Sp i noz a Kit ab: Et hic a'nn Srr

UlusBaker
Felsefenin byk kitaplarnn harikulade bir zellii, hem "sokaktaki insan"n okuyup anlayabilecei, hem de yalnzca iin "jargonundan" haberdar olan uzmanlarn, felsefecilerin deifre edebilecekleri iki ayr anahtarda, iki ayr dzlemde yazlm olmalardr. Spinoza'nn Ethica's ite bu tr kitaplar arasnda yer alyor. Onu sokaktaki insann okuyup anlayabilmesi, btn teknik okuma ve takip etme zorluklarna ramen, yalnzca mmkn deildir, zorunludur. Marx'n kendi eseri iin syledikleri, zellikle Spinoza'nn Ethica's iin de tekrar edilebilir --de te fabula narratur, senin hikyeni anlatyorlar... ncelikle 500-600 bildik ve sradan "szck"ten oluan bir kelime daarcn yeterli bulan bir eserle babaayz. Bunlar, Spinozac felsefe tarafndan rgtlenmi hallerinden ve balamlarndan bamsz olarak ele alndklarnda, ne teknik ne de dile zg uhrevi anlamlar ierirler --Tanr, sfat, tz, z, gnlk hayatn kavramlardrlar. Herkes, sevin ile kederin ne olduunu bilir ve hisseder. Sevgi szcn tanmadn syleyecek tek bir kii yoktur. stelik kederi kedersiz biri, sevgiyi sevgisiz biri de kavrar rahatlkla. Her insan, baka her insan kadar, fikirlere ve duygulara, heyecanlara sahiptir. yleyse Ethica'y "anlayamamak" diye bir ey sz konusu olamaz. Zaten, btn belirlenimlerini ieriyor olmasna ramen, eserine Ontoloji, Epistemoloji, Kozmoloji trnden bir bal yaktramayp, Etik adn veren yine Spinoza'dr. Onun bu tercihine uyarak, eserini tam anlamyla bir gnlk yaam pratii kitab olarak ele almaya zen gstermek gerekiyor: Bir hayat bilgisi kitab... Orada yalnzca --herkesin doal olarak hakknda bir fikre "sahip olduu" --gnlk hayattan, yaam pratiinden, tutkulardan, imgelemden, ve bireysel veya kollektif yaamdan bahsedilmektedir. Buna karn, ilk bakta belki sokaktaki okuyucuyu dehete drebilecek sunulu biimi (klid geometrisinde olduu gibi, tanmlar, belitler, nermeler, kantlar olarak dzenlenmi geometrik bir sunum iinde) erevesinde srekli olarak Tanrdan, Tzden, Sfatlardan bahsedilmesi cesaret krc olabilir. Fluctuatio Animi Spinoza felsefesi, "ruhlarn dalgalan"n siyasal yaamn genel grnm olarak, hatta tam bir model olarak ortaya atmakla balar. Buna gre insanlar, kendilerine boyun edirebilecek kesin ve belirli yasalar bulunmadnda, byle bir yasal dzeni kendileri de retmi olmadklarnda, umutla korku arasnda salnp dururlar. Daha bu tesbit annda bile, Spinoza felsefesinin alabildiine siyasallat kesindir, nk nnde sonunda tarihe yle kabaca bir gz atmak bile, siyasal rejimlerin ounun bu iki duygunun kitlesellemesine dayandn gsterecektir: Tebalara verilen umut ya da yreklere salnan korku... Umut tayan gnlerinde insanlar mmkn olduunca kstahtrlar; kalkp ilerin pek de o kadar kolay olmadn, bu umutlarnn gereklemesinin pekl olanaksz olduunu onlara sylemeye kalkrsanz sizi hi takmazlar, hatta hakaret ederler... Ama gn gelip talih dndnde ve gelecekleri konusunda kukuya, hatta korkuya kapldklarnda, en sama sapan nasuhat bile onlar iin, iinde bulunduklar kt durumdan kendilerini kurtaracak bir sihirli denek haline gelir. nsan duygularnn portresini bylece izerken Spinoza'nn son derecede derin noktaya dikkat ekmi olduunu dnyorum. Birincisi, insan ruhlarnn, ister bireysel ister kolektif olsunlar, korku ve umut gibi iki kutup arasnda srekli bir salnma halinde olduunu sylemektedir. kincisi, biz duygular ve tutkular kiilere ya da tek tek bireylere yklemeye alknken, o bu tr tutku ve heyecanlarn pekl kitlesel olabileceklerini, hatta kitleselliin bireysel tutkulardan bahsetmekten daha gerek ve verimli bir dnce olduunu iaretliyor. Son olarak da, ruhlarn byle bir dalgalannn genel bir ilkesi olduu anlalyor: Bu da, insan yaamnn bir nevi "srekli variyasyon" olduudur. Srekli variyasyon hali, zellikle korku ile umut kutuplar arasnda bir salnma grnmnde olduunda siyasal yetke sorunu asndan ne anlama geliyor? Ethica'da, ad geen duygular ele aldnda Spinoza son derece aktr: Umut ile korku karlkl olarak birbirlerini aran, biri tekini mutlaka ieren duygulardr --belirsizce bir korku duyulmakszn umut yoktur; belli belirsiz bir umudu iinde tamayan mutlak bir korku ya da tasa yoktur. Bir variyasyon ya da salnma hali ise, zorunlu olarak, birbirlerine korku ile umut trnden bal olan tutkular ve duygular arasnda mmkndr. Spinoza'nn umudu kederli, yani kt duygular arasnda saymas gnmz okuru iin balangta biraz tuhaf gelebilir. nk modern dnya, szgelimi bir topya ya da siyasal eylem

plan dledii zaman, bunu umut duygusunun bir tasarm olarak alglamaya meyillidir. Ernst Bloch gibi byk bir dnr, topyay "umut ilkesi" adn verdii bir ereve iinde anlatr. Ama Spinoza gibi biri, kendi adalaryla birlikte, umut duygusunun byle bir olumsuz tanmn yapmam olsayd, Bloch'un topya ile umut zdeliini aklna getirmeye kalkacan asla dnmezdim. Ethica'da umut, kederli duygular arasna katlr, buna evet; ama insanlarn umutsuz yapamayacaklarnn pekl farkndadr Spinoza. Hatta umut insan topluluklarnn tarihinde pek ok yerde, birok farkl biimde kurumlatrlm ve hizmete sunulmu durumdadr. Umut tacirlerinin yer almad toplum yok gibidir --rahip kastlar, modern toplumlarda medyatik kurumlar, hatta muhalif partiler hep insan umutlarn ileyerek ve kullanarak serpilip geliirler. Dinsel yaam, mesihilik ve genel olarak kurtulu retileri, insanlara umut alamaya alrlar. Ya da insanlarda umut duygular uyandrarak i grrler. Ama iktidar ileri ve kurumlar yalnzca umutla yrtlemez. Dolaysyla iktidarlar biraz da korkuya ve korkutmaya, yreklere korku salmaya ihtiya duyarlar. Gelecek konusunda belirsizlikler hep bu iki duyguya yol atklarndan, insanlarn gelecekleriyle, kaderleriyle ilgili beklentilerinin bu iki duygu modeline indirgenmesi kanlmaz bir hale gelir --devletler genellikle hem korku hem de umut duygularn glendirerek kurulurlar ve ayakta kalrlar. Devlet, korkusuz ve umutsuz yapamaz... Birbirlerini ilerinde tayor olmalar, umutla korkunun hibir zaman saf bir halde bulunamayacaklarn gsterir. Dolaysyla, salt korku zerine ina edilen bir devlet yaayamaz. Ayn ekilde salt umut vermek zere ina edilmi bir devlet de yledir. Tutkularn ve duygularn karm ise Spinozacln esas inceleme nesnesidir. ster bireysel, isterse kollektif-siyasal dzlemde olsun, herhangi bir iktidar, bendelerinde herhangi bir duygu uyandrmakszn kendini var edemez. imdi syleyebiliriz ki, Spinoza'nn umut ile korku zerinde yapt vurguyu artk ikincil bir konu haline getirebiliriz. Artk nemli olan, iktidarn etkileri arasnda en temelli ve belirgin olan eyin insanlarda baz duygular uyandrmak olmasdr. Evet, umut Spinoza'da belki artc bir ekilde kt duygular arasna katlmtr. Ama bunun daha derin bir nedeni bulunuyor. Her iktidar insanlarda duygular ve tutkular uyandrarak alr. Umut ile korku bu duygularn en belirginleridirler. Ama iktidar bunlar "kederli" duygular haline dntren, yani insanlarn, bendeler olarak glerini ve kudretlerini azaltmaya, azmsamaya yarayan temel unsurdur.