MULA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

FELSEFE ANABLM DALI

ARTHUR SCHOPENHAUERN YETER SEBEP LKES VE KANT ELETRS

YKSEK LSANS TEZ

KUBLAY HOGR

DANIMAN PROF. DR. DOAN ZLEM

TEMMUZ, 2007 MULA

MULA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

FELSEFE ANABLM DALI

ARTHUR SCHOPENHAUERN YETER SEBEP LKES VE KANT ELETRS

KUBLAY HOGR

Sosyal Bilimler Enstitsnce Yksek Lisans Diplomas Verilmesi in Kabul Edilen Tezdir.

Tezin Enstitye Verildii Tarih : 17 Temmuz 2007 Tezin Szl Savunma Tarihi : 18 Haziran 2007

Tez Danman : Prof. Dr. Doan ZLEM Jri yesi : Prof. Dr. oanna KUURAD Jri yesi : Yrd. Do. Dr. Nebil REYHAN

Enstit Mdr : Prof. Dr. mer GRKAN

Temmuz, 2007 MULA

TUTANAK

Mula niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnn ....../...../......... tarih ve ............ sayl toplantsnda oluturulan jri, Lisansst Eitim-retim Ynetmeliinin ....... maddesine gre, Felsefe Anabilim Dal Yksek Lisans rencisi Kubilay HOGRn Arthur Schopenhauerin Yeter Sebep lkesi ve Kant Eletirisi adl tezini incelemi ve aday 18/06/2007 tarihinde saat 14:00da jri nnde tez savunmasna alnmtr. Adayn kiisel almaya dayanan tezini savunmasndan sonra altmbe dakikalk sre iinde gerek tez konusu, gerekse tezin dayana olan anabilim dallarndan sorulan sorulana verdii cevaplar deerlendirilerek tezin baarl olduuna oybirlii ile karar verilmitir.

Tez Danman Prof. Dr. Doan ZLEM

ye

ye

ye

YEMN

Ykseklisans tezi olarak sunduum Arthur Schopenhauerin Yeter Sebep lkesi ve Kant Eletirisi adl almann, tarafmdan bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurulmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin Kaynakada gsterilenlerden olutuunu, bunlara atf yaplarak yararlanm olduumu belirtir ve bunu onurumla dorularm.

17 / 06 / 2006 KUBLAY HOGR

YKSEKRETM KURULU DOKMANTASYON MERKEZ TEZ VER GR FORMU YAZARIN Soyad : Ad TEZN ADI Trke Y. Dil : : Doktora O Sanatta Yeterlilik O : Kayt No: MERKEZMZCE DOLDURULACAKTIR.

TEZN TR: Yksek Lisans O TEZN KABUL EDLD niversite Faklte Enstit : : :

Dier Kurulular : Tarih :

TEZ YAYINLANMISA Yaynlayan Basm Yeri Basm Tarihi ISBN : : : :

TEZ YNETCSNN Soyad, Ad nvan : :

TEZN YAZILDII DL : TRKE TEZN KONUSU (KONULARI ) : 1. IMMANUEL KANTIN TRANSENDENTAL DEALZM

TEZN SAYFA SAYISI: 120

2. SCHOPENHAUERN BLG TEORSNDE YETER SEBEP LKES 3. SCHOPENHAUERN TRANSENDENTAL DEALZM ZMLEMES TRKE ANAHTAR KELMELER : 1. Yeter sebep ilkesi 2. Nedensellik 3. Grn ve kendinde-ey ayrm 4. steme ve beden 5. Kant eletirisi - nc antinomi Baka vereceiniz anahtar kelimeler varsa ltfen yaznz. NGLZCE ANAHTAR KELMER: Konunuzla ilgili yabanc indeks, abstrakt ve thesauruslar kullannz. 1. The principle of sufficient reason 2. Causality 3. The distinction of appearance and thing-in-itself 4. Will and body 5. Critical of Kant Third antinomy Baka vereceiniz anahtar kelimeler varsa ltfen yaznz. 1- Tezimden fotokopi yaplmasna izin vermiyorum 2- Tezimden dipnot gsterilmek artyla bir blmnn fotokopisi alnabilir 3- Kaynak gsterilmek artyla tezimin tamamnn fotokopisi alnabilir Yazarn mzas : Tarih : 18/07/2007 O O O

Ksaltmalar
Schopenhauer WWR WWV FR FW PuP : The World as Will and Representation : Die Welt als Wille und Vorstellung : On the Fourfold Root of the Principle of Sufficient Reason : Prize Essay on the Freedom of the Will : Parerga und Paralipomena

Kant CPR KdrV CJ : Critique of Pure Reason : Kritik der reinen Vernunft : Critique of Judgement

Leibniz LC NE : Letters to Clarke : New Essays on Human Understanding

Dier Ksaltmalar Med. Vol. Bl. mkt. e.d. ev. tr. ed. : Meditasyon : Volume : Blm : Mektup : e deyile : eviren : translation : editor

indekiler
ZET ................................................................................................................................................... ABSTRACT ........................................................................................................................................ GR .................................................................................................................................................... 1 I. BLM IMMANUEL KANTIN TRANSENDENTAL DEALZMNE TARHSEL BR BAKI ................................................................................................................................................... 7 I.1. KITA RASYONALZM: DESCARTES LEBNZ .............................................................................. 8 I.2. NGLZ EMPRZM: LOCKE HUME .......................................................................................... 12 I.3. KANTIN ELETRS ZERNE ................................................................................................... 15 I.4. KANTTA DENEY (ERFAHRUNG) KAVRAMI ............................................................................ 21 I.5. DUYARLIIN A PROR FORMLARI .............................................................................................. 24 I.5.a. Uzam (Raum)..................................................................................................................... 26 I.5.b. Zaman (Zeit) ...................................................................................................................... 28 II. BLM SCHOPENHAUERN BLG TEORSNDE YETER SEBEP LKESNN ELE ALINII VE ONUN DRTL KK ZERNE ......................................................................... 32 II.1. YETER SEBEP LKESNN DAHA NCEK KAVRANI BMLER ................................................ 32 II.1.a. Descartes.......................................................................................................................... 34 II.1.b. Spinoza............................................................................................................................. 37 II.1.c. Leibniz-Wolff .................................................................................................................... 41 II.2. SCHOPENHAUERN BLG TEORSNDE YETER SEBEP LKESNN KKLER ............................... 43 II.2.a. znenin Tasarmlama Yetisinin rn Olarak Nesneler Snfnn Birincisi ................... 45 II.2.b. Nesneleme Basamaklar ................................................................................................. 51 II.2.c. znenin Tasarmlama Yetisinin rn Olarak Nesneler Snfnn kincisi...................... 55 II.2.d. znenin Tasarmlama Yetisinin rn Olarak Nesneler Snfnn ncs ................. 59 II.2.e. znenin Tasarmlama Yetisinin rn Olarak Nesneler Snfnn Drdncs.............. 60 II.2.f. Genel Bak ....................................................................................................................... 63 II.3. KANT VE SCHOPENHAUER ........................................................................................................ 64 III. BLM SCHOPENHAUERN KANTI TRANSENDENTAL DEALZM ZMLEMES VE ONA YNELTT ELETRLER ........................................................ 67 III.1. TRANSENDENTAL METAFZK .................................................................................................. 70 III.2. SAF AKLIN ELETRSNDEK BAZI TEMEL KAVRAM VE IKARIMLARIN ELETRS ................ 75 III.2.a. Nedensellik Olarak Karlkl Etki Kategorisi ................................................................ 91 III.2.b. Tzn Sreklilii lkesi ................................................................................................... 95 III.2.c. Birka Karlatrma..................................................................................................... 103 DEERLENDRME VE SONU .................................................................................................. 107 KRONOLOJ ................................................................................................................................... 111 KAYNAKA .................................................................................................................................... 114

ii

ZET
Schopenhauer, Descartesn cogitosunun beden araclyla aklanabileceini ileri srer. Bedensel gdlenimimiz ve buna bal olarak ortaya kan arzu ve isteklerimiz varln ve bilginin temelini atmaktadr. Bu gdlenimler yalnzca biyolojik deil, zihinsel edimlerimizin de, e deyile bir akl varl olarak insann zsel ieriinin de kaynanda yer almaktadr. te yandan yalnzca insan deil organik ve inorganik tm varlklar istemenin unsurlar olarak nesnellik kazanrlar. steme btnyle gerekliin kendisinde ve tek tek nesnelerinde kendini gsteren kendinde-eydir. Schopenhauer kendinde-eyi Kanttan miras alarak kullanrsa da, kavramn ieriinin bilinemezliini Kantta brakmtr. Ksacas o, kendinde-eyin bilinebilir bir nitelie sahip olduunu ve onun isteme olduunu syleyecektir. Dier yandan Kantn agnostisizmini sakncal bulmaktadr. Kant, ilk nedenin bilinemezliini, akln nedenleri sonsuzca arama eilimine balamtr. nc antinomi olarak bilinen bu durum, Kantn nedensellik ilkesini, bir ilk nedenin varlnn olanakszlna tar. Schopenhauerin nl Kant eletirileri bu noktadan beslenir ve onu kendi nedensellik ve uzam-zaman teorisini kurmaya iter. Schopenhauer bunu yeter sebep ilkesi erevesinde yapmaktadr. Bu inceleme temelde yeter sebep ilkesinin aklanndan yola karak Schopenhauerin Kant eletirisine ynelmekte ve bu eletiriyi mteakip ortaya kan isteme ve beden metafiziini aklamaya almaktadr.

ii

iii

ABSTRACT
Schopenhauer assumes that the Cartesian cogito can be explained through the body. Our physical drives on which depend our desires and wants, set the ground of knowledge. These drives are in the very source of our biological as well as our intellectual acts, i.e. at the essential content of man as a rational being. On the other hand, not only men, but all beings, organic and inorganic, get objectivity as a product of will. Will is the thing-in-itself which shows itself in the reality as a whole and in the individual objects. Even though Schopenhauer uses the Kantian thing-in-itself, he left the ungraspable content of this concept back in Kant. In short, he will say that the thingin-itself has an intelligible quality and that it is will. On the other hand, he founds Kants agnosticism objectionable. Kant associates the unknown character of the first cause with the inconclusive research of causes. This case, known as third antinomy, takes the principle of causality to the impossibility of the existence of the first cause. Schopenhauers famous criticism against Kant relies on this point. Thus he goes on to construct his own theory of causality and of space-time. Schopenhauer does this in the context of sufficient reason principle. This study aims at explaining the will and body metaphysics on the grounds of sufficient reason principle and Schopenhauers criticism to Kantian philosophy.

iii

GR
Almanyada Schopenhauerin eserlerinin ilk toplu basm 1873te Julius Frauenstdt tarafndan yaplmtr. 1891de Ernst Grisebach, 1911de Paul Deussen, 1946-50 ve son olarak 1988de Arthur Hbscher daha sonraki toplu basmlar gerekletirmilerdir. Schopenhauerin ngilizce evirileri Almanca ilk toplu basmn hemen ardndan yaplr. ngilizce iki evirisi bulunan Die Welt als Wille und Vorstellung1 nce 1883te The World as Will and dea olarak R.B. Haldane ve J. Kemp tarafndan, yllar yllar sonra 1958de The World as Will and Representation adyla E.F.J. Payne tarafindan evrilmitir. Bu evirilerin ardndan filozofun dier eserleri de srayla ngilizceye kazandrlmtr; ber die vierfache Wurzel des Satzes vom zureichenden Grunde, On the Fourfold Root of the Principle of Sufficient Reason olarak ve ber den Willen in der Natur, On the Will in Nature adyla 1889da Mme Hillebrand tarafndan, ber die Grundlage der Moral, nce On the Foundation of Morality olarak 1903te Bullock evirisiyle, sonra On the Basis of Morality adyla Payne tarafndan 1995de yaymlanmtr. ber die Freiheit des Willens, 1960ta Kolendann ngilizce evirisiyle Essay On the Freedom of the Will olarak km, 1999da Payne tarafndan evrilerek yeniden baslmtr. Son olarak filozofun nl eseri Parerga und Paralipomena, daha nce baz blmleri evrilmise de tamamyla ilk kez 2000 ylnda yine Payne evirisiyle yaymlanmtr. ngilizcede Schopenhauer hakkndaki almalaryla tannm belli bal kiiler arasnda, C. Janaway (Schopenhauer: A Very Short Introduction, Self and World in Schopenhauers Philosophy), P. Gardiner (Schopenhauer), D.W. Hamlyn (Schopenhauer), J.E. Atwell (Schopenhauer: The Human Character, Schopenhauer on the Character of the World: The Metaphysics of Will), B. Magee (The Philosophy of Schopenhauer), D. Jaquette (The Philosophy of Schopenhauer), D. Cartwright (Philosophy

of

Schopenhauer),

M.

Tanner (Schopenhauer) ve

M.

Beer

Schopenhauerin eserlerinin evirileriyle ilgili olarak P. Gardinern Schopenhauer (1963) kitabnn nsznde verdii bilgiler ve P. Lewisin Schopenhauer (2002) adl bibliyografik almas karlatrmal olarak dikkate alnmtr. 1 Schopenhauerin tm eserlerinin balklar metin iindeki ikinci kullanmlarndan itibaren Trke adlaryla sunulacaktr k.h.

(Schopenhauer) gibi isimler yer almaktadr. Ayrca F. Coplestonun Arthur Schopenhauer: Philosopher of Pessimismi, W. Caldwellin Schopenhauers System in its Philosophical Significance ve J. Youngn Willing and Unwilling: A Study in the Philosophy of Arthur Schopenhaueri nemli bavuru kaynaklar durumundadr. Bunlar dnda M. Foxun Schopenhauer: His Philosophical Achievement, C. Janawayin Willing and Nothingness: Schopenhauer as Nietzsches Educator ve The Cambridge Companion to Schopenhaueri, D. Jacquettein Schopenhauer, Philosophy and the Arts ve filozofun 200. doum yldnmnde E. Von der Luftun hazrlad Schopenhauer: New Essays in Honor of His 200th Birthdayi derleme olarak oluturulmu almalardr. Schopenhauer zerine hazrlanm biyografiler de belirli saydadr. lki 1890da W. Wallace (Life of Arthur Schopenhauer), ikincisi 1932de H. Zimmern (Arthur Schopenhauer) tarafndan kaleme alnmtr. Fakat filozofun biyografileri iinde en bilineni Rdiger Safranskinin Schopenhauer und die wilden Jahre der Philosophie (Schopenhauer and The Wild Years of Philosophy) balkl eseridir. Ayrca Almanca literatrde yerini alm en bilinen biyografiler arasnda Kuno Fischerin Schopenhauers Leben, Werk und Lehresi ile Wilhelm von Gwinnerin Schopenhauers Leben ve Arthur Schopenhauer aus persnlichem Umgang Dargestellt adl eserleri; Walter Abendrothun Schopenhauer; Karl Pisann Schopenhauer: Geist und Sinnlichkeit ve Schopenhauer: Kronzeuge einer unheilen Welt adl almalar ile son olarak Arthur Hbscherin Denker gegen den Strom: Arthur Schopenhauer gestern, heute, morgen ve Arthur Schopenhauer: Biographie eines Weltbildes balkl eserleri anlmadan geilemez. Bunlarn dnda J. Frauenstdtin Briefe ber die Schopenhauersche Philosophiesi de eklenmelidir. Son olarak Thomas Mannn, Georg Simmelin, Johannes Volkeltin, Alfred Schmidtin ve Paul Deussenin eserleri profesyonel bir incelemenin gzden karmamas gereken trdendir. Ayrca Mainzda Johannes Gutenberg niversitesi bnyesinde faaliyet gsteren Schopenhauer Gesellschaftn filozofla ilgili almalar da dzenli olarak srmektedir; bunlar arasnda en nemlisi dzenli olarak yaymlanan Schopenhauer Jahrbuchtur. Jahrbuch, 1912de Paul Deussenin ilk sayy yaymndan beri aralksz yaymlanmaktadr.

Ne var ki Trkede felsefenin geneline yerlemi yoksulluk Schopenhauer ile ilgili olarak daha arpc durumdadr. lerleyen yayla birlikte nezaket ve tevazudan uzaklaan bu huysuz ama nemli filozof hakknda yaplan incelemelerin deeri tartmal olmakla beraber nitelikli birka eserin dilimizde yer aldn belirtmek gerekir. Bu erevede zellikle onun antropolojisini inceleyen oanna Kuuradinin Schopenhauer ve nsan adl incelemesi ve Veysel Ataymann Schopenhaueri tematik olarak ele ald Varolmann Acs adl kitaplarn anmak yeterli olur. Bugne dek Schopenhauerin eserlerinden yaplan eviriler arasnda sonuncusu olan filozofun opus magnumu, steme ve Tasarm Olarak Dnya balyla dilimize evrilmitir. Fakat bu evirinin olduka eksik ve keyfi biimde yapldn sylemek yanl olmaz. Bununla birlikte filozofun eserinin ayrlmaz bir paras, hem girii hem de sonucu niteliinde olan ek ksm Kritik der Kantischen Philosophienin evirisi sz konusu kitapta yer almamaktadr. Dilimizdeki dier orijinal Schopenhauer evirilerinin filozofun kimi yazlarnn derlemesi olduklar izlenimi olumakta, eserlerinin iinden baz yazlarn seilerek kitap formunda basldna tank olunmaktadr. uras aktr ki onun felsefesinin pratik yanyla (soruna getirdii zm yollar da denebilir) ilgilenen almalarn, yaplan aratrmalarn hemen hemen tamamn oluturduu, buna karn teorik yanna (sorunu ortaya koyu biimi) eilen incelemelerin belki de hi bulunmad sylenebilir. Nitekim onun felsefesinin, birbirinden ayrmann doru olmad iki yn olduu reddedilemez ve o otuzlu yalarnn bana dek tm teorik sistemini kurmutur bile. Her ne kadar bu ayrm yapmak sakncal grlebilirse de, onun etik ve estetik kavrayna doru biimde ancak bu teorik aratrmayla girilebilir. te onun teorik felsefi incelemenin konusunu oluturacak eserlerinin bunlar Vierfache Grunde, Die Welt als Wille und Vorstellung ve Kritik der Kantischen Philosophiedir ele alnd bir aratrmadan henz yoksun bulunmaktayz. Bu tezin snrlar iinde, bir lde bu boluun yaratt bir konu ilenmektedir. Schopenhaueri, opus magnumunu henz yirmili yalarnda yazm bir filozof olarak deerlendirirken yaamnn geri kalanndaki dnsel geliimiyle eserine balln koruduunu grmek gerekmektedir. Byle bakldnda geirdii

ocukluk, onun dnce dnyasn erken olgunlatrm, onu yaama ve evrene dair, temelleri sk kurulmu bir etik ve estetik perspektife sahip klmtr. Dier yandan pratik yaamnda ilerleyen yayla birlikte, srekli bocalamaktan kendini alabildiini sylemek de zordur. Altmna geldiinde, genlik dnemini dndke bir karakter ve miza kartl grdn itiraf etmektedir. rnein 1847de Drtl Kke yazd nszde bu kartl u szlerle betimlemektedir:
Genliin kibar, alakgnll tavr ile -...- argmanlarn gven ve sabrla ileri sren bu yal adamn zaman zaman olduka kaba olabilen sesi arasndaki kartlk gerekten dikkat ekiyor, ki onun iine srklendii, ann soylu kar birliinin gerek amalar ve esas karakteri zamann aknda zorunlu olarak kefedilir (FR, 1877: xviii).

Onun yalandka rahatsz edici olabilen mizacnn ikili yn, kimi yorumcular tarafndan ho ve ilgi ekici karlanmken, kimilerinin fkesini stne ekmitir. Ne var ki, tarzna karn Schopenhauer ciddi ve nemli bir filozof olmutur. Buraya dek dile getirdiklerimizin ardndan, almamzn ieriine dair birka sz syleme gerei douyor; ncelikle Schopenhauerin felsefesini kabataslak zetleyerek balayacaz: Felsefede Descartes ile balayan byk dnmn ardndan bir baka nemli dnm de ondokuzuncu yzylda yaanr. Descartes nesneyi, dnme yoluyla kavramay retmi ve nesneyi birbirine kart biimde dncenin karsna koymutur. Schopenhauer ise Descartestan beri d dnyaya ve bireyin kendisine dair bilgisine kaynaklk eden aracn dnme etkinlii olduu biimindeki bu hkim gr ile arasna mesafe koyar. Ona gre dncede yer alan formlar retisi doru olamaz; onun iddias kavrama yetimizin, kaynan fiziksel varoluumuzda, yani bedenimizde bulduu ynndedir. Demek ki, Descartesn cogitosunun yerini beden almaktadr. steme (Wille) bedenin a posteriori bilgisidir; o halde onun asl nemi istemenin grnr hale gelmesinden doar. steme dorudan bedenin eylemiyle aa kar. Bedenin her eylemi dolayszca istemenin davurumudur; beden, istemeyi taklit eder. Aslnda bunlar bir ve ayn eydir. Her varlk iin dnya onun kendi tasarmdr. Gereklik ise kendini tasarm olarak dnyada gstermez. Gereklik, grnlerin bilinebilir dzeni olan sradan dnyada deildir. D dnya zihnin basit bir kurgusudur, zihinse (i) gerekliin yardmyla ortaya kan basit bir arac konumundadr. Buna karn herkes

gereklii, kendi fiziksel eilimlerinde, bilind gdlerinde, ama, istek ve arzularnda deneyler. stemeyi, yani gereklii, doada2 gr yoluyla bilir ve tanrz. Yerekiminde, mknatsn kuzey kutbuna doru dnme eiliminde, yldzlarn hareketinde ve insann bilinli iradi davrannn temelinde bu kr itki, isteme yer almaktadr (Edman, 1928: ix-x). Schopenhauere gre istemenin yol at arzu ve isteklerin dizginlenmemesi insanda ihtirasa neden olur, ihtiras ise acya neden olmaktadr.3 Bu nedenle onun yadsnmas, yaama iradesinin krlmas gerekmektedir. Schopenhauer bunun iin iki farkl seenek, zm sunmaktadr: Birincisi estetik seyrediin dnyasna snma, dieri ise yaamdan el etek ekme olarak anlalabilecek bir tr etik ka. Bu kan kendisi bir kurtuluu vaat etmez.4 Kurtuluun romantik ironisi dnyaya hi gelmemi olmak arzusunda bulunabilir. Schopenhauer romantik gelenein bir unsurudur; Weimerda, romantik bir kltrel evre iinde de bulunmutur. ncelememiz temelde Schopenhauerin Kant eletirisi zerine kurulmutur. Bunun iin Schopenhauerin yeter sebep ilkesi zerine incelemesinden yola kmaktadr (ilk blm ise bu incelemeye bir hazrlk olarak anlalabilir). Bunun nedeni yle aklanabilir: leriki sayfalarda birka kez dile getirildii gibi, Schopenhauer iin Kantn en deerli yn, grn ve kendinde-ey ayrmn yapmasdr. Ama bu ayrm kendinde-eyin bilinmezlie terk edilmesi nedeniyle bir sorunu da beraberinde getirmitir. Buna karn Kantn kendinde-eyin bilinemeyecei iddiasnn ortaya kard sorun, yeter sebep ilkesinin kalplarndan biri olan nedensellik yasasyla balantl olarak zlebilir. yle ki, eylerin nedenlerini, nedensellik yasasnn kabulne bal olarak sorarz; peki nedenselliin nedenini sormaz myz? nk insan aklnn doas gerei bu sorularn hibir
Schopenhauerin doa dedii ey, yaratc niteliiyle evren, yani Mayadr. ounlukla Schopenhauerin yaam ve karakteri ile dnceleri arasndaki uyumsuzluktan sz edilirse de, kimi yerlerde aksi ynde bir uyumdan sz etmek de mmkn; rnein onun hakkndaki biyografik bilgimize dayanarak istemenin acya neden olduu fikriyle bir filozof olarak hret arzusu ve bunun yannda Fichte ve Hegelin yaygn tannmlklarna kar nefreti arasnda bir ilgi bulunduunu rahatlkla syleyebiliriz. 4 Schopenhauerin pesimizmi, onun felsefesi zerinde ikincil bir belirleyicilik tamaktadr. Pekok kaynakta pesimizmin filozofu olarak tanmlanmasna karn, onun kiliii zerinde bir ktmserliin etkili olduu kabul edilebilirse de, dncesi ve felsefesinin bu ktmserlik temelinde belirlendiini sylemek doru deildir. Bir ilke olarak ifade edildiinde, bireyler ktmser bir karakterde olabilirler, ancak dnceleri, karakterlerinin dolayl olarak belirleniminde yer almaktadr. Schopenhauerin felsefesinin pesimist olduu bu bakmdan sylenemez.
3 2

zaman sonu gelmez (CPR, 1998: Aviii). Ayn akl yine ayn gerekeye dayanarak gerekliin nkoulsuz en st nedenini de aratrr, nk deneyin bildii gerekliin gerekesi bu ilk koulsuz nkoula, nedensiz ilk nedene dayanmaktadr. Akl bu ilk neden olmadan evrenin grnlerini aklayamaz. imdi akl tarafndan zorunlulua balanan bu ilk nedenin, nkoulun deneyle kavranp kavranamayaca ya da onu aan, onun zerinde yer alan bir gereklik alanna ait olup olmad bir tarafa koyulmaldr. Sonu gelmeyecek bir aratrma ve soru sorma tarz iinde sonu gelmeyecek bir sorunun yant alnamaz. Akas, hereyin nkoulu olan ilk nedeni nedir? sorusunun yant akln yine kendi doal nitelii olan nedenleri sonsuzca arama eilimine bal olarak bilinemez. Kantn Saf Akln Antinomilerinde ortaya koyduu nc antinomi bununla ilgilidir. nk bir ilk nedenin varolduunu varsaymak, her nedenin kendisinin bir nedeni olmas gerektii yolundaki dnme ilkesiyle elimektedir. Dier adan, snrsz bir genellik iinde kullanlan nedensellik ilkesi bir ilk nedenin varolmasnn olanakszl anlamna gelir.5 ncelememiz Kantn bu ilkeyi zgrle imkan tanyacak ekilde ele alndan hareketle6 Schopenhauerin onu nasl kullandn aratrmakta ve bir tr karlatrma sunmaktadr. Burada, nedensellik, uzam ve zaman formlar, Schopenhauerin saptad ekilde, yeter sebep ilkesinin kalplar olarak ele alnmtr. Biz ikinci blmde onun yeter sebep ilkesi zerine aratrmasnn snrlarn oluturan tm bilme yetisi kuramnn Drtl Kkteki grnmn aktaracaz.

5 6

Baum, Manfred, Kant ve Saf Akln Eletirisi, Cogito (31-54), say 41-42, K 2005: 34. Bkz. KdrV, B 472 / A 444-B 474 / A 446.

I. Blm IMMANUEL KANTIN TRANSENDENTAL DEALZMNE TARHSEL BR BAKI

Bu blmde Kantn bilgi teorisini genel olarak incelememizin nedeni, sonradan Schopenhauerin merkezi olarak ele ald nedensellik sorununun, Kantn gsterdii bilginin snrlarnn iine yerlemesiyle ilgilidir. Kantn asl byk baars, bu snrlar izmi olmasnda grlr. Kanta gre bilgi fenomenin bilgisidir; demek oluyor ki biz, kendinde-eyi (Ding an sich, thing in itself) bilemeyiz, salt bize grnenler (Erscheinung, appearance) hakknda konuabiliriz. Grnenlerin dnyas, yani fenomenal dnya, uzam ve zaman tarafndan koullanmtr, yani uzam ve zamandan bamsz olarak eylerin grne kmas mmkn deildir. Uzam ve zamandaki okluk ise oniki kategori7, rnein neden-etki ba araclyla bilinebilir. yleyse fenomenal dnyadan ancak uzam, zaman ve nedensellik kavrammzn da iinde bulunduu bu oniki kategori erevesinde sz edilebilir; bu erevenin dna kmak fenomenal dnyay terk etmektir. ok genel olarak ifade ettiimiz bu epistemolojik akl yrtme zincirini devralan Schopenhauer, ayn anda ondan yana ve ona kar, Kantn miras zerinde yrmektedir. Bu nedenle incelememizin ilk blmnde Kant ile balamak bir gereklilik olarak ortaya kyor. Kant, Saf Akln Eletirisinin birinci basmnn nsznde eserinin, metafiziin tm temelsiz iddialarn bertaraf ederken hakl savlarnda ona gvence verecek bir mahkeme rol stlendiini belirtmektedir (CPR, 1998: Axi). Bylece Saf Akln Eletirisi akln, deneyin olanaklarndan tamamen bamsz biimde, bilgi ortaya koyma meruiyetinin bir eletirisidir; yle ki o, metafiziin imknnn sorguland bir platform olmaktadr. Burada Kant akln, kendi kendisiyle elimeye gtren yanlglarn ortadan kaldrm olmakla vnr. Kant saf akln eletirisiyle bir bilim olarak metafiziin imknn yadsr (bu noktada onu Hume ile bir tutmak doru olmayacaktr). Ona gre metafizik sorunlar, zeminini akln snrlar iinde
Bu kategoriler anlama yetisinin a priori olarak kapsad, sentezin tm kkensel (ursprnglich) olarak saf kavramlarnn listesidir ve anlama yetisi yalnzca bunlar sayesinde saf olabilir; nk grnn okluu iindeki bireyi yalnzca bunlar sayesinde anlayabilir, e deyile bir nesneyi dnebilmesi ancak bu sayede mmkndr der Kant (KdrV, 1995: B 106 / A 80).
7

bulmakta, baka deyile akln doasndan (yani bilinebilir olann en u snrlarna dayanma arzusundan) kaynaklanmaktadr. Ancak bu doal arzuya ramen akln metafizik aratrmalardan elde ettii sonu, hayal krkldr. Metafizik sorular ne deneyin imknlaryla ne de deneyden bamsz olarak yantlanamadklar gibi, kendi doasndan kaynakland iin akln bilme arzusundan da yaltlamazlar. te Saf Akln Eletirisi byle bir gerilim iindeki akln, snrlarn gsterebilmeyi amalamaktadr. Dier yandan Kant, felsefesini transendental olarak nitelendirmekle felsefenin tm alanlarna bilgi sorunu temelinde yaklaacan ortaya koymu olmaktadr. nk transendental idealizm, nesnelere ilikin bilgimizin olanann koullarndan hareket eden bir ynteme iaret eder. Daha ak bir deyile Kant, temelde neyi bilebiliriz? sorusu olmak zere, onun olanann koullaryla ilgili epistemolojik sorular sormakta ve onlarn yantlarn aramaktadr. O halde bilgi teorisi, Kant felsefesinin tayc aratrma alandr. Kanttan nceki felsefi aratrmalara bakldnda ise bilgi teorisine, etkilerini en ok Kantta gsterecek nemi veren kiinin Locke olduu grlmektedir. Bundan dolay, bu blmn balang aamasnda Kantn soruturduu meselelerin Kta Avrupas rasyonalizmi iinde Leibniz (Wolff) ve Descartes felsefesi tarafndan, ngiliz empirizmi iindeyse Locke ve Hume tarafndan belirlenen kaynaklarna dnerek ksa bir betimlemesini sunmaya alacaz.

I.1. Kta Rasyonalizmi: Descartes Leibniz

Descartes Metot zerine Konumada dncesinin yntemli ileyii iin yol gsterici olacak nl kurallarn dile getirir. Bunlar drt tanedir; ilki, doru olduundan emin olmadka bir bilgiden phe etmeyi salk verir. kincisi, aratrma nesnesinin analizi iin onu, olabildiince ok paralamay nerir. Bir dieri, dnceyi basitten karmaa doru ynetmektir. Sonuncusu ise dnme yolunu, onu salamlatracak bir gzden geirmeye tbi tutmaktr (Descartes, 1994: Bl. II; 7-8-9-10). Descartes, bu drt aamal dnce yntemiyle artk insan bilgisinin eriebilecei hereyde kesinliin mmkn olduu sonucuna varmaktadr. Bylece Descaretesn metodik phecilii ilevini sonlandrr ve metafizik bilgiye yer alm

olur. Bilindii gibi, daha nce Platonun da daha aklsal olduu iin gven duyduu matematiksel dnce ve geometrik zmleme Descartes iin de gerek kesinlii salayacak olan aralardr. Bilginin ortaya kabilmesi iin kantlanabilirlik temel lttr ve kantlanabilir olan ne varsa cebirde, aritmetikte ve geometridedir. Artk metafizik de bu kantlama yollaryla kesin bilgi verebilecektir. Bu anlay tarz, d gerekliin de cebirin kavrayabilecei bir mekanizme tbi olduu kabuln rtk olarak ieriyordur. Descartesa gre gerekliinin duyusal yoldan kavranyor olmas, bedenin varlndan dahi kuku duymaya yol amaktadr. Buna karlk bedenden bamsz olarak kendi varln kukusuz klan ey, malm dnyor olma niteliidir. Descartes dnd hereyin dlerindekilerden farksz birer yanlsama olduunu varsaymaya hazrland anda dnen ben olarak kendi varlnn inkr edilemezliinin farkna varmaktadr (Descartes, 1994: Bl. IV, 1). Descartesn, kendisinde varlnn gvencesini bulduu cogito, bedeninin ve bununla birlikte tm d dnyann mevcut olmadnn dnlebileceini ona gsterirken, kendi varln kabulnn kanlmazln da kantlamaktadr; nk tm bunlar dnen bir ben zorunlu olmaktadr. Dnme yetisi, benin bir ilinei deildir; o bundan daha fazla birey olarak benle zdetir. Daha ak deyile ben ancak dndm srece, res cogitans8 ruh olarak ve ayn anda onun tam kar ynnde uzam ve zamanda9 yer alan birey olarak varolurum; dnme etkinlii devam ettii srece kendi varl konusunda bir kuku ortaya kmayacak, dnme kesintiye uradnda ise kuku duyan bir zne sz konusu olmayacaktr. Descartesn dncesinin belki de en salam yan burada ortaya kmaktadr; zne ile nesne ya da zihin ile beden arasnda alan uurumun sonradan yaratt sorunlar inkr edilemezse de, benin varlnn dncenin devamll ile mmkn olduu fikri, Descartes sonras dnemde ou filozof iin felsefenin sarslmaz temeli olarak grlmtr.10 Bu temel, sz konusu filozoflar iin, zihinle bedeni ayrmay kanlmaz klar.
Maddi bir yan olmayan, uzamda ve zamanda bulunmayan. Uzam ve zaman maddi tzn gerek nitelikleridir. 10 rnein Kantn, tasarmlarmzn bu temelden hareketle mmkn hale geldiini syledii, nl Saf Anlama yetisi Kavramlarnn Dedksiyonu balkl blmde grlebilir:
9 8

Dnyorum, tm tasarmlarma elik edebilmek zorundadr; nk aksi halde bende hibir ekilde dnlemeyecek bir ey tasarmlanyor olacaktr, ki bu tasarmn benim

10

Argmantasyonunun mantksal tutarll bakmndan Descartesn zihinbeden ayrmndan ok rasyonalizminin katlna yklenilebilir;11 nk herkesin saduyudan eit lde pay aldn syleyen filozof iin akln tm iddialar herkes iin geerlidir. Descartesn akla ilikin iddialar kabul edildiinde onun nl ayrm da zorunlu olarak koullanm olur. te yandan Descartes dnceye dardan bakldnda, bu ayrm, akla duyulan dogmatik gvenin salt bir sonucudur. Yine de Descartes, saf bir solipsizme dmek yerine (Dnyorum, yleyse varm karmna onu gtren ilkinin ardndan) ikinci admn atarak, kavraynn snrlar iine giren tm evrenin ya da tek tek eylerin gerekliini kabul edebilecei sonucuna varmaktadr. Dier yandan Leibnize gre uzam ve zaman greli eylerdir ama sadece bu kadar deil. Zaman hakknda dorudan konumasa da, onun uzamla ilgili olarak sylediklerini, zamana dair pek az aklamalarna genellemek mmkndr. Leibniz, uzam ve zaman nesneler arasndaki dzenlilik ilikisinin ortaya kma zemini eklinde deerlendirmektedir. Ksacas onlar, nesnelerin birlikte varolu dzenidir. Dzense ilikiler tarafndan oluturulur; biz duyusal olarak uzam (ya da zaman) alglamayz; duyusal olarak bize verilenler nesnelerdir. Uzamsa nesneler arasndaki ilikiler btndr, onlar nesneleri bir arada grmemizi salayan dzenlilik eklinde somutlamaktadr (Leibniz, 1989, LC: 3. mkt.). Uzam ve zaman ilikiler dzenine imkn salayan zemin eklinde kavray Leibnizin, onlarn ideal eyler olduklar dncesine varmasna yol amaktadr. Bylece onun ikili bir uzam (ve zaman) kuram gelitirdiini gryoruz. Uzam, onu bir ilikiler dzeni olma halinden soyutlayarak dndmzde, geriye nesnel varolua sahip bir ey yerine, salt dnce kalmaktadr. Soyut uzam yleyse olgusal birey deildir: yalnzca olanakl bir iliki dzeninin dncesidir (Copleston, 1991: 209). Onlar salt soyut dnceler olmaktan kurtaran evrendeki ilikiselliin temeli, e deyile bu ilikiler dzeninin zemini olarak kendilerini ortaya koymalardr. Bu sayede uzam ve zaman

iin ya olanaksz ya da en azndan bir hi olacan sylemeye kadar gider. Tm dnmeden nce verilebilen bu tasarm gr olarak adlandrlr (CPR, 1998: B 132).
11

Zihin-beden ayrm rasyonalizmin zorunlu sonucu olduu iin, nesnel bir eletirinin hedefi temeldeki rasyonalizm olmaldr.

10

11

dncesi belirli bir nesnel temele sahip olmaktadrlar. Leibnizin onlarn greliliklerine yapt vurgu, bir bakma hem dncede varolan hem de olgusal eyler olduklarn anlatmay salamaktadr. Bylece ne salt olgusal eylere, ne de dnsel soyutlamalara indirgenmektedirler. Leibniz, uzam-zamann ideal olduu iddiasyla Newtonun olgusal aklamasndan (onun fizii mutlak uzam zaman koordinatlarna dayanr) uzaklamak istemitir; nk o uzamn fiziksel varln gerek nitelikleri eklindeki salt olgusal aklann, Baconn kelimeyi kulland anlamda (kabile putu, maara putu), kimi modern ngilizlerin putu sayyordu (Leibniz, 1989: 324). Uzamn insanlar tarafndan kavrann Leibniz, onun dzen veya uzaklk zelliklerini ne kararak anlatmaktadr. Buna gre, bir yerde bulunan herhangi bir nesnenin yerini yani dier nesnelerle ilikilerini deitirdiini varsayalm; bu nesnenin eski yerine gelen bir baka nesne ilk nesnenin (dierleriyle) ilikilerini devralr. Ksacas yeni nesnemiz ncekinin yerini almaktadr. Ve genel olarak birarada-varolanlarn yerleri ilikilerin terimlerinde belirlenebilir (Copleston, 1991: 210). rnein bir kentin nemli bir bulvarndaki herhangi bir pasajdan sz ediyor olalm; bu pasajn kente zg yeniliklerin sunulduu bir yer olduunu dnelim. Pasajn kent ile ilikisinden bahsedilen byle bir temada dolayl yoldan iliki, yer, mesafe bildiren kavramlar yoluyla uzamsal (ve zamansal) belirlenimde bulunmaktayzdr. Nesnenin, bulunduu yerde girdii ilikiler (yan yana bulunduu baka nesnelere gre konumu) gerekse de, yeri ifade eden uzam bir zihinsel soyutlamadr. Sonu olarak uzam ve zamann bata ifade ettiimiz zelliine geri dndmzde, onlarn grelilikleri idealliklerinin bir sonucudur; baka bir deyile fenomenal olduklarndan grelidirler, bunun tesinde bir olgusallklar bulunmaz. Ancak bu tamamen znel olduklar anlamna gelmemelidir. Daha nce de sylendii gibi nesnel temelleri olan (ilikiler dzeni) znelliklerdir. Leibnizde hem olgusal, hem ideal yn olan uzam ve zamann olgusall (Kanttaki anlamyla bunlarn kendinde-eyin gerek nitelikleri olduu) Kantta bsbtn yadsnacaktr. zetlemek gerekirse, Leibniz, Newtonun uzam-zamann olgusallklar fikrine kardr, bu nedenle bunlarn ayn anda hem olgusal hem ideal olduklarn ileri srer. Kant ise bu anlamdaki (idealin kart olarak) olgusallk fikrine

11

12

temelden kardr. Bununla birlikte Newtonun kuramnn dayand nesnel uzamzaman tasarm, Kant tarafndan, aada greceimiz gibi, garanti altna alnm olur. Ne var ki Kantta tasarmsal, (Leibnizdeki anlamyla) ideal yan ar basyorsa da, bu Newtonun sonsuz noktadan oluan uzam ve sonsuz andan ibaret zaman fikrinden hi de uzak deildir.

I.2. ngiliz Empirizmi: Locke Hume

Locke, nsann Anlama Yetisi zerine Bir Deneme12 adl temel eserinde, kendisi de belirttii gibi, insan bilgisinin kapsam ve snrlarn aratrmaktadr. Bilgimizin snrlarn inancn izmekte olduunu gstermekte, onun salt inantan nasl ayrdedileceini belirlemeye almaktadr. nsann bilgisinin doruluu, nermelerinin kesinlii gibi kavramsal sorunlara Descartestan sonra ilk zgn yaklam ortaya koymaktadr. Lockeun temel iddias tm bilgimizin deneyde temellendii biiminde zetlenebilir. ddiasn gerekelendirebilmek iin bilgi teorisini Descartesn doutan ideler kuramna kart bir referansla kurmaktadr. imdi bu nedenle, ncelikle Descartesn, bilgimizin kaynan doutan getirdiimiz idelerde bulduu savnn rtlmesi zorunludur; nk Denemeye yazd uzun giri yazsnda Woozleyin syledii gibi (Lockea gre) zorunluluu us (akl) iin ak olmayan ya da deneysel olarak dorulanabilir olmayan bir nermenin doruluunu kabul etmemiz istenmemelidir (Locke, 2004: 18). Burada onun, Descartesn savn rtme giriiminin ayrntlarna girmeden, bu (olumsuzlayc) talebini aktarmak, temel aratrmamz asndan yeterlidir. Ancak eklemek gerekir ki, Lockea gre idelerimizin doutan olduu kabul edildiinde, onlarn sonradan deneyle oluan ieriklerinin rnein renklere ve seslere ilikin bilgimizle anlam kazanan bir nerme nermelerimizle elimeksizin bir arada bulunabilmeleri aklanamaz. O, bu elikiden ekindii iin Humedan daha lml bir empirist olarak, tz, tanr, g gibi metafizik idelerimizi tmyle reddetmemi, tersine onlara deney iinde imkn aramtr. Leibniz-Wolff rasyonalizmiyle kyaslandnda ngiliz empirizminin Kant zerindeki etkisinin daha baskn olduu sylenebilir. Ama ngiliz empirizminin,
12

ng. An Essay Concerning Human Understanding.

12

13

temsilcilerinden hangisi temelinde ele alnd burada olduka nemlidir; nk her birinin (Locke, Berkeley ve Hume) empirizmleri katlklar bakmndan farkllklar gstermektedir. rnein, bu gelenei Lockeun bilgi teorisinden hareketle akladmzda Humeun konumu, Humeun temel tezlerinden yola kldnda ise zellikle Lockeun konumu belirsizlemektedir (Copleston, 2004: 269). Ancak burada Kantn bilgi teorisi zerindeki etkisi bakmndan, Humeun empirizmine odaklanmak daha doru grnmektedir. Onun deney kavram, saf anlamda d dnyay gzlemin salad verilerle kavramay ierir, o yaln ve duru bir anlam tamaktadr. Hume ilk olarak eliki ieren durumlar dnda dnce gcnn snrlarnn bulunmadn saptar. Bununla beraber ona gre dncemiz bu snrsz zgrle sahip grnse de, daha yakndan incelersek, gerekte onun ok dar snrlar iinde kaldn ve zihnin tm bu yaratclk yeteneinin, duyularn ve deney yoluyla oluan malzemeleri birletirmek, yerlerini deitirmek, azaltmak ya da onlara ilave yapmak yetisinden daha fazla birey olmadn buluruz (Hume, 1988: 64). Bundan tr d dnyaya ilikin bilgimiz deneyin imknlaryla snrldr, imgelem ve bellek duyularn alglarn taklit ve kopya edebilir; onlarda daha tede duyumun dorudan gc bulunmaz, nesnelerin yalnzca temsilcisidirler. Hume iir rneini vermektedir; iir doann nesnelerini, onun renklerini benzersiz tarzda tasvir ederse de hibir zaman doann gerek ekiciliini bize sunamaz: en canl dnce en donuk duyumdan yine de daha baya kalr (Hume, 1988: 63). Deneyin nemini kabul ettikten sonra yaplmas gereken ey, onun imknn aklayacak arm ilkeleri gibi genel ilkeler bulmaktr ki bunlar Hume tarafndan Benzerlik, zamanda ya da mekanda Yaknlk ve Neden ya da Etki olarak belirlenmitir (Hume, 1988: 69-70). Hume, metafizii deneyin snrlarnn tesine getii iin reddeder, nermelerin bu snrlar ap amadklarnn aratrlmas bakmndan onun dnce tarz analitiktir. Senteze dayal yorumlar olduka snrldr ve karmaktan basite doru ilerlemesi bakmndan indirgemecidir (burada indirgeme, bir olumsuzlama deil, yntemdir). Humea gre, insann tm alglarn iki snfa ayrabiliriz; Dnceler ya da dealar ki deer bakmndan ikincildirler, zlenimler ise daha gl olan alg trn

13

14

oluturmaktadr. zlenimler, anlam ieriindeki kk deiiklikle13 Humeun empirizmini glendirmekte ve ayn zamanda onu, Lockeun deneyin katksnn dorudanlna yapt vurgudan ayrmaktadr. Hume dnmenin tm gerelerini i ve d dedii duygulara (sentiment) balar, yani tm dncelerimiz ya da alglarmz izlenimlerimizden, e deyile canl alglarmzdan kaynaklanmaktadr. u halde izlenimler iten ve dtan gelen duygularla oluur; bunlar ou zaman iittiimiz, grdmz, hissettiimiz d duyumlar ve sevgi, nefret, arzu, istek gibi i duyumlardr. te onun psikolojizminin ieriini bu i ve d duygularn birliktelii meydana getirir, duyusal ve psiik kkenli veriler oluturur. nsan aklnn inceleme nesnelerini Hume iki gruba ayrmtr, dea likileri ve Olgu Sorunlar. Birinci tr iindeki nermeler dnce-ii ilikilerle oluur. Onlarn doruluklar doaya duyusal olarak ynelerek deil, tersine akln i ileyiiyle gsterilebilir ve bu nermeler mantksal olarak kantlanabilir trdendir; geometri, cebir veya aritmetik, idea ilikilerinin kurulduu bilgi alanlarna rnek verilebilir. Akln ikinci tr nesneleri, yani olgu sorunlar, ilkinden olduka farkldr; burada artk mantksal iliki yoluyla kantlanabilecek veriler sz konusu deildir, aksine daha ok moral ve varolusal bir akl yrtmeden sz edilebilir. Hume olgu sorunlaryla ilgili akl yrtmelerin neden ve etki ilikisine dayandn ileri srmektedir (Hume, 1988: 72). Onun sorduu asl nemli soru neden ve etkinin bilgisine nasl ulatmz eklindedir. imdi ksaca Humeun bu soruya verdii cevab anlamaya alalm: Neden ve etkinin bilgisinin temelinde salt deney yer almaktadr (Kant ise nedenselliin kendisini a priori form olarak grecektir). Humea gre biz olaylarn nedensellik ilikisi iinde olup bitme ekillerinin bilgisine a priori sahip olduumuzu varsayma eilimindeyizdir, buna karn doadaki etkilerin nedeni izlendiinde grlecektir ki deneyle elde ettiimiz birikim olmakszn neden ve etki ba zlemez, tecrbe ve alkanlklarmz olmakszn pekok fiziksel olayn nedenini dnemeyiz. Nedenselliin ne olduunu anlamada deneyin ve doutan itibaren edindiimiz alkanlklarmzn rol bizce neden ve etki arasndaki ban bir
Hume izlenimleri genel kullanmdan daha farkl bir anlamda, hatta ona kart bir anlamda kullandn ifade etmektedir; u halde onlar, Humeun deyimiyle daha canl olan alglara gnderme yaparlar.
13

14

15

zorunluluk gibi alglanmasna yol amtr, nk etkinin nedenin iinde zorunlu olarak ierildii sanlmaktadr; fakat Humea gre bu ba raslantyla oluur. yle durumlar vardr ki, nedenden etki domaz, nk etki nedenden tamamen farkldr, ve sonu olarak asla nedenin iinde kefedilmi olamaz... Her etki onun nedeninden ayr bir olaydr. Bundan dolay nedende bulunamaz (Hume, 1988: 75). Hume etkinin a priori olarak kurulmasnn tamamen raslantsal olmak zorunda olduunun altn izer. Bundan dolay, gzlemin ya da deneyin yardm olmakszn herhangi bir tekil olay belirlemeye ya da herhangi bir neden ya da etki karsamaya almamz bounadr (Hume, 1988: 75). Hume buraya kadar olgu sorunlaryla ilgili akl yrtmelerin dayand temeli, yani nedensellii, ve ardndan nedensellik ilikisinin temelini, e deyile deneyi ele alr ve inceler; yine de ona gre bir sorun daha vardr: deneyin kayna. Humea gre, nedenselliin a priori bir kayna bulunmad gibi, deneyin kaynaklar da a priori olamaz. Onun kelimelerini kullanrsak, deneyin kayna zihnin i yapsyla ilgili bir ey deildir. Daha ak bir ifadeyle, belli koullar altnda olup biten olaylara bakarak benzer koullarda yine ayn ekilde gerekleecek benzer olaylarn grlecei sonucuna varldn biliyoruz. Hume bu karmn a priori bir akl yrtmeye dayanarak yapld iddiasna kar kmaktadr. Sonu olarak olgu sorunlarnn dayand birincil temel a priori deildir, e deyile mantksal kantlamayla salanmaz. Gemite ortaya km durumlarn, bugn yeniden ne ekilde olup biteceklerine dair bizde oluan beklentiyi belirleyen alkanlktr (bkz. Hume, 1988: 86-90). O halde deneyin temelinde alkanln etkileri yer almaktadr. Humeu bu aamada izlemeyi brakarak onun dncesinin ayrntlarna inmekten kendimizi almalyz, nk erevemiz gerei onun nedensellik ilkesini incelememiz ve Kantla ilgili aratrmamz srasnda bize gerekli olacak hususlar dikkate almamz yeterli olacaktr.

I.3. Kantn Eletirisi zerine

Akln kullanmnn, teorik ve pratik olmak zere iki biimi vardr. Bilme yetisine karlk gelen akln teorik yn ile eylemlerin arkasnda yatan pratik yn iki ayr ileyii ifade ediyorsa da akl, (Schopenhauerin istemesi gibi) bir ve btndr.

15

16

Dolaysyla insan bir btn olarak akla sahip olma niteliiyle hem bilen hem eylemde bulunan varlktr. Kant, akl sorununu ele alna dek empirizmin veya materyalizmin iddialar ile rasyonalizmin (ve hatta idealizmin) iddialar arasndaki paralanmay adeta bir baboluk ya da savrulma olarak grdn im etmektedir (CPR, 1998: Bviii-x).14 Bylece soruna getirecei zm bu savrulmann nlenmesi olarak grmekte ve onun onanma zeminini hazrlamaktadr. Ona gre akl, metafizik alana kayma eilimi nedeniyle iine dt elikilerle yzlemekten kaamaz. Onu iine dt elikilerden kurtaracak olan, eletiridir; bir tr propedeutiktir. Metafizik alanda akl kr bir inanca yol aan tanrnn kantlanmasna veya aksi ynde kr bir inkra gtren ateist tutuma ynelebilir. O halde burada kolaylkla (ama salksz biimde) materyalizm de, idealizm de temellendirilebilir. Kanta gre bu, akln saf kullanmnda, deneyden tamamen bamsz olarak karmlara varma eiliminin sonucudur. Metafizik alanda yryen akl, eletiri yoluyla denetlemek ve bylelikle onun dogmatizme saplanmasn, hatta (ahlk alannn imknn grmezden gelerek) pratik ilevini (pratik akl) unutmasn nlemek zorunludur.
Metafizik, bir bilimin gvenli rotasna girebilmek iin bugne dek yazgsnn desteini yeterince alamamtr; buna ramen tm dier bilimlerden daha eskidir ve dierleri hereyi tketen bir barbarlk tarafndan yutulacak olsalar dahi o kalacaktr. nk yaygn deney yoluyla dorulanan yasalar (kendi iddiasna gre) a priori kavrama talebinde bulunduunda bile akl, onda srekli olarak taklp kalr (CPR, 1998: Bxiv).

Bu arada akln kesin sonulara ulat bilgi alanlar yok deildir; mantk ve matematik saf akla dayal bilimler olarak byledir. Bu alanlarda deneye gereksinim duyulmaz. Matematik ve metafizik, Kanta gre, saf akla dayal olmalar yoluyla zgl kesinliklere sahip olmalar bakmndan kesiirler. Bu nedenle Saf Akln Eletirisinde bu iki bilgi alan arka arkaya ele alnmtr. O, Descartes, Leibniz, Spinoza ve Wolffun inand gibi felsefenin geometri yntemi ile (more geometrico), Mathesis universalis olarak kurulabileceine artk inanmyordu. Kant, metafizikte kantlar arayan akln, karlat glkleri, genliinde metafizikle urarken yakndan grp yaamt. imdi Kant bu her iki alan arasnda gze arpan kesin kartln nedenini, akln bu alanlarda ortaya koyduu baarlarda aramak istiyordu (Heimsoeth, 1986: 70). Kant, insan aklnn snrlarn tayin etmek, metafizik sorunlarda boulan saf akln yapsal zelliklerini gstermek olan asl amacnn ardnda byle ikincil ve buna bal bir ama tamaktadr: Bilginin snrlarn metafizik ve matematiksel bilgi ayrmna dayanarak gstermek, akln bu alanlardaki ilevini ortaya koymak. Bylece ileride bir bilim olarak ortaya konabilecek her trden metafizie bir hazrlk, bir Propedeutik yaplmaktadr (Heimsoeth, 1986: 70).

14

16

17

Kant yukardaki alntnn yapld ikinci basmn nszndeki grlerinin devamnda, metafiziin gerek gcne bir bilim stats iinde kavuabileceini belirtmektedir. Oysa, mevcut metafizik ii anlamazlklar ona gre ylesine ileri dzeydedir ki, onu bu atmalarn tesinde bir bilim olarak ele almak neredeyse imkansz grnmektedir; ite Kantn giritii i byle bir imkansz baarmaktan daha aa kalr deildir. Kendini matematik ve doa bilimleri modeline gre kuracak metafizik biliminin planlarn en banda Copernicusun gk cisimlerinin hareketine ilikin devrim niteliindeki baars izecektir:
Bugne dek, tm bilgimizin kendini nesnelere uydurmas gerektii varsaylmtr; ama a priori kavramlar yoluyla onlarla ilgili bireyi anlamaya ve bilgimizi geniletmeye ynelik tm giriimler bu varsaym altnda sonusuz kalmtr. Bundan byle derhal nesnelerin kendini bilgimize uydurmalar gerektii varsaym yoluyla metafizik sorunlardan uzaklap uzaklaamayacamz grebiliriz... Bu, gkcisimlerinin hareketlerini, tmyle gzlemcinin evresinde dndkleri varsaymyla aklayarak ilerleme salayamayan Copernicusun ilk grne benzemektedir. Copernicus yldzlar hareketsiz klp gzlemciyi dndrdnde daha baarl olup olamayacan grmeyi denedi. imdi nesnelerin grs ile ilgili benzer bir yolu metafizikte deneyebiliriz (CPR, 1998: Bxvi).

Kanta gre duyu nesnesi kendini grmzn (Anschauung15) yapsna uydurmaldr; yoksa nceden kabul edildii gibi grmz nesnenin yapsna uymaz. Ancak nesnenin bilgisini gr bize tek bana veremez, gryle elde ettiklerimi anlama yetisinin saf (a priori) ilkeleri araclyla tasarma dntrmem (yani kavramsal ereveye oturtmam) ve nihayet nesnelerin, kavramlarna (tasarma) uygunluuna (deney) bakmam gerekir. te Copernicusu devrim bilgiye doru attm admda aslnda bana ne yaptm gstermektedir.16 Bilginin kendisi nesnelerin kendilerinden nce bende a priori olarak bulunan anlama yetimin bu ilkeleri varsaylmadan mmkn deildir. Anlama yetimizin a priori kurallar araclyla elde ettiimiz nesnelerin kavramsal bilgisi bize, metafizik bilgiye giden yolda bir sonraki varsaym iin kantlar salamaktadr; bu ikincisi deney nesnelerinin toplam olarak doann a priori yasalar varsaymdr (CPR, 1998: Bxix).

15 16

ng. Intuition. Copernicus devrimi ile Kantn geleneksel metafizie kar yapt devrim arasndaki benzerlii Cassirerin gl yorumuyla okumak iin bkz. Cassirer, 2007: 199-203.

17

18

Kant ikinci basmn nsznde, Eletirinin Transendental Dialektik blmnde tartaca metafiziin kendinde-ey alanna ait bilgimizin durumuna da deinmektedir. Bir bilim olarak metafiziin snrlarn geniletmeye ynelik akln doal eilimi ayn anda bilme yetisinin snrlarn da ama tehlikesiyle kar karya gelir. Anlama yetisinin a priori kavramlarnn fenomen alannn dnda kullanm (metafizik) yoktur; bundan tr a priori bilginin nfuz edemedii kendinde-ey alan bilim olarak metafiziin snrlarnn tesinde, karanlkta kalr. nk Kanta gre deneyin snrlarnn iinde karmza kabilecek olan herey koullu fenomenlerden ibarettir. Akln tm kavrama ilemi bu anlamda koullu olan fenomenler iin geerlidir; oysa kendinde-ey, koulsuz olann kapsamna girer. Bu nedenle akln kavrama gcn aar. Ama akl tarafndan teorik olarak kavranmas olanaksz grlen kendinde-eyler alannn pratik adan bir ileve sahip olup olamayaca sorunu Kantn kendi aratrmasna koyduu bir grev olarak nnde durmaktadr:
Speklatif akln duyularst alandaki tm ilerlemesi yadsndktan sonra, akln pratik bilgisinde, mutlak olann transendent rasyonel kavramnn belirlenimi iin bir veri olup olmadn ve bu durumda yalnzca pratik adan mmkn a priori bilmenin, metafiziin isteine uygun olarak tm mmkn deneyin snrlarnn tesine uzanp uzanamayacan snamak hl bizim elimizdedir (CPR, 1998: Bxxi).

Eletirinin negatif katks, speklatif akln, deneyin snrlarnn tesine gemeye zorlanmamas gerektii konusundaki uyarsdr. nk snrlarnn tesine zorlanan speklatif akln kullanm genilemekten ok daralr. Speklatif akln snrlarn zorlayan ilkeler, pratik akln kullanmn engeller. Bu ayn zamanda pozitif bir katkdr, nk akln speklatif kullanmnn daraltlm snrlar iinde pratik kullanm imkan genilemektedir. Dolaysyla speklatif akl snrlayan Eletiri, pratik akln kullanmnn nndeki engeli ortadan kaldrmaya yarad iin nemlidir (CPR, 1998: Bxxiv-xxvi). Bundan tr dikkatler duyarln snrlarnn tesindeki, saf akln pratik (ahlk alanna ait) kullanmna ekilmektedir.

18

19

Kendinde-eyler olarak nesneleri bilemiyor olmamz, Kanta gre onlar dnebilmemize engel deildir.17 Kant izlersek, deney nesneleri ile kendinde-ey olarak nesne ayrmnn yaplmas doa nedenselliinin geerlilik alann tayin etmesi bakmndan da nemlidir. Bu bizi, insann -tinsel bir varlk olarak- hem zgr bir varlk olduunu, hem de doann belirlenimine tbi klnd iin zgr olamayaca elikisine kaplmaktan alkoyar. nk Kantn ayrm olmakszn nesnemiz -insan- tek bir anlam barndrr. Ama bu ayrm sayesinde nedensellik ilkesinin insann sadece deney nesnesi ynn belirlenime sokabileceini ve insann doa yasasna bal bir fenomen olarak eylemlerinde zgr olmadn, ancak bir kendinde-ey varl olmak bakmndan yasann belirleniminden muaf, e deyile zgr olabileceini syleyebilmekteyiz (CPR, 1998: Bxxvi-xxix). te yandan yeni bir problem de domaktadr:
Ruhumu bir speklatif akl araclyla bilemem (ama empirik gzlemle hi bilemem) ve bundan tr kendisine duyu dnyasnda eylemlilik atfettiim bir varln zellii olarak zgrl de bilemem. nk o zaman belirlenmi ama zamanda belirlenmemi bir varoluu bilmem gerekecektir ki, kavramm bir gryle desteklenemedii srece imknszdr (CPR, 1998: Bxxviii).

Yine de Kant, duyularst (kendinde-ey) alannn dnlmesine (onu dnmek, onunla ilgili herhangi bir belirlenimi salamaz, sadece bir olanakllktr; e deyile dnmek de olanakldr) engel grmediinden, ona gre zgrl de dnebilmemiz mmkndr. Pratik akl kavramlar olarak ahlk sorunlar deneyin snrlarnn dnda bir yerde konumlanrlar. nk zgrlk ve dier pratik meseleler, kendilerini gryle kavramama olanak tanmadklar iin duyusal bilginin (rnein psikolojinin) alanna giremezler.18 Tam bu noktada Kantn nl inanca yer aabilmek iin bilmeyi ortadan kaldrmak zorunda (KdrV, 1995: Bxxx) kald ifadesi anlamn belirgin klmaktadr: Burada Kant, sisteminin yetiye karlk gelen farkl kesimi iindeki ayrmlarn nedenlerine gndermede bulunur; bu yeti bilindii gibi, teorik akl yetisi, pratik akl yetisi ve yarg yetisidir. Daha nce de belirttiimiz gibi saf akl, duyularst alana girmeye zorlandnda pratik akln snrlarn daraltmaktadr. Kant, grn (Erscheinung) ve kendinde-ey ayrmnn
17 Yeter ki kavramm olanakl bir dnce olsun diyorsa da, Kantn olanakllk snrlarn nasl belirlediine dikkat edilmelidir. 18 Szgelimi psikolojinin zgrln olup olmad, varsa nasl olduu konusunda gr ileri srmesi beklenemez. Psikoloji bilim olarak kald srece salt doa yasas arayacak ve onu bulacaktr.

19

20

bu engellemeyi ortadan kaldrdn syler. Deyim yerindeyse Kant duyularst, kendinde-ey alanna ait bilgiyi pratik akla devrederek insann tinsel yann en azndan dnlebilir yapmaya almaktadr. Kant bu noktada dogmac metafizikilere, tanr ve ahlk alanna ait bilgimizin doutan (Descartes) olduunu iddia eden kolayc rasyonalistlere ve metafizii temelden yok sayp inkr ettikleri iin kr empiristlere ayn mesafede durmakta, metafizii her iki kutbun ykc etkilerinden arndrmaya gayret gstermektedir. Bu erevede materyalizm, fatalizm, ateizm, idealizm ve phecilik dogmalarla i grdkleri iin Kantn eletirisinde temellerinden edilmeye allmaktadr. Kant nsznde, kar kt dogmaclk trne ilikin olarak da bizi uyarmaktadr. Ona gre akl, a priori gvenilir ilkelerden kesin kantlara ulamaya dnk bir ileyie sahip olmaldr ve byle olduu srece bilim dogmacdr (CPR, 1998: Bxxxv). E deyile dogmaclk, skolastik anlamyla, yntem olarak istenmektedir; yoksa bir felsefe tr olarak ya da felsefi dn tarz olarak deil. Kantn Eletirisi, akln uzun sredir kulland, yalnzca ilkelere dayal (felsefi) kavramlardan treyen saf bilgiyle ilerlenebilecei ve onlar, nce hangi hakla ve hangi yolla elde ettiini aratrmakszn kullanabilecei karinesine kardr. yleyse dogmatizm saf akln, kendi kapasitesinin bir n eletirisi olmakszn ileyiidir (CPR, 1998: Bxxxv). Tam da bu ikinci anlamyla dogmacl ortadan kaldrmaya ynelen Eletiri, ilk anlamyla dogmacl Wolffta bulur. Kanta gre Wolff, metafizii bir bilim konumuna getirmek iin gerekli yeteneklere sahipti, nk o ilkeleri dzenli biimde saptamak, kavramlar ak olarak belirlemek, kesin kantlamalara girimek ve sonulara ynelik cretkr atlmlar nlemek yoluyla bir bilimin gvenilir yoluna girmenin ilk rneini vermitir ki bu rnek yoluyla Almanyada henz snmeyen gl temellere dayal aratrma ruhunun yaratcs olmutur (CPR, 1998: Bxxxvi). Ne var ki ondaki eksiklik, saf akln eletirisini yaparak metafizii fazlalklarndan arndrp bir bilim eklinde kuracak yolu grememi olmasdr. Ancak Wolffun bu eksiklii Kanta gre zamannn tininin sorumluluunda anlalmal ve onun ynteminin (skolastik) deerinden kaybettirmemelidir.

20

21

I.4. Kantta Deney (Erfahrung) Kavram

Kant a priori ve a posteriori bilgi arasnda temel bir ayrm yapmaktadr. Bu ayrm saf bilgi ile empirik bilgi arasndaki ayrma dayanr. Saf bilgi, zorunlu ve geneldir. Kavramlar ve yasalar kuran akln ilevidir. Kanta gre saf bilgi, Leibniz ve Descartesta olduu gibi, esas olan bilgi trdr. Ancak Kantn empirizme doru adm att nokta burada ortaya kmaktadr: yle ki, saf bilgiye tedricen, zamanla sahip olmak iin onun, deneyin verileriyle harekete geirilmesi gerekir. te yandan saf bilgi daha fazlasna ihtiya duymaz; deney yoluyla kantlama gerekli deildir (CPR, 1998: B 1). Sadece aklmzn deney19 yoluyla itilerek saf bilgiyi ilemesi gerekmektedir. Buna karn empirik bilgi, saf bilgi gibi genel ve zorunlu deildir. Duyusal bilgi olumsaldr; olumsallk zellii duyusal bilgiye olduundan daha farkl olma olasl anlamn verir. Dier deyile bir dahaki seferde duyusal veriler bilginin baka bir ekilde olumasna neden olabilir. Oysa saf bilgi zorunlu olmas
Yukardaki balk altnda anlatlanlar daha ak hale getirebilmek iin Kantn deneyden ne anlad burada aktarlmaldr. Kant deneye ilikin ayrntl bilgiyi Saf Anlama Yetisi Kavramlarnn karsamas 22de verir: Bilgiye ait iki etmen vardr; ilki kavram, ki onun araclyla genel olarak bir nesne dnlr (kategori), ve ikincisi gr, ki bu nesne onunla verilir; nk kavrama karlk den bir gr verilmeseydi, kavram biim asndan bir dnce olur ama hibir nesnesi olmaz ve onunla herhangi bir eye ilikin hibir bilgi olanakl olmazd; nk, bildiim kadaryla verilmeseydi, henz verili de olmazd, zerine dncemin uygulanabilecei hibirey olmazd. imdi bizim iin olanakl tm gr duyusaldr (Estetik), bylece genelde bir nesnenin dncesi saf anlama yetisi kavram yoluyla bizde ancak bu kavram duyularn nesneleriyle bantl olduu srece bir bilgi olabilir. Duyusal gr ya saf grdr (uzam ve zaman) ya da duyum yoluyla uzam ve zamanda dolayszca edimsel olarak tasarmlanann empirik grsdr. Saf grnn belirlenmesi yoluyla nesnelere ilikin a priori bilgiler elde ederiz (matematikte), ama sadece biimlerine gre, grnler olarak; bu form iinde grlenmesi gereken eylerin olup olamadklar henz belirsiz kalr. Buna gre, tm matematiksel kavramlar kendi balarna bilgiler deildirler... Uzay ve zamandaki eyler ise ancak alglar (Wahrnehmungen)(duyumun elik ettii tasarmlar) olduklar srece, ve dolaysyla yalnzca empirik tasarm yoluyla verilirler. Buna gre saf anlama yetisi kavramlar, stelik a priori grler zerine uygulandklarnda bile (matematikte olduu gibi), ancak bu grler, ve yleyse onlar araclyla ayrca anlama yetisi kavramlar empirik grler zerine uygulanabildikleri srece bilgi salarlar. Bu yzden kategoriler saf gr araclyla bile eylerin hibir bilgisini salamazlar; bunu ancak empirik gr zerine olanakl uygulanlar yoluyla yapabilirler, e.d. ancak empirik bilginin olanana hizmet ederler. Ama bu deney denen eydir (KdrV, 1995: B 146-147).
19

21

22

bakmndan

her

zaman

ayndr.

Burada

deneyin,

priori

zorunlulukla

kartrlmamas gereken, zorunluluk nitelii kendini gstermektedir. Deneyin doasnda, nceki benzer durumlarda her zaman olup bitenlere dayal bir beklentililik durumu mevcuttur. Artk tek tek olaylar aan, genellie, dzen ve yasaya gtren...bir zorunluluk sakldr (Heimsoeth, 1986: 72). Deneyin zgl zorunluluk ve yasall yargy mmkn klan nkoullar olan formlar tarafndan oluturulur. Bunlar a priori trnden bilgilerdir ve Kantn nemli uyars, bu formlarla soyut bilimlerde olduu kadar empirik aratrmada da karlalmasdr rnein nedensellik ilkesi byledir (Heimsoeth, 1986: 74). Kant, duyarln a priori formlarnn bilinen nesnenin kendisinden sklp atlamayan, zorunlu ve evrensel niteliklerine yle vurgu yapmaktadr:
Bir nesnenin bizdeki empirik kavramndan, ondaki tm empirik ierii renk, sertlik ya da yumuaklk, arlk, hatt nfuz edilmezlik aama aama soyutladmzda yine de geriye, cismin (ki artk tamamen yok olmutur) kaplad ve gz ard edilemeyecek olan uzam kalr. Benzer biimde, cisimsel ya da deil her nesnenin bizdeki empirik kavramndan, deneyin bize rettii tm zellikleri soyutlarsak, yine de onu bir tz ya da tze bal dnmemi salayan nedeni ondan alamam her ne kadar tz kavram bir nesneninkinden daha fazla belirlenim ieriyorsa da. O halde, bu kavramn kendini bize baskyla dayatmas yoluyla zorunluluk tarafndan oluan kanyla a priori bilgi yetimizde bir yere sahip olduunu kabul etmeliyiz (CPR, 1998: B 5).

Kant, Leibnizin bilgiyi kavram analizine indirgeyen vizyonundan syrlmak iin analitik ve sentetik yarglar arasnda ayrm yapar. O, analitik yarglar yklemin [zne ile] balantsnn zdelik yoluyla dnld yarglar olarak tanmlarken, bu balantnn zdelik olmakszn dnld yarglar da sentetik olarak adlandrmaktadr (CPR, 1998: B 10). Leibniz ise analitik yarglarn mantksal elimezlik ilkesi dorultusunda bilginin zmlenmesi anlamna geldiini savunur. Oysa sentetik yarglar analitik yarglar gibi aklayc olmaktan ok geniletici yarglardr. Sentetik yarglar bilgimizin snrlarn aar, onu geniletir. Nesneler arasndaki ilikiler analitik yarglarla kavranr. Analitik yarglar duyularmzn saf verileriyle elde edebiliriz; sentetik yarglarsa akl yoluyla kavranr. rnein tekil doa olaylar analitik yoldan bilinir, buna karn bu doa olaylarnn tbi olduklar doa yasas soyut, teorik akl yoluyla sentetik olarak bilinebilir. Bununla birlikte salt deney - a priori ayrmna tbi olmayan analitik - sentetik yarglar ayrm, tz kavramnda da grlebilir: Tzn biricik ve tekliine yaplan

22

23

vurgu (hatta teolojik aklamalar) bu tr metafizik yarglarn da analitik olmalarna neden olmaktadr. Oysa tanr, doa gibi sentetik kavramlar tz, substanz, idea gibi analitik (biricik) kavramlar yoluyla soruturulamazlar. Kanta gre bu haksz bir giriimdir ve varln doasna uygun deildir (CPR, 1998: B 11-18). Doa ve evrene ilikin ilke ya da yasalar deneyden gelir; e deyile duyu verilerinin aralarnda balant kurularak oluturulurlar. Bu bakmdan sentetiktirler. Analitik yarglarsa Leibnizin tanmlad gibi, d gereklii aklayan kavram zmlemeleridir. imdi yleyse Kantn Eletirisi en temelde sentetik a priori yarglarla ilgilidir; bu nedenle metafizik yarglar zorunlu olarak sentetik a priori olmak durumundadr. Metafizik Kant iin a priori bir bilim olduundan subjektif20 hale gelir (Cassirer, 2007: 195-203). Speklatif, teorik bilgimiz, szgelimi ruh, lmszlk veya tanr hakkndaki bilgimiz, bizde olmayan bir yargnn bize kazandrlmasn salayacaksa eer, yani bize yeni bir bilgi verecekse, sentetik a priori bir yarg olmaldr. Metafizik gerek tinsel alanda gerekse doa alannda bu tr yarglar ortaya koyabildii iddiasndadr. Bu noktada asl byk glk urada ortaya kmaktadr: Buna gre hem sentetik hem a priori yarglar nasl mmkn olacaktr. rnein Kanta gre matematikte mevcut olduklar kuku gtrmez. Kantn, saf doa bilimleri incelemesi bu ilkelerin oluturduu sistemi ele alr (CPR, 1998: B 17). Kanta gre Humeun konumunun tm bu tartmalar iinde zel bir yeri vardr; o, metafizii ayakta tutacak olan a priori sentetik yarglarn olana sorununu zmeye en ok yaklaan filozof olmasna karn, metafizik yarglar evrensellik zemininde dnmekten uzakt ve bu yzden onlar akln kuruntular olarak grd (CPR, 1998: B 19-20).

Kant subjektiflik transendentaldir, o, k yolunun objede deil, tersine belirli bir objektiflik formuna (...) dayanmas gereken bir zel bilgi yasallnda (akl dzeninde) aranmas gerekeceini gsterir. Bu bir kez kavrand m, bireysellik ve keyfilik anlamlarna tutuklanm olan sbjektiflik kavramnn tm bu gibi yan anlamlar ortadan kalkar. ...sbjektiflik kavram, tam da bilginin akln bir zorunlu yntemi ve bir genel yasas iinde temellendirilebilirliini ifade etmektedir. rnein Kantn uzam retisine soktuu sbjektiflik, uzamn znn bir uzam tasarm analizi ile veya bireysel psikolojik gelerin gsterilmesiyle belirlenmesi anlamnda bir sbjektiflik deildir; tersine, burada sbjektiflikten kastedilen ey, bizim uzam kavraymzn geometri bilgimizin doasna bal olmasdr (Cassirer, 2007: 204-5).

20

23

24

Bu koullar altnda metafizik, insan aklnn i gereksinimiyle oluan bir doal eilim olarak (metaphysica naturalis) inkr edilemez. Bu yzden Kant ilk nce metafizik, bir doal eilim olarak nasl olanakldr? sorusunu sormakla balar. Ancak bu doal eilimin kendisiyle yetinemeyeceimizi, akln snrlarnn izilmesi iin metafiziin bir bilim olarak mmkn olup olmadn aratrmamz gerektiini belirterek asl soruyu sormaktadr: Metafizik bir bilim olarak nasl olanakldr? Saf akln bilimi bu soruya verilecek yantlar erevesinde, ileride kurulmasnn olanaklarn bir lde Saf Akln Eletirisi ile bulacaktr. Saf akln snrlarn tayin eden bilim saf akl sisteminin bir parasdr. Kant saf akl bilimini, ileride ortaya kabilecek kuatc bir sistemin n-retisi eklinde dnmektedir (CPR, 1998: Bix). Bu bilim nesnelerde olmaktan ok a priori olanakl olduu lde nesnelere ilikin bilgi tr olarak adlandrd transendental bilgi tarafndan oluturulur ama salt idea olarak. Bu bilgiyi oluturan kavramlar sistemine Kant, Transendental Felsefe adn verir. Transendental felsefe saf akln eletirisini yapmaktadr ve saf akln biliminin kendisi deil, onun ideasdr. nk terimin tanmnda da ierildii gibi, transendental felsefeyi oluturan herey, nesnelerin kendilerinden ok onlarn a priori bilgilerinden ibarettir21 (CPR, 1998: B 25).

I.5. Duyarln A priori Formlar

Geldiimiz noktada Kantn, Schopenhauerin zerinde durduu, kimi kavramlarn sunmann, bir sonraki blmn problematiinin zeminini hazrlamak iin salt ilevsel ve betimleyici bir giriim olduu gz ard edilmemelidir. kinci blmde Schopenhauerin yeter sebep ilkesi zerine aratrmasnda ierili olan tm bilme yetisi kuramnn Drtl Kkteki grnm sunulmaya allacaktr. Bunun iin onun, kuramn zerine ina etmeye alt Kantla ilgili kimi unsurlarn burada verilmesi gereklidir. zellikle uzam ve zaman formlar Schopenhauerin empirik gerekliin transendental analizi iin zorunludur. nk onlar yeter sebep ilkesinin formlardr. Bu formlarn Schopenhauer tarafndan ele alnnn betimlenmesi bir sonraki blmn snrlar iinde yer almaktadr. Burada yalnzca
21

Transendental kavramyla Kant, nesnelerin deil, onlarn (a priori) bilgisini edinme tarzmzn bilgisini vurgulamaktadr. Daha ayrntl bilgi iin bkz. Cassirer, 2007: 203-12. Duyusallk, Sinnlichkeit.

24

25

Kantn Transendental Estetik blmnde duyularn, duyu verilerini alma eiliminin nihai unsurlar olarak uzam ve zaman retisi incelenecektir. Saf Akln Eletirisinin ilk blmnde Kant, duyusal bilginin a priori kaynaklarn aramay amalamaktadr. Duyarln a priori formlar, uzam ve zamandr. E deyile uzam ve zaman her trden duyusal grnn, iinde edinildii formlardr. Kantn grsz kavramlar bo, kavramsz grler krdr nermesi, Leibnizin rasyonalist bilgi anlay ile Lockeun empirist epistemolojisinin verimli bir sentezi olarak ortaya kmaktadr. Burada bilgimizin, duyusal grmz ile anlama yetimizden treyen kavramlarn birlikte almas sonucu olutuu ifade edilmektedir. Duyusal yoldan edindiim veriler, onlarn bendeki kavramlar ile karlanarak dncemde bir araya getirilmektedir. Anlama-yetimizin etkinliinin rn olan bu ilem ile anlama, kavrama denen ey gereklemektedir. Duyularmn verileri anlama-yetim tarafndan ilenmektedir. yleyse bilgi iki kk zerinde edinilir: duyular ve anlama yetisi. Kant, Eletiride zmleme gerei, duyusal gr ile anlama yetisini ayr ayr ele alrsa da, bilgi edinme srecinde bu ikisinin ayrl sz konusu olamaz; ayrm salt teorik dzeydedir. Gr, nesnenin ruhsal yapmz (Gemt) belirli bir ekilde etkilemesiyle oluur. Nesnelerin bizi etkilemesi yoluyla tasarmlar alma yetisine (die Fhigkeit [Rezeptivitt]) duyarlk (tasarmlama kapasitesi) denir. Nesneler o halde bize duyarlk araclyla verilirler ve yalnzca o bize gry salar (CPR, 1998: B 33). Bu nesneler anlama-yetimiz tarafndan dnlr ve kavramlarmz (nesnelerin bizdeki karlklar) oluur. Dolaysyla bilgimizin kayna duyarlk ve anlama yetisidir. Nesneler ilki yoluyla verilir ve dieriyle dnlr (CPR, 1998: B 29). Nesnenin, tasarmlama yetisi (Vorstellungsfhigkeit22) ya da duyarlk zerine etkisi duyum olarak adlandrlr. Nesneyle, duyum araclyla ilikiye geen grye empirik denir. Empirik grnn belirlenmemi nesnesi de grntr (Erscheinung23) (CPR, 1998: B 34). Kant madde ve form ikilisini ise yle tanmlar: Grnte duyuma karlk geleni, onun maddesi (materie24), grn oklusunun
22 23

ng. capacity for representation, receptivity. ng. appearance. 24 ng. matter.

25

26

(Manigfaltigkeit der Erscheinung25) belli ilikiler iinde dzenlenmesini mmkn klan da grnn formu olarak adlandryorum (CPR, 1998: B 34). Kant tm grnn maddesine sadece a posteriori olarak sahip olduumuz halde, formun bizde a priori olarak bulunduunu belirtir (yaylm [Ausdehnung26] ve biim [Gestalt] gibi). Bir nesnenin, onu anlamama ait tm niteliklerini tz, kuvvet, blnebilirlik ve onlarn empirik olanlarn sertlik, renklilik, nfuz edilemezlik kendisinden yalttmzda geriye kalan yaylm (Ausdehnung) ve biimdir (Gestalt). Bunlar duyarln a priori formlardr. te Kant, duyarln bu a priori formlarnn bilimini Transendental Estetik olarak adlandrmaktadr (CPR, 1998: B 35). Transendental estetik bilginin iki saf grs, uzam ve zaman aada incelenmektedir. I.5.a. Uzam (Raum) Zihnimiz i duyu (inner sense) ve d duyu (outer sense) eklinde ayrmlam zelliklere sahiptir. Uzam, d duyunun nitelii, onun araclyla farknda olduumuz bir form; zamansa zihnin, kendisi hakknda bilgi edinmesini salayan i duyuya ilikin bir formdur. Uzama ilikin zgl olarak unlar sylenebilir: Uzam zorunlu bir tasarmdr (Vorstellung); demek deney yoluyla bana gelmez. Aksine deneyin verilerini kendisi yoluyla bilgi olarak mmkn kldm a priori bir tasarmdr. D duyunun formu olduu iin d duyu yoluyla grlediim her nesnenin zerinde durduu a priori zemindir. Kant, a priori olmann ne demek olduunu bize yle anlatr: Uzamda hibir nesnenin bulunmad dnlebilirse de uzamn bulunmad asla tasarlanamaz (CPR, 1998: B 38). Demek oluyor ki, bombo bir uzam gayet tab dnebilirim, fakat nesneleri tasarmlyor olmam, onlarn zorunlulukla bir uzamda bulunduklar gereini rtk olarak gizler. Uzam, bylece nesnelerin nkoulu olur. Onun zorunlu tasarm formu olmas ancak grlenebilmesinin (e deyile gr yoluyla bilinmesinin) aklamasn sunar. Onun a priori olmas, grlenmesini, grnn nesnesi klnmasn aklar. Uzam bir btn
25 26

ng. manifold of appearances. ng. extension.

26

27

olarak tasarmlanr. Her bir empirik nesneye ait ayr ayr uzamlar (mekn da denebilir) varm gibi ifadeler kullansak da (x nesnesinin bulunduu yergibi) a priori tasarmlanan uzam bir tektir, bir btndr. Ayn zamanda snrszdr. Her ne kadar snrszl, birlii/teklii ile eliiyormu gibi grnse de, bu salt mantksal bir elikidir. Uzam gr formu yapan ey, geometri gibi sentetik a priori bilgi alanlarndaki uzam kavramnn durumuyla aklanabilir: Burada, geometri nesnelerini bir uzamda tasarmlyor olmam (yani bir geni dnmem), onlarn kavramlarnn tesine geerek yapabildiim bir ilemdir ve bu ancak a priori gr ile mmkndr. Dier deyile, gen nesnesinin algsna deney yoluyla deil, ama onun kavramnn tesinde, empirik olmayan bir nesne olarak dnlmesini salayan gr yoluyla ularm. te geometrik akl yrtmeler bu trdendir. Kant bu ilemin tamamn mmkn klan saf grnn zihinsel imknn, onun duyarln formel doas olma zelliine balamaktadr (CPR, 1998: B 41). Ne var ki bu aklama, Kantn, bir mekanizmann incelikle tasarlanm kompleks yapsnn tutarlln andran akl sisteminde, (formel) doa kavramnn ieriinden gelen bir belirsizlik barndrmaktadr. yleyse kan sonuca gre uzam, nesnenin (duyusal fenomenin) biimidir. Bir nesneyi kendi ekli iinde snrlandrr. Gitgide beliren u soruya Kantn yant olduka kark ve zordur: Bir nesnenin biimi bende a priori olarak nceden nasl verili olmaktadr? Kant, nce uzamn znenin bir tasarm olduunu unutmamak gereini vurgular. eyler, bize grndkleri srece, yani duyarlmza geldikleri srece uzamda varolurlar. Duyarlk da bylece nesneleri bizim dmzda fenomenal varlklar olarak kendilerinde-eyler olarak deil mmkn hale getiren koul eklinde grlmektedir. Nesneleri dmzda bulunduklar yerden soyutlarsak geriye kalan ey uzamdr ve grnn nesnesidir. Uzam, Kant srarla belirtmekte bir beis grmez, kendinde-eyleri kapsamaz; daha doru bir ifadeyle kendinde-eylerin bir yerde olduklar dnlemez. Bir yargnn snrlann znenin kavramna ykleyecek olursak, yarg koulsuz olarak geerli olur eklinde dile getirdii znel ilkeden hareketle Kant, uzamn bu zelliini onun realitesine ve idealitesine bizi gtren ikili ynyle aktarr:

27

28

Tm eyler uzamda yanyanadr, nermesi bu eylerin duyusal grmzn nesneleri olarak kabul edilmeleri snrlamas altnda geerlidir. Eer burada koulu kavrama ekler ve Tm eyler, d grler olarak, uzamda yanyanadr dersem, bu kural snrlanmakszn ve evrensel olarak geerli olur. Amlamamz, bizden nce gelen dsal bir nesne olarak uzamn herey asndan gerekliini (e.d. nesnel geerliini), ama ayn zamanda onlar akl yoluyla kendilerinde olarak, e.d. duyarlmzn yaps hesaba katlmakszn dnldklerinde onun eyler asndan idealliini retmektedir (CPR, 1998: B 43-45).

Buna gre, uzamdaki nesneleri, Newtonun uzam ve zaman fikrine uygun ekilde olgusal (sonsuz nokta ve sonsuz an) ve ideal (znel tasarmn rn) olma nitelikleriyle dnebiliriz. Aksi halde deneyin olanann dnda tanmlanan uzam hibireydir. D nesneler, yani eyler duyarln, biimi uzam olan tasarmlardr (CPR, 1998: B 45) ve bu tasarmlar kendinde-eyi kapsamaz. Kant burada Leibnizin aksine, olgusallktan idealin kart olarak deil, her trden duyusal nesne iin geerli olmak anlamnda sz etmektedir. I.5.b. Zaman (Zeit) Kant zamann a priori niteliine kant olarak ncelikle ezamanllk ve ardklk kavramlar zerinde durur. Tpk uzam iin geerli olduu gibi, zamandaki nesneler olmadan zaman tek bana dnebiliriz, ancak nesnelerin tasarm ve edimsellii iin zaman a priori nkouldur. Yine de zaman da uzam gibi tektir ve onun iindeki zaman kesitlerinden elimeksizin sz edebiliriz. Bu zaman paralar uzamn farkl paralarnn ezamanl olma niteliine karn salt ardk olabilirler (CPR, 1998: B 46). Ardk zaman paralar tek bir zamann geleridir, ama aralarnda boluk olamaz. Zaten biz yalnzca kavramsal dzeyde bir ardklktan (ilevsel gerekelerle) sz edebiliriz. Herhangi bir zaman gesinin belirlenmi snrlar iinde bulunduu bir deney mmkn deildir. Zaman da duyusal grnn saf biimidir. Biz snrsz, sonsuz zamann tek tek paralarn ya da ardk zamanlar gr yoluyla tasarmlarz. Zaman a priori bir form olarak tm duyusal nesnelerin zeminidir. Nesneler tasarmdan soyutlandklarnda geriye kalan saf zamandr. Zaman edimsel bir gereklik tamaz. Nesnelerin grsel tasarmnn balladr ya da deneyin a priori formu olmas bakmndan empirik bir gereklii olamaz. Bunun anlam,

28

29

varolmak iin nesnelerin belirlenimine gereksinim duymamasdr; eer byle olsayd, a priori gr olma nitelii ile eliirdi. Kesinlikle zaman nkouldur, belirlenim altnda olamaz (CPR, 1998: B 49). Zamann bir dier zellii, i duyu formu olmasdr; o, uzam nasl ki yalnzca tm d grnlerin a priori nkoulu ise, zaman ister i, ister d grnler olsun tm nesnelerin a priori temelinde bulunur. nk Kanta gre tm tasarmlar zihinsel belirlenimler olduklarndan isel koul altnda oluurlar. Bu nedenle tm grnler i durum altnda zamana aittir: grnlerin (ruhlarmzn [unserer Seelen]) dolaysz koulu, ...d grnlerin dolayl kouludur (CPR, 1998: B 50). Uzam gibi zaman da kendinde-eyin zellii olarak grlemez. Gr yetimizi kendimizden soyutlarsak, zamann farkna varmamz mmkn olmaz. nk nesnelerin bizim grmze gelme biimi olan duyusal yol iptal edildiinde zaman diye birey, bize dsal olarak kalmaz. Zamann nesnel varl salt eylere, grnlere gredir; bize gre deil. O halde zaman salt grmzn znel bir kouludur (CPR, 1998: B 51). Demek ki zaman zneldir diyeceimiz iin onu bilme biimimiz grsel olmak zorundadr: Tm eyler zamandadrlar diyemeyiz nk ancak gr duyusal yoldan mmkndr. Ben ancak grnlerin tasarmna ait olan eyleri (zaman gibi) grleyebilirim. Bunun iin ilke, tm eylerin grnler (duyusal grnn nesneleri) olarak zamanda olduunu sylediinde kusursuz bir nesnel dorulua ve a priori geerlilie sahip olur (CPR, 1998: B 52). Bu durumda zamandaki nesneler, ayn uzamdakiler gibi, empirik (olarak bilinen) geerlilik tar. Bundan tr zamandaki her nesne deneyle bilinebilir. Dier yandan onlarn zamandaki varolular grnn znel olmasndan gelir. Zaman zneldir ve bu nitelii onu ideal (znel tasarmn rn) klmaktadr. Zamann transendental ideallii ile kastedilen budur. Kant, hem zaman hem de uzam iin geerli olmak zere ortaya koyduu hem empirik olgusall hem de transendental ideallii iinde barndran uzam ve zaman teorisinin Alm (Erluterung) blmnde nceden ortaya konmu uzam-zaman teorileriyle beliren iki nemli gl nasl atn gstermektedir. Bu nedenle bu pasajn tamamn buraya alntlyoruz:

29

30

Bu a priori bilgi kaynaklar (yalnzca duyarln koullar olduklar) gerei yoluyla kendi snrlarn belirlemektedir, e deyile onlar, yalnzca grnler olarak dikkate alndklar lde nesnelere uygulanabilirler, ama kendindeeyleri sunamazlar. Bu onlarn geerliinin biricik alandr, bunun tesinde onlarn nesnel kullanm alan bulunmaz. Uzam ve zamann bu gereklii, ayrca empirik bilginin kesinliine el srmez. nk bu formlar zorunlu olarak ister kendilerinde-eylere ya da sadece bunlara ilikin grmze bal olsunlar, biz (empirik bilginin kesinliinden) eminizdir. Bununla birlikte uzam ve zamann mutlak gerekliini ileri srenler, onlarn ister tzsel ya da yalnzca ilineksel olduklar varsaylsn, deneyin ilkeleriyle zorunlu olarak atmaya gireceklerdir. nk eer onlar (genelde matematiksel doa aratrmaclarnn gr olan) ilkinden yana karar verirlerse, (kendileri gerek birey olmakszn) gerek olan hereyi yalnzca kendilerinde kapsamak iin varolan iki sonsuz ve snrsz kendi balarna varolmayan (self-subsisting non-entities) -uzam ve zaman- kabul etmek zorundadrlar. Eer (baz doa metafizikilerinin yapt gibi) ikinci seenei kabul edecek ve uzam ve zaman grnlerin, deneyden yaltlan ama bu yaltlmlk iinde kark ekilde tasarmlanan ilikileri olarak (yanyanalk ya da ardklk) varsayacak olurlarsa, a priori matematiksel retilerin (rnein uzamdaki) gerek eyler asndan geerliini ya da en azndan apodiktik kesinliini tartmak zorunda kalacaklardr, nk bu kesinlik a posteriori gereklemez ve bu gre gre a priori uzam ve zaman kavramlar yalnzca hayalgcnn yaratlardr. Onlarn kayna gerekten deneyde aranmaldr, nk hayalgc, oradan soyutlanan ilikileri, onlarda genel olan ieren ama doann onlarla ilgili olan snrlamalar olmakszn gerekleemeyen birey yapmtr. lkinin baars, matematiksel iddialar iin grnler alann amasndadr. Bununla birlikte onlar, anlama yetisi bu alann tesine gemeyi istediinde, tamamen bu koullarn kendileri yoluyla yanltlm olurlar. kincinin baars nesneleri, grnler olarak deil, ama yalnzca anlama yetisi ile ilikileri iinde yarglamak istediklerinde uzam ve zaman tasarmlarnn yollarna kmamasdr; ama onlar (gerek ve nesnel olarak geerli a priori grden yoksun olduklarndan) ne a priori matematiksel bilgilerin olana iin bir zemin gsterebilir, ne de empirik nermeleri o (matematiksel) iddialarla zorunlu bir uyuma sokabilirler. Duyarln bu iki asl formunun gerek yapsna ilikin bizim kurammzda her iki glk de zlmektedir (CPR, 1998: B 5659).

Kant yukarda uzam ve zamann mutlak gereklii ile empirik gerekliini birbirinden ayrmann zorunluluunu gstermektedir. A priori duyarln bilimi transendental estetik, en banda da sylendii gibi a priori iki bilgi formu olarak uzam ve zamandan olumaktadr. Uzam ve zaman, nkoulu olduklar grnler (appearances) ile birlikte duyularn znel doas tarafndan koullanmtr. Nesneler ve uzam-zaman, hem grnler hem de formlar olarak yalnz bizde varolurlar. Uzam ve zaman nesnelerin nasl formuysa, duyum da maddesidir (CPR, 1998: B 59-60). Uzam ve zaman saf gr ile a priori olarak biliriz, ikincisini ise empirik gr ile a posteriori bilebiliriz. Nesnelerin bizden bamsz olarak kendi varlklarn daha ok bilmeye doru yaklatmz sandmz her durumda,

30

31

yaklatmz ey kendi gr kipimizdir (CPR, 1998: B 60). Demek ki, hibir durumda nesnelerin kendi balarna varolular hakknda bilgi edinemeyiz. Kanta gre duyu (duyarlk) ile intelekt arasndaki ayrmn nitelii transendental, yani nesnelere ilikin bilgi trmzle ilgilidir Leibniz-Wolff felsefesinde ileri srld gibi mantksal deil. Leibniz-Wolff felsefesinde duyusal yoldan edindiimiz kendinde-eylere ilikin bilgi bulank kalrken, bu filozoflara gre intelektimiz ile onu daha duru biimde kavramamz salanr. Oysa Kant, kendinde-eyi hibir ekilde bilemeyeceimizi syler.

31

32

II. Blm SCHOPENHAUERN BLG TEORSNDE YETER SEBEP LKESNN ELE ALINII VE ONUN DRTL KK ZERNE
Burada incelenen meselenin Schopenhauerin btn felsefesi iinde neden merkezi bir neme sahip olduunu onun kendi kelimeleriyle sunmak en dorusu gibi grnyor. O Drtl Kkte tm bilme yetisinin zeti(nin) dzgnce gml olduunu syler ve ardndan szlerini yle tamamlar: bu kuram kendini yeter sebep ilkesinin aratrlmasyla kuatarak konuyu yeni ve zgn bir ynden gsterir; ama sonra onun bulgular steme ve Tasarm Olarak Dnyann27 ilk kitabnda ve onunla birlikte II. ciltte ve ayrca Kant Felsefesinin Eletirisinde28 tamamlanr. Biz epistemolojik aratrmamz bu uyary dikkate alarak srdreceiz.

II.1. Yeter Sebep lkesinin Daha nceki Kavran Biimleri

Btn bilimin temelini yeter sebep ilkesinin oluturduu sylenebilir. Schopenhauer, bilimi bir totalitenin sistemli olarak bir araya getirilmesi biiminde anlamaktadr ve bu sistemin unsurlarnn nasl birbirine baland sorusunun yant yeter sebep ilkesidir. Bu ilke her bilimin kant oluturabilmek iin, daha dorusu kesinlikten sz edebilmek iin gereksindii zemindir. Hemen hemen her bilim, bir etki ile bantl neden kavramn kullanr. Nedenlerden sonularn zorunlu olarak kt iddias ayn zamanda bilimin esasdr. Aristotelesin Metafizikin I. kitabnda syledii gibi, tm bilgi nedenler ve ilkelerle ilgilidir (Metaphysica, Book A-1: 982a). Erken alardan itibaren tm bilginin temel bir ilkesi olduu soyut olarak ortaya konmutur. Platon ve Aristoteles yeter sebep ilkesi trnden bir ilkeyi belirtik olarak ortaya koymam olmalarna karn, ikisi de aka bir hakikatten sk sk sz etmilerdir. rnein Platon Philebosta tm eylerin bir nedene dayal olarak o ey haline geldiklerini, baka trl onlarn varlklarnn aklanamayacan syler (Philebos: 27a, 26e). Ayn ekilde Timaiosta da tm eylerin bir nedenin zorunlu
27

The World as Will and Representation (Die Welt als Wille und Vorstellung), Vol. I-II (tr. E.F.J. Payne), Dover Publications, New York: 1966. 28 Criticism of the Kantian Philosophy (Kritik der Kantischen Philosophie), The World as Will and Representation iinde, 413-534.

32

33

sonucu olarak meydana geldiklerini, nedensiz bir oluun hibir ekilde mmkn olmadn ifade etmektedir (Timaios: 29a, 28, 68e). Aristoteles kinci Analitiklerde (Analytica Posteriora) yeter sebep ilkesini aa yukar yle anlamaktadr: Biz bir eyi kusursuz olarak ancak o eyin nedenini dnmek yoluyla, o eyi gerekte o ey yapan ey olarak dnrz, o ey baka trl olamaz (Analytica Posteriora, Book II). Metafizikinde de nedenlerden sz eder ve eitli neden trlerini birbirinden ayrr. Bilindii gibi bunlar drt tanedir: lki, bir eyi meydana getiren eye oluturucu ge olarak iaret eder (maddi neden); ikinci neden, bir eyin tanmn imler (formel neden); ncs, eyi meydana getiren eye gndermede bulunur (fail neden); sonuncusu ise, o eyin amacna vurgu yapmaktadr (ereksel neden) (Metaphysica, Book -2: 1013a)29. Schopenhauerin da belirttii gibi, bu nedensellik biimleri Skolastik filozoflar yoluyla evrenselletirilmitir (FR, 1877: 6, s8). Skolastiklerde madd neden (causa materialis), formel neden (causa formalis), fail neden (causa efficiens) ve ereksel neden (causa finalis) olarak ortaya kmaktadrlar. Aristoteles, Metafizikte, Fizikte ve zellikle kinci Analitiklerde nedenden () sz ettii yerde bir bilginin (fail) nedenini iaret etmekte, bazen de bir sonuca ait ncllere gnderme yapmaktadr. Kulland bu iki farkl neden (fail ve ereksel) kavramnn ikincisi olan ereksel neden ise bir varln ereine gndermede bulunur. lki ise (fail neden) deimenin/devinimin veya duraanln kaynan imlemekte, hareketin nedeni olarak ortaya kmaktadr. imdi Aristoteles balangta drt ayr biimde formle ettii nedenleri ikiye indirmektedir: Maddi neden ve formel neden. Artk buradaki formel neden, fail nedenin (causa efficiens) indirgenmi halidir. Ereksel neden de formel nedene karr nk erek, gerekleme potansiyelini kendi iinde tamaktadr; bir dier deyile o, henz gereklememi olan formdur (Metaphysica, Book -1: 983b-984a-985a-985b). Ama her zaman Arisoteleste neden kavram, bir bilgiye ait olmas bakmndan sofistike bir kavram olarak karmza kmaktadr. Aristoteles oul olarak nedenlerden sz etmektedir. Bilmek, bir eyi nedenler ile birlikte bilmektir. Bir eyin ya da varln bilgisine ynelik drt temel neden bulunmaktadr. Yukardaki pasajda da vurguladmz gibi, ilk ikisi eyin
29

Ayrca kr. Analytica Posteriora, Book II-11: 94a.

33

34

yle ya da byle olduu bilgisini ve tanmn iermektedir. Dier ikisi ise eyin nasl ve ne iin olduuna ilikin bilgidir. Varl bilmeye ilikin olarak ilk ikisinin nemi daha fazladr. Buna gre belirtildii gibi bir eyin u ya da bu ekilde olduuna ilikin bilgi tr formel nedene karlk der, o eyin ne iin olduuna ilikin bilgi ise ereksel nedeni ifade eder. Bu ayrm ortaya koymakla Aristotelesin vurgulamak istedii asl konu, sonradan aada greceimiz gibi Leibnizin kullanaca, kantlanabilir trde bilgi ile kantlamadan muaf bilgi arasndaki ayrmdr. E deyile buna gre bir eyin ereksel nedenini bilmek onun olgusal varlndan hareketle ieriksel nedenini bilmektir. Bu bilgi tr kantlanabilir trden deildir. Ereksel nedeni bilmek bir eyin ne iin olduunu bilmek demektir. Buradaki karmak iliki daha sonra daha az karmak bir biimde Leibnizde ortaya kacaktr. Burada nemli olan nokta fail nedeni bilmek ile ereksel nedeni bilmenin birer bilgi tr olmalar bakmndan bir bilimin bunlardan sadece birine sahip olabilecekken bir dierinin her ikisini birden tekeline alabilecei durumlarn mmkn olduudur. Aristoteles bilimsel kesinlii bu lte dayandrmaktadr. Bir bilim hem olguyu hem de ne iin olduunu biliyorsa bunlardan birine sahip olandan daha stndr. II.1.a. Descartes Modern felsefenin ncs Descartes, znel refleksiyona ilk hareketini veren kiidir. Yine de hl kartezyen felsefe ile ilgili karkl datmak kolay deildir. zellikle metafizik alannda bu karkln ciddi sonular olmutur. Aada bu karklk ifade edilmeye allmaktadr. Descartes, tanrnn snrszln onun, kendisi bir (ereksel) nedene (cause) ihtiya duymakszn varoluunun mantksal sonucu olarak grmektedir (FR, 1877: 7, s11). Fakat Schopenhauere gre Descartes, fail ve ereksel neden arasndaki ayrmn aka bilincinde deildi. yle ki o,
fail nedeni (reason), nedensellik yasasnn dayana olan ereksel nedenin (cause) yerine koyar. nk fail neden dorudan ereksel nedenin tesindeki bireye gtrmez; bylece o, bu bilinen aksiyom yoluyla, gerekten kendi uydurmas olan Tanrnn varlnn ontolojik kantlamasn ki o, Anselmus tarafndan sadece genel bir biimde belirtilmitir akla kavuturur... Bylece

34

35

baka herey varolmak iin bir nedene gereksinim duyarken, Tanr (Deus) kavramnda ifade edilen snrszlk (immensitas) bizi kozmolojik kant ile tantrmtr kendi kendisinin kant olarak, bu nedenin yerini alr: in conceptu entis summe perfecti existentia necessaria continetur. Bu hokkabazlk, dorudan Tanrnn byk erefine (in maiorem Dei gloriam) kullanlmak zere, yeter sebep ilkesinin, Aristotelesten aina olduumuz iki temel anlamnn kartrlmasna yol amtr (FR, 1877: 7, s11).

Burada Descartes ontolojik kant nedensellik yasas yerine saf kavramsal dnceye dayandrmakta olduu iin eletirilmektedir. Tanrnn kantlamas rasyonel dzeyde yaplmaktadr. Descartes bunun iin kusursuzluk (perfectio), snrszlk (immensitas) gibi yklemleri kullanr (bkz. Descartes, 1998: nc Dnce, 188-89; 1997: IV). Burada yaplan ey, verili bir kavramn yklemleri yoluyla onu temellendirmek, hatta onun varln kantlamaktr. Descartesa baklacak olursa varl ya da edimsellii baka trl dnmek mmkn deildir. Schopenhauere gre u halde varln temelini oluturan yklemler saf mantksal analiz yoluyla aklanabilir ve sonuta bilgisine kavramsal yoldan ulatmz ey mantksal bir doruluktur (FR, 1877: 7, s11-12). Varlk denen eyin yklemin gerekliinden ibaret olduu anlalmaktadr. Tm bunlardan sonra Schopenhauere gre byle bir ontolojik kanta en basit yant, kavramn, tamamen onun tretildii kaynaa bal olduu eklindedir. Akas kavramn kayna deneyse nesnesi vardr ve o fazla bir kanta ihtiya duymaz; tersine eer zihinsel bir karmsa onun yklemleri hibir ie yaramaz, bu durumda o sadece bir fantazmadr (FR, 1877: 7, s12). Aristoteles kinci Analitiklerin hemen banda, varln kesinlikle bir eyin zne ait olamayacan sylerken30 ontolojik kantn henz ortaya kmad bir ada onun eletirisine ilham vermitir. Descartes metafizik sisteminin dayand varsaymsalln geometrinin benzer lde varsaymsal gelerini rnek alarak geerli klmaya almaktadr. Akln kavramsal yklemleri en basitten en karmaa dek varsaymsal koul altnda kurulmaktadr. Szgelimi Descartesn argmantasyon tarz iinde dnldnde, her trl insan eyleminin nedeni bile, tanr gibi, rasyonel olarak temellendirilmektedir. Schopenhauerin yukarda dile getirdii gibi, deney unsuru nesnelerin herhangi bir rasyonel kanta ihtiyalar bulunmaz, ama metafizik

30

Bkz. Analytica Posteriora, Book I-1: 71a.

35

36

denebilecek her trden kavram, dnce ve yklem deneyle dorudan balar bulunmad lde kanta gereksinim duyar. Bu durum, insann ahlki eylemleri veya politik yaamn oluturan tm bileenlerden, en katksz teolojik argmanlara dek metafiziin tamam iin geerlidir. yle ki, Descartesn tanr kantlamasna ynelmesinin ontolojik bir zorunluluktan ok ancak epistemolojik bir gereklilikle ilikisi kurulabilir. Tanrnn varl onun iin ikincil bir sorundur. nemli olan akln mutlak geerliliinin kantlanabilmesinde tanrnn kantlanmasnn metafizik zinciri tamamlayc olarak oynad roldr. Yinelemek gerekmektedir ki, Descartesn tanrs apak epistemolojik bir kavramdr, daha te bir ontolojik gerekliin kantlanmasna ihtiya duymaz. yleyse, onun adeta a priori geometrik evrenin nesnelerinin varlnn kantlanabilir olmas lsnde kantlanabilmesi gerekli ve yeterlidir. Descartes bunun iin iddiasn geometrinin varsaymlarna dayandrr. genin i alarnn toplamnn iki dik aya eit olduunun kantlamas bizi d dnyada duyularmzla kefedebileceimiz bir gen aramaya gtrmez; nk biliriz ki, byle bir aba sonusuz kalacaktr (Descartes, 1997: 5). Dolaysyla salt ideal dzeyde bir geometrik kesinlii kabul ederiz ve yine ideal olarak geometrik lmler yaparz. Tpk bunun gibi tanr da ideal dzeyde kesinlii olan bir kavramdr. uras bir gerektir ki Schopenhauerin dncesini Kartezyen gelenee uydurmak bir hata olacaktr; buna karn o daha ok kkl biimde Kantn metafizii ve epistemolojisinin etkisinde kalmtr. Ayn etkilenmenin Hobbes ve Hume iin de, belli snrlamalarla da olsa, tekrarlandna tank olunabilir; nk Schopenhauer, sonradan sisteminin etik ve estetik bileenlerinin gerekesini oluturduu tutku ve istemenin insan doasna ikin baskn niteliini Hobbes ve Humeda izleme eilimindedir.31 Schopenhauerin felsefe tarihinin, zellikle bilgi teorisinin klasiklerinden ska beslenen bir dnr olduu hatrlandnda onun selefleriyle arasndaki ilikilerini daha lml ve akla yatkn deerlendirmek mmkn olabilmektedir. rnein Kant eletirisini Kartezyen rasyonalizm ve Humecu phecilik ile gelitirmi olmas byle ele alnabilir.32 Burada yaratc ve ince bir
31

Humphrey, T., Schopenhauer and the Cartesian Tradition, Journal of the History of Philosophy (191-212), 19: 2 (Apr., 1981), 191. 32 Humphrey, T., ,a.g.m., 192.

36

37

zekayla yz yze gelinmektedir. Bunun gibi onun belli kavramlatrmalara ynelirken de Kartezyen gelenekten etkilendii rahatlkla sylenebilecektir. rnein bunlarn en nemlileri, neden ve varlk kavramlardr. Varlk (being), neden (reason) ve isteme (will) arasndaki ilikide neden ve varlk kavram Kartezyen bir ierikle oluturulmutur. Nitekim Descartesn cogito ergo sum karmndaki nedensel iliki ve ontolojik iddiann bir benzerine Schopenhauerde rastlanabilir. Onun dnyay ve yaam bir ac kayna, insan da acya yol aan tutkularnn esiri bir varlk olarak tasarmlad temel argmannda, dnyann nitelikleriyle nedensel bir iliki iinde, varolua dair bir hakikat ileri srld grlmektedir. Descartesn ilk ilkesindeki epistemolojik-varolusal ilikiyi Mditationsda ayrntl ekilde aktarrken sonsuz phesinin, inanan, dnen, bilen bir varlk olduunu kefettiinde sona erdiini okuruz (bkz. Descartes, 1998: Med. II). Ben-im (je suis) ve ben varm (jexiste) dncesini aksi iddia edilemeyecek biimde doru kabul eder ve bylece dnd ve bilmeyi srdrd srece var olacan kefeder; nk aksi halde, ilk blmde de aktardmz gibi, dnmeye bir kez son vermi olsaydm demektedir kendimin varolduuna inanmak iin hibir nedenim kalmazd (Descartes, 1997: Med. IV, 2). Bizim iin nemli olan, burada onun dnerek varolduunu bilen bir konumda yer almasdr. Bilen ve varolan bir gereklie kavumakta ve bilgi, varln gerekesi, teminat haline getirilmektedir. Ben varolusal hem de epistemolojik olarak metafizik bir gereklie kavuurum. Felsefenin ilk ilkesi bizi metafizik bir varlk yapmaktadr. Ancak Schopenhauer ile Descartesn metafiziklerinin nihai olarak birbirinden ayrlmas zorunludur ki, birinin sk akl yasalarnn denetimi altnda olduu yerde dieri insan kendi doasnn hkmnden kurtaracak bir k yolu aramaktadr. II.1.b. Spinoza33 Spinozann felsefesi Descartesn neden olduu Tanr ve dnya, ruh ve beden arasndaki ikilii olumsuzlamaktadr. Tanr kavram, tz (substance) ifade eden salt bir kavramdr; e deyile o, dnyann nedenini (cause) apak hale getirmektedir. Schopenhauere gre Spinoza, Tanrdan baka dnyann nedenini gsterebilecek bir
Spinoza ile Schopenhauer ilikisini ayrntl olarak inceleyen bir kaynak iin bkz. Brann, Schopenhauer and Spinoza, Journal of the History of Philosophy, 10: 2, April 1972, 181-196.
33

37

38

ilke ve yol grmedii iin, nedensellik ilkesi ile bilginin nedenini oluturan ilkeyi birbirine kartrmtr (FR: 8, s13). Spinoza, Schopenhauerin eletirisine yol aan sekizinci nermenin kantlamasnda yle demektedir:
... ve bu sebeple mutlak surette u sonucu karmaldr ki tabiatnda birok fertler bulunabilen herey zorunlu olarak kendi dnda bu fertlerin bir varolu nedenine sahip olmaldr ve madem ki cevherin tabiat varl gerektiriyor, cevherin tanm da zorunlu bir varl kuatmaldr ve bunun sonucu olarak da yalnzca cevherin tanmndan onun varl karlmaldr (Spinoza, 1946: 36).

Tanr,

dnyann

fiziksel

varoluundan

hareketle

zorunlulukla

varedilmektedir. Schopenhauere gre bu, Descartesn Spinoza zerindeki etkisinin sonucudur. Spinoza yukardaki argmann destekleyecek ifadelere 16, 18, 25 ve 36. nermelerin kantlamalarnda da yer vermektedir ve tm bunlar Spinoza iin bilginin nedensel ilkesi olarak grlecek Tanrnn belirlenimine kart bir kavrayn bulunmadnn kantdr. Ksacas Tanr, nl 11. nermenin ikinci kantlamasndan anlald gibi, onun varln imkansz klacak, varolduu durumda onunla eliecek bir baka ilke, neden yoksa zorunlu olarak vardr. Bu nerme u genel ilkeden kar: bir ey kendisini var olmaktan alkoyan hibir neden ya da sebebin bulunmad yerde zorunlu olarak vardr (Spinoza, 1946: 39). te Spinoza Tanrnn varln, dnyann nedeni olabilecek ve bu durumda Tanryla eliecek bir baka nedenin bulunmamasndan yola karak kantlamaktadr. Schopenhauere gre, Spinoza asla neden ve sebebi tek balarna kullanmaz; srekli yan yana kullanldklarna tank olunmaktadr. Aslnda bu yolla onun Descartes gibi, bir hileye bavurduunu iddia etmektedir Schopenhauer (FR: 8). Sonu olarak uras aktr ki, Spinoza neden ile sebep kavramlarn birbirinden ayrmaz ve tartmasz olan aslnda budur, yoksa onun bir hileye bavurmu olduu deil. Schopenhauere gre, Spinozann Panteizmi, sadece Descartesn ontolojik kantnn gerekletirilmesi, uygulanmasdr (FR: 8). ncelikle o, Descartesn onto-teolojik nermesini benimsemekte ve onun Tanr (Deus) dedii yerde tz (substantia) kavramn kullanmaktadr. Bu dorultuda sekizinci nermede yle denir: Varolmak bir tzn tabiat gereidir (Spinoza, 1946: 33). Bylece, Schopenhauere gre, Descartesn Tanrnn varln gsteren kantlamas, Spinozann elinde dnyann (doann) varln gstermek iin kullanlmaktadr; ne

38

39

var ki burada artk Tanr kavramna ihtiya duyulmaz. Sekizinci nermeyi kantlayan ikinci Scoliumdan da anlalabilecei gibi, Spinozann tz dnyay imlemektedir. Descartesn bizim sadece bilisel amalarmz iin (rnein Tanrnn varln kantlamak iin) varolan znel ve ideal bir anlamdan sz etmesine karlk, Spinoza ayn trden amalar gerek ve nesnel bir anlama dntrmektedir. Bylece, Descartesa gre Tanrnn varl, onun kavramnda (e deyile tasarmnda) ierilmi oluyorken, Spinozada Tanr, aktel bir varlk olarak dnyayla zdeletiriliyordur. Descartesn bilginin nedeni olarak grd ey, Spinozada gereklik ya da hakikat halini almaktadr (bkz. FR: 8). Spinozann ontolojik kant, Tanrnn varln, sonradan causa sui (self-caused, kendinin-nedeni) olarak ifade edilen, onun znn (doa) bir sonucuna balamaktadr. Causa sui kavramn, Schopenhauer, Spinozann neden ile sebebi bir ve ayn klmasnn sonucu olarak deerlendirir. Bu kavram sonradan, onun Yeni-Spinozaclar olarak grd Hegel, Schelling gibi idealistlerde de belirgin hale gelecektir. Nihayet gelinen noktada rahatlkla sylenebilir ki, Schopenhauer Tanrnn varl meselesinde agnostik bir tutum taknmsa da onun doayla ya da dnyayla birliini kesinlikle onaylamamakta, bu bakmdan Descartes gibi onu bir kavram, dnce , tasarm unsuru olarak grmeye eilim gstermektedir. Doru ya da yanl olduu tartlmakszn sylendiinde, onun Spinoza, hatta Hegelci bir panteizmi kabul etmesi dnlemez. Son olarak Schopenhauer, Spinozann 16. nermesinden kard sonucu ele almaktadr. 16. nerme yledir: Tanrnn tabiatnn zorunluluundan, sonsuz tavrlar halinde sonsuz eyler, yani sonsuz bir akln btn tasarlayabilecei eyler kmaldr. Spinozann bu nermeden kard doal sonu ise yledir: Tanr sonsuz bir akln kavrayabilecei eyin yeter sebepidir (CAUSA EFFICIENTE) (Spinoza, 1946: 49). Bu sonu neden-sebep karkln daha ileri bir dzeye tamaktadr. Ksacas Spinozann karmnda kantlanmak istenen ey, Tanry dnce ve kavram zemininden hareketle gereklie tayarak (Descartes gibi) onun varln kantlama yolunu, neredeyse ters ynde ileterek onun doa ve dnyann gerekliinden hareketle zorunlu olarak dnlen ve kavramlatrlan bir nesnellik arz ettiidir. Nesnel dnya ya da doa onun kavramsal boyutu ile (yani Tanr) bir ve ayndr. O halde her ey varolmak iin bu nesnel zemine (ve sonu olarak Tanrya) ihtiya duyar. Tanr her eyin zorunlu yeter sebebidir. Herey Tanr tarafndan

39

40

kavranmaya veya doada olmaya zorunlu olduunda hereyle bir olur. Bylece hereyin nedeni olan Tanr, kendi kendisinin de nedeni haline gelir, e deyile o causa sui olarak varolur. Schopenhauerin Spinozaya itirazlarna karn, ona sempati duymad sanlmamaldr. zellikle onun genel grlerini paylamaktadr. yle ki, Kartezyen gereklik grne bir itiraza dnen tz dnce ve uzam kavray Schopenhauerin ilgisini ekmitir. Ayn ekilde onun isteme ve beden zdeliini ne sren metafizii Spinozann insan beden ve zihinden oluan bir varlk olarak grme eilimi ile benzerlik tamaktadr. Ne var ki bu kadar, Spinozann yntemini ve felsefi inceleme anlayn kabul etmesine yetecek lde bir sempati oluturmaz. Doa (dnya) ve Tanr zdelii fikri, ona gre, Tanrnn dnyann nedeni olduu fikriyle biraraya geldiinde bir totoloji oluturmaktadr. Spinozann ontolojik kantlamasnn sonucunda iyiden iyiye grnr hale gelen neden ve sebep geililii, ksacas causa sui nosyonunun ileri srlm olmas Schopenhauerin bir totolojiden sz etmesine muhtemelen neden olmu olabilir. Gerekteyse Schopenhauerin vizyonunda Tanr kavram, dnyann ne olduunu bize aklayamaz; o sadece dilin snrlar iinde anlalabilecek bir ierie sahiptir, ama yine de dnyann gereksiz eanlamlsdr (PuP, II, 1974: 105). Eer a priori speklasyon yoluyla nedensel ve mantksal zorunluluk arasndaki ayrmn snrlar aka izilmezse, dncenin tm kategorilerinin birbirine girmesinin nne geilemez. Bu durumda mantk ve dil alannn ciddi biimde suistimal ediliine yol alm olacaktr34 (Gardiner, 1997: 71). Gardiner Schopenhauerin nerisini yle anlatr:
Farkl muhakeme kiplerine (tretilmi, transcendent kavramlar kastediliyork.h.) krce asimile olmak ya da hakiki anlamn nceden belirlenmi kimi standartlaryla uyumlu basit bir kalp iinde (Tanr gibi) onlara g kazandrmay denemek yerine, Schopenhauer, inceleme ve dnmenin indirgenemez, ayrtrlabilir trlerine itibar etmeye dikkat edilmesi gerektiini ima eder. Onun grne gre, bunlarn tm nihayet basit yeter sebep ilkesi altnda kapsanr ve zel fenomenal balamlara ve soruturma alanlarna uygun

Schopenhauerin dilin unsurlarn oaltmamaya ynelik tutumu yirminci yzylda Wittgenstein aka etkilemitir. Onunla zdeleen zerinde konuulamayan konusunda susmal eklindeki agnostisizm bu etkinin yansmas olarak anlalabilir.

34

40

41

farkl muhakeme trlerini ierdii kabul edilir. Ama bu, byle bireye genel bir sebep olarak bavurabileceimiz eklinde anlalamaz (Gardiner, 1997: 73).

O halde Schopenhauere gre, kendi speklasyon tarz iinde yeter sebep ilkesi ile bir sonuca ulaan ya da tamamen tek bir sebepten (spesifik bir sebeptenk.h.) sz eden her filozof, sebep trn belirtmek zorundadr (FR: 52, s187). Yeter sebep ilkesi dnda kalan her trl ilke transendenttir. Ancak Schopenhauer byle olduunu sadece ima etmektedir. Tamamen mmkn deney snrlar iinde bulunan bu ilke, fenomenal dnyann yorumlanmasyla snrldr. II.1.c. Leibniz-Wolff Leibniz, ilk kez yeter sebep ilkesini tamamen bilimsel ve epistemolojik bir ilke olarak ortaya koymutur ve konumuzla ilgisi bakmndan ilke, onun adn artrmaktadr. Ne var ki, Schopenhauer onun zerinde yle pek uzun durmaz. Onun iddialarn Wolffa gre kibirli bulmakta ve haval (great airs) olduunu sylemektedir. Buna ramen yeter sebep bantsnn bir ilke halinde Leibniz tarafndan belirlenmi olduu aktr. lke, Leibniz ile birlikte zetle, hereyin varolmak iin yeterli bir sebebe sahip olmak zorunda olduunu, aksinin mmkn olmadn aklamaktadr. Bu olduka deerli adm atm olmasna karn Leibniz ona hak ettii ilgiyi gstermekten uzaktr. Schopenhauer onun hibir yerde bu ilke zerinde zel bir ciddiyetle durmadndan
35

ve

onu

belirgin

biimde

aklamadndan ikayet etmektedir.

Schopenhauerin sulamasnn yersiz olduu

sylenemez. Leibniz gerekten, formel bir btnlkten uzak sistemi iinde herhangi bir yerde yeter sebep ilkesine zel bir blm ayrmaz; Schopenhauer yeter sebep ilkesi hakknda Leibnizin temel referansn Franszca versiyonunda Monadologie adyla bilinen Principia Philosophide bulmaktadr. 31de muhakememizin (reasoning), biri eliki ilkesi olan iki byk ilkeye dayandn belirttikten sonra 32de dier ilkeyi dile getirir. Burada Leibniz yle demektedir: ... ve yeter sebep ilkesidir; bu ilkeye dayanarak, yeterli bir sebep olmadka bir olgunun gerek veya var olduunun savunulamayacan, ou zaman bu sebepler bizim iin bilinemez olsalar da, niin baka trl deil de byle olduunu dnrz [Theodicee, 44, s196] (Die Monadologie: 32, s157-58).
35

Kendisinin de Leibnizden daha byk bir ilgiyi esirgemesi muhtemelen bu nedenledir.

41

42

Yeter sebep ilkesini temel ayrmlar zerinde ilk kez tanmlayan kii Christian Wolff olmutur. O, yeter sebep ilkesinin apak zorunlulua dayandn ileri srer. Schopenhauerin formlasyonu en fazla Wolffunki (Nihil est sine ratione cur potius sit quam non sit olmasnn bir nedeni olmayan hibir ey yoktur) ile benzemektedir. Bu bakmdan Wolff, Schopenhauer iin nemlidir. Bu saygdeer filozof tr sebep (ratio) ayrt etmektedir: 1.PRINCIPIUM calor rapidi insit), 2.PRINCIPIUM
FIENDI

(causa) formunda

(ratio actualitatis alterius; si lapis calescit, ignis aut radii solares sunt rationes, cur
ESSENDI

formunda (ratio possibilitatis alterius; in formunda (causa

eodem exemplo, ratio possibilitatis, cur lapis calorem recipere possit, est in essentia seu modo compositionis lapidis) ve 3.PRINCIPIUM
COGNOSCENDI

impulsiva, sive ratio voluntatem determinans). Schopenhauer ilk iki konsepsiyonu kabul edilemez olarak grmektedir; nk ona gre hibir anlam yoktur.36 Yine de Schopenhauerin Wolffun l ayrm yerine koyduu kendi ayrm mutlak olarak benzerdir; onun principium rationis sufficientis (yeter sebep ilkesi) formundaki kendi konsepsiyonu da bir l kk zerinde ykselmektedir: oluun (fiendi) ilkesi, bilmenin (cognoscendi) ilkesi ve varln (essendi) ilkesi eklindeki bu l, ayn ilkenin farkl grnmdr, demek ana ilkeyi paralara blmyor onun birer kk olarak zerinde durduu ayaklar oluturuyordur. Bu bakmdan Wolffun ilkelerinden farkldr. Fakat asl nemlisi Schopenhauerin yeter sebep ilkesi bir drdnc forma daha sahiptir: eylemin (agendi) yeter sebep ilkesi. Bu drdncs istemeye (Wille) referansla kurulmutur. Schopenhauerin drtl kk (die vierfache Wurtzel) ile ilgili konunun ayrntlarna bir sonraki balk altnda girilmektedir.
36

Schopenhauer gerekesini yle aklamaktadr: Olanakllk, Kantn yeterli ekilde gsterdii gibi, a priori olarak bildiimiz deneyin genel koullar ile benzer bir anlama gelmektedir. Bu koullarn deiiminin, Wolffun ta rnei erevesinde, nedenlerden ileri gelen sonular iin mmkn olduunu; eer nceki, sonrakinin koullarn ieriyorsa birinin dierini izleyeceini biliriz. Bu durumda, tan scak varlk halini, sonu olarak; tan scaklnn ve serbest syla ilikisinin snrl hacmini, neden olarak grrz. imdi, Wolff sz edilen ilk durumu principium essendi, ikincisini principium fiendi diye adlandrr; yine o, tala ilgili daha dayankl ve bundan dolay dierlerinden daha kalc koullara neden olan bir hile zerinde durur. Bu tan olduu gibi olmas gerekir: o belirli bir zgl syla kimyasal olarak meydana gelmi olmaldr, sonuta o, zgl ssyla ters orantl olan bir s hacmidir. Dier yandan o, serbest syla iliki iinde oluur, tamamen principium fiendi formunda nceki nedenler zincirinin bir sonucudur. Ama o, (neden olarak s hacmi) koulun(un) meydana getirdii, (sonu olarak) sya bal olu, her iki tarafta raslantnn sonucudur. Burada Wolffun principium essendisine yer yoktur, bu nedenle onu kabul edemem (FR: 10, s21-22).

42

43

II.2. Schopenhauerin Bilgi Teorisinde Yeter sebep lkesinin Kkleri

Schopenhauer yeter sebep ilkesinin iki uygulanndan sz etmektedir (FR: 15): ilkinde ilke, doru olmas iin bir sebebe (reason) sahip bulunmasnn zorunlu olduu yarglara; dierindeyse, daima bir nedene (cause) gereksinim duyan maddi nesnelerdeki deiimlere uygulanmaktadr. Herikisinde de ilkenin zeminini oluturan nitelik nedir? Niin herey bir sebebe gereksinim duymaktadr? Schopenhauerin verdii rnekten giderek, eitkenar bir gen dnelim; bu genin neden kenar bulunmaktadr? nk keye sahiptir. imdi, kenarlarn eitliinin nedeni kelerin eit uzaklkta bulunmalar mdr? Hayr, kelerin birbirine eit uzakl, sadece kenarlarn eitliinin bir kant deildir; o sadece byle bir yargnn temeli olamaz. Salt kavramlar, tek balarna keler eit olduklarndan kenarlarn da yle olduklarn sylemek iin yeterli deildir. Kenarlarn eitlii kavram, kelerin eitlii kavramnda ierilmez. Burada Schopenhauere gre, bundan dolay kavramlar ile yarglar arasnda iliki kuramayz. Kelerin birbirine eit uzakl kenarlarn eit uzunluunu bilmemizi salayan dorudan deil dolayl bir sebeptir. Saf mantksal kant, nedensellie de ait olsa, salt soyut kavramlara anlam verilmesi yoluyla kabul edilemez. O sadece zaman iindeki olaylar iin geerlidir, zamann kendisi iin deil der Schopenhauer ve devam eder; (iinde bulunduumuz) imdiki an, bir ncekini hzla gemiin dipsiz ukuruna savurur, nedensellik araclyla deil, ama dorudan onun kesinlikle kanlmaz olan salt varoluu yoluyla (FR: 15, s29). Sonu olarak yeter sebep ilkesinin uygulamalar mantksal bir sebebe ve giderek neden ve sonuca indirgenemez. Kendini d ve i Duyarlk yoluyla ve Anlama yetisi ve Akl yoluyla gsteren bilincimiz (bilme yetimiz), kendini zne ve Nesne iinde bler ve baka hibir ey iermez. zne iin nesne olmak ve tasarmmz olmak ayn eydir. Tm tasarmmz
A PRIORI

belirlenmi olabilen dzenli bir iliki iinde bir dierine kar

durur (FR: 16, s30) ve bundan dolay varolan hibir mstakil ey bu ilikinin dnda tutulamaz. Schopenhauerin Kant konumu burada aka gzlenmektedir. Onun burada szn ettii iliki tm genellii iinde yeter sebep ilkesini grnr bir kalba dkmektedir. Bu iliki, farkl nesne trlerine ait farkl formlar olduunu kabul eder. Bu formlar yeter sebep ilkesi araclyla genel ve soyut bir tarzda ortaya konur.

43

44

Bunlarn her birine Schopenhauer Kk demektedir; onlarn says drde indirgenmitir. Bizim iin bir nesne konumundaki e.d. tm tasarmlarmz herey bu drt snfa tasnif edilmek durumundadr: Bilisel yetimizin, yeter sebep ilkesinin drt yasas, ortak anlatmn, zne iin tm nesneleri aralarnda snflandrmak yoluyla bulur; onlar, kendini duyarlk, anlama yetisi ve akl olarak gsteren bilme yetimizin isel zellikleri ve onunla bir olan temel nitelikleri yoluyla ileri srmek iddiasndadr (FR: 52, s188-89). Yeter sebep ilkesinin drtl kk ve onun her birinin ynettii nesne snflarnn ayrntl aklamasna girmeden nce, tmn zet halinde bir arada gstermek konuyu izlemeyi kolaylatrabilir; bu nedenle aada buraya kadar sylenmek istenilenlerin ve bundan sonraki balklarn bir zeti verilmektedir. Schopenhauer Yeter sebep lkesinin Drtl Kk zerine adl doktora almasna, gl yann Leibniz ve Wolffun oluturduu onsekizinci yzyl akademik geleneinin basit yeter sebep ilkesi ile balar. lke basite yledir: hibir ey temelsiz ve nedensiz deildir. Hibir ey kendiliinden olumaz; her ey, kendisinin varlk nedeni ya da aklamas olan bir baka ey ile iliki iinde varolur. Bununla birlikte, burada Schopenhauere gre, bilginin temeli veya nedenine ilikin, birbiriyle iliki iinde drt ayr aklama tr bulunmaktadr; bunlar bir zne iin (olan), yani tasarmlanm nesnelerin oluturduu drt ayr snftr ve her nesne snf, kendisiyle balant iindeki yeter sebep ilkesi tarafndan ynetilir. E deyile, her nesne snfna yeter sebep ilkesinin ilgili formu hakim olur. Drtl kk fikri Schopenhaueri zgn klmaktadr. Drt aklama modelinin en bilinen tr nedensel ya da fizikseldir (Janaway, 2002: 20). Dier deyile Schopenhauerin en nemli sayd nesneler snfn uzam ve zaman formlar oluturmaktadr. Buna gre uzam ve zamanda gerekleen fiziksel durum ve olaylara ilikin nedensellik tr aydnlatlmak istenmektedir ve fiziksel nedensellik oluun yeter sebep ilkesi tarafndan ynetilir. kincisi de ilki gibi zihinsel temele dayanr; ancak ilkinde zihnin algsal yan ibandadr, burada ise soyut, kavramsal ve yarglara dayal zihinsel durumlar n plandadr. Burada yargya dayal mantksal nedensellik, ncllerden hareketle sonuca gtrmeye dnr ve her durumda bilginin yeter sebep ilkesi tarafndan ynetilir. Sradaki aklama modeli, matematiksel nedensellik olarak

44

45

tanmlanr; nk onu oluturan, zaman ve uzamn a priori biimleridir. Burada ad geen iliki tr ardardalk adn alabilir demek aritmetik zaman geleri ve geometrik uzam paralar a priori olarak birbiri ardna gelen anlar ve saylardan srayla oluur. Matematik nedensellik diye adlandrdmz nesneler dzenini aklama biimi, aritmetik ve geometrik ardardalk ilikisini salayan ilke tarafndan ynetilir ve onun ad varln yeter sebep ilkesidir. Son epistemolojik aklama modeli, onu oluturan moral nedensellik olarak adlandrlabilir. Buna gre basite, insan eylemde bulunan bir varlk, faildir ve onun eylemlerinin motifleri, nedenleri bulunmaktadr. Eylemlerimiz kimi gdlerimiz tarafndan belirlenir; ancak tek bana gdler eyleme neden olamaz. Eylemin nedeni olan gd, karakter temelinde oluur. Schopenhauerin bilgi teorisinin ontolojisiyle ilikiye getii bu yerde, (eyleme dayal bilginin nedeni olarak) karakteri bilmek demek, zneyi biimlendiren istemeye nfuz etmek anlamna gelmektedir. zne ve istemesi arasndaki ilikiyi yneten de eylemin yeter sebep ilkesidir. Coplestonn belirttii gibi, Schopenhauer, Leibniz-Wolff terminolojisi ile, fakat Kantn konumundan konumaktadr (Copleston, 1996: 29). Buna gre zne karsnda evren bir fenomendir; bundan tr yeter sebep ilkesinin drtl kk fenomenler, nesneleraras ilikileri yneten ilkelerdir. Schopenhauer nihi olarak Leibniz-Wolffu nihil est sine ratione cur potius sit quam non sit olmasnn bir nedeni olmayan hibir ey yoktur optimizmi eletirir ve nedensellik ilkesini zorunluluu da ierecek biimde geniletir. Bylece ilke burada fiziksel, mantksal, matematiksel ve moral zorunluluk ilkeleri halini alr. II.2.a. znenin Tasarmlama Yetisinin rn Olarak Nesneler Snfnn Birincisi lk nesneler snf gr temelli (anschaulich), eksiksiz ve empirik olan tasarmlarmzn rndr. Onlar salt dnceye, soyut kavramlara kart biimde olutuu iin grye dayal; sadece formel ierikli deil, fenomenlerin maddi ksmlarn da kapsadklarndan eksiksiz ve salt dncelerin bir balantsndan deil, ayrca duyarl organizmamzdaki bir duygunun uyarmyla oluan empirik tasarmlardr. Bu tasarmlar uzam, zaman ve nedensellik yasalarnn birlii altnda

45

46

oluurlar. Uzam, zaman ve nedensellik formlar bizim empirik gerekliimizdir (FR: 17, s31). Schopenhauer, bu empirik gerekliin onlarn transendental idealliklerini ortadan kaldrmadn, nk onlar dnebildiimizi belirtir. Uzam ve zaman i ve d duyunun tasarm formlardr. Onlar yalnzca doldurulduklarnda alglanabilirdirler; yleyse onlarn alglanabilirlikleri Maddedir (matter). Tersten sylendiinde, onlar maddesellik kazandklarnda empirik yolla alglanabilirler. Eer zaman tek tasarm formu olsayd, birlikte-varolu (coexistence) mmkn olmazd. Dolaysyla kalclk ve sreklilikten sz edemezdik. te yandan tasarm formumuz tek bana uzam olsayd, bu sefer de deiim mmkn olmazd. Deiim iin ardardalk (succession) zorunludur ve o da yalnzca zamanda mmkndr (FR: 18). Schopenhauer bu nemli noktann altn izer: empirik tasarmlarmzn bu iki formu ortaklk arz etmektedir, biri, dieri olmakszn anlamlandrlamaz. Birine ait bir nitelik dieri iin anlamszdr. Yanyanalk zamanda, ardardalk da uzamda Schopenhauere gre pek bir anlam tamaz. Empirik tasarmlarmz gereklie aittir ve her iki formun birliini gerektirir. yle bir birlik ki, gerekliin kouludur. Bu birlik anlama yetisinin kendine zg fonksiyonlar tarafndan empirik gerekliin heterojen formlaryla ilikili bir tarzda meydana getirilir (FR: 18, s32). Schopenhauer empirik gerekliimizin karmak doasna srekli vurgu yapmaktadr. Her empirik tasarm bu karmaann bir parasdr. Bu karmaa iinde tm nesnel, gerek dnya bizim iin varolur. Anlama-yetimizin fonksiyonlar tm empirik gerekliin temelidir. Uzam ve zaman dolduran madde, tamamen nedensellikten baka birey deildir. Onun varl onun eylemidir. Sadece eyleyen bir ey olarak uzam ve zaman doldurur. Her maddi nesnenin hareketi, bir dierinin bilinmesini salamaktadr. Bu neden ve etki, cismin doas ve tm zdr (bkz. WWR, I: 4, s33). Eylem, nedenselliin ieriini oluturur; neden ve sonu arasndaki srekli etkileim onun eylemidir. Bu eylemin sonunda deiim olumaktadr. Deiim nedensel yasaya gre meydana gelen uzamn ve zamann zel bir parasyla ilgili e zamanl bir oluumdur. Sonu olarak nedensellik uzam ve zamann birliidir. Cismin z eylemde, deiimde, nedenselliktedir; bunlarn hepsi birdir.

46

47

Uzam ve zamann anlama yetisinin fonksiyonlar tarafndan biraraya getirildiini sylemitik; Her tasarmn karl bizde bir bilgi yetisi (Erkenntnivermgen) olarak bulunur. te Kantn uzam ve zamann bizdeki ballana (Korrelat) saf duyarlk (reine Sinnlichkeit) dedii yerde, Schopenhauer anlama yetisini (Verstand) alkoymaktadr; nk ona gre duyarlk maddesel olan ngrr ve maddesel olan nedensellik ile ayn eydir; bu noktada Schopenhauerin sylemek istediinin tm belirsizliine karn, u halde cismin veya nedenselliin znel balla anlama yetisidir. Burada Schopenhauerin bu nemli hususu nasl anladn kendi szckleriyle grelim:
Nedensellii bilmek anlama yetisinin tek fonksiyonudur, onun biricik gcdr... ve tm tezahrlerinde batan baa onun zdelii aikrdr. Tersten sylendiinde, tm nedensellik, bundan dolay tm maddesel olan ve sonu olarak gerekliin tm sadece anlama yetisi iin, anlama yetisi araclyla, anlama yetisindedir. Anlama yetisinin ilk, en yaln, daima hazr tezahr aktel dnyann algsdr. Bu, her ekilde etkiden yola karak nedeni bilmektir ve bundan tr tm alglar intelekt ile ilgilidir.37 Geri bir etki dorudan bilinmese ve bylece bir balang noktas grevi stlenmese, o (intelektel olan) algya asla ulaamazd. Ama bu, hayvansal bedenler zerindeki bir etki ya da aksiyondur; yleyse bu bedenler znenin dorudan nesneleri olarak aa karlar. Tm dier nesnelerin algs onunla mmkn olur. Her hayvansal beden yoluyla deneylenen deiimler dorudan bilinir, demek duyulur (empfunden). Bu etkiler nedenlerine geri gtrldnde, nedenin algs bir nesne olarak grnr. Bu iliki soyut kavramlarda ortaya kmaz; refleksiyon yoluyla varolmaz, keyfi deildir, ama dorudan, zorunlu ve kesindir. O saf anlama yetisinin bilisel yntemidir, onsuz alg asla olmazd; o olmasa, onlar isteme iin ne ac ne de haz anlamna gelmedike, geriye sadece, btnyle anlamsz bir biimde birbirini izleyen dolaysz nesnenin deiimlerinin bn, bitkimsi bir bilinci kalrd. Ama gnein domasyla dnyann grne kmas gibi anlama yetisi de, onun basit bir ilevi yoluyla, bir rpda bu bn, anlamsz duyumu algya dntrr. Gzn, kulan ya da elin deneyledii alg deildir, o salt veridir. Dnya anlama yetisinin sonutan nedene geii yoluyla ancak alg olarak gze arpar, uzamda yer kaplar, deien forma (Gestalt) gre her zaman srarla madde (Materie) sz konusu olduunda ayn kalr; nk anlama yetisi maddenin demek etkinliin tasarmnda uzam ve zaman birletirir. Bu tasarm olarak dnya ancak anlama yetisi araclyla ve anlama yetisi iin varolur (WWR, I: 4, s34-35).

Schopenhauer, buraya kadar grdmz kadaryla empirik gerekliin doas hakknda yaln bir gre sahiptir. Tekil maddi nesneler, dier nesnelerle iliki iinde zamanda ve uzamda varolur. Nesnede ortaya kan dnmler, bir
Burada Kantn duyarlk ile ntelekt arasnda yapt ayrm hatrlanmaldr. Bu ayrm nesnelere ilikin bilgi trmz ile ilgiliydi ve Schopenhauer da tasarmlarmzn znel karln Kanttan yola karak, fakat ondan farkl bir ekilde kavramaktadr.
37

47

48

nceki deiimin zorunlu bir sonucu olarak gerekleir. Burada beklenmedik bir karklk, Schopenhauerin idealizmidir; o maddi eyler hakknda realist deil, aksine idealisttir. Ona gre (maddi) eyler, zihin olmadan varolamazlar. O Kant ile birlikte, bizim nesneleri kendinde-eyler olarak deil, ancak bize sunulmu eyler olarak bilebildiimizi kabul etmektedir. Empirik eyler zamanda ve uzamdaki nesneler, demek zne iin nesnelerdir. Nesne, deneyle tantmz bir ey ya da znenin bilincindeki eydir. Uzam ve zaman, tarafmzdan deneye getirilen temel formlardr. O halde, uzam ve zamann maddi sakinleri zne olmadan varolamaz ve maddi eyler arasnda geerli olan nedensel balar znenin (bizim) empoze ettii durumlardr. steme ve Tasarm Olarak Dnyann birinci cildinin ilk kitabnda yle sylenmektedir:
ocuklarn ve sonradan operasyona tbi olan kr doan insanlarn grmeyi renme sreci; iki gzle alglanan eyin tek grlmesi; duyu organlarnn allm yerleri deitirildiinde ift grme ve ift dokunmann gereklemesi; gzdeki imgeleri ters evrildii halde nesnelerin dikey grlmesi; salt bir i ilev olduu halde d nesnelere renk atfetmek, gzn etkinliinin kutuplama araclyla blnmesi; ve son olarak bir de stereoskop; tm bunlar, btn algnn sadece duyularn deil, ama intelektin; dier deyile, nedenden sonucun anlalmas yoluyla elde edilen saf bilginin gvenilir ve reddedilemez kantlardr. Sonu olarak alg nedensellik yasasn gerektirir ve tm alg ve onun birincil ve yekpare olanann sonucu olarak tm deney bu bilgiye dayanr. Aksine sorun, nedensel yasa bilgisinin deneyden geldii eklinde adlandrlamaz; bu Humeun pheciliidir ve ilk kez buradaki ifadeler araclyla yanllanmtr (WWR, I: 4, s37).

Grdmz gibi Schopenhauerin alg aklamasnda maddi nesneler dnyas insan zihni tarafndan meydana getirilmektedir; neden-etki ilkesinin duyulara uygulanmas ile bizim bedensel duyularmz eyleri almlar. Bylece nedensellik ilkesi Schopenhauer iin iki ynden nem kazanr: o sadece maddi eyler arasndaki tm ilikileri ynetmekle kalmaz, onlar zihnimizde kurmamzn da sorumluluunu stlenir. Bu aklama ustalk gerektirmesine karn, Janawaya gre bir soruna neden olmaktadr: Buna gre, bedensel duyularmzn kayna nedir? Onlar elbette zihnimizden nce bedenimizde bulunmak zorunda olan ilksel nedenlerdir, ama Schopenhauer byle bir zorunluluun nedenini tartmaz. kincisi biz bu ilk duyuyu nasl kavrarz? O, zihin tarafndan bedendeki nesnel bir deiim gibi alglanyor olamaz; o halde tm nesnel deiimleri yneten mekanizma niin nedensellik ilkesi olarak adlandrlsn? (Janaway, 2002: 21-22)

48

49

II. Blmn sonunda ematize edildii gibi, empirik gerekliin (grsel ve tasarmsal) bizdeki znel balla olan anlama yetisi oluun yeter sebep ilkesi tarafndan ynetilir.38 Bir baka deyile, znenin tasarmlama yetisinin rn olan nesneler snfna oluun yeter sebep ilkesi hakimdir. Bu ilkenin uygulamas mtemadiyen deiim varsaymna dayanmaktadr (FR: 20). Bir durumdan dierine gerekleen bir olu hali empirik gerekliin mekanizmidir; bu ileyi yeter sebep ilkesinin formu olarak nedensellik yasasna tbidir ve onun ilkesi de deiimi gerektirdiinden olua aittir. Onun tasarmsal nesneler snf uzam ve zamana bamldr. Bir nedeni izleyen sonu daima zamandadr; daha soyut bir ifadeyle nedensel balar zaman iinde kurulur. (nceki) deneylerimiz nedensel balar bilmemizi, onlardan sz edebilmemizi mmkn klmaktadr. Bir durumdan dierine gei, aradaki nedensel ba grmeyi zorlatracak lde hzldr tpk bir silahn atelendii an ile sonrasn alglamakta zorlanmamz gibi, o algmzdan kaar. Biz onu deiim gerekletikten, herey olup bittikten sonra kavrarz. Schopenhauer artk nedensellikten de tede ardardalktan sz etmeye balar; nk ardardalk alannda zorunluluu aan bir kesinlik sz konusudur: Barutun atelenmesinden sonra gerekleen patlama durumunda olduu gibi (FR: 20, s47). Nedensellik ve ardardalk arasndaki ilikiyi mtekabiliyet kavram izler (FR: 20, s47). Bu kavram, neden ve sonu ilikisi iinde, sonu olarak karmza kan durumu, bir baka sonucun nedeni olarak grmeyi iermektedir. Nedensellik yasasnn doal sonucu olarak atalet yasas (law of inertia) ve tzn sreklilii yasas (law of permanence of substance) ortaya kar: 1. Eylemsizlik yasas, Galileo ve Newtondan bildiimiz gibi, herhangi bir cismin zerine bir kuvvet etkide bulunmuyorsa, ya da etkide bulunan kuvvetlerin bilekesi (toplam) sfrsa, cismin mevcut durumunu deitirmeyecei gereine dayanr. Burada yasa iki ayr durumda ortaya kmaktadr; birincisinde, sabit bir cisme bir kuvvet etkide bulunmadka cisim hareketsizliini srdrr, stabil kalr. kinci durumdaysa, hareketli bir cisme bir kuvvet etki etmezse, cismin hz ve yn deimez. 2. Tzn sreklilii ise Leibnizin sreklilik yasasnn bir uygulamasdr. Schopenhauer bu yasa ile tzn srekliliini kantlamaya ynelmektedir. Yasayla
38

Daha iyi anlayabilmek iin onu akl, duyarlk ve z-bilin ile karlatrma imkann sunan ayn emaya baklabilir.

49

50

ilgili Leibniz ksaca unlar syler: Hibir ey tmyle bir anda gereklemez veya doa asla srama yapmaz eklindeki maksimim, en iyi ve kusursuz kantlanm olanlardan biridir, ki ben onu sreklilik yasas olarak adlandrdm (Leibniz, 1989, NE: 297). imdi Schopenhauere gre, nedensellik yasas zel olarak, duru, hareket, form ve nitelik gibi beden hallerine uygulanabilir; nk o, varln iinde ya da dnda tamamen geici olan durumlar ynetir (FR: 20, s48). Sreklilik yasas ise nedensellikten kaynaklanr. Bu yasa, tze (Substance, i.e. Matter) uygulandnda tzn sreklilii, onun varln dnda ya da iinde geici olamayaca, yleyse onun evrensel olarak varolan niteliklerinin artp azalamayaca anlamna gelmektedir. Bunu biz a priori bilebiliriz, bu bilgi mutlak kesinliin bilinci yoluyla kantlanr (FR: 20, s49). Tekrarlanacak olursa, tm deiimleri kendisi araclyla dnebildiimiz tek form, nedensellik yasas yalnzca bedensel durumlar iin geerlidir; Madde (tzsel ieriiyle kullanlmaktadr, e.d. Substanz olarak) iin hibir surette uygulanabilir deildir. Maddenin sreklilii ilkesi bu anlamda nedensel yasann doal sonucudur. Ksacas sreklilik ilkesi, empirik yasann kendisiyle kurulan ters bir ilikiden domaktadr. A posteriori kavradmz gerekliin empirik olarak tesis edilmesine karlk, tzn sreklilii a priori kavranlr. Her empirik bilgi tmevarm yoluyla elde edilir; bundan dolay belirsiz ve yaklaktr, mutlak ve kesin deil. Schopenhauerin burada empirik gereklikten yola karak a priori bir bilgi ilkesi kurmaya yneldii gzden kamaz; nk tzn sreklilii ilkesi byle bir akl yrtmeyle deiimi ynlendiren nedensellik yasasndan geriye dnerek sreklilik fikrinin salanmas yoluyla mmkn olmaktadr. Daha dorusu empirik gereklik, geriye dnk ters bir iliki yoluyla transendental bir bilginin sonucu haline getirilmektedir. Bu bilgi tm deneyin ncesinde varolan, sarslmaz kesinliktir. Schopenhauer bu transendental bilgiyi, deney dnyasn mmkn klan salt bir beyin fenomeni haline getirmektedir.39 imdi bir parantez ap maddenin sonsuzluu ve tzn sreklilii kavramlar, hatta daha genel olarak Madde ve Tz terimleri arasnda ortaya kan bulankl gidermeye alalm. Schopenhauer Tz terimi ile Madde arasndaki kavramsal belirsizlie Drtl Kkte aklama getirse de, aradaki balanty nasl

39

FR: 20, s49.

50

51

kurduunu daha geni biimde Kant Felsefesinin Eletirisinde gstermektedir. lk nce unu belirtmek gerekir ki o, tz terimini madde iin zgl bir anlamn taycs olarak kullanmaktadr ve tz, maddede istisnai olarak gerekleen bir varlk deildir;40 onun kk maddeden kar.
...saf madde alglanamaz, ama sadece dnlebilir: o, her gereklii, temel olarak, kendisinde dndmz bir eydir. nk saf Nedensellik, tanmlanm bir kipi dnda salt eylem (action), alglanabilir olamaz, bundan tr o bir deney iinde ortaya kmaz. Bylece Madde sadece saf anlama yetisiyle nesnel olarak ilikili olabilir; nk o genelde Nedenselliktir, baka bir ey deil: o halde anlama yetisinin kendisi olduundan dorudan neden ve sonucun bilgisidir, baka bir ey deil. imdi bu, nedensellik yasasndan tr maddenin kendisine uygulanamayandr: demek oluyor ki, Madde ne balangtr ne de son, ama o sreklidir ve srekliden geriye kalandr. Zira bir yandan, Nedensellik, Maddenin arazlarndaki (form ve nitelik) btn deiimin, e.d. varln iindeki ve dndaki tm yolculuun zorunlu kouludur; ama dier yandan, Madde saf Nedenselliin kendisidir, yle ki, nesnel olarak grnr: o, kendi gcn tecrbe edemez, nitekim gz hereyi grebilir ama kendini deil (FR: 21, s97).41

Schopenhauer bu kavramn, dier mutlak doruluk iddiasnda olanlar gibi, zel olarak yalnzca gizil bir amaca hizmet eden bir kavramsal ierie tbi klndn belirtmektedir. Herhangi bir maddenin tzsellii onun srekliliine iaret etmektedir. Maddenin sreklilii, onu uzamn bir paras olarak grmeye, maddenin (koullarnn ya da durumlarnn) deiimi ise, onu zamann bir unsuru olarak deerlendirmeye referansta bulunmaktadr. Sreklilik ve deiim birbirinin kart niteliklerdir. Deiimin kart olarak sreklilik bu anlamda bir stabiliteyi ifade etmektedir.42 Deimeye kart olan ey tzn bir nitelii olabilir. O halde maddenin sreklilii algnn nesnesi olamaz; nk alg daima form ve nitelii kapsar (kr. WWR, I: 501-3). II.2.b. Nesneleme Basamaklar Tz, maddede daha soyut olarak yer alan daha yksek bir trdr (Genus). Her daha yksek tr tzsel nitelii arttka, madde kavramndan kendinde daha az ierir.
FR: 20, s50-51. Kr. Wittgenstein, Tractatus Logico-Philosophicus: 5.633 ve 5.6331. 42 Leibnize dnersek, onda sreklilik kavramnn, bir deimezlikten ok aklanamayan deiimlerin mmkn olamayaca anlamna geldiine tank oluruz. Dolaysyla kavramn bu ierii, nedensellik yasasnn mekanizmine de uyum salamaktadr; zira her eyin bir nedeni olmaldr ve nedenler aklanabilir.
41 40

51

52

Maddeden tze doru gerekleen bu devinim Schopenhauer tarafndan nesneleme basamaklar dncesi iinde formle edilmitir:
Sonsuz neden ve sonu zinciri tm deiimleri ynlendirir ama asla onun tesine uzanamaz. Varolan iki ey dokunulmam olarak kalr, nk bu iki ey onun faaliyet zinciriyle snrlanmtr: Birincisi, Madde, dieri, doann birincil gleri. lkine (madde) nedensel balarla etki edilmez, nk o tm deiimlerin tesinde ya da onlarn zerinde yer alr. kincisi (birincil gler) yoluyla ise deiimler mmkn olur. Onlar yalnzca nedenlere nedensellik veren operasyon yetisidir... Neden ve sonucun Zamanda zorunlu ardardal birbirine bal olarak deiir; oysa deiimleri yneten doann gleri tm deiimlerden muaftr. Bundan dolay onlar zamann dndadr ama kesinlikle nedensellik silsilesinden kendilerine frsat bulduka kendilerini her yerde hazr ve tketilemez olarak sunarlar. Bir neden, onun sonucu gibi her zaman bireysel bireydir, tekil bir deiimdir. Halbuki doann gleri evrensel ve deitirilemezdir, tm zamanlar ve tm yerler iin geerlidir... (FR: 20, s51)

Henz Drtl Kkte istemenin kendini grnr kld eitli evreler olarak nesneleme basamaklarndan sz edilmez, ama birka yl sonra yaymlanan filozofun temel eseri steme ve Tasarm Olarak Dnyada, blm 25ten itibaren somut olarak bu kavramlatrmayla tanr ve onu anlamaya balarz. Ne var ki, henz somut biimde kendini istemenin aa knn ilk ve en temel evresi olarak gstermese de, yukardaki pasajda doann birincil gleri fikri ile (oluun yeter sebep ilkesinin snrlar iinde fakat yeter sebep ilkesinin mekanizminden muaf olarak) karlalmaktadr. stemenin nesnelemesinin basamaklarn aadan yukarya inorganik dnya, bitkiler, hayvanlar ve onlarla ayn basamakta yer alan insan meydana getirmektedir. Doann en temel gleri, istemenin nesnelemesinin en alt basaman oluturmaktadrlar. Bunlarn en bilinen bazlar yerekimi, elektriklilik, katlk, akkanlk, nfuz edilmezlik, esneklik eklinde oaltlabilir. Sadece bunlar deil, istemenin nesnelemesinin btn basamaklar Platonun idealarndan baka bir ey deildir demektedir Schopenhauer (WWR, I: 25, s151). Burada Kant aka skolastik akla tbi olmakla sulayan Schopenhauer, onun Platonun idealarn kendinde-ey olarak kavrayp, bilinmezlie terkederek tipikletirdiini, e deyile aradaki fark kavramaya zen gstermediini iddia etmektedir. Kant, kendinde-eyi epistemolojik znenin nesnesi olarak tanmlamad iin bir adm teye gidememektedir. Oysa Platoncu idea bilinebilir bir tasarm, znenin nesnesi eklinde

52

53

tanmlanarak kendinde-eyin nesnelemesini salamaktadr. Kendinde-ey doadaki her eyde bir btn, paralanmam olarak bulunduundan, onun ne olduunu doann tekil bir unsurunu izlemek yoluyla anlayabiliriz. Aksine snrsz evreni kavramaya almakla kendinde-eyi kavramak gerekli deildir. Kendinde-eyin evrenin ve doann tamamnda grlmesiyle, tekil unsurlarnda kendini blnmemi olarak amas arasnda onu eksiksiz tanmak bakmndan bir ayrlk bulunmaz. te bu nokta, Schopenhauerin nmze koyduu hedef (kendinde-eyin bilinmesi) sanatla ilikisini kurmaya imkan vermektedir. Sanatn nemi, onun nesnesinin, doann paralar demek kendinde-eyin tayclar ve giderek ideann kendini rnekler olarak var kld doal nesneler olmasndan ileri gelmektedir. Sanat ite bu bakmdan, kendinde-eye bir lde nfuz edebilmemizi mmkn klan bir ara olmas dolaysyla Schopenhauerin soruna getirdii bir zm denemesidir. O, eyleri yeter sebep ilkesinden bamsz biimde grmenin bir yoludur.43 Ancak biz yeniden istemenin nesneleme basamaklarna dnelim: En temel basamaktan doann birincil glerinden, insana dek bu basamaklarn Platonun idealarndan baka bir ey olmadklarn sylemitik. Evrenin tm unsurlarnda bunlarn grnr hale geldiklerini de dile getirdik; ve u halde doann temel gleri rneinde onlarn yeter sebep ilkesinin deiimlerinden muaf olduklar bilinmektedir. stemenin nesnelemesi olarak idealar uzam ve zamann dndadr ve hep vardrlar, yleyse olutan bamszdrlar. Platoncu terimlerinden Schopenhauerin terminolojisine geilirse yle sylenebilir: tasarm olarak dnya istemedir. Bu aamada tasarm olarak dnyann ortaya kmas iin gerekli koullar mevcuttur: Koul, zne ile nesnenin birbirinin iine gemesi, zdelik kazanmasdr. Platoncu idea, bu dnmden sonra znenin bildii tek eydir. stemenin tam nesnelemesi Platoncu deadr. O, zne ile nesnenin kendinde dengede olduklar yerdir. Tasarm olarak dnya, ite nesnenin imgesine dnen bilinci sayesinde oluur. Platoncu ideada zne ile nesne bir ve zde olduundan ayrdedilemez; demek ki, Platoncu idea, istemenin nesnelemesi ve tasarm olarak dnya (bu ) bir ve ayn ey olur (kr. WWR, I: 34). Yeter sebep ilkesinin mekanizmini ve zne ile nesne birliini bir an dnyadan soyutladmzda geriye

43

WWR, I: 36, s203.

53

54

Schopenhauere gre istemeden baka bir ey kalmaz. yleyse dnya iki tr nitelie sahip olmaktadr; 1. steme olarak dnya ve 2. Tasarm olarak dnya. Bir ynyle kendinde-ey olarak dnyann varlndan sz ederken, dier ynyle o sadece bizim bilgimizin nesnesi olma konumuna gerilemektedir. Yalnz nemli olan ey, bu iki niteliin her zaman ayn anda geerli olduudur. Meer ki insan ve bilinci varolsun. Birbirine kart gibi grnen bu iki nitelik dnyann ve onun nesnelerinin kendi aralarndaki farkllktan ileri gelir. Buna gre istemenin nesneleme basamaklarnn en stnde, istemeye en yakn duran insan bile, isteme olarak dnyann karsnda yeter sebep, zorunluluk, uzam-zaman, deime gibi ilke ve koullara tbi bir fnilik arz etmektedir. Yukardaki ayrmlamaya kout olarak istemenin kendini at tm durum, koul veya nesneler de, bu nedenden tr ayn ayrma baldrlar. Ksacas herey hem isteme olarak hem de (insann bilinci iin) tasarm olarak varolur. Schopenhauer bylece makrokozmik aklama (Thales) ile mikrokozmik aklamay (Sokrates) birbirine baladn iddia etmektedir (bkz. WWR, I: 29, s184); nk onun isteme kavram ile her iki yaklam biimi de aynlamaktadr. Yeniden yeter sebep ilkesinin amlanmasna dndmzde; istemenin nesneleme basamaklarnn unsurlar ile onun ilikisinin kanlmaz olduunu grmek memkndr. Kendinde-ey (isteme), yeter sebep ilkesinden muaftr, ancak onun nesnelemi halleri (idealar) bu ilkenin ileyi alannn dnda dnlemez. imdi nedensellik doada kendini ayr form altnda sunar; nedenler, uyarclar ve motifler.44 Bu formlarn her biri, nesneleme basamaklar dediimiz nesne gruplarna tekabl etmektedir; her form bir dnya tr iin geerlidir. Birincisi, nedenler, inorganik dnyada geerlidir. norganik dnyadaki deiimler nedenseldir. Bunlar mekanik, fizik ve kimyasal olabilir. Her neden bir deiim iinde bir sonucu dourur. kinci nedensellik formu, uyarclar, organik yaamn bir ksm iin geerlidir. Bunlar bitkisel dnyann tamam ve hayvansal dnyann bir ksmn ierir. Tamamen bilinsiz canl trleri iin uygulanabilir. Son nedensellik formu, motifler ise insan da iine alacak ekilde hayvan yaam iin geerlidir ve burada aksiyonu ynlendiren anahtar kavram bilintir. Eylemlerin nedeni bilgidir. Bilme ve tasarmlama yetisi bu grubun karakteristiidir. Bilen ve
44

Bkz. FR: 20, s53-54.

54

55

tasarmlayan canllar bunu kesinlikle bir ama iin yaparlar. zgr isteme problemiyle ilgili olduu iin, burada nedenselliin l formunun bu ksa sunumunu ayrntl hale getirmeye gerek duymuyoruz. Yine de Schopenhauerin zerinde nemle durduu bir konuyu onun kelimeleriyle ifade edelim:
Neden, uyarc ve motif arasndaki fark akas sadece varln eitli alrlk (receptivity) derecelerinin bir sonucudur. Onlarn alrlnn daha gl ya da zayfl etkinin doasndan olabilir: bir insan bir gre itaat ederken, bir ta (yere) arpmaya eilimlidir. Kesinlikle her ikisi de yeterli bir neden yoluyla ve bundan tr ortaya kan bir zorunlulukla hareket ederler. Motivasyon iinse nedensellik bilgi araclyla (harekete) geer; intelekt motiflerin ortamdr, nk o daha yksek bir alrlk derecesidir (FR: 20, s54-55).

II.2.c. znenin Tasarmlama Yetisinin rn Olarak Nesneler Snfnn kincisi Oluun yeter sebep ilkesi tarafndan ynetilen fiziksel nedensellik, iinde yaadmz empirik dnya iin geerli olduundan, onu bir nceki balk altnda incelememiz mmkn olduu kadar ayrntlandrlmaya alld. Fakat sonraki nedensellik tr ve onlara hakim olan yeter-sebebin ilkeleri gerekli olduu kadaryla burada incelenecektir. Kavramlar oluturmak Schopenhauere gre, insann ayrc niteliidir; insan dier hayvanlar arasnda bu tr bir bilin dzeyine sahip olmasyla farkllar. Dier hayvanlar kavramsal tasarmlamadan ve yarg verebilme yetisinden yoksundur. Dolaysyla hayvanlarda, insanlarda olduu trde dil gelimez ve gemi ve gelecek fikri olumaz. Bu yzden Schopenhauerin nesneler snfnn ikincisini (ilki uzam ve zaman idi) kavramlar oluturur. Onun iin kavramlar, elbette zihinsel tasarmlardr, soyutlamalardr ve onlar tasarmlarn tasarmlar diye tanmlar (FR: 26, s115). Burada bir parantez aarak Kanta dnelim: Schopenhauerde temel tasarmlar maddi dnyada tecrbe edilen eyler, nesnelerdir; rnein bir masay dnelim. Onun nesnesi, kavram yoluyla oluur. Dier bir deyile, masa kavramm genel tasarm, nesneyi oluturur. Nesne ve tasarm birlii Kant bir birliktir, nk biz nesnel dnyay isel veya dsal olarak duyu-algsnda

55

56

duyumlarz, izlenimleriz ve tasarmlarz.45 Bu Kantn bireyi salt pasif izlenimsel yolla tasarmlamay ieren tasarmsal alg teorisinin bir kalntsdr. Nesne, znenin bir paras olarak bilinmeye aktr, bu nedenle daima tasarmsaldr. O halde deney unsurlarnn temelindeki anlama yetisi ve duyarlk arasndaki iliki sakl deildir. E deyile biz nesneyi anlama ve duyarlk yetisinin birliinde kavrarz. Hamlyne gre, Kant yine de bir belirsizlii tamaktadr; o, bir duyu-algsnn, bir nesnenin grsne (intuition) sahip olmak anlamyla e olduunu sylemeye meyillidir. Oysa ayn Kanta gre nesne bir duyum ya da tasarmdr.46 imdi uras aktr ki, bu belirsizlik Schopenhaueri Kanttan daha belirgin bir idealist yapar. Onun kavramlar daima deneyden en az bir adm ileridedir. Schopenhauer bunu Kant Anschauung (gr, sezgi) terimiyle ifade eder. Her ne kadar kavram daima deney koullarnda somutlamaya eilimliyse de, bu, Kanttakine benzer bir karkla yol amamaktadr. rnein varlk, z veya nesne kavramlar deney koullarnda asgari bir deer kazanr. Bu aamada Kantla girdiimiz dolaymdan kp kaldmz yere geri dndmzde kavramlarn deneyle balarnn koptuu bir durumdan sz etmekte olduumuzu grmek zor deildir. yle ki, ikinci nesneler snfnn unsurlar (kavramlar), koullarn kendi trdelerinde bulur. Her kavram hemen yukarda deney koullarnda somutlat sylenmise de, bir dieri ile balant iinde oluur. Bundan dolay fiziksel nedensellik trnn geerli olduu gereklik alan mantksalmatematiksel bir nedensellik alan ile yer deitirmektedir. Bu alan, e.d. ikinci nesneler snfmz bilginin yeter sebep ilkesince ynetilmektedir, ratio cognoscendi ilkesinin yetki alanndadr: principium rationis sufficientis cognoscendi. Schopenhauer belirtik olarak sylemese de, bilginin yeter sebep ilkesinin kavramlar alanna, onlar duyu-deneyine uygulandklarnda hkmedemeyeceini sylemek yanl olmaz. Sonu olarak bilme yetimiz, koulu deney alannda olan ama soyut bir yetidir. Schopenhauere gre kavramsal soyutlama, akln yetki alanna girmektedir, bundan tr burada anlama yetisi daha fazla grye dayal, daha az diskursiftir.47 Grld gibi, buradaki sorun kavramlar reten akln grye gre daha soyut
45 Hamlyn, D., Schopenhauer on the Principle of Sufficient Reason, Schopenhauer: His Philosophical Achievement (ed. Michael Fox) iinde, 1980: 85. 46 Hamlyn, D., a.g.e., 1980: 85. 47 Hamlyn, D., a.g.e., 1980: 88.

56

57

olmasyla ilgilidir. O halde grnn ne kmasnn nedeni sorulabilir. Schopenhauer yantn yarglarla ilgili olduunu ima eder: Kavramlar, daha akas dnme ile ifade arasndaki gibi bir ilikiye biz yarg diyoruz. Dnme ya da yarg yetisi temelde kavramsal ilemlerdir. Yarg yetisi bilginin bir paras olarak aa kar; bu aamada yeter sebep ilkesi yeniden gndeme gelir: Eer yarg, bilginin bir parasysa, yeterli bir sebebe ve zemine sahip olmaldr; bu niteliin etkisiyle, o gereklii doru olarak kavrar. Doruluk bu yzden ondan farkl bir eyin yargsna referansla mmkndr (FR: 29, s124). Bu tandk dnceye gre bir yarg, bilginin kendine dsal bir eyde doru ve yeterli olarak temellendirilmesidir. Schopenhauer burada yargnn doruluu ile onun yeterli bir temele ait olmas arasnda ayrm yapmaz. Schopenhauerin temellendirilebileceini baars, gstermi doru yarglarn tamamen bir farkl baka ekilde yargya

olmasdr.

Onlar

dayandrlabilmeli veya bir doru, bir bakasndan karsanabilmelidir. te yandan onlar empirik dorular olmal, bir baka yargda deil, deneyde temellendirilebilir olmaldrlar. Christopher Janawayn rneini kullanarak, aata bir kar tanesi olduu48na dair yargmzn dorulamas duyularmzla yaplabilir olmaldr. te yandan onun e anlam, aataki kar tanesi: kar beyazdr, bu yzden aataki beyaz bir niteliktir eklindeki nihai yargsnn doruluu, iki tr ncln doruluuna dayanr (kr. FR: 30-33): Schopenhauer birini mantksal ve metalojik dorular olarak, yani gzlemden ziyade dedksiyon temelinde kurulmu olanlar eklinde tanmlar. Bunlar Kantn analitik dedii yarglarla ilgilidir ve zdelik ilkesi gibi mantksal ilkelere dayanrlar. Dierini ise, transendental ve empirik dorular olarak adlandrr. Bunlar, srasyla bir yargnn dncede ya da genelde deney koullarnda bulunduu yerde gerekleir. zellikle transendental doru, ister gzlemden ister dorudan dedksiyonla elde edilsin hibir eyin nedensiz olamayaca ilkesine dayanr, ama ncelikli ilke onun transendental dorunun tm deneyde kurulduudur (Schopenhauer burada, anlalabilecei gibi, tamamen Kant izlemektedir). Metalojik dorular, varsaymsal yarglar ierirler. rnein Schopenhauer hibir yklem bir zneye ayn anda hem verilmi hem de ondan

48

Janaway, 2002: 24.

57

58

alnm olamaz derken, bir kar tanesinin hem beyaz olup hem de olmadn sylemenin mmkn olmadn anlatmaktadr. Schopenhauer, kendinde bu tr bir doruluu gsterse bile yeter sebep ilkesinin, zellikle nedensellik ilkesinin transendental bir doruluu ortaya kardn belirtir. Daha nce dile getirilen kavramlarn koullarnn bir baka kavramda bulunduu fikri ile imdi karmza kan yarglarn deney zemininde ortaya kmalar fikri arasnda grlmesi muhtemel bir karklk yersizdir; nk bu ancak kavram ile yarg arasndaki empiriye dayal ayrm dnlerek aklanabilir. Schopenhauerde kavram bir soyutlama iken, yarg onun deney koullarna uygulandr. Bilginin yeter sebep ilkesi, kavram ve yarg, e.d. refleksiyon kavramnn girift anlamyla doru ifade bulan, hem dnme hem de onu gereklie yanstma (uygulama) arasndaki ilikiyi ynetmektedir.49 Bu iliki onun yetki alanndadr. Bu konuda ortaya konmu eitli grler bulunmakla birlikte, en popler olan Tractatusun Wittgensteindr. Yarglarmz drt kategori altnda snflandrlarak her yarg tr yeter sebep ilkesinin bir kk erevesi iine alnmak istenmektedir. Bu durumda yle bir snflandrma yapmak mmkn olmaktadr: 1. Mantksal dorular (ve ona dayal yarglar), mantksal nedensellie tbi olduklar iin, bilginin yeter sebep ilkesinin; 2. Empirik dorular (ve ona dayal yarglar), fiziksel nedensellie tbi olduklar iin oluun yeter sebep ilkesinin; 3. Transendental dorular (ve ona dayal yarglar), moral nedensellie tbi olduklarndan ve son olarak, 4. Metalojik yarglar (ve ona dayal yarglar), matematik nedensellie tbi olduklar iin, varln yeter sebep ilkesinin kapsam iinde bulunurlar. Schopenhauerin disertasyonunda byle bir snflandrma bulunmamakla birlikte, onun akl yrtme zinciri iinde byle bir iliki kurmak mmkndr. Buna
49

Deney ve dnme arasndaki iliki hakknda daha ayrntl bilgi iin bkz. Gardiner, 1997: 109-22.

58

59

karn o temel dnme yasalar ile bu yarg trlerimiz arasnda iliki kurmaktadr. Bylelikle bu yarglar dnmenin drt nl yasas araclyla kantlanm olurlar (FR: 30, s125). Kendi rneini kullanarak, genin keli olduunu sylediimizde, onun zdelik ilkesi tarafndan belirlenmi niteliine vurgu yapm oluruz; ayn ekilde btn nesneler uzamsaldr dediimizde elimezlik ilkesine; her yarg ya dorudur ya da deildir dediimizdeyse nc halin imknszl ilkesine yaslanm oluruz. Son olarak nedeni bilinmeksizin hibir eyin doruluu kabul edilemez eklindeki yargmz bizi bilmenin yeter sebep ilkesine gtrmektedir. yleyse drt yarg trne drt dnme ilkesi uygun dmektedir. II.2.d. znenin Tasarmlama Yetisinin rn Olarak Nesneler Snfnn ncs nc nesneler snfn uzam ve zamann geleri oluturur ve onlar matematiksel nedensellik tarafndan ynetilir. Baka bir deyile varln yeter sebep ilkesinin yetki alanndadr (principium rationis sufficientis essendi): uzam ve zamann paralarn, karlkl olarak birbirlerine referansla belirleyen yasay varln yeter sebep ilkesi olarak adlandryorum (FR: 35-36). Buradaki nesneler matematiksel yarglara tbidir. Schopenhauer, uzam ve zamann a priori grsyle matematik arasndaki ilikide Kant izler... Ona gre matematiksel doru, sadece soyut kavramlar arasndaki balantlarla ilgili deildir. Ayn zamanda o ak biimde deiimle de ilgili deildir, yleyse orada nedensellik sorunu bulunmaz. Schopenhauerin matematiksel doru incelemesi, zetle, kat biimde Kantdr. Bundan dolay, geometri uzamn, aritmetik zamann a priori gr formuna dayanr.50 Schopenhauer burada, Kantn duyarln a priori formlar olarak tanmlad uzam ve zaman ondan farksz biimde ele alr. Bilme yetisinin mantksal nedensellik alanndaki ilevinin yerini burada, matematik dorularla ilgili olarak tasarmlama yetisi almaktadr. Uzamn ve zamann unsurlarnn, bir nceki blmde aktarlanlardan yola karak tasarmlamann nesnesi olduklarn bilmekteyiz. Biz onlar bize uzam ve zamanda verilen gr nesneleri olarak kavramaktayz: ...sadece a priori gr, bylece zamann ve uzamn sonsuz blnebilirlii ve sonsuz uzam saf grnn zel nesneleridir ve empirik algya yabancdr (FR: 35, s153).
50

Hamlyn, D., a.g.e., 1980: 90.

59

60

Bir kez daha Kanta dnersek, o bilgimizin sadece uzam ve zamanla belirlenen tikel nesnelerden deil, bu formlarn temel nitelikleri tarafndan da oluturulduunu sylemitir. Bu gre gre geometri ve aritmetik, uzamdaki yanyanalk ve zamandaki ardardalk yoluyla bilginin gvdesini oluturur. Ama onlar ne bilimsel empirik bir bilgidir, ne de salt mantksal dedksiyonun rndr. Aritmetik ve geometrik yaklamyla ihtilafl biimde Kant, imdi uzam ve zaman, zihnimizde empirik olmayan ve teorik bir tarzda kavrayabilmek zorunda olduumuz dncesine varr. te Schopenhauer bu dnceye uymu ve onu yeter sebep ilkesinin nc formunda uygulamaya koymutur. Buna gre rnein, bir genin, kenar ve kesi arasndaki iliki bir dierinin yeter-sebebidir. Ama Schopenhauer bu ilikinin, ne neden ve etki arasnda, ne de bir bilginin paras ve onun dorulamas arasnda olmadn ileri srmtr (bkz. Janaway, 2002: 25): Biz sadece oluun ve bilginin zeminini deil, ayrca varln zeminini de ayrdetmeliyiz. Eer genin kesinin bulunduunu, nk onun kenarnn olduunu sylersek, onun bir tarafna ya da basite uzamsal yanna atfta bulunduumuz bir zemindeyiz demektir (Janaway, 2002: 25). II.2.e. znenin Tasarmlama Yetisinin rn Olarak Nesneler Snfnn Drdncs Drdnc nesneler snf, dierleriyle karlatrldnda filozofun asl zgn ynn oluturur. Onun steme metafiziine giden yolun burada ald sylenebilir. Fakat buradaki iddialarn benzersizlii ayn anda tartmal olmalarna, hatta tuhaf grlmelerine de kanlmaz olarak yol aabilir. Bu nesneler snf, her birey iin geerli olan znel iradedir (volition). O dorudan i duyunun nesnesidir. Ayrca, bilen zne iin bir nesne olduundan kendini yalnzca zamanda gsterir, uzamda deil. Schopenhauere gre zbilin (Selbstbewutsein) kesinlikle bir btnlk gstermez, bilen ve bilinen olarak blnr. Biz tm eyleri bilme ilikisi iinde, bilen ve bilinen ayrmna bal bulunuruz. Bu durumda bilginin nesnesi olarak bilinen, kendini mutlak ve zel biimde steme (will) olarak, znesi olan bilen ise isteyen (willing) olarak gsterir. nk tasarmlayan ego asla kendini tasarm ya da nesne

60

61

klamaz, bundan dolay o tm tasarmlar, kendi zorunlu balantlar olarak dzenler (FR: 41, s166). Hamlyna gre burada Kant apersepsiyonun sentetik birlii yanklanmaktadr.51 Nitekim Schopenhauer, ayn yerde tasarmlayan zne iin bilmenin bilgisinden (bildiinin farknda olan zne) sz edilemeyeceini, nk bunun zne ile bilme (eylemi) ayrm varsaymn douracan iddia etmektedir:
Tm bilgi kanlmaz olarak zne ve nesneyi gerektirir; yleyse zbilin de kesinlikle saf deildir, tpk dier nesnelerle ilgili bilincimiz gibi (e.d. grsel algnn yetisi) bir bilen ve bir bilinene ayrlmtr. imdi burada bilinen, tamamen ve mnhasran isteme olarak grnr. dolaysyla zne kendini yalnzca bir isteyen olarak bilir, bir bilen olarak deil... Sonu olarak, bu noktada bilmenin bilgisi sz konusu olamaz, nk bu, znenin kendisini bilme etkinliinden ayrmasn ama yine de bildiini bilmesini gerektirir ki, bu imkanszdr (FR: 41, s165-66).

Schopenhauerin itiraz apersepsiyonun sentetik birlii fikrine uygundur; ama Schopenhauer orada durmaz, nk zne, kendinin isteyen olarak farknda olabilir, bilen olarak deil. Bu bilginin dolayszl, gzlem olmakszn bilgi nosyonu ile ortak anlam barndrmaktadr.52 Schopenhauer bilmek (I know) ile bildiini bilmek (know that I know) arasndaki ayrma ynelttii itiraz yle gerekelendirmektedir:
(Senin) bildiini bilmen, bildiinin sadece baka yolla ifadesidir. Bildiimi biliyorum, biliyorumdan daha fazla bir anlam iermez ve bu tekrar, o belirlenimin tesinde olmadka, egodan baka bir anlama gelmez. Eer senin bilmen ve bildiini bilmen iki farkl eyse, ilkin bildiini bilmeksizin bilmeyi deneyerek ve ardndan ayn anda bildiin bu varln bilgisi olmakszn bildiini bilmeyi (onlar ayrarak) deneyebilirsin (FR: 41, s166).

Schopenhauerin aklama tarz, zel bilme trlerini paranteze alr; akas nesneler benim iin vardr ya da ben zneyim eklindeki nermeler, soyutlama ierirler. Onlar bilme eylemi ile bilen arasndaki ayrm gzeterek anlamak zorunludur. Buna karn olaan nermeler bu tr bir zorunlulua tbi olamaz; onlar yeter sebep ilkesine dayanmaktadrlar. Buna gre, kendini, bir motife dayanmak suretiyle sunan eylemlerin zorunluluu sz konusudur. Her eylem bir motife dayanmak zorundadr. Motifler, fiziksel doa alanndaki nedenlerin pratik gereklikteki karldr ve onlar zorunluluk temelinde yer alrlar. Bundan tr, motiflerin eylemi (motivasyon), nedenselliin iinden grnr (FR: 43, s171).
Ayrca kr. Caldwell, W., Schopenhauers Criticism of Kant, Mind (355-374), Vol. 16, No. 63 (Jul., 1891), 365-66. 52 Hamlyn, D., a.g.e., 1980: 91.
51

61

62

Bylece nesnesi isteme olan yeter sebep ilkesinin drdncs, eylemin alanna uygulanr (ratio agendi). Drdnc nesneler snf Motivasyon Yasas (Law of Motivation) altnda ynetilir; Schopenhauer bu, benim Metafiziimin keta olan gerektir diyerek onun nemini belirtir (FR: 43). Dier nesne snflarn yneten nedensellik yasasnn karl burada motivasyon yasasdr. Bu yasaya bal olan nesnelere ki onlar benim irademin unsurudur; istememdir eylemin yeter sebep ilkesi hkmeder (principium rationis sufficientis agendi). steme, motivasyon yasas tarafndan belirlenir. Bu yasa, dncelerin armn dzenleyen kurallara uygun olarak ilemektedir.53 Dncelerin arm, yeter sebep ilkesinin formlarndan baka bir ey deildir. Bu ilke harekete mekaniklik veren bireysel istemedir. Onu ilgilerimize uygun olarak intelekt harekete geirmektedir. stemenin edimsellii dorudandr, ancak biz bunun aka bilincine sahip deilizdir. Bizi, motifleri vastasyla harekete iten iradedir; iradenin edimleridir. Nihayet Schopenhauerin zgr isteme (liberum arbitrium indifferentiae)54 kavram ve genel olarak etii ile ilgili iddialar eylemin yeter sebep ilkesi yoluyla ortaya kmtr. Schopenhauerin etiinde motifler de nedenselliin iinden grnr. Schopenhauer bugnk Kant ya da Hegelden ok daha mtevazi nn byk oranda sisteminin pratik denebilecek ksmn oluturan fikirlerine borludur. Ancak onun pratik akln snrlar iine giren dnceleri burada konu edilemeyecek denli kapsamldrlar. Bu bakmdan onlar ancak bir baka almann standartlarna uyabilir. Biz bu inceleme kapsamnda bu dncelerin teorik kklerini incelemeyi uygun grdk. Bir dnceyi, btnl iinde incelemek yerine teorik ve pratik gibi bir ayrma itmeye itiraz edilebilirse de, Schopenhaueri doru biimde deerlendirebilmek iin almamzn btnl asndan snrlarmz daraltmak zorunlu grnmektedir.

Bu ileyii daha ayrntl grmek iin bkz. WWR, II: 14. Daha ayrntl bir aklama iin bkz. FW, 9, s8. zgr irade kavramnn ierii Freedom of the Will boyunca amlanmaktadr.
54

53

62

63

II.2.f. Genel Bak Bu blmde ele aldmz (bilisel yetimizin ve) yeter sebep ilkesinin drt yasas, zne iin olduu lde varolan tm nesneleri aralarnda snflandrmak yoluyla ifade edilir; ayrca bu drt yasa, kendini Duyarlk, Anlama yetisi ve Akl olarak ortaya koyan bilme yetimizin bir ve ayn temel nitelii varsaym altnda varolur (FR: 52). Her ey, bir neden araclyla varolur ve yeter sebep ilkesi, tm formlarnda a prioridir. Onun kkleri bizde intelektel olarak bulunur. Yukarda tek tek incelenen drt kk, a priori verili ilkeler araclyla tespit edilir. Bu a priori ilkeleri Schopenhauer yle aklyor:
Birinci grup tasarmlarmzn znel balla anlama yetisi, ikinci grup tasarmlarmznki Akl, ncs ise saf Duyarlktr; o halde drdnc snf tasarmlarmzn znel karlnn i-duyu ya da genelde zbilin olduunu bulabiliriz (FR: 42, s169).

Drtl Kk, dikkate deer biimde, gelenein Schopenhauerden nce mtemadiyen sonuna dek ayrmad farkl aklama formlarn ayrma giriimine destek olur. Bundan byle Schopenhauer kesinlikle speklasyonlarnda yeter sebep ilkesi zemininde bir sonuca, ya da aka belirtilmi bir temele dayanan her filozofun gerek duymu olduu dayana ifade etme talebine sempati duymaktadr (FR: 52, s187). Bununla birlikte deneyi ve muhakememizi yneten yapy aydnlatmak Schopenhauerin grevinin sadece bir parasdr. Onun, geniletilmi 1847 edisyonunda vurgulad gibi, hibir balant, ilke deneyiz olmadan fenomenal yapnn tesinde uygulanamaz. Yeter sebep ilkesi, kendinde-ey olarak dnlen dnyaya, onun hibir formunda uygulanamaz (FR: 52). O ayrca bize, yce Platonun aalad sadece srekli doan ve len ama gerekte asla varolmayan fenomenal gereklii hatrlatr (FR: 52, s186-87). Schopenhauer 1813te yazd notlarnda, bu balantnn tm znel kiplerinin tesinde yer alan grevini aa karr (Janaway, 2002: 26-27). imdi ok nemli bir ey gereklemektedir: bu, incelemesinin devamnda ortaya kan kendinde-eyin doasn aa karmak ve daha nemlisi Platonik bilinci aydnlatmak eklindeki iki ilgili giriimdir. Kendinde-ey, deneyizin nesnelerine etki eden dzenin altnda ileyen gizli bir tzdr. Ayrca kendinde-ey, onu ynlendiren znn kendi isel

63

64

doasdr. O, kendi z iinde kaynayan bir ey olarak dnyadr. Bu gizli ze Schopenhauer steme adn vermitir ve imdi onunla sradan yaamn verdii acy ilikilendirmektedir. Sadece istemenin varlna ve tm znel iliki formlarnn etkisine engel olmak yoluyla, ayn dnya tamamen farkl bir ehreye brnebilir. Bylece artk onun zaman-d gururunun nnde aa kan ey, Platonik dealarn grkemli bir gsterisidir. Schopenhauerin felsefesi gerekte, o Platonik idealar ile kendinde-ey (isteme) arasndaki ayrma ulat zaman asl eklini alr: ncelikle bireysel gailelerin empirik dnyasnn temelindeki karanlk gereklii ve eylerin balantlarn anlamay dener ve ardndan mcadelesiz ve acsz daha parlak bir gereklie ve tm tamamlanmam balantlarn mstesna bir tasavvuruna ynelir.

II.3. Kant ve Schopenhauer

Schopenhauerin felsefesi byk oranda Kant yoluyla anlalabilir ve o eserini bir lde Kant kumatan rmtr. Onun Kantl, kendisini Knigsberglinin tahtna aday grmesinin dnlebilmesini salayacak dayanaklara sahiptir; bir kere Schopenhauerin Kanttan devrald pek ok kavram kendi sisteminin ayrlmaz paralarna dnmtr.55 Wille (steme) bile ki o, bu kavram araclyla insan deneyinin gereklemesini kusura yer brakmayacak lde aklar neredeyse ak biimde Kantn kendinde-eyine zde bir ierie brnmtr. Bu kavramn ortaya koyduu deneyin kapsam, anlama yetisi yoluyla dzenlenen tasarmlarn oluturduu bir seri olarak yine Kant terminolojiyle ifade edilir. Anlama yetisi terimi, II. blmde yeter sebep ilkesi bahsinin Kant ile ban temellendirmeye de yardmc olmaktadr; buna gre bir tasarm olarak dnya ve onun dzenlenmesini salayan ilkeler (yeter sebep bunlarn banda gelir) anlama yetisi tarafndan organize edilir. Schopenhauer bu gerekeye bal olduu iin aklamalarmn tamam, Kantn Transendental dealizminin gerekletirilmesidir der (Hillebrand, xxv). David Hamlyn bir yazsnda yle ya da byle kendinde-eyin nihai olarak istemeyle iliki iinde tanmlannn Drtl Kkn genel argmantatif
nl incelemesi Kant Felsefenin Eletirisi, onun temel eserine yazd bir ek olduu gibi ayn zamanda bu esere bir giri olarak da deerlendirilmelidir; nk onun steme ve Tasarm Olarak Dnyadaki zgn felsefesi, nceki Kant eilimini mteakiben ortaya kmtr. Bu bakmdan onun Ekiyle birlikte deerlendirilmesi Schopenhauerin geirdii deiimin izlenebilmesi bakmndan nemlidir. Biz onun bu nemli incelemesindeki Kant eletirisini nc blmde ele alacaz.
55

64

65

ynyle ok mulak bir uyum iinde olduunu belirtir. Ayn yerde Hamlyn Kantn empirik bir realizme hizmet eden epistemolojik aralarnn Schopenhauerin transendental uyum belirsiz idealizmine
56

gnderme

yapan

terimler

iinde

yeniden

dzenlenebileceini savunur. olmaktan

Ancak bu ekilde kendinde-ey ve isteme arasndaki kurtarlabilecektir. Schopenhauerin Kantlnn

vurgulanmas gereken zgn bir dier kant da, onun modasnn oktan getii bir ada Kanta ynelmi olmasndadr. Ayrca Schopenhauerin Kanta yknen bir tarzda dzenli ve disiplinli bir yaam formel olarak srdrdn gzden karmamak gerekir, her ne kadar kategorik buyruun uyarlarna ou zaman kulak asmamsa da. Schopenhauer Kant felsefesiyle Gttingende tanr. 1809da Gttingen niversitesinde tp eitimine balamtr, fakat henz nc smestreye varmadan felsefeye geme kararn verir; nk Kant (ve sonradan kendisine dman kesilecei Fichte) onu derinden etkilemitir. Bu etki onun doa bilimleri ve doa felsefesine ynelik eilimleriyle ilgilidir. Schopenhauer Gttingende bulunduu srada doa bilimlerinin hemen her alannda bireyler renmekle fazlasyla megl grnmektedir. zellikle fizyolojide anatomist ve antropolog Johann Friedrich Blumenbachtan edindii birikimi Kanttan rendikleriyle eletirel bir gzle deerlendirmeye baladnda felsefi eilimleri yava yava kendini belli etmeye balamtr. O andan itibaren felsefeye ynelmek iin kalc bir gereke olumutur. Ancak asl gerekenin, felsefenin bilgisi ile kendiyle ilgili bilginin ayn anlama geldiinin farkna varmas olduunu sonradan yazmtr (Safranski, 1990: 104). Skeptik Kant Gottlob Ernst Schulze ona felsefede ilk yol gsteren kii olmutur. Felsefenin semalarnda parlayan iki yldz, Platon ve Kant ona iaret eden de odur. Schulzenin Schopenhauerin dikkatini birbirinden tamamen farkl iki metafizikiye ekmesi tesadf deildir; nk an felsefe ruhu bu iki kutup arasnda hareket etmektedir (Safranski, 1990: 101-120). Ondokuzuncu yzyln Almanyasnda, doa bilimlerinde nceden oluan olaanst birikimin uygulamaya dnk kullanmna tank olunmaktadr. Tp ve fizik gibi organik ve mekanik
Bkz. Hamlyn, D.W, Schopenhauer on the Principle of Sufficient Reason, Schopenhauer: His Philosophical Achievement (1980)-(ed. Michael Fox) iinde, Brighton: Harvester Press: 79-80.
56

65

66

aratrma alanlar oktandr uygulamal bilimlere dnm durumdadr. Doa bilimlerinin dnmnn felsefeye de yansmas kanlmazdr, ki bu dnm felsefe iin bile yeni saylmaz. Onun asl geliimi onyedinci ve zellikle onsekizinci yzyllardan balamaktadr. Onyedinci yzylda ortaya konan genel ilkeler, bir sonraki yzylda tekil rneklere, fenomenlere uygulanmtr. Her iki yzyl arasnda, bu bakmdan bir devamllk dikkatleri eker.57 Ondokuzuncu yzyl ise Geisteswissenschaftn eletirel geliimiyle nceki yzyllardaki Aydnlanmac eilimlerin kmazlarn ortaya koymaya almakta, ayn anda da doa bilimlerindeki hzl geliimlerin devamna tank olmaktadr. Bu ikili ynelimin iki farkl orijini, bir yanda insann psiik varoluuna ve dier yanda onun aklnn rehberliine balanmaktadr. Daha genel olarak dnldnde idealite ile realite arasnda bir kutuplama kendini gstermektedir: Her birinin ad Platon ve Kant ile temsil edilen iki yaklam tarz.58

Daha ayrntl bilgi iin bkz. Cassirer, Aydnlanma ann Dnme Biimi (ev. Doan zlem), D. zlem, Bilim, Tarih ve Yorum iinde. 58 Platon, Schopenhauerin estetiinin temelinde yer almaktadr. Schopenhauerin felsefesinin dier yars da (ilk yarsn Kant ile ilikilendirmitik) Platonun idealar retisi tarafndan etkilenir. Dolaysyla estetik, aratrmamzn snrlarnn dnda kald iin Platon ve Schopenhauer arasndaki ilikiye yer ayrmay gerekli grmyoruz.

57

66

67

III. Blm SCHOPENHAUERN KANTI TRANSENDENTAL DEALZM ZMLEMES VE ONA YNELTT ELETRLER
nl bir Schopenhauer biyografisi kaleme alan Rdiger Safrankinin vurgulad gibi59 Kant bir ynyle fazlasyla gsterili, ama dier ynyle pietist olarak tanmlamann kayna onun teorik felsefesinin terminolojisinde aranabilir. Bu iki zellik onda bir arada bulunmaktadr. Saf Akln Eletirisinde kulland dil, ou zaman onun slubunu rokoko tarzna yknmenin rn olarak deerlendirmeye neden olmaktadr.60 Bununla birlikte bu dilin gsterililii, filozofun hedeflerinin bu dili zorunlu olarak gerektirmesinin sonucudur. Bu dil felsefede bir olgunlamann beklentisini ortaya koymaktadr. Kant, bu dilin yeni unsurlar vastasyla dogmatik felsefenin skolastik iddialarnn karsna kmaktadr. Bu erevede onda ruhun lmszl, tanrnn varl, dnyann balangc ve sonu, eski ve zmlenemez sorunlar olarak bilginin imkannn dndadr; te yandan onlar ne geerlidir, ne de doruluklar reddedilebilir (Safranski, 1990: 105). Schopenhauer iinse bunlar nemli sorulardr. Bu nedenle o, Kantn agnostisizmini pragmatik bulur ve Parerga und Paralipomenada bunu yle ifade eder: Kantn pratik felsefesi Epikuros, buna karn Epikurosun speklatif felsefesi Kanttr (PuP, I: 12). Ancak Schopenhauer Kanta ballndan dn vermez: Benim dnce tarzm, ierii farkl olsa da Kant dnceden kaynaklanr ve tamamen onun etkisi altndadr ve zorunlu olarak onu gerektirir ve onunla balar diyerek okuru uyarmaktadr (WWR, I: 416-17). Ona gre,
Kantn retisi, onu kavrayan her zihinde temel bir deiime neden olur. Bu, intelektel olarak addedilen ok byk bir deiimdir. O tek bana, intelektin zgn yaradlndan doan doutan transendental realizmi ortadan kaldrmaya yetilidir... Bunun sonucunda, zihin kkten bir uyana urar ve sonra eylerin tmne bir baka k altnda ynelir. Ama yalnzca bu yolla insan, vermek zorunda olduum daha pozitif tanmlamalara duyarl hale gelir (WWR, I: xxiii).

Grld gibi Schopenhauer, Kantn felsefesini daha pozitif olan kendisininkinin bir nevi koulu olarak dnmtr. Koul olmas bakmndan Kantn kendine zg deerini kesinlikle drmez, aksine ona gre Kantn
59 60

Bkz. Safranski, 1990: 105. Bkz. Safranski, 1990: 105.

68

meditasyonlar bugne dek insan zihninde kaydedilmi en derin dncelerdir.61 Kantn kendisi zerindeki etkisinin en dolaysz ve iten ifade bulduu yerlerden birinde yle demektedir: O, derin bilgelii bende byk bir sayg ve hayranlk uyandran biridir; aslnda bana ruhunu itenlikle amasna minnettarm, Homerosun szleriyle: Gzlerini saran karanl, onlardan nce ben kaldrdm... (FR: 10910). Baka bir yerde de onun gerekte sonucunu zihinde da vuran etkisinin kr biri zerinde yaplan katarakt operasyonuna ok benzediini sylemektedir (WWR, I: xv). Kant Saf Akln Eletirisinin 1787de yazd nsznde Eletiriye yaplacak, kavrayc ve yksek zihinlerin katk ve eletirilerini, onun gelecekteki sreklilii iin saygyla kabul edeceini belirtmektedir. Hatta bu tr zihinsel yetenee sahip filozoflara bu grevi miras brakt bile sylenebilir. Schopenhauer bu anlamda en sadk biimde kendine onun temel yanlglarn dzeltme grevini verdiini ifade etmektedir; Kant Felsefenin Eletirisinin62 hemen banda yle sylemektedir:
(Bu Ek iinde) tm abamla ve ciddiyetle ve iyiden iyiye polemik bir tarzda Kanta deinmek zorundaym; nk Kantn retisiyle adeta btnlemi olan yanlglar ancak bu yolla temizlenebilir ve bu retinin doruluu tam olarak byle daha canl biimde parldar. Bunun iin Kanta iten ve derin saygmn onun zayflk ve yanllarn oaltmaya neden olaca sanlmamaldr, aksine onlar ok ihtiyatl bir msamaha ile ortaya koymalym, bu nedenle dilim dolambal szlerim yznden aresiz zayf ve ruhsuz olacaktr (WWR, I: 417).

Arthur Schopenhauer yaam boyunca felsefi grlerinde kkl deiimler gerekletirmi deildir. Bu bakmdan pekok filozofun aksine, onun genlik yllarnda ortaya koyduu dncelere yaamnn sonuna dek hemen hemen bal kald sylenebilir. Ancak kkl deiimler olmasa da farkl dnemlerde farkl kavray tarzlarna sahip olduunu grrz. Konumuzla ilgili olarak bu erevede onun yaamnn iki farkl dneminde Kant iki ekilde ele aldna tank olmaktayz. O, Kantla Gttingende tant yllarda Almanyada kkl bir Kantlk yerine, Fichte ve Schelling ile balad sylenebilecek bir Kant eletirisiyle karlamtr. Kantn agnostisizmine ynelen bu eletirinin kendinde-eyi somutlatrma abalar
21 Aralk 1829 tarihli bir mektuptan... Akt. Magee, 1997: 70. Schopenhauer Kant eletirisini steme ve Tasarm Olarak Dnyann ilk cildinin sonunda yer alan bir ek kapsamnda, sz konusu balk altnda ortaya koymaktadr.
62 61

69

tartlmakta olan konulardr. Bunlar Fichtenin egosu, Schellingin doal znesi, Hegelin nesnel tini ve daha sonra Feuerbach tarafndan tanmlanan beden ve (Schopenhauerden sonra) Marxn proletarya kavramlardr. Schopenhauer byle bir dnce iklimi iinde Kant ile tanr. O sralarda Platonu zmsemi ve ona hayranlk duymutur. Ne var ki Kantn kendinde-ey ve fenomen ayrm ve akl fonksiyonel klma becerisi ki belki bu becerinin etkisiyle ileride kendisi de akla, istemeyi dizginleyici bir ilev ykleyecektir onu etkiler. Dolaysyla Schopenhauerin genel konumu Kant ile Platon arasnda bir gidip-gelme gstermez, daha ok o dengeyi salamaya ynelik admlar atmaktadr. Neredeyse Kantta eksik olan biricik ey, ona gre, kendinde-eyi bilmeye ynelik atlacak bir admdr.63 Fakat Kant, idealist filozoflar gibi bunun tefekkr yoluyla mmkn olduuna inanmamtr. Bu nedenle 1810da Schopenhauer, Kantn tefekkrn anlamn bilmediini yazar (PuP, I: 13). Schopenhauerin Kant ikinci kefi
63

Ona gre iki gereklik alan arasndaki balanty kavramak nemlidir: Kendinde eyler alan, fenomenler alanndan yola karak, dolayml bir tarzda kavranabilir. Ama bu noktada unutmamak gerekir ki, Schopenhauer iin grn dnyasnn gerisindeki gereklik, bir ve farkllamam bir alandr. Kanttan farkl olarak -zira Kant, her nesnenin bulunduu yerde onun numenal dnyadaki karlnn yer aldn dnmeye giden bir akl yrtme zinciri oluturmutu- Schopenhauer bize numenal gerekliin zaman, mekan ve nedenselliin tesinde, benzersiz yapsyla bir btnlk yani birlik tadn anlatmaya alr. Kendinde eyler alan nedensellik kategorisinden bamsz olduuna gre o, fenomenal alann oluum nedeni olarak da anlalamaz (Magee, 1997: 221). Schopenhauer bu isel gereklik fikrini, sonradan gelitirecei Oupnekhat (Uphaniad) dncesi ile badatrmakta hi zorluk ekmeyecektir. Budist ve Hindu dnya tasavvurunda da gereklii farkllamam, isel bir birlik olarak kavramaya dnk bir ilgi yer alr. Schopenhauer isel gerekliin kavranna dair fikri bedenimizi kavray tarzmzdan karr. Kanta gre nesnelere dair fiziki bilgimizin kayna duyularmzdr ve bu bilgi zihin tarafndan dzenlenir; Schopenhauere greyse bu aklamann herkes iin geerli olmad bir nesne vardr: Herkesin kendi bedeni. Biz kendimizi ancak dolaymsz olarak ierden bilebiliriz. te bu bilgiyi Schopenhauere numenin bilgisinin trne dair fikir salamtr. Schopenhauer kendinde eyin bilgisine ulama biimini tanmladktan sonra, bu bilgi artk Kantn numenal dnyasnn bilgisi olmaktan kar. Ancak faktr onu bu konudaki yargsna dair phe duymaya gtrmtr. nk bu ieriden kazanlan bilgi uzamdan ve nedensellikten bamszsa da hala zamana baml bir bilgidir. Zaman isel olarak duyumsanan bir gereklie sahip olduundan bu bilgi tr de zamandan bamsz olamaz; o halde isel bilgi hala fenomenal bilgidir. kinci olarak insan, daha sonra Freudun zerinde duraca gibi, kendi benliine dair birok noktada karanla gmldr. yle ki o motivasyonlar, isel belirlenimleri, eylemlerinin isel nedenleri konusunda ak seik bir bilgiye sahip deildir. Schopenhauere gre isel yaantmz bilind bir ekilde belirlenir. Bu durumda gerekliin isel belirlenimi ve onun bilgisi sz konusu deildir. O hala bu haliyle fenomenal bir bilgidir. nc ve son olarak, Schopenhauere gre bilginin olduu yerde bir bilen ve bilinen ikilii kanlmaz olarak mevcuttur. O halde bilgi zorunlu olarak farkllamay ve blnmeyi gerektirir. Bu farkllama da bilginin ancak fenomenal dnyada mmkn hale gelebileceini gstermektedir. Kendinde gereklik alan ise bilginin dnda yer almak zorunda kalmaktadr. Yani fenomenal alanda kazanlm bilgi tryle kendinde-eyi bilmek mmkn deildir ve bu neden de isel olarak elde edilen bilginin kendinde gerekliin bilgisini bize veremeyeceini gstermektedir.

70

Berlindeki rencilik yllarnn sonuna rastlar. Bu kez onu zgrln byk kuramcs olarak anlamtr. zgrlk kuram, bilgi teorisinin bir devamdr; bu yzden Pratik Akln Eletirisinden deil, temelde onun bilgi teorisinden kar.

III.1. Transendental Metafizik

Schopenhauere gre Kantn en deerli yan, kendinde-ey ile grn ayrmn yapm olmas ve eylerin kendilerinde ne olduklarnn bilinemeyeceini aklamasdr. Kanta bu yol Locke tarafndan almtr.64 u halde Kantn transendental felsefesi kk zerinde durmaktadr; birincisi Lockeun felsefesidir. Kantn ona kar tutumu, onaylayc olmakla birlikte onun geniletilmesi ynndedir. kinci kk Humedan gelir ve onu dorulayc bir tavra dayanr; Eletiride adeta Humeun altrldna tank oluruz. Sonuncusu ise Leibniz-Wolff rasyonalizmidir ve Kant onlarla polemik iinde negatif bir tavr sergilemektedir. Kant, dekonstrktif argmanlaryla srf teolojik nermelerin doruluunu tartmaya kalkmaz, onun muhalefeti
65

geleneksel metafiziin

transendent

sylemlerine kar ortaya kmaktadr. Dier bir deyile Kant, deneyin tesinde yer alanlarla ilgili olumlu bir sonu elde etmenin mmkn olmadn ileri srer. Bu yzden empirik olmayan gerekliin doasn aydnlatmaya ynelik her trden iddia, bir temele dayanmyorsa zorunlu olarak bo olacaktr. Tekrarlanacak olursa, Kantn byk deeri demektedir Schopenhauer kendinde-eyden fenomeni ayrmasna, bizle eyler arasnda daima intelektin durduunu kantlamasna dayanr; yle ki

Bkz. Prolegomena, 1995: 13, Not 2. Kant, eski metafizikiler gibi, dncenin a priori unsurlarn bir metafiziin temelleri olarak grmektedir. Ancak onlardan farkl olarak, bu metafizik unsurlar Tanr ve onunla ilikilendirilebilecek fizik-tesi gerekliklerden ibaret grmez; onun tm deneyden nce dncede bulunduunu syledii eyler uzam ve zaman gibi duyarlk formlar, nedensellik gibi a priori kategorilerle snrlanmtr. Bu nedenle onlar transendent eylere atfedilemezler, ama salt transendentaldirler; deneyin nnde yer alrlar, tesinde deil. Onlar bir mmkn deneyin saf formlar, koullardr (Safranski, 1990: 108). Dolaysyla Kantta transendent ile transendental kavramlar arasndaki kartla dikkat edilmelidir. Bir rnekle aklanacak olursa; bizim nedensellik ilkemiz, bu Kant bak altnda, deneyizin nesnesini dzenler. Dier yandan duyumcu David Hume, nedensellii, mmkn deneyden elde edilen bir varsaym olarak kabul edecektir. E deyile Kantn deneyden edinilmi bir nedensellii, deneyle balayan bir anlamla ikme edecei, Humeun a posteriori kabulne karn, onun deneyin nesnesine a priori uygulanacan iddia edecei aktr. Nedensellik Kant iin, d dnyann deil, zihnimizin emasn sunar. Bununla birlikte a proiri nedensellik sadece deneyizin sferinde varolur (Safranski, 1990: 108). Ayrca bkz. Adorno, Kants Kritik der reinen Vernunft, 1995.
65

64

71

onlar, kendilerinde olduklar ekliyle biliniyor olamazlar (PuP, II: 6). rnein Gardinerin de belirttii gibi, Locke gibi filozoflar farkl bir zemin zerinde yer almaktadr. Buna gre Locke da eylerin gereklikleri ile grnmlerini ayrmay istemitir (Gardiner, 1997: 42). nk o, eylerin niteliklerinin, bize renkli olmak, tatl ya da kokulu olmak, scak ya da souk olmak gibi grnse de, onlara atfedilmi olduklarn, gerekte onlara ait olmadklarn ileri srer.66 Sadece boyut ve biim gibi birincil olarak adlandrd niteliklerin, onlarn gerekten ne olduklarn sylemeye yardmc olacan belirtir (Locke, 2004: 121-22). Schopenhauere gre Kantn analizi, daha derin bir dzeyde ve felsefe iin daha verimli sonular douracak bir tarzda ortaya kmaktadr. Locketan farkl olarak Kant iin insan zihni, duyuizlenimleri ve dncelerimiz iin sadece bir kalp veya ereve olarak grnmez; buna gre Lockeun iddiasn kabul ettiimizde, bize yeterince ak olmayan dardaki gereklii izleyen duyunun bilinci olur karz. Bu haliyle insan zihni pasif bir ortamdan baka birey deildir. Oysa Kanta gre, duyu deneyinin bu ilenmemi maddesi, mutlak belirlenim altnda ve bu mutlakla gre belirlenen kurallar ve ilkelerle dzenlenir. Bu dzenleme bizim kendi iimizdir. O, duyunun yaln tasarmlarna kattmz bireydir. Bylece deney, dnyay nesnel olarak bilinmeye uygun bir hale getirmi olur. Sonu olarak zihinsel ilemler, basite farkl duyu izlenimlerine duyarl bir fail olarak kavranr. Biz eyleri, uzamla ve zamanla ilgili nitelikler ve durumlar olarak alglarz; onlar, nedensel yasalara gre, bir dierini yapan eyler olarak kabul ederiz. Lockeu anmsatan bir deyile, ayn zellikler algmzdan bamsz biimde fiziksel nesnelere ait olarak tanmlanabilir. Sonuta onlar, insann anlama yetisi tarafndan yaplan yardma referansla
66

Bu konuda Kantn kendisi de olduka aktr: Dmzdaki eylerin gerek varlna zarar vermeden, onlarla ilgili pekok ykleme ilikin olarak: bu yklemler kendi bana eylere deil, sadece onlarn grnlerine aittirler ve bizim tasarmlarmzn dnda kendi varlklar yoktur, denebilecei, ta LOCKEun zamanndan beri, ama en ok ondan sonra genel olarak kabul edilmi ve aka dile getirilmitir. Scaklk, renk, beeni v.b. bunlardan bazlardr. Ama benim bunlara ek olarak, nemli nedenlerden dolay, cisimlerin primariae denilen yer kaplamay, yeri ve kendisine bal hereyle birlikte tm olarak uzam da (nfuz edilmezlik veya maddesellii, biimi v.b.) srf grnlerden saymamn kabul edilmezlii konusunda bir tek neden bile gsterilemez. Ve renklerin kendi bana nesneye deil de, sadece grme duyusuna bal deimeler saylmasn isteyene, bundan tr ne kadar idealist denebilirse; benim retime de srf, bir cismin grsn oluturan zelliklerin daha birou, aslnda hepsi onun grnne aittir, diyorum diye o kadar idealist denebilir (Prolegomena, 1995: 13, Not II).

72

aklanm olur. Ama eer byleyse, Schopenhauer bunun sonradan anlaldn dnr; ona gre, onlar geleneksel tarzda grmeye alm filozoflar yeniden deerlendirmenin zaman gelmitir, nk Kant a priori ile a posteriori bilgiyi, yani deney yoluyla elde ettiimiz ve herhangi bir deneyden bamsz edindiimiz bilgiyi artk ayrmtr. Kant, kimi empiristlerin eilimli olduklar gibi, dncemizin a priori elemanlarn yadsmaya ya da ilevlerini minimize etmeye almaz; aksine onlara son derece nemli bir konum tahsis eder. Hume ve dierleri Schopenhauere gre, a priori bildiimizi sylediimiz durumlarn varln kabul etmeye hazrlard, ama bu tr durumlarn ierdii kavramsal ve dnsel ilikilerden gelen bilginin allmam nitelii bilginin a priori niteliine dayanr. Onlar hibir olgusal durumla ilgili deildir ve bu yzden orada sentetik a posteriori yarglara uygun bir tarzda duyu deneyine bavurarak onlarn doruluk veya yanllnn belirlenimi sorunu sz konusu olamaz. Kant, byle bir durumda oradaki analitik ve a priori kimi koullarn varln yadsmaz. Kant bir yargnn ya da durumun, eer yargnn znesi, ona atfedilen yklemi dorudan ieriyor ve yargnn inkr bir tutarszla yol ayorsa analitik olduunu dnr. Kant, sadece tm deneyin bamsz olarak bilindii durumlarn bu tip durumlar olduu iddiasn kabul etmeye hazrlanr. Grdmz gibi, orada daha ok deneyden soyutlayarak getirdiimiz mutlak formlar ve kategoriler yer almaktadr. O, bu form ve kategorilerin, tm deney iin geerli olduunu kabul ettiimiz nermelerde anlam kazandn gstermeye ynelir. rnein her olayn bir nedeni vardr nermesi bu trdendir. Bu tr nermelerin Kant onlara sentetik a priori diyecektir deney yoluyla dorudan empirik bir tarzda dorulandklar kesinlikle gsterilemez. Onlar biz, nesnel deneyin (a priori) koullarnn ifadesi olarak yorumlanmalarnn imkn altnda bilebiliriz ve bu yzden onlar deneye dayal olarak kurulan zel durumlara bavurarak aklanamazlar; nk bu tr giriimlerde onlarn geerlilii varsaymsaldr. Bunun yerine, onlarn tm deneyin belirlenmi zellikleri olduklar kabul edilmelidir; bir bakma onlar bizim tm ortak duyu ve dnyayla ilgili bilimsel dnmemizin temelinde yer alrlar. Kant, bu saf dorulara ilikin tartma yoluyla ayr bir sentetik a priori nermeler snfnn varln kabul etmekle bilginin alann nemli lde geniletmi olur.

73

Kant ilk nce, sentetik a priori ilkelerin statsn dikkate alr. Bu, kesinlikle varolutaki, e.d. genel olarak deneydeki zorunluluun dokunulmazlyla oluan yasalarn kabul edilmesidir, ama bu onlarn kendinde-varoluu aklamaya ve anlamaya uygulanabilecei anlamna gelmez; buna karn, onlarn geerlilii deneye baldr ve bu yzden sadece deney dnyas genelde nceden kantlanm ve tesis edilmi olduunda onaylanr ve sonuta bu yasalar, kendimizi ve dnyann varoluunu aklamaya yneldiimizde bize rehberlik edemezler (WWR, I: 420). nceki pekok filozofun temel hatas, bu zsel noktay tanmam olmalarndan ibarettir. Onlar, dorudan akla bal olan ve bu yzden tm deneyden bamsz olarak tannabilen mutlak ebedi hakikatleri (veritates aeternae) ileri srerler, ayrca bu hakikatin (doruluun) snrlanmakszn Tanr ve yazgnn stne ykseltilmi olarak hereye uygulanabileceini kantlamaya alrlar. Onlar sadece mmkn deneyin snrlar iinde bulunanlar deil, bu snrlarn dna uzand varsaylanlar da dikkate aldklarn gsterirler. Dnyann zamanda bir balangc olup olmad, onun varoluunun bir nedeni bulunup bulunmad, lmsz ruhlara sahip olup olmadmz ve bunun gibi kimi nemli problerle ilgili sorular, onlara dair bilgimizin nda cevaplamak ve gelitirmek meru grnmektedir. Bununla birlikte Kant, bu ok anm yolu izlemek yerine, dogmatizm ve transendent metafizie kar tavr alr ve bu hakikatlerin kendileri, soruturmann znesini oluturduklar iin, tm nceki dogmatizmin zerine dayand veritates aeternaenin tesine geer (WWR, I: 421). O, bu prosedr uygulayarak onlarn a priori geerliliini gsterir; bu hakikatler bizim iin, yalnzca deneyin nesnesi olduklarnda bir anlam ifade ederler. Onlar empirik-olmayanla ilgili sonulara ulamann arac olarak grmek tamamen gayr merudur, nk pratikte kullanlamazlar. Bylece Kant, dnmemizin ve muhakememizin temelinde a priori ilkelerin fonksiyonunu ve gerek roln gstermi olur; bu, nceki filozoflarn saf rasyonel sorgulamayla deneyin snrlarn amay neden baaramayacaklarn aklamaktadr. Onlarn dayandklar ilkeler, fenomene ilikindir ve bu yzden onlar empirik gerekliin tesine uzanamazlar. Schopenhauer bu filozoflar, ok uzun sredir varolduu iin dnyann sonunun geleceini dnen insanlara veya kafesteki sincaplara benzetir; tekerlerinin iinde ileriye gidebilmek iin dnp dururlar. Buna

74

karn Kant, dnyann etrafn dolar ve onun yuvarlak olduunu, yatay hareket ederek dna klamayacan gsterir (WWR, I: 420). Kategorilerin kendi statleriyle ilgili soruna da ayn genel dnceler uygulanr. Kantn bu konuda syleyecekleri, bilginin a priori ilkelerinin nemi hakknda nceki sylediklerine benzer; ncelikle transendent bir metafiziin imknn destekleyici bir durumu kabul ettii eklinde yorumlanabilir. Descartes, Spinoza ve Leibniz byk rasyonalist metafizikiler mutlak kavramlar, deneye referans olmakszn ve ak ve belirgin olarak dnceyle kavranabilen anlamnda, sistemlerinin temeli olarak ele alrlar: felsefe bylece onlar araclyla, salt kavramlardan oluan bir bilim (Gardiner, 1997: 47) olur. Onlar sistemlerinin dayand temel nosyonlarn kapsamlarnn genilediine inanrlar, duyularnn gvenilmez verilerine bavurmay gerektirmeyecek ekilde gereklik yapsnn temelini olutururlar. Ama Kantn kategorilerin fonksiyonuyla ilgili syledikleri, bu izgi boyunca ilerlemeyi isteyen metafizikilere asgari dzeyde cesaret verecekmi gibi grlmez (Gardiner, 1997: 47). nk o, onlarn nesnel geerliliinin yalnzca mmkn deney lsnde ifade edilebileceini sarih biimde ortaya koyar, duyular onlara materyal ve ieriklerini salar. Bu materyaller olmakszn onlar, algnn verilerini dzenleyen (fenomenal dnyay tutarl ve anlalr bir yap iinde sunmak ve onun imkanyla ilgili rasyonel dnmeyi salamak gibi) zsel rollerini yerine getiremezler. Bu, onlarn deneye ngeldiini sylemektir, bu erevede deneyiz olmakszn evrensel olarak onu karakterize eden yaygn zellikler ortadan kalkar. Hibir ekilde transendent ya da duyutesi varlklara dair bilgi salayacak bir tarzda onlarn kullanlabileceini iddia etmek mmkn olmaz.

75

III.2. Saf Akln Eletirisindeki Baz Temel Kavram ve karmlarn Eletirisi

Geldiimiz bu noktada Schopenhauerin Kanta ynelttii eletirilere younlamak iin uygun zemini elde ettiimizi umuyoruz, ancak bir nokta gzden karlmamaldr ki, Schopenhauerin Kant eletirisi, temelde Kant bir filozof tarafndan, Kantn modasnn getii bir zamanda ortaya konmutur.67 Schopenhauer, Kantn kendinde-eyi ile kendi isteme kavram arasnda rtk bir zdelik bulunduunu dnen bir transendental idealisttir. steme, Kant terminolojide anlama yetisinin dzenledii tasarmlar btn olarak ortaya kan bir deneyde, insan deneyinde davurulur.68 O halde denebilir ki, Schopenhauerin Kant eletirisi onun kendi eseri hakknda dorudan bilgi verir. Bu bakmdan bu eletirilere, Sonu ksmnda filozofun genel felsefesine deinmeden nce burada yer vermeyi uygun grmekteyiz. I. Kantn, kendisinden nceki (Leibniz ve Wolff gibi) dogmatik filozoflarn grlerine dayanarak ne srd kimi varsaymlara gre, 1. Metafizik mmkn deneyin tesine uzanan bir bilimdir. 2. Bu bilim, deneyle elde edilen temel ilkelere gre kefedilebilecek bir ierie sahip olamaz (Prolegomena, 1995: 1); buna karn a priori olarak bilinebilir ve bu yzden ondan bamsz ve baka tr bir deneye iaret etmektedir. 3. Aklda (Vernunft) edimsel olarak baz temel ilkeler yer alr, bunlar saf akln bilgisi tarafndan kavranabilir. Kant bu ilkelerle ilgili unlar syler: Bu temel ilkeler ya da saf akln bilgisi, eylerin mutlak imknnn ifadeleri, aeternae veritates, ontolojinin kaynaklardr; onlar dnya dzeninin stnde yer almaktadr, tpk antiklerle birlikte tanrlarn stnde duran yazg gibi (akt. Schopenhauer, WWV: 426). Kant buradaki szleriyle nceki filozoflarla bir balant kurarsa da ona gre
Schopenhauer, steme ve Tasarm Olarak Dnyann elyazmalarn 1818de tamamlamtr. Demek ki, bu tarihte Kant Felsefenin Eletirisini de bitirmi bulunuyordu. Daha Sonra 1860larda ve bilhassa 70lerde Helmholtz, Lange, Cohen ve Kuno Fischer gibi filozof ve felsefe tarihisi simalarla belirmeye balayan Yeni-Kant eilimler Schopenhauerdan ok sonraya dmektedir. Yine de bu iki Kant dnce arasnda ilikiler aranabilir. rnein Windelbandn dile getirdii Yeni-Kant dncenin hedefini zetleyen Kanta dayanarak Kant amak eklindeki slogan, buradaki eletirilerinden anlalabilecii gibi, Schopenhauera da atfedilebilecek szler olarak dnlebilir. Yeni-Kant dnce hakknda kuatc bir bilgi iin bkz. zlem, 2006b: 183-219. 68 Hamlyn, D., Schopenhauer on the Principle of Sufficient Reason, Schopenhauer: His Philosophical Achievement (ed. Michael Fox) iinde, 1980: 79.
67

76

akln ilkeleri, saf intelektin formlar olmasna karn deneyin imknnn tesinde ilevsizdirler. Biz eylerin kendilerinde olduklar ilk hallerinin bilgisinden uzakta bulunuruz; bu, fenomenal dnyann snrlarn belirler. u halde nesnelerin kendilikleri a priori olarak bilinemez, dolaysyla metafizik olanakszdr (WWR, I: 426-27). Bununla birlikte, Schopenhauere gre Kantn Prolegomenann banda dile getirdii u nerme bir muammaya neden olmaktadr: Metafiziin kayna empirik olamaz ve onun temel ilkeleri ve kavramlar, ne i ne de d deneyden elde edilemez (Prolegomena, 1995: 1). Buna gre dnya ve kendi varoluumuz bize zorunlu olarak bir muamma olarak grnr. Schopenhauer bu muammann zmnn zorunlu olarak mmkn deneyin tesine uzanmakla69 elde edilebileceini ileri srer; nk orada i ya da d deneyin dorudan aklamas bulunmaktadr. Ne var ki, biz bu zme dolayl olarak, e deyile evrensel a priori ilkelerin dolaymnda ulaabiliriz (WWR, I: 427). imdi bu noktada, Schopenhauerin savlar bir tr Kant ncesi metafizie dn olarak anlalabilir; oysa Kant, aksine dogmatik giriimlerin hatasn burada bulmaktayd. O, metafizik ve a priori bilginin, trde eyler olarak, dnyann muammasnn zmn bize verebilecek kaynaklar olamayacan ileri sryordu (WWR, I: 428). Artk bilindii gibi ona gre zm, a priori bilin formlarnn rehberlii altnda d dnyada, deneyin imknlaryla salanabilecektir. Fakat Schopenhauere gre bu kantlanm olmaktan uzaktr. Bilginin en zengin ve retken kaynaklarn deneyde bulmak mmkn deildir. Tek bana bo formlarla bu kaynaa ulamak imknszdr. Schopenhauer bunun yerine dnyann muammasnn, gizinin onun kendisinin anlalmasnda bulunduunu ileri srmektedir. Bilginin kayna, e.d. ilkeleri, saf deneyde deil, onun i ve d kkleri arasndaki uygun ilikide (nk bu ikisi heterojendir) yatmaktadr. Dnya ancak kendi snrlarna gidilerek anlalabilir ve i ve d deney de bu snrlar oluturur (WWR, I: 427-28). Schopenhauer kendi retisini dogmatiklerin hereyi bilme iddialaryla Kant eletirinin umutsuzluu arasnda bir ortayol olarak sunmaktadr. Yine de Schopenhauerin Kanta ynelik eletirisi ister her bir noktada ve isterse genelde,

69

Ancak soyut alana deil, deneyle kurulan ilikiler ana...

77

mutlak bir kar k deildir; onun iin Kant, her zaman en nemli dorularn kifi olmutur. Kendi sisteminin ilk verileri de onda yer almaktadr.70 II. Uzam ve zaman, algmzn bize verili olan empirik ierii tarafndan doldurulur ve bu ierik Kantn felsefesinin mantksal temellerini, yani yarglarmz kurar. Kant on iki kategoriyi yarglarmz temelinde karsamtr. Onun simetrik olarak karsad ilk ey doa bilimlerinin evrensel ilkelerinin saf fizyolojik zemini, e deyile grnn aksiyomlar, algnn beklentileri, deneyin (Erfahrung) benzerlikleri ve genelde empirik dncenin postulatlardr (WWR, I: 430). Kant hibir yerde algnn bilgisini soyut bilgiden aka ayrmamtr; bu Schopenhauere gre, kanlmaz olarak onun kendisiyle elimesine yol amaktadr. Kant duyularn dnyasn dzenledikten sonra yarglarn mantksal zeminini sisteminin temel ta yapar, ama bu yarg formlar gerekte szckler ve szck-bileenleridir. Bunlar dorudan kavramlar ifade ederler. Kavramlarn doas ise algnn tasarmlaryla, yani dnyadaki varlklarla ilgilidir. znesiz hibir nesnenin mmkn olmad, nesnenin daima zneyle iliki iinde varolabilecei, ona baml olduu, onun tarafndan koulland anlamna gelmektedir. Salt fenomen koulsuz olarak kendinde varolamaz. Schopenhauere gre Kant ondan hak ettii deeri esirgemi olmasna ramen, Berkeleyde bu nerme felsefesinin merkezi unsuru olarak karmza kar. Kantn, Berkeleyin idealizminden kanma konusunda srarl olmasna karn,71 Schopenhauer Saf Akln
70

Schopenhauer Kant bir sper zihin, bir deha olarak ve gl bir bireysellik ve tamamen srad bir dnce gcne sahip benzerine Aristoteleste tank olduumuz grkemli bir yalnlk ile anmaktadr. Schopenhauer da, pekoklar gibi, Kantn aklamalarn kesinlikle genelde anlalmas zor, belirsiz, yetersiz ya da eksik ve kimi zaman da karanlk bulmaktadr; ama bu karanln bir lde filozofun dncelerinin derinliinin neden olduu znel glklerden kaynakland da hatrlanmaldr (WWR, I: 428). 71 Bu srarl kanma kendini en dorudan biimde Prolegomena 13de ortaya koyar: Benim kendi kuramma transsendental idealism adn vermem ise, hikimseye onu DESCARTESn deneysel idealismiyle (...) veya BERKELEYin mistik ve hayal kuran idealismiyle (...) kartrmak hakkn vermez. nk benim idealism dediim, eylerin varlyla ilgili deildi (...); bundan phe etmek ise benim hibir zaman aklma bile gelmedi. Ben sadece, eylerin duyusal tasarmndan ve bu arada ve hereyden nce uzam ve zamandan phe ettim. bunlarla, dolaysyla btn grnlerle ilgili olarak yalnzca gsterdim ki: bunlar eyler deildirler (...), ne de kendi bana eylere ait belirlenimler. Oysa benim dilimde, hibir zaman bilgimizi eyler ile deil, yalnzca bilme yetimiz ile ilgi iine sokma anlamna gelen transsendental szc bu yanl anlamay nlemek iindi. Bu szck daha fazla yanl anlamalara yol amadan, iyisi mi,

78

Eletirisinde aksini ortaya koyan pekok ifadeye yer verdiini iddia etmektedir; bu yzden o burada Kantn elikilerinden birini daha saptadn dnmektedir. Kant gerekten de dorudan hibir zaman zne olmakszn nesne mmkn deildir gibi bir ifade kullanmaz; bunun yerine zamanda ve uzamdaki nesnenin, znenin salt tasarm olduunu sylemektedir. Kant, Schopenhauere gre soyut bilgiden algnn bilgisini uygun biimde ayramamtr. Eer Kant kavramsal, salt in abstracto dnceyi algnn tasarmlarndan ayrabilseydi her durumda bu ikisi bilinebilir olacakt (WWR, I: 437). Kantn deneyin nesnesi dedii ey bu durumda kategorilerin znesine uyar, yani ne algnn tasarmdr, ne de soyut bir kavramdr; o her ikisinden de farkldr. III. Schopenhauer Transendental Estetikin nermelerini tartlmaz

doruluklar olarak grmektedir. O, metafizikte yaplm en byk ve gerek keiftir. Kant burada intelektin bilgi formlarn, e deyile a priori bilgiyi ortaya koymaktadr. Transendental Estetik, tm algnn evrensel formlarn tartmaktadr; grnn saf formlarndan bir admda dnmeye, Transendental Mantka srar, ki burada Kantn ilk yanlgs empirik algnn maddi ieriine deinmemektir (WWR, I: 437-38). Bilgimiz der Kant, iki kaynaktan, izlenimlerin alrl (receptivity) ve kavramlarn kendiliindenliinden gelir: nceki, tasarmlarn almlama kapasitesi, dieri bir nesneyi bu tasarmlar araclyla bilme kapasitesidir. lki yoluyla bize verilen nesne, ikincisiyle dnlr72 (CPR: A50 / B74, 193). Schopenhauere gre bu yanltr; nk izlenimler, baka bireye gereksinim duyulmakszn salt alrlk yoluyla bize verilidir, imdiden bir nesne tasarma dnmtr; ama duyu-organlarndaki salt bir duyumdan fazlas olamaz ve yalnzca anlama yetisinin (e.d. nedensellik ilkesinin) uygulanmas yoluyla ve algnn
bu adlandrmay geri alaym ve ona eletirel idealism diyeyim. Ama eer, gerek eyleri (grnleri deil) srf tasarmlara evirmek, gerekten kar klacak bir idealismse, bunun tersini yaparak tasarmlar eyler haline getiren idealisme ne ad vermeli? Ona, hayal kuran (trumenden) idealism adn alabilecek dierinden ayrmak iin, rya gren (schwrmende) idealism denebilir, sanrm; bunlarn her ikisi de benim transsendental, daha dorusu eletirel idealismimdem uzak tutulmalyd (Prolegomena, 1995: 13, Not 3). 72 Transendental Mantkn, deneyin (transendental bir mantk altnda) bir kategoryel birleim ile nasl meydana geldiini (akt. Apel: 446) aratrmaya ynelik hedefine neopozitivizmden ynelen eletiri iin ayrca bkz. Apel, K-O., Bilimselcilik, Hermeneutik ve deoloji Eletirisi, zlem, D (2006a), Tarih Felsefesi iinde, 446-47.

79

formlarnn ve uzam ve zamann dolaymyla bu salt duyu, bir tasarma dnebilir (WWR, I: 438-39). Bu tasarm imdi bir nesne olarak uzam ve zamanda varolur; nesne, dier nesnelerden, kendinde-eyle ilgili soruturma yaplmadka ayrlamaz. Kendinde-ey nesnenin kimliidir.73 Burada artk anlama yetisinin ve algnn ii biter, ne de dnmeye ve kavramlara gerek duyulur; bu bakmdan hayvanlar da tasarmlayabilir. u halde kendiliindenlik zniteliktir (WWR, I: 439). Algnn bilgisi tamamen terk edilir ve tamamen farkl bir tasarmlar snf, soyut ve bilince ilikin kavramlar eklenir. Bu akln (Vernunft) aktivitesidir (WWR, I: 439). Bu erevede Kant algda dnmeyi ileri srer ve bunu, grnen ve soyut bilginin kt bir karmna dayandrr. Alg, anlama yetisi olmakszn, kendi bana saf duyu olarak tamamen pasiftir. Onun (anlama yetisinin) sadece dnme yoluyla bir nesne olarak kavranmas mmkn olur. Bylece Kant algda dnmeye varmaktadr; artk dnmenin nesnesi bireysel ve gerek bir nesnedir. Dnme evrenselliinin temel karakterini yitirir ve soyut ve evrensel kavramlarn yerini bireysel eylerin nesnesi alr. Kant yeniden dnmede algya dner. Schopenhauer buna bir kafa karklnn neden olduunu iddia etmektedir. Bu yanlg, bilgi teorisinin tamamna sirayet eder. Bu karklk sonucu algnn tasarmlar ile soyut tasarmlar birbirine girer. Kant bunu anlama yetisi ve onun kategorileri yoluyla oluan bilginin nesnesi olarak grm ve bu bilgiyi deney olarak tanmlamtr. Anlama yetisinin bu tr bir nesnesine inanmak gtr (WWR, I: 439).
Kant Saf Akln Eletirisinin A67-69 / B92-94, A89 / B122, A90 / B123 ve daha ileride B135, B139, B153 numaral sayfalarnda anlama yetisinin algnn yetisi olmadn, onun bilgisinin grsel deil, diskursif olduunu srarla vurgulamaktadr. Anlama yetisi yargnn yetisidir (A69 / B94) ve bir yarg dolayl olarak bilgidir, bir tasarmn tasarmdr (A68 / B93); anlama yetisi dnme yetisidir, dnme kavramlar araclyla bilmektir (A69 / B94). Anlama yetisinin kategorileri hibir ekilde algda verilen nesneler tarafndan koullanmazlar (A89 / B122) ve algya dnmenin fonksiyonlarnda ihtiya duyulmaz (A91 / B124), demek ki anlama-yetimiz yalnzca dnme olabilir, alg deil. Kant Prolegomena 20de algnn, grnn duyulara ait olduunu syler; yarg ise yalnzca anlama yetisine aittir. 22de, duyularn ii alglamak, anlama yetisininki dnme, e.d. yarglamadr, denir. Son olarak Pratik Akln Eletirisi, A247de Kant, anlama yetisinin diskursif olduunu, onun tasarmlarnnsa alglar deil, dnme olduunu sylemektedir (WWR, I: 43940).

73

Daha fazla ayrnt iin bkz. FR: 21.

80

Schopenhauere gre, yukardaki tanmlamalarn kartlklar en ak biimde anlama yetisi retisine ve onun kategorilerine ve deneyin imkan retisine dayanr. Bylece Saf Akln Eletirisi A79 / B105te anlama yetisi, kendi kategorileri araclyla algda oklunun birliini (Einheit des Mannigfaltigen in der Anschauung) bize verir ve (anlama yetisine ait) saf kavramlar a priori olarak algnn nesnelerine dnr. Kant A94 / B126da kategoriler, algnn ya da dncenin deil, deneyin koullardr der. O, hemen ardndan anlama yetisinin deneyin nedeni olduunu, kategorilerin de nesnelerin algsn belirlediini syler.74 Kendimizi nesnede, anlama yetisinin bir rol yoluyla birletirilmi olarak tasarlarz; bylece Schopenhauere gre, anlama yetisi a priori birletirme yetisi olarak ve apersepsiyonun birlii altnda verili tasarmlar oklusunun aklamas olarak yeni bir ekilde aklanm olur. Kant apersepsiyonu bir kavramn dncesi deil, bir alg olarak sunmutur. Bylece onu, tm algnn imkannn en stn ilkesi olarak anlama yetisiyle ilikisinde buluruz. Kanta gre tm duyusal alg kategoriler yoluyla belirlenmektedir. Ayn yerde Schopenhauer Kantn yarglarn mantksal fonksiyonunun genelde bir apersepsiyon altnda verili alglar oklusuna neden olduu iddiasn sunar (WWR, I: 441). Verili bir algdaki oklu zorunlu olarak kategorilerin altnda durmaktadr. Apersepsiyonun birlii anlama yetisinin kategorileri vastasyla algya gelir. Bir baka yerde Kant, anlama yetisini algdaki oklu ile birletirir (CPR, B145). Deney yalnzca kategoriler araclyla mmkndr ve o algnn balantsnda (yani grde) ierilir. Kategoriler genelde algnn nesnelerinin a priori bilgisidir. Bununla ilgili Kantn temel retilerinden biri ortaya kar: Anlama yetisi nce doay yapar, doann a priori yasalar anlama yetisi ile tanmlanr. Anlama yetisinin kavramlar deneyin imkan ilkesini mmkn klar ve bu uzam ve zamanda fenomenlerin belirlenimi demektir. Bu fenomenler kesinlikle algda varolur (WWR, I: 441). Kant A189-211 / B232-65 boyunca deneyin nesnelerinin birlikte varoluunun duyusal olarak deil, anlama yetisi yoluyla doada kavranabileceklerinin altn izmektedir. Doann varlnn imkan anlama yetisinde grlmektedir; ama bu mutlak doa, olaylar sekans ve durumlarn birlikte varoluu biiminde saf olarak alglanabilir bireydir; salt soyut dncede yer almaz.

74

CPR, A95-96 / B127-28.

81

Schopenhauer, bu noktada Kantn kavramlarn daha ak klmaya alr. Buna gre, edimsel olarak bir nesnenin, algsndan farkl olduunu buluruz; bununla birlikte nesne kesinlikle bir kavram deildir. Oysa Kanta gre anlama yetisi iin kavram, nesnesine uygun olmaldr. Gerekten herhangi bir nesnenin varsaym, gereine uymak zorundadr ki, tasarmlama yetisi algda deneyi oluturabilsin. Schopenhauer bunun Kanttaki kkl bir nyarg olduunu iddia etmektedir (WWR, I: 442). Bu nyarg, znesi olmakszn kendinde-nesnenin, e.d. mutlak bir nesnenin varsaym iin kusursuz bir nedendir. O kesinlikle alglanm bir nesne deil, algya karlk gelen bir ey olarak dnce, e.d. kavram yoluyla algya balanr. u halde alg deneydir ve bu yzden deer ve doruluk tar. O, nihayet yalnzca bir kavramla iliki yoluyla anlalr (WWR, I: 442), (Schopenhauerin aklamasnn diametrik kartna gre, kavramn deer ve doruluu yalnzca algdan gelir). Nesne yalnzca alg araclyla verilir ve o sonradan kategoriye gre dnlr (KdrV, ilk ed: 399, akt. Schopenhauer, WWR, I: 442). Burada karklk ve yanlgnn kayna aka grlebilir, nk nesne daima sadece algda ve alg iin varolur (WWR, I: 442).
Alg duyular yoluyla ya da nesnenin yokluunda imgelem gcyle oluabilir. Dier yandan dnce daima alglanabilir olmayan ve evrensel olan kavramdr. Bununla birlikte dnme, yalnzca dolayl olarak, kavramlarn anlamlar yoluyla nesnelerle ilikili olur ve bu nesnelerin kendileri daima alglanabilir olanlardan geriye kalanlardr; nk dnmemiz alglara gereklik kazandrmaya yardmc olmaz. O, alglarn ortak elemanlarn ve sonularn benimsemeye ve kavramaya yardmc olur, onlar koruyabilmek ve daha kolay ileyebilmek iin. Buna ramen Kant, dnmeyi nesnelerin kendilerine ykler. Bylece deneyi ve nesnel dnyay anlama yetisine baml klar. Bu balamda o, kesin olarak algy dnmeden ayrr. Edimsel olarak onlar sadece algnn nesnesidir; empirik algmz ncelikle nesneldir, nk o nedensel balardan kaynaklanr. eyler ve onlardan farkl olmayan tasarmlar dorudan onun (empirik algnn) nesnesidir. Bireysel eyler anlama yetisinde duyular araclyla alglanm olarak bulunurlar; bunlar zerindeki tek ynl izlenim imgelemin gcyle tamamlanr. Dier yandan dnmeye geer gemez bireysel eyleri terk ederiz ve (bunu) alglanabilirlik olmakszn evrensel kavramlarla yapmak zorundayz, buna ramen sonradan dnmemizin sonularn bireysel eylere uygularz. Eer bu doruysa eylerin algsnn gereklii ierdii ve sadece bu oniki kategoriye uygulanan eylerin dncesi yoluyla deney haline geldii varsaym kabul edilemezdir. Buna karn algnn kendisinde, empirik gereklik ve sonu olarak deney dorudan verilidir; ama alg ancak nedensel balarn bilgisinin, anlama yetisinin biricik fonksiyonunun duyularn algsna uygulanmas yoluyla mmkndr. Dolaysyla alg gerekte intelekteldir ve bu Kantn inkr edecei bir yargdr (WWR, I: 443).

82

Schopenhauerin Kant okumasna gre, kategorilerin nesnesi tam olarak kendinde-ey deildir, ama ona olduka benzeyen kendinde-nesnedir. Kendindenesne, zneye gereksinim duymaz, o bir bireysel eydir ve ne zamanda ne de uzamdadr, nk alglanabilir deildir. O dnmenin nesnesidir ama soyut kavram deildir. Schopenhauer bu noktada Kantn yapt l ayrma muhalefet etmektedir. Bu ayrm 1. Tasarm, 2. Tasarmn nesnesi ve 3. Kendinde-ey lsnden olumaktadr. Birincisi duyarlkla ilgilidir ve duyum ile e zamanldr. Ayrca algnn saf formlar olan uzam ve zaman ile iliki iindedir. kincisi anlama yetisiyle ilgilidir ve onun oniki kategorisi araclyla dnlr. Sonuncusu ise btn mmkn bilginin tesine dayanmaktadr. imdi Schopanhauera gre, tasarm ve tasarmn nesnesi arasndaki ayrm gereksizdir (WWR, I: 444). Bu iddiay desteklemek iin Berkeleye geri dner:
Eer biz tasarmn nesnesinin tasarma ait olduunu dnmeyi istemezsek, onu kendinde-eyin bir znitelii olarak kabul etmek zorunda kalrz. Burada tasarm ve kendinde-ey dnda hibir ey yoktur. Bu melez kavramn, tasarmn nesnesinin haksz ortaya k, Kantn yanlglarnn kaynadr. Ama bunlar giderildiinde kategoriler retisi, a priori olarak bir zemine oturur; nk onlar ne algya kart ne de kendinde-eye ilikin varsaymlardr. Aksine biz onlar araclyla yalnzca tasarmn nesnelerini kavrarz ve bylece tasarm deneye dnr. nk her empirik alg dorudan deneydir ama duyulardan balayan her alg empiriktir. Onun biricik fonksiyonu araclyla (yani nedensellik yasasnn a priori bilgisi), anlama yetisi bu duyumu onun nedenine yaslar. Bu erevede neden, kendini (algnn ya da grnn saf formlar) uzam ve zamanda deneyin nesnesi, maddi nesne, btnyle zaman yoluyla uzamda srekli olan, ama tpk uzam ve zaman gibi daima tasarmdan arta kalan olarak sunar. Eer biz bu tasarmn tesine gemeyi istersek kendinde-eye ilikin bir soruyla karlarz (WWR, I: 444-45).

Schopenhauer bu sorunun yantn kendi eserinin genel temasyla ilikiye sokar. Buna gre Kant, empirik algnn kkeniyle ilgili bir teori ileri srmez ve onu zahmete girmeksizin verili kabul eder. Onun yapt sadece grnn ya da algnn formlarn salt duyumla zdeletirmek, yani uzam ve zaman duyarlk ad altnda kavramaktr (WWR, I: 445).
Ama burada bu materyallerden nesnel bir tasarm ortaya kmaz. Buna karn bu pozitif olarak duyum ile nedeni arasnda bir ilikiyi ve sonra nedensellik yasasnn uygulamasn ve anlama yetisini gerektirir. Bu olmakszn duyum daima znel olandan elde edilir ve bir nesne uzamda kendine yer bulamaz. Fakat Kanta gre anlama yetisi algya uygulanamaz, o salt dnmeyi varsayar. Bu nedenle Transendental Mantk iinde kalr (WWR, I: 445).

83

Schopenhauere gre Kantn burada bir baka yanlgs ortaya kmaktadr; o Kantn, nedensellik yasasnn a priori doasnn gerei gibi kabul gren geerli bir kantn vermeyi kendisine miras braktn ironik bir tarzda ifade etmektedir. Bu kant, dier bir deyile, nesnel olann imkanndan, empirik gerekliin kendisinden elde edilecektir. Bunun yerine Schopenhauer Drtl Kk, 23te Kantn aka yanl bir kant sunduunu iddia etmektedir. Bu kant, Kantn ksmen tasarmdan ve ksmen de kendinde-eyden oluturduu tasarmn nesnesinde ak hale gelir (WWR, I: 445). Schopenhauere gre,
...eer deney edimsel olarak yalnzca anlama-yetimizin oniki farkl fonksiyona uygulanmasyla olusayd (nitekim nceden sadece alglanan nesneleri a priori kavramlarla dnmek iin her nesne, tpk uzam ve zaman gibi a priori verili olann bir belirlenimini iermek zorundayd), muhtemelen dncenin dnda mmkn olamayacak, aksine aslnda tamamen eyin varoluuna ait olacak ve ayrca uzam ve zamann niteliklerinden karsanamayacakt. Ama nedenselliinki gibi, yalnzca bu tr bir zel belirlenim deneyi salayabilir. Zamann ya da uzamn iindeki herhangi bir ey nedenselliin belirlenimi altndadr. Nedensellik empirik alg iinde bir koul olarak dorudan kaytldr. O, anlama yetisinin bir messesesidir ve algnn imkann oluturur; deneye ve onun imkanna kart olan hibir ey nedensellikle ilgili olamaz (WWR, I: 44546).

Kategoriler retisinin dili ve tarz da onun temelsizliinin bir gstergesidir. Transendental Estetik ve Transendental Analitik arasndaki ifade tarz fark Schopenhauerin tespitinin ipularn vermektedir. Buna gre, ncekinin sarih, ak, belirgin ve kesinliine, kanaatlerinin ciddiyetle ortaya konmasna ve onlarn hatasz olarak iletilmesine karn, dieri tamamen karanlk ve karmak, belirsiz, kesinlikten uzak ve tereddte batm olarak karmza kmaktadr. Kant Estetikte, tamamen berrakla ve karanlk ifadelerden kanma abasna bal olarak, ne istediini bilmekte ve onun doruluuna gvenmektedir; oysa Analitikin dili ihtiyatl ve tedirgindir, o kusurlara batmtr (WWR, I: 446). Schopenhauer, Anlama yetisinin Saf Kavramlarnn Dedksiyonunun ikinci ve nc kesitlerini kitabn ikinci edisyonunda deitiren Kantn mdahalesini, ncekinin onu tatmin etmemi olduunun kant saymaktadr.75 Transendental Estetikin hemen tm nermeleri edimsel
75

olarak

aklanm

ve

kantlanm,

bilincin

tartmasz

olgularn

Aslnda belirtilmelidir ki, Schopenhauerin eletirileri genel olarak bakldnda , Eletirinin ilk ve sonraki edisyonlar arasndaki farklardan kaynaklanmaktadr. Ona gre Kantn idealizmi ilk edisyonda daha belirgindir; daha arpc biimde ortaya konmutur.

84

iermektedir; te yandan Transendental Analitikte dikkatli bakldnda temelsiz iddialarla karlarz, nk Schopenhauere gre tarz, zihnin fizyonomisidir ve ortaya konan dncenin etkisinde oluur. Bu erevede Analitikin ifade tarzna bakarak onun dnsel baars hakknda bilgi edinmekteyiz. Kant, tartmasn tamamlayc olarak bir rnek verecei hemen her zaman nedensellik kategorisinden yararlanr ve bylece syledii eyin anlam glenir; nk nedensellik yasas kesinlikle gerektir, ama ayrca anlama yetisinin biricik formudur ve geriye kalan onbir kategori yalnzca kr pencerelerdir (WWR, I: 446). Schopenhauere gre Kantn kategorilerinin dedksiyonu ilk edisyonda, ikincisinden daha yaln ve dorudandr. Onun, anlama yetisinin, kategorileri dnme yoluyla deneye neden olduunu (duyarlk yoluyla verili algya gre) aklamaya alrken srekli tekrarlad tannma, reprodksiyon, iliki, kavray, apersepsiyonun transendental birlii gibi kavramlar anlalr olmaktan uzaktr. Schopenhauer nemli olmasna karn, duyum ile onun dsal nedenine (nesnesine) deinilmemesinden de ikayetidir. Ona gre Kant, sinsi bir manevrayla bu ilikinin evresini dolanmaktadr.76 Kantn bu pheli manevrasnn kayna nedensel balara kaytszldr; nk neden ile kurulan iliki algy intelektel olmaya zorlamakta ve kendinde-eyin yanl dedksiyonuna yol amaktadr. Schopenhauer Kant, bu konuda cesur davranmamakla itham eder. Hatta ona gre Kant dpedz bundan korkmaktadr, nk duyum ile nesne arasnda nedensel balarn geerliliine bir kez izin verilirse, sonraki (yani nesne) kendinde-ey olacaktr. Bu durumda Lockeun empirizmi ortaya kar. Ama asl glk, nedensellik yasasnn znel kkeninin (nitekim o duyumun ta kendisidir) tamamen ortadan kaldrlmasdr. Hatta kendi bedenimiz, uzamda olduu lde, dorudan tasarmlara aittir. Ama Kant kendini, Berkeleyci idealizmi ortaya karma kaygsyla, bunu kabul etmekten korur (WWR, I: 447). Algdaki oklunun kombinasyonu, onun oniki kategorisi araclyla, anlama yetisinin zsel ilemi olur. Fakat Schopenhauere gre bu ne uygun ekilde aklanm, ne de algdaki oklunun anlama yetisi tarafndan nceden birletirildii
76

Pekok sistem filozofu gibi Schopenhauer da sisteminin btnln salamak iin zaman zaman zorlamalara bavurur. te bu nokta da benzer bir dnsel zorlamay artrmaktadr.

85

gsterilmitir (WWR, I: 447). Uzam ve zaman algnn evrensel formlardr; bu yzden her ey kendini onlarda aar, dier deyile onun unsurlar birlemi olarak grnr. Genel olarak ifade edildiinde, uzam ve zamann tm unsurlar ayrmlam deil, birlemitir. Uzam ve zamandaki her eyin birlemi olarak grlmesi temelde onlarn srekliliklerini aa karmaktadr.
Algdaki oklunun kombinasyonunu yorumlamak istediimde bir nesnenin farkl duyu izlenimlerine gnderimde bulunurum; nk bu nedensel balarn a priori bilgisinin bir sonucudur. Aka sylendiinde, bir duyu nesnesi her duyumuza farkl bir ekilde gelir, ama bu onun temelindeki nedenin ayn olduunu inkar etmemize yol amaz. imdi farkl duyu organlarmdaki farkl izlenimlerin her birinin ortak nedeni bana rehberlik eder. Yani bedenin oluumu, anlama-yetimden, benden ncedir; etkilerin eitliliine ve okluuna karn, algda kendisini ortaya koyan basit bir nesne olarak nedenin birliini kavrarz (WWR, I: 447).

Kant Doa Bilimlerinin Metafizik lkelerinin nsznde kategorilerin yargda anlama yetisinin formel edimlerinden farkl konumlandrldn ifade etmektedir. Burada yarg, bir nesnenin n bilgisi olarak tasarmlar araclyla verili bir edim eklinde tanmlanr. Buna gre hayvanlarn yarg yetisi bulunmaz, onlar zorunlu olarak bir nesnenin herhangi bir bilgisine sahip deildirler. Kanta gre sadece nesnelerin kavramlar vardr, alglarn deil. te yandan Schopenhauere gre, nesneler birincil olarak sadece alglar iin varolur ve kavramlar daima bu algdan yaplan soyutlamalardr. Bundan dolay soyut dnme tam olarak algda sunulmu dnyaya gre ortaya kmak zorundadr. nk ona gre kavramlarn ieriini bu dnya ile kurduklar iliki salamaktadr. Kavramlar iin refleksiyon yetisinden baka a priori belirlenmi bir form sz konusu deildir. Bu yetinin zsel doas kavramlarn teekklnden oluur. E deyile soyut, alglanabilir olmayan tasarmlar refleksiyonun rnleridir ve bu tasarmlarn oluumu akl yetimizin biricik fonksiyonudur. Dolaysyla Schopenhauer onbir kategorinin atlmas konusunda srarldr, fakat nedensellik kategorisini alkoymak kouluyla. Schopenhauere gre Transendental Mantkn biricik kefi, uzam ve zaman a priori bildiimizi nesnel olarak kavraydr. Kant burada saf, baka deyile a priori grnn empirik algy bir koul olarak belirlediini syler. Kant anlama yetisinin saf kavramlarnn, bilme yetimizin n varsaymlar olarak, empirik kavramlarn kkeninde yer aldn dnmektedir. Ona gre empirik dnme, ancak saf a priori

86

bir dnme yoluyla mmkn olabilir. Empirik dnme kendinde hibir nesneye sahip deildir, o halde onlar algdan elde etmek zorundadr. Algnn nesneleri duyarln iki formu tarafndan a priori olarak koullanr. Bylece saf anlama yetisi saf bir grye karlk dmektedir. Grld gibi Kant empirik alglama ile empirik dnme arasnda a priori bir balant (bilgi yetisinin her empirik fonksiyonu iin a priori fonksiyon balants) bulmay hedeflemektedir. Bu nedenle Schopenhauer, Kantn aksine, soyut dnmeden algya dnme giriiminde bulunur. Bylece karanlkta el yordamyla yn bulmay artracak bir imkan saland ileri srlmektedir (WWR, I: 448-49). IV. Schopenhauer kategoriler retisini btnyle reddetmektedir. Ona gre bu reti Kantn bilgi teorisinin temelsiz varsaymlar arasnda yer almakta, alg ve soyut bilgiden gelen bilginin karmaasnda temellerini bulan Transendental Mantk iindeki elikilerin gsterilmesinden hatta akl yetisinin ve anlama yetisinin doas kavramn ayr ve belirgin olarak kantlama arzusundan ortaya kmaktadr (WWR, I: 452). Kantn almasnda zihnin bu iki yetisiyle ilgili ifadelerin temelsizlii kategoriler retisini, anlamsz, tutarsz, yetersiz ve dzensiz ifadelerin rn haline getirmektedir. Bu reti bilgimizin doasyla ilgili olarak ortaya kmaktadr. Yarglar, dnmenin ve (Kantn) tm felsefesinin temeline oturtulmutur. Bu, Schopenhaueri, bilme yetimize ikin tm yarglarn evrensel formlarn gstermeye itmitir. Schopenhauer bu tartmada anlama yetisi ve akl kavramlarn daima ortak bir ierik dahilinde ele alr, duyu ise onlara verilidir.77 Kant ve Schopenhauer arasndaki temel fark, Kantn dolayl, dnlm bilgiyle, oysa Schopenhauerin dorudan grnn bilgisiyle balamasdr. Schopenhauer bu bakmdan Kant, glgesinden yola karak kulenin arln
Schopenhauer anlama yetisine ilikin olduka ayrntl bir zmlemeyi Drtl Kkn 21, 26 ve 34. blmlerinde yapmaktadr. rnein 21de nedensellik ile alg arasndaki ilikiyi ve empirik algnn intelektel karakterini ortaya koymaktadr. Kant ise burada yine alg ile nedensellik ilikisini yeterli lde ele almamakla eletirmektedir. Kant bu ilikiyi Saf Akln Eletirisinin yalnzca birinci edisyonunda Transendental Psikolojinin Drdnc Paralojizminin Eletirisi bal altnda ksaca deerlendirir. Burada Kanta gre, dsal nesne algda dorudan verili deildir, o ancak dncede algya eklenebilir. Schopenhauerin deyimiyle Kantn Transendental Realismi yanl bir yoldadr. Oysa bir Transendental dealist, onu gereklie sunacak bir nedene ihtiya duymakszn empirik bireyin algsnn mmkn olmayacan ileri srecektir. Kanta gre ise alg, nedensel balarn yardm olmadan tamamlanr. Algnn, nedensellikle herhangi bir ilikiden muaf klnmas, nedensellik anlama yetisinin a priori formu olduundan, anlama yetisinden bamsz olarak gereklemesi anlamna gelmektedir (kr. FR: 21, 94-95).
77

87

lmeye alan birine benzetmektedir (WWR, I: 453). Bu erevede felsefe Kant iin kavramlarn bilimiyken, Schopenhauer iin kavramlardaki bir bilimdir,78 e deyile felsefe algnn bilgisiyle resmedilir, evrensel kavramlardaki sabit ve deimez olan ey algnn ieriidir,79 o tm aklamann tek kaynadr. Bylelikle Kant iin kavramlar felsefenin nesnesi haline gelirken, Schopenhauer onlar yalnzca algnn aralar ve felsefenin formu olarak grmektedir. Schopenhauer iin felsefe Caldwellin belirttii gibi, bilgimizin nesnesinin kavramlatrlm ya da genelletirilmi bir ifadesi olarak varolur.80 Oysa Kant grsel bilginin unsurlarn soyut bilgiden hareketle bulmaktadr; o tasarmlarmzn soyut bir analizi yoluyla, e deyile soyut kavramlarmzla dnmeye balamaktadr. Bu Schopenhauer iin btnyle yanl bir yol olacak ve o prosedrn aksi ynde iletecektir. O, bu erevede steme ve Tasarm Olarak Dnyann ikinci cildinde kendisinden nce yazanlarn algnn doruluunu kefedememi olmalarndan ikayeti olmaktadr: Kitaplarn ounda... yazar dnr, ama alglamaz; o dnceden hareketle yazar, grden deil. Onlar alelade ve skc yapan ey basbaya budur... [Ama] yazarn dncesinin temellerindeki, alg ve grdr... (WWR, II: 72). Ayn blmn bir baka yerinde dile getirdikleri doruluun kaynan algda bulmaktadr:
Alg yalnzca tm bilginin kayna deil, ayrca onun (algnn) par excellence kendi bilgisidir; o tek bana koulsuz olarak (adna tamamen layk olarak) doru, hakiki bilgidir. nk o tek bana uygun kavray verir; o tek bana insan araclyla edimsel olarak zmsenir, onun i doas haline gelir ve onun
78 Kant, Saf Akln Eletirisinin ilgili ksmnda yle demektedir: deney, fenomen olarak objeler hakkndaki kavramlara dayanlarak olumu olan bir senteze dayanr. Kavram olmadan bilgi asla meydana gelemezdi; tersine, meydana gelen ey, genel geerlie bal olarak alabilen bir bilincin kurallar altnda hibir balam iine sokulamayan, bylece de zorunlu bir kavray birliine toplu olarak asla tanamayan bir alglar rapsodisi olurdu. O halde deney, kendi formunun dayand ilkeleri, yani fenomenlerin sentezindeki birliin genel kurallarn, a priori olarak temelinde tamaktadr (Kanttan akt. Cassirer, 2007: 227). Ama deney bir hazr nesneler topluluu, bir hazr zellikler demeti ve bunun gibi bir alglar rapsodisi olarak kabullenilemez; tam tersine, deney kavramn bize ak klan ve belirleyen eyler, balant kurmadaki zorunluluk, objektif yasalarn ngelmesidir (Cassirer, 2007: 228). 79 steme ve Tasarm Olarak Dnyann ikinci cildinde alg ve kavram ayrm ile ilgili yle sylenmektedir:

...Bundan dolay bu alglar tm dncemizin gerek ieriini bize salar ve kafalarmzda onlarn kavramlarna deil salt kelimelerine sahip olduumuzda eksik kalrlar. Bu bakmdan intelektimiz eer denebilirse, talep annda onu gven iinde karlayabilmek iin bir nakit rezervine sahip olmak zorunda olan bir bankaya benzer; burada alglar nakit, kavramlar da banknotlardr (WWR, II: 71).
80

Caldwell, W., Schopenhauers Criticism of Kant, Mind (355-374), Vol. 16, No. 63 (Jul., 1891), 359.

88

deyimi tamamen hakl karlabilmi olur, nk tm kavramlar salt ona sk skya baldr (WWR, II: 77).

te yandan algy kavram yoluyla ortaya koyarz ve kavram alg tarafndan desteklenmektedir:
Sadece biare bilgi, soyut ikincil bilgi, kavram, doru bilginin salt glgesi koulsuz olarak ifade edilebilir. Eer alglarn ifade edilmesi mmknse orada zahmete deer bir iletiim olmaldr; ama nihayet herkes kendi kafasnn ve kabuunun iinde kalmak durumundadr ve hibiri bir dierine yardm edemez. Alg yoluyla kavramn glendirilmesi felsefe ve iirin deimez abasdr (WWR, II: 74).

Kant bizi evreleyen bu alg dnyasn atlar ve soyut dnceye angaje olur. Buna ramen bu ilem, dncenin tm algnn kopyas olduu varsaymna dayanr ve algnn temeli olan her ey dncede ortaya konmu olmak zorundadr.
Refleksif bilginin tamam ya da akl (Vernunft) sadecee bir temel forma sahiptir, bu form soyut kavramdr. Bu, akl yetimizin kendisine zgdr ve algnn dnyasyla dorudan zorunlu bir balants bulunmaz. Bu alg dnyas, bundan tr, hayvanlar iin btnyle refleksif bilgi olmakszn varolur, ve o bir btn olarak farkl bir dnya olsa bile kesinlikle ona uygun olacaktr. Ama yarg yetisi endksiyon yoluyla bulduu bu formlara ihtiya duyar. Bu formlarn pek ou refleksif bilginin kendi doasndan elde edilebilir. Dolaysyla dorudan akl yetisinden ve zellikle [Schopenhauerin metalojik hakikatler dedii kh] dncenin drt yasasndan karlabilir. Dier pekok formun temeli de alg bilgisinin doasnda ve anlama yetisindedir. Onlar anlama yetisinin biricik fonksiyonundan, yani neden-etkinin dorudan bilgisinden btnyle karsanabilirler. Sonuta bu formlar, bilginin refleksif ve grsel yntemlerinin birlii ve bileiminden karlr (WWR, I: 454).

Schopenhauer bu noktada yarglarmzn kkenini aklamaktadr. Bylece onlar bir zemine oturttuunu dnmektedir, nk ona gre bu kkler olduka karmak ve i-atklardan ibaret olduklarndan temelsizdirler. Yarglarn nicelii kavramlarn doasndan kar; bundan dolay bu niceliin temeli dorudan akl yetimizdedir ve yarglarn nicelii algnn bilgisiyle ve anlama yetisiyle dorudan balantl deildir. Yarglarmz oluturan kavramlar, geni bir anlam ieriine ve snrl bir belirginlie sahip olabildii gibi, dar ve daha belirli bir anlam da ierebilmektedir. Bu anlam ierikleri yarglarmzn tikel (bireysel) ya da

89

evrensel niteliklerinin oluturulmasnda belirleyicidir.81 Kanta gre bu ayrm iki farkl eylemin imkann ve a priori deneyi belirleyen saf anlama yetisinin kategorilerini ortaya koymaktadr. Algnn bireysel tasarmna bir kavram araclyla ularz; bu kavram tekil yarg vastasyla oluturulur. Bu yarg tr ancak soyut bilgi ve algnn bilgisi arasndaki snr tayin eder82 (WWR, I: 455). te yandan bireysel yarglarn tikel karakteri, onlarn tekil anlam ieriklerinin ihmaline yol aabilmektedir (Kant, bundan tr zel bir kategoriye yer amaya almtr). Yarglarn nitelii tamamen akl yetimizin yetki alan iinde bulunur. Soyut kavramlarn doas, yani akl yetimizin isel doas, kavramlarn birleme ve ayrlmalarnn olanan verir ve onlarn nvarsaym olan bu olanakllkta dnmenin evrensel yasalar bulunmaktadr. zdelik ve elime yasas bu imkana dayanmaktadr. nk bu yasalar saf olarak akl yetimizden kar. Schopenhauer onlar metalojik hakikat olarak tanmlar (WWR, I: 456). Onlar ayrlm ve birlemi olanlar belirler. Bylece onlar kavramlarn snrlarnn ayrm ve birlemesinin imkann, dier deyile yarg yetisinin ayrmlama ve birleme imkann gerektirir. Akl yetimize dayanan soyut kavram, te yandan yargnn ieriine benzemez; o, anlama yetisinin alglanabilir bilgisinden devralnmtr. Bu nedenle onun bir analogu bulunmaz. O halde algnn, anlama yetisi iin ve anlama yetisi araclyla mmkn olduu kabul edilir, o ancak bu ekilde hatasz ve kusursuz olarak varolur; dolaysyla ne dorulanabilir ne de yadsnabilir. O, akl yetimizin soyut bilgisine benzer, onun deeri ve ierii kendi dndaki bir eyle ilikisinde ortaya kar. Alg bundan dolay hibir eydir, ama gerekliktir.83 Kantn bant kavram altnda ortaya koyduu yarg trlerinin kklerini Schopenhauer tek tek gstermektedir. Hipotetik yarg genelde tm bilgimizin

Aa kavramnn tikel ve evrensel yargda ifadesi baz meelerin meyvesi rktr ve tm meelerin meyvesi rktr eklinde olabilir. 82 Schopenhauerin verdii rnek yle: Bu aata yetien meyveler rktr. 83 Schopenhauerin Kant karsndaki konumunu aka anlayabilmek iin bu paradoksal yarg olduka ilevseldir. Buna gre alg dncenin soyut kavramlar karsnda Schopenhauerin idealizminden hareketle bir anlam ifade etmez; ancak Schopenhauerin realizmine dayanarak ki bu realizm saf olarak Berkeleyci idealizmden onu bir lde uzak tutmaktadr bu algnn d dnyann gereklii olduunu kavrarz.

81

90

evrensel formunun, yani yeter sebep ilkesinin84 soyut bir ifadesidir. Bu ilkeden hareketle hipotetik yargnn kkeni yeterince ak hale gelir. Dncenin bu evrensel formunun kkeni, Kantn ileri srd gibi, yalnzca anlama yetisi ve onun nedensellik kategorisi olamaz. Aksine nedensellik yasas, saf anlama yetisinin bir formu olarak, yeter sebep ilkesinin formlarndan yalnzca biridir (WWR, I: 456-57). Kategorik yarg, genel yarg formudur. Kavramlarn kapsamlarnn ve snrlarnn birleimini dnmek anlamna gelir. Bundan tr hipotetik ve ayrc bileimler yargnn gerek formlar deildir. nk onlar sadece dorudan tamamlanm yarglara uygulanr. Bu yarglar kavramlarn bileiminde deimeden yani kategorik olarak kalr. Kategorik ve hipotetik yarglar birbirleriyle ilikilidir, nk hipotetik formlar onlara bamldr. Kavramlar arsndaki ilikiler kategorik yarglarda ortaya konur. Bu ilikinin daha belirgin alt trleri kavram erevelerinin tamamlanm ayrl ve kesiimidir ve bylece onlarn dorulanmas ya da olumsuzlamas yaplabilir. Bunun dnda Kant nitelik bal altnda zel kategoriler belirler. Kesiim ve ayrlk yeniden alt trler olur. Buna gre ereveler ksmen ya da tamamen bir dieri iinde yer alr. Yarglarn nitelii bir belirlenim oluturur. Kategorik yarglar, elime ve zdelik dncesinin yasalarna sahiptir. Ama kavram-erevelerinin zemini yargya doruluk katar; yargnn doruluu hem mantksal, hem empirik, hem transendental hem de metalojiktir.85 O, bu bilgi trlerinden ortaya kar, bunlarn tm kendilerini, zne ve nesne gibi iki kavram erevesinin bileimi olarak soyut bilgide sergiler. Biz onu, retme yoluyla ve ona karlk olarak anlama yetisinin tekil bir fonksiyonu araclyla kuramayz. Ayn mantksal form ok eitli iliki trleri araclyla ortaya konabilir. Biz bundan bir kez daha, soyut bilginin gr noktasnda, grsel bilgiyi dorudan analiz iin kendimize yer amaya onay elde ederiz. stelik, Schopenhauere gre, kategorik yarg, kendisi araclyla nedenselliin ifade edildii anlama yetisine uygun bir bilgiden kar. Bu bilgi sadece saf anlama yetisi araclyla mmkndr. Bu bilgi tr zne ve yklem yoluyla soyut kavramlarda ifade bulur, bu kavramlarn salt ilikisi algnn bilgisine geri aktarlr ve yarg yetisinin zne ve ykleminin algda
Schopenhauerin bu ilke zerine denemesinde gsterdii gibi onun tamamen drt farkl anlam bulunmaktadr. Bunlarn her birinde ilkenin kendisi farkl bir bilme yetisinden kaynaklanr. Bu ilke ayn zamanda farkl bir tasarmlar snfyla ilgilidir. 85 Schopenhauer ayrca bunu Drtl Kkn 30 ve 33. blmlerinde tartmaktadr.
84

91

zel bir karlklar olmas gerektii dnlr; bunlar tz ve ilinektir (WWR, I: 45759). III.2.a. Nedensellik Olarak Karlkl Etki Kategorisi Ayrc yarglar (disjunktiven Urtheile) dncenin ortada braklm yasalarndan kaynaklanr ve metalojik bir doruluk ierirler. Bundan dolay onlar saf akln nitelikleridir, anlama yetisinde kkleri bulunmaz. Ayrc yarglardan karlkl etki kategorisinin dedksiyonu elde edilir. Karlkl etki, Schopenhauere gre, Kantn salt arkitektonik simetri aknn tatmini iin teebbs ettii, hakikate dair zorlamalarn arpc bir rneidir. Karlkl etki kavram, kesinlikle srad ve moda olan dncenin belirsizliinden tr mulak ve yanl grnr. Schopenhauer bu kavramn nedensellikle ilikisini kurarak kantlar ileri srmektedir; nedensellik, maddenin hallerine, snrlarna ya da koullarna ilikin bir yasadr; maddenin kendisi nedensellik yasasnn belirleniminde deildir, nk o ne varla gelir ne de yok olur gider. Bu yzden nesne bir btn olarak bu yasa altna girmez, yalnzca onun koullar ve snrlar onun belirlenimindedir. Daha ileri gidildiinde, nedensellik yasasnn sreklilik ile hibir ilikisi bulunmaz, nk deiimin olmad yerde etkiler ortaya kmaz ve nedensellik sz konusu olamaz. Bunun yerine srekli bir hareketsizlik hali olur. Nitekim nedensellik gerekte yalnzca deiimlere ilikin bir sorundur. Yeter sebep ilkesinin bir formu olan zorunluluk nedensellik yasas ile birlikte gerekleir. Yeter sebep ilkesi tm olup-bitmenin ve zorunluluun hakiki ilkesidir. u halde neden ve etkinin varl aka zamann dzeniyle ilikilidir. Zaman iinde A durumunu izleyen bir B durumunun oluturduu silsile zorunlulukla oluur, rastlantsal deil. Dier bir deyile bu silsile, salt bir sra deil, bir sonutur. Bu erevede A durumu neden, B durumu etkidir. Karlkl etki kavram bunu ierir; bir durum bir dierinin nedeni olduu yerde bir bakas etkidir. Ama ikisinin ayn anda nce ve sonra olmalar gerekte zorunlu olmasna karn, samadr. nk onlar zorunlu olarak bir arada ve e zamanl olarak bir durumu meydana getirirler. Onun tm belirlenimlerinin sreklilii, bu durumun devam iin kukusuz gereklidir. Ama aksi halde orada nedensellik ve deiim bahsi sz konusu olmaz, tersine sre problemi ve hareketsizlik onun yerini alr. Tm bu oluumlar salt basit nedensellik yasasyla, e deyile karlkl etki kavramyla ilgilidir. Grld gibi,

92

Schopenhauer aslnda karlkl etkinin temelde basit nedensellikten baka birey olmadn gstermektedir (WWR, I: 459-60). Etki ve tepkinin birbirlerine eit oluu karlkl etki kavramnn bir kant olarak sunulamaz. Neden ve etki iki ayr btn deildir, btnn ardk durumlardr. Sonu olarak her iki durum da birbirine karr. Neden-etki ilikisini karlkl etki adyla kullanrsak, kesinlikle her etkinin bir karlkl etki olduu sonucu kar, ki byle bir tanmlamaya gerek yoktur. Onu anlama yetisinin yeni bir fonksiyonu olarak tanmladmzda, sadece nedensellik kavramnn gereksiz bir e deerine sahip olmaktan teye gemeyiz. Buna ramen Schopenhauere gre, Kant Doa Bilimlerinin Metafizik lkelerinde bu gr ihtiyatsz biimde ortaya koyar: Tm dsal etki dnyadaki, karlkl etkidir. O halde basit nedensellik ve karlkl etki iin anlama yetisinde a priori farkl fonksiyonlarn nasl mmkn olduu, sadece nedensellik yoluyla mmkn ve bilinebilir olan eylerin gerek dzeninin nasl gerekletii ve sadece karlkl etki yoluyla nasl birlikte varolduklar sorular birbiriyle ilikili olarak ortaya kmaktadr. Dolaysyla tm etki karlkl etkiyse, ardklk ve e zamanllk ayn eyler olacak ve sonuta dnyadaki herey e zamanl olacaktr (WWR, I: 462). Schopenhauer Aristotelesin karlkl etkiyi reddine yaslanr; Aristotelese gre gerekten iki ey karlkl olarak birbirini etkileyebilir, ama biz bunu yalnzca farkl bir duyuyla anlayabiliriz. rnein bir ey, dieri zerinde bir neden olarak etkide bulunur ve sonrakinin eylemleri nceki zerinde onun hareketinin nedeni olarak ortaya kar. Aristoteles Birinci Analitiklerde sadece btn neden trlerini bir bir saymakla ilgilenir. O, bir karlkl etkiden deil, neden ve etkinin dngsnden sz etmektedir. Schopenhauer verili bir nedenden kan sonucun, kesinlikle karlkl etkinin unsuru olduunu ve bunlarn tamamen zde olduklarn ileri srer: Biz, verili zemin ya da nedenden kan bir sonu olmas dnda o ey hakknda asla birey bilemeyiz veya buna paralel olarak o ey hakknda zorunlu olarak birey dnmeyiz. Zorunluluk kavram, mutlak olarak bu bamllktan daha fazlasn iermez, bu baka birey araclyla kurulur, sz konusu kanlmazlk bundan

93

ortaya kar. O, basite ve biricik yeter sebep ilkesinin uygulamasyla varolur (WWR, I: 463). Bu ilkenin farkl formlar fiziksel zorunluluk (neden-etkililik), mantksal zorunluluk (analitik yarglarda bilmenin temeli yoluyla tasm), matematiksel zorunluluk (uzam ve zamandaki varln temeline gre) ve son olarak pratik zorunluluktur. Bu sonuncusunu Schopenhauer bir szde kategorik buyruk yoluyla ifade etmez, daha ok motiflere gre ortaya konan verili empirik karakterle zorunlu olarak beliren bir edim olarak tanmlar (WWR, I: 463). Her ey yalnzca greli olarak zorunludur, yani onu ortaya koyan neden ya da zeminin nvarsaymnda...; bundan tr mutlak zorunluluk bir elikidir.86
elikinin kart, dier deyile zorunluluun reddi olumsallktr.87 Bu kavramn ierii dolaysyla negatiftir ve yleyse yeter sebep ilkesi yoluyla ifade edilen balantnn kaybolmasndan baka bir ey deildir. Sonu olarak olumsal olan daima yalnzca grelidir; bylece o, onun temeli ya da nedeni olmayan bir eyle ilikisinde olumsaldr. Ne trden olursa olsun her nesne, edimsel dnyadaki her olay, daima ayn anda zorunlu ve olumsaldr, zorunlu olan, onun nedeni olan bir eye referansla ortaya kar, olumsal olansa herhangi bireye gndermede bulunur. nk onun zamanda ve uzamda her eyle ilikisi zorunlu bir ba olmakszn salt bir rastlantdr. Bundan dolay bir mutlak olumsallk bir mutlak zorunluluk gibi tasavvur edilemez. nk nceki sebep-sonu ilikisinde bir dierine uygun olmayan bir nesnenin olduu bir durumda ancak mmkndr ki, bu olanakszdr. Byle bir eyin tasavvur edilemezlii kesinlikle yeter sebep ilkesinin ieriinin negatif olarak ifade edilmesidir. Eer biz mutlak bir olumsallk tasarlayabilirsek ilke ortadan kalkar. Oysa olumsallk kavram ilke ortadan kalktnda kendi anlamn da yitirir, nk o ancak yeter sebep ilkesi yoluyla var olur ve ancak byle, sonula sebebin ilikisinde iki nesnenin birbirine uymadn ifade eder (WWR, I: 463-64).

Olumsallk neden-etki bana kart olarak ortaya kar; burada edimsellik devreye girmektedir:
Doada, algnn tasarmlad kadaryla, her ey zorunlu olarak gerekleir, nk her eyin bir nedeni vardr. Eer bir tekil eyin herhangi bir eyle ilikisinde, onun nedeni olmadn dnrsem, onun olumsal olduunu anlarm; ama bu dorudan bir soyut refleksiyondur. Bundan baka doann bir nesnesinin durumunda, biz onu herhangi bir eyle nedensel ilikisinden ve onun zorunluluk ve olumsallndan tamamen soyutlarz. Edimsel kavram bu bilgi trn iine alr. Edimsel kavramyla etkiyi, sadece nedene bakmakszn, baka trl bir zorunlulua, olumsal olana referansla dnrz. Doada olduu gibi herey bir nedenden ileri gelir ve edimsel herey bir zamanda ve yerde olduu lde zorunludur. Eer biz algnn doasndan vazgeer ve soyut dnceye
86 87

Schopenhauer bunu Yeter sebep lkesinin Drtl Kk, 49da ayrntlandrmaktadr. Freedom of the Willin hemen banda zgrlk ne anlama gelmektedir? bal altnda zorunluluk ve olumsallk ilikisine deinilir. Bkz. FW: 3-8.

94

geersek, refleksiyonda tm doa yasalarn kendimiz tasarmlayabiliriz. Onlar bizim iin ksmen a priori ve ksmen a posteriori bilinebilir olur. Bu soyut tasarmn tamam doada, bir zamanda ve bir yerdedir, ama her belirli zaman ve yerden soyutlanarak gerekleir. Bylece byle bir refleksiyon yoluyla olanaklln alanna gireriz. Ama burada bir yer bulmak imkanszdr. Bu ak olanakllk ve imkanszlk algnn bilgisi nedeniyle deil, sadece akl yetimizin soyut bilgisine, refleksiyona gre varolur. Buna ramen o, mmkn ve imkansz aklmzla snrlanan bu bilginin saf formudur, doa yasalarna gre, a priori ya da a posteriori bilinir, dolaysyla bu olanakllk ya da imkanszlk metafizik ya da yalnzca fizikseldir (WWR, I: 464-65).

Kant, Schopenhauere gre kendiyle, en ak elikisini B301de ortaya koyar; Kant burada olumsal hakknda yle demektedir: Olumsal, her ey bir nedene sahiptir ve o ekler: Varl-olmayan eyin imkan, olumsaldr. Ama varl-olmayann bir nedeni mmkn olamaz, bu yzden o zorunludur.88 Zorunlu ve olumsaln bu yanl aklannn, Schopenhauere gre, btn kkeni Aristoteleste, De Generatione et Corruptionede bulunabilir (Bkz: II, 9-11). Burada zorunlu olan, varl-olmayann imkanszl olarak aklanr (yani, varl-olmayann imkansz olmas zorunludur). Bunun kart varl olann imkanszldr.

Tam bu noktada Schopenhauerin nemli bir hususu atlam olma, hatta bir ieriksel sapmaya neden olma ihtimali zerinde durmak gerekiyor; nk bize gre, Kantn, Schopenhauerin szn ettii ilgili paragrafta (B301) yapt olumsallk tanm, kendi tanm olmaktan ok, nceden ortaya konmu tanmlarn eletirel bir yinelenmesi olarak grnmektedir. Kantn bu yinelemeyle hedefledii ey, bu tanm savunmak deil, onu ileri srenlere muhalefet etmektir. Sonu olarak ortaya kmaktadr ki, Schopenhauerin Kanta atfettii olumsallk tanmlamas, aslnda tam aksi ynde onun reddettii bir ierie brnm durumdadr. Kant 301de dorudan yle demektedir: Der vermeinte Grundsatz: alles Zufllige hat eine Ursache, tritt zwar ziemlich gravittisch auf, als habe er seine eigene Wrde in sich selbst. Allein frage ich: was versteht ihr unter Zufllig? Und ihr antwortet, dessen Nichtsein mglich ist, so mchte ich gern wissen, woran ihr diese Mglichkeit de Nichtseins erkennen wollt, wenn ihr euch nicht in der Reihe der Erscheinungen eine Sukzession und in dieser ein Dasein, welches auf das Nichtsein folgt, (oder umgekehrt,) mithin einen Wechsel vorstellt; denn, da das Nichtsein eines Dinges sich selbst nicht wider/spreche, ist eine lahme | Berufung auf eine logische Bedingung, die zwar zum Begriffe notwendig, aber zur realen Mglichkeit bei weitem nicht hinreichend ist; wie ich denn eine jede existierende Substanz in Gedanken aufheben kann, ohne mir selbst zu widersprechen, daraus aber auf die objektive Zuflligkeit derselben in ihrem Dasein, d.i. die Mglichkeit seines Nichtseins an sich selbst, gar nicht schlieen kann (KdrV, 1995: B301 / A243 B302 / A244). Grld gibi Kant, olumsalln varl-olmayann (Nichtsein) imkn ile bantlandrlmasna kar, bu varl-olmayann olgusal olarak, elikiye saplanmakszn nasl mmkn olabileceini sormaktadr. Kavramsal veya mantksal olarak bu mmkndr, e.d. varl-olmayan dnebilirim; ancak onu d gereklikte nesnel olarak bulamam. Tm bunlara karn Schopenhauer bu tanmlar Kanta sylettirerek bir yanlgya dmekte ve burada (szde) bir eliki bulgulamaktadr.

88

95

III.2.b. Tzn Sreklilii lkesi

Tzn sreklilii ilkesi varlk ve z kategorisinden tretilir. Biz bunu yalnzca kategorik yarg formundan, dier bir deyile zne ve yklem gibi iki kavramn balantsndan biliyoruz. Bylece zorlama olan, bu byk metafizik ilkeyi bu basit saf mantksal forma bal hale getirmektir. Bu ilke iin burada verilen kant tamamen onun kkeninin anlama yetisinde ve kategoride olduu iddiasn kabul eder. Ve bu ilke saf gr ya da zaman algsndan retilir. Bu kant ayn zamanda tamamen hataldr. Salt zamanda e zamanl ve srekli olduunu sylemek yanltr; bu tasarmlar ncelikle uzam ve zamann birlikteliinden doar (Drtl Kk 18de ve steme ve Tasarm Olarak Dnya 4te gsterildii gibi -kh). Tm deiime ramen zamann kendisinin deimeden kaldn sylemek yanltr, aksine o kesinlikle geicidir. Sabit, deimez zaman bir elikidir. Kantn kant savunulamaz. Bununla birlikte o burada apak elikisinin iinde yer almaktadr. Bylece sonradan yanl biimde zamann bir kipi olarak bir arada varolu dncesini kurar; oysaki ilk edisyonda o bu terimi doru olarak ele almtr: Birlikte varolu zamann bir kipi deildir, onda zamann blmleri kesinlikle e zamanl olarak olumaz; aksine onlarn tm ardktr (183). Gerekte uzam, zamana gre ayn anda varolu bakmndan daha karktr. Uzamda e zamanl olan iki ey yine uzam araclyla birbirinden farkldr. Eer iki durum ya da bireyin koullar e zamanlysa (rnein demirin scak ve parlak olmas gibi) onlar bireyin ayn anda var olan iki etkisidir. Bylece onlar maddeyi, madde de uzam gerektirir. Kelimenin tam anlamyla e zamanllk negatif bir belirlenim ierir, bu iki eyin ya da durumun zamanda farkl olmadn dolayl olarak ima eder; bylece onlarn fark herhangi bir yerde aranyor olabilir. Ama tzn, e deyile maddenin sreklilii hakkndaki bilgimiz a priori bir baka dayanmak zorundadr; nk o, tm kukularn tesindedir ve bundan dolay deneyden elde edilemez (WWR, I: 471-72).

Schopenhauer onu tm oluun ve sona eriin ilkesinden yani a priori bilincinde olduumuz nedensellik ilkesinden tretmektedir.
Temelde o sadece deiimlerle ilgilidir e deyile maddenin birbirini izleyen durumlar ya da koullarnn deiimi. O bundan dolay form ile snrlanr ve maddeyi temas edilemez olarak dta brakr. Bylece tm eylerin temeli olarak bilincimizde bulunmaktadr. Bu temel bir olu ya da sona eriin znesi deildir. Sonu olarak o daima mevcut olmutur ve bundan sonra da devam edecektir. Tzn srekliliinin kkl bir kant genelde empirik dnyay analizinden karlabilir. O bize maddenin temel doasn gsterir. Bu doa uzam ve zamann tamamen birliinde yer almaktadr, bir birlik ki yalnzca nedenselliin tasarm vastasyla mmkndr ve sonu olarak yalnzca anlama yetisi iin vardr; bu yeti nedenselliin znel bir ballandan baka bir ey deildir. Madde bundan dolay operatif (etkin) ya da kauzatif (sonu yaratan) yoldan baka bir biimde bilinemez. Dier bir deyile yalnzca ve yalnzca nedensellik yoluyla. Olmak ve eylemek birlikte zdetir, bu zdelik edimsellik (Wirklichkeit) kelimesiyle dolayl olarak ifade edilir. Uzam ve zaman birlii nedensellik, madde, edimsellik dolaysyla ayndr ve bu birliin znel balants anlama yetisidir. Madde ondan ortaya kan iki faktrn kart niteliklerine kendini teslim etmelidir, her ikisindeki kart unsurlar ortadan

96

kaldran nedenselliin tasarmdr ve onlarn birlikte varoluu anlama yetisine uygundur. Madde yalnzca anlama yetisi iin ve anlama yetisi araclyla mmkndr ve anlama yetisinin btn neden ve etkinin bilgisini ierir. Bylece anlama yetisi iin orada yani maddede ilineklerin deiimi olarak grnen zamann hareketli ve devaml deiimi ile kendini tzn sreklilii olarak ifade eden uzamn kat hareketsizlii birletirilir. nk eer tz, ilineklerin yapt gibi, sona ererse fenomenal olarak uzamdan tamamen vazgemi olur ve yalnzca zamana ait olur. Deney dnyas maddenin ykmyla, imhasyla yok olup gitmi olur. Bundan dolay uzam maddenin iinde, maddeyle, e deyile tm edimsel fenomenlerle ki bu tzn sreklilii ilkesi ile ilgilidir- elde ederiz. Her ey a priori mutlak olarak tannr, aklanm ve elde edilmi olur. Fakat bununla birlikte salt zamandan elde edildiini syleyen Kant bu varsaymyla tamamen yanl biimde bir sreklilik nitelendirmitir (WWR, I: 472-73).

Saf Akln Eletirisinde Kantn tekrarlad balca hata, daha nce de belirttiimiz gibi grnn bilgisi ile diskursif, soyut bilgiyi birbirinden ayrmam olmasdr. Bu Schopenhauerin iddiasna gre, Kantn bilgi teorisinin tamamnda mutlak bir karanlk olumasna yol amaktadr. Tm Nesnelerin Fenomenler ve Numenler eklinde Farkllamas zerine adl blmde, Kant akl almaz bir iddia ileri srmektedir. Buna gre, dnme ve soyut bilgi olmakszn bir nesnenin bilgisi mmkn deildir. nk alg dnme deildir ve dolaysyla tmyle bilgi deildir; o salt duyum, duyarlln temaylnden baka bir ey deildir. Hatta daha tede alg, kavram olmakszn kesinlikle botur; ama bu kavram alg olmasa da hala mmkn olan bir eydir (CPR, A253 / B309). imdi bu, Schopenhauere gre hakikate tamamen kart bir eydir; nk burada kavramlar, ki onlarn tm ierii yalnzca algnn tasarmlarndan salanr, tm anlam ele geirmektedir. Bundan dolay algnn temeli onlara indirgeniyorsa, onlar bo ve geersizdir. te yandan alglar kendilerinde ok byk bir anlama sahiptirler (onlar istemenin nesnelemesi, kendinde eylerdir). Yeter sebep ilkesi, sadece nedensellik ilkesi yoluyla onlara hkmetmektedir ve sadece onlarn pozisyonunu uzam ve zamanda belirlemektedir (WWR, I: 274). Burada Kant aslnda soyut tasarmdan algnn tasarmn ayrmakla ilgilenmektedir. O, bu erevede Leibniz ve Lockea alternatif bir ekilde akl yrtmektedir (Leibniz her eyi soyut tasarmlar erevesinde, Locke ise algnn tasarmlar ierisinde tanmlamt).

97

Bu Kanta gre edimsel olarak yaplm bir hatayd. Kant ise bu hatalara bir ncsn daha ekler yani soyut ve alglanabilir olann karmn retir. Bu samaln zihinsel olarak bir ereveye oturtulmas mmkn deildir ve bundan dolay kanlmaz olarak karklk ve aknla neden olur. Yine ayn blmde Kant dnme ve algy bir baka yerde ayrmaktadr; ama bu ayrmn doas temel olarak bir hatadr. Burada Kant yle der: Tm dncemi empirik bilgiden tretirsem kesinlikle bir nesnenin bilgisine ulaamam. nk duyarln bu temayl bende bir nesneye ilikin bir tasarmla iliki oluturmaz. Bu cmle Kantn tm hatalarn ksaca iermektedir. Aka o duyum, alg ve dnme arasndaki ilikiyi yanl biimde kavramaktadr. Dolaysyla o algy uzam gerektiren eyin formu olarak tahayyl etmektedir (WWR, I: 474-75).

te yandan Schopenhauer nesnelerin ilk nce dncenin deil algnn nesneleri olduunu ve onlarn tm bilgisinin algnn kendisinde olduunu ileri srer. Alg kesinlikle salt duyum deildir, aksine o dorudan anlama yetisiyle aktif olarak kantlanr. Dnme yalnzca insana ait bir niteliktir; o algdan hareketle yaplan salt bir soyutlamadr. Temel olarak bize yeni bir bilgi salamaz. nceden var olmayan nesneleri kurmaz (WWR, I: 475). Buna karn Kant bir nesnenin ancak dnme yoluyla bir bilgiye dnebileceini kabul eder ve bu, duyu organlarndaki znel duyu ile birlikte algdan farkl bir bilgi kaynadr. Tm Nesnelerin Fenomenler ve Numenler eklinde Farkllamas zerine adl blmn mphemlii, Schopenhauere gre, Leibnizci felsefenin eletirisi, sadece arkitektonik simetri uruna ortaya kmaktadr. Buna karn Leibnizin retisi daha olumlu olarak bunlara benzemez. Sadece Leibnizin yanl soyutlamalarnn eletirisi yoluyla, akl yetisinin doal hatalaryla mutlak bir mesafe korunabilir. Refleksiyonun mphemlii zerine bu blmde, sonu olarak Leibniz, Spinoza, Locke gibi felsefenin byk yorumcularndan tamamen farkl biimde, bir algnn mmkn olabilecei sylenmektedir. Bylece kategorilerimiz kesinlikle uygulanabilir olur. Bundan dolay algnn varsaymsal nesnesi numendir; eyler bizim tarafmzdan yalnzca dnlebilirler. Ama bu dnmeye anlamn veren alg bizde bulunmaz. Bu nokta Schopenhauerin deyimiyle tamamen problematiktir. Dnmenin nesnesinin imkan tamamen belirsizdir. imdi bu noktada ortaya kmaktadr ki, Kantn iddialarnn en byk muhalifi yine kendisidir. O kategorileri algnn tasarm koulu olarak, salt soyut dnmenin fonksiyonu olarak kurar. Nihayet burada Transendental Estetik ile Transendental Mantk arasnda byk bir yark bulunmaktadr (WWR, I: 475-76).

98

V. Schopenhauer Kant eletirisinin Transendental Diyalektiki ele ald blmnde Kantn farkl akl tanmlar zerinde durur. Akl, genel ilkelerin yetisidir. Transendental Diyalektikte tm a priori bilginin saf matematikte ve saf doa biliminde mmkn olduu gibi, dnlm olana dayandrldna tank olunur. Bu bilgi bize salt kurallarla verilir, genel ilkelerle deil. nk o, alglardan ve bilginin formlarndan gelir, salt kavramlardan deil. Dolaysyla bu tr bir ilke salt kavramlardan elde edilen sentetik bir bilgi olmaldr. Ama bu kesinlikle imkanszdr. Salt kavramlardan, analitik nermelerden baka bir sonu kmaz. Eer kavramlar sentetik olarak ve a priori birleikse bu birleim zorunlu olarak nc bir ey araclyla temin edilmi olur, yani saf bir gr ya da deneyin formel imkanyla. Nitekim sentetik yarglar a posteriori empirik alg araclyla elde edilir. Sonu olarak a priori bir sentetik nerme salt kavramlardan hareketle asla elde edilemez. Bununla birlikte biz onun farkl formlar ile yeter sebep ilkesinden baka bir ey olmayan a priori bilince sahibiz ve bundan byle hibir a priori sentetik yarg bu ilkeye bal olarak ortaya kanlar dnda mmkn deildir (WWR, I: 480).
Kant, hibir ekilde nesnel olarak geerli szde bir akl idesi ileri srmeyi istemez, aksine znel olarak zorunlu bir akl ilkesi talep etmektedir. Dolaysyla o, bu ilkeyi yalnzca yzeysel bir sofizm yoluyla karsayabilir. nk ona gre her hakikat bizim tarafmzdan genel bir doruluk altnda bilinerek snflandrlr. Bu yntem iledii srece srdrlr. Filhakika bu giriim yoluyla biz kapsaml bir taramayla bilgimizi basitletirmek iin akl yetimizi uygun bir ekilde kullanmak ve uygulamaktan baka bir ey yapmayz. Aklmz, zamann esareti altndaki hayvandan farkl olarak dil yetisiyle donatlm, dnme gc ve doruyu yanltan ayrabilme kabiliyetine sahip insan varlna ait soyut, evrensel bilginin yetisidir. Akl yetisinin kullanm ksmen evrensel yolla kesinlikle bilgimizde ierilir. O, ayrca en evrensel ekilde dnebilmek iin daha genel bir kural araclyla elde edilen zel bir kural ierir. Bu erevede bilginin temelleri yalnzca soyut olann erevesi iinde varolur ve akl yetimiz kesinlikle daima kantlanamaz olanda bir son bulur; dier bir deyile bir tasarm iinde. Bu tasarm yeter sebep ilkesinin bu formundan daha tede koullanm deildir. Bylece muhakeme zincirinin en nndeki nermenin temeli dorudan a priori ya da a posteriori alglanabilir (WWR, I: 484-85).

Kant akln bu szde ilkesinin nesnel geerliliini reddeder. O, onu bir zorunlu znel varsaym olarak verir ve bylece Schopenhauerin deyiiyle bilgimiz zmsz bir atlan iinde kalr. Kantn bu niyeti daha tede onun nl arkitektonik simetri yntemiyle bu akl ilkesini gzler nne serer. bant kategorisinde kyas tr elde edilir. Bunlarn her biri zel bir koulsuzun kefi iin

99

talimat verir. Bylece zel koulsuz burada ortaya kar. Yani ruh, (kendinde nesne olarak ve tamamlanm, kendinde bir totalite olarak) dnya, tanr. Schopenhauer bu noktada ortaya kan elikiye dikkatleri ekmektedir. Aslnda bu koulsuzlarn ikisi, bir ncs yoluyla koula balanr. Yani ruh ve dnya onlarn oluturucu nedeni olan tanr araclyla koullanmaktadr. Bylece nceki iki kavram tanr kavramyla ortaklkta hibir ekilde koulsuzluun yklemine sahip deildir. Ama aksine varln yklemini deneyin ilkelerine gre ifade eder (WWR, I: 485-86). VI. Saf Akln Eletirisinin ilk edisyonunda rasyonel psikolojinin rtlmesi ikinci ve sonraki edisyonlara gre ok daha ayrntl ve tamdr. lk edisyonun btnnde bu rtme byk bir deere sahip olduu lde dorudur. Ama Schopenhauer Kantn grnn kesinliini bir kez daha sadece onun simetri akna balamaktadr.
Kant her speklatif akl iinde bir ruh kavram kabul ettiini ileri srer. Bu kavram edimsel olarak bireyin tm yklemlerinin nihai bir znesi varsaymnda onun kkenini oluturur ve o yalnzca bir ruha sahip olduu varsaylan insanda deil, her cansz varlkta zorunlu olarak bulunur. nk bu tr bir varlk, onun tm yklemlerinin nihai bir znesine ihtiya gsterir. Bununla birlikte Kant yklem olarak deil yalnzca zne olarak varolabilen bireyle ilgili konutuunda tamamen kabul edilemez bir ifadeyi kullanr (CPR, A323 / B412). Hibirey zne ve yklem olarak varolamaz. nk bu ifadeler mnhasran manta aittir ve soyut kavramlarn bir bakas ile ilikisini ifade eder. Algnn dnyasnda onlarn karl ya da temsili tz ve ilinek olmak zorundadr. zne ve yklem, tz ve ilinek ile iliki halindedir. Daha dorusu yeter sebep ilkesi ya da mantn temeli doadaki nedensellik yasasdr ve nceki ikisinin karklk ya da zdeimi sonraki ikisinin zdelii olarak kabul edilemez ama Kant Prolegomenann 46. blmnde bu karklk ve zdeimi tam olarak kategorik kyas formundan ve tm yklemlerin nihai znesi kavramndan ortaya kan ruh kavramnn temsili iin srdrr. Kantn sofizmini kefedebilmek iin yalnzca bu zne ve yklemi basit ve tekil soyut kavramlarla ilgili saf mantksal belirlenimler olarak dnmeye ihtiya duyarz. Dier yandan tz ve ilinek algnn dnyasna ve onun anlama yetisindeki kavranna aittir. Ama onlar, orada yalnzca madde ve form ya da nitelikle zde olarak bulunur (WWR, I: 489).

Maddenin tasarm, tasarmlarn ilk snfyla, dier bir deyile algnn gerek dnyasyla verilidir. nk nedensellik ilkesi snrlar ya da koullarn deiimini bu snf iinde belirler, karara balar ve bu snrlarn kendilerinin deiimi srekli olan bir eyi varsayar. Maddenin bu tasarm anlama yetisi iinde ortaya kar, yalnzca

100

onun iin varolur. Uzam ve zaman, nedensellik (anlama yetisinin biricik bilgi formu) yoluyla birletirilmitir. Bu sonu iinde uzam kendini maddenin sreklilii olarak sergilerken, zamann pay kendini maddenin snrlarnn deiimi olarak gsterir. Saf olarak kendisi yoluyla madde yalnzca soyutlama iinde dnlebilir; ama alglanamaz. nk o, algya daima form ve nitelik eklinde grnr.
imdi bu madde kavramndan yola karak tz, yeniden bir soyutlamadr. Sonu olarak daha st dzey bir trdr. O madde kavram yoluyla ortaya kar, onun uzam, nfuz edilemezlik, blnebilirlik gibi tm dier temel nitelikleri akla uygunken yalnzca srekliliin yklemi olmasna izin verilmitir. Bundan tr, her st dzey tr gibi tz kavram da madde kavramnn olduundan daha az kendindedir, ama o, daha st dzey bir tr olarak daha ok kendinin hkmndedir; nk o, maddeden baka daha aa eitli alt cinsler iermez. Buna karn bunlar yalnzca tz kavramnn gerek alt trleri, yalnzca onun bir kant ieren ve gerekleen ierii yoluyla kantlanabilir bir eydir. Bylece aklmzn amac genellikle soyutlamalar yoluyla daha st dzey bir kavram retmektir. Sonu olarak bu soyutlama ya tamamen amasz ya da kullansz olarak kabul edilir; ya da gizli ikincil bir amaca sahip olduu sylenebilir. Bu gizli ama imdi aydnlanmaktadr. kinci bir tr tz kavram altnda maddeyle, onun gerek alt trleriyle, yani cisimsiz, basit, yok edilemez tz, ruh ile egdmldr. Ama bu kavramn gizlice sokuluu st dzey tz kavramnn oluumundaki mantk d ve gayr resmi yntemi takiben ortaya kmaktadr. Onun meru ileyiinde aklmz daima eitli spesifik kavramlarla yan yana bulunarak daha st bir cinsle ilgili kavrama biim verir ve onlara kyasla o onlarn farklarn ihmal etmek ve kendisiyle uyumlu olan niteliklerini alkoymak yoluyla diskursif olarak ilerler. Onlarn ierdii cinsle ilgili kavram ele geirir ama snrlamaz. Ancak bu spesifik kavramlar takiben daima cins kavramnn nnde olmak zorundadr; ama imdiki durumda o tamamen aksini yapar. Sadece madde kavram, cins ile ilgili olan tz kavramndan nce var olur. Sebep ve sonu olarak bir gereke olmakszn onun tm belirlenimlerinin biri dnda keyfi ihmali yoluyla nceki kavramdan gereksiz olarak teekkl eder. Hemen akabinde madde kavramnn yannda, ona yamanm ikincil sahte alt trler bulunmaktadr. Ama bu oluum iin daha fazlasna gerek olmaz; ama bunun inkar dorudan daha st bir cins kavram, yani uzam, nfuz edilmezlik ve blnebilirlik iinde nceden zmnen ihmal edilmitir. Bylece tz kavram salt cisimsiz tz kavramnn iine gizlice sokulacak bir ara olarak biimlendirilmitir. Sonuta o bir kategori ya da anlama yetisinin zorunlu bir fonksiyonu yerine geebilecek bir varlk olmaktan ok uzaktr; bu yzden o fazlasyla gereksiz bir kavramdr. nk onun gerek ierii dorudan yalnzca madde kavramna dayanr. Ayrca o byk bir hilik ierir. Bu hilik cisimsiz tz, gizlice sokulan ikincil trler dnda bir ey yoluyla doldurulamaz ve bu kavram, yalnzca bu ikincil trleri kabul ederek teekkl edebilir. Kelimenin tam anlamyla tz kavram tamamen reddedilmi olmak zorundadr ve madde kavram her yerde onun yerini alabilir (WWR, I: 490-91).

Grld gibi Schopenhauer maddenin tzsel ieriini kaldrmaya ynelik bir hamle yapmakta, tz kavramn, ierii madde kavramyla ikme edilebilir olduundan reddetmektedir. Tzn, dolaysyla, anlama yetisinin fonksiyonlarn

101

yerine getirebilmesi mmkn deildir. u halde Schopenhauer maddenin tzsel ieriini btnyle reddetmitir. VII. nc antinominin zmnn znesi zgrlk ideasdr. O zel bir nemi hak eder ve bizim iin olabildiince arpcdr ki Kant burada tamamen zgrlk dncesiyle balant kurmaya, kendinde-eyle ilgili daha ayrntl konumaya ynelmektedir. Kantn zgrlk ideasn kavramak, kendinde-eyi isteme olarak tandktan sonra ok kolaydr. Genel olarak bu Kantn felsefesinin Schopenhauerinkine nclk ettii noktadr.89 Schopenhauerin Yarggcnn Eletirisinin Rosenkranz edisyonundan yapt aktarmayla yle aklanabilir: zgrlk kavram onun nesnesinde (bu aslnda istemedir) zihnimizde kendini bir kendinde ey olarak gsterir, ama algda deil; doa kavram dier yandan zihnimize nesnesini algda sunar, ama kendinde-ey olarak deil (Kritik der Urtheilskraft, 3. ed. xviii-xixdan akt. Schopenhauer). Schopenhauer antinomilerin zmyle ilgili Kantn yarm brakt ii srdrmektedir. Dolaysyla Kantn insan fenomeninden sz ettii yerde Schopenhauer, sadece bir snf olan insandan farkl olarak nesnesini her fenomene geniletmektedir. Yani bu onun kendinde varl, mutlak zgr bir eydir. Dier deyile bir istemedir. Bu gr Kantn uzam, zaman ve nedenselliin idealitesi retisiyle balants iinde Schopenhauerin eserinde ortaya kar. Kant hibir yerde kendinde-eyi zel bir tartmaya konu etmez, ama onu her yerde apak tmdengelimin kullanm klar (Schopenhauer burada kendinde-eyin, her eyin kendisinde, nedenini bulduu ey olarak kullanldn ima eder kh). Kant onu fenomenal olan grnr dnya ile ilikisi iinde aklamaktadr; o (fenomenal, grnr dnya), fenomenal olmayan ve bundan tr mmkn bir deneye ait
Schopenhauerin Kant perspektifinin seyri, kendinde-eyin isteme olarak anlalmasyla birlikte pozitif bir yola girmektedir. Kantn zgrlk kavray Schopenhauerin Pratik Akln Eletirisinden nce, temellerini dorudan Saf Akln Eletirisinde bulduu bir ierie sahiptir. Kantn Schopenhauerin istemesine katks dorudandr. steme, tpk Platonun deas gibi, ikili bir grnme sahiptir (Aslnda buras olduka nemlidir, nk Schopenhauer hibir yerde bu iki ynll apak ifade etmez). O znde kendinde-eydir. Maddenin tzsel ieriidir. te yandan dnyada tasarm olarak grnr. Tm nesneler istemenin grnmleri olarak belirir. Bu ikili yn birbiriyle dorudan balantldr. nceki sonrakinin nedenidir. Schopenhauer, dnyay bir sorunlar btn olarak ortaya koyduktan sonra ona getirdii (etik ve estetik) zm nerileri bireyin dnyadan zgrlemesine yneliktir. Bu nedenle dnyann mahiyeti olarak istemenin reddi ngrlmektedir. Ancak bu tr bir anlam altndaki istemenin belirleniminden klabildii lde zihnimizdeki istemeye varlabilir. Burada isteme artk zgrlktr ve tasarm dnyasnn belirleniminden btnyle bamsz hale gelmitir.
89

102

olmayan anlalr bir nedene, bir zemine ya da sebebe sahip olmak zorundadr. Kant bunu sonradan srekli olarak bu kategorilere ve ayrca nedensellik kategorisine zorlar. Nedensellik her durumda yalnzca mmkn deneyle snrlanm bir kullanma sahiptir; ki kategoriler anlama yetisinin salt formlardr, duyu dnyasnn fenomenlerini ifade etmeye hizmet ederler. Dier taraftan onlar bunun tesinde bir neme sahip deildirler. Kant bu yzden onlarn deneyin tesindeki eylere uygulanmasn en sk biimde yasaklar. Ayn zamanda tm nceki dogmatizmi, bu yasan ihlalinden kaynakland iin yerle bir eder. Kantn bu inanlmaz tutarszlnn zerinde burada duruldu. Biz nedensellik yasasn duyu organlarmzdaki duygu deiimlerine uygularz. Ama bu yasann nemi, bu duyularn kendileri olarak onun znel kkeni lsndedir; ve bu yzden o kendinde-eye klavuz olmaz. Hakikat, tasarmn rotas zerindedir; biz tasarmn tesini asla elde edemeyiz, o tamamen kapaldr ve kendi olanaklar iinde, kendinde-eye giden yolda rehber bir dnce taz deildir. Kendinde-ey ondan toto genere farkldr. nk salt tasarmladmz varlklar kendinde-ey olarak bizden tamamen kesilmi olur. Sadece i doamz, eylerin kendinde varlyla ilgili bize enformasyon sunabilir. Schopenhauer bu yolu arar. Dolaysyla
Kantn kendinde-eyinin sonucu, kendini yasaklamasn takiben hafifletici bir neden ierir. Kant, hakikat talebi olarak, zne tarafndan pozitif ve basite koullanm olan nesneyi feda eder ve vice versa, ama sadece bilince a priori gelen znenin bilgi formlar yoluyla koullanm olan nesnenin grn tarzndan vazgeer. Buna karn Kant iin kendinde-eyin dorudan etkisi olarak bu, a posteriori bilinir. Bu nesne yalnzca a priori verili olan bu formlar araclyla onun paras iinde fenomenal olur. Bu erevede bu nesne-varlk fenomenal forma ait olur. Bu nesne-varlk genel olarak, bilginin znel formlar yoluyla koullanm nesnenin belirme kipi olarak zne-varlk yoluyla nemli lde koullanr. Bylece bu bir kendinde-ey ise varsaym olur; o tamamen bir nesne olamaz. Bununla birlikte Kant daima onun byle olduunu kabul eder; ama byle bir kendinde-ey tasarmdan toto genere farkl bir ereveye oturmak zorundadr. Bunun iin en azndan nesnelerin kendileri arasndaki balant yasalarna gre karsanm olabilir (WWR, I: 502-3).

Kesinlikle ayn ey Kantn bana, nedensellik yasasnn a priori doasnn kantlanmas iin olduu gibi, kendinde-eyin kantlanmasyla ilgili olarak da gelmitir; her iki reti de dorudur, ama onlarn kantlar yanltr. Onlar bu yzden yanl ncllerden kan doru sonulara aittir. Schopenhauer her ikisini de alkoyar, ama onlar tamamen farkl bir kesinlik ve yol ile kurar (WWR, I: 503).

103

Ben kendinde-eyi gizli olarak ortaya koymadm, onu, kendisini kabul etmeyen yasalara gre karsadm, nk bu yasalar dorudan onun fenomenal karlna aittir; stelik genel olarak ben dolambal yollarla ona ulamadm. Aksine onu bulunduu yerde, yani kendini herkese dorudan fenomeninin kendinde hali olarak gsteren istemede, dorudan gstermi oldum (WWR, I: 503).

Bir insann, bilincindeki kendi istemesinin dorudan bilgisinden zgrlk kavram doar. nk dnyann nedeni, kendinde-ey olarak isteme, yeter sebep ilkesinden ve dolaysyla tm zorunluluktan muaf ve bylece tamamen bamsz, zgr ve aslnda hereye kdir olandr. Ama edimsel olarak bu yalnzca istemenin kendisi iin geerlidir, onun fenomenleri iin deil, ya da onun bireysel karlklar iin deil. Bu tekiller istemenin, kendisi araclyla sabit olarak zamanda belirlenen fenomenleridir. Ama basit bilinte felsefe tarafndan aydnlatlamaz. steme hemen onun fenomenal haliyle karr ve yalnzca istemeye ait olanlar fenomenal olana izafe edilir. Bu erevede bireyin koulsuz zgrlnn hilesi ortaya kar (WWR, I: 503-4). Kesinlikle bu nedenle, Spinoza hakl olarak eer bir bilince sahipse herhangi bir ta parasnn da kendi zgr istemesiyle dtne inanacan syler. nk tan kendinde paraleli kesinlikle birdir ve yalnzca zgr istemedir; ama tm fenomenlerde olduu gibi, onun ta olarak grnd yerde, o tamamen belirlenmitir.
Kendisi yoluyla mutlak olarak yasaklanan bir karsamann byk tutarszlna karn tuhaf bir rastlant, sonradan Kant kendinde-eyi bilmeye ve amlamaya yaklatrr. O hemen kendinde-eyde istemeyi tanyacaktr. zgr isteme dnyada yalnzca geici fenomenler araclyla ifa eder. Bundan tr, o kantlanamam olmasna karn, Kantn kendinde-eyden sz ettii yerde, daima zihninin karanlk yerlerinde istemenin belirsizliini dndn edimsel olarak varsaydm (WWR, I: 504-5).

III.2.c. Birka Karlatrma Schopenhauere gre Kantn kendinde-ey ve grn ayrm, nceden Platonun yorulmadan tekrarlad hakikatin tamamen zgn ve yeni bir yolda kullanlm biimidir. Bu dnya duyulara geldii haliyle bir gerek varlk deil, biteviye bir olutur; bundan tr o grnnn bilgisi olarak kavranr. Platonun maara metaforu, Schopenhauere gre, tm yazlar iinde en nemli blm oluturmaktadr. Burada Platon, karanlk bir maarada zincire

104

vurulmu insanlar dnr; yanyana yzleri maarann duvarna dnk halde bir atein nnde oturmaktadrlar. Hem dardaki gereklikten, hem de gerek ktan, yani gneten yoksundurlar. Yalnzca yanmakta olan atein yayd kla aydnlanrlar. Sahip olduklar tek gereklik, arkalarndaki atein vastasyla eylerin maara duvarna yansyan glgeleridir. Henz onlar, bu glgelerin, onlarn asl sahiplerini gremedikleri iin, gerek olduklarn dnmektedirler. Ayn gereklik, tamamen farkl bir ekilde Veda ve Purana metinlerinde, e deyile Maya retisinde de yer almaktadr. Maya, bize grnen dnyann tamamen istikrarsz, deiken ve zden yoksun, sihirli bir varolu biiminde dzenlendiini, adeta bir d veya grsel bir yanlsamaya benzeyen, peeye sarnm bir insan bilinci gibi yanl olduu lde doru olan bir ey olduunu syler.90 imdi Schopenhauere gre Kant, ayn retiyi tamamen yeni ve zgn bir tarzda sunmakla kalmaz, daha soukkanl ve yansz bir aktarm yoluyla onu tartlmaz bir doruluk haline getirmeyi dener (WWR, I: 419). Schopenhauer, Platon ve Hint metinlerindeki evrensel dnya kavraynn salt bilin dzeyinde verildiini, onlarn zgl kavraylarnn felsefi ve ayrc olmaktan ok mitsel ve poetik olduuna tank olunduunu belirtir. Buna karn Kantn felsefesinin temel zellii dnyann bu dsel karakterinin temkinli, yaln ve ak bir bilgiyle sunuluudur: Bu onun ruhu ve en deerli yandr (WWR, I: 420). Schopenhauere gre Kanttan nceki tm Bat felsefesi Kantn sahip olduu yaln ve saduyusal ifade gcnden yoksundu, hatta gereklik ile grn arasndaki ilikiyi kavrama konusunda anlatlmaz bir beceriksizlik gstermitir. Kant birden bu koullar iinde ortaya km ve kendisinin dogmatik dedii seleflerinin ki (Kant hereyi ykan kii olarak gren) Mendelssohn bunlarn sonuncusudur uyanmalarna katkda bulunmutur. Kant ilk nce varoluun zorunlu, dokunulmaz yasalarn gsterir. Bu yasalar deneyin olanann koullar olduklarndan deneyle snrldrlar, kendinde-eye uygulanamazlar. Kant bu yasalar gsterirken kendinde-ey alann znenin bilme tarzyla snrlamtr. Akln eletirisi altnda ite bu snrlar

90

Kant kendinde-eyi ile Platon idealar ve Maya retisi arasndaki balar grebilmek iin filozofun Magnum Opusunun 419-21deki yazdklarna baklabilir.

105

incelemektedir. Schopenhauere gre nceki dogmatikler yeterince ileri gitmi olsalard dnyann sonuna varacaklard; te yandan Kant, yukarda da belirttiimiz gibi, dnyann evresini adeta denizden dolam ve yatay ynde hareket edildiinde onun dna kmann (e.d. bir sonu olduunun) mmkn olmadnn, ama dikey hareket yoluyla belki bunun imkansz olmayacann farkna varmtr (WWR, I: 420). Dogmatik felsefenin tipik modeli Leibniz, Schopenhauerden rendiimiz kadaryla, De Rerum Originatione Radicali adl eserinde dnyann kusursuz doas ve temeli sorununu a priori olarak tartr; burada realist-dogmatik tarzda, ontolojik ve kozmolojik kantlarn, veritates aeternae temelinde etraflca tartldna tank olunmaktadr. Bu eser, ilk nce deneyi, kusursuz dnyann tam kart olarak kabul eder ve ona gre deney bu kusursuz dnya ile ilgili hibir eyi kavrayamaz. Felsefe a priori konutuunda onun dili tutulur (WWR, I: 421). Kantn eletirel felsefesi ile btn bu yntemin problemli olduunu anlarz. Onun problemi olan ve her trden dogmatik yapnn temelinde igren veritates aeternaenin kkenini aratrdmzda, onun insann zihninde olduunu grrz. Bylece yukarda aktarld gibi, eletirel felsefe veritates aeternaenin tesine uzanr ve o transendental felsefe olur. Kant fenomenin bilgisi iinde tasarm olarak dnyay bulmaz, ne de ona gre kendinde-ey istemedir. Kantn fenomenal dnyas birbirinin snrlarn belirleyen nesneler ve zneler tarafndan meydana getirilir ve onlarn (e.d. tasarmn) daha evrensel olan formlarndan yaltlmtr (WWR, I: 421). Kant bu formlar zneyi, nesneyi ve ikisi arasndaki snr dnerek bildiimizi syler. O bu snr takip ederek zne ve nesnenin ikin doasna nfuz edemeyeceimizi ve sonuta bizim dnyann zsel doasn, e deyile kendinde-eyi asla bilemeyeceimizi ileri srer. Bu iddia bir tr tutarszlk yaratmaktadr Schopenhauere gre; ve yine ona gre Kant kendinde-eyi doru anlamamaktadr. Bundan dolay retisinin bu temel yanna yaplan gl ve youn saldrlarn bedelini demek zorunda kalacaktr. Kant kendinde-eyi dorudan isteme olarak grmez, ama onun bilgisine doru byk ve zgn bir adm atar. Kant grnn yasalarndan bamsz olan insan davrannn yadsnamaz ahlki deerini de tartr; insan davran grnn yasalarna gre

106

aklanmaya elverili deildir ve dorudan kendinde-ey alanna temas etmektedir. te Kantn deer kazand ikinci temel gr noktas budur. ncs ise skolastik felsefeyi tamamen yerle bir etme giriimidir. Kant speklatif felsefeye ldrc darbeyi onun bilimsel dnceye zararl etkilerini, dogmalarn silerek vurmu, Almanyada doa bilimlerine dek yansyan metafizik arkaplan sorgulamtr. Schopenhauerin deyimiyle, Berkeley ve Malebranchen yapamad eyi (realizmden metafizik etkileri atma giriimi) Kant yapm ve balca idealist filozoflardan kendini ayrmtr (WWR, I: 424). Schopenhauer bu kkl dnm u szlerle zetlemektedir: Kanttan nce zamann iinde yer alyorduk; imdiyse zaman bizde bulunmaktadr (WWR, I: 424).

107

Deerlendirme ve Sonu
Bu almada Schopenhauer, Kant ynyle ele alnd; onun Kantl ne karlmaya alld. Bundan tr yeter sebep ilkesi zerine yazd doktora tezi incelendi. nk Schopenhauerin Kantl nemlidir. Kantn devrim niteliindeki felsefesi pekok filozofu etkisi altna almtr; hatta eitli Kant okullar olumu ve Kantlk trleri birbirinden ayrlmtr. Yine de Schopenhauerin Kanta ball ok zgl ve benzersizdir. ncelikle o, daha nce de dile getirildii gibi, felsefi eilimlerin deitii bir dnemde Kantn transendental idealizmini benimser. Kartezyen dncenin felsefe problemlerine are olmaktan kmasyla birlikte Kanta eletirilerin younlat ve Aydnlanmann elikilerinin ne karlmaya baland bir anda Kant felsefesini gndeme getirmek bize olduka nemli grnmektedir. Denilebilir ki, yeni-Kantlk Schopenhauerin Kanta felsefi deerini yeniden kazandrmasna borludur. Schopenhauer de kartezyenizme ve onu takiben oluan dnya imgesine sempati duymaz; hereyden nce, Schopenhauer her insan tekinin, kendini, bir isteme varl olarak tandn dnmektedir. steme varl olmak, bir bedene sahip olmay zorunlu klar; oysa Descartesn dnen beni bu tr bir zorunlulua bal deildir. nsan bedeni ile isteme arasndaki zorunlu iliki istemenin kendini fiziksel varolu yoluyla mmkn klmasndan kaynaklanmaktadr. Buras, Schopenhaueri zgn yapan yerlerden biridir. yle ki, Kantta da isteme fikri mevcuttur (daha ncesinde Descartes, Leibniz ve daha pekok filozof istemeden sz eder); ancak onun (ve dierlerinin) istemesi deyim yerindeyse amorf halindedir; Kantn istemenin antropolojik roln tam olarak kavrayabildiini sylemek gtr. O, istemeyi saf akln eletirisi erevesinde ele almaktadr. Varl ve insan zerindeki etkisi apak bir insani durumu en nemli felsefe sorunlarnn zmnde kullanldn grmek iin Schopenhaueri beklemek gerekmektedir. Ne Kant ne de bir bakas, grnn tesine ilikin bilgi edinebilmeyi, istemenin isel yoldan kavranyla denemeye almamtr. te yandan Schopenhauer, Kantn tam da brakt yerden balamtr: onun agnostisizminden. Bize gre Schopenhauerin Kant agnostisizme mesafesi belirsizdir. Kantn kendinde-eyi yerine, Schopenhauerin bilinebilir dedii ey, isel doamzdr, o istemedir. Bizi bir insan olarak vareden istememizi isel yoldan

108

duyumsarz. Yine bu isteme, Kantn kendinde-eyinden farkl olarak, bir ve farkllamamtr. Her nesne ondan pay almaz, tersine, o hereyde kendini bir btn olarak vareder. Kant ise nadiren de olsa kendinde-eylerden sz etmektedir. okluk yeter gerekir. Schopenhauern disertasyonunu (Die Vierfache Wurzel des Satzes vom Zureichenden Grunde) burada ayrntl ekilde incelemi olmamz, yine filozofun Kant akl yrtme tarzn gstermeye yneliktir. nk bize gre, onun doktora tezi ve Kant eletirisi aslnda bir projeyi tamamlamaktadr. Bu proje insan bir fail olarak edimsellii iinde anlamaya ynelir. Bunun iin de nce onu istemesinin fiziksel belirleniminde bulur ve ardndan onu bu belirlenimden kurtarp zgr klacak yolu ona sunar. Kant insana eylemlerinde kendisine rehberlik edebilecek genel yasalar sunarken, bunlarn yardmyla a priori bir ahlak tanmlamt. Buna karn Schopenhauer yalnzca insana, kendini eylemlerinde kefeden bir varlk olarak bakm ve onun istemesinin belirlenimi altnda, kendine dsal olan dnyann nasl bir ileyie tbi olduunu aratrmtr. nk ona gre insann mahiyetini anlamak, onun eylemlerinden, yapp ettiklerinden hareketle mmkndr ve u halde etiin ii insann yapp ettiklerini aklamak ve yorumlamak olur (Kuuradi, 2006: 46). Her ne kadar insan doutan zgr istemeye sahip olarak domuyorsa da, insanlk tarihinin geleceinden umutlu olmak salanabilir. nsan zgr istemenin rn eylemleriyle ou zaman bu eylemlerinde yanlmsa da ayn zgr istemesiyle ykntlar da onarabilme imknna sahiptir. nk zgr isteme zorunlu olarak insana iyi ve kt olma potansiyeli katmaktadr. nsan kendi davranlarnda zgr bir varlk olarak -iyi ya da kt- nasl eyleyeceine kendi karar verir. Ondokuzuncu yzylda ortaya kan aydnlanma kart dnceler, insan, Descartesn rasyonel insanna kart biimde, tarihsel bir varlk olarak grmeye ynelmektedir. Bu erevede, Alman idealizminden Diltheya oradan da yeniKantla byk bir gelenek, etkileri baskn olarak bugn de hissedilen bir aydnlanma-kart felsefe anlay ortaya koymutur. Bilindii gibi bu gelenek insan salt bir dnen varlk olarak deil, eyleyen, tarihin znesi olan, onu yapan ve ykan sebep ilkesinin yasalar tarafndan belirlenmektedir. Buna karn Schopenhauerde ilkenin belirleniminden bamsz olan eyin bir birlik sunmas

109

bir varlk gibi grerek zne ile nesne dalizmini amaya almtr. Burada Schopenhauerin bu gelenekle arasnda balar kurma peinde deiliz. Benzerlikler sadece kartezyenizm kartl dzeyindedir. Tarihselciliin handikap grelilik tuzana kolay dme tehlikesinden kurtulamamasdr. Rasyonalizme tepki, kendini kolayca grelilikilik olarak gstermektedir. Schopenhauer Kant kullanarak bu engelden uzak durabilmektedir. O, Kant ile hkim felsefi eilim arasnda yer almtr. Bize gre, bu baary salayan, byk lde onun deneye yapt vurgu olmutur. Kantn deney kavram, gereince zerinde durulmam olmasna karn, Schopenhaueri sz konusu engelden korumutur. O felsefe tarihi iinde bu haliyle zel bir yere sahiptir. Schopenhauerin ncelikli amalarndan biri, deneyi yaratan i ve d kkleri kavramaktr. nk dnyann snrlar bu i ve d deneyin oluturduu ilikiler a tarafndan belirlenmektedir. Dolaysyla Schopenhauer kat rasyonalistler gibi deneyin tesindeki hereyin deil, insann isel ve dsal deneyiminin bilinebilir olduunu ileri srmektedir. O, Kantn aksine algnn bilgisiyle soyut bilgiyi birbirinden ayrmakla her ikisinin de bilgisine ulama yolunda ipularna kavumaktadr. Kanta gre, yukarda gsterebilmi olmay umduumuz gibi, soyut bilgi olmakszn alg salt duyumdur ve bir bilgi oluturmaz. Schopenhauera gre bu iddia dpedz yanltr; nk kavramlar bile algnn tasarmlarndan elde edilmektedir ve alg olmadan nesneler hakknda bilgi mmkn deildir; yani kavram bir aratr, felsefenin formudur (Kantta ise kavram ieriktir91). imdi burada bize gre, Schopenhauerin iddialarnn temeli olduka salamdr. nk alglanan ey, istemenin nesnelemi halidir, demek ki, o kendinde-eydir; o deneyin imknn salamas bakmndan tm felsefe tarihi boyunca oluan ikiliklerin zlmesinde anahtardr roln stlenmektedir. Yukarda vurgulamaya altmz gibi, Schopenhauer, deneyin unsurlaryla (i ve d ilikiler a olarak) onun tesini bilginin snrlar iine almaya alm olmasna ve bylelikle nceden ortaya konmu olan boluu kapatmann yolunu gstermesine karn, felsefesini Descartes dnen benin eletirisi zerine ina etmesi nedeniyle, kimi eletirmenleri tarafndan kolaylkla ondokuzuncu yzyln
91

Ancak istisna oluturan durumlar da vardr; rnein nedensellik ve dier kategoriler formdur.

110

hkim (aydnlanma kart) eilimleriyle bir tutulabilmitir. rnein onun rasyonalizm eletirisini sert bir dille eletirenler arasnda Bat marksizminin Lukacs, Mehring, Kautsky gibi isimleri saylabilir. Onlarn genel irrasyonalizm eletirisi iinde Schopenhauerin de Schelling ile ve Alman romantizmiyle birlikte deerlendirildiine tank oluruz. Oysa filozofun romantik bir evre iinde bulunduu yadsnamazsa da, bu kolayc bir eletiridir. Schopenhauer ne Alman idealizmi, ne de romantizm iinde yer alabilecek bir dnce ekline sahiptir. Onun felsefesi tamamen zgn bir tarzda Kantn nclleriyle Platonun idealarn ilikilendirme gayreti iinde yer almaktadr. Sonu olarak ne irrasyonalizmin sorunlu nclleriyle badar, ne de onu eletirenlerin temelsiz eletirilerinin nesnesi olabilir. Bu zellik Schopenhauerin dncesinin zenginliini de gstermektedir; fiziksel dnyann deneysel ve grye dayal unsurlaryla istemenin bedenle kurduu zorunlu ilikide hem biyolojizme kadar izleri srlebilecek bir tr materyalizm, hem de Berkeleyi anmsatan bir idealizmin i ie getii yerleri grebilmek zor deildir.

111

KRONOLOJ
1788 : 22 ubatta Arthur Schopenhauer Danzigde (bugnk Gdansk), tccar Heinrich Floris Schopenhauer ve kars Johannann (Trosiener) olu, doar. : Heinrich Schopenhauer, II. Wilhelm Danzigi igal edince, ehri terk eder. Henz be yanda olan Arthur ile Hamburga yerleirler. : Kardei Adele doar. Ayn yl Arthur Paris ve Le Havrea babasyla birlikte seyahat eder. Le Havreda iki yl boyunca Blsimaire ailesinin yannda kalr ve bu sre iinde oullar Anthime ile arkadalk kurar. : Austosta Hamburga dnerler. Arthur 1803e kadar gidecei Runge zel okuluna balar. : Martta Arthur babasnn isteiyle, eitimine devam etmek yerine bir Avrupa seyahatine kar. nk tccar baba, olunu da bir tccar olarak yetitirmek istemektedir ve bu gezi olunun eitime dnk heveslerini trplemeye yardmc olacaktr. 3 Maysta Hollanda, ngiltere, Fransa, svire ve Avusturyay iine alan turlar balar. : 25 Austosta seyahat sona erer. Eyllden Aralka kadar Danzigdeki tccar Kabrunla alr. : Hamburgta tccar Jenisch ile almaya balar. 20 Nisanda Hamburgta kanallardan birinde babasnn cesedi bulunur. : Eyllde anne Schopenhauer aile irketini datr ve kzyla birlikte Weimara tanr. Ekimde Goethe ve Johanna arasndaki arkadalk balar. Johanna ay partileri dzenlemektedir. : Maysta Arthur annesinin davetiyle, i balantlarna son vererek Hamburga hareket eder. nce niversite ncesi eitim iin Gotha Gymnasiumuna balar; ancak Aralkta ise oradan ayrlarak Weimera hareket eder. Fakat, burada eitim asndan verimli bir dnem geirirse de annesinin varl Weimar ekilmez klmaktadr. Bu arada Karoline Jagemanna ak olmutur. : Annesinden baba mirasnn payna den ksmn alr ve 9 Ekimde Gttingen niversitesinde eitimine balar. : niversite yllar; doa bilimleri, Platon ve Kant.

1793 1797

1799 1803

1804 1805 1806

1807

1809 1809-11

Schopenhauerin yaam kronolojisi Rdiger Safranski ve Veysel Ataymann incelemelerinden yararlanlarak hazrlanmtr.

112

1811 1811-13 1813

: Sonbaharda Berlin niversitesine girer. : Berlin yllar. Fichte, Schleiermacher ve Wolffun derslerine katlr. : 2 Maysta Berlinden ayrlr; nk sava balamtr. Ksa bir sre annesinin yannda kalr, fakat hemen Rudolstadta geer. Burada disertasyonunu tamamlar: Yeter sebep lkesinin Drtl Kk zerine. Kasmda annesinin evine geri dner. K aylarnda Goethe ile renk teorisi zerine tartmalar. : Nisanda annesi ve onun arkada Gerstenbergk ile kavgalar; Maysta nihayet annesi ile son tartma. Ve Schopenhauer Weimar ter eder. : Bu yllarda Dresdende yaar. : Grme ve Renkler zerine. Ayrca steme ve Tasarm Olarak Dnyann ilk taslaklar oluur. : Martta elyazmalarn tamamlar, yaynevini bulur. Sonbaharda talya gezisine kar: Floransa, Roma, Napoli, Venedik. : Ocakta steme ve Tasarm Olarak Dnya yaymlanr. Yaz aylar iinde Danzigde ortaya kan finansal kriz nedeniyle Schopenhauer Almanyaya geri dner. Annesiyle yeniden biraraya gelir. Hem annesiyle hem de kardei Adele ile tartr. 25 Austosta Dresdene geri dner. Ardndan Berlin niversitesine ders vermek iin bavurur ve kabul edilir. : 29 Martta derslerine balar ama ok az rencisi vardr. : Marquet Olay : 22 Maysta ikinci talya gezisi: Milano, Floransa, Venedik. : Maysta geri dn. Mniche varr ve bir takm hastalklar ve depresyon ile mcadele eder. : Mannheim ve Dresdende dinlenir. : Nisanda Berline geri dner. Bir baarsz ders verme giriiminde daha bulunur. : Austosta Berlinden kolera salgn nedeniyle ayrlr. Frankfurta hareket eder. : Mannheimda kalr.

1814

1814-18 1814 1818 1819

1820 1821 1822 1823 1824 1825 1831 1832-33

113

1833 1835 1838 1839 1840 1844 1849 1851 1853 1859 1860

: 6 Temmuzda yaamnn sonuna dek 28 yl boyunca hi terk etmeyecei Frankfurta yerleir. : Doadaki steme zerine. : Annesinin lm. : Yarma denemesi; nsan radesinin zgrl zerine adl almas dl alr. : Dier yarma denemesi; Ahlakn Temelleri zerine bu kez dl alamaz. : steme ve Tasarm Olarak Dnyann ikinci edisyonu. : Kardei Adelenin lm. : Parerga und Paralipomena. : Ge gelen hret. : steme ve Tasarm Olarak Dnyann nc edisyonu. : 21 Eyllde Arthur Schopenhauer lr.

114

KAYNAKA
Birincil Referanslar Aristoteles, Organon - Analytica Posteriora (tr. G.R.G. Mure), The Basic Works of Aristotle (1941)-(ed. Richard McKeon) iinde, s110-188, New York: Random House. Aristoteles, Metaphysica (tr. W.D. Ross), The Basic Works of Aristotle (ed. Richard McKeon) iinde, s689-935, New York: Random House. Descartes, Ren (1998), lk Felsefe zerine Metafizik Dnceler (ev. Mehmet Karasan), stanbul: Milli Eitim Bakanl Yaynlar. Descartes, Ren (1994), Metot zerine Konuma (ev. K. Sahir Sel), stanbul: Sosyal Yaynlar. Hume, David (1988), An Enquiry Concerning Human Understanding (ed. Antony Flew), Illinoise La Salle: Open Court. Hume, David (1976), nsann Anlama Yetisi zerine Bir Soruturma (ev. Oru Aruoba), Ankara: Hacettepe niversitesi. Kant, Immanuel (1998), Critique of Pure Reason (tr. and ed. Paul Guyer and Allen W. Wood), Cambridge: Cambridge University Press. Kant, Immanuel (1995), Kritik der reinen Vernunft, Stuttgart: Reclam. Kant, Immanuel (1995), Prolegomena (ev. oanna Kuuradi ve Yusuf rnek), Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu. Locke, John (2004), nsan Anl zerine Bir Deneme (ev. Vehbi Hackadirolu), stanbul: Kabalc Yaynevi. Leibniz, Gottfried Wilhelm (1997), Monadoloji (ev. Aziz Yardml), stanbul: dea Yaynevi. Leibniz, Gottfried Wilhelm, Letters to Clarke, Philosophical Essays (1989)-(ed. R. Ariew and D. Garber) iinde, Indianapolis: Hackett Publishing. Leibniz, Gottfried Wilhelm, New Essays on Human Understanding, Philosophical Essays (1989)-(ed. R. Ariew and D. Garber) iinde, Indianapolis: Hackett Publishing. Leibniz, Gottfried Wilhelm, Kleinere Philosophische Schriften, Leipzig: Philipp Reclam.

115

Plato, Philebus (tr. R. Hackforth), The Collected Dialogues of Plato (1961)-(ed. Edith Hamilton and Huntington Cairns) iinde, s1086-1151, New York: Random House. Plato, Timaeus (tr. R. Hackforth), The Collected Dialogues of Plato (1961)-(ed. Edith Hamilton and Huntington Cairns) iinde, s1086-1151, New York: Random House. Schopenhauer, Arthur (2005), Die Welt als Wille und Vorstellung, Paderborn: Voltmedia. Schopenhauer, Arthur (2003), Prize Essay On The Freedom Of The Will (ed. Gnter Zller, tr. E.F.J. Payne), Cambridge: Cmbridge University Press. Schopenhauer, Arthur (1966), The Word as Will And Representation, Volume I-II (tr. E.F.J. Payne), New York: Dover Publications. Schopenhauer, Arthur (1883), The Word as Will And Idea, Volume I-II-III (tr. R.B. Haldane and J. Kemp), London: Routledge and Kegan Paul. Schopenhauer, Arthur (1877), On the Fourfold Root Of The Principle Of Sufficient Reason: A Philosophical Treatise (ed. Julius Frauenstdt, ev. K. Hillebrand), Berlin. Spinoza, Benedictus (1946), Etika (ev. Hilmi Ziya lken), stanbul: lken Yaynlar. Wittgenstein, Ludwig (1996), Tractatus Logico-Philosophicus (ev. Oru Aruoba), stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Genel Referanslar Apel, Karl-Otto, Bilimselcilik, Hermeneutik ve deoloji Eletirisi, zlem, D (2006a), Tarih Felsefesi iinde, stanbul: nklp Kitabevi. Atwell, John E. (1995), Schopenhauer on the Character of the World: The Metaphysics of Will, California: University of California Press. Baum, Manfred, Kant ve Saf Akln Eletirisi, Cogito, say 41-42, K 2005, 31-54. Brann, Henry Walter, Schopenhauer and Spinoza, Journal of the History of Philosophy, 10: 2, April 1972, 181-196. Caldwell, William, Schopenhauers Criticism of Kant, Mind, Vol. 16, No. 63, July 1891, 355-374. Cassirer, Ernst (2007), Kantn Yaam ve retisi (ev. Doan zlem), stanbul: nklp Kitabevi.

116

Cassirer, Ernst, Aydnlanma ann Dnme Biimi (ev. Doan zlem), Doan zlem (1998), Bilim, Tarih ve Yorum iinde, stanbul: nklp Kitabevi. Copleston, Frederick (2004), Kant (ev. Aziz Yardml), stanbul: dea Yaynevi. Copleston, Frederick (1996), Nihilizm ve Materyalizm (ev. Deniz Canefe), stanbul: dea Yaynevi. Copleston, Frederick (1991), Kta Ussalcl (ev. Aziz Yardml), stanbul: dea Yaynevi. Gardiner, Patrick (1997), Schopenhauer, Bristol: Thoemmes Press. Hamlyn, David W (1980), Schopenhauer, London: Routledge Kegan Paul. Hamlyn, David W, Schopenhauer on the Principle of Sufficient Reason, Schopenhauer: His Philosophical Achievement (1980)-(ed. Michael Fox) iinde, Brighton: Harvester Press; Totowa, N.J.: Barnes & Noble Books Heimsoeth, Heinz (1986), Immanuel Kantn Felsefesi (ev. Takiyettin Mengolu), stanbul: Remzi Kitabevi. Hillebrand, K (1877), On the Fourfold Root Of The Principle Of Sufficient Reason: A Philosophical Treatisea nsz, Berlin. Humphrey, Ted Schopenhauer and the Cartesian Tradition, Journal of the History of Philosophy, 19: 2, April 1981, 191-212. Janaway, Christopher (2002), Schopenhauer: A Very Short Introduction, Oxford: Oxford University Press. Janaway, Christopher (1989), Self and World in Schopenhauers Philosophy, Oxford: Clarendon Press. Kuuradi, oanna (2006), Schopenhauer ve nsan, Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu. Lewis, Peter, Recent Work on Schopenhauer, Philosophical Books, January 2002, 23-32. Lukcs, Georg (2006), Akln Ykm, cilt I-II (ev. Ayen Teken Kapkn), stanbul: Payel. Magee, Bryan (1997), The Philosophy of Schopenhauer, New York: Oxford University Press. Safranski, Rdiger (1990), Schopenhauer and the Wild Years of Philosophy (tr. Ewald Osers), Massachusetts: Harvard University Press.

117

Saliholu, Hseyin (1993), Alman Kltr Tarihi, Ankara: mge Kitabevi. Sans, douard (2006), Schopenhauer (ev. Ik Ergden), Ankara: Dost Kitabevi. Young, Julian (1987), Willing and Unwilling: A Study in the Philosophy of Arthur Schopenhauer, Dordrecht: Martinus Nijhoff. Zller, Gnter, Schopenhauer on the Self, Cambridge Companion to Schopenhauer (1999)-(ed. C. Janaway) iinde, Cambridge: Cambridge University Press. Szlkler Kabaaa, Sina Alova, Erdal (1995), Latince/Trke Szlk, stanbul. Lewis, C.T. & Short, Ch. (1879, 1980R), A latin dictionary, Founded on Andrews edition of Freunds Latin dictionary, Oxford. Liddell, H.G. & Scott, R. (1968), A Greek-English Lexicon, Oxford.

118

KSEL BLGLER

Ad Soyad : KUBLAY HOGR Doum Yeri : ZMR

Doum Yl : 1979 Medeni Hali : EVL

ETM VE AKADEMK BLGLER

Lise Lisans

1993-1996 1997-2002

: ZMR KARIYAKA LSES : EGE NVERSTES SOSYOLOJ BLM : NGLZCE VE ALMANCA

Yabanc Dil

MESLEK BLGLER

2003/12-. : MULA NVERSTES FELSEFE BLM 19...-19... : _______________________________________

119