka-› Cedîd), Haz›rlayan: Y. Semeno¤lu, 1001
Uzunçarfl›l›, ‹smail Hakk›, Meflhur Rumeli Ayanlar›ndan Tirsinikli ‹smail, Temel Eser.
Y›l›ko¤lu Süleyman ve Alemdar Mustafa Pafla, ‹stanbul 1942. Yaz›c›o¤lu, H. Fikri, Afyon Evliyalar› ve ‹lim Adamlar›, Afyon 1969.
Uzunçarfl›l›, ‹smail Hakk›, Mithat Pafla ve Taif Mahkumlar›, Ankara Y›lmaz, H. Kamil, Aziz Mahmut Hüdâyî ve Celvetiyye Tarikati, ‹stanbul
1950. 1982.
Uzunçarfl›l›, ‹smail Hakk›, Mithat Pafla ve Y›ld›z Mahkemesi, Ankara Yinanç, Mükremin Halil, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri, 1944.
1967. Yurtbay, Ali ‹hsan, Fatih’in Hocas› Akflemseddin.
Uzunçarfl›l›, ‹smail Hakk›, Nizam-› Cedid Ricalinden Valide Sultan Ket- Yücel, Erdem, Eski Valide Camii, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 10.
hüdas› Meflhur Yusuf A¤a ve Kethüdazâde Arif Efendi, Belletenden Yücel, Erdem, Vak›f Yapan Kad›nlar, Hayat Tarih Mecmuas›, Say›: 2,
ayr› bas›m. 1971.
Uzunçarfl›l›, ‹smail Hakk›, Osmanl› Devleti Tarihi, 3. bask›, Ankara Yücel, Erdem, fiemsi Pafla Külliyesi, Arkitekt No: 336, ‹stanbul 1969.
1972. Yücel, Erdem, Kuzguncuk, T. T. O. K. Belleteni, Kas›m / Aral›k 1975.
Uzunçarfl›l›, ‹smail Hakk›, Osmanl› Devletinde ‹lmiye Teflkilât›, Ankara Yücel, Erdem, ‹stanbul Namazgâhlar›, Hayat Tarih Mecmuas›, Say›: 1,
1965. ‹stanbul 1972.
Uzunçarfl›l›, ‹smail Hakk›, Osmanl› Devleti’nde Merkez ve Bahriye Tefl- Yücel, Hasan Ali, Türkiye’de Orta Ö¤retim, ‹stanbul 1938.
kilât›, Ankara 1948. Yüngül, Naci, Taksim Suyu Tesisleri, ‹stanbul 1957.
Uzunçarfl›l›, ‹smail Hakk›, Osmanl› Devleti’nde Saray Teflkilat›, Ankara Zâkir fiükrü, ‹stanbul Tekkeleri Silsile-i Meflayihi, Haz›rlayan: fiinasi Ak-
1945. batu, ‹slâm Medeniyeti Mecmuas›, Say›: 4-5, Atatürk Kütüphanesi
Uzunçarfl›l›, ‹smail Hakk›, Osmanl› Devleti Teflkilât›ndan Kap›kulu No: 75.
Ocaklar› I-II, Ankara 1943-1944. Ziyao¤lu, Rak›m, ‹stanbul Kad›lar› ve fiehreminleri, ‹stanbul 1971.
1506
KARMA ‹NDEKS
1- ‹ndekste Yüzy›llar Boyunca Üsküdar kitab›n›n 3 cildinde geçen flah›s, eser, vak’a, mahal ve
mekân adlar› alfabetik s›rayla yer almaktad›r.
Alfabetik s›ralamada, kullan›lan bilgisayar program›ndan kaynaklanan bir zorunluluk ola-
rak ‘›’ harfi ‘i’ olarak de¤erlendirilmifltir.
2- Madde bafl› yaz›m›nda bugünkü söyleyifl esas al›nd›¤›ndan at›f yap›lan sayfalarda keli-
menin farkl› yaz›mlar›yla bulunabilece¤i göz önünde tutulmal›d›r.
3- Büyük harflerle dizili madde bafll›klar›, kitab›n içeri¤ini oluflturan konu bafll›klar›n›
gösterir.
4- fiah›s adlar›n›n s›ralamas›nda ilk ad madde bafl› olarak belirlenmifltir. Soyad›, ünvan,
mahlas, lâkap ve aç›klamalar madde bafl›n›n sonras›na eklenmifltir: Abdülbaki Efendi,
Kethüdazâde, Mekke Mollas›; Hüseyin A¤a, Surre emini hac›... gibi.
5- Ünvan› ismi ile özdeflleflmifl baz› flahsiyetler için istisna olmak üzere maruf olan ünvan-
lar› madde bafl› yap›lm›flt›r: Fatih Sultan Mehmet, Kanunî Sultan Süleyman, Haf›z Kumral,
Mimar Sinan, fieyh Bedreddin, Yavuz Sultan Selim... gibi.
6- Osmanl› padiflahlar› alfabetik s›rada ‘Sultan’ ünvanlar› madde bafl› yap›larak yer alm›fl-
t›r: Sultan I. Ahmet, Sultan IV. Murat... gibi
7- Ayn› flekilde padiflah o¤ullar› da ‘fiehzade’ ünvanlar› madde bafl› yap›larak s›ralanm›fl-
t›r: fiehzade Burhaneddin, fiehzade Selim, fiehzade Yusuf ‹zzeddin Efendi... gibi
6- ‹smi daima bir sayg› ünvan›yla birlikte an›lan Peygamber ve halife adlar› da bu sayg›
ifadesinin alfabetik s›ras›nda yer alm›flt›r: Hazreti Ebubekir, ‹mam Hüseyin, Hazreti Mu-
hammed... gibi
8- Çoklukla isimle birlikte kullan›lan hoca, hac›, haf›z, seyyid, imparator, imparatoriçe,
kral ve kraliçe gibi ünvanlarla da madde bafl› bulundu¤u göz önünde bulundurulmalad›r.
1507
KARMA ‹NDEKS
1. Dünya Harbi: 165, 295, 409, 587, Abdullah Efendi, Hattat: 686, 861, 927. 265. Mollas›: 760.
663, 705, 930, 952, 962, 1012. Abdullah Efendi, Himmetzâde fieyh: Abdurrahim Münib Efendi, fieyh: 415. Abdülbaki Efendi, Kevakibîzâde: 707.
2. Dünya Harbi: 663. 629, 631. Abdurrahim Nesib Efendi, fieyh: 466. Abdülbaki Efendi, Müderris: 1379.
31 Mart Vak’as›: 134. Abdullah Efendi, Himmetzâde: 460, Abdurrahim fiükrü Efendi, fieyh: 600. Abdülbaki Efendi: 115, 116.
4. Vak›f Han: 1150, 1163. 461. Abdurrahim fiükrü Efendi: 470. Abdülbaki Han, ‹ran elçisi: 1456.
Abdullah Efendi, Kaymakç›zâde fieyh: Abdurrahim Tevfik Efendi, fieyh Haf›z: Abdülcelil Efendi, Buharî: 809.
A 238. 501. Abdülfettah Efendi, Cebbarzâde: 753.
ABACI DEDE TÜRBES‹: 523. Abdullah Efendi, Mustafa Efendizâde: ABDURRAHMAN A⁄A CAM‹‹: 58. Abdülfettah Efendi, fieyh: 643.
Abac› Dede: 235, 523. 845. Abdurrahman A¤a Camii: 59, 397, 511, Abdülfettah el-Ukarî Efendi: 409.
Abaza Mehmet Pafla: 38. Abdullah Efendi, Muvakkit fieyh: 82. 1014, 1081, 1083, 1278, 1333, Abdülgaffur Efendi, fieyh: 433.
Abaza Pafla: 265. Abdullah Efendi, Müderris: 645. 1441, 1484. Abdülgafur Abid Kocaman Efendi: 760.
ABBAS A⁄A ÇEfiMES‹: 1030, 1032. Abdullah Efendi, Müneccimbafl›: 873. Abdurrahman A¤a, Nakkafl: 865. Abdülgafur Efendi, Himmetzâde fieyh:
Abbas A¤a, K›zlar A¤as›: 1031, 1032. Abdullah Efendi, Nakibüleflraf: 845, Abdurrahman A¤a, Silâhtar: 58. 630.
Abbas A¤a, Silahflor: 866. 846, 847. Abdurrahman A¤a: 657. ABDÜLGAN‹ A⁄A ÇEfiMES‹: 1033.
Abbas A¤a: 356. Abdullah Efendi, Saraçlar Kâtibi: 741, Abdurrahman Bâhir Efendi: 1333. ABDÜLGAN‹ A⁄A NAMAZGÂHI: 995.
Abbas Efendi, Tokatl›: 826. 1142. Abdurrahman Bey, Ayfle Sultan’›n o¤lu: Abdülgani A¤a: 628, 1034.
Abbas Halim Pafla, Prens: 650, 1452. Abdullah Efendi, Sar›: 114, 207, 424. 532, 590. Abdülgani Efendi (Gani Baba), fieyh:
Abbasîler: 25, 47. Abdullah Efendi, Serdarlar Kâtibi: 735. Abdurrahman Bey, Müderris: 753. 446.
Abdi (Abdullah) Efendi, Reisülküttap: Abdullah Efendi, Seyyid: 871. Abdurrahman Bey, Tarihçi: 1389. Abdülgani Efendi: 455.
74, 75. Abdullah Efendi, fieyh Hindî: 450. Abdurrahman Efendi, Arapzâde: 495, Abdülhak Hamid (Tarhan) Bey, fiair:
Abdi Abdullah Efendi, Himmetzâde fia- Abdullah Efendi, fieyh Kang›r›l›: 142, 844. 569, 600, 1339, 1354, 1362, 1363,
ir: 1130. 146. Abdurrahman Efendi, Celvetî fieyh: 1408, 1422.
Abdi A¤a, Basmac›lar Kethüdas› Hac›: Abdullah Efendi, fieyh Nakflibendî: 102, 237, 610, 760. Abdülhak Mihrünnisa Han›m: 1364.
705. 320, 404. Abdurrahman Efendi, ‹stanbul Kad›s›: Abdülhak Molla, Hekimbafl›: 600, 1339,
Abdi Çelebi Camii: 1197. Abdullah Efendi, fieyh: 105, 463, 883. 715. 1362, 1363.
Abdi Çelebi, fiair: 1049, 1164. Abdullah Efendi, fieyhülislâm Dürrizâ- Abdurrahman Efendi, Matbaa-y› Âmire Abdülhak S›dk› Efendi: 462.
Abdi Efendi Mescidi: 245. de: 688, 1214. Naz›r›: 1487. Abdülhalik Efendi, fieyh: 697.
Abdi Pafla Burnu: 1316. Abdullah Efendi, fieyhülislâm: 225, Abdurrahman Efendi, Meflrebzâde: Abdülhâl›k Nasuhî Bey: 1364.
Abdi Pafla ‹skelesi: 1316, 1457. 1486. 877, 878. Abdülhalim Dede Zaviyesi: 443.
Abdi Pafla Sofas›: 860. Abdullah Efendi, fieyhülislâmzâde Sey- Abdurrahman Efendi, Müfessir: 857. Abdülhalim Efendi (Kozyata¤› fieyhi):
Abdi Pafla, Müflir Çerkes: 678, 754, yid: 871. Abdurrahman Efendi, Mühendishane 499.
867. Abdullah Efendi, Tatarc›kzâde: 864. hocas›: 1486. Abdülhalim Efendi, Baflmimar: 1263.
Abdi Pafla: 344, 1401. Abdullah Ekber Efendi. fieyh: 432. Abdurrahman Efendi, fieyh: 568. Abdülhalim Efendi, Bina Emini: 790.
Abdullah (Abdi) Efendi Mescidi: 245. Abdullah Felâhî Efendi: 103, 738. ABDURRAHMAN GAZ‹ TÜRBES‹: Abdülhalim Efendi, fieyh: 488.
Abdullah (Abdi) Efendi, Reisülküttap: Abdullah Han, Özbek Hükümdar›: 524. Abdülhalim Galib Pafla (Türk Galip Pa-
74. 1445. Abdurrahman Gazi, Kara: 524, 525. fla): 412.
ABDULLAH A⁄A ÇEfiMES‹: 1055. Abdullah Kâmil Pafla: 784. Abdurrahman Hilmi Efendi, Hattat: 607. Abdülhalim Oruz Pafla: 1415.
Abdullah A¤a Çeflmesi: 244, 1123. Abdullah Mes’ud Efendi: 673. Abdurrahman Nafiz Pafla, Maliye Naz›- Abdülhamit Bey, fieyh: 599.
Abdullah A¤a Han›: 1488. Abdullah Molla Efendi, fieyhülislâm r›: 750, 752, 761. Abdülhamit Efendi, Hattat Üsküdarl›:
Abdullah A¤a Namazgâh›: 290. Dürrizâde: 860. Abdurrahman Nesib Efendi, fieyh: 103, 136.
Abdullah A¤a, Bostanc›bafl›: 242, 243, Abdullah Nas›h Efendi, fieyh Dr.: 462. 452, 540, 639, 647, 1263. Abdülhamit Pafla, Ferik: 891.
996, 1101. Abdullah Necip Dede Efendi, fieyh: Abdurrahman Pafla, Kad›: 1261, 1262, Abdülhay Efendi (birinci), fieyh: 462.
Abdullah A¤a, Bozoklu: 771. 258, 648. 1334, 1404. Abdülhay Efendi Tekkesi: 445.
Abdullah A¤a, Cebecibafl› Hac›: 714. Abdullah Pafla Saray›: 194, 197. Abdurrahman Pafla, Sufi: 855. Abdülhay Efendi, Himmetzâde fieyh:
Abdullah A¤a, Darüssaade A¤as›: 314, Abdullah Pafla, Bosna Valisi: 759. Abdurrahman Pafla: 680. 631.
723, 1105. Abdullah Pafla, Deli: 1053, 1054. Abdurrahman Sami Pafla: 1407, 1414. Abdülhay Efendi, Humbarahane Naz›r›:
Abdullah A¤a, Dayezâde: 730. Abdullah Pafla, Erzurum Valisi: 389. Abdurrahman fiemseddin Efendi, 375.
Abdullah A¤a, Kethüda: 1366. Abdullah Pafla, Firarîzâde: 120, 197, fieyh: 294, 295. Abdülhay Efendi, fieyh: 99, 100, 445,
Abdullah A¤a, Sekbanbafl›: 696. 1100. Abdülahad Nuri Efendi: 415, 1243. 540, 561, 562, 647, 947.
Abdullah A¤a, Silahflor: 891. Abdullah Pafla, Köprülüzâde Hac›: 893. ABDÜLAZ‹Z EFEND‹ ÇEfiMES‹ VE Abdülhay Subhi Efendi, Himmetzâde
Abdullah A¤a, Yo¤urtçubafl›: 721. Abdullah Pafla, Marafl valisi: 429, 431. NAMAZGÂHI: 1033. fieyh: 462.
Abdullah Berri Efendi: 835. Abdullah Pafla, Sadrazam: 536, 734. ABDÜLAZ‹Z EFEND‹ NAMAZGÂHI: Abdülkadir Ceylanî Tekkesi: 396.
Abdullah Bey, Muhsinzâde: 536. Abdullah Pafla, Sar›: 675, 741, 905. 995. Abdülkadir Efendi (Emir Hoca): 947.
Abdullah Bey: 1262. Abdullah Pafla, Vezir: 285. Abdülaziz Efendi, Feyzullah Efendizâ- Abdülkadir Efendi, Kazasker: 100, 101.
Abdullah Beyefendi, Ali Paflazâde: 712. Abdullah Pafla: 1289. de: 715. Abdülkadir Efendi, Kola¤as›: 681.
Abdullah Beyefendi, Meflrebzâde: 376. Abdullah Ramiz Pafla: 153. Abdülaziz Efendi, Karaçelebizâde: 301, Abdülkadir Efendi, Mektupçu: 767.
Abdullah Biçare Efendi, Zakirzâde: 98, Abdullah Re’fet Beyefendi: 643. 611. Abdülkadir Efendi, fieyh: 369, 1245.
103,104, 304, 317, 425, 737. Abdullah R›fk› Efendi, fieyh: 186, 189. Abdülaziz Efendi, Seyyid: 585. Abdülkadir el-Hamdi Efendi, Hattat:
Abdullah Cemaleddin Efendi, Bereket- Abdullah Rüfldi Efendi, Mudanyal› Abdülaziz Efendi, fieyh: 415. 607.
zâde: 824. fieyh: 293, 417. Abdülaziz Efendi: 1033. Abdülkadir Geylanî Tekkesi: 49, 443.
Abdullah Çelebi, Kavaf: 543. Abdullah Sayrafî: 604. Abdülbaki A¤a: 359. Abdülkadir Geylanî: 369.
Abdullah Efendi (Hac› Hoca), fieyh: Abdullah fiefik Efendi, Haf›z: 110. ABDÜLBÂKÎ EFEND‹ CAM‹‹: 114. Abdülkadir Kadri Dede Efendi, fieyh:
429, 528. Abdullah fiefik Efendi: 715. Abdülbaki Efendi Okulu: 434. 648.
Abdullah Efendi Mescidi: 245. Abdullah fieref Efendi: 600, 814. ABDÜLBAK‹ EFEND‹ SIBYAN MEK- Abdülkerim A¤a, Enderunî Haf›z: 1061.
Abdullah Efendi Tekkesi: 463. Abdullah, Muaviye’nin kumandan›: 24. TEB‹: 897. Abdülkerim Beyefendi: 829.
Abdullah Efendi, Ali Efendizâde fieyh: Abdullah-yâr-› Hindî, fieyh: 450. Abdülbaki Efendi, Halep Mollas›: 897. Abdülkerim Efendi (Hac› Hoca) fieyh:
725. Abdurrahim Efendi, Kayserili fieyh: Abdülbaki Efendi, Kethüdazâde Mekke 432.
1508
KARMA ‹NDEKS
Abdülkerim Efendi Medresesi: 282. Adalar Denizi: 26. 359, 389, 406, 426, 567, 583, 668, Ahmet Baba, fieyh Seyyid: 696.
Abdülkerim Fethi Efendi, fieyh Bülbül- Adana: 560. 898, 899, 960, 1038, 1304. Ahmet Baba, fieyh: 151.
zâde: 415. Adile Han›m: 454. AHMED‹YE CAM‹‹: 63. Ahmet Baba: 524.
ABDÜLKER‹M NAD‹R PAfiA YALISI: AD‹LE SULTAN ÇEfiMES‹: 1061. Ahmediye Külliyesi: 406, 1086. Ahmet Bahaeddin Bey, Esvapç›bafl›:
1315. Adile Sultan Kasr›: 1129, 1451, 1455. Ahmediye Kütüphanesi: 952. 872.
Abdülkerim Nadir Pafla: 855, 1315, AD‹LE SULTAN KASRI: 1450. Ahmediye Mahallesi ‹btidaî Mektebi: Ahmet Behçet Efendi, Bina Emini Haf›z:
1418. AD‹LE SULTAN KUYUSU: 1229. 446. 770.
Abdülkerim Pafla Pasaj›: 1315. AD‹LE SULTAN NAMAZGÂHI: 995, AHMED‹YE MEDRESES‹: 1239. Ahmet Behçet Efendi, Çavufllar Kâtibi:
Abdülkerim Pafla: 788, 851. 996. Ahmediye Medresesi: 500. 752.
Abdüllâtif Efendi, Hattat: 582. Adile Sultan: 686, 748, 776, 996, 1061, Ahmediye Mektebi: 1207. AHMET BEY TÜRBES‹: 525.
Abdüllâtif Suphi Pafla: 938, 1407, 1413. 1229, 1289, 1329, 1361, 1367, AHMED‹YE MEKTEB‹: 899. Ahmet Bey, Ba¤datl›zâde, Hac›: 131.
Abdülmecit Bey, fierif: 1427. 1405, 1417, 1451, 1454, 1455. Ahmediye Meydan›: 98, 171, 222, 378, Ahmet Bey, Bahçevanzâde: 803.
ABDÜLMEC‹T HAN ÇEfiMES‹: 1034. ADL‹YE CAM‹‹: 352. 468, 554, 567, 584, 668, 1060, Ahmet Bey, Bestekâr Selânikli: 893.
ABDÜLMEC‹T HAN MEYDAN ÇEfiME- Adliye Camii: 354, 1033, 1154, 1279. 1134, 1189, 1303, 1489, 1497. Ahmet Bey, Çay›rzâde: 747.
S‹: 1035. Adnan Ad›var: 437, 920. Ahmediye: 878. Ahmet Bey, Esvapç›bafl›: 1463.
Abdülmuttalip Efendi, fierif: 789. Adnan Menderes: 1461. AHMET A⁄A (AYRILIK) ÇEfiMES‹: Ahmet Bey, Halil Paflazâde: 721.
Abdülmümin A¤a, Maden emini: 728. Adülaziz Efendi Namazgâh›: 1124. 1042. Ahmet Bey, Hanzâde: 826.
Abdülvahap A¤a: 387. Affan Beyefendi: 1184. AHMET A⁄A (P‹R‹NÇÇ‹) ÇEfiMES‹: Ahmet Bey, Lalazâde: 847.
Abdülvahap Efendi, Yasincizâde: 354. Afgan Tekkesi (Efgan Tekyesi): 168, 1038. Ahmet Bey, Mabeynci: 758.
Abdülvahid Efendi: 536. 399, 400, 430, 905. Ahmet A¤a Çeflmesi: 1038. Ahmet Bey, Muhsinzâde: 855.
Abdürrahim Dede Efendi, fieyda: 647, AFGANLILAR TEKKES‹: 399. Ahmet A¤a Kütüphanesi: 195. Ahmet Bey, fiilahflor: 998.
850. Afif Baba: 505. Ahmet A¤a Namazgâh›: 1003. Ahmet Bey, Uzun: 710.
Abdürrahim Efendi, Abaza fieyhi: 1243. Afif ‹brahim Efendi, Hocapaflal› Hattat: Ahmet A¤a, Ahmediye Külliyesi bânisi: Ahmet Bey: 108.
Abdürrahim Hilmi Efendi, Hattat: 859. 859. 64, 359. Ahmet Beyefendi, Silahflor: 794.
Abdürrahim Muhib Efendi, Ruznameci: Afif Pafla Yal›s›: 918. Ahmet A¤a, Babüssaade A¤as›: 216. Ahmet Bican Pafla: 1337.
1487. Afife Han›m Sultan: 548, 590. Ahmet A¤a, Bosnal›: 1212. Ahmet Bin Ayad, Tunuslu: 560.
Abdürrezzak Abdi: 1299. Afitab Kad›n: 329. Ahmet A¤a, Çaylak: 692. Ahmet Bonneval Pafla: 920.
Abdürrezzak Efendi, fieyh Özbekî: 434, Afrodit Mabedi: 1290. Ahmet A¤a, ‹bnülemin: 1086. Ahmet Cavit Pafla: 705.
439. Afyon: 25. Ahmet A¤a, ‹znikli: 660. Ahmet Celâdet Beyefendi: 507.
Abdürrezzak Efendi, fieyh: 425. Agâh Bey, Mersiyehân: 416. Ahmet A¤a, Kad›köylü Zaim: 660. Ahmet Celâleddin Dede Efendi, fieyh:
Abdüssamed Efendi, Himmetzâde Âgâh Mehmet A¤a: 847. Ahmet A¤a, Kal›n: 848. 259.
fieyh: 630, 632. Âgâh Pafla: 867. Ahmet A¤a, Kal›nzâde: 213, 214, 713. Ahmet Celâleddin Pafla Çiftli¤i: 1199.
Abdüssamed Efendi, fieyh: 461. Agâh-› Semerkandî: 184. Ahmet A¤a, Kap›a¤as›: 215, 1043. AHMET CELÂLEDD‹N PAfiA KÖfiKÜ:
Abdüsselâm Camii: 1120. Agamemnon: 19, 21. Ahmet A¤a, Kap›c›bafl› Telhisizâde: 1383.
Abdüsselâm Dergâh›: 446, 447. Agop Bey, Mimar: 1060, 1147. 355. Ahmet Celâleddin Pafla: 1224, 1383.
Abdüflflekur Efendi, Behçetzâde fieyh: Agop Beyleryan, Sarraf: 1300. Ahmet A¤a, Karakulak Zaim: 673. Ahmet Cemaleddin Bey: 932.
630. Agop Efendi, Köçeo¤lu Sarraf: 1383, Ahmet A¤a, Kemankefl Tozkoparan: Ahmet Cemil Beyefendi, Uzun Haf›zzâ-
Abdüflflekur Efendi, fieyh M›s›rl›: 487. 1384, 1413. 1082. de: 658.
Abdüflflekur Mahfî Efendi, fieyh Him- A¤a Baba: 1147. Ahmet A¤a, Kethüda Hac›: 848. Ahmet Cevdet Pafla: 587, 936, 951,
metzâde: 154, 461, 462, 631. A¤a Ba¤›: 216, 1290. Ahmet A¤a, Lâdikli: 659, 1104. 1363, 1376.
Âbid Efendi, Pamuk Baba: 474. A¤a Camii: 231, 554, 568, 589, 668, Ahmet A¤a, Mehterbafl› Hac›: 853. Ahmet Cezbi Efendi, fieyh: 508.
Abid Efendi, Sand›kç› Rufaî Dergah› 913, 1064. Ahmet A¤a, Mehterbafl›: 1214. Ahmet Çelebi Camii: 355.
fieyhi: 457, 461. A⁄A CAM‹‹: 60. Ahmet A¤a, Mimar: 713. Ahmet Çelebi Camii: 644, 1048.
Abid Efendi, fieyh: 104, 545. A¤a Hamam›: 236, 426, 456, 568, 960, Ahmet A¤a, Pazarbafl›: 299. AHMET ÇELEB‹ CAM‹‹: 68.
Abid Efendi: 472. 1057. Ahmet A¤a, Rodosî: 358, 841, 842, AHMET ÇELEB‹ ÇEfiMES‹: 1039.
Abid Sand›kç›o¤lu, Dr.: 474. A⁄A HAMAMI: 960. 1068. Ahmet Çelebi Mescidi: 117.
Abide Han›m: 419. A¤a Hüseyin Pafla, Serasker: 109, Ahmet A¤a, Rodoslu Haf›z: 194. Ahmet Çelebi: 68, 69, 546.
Abidos, Abydos: 22, 1476. 1035. Ahmet A¤a, Silahflor: 355, 848. Ahmet Çitli Efendi: 69.
Abraham Pafla Korusu: 1443. A¤a Kap›s›: 646. Ahmet A¤a, Tersane Emini: 239, 583, Ahmet Danifl A¤a, Hatibzâde: 426,
Abraham Pafla: 1299. A¤aba¤› Kasr›: 1286, 1356. 898, 899, 945, 1004, 1207, 1208, 1057.
Acem Köflkü: 1325. A¤ahamam› mevkii: 60. 1239. Ahmet Dede, Çolak: 216.
Acem Tekkesi: 221. A¤alar Camii: 504. Ahmet A¤a, Voyvoda: 728. Ahmet Dede, Hac›: 540.
Acemi O¤lanlar K›fllas› Mescidi: 1213. AHÇIBAfiI KONA⁄I: 1322. Ahmet A¤a, Zahire Naz›r›: 330. Ahmet Dede, fieyh: 1180.
Ac› Çeflme: 1013. Ahi Çelebi Camii: 461. Ahmet Amifl Efendi, Melamî: 288. Ahmet Dede: 811.
ACI ÇEfiME: 1098. Ahî Dergâh›: 28, 30. Ahmet Arif Efendi, Dede fieyh: 840. AHMET EFEND‹ ÇEfiMES‹ VE NA-
Ac› Çeflmeler: 1064. Ahi Evren: 579. Ahmet Arif Efendi, Hacegân: 763. MAZGÂHI: 1039.
Ac›badem Camii: 179. Ahi Hasan: 481. Ahmet Arif Efendi: 649. AHMET EFEND‹ KUYUSU: 1230.
ACIBADEM TEKKES‹: 397. Ah›r Odalar› Han›: 1488, 1489. Ahmet Arif Himmetî Dede Efendi, fieyh: Ahmet Efendi Namazgâh›: 1440.
Ac›badem Tekkesi: 97, 121, 397, 398, Ah›rkap›: 45, 682, 814, 1445. 258, 648, 650. AHMET EFEND‹ NAMAZGÂHI: 996.
541, 831. AHMED‹YE CAM‹‹ ÇEfiMES‹: 1037. Ahmet Arif Pafla, Mirliva: 875. Ahmet Efendi Türbesi: 532.
Ac›badem: 354, 397, 912, 1006, 1013, AHMED‹YE CAM‹‹ KÜTÜPHANES‹: Ahmet As›m Efendi, Mütercim: 1391. Ahmet Efendi, Beyazîzâde: 542, 543.
1199, 1283, 1310, 1383, 1384, 945. Ahmet As›m el-Ayntabî: 699. Ahmet Efendi, Bolulu: 631.
1404, 1465, 1478. AHMED‹YE CAM‹‹ MEKTEB‹: 898. Ahmet Atâ Bey, Tayyarzâde: 156. Ahmet Efendi, Çal›k fieyhi: 886.
Ac›elma Deresi: 1120. AHMED‹YE CAM‹‹ RUFAÎ TEKKES‹: Ahmet Ataullah Bey: 854. Ahmet Efendi, Çavuflbafl› Hatipzâde:
AÇIKTÜRBE KIZ RÜfiD‹YES‹: 898. 406. Ahmet Ataullah Efendi, Arapzâde: 865. 456.
Aç›ktürbe Yokuflu: 553. AHMED‹YE CAM‹‹ SEB‹L‹: 1207. Ahmet Ataullah Efendi, Kazasker: 843. Ahmet Efendi, çeflme sahibi: 594.
Aç›ktürbe: 428, 969, 1453, 1496. Ahmediye Camii: 174, 239, 242, 292, Ahmet Baba, Alemdar: 178, 229, 526. Ahmet Efendi, Damatzâde Ebul Hayr:
1509
KARMA ‹NDEKS
645. 1270. Ahmet Nam›k Efendi, fieyh: 493. Ahmet Pafla, Tavil: 834.
Ahmet Efendi, Dervifl (Kartal Ahmet Ba- Ahmet Feyzi Pafla, Musul Valisi: 781. Ahmet Nasir, fieyh: 404. Ahmet Pafla, Tayyarzâde: 1449.
ba Tekkesi): 455. Ahmet Fuat Bey: 530, 578. Ahmet Nazif Bey, fierif A¤ao¤lu: 701. Ahmet Pafla, Türk: 928, 1183.
Ahmet Efendi, Dervifl: 219. Ahmet Güldürür: 1300. Ahmet Nazif Efendi, Ketanizâde: 658. Ahmet Pafla, Voynuk: 1395.
Ahmet Efendi, Dizdarzâde Mak’ad: 98, Ahmet Hamdi Bey, fiair: 316. Ahmet Nazif Efendi: 108, 949, 950, Ahmet Pafla: 355, 573.
104, 159, 738. Ahmet Hamdi Efendi, Hac›: 147. 952. Ahmet Rak›m Efendi, Hattat: 274.
Ahmet Efendi, Edhem Baba Tekkesi Ahmet Hamdi Efendi, Humbarahane-i Ahmet Nazikî Efendi, fieyh: 599, 696. Ahmet Rasim Bey: 921.
fieyhi : 474. Âmire Naz›r›: 150. Ahmet Nâz›m Bey, Nabizâde: 740. Ahmet Rasim Efendi, Fodlac›zâde:
Ahmet Efendi, Ekmekçizâde Haf›z: Ahmet Hamdi Efendi, Mektubî: 761. Ahmet Nazmi Efendi, fieyh: 416. 125, 881.
821, 1421. Ahmet Hamdi Pafla, Mirliva: 787. Ahmet Necati Bey: 693. Ahmet Rasim Pafla, Trablusgarp Valisi:
Ahmet Efendi, Evliyazâde Hac›: 676. Ahmet Hamdi Pafla: 724. Ahmet Necip Efendi, Moravi fieyh: 662. 717.
Ahmet Efendi, Feshane Müdürü: 784. Ahmet Hamit Efendi: 657. Ahmet Necip Pafla, fiam Mutasarr›f›: Ahmet Raflit Efendi, Benlizâde: 1052,
Ahmet Efendi, Giritli: 815. Ahmet Hasip Efendi, fieyh: 493. 759. 1053.
Ahmet Efendi, Hac› Haf›z: 710. Ahmet Haydar Bey.: 751. Ahmet Necip Pafla, Yesarîzâde Ferik: AHMET RATIP PAfiA KÖfiKÜ: 1318.
Ahmet Efendi, Haf›z: 733. Ahmet H›fz› Efendi, fieyh: 467. 1152, 1269. Ahmet Rat›p Pafla: 728,1319.
Ahmet Efendi, Hattat (Nakflibendî): Ahmet H›fz› Pafla, Ferik: 390, 856. Ahmet Necip Pafla: 1407. Ahmet Raufî Efendi, Seyyid fieyh Üs-
607. Ahmet Hulusi Efendi, Hattat: 608. Ahmet Neylî Efendi, Mirzazâde: 274, küdarî: 465, 466.
Ahmet Efendi, Hattat Hac›: 859. Ahmet Hulusi Efendi, fiirvanîzâde: 797. 277. Ahmet Raufî Efendi, fieyh: 338, 467,
Ahmet Efendi, Hattat fieyh: 606. Ahmet Irsoy: 926. Ahmet Niyazi, Seyyid: 659. 584.
Ahmet Efendi, Hazinedar Hac›: 219. Ahmet ‹zzeddin Beyefendi, Ferit Pafla- Ahmet Nureddin A¤a, Mimarbafl›: 328. Ahmet Remzi (Akyürek) Dede Efendi,
Ahmet Efendi, Hoca: 1040. zâde: 756. Ahmet Nureddin Efendi, Niflanc›: 688, fieyh: 259, 260, 596, 650, 791.
Ahmet Efendi, Kalyoni: 730. Ahmet ‹zzet Beyefendi: 661. 690. Ahmet Remzi Efendi, fieyh: 241, 477,
Ahmet Efendi, Kazasker Muallimzâde: Ahmet ‹zzet Pafla, Hüdavendigâr Valisi: Ahmet Nuri Bey: 1328. 924, 1397.
239. 691. Ahmet Nuri Beyefendi, Çavuflbafl›: 726. Ahmet Reflit Efendi, Kethüda: 878.
Ahmet Efendi, Kethüda: 763. Ahmet ‹zzet Pafla: 1328, 1358. AHMET PAfiA KUYUSU: 1230. Ahmet Reflit Efendi, fieyh: 286, 596.
Ahmet Efendi, Muallimzâde: 1230. Ahmet ‹zzî Efendi, Teflrifatî: 656. Ahmet Pafla Medresesi: 142. Ahmet Reflit Efendi, Tatarc›kzâde: 864.
Ahmet Efendi, Mutafzâde: 470, 499. Ahmet ‹zzî Efendi: 390. Ahmet Pafla Türbesi: 899. Ahmet Reflit Efendi, Zahire Gümrü¤ü
Ahmet Efendi, Neylî: 274, 670. Ahmet Kâmil Bey, Tüfekçibafl›: 766. Ahmet Pafla, Bacaks›z: 868. Mültezimi: 889.
Ahmet Efendi, Nüzhet: 766. Ahmet Kâmil Beyefendi: 704. Ahmet Pafla, Boflnak: 1311. Ahmet R›fat Efendi, Süvari Mukabeleci-
Ahmet Efendi, Okmeydan› fieyhi: 816. Ahmet Kâmil Efendi, K›r›ml›: 1450. Ahmet Pafla, Cezzar: 194. si: 734.
Ahmet Efendi, Reisül Hulefa fieyh: 540. Ahmet Kâmil Efendi: 96, 454. Ahmet Pafla, Cidde Valisi Hac›: 696. Ahmet Rifat Efendi, fieyh: 470.
Ahmet Efendi, Sabîh: 1150. Ahmet Kâmil Pafla: 541. Ahmet Pafla, Çürüksulu: 706, 1315, Ahmet R›fat Efendi, Teflrifatî: 872.
Ahmet Efendi, Sanduki: 476. Ahmet Karahisarî, Hattat: 606. 1342. Ahmet Rüfldi Efendi, Nakflibendi: 764.
Ahmet Efendi, Serbölük: 240. Ahmet Kemal Efendi, Baflkâtip: 771. Ahmet Pafla, Dahiliye Naz›r›: 892. Ahmet Rüfldi Efendi, Osman Efendizâ-
Ahmet Efendi, fiamî: 673. Ahmet Keflfî Efendi Tekkesi: 239. Ahmet Pafla, Defterdar: 864. de: 681.
Ahmet Efendi, fiat›rzâde Hac›: 693. Ahmet Keflfî Efendi, Serbölük fieyh: Ahmet Pafla, Erzurumlu: 761. Ahmet Safi Efendi, Seyyid: 745.
Ahmet Efendi, fieyh Kayserili: 312. 241, 476, 477. Ahmet Pafla, Firari: 982. Ahmet Safi Efendi, fieyh: 238.
Ahmet Efendi, fieyh Mak’ad: 491, 493, Ahmet Kethüda Camii: 377, 1082. Ahmet Pafla, Gül: 803. Ahmet Saib Efendi: 812.
609, 634. Ahmet Kirameddin Efendi: 295. Ahmet Pafla, Hac›: 139, 1230. Ahmet S›dd›k Efendi: 535.
Ahmet Efendi, fieyh Nasuhizâde: 598. Ahmet Lütfi, Hac›: 552. Ahmet Pafla, Hac›: 559, 560, 573, 968, Ahmet fiah, Hindistan flah›: 708.
Ahmet Efendi, fieyh Ya¤c›zâde: 116. Ahmet Mehdi Baba, Filibeli: 482. 1183. Ahmet fiakir Bey, Çay›rzâde: 746.
Ahmet Efendi, fieyh: 265, 397, 682. Ahmet Mehmet Kirameddin Efendi, Ahmet Pafla, Haf›z: 619, 883, 1081, Ahmet fiakir Bey, Nam›k Paflazâde:
Ahmet Efendi, fieyhülislâm Müftizâde: fieyh: 695. 1344, 1394. 777.
498, 712, 766. Ahmet Molla Efendi, Kara Halil Efendi- Ahmet Pafla, Hezârpare: 1051. AHMET fiAK‹R EFEND‹ ÇEfiMES‹:
Ahmet Efendi, Taflköprülüzâde: 535. zâde: 707. Ahmet Pafla, Humbarac› (Kumbarac›): 1040.
Ahmet Efendi, Toygar fleyhi: 510, 682. Ahmet Muhtar Beyefendi, Maliye Müs- 920, 1252. Ahmet fiemsi Pafla: 559.
Ahmet Efendi, Ümmi: 509, 510. teflar›: 658. Ahmet Pafla, Kalayl›koz: 758. Ahmet fiükrü Bey, Salim Efendizâde:
Ahmet Efendi, Visalî: 702. Ahmet Muhtar Beyefendi, fieyhülislâm: Ahmet Pafla, Karahisarl›: 852. 687.
Ahmet Efendi, Yenibahçeli: 387. 952, 1389. Ahmet Pafla, Kesriyeli: 1091, 1334. Ahmet fiükrü Efendi, Halep Kad›s›:
Ahmet Efendi, Yi¤itbafl›: 631. Ahmet Muhtar Efendi, Hac›: 688. Ahmet Pafla, K›z›l: 560, 968. 315.
Ahmet Enver Efendi: 681. Ahmet Muhtar Efendi, ‹stanbul Payeli: Ahmet Pafla, Melek: 548, 549, 590, Ahmet fiükrü Efendi, fieyh: 152.
Ahmet Enverî Efendi, fieyh: 674. 801. 1344, 1395. Ahmet fiükrü Pafla, fierif Paflazâde:
Ahmet Ertegün: 438, 442. Ahmet Muhtar Efendi, Mollac›kzâde: Ahmet Pafla, Mirahur: 358, 832. 717.
Ahmet Esat Efendi, Salih Efendizâde: 1214, 1215. Ahmet Pafla, Mirimiran: 862. Ahmet fiükrü Pafla: 1348.
727. Ahmet Muhtar Efendi, fiair: 1085, 1176. Ahmet Pafla, Mirimirandan Hac›: 109. Ahmet Tahir Efendi: 658.
Ahmet Esat Efendi, fieyhülislâm Urya- Ahmet Muhtar Efendi, fieyh: 320, 322. Ahmet Pafla, Müezzinzâde: 637. Ahmet Tevfik Pafla, Müflir: 754.
nizâde: 127, 594, 890, 1336. Ahmet Muhtar Efendi, fieyhülislâm Tur- Ahmet Pafla, Sadaret kaymakam›, fieh- Ahmet Turanî Türbesi: 307.
Ahmet Faik Bey, Duyun-i Umumiye Mü- flucuzâde: 147, 802. la: 120. Ahmet Ümidî Efendi: 100, 101.
dürü: 770. Ahmet Muhtar Efendi, fieyhülislâm: Ahmet Pafla, Sadrazam Haf›z: 38. Ahmet Vefik Pafla: 938.
Ahmet Faz›l Bey, Kemal Paflazâde: 541, 1416. Ahmet Pafla, Semiz: 419, 532, 589, AHMET VES‹M PAfiA YALISI: 1328.
832. Ahmet Muhtar Pafla, Gazi: 541, 705, 1341. Ahmet Vesim Pafla: 649, 1452.
Ahmet Fehim Bey: 1385. 1340. Ahmet Pafla, Serbevvabin Seyyid: 759. Ahmet Yekdest: 488.
Ahmet Ferit Efendi, fieyh: 446, 447. Ahmet Muhtar Pafla, Maliye Naz›r›: Ahmet Pafla, fiam Valisi Müflir: 887. Ahmet Ziyaeddin Efendi (Gümüflhane-
Ahmet Ferit Efendi: 563. 600, 775. Ahmet Pafla, fiehit: 904, 905. vî), fieyh: 409, 501, 504.
Ahmet Fethi Efendi, Defterdar: 789. Ahmet Münib Efendi, Band›rmal›zâde: Ahmet Pafla, fiehlagöz: 739. Ahmet Zühtü Pafla: 857.
AHMET FETH‹ PAfiA YALISI: 1316. 542. Ahmet Pafla, fiehremini: 890. Ahmet, Hattat: 689.
Ahmet Fevzi Pafla, Müflir: 256, 257, Ahmet Naili Efendi, Baflkâtip: 784. Ahmet Pafla, fiüca’: 354. Ak A¤a: 360.
1510
KARMA ‹NDEKS
AK MEHMET PAfiA SARAYI: 1319. Ali A¤a, Aflç›: 681. Ali Efendi, Haf›z: 661. Ali Nizami Pafla: 892.
Ak Mehmet Pafla Saray›: 48. Ali A¤a, Bostanc›bafl›: 707. Ali Efendi, Hammamizâde Haf›z: 313. Ali Nutki Baba: 507.
Ak Yap›: 71, 74, 357, 413. Ali A¤a, Had›m: 1125. Ali Efendi, Hattat: 859. Ali Pafla Kona¤›: 1033.
Akarca Tekkesi: 97. Ali A¤a, Hassa Odabafl›s› Hac›: 702. Ali Efendi, Kethüda: 856. AL‹ PAfiA KONA⁄I: 1320.
Akarçeflme: 856. Ali A¤a, Hazinedar: 207, 1008. Ali Efendi, Kethüdazâde: 760. Ali Pafla, 5. Kolordu Erkan›ndan: 819.
Akb›y›k Tekkesi: 97. Ali A¤a, ‹brahim Pafla Validi: 724. Ali Efendi, Kisedarzâde Hac›: 1137. Ali Pafla, Atik: 1031.
Akçakoca: 524. Ali A¤a, K›brisî: 759, 765, 766. Ali Efendi, Konevî Hattat: 727. Ali Pafla, Attar: 919.
Akif Bey, Hekimbafl›: 872. Ali A¤a, Matbah Emini: 731. Ali Efendi, Köstendili: 321, 465, 469, Ali Pafla, Çorlulu: 613.
Akif Efendi, Hariciye Naz›r›: 1289. Ali A¤a, Mehterbafl›: 685, 714. 584, 585. Ali Pafla, Çürüksulu: 1342.
Âkif Efendi, fieyh: 425. Ali A¤a, Mimar: 165. Ali Efendi, Kütahyal› fieyh: 185. Ali Pafla, Dellak: 572.
Akif Efendi, Teflrifatî: 738, 981. Ali A¤a, Mirahur: 106. Ali Efendi, Medine Kad›s›: 725. Ali Pafla, Dulkadiriye Beylerbeyi: 138.
Akif Mehmet Bey, Ebubekir Paflazâde: Ali A¤a, Musahib: 1373. Ali Efendi, M›srîzâde: 258. Ali Pafla, Elmas: 1328.
735. Ali A¤a, Saatî Hac›: 696. Ali Efendi, Paflmakç›zâde: 1390. Ali Pafla, Faz›l: 387.
Akif Mehmet Efendi, Teflrifatç›: 303, Ali A¤a, Silahflor Hac›: 731. Ali Efendi, Seyyid: 387, 488. Ali Pafla, Ferik: 828.
304, 425, 1375, 1467, 1468, 1482. Ali A¤a, Silahflor: 770. Ali Efendi, fieyh (Ahmet Buharî Tekke- Ali Pafla, Genç: 998, 1132, 1171.
Akif Pafla: 143. Ali A¤a, Sipahi: 668. si’nde): 446. Ali Pafla, Hekimo¤lu: 120, 121, 180,
Akil Muhtar Özden, Dr.: 909, 910, 937. Ali A¤a, T›flizâde: 816. Ali Efendi, fieyh (fiabanî): 597. 208, 274, 345, 361, 627, 628, 683,
Akil Pafla, Ferik: 792. Ali A¤a, Yapraks›z: 1103. Ali Efendi, fieyh Hanc›zâde: 469. 829, 1218, 1414, 1480.
Ak›nt› Burnu: 197, 1100. Ali A¤a: 660. Ali Efendi, fieyh Hindî: 450. Ali Pafla, ‹zmirli: 64, 137, 900, 1091.
Akka: 194, 1398. Ali Alâeddin Efendi, fieyh Halvetî: 322. Ali Efendi, fieyh Kara: 470, 880. Ali Pafla, Kad›karyeli: 800.
Akkirman Anlaflmas›: 294. Ali Alaeddin Efendi, fieyh: 294. Ali Efendi, fieyh: 237, 1455. Ali Pafla, Kara: 820.
Aklî Mehmet Efendi: 346. Ali At›f Efendi, Haf›z: 812. Ali Efendi, fieyh: 493. Ali Pafla, Kayserili: 303.
Akroinon: 25. Ali Baba Dergâh›: 151. Ali Efendi, Toygartepe Tekkesi fieyhi: Ali Pafla, K›rat: 545.
Aksaray Camii: 1229, 1417. Ali Baba, Dökmeci: 508. 509. Ali Pafla, Kütahyal› Hac›: 680.
Aksaray: 355, 377, 543, 573, 679, Ali Baba, Kemikli: 1310. Ali Efendi, Yedekçizâde: 858. Ali Pafla, Mirliva: 872.
1138, 1215, 1484. Ali Baba: 30, 500, 570. Ali Efendi: 563. Ali Pafla, Moldovanî: 733, 1124.
Akflemseddin Zaviyesi: 426. ÂL-‹ BAHADIR BA⁄LARI: 1283. Ali el-Vasfî Efendi, Hattat: 607. Ali Pafla, Mollac›kzâde: 1215.
Akflemseddin: 180, 182. Âl-i Bahad›r Ba¤lar›: 25, 47, 51, 1308, Ali Emiri Kütüphanesi: 948. Ali Pafla, Nasuhzâde: 617.
Alaaddin Ali Efendi: 596. 1309, 1465, 1478. Ali Enverî Efendi, Beylikçi: 761, 762. Ali Pafla, Nevflehirli: 1187.
Alâaddin Efendi Tekkesi: 97. Ali Bali A¤a: 175. Ali Faik Üstünidman: 688, 689. Ali Pafla, Niflanc› Genç: 725.
Alaca Mescit: 498. Ali Behçet Efendi, fieyh: 802, 839, 948, Ali Fakih Camii: 231. Ali Pafla, Niflanc›: 106, 1131.
Alaca Minare Camii: 71, 407, 453, 603. 949. Ali Fakri Efendi, fieyh: 446, 447, 464. Ali Pafla, Sadrazam: 180, 688, 1035.
ALACA M‹NARE MESC‹D‹: 70. Ali Behçet Efendi: 117, 142, 146, 151. Ali Fethi Esener: 926. Ali Pafla, Semiz: 247.
Alaca Minare Tekkesi: 407, 420. Ali Behçet Konevî: 146. Ali Fuat Baflgil: 824. Ali Pafla, Seyri: 224.
ALACA M‹NARE TEKKES‹: 407. Ali Berri Pafla: 738. Ali Fuat Bey, Yaver: 1412. Ali Pafla, Süslü: 441.
Alaca Tekke: 1320. Ali Bey, Bostanc›bafl›: 766. Ali Fuat Bey: 736. Ali Pafla, fiehit: 595, 843, 880, 1068,
Alaeddin Bey, Nasuhizâde Avukat: 670, Ali Bey, Direktör: 1441. Ali Fuat Cebesoy: 1326. 1109, 1183, 1352.
697. Ali Bey, Girayzâde: 860. Ali Fuat Türkgeldi Bey: 1318, 1415. Ali Pafla, Tepedelenli: 857, 1209, 1399,
Alaeddin Efendi, fieyh: 596. Ali Bey, Kâtipzâde Hac›: 732. Ali Galip Pafla, Topçu Mirlivas›: 753. 1434.
Alaeddin Kalfa Mezarl›¤›: 1101. Ali Bey, Nam›k Paflazâde: 777. Ali Halit Pafla: 1398. Ali Pafla, Ye¤en: 824.
Alaeddin Nasuhîzâde: 292, 471. Ali Bey, Okçubafl›: 874. Ali Hasip Efendi, Dervifl: 739. Ali Pafla, Zifltovî: 744.
Alaeddin Pafla: 826. Ali Bey: 1396. Ali Haydar Bey: 92, 952. Ali Pafla: 791.
Alaeddin Reflad Bey: 616. Ali Beyefendi, Defter Emini: 775. Ali Haydar Efendi, Afganl› fieyh: 704, Ali Raif Efendi-i Burusevî: 427.
Alaiyye: 303. Ali Beyefendi, Serkurena: 784. 946. Ali Raik Efendi, Meflrebzâdelerden:
Alanya: 44, 1262, 1335. Ali Beyefendi, Zahire Naz›r›: 780. Ali Haydar Efendi, Hattat: 1266. 376.
Alaflehir: 30. Ali Cabir Pafla, fierif: 1427. Ali Haydar Efendi, fieyh: 404. Ali Rasim Efendi, Hattat: 777.
Alayköflkü: 557, 1057, 1109, 1125, Ali Cami Efendi, Vezirköprülü: 948. Ali Haydar Molla: 601. Ali Rat›b Pafla: 546.
1466. Ali Cevat Bey, Mabeyn Baflkâtibi: 587. Ali Haydar Pafla, fierif: 1343, 1427. Ali R›fat Bey: 1385.
Aleksi: 27. Ali Dede Efendi (Hac› Dede), fieyh: Ali Hikmet Efendi: 240. Ali Rifat Ça¤atay, Bestekâr: 1303, 703.
Alemda¤: 51, 135, 139, 144, 307, 309, 647. Ali Hikmet Münfli Efendi: 239. Ali R›za Bey, Direktör: 813.
373, 524, 526, 527, 528, 552, 553, Ali Dede, Konyal› Bakkalzâde: 255. Ali Hilmi Efendi, fieyh: 781. Ali R›za Bey, M›srîzâde: 490.
606, 1062. Ali Dede: 625. Ali ‹dris Efendi, fieyh Elhac: 469. Ali R›za Bey, Ressam Hoca: 124, 251,
ALEMDA⁄I CADDES‹ KUYUSU: 1230. Ali Dede-i Sinanî Efendi: 459. Ali ‹hsan Bey, Berlin sefareti Müsteflar›: 680, 1091, 1143, 1375, 1453,
ALEMDA⁄I CADDES‹ NAMAZGÂHI: Ali Efendi Halvetî, Karabafl fieyh: 414. 788. 1455, 1463.
996. Ali Efendi Han›: 1488. Ali Kemalî Pafla, Dervifl: 1387. Ali R›za Beyefendi, Enbiyei Hassa Mü-
ALEMDA⁄I KASRI: 1417. Ali Efendi, Aziz: 831. Ali K›rat Pafla: 112. dürü: 816.
ALEMDAR AHMET BABA TÜRBES‹: Ali Efendi, Berberbafl›: 745, 747. Ali Kuflî: 133. AL‹ RIZA EFEND‹ TÜRBES‹: 528.
526. Ali Efendi, Bozoklu Cevahir: 786. Ali Lami’î Efendi: 735. Ali R›za Efendi, R›fai fieyhi: 501.
ALEMDAR BABA TÜRBES‹: 526. Ali Efendi, Çatalcal›: 543. Ali Manzar Efendi, fieyh: 778. Ali R›za Efendi, Sofya Mollas›: 766.
Alemdar Baba: 178, 552. Ali Efendi, Ç›rak: 780. Ali Muhsin Pafla, Ferik: 768. Ali R›za Efendi, Surre Emini: 775.
Alemdar Mustafa Pafla: 44, 45, 297. Ali Efendi, Darphane Naz›r›: 850. Ali Murtaza Efendi: 536. Ali R›za Efendi, fieyh Nakflî: 409.
Alexandre Vallaury: 917. Ali Efendi, Defterzâde: 1245. Ali Muzaffer Göker, Ord. Prof.: 714. Ali R›za Efendi, fieyh: 312, 875.
Alexis Komnenos: 26, 527. Ali Efendi, Devatizâde fieyh: 493, 495. Ali Nailî Çelebi, fieyh: 649. Ali R›za Pafla, Dahiliye Naz›r›: 181.
Alhotoz Afife Han›m: 506. Ali Efendi, Faz›l: 509, 585. Ali Nailî Dede Efendi, fieyh : 258. Ali R›za Pafla, Darphane Naz›r›: 771.
Ali A¤a Çeflmesi: 1008, 1493. Ali Efendi, Fenâyî: 186, 187, 321, 545, Ali Nam›k Pafla: 1289. Ali R›za Pafla, Ferik: 69, 868.
AL‹ A⁄A SIBYAN MEKTEB‹: 899. 550, 551. Ali Necip Efendi, Defterdar: 1289. Ali R›za Pafla, Mirliva: 799.
Ali A¤a, Arpa Emini: 757. Ali Efendi, Hac›: 510. Ali Necip Pafla, Defterdar: 255. Ali R›za Pafla, Üsküdar Muhaf›z›: 111.
1511
KARMA ‹NDEKS
Ali Sabit Efendi, Marufizâde fieyh: 508. MESC‹D‹: 74. 1040, 1041, 1047, 1170, 1175. Atâyi: 534, 535.
Ali Sabit Efendi, Mektupçubafl›: 884. ARAK‹YEC‹ MESC‹D‹: 356. Arslan Pafla, Koca: 566, 702. Atefl O¤lu Ailesi: 691.
Ali Sami Bey: 617. ARAK‹YEC‹ MESC‹D‹: 356. ASADAR BABA TÜRBES‹: 531. At›f Ahmet er-Rufaî, fieyh: 422.
Ali Siret Baba: 891. Arakiyeci Mescidi: 75, 357, 413, 938. Asadar Baba: 199. Ât›f Efendi aile sofas›: 671.
Ali Suat Bey: 1331, 1343. Arap Camii: 386. Asaf Bey, Tatar Osman Paflazâde: 755. At›f Efendi, Defterdar: 594.
Ali Suavi: 1358, 1433. Arap Cemal, Haf›z: 1303. Âsâf Celâleddin Pafla: 748. At›f Efendi: 304.
Ali Süruri Pafla: 645. Arapiskelesi: 1051. Asaf Pafla Köflkü: 1440. Atik Ali Pafla Camii Zaviyesi: 738.
Ali fiamil Pafla, Üsküdar Kumandan›: Arapkir: 652. Âsâf Pafla: 748. Atik Ali Pafla Camii: 98.
491, 492. Araplar Mezarl›¤›: 221, 667, 668, 1043. Asârî, fiair: 577, 580, 1190. Atik Fatma Sultan Saray›: 84.
Ali fieyda Dede Efendi, Haf›z: 260. ARAPLAR MEZARLI⁄I: 655. Asi Abaza Pafla: 620. AT‹K SULTAN SARAYI: 1322.
Ali Uflflakî Efendi, fieyh: 147. Arapzâde Atâullah Efendi Yal›s›: 1399. As›m Arsoy, Yesari: 675. Atik Vâlîde Mektebi: 768.
Alim Ahmet Baba, fieyh: 511. ARAPZÂDE KARAKOLU: 1274. As›m Bey, Edirne Milletvekili: 810, AT‹K VAL‹DE MÜLK‹YE RÜfiD‹YES‹:
Aliyyü’l-Uflflakî, fieyh Haf›z: 117. Arapzâde Karakolu: 1434. 1329, 1452. 900.
Alkibiades: 22, 1477. ARAPZÂDE SEB‹L‹: 1209. As›m Efendi, fieyhülislâm Çelebizâde: Atik Valide Sultan Camii: 71, 414, 1125.
Alman Hastahanesi: 501. ARASTA ÇARfiISI: 1461. 1436. Atik Valide Sultan Külliyesi: 1013.
Alman Konsoloslu¤u: 221. Arasta Çarfl›s›: 384, 972, 1443. As›m Efendi, Zâkirbafl›: 447, 457, 508. Atik Valide Sultan Medresesi: 224.
Alman Mezarl›¤›: 221. Arasta Hamam›: 1241. Âs›m Mustafa Bey, fiair: 72. Atik Valide Sultan Saray›: 48, 1324.
Almanya: 26. Argolis: 21. As›m Sönmez: 1051. AT‹K VAL‹DE SULTAN SIBYAN MEK-
Alo Pafla: 670, 684, 690, 883. Arif A¤a, Arabac›bafl›: 833. As›m Us, Gazeteci: 687. TEB‹: 900.
Alpaslan: 26. Arif A¤a, Elbise Anbar› Emini: 808. Askandar: 20. AT‹K VAL‹DE SULTAN TEKKES‹: 414.
Alt›n fiehir (Üsküdar): 19. Arif A¤a, fiahincibafl›: 771. Askerî Muzika K›fllas›: 1269. AT‹K VAL‹DE SUYU: 1197.
Alt›yol: 1299. Ârif Bey, Hattat Çarflambal›: 434. Asrî Kad›nlar Cemiyeti: 1469. Atik Valide Suyu: 970.
Altunizâde Ailesi Mezarl›¤›: 1342. Arif Bey, Meclisi S›hhiye Reisi: 768. Asude Dede: 452. AT‹KE SULTAN ÇEfiMES‹: 1041.
ALTUN‹ZÂDE CAM‹‹: 71. Ârif Bey, Tophane Naz›r›: 737. Âsûmânî Dede: 52. Atike Sultan: 1041, 1069, 1081.
Altunizâde Camii: 900, 1401, 1438. AR‹F DEDE EFEND‹ TEKKES‹: 413. AfiÇIBAfiI CAM‹‹: 75. Atina: 22.
ALTUNÎZÂDE ‹SMA‹L PAfiA HAMAMI: Arif Dede: 487. Aflç›bafl› Camii: 77, 486, 874, 885, 919, Atiye Sultan: 195, 197, 198, 465, 823.
961. Arif Efendi Yal›s›: 1085, 1317, 1333. 1006. Atlamac› (Kaymak Mustafa Pafla): 225.
ALTUN‹ZÂDE ‹SMA‹L PAfiA KÖfiKÜ: Arif Efendi, Bakkal Hattat: 535. Aflç›bafl› Kona¤›: 988. ATLAMATAfiI CAM‹‹: 362.
1321. Arif Efendi, Hekimbafl›: 276, 846. Aflç›bafl› Mahallesi: 486. ATLAMATAfiI CAM‹‹: 362.
ALTUNÎZÂDE ‹SMA‹L ZÜHDÜ PAfiA Arif Efendi, Reisül Küttap: 773. Aflç›bafl› Mezarl›¤›: 667. Atlamatafl› Han›: 362, 924.
MEKTEB‹: 900. Arif Efendi, fieyhülislâm: 693. Âfl›k Pafla Camii: 364, 1110. ATLAMATAfiI MÜLK‹YE RÜfiD‹YES‹:
Altunizâde Karakolu: 1438. Arif Efendi: 1481. Âfl›k Pafla Tekkesi Camii: 1110. 901.
ALTUNÎZÂDE RÜfiD‹YE MEKTEB‹: AR‹F H‹KMET BEYEFEND‹ SEB‹L‹: Afl›k Pafla: 579. Atlamatafl›: 362, 397.
900. 1210. Âfl›kpafla: 949, 951, 1110. Atpazar› Kap›s›: 1102.
Altunizâde: 40, 933, 995, 1014, 1329, Arif Hikmet Beyefendi Sebili: 640. Aflir Efendi, fieyh: 118. ATPAZARÎ OSMAN EFEND‹ MESC‹D‹:
1401, 1420. Arif Hikmet Beyefendi, fieyhülislâm: Aflir Efendi, fieyhülislâm Reiszâde: 77.
Âmâ Ali, Kanunî: 1385. 640, 641, 642, 643, 644, 852, 972, 1102. Atpazarî Osman Efendi Tekkesi (fati:
Amanullah-› Hindî, fieyh: 450. 1081, 1090, 1172, 1198, 1317, Aflir Mustafa Efendi, fieyhülislâm: 97.
Amasya: 303, 604. 1332, 1387, 1400, 1485. 1152, 1153. Atpazarî Osman Efendi Tekkesi (Fatih):
Amcazâde Hüseyin Pafla Medresesi: Arif Hikmet Pafla, Çürüksulu: 1343. ÂfiUB‹CAN KADINEFEND‹ KUYUSU: 97, 361.
658. Arif Hikmet Pafla, Damat: 1348. 1230. Atzula mevkii: 26.
Amerikan K›z Koleji: 397. Ârif Mehmet A¤a, Hattat: 427. Aflubican Kad›nefendi: 158, 249, 1154, Avlonya: 202.
AM‹RAL VÂSIF PAfiA KONA⁄I: 1321. Arif Pafla, Darüssaade A¤as›: 140. 1230. Avni An›l: 926.
Amuca Hüseyin Pafla Medresesi: 399. Arif Pafla, Ferik: 691. At Meydan›: 43, 1344. Avni Bey, Dr.: 1253.
Amucazâde: 714. Arif Pafla, Liva: 805. AT PAZARI NAMAZGÂHI: 996. Avni Dilligil: 675.
Anadolu Kava¤›: 164, 207. Arif Pafla, Müflir: 717, 798. AT PAZARI: 1461. Avni Lifij: 1424.
Anadolu Lisesi: 1286, 1356, 1357. Arif Pafla: 860. At Pazar›: 57, 250, 366, 378, 467, 979, Avni Pafla, Ferik Hac›: 873.
Anadolu Musiki Cemiyeti: 1303, 1304. Arif Sami Toker: 1304. 1053, 1063, 1067, 1069, 1311, Avni Pafla, Mirliva: 1292.
Anadoluhisar›: 30, 31, 32, 481, 1052, Arkadyüs: 24. 1489. Avnizâde Kadirî Tekkesi: 239.
1444, 1450. Arnavut Belgrad› (Berat): 165. AT TÜRBES‹: 531. AVN‹ZÂDE TEKKES‹: 417.
Analipsiz Manast›r›: 1331. Arnavutköy: 197, 928. Atâ Bey, Telgrafç›: 1303, 1304. Avratpazar›: 1354.
Andronikos III.: 580. Arnavutluk: 894. Ata Efendi, Arapzâde: 843. Aya Yorgi Ayazmas›: 1491.
Andronikos IV.: 30. Arpac› Han›: 1488. Atâ Efendi, fieyh Özbekî: 432, 434, Aya Yuannis Ayazmas›: 422.
Andronikos: 28. Arpaemini Mustafa Efendi Mektebi: 437. Ayakap›: 355.
Anemas zindanlar›: 30. 274, 1208. Atâ Efendi, fieyh: 426, 1057. Ayas Pafla, Sadrazam: 1430.
Anibal: 23. Arslan A¤a Camii: 49, 57, 493. Atâ Efendi, Tayyarzâde: 1361. Ayasofya Camii: 181, 231, 373, 383,
Ankara Palas: 1443. ARSLAN A⁄A ÇEfiMES‹: 1040. Atatürk: 1327, 1445. 549, 577, 591, 870, 972, 1339,
Ankara: 30, 32, 124, 180, 182, 990, Arslan A¤a Çeflmesi: 114, 283, 397, Atâullah Ahmet Efendi, fieyhülislâm: 1359.
1327, 1444. 1170. 1333. Ayasofya: 25, 47, 177, 182, 548.
Anmet Bin Galib, fierif: 628. ARSLAN A⁄A MESC‹D‹: 244. Ataullah Bey, Müderris: 747. Ayazma Bahçesi: 387, 1404.
Anna Komnnena: 528. Arslan A¤a Mescidi: 245. Ataullah Efendi, Arapzâde: 102, 954, AYAZMA CAM‹‹ SUYU: 1197.
Antalya: 285, 646, 1385. ARSLAN A⁄A SARAYI: 1322. 1209, 1410, 1434. Ayazma Camii: 25, 31, 79, 83, 84, 217,
Apollon Mabedi: 1290. Arslan A¤a Saray›: 48, 1324. Atâullah Efendi, fiair Lebib’in o¤lu: 185. 308, 352, 901, 909, 920, 961, 962,
Araba Vapuru ‹skelesi: 1489, 1490. ARSLAN A⁄A SUYU: 1197. Atâullah Efendi, fieyhülislâm Dürrizâ- 981, 1084, 1105, 1120, 1168,
Arabac› Mand›ras› Deresi: 1120. Arslan A¤a, Kethüda: 164, 244, 245, de: 849, 871. 1197, 1225, 1323, 1326, 1328,
Arakiyeci Hac› Cafer Mahallesi: 356. 979. Atâullah Efendi, Tayyarzâde: 1270. 1415, 1452, 1464, 1467, 1477,
ARAK‹YEC‹ HACI MEHMET A⁄A Arslan A¤a: 114, 168, 204, 490, 494, Atâullah Efendi: 1077. 1482, 1490.
1512
KARMA ‹NDEKS
AYAZMA CAM‹‹: 79. 620, 647, 1046. 129, 135, 158, 159, 300, 312, 317, Balaban ‹skelesi: 827, 980, 1148, 1489,
Ayazma Hamam›: 902, 1452. Ayfle Sultan, Hümaflah: 532. 419, 428, 451, 452, 494, 531, 532, 1491.
AYAZMA HAMAMI: 961. Ayfle Sultan, Mihrimah Sultan’›n k›z›: 535, 581, 609, 619, 620, 621, 702, BALABAN TEKKES‹ MESC‹D‹:: 116.
Ayazma ‹lkö¤retim Okulu: 83, 961. 182, 419, 428. 760, 796, 800, 805, 807, 808, 831, Balaban Tekkesi: 21, 117.
Ayazma ‹skelesi: 25, 1329, 1356, 1384, Ayfle Sultan: 41, 540, 587, 589, 590, 881, 963, 969, 1048, 1060, 1310, Bâlâniflîn: 1180.
1489, 1492. 645, 794, 821, 832, 1045, 1366, 1368, 1407. Balat: 414.
AYAZMA KARAKOLU: 1274. 1394, 1395, 1435. Aziz Mahmud Hüdâyî Vakf›: 106. BALCI BABA TÜRBES‹: 540.
Ayazma Mektebi: 921. AYfiE VE ÜMM‹HAN‹ HATUN ÇEfiME- Aziz Pafla, Mirliva Doktor Hac›: 316. Balc› Baba: 30, 570.
Ayazma Sahili: 649, 652. S‹: 1046. Aziz Pafla: 691. BALCI YOKUfiU KUYUSU: 1231.
Ayazma Saray› Hamam›: 1326. Ayvansaray Loncas›: 1176. Aziziye Tiyatrosu: 1276. Bali A¤a: 612.
Ayazma Saray› Meydan›: 79. Ayvansaray: 28, 219, 448, 526. AZ‹Z‹YE T‹YATROSU: 1299. Bali Çavufl (Perhizci): 119, 420.
AYAZMA SARAYI: 1322. Azak Kalesi: 1319. Azkaniver Hayuhyafl ‹ngerutyan: 929. Bali Çavufl Camii: 420.
Ayazma Saray›: 79, 387, 920, 961, 962, Azapkap›: 311, 1388. BAL‹ ÇAVUfi MESC‹D‹: 119.
1197, 1323, 1324, 1325, 1445, Aziz A¤a: 230. B Bali Çavufl Mescidi: 420, 865, 907.
1488, 1492, 1496. Aziz Bey: 932. Baba Efendi: 462. Bali Çavufl: 668, 864.
AYAZMA SIBYAN MEKTEB‹: 901. Aziz Dede: 260. BABA NAKKAfi NAMAZGÂHI: 999. Bali Çelebi: 810, 834.
Ayazma: 488, 825. Aziz Efendi, Dervifl: 650. Baba Nakkafl: 592, 593, 595. Bal›k Pazar›: 611, 1120.
Ayd›nl› Köyü (Tuzla): 1370. Aziz Efendi, Mektubîzâde: 109. Baba Pafla: 1288. Bal›kç›o¤lu Han›: 1488.
Ayd›no¤lu Tekkesi: 584, 628, 638. Aziz Efendi, fieyh: 425, 426. Bababurnu: 225. Bal›kl› Ayazma Deresi: 527.
Aydos: 307, 524, 525, 1343. Aziz Efendi, Zâkirbafl› Hatib: 105, 108. Baba-O¤ul Çeflmesi: 1013. Bal›kl›: 45.
Ayete’l Kürsî: 163. AZ‹Z MAHMUD EFEND‹ HÜDAYÎ SE- Bâb› Hümayun: 383. Bal›m evi: 481.
Ayetullah Bey: 1414. B‹L‹: 1213. Bab-› Ser-askeri-i Anadolu: 1346. Balkan Harbi: 199, 254.
Ayios ‹oanis Ayazmas›: 1489. Aziz Mahmud Hüdâyî Âsitânesi Kütüp- Bâb›âlî Mescidi: 75. Ball›kaya: 1418.
Aynal›kavak Kasr›: 781. hanesi: 493. Bâb›âli: 44, 45, 147, 181, 231, 1103, Baltac› Çiftli¤i: 1418.
Aynal›kavak Mezarl›¤›: 1486. Aziz Mahmud Hüdâyî Âsitânesi: 355, 1261, 1471. Baltac›lar Ko¤uflu: 164.
Aynî, fiair: 974, 988, 1144, 1259, 1486. 445, 451, 452, 489, 491, 493, 499, Babil: 22. Baltaliman›: 615, 621.
Aynülhayat Han›m: 611, 612. 500, 502, 549, 621, 947, 1190, Babü’r-Rahme: 1036. Balyan Ailesi: 1060.
Aypark Sinemas›: 1302. 1263, 1420. BABÜ’S-SAÂDE A⁄ASI ‹SMA‹L A⁄A Band›rma: 151, 879.
Ayr›l›k Çeflmesi Mezarl›¤›: 655, 1043. Aziz Mahmud Hüdâyî Efendi Çeflmele- ÇEfiMES‹: 1048. BANDIRMALI fiEYH YUSUF N‹ZA-
AYRILIK ÇEfiMES‹ MEZARLI⁄I: 655. ri: 1047, 1191. Bac›lar Tekkesi: 452. MEDD‹N EFEND‹ TÜRBES‹: 541.
Ayr›l›k Çeflmesi Namazgâh›: 1043, AZ‹Z MAHMUD HÜDÂYÎ EFEND‹ Bademiye: 301. BANDIRMALI TEKKES‹ MESC‹D‹:
1177. ÇEfiMELER‹: 1047. Ba¤ Odalar› Mescidi: 183. 120.
AYRILIK ÇEfiMES‹ NAMAZGÂHI: 997. AZ‹Z MAHMUD HÜDÂYÎ EFEND‹ HA- Ba¤dat Kasr›: 1372, 1373. Band›rmal› Tekkesi: 97, 121, 124, 157,
AYRILIK ÇEfiMES‹: 1042. MAMI: 962. Ba¤dat yolu: 34, 280, 319, 1062, 1073, 237, 238, 355, 398, 429, 1088,
Ayr›l›k Çeflmesi: 27, 451, 660, 668, AZ‹Z MAHMUD HÜDÂYÎ EFEND‹ ‹MA- 1467. 1388.
997, 1004, 1042, 1043, 1103, RET‹: 985. Ba¤dat: 25, 47, 178, 526, 1216, 1319, Bando K›fllas›: 1269.
1104, 1177, 1187, 1285, 1288, AZ‹Z MAHMUD HÜDÂYÎ EFEND‹ KÜ- 1451. Baron De Tott: 1480.
1289, 1467. TÜPHANES‹: 945. BA⁄LARBAfiI CADDES‹ KUYUSU: Basmahane: 83, 1452.
Ayfle Bahri Kad›n: 1052. AZ‹Z MAHMUD HÜDÂYÎ EFEND‹ 1230. Basri Bey, Musikiflinas: 816.
Ayfle German: 200. MEKTEB‹: 903. BA⁄LARBAfiI T‹YATROSU: 1300. Baflkad›n Çeflmesi: 1045, 1046.
AYfiE HANIM SULTAN TÜRBES‹: 532. Aziz Mahmud Hüdâyî Efendi Suyu: Ba¤larbafl›: 340, 397, 571, 928, 1084, BAfiKADIN MEYDAN ÇEfiMES‹: 1050.
Ayfle Han›m Sultan Türbesi: 89. 1046. 1197, 1276, 1299. BAT PAZARI: 1461.
Ayfle Han›m Sultan: 89, 94, 589, 590. AZ‹Z MAHMUD HÜDAYÎ EFEND‹ SU- Bahâ Bey, Avukat: 1437. Bat Pazar›: 972, 986.
Ayfle Han›m: 536, 793, 998, 1341. YU: 1201. Bahaeddin Efendi, fieyh: 462. Battal Gazi Ba¤lar›: 25, 47, 1465.
AYfiE HATUN ÇEfiMES‹ VE NAMAZ- Aziz Mahmud Hüdâyî Efendi Tekkesi Bahaeddin Efendi, fieyh: 630. Battal Gazi: 25, 47, 52, 528, 1283,
GÂHI: 1044. Camii: 49, 57, 61, 90, 96, 139, Bahariye Mezarl›¤›: 181, 1487. 1307, 1465, 1477.
Ayfle Hatun Çeflmesi: 398, 840. 203, 490, 548, 549, 586, 591, 628, Bahariye Sahilhanesi: 1103. Bayburdî Pafla: 758.
Ayfle Hatun Namazgâh›: 142. 952, 1046, 1048, 1068, 1200, Bahariye: 22. Bayezid-i Veli: 33.
AYfiE HATUN NAMAZGÂHI: 998. 1334, 1363, 1365, 1434, 1468. Bahaüddin Mehmet Nakflibendî: 784. Bayram Pafla Medresesi: 165.
AYfiE HATUN SIBYAN MEKTEB‹: 902. AZ‹Z MAHMUD HÜDÂYÎ EFEND‹ TEK- Bahçekap›: 144, 640, 1163. BAYRAM PAfiA SARAYI: 1359.
Ayfle Hatun, Rodoslu: 195, 840. KES‹ CAM‹‹: 89. Bahir Mustafa Pafla Tekkesi: 693. Bayram Pafla, Veziriazam: 39, 129,
Ayfle Hatun: 1045, 1463. Aziz Mahmud Hüdâyî Efendi Tekke- Bahir Mustafa Pafla: 1160. 1359.
Ayfle Sakibe Han›m: 644. si/Dergâh›: 38, 49, 78, 84, 91, 99, Bahri Baba Mezarl›¤› (‹zmir): 595. Bayram Pafla: 548.
AYfiE SIDIKA HANIM KÖfiKLER‹: 100, 105, 122, 157, 159, 168, 171, Bahri Baba Mezarl›¤›: 530, 594. Bayramiye Dergâh›: 423, 457, 458.
1326. 174, 176, 230, 317, 497, 499, 998, BAHR‹ BABA MEZARLI⁄I: 888. Bayramiye Tarikati: 114, 182, 424.
Ayfle Sineperver Valide Sultan: 1149. 1047, 1099, 1209, 1187, 1264, Bahri Baba: 595. Bayrampafla: 43.
Ayfle Sultan Bahçesi: 1323, 1324. 1476. BAHR‹ MEHMET PAfiA ÇEfiMES‹: Baysungur Mirza: 1403.
Ayfle Sultan Celvetî Tekkesi: 1045. AZ‹Z MAHMUD HÜDÂYÎ EFEND‹ TEK- 1049. Baytar Mektebi: 361, 1443.
AYfiE SULTAN ÇEfiMES‹: 1045. KES‹: 420. Bahri Mehmet Pafla: 1049. BAYTAR MEKTEB‹: 903.
Ayfle Sultan Çeflmesi: 922, 1046, 1050. AZ‹Z MAHMUD HÜDÂYÎ EFEND‹ Bahri Pafla: 491, 879, 1342. Bebek: 43, 197, 587, 652, 1334, 1353,
Ayfle Sultan Darü’l-kurras›: 1046. TÜRBES‹: 533. Bahriye Hastahanesi: 1086. 1363, 1383, 1384.
AYfiE SULTAN SARAYI: 1394, 1403. Aziz Mahmud Hüdâyî Efendi Türbesi: BÂKÎ EFEND‹ CAM‹‹: 114. Bedesten: 33.
Ayfle Sultan Saray›: 48, 1324, 1457, 77, 91, 101, 102, 270, 444, 537, Baki Efendi: 114, 116. Bedevî Tekkesi: 487, 488, 500.
1492. 546, 608, 620, 634, 636, 638, 647, Bak›rköy: 280, 1254. Bedi Nuri fiehsuvaro¤lu: 675.
AYfiE SULTAN TEKKES‹: 419. 1207, 1341. Bal Mahmut Bey: 811. Bedirhan Pafla, Meflhur: 491.
Ayfle Sultan Tekkesi: 97. Aziz Mahmud Hüdâyî Efendi: 37, 38, Bâlâ Tekkesi: 1455. Bedri Beyefendi, fiakir Efendizâde:
Ayfle Sultan Türbesi: 452, 590, 608, 52, 77, 89, 90, 93, 94, 95, 96, 97, Balaban Ahmet Baba: 116, 118. 784.
1513
KARMA ‹NDEKS
Bedri Pafla, Mirliva: 736. Beyazî Ahmet Efendi Türbesi: 634. BOSTANCIBAfiI ÇEfiMES‹: 1053. Bülbüldere Özbekler Tekkesi: 199.
Behçet Bey, Esvapç›bafl›: 1463. Beyaz›t Camii (Edirne): 605. BOSTANCIBAfiI ‹BRAH‹M A⁄A ÇEfi- Bülbüldere: 125, 171, 200, 224, 403,
Behçet Beyefendi: 751. Beyaz›t Camii (‹stanbul): 34, 605, 782. MES‹: 1054. 856, 893, 908, 952, 1080, 1082,
Behçet Efendi Türbesi: 801. Beyaz›t Devlet Kütüphanesi: 447. Bostanc›bafl› Karakolu: 1287. 1187, 1462, 1497.
Behçet Efendi, Seret›bba: 872. Beyaz›t Medresesi: 458. Bostanc›bafl› Köprüsü: 41, 1395. BÜLBÜLDERES‹ CAM‹‹: 199.
Behçet Efendi: 145. Beyaz›t Meydan›: 1051. BOSTANCIBAfiI NAMAZGÂHI: 996. BÜLBÜLDERES‹: 1462.
Behçet-i Konevî Camii: 142. Beyaz›t: 222, 1051, 1085, 1215, 1411, Bostanc›lar Hapishanesi: 225, 1100. BÜYÜK ÇAMLICA ÇEfiMES‹: 1151.
BEH‹Ç BEY KÖfiKÜ: 1329. 1413, 1488. Bostaniskelesi Mezarl›¤›: 1468. Büyük Çaml›ca Çeflmesi: 492, 1042.
Behiç Bey Köflkü: 1438. BEYAZ‹ZÂDE AHMET EFEND‹ TÜR- Bostaniskelesi: 1052, 1120, 1123, Büyük Çaml›ca Mesiresi: 51, 1007,
Behiç Efendi, Defterdar: 1261. BES‹: 542. 1175, 1455. 1283.
Behifltî, fiair: 77. Beyhan Sultan: 835. Botaniates: 26. BÜYÜK ÇAMLICA NAMAZGÂHI: 999.
Behlül Efendi, Musikiflinas: 1481. Beykoz Çuha Fabrikas›: 254. Bozcaada: 213, 304, 640, 1057. BÜYÜK ÇAMLICA SAFA TEPES‹ ME-
Behlül Efendi: 238, 287, 295, 328. Beykoz Onparmak Çeflmesi: 83. Bozdo¤an Kemeri: 1043, 1208, 1372. S‹RES‹: 1284.
Behram A¤a: 162, 168, 205, 491, 1040. Beykoz: 43, 83, 467, 663, 799, 1138, Bozok Sanca¤›: 753, 756. BÜYÜK ÇAMLICA SUBAfiI MES‹RES‹:
Behzat Bey, Heykelt›rafl: 808, 1330. 1283, 1299, 1372, 1391, 1443, Börekçi Baba: 209. 1284.
Bekâr Han›: 1468. 1446. Börekçi Mustafa A¤a Türbesi: 1174. BÜYÜK ÇAMLICA TEPES‹ KUYUSU:
Bekir A¤a Bölü¤ü: 1414, 1433. Beylerbeyi Bedevî Dergâh›: 889. Brias-Bryas: 524, 1331. 1231.
Bekir A¤a, Arnavut: 45, 46. Beylerbeyi Saray›: 593, 1055, 1122, BRYAS SARAYI: 1330. Büyük Çaml›ca Tepesi: 26, 242, 249,
Bekir Baba, Zileli Hac›: 502. 1178, 1179, 1264, 1339, 1361. Bucafl Anlaflmas›: 344. 297, 437, 507, 595, 569, 911,
Bekir Bey, S›rkâtibizâde: 198. Beylerbeyi Stadyumu: 242. Budak Han›: 1488. 1038, 1052, 1013, 1101, 1115,
Bekir Efendi, Lofçal›: 282. Beylerbeyi: 92, 112, 144, 243, 274, Budin: 344, 349. 1152, 1177, 1201, 1203, 1224,
Bekir Pafla, Hazinedar: 949. 533, 592, 593, 594, 600, 809, 921, Buhara: 604. 1293, 1338, 1362, 1371, 1398,
Bekir Rüstem Pafla: 596. 953, 1039, 1277, 1336, 1337, Buhur Baba: 30, 570. 1407.
Bekir Sami Günsav, Miralay: 801. 1366, 1388, 1391, 1402, 1425. Bulgar Sad›k: 1419. Büyük Çekmece Gölü: 592.
Bekir Sami Pafla, Selanik Valisi: 884. BEYLERO⁄LU T‹YATROSU: 1300. Bulgaristan: 36, 132, 595. Büyük Do¤anc›lar Yang›n›: 1497.
Bekir S›tk› Ateflli Efendi: 638. BEYL‹K ÇEfiME SUYU: 1198. Bulgurlu Camii: 130, 1055, 1060, 1148. Büyük Hamam: 372, 964, 1031, 1496.
Bekir S›tk› Erozan, fiair: 1051. BEYL‹K ÇEfiME: 1035. Bulgurlu Da¤›: 130, 157, 1330. Büyük ‹skele Camii: 298.
Bekri Mustafa Pafla, Sadrazam: 1311. Beylik Çeflme: 251, 1036. Bulgurlu Hamam›: 129. Büyük ‹skele: 1489, 1490.
Bektâflî Tekkesi: 595. Beyo¤lu Lisesi: 1342. BULGURLU HANIM SET‹ MES‹RES‹: Büyük ‹skender: 22.
Belgrat: 337, 344, 759. Beyo¤lu: 231, 571, 838. 1284. Büyük Postahane: 1070.
Belk›s Han›m: 1342, 1343. Beypazar›: 1396. BULGURLU KÖYÜ CAM‹‹: 129. Büyük Selimiye Ambar›: 251.
Beneffle: 1183. Beyrut: 173. BULGURLU KÖYÜ ÇEfiMES‹: 1055. Büyük Valide Han›: 164, 167, 222.
BENL‹ZÂDE AHMET RAfi‹D EFEND‹ Beyflehir: 44, 304. BULGURLU KÖYÜ HAMAMI: 962. Büyükada: 918.
ÇEfiMES‹: 1052. Beyt-i Cibril: 1036. BULGURLU KÖYÜ KUYULARI: 1231. Büyükçaml›ca Bektâflî Tekkesi: 456.
Berat (Arnavut Belgrad›): 165. Bezmâra Kad›n: 709, 710. BULGURLU MESC‹D: 131. Büyükdere: 1299.
Berberyan Mektebi: 1300. Bezmiâlem Valide Sultan: 234, 547, BULGURLU MESC‹T KUYUSU: 1231. Büyükdere-Çay›r Mahallesi: 448.
Berberyan Okulu: 929. 602, 628, 844, 865, 1034, 1109, BULGURLU MESC‹T MEKTEB‹: 913. Büyükyokufl: 188.
Bereket Efendi-i Hindî, fieyh: 450. 1450. Bulgurlu Mescit: 131, 1066, 1118, Byzantion: 24.
Bergama: 23. Bezmican Kad›n: 709. 1213.
Besim A¤a: 693, 1013. B‹’RÜ’fi-fi‹FA (fi‹FA KUYUSU): 1231. Bulgurlu Tepesi: 1448. C
Besim Bey: 771. Bihruze Hatun: 309. Bulgurlu: 40, 100, 126, 129, 135, 159, Cabi Said Efendi: 1287.
Besim Beyefendi: 1045. Bilal A¤a, Halilpaflal›: 219, 702. 609, 926, 927, 962, 1006, 1011, Caddebostan: 525.
Besim Mehmet Pafla: 198. Bilal A¤a: 1290. 1059, 1060, 1067, 1076, 1093, Cafer A¤a: 356.
Besim Ömer Pafla, Prof. Dr.: 1440. Binnaz Kad›n: 758. 1105, 1106, 1230, 1307, 1308, Cafer Çelebi: 309, 356.
Besim Pafla, Topçu Mirlivas›: 765, 785. Birecik: 336. 1309, 1310. Cafer Çelebi’nin çiftli¤i: 309.
Besim Pafla: 197. Birinci Selim Camii: 49. Bulgurlulu Anbarc›: 135. CAFER EFEND‹ CAM‹‹: 133.
BESTEKÂR HAYDAR BEY KÖfiKÜ: Bit Pazar›: 985, 1070. Burhan Felek Bey, Gazeteci: 809, 810, Cafer Efendi, Abdünnebizâde: 133.
1329. Bitinya Krall›¤›: 23. 933, 936, 1299, 1302, 1304, 1385, Cafer Pafla, Vezir Arapgirli: 446.
Befliktafl Askerî Rüfldiyesi: 932, 933. Bitinya: 23, 26. 1438, 1463. Cafer Tayyar E¤ilmez Pafla: 674, 1328,
Befliktafl Feriyye Saray›: 1178. B›y›kl› Mehmet Pafla Camii: 1396. Burhan-› Terakki: 934. 1378.
Befliktafl ‹skelesi: 575, 1050, 1084. Bizantiyon: 22. BURHAN‹YE CAM‹‹ KUYUSU: 1231. Cafer, Hüseyin Gazi o¤lu (Battal Gazi):
Befliktafl Saray›: 443, 1356, 1426, BODRUMÎ ÖMER EFEND‹ CAM‹‹: 126. BURHAN‹YE CAM‹‹: 132. 25, 47.
1437. Bodrumî Ömer Efendi Camii: 907. BURHAN‹YE ÇEfiMES‹: 1055. Ca¤alo¤lu: 918, 1031, 1455.
Befliktafl: 33, 48, 99, 231, 254, 307, Bodrumî Ömer Efendi Köflkü: 126. Burhaniye Çeflmesi: 30. Ca¤alzâde Mektebi: 923.
407, 575, 834, 1031, 1068, 1070, Bo¤aziçi Köprüsü: 30, 595. Burhaniye Köyü Camii: 1231. Calcedon: 24.
1120, 1230, 1385, 1415, 1450. Bo¤aziçi Lisesi: 197. Burhaniye: 132, 1055, 1123, 1444. Camc› Ali Çelebi Mescidi: 1138.
Beflir A¤a Camii: 231, 1493. Bo¤aziçi: 22, 27, 28, 30, 223, 244, 524, Burmal› Mescit: 864. Cami-i Atik Mezarl›¤›: 185.
BEfi‹R A⁄A ÇEfiMES‹: 1053. 571, 594, 600, 1120, 1213, 1273, Burmal› Sütun: 543. Camondo Ba¤›: 1110.
Beflir A¤a Dergâh›: 147. 1346, 1389, 1437, 1480. Bursa Mevlevîhânesi: 648, 649. Canbaziye Camii: 1354.
Beflir A¤a, Darüssaâde A¤as› Hac›: Bo¤azlar: 22, 26. Bursa: 24, 30, 31, 37, 52, 93, 102, 258, Candaro¤ullar›: 349.
231, 1053, 1067. Bolay›r: 570. 259, 315, 336, 481, 490, 579, 609, Canfeda Hatun Camii: 584.
Beflir A¤a, Darüssaade A¤as›: 215, Bolu: 349, 350, 631. 636, 637, 648, 710, 1070. Cavidan Han›m: 710.
378, 1190, 1461, 1479. Bosphoros: 19. Bükrefl: 209. Cavit A¤a, Harem A¤as›: 996.
Beflir A¤a, K›zlara¤as›: 812. Bostan ‹skelesi: 35, 1001, 1115, 1391. Bükücüler Çarfl›s›: 902. Cavit A¤a, Musahib: 290.
Beflir A¤a, Lala: 1373. Bostanc› K›fllas›: 426. Bükücüler Han›: 1482. Cavit Bey, Maliye Naz›r›: 1444.
Beflir A¤a, Saray› Atik A¤as›: 729. Bostanc›: 525. Bülbüldere Mezarl›¤›: 354, 893, 894, Cavit Bey, Tanzimat Dairesi Azas›: 757.
Beyaz Yal›: 92. Bostanc›bafl› Camii: 249. 968, 1295. Cavit Pafla: 332.
1514
KARMA ‹NDEKS
Cebecibafl› Bostan›: 1382. Cevher A¤a Çeflmesi: 133. 1075, 1378. Ç›narl› Tekke: 131, 306, 421, 422, 477.
Cedid Hac› Dede Tekkesi: 420. CEVHER A⁄A MEKTEB‹: 904. Çapa T›p Fakültesi Hastahanesi: 462. Ç‹NGENE FIRINI CAM‹‹: 160.
CED‹D HACI DEDE TEKKES‹: 420. Cevher A¤a, Müsahip: 133, 134, 135. Çarh Baba: 427. Çingene F›r›n› Camii: 200, 912.
Celâl Bey, Dahiliye Müsteflar›: 1318. Cevher A¤a: 1058, 1059. Çar›kç› ‹flhanesi: 1468. Çingeneler: 448, 449.
Celâl Bey, Musahipzâde: 687, 1031, Cevrî ‹brahim Çelebi, fiair: 114, 207, Çarflamba (Fatih): 378. Ç‹N‹L‹ CAM‹ KUYUSU: 1232.
1437, 1482. 646, 1154, 1445. Çarflamba Pazar›: 250, 458. Ç‹N‹L‹ CAM‹ SEB‹L‹: 1210.
Celâl Bey, Müsahib : 1077. Cevri Usta Camii: 904. Çarflamba Tekkesi: 247, 498, 538. Ç‹N‹L‹ CAM‹ SIBYAN MEKTEB‹: 905.
Celâl Muhtar Özden, Dr.: 839, 909, CEVR‹ USTA SIBYAN MEKTEB‹: 904. ÇARfiAMBA TEKKES‹: 498. Ç‹N‹L‹ CAM‹: 162.
917, 1254. Cevri Usta: 296, 297, 904. ÇARfiI HAMAMI: 964. Çinili Cami: 164, 165, 169, 399, 509,
Celal Sahir Yaz›c›: 705. Cezerî Kas›m Pafla Camii: 547, 1113. Çarfl›boyu: 1190. 870, 905, 906, 967, 979, 986,
CELÂLEDD‹N A⁄A/PAfiA KONA⁄I: Cezerî Kas›m Pafla Medresesi: 133. Çarfl›kap›: 225, 378, 613, 914, 1095, 1097, 1198.
1335. Cezmi, sipahiler kâtibi (N. Kemal’in ro- 1145, 1209, 1333, 1348, 1395, Çinili Çocuk Kütüphanesi: 906.
Celâleddin ‹yisen Bey: 1303. man kahraman›: 37. 1434. Çinili Hamam: 905, 979, 1198.
Celâleddin Pafla, Mirliva Mahmut Pa- Cezzar Ahmet Pafla: 194. Çaflnigir Camii: 212. Ç‹N‹L‹ HAMAM: 967.
fla’n›n o¤lu: 153. Charis: 22. Çatalca: 590, 804. Ç‹N‹L‹ KARAKOLU: 1274, 1275.
Celâleddin Pafla: 727. Chrysopolis: 24, 25. Çatma Tezgâhlar›: 328. Çinili Karakolu: 397, 1278.
Celâlî isyanlar›: 37. Cibali: 70, 446. Çatmahane: 328, 1003. Çinili Köflk Müzesi: 1080.
Celalüddin Pafla, Damat: 842. Cidde: 75. Çavufl Hamam›: 49. Ç‹N‹L‹ MEDRESES‹: 1239.
Cellat Çeflmesi: 243, 244. C‹HAN BA⁄I KASRI: 1338. ÇAVUfiBAfiI AHMET A⁄A ÇEfiMES‹: Ç‹N‹L‹ SUYU: 1198.
Cellat ‹brahim: 709. Cihanba¤› Kasr›: 1338. 1057. Ç›ra¤an Saray›: 809, 1068, 1359.
Celvetî Dergâh›/Tekkesi: 185, 186, Cihannüma Kasr›: 711. Çavuflbafl› Çiftli¤i: 1063, 1418. Ç›ra¤an Vakas›: 1433.
237, 311, 428. Cinci Hamam›: 50, 964. Çavuflbafl› Mektebi: 185, 928. Ç›rp›c› Çay›r›: 81.
Celvetî Tarikati: 317, 319, 363. C‹NC‹ HOCA SARAYI: 1340. ÇAVUfiBAfiI MEKTEB‹: 904. Çnegelse: 25.
Cemal Efendi, fieyh: 456. Cinci Hoca Saray›: 48, 1324. Çavuflbafl›: 1083. Çorlu: 581, 844.
Cemal Kutay: 738. Cinci Hoca: 547, 964. ÇAVUfiDERE KUYUSU: 1232. Çorlulu Ali Pafla Medresesi: 1085.
Cemal Pafla: 1413. C‹NC‹ HÜSEY‹N EFEND‹ HAMAM: Çavufldere: 233, 306, 1074, 1185. Çömlekçiler Kârhanesi: 1373.
Cemaleddin Efendi, fieyhülislâm: 128, 964. Çay›r Semti: 358. Çöp ‹skelesi: 1489, 1492.
628. Cinci Hüseyin Efendi Saray›: 1341. Çay›rbafl›: 358. Çubuklu: 43, 225, 1354, 1391.
Cemaleddin Efendi: 749, 750. Cinci Kuyusu: 964, 1213. Çaylak Ailesi: 691. Çukur Cami: 415.
Cemaleddin Mehmet Pafla: 1336. Cirmen: 42. Çelebi Halil Efendi, fieyh: 1310. ÇÜRÜKSULU AHMET PAfiA KÖfiKÜ:
CEMALEDD‹N PAfiA KÖfiKÜ: 1336. Civan Feridun Pafla Camii: 191, 705. Çelebi Mehmet Muhyiddin Efendi, 1342.
Cemalî Efendi, fieyh Uflflakî: 444. C‹VAN KAPICIBAfiI SADRAZAM fieyh: 597. Çürüksulu Osman Pafla Köflkü: 1440.
Cemalî Halifesi Tekkesi: 444. MEHMET PAfiA SARAYI: 1341. Çelebi Mehmet Selahüddin Efendi,
Cemalî Tekkesi: 114, 207. Cnegelse: 47. fieyh: 601. D
Cemaran Okulu: 930. Constantinus: 24. Çemberlitafl: 222, 372, 1049. Dadyan Okulu: 930.
Cemil Bey, Musiki Hocas›: 801. Çemiflkezek: 1031. Da¤ Hamam›: 1082, 1279, 1462.
Cemil Bey, Tanburî: 1426. Ç Çengelköy ‹skelesi: 1384. DA⁄ HAMAMI: 968.
Cemil Efendi, fiekerci: 826. Çad›rc› Mescidi: 185. Çengelköy: 25, 47, 225, 257, 1054, Dalga Day›: 355.
CEM‹L MOLLA KÖfiKÜ: 1336. Çakal Da¤›: 1198, 1201, 1224. 1213, 1443. Damalis Burnu: 1477.
Cemil Molla: 592, 890, 1337. ÇAKALDA⁄I MEZARLI⁄I: 662. Çerkez Hasan: 1085, 1411. Damalis: 19, 22.
Cemil Pafla Köflkü: 1384, 1439, 1440. Çakalda¤› Mezarl›¤›: 996, 1065. ÇEfiM-‹ AFET KADIN NAMAZGÂHI: Damat ‹brahim Pafla Çeflmesi: 568,
Cemil Pafla, Nam›k Paflazâde: 285. Çak›r Dede-Kara Abal› Tekkesi: 97. 1001. 960, 969.
Cemil Pafla: 218, 595, 760, 1076. Çak›rc› Hasan Pafla Camii: 293. Ç‹ÇEKÇ‹ CAM‹‹: 142. DAMATR‹S SARAYI: 1343.
Cemil Topuzlu Pafla, Prof. Dr.: 916, Çak›rc›bafl› Camii: 558. Çiçekçi Camii: 248, 424, 458, 459, 462, Daniflmendliler: 527.
1123, 1225, 1469. ÇAKIRCIBAfiI HASAN PAfiA CAM‹‹: 490, 499, 500, 606, 630, 668, 670, Dareios: 22.
Cemile Sultan: 195, 528, 553, 780, 842, 136. 678, 802, 948, 1156, 1299, 1330, Dar›ca: 25, 30, 47, 144.
1045, 1400, 1410, 1412. Çak›rc›bafl› Hasan Pafla Camii: 470, 1364, 1446, 1463. Darphane Hapisanesi: 505.
Cenan-yar Han›m: 1058. 557, 571, 900, 911, 1060, 1465. Çiçekçi Kahvesi: 142, 275, 345, 532, Darü’l-aman (Hüdâyî Dergâh›): 95.
CENNET EFEND‹ TÜRBES‹: 544. ÇAKIRCIBAfiI HASAN PAfiA MEKTE- 999, 1448, 1464. Darü’l-eytâm: 1034.
Cennet Efendi Türbesi: 545. B‹: 904. Çiçekçi veya Havuzbafl› Mezarl›¤›: 667. Darü’l-Feyz-i Musiki Cemiyeti: 1304.
Cennet Efendi: 98, 318, 544, 545. Çakmakç›lar Yokuflu: 164, 167, 222. Çiçekçi: 194, 345, 1033, 1051, 1059, DARÜ’S-SAÂDE A⁄ASI HAL‹D A⁄A
CENNETÂBÂD KASRI: 1337. Çal›k Pafla: 805. 1370, 1448. NAMAZGÂHI: 1001.
Cennetâbâd Kasr›: 249, 1153, 1330, Çal›kuflu: 364. Çifte Cevizler Mesiresi: 178. DARÜ’S-SAÂDE A⁄ASI MEHMET
1337, 1338. Çaml›ca Baba: 570, 571. Çifte Saraylar: 197, 1145, 1384. A⁄A NAMAZGÂHI: 1001.
Cennetü’l Baki: 1035. Çaml›ca Bektâflî Tekkesi: 571. Çiftekayalar: 1073, 1316, 1445, 1457, DARÜ’fi-fi‹FA MESC‹D‹: 169.
Cerbe: 1295, 1378, 1379. Çaml›ca Da¤lar›: 25, 47. 1492. Darüflflafaka Lisesi: 491, 720.
Cerrahî Türbesi: 408. ÇAMLICA KIZ L‹SES‹: 1318. Çiftlik Gazinosu: 1197, 1440. Darüflflifa Mescidi: 989.
Cerrahpafla Camii: 1379. Çaml›ca K›z Lisesi: 728, 1363. Çiftlik K›r Kahvesi: 1156. Dâver Baba: 524.
Cerrahpafla: 288. Çaml›ca Saray›: 1402. Çi¤dem Talu: 779. Davud-i Kayserî: 579.
Cevat fiakir Kabaa¤açl›: 1329. Çaml›ca: 28, 32, 249, 309, 312, 492, Çil Horoz fiekerlemecisi: 972. Davut A¤a, Bostanc›bafl›: 1077.
Cevat Toydemir, Deniz albay›: 705. 593, 796, 838, 1198, 1230, 1308, Ç‹LEHANE MESC‹D‹: 157. Davut A¤a, Gerçek: 134, 1058.
Cevdet Bey, Ressam: 1040, 1336. 1339, 1409, 1443, 1457. Çilehane Mescidi: 93, 128, 157, 159, Davut A¤a, Mimar: 336, 378, 581.
Cevdet Pafla, Dr.: 1179. ÇAMLICALI MEHMET EFEND‹ TEK- 176, 1076, 1230, 1307. Davut Çelebi, Kara Niflanc› (Kara Davut
Cevdet Pafla: 1490. KES‹: 421. Ç›nar Camii: 1110. Pafla): 230.
CEVHER A⁄A CAM‹‹: 133. Çanakkale Bo¤az›: 22, 31, 32, 1476. Ç›nar Çeflme: 1110. Davut Pafla Camii: 178, 230, 628, 928.
Cevher A¤a Camii: 904, 1058. Çanakkale Muharebeleri: 221. ÇINAR SUYU: 1198. DAVUT PAfiA ‹MARET‹: 985.
CEVHER A⁄A ÇEfiMES‹: 1058. Çanakkale: 225, 295, 409, 911, 917, ÇINAR TEKKES‹: 463. Davut Pafla Saray›: 557.
1515
KARMA ‹NDEKS
Davut Pafla, Kara: 229, 230, 231, 502. Divitçiler Camii: 356, 476. 1190. 609, 625, 757, 817, 1095, 1311,
Davut Pafla, fieyhülharem: 775. D‹V‹TÇ‹LER ÇEfiMES‹: 1112. Duvardibi Karakolu: 430, 767, 777, 1319, 1449.
Davut Pafla, Veziriazam Büyük: 230. Divitçiler fieyhi: 240. 1044, 1209. Edirnekap› Mezarl›¤›: 100, 255, 389,
Davut, Mimar: 367. Divitçiler yang›n›: 1498. DUVARD‹B‹ NAMAZGÂHI: 1002. 1159, 1167, 1484.
Davutpafla ‹skelesi: 355, 597. Divitçiler: 240, 631. Duvardibi Polis Karakolu: 1373, 1437. Edirnekap› fiehitli¤i: 134, 618, 1122.
Davutpafla Saray›: 1344. Divitçizâde Camii: 174. Duvardibi Su Terazisi: 358, 1225. Edirnekap›: 223, 693, 864, 908, 963,
Davutpafla: 344, 605. D‹V‹TÇ‹ZÂDE fiEYH MEHMET TAL‹B Duvardibi veya Çay›rbafl› Mezarl›¤›: 1058, 1069, 1132, 1179.
DAYA KADIN ÇEfiMES‹: 1059. EFEND‹ CAM‹‹: 171. 667. EFGAN‹ fiEYH AL‹ HAYDAR EFEND‹
Daye Hatun Tekkesi: 292. Diyarbak›r: 184, 390, 907, 1396. Duvardibi: 165, 195, 275, 358, 398, KÜTÜPHANES‹: 946.
DAYE KADIN NAMAZGÂHI: 1001. Dizdar’›n Kahvehanesi: 1464, 1492. 840, 1005, 1008, 1033, 1044, Eftalya, Deniz k›z›: 1385.
Daye Kad›n: 531. DO⁄ANCI HASAN PAfiA ÇEfiMES‹: 1092, 1124, 1202, 1209, 1217, Eftimyadis Efendi: 113.
Debba¤hane: 1491. 1060. 1370, 1434. E¤ri Seferi: 1243.
DEBBA⁄LAR CAM‹‹: 170. DO⁄ANCILAR CAM‹‹: 136. Dü¤ümlü Baba Tekkesi: 809, 833. E¤ri: 1095, 1381.
DEBBA⁄LAR MEKTEB‹: 906. Do¤anc›lar Camii: 58, 116, 139, 293, Dülbendci Mescidi: 920. E¤riboz: 717.
Debba¤lar: 1086. 600, 899, 904, 1147, 1230, 1381. Dülbentzâde Camii: 36. E¤rikap›: 207, 464.
Dede Pafla: 724. DO⁄ANCILAR HAMAMI: 968. Dürri Mehmet Efendi Kona¤›: 1346. Ekber fiah: 1403.
Dedegân Türbesi: 256. Do¤anc›lar maksemi: 1099. Dürr-i fiehvar Han›m: 950. Ekmek Yemez Tekkesi Mescidi: 305.
Dedeler (Miskinler) Tekkesi: 58. Do¤anc›lar Mesiresi: 1345. Dürriye Han›m: 457. Ekmek Yemez Tekkesi: 425, 1302.
Dedeler Kuyusu Mezarl›¤›: 667. Do¤anc›lar Meydan Kahvehanesi: Dürriye Sultan: 1044. EKMEK YEMEZ VEYA EMEK YEMEZ
Defterdar Burnu: 1367. 1468. DÜRR‹ZÂDELER KONA⁄I: 1345. TEKKES‹: 423.
Defterdar Camii: 605. Do¤anc›lar Meydan› han kahvesi: Dürrizâdeler Sofas›: 100. Ekmel Tekkesi: 820.
Defterdar ‹skelesi: 114. 1464. Dürrüalem Kad›n: 1451. Ekrem Hakk› Ayverdi: 300.
DEFTERDAR MEKTEB‹: 906. DO⁄ANCILAR MEYDANI KUYULARI: Düyun-› Umumiye Binas›: 918. Ekrem Talu: 779.
DEFTERDAR MUSTAFA PAfiA SARA- 1232. Düzce: 560. El-Basan, Selçuklu komutan›: 26.
YI: 1343. Do¤anc›lar Meydan› Seyr Yeri: 1283. Eleni: 25, 47.
Defterdar fiemsüddin-i Cenderî Türbe- DO⁄ANCILAR MEYDANI: 1464. E EL-HAC KIZLAR A⁄ASI MEHMET
si: 1100. Do¤anc›lar Meydan›: 51, 85, 136, 139, E. Hugunen: 1473. A⁄A ÇEfiMES‹: 1063, 1064.
Defterdar: 197. 222, 470, 557, 911, 938, 981, EBE HAF‹ZE HANIM MEKTEB‹: 908. El-Mehdi, Abbasî halifesi: 24.
De¤irmenci ‹brahim, Hattat: 259. 1002, 1041, 1090, 1145, 1201, Ebr-i Keman Kalfa: 1235. Emetullah Han›m, Hattat Ressam: 740.
Deli Fuat Pafla: 1317. 1223, 1288, 1301, 1303, 1307, Ebu Eyyüb el-Ensarî: 24, 182. Emetullah Kad›n: 1051.
Demirbafl fiarl, ‹sveç Kral›: 1183. 1319, 1344, 1406, 1444, 1465, Ebu Eyyüp Ensari Camii: 498. Emetullah Valide Sultan Camii: 898.
DEM‹RC‹ BABA ÇEfiMES‹: 1059. 1466, 1467, 1468, 1469. Ebu Müslim: 526. Emevîler: 25, 47.
DEM‹RC‹ MESC‹D‹: 171. DO⁄ANCILAR NAMAZGÂHI: 1002. Ebu Said Efendi, fieyhülislâm: 42. Emin A¤a, Okçubafl› Hac›: 872.
Demirciler Camii: 200. Do¤anc›lar Park›: 1346, 1468. Ebu’d-Dürda (Derda): 601, 602. Emin Baba, fieyh: 496.
Demirciler Çarfl›s›: 171. Do¤anc›lar Rüfldiyesi: 104. EBU’D-DÜRDA TÜRBES‹: 547. Emin Bey Camii: 755.
Demirkap›: 388, 656, 1031. DO⁄ANCILAR SARAYI: 1344. Ebu’l-Tevfik ‹brahim Efendi Tekkesi: Emin Bey Köflkü: 1439.
Dereseki: 1391. Do¤anc›lar Saray›: 50, 1324, 1345, 413. Emin Bey, Mabeynci: 1415.
Derunî Mehmet Efendi Dergâh›: 147. 1466, 1468. Ebubekir A¤a, Mimar: 389. Emin Bey, Topçu Kaymakam›: 1099.
Dervifl Çelebi: 570. Do¤anc›lar Yang›n›: 600, 969, 974. Ebubekir A¤a: 725. Emin Efendi, Arpa Emini Hac›: 891.
Dervifl Efendi, Kethüda: 759. Do¤anc›lar: 28, 31, 32, 33, 35, 37, 48, Ebubekir Bey, Mezemortazâde: 149. Emin Efendi, Dervifl: 462.
Dervifl Efendi: 1349, 1450, 1451. 112, 138, 139, 293, 343, 465, 571, Ebubekir Efendi, Darphane Naz›r›: 850. Emin Efendi, Hattat: 1102.
Dervifl Hasan A¤a: 735. 572, 580, 596, 650, 844, 854, 936, Ebubekir Efendi, ‹plikçi fieyh: 286. Emin Efendi, Kâtip: 866.
Dervifl ‹smail Efendi, Malatyal›: 1048. 968, 981, 1147, 1232, 1302, 1343, Ebubekir Efendi, ‹plikçi fieyh: 596. Emin Efendi, Tokadî: 1150.
Dervifl Mehmet A¤a: 733. 1367, 1443, 1465, 1468. Ebubekir Efendi, Kesriyelizâde: 828. Emin Efendi: 877.
Dervifl Mehmet, ‹ço¤lan›: 672. Dolmabahçe Camii: 1141. Ebubekir Efendi, S›r kâtibi: 759. Emin Erkol, Seyyito¤lu, Dr.: 486.
Dervifl Mehmet: 592. Dolmabahçe ‹skelesi: 354. Ebubekir Efendi: 641. Emin Hâki Bey, fiair: 881.
Dervifl Pafla, Sadrazam: 1320. Dolmabahçe Saray›: 72, 1141, 1422. Ebubekir Lütfi Efendi, Haf›z: 781. Emin Mehmet Efendi, Kad› Abbaszâde:
Dervifl Pafla: 818. Dolmabahçe: 31, 43, 1339. Ebubekir Mehmet S›dd›k Efendi, Nec- 1137.
Dervifl Pir Seyyid Mehmet, fieyh: 450. Dördüncü Mehmet Camii: 49, 57. carzâde: 102. Emin Muhlis Pafla, Trabzon Valisi: 892.
Deutsche Bank: 1472. Dördüncü Murat Camii: 49. Ebubekir Pafla, Alaiyeli: 355. Emin Ongan: 813, 1302, 1304.
Deve Meydan›: 1084. Dr. Ahmet Pafla Köflkü: 1440. Ebubekir Pafla, Evkaf Müfettifli: 727. Emin Pafla, Edirne valisi: 143, 144.
DEVEC‹O⁄LU ÇEfiMES‹: 1060. Dragos: 26, 527. Ebubekir Pafla, Kahire Valisi: 848, 849. Emin Pafla, Hac›: 793.
Devecio¤lu F›r›n›: 1060. Dra¤man Tekkesi: 1243. Ebubekir Pafla: 303. Emin Pafla, Silahtar: 839.
Devo¤lu Çeflmesi: 247. Drakon: 26. Ebubekir Rak›m Efendi: 641. Emin Pafla, fieyhülharem: 601.
Dilâver Pafla, Veziriazam: 38, 95. Drama: 97, 1330. Ebubekir R›fk› Beyefendi: 314. Emin Pafla: 675.
Dilberyar Han›m: 465. Draman: 68, 874. Ebulûla Mardin, Ord. Prof.: 802. Emin Sa’düddin Tûsî: 456.
Dilküfla Tiyatrosu: 1145, 1302. Dua Meydan›: 1075. Ebussuud Efendi, fieyhülislâm: 133, Emin Sinan Camii: 1213.
D‹LKÜfi T‹YATROSU: 1301. DUDULLU KÖYÜ ÇEfiMES‹: 1061. 201, 247. Emine Hatun: 999.
Dimetoka: 990. Dudullu: 996, 1062. Ebuzziya Tevfik Bey: 1399. Emine Münire Han›m: 507.
Dimyat: 336. DUDUO⁄LU ÇEfiMES‹: 1060. Ebü’l-hayr Efendi, Damadzade: 173. EM‹NE SULTAN KÖfiKÜ: 1348.
Dinlenme Köflkü: 1373. Duduo¤lu Çeflmesi’: 169. Edincik (Band›rma): 151. Emine Sultan Saray›: 921, 1107, 1277.
D‹REKL‹ YALI: 1358. Durbali A¤a: 131. Edip Bey: 929, 1411. Emine Sultan: 731, 777.
Direkli Yal›: 1451. Durbali Baba Bektâflî Tekkesi: 176. Edip ‹smail Efendi, Baflkâtip: 783. Eminönü: 918, 1120, 1124, 1233.
Direktör Ali Bey Köflkü: 1438. DURBAL‹ CAM‹‹: 175. Edirne Celvetî Tekkesi: 100. Emir Ahmet: 222.
Divanyolu: 143, 195, 297, 336, 378, Durbali Camii: 33, 175. Edirne Saray›: 386, 711, 757, 894, 949, Emir Buharî Camii: 606.
613, 718, 1095, 1145, 1230, 1387. Dutcuzâde Tekkesi: 49, 396. 1132. Emir Buharî Tekkesi: 460, 1132, 1208.
D‹V‹TÇ‹LER CAM‹‹: 239. Dutlu Kahve: 378, 1030, 1031, 1464, Edirne: 26, 31, 59, 93, 138, 143, 254, Emir Daniflmend Ahmet Gazi: 526, 528.
1516
KARMA ‹NDEKS
Emir Efendi, Küçük: 715, 1184. Eflref Sultan: 579. FA‹K PAfiA TÜRBES‹: 547. Faz›l Ahmet Pafla: 344, 346.
Emir Hoca, Kemankefl: 952. Eflref Ürün Beyefendi, Ressam: 1415. Faik Pafla, Diyarbak›r Valisi: 890. Faz›l Ali Efendi, fieyh: 322.
Emir Kas›m: 222. Et Meydan›: 44, 225, 573, 1100, 1262. Faik Pafla, Mirahur: 797. Faz›l Bey: 610, 764, 1398.
Emir Pafla, Defterdar: 774. Et Yemez Tekkesi: 425. Faik Pafla: 105, 106, 156, 159, 179. Faz›l Pafla, Bosna Valisi: 727.
Emir Sultan Camii: 239. Ethem A¤a, Bekçi: 850. Faiz Bey, Musikiflinas Hac›: 878. Fazl› Pafla Saray›: 85, 1482.
Emir Sultan Tekkesi: 629. Ethem A¤a, Kanunî: 317. Faize Fatma Han›m: 460. Fazl› Pafla, Müflir: 733.
Emir Sultan: 697. Ethem A¤a, Kemanî: 584. Faize Han›m (Ergin), Tamburî : 588. Fazlullah Efendi, Nasuhizâde fieyh:
Emir Süleyman, Veliaht: 30. Ethem Baba, Seyyid Hac›: 151. Fasih Dede Beyefendi: 649. 596.
Emir fieyh, Kayserili: 265. Ethem Beyefendi, Müsteflar: 1342. Fatih Camii hazîresi: 1123. Fazlullah Efendi, fieyh: 1208.
Emirgân: 1356, 1421. Ethem Efendi, Hezarfen: 535. Fatih Camii Mezarl›¤›: 1381. Fazlullah Pafla, Gebzeli: 858.
Emirli: 528. Ethem Efendi, fieyh: 432. Fatih Camii: 69, 94, 98, 105, 178, 239, Fazlullah, Gebze Kad›s›: 31.
Emnî Çelebi, Selimzâde: 566. ETHEM PAfiA KUYUSU: 1232. 436, 498, 621, 672, 720, 1130, Fehim Pafla: 1415.
Emrullah Efendi: 581. Ethem Pafla Yal›lar›: 1399. 1152, 1285, 1339, 1356, 1437, Fehmi Efendi, Haf›z: 704.
Enis Pafla, Kastamonu Valisi: 892. Ethem Pafla, Damat: 691. 1454, 1456. Fehmi Ege: 1301.
Enveri Pafla, Beylerbeyi: 824. Ethem Pafla, Nafia Naz›r›: 1181, 1472. Fatih Çeflmesi: 1067. Fehmî, fiair: 58.
Ere¤li (Konya): 528. Ethem Pafla, Sadrazam: 617, 618. Fatih Hamam›: 1113. Fenârî Cennet Efendi Türbesi: 1047.
Eren Baba: 30, 570. Ethem Pafla: 686. Fatih Han›: 979. Fenâyî Ali Efendi Camii: 229, 1184.
Erenköy: 918, 1292, 1412. Etnografya Müzesi: 124. FAT‹H ‹MARET‹: 985. Fenâyî Ali Efendi Tekkesi Camii: 603.
Erivan: 39, 1445. EVL‹YA HOCA CAM‹‹: 176. FAT‹H MAHKEMES‹: 1470. Fenâyî Ali Efendi Tekkesi: 97, 904.
Ermeni Mezarl›¤› (Ba¤larbafl›): 571. Evliya Hoca Camii: 178, 907. Fatih Rüfldiyesi: 932. FENÂYÎ AL‹ EFEND‹ TÜRBES‹: 550.
Erzurum: 35, 38, 349, 646, 937. EVL‹YA HOCA MEKTEB‹: 907. FAT‹H SULTAN MEHMET CAM‹‹: 180. Fenâyî Camii (Manisa): 551.
Esat Bey, Müftüzâde: 989. Evliya Mehmet Efendi: 177, 178. Fatih Sultan Mehmet Camii: 298. FENÂYÎ TEKKES‹ MESC‹D‹: 185.
Esat Cabir Pafla, Söylemezo¤lu: 868. Eyüp A¤a: 212. FAT‹H SULTAN MEHMET ÇEfiMES‹: Fenâyî Tekkesi Mescidi: 550.
Esat Efendi, Hattat Yesarî: 1152. Eyüp Bey, Dr.: 1255. 1066, 1067. Fenerbahçe: 388, 525, 1402, 1433.
Esat Efendi, Seyh (Erbilî): 147. Eyüp Hastahanesi: 255. Fatih Sultan Mehmet: 32, 33, 52, 129, Fenike: 24.
Esat Efendi, fiair: 1132. Eyüp ‹skelesi: 194, 197, 298. 175, 180, 182, 206, 301, 308, 349, Ferhadiye Medresesi: 93.
Esat Efendi, fieyhülislâm: 44. Eyüp Meydan›: 1354. 416, 448, 449, 592, 768, 807, 962, Ferhat A¤a: 249.
Esat Muhlis Pafla: 610. Eyüp Nazmi Bey: 812. 972, 981, 985, 990, 1055, 1067, Ferhat Pafla Türbesi: 211, 1434.
Esat Nedim Tengizman: 736, 1002. Eyüp Rüfldiyesi: 932. 1123, 1124, 1152, 1273, 1323, Ferhat Pafla, fiark fatihi: 119, 120.
Esat Pafla, Edirne Valisi: 853. Eyüp Sultan Camii: 42, 378, 971, 1052, 1467, 1471. Ferhat Pafla: 35, 36, 37, 424, 735.
Esat Pafla, Göz Hekimi: 1106, 1398. 1103, 1149, 1184, 1336. Fatih Türbesi: 355, 1062. Ferhat, Hac›: 170.
Esat Pafla, Kolordu Komutan›: 680. Eyüp Sultan Türbesi: 35, 536, 793, Fatih: 288, 621, 631, 1052, 1174, 1175, Feride Han›m Sultan: 197.
Esat Pafla: 610, 1075, 1318. 1066, 1457. 1435. FER‹D‹YE CAM‹‹: 191.
Esb-i Taz›: 361. Eyüp Sultan: 419. Fat›ma Han›m: 679. Feridun A¤a, Darüssaade A¤as›: 922.
Esir Pazar›: 1049. Eyüp: 21, 42, 43, 48, 81, 117, 133, 139, Fat›ma Sultan: 718. Feridun Bey (Pafla), Niflanc›: 419, 532.
ES‹RC‹ MAHMUT A⁄A KÖfiKÜ: 1349. 181, 195, 197, 211, 231, 255, 287, Fatma Aliyye Sultan: 784. FER‹DUN PAfiA CAM‹‹: 191.
ESK‹ HAMAM CAM‹‹: 213. 292, 307, 366, 413, 415, 431, 464, FATMA HANIM MEKTEB‹: 907. Feridun Pafla, Ferik (M›s›rl›): 191.
Eski Hamam: 912, 970, 1132, 1173, 472, 508, 542, 547, 548, 549, 590, FATMA HANIM SULTAN TÜRBES‹: Feridüddin Attar: 418.
1400. 593, 605, 711, 715, 758, 767, 784, 548. Feriköy Kabristan›: 588.
ESK‹ HAMAM: 969. 794, 870, 871, 904, 905, 926, Fatma Han›m Sultan Türbesi: 549. Feriköy Mezarl›¤›: 1364.
Eski Menzilhane: 964, 981, 1109, 1125, 1001, 1035, 1043, 1053, 1056, Fatma Han›m Sultan: 92, 548, 549, Ferit Bey, Basmac›zâde: 1482.
1213, 1435, 1476. 1066, 1068, 1082, 1102, 1113, 590, 1209. Ferit Pafla, Damat: 1408.
Eski Odalar: 646. 1115, 1120, 1123, 1145, 1149, Fatma Hatun Camii: 126, 397, 911, Feriye Saray›: 1385.
Eski Saray (Saray-› Atik): 328. 1155, 1175, 1179, 1183, 1229, 1110, 1170, 1171. Ferruh Çelebi Dede Efendi: 259.
Eski Saray: 1052, 1068, 1149. 1262, 1268, 1328, 1334, 1335, FATMA HATUN MESC‹D‹: 182. Ferruh Kethüda Zaviyesi: 414.
ESK‹ ÜSKÜDAR BELED‹YES‹ B‹NASI: 1337, 1347, 1350, 1370, 1379, Fatma Hatun Mescidi: 185. Feshane: 197.
1365. 1388, 1402, 1413, 1416, 1424, Fatma Münteha Han›m: 315. Fethi Ahmet Pafla Camii: 192, 575,
Eski Valide Camii: 453. 1434, 1455, 1457, 1468, 1469, Fatma Nazîre Han›m Çeflmesi: 1011, 669, 670, 922, 1006.
Eskidar: 48. 1487. 1076, 1107. FETH‹ AHMET PAfiA CAM‹‹: 192.
Eskihisar: 618. FATMA NAZ‹RE HANIM ÇEfiMES‹: FETH‹ AHMET PAfiA ÇEfiMES‹: 1068.
Esköter Saray›: 20. F 1067. Fethi Ahmet Pafla Çeflmesi: 192, 1006,
ESMA SULTAN ÇEfiMES‹: 1065, Fahire Han›m, Kemençeci : 588. Fatma Servet Han›m: 638. 1214.
1066. Fahreddin Mehmet Efendi, fieyh: 294. Fatma Sultan Bahçesi: 1324. Fethi Ahmet Pafla: 192, 194, 195, 197,
Esma Sultan Çeflmesi: 131. Fahri Atabey, Dr.: 938, 1255. FATMA SULTAN ÇEfiMES‹: 1067. 358, 553, 827, 829, 840, 842, 856,
ESMA SULTAN KASRI: 1349. FA‹K BEY CAM‹‹: 178. Fatma Sultan Çeflmesi: 384, 1461. 922, 1044, 1068, 1069, 1356,
Esma Sultan Mektebi: 119, 420. Faik Bey Camii: 179. Fatma Sultan Saray›: 1068, 1069, 1412, 1434.
ESMA SULTAN MEKTEB‹: 907. Faik Bey, E¤inli: 933. 1199, 1353. Fethi Baba: 296.
Esma Sultan Saray›: 197, 257, 505, Faik Bey, Hac›: 179, 260, 457, 470, FATMA SULTAN SARAYI: 1351. Fethi Efendi, fieyh: 456, 457.
1155, 1293, 1338, 1351, 1363, 1182. FATMA SULTAN SUYU: 1199. Fethi Pafla Korusu: 1485.
1440. Faik Bey, Mabeynci: 1363. Fatma Sultan Yal›s›: 549. Fethi Pafla, Ferik: 1264.
Esma Sultan, Küçük: 1457. Faik Bey: 179, 587. Fatma Sultan: 548, 549, 591, 628, 996, Fethi Pafla, Tophane Müfliri: 841, 1209.
Esma Sultan: 143, 498, 537, 661, 722, Faik Efendi, Aktar: 114. 1042, 1051, 1068, 1069, 1122, Fethiye Camii: 1100.
757, 869, 887, 1065, 1149, 1349, Faik Efendi, fiair: 1034. 1416. Fetih Sûresi: 163.
1455, 1457. Faik Pafla Camii: 179, 180. Fatma Zehra Han›m: 477, 536, 578, FETTAH EFEND‹ MEKTEB‹: 908.
Esmihan Sultan Darü’l-kurras›: 49. FA‹K PAfiA CAM‹‹: 179. 616, 635, 636. Fevzi Ahmet Pafla, Kaptan›derya: 798.
Estergon Kalesi: 337. Faik Pafla Köflkü (Polis Huzur Evi): Fazala, Emevî komutan›: 24. Fevzi Efendi, fiair: 1062, 1109, 1169.
Eflref Bey Canbazhanesi: 1301. 179, 1328. Fâz›l Ahmet Pafla, Köprülü: 1396. Fevzi Efendi, fieyh: 410.
1517
KARMA ‹NDEKS
Fevzi Mehmet Çelebi, fiair: 168. Florance Nightingale: 1264. Gence: 1131. 387, 388, 389, 556, 557, 940, 946,
Fevzi Pafla, Müflir: 1264. Foça (‹zmir): 30. Genç Ali Pafla Çeflmesi: 1489. 991, 1068, 1070, 1148, 1188,
Fevziye Camii: 171, 200. Foti Kalfa: 328. GENÇ MEHMET PAfiA ÇEfiMES‹: 1189, 1353.
Feyhaman: 1422. Fransa: 26, 360, 917, 1414. 1069. Gülnufl Hatun, Saray kethüdas›: 1048.
Feyz-i Âti Mektebi: 1348. Frans›z Mezarl›¤›: 595. Genç Mehmet Pafla Çeflmesi: 77, Gülnufl Sultan Camii: 1188.
Feyzi Bey, Gül Ahmet Paflazâde: 803. Frenk Mustafa Efendi: 344. 1461. Gülnufl Sultan: 1158.
Feyzi Efendi: 708. Frenk Tepesi: 921, 1108. Genç Osman (II. Osman): 38. GÜLNUfi VAL‹DE SULTAN KÜTÜP-
Feyzî: 1055, 1108, 1286. Frigya: 22, 26. Geredeli Çelebi: 200. HANES‹: 946.
FEYZ‹YE CAM‹‹: 199. FUAD PAfiA KÖfiKÜ: 1353. Geredeli Mektebi: 200. Gülflen Efendi: 157.
Feyziye Camii: 893, 908, 921, 1080. Fuat Bey, Mabeynci: 809. GEREDEL‹ MEKTEB‹: 910. Gülflenâbâd: 85.
Feyziye Lisesi: 199, 893. Fuat Beyefendi, Ser-kurena: 288, 289. Geredeli Mescidi: 160, 910. Gümrük ‹skelesi: 1489, 1492.
Feyziye Mektebi: 199. Fuat Pafla, Keçecizâde: 1364. GEREDEL‹ MESC‹D‹: 200. Gümrükçü Ba¤› Kasr›: 1405.
FEYZ‹YE MEKTEB‹: 908. Fuat Pafla: 1490. Gevher Sultan: 1295, 1377, 1379. Gümrükçü Ba¤›: 1286, 1288.
Feyzullah Efendi Medresesi: 621. Fütûhat-› Osmaniye Mektebi: 1301. Geyikli Baba: 579. Gümrükçü Osman Pafla Kasr›: 1286,
Feyzullah Efendi Tekkesi Mezarl›¤›: Füyûzât Mektebi: 1302, 1303. Girit: 120, 533, 541, 640, 649, 995, 1289.
427. 1085, 1341, 1395, 1396, 1415. GÜMRÜKÇÜ OSMAN PAfiA KÖfiKÜ:
Feyzullah Efendi Tekkesi: 234, 427, G Gizlice Baba Mezarl›¤›: 668. 1356.
456, 1057, 1176. Gafurî Efendi Zaviyesi: 100. Gizlice Baba Türbesi: 584. Gümrükçü Osman Pafla Köflkü: 1440.
FEYZULLAH EFEND‹ TEKKES‹: 426, Gafurî Efendi: 159, 1310. Gizlice Baba: 554. Güngörmez Camii: 482.
447. Gafûrî Tekkesi: 388. G‹ZL‹CE EVL‹YA TEKKES‹: 428. Güngörmez Sultan Türbesi: 1443.
Feyzullah Efendi, Damatzâde fieyhülis- Galata Kulesi: 1467. Gizlice Evliya Tekkesi: 97, 128, 428, Gürcü Abdünnebi: 40, 1307, 1308,
lâm: 645, 781. Galata Mahkemesi: 1188. 429, 553. 1309, 1310, 1448.
Feyzullah Efendi, Eyüplü fieyh Haf›z: Galata Mevlevîhanesi: 136, 255, 258, Gizlice Evliya Türbesi: 428, 553. Güzel Orman Çifli¤i: 1383.
147. 259, 294, 529, 647, 810, 927, 974, G‹ZL‹CE EVL‹YA TÜRBES‹: 553. Güzelcehisar (Anadoluhisar›): 30, 31.
Feyzullah Efendi, Haf›z Efendi Tekkesi 1071, 1252, 1354, 1483, 1486. Gizlice Evliya: 428.
fieyhi: 503. Galata Mezarl›¤›: 350. Gordion: 22. H
Feyzullah Efendi, Kazasker: 857. Galata Saray›: 324, 849. Gothlar: 24. Hababam S›n›f›: 1405.
Feyzullah Efendi, Reisül Küttab: 709. Galata: 26, 47, 173, 389, 918, 1057, Göksu Camii: 1052. Habib-i Karamanî: 592.
Feyzullah Efendi, fieyh Hindî: 182, 447, 1095, 1137, 1188. Göksu: 43. HACE HESNA HATUN MEKTEB‹: 911.
448, 449, 450. Galatasaray Lisesi: 918. Göktafll› Camii (Manisa): 201. Hace Hesna Hatun Mescidi: 283.
Feyzullah Efendi, fieyh: 501, 883. Galatasaray Sultanîsi: 588. Gölgeli Çeflme: 1043. Hace Mikail Bin Mahmud fiirvânî: 828.
Feyzullah Efendi, fieyhülislâm: 274, Galip Bey Köflkü: 1440. Göynük: 182. Hac› Ahmet Camii: 1120.
615, 845, 863, 864, 870, 1140, Galip Bey, Miralay: 728. Gözcü Baba Tepesi: 30. Hac› Ahmet Pafla Hamam›: 1041.
1209, 1435. Galip Bey, Suriye Valisi: 877. Gözcü Baba: 28, 30, 478, 482, 570, HACI AHMET PAfiA HAMAMI: 968.
Feyzullah Efendi, fiükrüzâde: 859. Galip Bey: 1358. 579, 580. HACI AHMET PAfiA MEKTEB‹: 911.
Feyzullah Han›: 1488. Galip Dede, fieyh: 136, 1071, 1483. Göztepe: 28, 30, 446, 478, 481, 587. HACI AHMET PAfiA SARAYI: 1357.
Feyzullah Pafla, Ferik: 888. Galip Efendi, fieyh: 865, 881. Gül Baba Türbesi: 1002. Hac› Ahmet Pafla Saray›: 1403.
Feyzullah Pafla: 872. Galip Pafla, Harbiye Mektebi Naz›r›: Gül Baba: 30, 570, 579, 580, 1002, Hac› Ahmet Pafla Su Terazisi: 1225.
Feyzullah fiükrü Efendi, Reisü’l-kurra: 435. 1038, 1057. HACI AHMET PAfiA TÜRBES‹: 557.
821. Galip Pafla: 70, 91, 169, 181, 200, 214, Gülfem Hatun Camii: 203, 964, 986. Hac› Ahmet Pafla Türbesi: 58, 137,
Fikirtepe: 22. 232, 248, 255, 334. GÜLFEM HATUN ‹MARET‹: 986. 139, 571, 1443, 1090.
Fikret Mualla, Ressam: 687. Gams›z Hasan: 649. GÜLFEM HATUN KIZ RÜfiD‹YES‹: Hac› Ahmet Pafla Vakf›: 471.
Filibe: 100, 336. Gani Baba (Abdülgani Efendi), fieyh: 911. Hac› Ali A¤a Han›: 1488.
Filistin: 837. 446. Gülfem Hatun K›z Rüfldiyesi: 938. Hac› Arif Bey’in arazisi: 1440.
F›nd›kl› Hatuniye Tekkesi Camii: 675. Gani Baba Tekkesi: 1498. GÜLFEM HATUN MEDRESES‹: 1240. Hac› Baba: 1374, 1455.
F›nd›kl› Tekkesi: 295. GAN‹ EFEND‹ TEKKES‹: 444. Gülfem Hatun Medresesi: 201, 554, Hac› Bayram Camii: 1327.
F›nd›kl›: 144, 672, 776, 1120, 1122, GAN‹ EFEND‹ TÜRBES‹: 563. 910. Hac› Bayram-› Veli: 182.
1394, 1401, 1412, 1419, 1455. Gani Efendi, Hallaç: 563. GÜLFEM HATUN MEKTEB‹: 910. Hac› Bedel K›z Mektebi: 911.
Firenk Tepesi: 593, 594, 595. GAR‹P DEDE TÜRBES‹: 551. GÜLFEM HATUN TÜRBES‹: 554. HACI BEDEL MEKTEB‹: 911.
Firuz A¤a: 605. Garip Dede: 552. Gülfem Hatun Türbesi: 582, 910. Hac› Bedel Mustafa Efendi Camii: 78,
Fîrûz-Felek Kad›n: 309. Garipçe Baba: 30, 570. Gülfem Hatun Vak›flar›: 202. 467, 1069.
F‹RÛZ-FELEK KADINEFEND‹ KUYU- Gazanfer A¤a Çeflmesi: 1043. Gülfem Hatun: 200, 201, 202, 203, 204, Hac› Bektafl-› Veli Tekkesi: 49, 59, 397.
SU: 1233. Gazanfer A¤a, Darüssaade A¤as›: 997, 452, 555, 578, 911. Hac› Bektafl-› Veli: 222, 580.
F›st›kl› (K›s›kl›): 98. 1043, 1073, 1285. Gülgûn Hatun (Gülfem Hatun): 204. Hac› Beflir A¤a Çeflmesi: 384.
F›st›kl› Kap›s›: 671. Gazi Hasan Pafla, Sadrazam: 594. Gülhane K›fllas›: 916. Hac› Bey, Artvin Sancak Beyi: 197.
F›st›kl› Mektebi: 429, 446, 500, 909, Gazi ‹brahim Pafla, Manast›rl›: 112. Gülhane Rüfldiyesi: 932. Hac› Dede Tekkesi: 407, 603.
910, 937, 1080, 1180. Gazi Köyü Ba¤lar›: 25, 47, 1465. Gülnufl Emetullah Valide Sultan Camii: Hac› Dede: 820.
FISTIKLI MEKTEB‹: 908. GAZ‹ OSMAN PAfiA KÖfiKLER‹: 1355. 21. Hac› Emin Baba: 481.
F›st›kl› Mescit: 1055, 1123. Gaziler Mezarl›¤›: 1310. GÜLNUfi EMETULLAH VAL‹DE SUL- HACI FA‹K EFEND‹ MEKTEB‹: 911.
F›st›kl› Mesiresi: 1122. Gebze: 22, 28, 30, 31, 33, 230, 307, TAN ÇEfiMES‹: 1070. HACI FEVZ‹ KUYUSU: 1233.
F›st›kl› Mezarl›¤›: 667. 985, 1310, 1468. GÜLNUfi EMETULLAH VAL‹DE SUL- HACI HASAN A⁄A ÇEfiMES‹: 1071.
F›st›kl› Namazgâh›: 908. Gedikli Bahriye Efrad› Mektebi: 257. TAN SEB‹L‹: 1218. HACI HESNA HATUN CAM‹‹: 204.
F›st›kl› Tekkesi: 636. Gedikpafla: 216, 856. GÜLNUfi EMETULLAH VAL‹DE SUL- Hac› Hesna Hatun Mahallesi: 434.
Fitnat Han›m, fiaire: 1436. Gediz: 1043. TAN SUYU: 1201. Hac› Hoca (Abdülkerim Abdullah Efen-
Fitnat Han›m: 275. Gekbûze (Gebze): 85. GÜLNUfi EMETULLAH VAL‹DE SUL- di): 429, 430, 432.
Fitnat Zübeyde Han›m: 1173. Gelibolu Mevlevîhânesi: 259, 650. TAN TÜRBES‹: 556. HACI HOCA TEKKES‹: 429.
Flandin, Ressam: 1433. Gelibolu: 259, 609, 1100, 1101, 1120. Gülnufl Emetullah Valide Sultan: 386, Hac› Hoca Türbesi: 528.
1518
KARMA ‹NDEKS
HACI HÜSEY‹N HAYR‹ PAfiA SEB‹L‹: Halid bin Velid: 491. Halil R›fat Pafla, Muhakemat Dairesi HAMMAL MEHMET A⁄A MESC‹D‹:
1211. Halid bin Zeyd (Ebu Eyyub el-Ensarî): Baflkan›: 803. 206.
Hac› Hüsrev: 448. 231. Halil R›fat Pafla, Sadrazam: 486, 757. Hamza Bali: 247.
HACI KADIN MEDRESES‹: 1240. Halid Dede Efendi, Konevî: 259. Halil R›fat Pafla: 742. Hamza Çelebi (Toygar): 364.
Hac› Kemalüddin Camii: 1052. Halide Edip Ad›var: 436, 437, 839, 929, Halil Rüfltü Bey: 497, 933, 934, 935. Hamza Dede: 97.
Hac› Köçek Camii: 165. 1411. Halil Rüfltü ‹lko¤retim Okulu: 444, 447, Hamza Efendi, Hattat: 606.
HACI MEHMET EFEND‹ ÇEfiMES‹: Halidî Tekkesi: 147. 933, 935, 1031. Hamza Fakih Camii: 33.
1071. HAL‹FE ÇEfiMES‹: 1076. Halil Ziya Pafla, Seryaver Ferik: 763. HAMZA FAK‹H MESC‹D‹: 206.
HACI MEHMET EFEND‹ NAMAZGÂHI: Halil A¤a, Bostanc›bafl›: 884. Halim A¤a Köprüsü: 1174. Hamza Fakih: 206, 224.
1002. Halil A¤a, Çuhadar: 850. Halim Dede: 443, 444. Hamza Hamit Pafla, Sadrazam: 760.
HACI MEHMET NAK‹ ÇEfiMES‹: 1072. Halil A¤a, ‹stablei Amire Müdürü: 891. Halim Efendi, Baflkâtip: 872. Hamza Pafla, Niflanc›: 602, 603, 637.
Hac› Mehmet Pafla Mescidi: 57. Halil A¤a, Kap›c›bafl›: 763, 765. Halim Efendi, Kafl›kç› fieyh: 682. Hamza Pafla: 1120.
HACI MEHMET PAfiA YALISI: 1358. Halil A¤a, Tophane Naz›r›: 712. Halim Gülüm Tekkesi: 391, 444, 656, Han Ahmed: 265.
HACI MUSTAFA A⁄A NAMAZGÂHI: Halil A¤a: 1177. 1070. Han Ahmet, Gilan Hakimi: 36.
1003. Halil Baba: 497. HAL‹M GÜLÜM TEKKES‹: 443. Hançerli Sultan Türbesi: 1082.
Hac› Pafla Darü’l-kurras›: 49. Halil Befle: 711. HAL‹M KER‹M TEKKES‹: 443. Handan A¤a Bahçesi: 1366.
Hac› Pafla Hamam›: 1452, 1496. Halil Bey, ‹stanbul Payeli: 796. Halim Pafla: 187. Handan Sultan: 833.
HACI PAfiA HAMAMI: 968. Halil Can Bey, Neyzen: 811, 1330. Halîmî Efendi: 780. Hanefi Efendi, fieyhülislâm: 318, 793.
Hac› Pafla Mescidi: 49. Halil Dede, fieyh: 452. Halis Molla: 1106. Han-› Sebil: 250, 991.
Hac› Pafla Saray›: 48, 50, 1324. Halil Efendi Çeflmesi: 364. Halit A¤a Çeflmesi: 1285. HAN-I SEB‹L: 980.
Hac› Pafla Türbesi: 572. Halil Efendi, Haf›z: 656. Halit A¤a Namazgâh›: 1285. Han›m Nine Çeflmesi: 1107.
HACI SEL‹M A⁄A ÇEfiMESi: 1072. Halil Efendi, Hattat: 879. Halit A¤a, Darüssaade A¤as›: 132, HANIM N‹NE SUYU ÇEfiMES‹: 1076.
Hac› Selim A¤a ‹lkokulu: 363. Halil Efendi, Kaba: 844. 1001, 1035, 1290. Han›mefendiler Türbesi: 532.
HACI SEL‹M A⁄A MEKTEB‹: 924. Halil Efendi, Matbah emini: 339, 363, Halit A¤a: 565. Hanya: 541, 995, 1033, 1176.
Hac› Timur Mescidi: 1124. 364, 762, 1109, 1158, 1159, 1198. Halit Bey, Arif Paflazâde: 860. HANZÂDE SULTAN SARAYI: 1359.
Hac›dede Tekkesi: 1083. Halil Efendi, Nalçac› fieyh: 595. Halit Efendi: 606. Hanzâde Sultan Saray›: 48, 1324.
HACILAR ÇEfiMES‹: 1072. Halil Efendi, Nalçac›: 285, 286. Halit Halil Bey, Nam›k Paflazâde: 755. Hanzâde Sultan Yal›s›: 1359.
Haçl› Donanmas›: 27. Halil Efendi, Saçl›: 77, 467. Halit Pafla: 775. Hanzâde Sultan: 548, 1359.
Haçl› Seferleri: 26, 27, 28. Halil Efendi, Samsunlu fieyh: 99. Hallaç Baba Tekkesi: 100, 445, 446, HARAP MESC‹T: 207.
Haçl›lar: 24. Halil Efendi, Surre Emini: 150. 464, 468, 472, 563. Harap Mescit: 232, 361, 1008, 1150.
Haçova Meydan Muharebesi: 36. Halil Efendi, fiair Safayî: 1086. HALLAÇ BABA TEKKES‹: 444. HAREM ‹SKELES‹ CAM‹‹: 251.
Had›m A¤a: 360. Halil Efendi, fieyh Geredeli: 600. HALLAÇ BABA TÜRBES‹: 563. HAREM ‹SKELES‹ NAMAZGÂHI:
Had›m Ali Pafla: 349. Halil Efendi, fieyh Hac›: 865. Hallaç Baba: 445, 472. 1001.
Hadim: 511. Halil Efendi, fieyh Özbekî: 433. Hallaç Gani Efendi: 933. Harem ‹skelesi Su Terazisi: 1225.
Had›mköy: 592. Halil Efendi, fieyh: 98, 312, 313, 420, Haluk fiehsuvaro¤lu: 1408. Harem ‹skelesi: 232, 906, 916, 1035,
Haf›z Efendi, Galatal›: 208. 685, 878, 879. Halvetî Tekkesi: 236. 1114, 1124, 1261, 1265, 1267,
Haf›z Efendi, fieyh: 410. Halil Efendi: 477. Hamâmî Muhiddin Mescidi: 68. 1331, 1373, 1374, 1375, 1455,
HAFIZ ‹BRAH‹M PAfiA NAMAZGÂHI: Halil Ethem Bey: 531, 618. Hamdi Bey Köflkü: 1439. 1489, 1492.
1003. Halil Ethem Eldem Bey: 1391. Hamdi Efendi, fieyh: 427. Harem Köflkü: 1373, 1375.
HAFIZ ‹SA A⁄A ÇEfiMELER‹: 1076. Halil Galip Beyefendi: 640. Hamdi Pafla Korusu: 1106. Harem-i fierif: 1036.
HAFIZ ‹SA A⁄A ÇEfiMES‹: 1072, Halil Hamit Pafla, Sadrazam: 640, 657, Hamdi Pafla: 907, 1294. Haremyus Saray›: 27, 1331, 1374,
1073. 722, 743, 744, 745, 748, 774, 827, Hamdullah Efendi, Amasyal› Hattat: 1492.
Haf›z Kumral: 95. 950, 1122, 1209, 1336. 623, 624. Harmanl›k ‹lkö¤retim Okulu: 1112.
Haf›z Osman, Hattat: 605, 711. Halil ‹brahim Efendi, Belizâde: 793. Hamdullah Efendi, Arapzâde: 1209. Harmanl›k Kap›s› Mezarl›¤›: 667.
Haf›z Pafla: 832. Halil Kâmil Pafla: 1434. Hamdullah Efendi, Hattat fieyh: 1142. Harmanl›k Kap›s›: 672, 700, 703, 705,
Haf›z, fiair Altuncu: 1091. Halil Kâmili Pafla: 751, 828. Hamdullah Efendi, Reisülhattatîn, 716, 1003, 1004, 1012.
Hafize Han›m, Hattat: 773. Halil Pafla Camii: 459, 460, 621, 631, fieyh: 604, 605, 606, 668. HARMANLIK NAMAZGÂHI: 1003,
Hafize Hatice Han›m, Hattat: 778. 632. Hamdullah Efendi, fieyh: 927. 1004.
Hakk› Baba: 579. Halil Pafla Çeflmesi: 621. Hamdullah Fakiyh, Akflemseddin’in o¤- Harmanl›k Namazgâh›: 74.
Hakk› Bey, Belediye Müdürü: 1106. Halil Pafla Medresesi: 618. lu: 182. Harmanl›k: 43, 1003.
Hakk› Bey, Hattat: 1463. Halil Pafla Türbesi: 107, 545, 561, 562, Hamdullah Pafla, fiehsuvarzâde: 758. Harun Reflit: 20, 24, 25, 47, 1477.
Hakk› Bey, Kola¤as›: 881. 618, 621, 637, 647, 1048, 1215. Hamdullah Suphi Tanr›över: 1414. Harun, Halife el-Mehdi’nin o¤lu: 24.
Hakk› Bey, fiair: 315. Halil Pafla, Ah›ska Beylerbeyi: 349. Hamel Burcu: 1469. HAS ODALI AHMET A⁄A SEB‹L‹:
Hakk› Pafla Köflkü: 1439. Halil Pafla, Çandarl›: 31. Hamidiye Marfl›: 1381. 1212.
Hakk› Pafla, Ferik: 740. Halil Pafla, Kaptan›derya: 37, 38, 424, Hamidiye Medresesi: 833, 1150. Has Saray: 590.
Hakk› Pafla, Koca: 685, 1358. 762. Hamit (Aytaç) Bey, Hattat: 221. HASAN A⁄A KUYUSU: 1233.
Hakk› Pafla, Mirliva: 820. Halil Pafla, Kara: 844. Hamit Ahmet Efendi, fiair: 1071. Hasan A¤a, Abaza: 41.
Hakk› Süleyman Bey, Alaybeyi: 759. Halil Pafla, Mirliva: 784, 787. Hamit Bey, Hattat: 221, 1250. Hasan A¤a, Çaprasl›: 429, 431, 682.
Hakk› fiinasi Pafla: 736, 737. Halil Pafla, Ressam: 305. Hamit Efendi, As›m Efendizâde: 700. Hasan A¤a, Esirî Kara: 759.
Hale Sinemas›: 1489. Halil Pafla, Sadrazam, Hac›: 1078, Hamit Efendi, Band›rmal› fieyh: 120, Hasan A¤a, Gümrük emini: 40, 714.
Halep: 34, 336, 355, 949, 1382. 1389. 121. Hasan A¤a, Nakkaflbafl›: 342.
Halet Efendi: 136, 146, 1035, 1054, Halil Pafla, Sadrazam: 105, 561, 618, Hamit Efendi, Kazasker Moral›zâde: Hasan A¤a, Silistreli: 875.
1267. 619, 620, 621, 945, 1141, 1154. 529. Hasan A¤a, Tavaflî: 358, 359, 360, 361.
Hal›c› Hasan Camii: 185, 914. Halil Pafla, Seryaver: 1463. Hamit Efendi, fiair: 1392. Hasan Alptekin, fiekerci: 682.
Hal›c›o¤lu K›fllas›: 1120. Halil Pafla: 95, 451, 831. Hammal Bafl› Mescidi: 245. Hasan Avni Pafla: 1386.
Hal›c›o¤lu: 1120. Halil Revnakî Baba: 481. Hammal Mehmet A¤a Mescidi: 199, Hasan Baba: 123, 481, 599.
Haliç: 37. Halil R›fat Pafla, Damat: 1402. 908. Hasan Basri Pafla, Yanyal›: 1328.
1519
KARMA ‹NDEKS
HASAN BEY ÇEfiMES‹: 1077. Hasan Pafla, T›rnakç›: 1437. 1382, 1448. Haydarpafla Sahil Saray›: 1286, 1289,
HASAN BEY MEKTEB‹: 911. Hasan Pafla, Yemiflçi: 37, 700, 1366. Hatice Turhan Sultan: 1031. 1361, 1473.
Hasan Carullah Efendi, Tesbihçi: 859. Hasan Ramiz Pafla: 1342, 1343. Hâtif Efendi: 1152. Haydarpafla Sahras›: 1009, 1288,
HASAN ÇAVUfi ÇEfiMES‹: 1077. Hasan R›za Efendi: 474, 475. Hatime Kad›n: 87. 1290, 1344, 1349, 1467, 1472.
Hasan Çavufl: 861, 988, 1077. Hasan R›za Pafla, Serasker: 784. Hatipzâdeler: 426. HAYDARPAfiA SAHRASI: 1284.
Hasan Çelebi, Sirozlu: 574. Hasan R›za Pafla: 1368. Hattatlar Mezarl›¤›: 604. Haydarpafla: 1042, 1150, 1285, 1289,
Hasan Çelebi: 606. Hasan Rüfldi Efendi, Hattat Recepzâ- Havuz Kap›s›: 719, 1371. 1351, 1454, 1485.
Hasan Da¤›: 527. de: 818. Havuzbafl› (Çubuklu): 225. Haygazyan Okulu: 930.
Hasan Dede Efendi, fieyh Mevlevî: Hasan Sezâî Efendi, Edirneli Gülflenî Havuzbafl› Mesiresi: 1284. Hayran Bal›: 579.
427. fieyhi: 294. Havuzbafl›: 1402. Hayranlu Mezar›: 397.
Hasan Dede, Selanikli Hac›: 481. Hasan fievki Pafla: 332. Havuzlu Hamam: 372. HAYRETT‹N ÇAVUfi CAM‹‹: 212.
Hasan Efendi, Beyazî Bosnavî: 543. Hasan Tahsin Baba: 569, 571. Hayalî Bey, fiair: 492. Hayrettin Çavufl Camii: 77, 911.
Hasan Efendi, Çabrasl› damad›: 782. Hasan Tahsin Bey, Enderunlu: 705. Haydar Baba Türbesi: 210, 564, 565, Hayrettin Çavufl: 212.
Hasan Efendi, Haf›z: 669. Hasan Tahsin Efendi: 465, 740. 1035, 1286, 1472. Hayrettin Efendi, Konrapal› : 52.
Hasan Efendi, Hatmanzâde: 640, 641. Hasan Tahsin Pafla: 377, 784, 840. HAYDAR BABA TÜRBES‹: 564. Hayrettin Maraflî: 604.
Hasan Efendi, Hattat: 607, 608. Hasan Tahsin Recep: 893. Haydar Bey, Bestekâr: 808. Hayrettin Pafla: 859.
Hasan Efendi, Kethüda: 830. Hasan Üsküdarî, (Hattat): 369. Haydar Bey, Silahflor: 780. Hayri Efendi, fieyhülislâm Ürgüplü:
Hasan Efendi, Matbah Emini: 765. Hasan Vuslatî Efendi, Ac›musuluklu Haydar Bey: 1330. 945.
Hasan Efendi, Nalbur Hattat: 812. fieyh: 470. Haydar Buharî, fieyh: 208, 209. Hayri Pafla: 1398.
Hasan Efendi, Pepeyi: 1334. Hasan, Hattat Haf›z: 424. HAYDAR DEDE MESC‹D‹: 208. HAYRULLAH EFEND‹ ÇEfiMES‹:
Hasan Efendi, Rodoslu: 195. Haseki Hürrem Sultan: 202. Haydar Dede Mescidi: 565. 1081.
Hasan Efendi, Seyyid: 855. Haseki ‹mareti: 386. Haydar Dede Özbekler Tekkesi: 908. Hayrullah Efendi Yal›s›: 1081, 1085,
Hasan Efendi, fieyh Cihangirî: 421. HASEK‹ ‹SMA‹L A⁄A ÇEfiMES‹: 1078. Haydar Dede Tekkesi: 1174. 1333.
Hasan Efendi, fieyh: 862. Haseki: 129, 165. Haydar Mirza, Safevî flehzadesi: 36. Hayrullah Efendi, Abdülhak Efendizâ-
Hasan Efendi, Tercüman: 871. Hasip Bey, Posta Naz›r›: 1415. Haydar Molla: 493. de: 795.
Hasan Efendi, Yeniçeri Efendisi: 659. Hasip Efendi Tekkesi: 488. HAYDAR PAfiA CAM‹‹: 210. Hayrullah Efendi, Rumeli Kazaskeri:
Hasan Efendi: 569. Hasip Efendi, fieyh: 420, 496, 635, 636. Haydar Pafla Camii: 564. 598, 1379.
Hasan Esat Ifl›k: 610. Hasip Efendi, Uflflakîzâde: 174. Haydar Pafla, Had›m: 209. Hayrullah Efendi, fiehremini: 298,
Hasan Fahri Efendi, Haf›z: 875. HAS‹P PAfiA ÇEfiMES‹: 1078. Haydar Pafla, Vezir: 1249, 1285. 1081, 1082.
Hasan Fehmi Bey, Meclisi Mebusan Hasip Pafla Çeflmesi: 361, 1008, 1373. Haydar Pafla: 130, 915, 926, 927, Hayrullah Efendi: 1363.
Reisi: 1294. Hasip Pafla Yal›s›: 1391. 1011. Hayrullah Örs, Tarih yazar›: 711.
Hasan Ferdi Efendi, Hacegândan: 851. Hasip Pafla, Maliye Naz›r›: 332, 893, Haydar: 1285. Hayrullah Taceddin Efendi: 538, 887.
Hasan Gaybi Büyükuygur, fieyh: 674. 1079, 1337. HAYDARPAfiA ASKERÎ HASTAHANE- Hayrullah Taceddin Yal›m: 499, 500,
Hasan Halife Camii: 295. Haskan Aile Sofas›: 236. S‹: 1249. 633.
Hasan Hamit Efendi, Haf›z fiehid: 831. HASODABAfiI AHMET A⁄A MEKTE- Haydarpafla Askeri Hastahanesi: 221, Hayrullah Zekâi Efendi, Nazif Beyzâde,
Hasan Haflim Efendi, Mezarizâde: 376. B‹: 912. 663. Zâkirbafl›: 105.
Hasan Hayri Pafla, Yozgatl›: 800, 801. Hasodabafl› Ahmet A¤a Sebili: 912. Haydarpafla Ba¤›: 51. Haz›m Bellisan Pafla, Dr.: 1340.
Hasan Hüsnü Ceyhan Efendi: 502. Haflim Ahmet Sat› Efendi: 818. Haydarpafla Bahçesi: 1042, 1104, Hâz›m Pafla Köflkü: 437.
Hasan Hüsnü Efendi, Balaban: 117. Haflim Baba (Mustafa Haflim Efendi), 1291, 1308, 1324, 1360, 1372. Hazinedar Ali A¤a Çeflmesi: 207.
Hasan Hüsnü Efendi, ‹spartavî: 455. fieyh: 121, 122, 123, 124. Haydarpafla Bostaniyan Oca¤›: 1273, Haznedar Köyü: 621.
Hasan Hüsnü Efendi, fieyh: 566. Haflim Baba Türbesi: 120, 124, 500, 1291. Hazreti Ebu Bekir: 528.
Hasan Kamil Efendi, Hacegândan: 807. 1088. Haydarpafla Camii: 1285. Hazreti Halid Türbesi: 145.
Hasan Kaflif Efendi: 823. HAfi‹M BABA TÜRBES‹: 563. Haydarpafla Çay›r›: 27, 28, 37. Hazreti Hüseyin (‹mam Hüseyin): 222.
Hasan K›pçak Pafla: 316. Haflim Baba, Bektaflî fieyhi: 541, 563. Haydarpafla Deresi Köprüsü: 1286. Hazreti Muhammed (s.a.v): 492, 528.
Hasan Pafla Camii: 139. Haflim Bey, Hac›: 500. HAYDARPAfiA GARI: 1472. Hazreti Osman: 1035.
Hasan Pafla Medresesi: 138. Haflim Bey, Sazende: 152. Haydarpafla Gar›: 209, 219, 1286, Hediye Sultan Han›m: 633.
Hasan Pafla S›byan Mektebi: 1060. Haflim Efendi, Bursal›: 606. 1291. Hekim Hasan: 682.
Hasan Pafla, Abaza: 1446, 1448. Haflim Efendi, Cizye Muhasibi: 739. HAYDARPAfiA HASTAHANES‹ NA- HEK‹MBAfiI ABDÜLHAK MOLLA KÖfi-
Hasan Pafla, Çak›rc›bafl›: 136, 137, Hâflim Efendi, fieyh: 294. MAZGÂHI: 1011. KÜ: 1362.
138, 1002, 1060, 1345. Haflim Efendi: 487. HAYDARPAfiA ‹NG‹L‹Z MEZARLI⁄I: Hekimbafl› Abdülhak Molla Yal›s›: 587.
Hasan Pafla, Çatalcal›: 1351. Haflim Pafla: 541, 952. 662. Hekimbafl› Çiftli¤i: 1364.
Hasan Pafla, Damat: 909, 1140. Haflimî Çelebi, fiair: 37, 591, 1496. Haydarpafla ‹skelesi: 1103, 1489, Hekimbafl› Yal›s›: 587, 1353.
Hasan Pafla, Darendeli: 804. Haflmet, fiair: 173. 1493. Hekimo¤lu Ali Pafla Camii: 1031.
Hasan Pafla, Gazi: 759. Hatice Han›m Sebili: 1044. HAYDARPAfiA KARAKOLU: 1276. Helena: 21.
Hasan Pafla, Hasip Pafla’n›n o¤lu: 332. Hatice Han›m Sultan: 1295. Haydarpafla Kasr›: 1249, 1361, 1372. Helmuth Conu: 1472.
Hasan Pafla, Kaptan›derya Gazi: 766. Hatice Hatun: 358. HAYDARPAfiA KASRI: 1360. Hera: 1489.
Hasan Pafla, Kaptan›derya: 789. Hatice Nühbe Han›m: 486. Haydarpafla K›fllas›: 1249. Herakl: 25.
Hasan Pafla, Kasapbafl›: 789. HAT‹CE SULTAN ÇEfiMES‹: 1079, Haydarpafla Köprüsü: 665, 1103. Hereke: 30.
Hasan Pafla, Moral› Damat: 291, 549. 1080. Haydarpafla Lisesi: 219, 917, 1249. Hermagoras Memba›: 1042, 1104.
Hasan Pafla, Rusçukluzâde Sadrazam Hatice Sultan Çeflmesi: 199, 1067, HAYDARPAfiA L‹SES‹: 915. Hero: 1476.
: 1334. 1080. Haydarpafla Mesiresi: 210, 564. Heybeliada Bahriye Mektebi: 257.
Hasan Pafla, Sadrazam Rusçuklu: 106. HAT‹CE SULTAN MEKTEB‹: 908. Haydarpafla Mezarl›¤›: 75, 667, 950, Hezarfen Ahmet Çelebi: 1467.
Hasan Pafla, Sadrazam Seyyid: 953, Hatice Sultan Saray›: 1353, 1360. 1120, 1356, 1427. Hibetullah Sultan: 1120.
954. HAT‹CE SULTAN SARAYI: 1360. Haydarpafla Numune Hastahanesi: Hicaz: 32, 194, 435.
Hasan Pafla, Sadrazam: 1382. Hatice Sultan Su Terazisi: 1225. 418, 1129. Hicrî Efendi: 700, 1392.
Hasan Pafla, Sokolluo¤lu: 36. Hatice Sultan: 219, 291, 328, 526, 549, HAYDARPAfiA NÜMUNE HASTAHA- Hidayet Camii: 918.
Hasan Pafla, Telli: 532. 908, 909, 1079, 1080, 1113, 1127, NES‹: 1251. Hidayetullah Efendi, fieyh: 147.
1520
KARMA ‹NDEKS
H›fz› Pafla Yal›s›: 1389. Hurflit Pafla, Baflyaver: 1472. Hüseyin Efendi, Tersane Emini Maktul: Hüsnümelek Han›m: 588.
H›fz› Pafla: 1378, 1457. Hurflit Pafla, Sadrazam: 664, 775, 789. 183. HÜSREV A⁄A CAM‹‹: 213.
Hikmet Bey, Keçecizâde: 1364. Hükmî Mehmet Çelebi: 603. Hüseyin Elhadi Efendi, Saçl› fieyh: 508. Hüsrev A¤a Camii: 912, 969, 1132.
Hikmet Bey: 1357. Hünkâr Bahçesi: 233. Hüseyin Faik Bey: 601. Hüsrev A¤a, Darüssaade A¤as›: 213.
Hilmi Çeliko¤lu ‹lkö¤retim Okulu: 182, Hünkâr Camii: 995, 1033. Hüseyin Gazi o¤lu Cafer (Battal Gazi): Hüsrev A¤a: 214.
911. Hünkâr Çay›r›: 1467. 25. Hüsrev Pafla Kütüphanesi: 1402, 1413.
Hilmi Pafla: 771. Hünkâr Sahilsaray›: 1346. HÜSEY‹N HÂK‹ BEY KONA⁄I: 1364. Hüsrev Pafla, Sadrazam: 38, 257, 288,
H‹MMET BABA TEKKES‹: 457. Hürrem Sultan: 202, 203. Hüseyin Hâki Bey: 188, 635, 636, 1046, 617.
Himmet Baba Türbesi: 670. Hürriyet Tepesi: 1387. 1304, 1336, 1436, 1490. Hüsrev Pafla, Serasker: 840, 1263,
Himmet Baba: 342. HÜSAMEDD‹N A⁄A ÇEfiMES‹: 1083. Hüseyin Halit Bey, Bestekâr: 1330. 1264, 1289, 1356.
H‹MMET DEDE TÜRBES‹: 565. Hüsameddin Ankaravî Efendi, fieyh: Hüseyin Hamit Efendi, Kara: 224, 949. Hüsrev Pafla: 867.
Himmet Dede: 192, 358, 404, 566, 707, 850. Hüseyin Hasbi Pafla: 198.
708, 1068, 1138. Hüsameddin Efendi, Karaçelebizâde: Hüseyin Hasip Bey, ‹stisap Naz›r›: 767. I-‹
Himmet Efendi Tekkesi: 156. 611. Hüseyin Haflim Bey, fiair: 1463. ‹. Galip Arcan: 1301.
Himmet Efendi, fieyh: 458, 459, 460, Hüsameddin Efendi, Tesbihçizâde: HÜSEY‹N HAYR‹ PAfiA NAMAZGÂHI: ‹BN’ÜL-EM‹N AHMET A⁄A NAMAZ-
462, 629. 459. 1004. GÂHI: 1004.
Himmetzâde Tekkesi: 145, 405, 540, Hüseyin Agâh Pafla, Ferik: 887, 888. Hüseyin Hayri Pafla: 789, 1004, 1211. ‹bn-i Kemal Türbesi: 606.
1254. Hüseyin A¤a, Babüssaade a¤as›: 375, Hüseyin Hâz›m Efendi, fieyh: 508. ‹BNÜLEM‹N AHMET A⁄A ÇEfiMES‹:
Hindîler Tekkesi: 182, 448, 1170. 761. Hüseyin Hulusi Efendi: 376. 1086.
H‹NDÎLER TEKKES‹: 447. Hüseyin A¤a, Bosnevî Hac›: 696. Hüseyin Hüsameddin Efendi: 631, 632. ‹brahim Afif Efendi, Hattat: 607.
Hindistan: 449. Hüseyin A¤a, Bostanc›bafl›: 819, 820, Hüseyin Hüsnü Bey, Trablusgarp Vali- ‹BRAH‹M A⁄A CAM‹‹ TEKKES‹: 451.
Hindiyye: 449. 844. si: 820. ‹brahim A¤a Camii: 451, 655, 671, 912,
Hint Elçisi Mezarl›¤›: 76. Hüseyin A¤a, Gazi fiehid: 708. Hüseyin Hüsnü Bey: 704. 1010, 1042, 1087, 1213, 1276,
Hint Mezarl›¤›: 1004, 1404. Hüseyin A¤a, Hac›: 708. Hüseyin Hüsnü Efendi, fieyh Nazikîzâ- 1285, 1286, 1357.
H›rdavatç›lar Çars›s›: 1188. Hüseyin A¤a, ‹brikdar: 396, 624. de: 600. ‹BRAH‹M A⁄A ÇAYIRI CAM‹‹: 214.
H›rkal› fieyh: 422. Hüseyin A¤a, Kap›c›bafl›: 843. Hüseyin Hüsnü Efendi, fieyh: 462. ‹BRAH‹M A⁄A ÇAYIRI KARAKOLU:
Hitit: 21. Hüseyin A¤a, Kaymakam-› rikab: 712. Hüseyin Hüsnü Pafla: 932, 1326, 1416. 1276.
H›z›r (a.s.): 372. Hüseyin A¤a, Maryol: 619. Hüseyin Kâmil Efendi, E¤inli: 721. ‹brahim A¤a Çay›r›: 1043, 1177, 1211,
H›z›r Bey, ‹stanbul Kad›s›: 1240, 1471. Hüseyin A¤a, Mirahur-i evvel: 84. Hüseyin Kaptan, Kurba¤›zâde: 248. 1288, 1289, 1309, 1310, 1362,
H›z›r Efendi, fieyh: 347. Hüseyin A¤a, Sirozlu: 844. Hüseyin Kâz›m Bey, Roma Sefiri: 691. 1475.
H›z›r Efendi, Yayabafl›zâde ‹lyaso¤lu, Hüseyin A¤a, Surre Emini Hac›: 742. Hüseyin Kâz›m Bey: 952, 953. ‹brahim A¤a Çeflmesi: 216.
fieyh: 36. Hüseyin A¤a, fieyh Hac›: 683. Hüseyin Kenan Efendi: 772. ‹brahim A¤a Deresi: 178, 1087.
H›z›r ‹lyas Efendi: 600. Hüseyin A¤a: 230. Hüseyin Kocac›k A¤a, Melamî: 1005. ‹brahim A¤a Karakolu: 216, 1087,
H›zrü’l-bahr Kalas›: 225. Hüseyin Ali, Hac›: 221. Hüseyin Lâmekânî: 424. 1276.
Hoca Abdullah Efendi: 908. HÜSEY‹N AVN‹ PAfiA ÇEfiMES‹: Hüseyin Mecid Efendi: 332. ‹brahim A¤a Köprüsü: 1087
Hoca Hasan Efendi: 446. 1083. Hüseyin Nafiz A¤a, Mehterbafl›: 729. ‹BRAH‹M A⁄A MEKTEB‹: 912.
Hoca ‹shak Buharî-i Hindî: 449. Hüseyin Avni Pafla Çeflmesi: 58, 1009, Hüseyin Nâz›m Pafla, Zaptiye Naz›r›: ‹BRAH‹M A⁄A MENZ‹L ÇEfiMES‹:
Hoca ‹smail Hakk› Efendi: 117. 1014, 1081. 1470. 1087.
Hoca Murat, Kaptan : 70. Hüseyin Avni Pafla Yal›s›: 1399, 1410. HÜSEY‹N PAfiA HAMAMI: 971. ‹brahim A¤a S›byan Mektebi: 1276.
Hoca Pafla Camii: 1095. Hüseyin Avni Pafla, Sadrazam: 59, Hüseyin Pafla Sebili: 671, 740. ‹brahim A¤a Zaviyesi: 215, 451.
Hoca Reyhan A¤a: 1395. 511, 530, 578, 851, 1083, 1085, Hüseyin Pafla, A¤a: 722, 723, 832, 837, ‹brahim A¤a, Acem: 572.
Hoca Sabri Efendi: 1180. 1160, 1178, 1333, 1386, 1410. 1335. ‹brahim A¤a, A¤ababas›zâde: 730.
Hoca Vildan Efendi: 446, 814. Hüseyin Azmi Dede Efendi, fieyh: 259. Hüseyin Pafla, Amucazâde: 803. ‹brahim A¤a, Bestekâr: 597.
Hoca Ziya Bey, Bestenigâr: 295. Hüseyin Baba, Hac›: 855. Hüseyin Pafla, Arslanzâde: 770. ‹brahim A¤a, Bostanc›bafl› Hac›: 883.
Hocapafla: 637, 831. Hüseyin Bey, Hattat: 220. Hüseyin Pafla, Darüflflura Azas›: 784. ‹brahim A¤a, Bostanc›bafl›: 844.
Hocazâde Tekkesi: 501. Hüseyin Bey, ‹htisab A¤as›: 1468. Hüseyin Pafla, Deli: 39. ‹brahim A¤a, Çaço: 207.
Homeros: 1476. Hüseyin Bey, Kemankefl: 848. Hüseyin Pafla, Gedik: 346. ‹brahim A¤a, Çay›rzâde: 660, 744.
Honoryüs: 24. Hüseyin Bey, Silahflor: 739. Hüseyin Pafla, Hac›: 789. ‹brahim A¤a, Derebeyi: 1359.
HORHOR ÇEfiMES‹: 1082. Hüseyin Bey, Tahir Beyzâde: 767. Hüseyin Pafla, Hanya Fatihi: 137, 1381. ‹brahim A¤a, Hançerli: 731.
Horhor Çeflmesi: 225, 333, 968, 1082. Hüseyin Beyefendi, Hac›: 847. Hüseyin Pafla, Küçük: 684, 950, 1349. ‹brahim A¤a, ‹brahim A¤a Camii bânisi:
Horoz Köyü (Manisa): 202, 578. Hüseyin Beyefendi, Salihzâde: 1487. Hüseyin Pafla, Lala: 1077. 215, 216.
Hoflkadem Camii: 165, 355. Hüseyin Cahit: 952. Hüseyin Pafla, Nasuh Paflazâde: 40, ‹brahim A¤a, Mimar Hac›: 389.
Hoflkadem Han›: 1489. Hüseyin Carullah, Hattat: 607. 1311. ‹brahim A¤a, Pafla: 732.
Hoflkadem Pafla: 578. Hüseyin Cemil Pafla, Müflir: 757. Hüseyin Pafla: 785, 1396. ‹brahim A¤a, Piflkir A¤as›: 418.
Hoflnihal Han›m: 755. Hüseyin Dede, fieyh Hac›: 408. Hüseyin R›za Pafla: 558, 559. ‹brahim A¤a, Ser Bostaniyan: 496.
Hoflyar Kad›n, Sarayl›: 844. Hüseyin Dede, Tezveren: 425. Hüseyin Sabri Efendi, Haf›z: 704. ‹brahim A¤a, fialvarl›: 1100.
Hotin Aile Kabristan›: 876. Hüseyin Efendi, Cinci: 1213. Hüseyin Safiyeddin Efendi, fieyh: 469. ‹brahim A¤a: 668.
Hotin Seferi: 532. Hüseyin Efendi, Edirne Kad›s›: 185, Hüseyin Tevfik Efendi, Haf›z: 122, 428. ‹brahim Asaf German: 200.
Hotin: 949, 1124. 375. Hüseyin Tevfik Efendi, Haf›z: 909. ‹brahim Baba Efendi: 796, 812.
Hrisopolis: 22, 31. Hüseyin Efendi, Ekmek Yemez: 424. Hüseyin Vassaf Bey: 631. ‹brahim Baba, Kaygusuz: 777.
Hristaki Pasaj›: 917. Hüseyin Efendi, Mudurnulu: 286. Hüseyin Zekai Pafla, Ressam: 435. ‹brahim Bey, Ca¤alazâde: 807.
Hudâverdi Mirza, ‹ran Prensi: 1289. Hüseyin Efendi, Saçl›: 171, 445, 469, Hüsn ü Aflk: 184. ‹brahim Bey, Ressam: 629, 1422.
Hulki Efendi, Kartalbaba: 455. 470, 880. Hüsnü An›l: 1304. ‹brahim Bey, fiilahflor: 885.
Hulusi Pafla, Kaymakam: 1263. Hüseyin Efendi, fieyh fiazelî: 771. Hüsnü Efendi, Bestekâr Enderunî: 254, ‹brahim Bey, T›rnakç›zâde: 732.
Hunat Medresesi: 1110. Hüseyin Efendi, fieyh: 596. 255. ‹brahim Celâlî Efendi, fieyh: 409.
HURfi‹T BEY KUYUSU: 1233. Hüseyin Efendi, Telhisizâde Silahflor: Hüsnü Efendi, fieyh: 147, 421. ‹brahim Çelebi Camii (Manisa): 474.
Hurflit Bey, Mabeynci: 1330. 355. Hüsnü: 1275. ‹brahim Dervifl Pafla: 1398.
1521
KARMA ‹NDEKS
‹brahim Efendi Tekkesi: 159, 407. ‹brahim Hilmi Beyefendi: 655. ‹brahim Zâhid Gilânî: 96. ‹NAD‹YE KUYUSU: 1233.
‹brahim Efendi, Amasyal›zâde: 496. ‹brahim Hilmi Efendi, Tatar Haf›z: 501. ‹brahim Zihni Efendi: 447, 563. ‹NAD‹YE MAHALLES‹ ÇEfiMES‹:
‹brahim Efendi, Belizâde: 793. ‹brahim Hilmi Pafla: 762, 763, 1185. ‹brahima¤a: 27, 35, 165, 184, 191, 304, 1088.
‹brahim Efendi, ders-i âmm: 713. ‹brahim ‹bifl A¤a: 819. 354. ‹nadiye Mektebi: 359.
‹brahim Efendi, Edirne Kad›s›: 845. ‹brahim ‹ffet Efendi: 294, 599. ‹BR‹KDAR HÜSEY‹N A⁄A NAMAZGÂ- ‹NAD‹YE MEKTEB‹: 928.
‹brahim Efendi, Eligüzelo¤lu: 1158. ‹brahim ‹smail Hakk› Pafla: 331. HI: 1005. ‹nadiye Meydan›: 470, 591, 885, 981,
‹brahim Efendi, Gülflenî: 238. ‹brahim ‹smet Efendi, Kazasker: 1172. ‹bflir Mustafa Pafla, Sadrazam: 40, 590. 1233.
‹brahim Efendi, Hacegândan: 849. ‹brahim ‹smet Efendi: 640, 641, 643, ‹bflir Pafla: 1125, 1395. ‹nadiye Mezarl›¤›: 667.
‹brahim Efendi, Hattat Osmanzâde: 644. ‹CAD‹YE DA⁄ HAMAMI: 971. ‹NAD‹YE SEMT‹: 1475.
382. ‹brahim Kâmil A¤a, Mimar: 328. ‹cadiye Karakolu: 1274. ‹NAD‹YE TEKKES‹ ÇEfiMES‹: 1088.
‹brahim Efendi, Hattat: 607, 859. ‹brahim Müniba Efendi: 689. ‹CAD‹YE KARAKOLU: 1276. ‹NAD‹YE TEKKES‹ MESC‹D‹: 120.
‹brahim Efendi, Karban: 454. ‹brahim Müteferrika: 287, 442, 1486. ‹cadiye Tepesi: 1071, 1072, 1197, ‹nadiye Tekkesi: 120, 123, 124, 125,
‹brahim Efendi, Kaymakam: 848, 849. ‹brahim Nami Efendi, Hasekibafl›: 729. 1299. 180, 186, 237, 287, 294, 321, 426,
‹brahim Efendi, Kilari: 833. ‹brahim Nesim Efendi: 849, 1404. ‹cadiye: 1274, 1321, 1348, 1498. 541, 865, 1088, 1089, 1390.
‹brahim Efendi, Kufladal›: 295. ‹brahim Pafla Çeflmesi: 1082, 1134, ‹clâl Gençdur: 1300. ‹nadiye: 101, 238, 429, 668, 964, 1303,
‹brahim Efendi, Küçük: 684, 685. 1135. ‹çerenköy: 30, 1199. 1341.
‹brahim Efendi, Kürtzâde: 383. ‹brahim Pafla Hamam›: 581, 1487. ‹dris A¤a: 702. ‹nakhos: 1489.
‹brahim Efendi, O¤lan fieyh: 425. ‹BRAH‹M PAfiA KÖfiKÜ: 1365. ‹dris Efendi, fieyh: 421, 422, 469. ‹ncili Köflk: 336.
‹brahim Efendi, Paflazâde: 715. ‹BRAH‹M PAfiA SARAYI: 1366. ‹dris Köflkü: 784, 1417. ‹nek Burnu: 1322.
‹brahim Efendi, Pirinççi: 1038. ‹brahim Pafla Saray›: 543. ‹dris Mahvî Bey: 547. ‹neson Köyü: 1031.
‹brahim Efendi, Ruznamçeci: 39, 682. ‹brahim Pafla su haznesi: 1465. ‹ffet Mustafa Bey, fiair: 418. ‹ngiliz Mezarl›¤›: 1249, 1291, 1361,
‹brahim Efendi, Saçl›: 445, 1420. ‹brahim Pafla Su Terazisi: 1225. ‹ftariye Kameriyesi: 164. 1472.
‹brahim Efendi, Saçl›: 99, 100, 101. ‹BRAH‹M PAfiA SUYU: 1199. ‹hsan Aksoley Pafla: 891. ‹ngiliz Ticaret Mektebi: 952.
‹brahim Efendi, Sivrihisarî: 454. ‹brahim Pafla, Bafldefterdar: 602. ‹hsan Efendi (‹yisan), fieyh: 186, 287, ‹ngiltere: 195.
‹brahim Efendi, fiair Nakflî: 345. ‹brahim Pafla, Bo¤az Muhaf›z›: 765. 295. ‹nk›lap Mahallesi: 131.
‹brahim Efendi, fiair: 765. ‹brahim Pafla, Bosna valisi Yeniflehirli: ‹hsan Mahvi Bey: 952, 953. Irak: 32.
‹brahim Efendi, fiaml› fieyh: 184. 110. ‹hsan Raif Han›m: 717. ‹ran: 24, 25, 32, 34, 949, 1034, 1069,
‹brahim Efendi, fieyh Aksarayl›: 879. ‹brahim Pafla, Cidde Valisi Silahtar: ‹HSAN‹YE CAM‹‹: 218. 1132, 1216, 1478.
‹brahim Efendi, fieyh Hac›: 682. 834, 848. ‹hsaniye Camii: 219, 286, 1076, 1080, ‹ranl›lar Camii: 214, 221, 912, 1072,
‹brahim Efendi, fieyh Uflflakî: 444. ‹brahim Pafla, Damat: 74, 224, 225, 1087. 1129, 1131, 1148.
‹brahim Efendi, fieyh: 175, 176, 312. 232, 236, 274, 383, 523, 724, 728, ‹HSAN‹YE ÇEfiMES‹: 1087. ‹RANLILAR CAM‹‹: 220.
‹brahim Efendi, fieyh: 286. 996, 998, 1003, 1004, 1041, 1051, ‹hsaniye ‹skelesi: 1489, 1492. ‹ranl›lar Mezarl›¤›: 221, 667.
‹brahim Efendi, fieyh: 504. 1068, 1069, 1099, 1164, 1177, ‹hsaniye Karakolu: 1225. ‹ranl›lar Tekkesi: 221.
‹brahim Ekmeleddin Ethem Efendi, 1199, 1223, 1225, 1352, 1360, ‹hsaniye Mescidi: 1072. ‹ranl›lar: 222.
fieyh: 682. 1428, 1429, 1479. ‹HSAN‹YE MESC‹D‹: 219. ‹sa A¤a Çeflmesi: 278, 397, 688, 1211,
‹brahim Ethem Bey, Hac›: 710. ‹brahim Pafla, Defterdar: 459, 632. ‹hsaniye: 219, 446, 532, 908, 909, 910, 1345.
‹brahim Ethem Bey: 140. ‹brahim Pafla, Elçi: 847. 926, 1119, 1315, 1355, 1360, ‹sa A¤a fiad›rvan›: 219.
‹brahim Ethem Efendi, Hac›: 758. ‹brahim Pafla, Gazi: 840. 1370, 1412, 1457. ‹sa A¤a, Haf›z: 218, 219.
‹brahim Ethem Efendi, Kethüda: 814. ‹brahim Pafla, Hac›: 859. ‹hya Efendi, Seyyid: 1161. ‹sa A¤a, Haf›z: 297, 1073, 1074, 1075,
‹brahim Ethem Efendi, Mabeyn Kâtibi: ‹brahim Pafla, ‹srail Muhaf›z›: 880. ‹lhami Pafla: 1431. 1076, 1087.
690. ‹brahim Pafla, Kara: 225, 1359. ‹lmî Efendi, Hattat: 73, 1463. ‹sa Çelebi: 570.
‹brahim Ethem Efendi, Mehmet Efendi- ‹brahim Pafla, Karacehennem: 724. ‹lmî Efendi: 804. ‹sa Dede Efendi: 623.
zâde: 659. ‹brahim Pafla, Kürt: 642. ‹lyas A¤a, Silahtar: 727. ‹sa Dede, fieyh: 1129.
‹brahim Ethem Efendi, Sand›kç›o¤lu: ‹brahim Pafla, Maktul: 1394. ‹lyas A¤a: 571. ‹sa Efendi, Haf›z: 863.
473, 474, 796. ‹brahim Pafla, Malatyal›: 640. ‹lyas Bey: 308. ‹sa Kap›s›: 1031.
‹brahim Ethem Efendi, fieyh Sandukî: ‹brahim Pafla, Moral›: 689. ‹mam Çeflmesi: 200. Isameddin Ebu’l-hayr Ahmet Efendi:
472. ‹brahim Pafla, Müflir: 1453. ‹mam Hüseyin: 222. 1110.
‹brahim Ethem Efendi, fieyh: 432, 434, ‹brahim Pafla, Sadrazam: 1353. ‹mam-› fiâfiî: 1031. ‹sfendiyar O¤ullar› Türbesi: 116.
435, 436, 441. ‹brahim Pafla, Topçu Kumandan› Haf›z: ‹mparator Aleksis: 1374. ‹sfendiyar Tekkesi Mescidi: 116.
‹brahim Ethem Efendi, Tophane Naz›r›: 1003. ‹mparator Arcadius: 1474. ‹sfendiyar: 116.
758. ‹brahim Pafla, Veziriazam: 724, 1157. ‹mparator Konstantinus: 1343, 1477. ‹shak A¤a, Gümrük emini: 80, 83, 86,
‹brahim Ethem Efendi: 836. ‹brahim Pafla: 124, 725, 1365, 1468. ‹mparator Manuel Komnenos: 1478. 799, 856.
‹brahim Ethem Pafla Baba: 853. ‹brahim Pafla-y› Atik Camii: 817. ‹mparator Marcien: 1290. ‹shak Bey, Yüzbafl›: 409.
‹brahim Ethem Pafla, Ferik: 686, 776, ‹brahim Rasim Pafla, Ressam: 441. ‹mparator Tiberius: 1343. ‹shak Cevdet Pafla, Ferik: 679.
784. ‹brahim Refet Efendi, Hoca: 700. ‹mparator VI. Yoannis Kantakuzinos: ‹shak Çelebi, Tophaneli Kâtip: 545.
‹brahim Ethem Pafla, Mirliva: 824. ‹brahim Refet Efendi, fiair: 224, 1320. 1374. ‹shak Çelebi: 578.
‹brahim Ethem Pafla, Sadrazam: 263. ‹brahim Rüfldi Efendi, Hattat: 608. ‹mparatoriçe Öjeni: 1475. ‹shak Efendi, Mollac›kzâde: 688.
‹brahim Ethem Surûrî Efendi: 632, 634. ‹brahim Sabri Efendi, Karsar›kl›: 498. ‹mparatoriçe Teodora: 1374. ‹shak Efendi, fieyhülislâm: 857.
‹brahim Fehmi Ahmet Pafla: 191. ‹brahim Saib Efendi, Cebehâne-i Âmire ‹mrahor Camii Mezarl›¤›: 1045. ‹shak: 1429.
‹brahim Hakk› Konyal›: 570. Naz›r›: 1487. ‹mrahor Camii: 1006, 1045, 1046, ‹S‹MS‹Z TÜRBE: 567.
‹brahim Hakk› Pafla, Ferik: 784. ‹brahim Sar›m Bey, Mutasarr›f: 191. 1050, 1304. ‹SKELE CAM‹‹: 261.
‹brahim Halil Bey, Tabip: 836. ‹brahim Sar›m Pafla, Sadrazam: 783, ‹MRAHOR CAM‹‹: 270. ‹SKELE HAMAMI: 972.
‹brahim Halvetî, Kufladal›: 288. 949. ‹mrahor Kahvesi: 1302. ‹skele Meydan›: 33, 589, 603, 616, 979,
‹brahim Hayrani Efendi, fieyh: 146, ‹brahim fiakir, Hac›: 78. ‹mrahor: 425, 799, 955, 1006, 1303, 986, 1060, 1101, 1156, 1187.
151, 152, 948. ‹brahim fiefik Efendi, Eyüp Kad›s›: 850. 1403, 1464. ‹skender Baba Tekkesi: 97, 122, 236,
‹brahim Hayrullah Bey, Adliye Naz›r›: ‹brahim fierif Efendi, fieyh T›rnoval›: ‹nadiye Çeflmesi: 637, 1088. 238, 239, 882.
795. 409. ‹nadiye Hamam›: 542. ‹skender Baba Türbesi: 236, 237, 568,
1522
KARMA ‹NDEKS
960, 1048. ‹smail Hilmi Efendi, Kubbe Tekkesi ‹znik: 25, 26, 28, 30. Kalkhedonya: 19, 21, 22, 23, 1290.
‹SKENDER BABA TÜRBES‹: 568. fieyhi: 66. ‹zzet A¤a Kahvesi: 1452. Kamer Tiyatrosu: 1303.
‹skender Baba: 236. ‹smail Hulusi Dede Efendi, fieyh: 258, ‹zzet Ali Pafla: 312. Kamertab Kad›n: 473.
‹skender Bo¤az›: 30. 647. ‹zzet Bey: 1264. Kami Efendi: 672.
‹skender Pafla Camii: 1486. ‹smail ‹smet Efendi, Kisedar: 862. ‹zzet Beyefendi: 796. Kâmil Ahmet Pafla, Sopasalan: 1358,
‹skender Pafla: 34, 1240, 1241. ‹smail Mafluk Pafla Köflkü: 1440. ‹zzet Fuat Pafla, Keçecizâde: 1354, 1388.
‹skenderun: 252. ‹smail Nafiz Bey: 497. 1391. Kâmil Ahmet Pafla: 120.
‹slâm Feyzî Efendi: 729. ‹smail Nevres Efendi: 699, 1392. ‹zzet Holo Pafla, fiaml›: 587. Kâmil Efendi, Kola¤as›: 772.
‹slâm Pafla, Kefe Beylerbeyi Gazi: 781. ‹smail Pafla Camii: 961, 1014. ‹zzet Mehmet Pafla: 611, 723. Kâmil Efendi, fieyh: 890.
‹SMA‹L A⁄A ÇEfiMES‹: 1089. ‹smail Pafla Kona¤›: 1334, 1335. ‹zzet Molla, Keçecizâde: 470, 678, Kâmil Efendi, fieyhülislâm: 863.
‹smail A¤a Mektebi: 160. ‹smail Pafla, Altunizâde: 72, 74, 839, 1075, 1263, 1268, 1354. Kâmil Kepecio¤lu, Tarihçi, emekli bin-
‹SMA‹L A⁄A MEKTEB‹: 912. 874, 1438, 1451. ‹zzet Pafla Tekkesi: 1262, 1335. bafl›: 711.
‹smail A¤a, Arpac›lar Kethüdas›: 160, ‹smail Pafla, Bostanc›bafl› Haf›z: 44. ‹zzet Pafla, Ferik: 768. Kâmil Pafla, Sadrazam: 127, 186, 892,
912. ‹smail Pafla, Esir Çelebi: 291. ‹zzet Pafla, Müderris: 731. 1469.
‹smail A¤a, Bostanc›bafl›: 844. ‹smail Pafla, H›div: 92, 1299, 1356, ‹zzet Pafla: 596, 610, 1398. Kamondo, Sarraf: 1426.
‹smail A¤a, Çavuflbafl›: 1078. 1383, 1390, 1421, 1425. ‹zzî Efendi, Teflrifatî: 1148. Kanador: 25.
‹smail A¤a, Drama Naz›r›: 700. ‹smail Pafla, Kara: 849. ‹zzî Mehmet Efendi Türbesi: 534. Kandemir Mirza: 1404.
‹smail A¤a, Haseki: 1089. ‹smail Pafla, Kurt: 390. ‹zzî Süleyman Efendi: 304. Kandilli ‹skelesi: 1391.
‹smail A¤a, Malatyal›: 60, 960. ‹smail Pafla, Mirliva: 881. Kandilli: 1455.
‹smail A¤a, Sekbanbafl›: 855. ‹smail Pafla, Sadrazam: 44, 1262. J Kand›ral› Mehmet: 44.
‹smail A¤a, fialc›: 768. ‹smail Pafla: 747, 1416. Jan Sobyeski: 344. Kani Pafla: 923.
‹smail A¤a: 589. ‹smail Safa, fiair: 933. Kanl›ca: 543, 1486.
‹smail As›m Efendi, Çelebizâde: 388. ‹smail Saib Efendi, Erzurumlu: 767. K Kanl›kuyu: 1175.
‹smail As›m Efendi, Küçükçelebizâde ‹smail Siraceddin, fiirvanî fieyh: 796. Kabakç› ‹syan›: 1252, 1260, 1279, Kanunî Sultan Süleyman Türbesi:
fieyhülislâm: 682. ‹smail fiefik Bey: 153. 1372, 1404, 1407. 1382.
‹smail Aflkî Efendi, fieyh: 835. ‹smail fiemseddin Efendi, Kalyonlar Ser Kabakç› Mustafa: 44, 721. Kanunî Sultan Süleyman: 34, 48, 138,
‹smail Besim Pafla: 702. halifesi: 752, 753. Kabatafl: 183, 776, 1137, 1342, 1412, 194, 200, 201, 202, 214, 232, 233,
‹smail Bey, Haf›z: 854. ‹smail Usta, Hac›: 698. 1491. 236, 247, 283, 341, 348, 349, 358,
‹smail Bey, Halil Paflazâde: 721. ‹smail Zühdi Pafla: 891. Kâbe: 492. 419, 532, 555, 592, 606, 915, 923,
‹smail Bey, Kaymak Mustafa Paflazâ- ‹smail Zühdü Efendi, Hattat: 161, 682. Kabile Hafize Han›m: 908. 962, 1045, 1062, 1077, 1249,
de: 685. ‹smail Zühtü Pafla, Müflir: 961. Kabristan Kap›s›: 28. 1284, 1286, 1290, 1291, 1323,
‹smail Beyefendi, Silahtar: 849. ‹SMET BEY ÇEfiMES‹: 1089. Kacanik: 336. 1324, 1341, 1345, 1356, 1370,
‹smail Dede Efendi, Hammamizâde: ‹smet Bey, Esvapç›bafl›: 1415. Kad› Hüsâmeddin Camii: 72. 1373, 1375, 1389, 1404, 1445,
260, 1350. ‹smet Bey, fiehremini: 559. Kad› Pafla: 44, 45, 46. 1446, 1455, 1465, 1478, 1493.
‹smail Dede Efendi, fieyh: 510. ‹smet Bey: 1090, 1400. Kad›asker Hamam›: 604. Kapadokya: 23, 528.
‹smail Dümbüllü: 839, 1031, 1300. ‹smet Efendi, Hac›: 632. Kad›köy fiark Musikisi Cemiyeti: 295, Kapal›çarfl›: 231.
‹smail Efendi, Defterdar Hac›: 739. ‹smet ‹nönü: 437. 1303. Kapamacyan Okulu: 930.
‹smail Efendi, Filibeli fieyh: 585. ‹smet Mehmet Efendi, Müderris: 460. Kad›köy Vapur ‹skelesi: 1369. Kap› aras›: 1100.
‹smail Efendi, Hac›: 205. ‹smet Pafla, Hüseyin R›za Pafla’n›n ba- Kad›köy: 19, 24, 25, 26, 27, 28, 30, 34, Kap›a¤as› Çeflmesi: 75.
‹smail Efendi, Hattat: 608. bas›: 559. 47, 51, 319, 491, 733, 929, 1034, Kap›a¤as› Karakolu: 1275.
‹smail Efendi, Hekimbâfl›: 807. ‹smihan Sultan: 1286, 1356, 1388, 1035, 1042, 1077, 1103, 1104, Kap›a¤as› Mektebi: 466, 938.
‹smail Efendi, ‹slambol Kad›s›: 798. 1404, 1406. 1105, 1273, 1287, 1290, 1299, Kap›a¤as› Mescidi: 413.
‹smail Efendi, Karbanzâde Hac›: 628. ‹spanya: 360. 1308, 1330, 1340, 1365, 1369, KAPIA⁄ASI MESC‹D‹: 74.
‹smail Efendi, Mudurnulu fieyh: 852. ‹stanbul Bo¤az›: 22, 23, 26, 33. 1414, 1465, 1478. KAPIA⁄ASI MEVK‹‹ NAMAZGÂHI:
‹smail Efendi, Raufi Efendi Halifesi: ‹stanbul Erkek Lisesi: 143. Kad›lar Mezarl›¤›: 616. 1005.
467. ‹stanbul Lisesi: 918. Kad›rga Liman›: 1031, 1388. Kap›a¤as› mevkii Su Terazisi: 1225.
‹smail Efendi, Selamî fieyhi: 585. ‹stanbul Üniversitesi: 917. Kad›rga: 99, 445, 597, 1213. Kap›a¤as› Yakub A¤a Medresesi: 71.
‹smail Efendi, fieyh Haf›z: 486, 487. ‹stanköy: 26, 303, 317, 1186. Kadirî Tekkesi: 417, 420, 443, 447. KAPIA⁄ASI YAKUP A⁄A ÇEfiMES‹:
‹smail Efendi, fieyh: 296, 320, 321, ‹stavroz Camii: 242, 1216. Kad›zadeler Sofas›: 669. 1092.
322, 409. ‹stavroz Tekkesi: 890. Kad›zâdeliler: 317, 318. Kap›a¤as› Yakup A¤a Mektebi: 75, 408,
‹smail Efendi, fieyhülkurra: 708. ‹stavroz: 243, 593. Kadri Efendi, Kalyonlar Kâtibi: 767. 413.
‹smail Esat Pafla, Mirliva: 839. ‹stiklâl Savafl›: 437. Kadri Pafla: 773. KAPIA⁄ASI YAKUP A⁄A NAMAZGÂ-
‹smail Faz›l Pafla: 1326. ‹stinye: 918. Kafkasya: 32. HI: 1006.
‹smail Galip Bey: 617, 618. ‹ttihat ve Terakki: 227, 935. Ka¤›thane Deresi: 1120. Kap›a¤as›: 1105, 1120, 1121, 1214,
‹smail Geçidi: 378. ‹vaz Fakih Köyü: 571. Ka¤›thane Köyü Camii: 1120. 1341.
‹smail Hakk› Altunbezer, Tu¤rakefl Hat- ‹VAZ FAK‹H TÜRBES‹: 569. K⤛thane: 44, 198. Kap›c› Baba: 91.
tat: 73, 750, 804, 811, 1012, 1386. ‹vaz Fakih: 570, 571, 595, 1102. Ka¤n› Mescidi: 1443. KAPICI TEKKES‹: 451.
‹smail Hakk› Bey, fieyhü’r rical: 889. ‹vaz Mehmet Pafla: 303, 449, 1132. Kahire: 1188, 1391. Kap›c› Tekkesi: 97, 451, 618.
‹smail Hakk› Bey: 1415. ‹yonlar: 22. Kahvepeyker Han›: 1489. KAPICIBAfiI SEB‹L‹: 1215.
‹smail Hakk› Beyefendi: 669. ‹zmir: 112, 493, 530, 781, 893, 894, Kalam›fl: 51, 1343. Kapodokya: 527.
‹smail Hakk› Bursevî Âsitânesi: 104. 952, 1044, 1242, 1300. KALE ÇEfiMES‹: 1091. Kaptan ‹brahim Pafla Camii: 1215.
‹smail Hakk› Bursevî: 67, 96, 355. ‹zmirli Ali Pafla Aç›k Türbesi: 1147. Kalender Mehmet Efendi Tekkesi: 508. KAPTAN MUSTAFA PAfiA ÇEfiMES‹:
‹smail Hakk› Efendi, Haf›z: 704, 909. ‹ZM‹RL‹ AL‹ PAfiA ÇEfiMES‹: 1090. Kalenderhane Tekkesi: 405, 437. 1093.
‹smail Hakk› Konyal›: 791. ‹zmirli Ali Pafla Çeflmesi: 137, 900. Kalendero¤lu: 37. Kaptan Pafla Camii: 223, 224, 227,
‹smail Hakk› Mahvî Efendi, Seyyid: 705. ‹zmirli Ali Pafla Türbesi: 558. Kalfa Çeflmesi: 178. 389, 938, 1068, 1093, 1100.
‹smail Hakk› Molla, Ebulkavak: 420. ‹ZM‹RL‹ AL‹ PAfiA TÜRBES‹: 571. KALINO⁄LU AHMET A⁄A MEKTEB‹: KAPTAN PAfiA CAM‹‹: 223.
‹smail Hâmi Daniflmend: 1317. ‹zmit: 23, 26, 30, 39, 41, 97, 525, 621. 912. KAPTAN PAfiA YALISI: 1358.
1523
KARMA ‹NDEKS
KAPTANI DERYA MEHMET AL‹ PAfiA Karakaflyanlar: 1299. Kavakl› Bostan: 1454. Kelime Hatun Medresesi: 49.
YALISI: 1366. Karaki Hüseyin Efendi Camii: 1031. Kavsara Baba Tekkesi: 235. Kemal Bey, Hattat: 672.
KAPTAN-I DERYA S‹NAN PAfiA TÜR- Karakol Cemiyeti: 437. Kavsara Baba Türbesi: 234, 235, 236. Kemal Efendi, Semahane Reisi: 457.
BES‹: 574. Karaköy: 918. Kavsara Mescidi: 236. Kemal Efendi, fieyh: 456.
Kaptanpafla Camii: 1392. KARAMAN Ç‹FTL‹⁄‹ MES‹RES‹: 1292. Kavsara Mustafa Baba Camii: 582. Kemal Özaslan: 457.
Kaptanpafla: 1497. Karaman Çiftli¤i: 1199, 1292. KAVSARA MUSTAFA BABA TÜRBE- Kemal Pafla, Kaymakam: 837.
Kapu A¤as› ‹smail A¤a Tekkesi: 456. Karaman: 32, 37, 336. S‹: 582. Kemaleddin Efendi: 686.
Kapua¤as› Tekkesi: 102, 413. Karamanî Mehmet Pafla Camii: 78. KAVSARA MUSTAFA EFEND‹ CAM‹‹: Kemaleddin Pafla, Müflir Damat: 1426.
Kara Alaaddin Efendi: 160. Karg›l› Soka¤› Hamam›: 1031. 233. Kemaleddin R. Sayar, Mimar: 716, 902,
Kara Davut Pafla Camii: 229, 526, 928, Karl›k Bay›r› Köflkü: 1373. Kavsara Tekkesi Mescidi: 582. 912, 1318, 1346.
1034, 1134, 1184. Karl›kbay›r›: 1456. Kavsarazâde Mustafa Dede: 233. KEMANKEfi AHMED A⁄A ÇEfiMES‹:
KARA DAVUT PAfiA CAM‹‹: 229. Kartal (‹stanbul): 25, 26, 30, 31, 47, Kavuklu Hamdi: 1106, 1385. 1082.
Kara Fatma: 1266. 1331. Kaya Sultan Bahçesi: 51, 1283. Kemankefl Ahmet A¤a Çeflmesi: 1082.
Kara Gazi S›byan Mektebi: 535. KARTAL AHMET BABA TEKKES‹: Kaya Sultan Kasr›: 1378. KEMANKEfi EM‹R HOCA KÜTÜPHA-
Kara Kethüda Bostan›: 954. 453. Kaya Sultan Saray›, Eyüp/Topçular: NES‹: 946.
KARA MUSTAFA PAfiA ÇEfiMES‹: Kartal Baba Camii: 639, 1033. 590. Kemeralt› Camii: 250, 378, 914, 1064,
1095. Kartal Baba Tekkesi: 453. KAYA SULTAN SARAYI: 1377. 1102.
Kara Mustafa Pafla Çeflmesi: 51. Kartal Baba: 30, 570. Kaya Sultan Saray›: 590. KEMERALTI CAM‹‹: 250.
Kara Mustafa Pafla Medresesi: 225. Kartalimen: 1331. Kaya Sultan Türbesi: 263, 603. KEMERALTI ÇEfiMES‹: 1063.
Karabafl Ali Efendi, fieyh: 597. Karya¤d› Baba Bektâflî Tekkesi (Eyüp): Kaya Sultan Yal›s›: 49, 59, 511, 549, Kemeralt› Çeflmesi: 1102.
Karabafl Camii: 1086. 508. 1379, 1496. KEMERALTI SIBYAN MEKTEB‹: 914.
KARABAfi I VELÎ TEKKES‹: 414. Kasap ‹lyas Camii: 723. Kaya Sultan: 92, 548, 549, 590, 591, Kemerli Camii: 250, 997, 1461.
Karabafl Mescidi: 415. Kaside-i Bürde: 164. 628, 718, 1209, 1377. Kenan Öner: 1304.
Karabafl-› Velî, fieyh: 293. KASIM A⁄A ÇEfiMES‹: 1096. Kayalar mevkii (Rumelihisar›): 31. Kepçe Mescidi: 242.
Karaca Ahmet Sultan: 202, 222, 579, Kas›m A¤a Türbesi: 1096. Kayalar Mezarl›¤›: 1215. Kepekçi Han›: 1488.
580, 581, 602, 624. Kas›m A¤a, Baflmimar: 164, 165, 329. Kaygusuz Baba Türbesi: 773. Kerbelâ: 222.
KARACAAHMET CAM‹‹: 192. Kas›m A¤a, Mimar: 670, 672, 874, 986, Kaygusuz Baba: 775, 832. Kerim Pafla Yal›s›: 1399, 1439.
Karacaahmet Camii: 565, 579, 842, 1096, 1175, 1210, 1240, 1406. Kay›k ‹skelesi: 1489, 1490. Kerime Hatun: 1213.
1044. Kas›m Baba Türbesi: 165. KAYIfiDA⁄I PINARI MES‹RES‹: 1292. Kerimüddin Halvetî: 93.
Karacaahmet Mezarl›¤›: 37, 64, 73, 76, Kas›m Efendi, fieyh: 729. Kay›flda¤›: 307, 1307, 1309, 1415. Kerkük: 349.
83, 99, 142, 148, 184, 211, 212, Kas›mpafla Askerî Rüfldiyesi: 932. Kay›flp›nar› Mesiresi: 51, 1283. Kesikbafl Türbesi: 927.
214, 219, 220, 237, 238, 239, 259, Kas›mpafla Camii: 460, 631, 632. Kay›flp›nar›: 1308, 1309. Kesriye Kalesi: 549.
260, 274, 275, 276, 295, 304, 332, Kas›mpafla Mevlevihanesi: 1310. Kaymak Dede: 579. Kestel: 317.
339, 342, 354, 404, 408, 415, 420, Kas›mpafla Uflflâkî Tekkesi: 775. KAYMAKAM EM‹N BEY ÇEfiMES‹: Keflan: 864.
425, 431, 446, 447, 455, 457, 471, Kas›mpafla: 43, 68, 226, 257, 336, 364, 1098. Keflfi Cafer Efendi Dergâh›: 1394.
472, 474, 477, 499, 500, 525, 616, 448, 459, 594, 891, 1086, 1120, KAYMAKÇI TEKKES‹ MESC‹D‹: 236. Keflfî Cafer Efendi: 1419.
624, 668, 669, 670, 706, 907, 909, 1295, 1379, 1457, 1486. Kaymakç› Tekkesi: 236, 568, 668, 882, Keflfî Osman Efendi Tekkesi: 97.
913, 919, 927, 940, 953, 995, 998, Kasr-› alemnüma: 388. 960, 1048. Kethüda Bostan›: 210.
1003, 1012, 1033, 1054, 1057, Kasrülayn Tekkesi (M›s›r): 122. Kaynarca Ovas›: 527. KETHÜDA MEHMET PAfiA ÇEfiMES‹:
1069, 1074, 1126, 1138, 1174, KASSAM ÇEfiMES‹: 1097. Kayseri Mevlevîhânesi: 259, 649. 1099.
1184, 1290, 1319, 1419. Kastamonu fiabanî Âsitanesi: 416. Kayseri: 259, 260, 560, 621, 1109, Kethüda Mehmet Pafla Kona¤›: 1100.
KARACAAHMET MEZARLI⁄I: 667. Kastamonu: 35, 97, 293, 295, 348, 414. 1110, 1243. KEVAK‹BÎZÂDE KONA⁄I: 1379.
KARACAAHMET SULTAN TEKKES‹: Kaflgarî Tekkesi Camii: 1337. Kaz Deresi: 1465. Kevork Amira Papazyan Köflkü: 1441.
452. KAT‹B‹M AZ‹Z MAHMUT BEY’‹N EV‹: Kazasker Camii: 239, 240, 476, 1113, Khares: 1477.
Karacaahmet Sultan Tekkesi: 49, 52, 1368. 1498. Khrisos: 19.
396, 452, 580. Kâtip Aziz Efendi: 320. KAZASKER CAM‹‹: 239. Khrista: 19.
KARACAAHMET SULTAN TÜRBES‹: KÂT‹P MUSTAFA EFEND‹ ÇEfiMES‹: KAZASKER YESARÎZÂDE MUSTAFA Khrysopolis: 19, 24.
575. 1098. ‹ZZET EFEND‹ KÖfiKÜ: 1380. K›br›s: 24, 542, 620, 1103, 1175, 1480.
Karacaahmet Türbesi: 76, 101, 165, Kat›rc›lar Yokuflu: 1031. KAZGANCI MESC‹D‹: 242. K›l›ç Ali Pafla Camii: 760.
192, 194, 222, 237, 339, 355, 358, Kat›rc›o¤lu: 1309. Kâz›m Bey, Fuat Paflazâde: 1354. K›l›ç Ali Pafla Medresesi: 809.
369, 415, 418, 452, 473, 547, 578, Kavak Bay›r›: 1493. Kâz›m ‹brahim Pafla, Ferik Koçinal›: K›l›ç Ali Pafla: 34, 35.
591, 601, 602, 604, 606, 614, 616, Kavak Deresi: 232, 233, 361, 1091, 490. K›l›ç Arslan I.: 527, 528.
624, 637, 670, 671, 684, 868, 883, 1361, 1373. Kâz›m Karabekir Aile Kabristan›: 715. Kilise Han›: 1488.
912, 1006, 1010, 1068, 1073, Kavak ‹skelesi Camii: 232, 1266, 1373. Kâz›m Karabekir Pafla: 1328. Kilitbahir: 621, 1378, 1379.
1074, 1139, 1180, 1219, 1232, KAVAK ‹SKELES‹ MESC‹D‹: 231. Kâz›m Pafla, fiair: 111, 113, 534. Kinossema: 22.
1235, 1252. Kavak ‹skelesi: 207, 232, 1369, 1373, Kazvin: 138. Kirazl› Dere: 1419.
Karacaahmet Zaviyesi: 452. 1489, 1493. Kebeciler Han›: 770. Kirazl› Mescit: 1215.
Karadeniz: 26, 30. Kavak Meydan›: 328. Kefçe Dede Dergâh›: 67, 406. Kireç kap›s›: 37.
Karagazi: 160. KAVAK SARAYI MESC‹D‹: 232. KEFÇE DEDE MESC‹D‹: 242. Kireçburnu: 83.
Karagöz Gazetesi: 736. KAVAK SARAYI: 1369. Kefçe Dede Mescidi: 63. Kireçhane Deresi: 26.
Karagöz: 315. Kavak Saray›: 207, 232, 233, 1092, Kefçe Dede Türbesi: 406. Kireçhane Odalar› Han›: 1488.
Karagümrük: 844, 1062, 1074, 1397. 1150, 1151, 1259, 1260, 1289, KEFÇE DEDE TÜRBES‹: 583. K›r›m: 19, 35, 232, 344.
Karaimam Mescidi: 226. 1290, 1310, 1353, 1369, 1370, Kefçe Dede: 64, 242, 583, 898, 1497. Kiriflhane Burnu: 1371.
Karakad› Alaaddin Efendi: 161. 1373, 1374, 1375, 1376, 1445, Kefe, K›r›m’da flehir: 37. K›rklar Mezarl›¤›: 542.
KARAKADI CAM‹‹: 160. 1447, 1448, 1454, 1455, 1492, Kefevî Camii: 874. Kirkor Amira Balyan: 329, 968, 1260,
Karakad› Mektebi: 160, 856. 1493. Kelâmî Tekkesi: 147. 1263.
Karakad›: 160. Kavakderesi Vadisi: 1150. Kelime Hatun Camii: 57. K›rt›k Baba: 579.
1524
KARMA ‹NDEKS
K›s›kl› Camii: 242, 243, 534, 544, 996, Kozlu Mezarl›¤›: 247. Kuzgunca: 25, 47. Latif, fiair: 913.
1101, 1102. KÖÇEO⁄LU KÖfiKÜ: 1383. Kuzguncuk Da¤ Hamam›: 644. Lâtife Han›m: 629.
KISIKLI CAM‹‹: 242. KÖFTÜNCÜ MEHMET A⁄A NAMAZ- Kuzguncuk ‹lkö¤retim Okulu: 1387. Lâtin Mezarl›¤›: 663.
KISIKLI ÇEfiMES‹: 1101. GÂHI: 1006. Kuzguncuk ‹skelesi: 594, 1090. Laura Farnham: 928.
K›s›kl› Çeflmesi: 556, 571, 1102. Kölem (Kelem) Dede: 443. Kuzguncuk: 25, 47, 195, 243, 593, 594, Laz Emin Baba, fieyh: 1179.
K›s›kl› Meydan›: 242, 1101. Köprülü Konak: 621, 909, 1033, 1302, 640, 644, 842, 921, 971, 1039, Leandros: 1476.
K›s›kl›: 98, 195, 243, 249, 290, 311, 1303, 1320, 1384, 1385, 1452, 1089, 1277, 1316, 1321, 1336, Lebib Abdulgafur Efendi, fiair: 183,
610, 621, 636, 662, 856, 902, 962, 1456. 1348, 1360, 1400, 1490. 184, 185, 714, 1082, 1155, 1175,
996, 1010, 1065, 1201, 1284, KÖPRÜLÜ YALI: 1366. Küçük Ayasofya Camii: 482, 927. 1268, 1276, 1278, 1280, 1347.
1293, 1342, 1349, 1442, 1493. Körkap›: 672. Küçük Ayasofya Tekkesi: 97, 103, 738. Lebib Hüseyin Efendi, fieyh: 509.
KIZ KULES‹: 1476. Köse Mihal Köprüsü: 1095. KÜÇÜK ÇAMLICA ÇEfiMES‹: 1153. Lebid Bey, Dr. fieyh: 1330.
Kizikos: 22. Kösem Mahpeyker Sultan: 1198, 1351, Küçük Çaml›ca Çeflmesi: 455, 492. Lebriz Han›m: 1179.
K›z›l Mescit: 159, 200. 1394. Küçük Çaml›ca Kasr›: 1338, 1481. Lefkofle: 640, 1172.
K›z›ltoprak: 668, 801, 857. Kösem Sultan Çeflmesi: 905. KÜÇÜK ÇAMLICA MES‹RES‹ CAM‹‹: Lehistan: 344.
K›zkulesi: 21, 22, 25, 34, 38, 48, 51, KÖSEM SULTAN ‹MARET‹: 986. 249. Leila Persons: 928.
652, 1283, 1356, 1403, 1404, KÖSEM SULTAN KERVANSARAYI: KÜÇÜK ÇAMLICA MES‹RES‹: 1293. Letafet Apartman›: 1414.
1457, 1465, 1476, 1477, 1478, 979. Küçük Çaml›ca Mesiresi: 51, 249, Leylâ Han›m, fiaire: 529, 1354, 1474.
1479. Kösem Sultan Misafirhanesi: 50, 164, 1283. Leyla Kad›n: 743.
KIZLAR A⁄ASI HACI BEfi‹R A⁄A 1322. KÜÇÜK ÇAMLICA NAMAZGÂHI: 1007. Libade Mesiresi: 1006, 1093, 1105,
ÇEfiMES‹: 1102. Kösem Sultan S›byan Mektebi: 967. Küçük Çaml›ca Namazgâh›: 1153. 1106.
K›zlara¤as› F›r›n›: 378, 1031. Kösem Sultan: 94, 162, 164, 165, 166, KÜÇÜK ÇAMLICA TEKKES‹: 455. L‹BADE MES‹RES‹: 1293.
K›zlara¤as› Han›: 1032. 168, 707, 1175. Küçük Çaml›ca Tekkesi: 456. L‹BADE SUYU ÇEfiMES‹: 1105.
K›zlara¤as› Kahvesi: 1464. Kösem Valide Camii: 57. Küçük Çaml›ca: 40, 93, 95, 126, 157, Libade Suyu: 1011, 1106.
K›zlara¤as› Mehmet A¤a Çeflmesi: Kösem Valide Hamam›: 50. 176, 249, 455, 527, 868, 907, Libade: 1198.
1102. Kösem Valide Sultan Camii: 48, 167. 1330, 1337, 1343, 1353, 1362, Licinius: 24.
Klod Bernard: 716. Kösem Valide Sultan: 48, 164, 167, 1384, 1397, 1401, 1413, 1427, Limni: 414, 415, 1315.
KOCA MEHMET PAfiA SARAYI: 1381. 491, 906, 1040, 1046, 1240. 1448, 1478. Limonlu Konak Hamam›: 1033.
Koca Mehmet Pafla Saray›: 50, 1324. KÖSTEND‹L‹ AL‹ ALAADD‹N EFEND‹ KÜÇÜK HAMAM: 972, 1489. Limonlu Konak: 1033.
Koca Mimar A¤a: 767, 770. TÜRBES‹: 584. KÜÇÜK ‹HSAN‹YE KUYUSU: 1234. L‹MONLU KONAK: 1320.
Koca Mimar Mehmet A¤a Camii: 177. Köstendili Ali Efendi Türbesi: 320, 322. Küçük ‹hsaniye: 219. Locwenhielm, ‹sveç Sefiri: 1433.
Koca Mustafa Pafla Camii: 25, 47, 917, Kral Primos: 21. KÜÇÜK SEL‹M‹YE CAM‹‹: 142. Londra: 195.
1115, 1218, 1234. Kraliçe Victoria: 195, 1376. Küçük Selimiye Camii: 59, 71, 83, 145, Lord Byron: 1476.
Koca Mustafa Pafla Rüfldiyesi: 932. Kubbe Tekkesi: 66. 203, 312, 594, 995, 1175. Lotheringen: 344.
KOCA S‹NAN PAfiA SARAYI: 1382. Kulekap›s›: 1137. Küçük Selimiye Tekkesi: 117, 1090. Louis Phillippe, Fransa Kral›: 1443.
Kocaeli: 28, 30, 526, 570. Kuleli Askeri Lisesi: 225, 629, 1254. Küçükbakkalköy: 1292. Lui VII.: 27.
Kocamustafapafla Camii: 660, 1414. KULLUK HAMAMI: 972. KÜÇÜKÇAMLICA KUYUSU: 1233. Lui, Fransa Kral›: 24.
Kocamustafapafla: 231, 431, 1240. Kulpa Nehri: 532. Küçükihsaniye: 621. Lûtfi Efendi, Tarihçi: 1254.
Ko¤ac›zâde fieyh Mehmet: 458. Kumbarahane Camii: 1120. Küçüksu Kasr›: 1120. Lutfullah A¤a, Enderundan: 817.
Kolonyac› Ali Bey: 175. Kumkap›: 920, 1469. Küçükyokufl: 188. Lutfullah Dede, Gülflenî: 826.
Koltuk Han›: 1488, 1489. KUMRU MESC‹D‹: 244. Küplüce Camii: 1365. Lutfullah Efendi: 1049.
Komaflki: 1288, 1454. Kumru Mescidi: 491, 1046. Küplüce Mezarl›¤›: 112, 953, 1328, Lüleburgaz: 1388.
Konrad, Alman imparatoru: 24. Kurba¤al›dere: 1385. 1387. Lüsyen Han›m: 1363.
Konrat III.: 27. KURBA⁄I NASUH CAM‹‹: 246. Küplüce: 1421. Lütfi A¤a Kütüphanesi: 490.
Konstans: 24. Kurban Nasuh (Kurba¤› Nasuh): 247, Kürt Yusuf’un kahvehanesi: 1464. Lütfi A¤a, Bolulu: 588.
Konstantin Saray›: 1284. 246, 248, 365, 498. Kütahya: 26, 34, 482, 602, 684, 1077. Lütfi A¤a, Elmas Had›m: 587.
Konstantin: 1123, 1290. Kurban Nasuh Camii: 170, 306, 365, Lütfi A¤a: 1363.
Konstantiniyye: 25. 498, 632, 906, 1162. L Lütfi Bey (A¤a) Türbesi: 945.
Kontakuzenos: 28. Kurban Nasuh Tekkesi: 91. Lâ’l-ter Han›m: 454. LÜTF‹ BEY TÜRBES‹: 586.
Konuralp: 524, 525. Kurfluncubafl› Ali A¤a Sofas›: 184. Lâdikli Ahmet A¤a Çeflmesi: 1007, Lütfi Bey, Baflmabeynci: 1473.
Konya: 37, 44, 178, 255, 625, 968, Kurflunlu Han: 990. 1285. Lütfi Bey: 1303.
1035. Kurflunlu Medrese: 1241. LÂD‹KL‹ AHMET A⁄A ÇEfiMES‹: Lütfi Efendi, Müverrih: 1269.
KONYALI B‹RADERLER CAM‹‹: 170. Kurt A¤a, Seydiflehirli: 490, 1040. 1103. Lütfullah At›f Efendi, Matbah Emini:
Konyal› Biraderler Camii: 365. Kurt A¤a: 119, 168, 612. LÂD‹KL‹ AHMET A⁄A NAMAZGÂHI: 866, 882.
KORUCU BABA TÜRBES‹: 584. Kurtdo¤mufl (Kurtulmufl): 528. 1007. Lütfullah Bey: 1402.
Koruk Tekkesi: 78. KURU ÇEfiME: 1155. Lâdikli Ahmet A¤a Namazgâh›: 1285.
KORULUK MES‹RES‹: 1292. KURUÇEfiME CAM‹‹: 310. Lady Montagu: 1352. M
Koruluk Mesiresi: 191, 221, 1129. Kuruçeflme: 297, 310, 319, 344, 1213, Lala Beflir A¤a: 231, 232. M. Melling: 1369, 1430, 1448.
KORULUK MEVK‹‹ NAMAZGÂHI: 995. 1343, 1349, 1402, 1437, 1455. Lala Hayreddin Mahallesi: 181. MABEY‹NC‹ HAFIZ MEHMET BEY
Koska: 447. Kuflçu Baba Mescidi: 178. Lala Mustafa Pafla Türbesi: 793. KONA⁄I: 1384.
Kofluyolu Gö¤üs Hastahanesi: 191. Kutalmuflo¤lu Süleyman: 25, 26. Lâle Devri: 63, 68, 225. Maçka K›fllas›: 1270.
Kofluyolu ‹lkokulu: 191. Kutbeddin Efendi, fieyh: 416. Lâleli Camii: 954, 1031, 1122, 1165, Maçka: 648.
KOfiUYOLU KUYUSU: 1233. Kutbettin Yal›m: 500. 1488. Magosa: 102.
Kofluyolu: 191, 1129, 1224, 1401, Kuyubafl› Karakolu: 1275. Lâleli: 81, 498, 989, 1119, 1332. Mah Baba: 30, 570.
1402. Kuyubafl› Mezarl›¤›: 667. Lâmekânî: 424. MAHBUB A⁄A ÇEfiMES‹: 1107.
Kovac› Dede Mektebi: 1052, 1053. Kuyubafl›: 919, 1121. Lânga Camii: 243. Mahbub A¤a Çeflmesi: 587, 594, 921.
KOVACI DEDE TÜRBES‹: 540. Kuyucu Murat Pafla Türbesi: 1138. Lânga: 242. Mahbub A¤a, Bafla¤a: 1108.
Koyun Dede: 178. KUYULU NAMAZGÂHI: 1006. Lâtif A¤a, T›¤l›zâde: 816. Mahmut A¤a, Bostanc›bafl›: 759.
1525
KARMA ‹NDEKS
Mahmut A¤a, ‹slambol A¤as›: 677. Mahmut Tayyar Bey: 156. Mehmet Abdülhay Beyefendi: 712. Mehmet Ali Aybar: 1327.
Mahmut A¤a: 580. Mahmutpafla: 165, 288. Mehmet Abdülkadir Efendi, fieyh: 444. Mehmet Ali Bey, Mirliva: 773.
Mahmut Ayad Pafla: 1391. MAHPEYKER KÖSEM VAL‹DE SUL- Mehmet Adnan Bey: 694. Mehmet Ali Efendi, Himmetzâde fieyh:
Mahmut Azmi Bey: 775. TAN ÇEfiMES‹: 1108. Mehmet A¤a Camii: 194, 1189, 1190. 631.
Mahmut Baba Mezarl›¤›: 668. MAHPEYKER KÖSEM VAL‹DE SUL- MEHMET A⁄A CAM‹‹: 358, 378. Mehmet Ali Efendi, fieyh: 462.
Mahmut Baler: 1302, 1386. TAN SUYU: 1201. MEHMET A⁄A CAM‹‹: 358. Mehmet Ali Hilmi Baba: 481, 482.
Mahmut Bey Türbesi: 561, 562, 618, Mahpeyker Kösem Valide Sultan: 162, Mehmet A¤a Mektebi: 131, 363. Mehmet Ali Pafla, Kaptan›derya: 1232,
647. 165, 244, 967, 979, 986, 1210, MEHMET A⁄A MEKTEB‹: 913, 914. 1367, 1454.
Mahmut Bey, Alemdarzâde: 772. 1341. MEHMET A⁄A MESC‹D‹: 250. Mehmet Ali Pafla, Kavalal›: 158, 186,
Mahmut Bey, Halil Paflazâde: 445, 618. Mak’ad Ahmet Efendi Türbesi: 78, 98. Mehmet A¤a Namazgâh›: 1231. 187, 188, 191, 246, 454, 652, 709,
Mahmut Bey, ‹sfendiyaro¤lu: 560. Makasç›lar: 378. MEHMET A⁄A SEB‹L‹: 1213. 747, 1254, 1270, 1421.
Mahmut Bey, Kaymakam: 774. Makedonya: 22, 23. Mehmet A¤a Tekkesi: 458. Mehmet Ali Pafla, Müflir: 1274, 1326,
Mahmut Bey, Muhtar Paflazâde: 857. Maksudiye Han›: 127, 128. Mehmet A¤a Zaviyesi: 1243. 1327, 1387.
Mahmut Bey: 541. Maksut Efendi, fieyh: 98. Mehmet A¤a, Ak: 731. Mehmet Ali Pafla: 1214, 1289.
Mahmut Celâleddin Efendi, Hattat: 389. Malak Haf›z Efendi: 122, 238, 500. Mehmet A¤a, Anber: 1103. Mehmet Amir Efendi, Arapzâde: 110,
Mahmut Celâleddin Efendi, fieyh: 416. Malatyal› ‹smail A¤a Camii: 236, 456. Mehmet A¤a, Arakiyeci: 74, 75, 356, 809, 1209, 1434.
Mahmut Celâleddin Pafla, Damat: 195. MALATYALI ‹SMA‹L A⁄A CAM‹‹: 60. 1004. Mehmet Arif A¤a, Arabac›bafl›zâde:
Mahmut Celâleddin Pafla: 528, 742, MALATYALI ‹SMA‹L A⁄A DAR’ÜL- Mehmet A¤a, Arakiyeci: 74. 833.
1178, 1317, 1400, 1402, 1412. KURRASI: 913. Mehmet A¤a, Aflç›bafl› Camii bânisi: Mehmet Arif A¤a, Kap›c›bafl›: 753.
MAHMUT ÇAVUfi MEKTEB‹: 912. MALATYALI ‹SMA‹L A⁄A TEKKES‹: 76. Mehmet Arif A¤a, fiahincibafl› Civan:
Mahmut Efendi Tekkesi: 396. 456. Mehmet A¤a, Atefl: 714. 763.
Mahmut Efendi, Hac›: 644. MALATYALI ‹SMA‹L A⁄A TÜRBES‹: Mehmet A¤a, Bina emini: 192, 358. Mehmet Ârif Bey, Hac› Seyyid: 710.
Mahmut Efendi, ‹stanbul Kad›s›: 178. 589. Mehmet A¤a, Cüce: 828. Mehmet Arif Bey, Halil Hamit Paflazâ-
Mahmut Efendi, Reisülett›ba: 816. Malazgirt Seferi: 25. Mehmet A¤a, Darüssaâde A¤as›: 250, de: 747.
Mahmut Efendi, R›yaz-› hüner: 861. Malik: 642. 251, 366, 581, 1032, 1064, 1065, Mehmet Ârif Dede, fieyh: 486.
Mahmut Efendi, Rufaî fieyhi: 898. Malta: 349. 1213, 1461. Mehmet Arif Efendi, Arapzâde: 1274,
Mahmut Efendi, fieyh Gafûrî: 98, 174, Maltepe: 26, 1307, 1413, 1415. Mehmet A¤a, Eski: 914. 1434.
318, 540, 609. Manast›r: 227, 231, 549. Mehmet A¤a, F›nd›kl›l›: 387. Mehmet Arif Efendi, Hac›: 699.
Mahmut Efendi, fieyh: 1368. Mangana: 1478. Mehmet A¤a, H›s›m: 572. Mehmet Arif Efendi, Hattat: 608, 806.
Mahmut Efendi, T›flizâde: 1252. Manisa Saray›: 202, 578. Mehmet A¤a, Kap›c›bafl›: 742. Mehmet Arif Efendi, K›brisizâde: 766,
Mahmut Efendi, Tokatl› Hattat: 870. Manisa: 34, 35, 185, 201, 203, 204, Mehmet A¤a, Kayserili Mimar: 67, 68, 782.
Mahmut Efendi, Tophanelizâde: 856. 212, 301, 474, 551, 578, 1077, 177, 225, 386, 389, 556, 770, 898, Mehmet Arif Efendi, Masraf Kâtibi: 730.
Mahmut Ekrem Bey, Recaizâde: 778, 1183. 940, 945, 991, 1158, 1219, 1223, Mehmet Arif Efendi, fieyhülislâm Dürri-
779. Mansur Baba: 30, 570. 1291, 1325, 1379, 1428, 1447, zâde: 430, 1053.
Mahmut Ethem Pafla: 1367, 1402. Marko Pafla Kona¤›: 1327. 1479. Mehmet Arif Efendi, Yusuf Efendizâde
Mahmut Fehmi Efendi: 829. MARKO PAfiA KONA⁄I: 1387. Mehmet A¤a, Kethüda: 239, 806. Hac›: 738.
Mahmut Hadîdî, fieyh: 361. Marko Pafla: 1327, 1387. Mehmet A¤a, K›zlara¤as›: 378, 997. Mehmet Arif Molla, Kethüdazâde: 972.
Mahmut ‹bni Ayad: 788, 1443. Marko’nun Bahçesi: 1300. Mehmet A¤a, Kumru: 244. MEHMET AR‹F PAfiA KÖfiKÜ: 1387.
Mahmut Kemal ‹nal: 1392. Marmara Denizi: 22, 26. Mehmet A¤a, Küçük: 1497. Mehmet Arif Pafla, Ferik: 861.
Mahmut Macit Pafla, So¤anyemez: Marmara Ere¤lisi: 22. Mehmet A¤a, Mehmet A¤a mektebi bâ- Mehmet Arif Pafla, Karesi Mutasarr›f›:
824. Mafluk Bey, Üsküdar Mutasarr›f›: 496. nisi: 131. 784.
Mahmut Mehmet Pafla: 705. Mafluk Pafla, Ferik: 1329. Mehmet A¤a, Mimarbafl› Sedefkâr: Mehmet Arif Pafla, Mirimiran: 550.
Mahmut Nakflibendî: 702. Matbaa-i Osmaniye: 892. 620. Mehmet Arif Pafla, Öküz: 1387.
Mahmut Nedim Pafla: 197, 587, 1390. MATBAH EM‹N‹ HACI HAL‹L ÇEfiME- Mehmet A¤a, Mimarbafl›: 1141, 1215. Mehmet As›m Beyefendi: 747.
Mahmut Pafla Bedesteni: 990. S‹: 1111. Mehmet A¤a, Mirahur: 270. Mehmet As›m Efendi, fieyh: 493.
Mahmut Pafla Camii: 757, 1190, 1263. MATBAH EM‹N‹ HACI HAL‹L EFEND‹ Mehmet A¤a, Mirahur› Evvel: 271. Mehmet Aflir Efendi, fieyh: 117, 118.
Mahmut Pafla Medresesi: 1444. ÇEfiMES‹: 1109, 1111, 1112. Mehmet A¤a, Mumcubafl› Mescidi bani- Mehmet Aflkî Efendi, Tabip: 96.
Mahmut Pafla, Ça¤alzade: 38. Matbah Emini Hac› Halil Efendi Su Te- si: 283. Mehmet Ataullah Efendi, Arapzâde:
Mahmut Pafla, Çürüksulu: 706, 716, razisi: 1225. Mehmet A¤a, Okçubafl›: 884. 751.
1342, 1343. Mauricius: 24. Mehmet A¤a, Pervane Aflç›bafl›: 919. Mehmet Ataullah Efendi, Sadrüddinzâ-
Mahmut Pafla, Damat: 553, 1420. Mazhar Osman Pafla: 1096. Mehmet A¤a, Pervane: 76. de: 550, 585.
Mahmut Pafla, Fethi Ahmet Pafla’n›n Mazhar Osman, Prof.: 280, 1253, 1398. Mehmet A¤a, Rodoslu: 840. Mehmet Atâullah Efendi, fieyh: 415,
o¤lu: 197, 198. Mazhar Pafla, Dr.: 888. Mehmet A¤a, Samurkafl Hac›: 183, 416.
Mahmut Pafla, Kaptan›derya: 728, Mazlum Pafla: 1328. 185. Mehmet Ataullah Efendi, fieyhülislâm
1319. Mecdeddin Efendi, fieyh: 462. Mehmet A¤a, Samurkafl Solakbafl›: Dürrizâde: 640, 846.
Mahmut Pafla, Mirimiran: 872. Mecid Efendi Köflkü: 918. 914. Mehmet Atâullah Efendi: 598, 747.
Mahmut Pafla, Mirliva: 153, 546. Mecidiye Dergâh›: 742. Mehmet A¤a, Sehrab: 722. Mehmet At›f Beyefendi: 755.
Mahmut Pafla, Sadrazam: 990. Mecit Efendi: 298. Mehmet A¤a, Silahflor Pehlivan: 817. Mehmet Avni Efendi: 418, 746.
Mahmut Pafla, Surre Emini: 110. Medâyin: 25, 1478. Mehmet A¤a, S›rmakefl: 719. Mehmet Baba, Yaln›z: 827.
Mahmut Pafla, Tunuslu: 1294. Mediha Sultan: 1408. Mehmet A¤a, Subafl›: 982. Mehmet Baba: 481.
Mahmut Pafla, Zal: 139. Medine: 164, 415, 622, 644, 712, 972, Mehmet A¤a, Teberdar: 129, 1055. Mehmet Besim Bey: 1067.
Mahmut Pafla: 349, 1329, 1386. 1047, 1103, 1110, 1173, 1421. Mehmet A¤a. Yeniçeri A¤as› Karsl›: Mehmet Besim Pafla: 198, 841.
Mahmut Raci Efendi: 67, 406. Medresetü’l-Hattatîn: 435. 226. Mehmet Bey, Ayfle Sultan’›n o¤lu: 532,
MAHMUT fiEVKET PAfiA KONA⁄I: Megaral›lar: 19, 22. Mehmet A¤a: 702, 1032, 1446. 590.
1386. Mehemmet Dede: 576. Mehmet Âkif (Ersoy), fiair: 437, 475. Mehmet Bey, Çerkes: 695.
Mahmut fievket Pafla, Sadrazam: Mehemmet Hamil Efendi, Seyyid fieyh: Mehmet Akif Pafla, Hac›: 770. Mehmet Bey, Hac›: 573.
1089, 1173, 1387. 889, 890. Mehmet Ali A¤a, ‹htisab emini: 341. Mehmet Bey, Hac›: 768.
1526
KARMA ‹NDEKS
Mehmet Bey, Haf›z: 811, 1302, 1303, Mehmet Efendi, Fidanc› fieyh: 173. 362, 363. Mehmet Emin Efendi, fieyh: 117.
1304, 1386, 1452, 1456. Mehmet Efendi, F›st›kl› fieyhi: 101. Mehmet Efendi, Tenbel Hac›: 924, 951. Mehmet Emin Efendi, fieyhülislâm
Mehmet Bey, Hekimo¤lu: 628. Mehmet Efendi, Gafurî: 100, 609, 621. Mehmet Efendi, Tophaneli: 495. Sun’izâde: 92, 106.
Mehmet Bey, Mabeynci Haf›z: 621, Mehmet Efendi, Hacegândan: 848. Mehmet Efendi, Tophanelizâde: 856. Mehmet Emin Efendi, T›flî: 186.
909. Mehmet Efendi, Haf›z: 467, 585. Mehmet Efendi, Turflucuzâde Haf›z: Mehmet Emin Efendi, T›flizâde: 815.
Mehmet Bey, Miralay: 830. Mehmet Efendi, Hattat M›srî: 544. 312. Mehmet Emin Efendi, Tokadî: 488.
Mehmet Bey, Nuh Efendizâde: 732, Mehmet Efendi, Hattat fiakirzâde: 859. Mehmet Efendi, Uzun Haf›z: 1104. Mehmet Emin Efendi, Tu¤rakefl: 732,
739, 1235. Mehmet Efendi, Hekimbafl›: 731. Mehmet Efendi, Üçanbarl›: 919. 834.
Mehmet Bey, Recep Paflazâde: 297. Mehmet Efendi, Hezarfen: 557. Mehmet Efendi, Üsküdarî Molla: 562. Mehmet Emin Efendi, Vakanüvis Edip:
Mehmet Bey, Silahflor: 760. Mehmet Efendi, Kad›zâde fieyh: 177, Mehmet Efendi, Üstüvanî: 105. 675.
Mehmet Bey, fiehit: 659. 178. Mehmet Efendi, Vanî: 317, 318, 894. Mehmet Emin Efendi: 563.
Mehmet Bey, fiehsuvarzâde Dervifl: Mehmet Efendi, Kalender: 41. Mehmet Efendi, Vankulu: 1487. Mehmet Emin Fikri Efendi: 678.
835. Mehmet Efendi, Kassam: 1097. Mehmet Efendi, Viflne: 414, 459. Mehmet Emin Pafla, K›rflehir Mutasarr›-
Mehmet Beyefendi, Kaime Emini: 745. Mehmet Efendi, Keçi: 549. Mehmet Efendi, Viflnezâde fieyh: 1243. f›: 715.
Mehmet Bozkurt Bey: 965. Mehmet Efendi, Kehhal (göz hekimi): Mehmet Efendi, Yeniçeri Efendisi: 236, Mehmet Emin Pafla, Mirliva: 781.
Mehmet Cafer Bey, Çerkes: 682. 375. 568. Mehmet Emin Pafla, Ya¤l›kç›: 278.
Mehmet Celal Beyefendi, Recaizâde: Mehmet Efendi, Kematizâde: 459. Mehmet Efendi-i ‹znikî, fieyh Vahyizâ- Mehmet Emin Pafla, Ya¤l›kç›zâde: 847,
779. Mehmet Efendi, Kürt: 387. de: 414. 949.
Mehmet Celâleddin A¤a, Yeniçeri A¤a- Mehmet Efendi, Mecdi: 711. Mehmet el-Hüsnü Efendi, fiafiî Müftüsü Mehmet Emin Rauf Pafla, Sadrazam:
s›: 742. Mehmet Efendi, Medine kad›s›: 226. Attarzâde: 702. 1333.
Mehmet Celâleddin Efendi: 740. Mehmet Efendi, Mirza: 797. Mehmet el-Mesanî Efendi, fieyh: 361. Mehmet Emin Refi Efendi, fiair Kalayî:
Mehmet Celâleddin Pafla: 720, 803, Mehmet Efendi, Mirzazâde fieyh: 225, Mehmet Emin A¤a, Su Naz›r› Seyyid: 869.
872. 274, 670, 797, 1435. 722. Mehmet Emin fiukuhî Efendi, fiair:
Mehmet Celali Efendi, Hattat: 608. Mehmet Efendi, Musazâde: 823. Mehmet Emin A¤a, Tacirzâde: 862. 1363.
Mehmet Celalüddin Beyefendi, Mektup- Mehmet Efendi, Müneccimbafl›: 387, Mehmet Emin A¤a: 728. Mehmet Emin, Riyaziyeci: 933.
çu: 779. 628. Mehmet Emin Bey, Feyzi Beyzâde: Mehmet Emin, Silahflor: 743.
Mehmet Cemaleddin Efendi, fieyh: Mehmet Efendi, Niksarl› fieyh: 312, 746. Mehmet Enis Bey: 702.
597, 601. 636. Mehmet Emin Bey, Kadir Beyzâde fie- Mehmet Esat Bey, fiair: 1390.
Mehmet Cemil Efendi, Uryanizâde: Mehmet Efendi, Reisülkurra fieyh: 727. hit: 726. Mehmet Esat Efendi, Hattat Yesarî:
890. Mehmet Efendi, Safaîzâde Hac›: 238. Mehmet Emin Bey, Mekke Mollas›: 954. 951.
Mehmet Cûdî Efendi.: 770. Mehmet Efendi, Sefazâde Hac›: 569. Mehmet Emin Bey, Silahflor: 730. Mehmet Esat Efendi, Seyyid: 715.
Mehmet Çelebi: 606. Mehmet Efendi, Sencarî: 547. Mehmet Emin Bey: 953. Mehmet Esat Efendi, fiair/fieyh: 427,
Mehmet Dâî Efendi, fiair: 1150, 1151. Mehmet Efendi, Seyyid fieyh: 713. Mehmet Emin Dede Efendi, fieyh: 258, 656, 754.
Mehmet Dede Efendi, Sar›: 307, 623. Mehmet Efendi, fiamî: 945. 648. Mehmet Esat Efendi, fiat›rzâde: 693.
Mehmet Dede, Dervifl: 1154. Mehmet Efendi, fiekercizâde Hattat: Mehmet Emin Edip Efendi: 1392. Mehmet Eflref Efendi, Bedestanî Hac›:
Mehmet Dede, Fennî: 1430. 1142. Mehmet Emin Efendi, Anadolu Kazas- 785.
Mehmet Dede, Mevlevî Dervifl: 249. Mehmet Efendi, fiekerzâde: 607. keri: 713. Mehmet Ethem Pafla: 1232.
Mehmet Dede: 820. Mehmet Efendi, fieyh (Karacaahmet Mehmet Emin Efendi, Bedreddinzâde Mehmet Fahri Efendi, fieyh Nakfliben-
Mehmet Dervifl Efendi, Kazasker: 807. Türbesi’nde): 452. Mevlâna (Kad›): 452. dî: 408, 410.
Mehmet Dervifl Pafla, Tezkirecizâde: Mehmet Efendi, fieyh Çaml›cal›: 422. Mehmet Emin Efendi, Haf›z: 398. Mehmet Faik Pafla, Haf›z: 797.
860. Mehmet Efendi, fieyh Dede: 722. Mehmet Emin Efendi, Hammamizâde: Mehmet Fazl› Efendi, fieyh Seyyid:
Mehmet Dervifl, Haf›z Nakflibendi: 732. Mehmet Efendi, fieyh Haf›z: 320, 321, 210, 211. 466.
Mehmet Efendi (Çarh Baba), fieyh: 322. Mehmet Emin Efendi, Hattat: 882. Mehmet Fazlullah Efendi, fieyh: 294,
427. Mehmet Efendi, fieyh Kaymakç›zâde: Mehmet Emin Efendi, ‹kinci ‹mam: 781. 470.
Mehmet Efendi, Abdullah Necip Efendi- 237. Mehmet Emin Efendi, ‹mam› Evvel: Mehmet Fevzi Efendi: 893.
zâde fieyh: 614. Mehmet Efendi, fieyh Müstakim: 445. 782. Mehmet Feyzullah Efendi, fieyh: 152.
Mehmet Efendi, Abdülhay Efendizâde: Mehmet Efendi, fieyh Saburi Dede Çe- Mehmet Emin Efendi, ‹zzetzâde: 727. Mehmet Fuat Bey, Nam›k Paflazâde:
795. lebi: 540, 609. Mehmet Emin Efendi, Kandiyeli: 188. 777.
Mehmet Efendi, A¤alar Müezzini Haf›z: Mehmet Efendi, fieyh fiabanî: 414. Mehmet Emin Efendi, Musiki-i Hüma- Mehmet Fuat, Seyyid: 289.
758. Mehmet Efendi, fieyh fiair: 446. yun Hocas›: 759. Mehmet Galib Efendi, Band›rmal›zâde
Mehmet Efendi, Ah›skal› Edirne Kad›s›: Mehmet Efendi, fieyh fierbetçi: 421. Mehmet Emin Efendi, Münzevî: 637. fieyh: 186, 882.
850. Mehmet Efendi, fieyh fierbettar: 890. Mehmet Emin Efendi, Nakibüleflraf: Mehmet Galib Efendi, fieyh: 238.
Mehmet Efendi, Arpa Kâtibi fiair: 788. Mehmet Efendi, fieyh Taflkendî: 433, 149, 846. Mehmet Gâlip Pafla: 1487.
Mehmet Efendi, Bursevî: 383. 438. Mehmet Emin Efendi, Rodosî fieyh: Mehmet Ganim Efendi, ‹stanbul payeli:
Mehmet Efendi, Cündi: 858. Mehmet Efendi, fieyh: 61, 186, 189, 146. 820, 845, 846.
Mehmet Efendi, Çarflambal›: 713. 494, 540. Mehmet Emin Efendi, Seyyid: 691. Mehmet Garib Efendi: 584.
Mehmet Efendi, Çelebi: 734. Mehmet Efendi, fieyhülislâm Dürrî: Mehmet Emin Efendi, fiat›rzâde: 375, Mehmet Garibullah Hindî, fieyh : 449.
Mehmet Efendi, Dervifl: 275. 1347, 1435. 693. Mehmet Gülflen Efendi, fieyh: 99, 103,
Mehmet Efendi, Devatc›zâde fieyh: Mehmet Efendi, fieyhülislâm Mirza: Mehmet Emin Efendi, fieyh (Hallaç Ba- 113, 535, 540, 544, 545, 637, 945.
171, 173, 494. 246. ba Tekkesi’nde): 446. Mehmet Hadidî Efendi, fieyh: 501.
Mehmet Efendi, Dökmecizâde: 1245. Mehmet Efendi, fieyhülislâm Mirzazâ- Mehmet Emin Efendi, fieyh Haf›z: 831. Mehmet Hafid Efendi, Kad›asker: 571,
Mehmet Efendi, Dürri: 687. de: 871, 947, 1013, 1173. Mehmet Emin Efendi, fieyh K›rka¤açl›: 1060, 1101, 1102, 1153.
Mehmet Efendi, Edhem Baba Tekkesi Mehmet Efendi, fieyhülislâm Pirîzâde: 410. Mehmet Halid Dede Efendi, fieyh: 648.
fieyhi: 474. 795, 920. Mehmet Emin Efendi, fieyh Nakfliben- Mehmet Halife Camii: 242.
Mehmet Efendi, Erzincanî fieyh: 99. Mehmet Efendi, fieyhülislâm: 797, 819. dî: 404. Mehmet Halis Efendi, Çeflmizâde: 315.
Mehmet Efendi, Fenâyî (Cennet Efen- Mehmet Efendi, Tekerlek: 375. Mehmet Emin Efendi, fieyh Seyyid: Mehmet Halis Efendi, ‹stanbul Payeli:
di): 98. Mehmet Efendi, Tembel (Tombul) Hac›: 455. 846.
1527
KARMA ‹NDEKS
Mehmet Halit Efendi: 1337. Mehmet Muti Beyefendi, Fener Kad›s›: Mehmet Pafla, Alemdarzâde: 759. Mehmet Pafla, fiemsipaflal›: 878.
Mehmet Hamdi Pafla: 819, 1320. 643, 644, 1210. Mehmet Pafla, Arap: 1058. Mehmet Pafla, Taban›yass›: 38.
Mehmet Hamit Beyefendi: 746. Mehmet Münib Efendi, fieyh Haf›z: Mehmet Pafla, Atefl: 727. Mehmet Pafla, Vezir: 315.
Mehmet Hamit Efendi, Neylizâde: 798. 820. Mehmet Pafla, Aydoslu: 759, 1334. Mehmet Pafla, Veziriazam Çerkez: 38.
Mehmet Hamit Efendi, fieyh Avnizâde: Mehmet Münib Efendi: 454. Mehmet Pafla, Baltac›: 956. Mehmet Pafla, Yedekçi: 927.
418. Mehmet Münif Efendi, Kâtip: 658. Mehmet Pafla, Beylerbeyi: 620. Mehmet Pafla, Ye¤en: 449.
Mehmet Hasip Dede Efendi, fieyh: 648. Mehmet Münif Efendi: 657. Mehmet Pafla, Cidde Valisi: 851, 1159. Mehmet Pafla: 532, 540, 572, 616.
Mehmet Hasip Efendi, fieyh Talip Efen- Mehmet Münir Pafla: 734. Mehmet Pafla, Civankap›c›bafl›: 494, Mehmet Pertev Bey: 723.
dizâde: 493. Mehmet Müfltak Efendi, fieyh: 398. 532, 1341. Mehmet Pervane Bey: 1006.
Mehmet Hasip Efendi, fieyh: 488. Mehmet Nâbi, Hac›: 220. Mehmet Pafla, Çal›k: 862. Mehmet Rag›b Pafla, Mirimiran: 875.
Mehmet Hasip Efendi: 259, 683. Mehmet Nafi Efendi, Rumeli Kazaskeri: Mehmet Pafla, Çarhac›: 1309. Mehmet Rag›p Efendi, Baruthane Naz›-
Mehmet Hayrullah Pafla: 662. 845. Mehmet Pafla, Çelebi: 820. r›: 772.
Mehmet Hulusi Efendi, Hac›: 632. Mehmet Naim Bey: 727. Mehmet Pafla, Damat ‹brahim Paflazâ- Mehmet Raif Bey: 1038.
Mehmet Hüsameddin Dede Efendi, Mehmet Nam›k Pafla: 757. de: 724. Mehmet Rak›m Efendi, Müneccimbafl›:
fieyh: 647. Mehmet Nâyi Efendi, fieyh: 467. Mehmet Pafla, Defterdarzâde: 1308, 874.
Mehmet Hüsamettin Dede Efendi: 258. Mehmet Nazif A¤a, Kethüda: 863. 1344. Mehmet Rami Efendi: 889.
Mehmet Hüsrev Pafla, Mirliva: 154. Mehmet Nazif Efendi: 186, 657, 470. Mehmet Pafla, Divittar: 852, 867, 1100. Mehmet Rasih Efendi, Hattat: 658.
Mehmet ibn-i Akil, fieyh: 361. Mehmet Nâz›m Pafla: 791, 1327, 1397. Mehmet Pafla, Durak: 829. Mehmet Rasim Pafla, Malatya Mutasar-
Mehmet ‹ffet Bey: 643. Mehmet Nazmi Bey: 67. Mehmet Pafla, Elmas: 183, 1359. r›f› Cananizâde: 700.
Mehmet ‹madeddin Efendi: 749. Mehmet Nebil Bey, fiair Haf›z: 908. Mehmet Pafla, Gedik: 1311. Mehmet Raflit Beyefendi, Kahire Kad›-
Mehmet ‹rfan Pafla: 656. Mehmet Nebil Pafla: 659. Mehmet Pafla, Genç: 1041, 1069, s›: 747, 774.
Mehmet ‹smet Efendi: 617. Mehmet Necmeddin Molla Bey, Turflu- 1131. Mehmet Raflit Efendi, Kevakibizâde:
Mehmet ‹flret Efendi, fieyh: 404. cuzâde: 802. Mehmet Pafla, Gürcü: 40, 1307, 1310. 708.
Mehmet ‹zzet Bey, Abdülcebbarzâde: Mehmet Nefî Efendi: 767. Mehmet Pafla, Hac›: 389. Mehmet Raflit Efendi, Reisülküttab:
756. Mehmet Nesim Efendi: 831. Mehmet Pafla, Haydar A¤azâde: 1308, 733.
Mehmet ‹zzet Bey: 730. Mehmet Nesimî Efendi, fieyh: 445. 1448. Mehmet Raflit Efendi, fieyh Hindî: 450.
Mehmet ‹zzet Pafla, Serasker: 802. Mehmet Nesimî Efendi: 1420. Mehmet Pafla, ‹nce Alemdar: 771. Mehmet Raflit Efendi, fieyh: 312, 321.
Mehmet ‹zzet Pafla: 692. Mehmet Neflet Efendi, fieyh: 415, 815. Mehmet Pafla, Kaptanderya: 454. Mehmet Raflit Efendi, Topçubafl›zâde:
Mehmet ‹zzî Bedreddin Efendi: 113, Mehmet Neflri: 985. Mehmet Pafla, Kaptan›derya Hac›: 705.
802. Mehmet Niyaz, fieyh: 208. 1334, 1358. Mehmet Rauf Pafla, Müflir: 868.
Mehmet ‹zzî Efendi, fieyh: 628, 629, Mehmet Niyazi Efendi, fieyh: 669. Mehmet Pafla, Kaptan›derya Hac›: 880. Mehmet Rauf Yekta, Musikiflinas: 890.
637, 638. Mehmet Nizamettin Efendi, fieyh: 117. Mehmet Pafla, Kara: 1382. Mehmet Recep Efendi, fieyh Buharal›:
Mehmet Kâmil Bey Efendi: 109. Mehmet Nur Efendi: 1415. Mehmet Pafla, Karakafl: 1394. 434, 438.
Mehmet Kâmil Efendi, fieyhülislâm: Mehmet Nurettin Efendi, fieyh: 487. Mehmet Pafla, Karamanl›: 1467. Mehmet Refet Pafla, Müflir: 765.
275, 420, 846, 847, 864, 884. Mehmet Nuri Behcetî Efendi: 858. Mehmet Pafla, Kethüda: 91, 210, 225, Mehmet Refet Pafla, Selanik Valisi:
Mehmet Kâmil R›fat Efendi, Hattat: 710. Mehmet Nuri Bey, Osman Paflazâde: 946, 1047, 1068, 1099, 1100. 765.
Mehmet Kaplan, Prof.: 715. 473. Mehmet Pafla, Koca (Hoca), : 137, 139. Mehmet Refi Efendi, Esirîzâde: 275,
Mehmet Kâflif Efendi, Seyyid: 1045. Mehmet Nuri Bey: 793. Mehmet Pafla, Koca: 1381. 847.
Mehmet Kâz›m Efendi: 511. Mehmet Nuri Dede, Zâkirbafl›: 110. Mehmet Pafla, Köprülü: 345, 346, 793, Mehmet Refi’î Efendi, Giridî: 735.
Mehmet Kelim Efendi, Kayserili: 733. Mehmet Nuri Efendi, Surre Emini: 779. 1175, 1333, 1449. Mehmet Refik Efendi, Manisal›: 648.
Mehmet Kerameddin Efendi, fieyh Ah- Mehmet Nuri Efendi, fieyh Rufaî: 247. Mehmet Pafla, Kürt: 557, 1188. Mehmet Refik Efendi, fieyhülislâm:
medî: 697. Mehmet Nuri Efendi, fieyh: 247, 422, Mehmet Pafla, Macar Serdar›: 337. 409.
MEHMET KETHÜDA ÇEfiMES‹: 1112. 633, 638. Mehmet Pafla, Melek: 740, 834, 1267, Mehmet Remzi Bey, Piyade Miralay›:
Mehmet Lebiba Efendi: 744. Mehmet Nuri Korman, Zâkirbafl›: 134. 1289, 1371, 1388, 1407. 850.
Mehmet Lütfi Pafla, Ferik: 390. Mehmet Nuri Pafla: 783. Mehmet Pafla, Mirimiran: 105. Mehmet Reflat Efendi, Veliaht: 960.
Mehmet Memifl Efendi, Defterdar: 856. Mehmet Nuri fiemsettin Efendi: 875. Mehmet Pafla, Mirliva Hac›: 693. Mehmet Reflat Efendi: 711.
Mehmet Memifl Efendi, Maden Emini: Mehmet Nurullah Bey: 954. Mehmet Pafla, Muhannes: 1382. Mehmet Reflit Efendi, Müderris: 715.
754. Mehmet Nurullah Efendi, Himmetzâde Mehmet Pafla, Muhsinzâde: 1457. Mehmet Reflit Efendi, Silahflor Haf›z:
Mehmet Mesut A¤a, Mirahuri Evvel: fieyh: 630. Mehmet Pafla, Mütercim: 857. 863.
761. Mehmet Nurullah Efendi, Rasih Efendi- Mehmet Pafla, Niflanc›: 1370, 1375. Mehmet Reflit Efendi, fialc›zâde: 768.
Mehmet Mesut Efendi, fieyh Nasuhîzâ- zâde: 715. Mehmet Pafla, Rami: 1078, 1100, Mehmet Reflit Efendi, Tersane Emini:
de: 598. Mehmet Nurullah Efendi, Sultanahmet 1209. 649.
Mehmet Mesut Efendi: 470, 683. Vaizi: 461. Mehmet Pafla, Rum: 33, 301, 611, 612, Mehmet Reflit Pafla, Hassa Müfliri: 600.
Mehmet Molla Efendi, Hekimbafl›: 849. Mehmet Nurullah Efendi, fieyh Raufizâ- 972, 986. Mehmet Reflit Pafla, Mirliva: 830.
Mehmet Molla, Kazasker fiemi: 488. de: 313, 338. Mehmet Pafla, Sadrazam Alaiyeli: 745. Mehmet Rif’at Efendi, fieyh Seyyid:
Mehmet Muhip Efendi, Müderris: 864. Mehmet Nurullah Efendi, fieyh Seyyid: Mehmet Pafla, Sadrazam Baltac›: 551. 510.
Mehmet Muhlis Efendi, fieyh: 429, 909. 466. Mehmet Pafla, Sadrazam Cerrah: 164. Mehmet R›fat Pafla, Halep Mutasarr›f›:
Mehmet Muhlis Pafla, Ferik: 785. Mehmet Nurullah Pafla: 747. Mehmet Pafla, Sadrazam Dervifl: 291, 780.
Mehmet Muhtar Efendi, Evliya: 536, Mehmet Pafla Han›: 1095. 721. Mehmet R›zaeddin Efendi, fieyh: 510.
903. Mehmet Pafla Kasr›: 1260, 1263, 1266, Mehmet Pafla, Sadrazam: 75, 387, Mehmet Ruflen Efendi, fieyh: 97, 102,
Mehmet Muhyiddin Efendi, Bezcizâde: 1289, 1290, 1371, 1375, 1448. 776. 639.
458, 460, 462, 629, 631. Mehmet Pafla Köflkü: 806. Mehmet Pafla, Sar›: 488. Mehmet Ruflen Tevfikî Efendi, fieyh:
Mehmet Muhyiddin Efendi, fieyh (Na- Mehmet Pafla Saray›: 1369, 1373, Mehmet Pafla, Selimiye Kumandan›: 103.
suhî Tekkesi): 295. 1376. 1329, 1452. Mehmet Rüfldi Bey, Kamil Beyzâde:
Mehmet Muhyiddin Efendi, fieyh Raufi- MEHMET PAfiA SARAYI: 1369, 1387. Mehmet Pafla, Semiz: 38. 829.
zâde: 338. Mehmet Pafla, Abaza Gazi: 1218. Mehmet Pafla, Sokollu: 34, 360, 361, Mehmet Rüfldi Efendi, fieyh: 286, 596.
Mehmet Murat Dede, Seyyid: 858. Mehmet Pafla, Abaza: 38, 628, 1395. 542, 691, 1077, 1286, 1375, 1406. Mehmet Rüfldi Pafla, Sadrazam: 796.
1528
KARMA ‹NDEKS
Mehmet Rüfldi Pafla, fiirvanizâde: 1013. Mehmet fiükrü Efendi, Mevlidhan Ha- Mehmet Zeki Dede Efendi, Haf›z fieyh:
1415. Mehmet Sait Pafla Köflkü: 1440. f›z: 260. 258, 259.
Mehmet Rüfldi Pafla: 578, 616, 872. Mehmet Sait Pafla, Damat: 600. Mehmet fiükrü Efendi, fieyh: 415, 815. Mehmet Zeki Dede Efendi, fieyh Haf›z:
Mehmet Rüfltü Pafla, reis-i vükelâ: Mehmet Sait Ziver Bey, T›rnakç›zâde: Mehmet fiükrü fiahabüddin Efendi: 648.
1123. 774, 1437. 638. Mehmet Zeki Efendi, Arapzâde: 750,
Mehmet Sabit Efendi, Benlizâde: 1053. Mehmet Salih Bey, Silahflor Topçuzâ- Mehmet Tabi Bey, Ca¤alo¤lu: 860. 1434.
Mehmet Sabûrî Efendi (Dede Çelebi), de: 758. Mehmet Tahir A¤a, Mimar: 83, 1430, Mehmet Zeki Pafla, Ali Beyzâde: 840.
fieyh: 77, 78, 99, 100, 159. Mehmet Salih Efendi, Kisedar: 813. 1490. Mehmet Zeki Pafla: 724.
Mehmet Sadeddin Efendi, fieyh: 802. Mehmet Salih Efendi, fieyh: 434. Mehmet Tahir Bey, Menemenlizâde Mehmet Zeynel-abidin Efendi, fieyh:
Mehmet Sadeddin Efendi, fieyhülislâm: Mehmet Salih Efendi: 1354. fiair: 692. 486.
615. Mehmet Salim Efendi, fiehremini Ruz- Mehmet Tahir Bey: 113, 1080. Mehmet Zeynelabidin Efendi: 749, 750,
Mehmet Sadi Beyefendi: 740. namecisi: 720. MEHMET TAH‹R EFEND‹ CAM‹‹: 251. 766.
Mehmet Sad›k Bey, Kap›c›bafl› Mir: Mehmet Salim Efendi: 846. Mehmet Tahir Efendi Camii: 906, 1035. Mehmet Ziyaeddin Efendi: 1044.
805. Mehmet Selam Efendi, fiam Kad›s›: MEHMET TAH‹R EFEND‹ ÇEfiMES‹: Mehmet, Konyal› Hac›: 170.
Mehmet Sad›k Bey, Sinan Paflazâde: 845. 1114. Mehmet-i Nakflibendî, Seyyid: 703.
833. Mehmet Selim Efendi, Lofça Seraskeri: MEHMET TAH‹R EFEND‹ MEKTEB‹: Mehpare Kalfa: 758.
Mehmet Sad›k Efendi, Hafidzâde: 774. 762. 906. MEHTER BAfiI SEB‹L‹: 1214.
Mehmet Sad›k Efendi, Humbarahane Mehmet Selim Efendi: 1410. Mehmet Tahir Efendi S›byan Mektebi: Mekke: 164, 173, 346, 386, 627, 661,
Naz›r›: 836. Mehmet Selim Pafla, Hassa Müfliri Ga- 1114. 715, 815, 820, 1013, 1035, 1036,
Mehmet Sad›k Efendi, Kethüdazâde: zi: 792. Mehmet Tahir Efendi, Hocazâde: 501. 1052, 1071, 1110.
760. Mehmet Selim S›rr› Pafla: 246. Mehmet Tahir Efendi, Köstendili: 657, Mekki Efendi, fieyhülislâm: 283.
Mehmet Sad›k Efendi, Reisü’l-et›bba: Mehmet Servet Bey: 736. 754. Mekteb-i Sanayi: 434.
598. Mehmet Seyyit Nihat Bey: 641. Mehmet Tahir Efendi, Mevkufatî: 775. Mekteb-i T›bbiye-i fiahane: 670, 840,
Mehmet Sad›k Efendi, fieyh Haf›z: 237. Mehmet S›dd›ki Bey: 694. Mehmet Tahir Efendi, Müderris: 781. 915, 917.
Mehmet Sad›k Efendi, fieyh, Müftüzâ- Mehmet Sultan-› Hindî, fieyh: 450. Mehmet Tahir Efendi, fieyh Hindî: 450. Melâmî: 424.
de Erzincanî: 408, 410. Mehmet Süreyya Bey: 829. Mehmet Tahir Efendi: 1114. Melek Baba Türbesi: 700, 707.
Mehmet Sad›k Efendi, fieyh: 434, 436, Mehmet Sürurî Baba: 778. Mehmet Talip Efendi Camii: 554. Melek Baba: 247, 698, 1391.
488, 568, 1137. Mehmet fiakir Bey, Silahflor: 1146. Mehmet Talip Efendi, Devatizâde: 468, MELEK MEHMET PAfiAZÂDE SAL‹H
Mehmet Sad›k Hilmi Efendi, R›fai fiey- Mehmet fiakir Efendi, Kasidecizâde: 493. BEY KÖfiKÜ: 1388.
hi: 501. 678. Mehmet Talip Efendi, Divitçizâde fieyh: Melek Sima Suyu: 1060.
Mehmet Sadrüddin Efendi, Mir: 550. Mehmet fiakir Efendi, Kethüda: 1233. 173, 174. Melissenos: 26.
Mehmet Sadüddin Bey, M›s›r Mollas›: Mehmet fiakir Efendi, Selami fieyhizâ- Mehmet Talip Efendi, Hasip Efendizâ- Memduh Bey: 1317.
787. de: 808. de: 493. Memduh Pafla Çiftli¤i: 1106.
Mehmet Sahip Bey, fieyhülislâm Pirîzâ- Mehmet fiakir Efendi, Seyyid: 709. Mehmet Talip Efendi, fiair fieyh: 635, Memduh Pafla Köflkü: 1413, 1439.
de: 795. Mehmet fiakir Efendi, fieyh (Fenayî 636. Memduh Pafla, Dahiliye Naz›r›: 1199.
Mehmet Sahip Efendi, Pirîzâde: 1051, Tekkesi son flayhi): 186. Mehmet Talip Efendi, fieyh (Mustafa Memduh Pafla: 316, 1294.
1137, 1364. Mehmet fiakir Efendi, fieyh Hattat: 186, Efendi Tekkesi fieyhi): 493. Memifl Ziya Pafla, Sadrazam: 876.
Mehmet Sait Bey, Maliye Sicilli Ahval 189. Mehmet Tâlip Efendi, fieyh: 98, 99, Memizâde, Hattat: 1185.
Kelemi Mümeyyizi: 854. Mehmet fiakir Efendi, fieyh Seyyid: 317, 493. Menemen Olay›: 148.
Mehmet Sait Bey: 736. 488. Mehmet Tayfur Beyefendi: 783. Menemenli Ba¤›: 1110.
Mehmet Sait Efendi Namazgâh›: 1173. Mehmet fiakir Efendi, fieyh: 186, 190, Mehmet Tayfur Efendi, Tophane Naz›r›: Mentefle (Mu¤la): 317.
Mehmet Sait Efendi, Baruthane Naz›r›: 882. 849. MENZ‹L ÇEfiMES‹: 1114.
853. Mehmet fiakir ‹brahim Bey, Miralay Ta- Mehmet Tayyar Efendi, fieyh: 287. MENZ‹LHANE KUYUSU: 1234.
Mehmet Sait Efendi, Edirne Defterdar›: bip: 662. Mehmet Tevfik Bey, Bedevî: 736. Menzilhane Mezarl›¤›: 667.
658. Mehmet fiehri Efendi: 713. Mehmet Tevfik Bey, Feshane Müdürü: MENZ‹LHANE YOKUfiU NAMAZGÂHI:
Mehmet Sait Efendi, Evkaf Naz›r›: 755. Mehmet fiemseddin Dede Efendi: 260, 816. 1004.
Mehmet Sait Efendi, Eyüp Kad›s›: 701. 649. Mehmet Tevfik Bey: 674. Menzilhane Yokuflu: 981.
Mehmet Sait Efendi, Gelenbevizâde: Mehmet fiemseddin Efendi, fieyh Ha- Mehmet Tevfik Efendi (Bosnevî), fieyh: Menzilhane: 420.
780. f›z: 510. 288. Mercan A¤a, Darüssaade A¤as›: 87.
Mehmet Sait Efendi, Hattat: 766. Mehmet fiemseddin Efendi: 650. Mehmet Tevfik Efendi, Baruthane Naz›- Mercan Camii: 231.
Mehmet Sait Efendi, Kethüdazâde: Mehmet fierafeddin Efendi, fieyh Haf›z: r›: 798. Mercan: 1379.
495. 815. Mehmet Tevfik Efendi, Bosnal› Hac›: Merdivenköy Tekkesi: 28, 524.
Mehmet Sait Efendi, Kevakibizâde: Mehmet fierafeddin Efendi, fieyh: 416. 856. Merdivenköy: 28, 30, 34, 570, 571, 580,
708. Mehmet fierif Çavdaro¤lu, Dahiliye Na- Mehmet Tevfik Efendi, Dervifl: 875. 1289, 1292, 1371.
Mehmet Sait Efendi, Müftüzâde: 920. z›r›: 717. Mehmet Tevfik Efendi, Hammamî: 801. MERD‹VENKÖYÜ TEKKES‹: 478.
Mehmet Sait Efendi, Nasuhîzâde: 470. Mehmet fierif Efendi, Mekke Kad›s›: Mehmet Tevfik Efendi: 763. Merkez Efendi Dergâh›: 1035.
Mehmet Sait Efendi, fieyh (Afganl›lar 688. Mehmet Tevfik Pafla, Ayan Azas›: 786. Merkez Efendi Mezarl›¤›: 923, 1085,
Tekkesi): 404. Mehmet fierif Efendi, Seyyid: 847. Mehmet Tuluî Efendi, Mudurnulu: 286. 1176, 1344.
Mehmet Sait Efendi, fieyh Nakflî: 147. Mehmet fierif Pafla, Çavdaro¤lu: 1348. Mehmet Tuluî Efendi, fieyh: 596. Meryem Hatun Çeflmesi: 1052.
Mehmet Sait Efendi, fieyh Raufizâde: Mehmet fierif Pafla: 1175. Mehmet Usta, Nalbant: 496. MERYEM HATUN SEB‹L‹: 1214.
338. Mehmet fievki Bey, T›¤l›zâde Enderu- Mehmet Vasfi Efendi, fieyh: 416. MERYEM KADIN ÇEfiMES‹: 1115.
Mehmet Sait Efendi, fieyh Sa’dî: 116. nî: 406. Mehmet Vâs›f Pafla, Ferik: 109. Merzifonlu Kara Mustafa Pafla Medre-
Mehmet Sait Efendi, fieyh: 365, 493, Mehmet fievki Efendi, Evkaf Naz›r›: Mehmet Vehbi Efendi, fieyh: 446. sesi: 225, 1095.
708. 872. Mehmet Vehip Pafla, Ferik: 717. Merzifonlu Kara Mustafa Pafla Sebili:
Mehmet Sait Efendi, fieyhülislâm Mir- Mehmet fievki Pafla, Bak›rköylü: 674. Mehmet Yaver Pafla: 784. 1395.
zazâde: 798, 1174, 1436. Mehmet fievki Pafla: 804. Mehmet Zahir Efendi, Mevlevî fieyh: Mesih Pafla, Had›m: 1416.
Mehmet Sait Efendi, fieyhülislâm: 274, Mehmet fievki Ziyaüddin Efendi: 497. 766. Mesleme, Emevî komutan›: 24, 25.
1529
KARMA ‹NDEKS
Mesut Beyefendi, Nakibüleflraf: 850. Mihriflah Hatun: 1240. M‹RZAZÂDE MEHMET EFEND‹ KÜ- Muhtar Efendi, fieyh: 234, 287, 716.
Mesut Efendi, fieyh Abdürrahimzâde: M‹HR‹fiAH KADIN ÇEfiMES‹: 1118. TÜPHANES‹: 947. Muhtar Efendi: 499.
601. Mihriflah Kad›n: 1118, 1119, 1167. Mirzazâde fieyh Mehmet Efendi Camii: Muhtar Pafla Tekkesi: 600.
Mesut Efendi, fieyh: 98, 637. M‹HR‹fiAH SULTAN ÇEfiMES‹: 1119. 947. MUHY‹ EFEND‹ TEKKES‹: 457.
Mesut Efendi: 861. Mihriflah Sultan: 623, 730, 1119. M›s›r: 32, 33, 52, 173, 257, 587, 588, Muhyi Efendi Tekkesi: 460, 928.
Mesut Pafla, Hac› Memifl Paflazâde: Mihriflah Valide Sultan Camii: 80. 640, 652, 715, 747, 919, 949, Muhyiddin Efendi, Da¤›stanl›: 1340.
705, 706. M‹HR‹fiAH VAL‹DE SULTAN ÇEfiME- 1031, 1052, 1103, 1123, 1188, Muhyiddin Efendi, Seyyid: 584.
Mesut Pafla, Mirliva: 763. S‹: 1119, 1121. 1216, 1356, 1383, 1386, 1480. Muhyiddin Tan›k, Haf›z: 213.
Mevlâna Celâleddin-i Rûmî Âsitânesi: Mihriflah Valide Sultan Çeflmesi: 396, Miskin Dede: 278, 682. Muhyiddin-i Arabî: 122, 876.
625. 486, 623, 624, 1005, 1006, 1234. Miskinler Mescidi: 278. Mukaddes A¤›z: 30.
Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî Dergâh›: Mihriflah Valide Sultan ‹mareti: 258, Miskinler Tekkesi Çeflmesi: 431, 670, Mum ‹skelesi: 1489.
138, 255. 767, 870, 1175, 1268, 1334, 1391. 671, 956, 1186. Mumcu Han›: 1488.
Mevlâna Celâleddin-i Rûmî: 104. M‹HR‹fiAH VAL‹DE SULTAN SUYU: M‹SK‹NLER TEKKES‹ MESC‹D‹: 278. MUMCUBAfiI MEKTEB‹: 919.
Mevlâna Cemaleddin Efendi, Da¤›sta- 1202. Miskinler Tekkesi Mezarl›¤›: 667, 1012. MUMCUBAfiI MESC‹D‹: 283.
nî: 763. Mihriflah Valide Sultan Türbesi: 307, Miskinler Tekkesi: 49, 184, 280, 282, Mumcubafl› Mescidi: 919.
Mevlânâ Mehmet Emin, Bedrüddinzâ- 472, 926, 1001, 1035, 1056, 1123, 295, 346, 397, 594, 667, 682, 688, Murat Bey, Mizanc›: 1383.
de: 52. 1155, 1350, 1469. 691, 693, 1009, 1012, 1049, 1074, Murat Efendi, fieyh: 645, 1053.
Mevlâna Türbesi: 138. Mihriflah Valide Sultan: 1120, 1122, 1097, 1127, 1132, 1211, 1214, Murat Han: 128.
Mevlânakap›: 177, 1093. 1145, 1164, 1165, 1349, 1450, 1215, 1217, 1232, 1262, 1288, MURAT KAPTAN MESC‹D‹: 70.
MEVLEV‹HANE MESC‹D‹: 255. 1451. 1345, 1366, 1418, 1419, 1449, Murat Molla Tekkesi: 542.
Meydanc›k Çeflmesi: 1102. Mikael: 25. 1467. Murat Pafla Camii: 449, 795, 1138,
MEYMENET HANIM KUYUSU: 1234. Mikail bin Mahmud fiirvanî, Hoca: 565. Mithat Bey, Paflazâde: 1304. 1215.
Mezburyan Okulu: 930. Mikail Efendi, fiirvanî Hac›: 797. Mithat Cemal Kuntay: 687. Murat Pafla, Kara: 40, 1307, 1308,
Midilli: 285, 1057, 1098, 1379. Mikail Hoca Türbesi: 670. Mithat Pafla Kona¤›: 1085. 1309, 1448.
Mihaliç: 336. Miklagard: 24. Mithat Pafla: 59, 434, 541, 618, 706, Murat Pafla, Kuyucu: 37, 593.
Mihirdad: 23. Miliopulos: 1290. 716, 926, 1286, 1337, 1346, 1357, Murat Reis (Hoca Murat), Kaptan: 70.
Mihrî Efendi, fiair: 1099. Milki Kaptan, Paflaköylü: 1419. 1405, 1441, 1472. Murat Reis Camii: 60, 1112, 1315.
Mihri Han›m: 610. Millet Bahçesi: 1039, 1180, 1202, 1294, Mitridat: 1291. MURAT RE‹S MESC‹D‹: 283.
Mihrieda Han›m: 751. 1303, 1342, 1349, 1431, 1440. Mizan-› Terakki: 933. Murtaza Efendi, fieyh: 509.
Mihrimah Sultan (II. Mahmut’un k›z›): M‹LLET BAHÇES‹: 1293. Moda: 22. Murtaza Pafla, Serdar: 1449.
600. Millet Kütüphanesi: 621, 948, 1156, Mohaç: 202. Murtaza Pafla: 1395.
Mihrimah Sultan Camii Türbesi: 532. 1175, 1430, 1435. MOLDOVANÎ AL‹ PAfiA ÇEfiMES‹: Musa A¤a, Baflmimar: 329.
M‹HR‹MAH SULTAN CAM‹‹ TÜRBES‹: Millî Mücadele: 69. 1124. Musa A¤a, Zahire Anbar› Emini: 860.
589. Millî Tabur: 436. Molière: 1301. MUSA BABA TEKKES‹: 463.
Mihrimah Sultan Camii: 21, 39, 48, 57, Milo Adas›: 166. Molla Bey Yal›s›: 1329, 1452. Musa Çelebi: 31.
94, 192, 264, 358, 494, 526, 548, Milofl, S›rp Beyi: 145, 1263. MOLLA BEY YALISI: 1389. Musa Dede Efendi, fieyh: 486.
574, 575, 589, 603, 616, 918, 919, Mimar Sinan Çarfl›s›: 966. Molla Çelebi Camii: 1120. Musa Efendi, Hac›: 683.
972, 1116, 1117, 1243, 1345, Mimar Sinan Türbesi: 646. Molla Çelebi, Nureddinzâde: 414. Musa Efendi, Haf›z: 782.
1397, 1468, 1472, 1490, 1496. Mimar Sinan: 48, 49, 50, 78, 136, 137, MOLLA EfiREF KONA⁄I: 1390. Musa Efendi, fieyh Afganî: 404.
M‹HR‹MAH SULTAN CAM‹‹: 261. 139, 201, 239, 246, 261, 347, 365, Molla Fenari Camii: 1031. Musa Efendi, fieyh: 463.
M‹HR‹MAH SULTAN ÇEfiMES‹: 1116, 366, 372, 414, 419, 542, 554, 557, Molla Gürani Camii: 211, 1085, 1176. Musa Hulusi Pafla, Silistre Kumandan›:
1117. 560, 589, 603, 626, 902, 904, 911, Molla Gürani Mezarl›¤›: 1153. 827, 829.
Mihrimah Sultan ‹mareti: 49, 989. 918, 922, 923, 931, 962, 964, 969, Molla Gürani Rüfldiye Mektebi: 446. Musa Kâz›m Efendi, Karahisarî: 804.
M‹HR‹MAH SULTAN ‹MARET‹: 986. 971, 972, 974, 979, 980, 986, 987, Molla Gürani: 1031. Musa Pafla, Safvetî: 472.
M‹HR‹MAH SULTAN KERVANSARA- 1045, 1050, 1113, 1175, 1185, MOLLACIK SEB‹L‹: 1214. Musa Pafla: 348, 349.
YI: 979. 1225, 1240, 1242, 1245, 1251, Monemvasia Kalesi: 1183. Musa Rüfldi Pafla, Kundikzâde: 764.
Mihrimah Sultan Medresesi (Edirneka- 1286, 1323, 1324, 1341, 1345, Mor Salk›ml› Ev: 437. MUSAH‹B AL‹ A⁄A ÇEfiMES‹: 1124.
p›): 388. 1356, 1357, 1361, 1370, 1377, Mora: 33, 1183. Musahip Cavit A¤a Köflkü: 290.
M‹HR‹MAH SULTAN MEDRESES‹: 1378, 1387, 1389, 1403, 1416, MORAVÎ KUYUSU: 1234. Musahipzâde Celâl Tiyatrosu: 1465.
1241. 1428, 1445, 1446, 1455, 1456. Moravî Kuyusu: 71, 408, 413. Musairos: 1476.
Mihrimah Sultan Medresesi: 49, 589, Minkârîzâde Medresesi: 644. Moskoflu F›r›n›: 972, 1491. MUSALLA MESC‹D‹: 157.
616, 979. Minkârîzâde Yahya Efendi Medresesi: Mu’id Dede: 94. Musalla Mescidi: 93.
Mihrimah Sultan Mektebi: 1116, 1184, 68. Muaviye: 24. Musalla Tekkesi: 97, 100, 159.
1304. Mir Ahmet Efendi: 128. Mudurnu: 286, 293. Musevî Mektebi: 446.
Mihrimah Sultan Saray›: 1040, 1377, Mir Mahmut Bey: 254. Muhacir Köyü: 132, 133, 1059. Musli Befle: 711.
1389. Mir’ati Feyzi Hamidi: 933. Muharrem Ayini: 222. Muslihiddin Efendi, Mülekkab: 1051.
M‹HR‹MAH SULTAN SARAYI: 1389. Mir’at-i ‹stanbul: 306. MUHAS‹P AL‹ A⁄A ÇEfiMES‹ NA- Muslihiddin Efendi, fieyh: 239, 415.
M‹HR‹MAH SULTAN SIBYAN MEKTE- Mirahur Camii: 488. MAZGÂHI: 1008. Muslu Çavufl: 37.
B‹: 918. Mirahur Mehmet A¤a Camii: 419, 1054. Muhibali Han: 1490. Mustafa Abdurrahman Pafla, Beylerbe-
M‹HR‹MAH SULTAN SUYU: 1201. Mir-Alem Çeflmesi: 1055, 1056, 1123. Muhlis Pafla: 785. yi: 759.
Mihrimah Sultan Tekkesi: 97. M‹R-ALEM ÇEfiMES‹: 1122. Muhlis Sabahattin Ezgi, Bestekâr: Mustafa Âgâh Bey: 868.
Mihrimah Sultan: 50, 89, 205, 261, 264, Mirat-i Feyz mektebi: 1452. 1330. Mustafa A¤a Divitçi: 240.
419, 475, 532, 540, 575, 589, 590, Miro¤lu Çeflmesi: 169, 1060. Muhsin Batur, General: 926. Mustafa A¤a Mektebi: 76, 697, 1215.
603, 923, 972, 979, 986, 1045, Mirza Dede Zaviyesi: 446. Muhsin Bey: 541. MUSTAFA A⁄A MEKTEB‹: 919.
1139, 1323, 1341, 1366, 1389, Mirzazâde Ba¤› (Susuzba¤): 430. Muhsin Mehmet Bey, Band›rmal›zâde: MUSTAFA A⁄A SEB‹L‹: 1213, 1215.
1403. M‹RZÂZÂDE CAM‹‹: 273. 541. Mustafa A¤a, Arnavut: 1261, 1262.
Mihriflah Emine Sultan: 79, 80. Mirzazâde Camii: 530. Muhtar Beyefendi, Veziriazam: 806. Mustafa A¤a, Babüssaade A¤as›: 840.
1530
KARMA ‹NDEKS
Mustafa A¤a, Binbafl›: 44. Mustafa Düzgünman: 534, 538, 545, Mustafa Efendi, Yakup Efendizâde Mustafa Pafla, Giritli: 1456.
Mustafa A¤a, Bostanc›bafl›: 387, 843. 805. fieyh: 854. Mustafa Pafla, ‹flkodral›: 1289.
Mustafa A¤a, Bursa Kaymakam›: 750. Mustafa Ebrar Efendi: 535. Mustafa Efendi, Zekaî: 293. Mustafa Pafla, Kanbur: 1352.
Mustafa A¤a, Gümrük Emini Hac›: 712. Mustafa Edib Efendi: 66. Mustafa Efendi: 478, 645, 1435. Mustafa Pafla, Kara fiahin: 542.
Mustafa A¤a, Haseki: 697, 847. MUSTAFA EFEND‹ ÇEfiMES‹: 1125. Mustafa Enver Efendi, fieyh: 286, 287, Mustafa Pafla, Kara: 532, 1095, 1310,
Mustafa A¤a, Hattat Nakflî: 86. Mustafa Efendi Çeflmesi: 235. 288. 1341, 1351.
Mustafa A¤a, Hocapaflal›: 824. Mustafa Efendi Tekkesi: 451. Mustafa Faz›l Pafla Köflkü: 1356, 1440. Mustafa Pafla, Kaymak: 206, 224, 225,
Mustafa A¤a, Kap›c›: 1215. Mustafa Efendi, Celvetî fieyhi: 78. MUSTAFA FÂZIL PAfiA KÖfiKÜ: 1390. 685, 1068, 1094, 1100, 1131.
Mustafa A¤a, Kap›c›bafl› Hotinli: 246. Mustafa Efendi, Cenabî: 528. Mustafa Faz›l Pafla: 649, 1294, 1390, Mustafa Pafla, Kaymakam: 831.
Mustafa A¤a, Kasapbafl›: 770. Mustafa Efendi, Defter emini: 351. 1442, 1391. Mustafa Pafla, Kemankefl Kara: 39, 40.
Mustafa A¤a, Kulkethüdas›: 41. Mustafa Efendi, Derviflzâde fieyh: 496. Mustafa Hasip Efendi, Müftizâde ‹zmir- Mustafa Pafla, Kemankefl: 1395.
Mustafa A¤a, Mehterbafl›: 862. Mustafa Efendi, Devatî fieyh: 98, 171, li: 806. Mustafa Pafla, Koca: 628.
Mustafa A¤a, Miralem Topuzluzâde: 173, 490, 493, 635, 636. Mustafa Haflim Bey: 186, 189. Mustafa Pafla, Küçük: 1375.
1124. Mustafa Efendi, Devatîzâde fieyh: 493, Mustafa Haflim Beyefendi: 887. Mustafa Pafla, Lala Kara: 542.
Mustafa A¤a, Nakkaflî: 865. 636. Mustafa Haflim Efendi (Haflim Baba), Mustafa Pafla, Lala: 34.
Mustafa A¤a, Saî: 1064. Mustafa Efendi, Ebul Meyamîn: 283. fieyh: 121. Mustafa Pafla, Maktul: 285.
Mustafa A¤a, Sancaktar: 1123. Mustafa Efendi, Erzincânî fieyh: 98, 99, Mustafa Haflmet Efendi, Hoca: 810. Mustafa Pafla, Merzifonlu Kara: 224,
Mustafa A¤a, Silahflor: 731. 494, 947. Mustafa Hatime Molla Efendi: 739. 225, 344, 858, 894, 1319.
Mustafa A¤a, S›rmab›y›k Hac›: 182, Mustafa Efendi, Fenâyî: 99, 101. Mustafa Hayri Efendi, Ürgüplü: 902. Mustafa Pafla, Mostarl›: 38.
183. Mustafa Efendi, Hac› Bedel: 78. Mustafa Hilmi Pafla, Ferik: 692. Mustafa Pafla, Musahip: 423, 956,
Mustafa A¤a, Subafl›: 1000. Mustafa Efendi, Hadim: 475. Mustafa Hüdaverdi Efendi, fieyh: 117, 1049, 1127, 1382, 1419.
Mustafa A¤a, Sultan Kethüdas›: 804. Mustafa Efendi, Hattat: 859. 118. Mustafa Pafla, Nakkafl: 1359.
Mustafa A¤a, T›rnakç›: 773, 1436. Mustafa Efendi, Hoca: 295. Mustafa Hüseyin Efendi, fieyh: 405. Mustafa Pafla, Ni¤deli: 1418.
Mustafa A¤a, Yeniçeri: 613. Mustafa Efendi, Kadiriye fieyhi: 451. Mustafa ‹zzeddin Efendi, fieyh: 313. Mustafa Pafla, Niflanc›: 1145.
Mustafa A¤a: 673. Mustafa Efendi, Kalyonlar kâtibi: 1098. Mustafa ‹zzet Efendi Köflkü: 1439. Mustafa Pafla, Pîr: 1138.
Mustafa Allame Efendi: 168, 869, 870. Mustafa Efendi, Kâtip: 1125, 1126. Mustafa ‹zzet Efendi, Kazasker Hac›: Mustafa Pafla, Sadrazam Giritli: 893.
Mustafa As›m Efendi, Mekkizâde fiey- Mustafa Efendi, Lâleli: 735. 1152. Mustafa Pafla, Sadrazam Zurnazen:
hülislâm: 282, 283, 701, 765. Mustafa Efendi, Mesutzâde: 861. Mustafa ‹zzet Efendi, Müderris: 759. 1175.
Mustafa Âs›m Efendi, Sadr-› Anadolu: Mustafa Efendi, Mudanyal›zâde: 760. Mustafa ‹zzet Efendi, Seyyid: 889. Mustafa Pafla, Silahtar: 39.
787. Mustafa Efendi, Müderris Haf›z: 767. Mustafa ‹zzet Efendi, Yesarîzâde Hat- Mustafa Pafla, Süleyman Paflazâde:
Mustafa As›m Pafla: 661. Mustafa Efendi, Müderris, fiam ve Me- tat: 92, 142, 290, 951, 1152, 1155, 843.
Mustafa Aflir Efendi, fieyhülislâm Reis- dine Mollas›: 106. 1175, 1269, 1288, 1380. Mustafa Pafla, fiehit, Ayfle Sultan’›n o¤-
zâde: 949. Mustafa Efendi, Müderris: 1179. Mustafa ‹zzet Molla, Keçecizâde: 297. lu: 532, 590.
Mustafa Ataullah Beyefendi: 641. Mustafa Efendi, Nakibüleflraf Seyyid: Mustafa ‹zzî Efendi, fieyh: 234. Mustafa Pafla, fiehsuvarzâde: 835.
Mustafa Baba, Kavsara: 582. 871. Mustafa Kâmil Bey, Abdülkerimzâde: Mustafa Pafla, Tavukçu: 1307.
Mustafa Behçet Efendi, Hekimbafl›: Mustafa Efendi, Orduyu Hümayun Ka- 616, 829. Mustafa Pafla, Tekeli: 635, 645, 646.
1363. d›s›: 807. Mustafa Manevî Efendi: 415, 597. Mustafa Pafla, Vezir: 348.
Mustafa Behçet Efendi, Rumeli Kazas- Mustafa Efendi, Sar›msakç›zâde: 862. Mustafa Mazhar Bey: 697. Mustafa Pafla: 96, 725, 1386.
keri, reisü’l-et›bba: 599. Mustafa Efendi, So¤ukçeflmeli: 746. Mustafa Mazhar Efendi, Bozoklu: 770. Mustafa Rak›m Efendi, Hattat: 658,
Mustafa Bey, Behcet Beyzâde: 722. Mustafa Efendi, Süleymaniye Muvakkiti Mustafa Mazhar Efendi: 330. 1074, 1480.
Mustafa Bey, Ethem Paflazâde: 617. Hattat: 644. Mustafa Mazhar Pafla, Erzurum Valisi: Mustafa Rasih Efendi, Reisülküttab:
Mustafa Bey, Firarizâde: 727. Mustafa Efendi, fiair Safi: 630. 770. 715.
Mustafa Bey, Miralay: 786. Mustafa Efendi, fieyh Çalakzâde: 461. Mustafa Mesut Efendi: 685, 1126. Mustafa Remzi Pafla: 679.
Mustafa Bey, Müderris: 774. Mustafa Efendi, fieyh Hac›: 410, 832. Mustafa Mukim Efendi: 677. Mustafa Reflit Efendi, Köse Çelebi:
Mustafa Bey, Silahflor: 844. Mustafa Efendi, fieyh Kadirî: 215, 216. Mustafa Naili Pafla: 748, 798. 1407.
Mustafa Bey, fi›kk-› Sani Defterdar›: Mustafa Efendi, fieyh Kad›zâde: 445. Mustafa Nazif Beyefendi: 748. Mustafa Reflit Pafla, Hariciye Naz›r›:
710. Mustafa Efendi, fieyh Resulo¤lu: 97. Mustafa Nazmi Pafla, Mirliva: 601. 486.
Mustafa Bey, T›rnakç›zâde: 732. Mustafa Efendi, fieyh Sar› Kad›zâde: Mustafa Necip Pafla: 748. Mustafa Reflit Pafla, Surre Emini: 892.
Mustafa Bey, Yusuf Paflazâde: 106. 307, 623. Mustafa Nuri Bey, Menapirzâde: 1398, Mustafa Reflit Pafla: 144, 813.
Mustafa Bey: 559. Mustafa Efendi, fieyh: 102, 106, 204, 1413. Mustafa R›za Efendi, Dülgerzâde Be-
Mustafa Beyefendi, Hüseyin A¤azâde: 426, 637. Mustafa Nuri Bey, Ressam: 253. fliktaflî: 102.
712. Mustafa Efendi, fieyhülislâm Mirza: Mustafa Nuri Efendi, Hattat: 767. Mustafa R›zaeddin Efendi, Kalpakç›
Mustafa Celâlettin Pafla: 1327. 1208. Mustafa Nurullah Efendi: 807. fieyh: 488.
Mustafa Çavufl: 874. Mustafa Efendi, fieyhülislâm Seyyid: Mustafa Pafla Çeflmesi: 1082, 1128. Mustafa R›zaeddin Efendi, Neccarzâ-
MUSTAFA ÇELEB‹ SOFASI: 591. 799. MUSTAFA PAfiA ÇEfiMES‹: 1126. de: 117.
Mustafa Çelebi, Hünkâr Sola¤›: 100. Mustafa Efendi, fieyhülislâm, Bolevî: Mustafa Pafla Saray›: 970, 990. Mustafa Ruhi Dede Efendi: 650.
Mustafa Çelebi: 490, 492. 318. Mustafa Pafla, Alemdar: 44, 473, 722, Mustafa Sabit Bey: 701.
MUSTAFA DEDE EFEND‹ TÜRBES‹: Mustafa Efendi, fieyhülislâm: 275, 420, 1186, 1260, 1261, 1333, 1334, Mustafa Sad›k Efendi, Kethüdazâde:
623. 806, 844, 862, 870, 871, 981, 1376, 1404, 1464, 1487, 1492. 657.
Mustafa Dede Efendi, Sar›kad›zâde 1057. Mustafa Pafla, Bahir: 431, 855. Mustafa Sait Efendi: 722.
fieyh: 1129. Mustafa Efendi, Tavukçubafl›: 949. Mustafa Pafla, Bahriye Mirlivas›: 705. Mustafa Salim Efendi, Seyyid: 709.
Mustafa Dede, Azbî: 482. Mustafa Efendi, Tophanelio¤lu: 355, Mustafa Pafla, Canpuladzâde: 1395. Mustafa Sami Efendi: 752.
Mustafa Dede, Hattat fieyhzâde: 605, 856, 1181. Mustafa Pafla, Cisrî: 785. Mustafa Seyyid Efendi: 885.
606. Mustafa Efendi, Topuzluo¤lu Hac›: Mustafa Pafla, Defterdar: 774, 1343. Mustafa Siret Efendi, fieyh: 417.
Mustafa Dede, Kavsarazâde: 233. 1469. Mustafa Pafla, Dellal: 41. Mustafa Subhi Efendi, Baflkâtip: 874.
Mustafa Dede, Sepetçiler fieyhi: 234. Mustafa Efendi, Vanî: 493. Mustafa Pafla, Ferik: 771. Mustafa Sufi Dede, Erzurumlu: 805.
Mustafa Dede, fieyh: 493. Mustafa Efendi, Vehbi: 507. Mustafa Pafla, Firari: 725. Mustafa fiakir Efendi, fieyh: 427.
1531
KARMA ‹NDEKS
Mustafa fieci Efendi, Niflanc›: 850. Nafiz Bey, Haf›z Hac›: 295. Namazgâh Kap›s›: 719. 1199, 1223, 1421, 1429.
Mustafa fiekip Bey, Müderris: 723. Nafiz Mehmet Efendi, Üsküdarl› fieyh: Namazgâh Meydan›: 1059. Nenesi Dede: 396, 624, 1005.
Mustafa fierafeddin Efendi, fieyh: 312, 295. Nam›k ‹smail: 1422. Nersesiyan Okulu: 931.
314. Nafiz Pafla Köflkü: 1351. Nam›k Kemal: 37, 1153, 1390, 1398, Nesib Abdurrahim Efendi, fieyh Raufi-
Mustafa fievki Baba Efendi, fieyh: 778. Nafiz Pafla, fieyhület›bba: 1294. 1414. zâde: 338.
Mustafa fievki Bey, Seyyid: 573. Na¤menaz Han›m: 612. Nam›k Pafla, Müflir: 755, 1401, 1412. Neflatâbâd: 1455.
Mustafa fiükrü Efendi, fieyh Haf›z: 361. Nahc›van: 34, 349. Nam›k Pafla, Serasker: 192, 218, 285, Neflet Efendi, Nayî: 824.
Mustafa Tayfur A¤a, Darüssaade A¤a- Nahîfî Süleyman Efendi: 100. 595, 670, 776, 780, 1076, 1085. Neflet Efendi: 734.
s›: 1006. Nail Mehmet Efendi: 1089. Nam›k Sevik: 662. Neflet Ömer (Pafla) ‹rdelp: 674.
Mustafa Tevfik Efendi: 753. Nailî Mustafa Efendi, fiair: 1419. Nasreddin Hoca: 1240. Neflet Pafla: 742.
Mustafa Vehbi Efendi, Adanal› fieyh: Nailî Pafla: 796. NASUH PAfiA SARAYI: 1394. Nev’î: 535.
723. Nailî: 546, 609. Nasuh Pafla Saray›: 1395. Nevcivan Han›m, M›s›rl› Prenses: 996.
Mustafa Vehbi Efendi, fieyh Sa’dî: 446. Naimâ Mustafa Efendi: 1395, 1406. Nasuh Pafla, As›mzâde: 736. Neveser Kökdefl Han›m: 1330.
Mustafa Vehbi Pafla, Ferik: 601. Naimâ Tarihi: 317. Nasuh Pafla: 37, 547, 1394, 1396. NEVF‹DAN HATUN MEKTEB‹: 921.
Mustafa Yaver Bey: 765. Naimâ: 1219. NASUH PAfiAZÂDE HÜSEY‹N PAfiA Nevnihal Han›m, Sarayl›: 1009.
MUSTAFA YAVER EFEND‹ NAMAZ- Nakip Pafla: 506. OLAYI: 1310. Nevnihal Han›m: 329.
GÂHI: 1008. Nakiye Han›m: 908. Nasuhî Efendi, fieyh: 596, 695, 883. NEVN‹HAL HATUN NAMAZGÂHI:
Mustafa Zarif Pafla: 787. NAKKAfi BABA MEZARLI⁄I: 888. NASUH‹ MEHMET EFEND‹ TEKKES‹ 1008.
Mustafa Ziya Pafla, Beylerbeyi: 823. NAKKAfi BABA KARAKOLU: 1277. CAM‹‹: 291. Nevnihal Hatun Namazgâh›: 361, 1079,
Mustafa, Mimar: 1447. Nakkafl Baba Mezarl›¤›: 592, 594, NASUH‹ MEHMET EFEND‹ TÜRBES‹: 1114, 1115, 1373.
Muytab Han›: 250, 991. 1336. 596. Nevres Pafla, fiair: 258.
MUYTAB HANI: 980. NAKKAfi BABA TÜRBES‹: 592. Nasuhî Mehmet Efendi, fieyh: 286, Nevres, Hattat: 406.
Muzaffer Erdo¤an Bey: 1375. Nakkafl Baba: 592, 593, 594, 595. 291, 292, 293, 295, 415. Nevres: 1253, 1486.
Müfide Han›m: 838. Nakkafl Hasan Pafla: 593. Nasuhî Tekkesi Camii: 139, 291, 596, Nevruz Macunu: 1469.
Mühendishane-i Berri-i Hümayun: 800. Nakkafl Pafla Bahçesi: 593. 923, 1343, 1379. Nevrûz-i Sultânî: 1469.
MÜHEND‹SHANE-‹ BERRÎ-‹ HÜMA- Nakkafl Pafla Saray›: 459, 632. Nasuhî Tekkesi Türbesi: 292. NEVfiEH‹RL‹ ‹BRAH‹M PAfiA ÇEfiME-
YUN: 920. Nakkafl Pafla Yal›s›: 593, 595. Nasuhî Tekkesi: 295, 475, 495, 909, S‹: 1131, 1132, 1134, 1135.
MÜLÂZIM HAKKI EFEND‹ ÇEfiMES‹: Nakkafl Pafla: 593. 1363, 1479. Nevflehirli ‹brahim Pafla Su Terazisi:
1128. Nakkafl Tepesi: 593. NASUHZÂDE SARAYI: 1394. 161.
Mümtaz Faik Fenik: 736. Nakkaflbaba Mezarl›¤›: 891. Naflit Bey, Okmeydan› fieyhi: 762. Neyli Ahmet Efendi, Mirzazâde: 797.
Müneccimbafl› Mezarl›¤›: 887. Nakkaflhane: 383. Nâflit Bey: 1289. Neyzen Tevfik: 425, 1302.
Müneccimler Sofas›: 473. Nakkaflî Karakolu: 437. Naflit ‹brahim Bey, fiair: 87. Nice: 24, 917, 1414.
Münib Efendi: 1450. Nakkafltepe ‹lkokulu: 1277. Naflit: 1300. Ni¤de: 527, 711.
Münib Mehmet Efendi: 1116. NAKKAfiTEPE ‹LKOKULU: 920. Navekmisal Han›m: 1431. Nihal Ats›z: 827.
Münif Efendi, fiair: 1354. Nakkafltepe ‹lkö¤retim Okulu: 593. Nazif Efendi, fieyh: 120. Nihat Reflat Belger, Profesör: 442.
Münif Mustafa Efendi, Maliye Tezkere- NAKKAfiTEPE KARAKOLU: 1277. Nazif Mehmet Efendi, fiair: 1056, 1057, Nimetullah Efendi, fiair: 171, 173.
cisi: 835. Nakkafltepe Karakolu: 593, 594, 921, 1109, 1125. Nimetullah Efendi, fieyh Buharal›: 146.
Münir Efendi, Müderris Mekke Mollas›: 1107. Nazif Pafla Köflkü: 1439. Nimetullah Efendi, fieyh: 329, 1090.
495. Nakkafltepe: 594, 595, 918, 1107, Nazif Pafla, Maliye Naz›r›: 1348. Niflanc› Camii: 1057.
Münir Ertegün: 436, 438, 442. 1277, 1422. Nazif Paflazâde Saray›: 48. N‹fiANCI HAMZA PAfiA TÜRBES‹:
Münir Nureddin Selçuk: 1303. Nakflî Dergâh›: 146. Nazikber Han›m: 465. 601.
Münir Pafla Tepesi: 921, 1108. NAKfi‹D‹L VAL‹DE SULTAN ÇEfiME- Nâz›m Bey: 1354. N‹fiANCI MEHMED PAfiA SARAYI:
Münir Pafla, Tercüman: 706. S‹: 1129. Nâz›m Efendi, fiair: 461. 1397.
Münir Pafla: 892. Nakflidil Valide Sultan Türbesi: 1454. Nâz›m Hikmet: 791, 1327, 1397. Niflanc›pafla: 701.
Münir Süleyman Çapano¤lu: 1342. Nakflidil Valide Sultan: 298, 1130, NAZIM PAfiA’NIN EV‹: 1397. N‹fiANTAfiI: 1481.
Münir, fiair: 205. 1338, 1339, 1356, 1437. NAZ‹ME SULTAN KÖfiKÜ: 1397. Niflantafl›: 199, 588, 839, 893, 1198,
Münire Han›m: 850. Nalbant Han›: 773. Nazime Sultan Köflkü: 1415. 1383, 1384.
Münire Sultan: 1431. Nalçac› Dergâh›: 416. Naz›rzâde Ramazan Efendi: 93. Niyazi Say›n: 1304.
Müstakim Mehmed Efendi: 98. Nalçac› Halil Efendi Tekkesi: 286, 287, Nazl› Mahmut Çelebi: 605. Niyâzî-i M›srî: 99, 482.
Müflir Zeki Pafla Yal›s›: 918. 856. Nazmi Beyefendi, Bahriye Müsteflar›: Nizameddin Efendi: 1340.
Müflirlik Dairesi: 937, 1346. Nalçac› Halil Mescidi: 431. 777. Nizam-› Cedid K›fllas›: 1249.
MÜTERC‹M ASIM EFEND‹ KONA⁄I: NALÇACI HAL‹L TEKKES‹ CAM‹‹: 285. Nebil Bey: 647. Nizam-› Cedîd: 573, 1483.
1391. NALÇACI fiEYH HAL‹L EFEND‹ TÜR- Necati Tokyay: 1304. Nuh Çelebi Mektebi: 628.
MÜTEVELL‹ ÇEfiMES‹: 1129. BES‹: 595. Neccarzâde Tekkesi: 232. Nuh Efendi, Hekimbafl›: 628, 861,
Müzeyyen Senar: 926, 1301, 1327. Nalçac› fieyh Halil fiabanî Tekkesi: Necip Bey, Altunizâde: 1198. 1218, 1234.
595. Necip Efendi, Baruthane Naz›r›: 789. NUH KUYUSU: 1234.
N Nalçac› Tekkesi: 801, 875. Necip Efendi, fiair: 1113. Nuh Naci Yazgan: 715.
N. Botaniates: 26. Naldöken: 1493. Necip Pafla: 1381, 1402. Nuh Pafla Saray›: 41.
N. Bryenrios: 26. NÂL‹ MEHMET EFEND‹ ÇEfiMES‹: Necmeddin Kübra: 308. NUHKUYUSU CAM‹‹ - CEVR‹ USTA
N. Melissenos: 26. 1130. Necmeddin Okyay, Hattat: 92, 175, CAM‹‹: 296.
Nâbî, fiair: 295, 346, 423, 471, 694, Nâlî Mehmet Efendi, fiair: 98, 1130, 435, 534, 535, 795, 804, 840, NUHKUYUSU KARAKOLU: 1278.
1127, 1155, 1184, 1321, 1419. 1152. 1463. Nuhkuyusu: 71, 297, 1034, 1320, 1385.
NAC‹ BEY KUYUSU: 1234. Nall› Mescid: 75. Necmeddin Özbek Kongay Efendi: 432, Numan Bey Yal›s›: 1334.
Naci Bey, Muallim: 1463. Nall›han: 1396. 434. Numan Bey, Ahmet Paflazâde: 1183,
Nadir A¤a Çiftli¤i: 1292. NAMAZGÂH CAM‹‹ - CAV‹T A⁄A CA- Nedim: 312, 446, 733, 736, 790, 920, 1184.
Nadir fiah: 1131. M‹‹: 290. 953, 1050, 1051, 1080, 1094, Numan Bey, Hac›: 736.
Nafiz Bey, Hac›: 471. Namazgâh Camii: 996. 1138, 1158, 1162, 1163, 1166, Numan Bey, Mezemortazâde: 149.
1532
KARMA ‹NDEKS
Numan Bey, Selânikli: 139. Odunkap›s›: 1488. 607. Otto Ritter: 1472.
Numan Bey: 904. O¤lanlar Tekkesi: 425. Osman Efendi, Hattat: 86, 308, 383,
Numan Beyefendi, Kesriyelizâde: 689, Ohannes Amira Serveryan, Mimar: 607, 859, 927, 952. Ö
859. 930. Osman Efendi, ‹mam: 494. ÖKÜZ L‹MANI TEKKES‹: 511.
Numan Beyefendi: 687, 1497. Okçular Tekkesi: 604, 624. Osman Efendi, ‹stavrozlu: 509. Öküz Liman›: 49, 58, 59, 954, 1014,
Numan Burhaneddin Beyefendi: 641. Okmeydan›: 604, 624, 712, 1082, 1098, Osman Efendi, Karabekirzâde: 864. 1084, 1085, 1377, 1401, 1409,
Numan Halil Bey (Dede), fieyh Sultan- 1394, 1467. Osman Efendi, Kazasker: 849. 1489.
zâde: 255, 256, 258. Olimpos: 1489. Osman Efendi, Köprülü Kethüdas›: Öküzliman›: 1490.
Numan Halil Dede Efendi: 647. Onparmak Çeflmesi: 799. 728. Ömer Abid Han: 918.
Numan Halil Dede Türbesi: 647. Opera Naum: 917. Osman Efendi, Mehmet Eminzâde: Ömer A¤a, Bostanc›bafl› T›flizâde: 821.
Numan Naim Efendi, fieyh: 467. Ordu: 173. 741. Ömer A¤a, Bostanc›bafl›: 361.
Numan Pafla, Kandiye Muhaf›z›: 1435. Orhan Gazi: 28, 30, 524, 525, 570, 579, Osman Efendi, Moravî: 739, 1263. Ömer A¤a, Kahvecibafl›: 742.
Numune-i Terakki: 934. 580, 1374, 1492. Osman Efendi, Nuh Efendizâde: 1235. Ömer A¤a, Sekbanbafl›: 150.
NUR BABA TEKKES‹: 504. Orhan Tepe: 26. Osman Efendi, Seyyid Hac›: 659. Ömer A¤a, T›flizâde Üsküdarl›: 816.
NUR CAM‹‹: 273. Orta Oyunu: 425. Osman Efendi, fieyh Atpazarî: 77. Ömer A¤a, Yeniçeri A¤as›: 814.
NURBÂNU SULTAN DARÜ’L-KURRA- Orta Valide Camii: 57. Osman Efendi, fieyh Seyyid: 854. Ömer Bey Çeflmesi: 1014, 1426, 1440.
SI: 921. Orta Valide Hamam›: 50. Osman Efendi, fieyh: 708, 767, 1243. ÖMER BEY ÇEfiMES‹: 1136.
Nurbânu Valide Sultan Camii: 952, 956, Orta Valide ‹mareti: 49, 989. Osman Efendi: 534, 544, 899. Ömer Bey, Hattat: 1396.
1129. Orta Valide Kervansaray›: 50, 980. Osman Ergin Bey: 920. Ömer Bey: 526, 547, 1136.
NURBÂNU VAL‹DE SULTAN ÇEfiME- Orta Valide Medresesi: 49. Osman Güvenir, Kanunî: 1304. ÖMER DEDE TÜRBES‹: 603.
LER‹: 1136. Orta Valide Sultan Camii: 48, 366. Osman Hamdi Bey: 618, 838. Ömer Dede: 603.
NURBÂNU VAL‹DE SULTAN ‹MARE- Ortaköy Camii: 1100. Osman Han: 48. Ömer Efendi Çiftli¤i: 128.
T‹: 987. Ortaköy Hamam›: 646, 1120. Osman ‹smet Beyefendi, Müderris: Ömer Efendi, Selim Efendi Tekkesi
NURBANU VAL‹DE SULTAN KÜTÜP- Ortaköy Karakolhanesi: 1178. 794. fieyhi: 464.
HANES‹: 948. Ortaköy Saray›: 1427. Osman Kocao¤lu: 442. Ömer Efendi, Cebehane Memuru: 210.
NURBÂNU VAL‹DE SULTAN SUYU: Ortaköy: 1036, 1051, 1188, 1367, Osman Molla Efendi, Kazasker: 846. Ömer Efendi, Halvetî fieyhi: 585.
1197. 1388. Osman Naim Efendi: 684. Ömer Efendi, Kalyonlar Baflhalifesi Ha-
Nurbânu Valide Sultan: 169, 246, 308, OSMAN A⁄A NAMAZGÂHI: 1009. Osman Nevres, fiehit Gazeteci: 893. c›: 704.
309, 365, 368, 372, 373, 414, 553, Osman A¤a, Bosnevî: 761. Osman Nizami Pafla: 1327. Ömer Efendi, Mir: 856.
901, 946, 964, 974, 980, 987, 988, Osman A¤a, Bostanc›bafl›: 754, 856. Osman Nuri Bey: 572. Ömer Efendi, Müderris: 1414.
1013, 1126, 1136, 1245, 1251. Osman A¤a, Darüssaâde a¤as›: 52. Osman Nuri Efendi: 482. Ömer Efendi, Pazarbafl› fieyh: 321.
Nureddin Bey, Vâlâ: 706. Osman A¤a, Dökmecibafl›: 781. Osman Nuri Pafla, Müflir: 716, 717. Ömer Efendi, Reisülküttap: 75.
Nureddin Cerrahî Âsitânesi: 408. Osman A¤a, Ere¤lili Sercebeciyan: Osman Pafla Kona¤›: 1439. Ömer Efendi, fieyh (Ac›badem Tekke-
Nureddin Cerrahî Tekkesi: 413, 487. 765. Osman Pafla, Çiftelerli: 1310. si): 541.
Nureddin Cerrahî Türbesi: 486, 487. Osman A¤a, Genç: 640, 744. Osman Pafla, Çürüksulu: 1342. Ömer Efendi, fieyh (Nasuhî Türbesi):
Nureddin Cerrahî: 584, 1004. Osman A¤a, Hac›: 594. Osman Pafla, Ferik: 376. 598.
Nureddin Efendi, Himmetzâde fieyh: Osman A¤a, Kethüda Gazi: 759. Osman Pafla, Gazi: 814. Ömer Efendi, fieyh (fiabanî): 597.
630. Osman A¤a, Otluk Emini: 720. Osman Pafla, Gümrükçü: 1289, 1356, Ömer Efendi, fieyh Nakflibendî: 446.
Nureddin Öktem: 1304. Osman A¤a, Zenci: 1043. 1437. Ömer Efendi, fieyh Seyyid: 455.
Nureddin Pafla: 112. Osman Asaf Tugay: 760. Osman Pafla, ‹flaretçi: 1400. Ömer Efendi, fieyh: 121.
Nuri Baba Tekkesi: 247. OSMAN BEY TÜRBES‹: 603. Osman Pafla, Kap›c›lar kethüdas›: 341. Ömer Efendi, fieyhülislâm Bodrumî:
Nuri Baba: 91, 505. Osman Bey, Ayfle Sultan’›n o¤lu: 532, Osman Pafla, Mirahur: 758. 1198.
NUR‹ BEY KÖfiKÜ: 1397. 590. Osman Pafla, Mirliva: 692, 727. Ömer Efendi, Tokatl› Hattat: 781.
Nuri Bey, Lalazâde: 790, 1051. Osman Bey, Hammamîzâde: 960. Osman Pafla, Müflir: 706, 750. Ömer Efendi, Zâkirbafl› fieyh: 364.
Nuri Bey, Reji Komiseri: 316. Osman Bey, Hattat: 1051. Osman Pafla, Özdemiro¤lu: 35. Ömer Efendi: 398, 656.
Nuri Dede Camii: 382. Osman Bey, Masarifat Naz›r›: 761. Osman Pafla, Serçeflme Ye¤en: 344, Ömer el-Fuadî-i Sani Efendi: 295.
Nuri Demira¤ Korusu: 1209. Osman Bey, Mihrimah Sultan’›n o¤lu: 345. Ömer Faruk Efendi: 1422, 1425.
Nuri Demira¤: 195, 429, 528, 1083. 590. Osman Pafla, Tatar: 1416. Ömer Fevzi Mardin: 738.
Nuri Efendi Tekkesi: 887. Osman Bey, Nuh Efendizâde: 731. Osman Pafla, Topçu Mirlivas›: 332. Ömer Fuadî Efendi, fieyh: 820.
Nuri Efendi, fieyh: 498, 537, 538. Osman Bey, Ressam: 785. Osman Pafla: 652, 704, 891, 1150. Ömer Hilmi Efendi Köflkü: 921, 1423.
Nuri Gençdur: 1300. Osman Bey, Rüstem Paflazâde: 526, Osman Reis Camii: 918. Ömer Hüsameddin Efendi, fieyhülislâm
Nur-› Huda Çelebi, Akflemseddin’in o¤- 590, 603. Osman R›fat Bey: 1378. At›fzâde: 594.
lu: 182. Osman Bey, S›rkâtibi Hattat: 790. Osman Sâhib Efendi, fieyhülislâm Pîri- Ömer Hüsameddin Efendi: 742.
Nûr-i Kevser Han›m: 1233. Osman Beyefendi, Süleymaniye Camii zâde: 1137. Ömer Lütfi Efendi, fieyhülislâm Bodru-
Nuri Mehmet Efendi: 1133. Ruznamecisi: 720. Osman Saib Efendi, Riyaziyeci: 908. mî: 126, 128.
Nuri Pafla, Karantina S›hhiyesi Azas›: Osman Dede Camii: 199. Osman fiakir Efendi: 354. Ömer Lütfi Efendi, fieyhülislâm: 1340.
837. Osman Dede Efendi, Nâyî: 294. Osman fiems Efendi, Dervifl: 638. Ömer Lütfi Efendi: 638.
Nuri Pafla, Mutasarr›f: 1264. Osman Dede, Münzevi: 1095. Osman fiems Efendi, fiair: 457, 472, Ömer Lütfi Pafla: 498.
Nûritâb Kad›n: 308. Osman Dede, Neyzen: 260. 544, 628, 637, 638, 812. Ömer Naili Pafla: 838, 1326.
Nuritab Kad›nefendi: 788. Osman Efendi, Atpazarî fieyh: 78, 101, Osman fiems Efendi, fieyh: 498, 802, Ömer Pafla Türbesi: 604.
Nur-u fiems Han›m: 1332. 105. 853, 854, 871. Ömer Pafla, Ba¤dat Valisi: 1122.
Nurullah Bey, As›m Beyzâde: 748. Osman Efendi, Atpazarî: 738, 1461. Osman fiems Efendi: 1147. Ömer Pafla, Ferik Hac›: 830.
Nurullah Pafla: 748, 1336. Osman Efendi, Celvetî fieyhi: 827. Osmanc›k Medresesi: 182. Ömer Pafla, Kaymakam: 1311.
Nuruosmaniye Camii: 219. Osman Efendi, Çil: 697. Osmanl› Bankas›: 918. Ömer Pafla, Sayda Valisi: 789.
Osman Efendi, Çorumlu: 875. Osmanl› Tiyatrosu: 1299. Ömer Pafla, Vezir: 780.
O Osman Efendi, Devatizâde fieyh: 495. Otakç›lar: 963, 1043. Ömer Pafla: 658, 859, 868, 1413.
Odabafl› Ömer Kahvesi: 1491. Osman Efendi, Hattat Laz Ömerzâde: Otlukçu Yokuflu: 721. Ömer Raik Efendi: 888.
1533
KARMA ‹NDEKS
Ömer Sahib Efendi: 684. Periflan Dede: 481. Rabia fiermi Valide Sultan: 1118. Recep Pafla: 343, 344, 345.
Ömer Vahid Efendi, At›fzâde: 710, 740, Persler: 22, 24. Rafet Efendi: 359. Recep Peker: 1348.
741, 742. Perflembe Pazar›: 386. Rag›p Bey Ba¤›: 1356. Redif Karakolu: 1043.
Ömer Vasfî Efendi, Hattat: 607, 1101, Pertev Bey: 905. Rag›p Mehmet Pafla, Sadrazam: 131, Redif Pafla: 1433.
1102. Pertev Camii: 142. 914. Refet Efendi, fiair: 126, 530, 904, 907.
Ömer Zühdi Efendi: 740. Pertev Mehmet Efendi, Muvakkitzâde Rag›p Pafla, Koca: 80, 81, 84, 85, 304, Refet Kad›n: 307, 926.
Ömer, Mimar: 1447. fiair: 1104. 426, 920, 1160, 1164. Refi Mehmet Efendi, fiair: 184, 801.
Ömerli: 528. Pertev Pafla Camii: 142. Rag›p Pafla, Sadrazam: 173, 927, REF‹A SULTAN SARAYI: 1401.
Örfî Pafla: 287, 440. Pertev Pafla Kütüphanesi: 1156. 1057. Refia Sultan: 1233, 1367, 1402.
Ötrop Liman›: 1343. PERTEV PAfiA KÜTÜPHANES‹: 948. Rag›p Pafla: 859. Refik Bey, Feshane Naz›r›: 1328.
ÖZBEKLER TEKKES‹ ÇEfiMES‹: Pertev Pafla: 58, 59, 92, 142, 143, 144, Rahimullah fiah-› Hindî, fieyh: 450. Refik Bey, ‹cra Reisi: 1301.
1137. 145, 146, 257, 594, 932, 948, Rahmi Mustafa Efendi, fiair: 1069, Refik Fersan Bey, Tamburî: 587.
Özbekler Tekkesi Mezarl›¤›: 438. 1175, 1263, 1431. 1118, 1134, 1135, 1158, 1163, Refik Halit Karay: 287, 295.
Özbekler Tekkesi: 209, 287, 398, 430, Pertevniyal Valide Sultan Türbesi: 1165, 1166, 1167, 1169, 1429. RE‹SÜ’L-HATTATÎN HAMDULLAH
431, 434, 435, 436, 437, 529, 782, 1229, 1417. Raibe Han›m, Dervifle: 650. EFEND‹ HAZÎRES‹: 604.
1137, 1197, 1406, 1411. Pertevniyal Valide Sultan: 1178, 1484. Raif Bey, Mirliva: 772. RE‹SÜ’L-HULEFA MAK’AD AHMET
ÖZBEKLER TEKKES‹: 429. PERV‹N KALFA KUYUSU: 1235. RA‹F ‹SMA‹L PAfiA YALISI: 1400. EFEND‹ TÜRBES‹: 608.
Özdemiro¤lu Osman Pafla: 35. Peterwardein: 1068, 1183, 1352. Raif ‹smail Pafla: 640, 641, 644, 954, REJ‹ KOM‹SER‹ MENAP‹RZÂDE NUR‹
Petriç Kasabas›: 640. 1090, 1172, 1173, 1400. BEY TÜRBES‹: 610.
P Peynirci Çiftli¤i: 1384. Raif Pafla Köflkü: 1439. Reji Müdürü Nazmi Bey Köflkü: 1439.
Paleologos, Manuel I.: 30, 31. Philip, Makedonya Kral›: 22, 23. Rak›m Efendi, Hattat Küçük: 72. Remzi Efendi, fieyh: 113.
Paris: 195, 232, 453, 617, 868, 918, Pir Ali: 366. Ramazan Ahmet Efendi: 358. Remzi Pafla, Yaver: 1317.
1061, 1421, 1443, 1487. Pir Evi: 481. Ramazan Efendi, Arma¤an: 285. Remzi Tahir Pafla: 801.
Parmakkap› (Çarfl›kap›): 183, 336, 378, Pir Mehmet Efendi: 606. Ramazan Efendi: 192, 194. Resne: 227.
1095. Pirgos Tiskuris (K›zkulesi): 25, 48. Ramazan Mahfi Efendi, fieyh: 421. Refladiye K›fllas›: 280.
Pafla Baba Kahvesi: 1374, 1455, 1464, Pîrî Mehmet Pafla Medresesi: 219. Ramazan O¤ullar› Kona¤›: 938. Reflat Efendi: 820.
1485. Pirî Pafla Mescidi: 426, 1057. Ramazano¤ullar›: 559, 600. Reflat Fuat Bey: 1355.
Pafla Baba: 1374, 1405, 1455. Pirî Pafla: 689. Rami Çiftli¤i: 1100. Reflat Kaynar: 1304.
Pafla Liman› Camii: 58. Pirî Reis: 284. Ramiz Pafla Yal›s›: 1354, 1440. Reflat Nuri Güntekin ‹lkokulu: 191.
PAfiA L‹MANI CAM‹‹: 58. Pirinç Han›: 1333. Ramiz Pafla, Çürüksulu: 601, 707. Reflat Nuri Güntekin: 785.
PAfiA L‹MANI ÇEfiMES‹: 1083. P‹R‹NÇÇ‹ ÇEfiMES‹: 1038. Ramiz Pafla, Kaptan›derya: 1261, Reflit A¤a, Bölükbafl›: 869.
Pafla Mehmet Efendi: 122. Pirinççi Çeflmesi: 567, 1038. 1294. Reflit Ayad Bey: 1443.
Pafla Mehmet: 471. PÎR‹ZÂDE OSMAN SAH‹B EFEND‹ Rasim Ahmet Efendi, fieyh: 880. Reflit Bey, Ca¤alazâde: 854, 862.
Paflabahçe: 1346. ÇEfiMES‹: 1137. Rasim Bey, Edirne Mebusu: 1329. Reflit Bin Ayad: 560.
Paflakap›s› Askerî Rüfldiyesi: 936, 937, Piyale A¤a, Kap›c›bafl›: 119. Râflit Ali Efendi, fiair: 315. Reflit Galip Bey, Dr.: 917.
940. Piyale Pafla Havuzu: 51, 1283. Raflit Efendi, Bursa Kap› Kethüdas›: Reflit Pafla, Müflir: 763, 823.
Paflakap›s› Cezaevi: 1053. Piyale Pafla Sahilsaray›: 1410. 111. Reflit Pafla, Vali: 1328.
Paflakap›s› Geçidi: 222. P‹YALE PAfiA SARAYI: 1377. Raflit Efendi, Kevakibîzâde: 1380. Reflit Pafla: 1410.
PAfiAKAPISI ‹DAD‹S‹: 936. Piyale Pafla Tepesi: 25, 47. Raflit Efendi, Reisül Küttab: 806. Reflit Saffet Atabinen: 1415.
Paflakap›s› ‹lkokulu: 1053. Piyale Pafla Yal›s›: 50, 1324, 1378, Raflit Efendi, fieyh: 320. Reflit Üsküdarî, fieyh: 534.
Paflakap›s› Rüfldiyesi: 932, 1346. 1389, 1457. Raflit Efendi: 457. Revak Sultan, fieyh: 578, 579.
PAfiAKAPISI SULTAN‹S‹: 936. Piyale Pafla, Kaptan›derya: 1295, Raflit Mehmet Ali Efendi, Tarih yazar›: Revan Kasr›: 34, 178, 1373, 1446,
PAfiAKAPISI: 1345. 1377. 111. 1448.
Paflakap›s›: 831, 844, 871, 937, 1304, Piyalepafla: 1378. Raflit Osman Efendi, Kâtip: 1367. R›dvan A¤a, Bostanc›bafl›: 1418.
1345, 1347, 1435. Piyer Loti Kahvesi: 1424. Raflit Pafla, Ferik: 687. R›dvan A¤a, Hastalar A¤as›: 765.
Paflaköyü: 309. Polis Hastahanesi: 1438. Raflit R›za: 1300, 1301. R›dvan A¤a: 879.
PAfiAL‹MANI KARAKOLHANES‹: Polis Huzur Evi (Faik Pafla’n›n köflkü): Rat›b Ahmet Pafla, Yeniflehirli: 829. R›dvan Pafla Köflkü: 587, 918.
1278. 179. Ratib Tahir Burak: 1367. R›dvan Pafla, fiehremini: 491.
PAfiAL‹MANI NAMAZGÂHI: 1009. Polis Prevantoryumu: 1441. Ratibe Han›m: 641. R›dvan Pafla: 542, 587.
Paflaliman›: 224, 548, 590, 864, 954, Pontus: 19, 23. RAUF PAfiA KÖfiKÜ: 1401. Rieder Pafla: 916.
1014, 1081, 1084, 1316, 1360, Pravadi: 1396. Rauf Pafla Köflkü: 1440. Rif’at Kad›n: 744.
1377, 1410, 1441, 1442, 1483, Prens Sabahaddin Bey Mektebi: 1438. Rauf Pafla, Müflir: 867, 1198, 1383. R›fat Efendi, K›r›ml›: 472.
1485, 1497. Prens Sabahaddin: 1402, 1420. Rauf Pafla, Sadrazam Hac›: 774. R›fat Efendi, fieyh: 147.
Patrikhane Kilisesi: 1469. Prenses Fatma Han›m: 92. Rauf Yekta Bey: 838. R›fat Osman Bey, Dr.: 1374, 1389,
Patrona Halil: 43, 225, 274, 312, 1050, Prenses Huri Sultan: 221. RAUFÎ AHMED EFEND‹ TEKKES‹: 1454.
1068, 1100, 1131, 1132, 1177, Prenses ‹ffet Hasan Han›m: 1401. 465. R›fat Pafla, Muallim: 889.
1187, 1353, 1360. Prenses Zeynep Han›m: 490. Ravza-i Mutahhara Tablosu: 838. R›fat Pafla, Topçu Kumandan›: 855.
Payas: 252. Preveze Deniz fiavafl›: 284. Ravza-i Terakki: 436, 497, 500, 933, R›za Bey, Baflmabeyinci/Serasker:
Pazarbafl› Camii: 1184. Prifltine: 336. 934, 1453. 144.
PAZARBAfiI MESC‹D‹: 298. Prizren: 625. Râyetkeflân Kalfa: 1229, 1417. R›za Bey, Giriftzen: 457, 854.
Pelekanon: 28, 30, 570, 580. Prut Seferi: 551. Recai Efendi, Mahmut Ekrem’in babas›: R›za Efendi, Ayan’dan: 155.
Peleponnes, Peloponnes: 22. PÜR-SAFA VE NEV-SAFA HATUN- 779. R›za Pafla Korusu: 1342.
Pembe Yal›: 1317. LAR NAMAZGÂHI: 1009. Recai Efendi: 739. R›za Pafla, Darphane Müfliri: 870.
Pendik: 30, 31, 36. Recai Mehmet Emin Efendi: 1442. R›za Pafla, Ramazano¤lu: 1443.
Pera Palas Oteli: 918. R Recep Efendi, Müderris: 719. R›za Pafla, Serasker: 916, 917, 1198,
Perestev Kad›nefendi: 506, 610, 764, Rabia Adviye Han›m: 544. Recep Pafla, Boflnak: 572. 1275, 1364, 1398, 1413, 1414,
1398, 1412, 1443. Rabia Sultan: 1454. Recep Pafla, Topal: 1344. 1415, 1470.
1534
KARMA ‹NDEKS
R›za Pafla, Topçu: 1453. Rüfltü Pafla, Mütercim: 1363. Sadrazam Hasan Pafla Çeflmesi: 291. Sak›z Adas› ‹htilali: 197.
R›za Pafla: 724, 763. Sadrazam Hüsrev Pafla Çeflmesi: Sak›z Adas›: 291, 617, 620.
R›za Tevfik Bey (Bölükbafl›), fiair: 435. S 1115. Salacak Bahçesi: 182, 749.
R›za, Hac›: 220. Sabahattin Tonguç, Doktor: 248. Sadrazam Hüsrev Pafla Türbesi: 1455. Salacak Bostaniyan Oca¤›: 1273.
Rodos: 34, 60, 194, 195, 239, 283, 589, Sabatay Sevi: 894. SADRAZAM S‹NAN PAfiA ÇEfiMES‹: SALACAK CAM‹‹ - TEfiR‹FATÇI CA-
718, 742, 1315, 1333, 1359, 1433. Sâbir: 1429. 1141. M‹‹: 303.
RODOSÎ AHMET A⁄A MEKTEB‹: 922. Sabri Bey, Kâtipzâde: 1411. SADRAZAM SOKOLLU MEHMET PA- Salacak Camii: 1066, 1067, 1323.
Roma ‹mparatorlu¤u: 23, 24. Sabri Efendi, Haf›z Hac›: 429. fiA SARAYI: 1404. Salacak Denizi Gezinti Yeri: 1283.
Roma Nova: 24. Sabri Efendi, Haf›z Hac›: 909. SADRAZAM SÜLEYMAN PAfiA SA- Salacak Dergâh›: 1302.
Roma: 24. Sabri Efendi, Haf›z Hoca: 446. RAYI: 1406. Salacak ‹skelesi: 426, 1395, 1445,
Romal›lar: 23. Sabriye Tokses Han›m: 1300. Sadrazam Yusuf Pafla Çeflmesi: 1443. 1489, 1492.
Rufaî Tekkesi: 247, 472. Saçl› Abdülkadir Efendi Camii: 1354. Sadreddin Çelebi: 649. Salacak Mescidi: 33, 425, 735, 738.
Rufin: 1474. SAÇLI HAL‹L EFEND‹ TEKKES‹: 467. Sadullah Bey, Kap›c›bafl›: 758. Salacak Meydan›: 1126, 1419.
Ruhi Bey: 588. SAÇLI fiEYH HÜSEY‹N EFEND‹ TEK- Sadullah Efendi Yal›s›: 1085. Salacak Park›: 1329, 1452.
Ruhi Efendi: 1081, 1420. KES‹: 468. Sadullah Efendi, Arapzâde: 807, 827, Salacak Plaj›: 1389, 1492.
Rukiye Han›m Sultan: 794. Sâdâbâd: 43. 1434. Salacak: 21, 25, 33, 48, 51, 180, 541,
Rukiye Han›m: 536. Sadeddin Arif Bey, Arif Paflazâde: 823. Sadullah Efendi, Defter Emini: 1333, 812, 835, 867, 916, 955, 968, 974,
Rukiyye Han›mefendi: 717. SADEDD‹N BEY NAMAZGÂHI: 1009. 1410. 1041, 1066, 1067, 1068, 1069,
RUM MEHMET PAfiA CAM‹‹: 299. Sadeddin Bey, Mektubî: 812. Sadullah Efendi, Müneccimbafl›: 103, 1326, 1351, 1436, 1444, 1469.
Rum Mehmet Pafla Camii: 33, 158, SADEDD‹N EFEND‹ AÇIK TÜRBES‹: 496, 540. Salahi Efendi, fieyh: 294.
415, 610, 611, 614, 625, 990, 614. Sadullah Efendi: 285. Sal› Dergâh›: 458.
1089. SADEDD‹N EFEND‹ ÇEfiMES‹: 1139. Sadullah Enveri Efendi: 754, 760. Sal› Tekkesi: 148, 239, 457.
Rum Mehmet Pafla Dergâh›: 104. SADEDD‹N EFEND‹ SEB‹L‹: 1216. Sadun Aksüt: 1304. Salih A¤a, Ayasofya Mütevellisi: 1159.
RUM MEHMET PAfiA HAMAMI: 969. Sadeddin Efendi Sebili: 355, 578, 1180, Sadüddin Cibavî: 456. Salih A¤a, Hattat: 850.
RUM MEHMET PAfiA ‹MARET‹: 990. 1342. Safevîler: 37. Salih A¤a: 805.
RUM MEHMET PAfiA MEDRESES‹: Sadeddin Efendi, Hoca: 630. Safî: 1420. SAL‹H BEY KÖfiKÜ: 1407.
1242. Sadeddin Efendi, ‹stanbul Kad›s›: 615. Safiüddin Bey, Sadrazam: 377. Salih Bey, Mehmet Paflazâde: 1371.
Rum Mehmet Pafla Medresesi: 626, Sadeddin Efendi, Müverrih: 1445. Safiye Sultan Çeflmesi: 1066. Salih Efendi Camii Türbesi: 1186.
923. Sadeddin Efendi, fieyhülislâm: 829, Safiye Sultan Saray›: 1382. Salih Efendi Camii: 306, 365, 477.
RUM MEHMET PAfiA MEKTEB‹: 923. 872. Safiye Sultan Türbesi: 578. SAL‹H EFEND‹ CAM‹‹: 306.
RUM MEHMET PAfiA TÜRBES‹: 610. Sadeddin Efendi: 192, 1140. Safiye Sultan: 577, 1292, 1366, 1382. Salih Efendi Kahvesi: 1492.
Rum Mezarl›¤› (Ba¤larbafl›): 571. Sadeddin Nüzhet Ergun: 446, 800, 927, Safvet Nesibe Han›m, fiair: 1487. Salih Efendi Türbesi: 1232.
Rum yetimhanesi: 918. 1051, 1392. Safvet Pafla Tekkesi: 1357. SAL‹H EFEND‹ TÜRBES‹: 621.
Rumeli Kava¤›: 207. Sadeddin Pafla, Yaver: 1326. Safvet Pafla: 390. Salih Efendi, Bafl Müezzin: 831.
Rumeli Yakas›: 31. Sadi Efendi, fiair: 1041. Safvet, fiair: 1250, 1269, 1270. Salih Efendi, Cerrah: 766.
Rumelihisar›: 31, 32, 119, 918, 1052, Sad›k Bey: 1328. SAFVETÎ PAfiA TEKKES‹: 470. Salih Efendi, Hekimbafl›: 1450.
1172, 1215, 1344. SADIK EFEND‹ TEKKES‹: 463. Safvetî Pafla Tekkesi: 599, 601. Salih Efendi, Mimar Kâtibi: 803.
Rûmî Mehmet Pafla Camii: 93. Sad›k Efendi, Bostanc›lar Müfettifli: Safvetî Pafla: 470, 601. Salih Efendi, fieyh: 321, 742.
Rusçuk: 344, 1185, 1341. 746. Sâhib: 1429. Salih Efendi: 306.
Russel: 26. Sad›k Efendi, Haf›z Efendi Tekkesi Sahra-y› Cedid Camii: 1292. Salih Hamdi Pafla, Mirliva: 801.
Ruflen Efendi, Büyük: 647. fieyhi: 503. Sahra-y› Cedid Mezarl›¤›: 446. Salih Pafla, Kaptan›derya: 45, 1261.
Ruflen Efendi, fieyh: 101, 107, 413, Sad›k Efendi, Müneccimbafl›: 873. Sâî Mustafa Çelebi, fiair Nakkafl: 1323, Salih Pafla, Sadrazam: 1370.
621. Sad›k Efendi, fieyh: 432, 436, 439, 464. 1403. Salih Pafla: 740, 832.
Ruflen Efendi: 499. Sad›k Efendi, Trabzonî Hac›: 695. Saib Bey, Nuri Paflazâde: 837. Salih Sufyan Bey, Osman A¤azâde:
Ruflen Tevfik Efendi, fieyh: 537, 540. Sad›k Efendi: 498. Saint Christophe Kilisesi: 1291. 694.
Ruflen Tevfikî Efendi, fieyh: 534, 544, Sad›k Pafla: 1348. Saint Euphemie: 1290. Salih Zeki Bey: 435, 436.
647. Sadiyye Tekkesi: 116, 184, 234, 258, Sainte Euphemie Kilisesi: 1290. Saliha Dilaflub Valide Sultan: 1188.
Rükneddin Bey, Nasuhizâde: 697. 306, 444, 446, 457, 472. Sait A¤a, Musahip: 729. Saliha Han›m Sultan: 590.
Rüstem Pafla Camii: 494. SADRAZAM DAMAT HASAN PAfiA Sait Ali Pafla, Kaptan›derya: 1438. Saliha Han›m, Ahmet Fethi Pafla’n›n
RÜSTEM PAfiA ÇEfiMES‹: 1138. ÇEfiMES‹: 1140. Sait Bey, Maliye Nezareti Kalem Müdü- annesi: 197.
Rüstem Pafla Mektebi: 923, 1045, Sadrazam Ethem Pafla Türbesi: 589. rü: 852. Saliha Han›m: 1051.
1050. SADRAZAM ETHEM PAfiA TÜRBES‹: Sait Bey, fiair: 181. Saliha Sultan Köflkü: 1398, 1415.
RÜSTEM PAfiA SARAYI: 1403. 616. Sait Halim Pafla Çiftli¤i: 1418. Saliha Sultan, I. Mahmut’un annesi: 70.
Rüstem Pafla Saray›: 452, 1046, 1357. SADRAZAM HAFIZ ‹SMA‹L PAfiA SA- Sait Halim Pafla: 651, 1255. Saliha Sultan: 81, 311, 158, 905, 1098.
Rüstem Pafla S›byan Mektebi: 425, RAYI: 1404. Sait Mehmet Efendi, Bendergülüzâde: Saliha Yegâne Han›m: 553.
1304. SADRAZAM HAL‹L PAfiA ÇEfiMES‹: 735. Salim Bey, fiair: 260, 456, 457, 898.
RÜSTEM PAfiA SIBYAN MEKTEB‹: 1141. Sait Molla Köflkü: 1415. Salim Efendi, Emir Buharî fieyhi: 464.
922. SADRAZAM HAL‹L PAfiA SEB‹L‹: Sait Pafla, E¤inli: 1317, 1358. Sâlim Mehmet Emin Efendi, Mirzazâde:
Rüstem Pafla: 89, 182, 192, 292, 358, 1215. Sait Pafla, Kavalal›’n›n o¤lu: 189. 274, 1208.
419, 440, 532, 575, 589, 590, 603, SADRAZAM HAL‹L PAfiA SUYU: Sait Pafla, Kulekap›l›: 757. Salim Nuri Bey: 965.
923, 1045, 1046, 1139, 1341, 1202. Sait Pafla, Küçük: 541. Salk›msö¤üt Tekkesi: 584, 1300.
1389, 1404. Sadrazam Halil Pafla Türbesi: 445, Sait Pafla, Serasker: 780. Saltanat fiuras›: 69.
Rüfldi Ahmet Efendi, fiair: 1093. 532. Sait Pafla, Tersane Mirlivas›: 842. Saman Viran Mahallesi: 201.
Rüfldi Ali Efendi, fiair: 1083. SADRAZAM HAL‹L PAfiA TÜRBES‹: Sait Pafla: 198, 474. Samand›ra: 307, 308, 309, 524, 525,
Rüfldi Pafla: 872, 1320. 618. Saka Çeflmesi: 383, 1046, 1066. 552, 1307, 1343.
Rüfltü Pafla, Kaymakam: 1385. SADRAZAM HAL‹L PAfiA’NIN GÖMÜ- Sakal-› fierif: 57. Samatya: 425, 446.
Rüfltü Pafla, Müflir: 1347. LÜ BULUNDU⁄U TÜRBE: 620. Sakarya: 23, 26. Sami Bey, Mabeynci: 1033, 1320.
1535
KARMA ‹NDEKS
Sami Bey, Udî: 1303, 1304. SELÂM‹ AL‹ EFEND‹ CAM‹‹: 310. Selim Dede, Galata Mevlevihanesi Senih Süleyman Efendi: 71, 424.
Sami Bey: 1390. Selâmi Ali Efendi Çeflmesi: 182, 183. fieyhi: 647. Seniha Sultan: 1402.
Sami Efendi, Hattat: 72, 137, 435, 535, SELÂM‹ AL‹ EFEND‹ HAMAMI: 973. Selim Dede: 443, 576. Senihe Sultan Köflkü: 1438.
558, 795, 916, 1012. SELÂM‹ AL‹ EFEND‹ KUYUSU: 1235. SEL‹M EFEND‹ TEKKES‹: 463. Seniye Han›m Sultan: 197.
SAM‹ PAfiA KÖfiKÜ: 1407. Selâmi Ali Efendi Mahallesi: 319. Selim Efendi, Kavsarazâde, Fetva emi- SERASKER HÜSEY‹N AVN‹ PAfiA
Sami Pafla Köflkü: 1408. SELAM‹ AL‹ EFEND‹ NAMAZGÂHI: ni: 64, 235. YALISI: 1409.
Sami Pafla: 487, 651. 1010. Selim Efendi, Selim Efendi Tekkesi SERASKER MEHMET NAMIK PAfiA
Samiha Ayverdi: 20. Selâmi Ali Efendi Su Terazisi: 1225. fieyhi: 463. KONA⁄I: 1412.
San Frençesko Kilisesi: 1033. SELÂM‹ AL‹ EFEND‹ TEKKES‹ CAM‹‹: Selim Efendi, fiair: 672. SERASKER RIZA PAfiA KÖfiKÜ:
San Nikolas Kilisesi: 1033. 311, 317. Selim Efendi, fieyh: 404. 1413.
Sanat Mektebi: 918. Selâmi Ali Efendi Tekkesi: 97, 101, 185, Selim Pafla Yal›s›: 1415. SERBÖLÜK fiEYH AHMET KEfiFÎ
Sanayi-i Nefise Mektebi: 618. 287, 312, 317, 320, 397, 398, 465, Selim Pafla, Büyük: 499, 866. EFEND‹ TEKKES‹: 476.
Sancakdar Hayreddin Camii: 766. 469, 499, 584, 636, 911, 1340, Selim Pafla, Gazi : 880. SERÇE HATUN CAM‹‹: 335.
Sancaktar Baba: 30, 570. 1368, 1398, 1407, 1408. Selim Pafla, Sadrazam: 246, 875, 876. Serçe Hatun: 335.
Sand›kç› Rufaî Dergâh›: 457. Selâmi Ali Efendi Türbesi: 610. Selim Pafla, Servili: 792, 863, 1329, Serçe Hoca Mehmet Efendi: 335.
SANDIKÇI fiEYH EDHEM BABA TEK- Selâmi Ali Efendi: 77, 98, 99, 101, 105, 1384, 1415. SERDAR-I EKREM ÖMER LÜTF‹ PA-
KES‹: 472. 159, 168, 174, 185, 310, 311, 312, Selim Sultan Dede: 396, 624. fiA KÖfiKÜ: 1413.
Sand›kç›lar Tekkesi: 131, 445, 468, 317, 318, 319, 321, 354, 398, 445, Selimiye Camii (Edirne): 101. Serkiz Balyan, Mimar: 1340.
472. 463, 541, 585, 738, 973, 1171, Selimiye Camii Medresesi (Edirne): 93. Sermet Efendi Köflkü: 1421.
Saraçhane Camii: 1102. 1198, 1295. SEL‹M‹YE CAM‹‹: 323. Sermet Feyzullah Efendi: 1142.
Saraçhane: 165, 581, 871. Selâmi Bey, Mutasarr›f: 1327, 1387. Selimiye Camii: 46, 80, 142, 146, 254, Sermet Muhtar Alus: 1389, 1451.
Saraçlar Çeflmesi Kahvesi: 1464. Selâmi Dergâh›: 584. 295, 323, 326, 328, 704, 909, 925, Sertarikzâde Tekkesi: 413.
SARAÇLAR ÇEfiMES‹ NAMAZGÂHI: Selâmi Efendi, fieyh: 854. 973, 974, 1009, 1012, 1079, 1128, Server Pafla, fiehremini: 1294.
1010. Selâmi Hamam›: 318. 1144, 1161, 1404, 1481, 1487. Servet Bey: 629.
SARAÇLAR ÇEfiMES‹: 1141. Selâmi Karakolu: 1275. SEL‹M‹YE ÇEfiMES‹: 1144. Servet Beyefendi, Hac›: 768.
Saraçlar Çeflmesi: 1285. Selâmiçeflme: 319. Selimiye Dergâh›: 142. Servetsezâ Kad›n: 1137.
SARAY A⁄ASI YAKUB A⁄A MEKTE- Selâmiye Camii: 321. SEL‹M‹YE HAMAMI: 973. Servili Çeflme: 1105.
B‹: 938. Selâmiye Tekkesi: 319. SEL‹M‹YE KIfiLASI KUYUSU: 1235. SERV‹L‹ SEL‹M PAfiA YALISI: 1415.
Saray A¤as› Yakub A¤a mektebi: 940. Selâms›z Baba Türbesi: 397. SEL‹M‹YE KIfiLASI: 1259. Servilik Tekkesi: 478.
Saray Bosna: 70. Selâms›z Çingeneleri: 448, 449. Selimiye K›fllas›: 44, 45, 92, 207, 232, Settariyye Zaviyesi: 889.
Sarayburnu: 30, 33, 37, 48, 94, 336, SELÂMSIZ HAMAMI: 973. 233, 325, 328, 329, 491, 647, 662, Sevr Antlaflmas›: 69.
605, 1467, 1476, 1478, 1480. SELÂMSIZ KARAKOLU: 1279. 663, 806, 903, 931, 964, 973, Seydi Ali Pafla, Kaptan›derya: 1320.
Sar› Gazi: 307. Selâms›z Karakolu: 968. 1003, 1008, 1035, 1036, 1092, Seyfeddin Bey, Kemankefl: 535.
Sar› Kad› Mesiresi: 51, 1283. Selâms›z Meydan›: 968, 1275, 1279, 1120, 1124, 1150, 1161, 1249, SEYFEDD‹N EFEND‹ TEKKES‹: 477.
Sar› Kad›: 307. 1295. 1259, 1260, 1261, 1262, 1263, Seyfeddin Efendi, Kazasker: 1400,
Sar› K›flla: 781, 1044. SELÂMSIZ MEZARLI⁄I ÇEfiMES‹: 1264, 1265, 1270, 1331, 1334, 1453.
Sar› Konak: 1179. 1144. 1335, 1361, 1369, 1376, 1388, Seyfeddin Efendi, fieyh: 306.
Sar› Mahmut, Çavuflbafl›: 40. Selâms›z yang›n›: 1498. 1404, 1418, 1454, 1465, 1482, Seyfeddin Efendiler: 801.
Sar›gazi Köyü Camii: 1419. Selâms›z: 319, 354, 355, 448, 1061, 1487, 1492. Seyfeddin Pafla: 693.
SARIGAZ‹ KÖYÜ CAM‹‹: 307. 1470. SEL‹M‹YE KUMAfi TEZGÂHLARI: Seyfullah Efendi Camii: 1131.
SARIGAZ‹ KÖYÜ KUYUSU: 1235. Selânik: 31, 99, 336, 446, 1059, 1070, 1481. Seyfullah Pafla: 785.
Sar›gazi: 307, 308, 309, 606, 623, 624, 1131, 1152, 1348. Selimiye Kumafl Tezgâhlar›: 329, 357. Seyitgazi: 25, 278.
1129, 1169, 1233. Selânikli Dilber kardefller: 200. Selimiye Meydan›: 1003. Seymenler Köyü: 1419.
Sar›kaya Mezarl›¤›: 1351, 1440. Selânikliler Mezarl›¤›: 199, 1462. SEL‹M‹YE NAMAZGÂHI: 1003. Seyran Tepesi: 40, 1311.
Sar›kaya: 1065, 1066, 1155, 1201, SELAN‹KL‹LER MEZARLI⁄I: 893. Selimiye Namazgâh›: 1144. Seyyahlar Tekkesi: 1443.
1293, 1349, 1362, 1440, 1442, Selânikliler: 199. SEL‹M‹YE SIBYAN MEKTEB‹: 925. Seyyid Abdullah Efendi, fieyh: 322.
1450, 1451. Selçuk Hatun Camii: 1031. Selimiye Su Terazisi: 1225. Seyyid Abdullah, Hattat: 83.
Sar›m Bey: 649. Selçuk, Selçuklu Hükümdar›: 26. Selimiye Tekkesi Camii: 142. Seyyid Abdülaziz Efendi, fieyh: 413.
Sar›m Pafla: 676. Selçukîler: 26, 527. Selimiye Tekkesi: 329. Seyyid Abdülekber Efendi, fieyh: 433.
Sar›tafl ‹skelesi: 1403, 1489, 1492. Selim A¤a ‹lkö¤retim Okulu: 949. Selimiye: 219, 254, 1059, 1198, 1218, SEYY‹D AHMET DERES‹ CAM‹‹: 220.
Sarmafl›k Tekkesi: 97. SEL‹M A⁄A KÜTÜPHANES‹: 949. 1249, 1457, 1486. SEYY‹D AHMET DERES‹ NAMAZGÂ-
Sarraf Han›: 1488. Selim A¤a Kütüphanesi: 95, 210, 259, SELMAN A⁄A CAM‹‹: 333. HI: 1011.
Saruca Pafla Mahallesi: 201. 285, 362, 405, 546, 923, 940, 946, Selman A¤a Camii: 968, 972, 1082, Seyyid Ahmet Deresi: 170, 220, 221,
Sasanî ‹mparatorlu¤u: 24. 952, 953, 956, 1072, 1489. 1134, 1241. 222, 223, 912, 995, 1009, 1034,
Satyros Manast›r›: 1331. Selim A¤a S›byan Mektebi: 362, 901, Selman A¤a: 333, 334. 1069, 1072, 1113, 1129, 1148,
Savaklar Camii: 114. 924, 949, 1072. Selman Pafla, Ali Paflazâde: 1372. 1292.
Savaklar Tekkesi: 444. SEL‹M A⁄A SIBYAN MEKTEB‹: 923. Selman Pafla, Sivasl›: 826. Seyyid Ahmet Efendi, Raufî: 338.
Savaklar: 1179. Selim A¤a, Aflç›bafl›: 76. Selvi Burnu: 663. Seyyid Ahmet Mezarl›¤›: 667.
Sazl›dere: 448. Selim A¤a, Hac›: 812, 949, 950, 951, Semerci Baba: 30, 570. Seyyid Burhaneddin-i Tirmizî Türbesi:
Scutari: 20. 952, 953. Semerci Ba¤›: 1199. 260.
Secah Ba¤lar›: 51, 1308. Selim A¤a, ‹zzetpaflal› Cündi: 702. Semerciyan Cemaran ‹lkokulu: 930. Seyyid Celâl Türbesi: 59.
Seddülbahir: 1124, 1127. Selim A¤a: 178. Semiha fiakir, Hac›: 78. Seyyid Celâleddin Türbesi: 144.
Sefa Tepesi: 569, 1340. Selim Baba Dergâh›: 446. Semiramis: 360. Seyyid Fethullah: 506.
Sefer Pafla, Kars valisi, Köse: 38. Selim Baba Tekkesi: 364. Senih Efendi, Hattat: 1340. Seyyid Feyzullah Efendi Tekkesi: 426.
Selâhaddin P›nar, Udî: 1303, 1304. Selim Baba: 124, 125, 429, 464, 880. Senih Efendi, fiair: 91, 155, 203, 218, Seyyid Feyzullah Efendi, Diyarbak›rl›:
Selâmi Ali Efendi Camii: 310, 311, 397, Selim Bey, Mustafa Beyzâde: 746. 258, 492, 499, 600, 648, 678, 768, 160.
584. Selim Dede Sultan: 1005. 790, 899, 1178. Seyyid Feyzullah Efendi, fieyh Halvetî:
1536
KARMA ‹NDEKS
427. S›ra Yal›lar: 593, 864. Sultan Abdülmecit Çeflmesi: 665, 1001. Sultan II. Bayezid: 129, 242, 333, 364,
Seyyid Halil Efendi: 1177. Sirkeci ‹stasyonu: 916. Sultan Abdülmecit Türbesi: 1137. 604, 605, 606, 623.
Seyyid Hasan Pafla: 304. Sirkeci: 584, 1031, 1367. Sultan Abdülmecit: 83, 91, 92, 136, Sultan II. Mahmut Çeflmesi: 1115.
Seyyid Mehmed fiakir Efendi, fieyh: Siroz: 640. 195, 234, 292, 430, 481, 498, 537, SULTAN II. MAHMUT ÇEfiMES‹: 1154,
237. S›rr› Efendi, Eflrefzâde fieyh: 638. 593, 610, 628, 686, 709, 751, 764, 1155, 1156.
Seyyid Mehmet Arif Dede Efendi, fieyh: S›rt Tekke: 1484. 768, 809, 872, 903, 1011, 1034, Sultan II. Mahmut Çeflmesi: 352.
413. S›tk› Özferendeci, Dr.: 1302. 1035, 1036, 1039, 1047, 1080, SULTAN II. MAHMUT KASRI: 1337.
Seyyid Mehmet Atâullah Efendi, fieyh: Sivas: 138, 348, 1095. 1083, 1125, 1136, 1137, 1162, Sultan II. Mahmut Türbesi: 128, 143,
427. Sivrihisar: 52, 93, 580. 1169, 1175, 1198, 1249, 1265, 195, 842, 1169, 1317, 1349, 1350,
Seyyid Mehmet Emin A¤a: 356. Siyavufl Pafla Saray›: 1373. 1267, 1268, 1269, 1274, 1275, 1363, 1367, 1407, 1414.
Seyyid Mustafa A¤a, Hattat: 82. S‹YAVUfi PAfiA SARAYI: 1416. 1276, 1278, 1279, 1288, 1339, Sultan II. Mahmut: 44, 45, 58, 92, 139,
Seyyid Mustafa Âkif Efendi, fieyh: 424. Siyavufl Pafla, Sadrazam: 34, 35, 274, 1345, 1351, 1361, 1362, 1367, 142, 143, 144, 146, 170, 181, 197,
Seyyid Mustafa, Mehter A¤as›: 834. 345, 843, 845, 847, 1370. 1374, 1398, 1402, 1405, 1425, 249, 250, 252, 257, 282, 297, 309,
Seyyid Nizam Camii: 872. Skutarion: 20. 1431, 1450. 352, 354, 357, 498, 505, 536, 594,
Seyyid Nizam Tekkesi: 295, 416. Skütari: 20. Sultan Ahmet Camii: 233, 1216. 600, 723, 953, 982, 988, 996,
Seyyid Nizam Türbesi: 416. Skütariyon: 23. Sultan Ana: 579. 1000, 1033, 1036, 1037, 1053,
Seyyid Nureddin: 580. Smith, Mimar: 1264. Sultan Avc› Mehmet: 1062. 1054, 1056, 1061, 1062, 1074,
Seyyid Rumi Efendi, fieyh: 427. Sofular Dergâh›: 820. SULTAN AZ‹Z KASRI: 1417. 1075, 1103, 1114, 1116, 1123,
Seyyid fierif Efendi, Müderris Bolevîzâ- Sofular Ekmel Tekkesi: 417. Sultan Aziz Kasr›: 552. 1130, 1149, 1151, 1153, 1154,
de: 598. Sofular Tekkesi: 295. Sultan Bayezid: 231. 1155, 1177, 1178, 1229, 1230,
Seyyid Velâyet Türbesi: 1110. Sofya: 24. Sultan Çay›r›: 33. 1233, 1249, 1261, 1263, 1264,
Sezai Bey: 1407, 1409. So¤ana¤a: 1085. Sultan Çelebi Mehmet: 30, 31, 32. 1265, 1270, 1280, 1288, 1289,
Sezai Efendi: 1148. So¤ukçeflme Askerî Rüfldiyesi: 831, Sultan Çiftli¤i: 373. 1322, 1334, 1338, 1339, 1347,
S›çanlu Sahras›: 1077. 932, 933, 952. Sultan Hamam›: 49, 350, 1153. 1351, 1356, 1361, 1374, 1405,
S›d›ka Han›m: 60. So¤ukçeflme Kap›s›: 557, 721. SULTAN HAMAMI: 972. 1412, 1430, 1437, 1450, 1454,
S›dk› Emetullah Hatun: 459. So¤ukkuyu Medresesi: 219. Sultan I. Abdülhamit: 194, 640, 826, 1480, 1481, 1485, 1487.
Sihri Çelebi: 574. Sokollu ‹lkö¤retim Okulu: 974. 949, 950, 982, 1066, 1118, 1122, Sultan II. Murat: 31, 352, 547.
S‹LAHfiOR fiAK‹R BEY ÇEfiMES‹: Sokollu Mehmet Pafla Camii: 311. 1130, 1145, 1148, 1149, 1150, Sultan II. Mustafa: 311, 386, 1218,
1145. Sokollu Mehmet Pafla ‹lkö¤retim Okulu: 1286, 1349, 1457, 1490. 1382.
Silâhflor fiakir Bey Kona¤›: 1302. 1013. Sultan I. Ahmet Camii: 1375. Sultan II. Osman: 38, 94, 95, 531, 532,
Silâhtar Abdurrahman A¤a Camii: 58. Sokollu Mehmet Pafla Tekkesi (Kad›r- SULTAN I. AHMET ÇEfiMES‹: 1150. 1072, 1076.
S‹LAHTAR BAHÇES‹ SOKA⁄I ÇEfi- ga): 415, 445. Sultan I. Ahmet Çeflmesi: 1285, 1373. Sultan II. Selim: 34, 137, 308, 348, 349,
MES‹: 1147. Sokollu Mehmet Pafla Tekkesi: 99, 597. Sultan I. Ahmet: 48, 64, 94, 159, 162, 365, 367, 373, 560, 964, 968, 974,
S‹LAHTAR SÜLEYMAN A⁄A ÇEfiME- Sokollu Mehmet Pafla: 34, 360. 166, 167, 232, 233, 548, 593, 602, 1077, 1115, 1116, 1379, 1388,
S‹: 1148. Sokollu Numune Mektebi: 1254. 630, 832, 960, 967, 1008, 1150, 1445.
Silâhtar Yusuf Pafla Hamam›: 1120. Solak Sinan (Kabasakal Sinan A¤a): 1151, 1351, 1359, 1394, 1395, Sultan II. Süleyman: 345, 1338.
Silâhtara¤a: 1455. 341. 1446, 1447. Sultan III. Ahmet Çeflmesi: 200, 556.
Silifke: 37. SOLAK S‹NAN CAM‹‹: 339. Sultan I. ‹brahim: 40. SULTAN III. AHMET MEYDAN ÇEfi-
Silistre Kalesi: 829. Solak Sinan Camii: 341, 1111. SULTAN I. MAHMUT CAM‹‹: 171. MES‹: 1156.
Silivrikap›: 25, 47, 247, 1455. SOLAK S‹NAN ÇEfiMES‹: 1111. Sultan I. Mahmut Camii: 584. Sultan III. Ahmet: 42, 43, 76, 96, 231,
Simav: 546. SOLAK S‹NAN MEKTEB‹: 926. Sultan I. Mahmut: 70, 96, 129, 171, 264, 274, 312, 320, 364, 383, 384,
Simkeflhane: 1051. SOLAK S‹NAN SIBYAN MEKTEB‹: 173, 180, 215, 304, 311, 312, 340, 386, 461, 556, 595, 711, 712, 905,
Sinan A¤a: 339, 340, 341. 926. 364, 734, 920, 926, 1345, 1437, 940, 991, 1041, 1046, 1048, 1049,
Sinan Pafla Camii (Befliktafl): 102. SOLAK S‹NAN SUYU: 1202. 1486. 1050, 1051, 1054, 1061, 1066,
Sinan Pafla Camii: 139, 232, 337, 338, Solak Sinan: 625, 1112. Sultan I. Murat: 30. 1067, 1068, 1069, 1080, 1102,
465, 466, 867, 974, 1315, 1342. Solakbafl› Camii: 914. Sultan I. Osman Türbesi: 258. 1103, 1113, 1118, 1119, 1132,
S‹NAN PAfiA CAM‹‹: 336. Sö¤ütlü Çay›r: 1106. Sultan I. Selim: 1241. 1135, 1157, 1158, 1162, 1163,
S‹NAN PAfiA HAMAMI: 974. Sö¤ütlü Çeflme Mezarl›¤›: 749. Sultan ‹brahim Camii: 1033. 1164, 1165, 1166, 1167, 1169,
Sinan Pafla Köflkü: 1467. Sö¤ütlü Çeflme: 1042. Sultan ‹brahim Türbesi: 1359. 1186, 1199, 1201, 1218, 1219,
Sinan Pafla Medresesi: 1209, 1333, Sö¤ütlüçeflme: 668. Sultan ‹brahim: 48, 162, 166, 548, 964, 1352, 1353, 1360, 1388, 1428,
1434. Spartal›lar: 22. 967, 995, 1033, 1040, 1050, 1307, 1447, 1457, 1479, 1486.
Sinan Pafla Türbesi: 1145, 1434. Suad Han›m: 694. 1310, 1341. Sultan III. Mehmet: 137, 577, 593, 602,
Sinan Pafla, Ca¤alo¤lu: 37, 270, 532. Subafl› Gazinosu: 1340. Sultan II. Abdülhamit Albümü: 232. 1381.
Sinan Pafla, Koca: 36. Subafl› Mesiresi: 1052, 1388. SULTAN II. ABDÜLHAM‹T CAM‹‹: 132. Sultan III. Murat: 34, 35, 48, 94, 215,
Sinan Pafla, Sadrazam Yemen Fatihi: Subafl› mevkii: 249. Sultan II. Abdülhamit: 60, 68, 126, 128, 216, 308, 336, 348, 350, 365, 366,
1141. SUBAfiI NAMAZGÂHI: 999. 132, 133, 134, 135, 179, 198, 290, 367, 372, 378, 553, 560, 574, 577,
Sinan Pafla, Sadrazam: 760, 820, 974. Subhi Pafla: 487. 361, 409, 436, 491, 587, 588, 618, 593, 602, 620, 964, 969, 974,
Sinan Pafla: 336, 337, 338, 1240. Sultan Abdüaziz Av Köflkü: 1229. 645, 679, 680, 827, 903, 904, 915, 1077, 1284, 1366, 1378, 1427,
Sinap: 627. SULTAN ABDÜLAZ‹Z AV KÖfiKÜ: 916, 917, 918, 927, 952, 996, 1445.
SÎNEPERVER VALDE SULTAN ÇEfi- 1416. 1001, 1039, 1049, 1057, 1058, Sultan III. Mustafa Camii: 1287.
MES‹: 1148. Sultan Abdülaziz: 218, 535, 594, 710, 1079, 1169, 1176, 1178, 1181, SULTAN III. MUSTAFA ÇEfiMES‹:
Sineperver Valide Sultan Çeflmesi: 777, 784, 801, 809, 868, 932, 1224, 1253, 1278, 1300, 1336, 1159.
384. 1062, 1085, 1178, 1235, 1286, 1339, 1340, 1348, 1358, 1362, Sultan III. Mustafa Türbesi: 1332.
Sineperver Valide Sultan: 991, 1150. 1293, 1299, 1330, 1340, 1348, 1383, 1398, 1402, 1410, 1411, Sultan III. Mustafa: 58, 79, 80, 86, 116,
Sinop: 348, 1218. 1356, 1384, 1387, 1398, 1399, 1413, 1421, 1422, 1425, 1427, 186, 210, 219, 291, 352, 356, 909,
Sipahiler Çarfl›s›: 986. 1411, 1421, 1426, 1427, 1441, 1442, 1443, 1468. 949, 962, 981, 1057, 1079, 1119,
Sir Hanri Elyot: 1328. 1443, 1451, 1452, 1475. Sultan II. Ahmet: 99, 597. 1120, 1145, 1148, 1168, 1197,
1537
KARMA ‹NDEKS
1225, 1289, 1360, 1375, 1468, Sultan Selim Camii: 749, 1137, 1425, Süleyman Beyefendi, Mirzazâde Akra- Süleymaniye Camii Hazîresi: 1333.
1482, 1488, 1492. 1426. bas›: 798. Süleymaniye Camii: 37, 247, 460, 644,
SULTAN III. OSMAN ÇEfiMES‹: 1160. Sultan Selim Han Köflkü: 1373, 1445. Süleyman Beyefendi, Mirzazâde: 276. 646, 720, 1085, 1411.
Sultan III. Osman: 218, 219, 466, 1080, Sultan Selim Suyu: 1120. Süleyman Celâleddin Bey, fiair: 1337. Süleymaniye Kütüphanesi: 168, 405,
1085, 1087, 1148, 1181, 1360, Sultan Süleyman: 138, 205, 264, 361. Süleyman Efendi, Çaprasl› Damad›: 946, 948, 952, 953.
1376, 1448, 1463. Sultan fiah Camii: 425. 849. Süleymaniye: 388, 1100, 1344.
SULTAN III. SEL‹M ÇEfiMES‹: 1160. Sultan V. Mehmet Murat: 1328. Süleyman Efendi, Haf›z: 649. Sülün Bey, Mirliva Gazi: 827.
Sultan III. Selim Çeflmesi: 668, 999. Sultan Vahdettin: 69, 1058, 1384, 1421, Süleyman Efendi, Hattat: 607, 763. Sülün Efendi, fieyh: 234.
Sultan III. Selim Çeflmesi: 803. 1426. Süleyman Efendi, Karakad› Mektebi Sümbül Efendi Camii: 416.
SULTAN III. SEL‹M NUMÛNE MEKTE- Sultanahmet Camii: 49, 57, 94, 102, Hocas›: 912. Sümbül Efendi Tekkesi: 416, 785.
B‹: 926. 130, 166, 482, 1051, 1241, 1352, Süleyman Efendi, Kethüdazâde O¤lu: Sünbül A¤a, K›zlara¤as›: 1333.
SULTAN III. SEL‹M SUYU: 1202. 1396, 1443. 760. Sünbül Sinan Efendi: 1414.
Sultan III. Selim: 44, 45, 142, 194, 233, Sultanahmet Meydan›: 40, 225, 297, Süleyman Efendi, Maliye Tezkirecisi: Sünbül Sinan Türbesi: 917, 1414.
260, 264, 297, 307, 323, 324, 325, 434, 543, 575, 603, 809, 1051, 389. Sünbülî Tekkesi: 171, 445.
326, 328, 498, 504, 531, 573, 593, 1176, 1213, 1395. Süleyman Efendi, Mevkufat Kisedar›: Süreyya Bey: 891.
595, 658, 926, 948, 950, 973, Sultanahmet: 697, 833, 918, 1443. 813. Süreyya ‹lmen: 1331, 1413.
1001, 1003, 1009, 1011, 1035, Sultançay›r›: 985. Süleyman Efendi, Müstakimzâde: 184, Süreyya Pafla: 436, 1415.
1059, 1062, 1083, 1104, 1114, Sultançiftli¤i: 309, 553, 1418. 1126. Süreyya Sinemas›: 1414.
1116, 1120, 1122, 1144, 1172, Sultaniye Çay›r›: 1346. Süleyman Efendi, fieyh Haf›z: 363. SÜRURÂBÂD KASRI: 1337.
1177, 1202, 1225, 1249, 1252, Sultaniye Mesiresi: 1138. Süleyman el-Halvetî, fieyh: 469. Sürûrî ‹btidai Mektebi: 341.
1259, 1260, 1261, 1285, 1286, Sultaniye Soka¤› Su Terazisi: 1225. Süleyman Feridüddin Efendi: 741. Sürurî, fiair: 325.
1289, 1290, 1291, 1332, 1334, Sultaniye: 1372. Süleyman Ferit Efendi, At›fzâde: 742. SÜT BABA TÜRBES‹: 624.
1349, 1356, 1361, 1369, 1372, Sultantepe Yang›n›: 224, 1497. Süleyman Fethi Bey, Kurmay Albay: Süt Baba: 624.
1375, 1388, 1404, 1405, 1407, Sultantepe: 114, 188, 195, 204, 244, 628, 629. Sütlüce: 235, 920, 1366, 1388.
1434, 1448, 1450, 1456, 1457, 264, 274, 283, 403, 429, 430, 478, Süleyman Halife Efendi, Hindî: 450. Süvari K›fllas›: 1269.
1481, 1486, 1492, 1496, 1497. 491, 528, 691, 830, 831, 871, 919, Süleyman Hilmi Tunahan: 691.
SULTAN III. SEL‹M’‹N HUBUBAT AM- 923, 947, 954, 1013, 1040, 1137, Süleyman ‹smet Efendi, Enderunî: 417. fi
BARLARI: 1483. 1170, 1173, 1174, 1197, 1322, Süleyman ‹zzettin Asaf fiengül Dede: fiaban Dede: 95, 104.
SULTAN IV. MEHMET ÇEfiMES‹: 1358, 1377, 1388, 1389, 1406, 682. fiABAN EFEND‹ SIBYAN MEKTEB‹:
1151, 1153. 1435, 1436, 1455, 1497, 1498. Süleyman Necip Efendi, Seyyid: 676. 928.
Sultan IV. Mehmet Çeflmesi: 1233, Sulu Han: 981, 996, 1067, 1461. Süleyman Pafla Camii: 293, 1162. fiaban Efendi, Berber: 131.
1340. Sulukule: 448. SÜLEYMAN PAfiA ÇEfiMES‹: 1181. fiaban Efendi, Kastamonulu fieyh: 293.
Sultan IV. Mehmet: 76, 166, 219, 231, Sunar Sinemas›: 1304. Süleyman Pafla Menzil Çeflmesi: 668. fiaban Efendi, Zakirbafl›: 738.
232, 249, 291, 312, 317, 328, 344, Sunullah Efendi, fieyhülislâm: 133, Süleyman Pafla Saray›: 1162. fiabaniye Dergâh›: 414, 426, 465.
345, 346, 386, 415, 455, 492, 495, 1245. SÜLEYMAN PAfiA SIBYAN MEKTEB‹: fiadiye Kalyonu: 446.
526, 646, 707, 909, 1000, 1007, Sunullah Pafla, Haseki: 831. 928. fiah ‹smail: 33, 34, 52, 309, 349, 452.
1031, 1052, 1115, 1127, 1152, Suphi Ezgi Bey, Doktor: 70. Süleyman Pafla, 5. Ordu Reisi: 851. fiah Kuli Han: 349.
1153, 1154, 1177, 1307, 1337, Suphi Pafla Korusu: 1007, 1364, 1398. Süleyman Pafla, Babanl›: 753. fiah Kulu Sultan Tekkesi: 28, 34, 481,
1338, 1379, 1382, 1406, 1446, SUPH‹ PAfiA KORUSU: 1295. Süleyman Pafla, Çank›r›l› Cezdano¤lu: 502, 506.
1449, 1493. SUPH‹ PAfiA KÖfiKÜ: 1413. 766. fiAH KULU SULTAN TEKKES‹: 478.
Sultan IV. Murat Camii: 233. Suphi Pafla Köflkü: 1439. Süleyman Pafla, Diyarbekir Kaymaka- fiah Kulu Sultan: 30, 483, 570.
Sultan IV. Murat: 38, 40, 48, 129, 162, Suriye: 23, 26, 32, 952. m›: 752. fiah Melek Pafla: 416.
166, 177, 178, 207, 280, 404, 526, SURP GARABET ERMEN‹ K‹L‹SES‹ Süleyman Pafla, Edirne Valisi: 874. fiah Mirza Bey, Atabegzâde: 736.
548, 590, 645, 967, 1062, 1338, ÇEfiMELER‹: 1161. Süleyman Pafla, F›nd›kl›l›: 1388. fiah Sultan Camii: 425, 549.
1372, 1377, 1406, 1418, 1445, Surp Haç Kilisesi Okulu: 930. Süleyman Pafla, Hac›: 880. fiAH SULTAN ÇEfiMES‹: 1144.
1448, 1451, 1456. Surre: 164, 215. Süleyman Pafla, Had›m: 1139. fiah Sultan: 137, 139, 1144, 1145.
Sultan IV. Mustafa: 44, 45, 297, 1149, Sururî Efendi, fiair: 1484. Süleyman Pafla, Kaptan›derya: 148. fiah Tahmasb: 138.
1333, 1334. Süheyl Ünver: 1463. Süleyman Pafla, Niflanc›: 387. fiahabeddin Efendi: 103, 539, 647.
Sultan Mahmut Türbesi: 158, 249, 309, Süleyman A¤a Çeflmesi: 221. Süleyman Pafla, Sadrazam: 1175. fiahabi Efendi: 52.
1232, 1233, 1295, 1339, 1364, Süleyman A¤a Mektebi: 130. Süleyman Pafla, Sar›: 343, 344. fiahap Geyik Bey: 257.
1381, 1387. SÜLEYMAN A⁄A MEKTEB‹: 926. Süleyman Pafla, Süvari Mirlivas›: 332. fiah-hûbân Hatun: 242.
Sultan Mahmut: 158. SÜLEYMAN A⁄A NAMAZGÂHI: 1011. Süleyman Pafla, fiehit: 1224. fiahin A¤a, Hattat: 605.
Sultan Mehmet Camii: 178. Süleyman A¤a, Bafllala Uzun: 166. Süleyman Pafla, Tulc› Mutasarr›f›: 815. fiahin Pafla: 778, 862.
Sultan Mehmet Han: 96. Süleyman A¤a, Çukadar: 1116. Süleyman Pafla, Veziriazam: 613, 718. fiA‹R NAB‹ KÜTÜPHANES‹: 955.
Sultan Mehmet Reflat Türbesi: 1102. Süleyman A¤a, Darüssaâde A¤as›: 38, Süleyman Pafla: 343, 344, 345, 346, fiA‹R NAB‹’N‹N EV‹: 1419.
Sultan Mehmet, Çelebi: 570, 571, 1102. 387, 708, 1103. 477, 815, 1406. fiA‹R fiEM’‹ fiEM’ULLAH EFEND‹
Sultan Melik fiah: 526. Süleyman A¤a, Matbah Emini: 927. Süleyman Sabit Efendi: 721. TÜRBES‹: 625.
Sultan Murat Çeflmesi: 1418. Süleyman A¤a, Mehterbafl›: 758. Süleyman Sabri Efendi, fieyh: 778. fiA‹R TALÂT BEY‹N EV‹: 1420.
Sultan Murat Köflkü: 1373, 1445, 1446. Süleyman A¤a, Silahtar: 129, 221, Süleyman Sadeddin Efendi, Müstakim- fiaki Kalender: 358.
SULTAN MURAT KÖfiKÜ: 1418. 1148. zâde: 219. fiakir A¤a, Bestakâr Musahib: 687.
Sultan Mustafa Suyu: 1198. Süleyman A¤a: 812, 1479. Süleyman S›dk› Efendi: 234. fiakir A¤a, Galata Saray› A¤as›: 849.
Sultan Osman Mâ-i Leziz Çeflmesi: Süleyman Asaf Bey Köflkü: 1388. Süleyman fiah, Kutalm›flo¤lu: 527, 570 fiakir Ahmet Bey, fieyh: 729.
1085. Süleyman Asaf Sopasalan: 820, 1358. Süleyman fiefik Pafla: 1328, 1387. fiakir Ahmet Pafla, Kaymakam: 800.
Sultan Reflat: 342, 1012, 1044, 1405, Süleyman Ataullah Dede Efendi: 649. Süleyman Tevfik Bey, Abdülcebbarzâ- fiakir Ahmet Pafla: 891.
1423, 1451, 1472. Süleyman Bey, Ayas Paflazâde: 711. de: 753, 756. fiakir Bey, Silahflor: 572, 854.
Sultan Selim Camii (fiam): 132. Süleyman Bey, Cebbarzâde: 774. Süleyman Tevfik Bey, K›br›sizâde: 832. fiakir Bey: 844.
Sultan Selim Camii Türbesi: 1444. Süleyman Bey, fiair: 1336. Süleymaniye Camii (Rodos): 195. fiakir Efendi, Merd-i Edib: 853.
1538
KARMA ‹NDEKS
fiakir Efendi, Muhtar: 716. 1165. fiemsi Pafla Medresesi: 49, 452. fievknihal Han›m: 1062, 1079, 1169.
fiakir Efendi: 410. fiehzade Mustafa: 1118, 1285. fiemsi Pafla Saray›: 354. fiEVKN‹HAL USTA ÇEfiMES‹: 1169.
fiakir Hasan Bey: 573. fiEHZADE NUMAN ÇEfiMES‹: 1166. fiemsi Pafla Tekkesi: 1243. fieyh Ahmet Buharî Tekkesi: 446.
fiakir Hüseyin Bey, fiair: 1099, 1103, fiehzade Numan: 1166. fiEMS‹ PAfiA TÜRBES‹: 626. fieyh Bedreddin, Simavna Kad›s›: 96.
1132, 1140, 1157, 1158, 1184, fiehzade Ömer Fevzi Efendi: 1406. fiemsi Pafla: 139, 232, 309, 347, 348, fieyh Bekir Zaviyesi: 355.
1186, 1217. fiEHZADE ÖMER H‹LM‹ EFEND‹ 349, 350, 354, 626. fiEYH CAM‹‹ ÇEfiMES‹: 1170.
fiakir Mustafa Efendi, Mahirzâde: 1067. KÖfiKÜ: 1425. fiems-i Sivasî: 1354. fieyh Camii Çeflmesi: 933.
fiakir Pafla: 716, 761. fiehzade Ömer Hilmi Efendi: 1385, fiemsinur Han›m: 197. fieyh Camii Tekkesi: 97, 173.
fiâkir: 1429. 1405. fiemsipafla Bostaniyan Oca¤›: 1273. fiEYH CAM‹‹: 489.
fiam: 25, 336, 348, 361, 1426, 1444. fiehzade Selâhaddin Efendi: 1427. fiEMS‹PAfiA KARAKOLU: 1279. fieyh Camii: 99, 171, 173, 204, 492,
fiamdanc›bafl› Köflkü: 1438. fiehzade Selim: 138. fiemsipafla Meydan›: 352, 1033, 1154, 634, 645, 1040, 1041, 1190, 1197.
fiayeste Kad›nefendi: 136. fiEHZADE SEYFEDD‹N ÇEfiMES‹: 1164, 1169, 1279, 1359, 1427. fiEYH CELALEDD‹N EFEND‹ TEK-
fiazeli Etyemez Tekkesi: 288. 1166, 1167. fiemsipafla Seyr Yeri: 51,1283. KES‹: 478.
fiefik Beyefendi, Tersane Naz›r›: 791. fiehzade Seyfeddin Efendi Köflkü: fiemsipafla: 1089. fieyh Edebali: 480.
fiehab Beyefendi, Pertev Paflazâde: 1356, 1440. fierafeddin Efendi, fieyh: 287. fieyh Fethi Efendi Türbesi: 456.
154. fiEHZADE SEYFEDD‹N EFEND‹ KÖfi- fierafeddin Güngör, Albay: 781. fieyh Galip: 184.
fiehabeddin Efendi, fieyh: 102. KÜ: 1426. fierafettin Güngör Bey: 1044. fieyh Gani Tekkesi: 445.
fiehabeddin Efendi: 550. fiehzade Seyfeddin: 223, 1118, 1294. fierbetdar Tekkesi: 421. fiEYH HAFIZ EFEND‹ TEKKES‹: 500.
fiehbaz Giray Han: 410. fiehzade Sultan Süleyman: 79. fieref Pafla, Tekirda¤ Mutasarr›f›: 763. fiEYH HAFIZ ‹SMA‹L EFEND‹ TEK-
fiehid Süleyman Pafla Camii: 139, 928. fiEHZADE SÜLEYMAN ÇEfiMES‹: fiEREFÂBÂD CAM‹‹: 352. KES‹: 486.
fiEH‹D SÜLEYMAN PAfiA ÇEfiMES‹: 1168, 1169. fiEREFABAD KASRI MAKSEM‹: 1223. fieyh Haf›z ‹smail Efendi Tekkesi: 624.
1162. fiehzade Süleyman: 1118, 1168. fiEREFABAD KASRI: 1427. fieyh Haf›z Rufaî Tekkesi: 359.
fiEH‹T SÜLEYMAN PAfiA CAM‹‹: 343. fiEHZADE fiEVKET EFEND‹ KÖfiKÜ: fierefâbâd Kasr›: 84, 142, 232, 352, fieyh Haf›z Tekkesi: 413, 500.
fiEH‹TLER ÇEfiMES‹: 1161. 1427. 354, 990, 1033, 1092, 1099, 1155, fiEYH HAFIZ TEKKES‹: 486.
fiehitlik Camii: 165, 566, 670, 703, 704, fiehzade fievket Efendi: 1294. 1158, 1164, 1169, 1199, 1223, fieyh Hamza, Akflemseddin’in babas›:
705, 715, 716, 1012, 1013. fiehzâde Yusuf ‹zzettin Efendi Köflkü: 1324, 1325, 1334, 1359, 1428, 182.
fiEH‹TL‹K CAM‹‹: 342. 1038, 1052, 1177, 1179, 1362. 1429, 1433. fiEYH HAS‹B EFEND‹ TEKKES‹: 487.
fiehitlik Kap›s›: 165, 354, 672, 1012, fiEHZÂDE YUSUF ‹ZZETT‹N EFEND‹ fierif Abdülmüttalib: 854. fieyh Hasip Efendi Tekkesi: 488.
1075. KÖfiKÜ: 1338. fierif Ahmet Bin Galib Türbesi: 1034. fieyh Kuyusu (Manisa): 185.
fiehitlik Mescidi: 404. fiehzade Yusuf ‹zzettin Efendi: 127, fiER‹F AHMET B‹N GAL‹P TÜRBES‹: fiEYH MAHMUT EFEND‹ TEKKES‹:
fiehitlik Mezarl›¤›: 667. 999, 1339, 1340, 1421. 627. 406.
fiEH‹TL‹K NAMAZGÂHI: 1012. fiehzade Ziyaeddin Efendi: 1385, 1405, fierif Ahmet, Galipzâde : 1218. fieyh Mehmet Arif Dede Tekkesi: 75.
fiehitlik Namazgâh›: 220, 342. 1406. fierif Ali Haydar Pafla Köflkü: 1440. fieyh Mehmet Efendi kütüphanesi: 277.
fiehremini Çukurbostan›: 1124. fiehzadebafl› Camii: 99, 443, 548, 840, fierif Bey Çeflmesi: 1119. fieyh Mehmet Efendi Türbesi: 608, 647.
fiehremini Hayrullah Efendi Yal›s›: 923, 1139, 1333, 1353, 1442. fierif Efendi, Dudanî: 103. fiEYH MEHMET ‹ZZ‹ BEDREDD‹N
1410. fiehzadebafl›: 34, 72, 165, 274, 355, fierif Kuyusu Mezarl›¤›: 667, 1114, EFEND‹ AÇIK TÜRBES‹: 628.
fiehriyyehane: 1269. 1070, 1133, 1208, 1213, 1402, 1211, 1262. fieyh Mehmet Muhyiddin Efendi Tür-
fiEHZADE ABDÜLHAM‹D ÇEfiMES‹: 1414. fiER‹F KUYUSU: 1235. besi: 157.
1162, 1163. fieker Burnu: 1374, 1445, 1455. fierif Kuyusu: 184, 627, 628, 1217, fiEYH MEHMET MUHY‹DD‹N EFEND‹
fiehzade Abdülhamit: 246. fiekerkaya: 1371. 1218. TÜRBES‹: 629.
fiEHZADE ABDÜLMEC‹T EFEND‹ fiekersuyu Bostan›: 418. fierif Mesut Beyefendi: 854. fieyh Mehmet Tâlib Efendi Camii: 567.
KÖfiKÜ: 1421. fiekib Bey, M›s›rl›zâde: 616. fierif Mezarl›¤›: 1371. fieyh Mesut Efendi Türbesi: 620.
fiehzade Abdülmecit: 594, 1301, 1421. fiekûrî Efendi Zaviyesi: 460. fiER‹F PAfiA KUYUSU: 1235. fieyh Murat Efendi Tekkesi: 81, 147,
fiehzade Bayezid (Kanunî’nin o¤lu): 34, fiem’i Molla: 679. fierif Pafla Kuyusu: 278. 464.
138. fiem’i: 377, 625, 626, 926. fiER‹F PAfiA SEB‹L‹: 1217. fieyh Muslihiddin-i Sofî Tekkesi: 626.
fiEHZADE BAYEZ‹D ÇEfiMES‹: 1163. fiem’inur Han›m: 186, 187, 1125. fierif Pafla, Sivas ve Musul valisi: 108. fieyh Mustafa (Baba Nakkafl): 592.
fiehzade Bayezid Çeflmesi: 131. fiemseddin Ahmet Efendi: 1245. fierif: 1429. fiEYH MUSTAFA EFEND‹ TEKKES‹:
fiehzade Bayezid, (I. Murat’›n o¤lu): 30. fiemseddin Dede Efendi, fieyh: 649. fierife Han›m, fiaire: 908. 488, 489.
fiehzade Bayezid: 1118, 1119. fiemseddin Efendi, fiam Kad›s›: 107. fiER‹FE HAT‹CE HATUN SEB‹L‹: fieyh Mustafa Efendi Tekkesi: 494.
fiEHZADE BURHANEDD‹N EFEND‹ fiemseddin Efendi, fieyh: 456, 596. 1217. fieyh Mustafa Efendi Türbesi: 542, 608,
KÖfiKÜ: 1425. fiemseddin Efendi, fieyh: 457. fierife Hidayetullah Han›m: 571. 647.
fiehzade Burhaneddin Efendi: 132, fiemsettin Kutlu Bey: 1380. fierife Nefise Han›m: 224. fiEYH MUSTAFA EFEND‹ TÜRBES‹:
1442, 1443. fiemsi Ahmet Pafla: 348, 349, 350, fierife Sa’ide Han›m: 640. 634, 636, 637.
fiehzade Camii: 646, 1316, 1366, 1381. 1242, 1428. fierife Saliha Han›m: 252. fieyh Nasuhî Efendi Tekkesi: 415.
fiehzade Cihangir, (Kanunî’nin o¤lu): fiemsi Ahmet Pafla: 352. fiER‹FLER KÖfiKÜ: 1427. fiEYH NUR‹ EFEND‹ TEKKES‹: 498.
34. fiemsi Bey, Muallim: 893. fievket Baba: 662. fiEYH OSMAN fiEMS EFEND‹ TÜR-
fiehzade Çeflmesi: 340. fiemsi Han, Safevî komutan›: 38. fievket Bey: 1303. BES‹: 637.
fiehzade Halil, (Orhan Gazi’nin o¤lu): fiEMS‹ PAfiA CAM‹‹: 347. fievket Da¤: 1422. fiEYH RÛMÎ EFEND‹ TEKKES‹: 426.
30. fiemsi Pafla Camii: 36, 49, 57, 116, fievket Mehmet Efendi, fiair: 1069. fiEYH RUfiEN EFEND‹ TÜRBES‹: 638.
fiEHZADE MEHMET ÇEfiMES‹: 1164. 414, 828, 1334, 1451, 1491. fievket Mocan: 195, 1317, 1322. fiEYH SAÇLI HAL‹L DEDE TÜRBES‹:
fiEHZADE MEHMET VAL‹DES‹ ÇEfi- fiemsi Pafla Darü’l-kurras›: 49. fievket Pafla: 60, 112, 1049, 1415. 639.
MES‹: 1164. fiemsi Pafla Dergâh›: 452. fievket, fiair: 194. fiEYH SADIK EFEND‹ TEKKES‹: 407,
fiehzade Mehmet, (III. Murat’›n o¤lu): fiemsi Pafla Halk Kütüphanesi: 953, fievket-i Buharî: 184. 487, 500.
35. 1244. fievki Bey, Bestekâr: 889. fieyh Sad›k Efendi Tekkesi: 463, 488.
fiehzade Mehmet, (Kanunî’nin o¤lu): fiemsi Pafla Kasr›: 142, 350, 1431. fievki Bey, fiair: 662. fieyh Sad›k Tekkesi: 500.
34. fiEMS‹ PAfiA KASRI: 1427. fievki Bey, Udî: 1385. fiEYH SELÂM‹ AL‹ EFEND‹ ÇEfiMES‹:
fiEHZADE MUSTAFA ÇEfiMES‹: fiEMS‹ PAfiA MEDRESES‹: 1242. fievki fiakrak: 1300. 1170.
1539
KARMA ‹NDEKS
fieyh Selim Efendi Tekkesi: 463. fiükrü Bey, Kaymakam Dr.: 893. Tafl Mektep: 185, 363. Terzi Mustafa A¤a Yal›s›: 52.
fieyh Sofas›: 604. fiükrü Bey, Maarif Naz›r›: 1318. TAfi MEKTEP: 912. Teselya: 176.
fieyh Vefa Hankâh›: 625. fiükrü Efendi: 471. Tafl Minber: 1371. Teflvikiye: 1036, 1269.
fieyh Vefa Türbesi: 535, 1077. fiükrü Pafla, Ferik: 872. Taflç›lar Camii: 192, 358, 565, 923, Tevfik Bey, Divan-› Muhasebat ikinci
fieyhi Efendi, fiair: 1083. fiükrü Pafla, Görice Mutasarr›f›: 687. 1138, 1341. reisi: 1106.
fieyhî Efendi: 573. fiükrü Pafla, Rodos Mutasarr›f›: 730. TAfiÇILAR CAM‹‹:358 Tevfik Bey, Haf›z: 213.
fieyhler Mezarl›¤›: 77, 91, 106, 109, fiükrü Pafla: 723. Taflç›lar Mezarl›¤›: 500, 667, 865. Tevfik Bey, Mabeyn Kâtibi: 786.
608, 621. fiükrü Tunar: 1304. TAfiÇILAR MEZARLI⁄I: 885. Tevfik Bey, Miralay: 544.
fieyhülislâm Ahmet Muhtar Bey Yal›s›: TAfiDELEN MES‹RES‹: 1295. Tevfik Bey: 1358.
1389. T Tafldelen Suyu: 71, 309, 1418. Tevfik Efendi, fiair: 951.
fiEYHÜL‹SLÂM ARAPZÂDE ATÂUL- Tabaklar Camii: 122, 170, 306, 637, Tafldelen: 553. Tevfik Efendi, fieyh Hammamî: 416.
LAH EFEND‹ YALISI: 1433. 1064. Taflköprü: 1150. Tevfik Efendi, fieyh: 499, 633.
fieyhülislâm Arif Hikmet Beyefendi Tabaklar Deresi: 246, 1013. Tafll›burun Tekkesi: 1328. Tevfik Fikret: 952.
Çeflmesi: 1033. Tabaklar Meydan›: 246, 1162. Taflliman ‹skelesi: 1489, 1492. Tevfik Lamih Bey, fiair: 736.
fiEYHÜL‹SLAM AR‹F H‹KMET TABAKLAR NAMAZGÂHI: 1013. Tatar Osman Pafla, Müflir: 226, 227. Tevfik Pafla, Mirliva: 728.
BEYEFEND‹ ÇEfiMES‹: 1171. Tabaklar: 372. Tatarpazar›: 36, 1243. Tevfik Pafla, Ressam: 709, 710.
fiEYHÜL‹SLAM AR‹F H‹KMET Tabutçu Han›: 1488. TAVAfiÎ HASAN A⁄A CAM‹‹: 358. Tevfik Pafla: 751, 1421.
BEYEFEND‹ HAZ‹RES‹: 639. Tabutçular: 1497. Tavaflî Hasan A¤a Camii: 78, 500, 502, Tevfik Sami Pafla, Ferik: 868.
fieyhülislâm Arif Hikmet Beyefendi Taceddin-i Kürdî: 579. 542, 591, 928, 1086. TEVKIÎ AL‹ PAfiA ÇEfiMES‹: 1177.
Sebili: 409, 1033. Tacüddin Hasan Halife: 34. TAVAfi‹ HASAN A⁄A MEKTEB‹: 928. Tevkii Ali Pafla Çeflmesi: 998.
fieyhülislâm Dergâh›: 117, 147. Tahir A¤a Tekkesi: 146, 151, 294, 839, Tavaflî: 244, 358, 359, 360, 361. Tezkireci Osman Efendi Camii: 1213.
fiEYHÜL‹SLÂM FEYZULLAH EFEND‹ 949. Tavlusan: 621. Thrakial›lar: 19.
YALISI: 1435. Tahir A¤a, II. Mahmut’un Silahfloru: Tavflan A¤a, Dilsiz: 344, 346. TIFLIGÜL HANIM ÇEfiMES‹: 1177.
fiEYHÜL‹SLAM M‹NKAR‹ZÂDE YAH- 151. Tavuk Oca¤›: 1322. Timur A¤a, Miralem: 1123.
YA EFEND‹ MEDRESES‹: 1244. TAH‹R BABA NAMAZGÂHI: 1013. Tavukçu Pafla: 40. Timur: 30.
fiEYHÜL‹SLAM M‹RZAZÂDE MEH- Tahir Baba Tekkesi: 502, 505, 506, Tavukpazar›: 1049. Timurtafl Pafla: 30, 779.
MET SA‹D EFEND‹ ÇEfiMES‹: 507, 571, 1013. TAYFUR A⁄A NAMAZGÂHI: 1013. Tire: 301, 481, 1242.
1173. TAH‹R BABA TEKKES‹: 504. Tayfur Bey, Silahflor: 757. T›rnakç› Yal›s›: 1349, 1436, 1437,
fiEYHÜL‹SLÂM M‹RZAZÂDE MEH- Tahir Baba: 506, 1002. Tayyar Efendi, fieyh: 596. 1496.
MET SA‹D EFEND‹ KÖfiKÜ: Tahir Beyefendi: 946. Tayyarzâde Atâ Bey, Müverrih: 271. TIRNAKÇI YALISI: 1436.
1435. Tahir Efendi Han›: 1488. Taz›c›lar Ah›rlar›: 1374, 1454. T›rnakç›zâde Sofas›: 431, 1437.
fiEYHÜL‹SLAM M‹RZAZÂDE MEH- Tahir Efendi Tekkesi: 152. Taz›c›lar Köflkü: 1373. Tiryal Han›m Çeflmesi: 1052.
MET SA‹D EFEND‹ NAMAZGÂHI: Tahir Efendi, Gümrük Emini: 1289. Taz›c›lar Oca¤› Çeflmesi: 1078. T‹RYAL HANIM ÇEfiMES‹: 1177.
1013. Tahir Efendi, Hattat: 823. TAZICILAR OCA⁄I ÇEfiMES‹: 1174. T‹RYAL HANIM KASRI: 1338.
fiEYHÜL‹SLAM YAHYA EFEND‹ (M‹N- Tahir Efendi: 251, 252, 253, 254. Taz›c›lar Oca¤› Mescidi: 232, 1373. Tiryal Han›m Suyu: 1340.
KÂRÎZÂDE) TÜRBES‹: 644. Tahir Pafla, Çengelo¤lu: 257, 294, 649, TAZICILAR OCA⁄I MESC‹D‹: 361. Tiryal Han›m: 594, 1038, 1178, 1179,
fiEYHÜL‹SLÂM ZEYNELAB‹D‹N 1289. Taz›c›lar Oca¤›: 233, 780. 1339.
EFEND‹ KONA⁄I: 1436. Tahir Pafla: 110, 734, 1468. Teberdar A¤a Çeflmesi: 130, 1055. Tiryal Kad›n Saray›: 1336.
fieytan Köprüsü: 1292. Tahsin Bey, Mabeyn Kâtibi: 1300. TEBERDAR MEHMET A⁄A ÇEfiMES‹: Todori Pafla, Kara: 618.
fi‹FA KUYUSU: 1231. Tahsin Bey: 694. 1055. Tokat: 756, 1095.
fiile Oteli Kahvesi: 1464. Tahsin Hoca: 1420. Tebriz: 51, 119, 349, 592. Tokmak Han: 34.
fiile: 30. Tahtakad› Camii: 1120. Tekeli Köflkü: 646. Tokmaktepe Mezarl›¤›: 1080.
fiirin Kalfa: 723. Taib Mehmet Çelebi, Cabizâde: 1070. Tekeli Mustafa A¤a çeflmelerini: 1120. Tombul Ali A¤a Han›: 1488.
fiirket-i Hayriye: 188, 1490. Taif Kalesi: 706, 842. TEKEL‹ MUSTAFA PAfiA TÜRBES‹: Tombul Hac› Mehmet Tekkesi: 363.
fiirvan: 52. Taif: 195, 784. 645. Tomruk Suyu: 437, 999, 1203, 1340.
fiiflhane: 918, 1113. Taip Ahmet Efendi, Osmanzâde fiair: Tekeli Pafla: 494. Topal Mehmet A¤a Çeflmesi: 1285.
fiiflli Etfal (Çocuk) Hastahanesi: 679. 380, 388. Tekerlek Mustafa Mescidi: 1051. Topçu K›fllas›: 663.
fiiflli Terakki Lisesi: 199, 893. Takkeci Mescidi: 1004, 1032. Tekfur Saray›: 223, 1477. Tophane Çeflmesi: 1216.
fiiflli: 199, 618, 893. TAKKEC‹ MESC‹D‹: 356 Tekirda¤: 1124. Tophane: 31, 34, 38, 43, 45, 144, 336,
fiua’eddin Efendi, fieyh: 416. Taksim Bahçesi: 1294. TEKKE KAPISI ÇEfiMES‹: 1176. 1038, 1054, 1086, 1102.
fiuhi Usta: 216, 217. Taksim: 663, 918. Tekke Kap›s›: 1110, 1176, 1202, 1368. TOPHANEL‹ O⁄LU NAMAZGÂHI:
fiuhut Kap›s›: 39. Talât Bey, Hattat: 1453. Telli Çeflme: 1100. 1002.
fiûle-i Terakki: 933. Talât Bey, fiair: 447, 457, 500, 791, TEMBEL HACI MEHMET EFEND‹ TOPHANEL‹O⁄LU ÇEfiMES‹: 1179.
fiumnu: 595, 949. 881, 1051, 1138, 1304, 1463, CAM‹‹: 362 Tophanelio¤lu Çeflmesi: 505, 571,
fiuurî Hasan Çelebi, Halepli: 1171. 1469. Tembel Hac› Mehmet Efendi Camii: 1002, 1440.
fiüca Ahmet Pafla Su Terazisi: 1225. Talât Pafla: 1422. 924, 949. Tophanelio¤lu Kahvesi: 1437.
fiÜCA’ AHMED PAfiA ÇEfiMES‹: Talimhane Meydan›: 1263, 1369, 1388. Tembel Hac› Mehmet Efendi Tekkesi: TOPHANEL‹O⁄LU KUYUSU: 1235.
1174. Talip Efendi, fieyh: 636. 97, 363. TOPHANEL‹O⁄LU MEYDAN ÇEfi-
fiüca’ Ahmet Pafla Mescidi: 1174. Tanin Gazetesi: 952. Tembeller Mescidi: 1164. MES‹: 1180.
fiüca’ Baba: 52. Tantavi Çiftli¤i: 1198, 1224. Teodora: 28, 30, 1374. Tophanelio¤lu Meydan Kahvesi: 1464.
fiÜCA’ BA⁄I CAM‹‹: 354. Tantavizâdeler Köflkü: 1440. Tepebafl› Mezarl›¤›: 1074, 1211. Tophanelio¤lu Meydan›: 1057.
fiüca’ Ba¤› Camii: 355. Tarabya Camii: 878. Tepebafl›: 231. Tophanelio¤lu Mustafa Efendi Çefl-
fiÜCA’ BA⁄LARI MES‹RES‹: 1295. Tarabya Koyu: 1115. Terakki Mektebi: 1497. mesi: 1082.
fiüca’ Ba¤lar›: 52. Tarabya: 221, 663. Tercüman Yunus Mahallesi: 201. TOPHANEL‹O⁄LU MUSTAFA EFEND‹
fiüheda Mezarl›¤›: 117. Tarlabafl›: 1339. Terkos Çeflmesi: 703. SUYU: 1203.
fiükrullah Çelebi (Halife), Hattat: 605, Tarsus: 953. Terkos Gölü: 592. TOPHANEL‹O⁄LU VE C‹VARINDAK‹
606. Tafl Liman›: 1324, 1366, 1403. Tersane Kasr›: 1216. KÖfiKLER: 1437.
1540
KARMA ‹NDEKS
Tophanelio¤lu: 30, 191, 297, 491, 871, 964, 981, 1013, 1201, 1378. 159, 290, 662, 902, 996, 1058, V
1179, 1303, 1356, 1450. TUNUSLU MAHMUT AYAD PAfiA 1059, 1063, 1101, 1224. Vahib Efendi: 260.
Topkap› Mezarl›¤›: 416, 597. KÖfiKÜ: 1442. Ünsiyar Han›m: 1044. Vahid Pafla: 693.
Topkap› Saray› Kütüphanesi: 1031. Tunuslu Mahmut Pafla Köflkü: 1439. Üskübî Camii: 346. Vahit Bey, Arpa Kâtibizâde: 788.
Topkap› Saray›: 33, 34, 38, 42, 43, 44, Turak Pafla: 872. Üsküdar Adliyesi: 926. Vak’a-i Hayriye: 296, 505.
164, 166, 202, 225, 283, 297, 304, Turan Kavrem, Kayserili Taflç›: 200. ÜSKÜDAR AMER‹KAN KIZ KOLEJ‹: Vâlâ Nurettin: 1342.
344, 345, 383, 386, 504, 568, 605, Turgut Reis: 284. 928. VALDE-‹ AT‹K DARÜ’fi-fi‹FASI: 1251.
618, 711, 972, 1031, 1054, 1075, Turhan Bey, Gazi: 547. Üsküdar Anadolu Lisesi: 968. VALDE-‹ AT‹K SUYU VE MAKSEM‹:
1080, 1100, 1135, 1261, 1300, Turhan Valide Sultan: 166, 707, 1175. Üsküdar Anlaflmas›: 30. 1224.
1334, 1351, 1376, 1384, 1444, Tur-Hasan Bey: 526, 527, 528, 552. Üsküdar Askeri Rüfldiyesi: 1254. VAL‹DE BA⁄I KASRI: 1450.
1445, 1467, 1480. Tursun Bey: 1478. Üsküdar Askerlik fiubesi: 1278. Valide Bendi: 1120.
Topkap›: 177, 178, 596. Tuti Abdüllâtif Efendi Medresesi: 951, Üsküdar Bahçesi Bostaniyan Oca¤›: Valide Çeflme: 1339.
TOPTAfiI ASKERÎ RÜSD‹YES‹: 931. 1381. 1273. Valide Darü’l-kurras›: 49.
Toptafl› Askerî Rüfldiyesi: 500, 936. Tuti Abdüllâtif Efendi: 951. Üsküdar Bahçesi: 1077, 1308, 1310, Valide Hamam›: 372.
Toptafl› Bimarhanesi: 280, 920. Tüccarbafl› Halil Efendi Yal›s›: 1399. 1351, 1370, 1446, 1448. Valide Han›: 383.
Toptafl› Camii: 247, 523, 553, 679, 921, TÜRK AHMET PAfiA ÇEfiMES‹: 1182. Üsküdar Basmahanesi: 1482. VAL‹DE KETHÜDASI ÇEfiMES‹: 1187.
964, 1013, 1065, 1125, 1209, Türk Ahmet Pafla Mektebi: 229, 603, Üsküdar Çarfl›s›: 91, 1496. Valide Kethüdas› Çeflmesi: 199.
1245. 905. Üsküdar Çatmas›: 83. Valide Köflkü: 1373, 1375, 1456.
TOPTAfiI CAM‹‹: 365. TÜRK AHMET PAfiA MEKTEB‹: 928. ÜSKÜDAR ÇEfiMES‹: 1187. Valide Medresesi Mescidi: 164.
Toptafl› Cezaevi: 901. Türk Ahmet Pafla Türbesi: 1183. Üsküdar Daireliler: 1469. Valide Sultan Camii: 383, 405, 459.
TOPTAfiI HAMAMI: 974. TÜRK KIZ KOLEJ‹ SOKA⁄I ÇEfiMES‹: Üsküdar Emniyet Amirli¤i binas›: 1070. VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹: 1189.
Toptafl› Hastahanesi: 830. 1184. ÜSKÜDAR ESK‹ MAHKEMES‹: 1470. Valide Sultan Mektebi: 768.
Toptafl› Meydan›: 988. Türk K›z Koleji: 1321. ÜSKÜDAR F‹fiEKHANES‹: 1488. Valide Sultan Saray›: 1068, 1324,
Toptafl› Rüfldiyesi: 932. Türkistan: 449. ÜSKÜDAR HALE S‹NEMASI: 1303. 1492.
Toptafl› T›marhanesi: 250, 988, 1253. Üsküdar Halk Musikisi Derne¤i: 1304. Valide Sultan: 164, 577.
Toptafl›: 57, 488, 920, 1063, 1253, U ÜSKÜDAR ‹DAD‹S‹: 936. Valideba¤› Kasr›: 996, 1292.
1304. Ulucami: 259, 1110. Üsküdar ‹nas Sultanîsi: 938. Valide-i Atik (Nurbânu Sultan): 169,
Torbal›: 175. Ulvi Mehmet Çelebi, fiair: 350. Üsküdar ‹skelesi: 35, 94, 1077. 306.
TOSUN PAfiA KONA⁄I: 1441. Umur Bey, Timurtaflo¤lu: 30. Üsküdar Kaymakaml›¤›: 904, 1060. Valide-i Atik Bimarhanesi: 1096.
Tosun Pafla Kona¤›: 60. Unkapan› De¤irmeni: 1413. Üsküdar K›z Rüfldiye Mektebi: 938. Valide-i Atik Camii Dergâh›: 566.
Tosun Pafla: 59, 189, 926, 1346, 1386, Unkapan›: 21, 969, 1240. ÜSKÜDAR KIZ RÜfiD‹YE MEKTEB‹: Valide-i Atik Camii: 170, 246, 306, 342,
1441. Uryanîzâde Ahmed Esad Efendi 938. 366, 373, 606, 901, 907, 922, 946,
Toygar (Hamza Çelebi): 364. Namazgâh›: 890. Üsküdar Lisesi: 1435. 980.
Toygar Çeflme: 1067, 1106. Uflflakî Tarikati: 444. Üsküdar Mahkemesi: 84, 602. Valide-i Atik Dergâh›: 287, 416, 417.
Toygar Hamza Camii: 463, 1067, 1109, Uzun Hasan: 33. ÜSKÜDAR MENZ‹LHANELER‹: 981. VAL‹DE-‹ AT‹K HAMAMI: 974.
1110. Uzun Hüseyin Efendi, Bina emini: 323. ÜSKÜDAR MERKEZ KARAKOLU: Valide-i Atik ‹mareti: 989, 1322.
TOYGAR HAMZA MESC‹D‹: 363. Uzunçay›r: 191. 1280. VAL‹DE-‹ AT‹K KERVANSARAYI: 980.
Toygar Hamza Mescidi: 364, 914. Üsküdar Merkez Rüfldiyesi: 287. Valide-i Atik Külliyesi: 974.
TOYGAR TEPE TEKKES‹: 508. Ü ÜSKÜDAR MEVLEV‹HANES‹ TÜR- VAL‹DE-‹ AT‹K MEDRESES‹: 1245.
Toygartepe Nakflî Tekkesi: 363, 496. Üç fierefeli Cami: 609. BES‹: 647. Valide-i Atik fiifahanesi: 1326.
Toygartepe: 25, 33, 47, 176, 292, 364, ÜÇ YATIRLAR TÜRBES‹: 603. Üsküdar Mevlevîhanesi: 113, 255, 259, VÂL‹DE-‹ AT‹K TABHANES‹: 1254.
535, 1110, 1111, 1112. Üçp›nar Çeflmesi: 1153, 1199. 260, 457, 596, 613, 647, 649, 650, Valide-i Atik Tekkesi: 452.
Tozkoparan Yay›: 1385. Üçüncü Kad›n Çeflmesi: 1117. 810, 840, 1397. VAL‹DE-‹ AT‹K VEYA TOPTAfiI CAM‹‹:
Trablus: 336. ÜÇÜNCÜ KADIN ÇEfiMES‹: 1184. Üsküdar Meydan›: 45, 222. 365.
Trablusgarb: 575. Üftade Efendi: 52, 93, 94, 95, 96, 158. ÜSKÜDAR M‹THAT PAfiA KIZ SANAT Vam›k Pafla, Vali: 858.
Trabzon: 33, 72, 1319. Üftade Hazretleri Kütüphanesi: 258. ENST‹TÜSÜ: 938. Van: 336.
Trakya: 28. Ülgen: 894. ÜSKÜDAR MUS‹K‹ CEM‹YET‹: 1303. Vaniköy: 1414.
Troia: 24. Ümmî Ahmet Efendi Tekkesi: 168, 905, Üsküdar Musiki Cemiyeti: 1304. Van-Kulu: 1486.
Truva: 21. 967. Üsküdar Mutasarr›fl›¤›: 1345, 1468. Varadin fiavafl›: 904.
Tu¤rakefl Recai Bey Yal›s›: 1399. ÜMM‹ AHMET EFEND‹ TEKKES‹: 509. Üsküdar Neharî K›z Sanayi Mektebi: Varna: 30, 31, 1396.
TU⁄RAKEfi RECA‹ EFEND‹ YALISI: Ümmi Sinan Tekkesi: 596. 938. Vasfi Efendi, fieyh: 1463.
1442. ÜMMÜ GÜLSÜM HANIM TÜRBES‹: Üsküdar Özbekler Tekkesi Mescidi: Vâs›f Efendi, Enderunî: 678, 1054,
Tu¤suz Padiflah (Pertev Pafla): 143. 647. 285. 1074, 1154, 1155, 1338, 1339,
Tuna: 344. ÜMMÜGÜLSÜM HANIM ÇEfiMES‹: Üsküdar Rüfldiyesi: 446. 1351, 1431.
Tunca Nehri: 1435. 1185. Üsküdar Saray› ‹skelesi: 1489, 1492. Vâs›f Efendi: 282, 354.
TUNUS BA⁄I MESC‹D‹: 119. Ümmügülsüm Han›m Çeflmesi: 306, ÜSKÜDAR SARAYI: 1444. Vâs›f Hiç: 1468.
Tunus: 1295. 477, 1074. Üsküdar Saray›: 34, 40, 43, 164, 220, Vâs›f Osman Bey, Enderunî: 281.
TUNUSBA⁄I BAHÇES‹: 1295. Ümmügülsüm Han›m: 532, 540, 647, 249, 526, 531, 543, 923, 962, Vâs›f Pafla: 1184.
Tunusba¤› Çeflmesi: 274, 604, 850, 763. 1080, 1085, 1260, 1311, 1345, Vâs›f Temel, Amiral: 695.
887, 941. ÜMMÜGÜLSÜM SULTAN ÇEfiMES‹: 1346, 1373, 1445, 1447, 1448, Vassaf Efendi: 144, 145, 287.
Tunusba¤› Mahalle Mektebi: 1181. 1186. 1456, 1463. Vecdi Seyhun: 1304.
TUNUSBA⁄I MENZ‹L ÇEfiMES‹: Ümmügülsüm Sultan Çeflmesi: 625. ÜSKÜDAR SULTAN‹S‹: 936. Vedat Tek Bey, Mimar: 1469, 1474.
1181. Ümmügülsüm Sultan: 1177, 1186, Üsküdar Surp Haç Kilisesi: 1061. Vefa Meydan›: 225, 378, 1344.
Tunusba¤› Meydan›: 275. 1187. Üsküdar yazmas›: 1452. Vefa: 177, 1123, 1442.
Tunusba¤› Mezarl›¤›: 667. Ümmühani Hatun: 523. ÜSKÜDAR’DA ‹LK MATBAA: 1486. Vehbi Bey, Muzika-i Hümayun Çavuflu:
TUNUSBA⁄I SIBYAN MEKTEB‹: 941. ÜMRAN‹YE CAM‹‹: 133. Üsküp: 336, 940. 740.
Tunusba¤›: 339, 637, 790, 845, 868, Ümraniye: 132, 133, 134, 135, 157, Üzeyr Efendi, fieyh: 398. Vehbi Bey: 544.
1541
KARMA ‹NDEKS
Vehbi Efendi, Keçecizâde Seyyid: 599. Yavuz Sultan Selim Camii: 1037. Yezid, Emevî Hükümdar›: 24, 1331.
1354. Yahya Kemal Beyatl›: 1432. Yavuz Sultan Selim Türbesi: 1412. Y›lanl› Yal›: 1138.
Vehbi Efendi: 535. Yahya Muhyiddin Efendi, fieyh: 598. Yavuz Sultan Selim: 33, 34, 52, 278, Y›ld›r›m Bayezid: 30, 481, 570.
Vehbi Koç Vakf›: 1277, 1349. Yahya Sezai Efendi, Girit Kap›ket- 337, 349, 452, 592, 606, 624, Y›ld›z Korusu: 1267.
Vehbi: 1068, 1119, 1120, 1122, 1429, hüdas›: 878. 1285. Y›ld›z Mahkemesi: 541, 645, 784.
1484. Yahya fierafeddin Efendi, fieyh: 486. Yayabafl›zâde, fieyh H›z›r Efendi: 36. Y›ld›z Saray›: 253, 587, 1383, 1402,
Vehib Pafla: 923. Yahya Tevfik Efendi, fieyhülislâm: 711. Yaz›c›zâde Camii: 1101. 1415, 1425, 1444.
Veli Bey, Mirliva: 752. Yakac›k Tekkesi: 295. Yaz›c›zâde Mezarl›¤›: 1101. Yoannis Kantaskuzinos: 28.
Veli Camii: 766. Yakac›k: 652. Yaz›l› Medrese: 711. Yoannis V.: 30.
VEL‹ PAfiA KONA⁄I: 1455. Yakartepe: 1209. Yedi Emirler Türbesi: 121, 952, 1390. Yoannis: 30.
Veli Pafla, Deli: 346. Yakova: 1327. Yedi Kardefller Burnu: 1378, 1389, Yo¤urtcu Çeflmesi: 721.
Veli Pafla, Tepedelenlizâde: 784. YAKUB A⁄A KÜTÜPHANES‹: 956. 1457. Yörük Baba: 30, 570.
Veliaht Murat Efendi: 1384. Yakup Afvî Efendi: 99, 101. Yediemirler: 180. Yugoslavya: 625, 904.
Velid, Emevî Halifesi: 24. Yakup A¤a Çeflmesi: 1093. Yedikule Ermeni Hastahanesi: 931. Yunanistan: 176.
Veliyüddin Efendi, Kevakibizâde: 707, YAKUP A⁄A KUYUSU: 1236. Yedikule Zindan›: 1175. Yunus Efendi, fieyh: 470.
1379. YAKUP A⁄A MEKTEB‹: 938. Yedikule: 28, 38, 43. Yunus Efendi, Zeyrekzâde: 631.
Veliyüddin Efendi, Müderris: 375. Yakup A¤a Mektebi: 952, 956. Yelde¤irmeni Camii: 1086. Yusuf Âgâh Efendi: 443.
Veliyüddin Efendi, fieyh Hindî: 448, Yakup A¤a Mescidi: 372. Yelkenkaya: 28. Yusuf A¤a, Arslanc›bafl› Hac›: 722.
450. Yakup A¤a, Babüssaade A¤as›: 956, Yemen: 336, 542. Yusuf A¤a, Giritli: 873.
Veliyüddin Efendi, fieyh: 147. 1093, 1105, 1106. Yeni Cami (‹stanbul): 1118, 1177, Yusuf A¤a, Hint Elçisi: 76.
Veliyüddin Efendi, fieyhülislâm: 80, 81, Yakup A¤a, Kap›a¤as›: 74, 1004, 1394. Yusuf A¤a, Kap›c›bafl›: 765.
951. 1006.0 Yeni Cami ‹mareti: 980. Yusuf A¤a, Musahip: 1031.
Veliyüddin Pafla, Haf›z: 655. Yakup A¤a, Mîrialem: 971. Yeni Cami Külliyesi: 556. Yusuf A¤a, Valide Kethüdas›: 751.
Venedikliler: 28, 30. Yakup A¤a, Silahtar: 1325. Yeni Cami Sebili: 443, 1489. Yusuf A¤a, Valide Sultan kethüdas›:
Vesim Pafla Yal›s›: 1329. Yakup A¤a: 675. Yeni Cami Türbesi (‹stanbul): 79, 219, 661, 677, 763, 780.
Veteriner Fakültesi: 903, 1008, 1079. Yakup As›m Efendi, Kütahyal›: 822. 311, 1233. Yusuf Befle: 711.
Veysi Efendi: 52. Yakup Âs›m Efendi, fiair: 1220. Yeni Cami Türbesi: 526, 794, 1038, Yusuf Bey: 732.
Veysi Pafla Köflkü: 1129. Yakup Efendi, Abdülhayzâde: 794. 1042, 1049, 1068, 1081, 1119, Yusuf Efendi, Band›rmal› fieyh: 882,
Vezir Han›: 222. Yakup Efendi, Hac›: 763. 1164, 1166, 1167, 1169, 1178, 1358.
Vezir ‹skelesi: 35. Yakup Fani Efendi, fieyh: 421. 1402, 1431. Yusuf Efendi, Bafl Defterdar: 775.
Vezneciler: 147. Yakup Gafûrî Efendi: 101, 853. Yeni Cami: 200, 443, 444, 1053, 1067, Yusuf Efendi, Cabirizâde: 873.
Vicdan Han›mefendi: 187. Yakup Han Töre, Seyyid: 287. 1068, 1127, 1188, 1189, 1199, Yusuf Efendi, Kethüda: 774.
Vicdan Nevcivan Han›m: 191. Yakup Han, Kaflgarl›: 288, 416. 1299, 1325, 1367, 1461. Yusuf Efendi, fieyh Sünbülî: 1264.
Vildan Faik (Hoca Vildan) Efendi: 940. Yakup Han, Seyyid: 289. YEN‹ ÇEfiME CAM‹‹: 378. Yusuf Efendi, fieyh: 101, 541, 865.
Vilhelm, Alman ‹mparatoru: 1176. Yakup Hindi: 711. Yeni Çeflme Camii: 378. Yusuf Fahir (Ataer) Baba, fieyh fiair:
Viran Türbe: 282, 283. Yakup Kadri Karaosmano¤lu: 938. Yeni Çeflme: 250. 124, 287.
Viflnezâde Camii: 1339. YAKUP PAfiA YALISI: 1456. Yeni Üsküdar Musiki Cemiyeti: 1304. Yusuf ‹zzeddin Efendi: 762, 1348.
Viyana: 1255. Yakup Pafla, Damat: 1456. YEN‹ VAL‹DE CAM‹‹ ‹MARET‹: 991. Yusuf Kâmil Pafla, Sadrazam: 158,
Von Der Goltz Pafla: 1317. Yakup Pafla: 831. YEN‹ VAL‹DE CAM‹‹ MEKTEB‹: 940. 258, 490, 550, 651, 652, 1046,
Vuslat Kad›n: 734. YAKUP fiEVK‹ PAfiA KONA⁄I: 1456. YEN‹ VAL‹DE CAM‹‹: 379. 1230, 1254, 1353, 1356, 1386.
Yakup fievki Pafla: 1156, 1440. Yeni Valide Camii: 42, 43, 101, 200, Yusuf Kemal Tengirflek: 662.
Y Yakup fievki Subafl›, Orgeneral: 680. 388, 389, 1461, 1496. Yusuf Kulesi: 572.
Ya¤c› Han›: 1488. Yakut Musta’s›mî: 604. Yeni Valide ‹mareti: 49, 164. Yusuf Nizameddin Efendi, fieyh: 321,
Ya¤c›zâde Tekkesi Mescidi: 116. Yald›zl› Kap›: 28. YEN‹ VAL‹DE SEB‹L‹: 1218. 542, 563.
Ya¤c›zâde Tekkesi: 118. YALDIZLI TEKKE MESC‹D‹: 185. Yenibahçe: 575. Yusuf Nizameddin Efendi: 398.
Ya¤hane Han›: 1488. Yald›zl› Tekke: 187. Yeniçeri Kahvesi: 182. Yusuf Nizameddin-i Celvetî, fieyh: 120.
YA⁄LIKÇI AYAZMA NAMAZGÂHI: Yal› Köflkü: 42, 547, 1261, 1289. Yeniçeri Kullu¤u: 1095. Yusuf Pafla Camii: 1033.
1014. Yaln›z Selvi: 135, 1058. Yeniçeri Oca¤›: 139, 257, 296, 876. Yusuf Pafla Köflkü: 1438.
Ya¤l›kç› Ayazma Namazgâh›: 1110, Yalova Kapl›calar›: 1443. Yeniçeflme Camii: 860, 1190. Yusuf Pafla, Hacegândan: 834, 836.
1426. Yan›k Ç›nar: 355. Yeniçeflme Meydan›: 668. Yusuf Pafla, Had›m: 37.
Ya¤l›kç› Çeflmesi: 1440. Yan›k Ömer Kap›s›: 58, 672, 698, 699, YEN‹ÇEfiME: 1189. Yusuf Pafla, Hamamc›zâde: 834.
Ya¤l›kç›zâdeler Kona¤›: 1379. 707, 733, 1012, 1214, 1218, 1449. Yenikap› Mevlevîhanesi: 908, 1180, Yusuf Pafla, Hanya Fatihi Silahtar: 834,
Yahfli Bey: 30. Yan›k Ömer: 1449. 1250, 1270, 1354, 1355, 1364. 835, 837, 995, 1033, 1371.
Yahya Efendi Camii: 1120, 1267. Yanya Efendi: 875. Yenikap›: 85, 242, 372. Yusuf Pafla, Koca: 41, 109, 541, 952,
Yahya Efendi Mezarl›¤›: 134, 136. Yanya: 932. Yeniköy: 467, 878, 1071, 1120. 1289, 1389.
Yahya Efendi Tekkesi: 254, 407, 1070, YARIMCA BABA NAMAZGÂHI VE YEN‹MAHALLE KUYUSU: 1236. Yusuf Pafla, Kozbekçi: 1352.
1450. ÇEfiMES‹: 1014. Yenimahalle: 1470, 1485, 1497, 1498. Yusuf Pafla, Neyzen: 1303.
Yahya Efendi, ‹stanbul Kad›s›: 715. Yar›mca Baba Tekkesi Mezarl›¤›: 59. Yeniflehir (Bursa): 481. Yusuf Pafla, Niflanc›: 38.
Yahya Efendi, Moral› fieyh: 408, 486, YARIMCA BABA TEKKES‹: 511. Yeniflehir: 1095. Yusuf Pafla, Sinannüddin: 575.
1004, 1234. Yar›mca Baba Tekkesi: 59, 505, 511, YER SARSAN BABA TÜRBES‹: 553. Yusuf Pafla, Sirozlu: 770.
Yahya Efendi, fieyh (Sa’dî): 446. 1014, 1083, 1333, 1410. Yeranuhyan Okulu: 930. Yusuf Pafla, Vezir: 1398.
Yahya Efendi, fieyhülislâm Min- Yasin Efendi, fiaml› fieyh: 501. Yerebatan Saray›: 346. Yusuf Pafla: 610, 1438.
kârizâde: 44, 645, 894, 1244, Yass›tepe: 25, 47. Yerebatan Sarn›c›: 231. Yusuf R›za Efendi, Haf›z: 502, 503.
1262, 1335. Yaflar Baba: 457, 508. Yeflil Cami: 401. Yusuf Safaüddin Efendi: 238.
Yahya Efendi, fieyhülislâm: 39. Yata¤an Mescidi: 571. YEfi‹L D‹REKL‹ HAMAM: 964. Yusuf Salahüddin Efendi, fieyh: 417.
Yahya Efendi: 1036. Yaver: 1065. Yeflilbafl Türbesi: 199, 209, 1174. Yusuf S›tk› Efendi, Kazasker Mardinli:
Yahya Kâmil Efendi, Vardarî fieyhzâde: Yaverler Köflkü: 1340, 1413. Yevm-i aflura: 222. 802.
1542
KARMA ‹NDEKS
Yusuf fievki Efendi: 734. Zeki Arif Ataergin, Bestekâr: 680. 1254. Ziver Beyefendi: 774.
Yusuf Ziya Bey Köflkü: 1438. ZEK‹ BEY ÇEfiMES‹: 1078. Zeynep-Kâmil Hastahanesi: 145, 158, Ziver Pafla: 91, 136, 1035, 1036, 1047,
Yusuf Ziya Önifl: 693. Zeki Bey: 1079. 186, 214, 239, 296, 457, 462, 476, 1267, 1276, 1280.
Yusuf Ziya Pafla: 390, 786, 825. Zeki Pafla, Tophane Müfliri: 892. 651, 928, 1112, 1366, 1394, 1439, Ziver Sait Bey, fiair, T›rnakç›zâde: 430.
Yüksekkald›r›m Mezarl›¤›: 667. ZEL‹HA HANIM KUYUSU: 1236. 1480. Ziver Sait Bey, T›rnakç›zâde: 430.
Yüksekkald›r›m: 101, 530, 631, 637, ZEL‹HA HANIM SEB‹L‹: 1219. Zeynep-Kâmil ‹lkö¤retim Okulu: 239.
Z‹YA BEY SEB‹L‹: 1220.
1395. Zeliha Han›m Sebili: 75. Zeynî Efendi: 749.
Ziya Bey, Bestenigâr: 1303.
Zeliha Kad›n Sebili: 1006. Zeyniler Camii: 239.
Z Zemzem Kuyusu: 1213. Zeyniler Zaviyesi: 239. Ziya Bey, Matbah-› Âmire müdürü:
Za¤anos Pafla: 726. Zenci Ayinleri: 176. Zeyniler: 239. 1220.
Za¤arc›lar Oca¤›: 1373. Zenci Bac›lar: 176. Zeyrek Camii: 738. Ziya Efendi: 1232.
Zahîre Ambarlar›: 58. Zenciler Han›: 1489. Zeyrek Hamam›: 288. Ziya Kutnak, Harbiye Naz›r›: 706.
Zaik Efendi, fiair Bursal›: 103. Zeus: 1489. Zeyrek: 1435. Ziya Pafla, Rumeli Beylerbeyi: 1398,
Zal Mahmut Pafla Camii: 593, 1145, Zeynelabidin Efendi, fieyhülislâm: 819, Zeytun: 621. 1469.
1155. 1336. Zibifer Kad›n: 330. Ziya Pafla: 1123, 1150, 1260, 1264,
Zal Mahmut Pafla: 139. Zeynep As›me Sultan: 1388. Zigetvar: 34, 349, 1077. 1268, 1398, 1414, 1463.
Zal Pafla Camii: 547. Zeynep Han›m, M›s›rl› Prenses: 158, Zihni Mehmet Sait Efendi, fiair: 1160. Ziya fiarda¤, Gazi: 739.
Zamîrî: 1078, 1089, 1127, 1140, 1188, 186, 187, 188, 550, 651, 652, Zincirli Han›: 1488.
Ziya Yusuf Pafla, Sadrazam: 849.
1189. 1254. Zincirli Kuyu Tekkesi: 556, 561.
Zuhurî Efendi, fieyh: 597, 842.
Zarifî Ahmet Tevfik Bey: 156. Zeynep Han›m: 536, 537, 548, 551. Zincirlikuyu Mezarl›¤›: 1469.
Zatî, fiair: 638. ZEYNEP KAM‹L TÜRBES‹: 651. Z‹NC‹RL‹KUYU TEKKES‹: 443. Zühdü Baflar Beyefendi, Mimar: 1444.
Zehra Han›m: 641, 651. Zeynep Sultan Camii: 1388, 1407, Zincirlikuyu: 33, 443, 444, 1311, 1060, Zühdü Efendi, Hattat: 266.
Zekâi Dede: 926. 1481. 1339. Zülfikar Pafla, Karaman Beylerbeyi: 37,
Zekai Efendi, fieyh: 596. Zeynep Sultan: 730. Ziver Bey Köflkü: 1439. 46.
Zekeriyya Efendi, Takizâde: 850. ZEYNEP-KÂM‹L HASTAHANES‹: Ziver Bey, fiehremini: 156. Zülüflü Oca¤›: 182, 465.
1543