90 DAKKADA KANT PAUL STRATHERN

90 Dakikada Kant Yeni Seri: 19 90 Dakikada Filozoflara Almanca'dan eviren: Mehmet Ukul (Katklarndan dolay Oru Aruoba'ya teekkr ederim.) Tantm amal ksa alntlar dnda yayncnn yazl izni olmakszn hibir yolla oaltlamaz. Genda A.. Birinci Basm Ocak 1998

ISBN 975-7809-33-0 Direktr Hasan ztoprak Editr Adnan zer Kapak Tasarm Murat Bozkurt Dizgi Era (512 36 76) Kapak ve Bask Kaya Matbaclk Cilt timat Mcellithanesi Genda A.. ataleme Sk. No: 19Caalolu-stanbul Tel-Fax: (0212) 520 82 12 - 527 10 20

nsz

Bir ouna gre Kant, Platon'dan bu yana yaam en byk filozoftur. Ne yazk ki Kant felsefe sahnesine ol duka uygunsuz bir zamanda kt. nceki yz yl boyunca ngiliz empi ristler - Locke, Berkeley ve Hume insanlarn o zamana dek felsefe ola rak adlandrdklar eyi sistematik olarak tahrip ettiler. Locke'un iddi asna gre bilginin tek bir kayna vardr: Deneyim. Berkeley bu varsa ym glnle varana dek gelitirdi ve son olarak da Hume geriye kalan n pheciliin enkaz haline getirdi. Platon'dan bu yana yaam "en byk felsefi akl" sahneye ktnda

felsefeden geriye pek bir ey kalma mt. yleyse Kant ne yapmalyd?

Aydnlanma Aydnlanma "insann, sulusu ol duu suskunluundan kdr".

Kant - Hayat v e Eserleri

Bir iin olanakszl, kimsenin o ie kalkmayaca anlamna gelmez. Kant, olanaksz olan sadece dene mekle kalmad, baard da. Hume, felsefeyi ve bununla beraber metafi zik bir sistem yaratabilmenin olana n yok ettikten sonra, Kant metafi zik sistemlerin en mkemmelini ya ratt. Kant'm amac Hume'un iddialar n rtmekti. Ne var ki Hume'un sa dece nsan Akl zerine Aratrmalar adl eserini okumutu. Hume'un da ha nce yazd nsan Doas zerine bir nceleme'yi de okumu ve Hu me'un bu eserde daha derinlemesine

deindii phecilii hakknda bilgi sahibi olsayd belki de bir sistem ya ratmazd. Ama bu ok zc olurdu, nk yaratmasayd 19. yzyln Al man felsefe profesrleri isiz kalacak t. Kant'm sistemi Newton'un yer ekimi kanununa benzer. Sorunun nihai zmn ortaya koymasa da, yine de gnmzn dnya grn yanstmaktadr. Dnyaya Kant'n gzleriyle bakarsak, yanl bir eyler yapma ihtimali ok dktr. Hume'un felsefesi znde bir basitletir medir: Felsefi pozisyonumuzu tek benciliin ("Deneyim her zaman be nim deneyimimdir ve bundan dolay da benim temde hibir ey var deil dir.") plak kayalklarna indirgiyor. Dncelerinde yanlgnn aldatc

kumunu kullanan Kant, muhteem bir kum kalesi yaratt. yle muhte em ki, insan bylesi bir kaleyi inaa etmek iin tm yaz tatilini, elinde ko va ve krek, saadet iinde geirebilir. Kant'm yaam hakknda ne d nmemiz gerektiini dorusu pek bilmiyoruz. Aslnda (kafasnn iinde ki hari) pek de bir yaam srd sylenemez. lgin olabilecek hibir ey yaamad. Buna ramen olduka tekdze olan yaamnn betimlenii skc olmak zorunda deil - Kant'm ada Kazanova veya, bundan ksa bir sre nce, Hemingway bize bunu kantlad. Immanuel Kant 22 Nisan 1724'de, bir zamanlar bir Alman eya leti olan Dou Prusya'nn tara kenti Knigsberg'te dnyaya geldi. Sylen-

tilere gre Kant'n ailesi o tarihten yaklak bir yzyl nce skoya'dan gm. Bu durumda 17. yzylda ya am nl sko vaazc Andrew Cant ile bir akrabalk sz kftusu olabilir. Andrew Cant zamannda ngilizce "cant" (bo gevezelikler) kelimesinin bir temsilcisi olarak grlrm; zellikle de anlatmak istedii eyleri sanki yksek dzeyde ince konuu yormu gibi ifade etmesinden dolay. Bu durum, Immanuel Kant'ta daha da ar bir ekilde ortaya kan ve ai leden gelen kaltsal bir hastalk. Kant doduunda anayurt top raklarndan uzakta kalan Dou Prus ya, nfusun yarsnn lmne mal olan sava ve vebann yaratt tahri batn yaralarn sarmaya alyordu. Kant'n ocukluu fakir ama dindar

bir ortamda geti. Babas eyerciydi ve espirili bir slupla, hem evde hem iinde kemerlerin her geen gn bi raz daha fazla sklmas gerektiini ifade ederdi. Kant'm annesi hi ei tim grmedi ama onun doasndan gelen bir zekya sahip olduu syle nir. Filozofun baba evinde ll bir pietizm* hakimdi ve Kant sekiz ya ndan, on sekiz yama dek Knigsberg'deki pietist Collegium Fridericianum'da okudu. Bitmek bilmez din dersleri olaanst zeki ve bilgiye a olan gen Kant iin ksa srede ekil mez hale geldi. Kiliseye kar besledi*Pietizm: 17. ve 18. yy.'da Protestanlar da, akl n plana karanlarla; kar yrekten savunan inan dindarl akm.(.n.) Ortodoks ve aktif insan arasn kilisesine sevgisini

i isteksizlik hayatnn sonuna dek srd. (Kant reit yaa erdiinde pa zar gnleri kiliseye gitmekten tama men vazgeti). Ancak Kant, pietist dnya grn, yani pietizmin az eyle yetinme, basit ama ahlaki bir yaam srme ilkesini, hayatnn so nuna dek korudu. 1737'de Kant'n annesi ld ve ki lisenin fakirlere sunduu bir hizmet olarak cretsiz bir cenaze treniyle gmld. Drt yl sonra Kant, K nigsberg niversitesi'ne ilahiyat rencisi olarak kabul edildi. Balan gta tamamiyle pietist cemaatin kendisine salad parasal destee muhtat. Daha sonra geimini ders leri zayf olan snf arkadalarna zel ders vererek de salad. Kant bir sre sonra ilahiyattan sklmaya ba-

10

layarak matematik ve fizik eitimine yneldi. Aratrmalarn Newton ze rinde younlatrd. Newton, Kant'n bilimsel alandaki son bulgularn fel sefe iin nemini kavramasna neden oldu. 1746'da babas da ldnde Kant 22 yandayd. Be kz karde iyle birlikte cepte bir kuru olmaks zn ortada kald. Kz kardelerinden en kk olanlar pietist bir aile tara fndan evlat edinildi, daha yal olan lar ise yatl hizmeti veya odac ola rak almaya balad. Kant yerel bir okula i bavuru sunda bulundu ama kabul edilmedi. Bu nedenle niversiteden mezun ol madan ayrlmak zorunda kald. Takip eden dokuz yl boyunca ge imini Knigsberg civarnda yaayan asil ailenin zel retmenliini ya-

11

parak salad. Belirli bir sre iin Kont ve Kontes Keyserling'in malika nesinde alt. Bu aristokrat aile daha sonralar szde filozof Hermann Keyserling'i ortaya kard. Keyser ling'in yapc ama yalanc grleri I. Dnya Sava sonrasnda aristokrat madamlar iin uygun bir teselli oldu. Kant ne zaman biraz para arttrsa derhal muhta kz kardelerine gnderirdi. Bu alkanln hayat nn sonuna dek srdrd. Ancak bu parasal yardmlara ramen kz kar deleriyle hemen hemen hi grme di. Bunun, sylentilere gre, Kant'm bir kibarlk budalas olmasyla deil, daha ok kiiliinin, ilerleyen yaamnda ok baskn olan doal katl ve ciddiyetiyle ilgisi var. Tahminlerin aksine Kant, zengin

'

12

ailelerin evinde zel retmen olarak almaktan holanmaya balad. Ne var ki grn biraz garipti. Kant yaklak 1,57 m. boyunda ve iskeleti hafiften arpk bir adamd. Bunun so nucunda sol omuzu biraz sarkk ve sa omuz kemii arkadan biraz kk durmaktayd. Kafasn ise ne doru hafif eik tutard. Vasatn altndaki giyim kuam ve meteliksiz haliyle Knigsberg niversitesi'nin parlak simalarndan biri olmaktan uzakt. Kald ki bu niversite kozmopolit zmrenin buluma yerlerinden biri de saylmazd. Ancak, ivereni tara fndan kibar bir zel retmen nifor masyla kuanm ve ailenin zel mi safirleri arasna karma konusunda cesaretlendirilmi olan Kant, ksa s rede iek at. Giriken bir y a p , en-

13

tellektel bir zgven kazand; hatr saylr bir iskambil ve bilardo oyun cusu oldu. Aile yaz aylarnda krsal kesimdeki yazlklarna yerletiinde Kant onlara elik etti ve bylece Knigsberg'ten elli kilometre kadar uzaklat. (Doduu kentin civarn dan daha uzaa hayat boyunca hi gidemedi.) Ama greceli k olan bu sre sadece bir ara oyun idi. 1755'de, 31 yandayken, pietist bir yardmseverin katklar sayesin de Knigsberg niversitesi'nde niha yet bitirme tezini verebildi. Kant'n erken bir yata mezun olduu pek sylenemez, ama o doas gerei za ten fazlasyla ge gelien biriydi. Onun yandayken tm byk filo zoflar, onlar daha sonra tarihe gei ren fikirlerini ifade etmeye balam-

14

lard bile. Ancak Kant'ta, gerekten zgn bir felsefenin geliimine dek yirmi yln daha gemesi gerekiyor du. Artk szlemeli doent olarak ders verebilmenin koullar yerine gelmiti. Kant bu grevini on be yl boyunca srdrd ve bu arada bit mek bilmez alkanlk sergileyen, bekr bir adam olarak yaad. Bu za man sreci iersinde de arlkl ola rak matematik ve fizik dersleri verdi ve deiik bilimsel konularda maka leler yaymlad. Konular arasnda ya nardalar, rzgrlarn doas, antro poloji, yer sarsntlarnn nedenleri, ate, dnyann yalanmas ve hatta gezegenler vard. Kant, gne siste mimizdeki gezegenlerin hepsinde g nn birinde yerleim olacan ve g-

15

neten en uzak olanlarn en zeki olanlar ortaya karacaklarn syle di. Kant'n kendisini en yakn hisset tii konu felsefeydi. Dncelerini en kalc ekilde etkileyenler Leibniz ve Newton'un aklcl, Hume'un p hecilii ve, alas da olsa, Rousseau'nun duygu dnyas oldu. Kant ge nel anlamda kuru bir insan olmu olabilir, ama Rousseau onun derine gml duygular zerinde etkili ol du. Ciddi akademisyen kabuu altn da gizli bir romantiin kalbi atyordu - ki, bu daha sonra felsefesine de yan sd. Kant'n yaz slubu snr tan mazl ve zor anlalrl ile bilinir. Buna ramen dersleri tam aksi ol mu olmal. Ksa boylu ve yamuk yu muk bir insan olduu iin derslikteki

16

krssnden sadece bir peruk ile ku anm keskin ve uslu hatl ba g rnyordu. Ancak bu konuan kafa, etkileyici bir espiri, bilgi ve fikir kay na idi. Dersleri tam bir baaryd ve Kant ksa sre sonra her yerde tan nan bir sima oldu. Elbette bunda bi limsel konular zerindeki almala rnn da etkisi vard. Corafya hak kndaki mehur yaz dersleri daima kalabalk bir dinleyici kitlesi tarafn dan izleniyordu; niversite dndan gelenler bile vard. Kant bu dersleri ni uzun yllar boyunca srdrd ve bu sayede fiziki corafyann ilk aka demik retmeni unvann kazand. Buna ramen hayat boyunca bir da veya deniz grmedi (ne de olsa deniz kys yaklak otuz kilometre mesa fedeydi). Kant'n canl ve gereki an-

17

latm, derslerinde bahsettii ve Baltk Denizi'nden tara kenti Knigs berg^ doru buz gibi sislerin yayld uzun k gecelerinde asla snme yen bir cokuyla okuduu ve dn d o muhteem yabanc lkelere hayat veriyordu. Kant felsefe dersleri de vermeye balamt. Etiin ve bilgi kuramnn verimsiz topraklarn arnlamas, mantn kutup dairesi tesinde do lamas ve metafizik gibi, uygar ol mayan alanlara kadar ilerlemesi (hatta hayatta kalarak bu alanlardan geri dnmesi ve onlardan bahsetme si) uzun srmedi. Arada daha bir ula labilir olan konular da kaleme ald: Havai fiek sanat, askeri savunma ve kosmoloji. Buna ramen Kant'm Knigsberg niversitesi'nde profesr

18

olma talebi iki kere reddedildi. Ne denleri pek belli olmamakla beraber, baz aratrmaclar belirli bir tara zihniyetini sorumlu tutma abasmdalar.j> Belki de pek sevilmiyordu, hepsi bu. Her neyse; Kant Knigs berg'! ok seviyordu. Zira kendisine Berlin niversitesi'nin saygn iir sa nat krss teklif edildiinde Kant bu teklifi geri evirdi. Bylece Kant'm iir Sanatnn Eletirisi'ni okuma zevkinden mahrum kaldk. Kant'm karmak yaz slubu gz nnde bulundurulursa bu eser, hi phe yok, dadaizmin* standart ki taplarndan biri olurdu. 1770'de Knigsberg niversitesi fikrini deitirerek Kant' mantk ve
*Dadaizm: 1916'dan sonra gelien, sanatta mut lak anlamszl ve akl diilii savunan akm.(.n.)

19

metafizik profesr olarak atad. Kant krk yedi yandayd ve Alman felsefesinde ar basan Leibniz ile onun aklc rencilerinden Christian Wolffun dncelerine gn getike daha eletirel bakar olmutu. Sonra bir gn, Hume okurken, birdenbire derin bir uykudan uyand. Bir an iin kafasnda imekler akt ve Kant, Hume'un, metafizii yok etmekle teh dit eden ykc pheciliine yant ve rebilecek bir sistemin olanaklln grd. Takip eden on bir yl boyunca Kant hibir ey yaymlamad ve ken disini tamamen felsefesi zerinde a lmaya adad. Kant zaten rutin bir hayat sryordu ama imdi amaz ve dakik olan gnlk program ak efsaneleiyordu. Heinrich Heine'nin

'- ': / -

szleriyle anlatmak gerekirse: "Ya taktan kalkmak, kahve imek, yaz mak, okumak, yemek yemek, yr y yapmak: Her eyin kesin bir sa ati vard ve Immanuel Kant gri ceke ti ve elinde ince spanyol deneiyle kap nne kp, gnmzde Filozof Yolu olarak adlandrlan hlamur aalaryla kapl bulvarda yrye ktnda, komular saatin buuk olduunu bilirlerdi. Bir yukar bir aa bulvar zerinde tam sekiz kez gidip gelirdi, stelik her mevsimde. Hava kapal veya bulutlu olup da yamur yaacak gibi olduunda, hiz metisi, yal Lampe'yi, kolunun al tnda uzun bir emsiye, rkek bir en dieyle Kant'n arkasndan koturur ken grrlerdi." Sylentiye gre Kant bu rutin

21

ak sadece tek bir kere, o da nl bir vesileyle, bozdu. Sz konusu olay; o gn Rousseau'nun Emile'ini oku yordu. Kitap onu ylesine bylemi ti ki, okuyup bitirmek iin gnlk y ryn iptal etti. Kant'a gnlk alkanln unutturabilen tek ey Rousseau'nun romantik alg dnya syla ilgili itiraflar oldu. Ne var ki, Kant'm anlk duygu taknlklar ha yat boyu srecek alkanlklar kazan drabilecek bir k yapmas iin ye terli olmad. Kant o zamanlarda aklndan iki kez evlilii geirdi, ancak evlenip ev lenmeme konusunda o kadar ince ele yip sk dokuyordu ki, sonunda han mefendilerden biri, bir bakasyla ev lendi, dieri de Knigsberg'ten tan d gitti. Ama Kant'n, Rousseau'ya

20

olan hayranl sadece teorik olmakla kalmad. Sonraki yllarda, Fransz Devrimi'nin patlak vermesiyle Rousseau'nun pek ok fikri meyve verme ye baladnda, Kant sevincinden alad - Prusya'nn ar muhafaza kr vilayet bakentinde eine pek rastlanmayan ve Knigsberg niver sitesinin retim kadrosu arasnda muhtemelen sadece Kant'm gster dii bir tepkiydi bu. 1781'de Kant nihayet Saf Akln Eletirisi'ni (Ar Usun Eletirisi ola rak da evrildi ve evriliyor. .n.) ya ymlad. Bu kitap ounluk tarafn dan en parlak eseri olarak kabul edi lir. Ama zamannda herkes yle d nmyordu. Kant arkada Hertz'e eserinin bir kopyasn gnderdiinde, Hertz kitab yarya kadar okunmu

23

ekilde geri postalad. Hertz, kitab sonuna kadar okusayd, akln oynat ma tehlikesiyle ciddi bir biimde kar karya gelmi olabileceini iddia etti. Ayn eyi sizin de hissetmeniz mmkn elbette. Kant, Saf Akln Eletirisi'nde bilinli olarak pekok ilgin argman ve somut rnek kul lanmaktan vazgeti, nk eserin ok kapsaml olmasn istemiyordu. Buna ramen 856 sayfadan oluur ve bu sayfalarn ou yle: (..) apodiktik nerme asertorik olann anlama yetisinin bu yasalar yoluyla ve dola ysyla a priori savlanm olarak d nr ve bu ekilde mantksal zorun luluklar dile getirir." En gzel evirisi dahi sadece ku laklarda yaratt melodiye anlaml: "La proposizione apodittica conepisce

24

il guidizio assertorio determinato secondo queste*x legge dell'intelletto stresso e, per consequenza,come affirmativo a priori; ed esprime cosi..." Hertz'in yarya kadar dayanabilmi olmas ve akln yitirmekten daha ki tabn balarndan itibaren endie et memesi bir mucize aslnda. Ama bu sizi, Kant'n yaratt sis temin harikal konusunda pheye drmemeli. Kant metafizie layk olduu nemi iade etme gayretiyle hareket etti. Hume ve dier empiristlerle, insann doutan bir takm fi kirlere sahip olamayaca konusunda hemfikirdi. Ancak sahip olduumuz bilgilerin deneyimlere dayand ek lindeki iddiaya katlmyordu. Empi ristler bilginin deneyimi esas almas gerektiini dnyorlard. Kant

25

tmceyi tersine evirerek, tm dene yimlerimizin bilgiyi esas almas ge rektiini syledi. Kant'a gre zaman ve mekn znel grlerdir ve dnya y alglay biimimizdirler. Zaman ve mekn bir bakma kartamadmz ve o olmadan deneyimlerimizin bir anlam tekil etmedii bir gzlktr. Ancak deneyimlerimizi anlamaya ya rayan tek znel elementler zaman ve mekn deil. Kant, aklmz deneyimden bam sz olarak alma yetisine de sahip olduundan, fark edebileceimiz de iik kategorilerin (Kant byle isim lendirmeyi yeledi) mevcut olduunu iddia etti. Bu kategoriler nitelik, ni celik ve ilikidir. Bunlar da, tpk kartamadmz bir gzlk gibidirler. Dnyay nitelik, nicelik v.b. kavram-

26

lar dahilinde grebiliriz ancak. Ama burnumuzun zerinde kk salm bu gzlk nedeniyle dnyay sadece g rngler eklinde alglayabiliriz. Bu grngleri yaratan veya tayan gerek halli eyleri, yani Noumena* veya hakiki gerei, alglamamz mmkn deildir. Birisi bu dnce konusunda y le dedi: "Sadece hayatnda gerek bir da grmemi bir insan, etrafmz saran meknn gerekte var olmayp, sadece alg aygtmzn bir paras ol duunu dnebilir." stelik salkl insan akl bu sz dorulama eili mindedir. Ama Kant'a ynelik bu tr
*Nouman (Yun.): "Dnlen ey." Felsefi: 1-Gzle grlenlere karlk, tin ile fark edilen (Platon). 2- Salt dnlen ey, objektif olarak gerek olmayan, nesnesi olmayan kavram (Kant).

27

aptal itirazlarn felsefeyle bir ilgisi yok elbette... oulluk, nedensellik ve varolu gibi kavramlar da ieren zaman ve mekn kategorileri sadece deneyim lerimizin yansmalar zerine uygu lanabilir. Deneyimlerin dndaki eyler zerine uygularsak, kendimizi "antinomilerin", yani birbiriyle eli en ama her birinin geerlilii salt entellektel argmanlar sayesinde ispatlanabilen iddialar arasnda bu luruz. Kant bu sayede Tanr'nm var l (veya yokluu) konusunda salt dnme eylemine dayanan tm ar gmanlar yok etti. Varolu gibi bir kategoriyi empirik olmayan bylesi bir varlk zerine uygulayamayz, hepsi bu. Kant, yedi yl sonra kamuoyuna

28

sunduu Pratik Akln Eletirisi'nde Tanr'y tekrar ortaya att. Bu eser Kant sisteminin etik blmne adan mtr ve kategoriler yerine kategorik emir kipleri kullanlmtr. Kategori lere benzer olarak bu kipler, etik d n eylemimize, ona spesifik bir ie rik vermeden ereve tekil ederler. rnein birinci kategorik emir kipi (kesin buyruk) yledir: "yle eyle ki, isteminin dayana, ayn zamanda genel geer bir yasama iin prensip tekil edebilir olsun." Kant, bizlerin duygularmzla deil, grevlerimizle uyumlu halde hareket etmemiz ge rektiine inanyordu. Bu inan Kant' ne yazk ki, sonularna aldrmakszn hibir zaman yalan sylememe miz gerektii fikrine gtrd. Belki gnn birinde tm sistemler dnya-

29

ya yabanc bu tr sonulara varacak. (Ama etik sistemler olmasa ve bizler herhangi bir deer yargsnda bulu nabilmekten yoksun olsak halimiz ne olurdu!?) On yl sonra, 1790'da, Kant dev eserinin nc ve son blmn, Yarg Gcnn Eletirisi'ni yaymla d. Bu eser hesapta estetik yargy ve hatta ilahiyat (ve daha pek ok eyi) konu ediniyordu. Kant, sanatn var olabilmesi iin nce sanatnn var ol mas gerektiini ve dnyann gzelli ine bakarak iyi huylu bir yaratcnn varln grebileceimizi iddia et mektedir. "stmdeki yldzl gky z ve iimdeki ahlak yasas" Tanr'y grmeme neden oluyor. Bu dnyann bir amaca hizmet ettiini kantlaya nlayz. Buna ramen "sanki ediyor-

30

mu gibi davranmak zorundayz. Kant dnya zerindeki ktl, ir kinlii ve grnrde anlamsz olan inkr etmedi, ama yapc olan ztlarndan ok daha deersiz olduklarn dnd. Takip eden yzylda Scho penhauer tam tersini savunacakt stelik belki de daha hakl olarak. Ama sonuta ne ktmser, ne de iyimser pozisyonu herhangi bir ekil de kantlayanlayz; her iki pozisyon da kiisel ruh halimize bal olarak doru veya yanl olabilir. Kant bu arada sarslmaz rutin lerle dolu hayatn srdryordu. (Kant'n rutin hayata olan bamll , Kazanova'nm sonu gelmez apkn lklarna ve Hemingway'in alkole ve ya bykba hayvan avna olan ba mllklarna benzer - tabii ok daha

31

zararsz olmas haricinde.) Dolaysy la Knigsberg halk, Kant le sonra s yryne ktnda saatin tam buuk olduundan emin olmaya devam edebilirdi. Kant'm, zamann sadece greceli olduu ve gerekle hibir ilgisi bulun mad eklindeki dncesi onun Dou Prusya'da yaam olmasndan kaynaklanyor olabilir. Dou Prusya o tarihlerde batdan ve gneyden Po lonya ile evriliydi. Polonya'da saat ler; Dou Prusya'ya gre bir saat ile riydi. Dou snrnn tesinde Avru pa'nn geri kalan ksmn en az bir hafta geriden takip eden Rusya var d. Dou Prusya ile ayn zamana sa hip olan halk, yani Almanlar, Polon ya'nn batsnda, iki snr tede ya yordu.

32

Kant Prinzessin-Strasse'de, 1893 ylnda yklan bir evde yayordu. Yal ve sylenerek i yapan Lampe ona hizmet ediyordu. Bu arada Kant da Lampe'ye sylenir dururdu. Her eyin kendine gre bir yapl ve edi li biimi vard (tpk Kazanova'da ve Hemingway'de olduu gibi). Hatta Lampe, akamlar efendisinin kyafe tini karmasna yardm ederken be lirli bir sray takip etmek zorunday d. Kant yataa yatarken kafasna yaz aylarnda bir, k aylarnda ise iki adet gecelik klah takard, zira uzak olmayan Baltk Denizi dondu unda Knigsberg geceleri ok souk olabiliyordu. Lampe'nin ruh sal Kant iin ok nemliydi - pimpirik bir ev zali minden baka ne beklenebilirdi ki?

33

rnein, Pratik Akln Eletirisi'nde Tanr'y tekrar canlandrmasnn tek nedeninin, Lampe'ye tekrar inanabi lecei bir ey sunmak olduunu ak lad. Grne gre Lampe bunu pek takdir etmedi: Elimizde Lampe'nin, Kant'a bundan dolay kran duydu una dair tek bir kant bile yok. Kant, oraplarnn kaymasn bir filo zofa zg biimde nlyordu. Belki Lampe'nin bu konudaki fikrini tah min etmek dierinden daha kolay olur. Kant oraplarn, pantolon cep lerinden geen ve cep ilerinde bulu nan birer kutunun iindeki yaylara bal olan backlarla sabitletirirdi. (nanlmaz gibi, ama bu bilgi birbi rinden bamsz iki kaynak tarafn dan doruland. Kaynaklardan biri bunun Kant'm eyerci olan babasyla

34

bir ilgisi olabileceine dikkat ek mektedir. Psikologlar, dikkat!) lgin ve yaratc dnebilen pek ok insan gibi Kant da hastalk has tasyd. Bu alanda ylesine uzman bi riydi ki, bir hastal olduu eklinde tespitte bulunan tek kii kendisiydi. skeleti biraz arpk olan bu kk ve elimsiz adamn hayat boyunca hi hastalanmad kantlanmtr. Ne var ki, hastalk hastas damar onu en ince ayrntsna kadar dnl m titiz bir yaam srmeye sevk et ti: Saf ve pratik yaam kurallarnn bir eletirisi adeta. Kant, zellikle de souk havalarda yrye ktn da, sadece burnundan nefes alma alkanlna sahipti. Demek ki, k ve bahar aylarnda sokakta birisi Kant'a bir soru sorduunda, soruyu

35

yantlayamyordu. Romatizmal has talklara neden olabilecek enfeksi yonlardan ekindii iin azm a may reddediyordu. Kant, eletirilerinin yaymlanmda ok anslyd. O zamanlar Prusya'da, aslnda Prusya'nn zel liklerinden biri olmayan olaand hogrl bir siyasi iklim vard. Kant'm, eserlerini Avrupa'nn birok baka lkesinde yaymlama ansna sahip olabilir miydi, oras phelidir. Bunu takdir etmesini bildi ve Saf Ak ln Eletirisi'ni Kral Friedrich'in (B yk) Kltr Bakan olan Zedlitz'e it haf etti. Da ynelik olarak Kant, renksiz bir tara profesrnn olma s gerektii gibi, kralna bal bir adamd. Ama yreinde bir devrim ciydi. Byk Friedrich'in saraynda

36

dolanan fransz filozoflar hor gr yordu. Felsefenin "Traite de l'asthme et de la dyssenterie"* ve "Reflexions philosophiques sur Toriine des animaux"** gibi zamansz klasiklerini kaleme alan ve bazen Doktor Fum Ho-Ham ince takma adyla yazan Lamettrie, Kant'm kendisine o evre den dman belledii kiilerden bi riydi. Sylenene gre Lamettrie Al man saray hekimlerine hazmszlk alannda belirli bir fenomeni kantla mak istedii iin yedii koca bir por siyon sln ezmesinden sonra plezanteriden ld. (Kaderin cilvesi: Ra kibi Kant'm lm hikyesi de fazla kard lezzetli yiyeceklerle bala* "Astm ve Dizanteri zerine inceleme". ** "Hayvanlarn Orjinleri zerine Filozofk D nceler" (Fr. .n.)

37

yacakt.) Byk Friedrich 1786'da l d ve Friedrich IL Wilhelm tahta k t. Bu olay Kant iin hi de iyi bir ge lime deildi. Koyu bir pietist olan Wller Kltr Bakanl'n devrald ve Kant felsefeyi "kutsal kitab ar ptmak ve saygnln yok etmek" iin ktye kullanmakla suland. Bakanlktan birisi Saf Akln Eletirisi'ni okumay ve incelemeyi baarm ve Kant'm bu eserde Tanr'nm varl na ynelik tm kantlar inkr etti ini bulgulamt. Kant, dinsel konularda ders ver memek ve kitap yazmamak taahh dnde bulunmak zorunda brakld. Ayn zamanda Knigsberg niversitesi'nin Felsefe ve lahiyat Fakltesi'ne bal tm profesrleri de dersle rinde veya yaymlarnda Kant'm din-

38

sel retilerinden bahsetmemeyi ve hatta onlara deinmemeyi bile bir prus titizlii ile teyit etmek zorunda brakldlar. Kant, krala yazd bir mektupta bu talimata uyma sz ver di. Tm retim yeleri de aynsn yapt: Tam da, gerein ve ahlaki il kelerin birbirlerine sadk iki mtte fik olduu umulan fakltelerde bu durum akademik korkakln en iyi rneklerinden biri - stelik daha son raki tarihlerde bu durumun bir dizi etkisi de oldu. 1797 ylnda kral ld ve Kant verdii szn artk geerli olmad fikrine vararak konuya tekrar ve ta ze bir enerjiyle eildi. Kant zaman zaman pek ilgi grmeyen biri olmu olabilir (daha dorusu hayat boyun ca pek ilgi grmedi) ama Bay Hikim-

39

se olmak gibi bir niyeti de yoktu. Hayatnn son on yl sresince Kant kendisini hibir zaman bitire medii dev bir felsef eserin yazmna adad. Daha erken dnemlerde yaz dklarnn aksine bu eser nihayet okunamaz bir yaztt. Baz uzmanlar cesaret gstererek ve akl salklarn dnmeden Alman metafiziinin bu Himalaya'sma trmanmaya altlarsa da, bir sre sonra nefes nefese kalm ve kendilerini ifade edebilme yetisinden kopmu olarak geriye dn mek zorunda kaldlar. Kant'm tinsel k zcyd. Byk tinsel yetisi onu yava yava terk etti. Kant'm evine konuk olan az saydaki arkada ve sevdii renci leri onun giderek bulanan akl sal nn sessiz tanklar oldular. Arka-

40

da Wasianski, Kantla ilgilenmeye ve onunla birlikte gezintilere kma ya balad. 8 Ekim 1803'de Kant ha yatnda ilk kez hastaland. Sevdii "ngiliz peyniri"nden fazlaca yedik ten sonra hafif bir fel geirdi. Kant, akl salnn giderek bozulduu drt ay sonunda, 12 ubat 1804'de l d. Son sz yleydi: "yidir". Kated ralin kuzey cephesindeki Profesrler Mezarl'na gmld. Mezar ta zerindeki yaz, hibir zaman aka saymad ama hi kukusuz inand Tanr'ya olan balln ifade eden szleridir:"zerinde dndke iki ey ruhumu daima yeni ve giderek artan bir hayranlk ve sayg ile dol duruyor: stmdeki yldzl gkyz ve iimdeki ahlak yasas."

41

Dn Atlyesi

Kant felsefesinin temelini olutu ran aadaki blm Saf Akln Eleti risi (Kritik der reinen Vernunft)' nin Giri blmnden alnmtr. Daha ikinci tmce bile bizlere eserin bt n hakknda fikir verir. Buna ra men kendinizi zorlayn ve ayanza taklan ilk talar geride brakn. As lnda hibir eye taklmayan bir tin ile kar karya olduunuzu fark et meniz uzun srmeyecek. (Bu tr en gebeli yollar fazla yorucu bulan okurlar kitaptaki son blmden ba layarak yolu dikkatlice tersinden al mal ve tal patikalara yle dalmah.):

42

"Tm bilgimizin deneyim ile ba lad konusunda hibir kuku yok; zira bilgi yetisi eer duyularmz uyararak bir yandan kendiliinden tasarmlar yaratan, dier yandan bunlar karlatrmak ve badat rarak veya ayrarak duyusal izlenim lerin ham maddesini nesnelerin de neyim ad verilen bir bilgisi haline getirmek iin dnme yetisi etkinli imizi harekete geiren nesneler yo luyla olmasayd, baka hangi yolla uygulamaya geirilebilirdi? yleyse zamana gre iimizde hibir bilgi de neyimden nce gelmez ve tm bilgi deneyimle balar. Ama tm bilgimizin deneyim ile balamasna karn, bundan tm nn de deneyimden doduu sonucu kmaz. nk pekl olabilir ki de-

43

neyim bilgimizin kendisi bile izlenim ler yoluyla aldklarmzn ve kendi bilgi yetimizin (duyusal izlenimlerin yalnzca vesile olmalaryla) kendi iinden saladklarnn bir bileimi dir, ve o son eklentiyi o temel gere ten ancak uzun aratrmalar sonu cunda kazanlan dikkat ve beceri yo luyla ayrdedebiliriz. yleyse u; daha yakndan arat rlmas gereken ve hemen ilk bakta yantlanamayacak bir sorudur: Dene yimden ve giderek tm duyu izlenim lerinden bamsz bir bilgi var mdr? Bu tr bilgi a priori olarak adlandr lr ve kaynan a posteriori, yani de neyimde, bulan empirik (grgl) bil giden ayrdedilir. Bu 'a priori' anlatm yine de yu kardaki sorunun btn anlamn

44

gsterebilmek iin yeterince belirgin deildir. nk sk sk giderek empirik kaynaklardan tretilen pek ok bilgi asndan bile onlara a priori ye tenekli olduumuz veya olabilecei miz, nk onlar dolayszca dene yimden deil ama genel geer bir ku raldan trettiimiz sylenir - bir ku ral ki yine de kendisini deneyimden dn almzdr. Bylece kendi evi nin temellerinin altn kazan biri iin evin yklacan a priori bilebilirdi, e.d. edimsel ykln deneyimi iin beklemesi gerekmezdi denebilir. Ama yine de bunu btnyle a priori bile mezdi, nk daha nceden cisimle rin ar olduklarn ve buna gre des tekleri uzaklatrlnca dtklerini deneyim yoluyla renmi olmas ge rekirdi.

45

yleyse bu noktadan sonra a pr :v ori bilgilerden u veya bu deil, ama saltk olarak tm deneyimden bam sz olan bilgileri anlayacaz. Ve bun lara kart olarak empirik (grgl) bilgiler, veya yalnzca a posteriori, e.d. deneyim yoluyla mmkn olan bilgiler dururlar. A priori bilgiler ara sndan saf olarak adlandrlanlar, empirik hibir eye bulamam olan lardr. Bylece "Her deiimin bir ne deni vardr" nermesi a priori bir nermedir, ama saf deildir, zira de iim sadece deneyimden tretilebilen bir kavramdr."
Saf Akln Eletirisi, (B) yaym 1787, Giri, Blm I

Buna benzer argmanlar devam ediyor ve gittike de karmaklayor.

46

insan, hayli ender olan, en harika d nrlerden biriyle beraber yol alma ansn karmamal. Ama bu dn dalarna kolaylkla trmanmak de ildir. yle olsayd bu altrmann bir anlam kalmazd: "Burada gerekli olan ey, saf bir bilgiyi empirik olandan gvenle ayrdetmemizi salayacak bir iarettir. Geri deneyim bize bir eyin doas nn u veya bu ekilde olduunu re tir ama baka bir ekilde olamayacak olduunu retmez. yleyse, ilk ola rak, dnldnde ayn zamanda zorunluluu ile dnlen bir ner me varsa, bu bir a priori yargdr; ve eer, bundan baka, kendisi de yine zorunlu olarak geerli olan bir ner me dnda baka bir nermeden tretilmemise tamamyla a priori'dir.

47

ikincisi: Deneyim yarglarna hi bir zaman gerek veya kesin deil, ancak varsayml ve karlatrmal genel geerlilik verir (tmevarm yoluyla), ki, bundan dolay da yle denmeli dir: Ancak imdiye dek alglam ol duklarmza gre u veya bu kurala aykr hibir durum yoktur. Buna g re, eer bir yarg kesin bir genel ge erlilik iinde, e.d. hibir kuraldla olanak tannmayacak ekilde d nlyorsa, o zaman deneyimden tretilmi deildir ve tamamyla a priori geerlidir. Empirik (grgl) ge nel geerlilik yleyse bir ok durum da ileyen bir geerliliin ancak keyf olarak tm durumlarda ileyen bir geerlilie geniletiliidir. rnek ola rak: Tm cisimler ardr nermesin de olduu gibi. Buna karn, kesin ge-

48

nel geerliliin bir yargya znel ol duu yerde, bu, zel bir bilgi kayna n, yani bir a priori bilgi yetisini gs terir. Demek ki, zorunluluk ve kesin genel geerlilik bir a priori bilginin gvenilir iaretleridirler ve hibir bi imde birbirlerinden ayrlmazlar. Ama bu ltlerin kullanmnda za man zaman empirik smrlanmlk yarglardaki tesadfiliklerden daha kolay gsterildii iin, veya, zaman zaman olduu gibi, bir yargya ykle diimiz snrsz genel geerlilik onun zorunluluundan daha ak olarak gsterildii iin, her biri kendi bana yanlmaz olan bu her iki ltn ayr olarak kullanlmalar tavsiye edilebi lir. imdi, byle zorunlu ve en kesin anlamda genel geer, ve dolaysyla

49

saf a priori yarglarn insan bilgisin de edimsel olarak bulunduklarn gstermek kolaydr. Eer bilimlerden bir rnek vermek istenirse, yanlz matematiin tm nermelerine bak mak yeterlidir; eer en sradan d nme yetisi kullanmndan bir r nek isteniyorsa, tm deiimlerin bir nedeni olmaldr, nermesi bu ama iin uygundur. Bu son durumda bir neden kavramnn kendisi bir etki ile bantnn zorunluluu ve bir kuraln kesin genel geerlilii kavramn y lesine aka kapsar ki, kavram eer onu, Hume'un yapt gibi, olmakta olann nceden olanla yineleyerek birletirilmesinden, ve bundan kay naklanan o tasarmlar birbirleri ile balama alkanlndan (ve buna g re yalnzca znel zorunluluktan) t-

50

retecek olsaydk, btnyle yiterdi. Bilgilerimizdeki saf a priori ilkelerin edimselliini kantlamak iin bu tr rnekler gerekmeksizin de, bu ilkele rin deneyimin kendisinin olana iin vazgeilmez olduklar gsterilebilir ve dolaysyla varolular a priori ta ntlanabilir. nk deneyimin kendi si pekinliini nereden alabilirdi, eer ilerlemesinde baml olduu tm ku rallar her zaman empirik ve dolaysyla tesadfi olsalard; ve o zaman tm bu kurallar ilk ilkeler olarak geerli saymak zor olurdu. Ama burada bilgi yetimizin saf kullanmn bir olgu olarak gstermi ve byle bir kullan mn ltlerini ortaya koymu olmak la yetinebiliriz. te yandan, yalnzca yarglarda deil, ama giderek kav ramlarda bile bunlarn a priori kke-

51

ni kendini gsterir. Bir cisme ilikin deneyim kavrammzdan onda empirik olan her eyi tek tek uzaklatra cak olursak - rnein renk, sertlik ve ya yumuaklk, arlk ve hatta geirmezlik - yine de geriye cismin (ki im di btnyle yitmitir) kaplam ol duu ve yok olarak dnlemeyecek olan uzay kalr. Benzer olarak, cisimsel olan veya olmayan herhangi bir nesneye ilikin empirik kavram mzdan deneyimin bize rettii tm zellikleri uzaklatracak olursak, yi ne de ondan onu tz olarak veya bir tze bal olarak dnmemizi sala yan alamayz (stelik bu tz kavra m genelde bir nesne kavramndan daha ok belirlenim kapsyor olsa bi le). yleyse bu kavramn kendini bi ze dayatmdaki zorunluluk yoluyla

52

a priori bilgi yetimizde yeri olduunu kabul etmeliyiz. Saf Akln Eletirisi, (B) yaym 1787, Giri, Blm II Kant aadaki alntda zaman kavramndan ne anladn akla maktadr: "Zaman nesnel ve gerek bir ey olmad gibi, ne tz, ne bir bana var olmayan, ne de ilikidir. Aksine, her trl duygunluklar belirli bir ya sa erevesinde birbiriyle ilikilendirmek eklinde bir znel koul - ki bu koul insani bilgi gcnn doas ge reince bir zorunluluktur da - ve bir saf (ar) grtr. Zira bir bana var olmayanlar olduu gibi, tzleri de, ayn anda var olmak ve pei srallk uyarnca sadece zaman kavram ara-

53

clyla birbirleriyle ilikilendiririz..." "De mundi sensibilis atque intelligibilis forma et principiis" (Duyu ve Anlak Dnyasnn ekli ve Nedenleri Hakknda") (1770)

54

Kant Alntlar Hazinesi

55

Kadn "Zorlu renme veya mahcup eden kafa patlat, bir kadn y celtecek olsa bile, cinsiyetine z g olan stnlkleri yok etmek tedir." "Kadn, ktl, haksz bir ey olduundan deil, irkin olduundan yadsr."
(Akademik Yaymlar, VIII, 28 ff.)

56

zgrlk Sadece yasalardan yola kan istem, ne zgr, ne de esaretli ola rak tanmlanabilir, nk eylem lere deil, dorudan doruya ey lemin dayanana (yani pratik akln kendisine) ynelik yasama dan yola kar, ki, bu nedenle ay n zamanda gerekli ve hibir da yatmaya kabil deildir. yleyse sadece keyfiyet zgr olarak ta nmlanabilir." "Ancak keyfi eylem zgrl, buna dair baz rnek ler varsa bile, yasalara uygun ve ya onlarn aksine davranmadaki

57

seim yetisi (libertas indifferentiae) ile tanmlanamaz. nk z grl (bizlere ncelikle ahlak yasalar araclyla duyurulduu ekliyle) sadece iimizdeki olum suz bir nitelik, yani duyusal tes pit nedenleri araclyla eylemin dayatlmamas olarak tanrz.
(Akademik Yaymlar, W, 29 )

58

isel zgrlk sel zgrlk iin iki ey ge reklidir: "nsann, belirli bir du rum karsnda, kendi kendisi nin efendisi ve kendisine hakim olmas, e.d. heyecann yattr mas ve arzularn kontrol ede bilmesi."
(Akademik Yaymlar, III, 251)

59

Politik zgrlk Politik zgrln ilkesi udur: "Kimse beni kendi tarznda (yani, dier insanlarn mutlu olduklar n dnd ekilde) mutlu ol maya zorlayamaz, aksine herkes kendisince en iyi olarak belledii yolda mutluluu arayabilir, yeter ki, bakalarnn, benzer bir ama cn peinden komaya ynelik z grlne mmkn olan genel geer bir yasa erevesinde (e.d. bakalarnn hakkna) engel ol masn."
(Akademik Yaymlar, VI, 87 f.)

60

Tanr Tanr, ve bizim iin henz grlebilir olmayan, ama umulan bir dnya olmakszn ahlakn harikulade fikirleri geri alkn ve takdirin nes neleridirler, ama niyetin ve uygulamann deil, zira her bir akl banda varla doal gelen ve ite bu a priori saf aklca belirlenen ve zorunlu olan amac tamamen yerine getirmiyor."
(Akademik Yaymlar, I, 672 ff.)

61

Kategorik Emir Kipi "(Koulsuz olan) kategorik emir kipi, dolayl olarak, edim aracl yla elde edilebilir olan bir ama cn tasarm ile deil, edimi edimin salt tasarm (ekli) araclyla, yani dorudan doruya nesnel bir zorunluluk olarak dnen ve zo runlu yapan emir kipidir; katego rik emir kipi, ayn emir kiplerine, ilikilendirilii ngrenden (tre lerle) te, baka hibir pratik re tiyi rnek olarak gsteremeyen emir kipidir. Dier tm emir kiple ri teknik ve bir btn olarak koul ludurlar. Kategorik emir kipleri nin olaslklarna dair neden un da sakldr: Keyfiyetin zgrl-

62

gnden te, keyfiyetin baka hi bir belirtisine (yani ona bir ama ykleyebilecek olan) ilikilendirilmemesi." "Kategorik emir kipi, bir ilikilendirilebilirliin belirli baz edimlerin nazar itibara alnmas araclyla ifade edilmesi dolay syla, ahlaki-pratik bir yasadr. Ancak, ilikilendirebilirlik salt pratik zorunluluk deil..., ayn za manda dayatma da ierdii iin, dnlen emir kipi, ya edilii ve ya edilmeyii bir ykmllk ola rak tantlan bir emir yasas, ya da bir yasak yasasdr."
(Akademik Yaymlar, III, 24 ff.)

63

Eletiri "amz asl eletiri adr, ki, her ey eletiriye tabii tutmaldr kendisini. Din, kutsall gerei, ve kral beraberce kendilerini eletiri den uzak tutma isteindedirler. Ama hal byle olunca, phe eki yorlar zerlerine ve sahte olmayan bir itibar grme hakkn kendile rinde gremezler, ki, akl, ancak zgr ve kamusal snava dayana bilen kiiye itibar uygun grr."
(Saf Akln Eletirisi, Akademik Yaymlar XII)

64

Papazlk
"Papazlk, kilisenin - eer kilisede bir put hizmeti egemen ise - ieri sinde ahlak ilkelerinin deil, kat ve ekli emirlerin, inan kurallarnn ve geleneklerin dayanak ve esas te kil ettii anayasasdr."
(Akademik Yaymlar, IV, 210 f.)

"Papazlk, ruhani snfn kalpler zerindeki gayr meru egemenlii dir..., yle ki, affetme ve merhamet etme aralarna bizzat kendisinin sahip olduunu zannetmektedir."
(Akademik Yaymlar, III, 228)

65

Sonsz

Soru: "Kant'm Saf Akln Eletirisi neyi konu ediniyor?" Yant: "Metafizii." Soru: "Metafizik nedir?" Yant: "Aslnda bu kelimenin kulla nm bir yanlgya dayanmaktadr ve gnmzde de yine yle bilinmekte dir. Yanlgya dayand zaman sre ci ierisinde metafizik felsefenin ana tema's idi." Soru: "Bu soruma yant deil. Me tafizik tam olarak ne demek?" Yant: "amzn pek ok filozofu na gre hibir anlam yok." Soru: "Peki, yleyse aslen ne anla ma geliyordu?"

66

Yant: "Balangta Aristoteles'in birka belirli eseri iin kullanlmtr. Bu kelimeyle Aristoteles'in Btn Eserler'inde fizik hakkndaki byk apl almasn takip eden yazlar isimlendiriliyordu. Bu yazlara fizik sonras eserler deniyordu, ki Yunancas meta-physik demekti." Soru: "Yine de bu yant bana bu ke limenin niin ve nerede kullanldn aklamyor." Yant: "Fizik sonras yazlarnda Aristoteles 'fizik ve doal tesi eyle rin bilimiyle' ilgileniyordu." Soru: "Ne demek bu?" Yant: "Fiziksel dnya hakknda bildiklerimizi belirleyen fizik tesi dnyann ilkeleri hakkndaki bilim dir. Baka bir ekilde ifade etmek ge rekirse, metafizik, deneyimin fiziki

67

dnyasn aan eylerle ilgilenir." Soru: "Peki, yaadmz fiziksel dnyann dnyann tesinde bir e yin var olduunu nereden biliyoruz?" Yant: "Bilemiyoruz. O nedenledir ki modern filozoflarn ou metafizii bir yanlg olarak grmektedir." Soru: "Ama Kant yle dnm yordu,, deil mi?" Yant: "Kant yeni bir metafizik ya ratmaya kararlyd. Hume, Kant'tan nce, modern felsefenin vard sonu ca varmt. Hume, metafiziin ko ullarn ortadan kaldrdna inan yordu." Soru: "Nasl?" Yant: "Kendi deneyimleri yoluyla kantlayamad her eyden phele nerek. Hume'un ar boyuttaki septi sizmi (phecilii) insanlarn yzyl-

68

lar boyunca inand ama gerekte hibir zaman deneyim yoluyla renemedii her eyi inkr ediyordu." Soru: "rnein neyi?" Yant: "Tanr'y." Soru: "Ama duruma baklrsa Hume pek de etkili olamad. nsanlar nceden olduu gibi Tanr'ya inanma ya devam ediyordu." Yant: "Evet ama insanlar giderek bunu dorudan bir deneyimin veya rasyonel bir argmann sonucunda deil, bir inan eylemi sonucunda yaptklarn fark ettiler." Soru: "Demek ki Hume'un metafi zii 'rt' hibir farklla neden olmad, yle mi? Yant: "Tam tersine, dev bir dei iklie neden oldu. zellikle de bilim adamlar ve filozoflar iin."

69

Soru: "O niye?" Yant: "Hume, deneyim yoluyla ka ntlanamayan her eyi dlayarak, Tanr'dan fazlasn da yadsd. Bilim adamlar ve filozoflar iin zellikle nemli olan, Hume'un ayn zamanda nedensellii de yok ediiydi." Soru: "Nasl?" Yant: "Hume'a gre, bir durumun dierini izlediini deneyimlerimiz sa yesinde biliriz, ancak bir durumun dierinin nedeni olduunu asla bile meyiz. Deneyimlerimizin tesine geemeyiz. Bir durumun dier bir duru mu izlediini yaarz, ama nedeni ol duunu gerekte yaayamayz." Soru: "yleyse?" Yant: "Bilimsel bilginin zdr bu. Hume'a gre nedensellie dayal bir bilim empirik (grgl) deil, metafi-

70

ziktir ve bununla, byle bir bilimin bulgularn kantlayanlayz. Oysa bil gimizin esasn tekil eden ey kantlanabilirliktir. Tabii felsefe iin de ay n ey geerli. Hume'a gre felsefi ku ramlar ancak dorudan doruya de neyimlere dayanmalar halinde ka ntlayabiliriz." Soru: "Hangi tr deneyimler?" Yant: "rnein u ifade: Bu elma yeil." Soru: "Ama bu durumda felsefenin kuram gelitirme alan ok daral yor?" Yant: "Aynen yle. Kant'm felsefe siyle amaya alt byk sorun buydu ite." Soru: "Peki nasl?" Yant: "Hume'un yok edici pheci liine ramen bir metafizik ina et-

71

menin mmkn olduunu gstermek istiyordu. Kant'a gre bu metafizik, Hume'un phecilii tarafndan hi bir saldrya maruz kalmayacak ge nel geer ve mantksal adan zorun lu bir bilgi eklinin temeli olmalyd. Kant dncelerini ncelikle Saf Ak ln Eletirisi'nde dile getirdi." Soru: "Demek ki Kant'n metafizi i, bilgimizin gerekliini garanti eden mutlak bir bilimi kurma deneyi idi?" Yant: "ok doru." Soru: "Peki bunu nasl baard?" Yant: "Kant, eletirel felsefe ola rak tanmlad eyi ne srd. Bu felsefe dahilinde bilgi kuramnn de rin bir analizini, bilgimizin dayand esaslarn incelemesini yapt. Kant'a gre bilgimiz iin vazgeilemez olan

72

baz yarglarda bulunmaktayz. Kant bu yarglar 'a priori sentetik ifadelet olarak snflandrd. Sentetikten an lad, ifadelerin analitik olmaddr ve bu ifadelerin iinde yer alan bilgi nin asl kavramda mevcut olmad dr. rnein; 'top yuvarlaktk ner mesi analitik bir ifadedir, nk yu varlakln kavram top kavramnn iinde mevcuttur. Buna karn 'top parlyor^ nermesi sentetik bir ifade dir. Bu ifade, tpk empirik (grgl) ifadelerde olduu gibi, top hakknda, top kavramnn kendisinde mevcut olanndan daha fazlasn belirtmek tedir. Kant'n a priori'den anlad, zorlayc ve genel geer olan yarglar dr. Gerekten de her deneyimden n ce doru olmaldrlar ve sadece akl ile bulunurlar. Deneyime dayanan

73

ifadelerin aksine partikler ve birbir lerine bal deillerdir. Yani sadece tekil durumlara dayanmadklar gibi, 'her kpek kahverengidir 5 ifadesinde olduu gibi mantksal olarak zorlay c da deillerdir. Tm bilimsel ifadeler gibi a priori sentetik ifadeler de mantksal olarak olumsuzlanamaz ve genel geerli ol mak zorundadrlar. Dier deyile, sentetik olmalarna ramen analitik bir ifadenin sahip olduu ifade gc ne sahip olmaldrlar. Ayrca, ayn za manda onlar ncelerken, deneyim zerine de uygulanabilir olmaldrlar. Kant'm temel sorusu udur: "a priori sentetik ifadeler nasl mm kn olabilirler?" Bu soruyu matema tie, fizie ve metafizie uygulad. Kant'a gre matematik zaman ve me-

74

kn (uzay) ile ilgilenir. Kant, grn gnn aksine, zaman ve meknn a priori olduklarn savlamaktadr. Ya ni deneyimlerimizin birer paras de illerdir, ama deneyim iin zorlayc bir nkouldurlar. Bu 'gr biimle ri' (grelik) olmadan da deneyim ola maz. Kant, argmanlar gelitirmeye devam ederek, fizik hakkndaki ifa delerin a priori ifadeler olduunu syler. A priori ifadeler empirik ifade leri snflandrrlar (ve bylelikle sen tetiktirler), ancak deneyimi nceleyen (ve bylelikle a priori olan) kav ramlar kullanrlar. Bu kavramlar, veya Kant'm ifadesiyle 'bilgi katego rileri', matematikteki zamana ve me kna (uzaya) ok benzerdirler. 'Kate goriler5 bilginin tayc stunlardr.

75

Nitelik, nicelik, iliki (nedensellik da hil) ve varoluun biimlerini (varolu veya varolmay gibi) kapsarlar. De neyimimizin birer paras deillerdir, ama onlar var olmasa deneyim diye bir ey de olmazd. Ancak metafizik iin matematik ve fiziktekinin tam tersi geerlidir. Metafiziin deneyimle bir ilgisi yok tur (nk fiziin tesinde gezinmek tedir). Demek ki, nitelik ve nicelik gi bi 'kategorileri' metafizie uygulaya nlayz, nk bunlar deneyim bilgisi nin erevesini olutururlar. Byle likle metafizik kendisini a priori sen tetik ifadelerin kapsamndan soyut lar ve yeterli bilimsel bir temele sa hip deildir. rnein; Tanr gibi me tafizik bir kavram ele aldmzda, onun hakknda bilimsel (veya kant-

76

lanabilir) bir ifadede bulunamayz, nk uygulanabilirlik dahilindeki tm kategoriler sadece deneyim iin geerlilie sahiptirler. Demek ki Tanr'nn varoluu (veya varolmay) hakknda konumak kategorilerin yanl kullanm anlamna gelir. Kant kendisini metafizikten bu ekilde kurtard. Ama ayn zamanda kendi metafizik sistemini ina etti. Kant'a gre 'gr biimleri' (mekn ve zaman) ve 'bilgi kategorileri' (varo lu, zorunluluk vs. dahil) metafizik tirler. Bizler gnmzde mekn ve varoluu 'darda', deneyimimizin d dnyasnda gryor olabiliriz, ama Kant yle yapmad. Demek ki Kant'm argman metafizie ve ayr ca gr biimlerine ve bilgi kategori lerine kardr. Bunlar olmadan a pri-

77

ori sentetik ifadelerde bulunamayz. Bilimsel, analitik ve mantksal ola rak zorlayc deil; metafiziktirler. Ve kald ki, 'darda', deneyimimizin d dnyasnda olsalar bile, o durumda kesinlikle a priori bilgimizin kav ramlar olamazlard. Pratik Akln Eletirisi'nde Kant benzer bir sistemi etie (ahlaka) uy gulamaya alr. A priori sentetik ifadelerin olup olmadn sorgula mak yerine, istemimizi a priori belir leyen ve bu nedenle genel geer ola rak kabul grebilen kurallarn mev cut olup olmadn inceler. Kategori ler yerine, dorudan etik deneyimin bir paras deil, ama zorunlu bir a priori nkoul olan 'kategorik emir kipini' ortaya atar. Tpk kategoriler gibi, kategorik emir kipi de saf biim-

78

seldir. Kategorilerin empirik ierikle ri yoktur; kategorik emir kipinin de etik bir ierii yoktur. Kategorik emir kipi grnrde iyi olabilir, ancak y lesine geni kapsamldr ki, hem sado mazoistlerin etik konusundaki tasa rmlarn, hem de hippilerin Loveand-Peace eklinde zetlenen dnya grlerini kapsamaktadr. ok kat bir ekilde aklcdr ve tm insanla rn hemcins olarak grlmeleri ge rektiini salk verir. Ancak bizim psi kolojimiz kat ekilde aklc deildir ve deneyimlerimiz bizlere, baz dier insanlarn bizden farkl cinsten yara tldklarn gsterir. yleyse byle bir emir kipini nasl uygulayabiliriz? El bette, bu tr itirazlarn kategorik emir kipi etik iin sadece bir temel tekil ettiinden geersiz olduu sav-

79

lanabilir. Ama ekle indirgenmesi kategorik emir kipinin iini boalt maktadr.

80

adalar 1725 1729 Christian Wolff (1679-1754), nsan, Hayvan ve Bitki Uzuvlar zerine Aklc Dnceler *Gotthold Ephraim Lessing ( 1781), aydmlanmac, dram yazar ve eletirmen * Moses Mendelssohn ( 1786), aydmlanmac, filozof ve Lessing'in arkada *Christoph Martin Wieland ( 1813), air, aydmlanmac, evirmen, filozof David Hume (1711-1776), aydmlanmac, empirizm filozofu, nsan Doas zerine Bir nceleme Prusya Kral Friedrich (Byk), Christian Wolffu Halle kentinde tekrar profesrle atar. Wolff daha nce pietistlerin abalar sonucunda 1723 ylnda bu grevden uzaklatrlmt *Georg Christoph Lichtenberg ( 1799), aydmlanmac, hicivci, eletirmen ve air *Thomas Jefferson ( 1809), Amerikan Bamszlk Bildirgesi'nin yazan, ABD'nin nc bakan (1801-1809) *Johann Gottfried Herder ( 1803), ilahiyat, filozof, eletir men ve air Julien Offray de Lamettrie (1709-1751), Fransz materyalist felsefenin kurucularndan. Ruhun Doa Tarihi adl eserini yaymlar. Eser Fransa'da mahkemece yasaklanr ve yaklr Etienne Bonnot de Condillac (1715-1780), John Locke'un grlerinin Fransa'daki balca szcs, nsan Bilgilerinin Kayna zerine Deneme David Hume, nsan Akl zerine Aratrmalar Charles de Montesquieu (1689-1755), Yasalarn Ruhu (gler ayrmnn retisi) Emanuel Swedenborg (1688-1772), ilahiyat filozof ve doa filozofu, Kant'n eletirilerinde "Ruh Grcs" olan kii. Voltaire, Potsdam'a gelir ve 1752 ylna kadar burada kalr. Almanya'da cad takibat (muhakemesi) kaldrlr. Fransz Ansiklopedisi'nin (Encyclopedie) yaym balar (Diderot, d'Alembert, Voltaire, Rousseau v.b.) David Hume, Ahlakn lkeleri zerine Bir Soruturma J. J. Rousseau, nsanlar Arasndaki Eitsizliin Kayna ve Temeli zerine Konumalar British Museum'un al Voltaire, Ecrasez l'infame (manszn Kkn Kurutun kiliseyi katederek) Cizvitlerin Portekiz'den srl Voltaire, Kandid, optimizme kar yazlm felsefi roman

1733 1739 1740

1742 1743 1744 1745

1746

1748

1749 1750 1751

1754 1759

adalar 1762 * Johann Gottlieb Fichte (1814), Alman dealizmin filozofu J.J. Rousseau, Contract social (Toplum Szlemesi) M.Mendelssohn, Phaidon ya da Ruhun lmszl zerine Britannica ansiklopedisinin yaym balangc * Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1831) Goethe, Gen Werthefin Aclar * Friedrich Wilhelm Schelling (1854) ADB'nin ngiltere'den bamszln ilan edii, nsan Haklar Bildirgesi Lessing, Bilge Nathan (dnya dinlerinin eit deerlilii zerine yazlm dram) J.J. Rousseau, tiraflar svire'de son cad idam J.G. Herder, nsanlk Tarihi Felsefesi zerine Dnceler Jeremy Bentham (1748-1832), yararclk retisinin kuru cusu, Tefeciliin Savunusu Baron Adolf von Knigge, nsanlara Davran stne Fransz htilali'nin balangc George Washington ABD'nin ilk bakan seilir Fransa Ulusal Meclisi, Fransa'y Cumhuriyet ilan eder Fichte: Btn Vahiyleri Eletirme Denemesi Fransa terrn egemenliine girer. 16. Lui ve Mari Antuanet idam edilir. Marat ldrlr Avrupa'da son cad idam (Posen) Robespierre "en yksek varlk kltn" balatr. Danton idam edilir. Robespierre iktidardan drlerek idam edilir. Prusya ile Fransa arasnda bar imzalanr Schiller, nsann Estetik Eitimine Dair Mektuplar Schelling, Bir Doa Felsefesi zerine Dnceler Napolyon Bonapart birinci konsl olur Fichte "ateizm" nedeniyle Jena niversitesi'ndeki grevini kaybeder Herder, Kant'a kar Saf Akim Eletirisi zerine Eletiri'sini yaymlar Friedrich Schleiermacher (1768-1834), ilahiyat ve filozof, Platon evirmeni, bilimsel Protestan ilahiyatnn kurucusu, Din zerine. Dini Aalayan Aydnlara Sylev Schelling, Transandantal dealizm Sistemi Fichte, nsan Belirleyen Nitelikler Napolyon imparator olur Goethe hkmette kurul yeliine getirilir Schiller, Wilhelm Teil

1767 1768 1770 1774 1775 1776 1778 1782 1784 1787 1788 1789 1792 1793

1794 1795 1797 1799

1800

1804

Kant'n sistemi Nevvton'un yer ekimi kanunu gibidir. Sorunun nihai zmn ortaya koymasa da, yine de gnmzn dnya grne hemen hemen denktir. Dnyaya Kant'n gzleriyle bakarsak yanl bir eyler yapma ihtimali ok dktr. Kant'n yaam hakknda neler dnmemiz gerektiini pek bilmiyoruz. Aslnda (kafasnn iindeki hari) pek de bir yaam srd sylenemez. lgin olabilecek hibir ey yaamad. Buna ramen olduka tekdze olan yaamnn betimlenii skc olmak zorunda deil; Kant'n ada Casanova veya bundan ksa bir sre nce Hemingway bize bunu kantlamtr.