NDEKLER indekiler Giri Bitki Besin Maddelerinin levleri Ve Eksiklik Belirtileri Bitki Besin Maddeleri Kayna Olarak Toprak,

Azot Topraklarda Azot ekilleri Azot Noksanl Azot Fazlal Fosfor Bitki Gelimesinde Fosforun nemi Potasyum Potasyum Noksanl Potasyum Fazlal Kalsiyum Kalsiyum Noksanl Kalsiyum Fazlal Magnezyum Magnezyum Noksanl Magnezyum Fazlal Kkrt Kkrt Noksanl Kkrt Fazlal Bor Bor Noksanl Bor Fazlal Demir Demir Noksanl inko Demir Fazlal inko Noksanl inko Fazlal Bakr Bakr Noksanl Bakr Noksanl Mangan Mangan Noksanl Mangan Fazlal Organik Gbrelerin levleri Ve Yararlar Organik Gbreler iftlik (Ahr) Gbresi Tavuk Gbresi Kompost Yeil Gbre Sv Dk Kanalizasyon Atklar Bitkisel Atklar Hayvansal Atklar Deri Tozu 1 2 3 4 4 6 6 7 7 8 10 11 12 12 13 14 14 15 15 16 16 17 17 17 18 18 19 20 20 21 21 21 22 22 22 23 23 23 23 25 25 26 26 27 28 28 28
1

Kan Tozu Boynuz Ve Trnak Tozu Organik Gbre Ve Topraa Etkileri Ahr Gbresinin Topran Fiziksel zelliklerine Etkisi Ahr Gbresinin Topran Kimyasal zelliklerine Etkisi Hayvan Gbresinin Topran Biyolojik zelliklerine Etkisi Yeil Gbrelemenin Topraa Faydalar Organik Gbrelerin Verilme Zaman, ekli Ve Miktar Organik Gbreler Ahr Gbresi (iftlik Gbresi) Ahr Gbresinin Verilme Zaman Ahr Gbresinin Verilme ekli: Ahr Gbresinin Uygulanma Miktar: Yeil Gbre Yeil Gbrenin Uygulanma ekli: Yeil Gbre Miktar: Yeil Gbrenin Verilme Zaman Kompost Guanolar Kan Tozu Boynuz Ve Trnak Tozu Deri Tozu Ttn Tozu Hayvansal Gbre Ynetim Planlar Hayvan Gbresinin Muhafazas Ve Olgunlatrlmas (htimar) Hayvan Gbresinin Muhafaza Metotlar eride (Ahrda) Muhafaza Darda Muhafaza Ahr Gbresinin Olgunlatrlmas Srasndaki Deiimler Azotlu Bileiklerdeki Deimeler Karbonhidratlardaki Deimeler Mineral Maddelerdeki Deimeler Ahr Gbresindeki Kayplar Sv Dkdaki Kayplar Ykanma eklinde Kayplar Gaz eklinde Kayplar Ahr Gbresindeki Kayplar nlemek in Alnacak nlemler Yataklk Kullanlmas Gbrenin Tarlaya Dorudan Tanmas Ahr Gbresinin Yn eklinde Saklanmas Koruyucu Maddelerin Ahr Gbresine Kartrlmas Taze Ve Olgunlatrlm (htimar Edilmi) Ahr Gbrelerinin Karlatrlmas Kaynaklar

28 29 29 29 30 31 32 33 33 34 34 35 35 36 37 37 38 38 39 39 39 39 39 39 41 41 41 41 42 42 43 44 44 44 44 45 45 46 46 46 46 47

GR Tarmsal retimde asl ama bitkisel verimlilii artrmaktr. Bu amaca ulamada elde edilecek baar, bitki iin gerekli yaama ortamn, yani topra verimli dzeye karmaya baldr. Topra verimli dzeye karmak dediimizde aklmza topran fiziksel, kimyasal ve biyolojik zelliklerini iyiletirmek gelir. Topran bu zelliklerini gelitiren birok faktr vardr. Organik maddenin, bitki besin maddeleri ve zellikle azot ynnden topraktaki etkisi yannda topraklarn fiziksel ve biyolojik zelliklerine yapt katk bakmndan nemi byktr. Topraklarn organik madde seviyelerini korumak veya uygun bir duruma getirmek iin eitli bitkisel ve hayvansal maddelerden oluan organik gbreler kullanlr. Bitki besin maddelerini organik olarak ieren gbreler organik gbrelerdir. Bunlarn ierisine ahr gbresi, yeil gbre, kompost, fekal ve lam sular, guanolar, kemik unu, kan unu, boynuz ve trnak tozu, deri tozu, ttn tozu, ya endstrisi artklar ve kmr tozlar girmektedir.

BTK BESN MADDELERNN LEVLER VE EKSKLK BELRTLER yonik formda veya organik molekllerin yapsnda bulunan mineral elementlerin bitkilerde nemli grevleri vardr. Bu grevlerden dikkate deer olanlar ylece sralayabiliriz: 1. Hcre duvarlarnn ve protoplasmann yap maddeleri olmalar, 2. Bitki hcrelerinin osmotik basnlar zerine etkileri, 3. Tamponluk ve asitlie kar etkileri, 4. Sitoplasmik zarlarn geirgenlikleri zerine etkileri, 5. Katalitik etkileri, 6. Toksik etkileri, 7. Antagonistik etkileridir. Bitkilerde bulunan mineral elementlerin miktar ve eitleri, toprakta bulunan elementlerin miktar ve eitleri ile bir dereceye kadar ilgilidir. Bitkilerin deiik organlarnda en az 60 elementin bulunduu saptanmtr. Kimyasal elementlerin topluca gsterildii periyodik cetvelde ise 92 element bulunmaktadr. Her ne kadar bitkiler, kkleri ile aldklar elementler arasnda seim yapma zelliine sahiplerse de bnyelerinde fazla miktarda element kapsamakta ve znebilir durumda evrede bulunan ok sayda elmenti absorbe etmektedirler. Bitkilerde bulunan elementlerin miktarlar bitkinin tr, ya, kk gelimesi, topran fiziksel, kimyasal ve biyolojik yaps, toprakta yarayl halde bulunan elementlerin miktar ve eitleri, uygulanan eitli tarmsal yntemler, hava koullar vb. gibi ok eitli etmenlerin etkisi altndadr. Bitkilerde kuru arln byk bir blm karbon, oksijen ve hidrojenden olumutur. Anlan elementleri bitkiler, ounlukla karbondioksit ve sudan alrlar. Miktarca drdnc sray azot alr. Bunu potasyum, kalsiyum, magnezyum, fosfor , kkrt vb. elementler izler. Bitkilerin deiik organlarnda ok sayda elementin bulunmasna karn, bu elementlerin hepsi bitki gelimesi iin mutlak gerekli deildir. Bu gnk bilgilerimize gre bitkilerin gelimeleri iin 17 element mutlak gereklidir. Bitki gelimesi iin mutlak gerekli olan elementlerden molibden, bakr, inko, mangan, bor, klor ve sodyum mikro elementler; demir, kkrt, fosfor, magnezyum, kalsiyum, potasyum, azot, oksijen, karbon ve hidrojen ise makro elementler olarak tanmlanmtr. Bitki gelimesi iin mutlak gerekli olan ve olmayan elementlerin belirlenmelerinde ele alnan ltler yllardr tartlmaktadr. Amerikal bilim adamlarndan Arnon ve Stout (1939)
4

tarafndan ileri srlen ltler geni kabul grmtr. Anlan aratrmaclarn mutlak gereklilik ltleri u ekilde zetlenebilir: a. Bir elementin bitki gelimesinde mutlak gerekli olabilmesi iin noksanl halinde bitkinin vejatatif gelimesini tamamlayamamas gerekir. b. Elementin noksanl ile ilgili olarak bitkide ortaya kan belirtiler yalnzca o elementin salanmas ile giderilmelidir. c. Elementin noksanl ile ilgili olarak bitkide ortaya kan belirtiler Kukusuz bugn sahip olduumuz olanaklarla mutlak gerekliliklerini belirleyemediimiz elementlerin bulunma olaslklar vardr. Son yllarda yaplan aratrmalar mutlak gerekli olmayan kimi elementlerin, mutlak gereklilii belirlenmi elementlerin grevlerini tam olmasa bile yapabildiklerini ortaya koymutur. rnein kimi hallerde ve koullarda potasyumun grevini sodyumun, kalsiyumun grevini stronsiyumun, molibdenin grevini vanadyumun ve klorun grevini bromun yapabildii saptanmtr. Bitki Besin Maddeleri Kayna Olarak Toprak, Toprakta yetien bitkiler birka ayrcalkla gereksinme duyduklar tm mineral elementleri topraktan alrlar. Bitkiler mineral maddeleri toprak zeltisinde znm halde bulunan veya topran kat faznda adsorbe edilmi durumda tutulan mineral maddelerden alrlar. Toprak zeltisinde eksilen maddeler organik maddenin paralanmas, ahr gbresinin ve ticaret gbrelerinin topraa verilmesi veya topran kat fazndan elementlerin zeltiye geii suretiyle tamamlanmaktadr. Toprak zeltisi ile topran kat faz arasnda srekli bir mineral madde al verii vardr. Toprak zeltisi, ierisinde znm halde mineral madde ve gaz bulunan toprak suyu olarak tanmlanmaktadr. Bitki beslenmesinde nemli yer tutan besin maddelerinden bazlarnn ilevleri ve noksanlklar ile ilgili bilgiler aada zetlenmitir.

AZOT Azot, bitki gelimesinde yaamsal nemi olan bir bitki besin maddesidir. Azotlu bileikler bitkilerin kuru arlklarnn nemli bir blmn oluturur. Bitkilerde azot organik ve inorganik ekillerde bulunur. norganik ekildeki azotun miktar organik ekildeki azota gre ok azdr. Bitkiler azotu genellikle amonyum (NH4+ ) ve nitrat (NO3-) halinde olmak zere iki ekilde suda znm iyonlar olarak alrlar. Bitkiler tarafndan azot, gerek nitrat ve gerekse amonyum halinde absorbe edilmi olsun bitki bnyesinde azot indirgenmekte ve NH2ekline dnmektedir. Daha sonra indirgenmi azot ya asitleri ile birlemek suretiyle amino
5

asitlerini oluturmaktadr. Bilindii gibi amino asitleri proteinleri oluturmakta ve dolaysyla protoplazmann yapmnda rol oynamaktadr. Bylece azot tm canl varlklarn asal yap maddesi grevini yapmaktadr. Proteinlerin olumasndaki rollerinden baka azot klorofil molekllerinin yaplarnda da yer alr. Klorofil molekllerinde azot, karbon ve magnezyum atomlarna bal halde bulunmaktadr. Bitkilerin kullanabilecei formlardaki bu azot topraktaki total azotun %2si kadardr. Amonyum halinde olanlar nitrat azotuna kyasla toprakta daha iyi tutunurlar ve yalarla toprak derinliklerine ykanmalar daha az olur. Nitrat azotu yalarla veya sulama suyu ile kolaylkla ykanarak kaybolur. Azot, doada olduka hareketli olan ve atmosfer, toprak ve canl organizmalar arasnda srekli dolaan bir elementtir. Azotun toprakta yaraylln etkileyen faktrler; 1. Azot fiksasyonu 2. Amonifikasyon (Organik maddeden amino azotunun aa kmas (aminizasyon) ve amino azotunun amonyaa indirgenmesi) 3. Nitrifikasyon (amonyumun biyolojik oksidasyon ile nitrata dnmesi) 4. Denitrifikasyon (Toprak mikroorganizmalarnn nitrat ve nitrit iyonlarn indirgemesi ve azotun gaz halinde atmosfere karmas) Pratikte bitkiler daha ok nitrat azotu ile beslenirler. nk tarla koullarnda topraa amonyum azotu verilse bile, ksa srede amonyum nitrifikasyon ile nitrata dnmektedir. Nitrifikasyon ototrof bakteriler tarafndan gerekletirilir. Nitrifikas yon bakterileri aerobiktir ve oksijene gereksinim duyarlar. Bu nedenle su altnda kalm veya baka nedenlerle havalanmas iyi olmayan topraklarda nitrifikasyon snrlanmaktadr. Topran scakl, pHs, drenaj durumu ve su kapsam nitrifikasyona etkili olan faktrlerdir. Scaklk arttka nitrifikasyon artmaktadr. En ideal toprak scakl 10 300C arasndadr. Nitrifikasyon bakterileri hangi kaynaktan gelirse gelsin tm amonyum iyonlarn nitrata evirirler. Bitkinin trne, bitkinin yana, bitki organlarna vb. bal olarak bitkilerin azot kapsamlarnda ayrllk grlr. Genel olarak kuru madde ilkesine gre bitkilerde total azot % 0.2 ile % 6.0 ve nitrat halindeki azot ise % 0.0 ile % 3.5 arasnda deimektedir. Bitkilerin azot kapsamlar zerine bitkinin tr ve ya nemli etki yapmaktadr. Gen bitkilerin azot kapsamlar olgunluk dnemine yaklaanlara gre ok daha yksektir. Olgunluk dnemine yaklaldka bitkilerin azot kapsamlarnda azalma, proteine gre karbonhidratlarn daha fazla bitkide toplanmasyla ilgilidir. Bitkinin gen organlarnda azot, yal organlarna gre daha fazladr. Bu durum daha nce de akland gibi azotun bitkide mobil (hareket edebilir) halde olmasyla ilgilidir.
6

Topraklarda Azot ekilleri 1. Elementel azot : Elementel azot (N2) toprak havasnda gaz halinde ve toprak suyunda ise znm halde bulunur. Elementel azot fikse eden mikroorganizmalarla birlikte (simbiyotik) yaam srdren bitkiler iin dorudan nemlidir. 2. norganik azot bileikleri: Toprakta bulunan inorganik azot bileikleri nitroz oksit (N2O), nitrik oksit (NO), azot dioksit (NO2), amonyak (NH3) , amonyum (NH4 +), nitrit (NO2 ) ve nitrat (NO3 -) dan oluur. Bu bileikler ierisinde ilk drt tanesi gaz halinde olup normal koullar altnda toprakta belirlenemez miktarlarda bulunur. Son azot bileii (NH4 +, NO2- ve NO3 -) toprak zeltisinde iyonik formda bulunur. 3. Organik azot bileikleri : Topraklarda bulunan organik azot bileikleri ounluk protein zelliindedir. Mikrobiyal paralanma sonucu organik azot bileikleri inorganik azot bileiklerine ya da elementel azota dnr. Azot Noksanl Bitki bymesi ve rn zerine nemli etkileri olmas nedeniyle, bu elementin yetersizliinde byme hzla durmakta ve klorofil paralanmakta ve klorozlar ortaya kmaktadr. Bu belirtiler bitkilere veya topraa N uygulamas ile giderilebilmektedir. Noksanln iddetine bal olarak bitki boyu ksalmakta, gvde incelmektedir. Tahllarda kardelenme azalmakta, yaprak geliimi engellenmekte, zellikle gen yapraklar klmektedir. Noksanlktan dolay bitkide karbonhidrat birikimi krmz, krmzms-mor renklenmeye yol amaktadr. Azot kolaylkla hareketli hale geebilen ve tanabilen bir besin maddesi olduu iin noksanlk ileri aamalarda grlrse yal yapraklarda protein paralanmakta ve amino asitler byme yerlerine gnderilmektedir. Bu nedenle noksanlk nce yal yapraklarda ortaya kmaktadr. Ar yamurlar, yamurlama sulama, k intensitesinin yksek oluu noksanl tevik eden faktrlerdir. Azot eksiklii grlen topraklar ; - Kumlu topraklar, - Ar derecede ya alan ve fazla sulama yaplan topraklar, - Organik madde ierii dk olan topraklar - Uzun sre azotlu gbre kullanlmadan retim yaplan topraklardr.

Azot Fazlal Azotlu gbrelerin ar miktarlarda kullanlmas vejetatif gelimeyi artrmaktadr. Azotun ar olduu durumlarda baak ve dane oluumu olumsuz ynde etkilenmektedir. Karbonhidrat ve azotlu bileiklerin dengesindeki bozulmalar sebebiyle bitkilerin destek dokular zayflamakta ve bu koullarda youn yamurlar tahllarda yatmaya sebep olmaktadr. Ar miktarlarda azotla beslenen bitkilerin dokular yumuak bir hal almaktadr. Bylece bitkiler enfeksiyona kar duyarl bir hale gelmektedir. Ar azotla beslenen bitkilerin renkleri koyu mavimsi yeil renk almakta, geni ve su kapsam yksek yapraklar olumakta, vejetatif gelimenin fazlal ile toplam bitki arlndaki arta ramen tohum ve meyve rnnde azalma grlmektedir. Meyvelerin ve sebzelerin depolama zellikleri azalmakta, ar NH4 ve NO3 birikimi zelikle yaprak kenarlarnda kloroz ve nekrozlara sebep olmaktadr. Dk pH l topraklarda yksek miktarlarda uygulanan amonyumlu gbreler zellikle nitrifikasyonun yava olduu koullarda bitkilere zarar verebilmektedir. Azot fazlalnda bitkilerin dona dayankll azalmaktadr. Bitkilerde ar miktarlarda biriken nitrat, nitrat zehirlenmesine yol aarak zellkle ocuklar ve gevi getiren hayvanlar iin tehlike yaratmaktadr. Sebzelerde pek ok lkenin kabul ettii maksimum nitrat limiti 3500 4000 ppm dir.

FOSFOR Bitki iin en nemli besin maddelerinden biridir. Topraktaki total miktar genellikle %0.02 ile 0.14 arasnda deimekte olup azot ve potasyum gibi dier bitki besin maddelerine nazaran daha azdr. Bitkilerin yararlanabildii fosfor miktar ise ok daha az olup bu deerlerin yaklak olarak %1-2si kadardr. Fosfor toprakta organik ve inorganik olmak zere iki ekilde bulunur. Bitkiler toprak suyunda znm olarak bulunan inorganik ortofosfatlardan yararlanrlar. Topraktaki bitki ve hayvan artklarnn terkibinde bulunan organik fosfor, topran fosfor deposu olarak dnebilir. Bu fosfordan bitkilerin yararlanmas iin toprakta organik maddenin paralanmas gerekmektedir. Fosforun bitki terkibindeki miktar genellikle kuru arln %0.2si ile %0.8i arasnda deimektedir. Fosfor bakmndan fakir topraklarda yetien bitkilerde bazen bu miktar daha da az olmaktadr. Fosfor bitkinin dane ve meyvelerinde, yaprak ve dier ksmlarna nazaran daha fazla bulunur.

Bitki Gelimesinde Fosforun nemi Genel olarak fosfor, bitkiler iin: - Hcrede oluan enerji tanm reaksiyonlarnda, - Karbonhidratlarn paralanmasnda, - Polisakkaritlerin sentezinde, - Fotosentezde, - Kk geliiminde, - Gelime ve Olgunlamada, - Hastalklara dayankllkta, olumlu etkilere sahiptir Bitkiler fosforu asal olarak primer orta fosfat iyonu H2PO4-, halinde absorbe ederler. Sekonder orta fosfat iyonu, HPO4-2 halinde absorbe edilen fosfor ok azdr. Son yaplan aratrmalara gre bitkiler, pirofosfat ve metafosfatlar gibi teki fosfor ekillerini ok az da olsa absorbe etmektedir. Bitkiler gereksinme duyduklar fosforun ok byk bir blmn toprak zeltisinden ve ok kk de olsa bir blmn dorudan topran kat fazndan alrlar. Toprak zeltisinde azalan fosfor topran kat faz tarafndan hemen ilk dzeyine getirilir. Bu duruma gre toprak zeltisi ile topran kat faz arasnda teki bitki besin maddelerinde olduu gibi fosfor iin de srekli bir denge vardr. Fosfor bitkilerde nkleik asidin, fitinin ve fosfolipidlerin yap maddesidir. Bitkilerde dllenme organlarnn tam olarak geliebilmesi iin fosfor gerekli bir elementtir. Bitkilerin erken olgunlua eriebilmeleri yeteri kadar fosforun bulunmasyla salanr. Olumalarnda temel madde olan fosfor tohum ve meyvelerde fazla miktarda bulunur. Kk gelimesi yeteri kadar fosforun bulunmas ile salanr. Bitkiler gereksinim duyduklar fosforun tamamna yakn bir blmn gelimelerinin ilk dnemlerinde alr ve bunu eitli organlarnda biriktirirler. Gelimenin sonlarna doru fosfor tohuma veya meyveye aktarlmakta ve orada birikmektedir. Bitkilerde fosfor, azot ve potasyuma gre ounlukla daha az miktarda bulunur. Bitkilerin fosfor ierii kuru maddenin % 0.1 0.5i arasnda bulunmaktadr. Fosfor enerji depolanmas ve tanmas, karbonhidrat ve protein metabolizmas, fotosentez, fosforilasyon gibi sentezleme ve enerji bakmndan zengin fosforlu bileiklerin paralanmas ile yrtlmektedir. Enzim ve koenzimler de fosfor iermektedir. Fosfor toprakta hareket yetenei ok az olan bir elementtir ve gbrelerle topraa verilen fosfor ksa srede fiksasyona urayarak yaraysz hale gemektedir. Bu nedenle fosforlu gbreler kke en yakn blgeye yani kk derinliine verilmelidir. Fosfor noksanl
9

Fosfor eksiklii yaratan topraklar ; - Organik madde ierii dk olan topraklar - st topran erozyonla kayba urad alanlar - Yal blgelerde demir ile zengin topraklarda, demir fosfat birikmi (znemez formda) topraklar, - Kurak blgelerde ve kireli topraklarda, kalsiyum fosfat birikmi (znemez formda) topraklar, - Uzun sre fosforlu gbre kullanlmadan retim yaplan topraklardr. Fosfor noksanlna ait belirtiler grsel olarak hemen hemen her bitkide tanmlanmasna ramen, dier besin maddelerinin aksine olduka karakteristik ve ayn zamanda tans da en g olandr. Bymede gerileme dikkate alnmazsa, noksanlk durumu sanki bitki yeterli besleniyormu grntsn andrmaktadr. Bu durum fosfor noksanlna ait tannn neden g olduunun bir kantdr. Genel olarak ve zellikle sebzelerde kuru maddenin % 0.2 sinde az miktarlarda bulunan fosfor bitkide fosfor noksanln ifade etmektedir. Toprak scakl, nem ierii, strktr gibi toprak zellikleri ve bitkilerin fosfordan yararlanma bakmndan genetik farkllklar gibi faktrler nedeniyle, bitkide P noksanl, her zaman toprakta elverili Pun yetersiz olduu anlamna gelmektedir. Topraklarda fosfor, Ca, Fe, ve Al-fosfatlar, Fe ve Al-oksitler, hidroksitler ve hidratoksitler yzeyine adsorbe edilmi ekilde, organik fosfor bileikleri (fitat) ve H2PO4
-2

ve HPO4

formunda toprak zeltisinde bulunmaktadr.

Topraktaki P formlar dinamik bir denge iinde olup, bu denge, pH, karbonat, seskioksitler, kil, humus, ar metaller, nem durumu, su/hava oran, scaklk ve mikrobiyal aktivite gibi pek ok faktre bal olarak topraktan topraa deiiklik gstermektedir. Toprak zeltisinde 0.48.0 kg/ha orannda znm P genel olarak bitki ihtiyacn karlayacak dzeydedir. Buna ramen youn bitkisel retim ve ar azot kullanmna bal olarak artan retim sonucunda topraklarda P noksanl grlebilmektedir. Asit topraklarda P noksanl Al toksisitesinin bariz bir belirtisidir. Bu topraklarda noksanlk kireleme ile kaybolmaktadr. Bitkilerin P alm kuraklk ve dk scaklk koullarnda azalmaktadr. Bu koullarda kan noksanlk scaklk ve nemin artmasyla kaybolmaktadr. Buna ilave olarak oksijen noksanlnda P alm engellenmektedir. Bu durum zellikle kompakte olmu topraklarda grlmektedir. Bitkilerin P alm topraklardaki P formlarna, bitki eidine, bitkinin katyon absorbsiyon zelliine, kk gelimesine, kk tylerinin uzunluuna, mikorizann varl gibi faktrlere baldr. Bunlara ilave olarak kimi bitkilerin beslenme durumuna bal olarak zellikle rizosfer pHsnda yaratm olduu deiikliklerde P almnda etkili olmaktadr. Fosfor noksanlnda byme gerilemekte, tahllarda yaprak ular aa doru sarkmakta, yapraklar dik duramamakta,
10

zellikle erken dnemde koyu mavimsi yeil renk oluumu, yaprak bymesi yavalad iin bu arada klorofil sentezi devam ettiinden yaprak rengi normale gre daha koyu renk almaktadr. Bitkide antosiyanin sentezi arttndan krmzms meneke renk oluumu ve ileri dnemde kahverengi nekrotik beneklerin oluumu grlmektedir. Noksanlk ilk nce yal yapraklarda ortaya kmakta, meyvelerde ekil bozukluu ve dona dayankllk azalmaktadr.

POTASYUM Bitkiler tarafndan en ok kullanlan elementler arasnda nc srada yer almaktadr. Toprakta potasyum ekilde bulunur. - Minerallerin yapsnda (bal) - Kolloidler tarafndan inorganik ve organik formda adsorbe edilmi (deiebilir formda) - Toprak zeltisinde (serbest iyon halinde) bulunur. Byk bir ksm minerallerin yapsnda bulunur ve bitkiler bundan yararlanamaz. Bitkiler toprak zeltisindeki potasyumu en kolay bir ekilde alrlar. Deiebilir formdaki potasyum ise toprakta negatif yk tayan inorganik ve organik kolloidlere balanmtr. Ancak dier katyonlarla yer deitirdii zaman toprak zeltisine geer ve bitki bundan yararlanabilir. Potasyum bitki bymesi ve oalmas iin nemli bir besin maddesidir. Dnyadaki birok lkede ve zellikle yurdumuz topraklarnda genellikle yeteri kadar potasyum mevcuttur. Topraklarda % 0.3 ile % 3 arasnda deien miktarlarda total potasyum vardr. Zamanla topraktaki bu potasyum yarayl hale gelmektedir. Yurdumuz topraklarnda bir dnm sahada genellikle 80 ile 200 kilo arasnda bitkilere yarayl potasyum bulunmaktadr. Bu her sene ekilecek bitki ihtiyacn karlayacak durumdadr. Bu nedenle yurdumuzda potasyumlu gbre, ancak toprak analizleri ile potasyum eksiklii tespit edilen tarlalarda kullanlmaldr. Potasyum bitkinin bilhassa gen yapraklar, kk ular, tomurcuklar gibi gen ve abuk byyen ksmlarnda, tohum ve dier yal ksmlara nazaran daha fazla bulunur. Potasyum bitki ierisinde devaml olarak bitkinin btn hayat sresince hareket eder, yal organlardan ihtiyacn daha fazla olduu gen ksmlara tanr. Potasyum bitki dokularnda yksek miktarda bulunur. Genel olarak bitkinin potasyum konsantrasyonu %1-6 arasnda deimektedir. Membranlarn potasyum geirgenlii yksek olduundan bitkilerin potasyum alm olduka hzldr. Potasyum bitkiler tarafndan K+ iyonu eklinde alnr. Potasyum bitkide; - Meristematik gelime - Enzim aktivasyonu
11

- Protein sentezi - Fotosentez - Bitki su rejimi gibi fizyolojik olaylar zerine etki etmektedir. Potasyum Noksanl Potasyum noksanl genel olarak Katyon Deiim Kapasitesi (KDK) dk asit topraklarda grlmektedir. tabakal kil minerallerini ieren topraklarda bitkiler tarafndan ar smrme nedeniyle potasyum kayb sz konusu olmaktadr. Potasyum noksanl ayn zamanda organik topraklarda da sk grlmektedir. Bitkilerin K alm, potasyumun toprakta difffzyon ve kitle hareketine bal olmakta kuru periyotlarda elverililii dmektedir. Topran K durumuna bal olarak kireleme bitkilerin potasyum almn artrabilmekte veya azaltabilmektedir. Potasyum bakmndan fakir topraklarda Ca ve K, NH4 ve K arasndaki antagonizm dikkate alnmaldr. Topraklarda K:Mg oran da nem tamaktadr. nk bu elementlerin birinin dierine gre fazlal bitki gelimesini etkilemektedir. Bu oran 2:1 ile 5:1 arasnda olmaldr. Potasyum bakmndan fakir olan topraklarda K noksanlnn ortaya k yetitirilen bitkinin eidine bal olarak deimektedir. Potasyum noksanlnda biyokolloidler etkilenmekte ve enzim reaksiyonlar bozulmaktadr. Noksanlkta gzle grlebilir belirtiler ortaya kmasa da scak koullarda bitkilerin turgorunun bozulmas ve stoma metabolizmasndaki bozukluktan dolay solma grlmektedir. Potasyum noksanlnda byme balangta az etkilenmekte ve sonralar tamamen durmaktadr. Potasyum mobil durumda bir element olmasna ramen yal yapraklardan gen yapraklara veya gvdenin byyen meristematik dokularna mobilizasyonu her zaman yeterli olamamaktadr. Bu nedenle K noksanlnda boum aralar ksalarak bodurlama meydana gelmektedir. Kereviz ve eker pancar gibi dikotiledon bitkilerde noksanlkta rozetleme grlmekte, oysa patates ve fasulyede grnm alms bir hal almaktadr. Bymede yavalama nedeniyle yal yapraklar yeterli K ile beslenen bitkilere gre daha kk olmaktadr. Genelde yapraklar renklerini korurken bazen koyulamakta, mavimsi yeil renk almaktadr. Birim alana den klorofil miktar artt iin yapraklarda renk koyulamaktadr. Bymede gerileme yaprak kenarlarndan balamas nedeniyle yaprak kenarlar yukar doru kvrlmakta yapraklarda dalgalanmalar meydana gelmektedir. Potasyum noksanlk belirtileri ilk nce yal yapraklarda ortaya kmaktadr. Plasmada dehidrasyon, putrescin veya peroksidaz gibi toksik maddelerin akmlasyonu nedeniyle hcreler ve dokular aniden paralanarak lmektedir. Bu zararlanmalar yaprak ucundan balayarak kenarlarna doru devam etmektedir. Potasyum noksanlnda tipik nekrotik belirtiler beyaz, sar veya kahverengi, toplu inenin ba
12

byklnde renkli noktalarn belirmesinden sonra kmaktadr. Noksanln iddeti arttkca nekrotik benekler yapran orta ksmna doru yaylmaktadr. Patates bitkisinde siyah benek hastal K noksanlndan kaynaklanan fizyolojik mekanizma bozukluundan dolay ortaya kmaktadr. Potasyum Fazlal Potasyum toksisitesi nadir grlen bir durumdur. Bu durum ancak ar K ile gbrelenen ve zellikle anyonu Cl olan K tuzu ile gbrelenen koullarda ortaya kmaktadr. Potasyum fazlal Mg, Ca, B, Zn, Mn noksanlklarna sebep olabilmektedir. Potasyum fazlal meyve kalitesini olumsuz etkilemekte, ayrca arasndaki interaksiyon nedeniyle elmalarda ac benek grlebilmektedir. KALSYUM Kalsiyum bitkiler ve hayvanlar iin en nemli besin maddelerinden biridir. Yapraklarda fazla miktarda kalsiyum vardr. Fosfor ve potasyumun tersine kalsiyum yal yapraklarda genlere oranla daha oktur. Hcre zar yapsnda, hcre protoplazmasnda ve hcre ierisindeki baz proteinlerin terkibinde bulunmaktadr. Kalsiyum, hcre blnmesinde, tohum imlenme orannn artmasnda rol oynamaktadr. Kalsiyumun toprak zeltisindeki miktarn, kalsiyum ieren minerallerin yannda organik ve inorganik toprak kolloidlerince adsorbe edilmi kalsiyum miktarlar da etkiler. Topraklarmzn kire kapsamlarnn yksek oluu nedeniyle kalsiyum ierikleri de yksektir. Bitkilerde kalsiyum %0,1-5 arasnda bulunmaktadr. Bitkilerin kalsiyum alm olduka dktr. Kalsiyum alm, kkler tarafndan daha hzl alnabilen NH4+ ve K+ gibi katyonlar tarafndan engellenebilmektedir. Kalsiyum bitkiler tarafndan iyonik (Ca+2) formda aktif olarak absorbe edilir. Meyvedeki miktar vejetatif aksama gre daha az bulunmaktadr. Kalsiyumun hcre duvarlarnn stabilitesi, hcre bymesi ve salgs prosesleri, membran stabilitesi, katyon-anyon dengesi ve osmotik reglasyon gibi fizyolojik ilevler zerine olumlu etkisi vardr. Kalsiyum fito hormonlarn aktivitelerini dzenlemek iin gerekmektedir. Kalsiyum iyonlar ve indolasetikasit (IAA), hcrelerin srekliliini ve farkllamasn salamaktadr. Kalsiyum noksanlnda strktrel stabilite bozulduundan geni ve farkllamam hcrelerin oluumu ortaya kmaktadr. Bu nedenle kalsiyum hcre blnmesinde gerekmektedir. Kalsiyumun hcre duvarnn yaps zerine gvde ve kkte meristematik dokularn genilemesi zerine etkisi baka bir element tarafndan karlanamamaktadr. Kalsiyumun dk konsantrasyonlarnn iyon almnda olumlu etkileri olmaktadr Bununla birlikte kalsiyumla beraber bulunan anyonunda iyon
13

almna etkisi bulunmaktadr. rnein kalsiyum klorr potasyum almn artrrken, kalsiyum slfat potasyum almn azaltmaktadr. Yksek miktarlarda bulunan kalsiyumun antagonistik etkisi nedeniyle dier katyonlarn alm olumsuz ynde etkilenmektedir. Bu durum zellikle ar metal toksisitesinde bir avantajdr. Kalsiyum yetersizliinde kkler yeteri kadar geliememekte, ksalmakta ve incelmekte, kahverengi renk almakta ve u ksmlardan balayarak lmektedir. Kalsiyum hcre bymesini dzenlemekte, hcre duvarlarnn elastikiyeti ve stabilitesini salamakta, metabolik aktiviteyi artrmakta beslenme ortamndan solunumla aa kan karbondioksiti balamakta, dk scaklk, yksek scaklk, tuzluluk gibi ekstrem koullara dayankll artrmaktadr. Kalsiyum Noksanl Gbre olarak N, P ve K tketiminin giderek artmasna karn, kalsiyumlu gbreler pratikte gbreleme pratii iinde yer almamaktadr. Toprak pHs ok dk olmadka bitkiler iin yeterli kalsiyum topraklarda bulunmaktadr. Bununla birlikte ar N, P, K l gbre tketimine bal olarak rnde art, kalsiyuma olan ihtiyac artrmaktadr. Ayrca artan miktarlarda azotlu gbre kullanmna bal olarak topraklarn asitlemeleri sonucu topraklarn kalsiyum potansiyeli zayflamaktadr. Gerek kalsiyum noksanl ile topraklarn kire kapsamndaki dkle bal olarak ortaya kan kalsiyum eksikliini birbirinden ayrmak gereklidir. kinci koul yani topran Ca ieriinin dkl daha nce de bahsedildii gibi topran asitlemesine bal olarak ortaya kmaktadr. Bununla birlikte asit topraklarda bile bitkilerin ihtiyalar karlayabilecek dzeyde kalsiyum bulunmaktadr. Topraklarda 1me/L dzeyindeki kalsiyum bitkiler iin yeterli bir dzeydedir. Asit topraklarda bitki gelimesinin zayf olmasnn nedenleri; P ve Mo nin immobilizasyonu, Mg ve K un alnabilirliinin azalmasdr. Bunlara ilave olarak B, Zn, Cu, Fe, Ni, ve dier mutlak gerekli olmayan metalik iyonlarn elverililiinin artmasdr. Asit topraklarda zellikle Mn
+2

ve Al+3 iyonlarnn ar

miktarlarnn toksisiteye sebep olmasdr. Kalsiyum noksanl, topraklarn asit koullarda bile yeterli kalsiyum ierdii dikkate alnrsa, ancak ekstrem koullarda ortaya kabilmektedir. Sulama suyunun veya gbrelerin ar N, K ve Mg iermesi kalsiyum noksanlklarna sebep olabilmektedir. Sebzelerde yapran kritik kalsiyum konsantrasyonu % 0.8 olarak kabul edilmektedir. Kalsiyum noksanlnn belirtileri ilk nce gen yapraklarda veya byme ularnda ortaya kmaktadr. Noksanlk durumunda bitki bymesi gerilemekte ve alms bir hal almakta, gen yapraklar klmekte, yaprakular ve kenarlar yukar doru kvrlmakta, yaprak kenarlarnda klorozlu benekler ve nekrotik lekeler belirmektedir. Elmalarda ac benek, domateste iek burnu rkl, kereviz ve lahanada i kararmas v.s Ca eksikliinden ileri
14

gelen zararlanmalardr. Ca eksiklii aslnda bitkiye Ca tanmnn, herhangi bir nedenle engellenmesi sonucunda ortaya kan fizyolojik kkenli bir bozukluktur. Kk oluumunu ve aktivitesini engelleyen dk scaklk, yetersiz havalanma, ar sulama veya dengesiz sulama gibi nedenlerle transpirasyon aknda meydana gelen dzensizliklerle Ca tanm engellenmekte ve eksiklik ortaya kmaktadr. Floem dokusunda immobil olan Ca, meyve oluum dneminde meyveye tanamaz ve eksiklik ortaya kar. Bu nedenle yapraklarn analizleri ile Ca eksiklii hakknda fikir sahibi olunamaz. Topraktan alnan Ca ksilem yolu ile yukarya tanrken yaprak, meyve rekabetini yaprak kazanr ve Ca yapraa alnr bu nedenle nce meyvelerde eksiklik ortaya kar. Topran NPK ile ar gbrelenmesi, KDKnn dkl, amonyumlu gbrelerin kullanm, topran ar tuz konsantrasyonu, yksek H, K, Mn ve Al, dk seviyede deiebilir Ca, ar ya veya sulamalarla ykanm asit kumlu topraklar ve yksek pH, Ca eksikliine neden olan faktrlerdendir. Kalsiyum Fazlal Kalsiyumun fazlalna pratikte rastlanlmamaktadr. Ancak ar miktarda kullanlan kalsiyum tuzlarnn Cl veya SO4 iyonlar bir takm zararlanmalara sebep olabilmektedir. Ayrca gbre olarak veya topraklarda ar miktarlarda bulunan kalsiyum, B, Fe, Mn, Zn ve Cu n almn azaltacandan klorozlara sebep olmaktadr. Magnezyum alm genelde kireleme ile balangta bir art gstermektedir. Ancak sonra Ca ve Mg arasndaki dengesizlik Mg eksikliine sebep olmaktadr.

MAGNEZYUM Magnezyum, yapraklarda klorofil moleklnn merkez atomu olarak bulunmaktadr. Bitkilerin magnezyumla beslenme durumlarna bal olarak toplam magnezyumun % 6 ile % 25i klorofil moleklne bal, %5-10u ise hcre duvarlarnda pektat eklinde bal, geri kalan % 60-90 ise su ile ekstrakte olabilir ekilde bulunmaktadr. Magnezyumun bitkide fizyolojik ve biyokimyasal fonksiyonlar aadaki gibidir. - Klorofil ve protein sentezine etkisi, - Enzim aktivasyonu, fotofosforilizasyon ve fotosentez zerine etkisi, - Yapraklarda karbonhidrat birikimi zerine etkisi eklindedir. Topraklarn magnezyum konsantrasyonu %0,5 ile %0,05 arasnda deimektedir. Topraklarda magnezyum, deiemez, deiebilir ve suda znebilir formlarda bulunur. Topraklarda bulunan magnezyumun byk bir blm deiemez formdadr. Toprak zeltisindeki Mg+2 iyonlar Ca+2 iyonlar gibi olduka yksek konsantrasyonlarda
15

bulunmaktadr. Topraklardaki magnezyumun dzeyi byk oranda toprak tipine baldr. Magnezyum bitkiler tarafndan Mg+2 iyonu eklinde pasif absorbsiyonla alnmaktadr. Pasif olarak alnan Mg+2un tanmasnda dier katyonlar ile (K+, NH4 gibi) bir rekabet sz konusudur. Bu rekabet kimi zaman Mg noksanlklarna yol aabilmektedir. Genel olarak bitkilerin Mg ierikleri kuru maddenin % 0.1 ile % 0.5 arasnda deiiklik gstermektedir. Magnezyum Noksanl Magnezyum noksanl ar derecede ykanm kumlu, KDK s dk topraklarda (Podzol), yksek kire ve dk magnezyum ieren tnl topraklarda veya kire uygulamasndan sonra Ca ve Mg arasndaki antagonizm sebebiyle kabilmektedir. Magnezyum bakmndan zengin topraklarda Mg iyonlarnn elverililii pH 6.5 de, pH 5.5 e gre daha yksek olup, magnezyum ierii dk topraklarda bu durum tam tersine pH 5.5 de daha yksek olmaktadr. Bitkilerde Magnezyum noksanlnn tek sebebi beslenme ortamndaki dk magnezyum dzeyleri deildir. H+, K+, NH+ 4, Ca+2 ve Mn+2 gibi dier katyonlarn miktar da magnezyum noksanlna sebep olmaktadr. Asit topraklarda pH nn 5 ve altnda yksek Al+3 konsantrasyonundan dolay magnezyum alm azalmaktadr. Magnezyum yal yapraklarda kloroz eklinde ortaya kmaktadr. Noksanlk yaprak ucu ve kenarlarndan balayarak ortaya doru ilerlemekte, primer ve sekonder damarlar yeil kalrken dier damarlarda sararma benek veya a eklinde bir grnm ortaya kmasna sebep olmaktadr. Magnezyum Fazlal Toprakta ve bitkide yksek magnezyum konsantrasyonlar, bitkide Ca/Mg dengesini bozarak zararlanmalara sebep olmaktadr. Bu zararlanmalardan Ca noksanlna hassas olan kkler daha fazla etkilenmektedir. Magnezyum fazlalnn belirtileri, Ca noksanlna benzer ekilde ortaya kmakta, gen yapraklarda katlanmalar ve kvrlmalar meydana gelmektedir. Monokotiledon bitkilerde gen yapraklar katlanmakta, yapraklar knndan, karken zorluk ekmektedir. Toprakta yksek Mg konsantrasyonlar veya Mg lu gbreleme sonucunda Mn almndaki antagonizm nedeniyle, Mn noksanl ortaya kabilmekte, buna karlk asit topraklarda Mn toksitesi iin magnezyum slfat kullanlmaktadr.

KKRT Kkrt toprakta organik ve inorganik formlarda bulunur. Topraktaki organik kkrt fraksiyonu, mikrobiyal aktivite ile bitkilere yarayl hale geer. Bu mineralizasyon ilevinde,
16

organik bal kkrt n paralanmas ile H2S meydana gelir ve H2S aerobik koullarda kendiliinden kimyasal olarak oksitlenerek SO4
-2

oluturur. Anaerobik koullarda ise,

kemotrofik kkrt bakterileri tarafndan oksitlenerek elementel kkrt oluur. Bitkiler kkrt byk oranlarda SO-24 formunda absorbe ederler. Bitkiler tarafndan alnan kkrt iyonlar gen yapraklara tanr. Yal yapraklardan gen yapraklara tanm sz konusu deildir. Bununla birlikte bitkiler yapraklar ile birlikte atmosferdeki SO2 de absorbe edebilmektedir. Kkrtn aminoasitlere, proteinlere, koenzimlere ve yeil yapraklarda ferrodoksinlere balanmas iin indirgenmesi gerekir. Ayn zamanda bitkilerde indirgenmi kkrt tekrar okside olabilir. Kkrt Noksanl Azot ve ayn zamanda S noksanlnda gvde bymesi, kk bymesinden daha ok etkilenir. Yeteri kadar kkrtn alnamamas durumunda, kk hidrolik geirgenlii, stoma aklklar ve net fotosentez azalr. Yapraklarda klme ve zellikle yaprak hcreleri saysndaki azalmadan dolay S noksan bitkilerde yaprak alanlar klr. Kloroplast saylar azalr. Kkrt noksanl olan bitkilerde protein sentezi sekteye uramaktadr. Bitkilerin N/S oranlar kkrt noksanlnn belirlenmesinde gvenilir bir indikatr olup, bitkilerin sadece kkrt kapsamlarn ele almak yanltc olabilmektedir. izelge 1 de baz bitkiler iin kritik N/S oranlar verilmitir. izelge 1. Baz Bitkiler iin Kritik N/S Oranlar (Bergmann, 1992) Bitki eker Pancar, Yaprak Msr Buday, Tane Arpa Yonca Yulaf, Yaprak Yulaf, Tane N/S Oran 11.0 11.0 14.8 13.0 11.0 -12.0 10.4 9.1

Kkrt noksanlnda N/S oran, azot lehine deimektedir. Kkrt noksanlnn belirtilerini azot noksanlndan ayrmak olduka gtr. Tek fark kkrt noksanlnn ilk olarak gen yapraklarda ortaya kmasdr. Kkrt noksanlnda protein ve klorofil sentezinde gerilemeler nedeniyle kloroz ortaya kmakta, byme gerilemekte ve yapraklar klmektedir.

17

Kkrt Fazlal Topraklarda toksik olabilecek dzeyde kkrt fazlalna rastlanlmamaktadr. Bununla birlikte SO2 endstriyel blgelerde atmosferde 0.2-1.0 mg m-3 hatta 2.5 mg m-3 e kadar ykselebilmektedir. Kkrtn bu dzeyleri bitkiler iin toksik etki gstermektedir.

BOR Bor, bitkiler tarafndan borat ve borik asit formunda alnr. Bitkide transpirasyonla ksilem yoluyla tanr. Bu sebepten dolay yaprak ularnda ve kenarlarnda birikir. Bor alm bor miktarna ve transpirasyon oranna baldr. Borun transpirasyon akna gre, bor noksanlnn ncelikle byme ularnda grlebilecei ifade edilmektedir (Oertli,1962). Bor, eitli metabolik reaksiyonlarda gerekli olup, enzimlerin aktivitelerini artrmaktadr. ekerlerin tanmnda grev yapar ve meyve depo organlarnda eker kapsam borun varlna baldr. Borun bitkideki ilevleri aada sraland gibidir: - eker tanm, - Hcre duvar sentezi, - Liglinleme, - Hcre duvar strktr, - Karbonhidrat metabolizmas, - Solunum, - RNA metabolizmas, - Kk uzamas gibi. Topraklarn bor kapsam 2-300 ppm iken alnabilir bor fraksiyonu 0.4 - 5 ppm arasnda deimektedir. Normal beslenen bitkiler ise 25 100 ppm bor ierirler. Bor hareketsiz bir besin maddesi olduundan eksiklii nce gen yapraklarda ortaya kar. Bor Noksanl Bor noksanl, bilinen en yaygn beslenme bozukluudur. Borun yarayll zellikle B(OH)4
-

oluumu ve anyon adsorbsiyonu nedeniyle kireli ve kil kapsam fazla olan

opraklarda ve pH ykseldike azalmaktadr. Bununla beraber borik asitin polimerizasyonu ve kklere kitle tanmnn azalmas nedeniyle kurak koullarda da bor yarayll azalmaktadr. Bitkilerde bor noksanlna bal olarak tohum ve meyve tutumu azalmaktadr. Bor noksanl znebilir azotlu bileiklerin (zellikle NO3) birikimine, sitoplazmann protein kapsamnn azalmasna ve hcre ekirdeinin deformasyonuna neden olmaktadr. Bor noksanl bitkilerde pek ok morfolojik deiikliklere neden olmaktadr. Bunlar;
18

- Gen yapraklarda kloroz, sar-krmz renklenme, bazen nekrotik lezyonlar, - Gen yapraklarda rozet teekkl, - Kk ve biimsiz yapraklar, - Yaprak sapnda, gvde ve yaprak damarlarnda atlama ve mantarlama, - Yaprak ve gvde de kalnlama ve gevrekleme, - Kotiledonlarn genilemesi, - Boum aralarnn ksalmas, - Byme ularnn ksalmas, - allama, bodurlama, - Tomurcuk, iek ve tohum oluumunda azalma, - Kk gelimesinde gerileme, - Meyve i ksmnda boluklar, rmeler, cams grnm ve kahverenkli beneklerdir. Bor Fazlal Bor toksiklii, bor kapsam yksek sulama suyu ile sulanan bitkilerde veya denizel orijinli ana materyal zerinde olumu kurak ve yar kurak blge topraklarnda yetien bitkilerde olduka yaygn ekilde grlmektedir. Fazla miktarda atk amuru ve p kompostlarnn kullanld durumlarda da grlebilmektedir. Borun yeterlilik ve toksik konsantrasyonu arasndaki snrn dar olmas nedeniyle, noksanlk tedavisi amacyla topraklara uzun sreli bor ieren gbrelerin verilmesi toksiteye yol aabilmektedir. Bor toksitesi kireleme ile giderilmektedir. Bununla birlikte bor konsantrasyonu yksek tuzlu topraklarda kirelemenin bir etkisi olmamaktadr. Bor elementinin beslenmede gerekli bir element olarak bilinmesinden nce toksik etkileri bilinmekteydi. Bu nedenle bitkide bor bymesi iin yeterli miktarn biraz zerinde toksik etkisi ortaya kmaktadr. Toksisitesinde yaprak ular sararr, nekrozlar oluur ve yapraklar yank bir grnm alrlar. Bor toprakta iyonize olmam bir halde bulunduu iin toprak kolloidlerine balanamaz ve kolayca ykanarak alt katmanlara iner. Kurak blge topraklarnda ise st katmanlarda toksik olabilecek dzeylere kadar ykselir. DEMR Demir doada ok bulunmasna ve bitkilerin demir ihtiyacnn az olmasna ramen znrlnn ve dolaysyla alnabilirliinin az olmas nedeniyle bitkilerde demir noksanl grlr. Ana materyale de bal olarak topraklarn toplam demir ierii % 0.02-10 arasnda deiir. Toprakta ve bitkide organik komplekslerle kleyt oluturabilmesi demirin
19

nemli bir zelliidir. Demir bitkilere Fe+2, Fe+3 ve Fe-kleytler eklinde uygulanabilir. Demir alm bitki kklerinin Fe+3 , Fe+2 ye indirgenmesine baldr. Bu durum bitkiler arasnda farkllk gsterir. Kural olarak demir (III) ile karlatrldnda demir (II) alm daha fazladr. Ancak, buda bitki trlerine gre deiir. Demir almn Mn, Cu, Ca, Mg, ve Zn iyonlar da engellemektedir. Mikroelement katyonlar, kleytlerden demiri ayrp onun yerine balanarak kendi kleytlerini oluturmaktadr. Demir almn zellikle ortamdaki yksek pH, yksek fosfor ve kalsiyum konsantrasyonu olumsuz etkilemektedir. Kireli topraklarda demir beslenmesi zerine azot formlar da etkilidir. Nitrat beslenmesi demir almn azaltmasna karn, NH4 beslenmesi artrmaktadr. Demirin bitkide hareketlilii dk (yal yapraklardan gen yapraklara tanm ok az) olduu iin bitkiler gelimeleri boyunca srekli demire ihtiya duyarlar. Demir, bitkiler tarafndan daha ok Fe+2 ve kileyt formunda alnr. Topraklarda demir ierii genelde yksektir, fakat oksit, hidroksit, fosfat ve karbonat eklinde toprakta znemez bileikler oluturmutur ve toprak zeltisindeki miktar ok dktr. Bitkilerin Fe ierikleri 50-200 ppm arasnda deimektedir. Demir bitki bnyesinde; - Enzimatik reaksiyonlarda grev almaktadr. - Yapraklarda fotosentez iin mutlak gerekli olan klorofilin oluumu reaksiyonlarnda da nemli bir yer tutmaktadr. Bu nedenle demir eksikliinde klorofil paralanmakta ve yapraklarda kloroz meydana gelmektedir. Demir Noksanl Bitkilerin toplam demir kapsamlarnn sadece % 10-20 si fizyolojik aktiftir. Bitkilerin demir beslenme durumunu belirtmek iin toplam demir deerlerinin kullanlmas uygun deildir. Klorozlu yapraklarn normal veya normalin stnde demir iermesine hcre pH snn ykseklii, fosfor konsantrasyonunun fazlal ve metabolik aktif Fe+2 nin inaktif duruma gelmesi neden olmaktadr. Demir bitkide hareketsiz bir besin maddesi oluu nedeniyle eksiklii nce gen yapraklarda ortaya kmaktadr. nce damar aralar sararr ve damarlar yaprak yzeyinde adeta bir a grnmndedir. Magnezyum eksikliine ok benzer, tek fark Mg eksiklii nce yal yapraklarda grlmektedir. Eksikliin daha iddetli olduu durumlarda tm yaprak sararr daha sonra kurumaya balar. Tedavi edilmez ise bitkinin kuruyup lmne bile neden olabilmektedir.

20

Bitkilerde demir eksiklii toprakta mutlak bir demir yetersizliinden deildir. Daha ok toprakta demirin yaraylln etkileyen faktrler nedeni ile demir eksiklii olumaktadr. Bunlar: - Topran kire ierii, - Yksek pH, yksek bikarbonat iyonlar, - Yksek fosfat ve nitrat azotu konsantrasyonu, - Dier ar metallerin (Zn, Cu, Mn, Co, Cr, Ni) fazlal (Antagonistik etki) - Bitki kklerinin redksiyon kapasitesinin dkl. Demir Fazlal Demir toksiklii zellikle suyla doygun topraklarda yaygn olarak grlr ve eltikte rn snrlandran ikinci nemli faktrdr. Demir toksiklii kurak koullarda da nemlidir. Demir toksikliinde yapraklar bronzlar. Demir fazlalnda polifenol oksidaz aktivitesi artar ve bronzlama okside olan polifenollerden kaynaklanr. NKO inko, bitkide enzim reaksiyonlarnda katalitik ve strktrel olarak rol oynad gibi protein sentezinde, karbonhidrat metabolizmas ve membran dayankll zerine de etki etmektedir. Topraklarn inko kapsamlar genelde 10 300 ppm arasndadr. Ancak toprak zeltisinde znm formda Zn ok dktr. inko, minerallerin yapsndan baka kat yzeylerde adsorbe halde, kil minerallerinin deiim blgelerinde ve organik madde de bulunmaktadr. Kireli ve pH s yksek olan topraklarda inkonun znrl olduka dktr. Yksek pH larda inko hidroksitler, ve kireli topraklarda da inko karbonatlar oluturarak kelir. Topraklarda kil, KDK, organik madde, pH ve kire miktar artka inko adsorbsiyonu da artar. Toprak zeltisindeki Zn+2, katyon deiim blgelerinde deiebilir ekilde tutulmu inko, toprak zeltisindeki ve toprak kat fazndaki organik komplekslerde bulunan inko bitkiler tarafndan alnabilir inkoyu oluturur. inko bitkiler tarafndan Zn+2 eklinde alnmaktadr. Bitkilerin inko ierii 20-100 ppm arasnda deimektedir. Bitkilerin inko almn zellikle yetime ortamnn pH s ve fosfor konsantrasyonu etkilemektedir. inkonun fizyolojik fonksiyonlarn yerine getirebilmesi iin bitkinin bor ile yeteri kadar besleniyor olmas gerekir. Bu nedenle demirde olduu gibi bitkideki inko da fizyolojik aktif olarak tespit edilmelidir. Bunun yan sra inkonun biyolojik yarayll fitin/Zn oranna baldr.
21

inko Noksanl inko noksanlnda kk molekl arlkl kk salglar artar. ift eneklilerde kk salglar ounlukla aminoasitler, ekerler, fenoller ve K olurken budaygillerde gndz salglanan fitosideroforlar dr. inko eksiklii ntral ve karbonat ierii yksek, organik madde kapsam dk topraklarda grlmektedir. Fazla miktarda fosforlu gbreleme de inko eksikliine neden olmaktadr. Bitkilerde inko noksanlklar her zaman birbirine benzememekle beraber noksanlk simptomlar aada belirtildii gibidir. - Noksanlk ilk nce gen yapraklarda ortaya kmakta, - Yapraklar klmekte, - Bitki alms bir hal almakta (bodurlamakta), - Rozet yapraklar olumakta, - Gen yapraklarda kloroz ortaya kmaktadr. inko noksanlnda, yapraklarn damarlar nce yeil kalrken, daha sonraki aamada damar aralar sararmakta ve srgn ularnda rozet olumaktadr. Aacn yaprak sistemi seyrekleir, tomurcuk says azalr. Yapraklardaki 20 ppm dzeyi eksiklik iin kritik dzeydir. En fazla eksikliine meyve aalarnda ve zellikle turungiller ve eftalide rastlanmaktadr. inko Fazlal Bitkilerde inko fazlalnn en belirgin etkisi kk uzamasnn engellenmesidir. inkonun iyon ap Fe ve Mg un iyon aplarna benzerlik gsterdii iin inko fazlal, bu elementlerin noksanlklarnn grlmesine neden olur. Dier taraftan fazla inko bitkilerin Mn ieriini de azaltr. Kireleme ile pH nn artrlmas bitkilerin inko kapsamn ve inkonun toksikliini azaltmada en etkili yoldur. inko toksikliini azaltmak iin kiree ilaveten fosfor ve organik gbrelerde kullanlabilir.

BAKIR Bitkiler bakr Cu+2 iyonlar ve Cu-kleytler eklinde alrlar. Bitkilerin bakr kapsam 220 ppm arasnda deiir. Bakr bitkide, - Proteinlerin yapsnda, - Karbonhidrat, lipid ve azot metabolizmasnda, - Liglinlemede, - Polen oluumu ve tozlamada ilev grmektedir.
22

Toprak zeltisinin bakr konsantrasyonu olduka dk olup % 98 inden fazlas organik gbre ile kompleks oluturmu ekilde bulunur. Dier mikro elementlere gre organik maddeye daha sk bir ekilde balanmtr. Kireli topraklarn toprak zeltisindeki bakr konsantrasyonu olduka dktr. Bakr ou toprakta Cu+2 eklinde bulunur. Toprak pHsnn ykselmesi ile znrl azalrken, asit topraklarda yksektir. Bakr, toprak organik maddesinin yapsnda, toprak kolloidlerince adsorbe edilmi ve toprak zeltisinde iyon halinde bulunur. Dier elementlere gre kolloidlere ok kuvvetli baland iin, deiebilir formda bile kolay alnamamaktadr. Ayrca bakr-inko yksek oranda antagonistik etkileimi olduu iin birbirlerinin almna olumsuz etki yaparlar. Bakr noksanl Bakr noksanl, genellikle toplam Cu ierii dk, kaba tekstrl, kireli ve bakrn organik komplekslere baland organik madde ynnden zengin topraklarda grlr. Yksek miktarda azot gbrelemesi de bakr noksanln glendirir. Bakrn bitki bnyesinde hareket kabiliyeti iyi olmadndan noksanlk belirtileri yeni meydana gelen yapraklarda oluur. Grimsi yeil renk, hatta beyazlama gibi renk deiimleri ve solma grlr. Geli me zayflar. Meyve aalarnda dallarn u ksmlarnda kurumalar olur. Baz durumlarda u kurumalarnn grlmesinden nce, normalden byk yapraklar oluur.

MANGAN Mangan bitkiler Mn+2 katyonu eklinde alrlar. Fakat bitkilerin mangan alm oran dier iki deerlikli katyonlardan (Ca, Mg) daha azdr. Azot kayna olarak NH4 ile beslenen bitkiler, NO3 ile beslenenlerden daha az mangan almaktadr. Mangan almn Mg, Fe, Zn ve NH4 iyonlar azaltrken, NO3 artrmaktadr. Mangan, bitkide enzim reaksiyonlarnda rol oynad gibi fotosentez olayna, protein sentezine, karbonhidrat metabolizmasna, hcre blnmesine, uzamasna, genilemesine de etki etmektedir. Doada mangan, oksitler ve slfitler halinde ve genellikle demir ile birlikte bulunur. Toprakta mangan ayr deerlikte bulunur. Bitkiler tarafndan alnabilen Mn+2 ile bitkiler tarafndan alnamayan ve mangan oksitlerde bulunan Mn+3 ve Mn+4 iyonlardr. ki deerlikli mangan iyonu toprak zeltisinde yaygn bulunmakla birlikte kil ve organik madde tarafndan da adsorbe edilir. Toprakta Mn+2 miktarn oksidasyon-redksiyon koullar belirler. Bu nedenle mangann yaraylln, oksidasyon-redksiyon koullarn etkileyen tm etmenler etkiler. Bu faktrler arasnda toprak pH s, organik madde miktar, mikrobiyal aktivite ve

23

toprak nemi saylabilir. Mangan iyonlar (Mn+2) toprakta ok hareketli olduundan topraktan kolayca ykanabilir. Mangan noksanl Mangan noksanl genellikle fazlaca organik madde ieren yksek pH l, iyi havalanan, kurak ve yar kurak blgelerdeki alkali ve kireli topraklarda daha sk grlmektedir. Genel olarak mangan noksanlnda gen yapraklarda kloroz ve bazen nekrozlar, tahllarda buna ilave olarak gri benekler ortaya kmaktadr. Kloroz damarlar arasnda ve mozaik benzeri ekillerde grlmektedir. Bitkilerde mangan noksanlna neden olan faktrler aada sralanmtr. - Topraktaki Mn+2 konsantrasyonu, - Topraktaki dier katyonlarn konsantrasyonu, - Topran KDK s, - Topran organik madde ierii, scakl, mikrobiyal aktivite, redoks potansiyeli, - Topran veya yetitirme ortamnn pH s gibi faktrler mangann yarayllna etki etmektedirler. Mangan Fazlal Noksanlk iin verilen kritik dzeyin, bitki tr ve eitleri arasnda ok dar bir snr aralnda deimesinin tersine, toksiklik snr dzeyi hem bitkilere hem de evre koullarna bal olarak geni snrlar gstermektedir. Mangan toksitesi zellikle asit topraklarda byme ve rn snrlandran nemli bir etmendir. Asit topraklar dnda kompaksiyon, sterilizasyon amacyla kullanlan formalin, klor, nitrat, slfat ieren gbrelerin fazla kullanm ayrca buharla yaplan sterilizasyonun Mn+2nin bitkiye yaraylln artrmas, mangan toksitesine neden olur. Tahllar, eker pancar, lahana, domates, marul, patates gibi bitkiler mangan toksitesine kar olduka hassas bitkilerdir ORGANK GBRELERN LEVLER VE YARARLARI ORGANK GBRELER ounlukla humus denilen toprak organik maddesi, balca bitki artklarndan meydana gelirse de, hayvanlarn ifrazat ve hayvan vcutlarndan geriye kalan ksmlar da oluumunda yer alrlar. Otlayan hayvanlar, toprak solucanlar ve saysz trde toprak haereleri, bunlara ilave olarak milyonlarca mikroorganizma (bakteriler, mantarlar,
24

aktinomisetler) bitki ve hayvan artklarnn paralanmalarnda ve bunlarn btn toprak yzeyinde yaylmalarnda ksmen bir rol oynarlar. Topraklar turba topraklar gibi ok zengin olanlardan, ok az miktarda organik madde ihtiva eden zayf l topraklarna kadar olmak zere organik madde muhtevalar bakmndan byk farklar gsterirler. Toprak organik maddesi, kimyasal bakmdan, taze paralanmam materyalden geit bir devreye ve son olarak da iinde bulunan pek eitli maddelerin tamamen paralanm son rnlerine kadar olmak zere deiir. Toprakta organik maddelerin rmeleri srasnda bitki besin maddeleri yava yava serbest hale geerler ve bitki tarafndan alnabilecek bir ekle dnrler. Organik madde topran yapsn iyiletirir. Granulasyonu, toprak paracklarnn agregasyonunu artrr. zellikle iyi paralanm organik madde kumlu topraklarn kohezyonunu artrr. Bylece organik madde iyi bir toprak tavnn meydana gelmesine yardm eder. yi bir toprak strktr, organik maddenin kendisi, topran su absorbe etme kapasitesini iyiletirir, bitkinin faydal olan suyu tutmasna yardm eder ve zellikle killi topraklarda havalanmay ve drenaj salar. Mal olarak kullanld zaman organik madde, evaporasyonu nlemeye yardm eder. Toprakta ok eitli ve olaanst fazla sayda mikroorganizma bulunmaktadr. Bunlardan bazlar organik maddeyi paralar ve bitki besin maddelerini serbest hale geirir, bazlar organik azotu amonyaa ve nitrata evirir bylece bunlar bitkiler absorbe edebilirler; dier bazlar ise havann azotunu tespit eder ve sonra da bitkinin faydalanmasna sunar. Organik maddenin saylan faydalar asndan topraklarn organik maddesini artrc tedbirlerin alnmas gereklidir. Topraklara organik materyaller ve organik gbrelerin verilmesi bu nedenle nem tamaktadr. Organik gbrelerin ve zellikle ahr gbresinin kullanlmas ok eskiye dayanmaktadr. Hommer (M.. 800) Odyseesinde ahr gbresinin ilk nce Helenlerde kullanlmaya balandn, Theophrastus (M.. 372-287) verimsiz topraklar bol miktarda ahr gbresiyle gbrelemenin yerinde olacan bildirerek adsorbsiyon iin yatakln kullanlmasn ne srmtr. Romal ilk tarm yazarlarndan Cato (M.. 234-149) ku gbresinin deerine iaret ederken ahr gbresinin ok dikkatle saklanmasnn gerektiini ileri srmtr. Columella (M.. 45) ahr gbresi, yeil gbre, marn, al, kil verildii srece topran verim gcn asla yitirmeyeceini ne srmtr. Bitki besin maddelerini organik ekilde ieren gbreler organik gbreler olarak adlandrlmaktadr.

25

Bitki besin kayna olarak organik gbreler bitki, hayvan ve insan kaynakl kalntlar veya atklardan olumaktadr. Bitki besin kayna olarak nemli organik gbreler; - iftlik gbresi - kompost - yeil gbre ve - eitli hayvansal atklardr. Bunlarn ou doada bol miktarda bulunur. Besin maddesi ierikleri az olmasna karn, topraa organik madde kazandrmalar ve topran fiziksel zelliklerini iyiletirmeleri asndan nem tarlar. Toprakta mikrobiyolojik faaliyeti hzlandrarak strktr, havalanma ve su tutma kapasitesini artrr, makroelement takviyesi yapar ve toprakta besin maddelerinin yaraylln artrrlar. iftlik (ahr) Gbresi iftlik gbresi hayvansal retimin youn olduu tarmsal iletmelerde yan rn olarak bol miktarda mevcuttur. Hayvanlarn kat ve sv dklar ile sap, saman gibi yataklk materyalleri ierir. Hazrlama, depolama ve kullanmna gerekli zen gsterilirse bnyesindeki besin maddeleri ykanma ve gaz kaybna kar korunmu olur. iftlik gbresi tm topraklara ve tm bitkilere verilebilir. iftlik gbresinin besin maddesi ierii, hayvan yetitirme ekline ve gbrenin depolanma ekline bal olarak nemli oranda deiiklik gsterir.

Tavuk Gbresi Tavuk gbresi iftlik gbresine gre daha fazla besin maddesi ierir. Tavuk gbresinin de bileimi olduka deikendir. Tavuk gbresinin gbre deeri ierdii su, kum ve kat organik madde ieriine gre deiir. Su ierii % 8-75 arasnda deiir. iftlik gbresinde olduu gibi taze tavuk gbresinden de ykanma ve gaz eklinde besin maddesi kayb sz konusudur. Tavuk gbresinin N ierii % 1.5-4.0 arasnda deiir. Taze tavuk gbresine kum, tala, eltik kavuzlar gibi atklar kartrlarak gbre daha kuru ve kolay kullanlabilir hale getirilebilir. Tavuk gbresi birok bitki yetitiriciliinde kullanlabilir. Bu gbrenin N ierii fazla, K ierii az olduu iin kullanlacak azotlu ve potasyumlu gbre dozu buna gre ayarlanmaldr.

26

Kompost iftliklerde ve krsal kesimlerde bol miktarda bitkisel ve hayvansal atk ve artklar mevcuttur. Bunlar kontroll ayrma ve olgunlamaya tabi tutularak kompost yaplp organik gbre olarak kullanlabilirler. rnein iletme ierisinde elde olunan tm bitkisel atklar, saplar, dallar, yapraklar, yabani otlar, mutfak artklar kompost yaplarak iyi bir ekilde deerlendirilebilir. Bu tr atklar kompost yapldktan sonra tm toprak ve bitkiler iin kullanlabilir. Kompost yapmnda kullanlacak hayvansal atklar zelliklerine gre bir n hazrl gerektirir. Dier taraftan bu atklardan biyogaz retildikten sonra da gbre olarak yararlanlr ve bu ekilde gbre deer yitirmeden iki kez fayda salar. Yeil Gbre Topraa organik madde ilave etmenin dier bir yolu da yeil gbrelemedir. Gelimelerini tamamlam yeil haldeki kimi bitkilerin toprakla kartrlmalarna yeil gbreleme ve bu i iin kullanlan bitkilere de yeil gbre bitkileri denir. Bu yntem uzun yllardan bu yana tarmda baar ile kullanlmakta ve bu yolla eitli yararlar salanmaktadr. Baklagil gibi yeil aksam bol olan bitkiler ieklenme ncesi topraa kartrlarak yeil gbreleme yaplabilir. Bu amala al ve aa yapraklar da kullanlabilir. Yeil gbrelemenin en bata gelen yarar topran organik madde kapsamn artrmasdr. zellikle ahr gbresinin az bulunduu yerlerde yeil gbreleme yoluyla topran organik madde kapsam nemli dzeyde artrlmaktadr. Bir bitkinin amaca uygun yeil gbre bitkisi olabilmesi iin; a) Hzl gelimesi b) Bol miktarda vejetatif organ oluturmas c) Yoksul topraklarda bile iyi gelime gsterebilmesi gerekmektedir. Bitkinin hzl gelime gstermesi, o bitkiden gerek mnavebede ve gerekse topran slahnda daha fazla yararlanlmasna olanak verir. Bitkinin vejetatif organlarnn fazla olmas, topraa daha fazla bitki organlarnn kartrlmasna olanak vermesi yannda, yksek su kapsam nedeniyle toprakta bitkinin rmesini daha ksa srede tamamlamasna da olanak verir. Yoksul topraklarn organik madde ynnden gereksinimleri verimli topraklara gre daha fazladr. Yeil gbre bitkisi olarak ok sk yetitirilen bitkiler izelge de verilmitir. Kukusuz bu bitkilerin yeil gbre bitkisi olarak yararllklarn en bata evre koullar etkilemektedir. Yeil gbre bitkisi olarak iki bitkinin yan yana yetitirilmesi ou kez nerilmektedir. Yan yana yetitirilecek iki bitkinin gelimeleri zerine karlkl olumsuz etki yapmamalar
27

ncelikle gerekir. Bu arada bir baklagil bitkisiyle bir baklagil olmayan bitkinin birlikte yetitirilmesi eitli ynlerden yarar salar. Yeil gbre bitkilerinin birlikte yetitirilmesine yulaf ile bezelye ve avdar ile fi ok iyi bir rnektir. Bu bitkiler birlikte ksa srede geliebildikleri gibi fazla miktarlarda vejetatif organ oluturur ve yoksul topraklarda daha iyi bir ekilde gelime gsterirler. izelge Yeil Gbre Bitkileri Baklagil Bitkileri Yonca ayr gl Ta yoncas Soya fasulyesi Kanada yem bezelyesi Yem brlcesi Krmz gl Japon gl Yabanc tyl fi Avusturya bezelyesi avdar Yulaf Arpa Dar Karabuday Buday im Sudanotu Hardal Kolza Baklagil Olmayan Bitkiler

Yeil gbre bitkileri eer baklagil iseler topraa organik madde yannda atmosferden fikse ettikleri azot da katlm olur. Yeil gbre bitkileri ile atmosferden fikse edilen azot ylda 30-40 kg ha-1 arasnda deiir. Yeil gbreleme bu bitkilerin yetimeleri, toprakta ayrmalar ve sonraki bitkinin yetimesi iin yeterli miktarda su bulunduu koullarda etkilidir. Sv Dk Hayvanclk yaplan iletmelerde hayvanlarn sv dklar ile ahrlarn ykanmas srasnda kat ksmdan suya geen besin maddelerini ierir. Hayvanlar tarafndan alnan Nun 40 ile Kun % 65i sv dk ile atlr. Bunlar suda znebilir ve bitkiler tarafndan kolay alnabilir besin maddeleridir. Sv dkda fosfor yok denecek kadar azdr. Sv dklarn gbre deeri hayvanlarn beslenme durumu ile yamur veya ykama suyu ile seyrelm e durumuna baldr. Sv dklar ideal koullarda % 0.6 N , % 0.8 K ierirler. Sv dkdaki N gaz halinde kaybolabilir. Sv dk, k ve bahar aylarnda ayr mera bitkilerine uygulanabilir. Srekli sv dk kullanm P ve Ca noksanlklarna yol aabilir. Besin ierii yksek sv dk kurak mevsimlerde kullanlrsa bitkilerde yanma olabilir. Ekimden nce verilmek kouluyla dier bitkilerde de kullanlabilir.

28

Kanalizasyon atklar Kanalizasyon atklar N, P, K ve dier elementleri iermekle birlikte topran fiziksel zelliklerini de dzenler. Dier organik gbrelere benzer ekilde, kimyasal bileimi, fiziksel ve biyolojik zellikleri deikendir. Kanalizasyon atklar %0.1-17.6 arasnda N, % 0.02-2.6 arasnda K ile dier bitki besin maddelerini de ierir. erdii N ve Pun yaklak % 70i organik olduu iin ilk yl bitkiye fazla faydal olmaz. erdii Kun ise tamam inorganik haldedir. Fazla miktarda Zn, Cu, Pb, Ni ve Cd gibi ar metal ierdikleri iin bitkilere ve bunlar tketen insan ve hayvanlara toksik etki yapabilir. Parazitik ve patolojik organizmalar ierdiinden kullanc ve tketiciye zarar verebilir. Bu nedenle kullanmlar denetimli olmak zorundadr. Bitkisel atklar Organik gbre olarak kullanlabilecek bitkisel kkenli atklar aada verilmitir. Endstri ve gda ileme fabrikalarnda oluan atklar Tahl sap, saman ve kavuzlar Suda yetien bitkiler ve deniz yosunlar Hayvansal atklar Organik gbre olarak kullanlabilecek hayvansal atklar ise mezbaha ve kesimhane atklar ile balk unu ve kemik unudur.

Kan Tozu Kan tozu mezbahalarda hayvan kesiminden arta kalan kanlarn kurutulmasyla elde olunur. Kan tozunda yksek dzeyde bulunan azot organik ekilde olduundan bitkiler bundan kolayca yararlanamazlar. Bu nedenle kan tozunun ekimden bir sre nce topraa verilmesi ve azotun mineralize olmas gerekmektedir. Salkl hayvanlarn kanndan oluturulan kan tozu pratikte ounlukla hayvan yemlerine kartrlarak deerlendirilmektedir. Kan tozunun bu eklide deerlendirilmesinin topraa gbre olarak verilmesine gre daha ekonomik olduu saptanmtr.

Deri tozu Deri sanayi atklarnn tlmesiyle elde olunur. Deri tozundaki azottan bitkinin yararlanmas olduka zordur. nk deri tozundaki azotun toprakta mineralizasyonu olduka uzun zaman almakta ve g olmaktadr. Yaplan almalar azotu nitrat eklinde ieren
29

gbrelerin bitki gelimesi zerine etkileri 100 olarak kabul edilirse, ayn koullarda deri tozunun etkisinin ancak 10 olabildiini gstermitir. Deri tozu daha ok kompost yapmnda kullanlmaktadr. Boynuz ve Trnak Tozu Hayvan kesiminden arta kalan boynuz ve trnaklarn tlmesi ile elde edilir. Boynuz ve trnak tozunun toprakta paralanmas g ve zaman almaktadr. O nedenle gbre olarak kullanlmas halinde ekimden ok nce topraa verilmesi gereklidir. Boynuz ve trnak tozu daha ok bahe tarmnda kullanlmaktadr. ORGANK GBRE VE TOPRAA ETKLER Organik gbrelerin banda hayvan gbresi gelmektedir. Hayvan gbresi topraklarn fiziksel, kimyasal ve biyolojik zelliklerini byk lde etkilemekte ve bunun sonucu olarak topran verimliliini artrmaktadr. Ahr Gbresinin Topran Fiziksel zelliklerine Etkisi Ahr gbresi uyguland topran su tutma kapasitesini artrr. Bu durum az ya alan yrelerde byk nem tamaktadr. Hayvan gbresi uygulanan topraklarda, uygulanmayanlara oranla bitki tarafndan alnabilir haldeki su miktarnn 0-25 cm. derinlikte %35, 24-40 cm. derinlikte ise %12 kadar fazla olduu saptanm ve bu zelliinden dolay ahr gbresinin ya az alan blgelerde kimyasal gbrelere oranla daha faydal olabilecei ileri srlmtr. Ahr gbresi uygulanan topraklarn su geirme oran da artar. Amerikada 39 yl devam eden denemeler sonunda hayvan gbresinin uyguland topraklarda uygulanmayanlara oranla iki misli daha fazla suyun nfuz ettii bulunmutur. Bu durum erozyondan fazlasyla etkilenen alanlar iin byk nem tamaktadr. Ahr gbresi toprak erozyonunu azaltc ynde etki eder. Ahr gbresinin bu etkisini gstermek amacyla %12 meyilli bir arazide yaplan aratrmalarda, gbre uygulanan topraklarda 1 ton topran sular ile tanmasna karlk gbre uygulanmayan ksmlarda 4 ton topran tand bulunmutur (Anderson; 1957). Ahr gbresi topran kolayca tava gelmesini salad iin toprak ilemesi bakmndan nemlidir. Hayvan gbresi killi topraklarda toprak zerrelerinin birbirine balln gevetir, porozite artar ve topraklar bitki gelimesi iin uygun durum kazanr.

30

Ahr gbresi organik tabiatta olmas nedeniyle topraklarn havalanmas zerine de uygun etki yapmaktadr. Ahr gbresi, topran karbondioksit miktarn 2-4 misli artrmaktadr. Organik tabiattaki maddelerin toprakta ayrmalar sonunda aa kan karbondioksit ve organik asitler toprakta bulunan besin maddelerini bitki tarafndan alnabilir hale dntrmektedir. Ahr gbresi toprak ssn bitki gelimesi bakmndan daha uygun duruma getirir. Genellikle koyu renkli topraklarn s tutma kapasiteleri ak renkli topraklara oranla daha fazladr. Uzun seneler ahr gbresi uygulanan topraklarn renklerinin koyulat yaplan aratrmalar ile anlalmtr (Smith,1952) Ahr Gbresinin Topran Kimyasal zelliklerine Etkisi Ahr gbresi hafif alkali tepkimeye sahip olmas nedeniyle topraklarn pH s zerine de etkili olmaktadr. Topraa uzun yllar deiik oranlarda ahr gbresi veren Muhr ve arkadalar (1943) topak pH snn ykseldiini saptamlardr. Bu arada ahr gbresinin asit tepkimeli topraklarda kullanlmasyla baklagil bitkilerinin iyi bir ekilde yetitii de grlmtr (Wrthern,1948 ) . Ahr gbresi topran azot kapsamn artrc ynde etki eder. Tek tarafl kimyasal gbrelerin kullanlmalar sonunda toprak azotunun devaml olarak azald, buna karlk ahr gbresi uygulanan topraklarn azot kapsamlarnn devaml bir art gsterdii yaplan aratrmalar ile anlalmtr. te yandan 30 sene devam eden ve hayvan gbresi kullanlan eker pancar denemeleri sonunda topraklarn total azot kapsamlar ile nitrifikasyon glerinde nemli artlar gsterdii bulunmutur. Ahr gbresi topran fosfor miktarn artrd gibi toprakta mevcut fosforun znrln de artrr. Amerikada yaplan 40 yl sren bir aratrma sonunda her 4 ylda dekara verilen 2 ton ahr gbresinin bitkice kaldrlan miktarda topraa fosfor kazandrd anlalmtr. Bitki gelimesi bakmndan hayvan gbresinde bulunan fosforun, ticaret gbrelerinde bulunan fosfora oranla daha faydal olduu bilinmektedir. Topraklarn ou topraa verilen fosforu bitki tarafndan g alnabilir hale dntrr. Bu bakmdan topraa verilen fosforun ancak %5-30 undan bitkilerin faydalanabildii ileri srlmektedir. Ahr Gbresinde bulunan fosfor bileikleri, fosforlu gbrelerde bulunan fosfor gibi toprakta kolayca fikse olmaz. Ahr gbresinin toprakta yava yava ayrmasnn bir sonucu olarak aa kan fosfordan bitkiler gelimeleri boyunca kolaylkla faydalanabilirler.

31

Ahr gbresinin topran potasyum kapsam zerine etkili olduu bilinmektedir. Bir ksm aratrclar hayvan gbresinin topran deiebilir potasyum miktarn artrdn bulmulardr (Kubota ve arkadalar, 1947;Smith ve arkadalar, 1947). Ayrca hayvan gbresi, kat dkda ve samanda kalsiyum miktarnn yksek olmas nedeni ile topran deiebilir kalsiyum miktarn da artrc ynde etkilemektedir. Kapsamnda bakr, inko, manganez, demir, bor, molibden ve kobalt gibi mikro elementlerin bulunmas hayvan gbresinin deerini daha da artrr. Yaplan analizler, hayvan gbresinin mikroelementler bakmndan zengin olduunu gstermitir. rnein, 10 ton hayvan gbresinde 57 g.bakr, 28 g. bor, 453 g. manganezin bulunduu ve ayrca hayvan gbresinde bulunan demirin ise normal bitki geliimini salayacak miktarda olduu bildirilmitir. te yandan bitki bymesini tevik edici maddelerden Kreatinin ve kk gelimesine etkisi grlen B-ndolylacetic asidin hayvan gbresinde bulunduu tespit edilmitir. Sulanan ve sulanmayan topraklara verilen hayvan gbresinin genellikle topraklarn deiebilir katyon kapasitelerini arttrd ve bu artn sulanan topraklarda daha fazla olduu ileri srlmtr (Kacar,1965). Hayvan gbresinin topran mineral kompozisyonuna etkisi topraa verilen gbrenin cins ve miktarna bal olduu kadar gbrenin kalitesi ile de yakndan ilgisi vardr. Hayvan Gbresinin Topran Biyolojik zelliklerine Etkisi Hayvan Gbresi topraktaki mikroorganizmalarn oalma ve faaliyetleri iin gerekli olan reaksiyon, nem ve havalandrma gibi faktrleri uygun bir duruma getirir. Hayvan gbresi ile topraklara ok fazla miktarda mikroorganizma verilir. Bunun bir sonucu olarak topraklardaki biyolojik deimelerin hz artmaktadr. Baz aratrmaclar hayvan gbresinin toprak verimlilii zerindeki olumlu etkisini ieriindeki bitki besin maddelerine deil de, sahip olduu ok fazla miktardaki mikroorganizmalarn faaliyetlerine dayanarak aklamlardr (Waksman ve Starkey,1950). Bir gram hayvan gbresinde 37 milyon civarnda bakteri bulunduu tespit edilmitir. Ayrca hayvan gbresi verilen ve verilmeyen parsellerde yrtlen mikrobiyolojik aratrmalar sonunda; gbre uygulanan parsellerde mikroorganizma faaliyetinin daha yksek olduu rapor edilmitir.

32

Yeil Gbrelemenin Topraa Faydalar Yeil Gbrelemenin en bata gelen yarar topran organik madde ynnden varsllatrlmasdr. zellikle ahr gbresinin az bulunduu yerlerde yeil gbreleme yoluyla topran organik madde kapsam nemli dzeyde artrlmaktadr. Yeil gbrelemede kullanlan bitkinin azot kapsamna bal olarak topraa azot verilir. Yeil gbreleme ile topraa organik materyalin verilmesi, toprak mikroorganizmalarna gda kayna salanmas nedeniyle toprakta mikroorganizmalarn nicelik ve ilevleri zerine olumlu etki yapar. Mikroorganizmalarn nicelik ve ilevlerinin artmas ise toprakta bir seri olumlu deiikliklerin ortaya kmasna neden olur. Yeil gbreleme iin yetitirilen bitkiler topran derinliklerinden aldklar bitki besin maddelerini yukarya tayarak topran st ksmlarn varsl hale getirir. rnein meyve bahelerinde yeil gbreleme bitkisi olarak yetitirilen bir baklagil bitkisi meyve aacnn azot gereksinmesinin karlanmasnda nemli derecede yardmc olur. Yeil gbre bitkileri; meyve aalarnn kklerine oranla, kkleriyle daha geni toprak kesimlerine deinerek eitli mikroelementlerin topran altndan toprak yzeyine tanmasna ve yzey topran mikroelementler ynnden varsllamasna yardmc olurlar. Chandler (1947) tarafndan rapor edildiine gre yoncann yeil gbre bitkisi olarak kullanlmas sonucu elma aalarnda inko noksanl greceli olarak daha az grlmekte yada noksanlk belirtileri hi grlmemektedir. Bu durum yonca bitkisinin elma aalar iin ek inkoyu yararl hale getirdii eklinde aklanmtr. Yeil gbre bitkilerinin topraklarn CO2 kapsamlarn artrd bilinmektedir. Kire ynnden zengin topraklarda yetitirilen meyve aalarnda kloroz (sarlk) belirtisinin grlmemesi yeil gbre bitkilerinin topran karbondioksit kapsamn artrmasnn bir sonucu olarak bitki besin maddelerinin yarayl ekle gelmesiyle aklanmtr. Yeil gbre bitkileri toprak yzeyini eitli etkenlere ve zellikle erozyona kar korurlar. Ayn zamanda azotun nitrat eklinde ykanp yitmesine engel olurlar. ORGANK GBRELERN VERLME ZAMANI, EKL VE MKTARI Organik gbreler; tarmsal retimde yetitirilen bitkilerin bitki besin maddesi ihtiyalarn salamalar amacyla kullanlan ve eitli tarmsal faaliyetler sonucu oluan organik kkenli tarmsal atklar ile, doal kkenli organik maddelerin byk lde deiiklie uratlmadan elde edilmesiyle ortaya kan ve bitki besin maddelerini bnyelerinde organik bileikler halinde bulunduran bir bitki besleme materyalidir.

33

Organik gbreler topran havalanma, su tutma, snma ve geirgenlik gibi fiziksel zelliklerini bitki yetimesi iin uygun hale getirirken ayn zamanda bitki besin maddelerinin toprakta tutulmalarn ve yarayl durumda bulunmayan besin maddelerinin yarayl hale gemelerini salayarak topraklarn kimyasal zelliklerini de olumlu ekilde etkiler. Topraa uygulanan organik gbreler topraklarn sadece fiziksel ve kimyasal zelliklerini dzeltmekle kalmayp, topran biyolojik zelliklerini tayin eden mikroorganizma faaliyetleri zerinde de olumlu ynde etki yapmaktadr. Bu zelliklerinden dolay organik gbrelerin kltr topraklarnn verimliliklerinin srdrlebilirlikleri ynnden nemleri ok b yk olup bu nedenle bu gbrelere toprak zelliklerini dzelten gbreler de denilmektedir. Organik gbrelerin verilme zamann, gbrenin uygulanaca topran bnyesi ile gbrenin uygulanaca blgenin iklim artlar belirler. Tarlaya uygulanan organik gbrelerin pulluk ile gmlerek gbre deerinde meydana gelecek kayplarn nne geilir. Gbrenin toprak altna gmlecei derinlik toprak bnyesine bal olarak deimektedir. Bitki ekildiinde hazr besin bulabilmesi iin organik gbreler ayrma sreleri gz nnde bulundurularak ekimden nce verilmelidir. Organik gbreler nemli iklim artlarnda yetitirilen bitkilerin ekimin den 4-6 hafta nce, serin koullarda yetien bitkilerin ekiminden ise birka ay nce topraa uygulanmaldr. Topraa katlacak organik gbre miktarnn belirlenmesinde topran yaps, organik madde miktar, iklim faktrleri ve yetitirilecek bitki eidi etkili olmaktadr.

Organik gbreler; 1. Ahr Gbresi 2. Yeil Gbre 3. Kompost 4. Guanolar 5. Dier Organik Gbreler (Kemik unu, kan tozu, deri tozu, boynuz ve trnak tozu, deri tozu ve ttn tozu) eklinde olmak zere sralanabilirler. AHIR GBRES (FTLK GBRES) Ahr ve kmes hayvanlarnn kat ve sv dklar ile yataklk malzemenin karmndan elde edilen materyallere ahr gbresi (iftlik gbresi veya hayvan gbresi) denilmektedir. Ahr gbrelerinin ekimden nce topraa verilmesi yaplan gbrelemenin etkinliini azaltmaktadr. Taze ya da uygun durumda rtlm ahr gbresinden olduka fazla bitki besin maddesinin ykanp gitmesi sz konusu bir durumdur. Ortadan inceye dein deien
34

tekstre sahip topraklara normal dzeylerde verilen ahr gbresinden bitki besin maddelerinin yitmesi greceli olarak daha azdr. Bunlar sonbahar ve k aylarnda ahr gbresinin daha gvenle verilebilecei topraklardr. Ancak bu topraklarda bitki besin maddesi greceli olarak daha fazla fikse edilir. Kumlu ya da meyilli topraklara, ykanma ve erozyon nedeniyle, ekimden ok nce ahr gbresinin verilmesi doru deildir. Bununla beraber meyilli topraklarda ahr gbresinin erozyonu nledii de akldan karlmamaldr. Tarlaya tanan ahr gbresinin zaman kaybedilmeden dzenli bir ekilde serilip toprakla kartrlmas gerekir. Ahr Gbresinin Verilme Zaman: Ahr gbrelerinin en ideal uygulanma mevsimleri ilkbahar ve sonbahardr. Uygulamann ilkbahar veya sonbaharda olup olmayacana, iklim ve toprak faktrleri gz nnde bulundurularak karar verilir. Yal ve nemli iklim koullarnda gbrelerin uygulama zaman olabildiince ekime yakn dnemde yaplmaldr. nk yalarla bitki besin maddelerinin ykanma eklinde kayplar artmaktadr. ok scak ve ok kurak koullarda ise gbreden buharlama ve fiksasyonla kayplar olabilecektir. Bu durum gz nne alnarak gbreleme zaman ayarlanmaldr. Ahr gbresi zellikle az ya alan blgelerde ve ar bnyeli topraklarda sonbahar mevsiminde uygulanr. ok ya alan blgelerde ve kumlu topraklarda ise ilkbahar aylarnda gbreleme yaplr nk kumlu topraklarda paralanma kolay olduundan sonbaharda verilecek gbre ykanma ve szma ile byk oranda kaybolabilir. Ahr Gbresinin Verilme ekli: Ahr gbresinin toprakla kartrlma derinlii iklime, topran zelliine ve kullanlan ahr gbresinin zelliine gre ayarlanabilir. Genelde ahr gbresi rmenin normal olabilmesi iin yeterli havann bulunabilecei bir derinlie verilmelidir. Bu derinliin ahr gbresinin kurumasna olanak vermeyecei bir dzeyde olmas da akldan karlmamaldr. Ahr gbresinin toprakla kartrlmas veya toprak yzeyine verilmesi yetitirilen bitkiye, toprak zelliine ve gbrenin durumuna baldr. rnek olarak ayr ve meralara ahr gbresi toprak yzeyine serilmek suretiyle verilirken tahllarda ahr gbresinin topraa kartrlmas gerekir. te yandan iyi rmemi kaba ve iri paralardan olumu ahr gbresinin zellikle uygun derinlikte toprak altna verilmesi gerekir. Ayrca amonyak

35

eklindeki azot kayplarn nlemek iin, gbre toprak yzeyine serildikten hemen sonra zaman kaybedilmeden toprakla kartrlmaldr. Genel bir uygulama ekli olarak ahr gbreleri hafif bnyeli topraklarda yzeye serildikten sonra srmle derine, ar bnyeli topraklarda ise yzeye serilip hafife yzlek olarak kartrlr. Ahr Gbresinin Uygulanma Miktar: Kullanlacak ahr gbresi miktarn ncelikle imkanlar ve iletmeden elde edilen gbre miktar snrlar. Ama imkanlar elverdiince daha geni alan gbrelemektir. Yani kk bir alana fazla gbre vermek yerine daha geni alana daha az gbre verilmesi yelenmelidir. Genelde topraa verilecek ahr gbresi miktarnn belirlenmesinde, topraktaki organik madde miktar, bitki eidi, toprak tekstr ve ya miktar dikkate alnmaldr. rnein organik maddece yoksul topraklara daha fazla ahr gbresi verilmelidir. Organik maddece yoksul hafif tekstrl topraklara, ar tekstrl topraklara oranla daha fazla ahr gbresi verilmelidir. Hafif tekstrl topraklara bir deil birka kez verilmelidir. Ayrca fazla ya alan yre topraklarna greceli olarak daha fazla gbre verilmelidir. Kltr bitkilerinin ahr gbrelerinden yararlanmalar da birbirlerinden farkldr. apa bitkileri kltr bitkileri arasnda ahr gbresinden en ok yararlanan bitkilerdir. Buna karn tahl bitkilerinin ahr gbresinden yararlanmalar apa bitkilerine oranla daha azdr. Tahllardan ise avdar ahr gbresinden daha fazla yararlanr. Topraa katlan 1 ton ahr gbresi, en iyi koullarda yars humus haline dnse, topraktaki organik madde miktarn en fazla %0.5 orannda artrabilir. Bu nedenle topraa verilecek gbre miktarnn tespitinde dikkatli olunmaldr. Unutmamak gerekir ki, gerek toprak organik maddesi, gerekse katlan ahr gbresi, lkemiz gibi kurak-scak iklimli yrelerde hzla yanarak azalr. Ancak zaman ierisinde, topran verimliliine katks byk olmaktadr. Kullanlacak ahr gbresi miktar da genellikle dnme 2 - 4 tondur. Genel olarak az ve sk gbrelemenin ok ve seyrek gbrelemeden daha iyi sonu verdii tespit edilmitir. YEL GBRE Toran zenginletirmek zere yerinde bytlm ya da baka yerden getirilmi yeil bitki materyalinin (rn artklar hari) toprak altna gmlme ilemine yeil gbreleme, bu i iin kullanlan bitkilere de yeil gbre denir. Yeil gbrelemenin en nemli yarar topran organik madde ynnden zenginletirilmesidir. zellikle ahr gbresinin az bulunduu yerlerde yeil gbreleme yoluyla topran organik madde kapsam arttrlmaktadr. Yeil
36

gbre bitkisinin topraa kartrlma zamannn iyi seilmesi, etkin bir gbreleme iin gereklidir. Bu zamann seilmesine yeil gbre bitkisinin gelime derecesi, hava artlar, toprak zellikleri ve ekilecek kltr bitkisinin zellikleri etki etmektedir. Bitkilerin gelime devrelerinin farkl dnemlerinde topraa kartrlmalarnn brakaca organik madde ve azot miktarlar farkldr. Bitki gelimesinin balangcnda azotun yksek, kuru maddenin dk ileri dnemlerde ise bunun tersinin meydana geldii saptanmtr. ieklenme ncesinde topraa kartrlacak bitki materyalinin topraa salayaca azot fazla, fakat organik madde miktar dk olacaktr. Olgunluk dneminde topraa kartrldnda azot oran dk ve kuru madde oran yksektir. zellikle organik maddeler selloz ve lignin gibi paralanmas g bileiklerin oran arttndan organik maddenin ayrmasn gletirerek yararlln azaltmaktadr. Yeil gbrenin topraa kartrlmas iin en uygun zaman azot ve organik maddenin daha dengeli olduu ieklenme dnemidir. Yeil gbre bitkisinin topraa kartrlmas ile ekilecek bitkinin ekim zaman arasnda bir ilikinin kurulmas gerekmektedir. Bitki topraa ekildiinde, yeil gbre bitkisi mineralizasyonunu tamamlam olmaldr. Yeil gbre genellikle baklagil cinsi bitkilerinden seilir. Baklagiller havann azotundan yararlanarak, kklerinde azot depolayan ve topran azota zenginlemesini salayan bitkilerdir. Yeil gbre bitkileri klk ve yazlk olmak zere iki snfa ayrlabilir. Tyl fi, krmz gl, arap yoncas ve bezelye klk baklagiller ierisine girerken; avdar, buday, im, yulaf ve arpa klk baklagil olmayan yeil gbre bitkileri saylabilir. Buna karn yonca, tayoncas, ayr gl, soya fasulyesi ve brlce yazlk baklagiller snfn a girerken; yulaf, arpa, yazlk buday, karabuday, darlar, msr ve gkdar gibi baklagil olmayanlar yeil gbre snfnda yer alabilirler. Yeil Gbrenin Uygulanma ekli: Yeil gbreler esas bitki, ara bitkisi ve st bitki olmak zere ekilde uygulanabilir. Esas bitki olarak yeil gbreleme pek uygulanmaz. O yl yalnz yeil gbre bitkisi ekilir ve topraa gmlr. Fakir kumlu yada kurak blgelerde uygulanr. lkemizde nadas yaplan alanlara nerilebilir. Yeil gbre bitkisi gzn ya da erken baharda ekilir ve en ge mays aynda topraa devrilir. Bylece, yeterli nem varken rme olsun ve sonbaharda ekim yaplabilsin. Ara bitki olarak iki ekilde uygulanr: -Alta ekim, -Anza ekim
37

Alta ekimde yeil gbre bitkisinin ilk gelimesi yava olmaldr. Esas bitki olan tahl ile birlikte ekilir; tahln hasadndan sonra gelimesini srdrerek gzn devrilir ve gmlr. Bu zellikle hasattan sonra ya dmeyen alanlar iin nerilmektedir. Anza ekim ancak ya bol yerlerde uygulanabilmektedir. Bu durumda esas bitki hasat edilir edilmez vakit geirmeden anza yeil gbre bitkisi ekilmeli ve yeterli gelime salandktan sonra gmlmelidir. Anza ekim, (ikinci bir srm ve ekim gerektirdii iin) alta ekimden daha pahaldr. Ancak yabanc otlarla mcadele ynnden tercih edilebilir. st bitki olarak uygulamada, mevcut olan bir yeil gbre bitkisi zerine asl bitki ekilir. Fazla kumlu topraklarda uygulanmaktadr. Tahl kalktktan sonra bozulan anza birer sra arayla lupin ekilmekte, gelien lupinlerin arasna avdar ekilmekte bu suretle kumlu topran skmas, suyu daha fazla tutmas ve balanan azottan yararlanma amalanmaktadr. Yeil gbreler tek uyguland gibi kark olarak da uygulanmaktadr. Bu durumda derin kkller ile yzlek kkller, tahllar ile baklagillerin kartrlmas tercih edilmelidir. Yeil gbre bitkileri ok eitlidir. Seilecek yeil gbre bitkisinin toprak, iklim ve yetitirme artlarna uygun olmas gerekir. Yeil gbre bitkisini seerken dikkat edilmesi gereken hususlar unlardr: Yem bitkisi olarak deeri, topraa kazandraca organik madde, baklagil ise topraa kazandraca azot miktar, tohumluk fiyat , kklenme durumu ve toprak istekleri gibi hususlardr. Yeil Gbre Miktar: Yeil gbre iin baklagil olan ve olmayan bitkiler iin kullanlacak tohum miktar, normal saman ve dane retimi iin kullanlan tohum miktarndan azck fazla tutulabilir. Yeil gbre bitkisi olarak yetitirilecek avdar ve klk buday iin dekara 10 -13.5 kg; yulaf ve arpa iin bu miktar ise13.5-17 kg arasnda deiir. Tysz fi, klk buday veya avdar ile kark ekilecekse; tysz fi iin 3.5 kg; tahllar iin ise dekara 6.5-10 kg tohumluk kullanlmaldr. ayr, otlu ve kk tohumlu bitkiler iin kullanlacak tohumluk miktar normalden fazla tutulabilir. Yeil Gbrenin Verilme Zaman Yeil gbre bitkisinin toprak altna getirilmesi zaman ok nemlidir. nk bitkinin gelimesinin deiik devrelerinde toprak altna getirilmeleriyle topraktan salanan gerek kuru madde, gerekse azot miktarlar birbirlerinden ok farkl olmaktadr. Yeil gbre bitkisinin

38

gelimesi ilerledike belki bitkinin kuru madde miktar artacak ama azotu azalacaktr. Oysa yeil gbrelemeden ama, topra hem kuru madde hem de azota zenginletirmektir. Bundan dolay, yeil gbre bitkileri henz yeil ve sulu halde iken yani ieklenme devresinde kesilmeli ve toprak altna gmlmelidir. Genellikle baklagillerde ieklenme %10 olduu; baklagil olmayanlarda ise baaa kalkmadan hasat yaplr. ayet tahllarda baak teekkl etmi olduu bir devrede hasat yaplmsa topraa mutlaka azotlu gbre ilave edilmelidir. Yeil gbre bitkisi diskaro ile paralanp derin srlerek topraa gmlr. Sonra disk ve trmk geirilir. Srg geirilir ve toprak bastrlr. Gmme esnasnda toprak ar tavl olmaldr. Yeil gbre bitkisi toprak altna verildikten sonra ,yamur yaar veya sulama yaplrsa daha iyi sonu verir. Aksi halde toprak kurur, yeil gbre bitkisinin paralanmas gecikir ve esas bitkinin imlenmesi zorlar, gelimesi gecikir ve rn miktarnda dme olur. Gmldkten sonra sulamayla tava geldiinde 1-2 defa disk veya trmk geirilir. Yeil gbre bitkisinin genel olarak 20 cm. derinlie verilmesi yerinde olur. Hafif topraklarda derinlik 40 cme kadar olabilir. Yeil gbre bitkileri, genel olarak hafif topraklarda ilkbaharda, ar topraklarda ise sonbaharda toprak altna getirilmelidir.

KOMPOST Kompost, tek eit veya eitli organik artn; toprakla birlikte veya yalnz olarak ylarak rtlmesi ve yanarak toprakta dalr hale gelen materyalin bahe veya saksda kullanlr hale gelmesine denmektedir. Tarmsal iletmelerde ortaya kan veya iletme dndan temin edilen her trl organik artn rtlmesi ile elde edilen bir organik materyaldir. Kompostlar iletme ve ticaret kompostlar olarak elde edilebilirler. Kompostlar su tutma kapasiteleri yksek, hacim arl dk, bitki besin elementleri ieren ve organik madde ierii yksek olan materyallerdir. Kompostlama srasnda elde edilecek materyale amonyak, sper fosfat ve kire katlarak kompost materyalinin gbre deerinin arttrlmas salanr. Kompost, zellikle iyi bir ekilde rtlmse koku yapmamakta ve bulak artklar iermemektedir. Kompost oluumu iin gereken sre, fazla sulu artklarda 4-6 hafta olduu halde, odunsu ve g znen madde iin 1 yl veya daha uzun olabilir. rmeyi kolaylatrmak iin kompost ynnn birka kez aktarlmas kartrlmas yararl olmaktadr.

39

Ahr gbrelerinin kullanlma zamanlar ile benzerlik gstermektedirler. Kompost materyali uygun den yaz ve gzn toplanp ylmakta, kn kompostlatrlmakta ve erken aharda kullanlmaktadr.

GUANOLAR Deniz kularnn veya dier deniz hayvanlarnn dk ve cesetlerinin zamanla birikmesinden olumu doal gbrelerdir. Cvk yapl ve sudan hafif bir maddedir. Ge ayrt iin ekimden nce topraa atlr. Guanoda bulunan azotun byk bir blm bitkiye yarayl haldedir. Topraa kartrlma sonucu g yarayl haldeki azot da yarayl hale geer. Fermantasyon sonucu kimi guanolarda azotun tamamna yakn blm yiter. Byle durumlarda guanonun fosfor kapsam yksektir. Bunlara fosfotik guanolar denir ve bunlardan fosforlu gbre retiminde yararlanlr. DER ORGANK GBRELER a. Kan Tozu
Kan tozu mezbahalarda hayvan kesiminden arta kalan kanlarn kurutulmasyla elde olunur.100

kg sv kandan yaklak 20-25 kg kuru kan elde edilir. Kuru kann azot kapsam %8-14, fosfor kapsam %0.3-1.5 ve potasyum kapsam da %0.5-0.8 arasnda deimektedir. Kan tozunda yksek dzeyde bulunan azot organik ekilde olduundan bitkiler bundan kolaylkla yararlanamazlar. Bu nedenle kan tozunun ekimden bir sre nce topraa verilmesi ve azotun mineralize olmasnn salanmas gerekir. Pratikte genellikle hayvan yemlerine kartrlarak deerlendirilmektedir. Bu ekilde deerlendirilmesinin, gbre olarak kullanlmasndan daha ekonomik olduu saptanmtr. iekilikte de iek bykl ve rengi zerine etkili olduu iin kullanlmaktadr. b. Boynuz ve Trnak tozu Hayvan kesiminden arta kalan boynuz ve trnaklarn tlmesiyle elde edilir. % 10 - 15 arasnda azot ve % 1 den az fosfor iermektedir. Bu eit gbrelerin toprakta paralanmas g ve zaman almaktadr. Gbre olarak kullanlmas halinde ekimden ok nce topraa verilmesi gerekmektedir. Daha ok bahe tarmnda kullanlmaktadr.

c. Deri Tozu Her trl deri ilenen yerlerde arta kalan materyalin tlmesiyle elde edilir. Toprakta ok zor ayrtndan deri tozunun gbre deeri ok dktr. Bunun sonucu olarak bitkiler
40

bu gbredeki azottan faydalanamazlar. iekilikte kullanlr fakat daha ziyade kompost yaplmak suretiyle deerlendirilir.

d. Ttn tozu Ttn ileyen fabrikalarda biriken ince tozlardr. Bunlar dorudan doruya kullanlmakszn daha ziyade kompost yapmnda kullanlrlar. HAYVANSAL GBRE YNETM PLANLARI Organik Gbrelerin en nemlilerinden biri olan ahr gbresi (iftlik gbresi), genellikle inek, at, koyun, kei vb. hayvanlarn kat ve sv dklar ile yataklk olarak kullanlan sap, saman gibi maddelerden meydana gelmektedir. Ahr gbresinin tarmdaki nemi ok eski zamanlardan beri bilinmektedir. Ticaret gbrelerinin kullanlmaya baland yakn zamana kadar iftlik gbresi; gbreleme amacyla kullanlan maddelerin en nemlisi olduu gibi bugn de tarmdaki zel deerini ayn ekilde devam ettirmektedir. Ahr gbresinin bileimi hayvanlarn cinsine, yana, grd ie, hayvanlar iin kullanlan yem ve yatakln cinsine ve miktarna, gbrenin ahr ve gbrelikteki muhafaza durumuna gre deimektedir. Bu nedenle de iftlik gbresi iin belirli bir bileim vermek zordur. Bununla beraber genel olarak ifade etmek gerekirse ahr gbresinde %70-80 su, %1520 organik olmayan maddeler ile %0.05-0.7 azot (N), %0.2-0.3 fosfor (P2O5) ve %0.4-0.6 potasyum (K2O) bulunmaktadr. Bunlara ilave olarak ahr gbresi, kmsenmeyecek miktarlarda kalsiyum, magnezyum, kkrt gibi makro bitki besin maddeleri ve az miktarda da mangan, inko, bakr, demir, bor ve molibden gibi iz elementleri ierir. iftlik gbresinin deerini sadece ihtiva ettii besin maddeleri ile lmek doru olmaz. nk gbreleme amac ile kullanlan iftlik gbresi bitkiye yalnz besin maddeleri vermekle kalmaz ayn zamanda bitkinin daha iyi bir ekilde gelimesi iin topran yapsn, canlln, su ve besin maddesi tutma zelliini, kolay ilenmesini ve abuk tava gelmesini tevik eder. iftlik gbresinden beklenen faydann tam olarak elde edilebilmesi iin gbrenin kat ve sv ksmlarnn hibir kayba uramadan tamamnn tarlaya verilmesi gerekmektedir. Bu ise pratikte genellikle mmkn olmamaktadr. Ya gbrenin sv ksm ahrda iyi ve yeterli yataklk kullanlmad iin kaybolmakta, ya gbre ynlarnn darda akta bulunmas nedeniyle suda eriyebilen bitki besin maddeleri yalarla ykanarak uzaklamakta, ya da gbrenin olgunlamas srasnda meydana gelen azot gaz halinde uarak kaybolmaktadr.

41

1- HAYVAN GBRESNN MUHAFAZASI VE OLGUNLATIRILMASI (HTMARI) Hayvan gbresinden beklenen faydalarn salanabilmesi iin bunun belli bir sre bekletilmek suretiyle gerekli ayrmann yani olgunlamann tamamlanmas gerekir. letme artlarna bal olarak hayvan gbresi birka gnden alt aya kadar bekletilebilir. Gbre bu bekleme sresinde belirli deimelere urar. Hayvan gbresinin olgunlamas dier bir deyimle fermantasyonu gbrenin ayrmaya uramak suretiyle rmesidir. Hayvan Gbresinin Muhafaza Metotlar a- eride (ahrda) Muhafaza Gbrenin deeri bakmndan ideal bir muhafaza eklidir. nk bu ekilde yeteri kadar yataklk kullanlmak artyla sv dk kayb sz konusu olmad gibi ayrma (htimar) tamamyla havasz artlarda cereyan etmektedir. Bu ise gbrede gerek organik madde ve gerekse azot kaybn minimum dereceye indirmektedir. Bu durumda ykanma sz konusu olmadndan besin maddeleri kayb olmamaktadr. Ancak bu ekilde muhafaza hayvan sal ve dolayl olarak insan salna olumsuz etki etmektedir. b- Darda Muhafaza Ahrdan karlan taze gbre ya gelii gzel muhafaza edilir, ya da toplu bir halde muntazam bir ekilde muhafaza edilir. Bunun iin darda muhafaza edilen hayvan gbrelerinin ihtimar dank ihtimar ve toplu ihtimar olarak yaplr. 1. Dank htimar; Gbrenin gbrelikte veya avlunun herhangi bir yerinde gelii gzel bir ekilde bekletilmesidir. Bu ekilde gbrenin ihtimar homojen olamaz. nk bu durumdaki gbre ynlarnn baz ksmlarnn slak ve sulu olmasna karlk baz ksmlar gevek ve kuru kalmaktadr. Bu nedenle gbre ynnn kuru ksmlarnda aerobik, slak ksmlarnda anaerobik ayrma sz konusu olduundan gbrede homojen bir olgunlama salanamaz. 2. Toplu htimar; Ahrdan kartlan taze gbrenin gbrelikte toplu ve muntazam bir ekilde muhafaza edilmesidir. Toplu ihtimar souk ve scak ihtimar olarak ikiye ayrlr. 2.1. Souk htimar; Ahrdan karlan ve gbrelie getirilen gbrenin slatlarak derhal sktrlmasdr. Bu ekilde gbrenin ihtimar tamamiyle havasz artlarda cereyan etmekte ve
42

gbre ynnn ss ok fazla ykselmemektedir. Souk ihtimarda olgunlamann bandan sonuna kadar artlar genellikle ayn olduundan bu artlarda yaayabilen mikroorganizmalarn faaliyeti ayn ekilde devam eder. 2.2. Scak htimar; Gbrelie getirilen gbre nce yaklak olarak 80 cmlik tabaka halinde hi sktrlmadan braklr. Bylece gbrenin ihtimar haval artlarda cereyan edeceinden, ynn ss hzla ykselir. Bu s yaz aylarnda 24, k aylarnda 48 saatlik bir srede 60- 650Cyi bulmaktadr. Gbre ynnn ss bu dereceye ykseldiinde gbre slatlp iyice sktrlr. Scak ihtimarda ilk nce yksek sya dayanabilen ve aerob olan mikroorganizmalar kalmakta, dierleri lmektedir. Sonra gbrenin slatlp sktrlmas ile bu mikroorganizmalarda yok olmakta, bylece gbrede hemen hemen hi mikroorganizma kalmadndan, mikroorganizma faaliyeti sona ermektedir. Bu nedenle gbrede meydana gelen gerek organik madde ve gerekse mineral besin maddesi kayb souk ihtimara oranla daha az olmaktadr. AHIR GBRESNN OLGUNLATIRILMASI SIRASINDAK DEMLER Organik ve inorganik bileimi nedeni ile heterojen bir yap gsteren ahr gbresinde ok sayda eitli mikroorganizmalarn etkisiyle gbrenin sakland koullara bal olarak nemli kimyasal deiiklikler ortaya kmaktadr. Bu kimyasal deiiklikler aada zetlenmitir. A- Azotlu Bileiklerdeki Deimeler Ahr gbresinde azot, asal olarak re, hazm olamaz protein ya da mikrobiyal dokular eklinde bulunur. re kolayca hidrolize olarak amonyum karbonata dnr. Bu tepkime yaklak 5 gn iinde tamamlanr. Kararl olmayan amonyum karbonattan da aadaki formlde gsterildii gibi amonyak gaz ve karbondioksit oluur. Ahrlarda hissedilen youn amonyak kokusu bunun en ak kantdr. Yksek scaklk ve alkali ortamlarda bu tepkime ok hzl cereyan etmektedir. CO(NH2)2+2H2O (NH4)2CO3 (NH4)2CO3 2NH3+CO2+H2O

Kuruma ile amonyum karbonat zeltisinin younlamas nedeniyle amonyak kayb hzlanr. Donma sonucu da kristalleme nedeniyle, amonyum karbonat zeltisinin younluunun artmasyla amonyak kayb artar. Ahr gbresinde bamsz ekle dnen amonyak, ya nitrifikasyona urar, ya da yataklk tarafndan adsorbe edilir. Nitrifikasyon iin oksijene ihtiya vardr. Bu oksijen gbre
43

ynnn atmosfere yakn ksmlarnda bulunur. Gbre yn sktrlnca bu olanak da ortadan kalkar. Bu arada iyi havalanan gbre ynlarnda yksek scaklk (50-600C) oluur ki bu scaklk nitrifikasyonda grev alan mikroorganizmalarn lmne yol aar. Gbre ynnn atmosfere yakn ksmlarnda oluan nitratlar ou kez ykanma sonucu ynn iine doru tanr. Nitratlar burada anaerobik koullarda mikroorganizmalarn etkinlii ile denitrifikasyona urar. Denitrifikasyon sonucu oluan azotun kayb da nemli dzeylere ulaabilmektedir. Hayvan dklarndaki hazmolamaz protein ileri dzeydeki paralanmaya kar daha dayankldr. Buna ramen baz mikroorganizmalar gerek aerobik gerekse anaerobik artlar altnda bu bileikleri de paralayabilirler. Bu bileiklerden bir blm amonifikasyona urarken, bir blm de mikrobiyal proteine dnr. Bu arada proteinlerin paralanmalar sonucu kt kokulu indol, merkaptan, hidrojen slfr ve aminler oluur. B- Karbonhidratlardaki Deimeler Ahr gbresinin kat blmnde fazla miktarda selloz, hemiselloz, lignin ve teki bileiklerle hazm olamadan dk iinde atlan mirobiyolojik paralanmaya dayankl maddeler bulunur. Sap, saman vb. gibi yataklk maddeler fazla miktarda selloz ve hemiselloz ile az miktarda kolay paralanabilen eker, niasta ve proteinleri ierirler. Gbrelerin saklanmas srasnda lignin ve proteinin birlemesi sonucunda humus ad verilen ve g paralanan lignoproteinat kompleksi oluur. Karbonhidratlarn paralanma oranlar ile paralanma sonucu oluan rnlerin cins ve nicelikleri birinci derecede havalanma durumuna baldr. Haval artlarda karbonhidratlarn paralanmalar sonucunda karbondioksit, su ve scaklk eklinde enerji aa kar. Havalanmann iyi, nemin bol ve scakln yksek olduu artlarda (aerobik) paralanma hzl bir ekilde cereyan eder. Anaerobik artlar altnda karbonhidratlarn paralanmalar ok yava olduu gibi oluan rnlerde farkldr. Bu artlarda genellikle karbondioksit, metan, hidrojen ile asetik, btirik ve st asitleri gibi uucu organik asitler oluur. Anaerobik artlar altnda karbonhidratlarn paralanma rnleri asit tepkimelidir. Bu nedenle gbrenin pHs asit yne doru deitiinden gaz eklinde amonyak kayb da nlenir. Ahr gbresinin anaerobik artlarda ihtimar ile azot kayb greceli olarak azaltlabildii gibi kuru madde kayb da azalr.

44

C- Mineral Maddelerdeki Deimeler Fosfor ounlukla kat dk iinde organik ve inorganik ekillerde bulunur. Ahr gbresinin mikrobiyolojik paralanmas annda organik fosfor bileikleri bitkiye daha yararl olan inorganik bileiklere dnr. htimar edilmi gbrede bitkiye yarayl fosfor genelde amonyum fosfatlar ve monokalsiyum fosfatlar eklinde bulunur. Kukusuz yarayl fosforun az bir blm ihtimar annda mikroorganizma proteinine sentezlenerek bitkiler tarafndan yararlanlamaz ekle dnr. Ahr gbresindeki potasyumun byk blm suda znebilir ekilde olup, bundan bitkiler kolaylkla yararlanr. Suda znemez potasyum, kalsiyum ve magnezyum bileikleri de ihtimar annda bitkiye yarayl ekle dnr. Anlan elementlerin hibiri azot gibi gaz eklinde kaybolmaz. Bu elementlerde kayp yalnzca ykanma sonucu ortaya kar. AHIR GBRESNDEK KAYIPLAR Ahrda ya da ahrdan karldktan sonra gereken dikkat gsterilmez ve yeterli nlemler alnmazsa, tarlaya tanmadan ok nce ahr gbresi deerini byk lde yitirir. A- Sv Dkdaki Kayplar Ahr gbresinde sv dknn kayb, bitki besin maddeleri ynnden nemli bir sorundur. Yeterli yatakln kullanlmamas halinde sv dk, ahrn tabanndan ve gbre ynnn altndan szarak nemli lde kaybolur. Ahr gbresinde bulunan bitki besin maddelerinin yaklak yarsnn sv dk ierisinde olmas ve bu bitki besin maddelerinin de bitkiye yarayl olduu dnldnde ortaya kan kaybn nemi daha da belirginleir. B- Ykanma eklinde Kayplar lkemizde ounlukla tarm iletmelerinde gbre ahrn ufak bir penceresinden dar atlr ya da yamur ve hava koullarnn etkisinde kalacak ekilde dorudan akta braklr. Ahrdan karlan gbre akta ufak ve gevek ynlar eklinde brakld zaman ykanarak kayp byk boyutlara ular. klim koullar ile ynn durumuna da bal olarak 6 aylk sre ierisinde ahr gbresi gbre deerinin yaklak yzde ellisini yitirmektedir. Ahr gbresinden ykanarak kaybolan bitki besin maddeleri ise bitkiler tarafndan ok olay yararlanlabilir ekilde bulunanlardr. Ykanma ile yalnzca sv dk deil, kat dk iinde znebilir ekilde bulunan azot, fosfor ve potasyum da kaybolur. Ayn ekilde znebilir organik madde de nemli dzeyde kayba urar.

45

C- Gaz eklinde Kayplar Buharlama sonucu gaz eklindeki kayplar esas olarak gbrenin azot ve organik madde kapsamnda grlr. htimarn ilk aamasnda ounlukla amonyum karbonat ve bikarbonat oluur. Bu amonyum bileikleri duraan olmadklarndan gaz eklinde amonyak kayb kolaylkla olumaktadr. Amonyak kayb amonyum karbonat konsantrasyonu ve scakla bal olarak artmaktadr. Normal scaklkta ve pH 7de ya da biraz altnda azot kayb greceli olarak azdr. Gevek gbre ynlarnda aeorobik ihtimar sonucu oluan yksek scaklk amonyak kaybnn ok hzl olmasna yol aar. Ayn ekilde donma sonucu suyun kristalizasyonu ile zelti konsantrasyonunun artmas nedeniyle de amonyak kayb artar. Hava hareketi de gaz eklinde amonyak yitmesini nemli lde arttrr. Hava cereyan suyun buhar eklinde yitmesini hzlandrrken suyun amonya tutma kapasitesini azaltr. htimar annda gbrenin organik maddesinde nemli kayplar olumakta ve bu da ounlukla karbonhidratlarn paralanarak yitmesinden ileri gelmektedir. Karbonhidratlarn paralanmalar sonucu asal olarak fazla miktarda oluan karbondioksit gaz eklinde uzaklar. htimar sonucu gbrede arlk azalmas ounlukla organik maddenin kaybolmas sonucu ortaya kar. Gbrenin ierdii fosfor ve potasyumun gaz eklinde kayb ya ok az olur ya da hi olmaz. AHIR NLEMLER Ahr gbresinin uygun ekilde saklanmasnn asl amac, bitki besin maddeleri kaybn imkanlar elverdiince nlemektir. En uygun artlar altnda bile bir miktar azot ve organik maddenin kaybn pratikte nlemek mmkn deildir. Buna karn gaz halinde kayplar sz konusu olmayan fosfor ile potasyum ynnden nemli bir sorun olmamaktadr. Gbrenin saklanmas srasnda kayplar tamamen nlemek mmkn olmamakla beraber en aza indirebilmek iin alnmas gerekli nlemler aada ksaca belirtilmitir. A- Yataklk Kullanlmas Yataklk kullanlmasnn esas amac hayvanlar iin ahrda temiz ve kuru yatacak yer salamaktr. Bununla beraber yataklk idrarn akp gitmesini nlemek, gbrenin kullanlmasn kolaylatrmak, bitki besin maddelerini tutarak kayplarn nlemek ve gbrenin bitki besin maddeleri ile organik madde kapsamlarn arttrmak suretiyle de gbre zerine olumlu etki yapmaktadr.
46

GBRESNDEK

KAYIPLARI

NLEMEK

ALINACAK

B- Gbrenin Tarlaya Dorudan Tanmas Kimi iftiler ahrdan kan gbreyi dorudan tarlalarna tarlar. Bu uygulama gbreden olas kayplar (zellikle ykanma) byk lde ortadan kaldrmas ve zamann daha iyi deerlendirilmesi ynnden nem tar. Ancak, dkya geen yabani bitki tohumlaryla tarla kirletilebilir, hastalk etmenleri de sorun oluturabilir. Tarlaya dorudan tanan gbreler genellikle toprak yzeyine bekler halinde brakldklarndan veya serperek uygulandklarndan, nemli miktarlarda gaz kayplar meydana gelir. Bunu nlemek iin tanan gbrelerin iyi bir ekilde ihtimarndan sonra toprakla kartrlmas gerekir. C- Ahr Gbresinin Yn eklinde Saklanmas Yn eklindeki gbrenin uygun biimde korunabilmesi iin gbre ynnn iyice sktrlm olmas, yeterli dzeyde nem iermesi, hava koullarndan en az dzeyde etkilenmesi ve imkanlar elverdiince ynn bozulmadan saklanmas gerekir. D- Koruyucu Maddelerin Ahr Gbresine Kartrlmas Azot kaybn nlemek iin gbreye kimyasal koruyucularn katlmas giderek yaygnlamaktadr. Kimyasal koruyucular, renin ve dier azotlu bileiklerin paralanmalarn nlemek suretiyle grev yaparlar. Koruyucu madde olarak fosforik, slfrik ve hidroklorik asitler gibi gl asitler ska kullanlmaktadr. Anlan asitler gbrenin tepkimesini asit yaparak (pHsn drerek) renin paralanmasn nlerler ve amonyan tuz bileiklerine dnmesine neden olurlar. Bu asitlerin pahal olmas ve uygulamadaki glkler nedeniyle pratikte uygulanmalar snrldr. Bunlar ierisinde fosforik asit ayn zamanda fosfor iermesi nedeniyle dierlerine gre daha avantajldr. Kalsiyum slfat, kalsiyum klorr ve kalsiyum nitrat gibi gl asitlerin kalsiyum tuzlar da koruyucu madde olarak kullanlrlar. Bunlarn yannda %40-50 civarnda Jips ieren normal sperfosfatta nemli bir koruyucu madde ve fosfor kaynadr. TAZE VE OLGUNLATIRILMI (HTMAR EDLM) AHIR

5-

GBRELERNN KARILATIRILMASI A- Olgunlam gbre bitki besin maddelerince taze gbreye gre daha zengindir. nki, olgunlama srasnda toplam arln azalmas gbrede bitki besin maddeleri konsantrasyonunun ykselmesine neden olur.

47

B- Olgunlam gbrede fosforun znrl daha fazladr. Eer ykanma olmazsa ihtimar annda fosfor ve potasyum kapsamnda bir deiiklik olmaz. C- Taze gbredeki azotun byk blm suda znebilir ekildedir. Gbrenin organik blmnn paralanmas srasnda suda znen azotun bir blm mikroorganizma proteinine sentezlenir. D- Olgunlama sonucu gbrenin C/N oran 20/1e kadar der. Taze gbrede C/N orannn yksek olmas, bitkide azot noksanlnn ortaya kmasna yol aar. E- Taze gbredeki yabani ot tohumlar ve hastalk etmenleri de olgunlama srasnda yok olur.

Kaynaklar: Atealp, M. (1974). Organik Gbreler. Toprak ve Gbre Aratrma Enstits Yaynlar. Genel Yayn No: 51. Teknik Yaynlar No: T.36. Ankara. Kacar, B. (1997). Gbre Bilgisi. Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Yaynlar No: 1490. Ders Kitab No: 449. Ankara. lgen, N. ve Yurtsever N. (1995). Trkiye Gbre ve gbreleme Rehberi. Toprak ve Gbre Aratrma Enstits Yaynlar. Genel Yayn No: 209. Teknik Yaynlar No: T.66. Ankara.

48