Kleci toplum ve Hegel

Buck-Morss Hegel ve Haiti Devrimi'nde 'tarihinenkazndan' zgrletirici unsurlar ekip karyor. 'Dnya tarihinde belirleyici bir urak' olduu halde srarla unutulmu olan Haiti Devrimi ile Hegel'in nl efendi-kle diyalektii kavray arasndaki balarn izini sryor ve tarihsel dnmenin ufkunu geniletiyor.
Kaya zsezgin

Karaip Denizi'nde bir ada lkesi Haiti. Saint Domingue adyla da bilinen bu ada bamszlna kavumadan nce 30 bin kilometrekareye yaklaan yzlm ve 6 milyon nfusuyla Fransz smrgesi idi. Bat yarmkresinin en yoksul lkesi olarak bilinen ada, Kolomb'un kefinden sonra 'Hispaniola' adyla anlr olmutu uzun bir sre. Nfusun yars kle ticaretinden ve savalardan dolay yok oldu. Franszlar aday ngiliz ve spanyol gemilerini taciz amacyla kulland. ekerkam ve kahve retimi ynnden ama daha ok da insan gcne ihtiyac olan Avrupallar tarafndan smrlen bir kaynak olarak grlmt. Yirminci yzyln bana kadar darbe ve katliamlarla sarslm olan Haiti'nin batl bir dnr tarafndan inceleme altna alnm olmas ilk bakta uzak bir olaslk gibi grnr. ngiltere ve ABD'de 1800'l yllarn banda karlan yasalarla insan ticareti ve klelik yasaklannca Haiti'yle ilgili tarihsel gelime srecinde de bir krlma yaanmt. Bu tarih, Hegel'in yaamnda (1770-1831) aktif bir dneme iaret ediyor. te bu aamada ada ile Alman dnr'n kle ticaretine ilikin gelimeler asndan Haiti gereine yaklamn, bir ABD'li yazarn, Susan Buck-Morss'un 2000 ylnda bir dergide yaymlad 'Hegel ve Haiti' balkl bir makalede, bilimsel ierikle deil, bir 'polisiye' balamnda ele alarak yazmas, beklemedii bir yankyla karlar. Balangta niyeti, Hegel ya da Haiti hakknda yazmak deildir. Ama gerek Hegel'in Jena metinleri, gerekse onun Adam Smith'in 'Milletlerin Zenginlii' kitabna ilikin okuduklar zerine yapt dnsel temrinler evrede

byk bir yank uyandrnca, bu kitabna ald 'Evrensel Tarih' balkl ikinci makalesini yazmaya ynelir. Dilimize aktarlan Hegel, Haiti ve Evrensel Tarih, bu iki makale boyunca Haiti yresinde bir dnem yaanan kle ticareti ve toplumsal olgulara ilikin yorumlar bir araya getiriyor. TARHSEL MSYON Haiti, Hegel ve kle ticareti konularna arlk veren kitab, bu adan arkeolojik ve kltrel bir kaz gzyle okumak mmkn. Hegel, yaad dnemde, bizim 'modernlik' adn verdiimiz 'krlma'y ok yakndan gzlemlemiti. O nedenle Haiti gereine degin yorumlarn bu krlma dnda kleci bir toplum dzeneinin uzak bir ada lkesinde yaananlar asndan ele alnm olmasndan daha doal bir ey olamazd. Hegel'in Jena metinleri, kolay kavranabilecek metinler olmad halde, maddeci bir eilime sahip olduunu syleyen yazar, tarihsel olarak bu metinlerde 'somut ayrntlar' bulmu olduunu belirtiyor kitabnda. Kle ve efendi ilikisi balamnda kle ticareti, mbadele esasna dayand iin Hegel de bundan birtakm sonular karmt. Nitekim o, efendi ile kle arasndaki ilikiden hareketle diyalektik mantk yolunu kullanarak mutlak bilgiye ulalabilecei yolundaki teziyle tannr. Soru udur: O halde iki yzyllk bu 'tarihsel misyon' nasl izah edilebilir? Yazar, bu soruya yant ararken Hegel ve Haiti gereini de daha kapsaml bir bakla yorumlama ihtiyac duyar. Haiti devrimi olarak tanmlad gelimeler, gene yazara gre dnya tarihinde 'belirleyici bir urak'tr. Haiti'nin 'yalnz' bir lke olduunu syleyip meseleyi geitiren Huntington'la ayn gr paylamyor Buck-Morss. 'Tarihsel tahayyln ufkunu geniletince', sorun da zm aamasna gelecektir. Nitekim Hegel'in kafas da o dneme ait bir mesele olan klelikle daha bandan itibaren megul olmutu. Ne var ki dnrn metinlerinde bu konu zerinde ak bir tartma sz konusu deildir gene de. Yazara baklrsa, o dnemde derin bir etki yaratm olan Hr Masonluk, klelik kart ngiliz yazarlar gibi, klelie olumlu bir gzle bakmamt. S. Fischer gibi yazarlar, Hegel'in bu konudaki suskunluunu psikanalitik adan yorumlamlard. BuckMorss daha da ileri giderek bu suskunluu, siyasi bask grme korkusuna ve kklerinden uzaklama tehlikesine kadar baka nedenlere balamak eilimindedir. Hegel ve Haiti baln tayan ve yayn srasnda yank uyandran asl makale, kitabn ana blm. Yazar, Hegel'in yaad dnemde, yani on sekizinci yzylda Bat siyaset felsefesinin 'kk metaforu' haline gelmi olan klelii ve kle ticaretini ele alyor. Bu dnemde kle ticareti gndeme gelmemiti, ama dnemin sanat, yaygn biimde ilemiti konuyu. rnein Franz Hals'in bir erken dnem tablosunda kle, ev yaamnn bir paras olarak yanstlmt. 1651'de yaymlanan Hobbes'un nl eseri Leviathan'da klelik sekler bir erevede ele alnmt. Hobbes'a gre klelik, insann 'doal mizacyla' rten bir olgu ve 'iktidar mantnn kanlmaz bir paras' idi. Ancak Locke ayn gr paylamaz. 'Rezil ve sefil bir insanlk hali'dir klelik ona gre. Ancak o, zenci kleliin meru olduunu savn koruyarak bu konuda bir parantez amaktan da geri kalmyordu. Bu ve benzeri yarglarn temelinde, bir Fransz kolonisi olan adadaki eker pancar retiminin nemi yatmaktayd. Adadaki kle saysnn on sekizinci yzylda katlanarak 500 bine ulamasnda bu retimin pay vard kukusuz. KLE SORUNU VE HEGEL ngiliz ve Flaman sanatyla ilgili tablolarda sekin snfa mensup kadnlarn yannda kle figrnn yaygnl, zaman iinde bu olgunun bir tr modaya dntnn gstergesidir. Rousseau'nun Toplum Szlemesi'nde zgr doan insann her yerde zincire vurulduu yolundaki gr, kle sorununu acmaszca knamas bakmndan belki de yaklan ilk klardan biriydi. (O bile klelerden sz ederken Afrikallar atlamt.)

Btn bunlara karn kleliin daha sonra ortadan kalkmasnda iddet ieren rgtl isyanlarla bizzat klelerin balatt mcadele etkili olmutu. Haiti Devrimi, bu mcadelenin sonucudur yazara gre. 1800'l yllarn banda bu konuya geni yer ayran Minerva'daki yazlar okuyanlar arasnda Hegel de vard. Susan Buck-Morss, yazsnn bundan sonraki blmlerinde kle sorunu karsnda Hegel'in konumunu irdeliyor. Geni bir kaynakaya dayandrd bu konum hakknda Hegel'in efendi-kle diyalektiinden yola kyor doal olarak. Efendinin gc karsnda kleninki dktr. Baml durumundadr kle. Yasada (code noir- 1685) geen hkmler gene de balayc olmamtr bu nedenle. Hegel, bu gerekten yola karak zgrln bilek gcyle kazanlabilecei kansndadr. Marksistlere gelince onlar, Hegel diyalektiini toplumsal yorumla kendilerine mal etmi olsalar da baz yazarlar, Marksistlerin Hegel'i snf mcadelesi erevesinde yorumlamalarn eletirmilerdir. Klelik sorunuyla ilgi balamnda Fransz Hr Masonlar'nn logolarna kitabnda yer ayran yazar, konuyu gene Hegel'e getirdiinde 'kltrel bir rk' olarak grd dnrn klelik sorununa yaklamnn 'esrarl bir merak'tan teye gemedii kansndadr. nsana 'varlk' kavramnn en st noktasnda yer vermi olsa da Hegel'in, klelik sorununa zel bir ilgiyle yaklamam olmasndan karlacak sonu budur. Kitabn ikinci ksm 'evrensel tarih' konusunu ieriyor. Yeni Dnya'daki klelik gereklii, bu konu erevesinde ele alnyor. Evrensel tarih asndan Haiti Devrimi'nin ancak muhayyilemizde bir zaferi temsil ettii vurgulanyor. ngiltere ve ABD'de 1807'de eit ie eit cret ilkesi uyarnca kle haklar gvence altna alnm olsa da gnmzde, kukusuz sorunun bir baka cephesine gnderme yaplabilir. Hegel, Haiti ve Evrensel Tarih/ Susan Buck-Morss/ eviren: Erkal nal/ Metis Yaynlar/ 24 Ocak 2013