Bilim ve Teknik

Bilim ve Teknik Haziran 2013 Yl 46 Say 547 Piri Reis

Byk Boy Piri Reis 1513 ve 1528 Dnya Haritalar Derginizle Birlikte...

Aylk Popler Bilim Dergisi Haziran 2013 Yl 46 Say 547 5 TL

Piri Reis
Salarmza Neler Oluyor?
Az Bilinen Bir Psikiyatrik Sorun

Haritaclkta 500 Yl nce Devrim Yapan Denizci

Karanlk Madde
Cilt Yolma
47 9 771300 338001

Ana Tahl Kinoa

Hemen Abone Olmak in: www.biltek.tubitak.gov.tr

TBTAK popler bilim dergilerine abone olun, siz yorulmadan dergileriniz adresinize gelsin.
Bilim ve Teknik, Bilim ocuk ve Merakl Minik dergilerine abone kaytlar sryor

nternet sayfamzdaki abone formunu doldurup kredi kart ya da havale yoluyla demenizi yapabilirsiniz.

Bilim ve Teknik
Mzik ve Matematik
Kuantum Mekaniinden Kuantum Bilgisayarlarna

Ekim 1967-2012... Bilim ve Teknik Dergisi 46 yanda...

46.yl
Aylk Popler Bilim Dergisi Ekim 2012 Yl 46 Say 539 5 TL

Ritim, l, Ahenk...

imdi Abone Olabilirsiniz

www.biltek.tubitak.gov.tr

Bilim ve Teknik Ekim 2012 Yl 46 Say 539 Mzik ve Matematik

Anne Style Hayata Salkl Merhaba

Doal Fotonik Yaplar

Bilim ve Teknik
Aylk Popler Bilim Dergisi Yl 46 Say 547 Haziran 2013 Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk

Bilim ve Teknik dergisi uzunca bir sredir yurtdndaki bilim ve teknolojinin gndemini takip ettii gibi yurtiinde de ayn sorumluluu stleniyor. lkemizin teknolojide ve inovasyonda atlm yapmaya alt bugnlerde bilim ve zellikle teknoloji tarihiliinin ayr bir nemi olduunu dnyor ve bu konuda sorumluluk alyoruz. Amerika ktasnn ilk kez izildii mehur Piri Reis haritasnn 500. yl olmas sebebiyle 2013n UNESCO tarafndan Piri Reis Yl olarak isimlendirildiini duymu olmalsnz. Amerika ktasnn kefinden 20 yl, farkl bir kta olduunun anlalmasndan sadece 10 yl sonra haritaclk tarihinde aheser saylan bir haritann izilmesi ve bu haritann izilmesinde tamamen bilimsel bir tutum sergilenmi olmas, o ada bilginin yaylma hz, bilgiye verilen deer ve en nemlisi bilimsel dncenin balangc gibi konulardaki yarglarmz sorgulamamz gerektiriyor. Acaba atalarmz ve adalarn ok mu hafife aldk? Konunun bilim tarihi ile ilgili yanna gelince, dnya tarihinde nemli yere sahip bu haritann zerindeki yazlarn gnmz Trkesiyle yazlm bir rneine ulaamadk. 1513 tarihli mehur harita, 1528 tarihli daha az bilinen ikinci harita ve Piri Reisin kendisi ile ilgili zgn ve btncl almalara, tpk anakkale dosyamz hazrlarken olduu gibi, ulamakta ok zorluk ektik. Umuyoruz ki kusur sadece bizdedir. Piri Reis ve haritaclk dosyasnda bizlere yardmc olan Prof. Dr. Hseyin Gazi Topdemire ve ems Aktua teekkr ederiz. Yazarmz Emine Sonnur zcan ise Piri Reis dnemi ile ilgili yazsnn yan sra bu ay poster olarak verdiimiz Piri reis haritalar iin de byk emek harcad. zlem Ekici bu ay, olunca bakmn ve grnn, olmaynca da yokluunu dert ettiimiz salarmz konu olarak seti. Salarmzn matematiksel olarak modellenmesinin kozmetikten animasyonlara kadar birok uygulamas olduunu bu sayede reniyoruz. Blent Gzceliolu da bizi bu ay Berlin Doa Tarihi Mzesine gtryor. Byk olaslkla, siz de yazy okurken benzer byklkte bir doa tarihi mzemiz olmadna hayflanacaksnz. Psikolojimizin ve alkanlklarmzn salmz bozduunu biliyoruz, ama lay elik psikolojimizin ve alkanlklarmzn cildimiz zerindeki ilikisini sorguluyor. zlem Ak kinci artk dzenli olarak madalya toplamaya altmz ve dnya apnda rekabetten ekinmediimiz Matematik Olimpiyatlarn tayor sayfalarmza. Yllar getike baarmzn artt bu olimpiyatlara katlan genlere bu deneyimlerin neler kattn, genlerimizi bu yara hazrlayan Prof. Dr. Azer Kerimov ve eski katlmclardan reniyoruz. Bu ay kelerimizde deiiklikler yapyoruz. Salk kemiz artk bizlerle olmayacak ama Ferda enel yazlaryla dergimizin bir paras olacak. Merak EttiklerinizTuba Sargl arkadamzn hazrlayaca bir ke ve ad stnde merak ettiiniz sorulara vereceimiz cevaplardan oluacak. Ayrntlar kesinde zlem Ak kinci, sizi artacan umduumuz baz bilimsel gerekleri ksaca sizlerle paylaacak. Sayglarmzla, Murat Yldrm

Sahibi TBTAK Adna Bakan Prof. Dr. Ycel Altunbaak Genel Yayn Ynetmeni Sorumlu Yaz leri Mdr Duran Akca
(duran.akca@tubitak.gov.tr)

Yaz ve Aratrma lay elik Dr. zlem Kl Ekici

(ilay.celik@tubitak.gov.tr) (ozlem.ekici@tubitak.gov.tr)

Grafik Tasarm - Uygulama dl Evren Tngr

(odul.tongur@tubitak.gov.tr)

Mali Ynetmen Mehmet Ali Aydnhan dari Hizmetler Yeter Karasu

(mali.aydinhan@tubitak.gov.tr)

Dr. Blent Gzceliolu Dr. zlem Ak kinci

(bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr) (ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr)

Sayfa Dzeni / Web Sadi Atlgan

(sadi.atilgan@tubitak.gov.tr)

(yeter.sivrikaya@tubitak.gov.tr)

Yayn Ynetmeni Dr. Murat Yldrm

Dr. Emine Sonnur zcan Dr. Tuba Sargl Redaksiyon Sevil Kvan

(sonnur.ozcan@tubitak.gov.tr) (tuba.sarigul@tubitak.gov.tr)

(murat.yildirim@tubitak.gov.tr)

Yayn Kurulu Do. Dr. Burak Aksoylu Do. Dr. M. Necati Demir Do. Dr. Kadir Demircan Dr. kr Kaya Do. Dr. Ahmet Onat Prof. Dr. Gkhan zyiit Prof. Dr. Bayram Tekin

Yazma Adresi Bilim ve Teknik Dergisi Akay Caddesi No:6 06420 Bakanlklar - Ankara Tel (312) 298 95 61 (312) 468 53 00 Faks (312) 427 66 77

Abone likileri (312) 468 53 00 Faks: (312) 427 13 36 abone@tubitak.gov.tr nternet www.biltek.tubitak.gov.tr e-posta bteknik@tubitak.gov.tr ISSN 977-1300-3380

Fiyat 5 TL Yurtd Fiyat 5 Euro Datm: DPP http://www.dpp.com.tr Bask: PROMAT Basm Yayn San. ve Tic. A.. http://www.promat.com.tr/ Tel (212) 622 63 63 Bask Tarihi: 30.05.2013

(sevil.kivan@tubitak.gov.tr)

Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eitim Bakanl [Tebliler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247] tarafndan lise ve dengi okullara; Genelkurmay Bakanl [7 ubat 1979, HRK: 4013-22-79 Et. Krs. . say Nr.83] tarafndan Silahl Kuvvetler personeline tavsiye edilmitir.

indekiler

22 28 42

Sanzla banz dertte mi? Ne kadar urasanz da, her trl kozmetik rn deneseniz de bir trl istediiniz hacmi ve grnty elde edemiyor musunuz? Kusursuz ve haval bir sa modeli istiyorsanz belki de kuafrnz yerine bir fizikiye veya bilgisayar mhendisine danmanz gerekiyor. Animasyon ve kozmetik dnyasnn nde gelen firmalar yle yapyor..

nsanolunun gkyzne bakp grdklerini yorumlamaya almas tarih ncesi dnemlere kadar gidiyor. O zamandan gnmze kalan Msr ve Smer gibi uygarlklara ait antlarda bu gzlemlerin ve almalarn izleri var. Bu toplumlar, gkyzndeki cisimleri gnmzde olduundan ok farkl yorumlam, yeryznde yaanan doa olaylarn bu cisimlere ve onlarn hareketlerine balam. Bu gelenek daha sonra modern anlamda bilimin douuna nclk edecek olsa da, bugnk astrolojinin de temelini oluturmutur. te yandan bu almalar sayesinde Gnein ve Ayn hareketleri takip edilebilmi ve bu hareketler temel alnarak eitli takvimler gelitirilmitir.

Kaptan- Derya olan amcas Kemal Reis ile daha ocuk denecek yata, birok denizi dolama frsat buldu. spanyann basksndan kaan Mslmanlarn Endlsten Kuzey Afrika sahillerine tanmas bata olmak zere ok sayda sefere katld. Bu seferler Piri Reis iin ileride yazaca kitaplar ve izecei haritalar iin de eine az rastlanr bilgi kaynaklar niteliindeydi. Denizcilik ve denizler hakknda esiz bilgiler kazand bu dnemden sonra hayat bulan yaptlaryla hem denizcileri hem de Dnyann henz kefedilmemi blgeleri hakknda Osmanl yneticilerini bilgilendirmi ve denizlerdeki Osmanl varln kalc hale getirmitir.

Haberler............................................................................................................................................. 4 Ctrl+Alt+Del / Levent Dakran.................................................................................................. 12 Tekno - Yaam / Osman Topa..................................................................................................... 16 Merak Ettikleriniz / Tuba Sargl................................................................................................ 20 Salarmza Neler Oluyor? / zlem Kl Ekici.......................................................................... 22 Karanlk Madde / Can Kozaz - Gkhan nel.......................................................................... 28 Gnee En Yakn nc Yldz Sistemi Kefedildi / mit Fuat zyar............................... 32 Ana Tahl: Kinoa / Il ztrk...................................................................................................... 34 Uluslararas Matematik Olimpiyatlar -Bu Olimpiyatlarda ok Madalyamz Var / zlem Ak kinci ...............................................................................................................................36 Bilim Tarihisi Gzyle Piri Reis / Hseyin Gazi Topdemir .................................................. 42 Karavel / ems Aktu..................................................................................................................... 46 Piri Reis Dneminde (15. ve 16. yzyllar) Kullanlan Seyir Aletleri ve Yntemleri / ems Aktu....................................................................................................................................... 48 Piri Reisin Torunlar OpenStreetMaple Dnyay Haritalyor / Hseyin Can nen Orkut Murat Ylmaz .................................................................................................................. 54 lk ve Orta alardan Piri Reise Haritaclk / Emine Sonnur zcan..................................... 56 Cilt Yolmann Dayanlmaz Hafiflii / lay elik....................................................................... 64 Gnlk Hayat ve Anlar Alzheimere Teslim / Ferda enel..................................................... 68 Cep Telefonu 40 Yanda! / Brtein Ege.................................................................................... 72 Ayrntlar / zlem Ak kinci ......................................................................................................... 77 Doa Tarihi Mzeleri ve Berlin rnei / Blent Gzceliolu.............................................. 78

+
62
Nasl alr?
Murat Yldrm

84 86 92

Gkyz
Alp Akolu

Trkiye Doas
Blent Gzceliolu

Matematik Havuzu

Ali Doanaksoy

94

Zek Oyunlar
Emrehan Halc

96

Yayn Dnyas
lay elik

Haberler

Kuzey Doa Derneine 2013 yl Liderlik dl

Blent Gzceliolu

Dnyada ve Ayda Bulunan Suyun Kayna Ayn

Tuba Sargl

lkemizde zellikle Kuzey ve Dou Anadolu blgelerinde aratrmalar yapan ve bu aratrmalar hem Trkiye hem de dnya gndemine sokmay baararak doa koruma bilincinin artmasna nemli katklar yapan Kuzey Doa Dernei uluslararas alanda gen doa korumaclara verilen en nemli dllerden biri olan CLP 2013 Liderlik dln ald. dl Kuzey Doa Derneine Kuyucuk Gl Ramsar Alannn Toplum Tabanl Korunmas projesi dolaysyla verildi. Bu proje, dnyann en nemli doa koruma kurulular arasnda yer alan Conservation International, Fauna & Flora International, BirdLife International ve Wildlife Conservation Societyden hakemlerin oluturduu bir heyet tarafndan 22 lkeden 305 kuruluun projeleri arasndan seildi. Bir kuruluun Liderlik dlne aday olmas iin daha nce iki alt kademe dl kazanmas ve her iki projeyi de baaryla tamamlamas gerekiyor. Bu gibi dller lkemizde doa korumaya nem verildii ve bu konuda nemli almalar yapldnn en nemli gstergesi.
4

Su belki de Gne Sistemi iin en nemli molekl. Bu nedenle kaynann ve dalmnn belirlenmesi gk cisimlerinin geliimini anlayabilmek iin nemli bir gsterge. Brown niversitesiden Jeoloji Bilimi profesr Alberto Saalin liderliini yapt bir aratrma grubu, Dnyada ve Ayda bulunan kayalarn hidrojen-dteryum orann oklu iyon mikroprobu ile inceledi ve Aydaki suyun kaynann bir kuyrukluyldz olmadn, 4,5 milyar yl nce Dnyada var olan suyun byk bir arpma sonucunda Ayn oluumunda yer alan bir parayla birlikte Aya ulat sonucuna vard. Bu sonular Ayn oluum sreci hakknda yeni sorulara neden oluyor.

yn 4,5 milyar yl nce Dnyaya dev bir cismin arpmasyla Dnyadan ayrlan bir paradan olutuu dnlyordu. Bilim insanlar arpmann etkisiyle oluan snn hidrojen ve dier uucu elementlerin uzayda buharlamasna neden olduunu ve bylece Ayn tamamen kurumaya baladn kabul ediyordu. Ama NASAnn Apollo grevleri ile elde edilen rnekler sayesinde Ayn yzeyinde ve yzeyinin altnda su bulunduu anlald. Aratrmaclar Aydaki suyun kaynan bulmak iin Apollo grevlerinden elde edilen rneklerdeki eriyikleri inceledi. 2011den beri devam eden aratrmalarda eriyiklerin okyanus tabannda oluan lavlardaki kadar bol miktarda su ierdii anlald ve eriyiklerde hapsolan hidrojen izotoplarnn dalm incelendi. Hidrojen izotoplarnn dalm hidrojenin kaynan belirleyebilmek iin nemli bir veri. Aratrmaclar rneklerdeki dteryum miktarn oklu iyon mikroprobu ile belirleyerek sonular hidrojen miktaryla karlatrd. Gne Sisteminin deiik noktalarndaki su molekllerinin dteryum miktar birbirinden farkldr. rnein genellikle Gnee daha yakn noktalarda bulunan su moleklleri uzak olanlardan daha az dteryum ierir.

Saal ve arkadalar, eriyiklerdeki dteryum/hidrojen orannn, Gne Sisteminin en eski gk cisimleri arasndaki, Jpiter yakn asteroit kuanda bulunan meteorlardaki dteryum/hidrojen oranyla karlatrlabilir dzeyde olduunu buldu. Bu bilgi Ayda bulunan suyun kaynann baz bilim insanlarnn dnd gibi kuyrukluyldz deil evrenin ilk zamanlarna ait meteorlar olduunu gsteriyor. Kuyrukluyldzlar da meteorlar gibi su ierir, fakat Gneten ok uzakta olutuklar iin kuyrukluyldzlardaki suyun dteryum/ hidrojen oran bu aratrmada incelenen rneklerdekinden ok daha yksektir.

Bununla birlikte byle byk bir patlama sonucunda suyun nasl tamamen yok olmad sorusu akla gelebilir. Prof. Saad bu srecin nasl ilediinin bilinmemesine ramen arpmann suyun tamamn ortadan kaldrmadn sylyor. Bu etkinin anlalabilmesi iin byk arpmalarn sonular zerine daha fazla alma yaplmas gerekiyor

Bilim ve Teknik Haziran 2013

Derinlerdeki Gizem
Blent Gzceliolu

2008 ylndan beri National Geographic ile Titanic kifi Dr. Robert Ballardn ibirliinde NAUTILUS gemisiyle yaplan derin sualt aratrmalar, geminin 2013 ylnda Atlantik Okyanusu program dolaysyla sona erdi.

u almalar srasnda birok tarihi gemi kalnts bulundu ve nemli oinografik keifler gerekletirildi, tm dnyada yaymlanmakta olan National Geographic belgesellerinin yan sra almalar srasnda birok eitici programla 1300 okula canl yayn yapld. Ayrca ayn ekip ve gemiyle Suriye karasularnda den Trk F4 ua 1280 metrede bulundu, uan kalntlar ve iki pilotun naa karld. almalar 2013 ylndan itibaren BOSAVa (Bodrum Karya Kltr Sanat ve Tantma Vakf) ait STS BODRUM Okul Gemisi ve MTA (Maden Tetkik Arama Enstits) aratrma gemileriyle ve yine Dr. Ballard, National Geographic i birlii ile gerekleecek. almalarn yine canl olarak, ngilizce

ve Trke web siteleri araclyla yaymlanmas ve okullara video ve eitim yaynlar olarak datlmas planlanyor. Aratrmalarda NAUTILUS gemisindeki teknolojiden daha da ileri olan AUV (Autonomous Underwater Vehicle) sistemleri kullanlarak daha yksek teknoloji ve eitim kalitesi salanmas planlanyor. Getiimiz yllardan farkl olarak bu yl Trk genlerinin de aratrma ve eitim

programlarndan daha ok faydalanabilmesi iin yaynlar hem ngilizce hem Trke olacak. almalarda Rhode Island niversitesi, Delaware niversitesi, Ocean Exploration Trust (OET), Institute for Exploration (IFE), stanbul niversitesi, Dokuz Eyll niversitesi, Sinop niversitesi, ASELSAN, MTA, BOSAV Vakf aratrmaclar grev alacak. Ayrca bir ok niversiteden ve okullardan renciler projeye katlacak.

ODT Elektrik-Elektronik Proje Fuar

ODT ElektrikElektronik Mhendislii Blm son snf rencilerinin bitirme projelerinin sergilenecei ElektrikElektronik Proje Fuar 10 Haziran 2013 Pazartesi gn, ODT Kltr ve Kongre Merkezi Byk Fuayede yaplacak.

Tuba Sargl

lektrik-Elektronik Mhendislii Blm son snf rencilerinin Mhendislik Tasarm dersi kapsamnda, be ayr proje konusunda, grup danmanlar nderliinde hazrlad 32 proje fuar boyunca akademisyenler ve ziyaretiler tarafndan deerlendirilecek ve gn boyunca oylanacak. Oylama

sonucunda en ok oyu alan proje, IEEE ODT zel dlnn sahibi olacak. Mhendislik Tasarm dersinin birinci dnemdeki ilk blmnde yaplan kavramsal tasarm almasnn ardndan, renciler ikinci dnemde projeleri gerekletirdi. Bu almada renciler irket ad verilen be kiilik

renci gruplar oluturdu ve grup danmanlar ile gerekletirdikleri haftalk grmeler sonucunda almalarn tamamlad.

Haberler

Birka Dakikada DNA Analizi

alayan Tayba

DNA analizi artk ok kolay. Tek yapmamz gereken bir ubuk yardmyla azmzdan biraz tkrk alp bir cihaza yerletirmek. Washington niversitesi ve NanoFacture isimli bir nanomhendislik firmas bir araya gelerek insan DNAsn daha etkili ve hzl bir ekilde analiz etmenin bir yolunu buldu.

ilim insanlarnn genom analizinde ilerlemeler kaydederken karlat en nemli sorunlardan biri, tkrkteki pek ok bileen iinden DNAy seip ayrmak. Bu sre ok zahmetli olmasnn yan sra maliyetiyle de aratrmaclara byk bir yk getiriyor. Tm dnyadaki DNA analizlerinin toplam maliyeti her sene 3 milyar dolar buluyor.

Washington niversitesinden Do. Dr. Jae Hyun Chungun liderliinde mhendislerden oluan bir ekibin yeni gelitirdii cihazn alma ilkesi geleneksel yntemlerden farkl. Geleneksel yntemlerde nce hcreler paralanp ilerindeki DNA dar karlyor ve santrifj ilemiyle dier maddelerden ayrlyor. Ancak yaklak 30 dakika sren bu ilemlerde ok sayda kimyasal maddenin kullanlmas gerekiyor. Dr. Jae Hyun Chung ve ekibi sv rneini inceleyen ve svnn iinde elektrik alan yaratabilen mikroskobik alglayclar tasarlad. Oluturulan elektrik alan, moleklleri kendi etrafna topluyor. Byk paracklar alglaycnn ucuna arpyor ve aniden yn deitirip uzaklayor, ancak DNA byklndeki molekller alglaycya yapp ayrlmyor. Bu teknolojiyi kullanarak alglaycnn zerine yapan DNAy alglaycdan ayrp temizlemek sadece birka dakika sryor.

Cihaz bir defada drt ayr insan DNAsn temizleyebilme kapasitesine sahip olsa da ileride geni apl lmler iin bu saynn bir defada 96 rnee kadar karlabilecei belirtiliyor. Dr. Chungun ekibindeki mhendisler yine bu alglayclarn kullanld kalem byklnde bir cihaz daha tasarlad. Bu cihaz hastalarn evlerinde kendi bana DNA analizi yapmasna olanak tanyor. Yaplmas gereken sadece az iinden bir damla tkrk almak ve cihaza koymak. Ondan sonra da kan sonucu hastaneye veya dorudan laboratuvara gndermek. Dr. Chung konuyla ilgili unlar sylyor Gelitirdiimiz cihaz sayesinde hastalklarn nlenmesi ve tedavisinde hastann genomunu kullanmak ok yararl olacak. Cihaz iin henz bir pazar oluturulmu deil, ama Chungun ekibi sat ilemleri iin hazrlklara balad bile. Cihazn reticileri tm dnyada datclarla grmeye balad. Yakn zaman iinde birka dakikada DNA analizi yapabilen cihazlar hastanelere hatta evlerimize girmi olacak.

Bilim ve Teknik Haziran 2013

Hidrojen ile kar-hidrojen ayn ktleye mi sahip?

Tuba Sargl

ALPHA deneyi ile kar-maddenin ktlesi zerine ktleekiminin etkisini incelemek iin dorudan bir yntem gelitirildi.

ALPHA

deneyi ile kar-maddenin ktlesi zerine ktleekiminin etkisini incelemek iin dorudan bir yntem gelitirildi. ALPHA Deneyi CERNde gerekletirilen, uluslararas ibirliine dayal bir deney. Bu deneyin amac, en basit atom olan hidrojen ile onun kar maddesi olan kar-hidrojenin atomlarn hassas bir ekilde karlatrarak madde ile kar-madde arasndaki temel simetriler zerine incelemeler yapmak. ALPHA cihaz, kar-proton ve kar-elektrondan (pozitron) oluan ok sayda karhidrojen atomu elde etmek amacyla tasarland. ALPHA manyetik yakalayc kapatldnda oluan kar-hidrojen bulutu genilemeye balar. Bir kar-atom cihazn kat i yzeyine ulatnda bir k parlamas reterek yok olur. Parlamann konumunu ve zamann kaydederek her bir atomun takip ettii yrnge belirlenebilir.

Aratrmaclar uzun zamandr ktleekiminin kar-madde zerindeki etkisinin madde zerindeki etkisinden farkl olup olmadn merak ediyordu. Maddenin ve karmaddenin arlklarnn ayn olduunu gsteren pek ok dolayl iaret olsa da serbest olarak den kar-maddenin ktleekiminden nasl etkilendiini gsteren dorudan bir lm yok. Madde ve kar-maddenin davranlar arasnda belirlenen en kk farklar bile, kar-maddenin evrende neden bu kadar az bulunduu ve karanlk maddenin ne olduu gibi gizemlere k tutabilir. Nature Communicationsda yaymlanan bir makalede CERNin ALPHA deneyinde alan fizikiler, ALPHA manyetik yakalaycsnda serbest braklan kar-hidrojen atomlarnn serbest dmesini inceledi. Cihaz kapatldnda kar-hidrojen atomlar serbest dmeye balar. ki aratrmac, kar-hidrojen atomlarnn nasl dtn

Trkiye Memelileri Gen Bankas

Blent Gzceliolu

TBTAK Marmara Aratrma Merkezi, T. C. Orman ve Su leri Bakanl ve Seluk niversitesinin ortaklaa yrtt Ulusal Biyoeitliliin ve Gen Kaynaklarnn Korunmas Hedefleri Dorultusunda Byk Memeli Trlerinin Aratrlmas, Korunmas ve Ynetimi Projesinin verileri yava yava ortaya kmaya balad. Projenin amac Trkiyede yaayan btn byk memeli trlerinin DNA ve hcre rneklerini alarak bir gen bankas kurmak. lk olarak 15 byk memeli trnden 364 rnek topland, bunlardan

analiz ederek ktleekiminin kar-hidrojen zerindeki etkisinin hidrojen zerindekinden farkl olup olmadnn belirlenebileceini fark etti. Evrensel ktleekim yasasna gre hesaplanan ktle deeri ile eylemsizlik yasasndan kan ktle deerinin ayn olduunu ifade eden edeerlik ilkesine gre, maddenin ktleekim ktlesinin eylemsizlik ktlesine oran 1dir. ALPHA deneyi, kar-hidrojenin ktleekim ktlesinin eylemsizlik ktlesine oran iin bir snr olduunu ortaya koydu. Bahsi geen orann 1den byk deeri ktleekimin kar-hidrojen zerine daha gl etki ettii anlamna geliyor. Bu orann negatif bir deer tamas ise ktleekimin ters ynde (kar-ktleekimi) etki ettiini gsterir. Deneyin szcs Jeffrey Hangst, 2014te CERNde deneysel almalar tekrar baladnda deney ekibinin -1 ile 1 arasndaki ktle oran deerlerine odaklanabileceini sylyor. 338 DNA rnei elde edildi. Gen bankasna giren ilk trler karaca, ceylan, kzl geyik, alageyik, yaban koyunu, yaban keisi, engel boynuzlu da keisi, izgili srtlan, karakulak, vaak, kurt, bozay, tilki, akal ve saz kedisi oldu. Projenin tamamlanmasyla biyolojik eitliliin tanmlanmas salanacak, tr ve alt tr isimlerinin revizyonu yaplacak, hayvan gen kaynaklarnn korunmas kapsamnda tr tescili iin kriterler belirlenecek. Ayrca proje kapsamnda kurt, ay, vaak ve srtlan gibi yaban hayvanlarna uydu vericili tasmalar taklarak izleme almalar da yaplacak.

Haberler

Bitkinin Fotosentez Mekanizmalarndan Yeni Nesil Gne Paneli

Gne en byk enerji kaynamz ancak yeryzne ulaan gne enerjisinin ok kk bir ksmndan yararlanabiliyoruz. Tm dnyada pek ok aratrmac gne enerjisini insanlarn faydalanabilecei enerjilere dntrebilecek yntemler gelitirmeye alyor. Georgia niversitesinde bu konuda alma yapan bir ekipse doadan ilham alp bitkileri kullanarak elektrik retmeyi salayacak bir teknoloji gelitirmeye odaklanm.
o kadar stnler ki neredeyse %100 kuantum etkinliiyle alyorlar, yani bir bitki neredeyse yakalad foton saysna eit sayda elektron retiyor. Bunun kk bir ksmn bile elektrie dntrmek, mevcut gne panellerinin %12 ila %17lik verimlerinin ok stnde verimlere eriilmesini salayabilir. Fotosentez srasnda bitkiler gnn kullanarak su molekllerini hidrojene ve oksijene ayrtryor. Bu tepkime sonucundaysa elektronlar ortaya kyor. Bu elektronlar bitkinin yaamsal ilevleri iin besin kayna olarak kulland ekerleri retmesine yardmc oluyor. Georgia niversitesinde yrtlen bir projede aratrmaclar bitkilerin gnn yakalayp enerjisini depolamaktan sorumlu ksmlar olan tilakoidleri bitkiden ayryor. Daha sonra tilakoidlerdeki proteinler zerinde deiiklikler yaparak normalde elektronlarn moleklden molekle aktarld yola kesintiye uratyor. Daha sonra da bu tilakoidleri zel olarak tasarlanm karbon nanotp bir destein zerine yerletiriyor. nsan sa telinden yaklak 50.000 kat ince olan ve elektrii iletebilen bu yaplar, bitkisel yaplardan gelen elektronlar yakalayarak bir kabloya iletiyor. Ekibin yapt kk lekli deneylerde, benzer sistemlerde imdiye kadar elde edilenin iki kat kadar yksek akm dzeyleri elde edildi.

lay elik

Projenin yrtclerinden Ramajara Ramasamy bu teknolojinin ileride tanabilir cihazlarda, rnein uzaktan alglayclarda kullanlabileceini, zellikle de genetik mhendislii yoluyla bitkinin fotosentetik mekanizmalar daha dayankl hale getirilebilirse gelecekte bu teknolojinin geleneksel gne panelleriyle rekabet edebileceini dnyor.

ne enerjisinden yararlanmada bitkilerin stne yok. Bu konuda

Trkiye kiyaamllar in Yeni Tehdit!

Blent Gzceliolu

kiyaamllar olarak bilinen amfibiler evresel deiikliklerden en ok etkilenen hayvan grubu. evresel etkiler, tarm ilalar, ar kentleme gibi etkenlerin yan sra ikiyaaml trlerini tehdit eden doal bir dman daha var: Bilimsel ad Batrachochytrium dendrobatidis olan bir mantar tr. Dnyadaki kurbaa nfusunun %30 kadar azalmasna neden olan bu mantara lkemiz kurbaalarnda da rastland. Ege niversitesinden Prof. Dr. Bayram Gmen ve Alman bilim insanlarnn birlikte yrtt aratrmada, Gynk kanyonundaki (Antalya) ova kurbaalarnda (Pelophylax bedriagae) bu mantar tr belirlenmi. Kurbaalarn derisine yerleip yaylan ve ldrc yaralanmalar ve davran deiiklikleri gibi nemli semptomlara neden olan bu mantar Chytridiomycosis olarak adlandrlan hastala yol ayor. imdilik sadece kurbaalarda saptanan bu mantar, endemik kara semenderleri iin de tehdit oluturduu iin bu konuda nlem alnmas gerekiyor.
8

Bilim ve Teknik Haziran 2013

Arkamda da Gzlerim Var!

zlem Kl Ekici

Hepimiz ocukluumuzda zaman zaman annemizin Anneler her eyi bilir, grr ve duyar. Benim arkamda da gzm, kulam var! dediine ahit olmuuzdur. Ancak bilimkurgu filmlerde grebileceimiz bu ilgin yetenek gelecek nesiller iin gerek olacaa benziyor. Sadece bamzn arkasnda deil, belki de kollarmzda, omuzlarmzda ya da srtmzda gzlerimizin olabileceinden bahsediliyor.
ejeneratif (yenileyici) tp almalarnda yalanma, hastalk veya travmaya bal olarak zarar grm doku ve organlara ilevselliklerinin geri kazandrlmas ya da iyiletirilmesi amalanyor. Tufts niversitesinde rejeneratif tp alannda alan uzmanlar ilk defa omurgal bir hayvann kafasndan baka bir yere naklettikleri gz ile grebildiini gsterdi.

Aratrmaclar ncelikle donr iribalarn yani kurbaa yavrularnn gzlerini operasyonla yerinden karp daha nce gzleri alnm alc iribalarn vcutlarnn kuyruk ksmna, omurilie bal olacak ekilde nakletti. Ekip daha sonra kmz ve mavi LED kla aydnlatlm su kullanarak bilgisayar programna bal bir grme eitim sistemi gelitirdi ve bu eitimi iribalara uygulad. Krmz k ile aydnlatlm suda yzen iribalara hafif dzeyde elektrik oku verilmi ve hayvanlarn sudaki hareketleri, hareket yakalama sistemiyle alan kamera yardmyla, kaydedilmi. Gzleri olmas gereken yerde deil de omurilikteki sinirlere bal olarak kuyruklarnda olan iribalarn %19unun, akvaryumun suyun krmz kla aydnlatlm tarafndan yzerek uzaklamay rendii gzlemlenmi. Mavi taraftaki iribalar normal bir ekilde yzmeye devam etmi. Kurbaa yavrular ilgin ektopik (yani normalde olmamas

gereken bir yerde olan) gzleri ile grme ve duyusal alglama ilevlerine devam edebilmi. Gz kadar karmak bir duyu organ omurilie balandnda bile grme grevini yerine getirebiliyor. stelik nakledilen bu gzn beyinle dorudan sinirsel bir balants da yok. Omurilikle balantl sinirler grme ve alglama sinyallerini bir ekilde beyne iletebiliyor. Bu almann sonularnn rejeneratif tp, biyomhendislik, robot teknolojisi, duyusal ve algsal art alannda yaplan aratrmalara birok olumlu etkisinin olabileceinden bahsediliyor.

XI. Teknoloji dllerine Doru

rkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumu (TBTAK), Trkiye Teknoloji Gelitirme Vakf (TTGV), Trk Sanayicileri ve adamlar Dernei (TSAD) ibirliiyle dzenlenen XI. Teknoloji dllerinin 1 Mart 2013 tarihinde balayan birinci aama bavurular 31 Temmuz 2013 tarihine kadar

Tuba Sargl

devam edecek. dllere, pazara sunulmu ya da sunulmam, bir veya birden fazla rn/sre gelitirme veya iyiletirme almas olan firmalar bavurabiliyor. Yarmann detaylarn ve hedeflerini aklamak amacyla 22 Mays 2013te TBTAK Bakan Prof. Dr. Ycel Altunbaak, TTGV Ynetim Kurulu Bakan

Cengiz Ultav ve TSAD Ynetim Kurulu Bakan Muharrem Ylmazn katlmyla bir basn toplants dzenlendi. 1998 ylndan bu yana dzenlenen Teknoloji dlleri ile yaratc, yeniliki, teknik mkemmeliyete ve rekabet zelliklerine sahip rnlerin ve belirleyici zellikleri, zgn farkllklar

olan, ulusal teknolojik birikime katk salayan sre gelitirme almalarnn dllendirilmesi ve kamuoyuna tantlmas amalanyor. 2014 yl Mays ay iinde sahiplerini bulacak dllere http://www.teknoloji.org.tr/ basvuru.html adresinden n bavuru yaplabilir.

Haberler

Gen Aratrmaclar dllendirildi

Tuba Sargl

Diken Bal Solucanlar Bilim nsanlarna lham Verdi

zlem Ak kinci

esinlenerek bir mikro ine kefetti. Solucann ime mekanizmasndan esinlenen Karp ve ekibi iebilen mikro inelerin ular araclyla dokuya mekanik olarak balanabilen bir yapkan bant gelitirdi. Aratrma ekibinden Seung Yun Yang mikro inenin
imeyen merkez ien u deri naklinde kullanlan para yara yata

rencileri aratrmaya tevik etmek ve bilimsel gelimelerine katk salamak amacyla TBTAK Bilim nsan Destekleme Daire Bakanl (BDEB) tarafndan dzenlenen 44. Ortaretim rencileri Aratrma Projeleri Yarmasnda yln gen aratrmacs dlne bu yl Uygulamal Fizik dalnda Tasarm yaplan dk maliyetli titreimli rnek manyetometresi ile manyetik malzemenin curie scaklnn ve manyetik duyarllnn incelenmesi konulu projeleriyle zmir zel TAKEV Anadolu Lisesi rencileri Mehmet Ege Karaesmen ve Ahmet Berk Selvi layk grld. Ortaretim rencileri Aratrma Projeleri Yarmas kapsamnda 12 merkezde dzenlenen blge yarmalarnda birinci olan toplam 202 proje 20-22 Mays tarihleri arasnda Congresium Ankarada sergilendi. Sergi boyunca jri tarafndan yaplan deerlendirmede bilgisayar, biyoloji, corafya, temel fizik, uygulamal fizik, kimya, matematik, sosyoloji, tarih ve bu yl eklenen psikoloji olmak zere toplam 10 dalda dle layk grlen projeler, 24 Mays Cuma gn MEB ura Salonunda dzenlenen trenle dllendirildi. Bu yl derece alan projeler arasnda kzltesi lazer ile hedef iaretleme ve takip sisteminden floresans karbon nanotpler ile kanser hcrelerinin aydnlatlmasna kadar birok baaral proje bulunuyor. Yarmada dl alan renci ve retmenlerden birinciler 3000 TL, ikinciler 2500 TL, nc olanlar ise 2000 TL ve Baar Belgesi ile dllendiriliyor. Ayrca birincilik, ikincilik ve nclk dl alan renciler YGSye girdikleri yl, bir kereye mahsus olmak zere derece aldklar alanla ilgili bir blm semeleri durumunda, yarmada aldklar derece ile orantl ek katsay uygulamasndan yararlanyor.

Bilim insanlar diken bal solucanlardan esinlenerek deri naklinde kullanlan cerrahi ipliklerden daha fazla yapma zelliine sahip, onlardan kat daha gl mikro ineler gelitirdi. Brigham Kadn Hastanesindeki aratrmaclarn yapt ve Nature Communications dergisinde yaymlanan yeni almada parazitik bir solucan, yara zerine nakledilen derinin sk bir ekilde nasl yapaca sorusuna yant oldu.

dokuya giri

dokuya yapma

mekanik kilitlenme

almann yrtcs Biyomedikal Mhendislii Blmnden Jeffrey Karp balklarn barsanda yaayan diken bal Pomphorhynchus laevis solucannn, konaksnn barsak duvarna tutunup kakts benzeri bayla barsak dokusuna girmesinden

ularnn yapma gcnn, deri nakli srasnda sabitleyici olarak kullanlan geleneksel cerrahi ipliklerden kat daha gl olduunu sylyor. Her biri koni eklinde olan ineler sert plastik yapda imeyen bir merkezden ve kuru ortamda sert haldeyken su ile temas ettiinde iebilen bir utan oluuyor. Mikro inelerin gml olduu zemin az bir kuvvet ile dokuya nfuz edebiliyor ve dokuyla temas dikisiz ve srekli oluyor. Ayrca ineler itiinde yksek yapma gcne sahip oluyor. Karp bu esiz tasarm sayesinde inelerin yumuak dokuya en az zarar verecek ekilde yaptn sylyor. Belki bir gn bu bulu yank, enfeksiyon, kanser ya da baka nedenlerle ciddi yaralar olan hastalara deri nakli yaplrken cerrahi ipliklere alternatif olabilir.

10

Bilim ve Teknik Haziran 2013

NASAda Yln Buluu: Havadaki Kimyasal Maddeleri Alglayan Mini Sensr

Tuba Sargl

Laboratuvar Kardelii
Blent Gzceliolu

NASA Ames Aratrma Merkezinden Jing Li, Meyya Meyyappan ve California niversitesinden Yijang Lu tarafndan ok dk miktardaki kimyasal maddelerin tayini iin yksek hassasiyette ve enerji ihtiyac dk nanosensrler gelitirildi.

Terakki Laboratuvar Kardelii lll Projesi, laboratuvar donanm yeterli olan okullarn kendi laboratuvar koul ve imknlarn, donanmlar yeterli olmayan okullarn rencilerine at ve akran renme temelli bir uygulama.
ihaz, karbon nanotpler aracl ile bir ya da birden fazla bilinmeyen gaz tanmlamaya alan bir sistem ieriyor. Elektronik sensr ucuz, hafif ve ok az enerji tketen karbon nanotpler kullanlarak gelitirildi. Cihaz elektriksel olarak yaltkan bir yzey zerinde fotolitografi ile retilen, dikey olarak hizalanm bir mikro elektrot kmesi ieren tipik bir sensr cihaz olarak tasarlanm. Sensrler NASA tarafndan Uluslararas Uzay stasyonunun mrettebat kabinindeki eser miktardaki gazlarn belirlenmesi amacyla gelitirildi. Ancak farkl kurumlar bu teknoloji zerine dayandrlan sensrleri eitli ortamlardaki dk miktardaki maddelerin tayini iin de kullanyor. Bu yeni sensrler gezegen keifleri, hava grntleme, gaz kaaklarnn tespiti ve tehlikeli maddelerin belirlenmesi gibi spesifik uygulamalar iin cep telefonlarna entegre edilerek test edildi ve kullanld. Gelecekte evresel grntleme, endstriyel sre grntleme ve kontrol, biyomedikal tan gibi potansiyel uygulamalar olabilir.

roje bu yl, Payla-renret sloganyla Bykehir Hseyin Yldz Anadolu Lisesi, Etiler Turizm Otelcilik Lisesi, Hac Sabanc Anadolu Lisesi ve stinye Lisesinden 66 karde misafir renci ve Terakkili 23 renci ile 27 Nisan-11 Mays tarihleri arasnda gerekleti.

Projede zel ili Terakki Lisesi Kimya Blm retmenleri deneyimlerini, rencilerinin bilgilerini ve laboratuvar donanmn stanbuldaki laboratuvar dersliklerde deney yapma imknna ve koullarna sahip olamayan karde okullarla paylat.

Piri Reis ve Trk Denizcilik Tarihi Sempozyumu

Trk Tarih Kurumu, Piri Reisin 1513 tarihli dnya haritasnn 500. yl dnm nedeniyle Uluslararas Piri Reis ve Trk Denizcilik Tarihi Sempozyumu dzenliyor. 26-29 Eyll 2013 tarihleri arasnda stanbulda gerekleecek olan sempozyumda Piri Reisin kiilii, hayat, eserleri, Trk denizcilik ve haritaclk tarihi hakknda bildiriler sunulacak. Bildiri gndermek isteyen akademisyenler ve aratrmaclar, sempozyuma ilikin ayrntl bilgiye Trk Tarih Kurumunun internet sitesinden (www.ttk.gov.tr) eriebilir.
11

Ctrl+Alt+Del
Getiimiz ay ABDnin Kolorado eyaletinde yaayan Gienna Chien adl 14 yandaki bir renci, tp doktoru olan babasnn yardmyla gerekletirdii bir almann sonularyla tp dnyasn ayaa kaldrd. Chienin ortaya koyduu verilere gre cerrahi mdahaleyle kalbe yerletirilen kardiyoverter defribrilatr (ICD) cihazlar, iPad 2 ve zerinde kuvvetli mknats bulunduran dier tabletlere fazlaca yaklaldnda devre d kalabiliyormu. ICD aygtlar, normal kalp pillerinden farkl olarak kalpte her zaman deil, zaman zaman oluan ritim bozukluklarn alglayarak uygulad kk elektrik oklaryla kalbi normal ritmine dndrme iini stleniyor. Cihaz vcuda cerrahi mdahaleyle yerletirildii iin, kalp pillerinde olduu gibi bakm moduna alnmalar veya gerektiinde devre d braklmalar vcut dndan yanlarna yaklatrlan mknatslar yardmyla gerekletiriliyor. te Chien, 26 kii zerinde yaptklar denemelerde iPad 2 tabletlerin kalp blgesine yaklatrlmasyla hastalarn yzde 30unda, yani 8 kiide ICD cihazlarnn bakm moduna girdiini tespit etmi. Bunlardan bazlar tablet uzaklatnda bakm modundan kp normale dner-

Levent Dakran

Tabletler Kalbi Heyecandan Deil, Gerekten Durdurabiliyormu

ken, bazlar ise bakm modunda kalarak bekleme yoluna gitmi. Sorun u ki, ICD cihazlar kalp pilinden farkl olarak sadece sorun olduunda devreye giriyor. Dolaysyla siz kalp krizine neden olacak bir ritim bozukluu yaayana kadar aygtn devre d kaldn fark etmiyorsunuz bile. Yeni nesil tabletlerin bazlarnn zerinde kuvvetli mknatslarn bulunma sebebi, tabletKendine zg bir ekonomisi ve kurallar olan Bitcoin adl saysal para birimi, birok yerde gerek para yerine kullanlmaya baland bile.

lerin camn korumak zere retilmi zel tasarm klflarn tablete tutunmasn salamak. ICD cihazlar reticisi Medtronics Tabletler reticinin tavsiye ettii ekilde kullanld srece sorun oluturmaz dese de, Chienin bulgular tableti gsne koyup uyuyan hastalarn risk altnda olduunu gsteriyor. Ars Technicann konuya dair detayl haberini bit. ly/icdtablet adresinde bulabilirsiniz.

Kontrol Ele Alma Vakti Geliyor

Neredeyse icat edildikleri zamanlardan beri bilgisayarla etkileimin yegne aralar olan klavye ve fare, son birka yldr yerlerini dokunmatik arayzlere brakr gibi. Ama zaman iinde yaplan onca denemeye ramen hl bilgisayarlar kontrol etme konusunda kkl bir deiimin piyasada baskn hale geldiini grmedik. imdi de Thalmic Labs adl bir irket, bu ie yeni bir yorum getirmeye hazrlanyor. Thalmic Labsn nerdii zm, zerinde alglayclar bulunan bir kol bandndan oluuyor. MYO adn verdikleri bu bandn yeteneklerinin robotik etkileim de dhil olmak zere birok farkl kullanm senaryosunu gndeme getireceini dnyorlar. Aygt ilgin klan, bir yandan kolunuzun hareketlerini alglarken dier yandan kaslarnzdaki elektrik akmn kontrol ederek hangi parmanz hareket ettirdiinizi anlayabilmesi. Bylece parmak ularna taklacak eldiven benzeri bir yapya gerek olmakszn tek bir kol bandyla ii halledebiliyorlar.

Thalmic Labs, MYO adn verdii yeni kol bandyla kas hareketlerini alglayarak her trden aygt kontrol edebilme vaadi sunuyor.

imdiki hedefleri 149 dolara satlacak olan bantlar n sipari veren ilk 25 bin kiiye 2013 yl sonuna kadar ulatrmak.

Detaylar thalmic.com adresinde bulabilirsiniz.

12

Bilim ve Teknik Haziran 2013

ctrlaltdel@tubitak.gov.tr

Bilgisayarnz Garip Davranyorsa Vardr Elbet Bir Sebebi

Bazen bilgisayarnzn altnzdan farkl davrandn hissedersiniz. Durup dururken yavalar, bir takm pencereler karnza kmaya balar, sabit disk bir yand m snmek bilmez. te byle durumlarda kapsaml gvenlik zmlerine bavurmadan nce ne olup bittiini anlayabilmeniz iin Malware Scene Investigator adl bir program hazrlamlar. Herhangi bir kuruluma ihtiya duymayan program ynetici olarak altrdnzda, bilgisayarnz kapsaml bir taramadan geirerek bulduu olas sorunlar rapor halinde sralyor. Bunlara geici klasrlerde saklanan altrlabilir dosyalar, onaylanmam aktif srcler, pheli grnen balang programlar ve en son retilen dosyalarn listesi de dhil. Giri seviyesi kullanclara pek uygun bir program deil, ama biraz bilgisayarlardan anlyorsanz ierde neler olduunu grmek asndan hayli faydal. Malware Scene Investigatoru www.malwarescene.eu.pn adresinden indirebilirsiniz. Bu arada sitenin altnda yer alan ve dier cretsiz gvenlik yazlmlarnn listelendii techsupportalert.com/content/probably-best-free-security-listworld.htm adresi de incelemeye deer.

Bilgisayarnz son dnemde altnzdan farkl davranyorsa kk programlar yardmyla neler olduuna bir bakabilirsiniz.

Elektronik Aygtlarn arksna Kulak Verin

Arada bilgisayarnz atnzda vzldadn duyarsnz, floresan lamba yanarken zerinizde prpr eder, zamanla snan aygtlar bazen kendine zg sesler karr. Ama hibir ses karmasa bile aslnda her aygt elektromanyetik etkileim yoluyla size bir eyler fsldyor. TheDanielHolt takma isimli bir Reddit kullancs, bu sesleri duyabilmek iin ilgin bir sistem kurmu. Hassas bir mikrofonu mikrofonun yakalad etkileimleri glendirecek bir miksere balam ve mikrofonu sabit diskten anakarta, gece lambasndan cep telefonuna kadar bulduu her eit elektronik cihazn etrafnda gezdirmeye balam. kan sesler hayli ilgin. Dinlemek isterseniz youtube.com/watch?v=nWEWpDtnFo adresine bakabilirsiniz.

Bilgisayarnzda yer alan her para, kendine zg duyulmayan sesler karyormu meer.

13

Ctrl+Alt+Del
Bir sredir kurumsal dnyay etkisi altna alan bulut biliim, yani kaba tabirle rn ve hizmetlerin internet zerinden sunulmas kavramnn ucu son kullanclara da dokunmaya balad. Bata Photoshop olmak zere neredeyse 25 yldr zellikle grafik tasarm anlamnda gayet gzel rnler ortaya koymasna ramen srekli korsan kullanm oranlarnn yksek olmasndan ikyet eden Adobe, getiimiz ay

Levent Dakran

Yazlmclar Kutuyu Bitirdi, Korsan da Peinden Srklyor

ald bir kararla bundan byle yeni yazlmlarn yalnzca bulut zerinden ve aylk abonelik modeliyle sunmaya balayacan aklad. Yani bu ne demek? Artk Adobe rnlerine yzlerce dolar para verip satn alarak bilgisayarnza kurup kullanmak yerine, Adobenin kendi sitesinden aylk olarak abone olacak ve setiiniz rnlerden aboneliiniz boyunca faydalanacaksnz. Tabii bu yazlmlar internet taraycs zerinden kullanacanz veya yazlmlar kullanmak iin mutlaka srekli internete bal olacanz anlamna gelmiyor. Aboneliinizi balattnz andan itibaren yazlmlar yine bilgisayarnza ykleyerek internet olmasa dahi kullanabileceksiniz. Ancak yazlmlar aylk aboneliklerde en az 30 gnde bir, yllk aboneliklerde 99 gnde bir internete balanarak lisans kontrol yapmanz isteyecek. Bu srenin sonuna kadar internete balanmazsanz veya yazlm aboneliinizin bittiini grrse almay sonlandracak. Tabii yazlmlar bu ekilde kullanmann bir takm avantajlar da var. rnein bulut ve internet yapsyla uyumlu olarak alan yazlmlar, fark ortam ve cihazlardan almalarnza kaldnz yerden devam etme imkn salad gibi evrimii topluluklara ve yaratc paylamlara ok daha ak bir platform sunuyor. Dier yandan bu yaklamn bilgisayar korsanlarnn iini hayli zorlatraca da bir gerek. Geri kim bilir, bakarsnz hkim pozisyonda olan yazlmlarn bu davran piyasada iini iyi yapan dier alternatiflerin daha fazla ilgi ekmesine sebep olur. Detaylar adobe.com/tr/products/creativecloud.html adresinde bulabilirsiniz.

Aratrmaclar, standart bir DVD srcy 200 dolarlk masrafla HIV testi yapabilen bir laboratuvara dntrmeyi baard.

Hacker Nedir Merak Ediyorsanz Yaknda reneceksiniz

Ubisoft, Watch Dogs isimli oyunda sistemlere szma iini mmkn olduunca gereki ileyebilmek iin iin uzmanlarndan destek alyormu. lgin bir oyun olaca kesin.

Oyun reticiler, bu yln sonlarna doru piyasaya srlmesi beklenen yeni nesil konsollara oyun yetitirmek iin hummal bir alma iine girdi. Bunlar arasnda zellikle Ubisoft Montreal stdyolar tarafndan gelitirilen Watch Dogs isimli oyun, konusu itibariyle haberlerde ska yer almaya balad. Watch Dogs, trafik klarndan enerji iletim sistemlerine ka14

dar btn altyaps tamamen bilgisayarl otomasyon sistemleri tarafndan kontrol edilen ve insanlarn akll telefonlarn yanndan ayrmad yakn gelecekte geiyor. Siz de becerikli bir bilgisayar korsan olarak, evrenizde dolaan kiilerin akll telefonlarndan bina giri kontrollerine kadar farkl sistemlere szp size verilen grevleri yerine getirmeye alyorsunuz.

i ilgin hale getiren ise, Ubisoftun oyunun gerekiliini artrmak zere gvenlik irketi Kaspersky ile ibirliine gitme karar almas. Bu ibirlii kapsamnda Ubisoft programclar rnein oyun iinde akll telefonlara szmakla ilgili bir senaryo kurguluyor ve Kasperskya gnderiyorlar. Kaspersky da onlara Bu terimi yle kullansanz daha doru olur veya O i yle deil de aslnda byle oluyor eklinde ynlendirmeler yapyor. Bylece oyundaki szma giriimlerinin baka herhangi bir oyunla veya filmle kyaslanamayacak kadar gereki olacan iddia ediyorlar. Merakllar daha fazla detay iin bit.ly/wdkaspersky adresine bakabilir. Ubisoft gelitirdii bir oyunu mmkn olduunca geree yakn hale getirmeye alrken, Segaya ve Gearbox Softwaree kar, Aliens: Colonial Marines isimli oyunda oyun iindeki grafiklerin oyunun tantm ve reklam filmlerinde gsterilen grafikler kadar gereki olmamas nedeniyle dava almas da manidar olmu (bit.ly/segasued).

Bilim ve Teknik Haziran 2013

ctrlaltdel@tubitak.gov.tr

Spot Aydnlatma Deil, A Paylam Cihaz

Gzn gremeyecei kadar hzl bir ekilde titretiren aydnlatma aralaryla optik tabanl kablosuz a kurma giriimlerine dair ilk habere, bundan ka yl nce bu kede yer verdiimi hatrlamyorum. Ama aradan geen onca yln ardndan bu teknoloji nihayet ticari olarak sata sunulmaya hazr hale gelmi grnyor. Beamcaster adl yeni rn, tavana yerletirilen spot aydnlatma benzeri bir ana niteden ve 8 alcdan oluuyor. Tavandaki cihaz, gzle grlemeyecek bir frekansta k yayarak alt nitelerle arasnda veri ak salyor. Alt nite zerinde yer alan ethernet a balants sayesinde interneti cihazlarnza paylatrabiliyor veya alcy bir Wi-Fi datcsna balayarak kablosuz yayn yapabiliyorsunuz. rnn saniyede 1 gigabit bant genilii salayan modelinin fiyat 7 bin dolardan balayacak ve bant genilii arttka modellerin fiyat 12 bin dolara doru trmanacak. Dolaysyla Beamcasterin alp evinize kurabileceiniz bir ey olmad ortada. Ancak fuar veya konferans gibi geni alana yaylm etkinliklerde internet balantsn bu yolla datmann, byle ortamlarda yaplmas gereken kablolama ve a cihazlar yatrmndan ok daha ekonomik olaca iddia ediliyor. Detaylar ritwireless.com adresinde grebilirsiniz.

Birka ay iinde tavana yerletirilen spot aydnlatma benzeri cihazlarla geni bir alanda kla internet yayn yapabilmek mmkn olacak.

Dergide Sadece Haber Deil, nternet de Yaynlyorlar

Son dnemde dergilerin sayfalar iine yksek teknoloji rn cihazlar yerletirerek, kt zerindeki ilann sosyal medya ve internetle zenginletii ilgin uygulamalar ortaya kmaya balad. 2008 ylnda Esquire dergisi, e-mrekkep zerinde grntlenen bir ilan almas iin gereken elektronik devreler ve pille birlikte sayfalarna uyarlam, hatta datm srasnda pillerin abuk tkenmemesi iin datm souk hava zincirine uygun TIRlarla yapmt. 2012 ylnn sonlarna doru Entertainment Weekly dergisinin zel saysn alanlar ise ilan sayfalarndan birinde ilandaki rne dair canl tweet mesajlarnn grntlendii alan bir ekranla karlat. Sayfay skenlerin grd ey daha ilginti. Sayfadaki ekran, zerinde SIM kart ve internet balants olan alr durumdaki bir akll telefon tarafndan besleniyordu (mashable.com/2012/10/02/ew-has-smartphone-inside). Bu ilgin uygulamalarn son rnei getiimiz ay Forbes dergisinden geldi. Forbesin snrl sayda datlan zel saysn eline alanlar, Microsoft Office yazlm setinin internet zerinden indirilen Office 365 srmnn yer ald ilan sayfalarnda alan bir Wi-Fi ynlendiricisi olduunu grd. Tek arjda 2-3 saat alabilen ynlendirici, dergiyi 2 hafta sreyle cretsiz olarak kullanabileceiniz bir internet balant noktasna dntryor (mashable.com/2013/04/25/ microsoft-office-ad-forbes-wifi-hotspot). Bakalm bu iin sonraki admnda baka neler greceiz

Yeni nesil reklam uygulamalar, kad ve saysal dnyay olduka yaratc ekillerde bir araya getiriyor.

15

Tekno - Yaam

Osman Topa

Raspberry Pi RC

Dnyada son 10 ylda hobiciler arasnda hayli yaygn olarak kullanlan fakat lkemizde hak ettii konumu elde edememi olan Rasperry Pi, kredi kart byklnde ve bir bilgisayarn btn ilevlerine sahip ekonomik bir mini bilgisayar.

Ses Kameras
Bu bilgisayar kullanarak robotlar, otomatik makineler ve bu haberimizin asl konusu olan uzaktan kumandal aralar yapabiliyorsunuz. Peki, bu Raspberry Pi ile yaplan uzaktan kumandal otomobilin en nemli zellii nedir? Uzaktan, ok ama ok uzaktan kontrol edilebiliyor olmas. nternete kablosuz olarak balanan bu arac internet zerinden dnyann her yerinden kontrol etmeniz mmkn. in daha da ilgin taraf ise btn bunlar amatr paralar kullanarak yapabiliyor olmanz.
http://goo.gl/j4iXL

Bildiimiz video kameralar ve s kameralarndan sonra imdi de ses kameras kullanma sunuldu. Begen eklinde, 1,8 kg arlnda, 30 mikrofon ve saniyede 25 kare ekim yapan bir HD kameradan oluan SeeSV-S205, SM Instrument Company ve Kore Bilim ve Sanayi leri Enstits tarafndan gelitirilmi. zellikle mekanik aksamda problemin kaynann tespiti ounlukla dinleyerek bulunabiliyor.

Aracnz servise gtrdnzde, zellikle motor aksamnda bir problem varsa, usta tamirciler motorun sesinden arzann kaynan bulabiliyor. Problemli sesin kaynann net bir ekilde tespit edilemedii durumlarda SeeSV-S205 imdada yetiecek. Ses kamerasnn nasl altn merak ediyorsanz, rnek videoyu mutlaka seyretmelisiniz.
http://goo.gl/ZcVcl

16

Bilim ve Teknik Haziran 2013

teknoyasam@tubitak.gov.tr

Kutunun Dnda Dnmek Nota Yazan Uygulama

Shazam ve Soundhound gibi uygulamalar kullanarak duyduunuz bir arknn kimlik bilgilerine baarl bir ekilde ulaabiliyorsunuz. sve merkezli KTH Teknoloji Enstits tarafndan gelitirilen ScoreCleaner Notes uygulamas ise ses tanma kavramn bir basamak daha yukar karyor ve herhangi bir melodinin notalarn karp size MIDI olarak tekrar alabiliyor. Fakat ne yazk ki bu uygulama ile sadece teksesli (monophonic) melodilerin notasn karabiliyorsunuz. Eer mzik kulanz yoksa aklnza gelen bir arky notalara dkp hem nota hem de MIDI dosyas olarak paylamanz ancak byle bir uygulama ile mmkn olabilir. Uygulamann videosunu mutlaka izlemelisiniz!
http://goo.gl/ectDU

Herhangi bir konuda karar verirken mevcut durumu ve bu duruma ait kstlar kabullenmeden, alternatif bak alarn dnmeye Bat kltrnde thinking outside the box, yani kutunun dnda dnmek deniyor. Zaten hayatmzdaki pek ok kolaylk da bu dnce tarz sayesinde hayata geen hayallerden domu. Bat kltrnde yaygn olarak kullanlan ekmek kzartma makineleri, lkemizde tost ekmeine kyasla daha yaygn olarak kullanlan somun ekmeini ya da ev yapm rekleri kzartmaya uygun tasarlanmad iin ok fazla kullanlmaz. En azndan Arzum Frrn tasarlanana kadar bu durum byleydi. Kutunun dnda dnen Arzum Frrn tasarmclar stten yklemeli ekmek kzartma makineleri yerine yandan srgl olann tasarlayarak hem lkemiz kltrne uygun ekmek kzartma makinesini tasarlam oldu hem de Batllarn stten yklemeli ekmek kzartma makinelerinden tost ekmeklerini alrken ellerini yakmasn (veya atal bakla ekmek almaya alrken elektrie arplmalarn) engellemi oldu.
http://goo.gl/ZST5K

Sper El Feneri
LED teknolojisi, sokak lambalarndan televizyonlara kadar hayatmzdeki yerini her geen gn geniletiyor. Nitecore Tiny Monster TM 26, dnyann en kk 3500 lumen LED el feneri. Bu fener bildiimiz fenerlerden biraz daha karmak ve ileri teknolojiye sahip. Fener zerinde bulunan ok amal OLED ekran batarya mrn, fenerin parlaklk modunu, arj durumunu ve lambalarn ssn gsteriyor. Tam arj durumunda 1000 saat alabilen TM26, 415 metre uzakl aydnlatabiliyor. 2 metre derinlie kadar su geirmeyen sert, aluminyum kasas olan TM26nn 8 parlaklk modu var.
http://www.nitecore.com/

17

Tekno - Yaam

Osman Topa

Eri TV
Bir zamanlar dz kare ekranlar modayd. nsanlarn tercihleri de teknolojiye paralel olarak hzla deiiyor. imdilerde ekrann erisi moda olabilir. nsanlara IMAX sinemalarda grdmz, etraf ksmen saran bir sinema keyfi yaatmak amacyla tasarlanan 140 cm ekran byklndeki dnyann ilk eri televizyonunun Gney Korede sata karlaca LG tarafndan duyuruldu. zellikle byk ekranlarda ke noktalarda grnt kaybna ve bozukluuna kar, ekrann her noktasnda ayn grnt kalitesini koruyan Eri TVde OLED teknolojisi kullanlm. Kalnl sadece 4,3 mm, arl da 17 kg olan LG Eri TV be yllk aratrma sonucunda retilmi.
http://goo.gl/bFpfY

Batarya Paketleri
Cebimiz, antamz, ofisimiz, evimiz akll telefon ve tablet tr cihazlarla kuatlm durumda. Bu cihazlarda pek ok teknolojik gelime olmasna ramen, pil mrleri sorun olmaya devam ediyor. Bu ihtiyac gidermek zere piyasada pek ok zm bulunuyor. New Trent Power Pak+ bunlardan biri. Saatte 13.500 mA depolama kapasitesi olan Power Pak+ kullanarak cep telefonunuzu 6 kere arj edebiliyorsunuz. Yaklak 12 saatte tam kapasite doldurabileceiniz bu batarya paketinin 500 kere dolup boalma mr var.
www.newtrent.com

Hatta cihazlarn zellikleri arttka kullanm skl da artt iin pil mr daha da byk bir sorun oldu desek abartm olmayz. zellikle bir prize uzak olduumuz ak alanlarda veya uzun seyahatlerde bu durum kendini fazlasyla hissettiriyor.

18

Bilim ve Teknik Haziran 2013

teknoyasam@tubitak.gov.tr

Ara i Kamera
Youtube ve Vimeo gibi video paylam sitelerinde binlerce rneini grdmz otomobil kazalarnn byk ksm ara ii video kayt cihazlar ile kaydediliyor. Tabii ara ii video kayt cihazlarnn amac insanlarn bana gelen kazalar internette paylamak deil. Bu tr video kayt cihazlarnn amac bir kaza durumunda sulu tarafn tespit edilmesini salamak. Gnmzde bu tr kameralarn pek ok rneini piyasada bulmak mmkn. Bu tr kameralar alrken dikkat edilmesi gereken en nemli ey, ara kamerasnda hareket alglayc olmasdr. Sceptre CCR2000 1920x1080 h.264, full HD video kaydedebilen ve hareket alglama zellii olan bir ara ii kamera. Normalde ara ii kameralar arac altrdnz anda kaydetmeye balyor ve hafzas dolana kadar kayt yapyor. Hafza dolduktan sonra cihaz ilk kayttan balamak zere hafzadaki grnt zerine kaydetmeye devam ediyor. Hareket alglaycs olan kameralar ise kaza ann tespit edip kaza annda ekilen grntnn silinmesini engelliyor. CCR2000 1080p kayt yaparken 1200, 720p kayt yaparken 1400 grnt as yakalayabiliyor.
http://goo.gl/OkOTn

Ulalabilir USB Sabit Disk

USB sabit disklerle ilgili haberlerimiz genellikle disklerin kapasitesi ile ilgili oluyor. Bugn tantacamz USB sabit diskin ilgi eken yan kapasitesi deil ulalabilir olmas. HP Canvio Connect USB sabit diskiniz varsa, bu diski internete bal olan herhangi bir bilgisayara baladnzda, bu sabit disk zerinde bulunan btn dosyalara internet zerinden eriebiliyorsunuz. zellikle veri depolama kapasitesini artrma ansnzn olmad iPhone ve iPad gibi cihazlarda bulunan verilerin online olarak bu sabit diske depolanabiliyor olmas ok kullanl bir zellik. Ayrca e-posta ile paylaamayacanz kadar byk dosyalar da HP Canvio Connect kullanarak kolayca paylaabileceksiniz. zetle 500 GB-2 TB aras depolama kapasitesi sunan bu sabit disk ile kendi bulutunuzu oluturabilirsiniz.
http://goo.gl/7YWgZ

19

Merak Ettikleriniz

Tuba Sargl

Zaman nedir?
ncyclopdia Britannicaya gre zaman, uzay boyutu olmayan, llebilen bir sre. Gemi, imdi ve gelecek bir btn olarak ele alndnda olaylarn ya da varolu durumlarnn devam eden, belirsiz sreci olarak da tanmlanabilir.

Zaman, matematiin ve bilimsel aratrmalarn yan sra felsefenin de konusu olmu. Zaman iin akmak, gemek ya da ilerlemek tabirleri kullanlsa da bunlar anlalmaz kavramlar olarak grlebilir. Zaman kavram sadece insanlar iin geerli olmadna gre saatlerin dnda da bir varl olmal. Fizikte ise uzaydaki bir noktadan ileri geri, aa yukar ve saa sola doru olan meknsal boyutun yan sra zaman drdnc boyut olarak tanmlanr. Sir Isaac Newton, en nemli eseri Principiada mutlak, gerek, matematiksel zaman; doas gerei kendi dnda hibir eye bal olmakszn hep eit ekilde akan ey, bir dier adyla sre eklinde bir tanm yapmtr. Newton mutlak zaman ile gnlk dildeki zaman birbirinden titizlikle ayryordu. Mutlak ve matematiksel zaman, dardan hi etkilenmeden olaylardan ve lmlerden bamsz bir ekilde akmaya devam eder. Albert Einstein ise zel grelilik

kuramnda iki nermede bulundu. Birincisi vmelenmeyen referans sistemlerine gre fizik kanunlar ayndr. kincisi ise Bo uzayda n hz btn ivmelenmeyen referans sistemlerine gre ayndr. Einsteina gre zaman ve uzay birbirinden bamsz deildir. Yani iki olayn ayn anda olup olmad bak asna, yani referans sistemine bal olarak deiir. Bu da Newtonun mutlak zaman kavramyla eliir. Einsteinn kuramna gre, k hzna yaklatka o cisim iin zamann ak yavalar ve k hznda giden bir cisim iin zaman durur. Hzl cisimler iin sadece zaman yavalamaz, ayrca bu cisimlerin boylar da ksalr. Grelilik kuramnn zaman ve uzay zerindeki bu etkileri deneysel olarak kantlanmtr. rnein atom saatleri Dnyann evresinde uurulmu ve dndklerinde geri kalm olduklar gsterilmitir. zel grelilik kuramna gre zamanda ileri gitmek mmkndr.

thinkstock

Atmosferin renkleri
Atmosfer ufuk izgisinden yukar doru ktka neden farkl renklerde grnr?

neten gelen nlar atmosferdeki molekllere ve kat paracklara arparak saldktan sonra yeryzne ular.

Yansma

Salma

Yansma n bir yzeye arptktan sonra ayn younluk ve ayla geri dnmesidir. Salma ise farkl ynlerde pek ok n oluturur. Bu olay gkyznn renkli grnmesine
20

neden olur. Atmosfere giren gne nlarnn %25i geri yansrken yaklak 2/3 yeryzne ular. Gne nlar molekllere arptklarnda farkl oranlarda dalr. Rayleigh Salmas denilen bu olaya gre daha kk dalga boyundaki, daha yksek enerjili nlar (mavi) dk enerjili nlara gre daha fazla salr. Gkyz bu nedenle mavi grnr. Gneli bir gnde ufuk izgisi ak maviyken daha yksek ksmlar koyu mavidir. Bunun nedeni atmosferdeki hava younluunun ve basncnn ykseklikle azalmasdr. Yksek ksmlardan gelen k, ufuk izgisinden gelen n karlat hava ktlesinin 1/38i kadar hava ile karlar. Bylece atmosferin st ksmlarndan gelen k daha az sayda molekl tarafndan salr ve bu ksmlar koyu mavi gzlenir. Gne doarken ve batarken ufuk izgisine yaklar ve gne nlarnn atmosferde ald yol uzar.

Bu durumda ksa dalga boyundaki nlarn neredeyse tamam geri salr ve bu dalga boyuna sahip nlar gne ndan ayrlr. Geri kalan daha byk dalga boyuna sahip nlar (krmz ve turuncu) atmosferin alt katmanlarndaki daha byk paracklar ile etkileir. Bu nedenle Gne doarken ve batarken ufuk izgisi krmz grnr. Gn batm renkleri Gne doarken gzlenen renklerden daha parlaktr. nk hava akam vakti sabaha gre daha fazla parack ierir.
Ekzosfer Termosfer Mezosfer Stratosfer Troposfer 20 km 10.000 km 690 km 85 km 50 km

123rf

Bilim ve Teknik Haziran 2013

merakettikleriniz@tubitak.gov.tr

Klorlama insan salna zararl deil mi?

me sularnn artlmasnda kullanlan klorr zararl organizmalar nasl yok ediyor? Klorlama insan salna zararl deil mi?

me suyu olarak tkettiimiz, gnlk temizlikte kullandmz, yzme havuzlarnda kullanlan ehir ebeke suyunun dezenfekte edilmesinde klorr gaz kullanlr. Klorlama suda ho olmayan bir tat brakmasna ramen ime suyundaki tifo, dizanteri, kolera gibi hastalklara yol aan, zararl mikroorganizmalar yok etmek iin etkili bir yoldur. Klorr genellikle tuzlu suyun elektrolizi ile elde edilir. Elektroliz sonucu katotta hidrojen gaz (H2) oluurken anotta klorr gaz (Cl2) aa kar. Hidrojen gaz klorr ile iddetli bir ekilde tepkimeye girdii iin katot ve anotta oluan rnlerin ayrlmas gerekir. Klorr bakteri, virs gibi hastalk yapan mikroorganizmalara yaplarndaki kimyasal balar bozarak etki eder. Mikroorganizmalarn hcre yaplarnda bulunan enzimler klorr ile etkiletiinde bileikteki hidrojen atomlar klorr ile yer deitirir. Bu btn molekln ekil deitirmesine ya da paralanmasna neden olur. Enzimler doru ekilde almadnda hcre ya da mikroorganizma lr. Klor gaz suda znd zaman hipoklorik asit (HOCl) ve hidroklorik asitin (HCl) bir karm meydana gelir. Hipoklorik asit

mikroorganizmann hcre duvarna ve koruyucu tabakasna etki ederek hastalk yapc etmeni yok eder. 1 litre svda 0,2-0,4 mg klorr mikroorganizmalar ldrmek iin yeterlidir. me sularnn artlmasnda kirlilik seviyesine ve uygulama sresine gre 0,2-3,0 mg/ l klorr kullanlabilir.

Klorr ile artma baz durumlarda sakncal olabilir. Klorrn sudaki baka baz bileiklerle tepkimeye girmesiyle bromoform ve dibromoklorometan gibi sala zararl yan rnler oluabilir. Bu nedenle dezenfeksiyon yan rnlerinin su artma sistemlerindeki miktarlarnn bilinmesi hayli nemlidir. Eer ime suyundaki klorrden rahatszlk duyulursa, su 1-2 gn bekletilerek klorrn uzaklamas salanabilir.

Kaynaklar Hart-Davis, A., Zaman Kitab (The Book of Time), NTV Yaynlar, 2013. Time (Physics), Encyclopdia Britannica Online, Encyclopdia Britannica Inc.

Lutgens, F. K., Tarbuck, E. J., The Atmosphere: An Introduction to Meteorology, Pearson Prentice Hall, 2007. Lynch, D. K., Livingston, W.C., Color and Lihgt in Nature, Cambridge University Press., 2001.

alamy

21

zlem Kl Ekici
Dr., Bilimsel Programlar Bauzman TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Salarmza Neler Oluyor?

Sanzla banz dertte mi? Ne kadar urasanz da, her trl kozmetik rn deneseniz de bir trl istediiniz hacmi ve grnty elde edemiyor musunuz? Kusursuz ve haval bir sa modeli istiyorsanz belki de kuafrnz yerine bir fizikiye veya bilgisayar mhendisine danmanz gerekiyor. Animasyon ve kozmetik dnyasnn nde gelen firmalar yle yapyor.
estirdiimiz, boyattmz, farkl ekiller ve modeller uyguladmz salarmzn telleri arasnda ok deiik fiziksel etkileimler ve kuvvetler var. Bu etkileimler samzn ekil alma zelliini belirliyor. Mkemmel duran bir atkuyruu, hacimli ve haval bir model, bukle bukle salar ya da karmak, dikilmi veya dmlenmi salar ve hacimsiz, kt bir grnt. Bu karmak etkileimlerin ve sa telleri arasndaki ilikilerin matematiksel modellerini kuran bilim insanlar sa tellerinin her birinin davranna gre sa hakknda bir btn olarak istatistiksel karmlarda bulunabiliyor ve istenilen sa modelini yaratabiliyor. Hatta bu baarlar sayesinde Nobel dl bile alabiliyorlar!
22

thinkstock

>>>

Bilim ve Teknik Haziran 2013

Karmak Sistem Olan Salarmz

Karmak sistem, birbirine bal paralardan oluan ve bir btn olarak bir veya birden fazla zellik gsteren, dier taraftan tekil paralarn zellikleri ile anlalamayan bir sistem olarak biliniyor. Canllardaki gz, anten, ayak, az, mide gibi karmak organlar, ayn zamanda birer karmak sistem. Canllarn ayrlmaz bir paras olan bu sistemler, temel birtakm zellikler sergiler. Salarmz da bu karmak sistemlerden biri. Karmak sistem, birbiriyle iliki halinde olan ok sayda kk paradan meydana gelir. Ayn zamanda bu sistem, evresindeki yaplarla da srekli bir etkileim iinde olur. Karmak sistemin ilev grebilmesi iin tek bir parann almas yeterli olmaz. Tm paralar uyumun ve karlkl ilikinin gerektirdii ekilde, ayn anda ve kusursuz olarak grevini yapmak zorunda. Bilim insanlarnn karmak bir sistemi anlamak iin yapmas gereken ilk ey, sistemin olabildiince soyut matematiksel bir modelini kurmak. Bundan sonra ya bu basit modeli matematiksel olarak zp evrensel istatistiklere ve sonulara ya da model tm basitletirmelere ramen zlemez halde ise, simlasyonlar yaparak geree en yakn kstl istatistiklere ve sonulara varr. Bu ekilde sisteme dair istatistiksel kestirimlerde bulunabilir. Gncel matematiksel, saysal yntemler ve bilgisayar ilem yetileri karmak sistemlerin gereki modellenebilmesine olanak salar.

Sa Klnn Fiziksel zellikleri

Esneklik: Sa telinin dayanmas gereken ve en sk maruz kald mekanik zorlanma, tarama travmasna bal gerilmedir. Byle bir zorlanmaya dayanabilmesi iin san elastik zelliklere sahip olmas gerekir. Bu zellii sayesinde san ekli deiebilir ve ksa sre sonra hi zarar grmeden eski halini alabilir. San esnemesini, eklinin deimesini ve kvrlmasn salayan ey, korteksin yapsndaki uzun, keratin iplikiklerdir. Sa kl slatldnda uzunluu yaklak %50 kadar artabilir ve kl bu srada hi zarar grmez. Ancak daha fazla gerilim uygulanrsa sa krlabilir. Renk ama ve perma gibi kalc kimyasal uygulamalar, kldaki kimyasal maddelerle etkileen doal ve yapay k kaynaklar kortekse zarar verir ve sa esnekliini kaybeder. Esnekliini yitiren sa kvrlmaz.

thinkstock

thinkstock

Statik elektrik: zellikle kuru ve scak havada fralanan sa kllarnn statik elektrik sonucu birbirini ittii ve san kabard gzlemlenir. Bu durumun nne gemek iin nemlendiriciler ve ampuanlara konan katk maddeleri ile statik elektrik oluumunun azalmasna ve sa yzeyinin dzgn olmasna allr. Nem oran ve porozite: Salarn su ierii nemli ortamlarda artar, korteks ier ve kl yzeyi geici olarak kayganln ve dzln yitirir, bu nedenle slak salarn taranmas daha uzun srer. San nem tutma lsn tanmlayan porozite, ktikulann zelliine bal olarak az, normal ve yksek olarak derecelendirilir. Sa gvdesinin, ykanma ileminin bir paras olarak yinelenen slanma ve kurutma uygulamalarna da dayanmas gerekir. Sa gvdesindeki su, saa optimal elastikiyet kazandrr. Ancak su dardan da emilebilir. Sa %20 orannda porozdur, yani delikli yapdadr. Bu zellii suya sokulduunda arlnn %12-18 orannda artmasna neden olur. Su emen sa gvdesi geniler, kozmetik uygulamalarda bu durum ilk adm oluturur. San nce slatlp hemen sonrasnda nceden belirlenmi pozisyonda kurutulmas en temel sa ekillendirme tekniidir.

23

thinkstock

Salarmza Neler Oluyor?

Sa Kllar Arasndaki Etkileimler

nsan vcudunda toplam olarak yaklak 5 milyon kl var. Bu kllarn ortalama 100-150 bin kadar sa kl. Her bir sa telinin dier tellerle yaklak 10.000 etkileimde bulunduundan bahsediliyor. Srekli birbirleriyle temas halinde olan sa telleri srtnme kuvveti ve statik elektrik oluturuyor. Sa telleri arasndaki karmak etkileimlerin en byk nedenlerinden biri sa telinin yzey zellikleri. Her bir sa telinin yzeyi zannedildii gibi przsz deil, aksine girintili kntl ve st ste dizilmi minicik pulcuklarla kapl. Bu pullu yzey, sa telinde yne bal olarak deien srtnme kuvvetinin olumasna neden oluyor. Oluan bu kuvvetin iddeti de pulcuklarn ve hareketin ynne bal olarak de-

iiyor. Salarmz tribolektrik zellik yani dokunma ile elektriklenme zellii gsterir. Sa telleri birbirlerine dokunup daha sonra ayrldklarnda elektriksel olarak yklenir. Tellerden biri pozitif ykle yklendiinde dieri de pozitif yke eit negatif yk kazanr. Oluturulan yklerin gc ve srtnme hz, yzeyin przszlne, scakla, gerilmeye ve sa kllarnn dier zelliklerine bal olarak deiir. Kl yzeyindeki pulcuklar nedeniyle bazen sa telleri dm olur, bazlarnn arasna hava skr, bazen de san doal ya tabakas ile birlikte kllar yapkan bir yzey gerilimine maruz kalr. Sa kllar arasndaki etkileimler san slak veya kuru olmasna gre de deiiklik gsteriyor. Sa kuruduka ya da ortamn nemi azaldka her bir sa teli, yapsndaki protein zincirlerine bal olarak,

kvrlr ve belirli bir ekli alr. San taranmas esnasnda slak ve dz sata, kuru ve dz saa oranla daha fazla srtnme oluur. Bu tespit, krlp kopmamalar iin salarn slakken taranmamas gerektii sonucunu ortaya karm. Sa telleri arasnda oluan statik elektrik ncelikli olarak kuru sa etkiliyor, nk iyonlarn kuru sa boyunca ilerlemesi daha zor. Bu zellik slak sata tam tersi etki gsteriyor, nk slak sataki su iyi bir iletken grevi gryor. Statik elektrik, sa tellerinin hem birbirlerini itmesine hem de kafa derisinden uzaklamasna neden olduundan, san dzgn ekil almasn da zorlatryor. Salar arasndaki srtnmeyi azaltarak, salar souk ortamda tarayarak veya san nemini artrarak sa liflerinin direncinin azaltlmas ile sa telleri arasndaki statik elektrik oluumu azaltlabiliyor.

Salarmzn Bilinenleri ve Bilinmeyenleri

Kllarmzn ou ilk bakta gremeyeceimiz kadar ince olsa da, insan vcudu batan sona kll deriyle kapl. Sadece avu ilerimizi, ayak tabanlarmz ve dudaklarmz kaplayan derimizde kl kkleri yok ve dolaysyla bu blgelerde kl kmyor. nsan vcudundaki yaklak be milyon kl foliklnn 100-150 bin kadar kafadaki sal deri blgesinde yer alr. Sal derinin her 6,5 cm2sinde yaklak 1000 tel sa bulunur. Sa teli derinin en d tabakas olan epidermisten kar. Sa kk ve sa gvdesi san blmlerini oluturur.

San aktif olarak byyen ksm, derinin altndaki sa kkdr. Yeni hcreler kkn alt ksmn srekli doldurarak nceki hcreleri yukar doru iter. Sa byle uzar. Sa, ortasndaki ana tpten dtaki koruyucu tabakaya doru beslenir ve nemlenir.

24

>>>

Bilim ve Teknik Haziran 2013

Animasyon ve Kozmetik Aratrmalar

Sa kllar arasndaki etkileimleri anlamak ve uygulamak, animasyon iiyle uraan, zellikle de sa animasyonu almalar yapan uzmanlar iin ok zorlayc bir sre. inde sa olan herhangi bir animasyonun baarl olmas iin, san doru ekilde hareket etmesi ve sa tellerinin birbirleriyle olan fiziksel temaslarndan kaynaklanan etkileimlerin hesaplanarak benzer kurgularn ve modellerin uygulanmas gerekiyor. Eer bu etkileimler animasyonda uygulanmazsa hareket srasnda gereki bir grnt sergilenemiyor. Sa tellerinin vcudun ve ban hareket ynne, hzna ve ekline uygun davranmas ve hareket etmesi gerekten ok nemli.

Sa kl tabakadan oluur. En d ksm sa d etmenlerden koruyan ktikuladr. zellikle ykama, tarama, kurutma ve fralama gibi mekanik hareketler sonucunda ktikula tabakas hasar grr ve dklr. Bunun sonucunda da salar cansz ve donuk grnebilir. Kln orta ksmnda kla esneklik ve renk veren korteks, en i ksmnda da medulla bulunur. Kadnlarn sa erkeklerinkinden daha hzl uzar. Kln esas yapsn 18 aminoasitten oluan keratin proteini, hidrojen ve dislfr balar
SAIN BLMLER Sa gvdesi

Tek bir sa teli -kiiden kiiye farkllk gstermekle birlikte- 0,05 ile 0,09 mm apnda olabilir ve keratin proteini sayesinde yaklak 100 g arlk tayabilir.

Medulla-Korteks-Ktikla

oluturur. Trnak ve deride de bulunan keratin, anmaya ve kopmaya kar diren salar. Kln yapsndaki proteinler suda znmez ve proteolitik (proteinleri paralayan) enzimlere diren gsterir.

Sa dikletiren kas

Erektr kas

Epidermis

Ya Bezi

Bir sa kk canl kald sre boyunca ortalama 20 yeni sa teli retir. Bu sa tellerinin her biri birka yl bymeye devam eder ve yaklak bir metrelik uzunlua ulaabilir.
Sa kk
SPL

Bir sa telinin ortalama mr 3-7 yldr. Gnde yaklak 75-150 sa telinin dklmesi normal saylr ve dklen bu salarn yerine yenileri kar.

Kan damarlar
25

Salarmza Neler Oluyor?

Eer gereki bir benzetim yaplmaz ise sa telleri birbirleriyle uyumsuz bir ekilde arpabilir ya da hareket bittiinde tellerin hepsi ayn blgede sabitlenir. Bu da karakterlerin salarnn hacimsiz ve kt grnmesine neden olur. Animasyon alanndaki youn almalar sonucunda zellikle 1990l yllarn sonuna doru karakterlerin salar istenilen hacimde ve biimde oluturulmaya baland. Salarn hacimli grntsn koruyan ve doal hareketlerini taklit eden bilgisayar programlar gelitirildi. Ayrca sa tellerinin etkileimlerini, birbirleriyle arpmalarn ve oluan srtnme kuvvetinin gcn hesaba katan, daha hassas ve doru matematiksel modeller gelitirilerek bu programlara uyguland. Columbia niversitesinden bilgisayar mhendisi Eitan Grinspun ve Cambridge niversitesinden karmak sistem-

ler fizikisi Raymond Goldstein, animasyon ve kozmetik dnyasnn dev firmalaryla alyorlar ve gnmzde sa tellerinin etkileimleri konusunda adlar ska duyuluyor. Grinspun, nl bir animasyon firmas ile ortak almalar yrtyor ve karakterlerin salarnn daha gereki bir grn kazanmas iin bilgisayar programlar gelitiriyor. Goldstein ise insanlarn gnlk hijyen, beslenme ve kiisel bakm ihtiyalarna hizmet veren uluslararas bir firmann kozmetik blm ile ortak almalar yapyor. Multimilyon dolarlk bteyle yrtt almann amac ise san bukle bukle kvrlmasnn ya da dmdz atkuyruu eklinde sallanmasnn nedenini anlamak. Sa kllar birbirine kenetlenmi protein zincirlerinden oluuyor. Sa kllar arasndaki eitli yapkan, srtnmeli ve elektrostatik etkileimleri anlamak ve sa-

ysal olarak formle etmek hayli problemli bir i. Fakat yzbinlerce sa klyla ve her birinin sergiledii on binlerce etkileimle, yani ok fazla say ile uramak daha da zor olsa gerek. Goldstein ve ekibi bu sorunu bir matematiksel modelleme olan Younluk Fonksiyonel Kuramn kullanarak zm.

Afrikal birinin salar yaklak 3 kat dokudan meydana gelirken ve kvrlmaya eilimliyken, bu oran Uzakdoulularda 11 kata kadar kar ve salar dz olma eilimi gsterir.

Normal bir durumda kuru sa krlmadan kendi boyunun %20si kadar, slak sa ise kendi uzunluunun %40-50si kadar esneyebilir. Salkl bir sa teli 3 gnde yaklak 1 mm kadar byr.

Sa kl yzeyinin mikroskobik grnm

Salarn en hzl uzad dnem 15-30 ya arasdr. Deiik kllardan alnan kesitler mikroskopta incelendiinde dz kllarn kesitlerinin daha yuvarlak, kvrck olanlarnsa daha yass olduu grlm.

Visuals Unlimited, Inc./Dr. Wolf Fahrenbach / Getty Images Trkiye

26

Hans Neleman / Riser / Getty Images Trkiye

Kllarn ve salarn siyah, kahverengi, sar ya da kzl olmas kln en d katmannn hemen altndaki pigment denen renk verici maddelere baldr. Saa rengini veren pigmentler sar, krmz ve mavi renklidir. Sar pigmentler en kk, maviler en byk hacme sahiptir. Mavi pigmentler en dta, krmz ortada ve sar en ite yer alr. Kllarn kalnl, rengi, younluu, ekli ve karakter zellikleri rklara, yaa, cinse, bulunulan yere ve hormonlarn durumuna gre deiir. En fazla sal deri kl foliklne (yuvasna) sahip grup sarnlardr. Onlar esmerler ve kumrallar izler. Kzl sallar ise en az sayda sal deri foliklne sahip gruptur.

<<<
Younluk Fonksiyonel Kuram izole molekller, kristal katlar, ara yzeyler, yzeyler gibi sistemlerin aratrlmas ve zelliklerinin tahmin edilmesi iin yaygn bir ekilde kullanlan hesapsal aralardan bir tanesi. Schrdinger denkleminin zmnde kullanlan 1. teknik ilke olan bu kuram, parack sisteminin toplam enerjisini elektriksel yk younluunun bir fonksiyonu olarak inceler. Genelde kristal katlardaki ok saydaki elektronun birbiriyle olan etkileimini hesaplamak iin kullanlan bu model sayesinde, aratrmaclar Atkuyruu Sa ekli Denklemini gelitirmi. Bu denklem sayesinde ok sayda kldan oluan sa yn, yerekimine gre hareket eden tek bir sa teli gibi ele alnm. Kllar arasndaki etkileimlerin tamam da bu sa telini merkezden darya doru etkileyen tek bir kuvvet alan olarak kabul edilmi. Bylece yz binlerce kl ve on binlerce etkileim yerine denklemde sadece tek bir say, uzmanlarn deyiiyle Rapunzel Says, san kvrml olma eiliminin derecesi ve yerekiminin etkisi kullanlm. Rapunzel Says bu denklemde san uzunluuna bal olarak yerekiminin sa zerindeki etkisini hesaplamak iin anahtar katsay olarak kullanlyor. Bu denklem yardmyla atkuyruunun ekli saysal olarak llp deerlendirilebilmi. Bylece animasyonlarda ve grafiklerde mkemmel grnml salar ve salarnn her trl hareketi doal ve gereki olan, eit eit karakter oluturulabiliyor. Uzmanlar fizii ve matematii saa o kadar gzel uygulam ki, animasyonu yaplm olan sa tpk gerek sa gibi, istenildiinde kprdamadan sabit kalyor, yay gibi zplyor, ykseliyor, alalyor, dier salarla arpyor ya da uuuyor. Sa bakm rnleri gelitiren firmalar iin bir animasyon karakterinin gerek gibi grnen salarndan ziyade, insan sann hacminin her durumda kontrol edilebilir ekilde dolgun ve canl olmas nemli. San esneklii, kavislenme ya da kvrlma derecesi kiiden kiiye deiiyor. Sa tipine ve yapsna uygun sa bakm rnlerinin gelitirilmesi ite byle evrensel bir denklem yardmyla gerekletiriliyor.

Bilim ve Teknik Haziran 2013

thinkstock

retilmemesi gereken bilimsel almalara verilen Ig (ignoble) Nobel dlleri her yl Aralk aynda bilimsel mizah dergisi Annals of Improbable Research tarafndan, Harvard niversitesinde dzenlenen trenle ilk anda insanlar glmsetecek ama sonra onlar dndrecek baarl on almaya veriliyor. Ig Nobellerinin para dl yok, sadece hayal gcn onurlandrmak ve insanlarn dikkatini bilim, tp ve teknolojiye ekmek amacyla veriliyor. dl kazanan btn aratrmalar gerek veriler ieriyor ve prestijli bilimsel dergilerde yaymlanyor. Atkuyruu bulmacasn zen ekip u gnlerde sa kllarnn dm olmas ve salarn her koulda haval grnmesi konusu zerinde alyor. Dnsenize uzmanlar yle bir sa bakm rn gelitirecek ki en frtnal havada bile salarmz dzgn grnecek ve her zaman o mkemmel hacmini koruyabilecek.
Kaynaklar http://www.newscientist.com/article/ mg21528832.000-big-bangs-theory-unlocking-thesecrets-of-great-hair.html http://www.reuters.com/article/2012/02/10/usscience-hair-rapunzel-idUSTRE81918V20120210 http://www-evasion.imag.fr/Publications/2006/ CB06/collisionsCheveux.pdf http://www.cs.illinois.edu/~yyz/publication/ha.pdf http://www.math.ucla.edu/~jteran/papers/ MWSST09.pdf http://www.youtube.com/watch?v=6D0KUL6xRCo http://delivery.acm.org/10.1145/2430000/2422398/ p295-guan.pdf?ip=95.183.231.3&acc=ACTIVE%20 SERVICE&key=C2716FEBFA981EF1C1AAA6363 2B0FDDD726DA1301459D496&CFID=33147444 6&CFTOKEN=81680294&__acm__=1369124457 _4ce73fad0594ce3706ec7f9b0423ef6f

Ig Nobel dll Sa Denklemi

At Kuyruu Sa ekli Denklemi ya da Rapunzel Says kulaa biraz tuhaf geliyor ve insann ister istemez glmsemesine neden oluyor deil mi? Fiziki Goldstein ve ekibi gelitirdikleri bu sa denklemi sayesinde 2012 ylnda Ig Nobel dlne layk grlm. Harvard niversitesi tarafndan Nobelin bir parodisi olarak, anlamsz ve yeniden retilmeyecek,

thinkstock

27

Can Kozaz * Gkhan nel **

* SISSA (talya) * * UCI (ABD)

Karanlk Madde
nsanolunun gkyzne bakp grdklerini yorumlamaya almas tarih ncesi dnemlere kadar gidiyor. O zamandan gnmze kalan Msr ve Smer gibi uygarlklara ait antlarda bu gzlemlerin ve almalarn izleri var. Bu toplumlar, gkyzndeki cisimleri gnmzde olduundan ok farkl yorumlam, yeryznde yaanan doa olaylarn bu cisimlere ve onlarn hareketlerine balam. Bu gelenek daha sonra modern anlamda bilimin douuna nclk edecek olsa da, bugnk astrolojinin de temelini oluturmutur. te yandan bu almalar sayesinde Gnein ve Ayn hareketleri takip edilebilmi ve bu hareketler temel alnarak eitli takvimler gelitirilmitir.

Evrende Karanlk Madde Dalm Gkteki konumuna gre (yatay eksen sa aklk ve dikey eksen dik aklk olmak zere) zaman iinde karanlk maddenin evrimi grlmektedir. Sayfann derinliine giden nc eksende en uzak yerler (sa) en eski zamanlar, en yakn yerler (sol) ise en yeni zamanlar gstermektedir. Resmin sol ve sa balar karlatrldnda, evrenin erken dnemlerinden bu yana karanlk maddenin bir araya gelerek beklendii grlebilir.
28

NASA, ESA ve R. Massey (California Institute of Technology), 2007

>>>
16. ve 17. yzyllarda Avrupada gerekleen bilim devriminin merkezinde gkyzn masals yaklamlarn dnda yorumlama istei vard. Kopernikin 1543 ylnda Gne merkezli, Dnyann ve dier gezegenlerin Gnein etrafnda dndn ne sren modeli, eski Yunan, Msr ve Babilden beri sregelen ve o dnemde hem Bat hem de Dou biliminde doru kabul edilen Dnya merkezli modele tamamen tersti. Kopernik bu model ile gezegenlerin hareketlerini ok daha basit bir matematiksel denklemle aklayabileceini fark etti. Yeni bak asn Brahenin ve Keplerin yapt hassas gzlemlerle birletirince, gezegenlerin hareketini aklayan ve gnmzde bile kabul gren yasalar ortaya kt. Galileo, Kopernik tarafndan ortaya atlan gkyz modelinin nemli destekilerinden biriydi. Hareketin evrensel, yani kaynandan bamsz olduunu ve matematiksel olarak aklanabileceini savunuyordu. Yapt deneylerin en nllerinden birinde, Pisa Kulesinden farkl arlkta cisimler atarak serbest den cisimlerin hzlarnn ktlelerinden bamsz olduunu gsterdi ve Aristodan beri sregelen, ar cisimlerin daha ok ivmelendii dncesini ykt. Gelitirdii teleskoplar sayesinde Vens gezegeninin evrelerini gsterdi ve Gne Sisteminin bilinen en byk gezegeni olan Jpiterin uydularn kefetti. Bunlar ve daha birok gzlem ve bulu, Galileonun gzleme dayal modern astronominin kurucusu, hatta modern fiziin kurucusu olarak anlmasn salad. 17. yzyln sonlar ve 18. yzyln balar ise modern bilimdeki en nemli gelimelerden bazlarna sahne oldu. Newton mekaniin yasasn ve ktleekiminin temellerini ortaya koydu. Ktleekimi yasalarnn sadece gezegenlerin ve yldzlarn deil ayn zamanda yeryzndeki cisimlerin de hareketini aklayabildiini gsterdi. Yeryz yasalar ile gkyz yasalarn birletirmi oldu. Newtonun ortaya koyduu klasik mekanik yasalar ne kadar baarl olmu olsa da, 19. yzyln sonlar bu yasalarn gelitirilmesi gerektiini gsteren deneysel ve kuramsal gelimelere sahne oldu. Newton mekaniinin aslnda ok kk cisimlerin, rnein atomlarn ve k hzna yakn hzlarda giden cisimlerin hareketini doru olarak aklayamayaca ortaya koyuldu. 20. yzyln banda ortaya atlan zel grelilik ve kuantum kuramlar, Newton mekaniinin bu yeni kuramlarn birer zel durumu olduunu anlamamz salad. Einstein zel grelilik kuram ile uzay ve zamann bir btn olduunu gstermiti. Ktle ve enerjinin ayn olduunu syleyen E=mc2 denklemi de zel greliliin bir sonucuydu. zel grelilik ktleekimini aklamyor, ktleekimini de iine alacak ekilde gelitirilmesi gerekiyordu. Einstein, on yl iinde genel grelilik kuramn oluturmay baard. Ktleekimini, uzay-zaman dokusunun ktle ve enerji younluu yznden bklmesi olarak aklyordu. Yeni yaklama gre, paracklar bir kuvvet tarafndan ekilmiyor, sadece uzay ve zamandaki bu bklmeleri takip ediyordu. Genel grelilik kuramnn deneysel olarak ksa srede kantlanan ve o zamana kadar hi beklenmeyen bir tahmini, n da tpk cisimler gibi uzay-zamann bklm yapsn takip ettiiydi. Bu yzden gezegen ve yldz gibi byk cisimlerin etrafnda dorusal olmayan ekilde yaylmas gerekiyordu. In byk ktleli cisimler etrafnda dorusal olmayan yrngelerde gitmesinin mercekleme etkisi yaratt anlald ve bu etki baka aratrmalarda da kullanlmaya baland. Genel grelilik ayn zamanda daha nce gzlemlenmemi, daha sonra kara delik denecek yeni ve ilgin gk cisimleri ngryordu.

Bilim ve Teknik Haziran 2013

Bunlarn dnda genel greliliin, evrenin geliim srecini aklayabilmek iin de kullanlabilecei anlald.

Grlemeyen Madde
Alman gk bilimci Friedrich Wilhelm Bessel, 1844 ylnda Akyldzn (Sirius), Gne Sisteminin arlk merkezine gre asal konumundaki devinimden yola karak Akyldzn kendisine elik eden bir yolda olmas gerektiini fark etti. Bu yolda yldz, yaplan gzlemlerin dourduu, kuramsal bir tahmindi; deneysel olarak ABDli Alvan Graham Clark tarafndan 1862 ylnda varl doruland. Besselin bu gzlemi, bir gkcisminin varlnn dorudan nn gzlenmesi yolu ile deil de baka bir cismin hareketini ktleekimsel olarak etkilemesi sayesinde yani dolayl yoldan anlalmasnn ilk rnei oldu. Karanlk maddenin varl ilk olarak, gk cisimlerinin ktleleri iin ktleekimsel etkiler kullanlarak bulunan deerler ile yldz, gaz ve toz gibi ldayan paralardan yola klarak hesaplanan deerlerin birbirinden farkl olmas zerine ne srld. 1932 ylnda Danimarkal astronom Jan Oort Samanyolunun merkezinden uzaklna gre yldzlarn saylarn ve hzlarn analiz etti. Grnen yldzlarn toplam ktlelerinin, yldzlarn llen hzlarn aklayamad sonucuna vard. Dier bir deyile, grnen btn maddenin ktlesi hesaba katldnda merkeze yakn yldzlar hesaplarn gerektirdiinden ok daha hzl hareket ediyordu.

29

Karanlk Madde

Bir yl sonra svireli Fritz Zwicky, eer gkada gruplarnda gzlemlenen hz dalmlar gerekse, bu gkadalarn bal durumda kalabilmek iin grnenden 10100 kat daha fazla ktleye sahip olmas gerektiini fark etti. Bu yzden eksik ktle kavramn nerdi. Karanlk maddenin varln destekleyen dier bir gzlem, 1939 ylnda Horace Babcocktan geldi. Doktora tezi almasnda Andromeda Gkadasndaki yldzlarn hzlarn gkada merkezinden uzaklklarna gre len Babcock, yldzlarn hzlarndan yola karak hesaplad toplam ktlenin llen maya orannn, merkezden uzakla bal olarak arttn kefetti. Bu gzlemi gkadann iinde grnenden daha fazla madde olduu eklinde yorumlamak yerine, n gkadann iinde sorulduu ya da gkadann merkezden uzak kelerinde farkl devinime sahip olabilecei varsaymlar ile aklamaya alt. 1959 ylnda M33 adl spiral bir gkadann Kepler dinamii ile aklanamayacak ekilde kendi etrafnda dnd Louise Volders tarafndan gsterildi. 1960larn sonlarnda ve 1970lerin balarnda Vera Rubin ve meslektalar kullandklar daha hassas lm yntemleri ile spiral gkadalardaki yldzlarn byk bir ounluunun ayn hzda hareket ettiini anlad. Rubin 1980 ylnda elde ettikleri

sonularn sadece iki aklamas olabileceini savundu: Ya Newton mekanii evrensel deildi (Deimi Newton Devinimi) ya da gkadann ktlesinin yzde 50sinden fazlasnn karanlk bir halka iinde olmas gerekiyordu. Bugne kadar karanlk maddenin varln destekleyen belki de en nemli gzlem Kurun Kmesinden gelmitir. Kurun Kmesi arpan iki gkada kmesinden oluur. ki kmenin de iinde yldzlar, gezegenler ve bunlarn uydular dnda toz ve gazlar vardr. Ancak bu arpmann incelenmesi sonucunda, gkadalarn iinde bu saylanlar dnda, daha nceden bilinmeyen yeni bir madde olduu bulundu. Kmeler birbirlerinin iinden ok byk hzlarda geerken, ilerindeki farkl cisimler farkl ekilde etkileir. rnein yldzlar ve gezegenler yollarna hemen hemen hi etkilemeden devam eder. Ancak ktleekimsel etkiletikleri iin hzlarnn azald gzlenir. Kmelerin iindeki baryonik (yani 3 kuarktan oluan ve proton gibi ar olan) maddenin ounluunu oluturan scak gazlar ise elektromanyetik kuvvet sayesinde etkileir yani dorudan arpr. Bu yzden gazlar, yldzlara ve gezegenlere gre ok daha fazla yavalar. Bu bilgiler ve yaplan gzlemler ile bir kme arpmas incelenip aklanabilir.

Ktleekimsel mercekleme kullanlarak Kurun Kmesinde yaplan lmlerde, arpmann ktle merkezinin beklenildii gibi gazlar ve yldzlar etrafnda deil, arpma blgesinin daha tesinde olduu tespit edildi. Bu son gzlem daha nceki kantlardan bamsz ve nceki varsaymlarla uyumlu olarak, gkadalarn ktlelerinin byk ksmnn, arpmayan (yani elektromanyetik olarak etkilemeyen, yani mayan) karanlk maddeden geldiini gstermi oldu.

Karanlk Madde Ne Olabilir?

Karanlk maddenin ne olduunu anlamann yolu bizim bildiimiz madde ile nasl etkiletiini anlamaktan geer. Bugn evrende drt eit etkileme olduunu biliyoruz: Ktleekimsel, elektromanyetik, iddetli ve zayf etkilemeler. Karanlk maddenin sradan madde ile ktleekimsel yolla etkiletiini ancak elektromanyetik ve iddetli ekirdek kuvveti ile etkilemediini grdk. Geriye kalan zayf ekirdek kuvveti ile etkileip etkilemediini ise henz bilmiyoruz. Bu konuda deneyler yaplyor, ancak karanlk maddenin doasn anlamak iin ortaya atlan modellerin birou bu etkilemenin olacan ne sryor. Yani karanlk maddenin zayf etkileen ktleli paracklardan (ZEKP) oluacan ngryor.

Deimi Newton Devinimi (Modified Newton Dynamics, MOND) gkadalarda gzlemlenen dn hz sorununu aklamak iin ne srlm bir varsaymdr. 1983 ylnda Mordehai Milgrom tarafndan nerilen bu varsayma gre ivme ve ktleekimi arasndaki iliki dorusal deildir. Bu modelde, ok uzak mesafelerde ve ok kk ivme deerleri iin, Newtonun bilindik kuvvet, ktle ve ivmeyi birbirine balayan F = ma denkleminin deitirilmesi ve F = ma2/a0 olarak yazlmas nerilir. Karanlk madde kuram ile ters den bu modele gre, a0 1010 m/s2 ad verilen yeni bir deimez nerilir.

Ktleekimsel Mercekleme
Gzlemci ile ok uzaktaki bir k kayna arasnda bulunan byk ktleli bir cisim (karadelik veya karanlk madde kmesi) uzay-zaman bkerek olaan artlarda Dnyaya ulamamas beklenen n g-

rlmesini salar. Genel grelikten kaynaklanan bu olgunun doal bir sonucu olarak, uzaktaki k kaynaklar dalm ve neredeyse bir daire eklinde grnr. Bu etki sayesinde k samayan byk ktleekimi kaynaklar gzlemlenebilir.

30

<<<
Bu tr paracklar imdiye kadar deneysel olarak gzlemlenmedi ve parack fiziinin anayasas olan Standart Model iinde de yer almyorlar. Ancak Standart Modelin tesindeki sper bakm (simetri) kuram gibi kuramlar tarafndan ngrlyorlar. Dier olask da karanlk maddenin zayf etkilememesi, yani sradan madde ile sadece ktleekimsel yolla etkilemesi. Bu varsaym snamak iin karanlk maddenin kendisiyle etkilemesi sonucu ortaya kan bozunma rnleri llmeye allyor. rnein Uluslararas Uzay stasyonunda almakta olan AMS deneyi, olas karanlk madde adaylarndan ntralinolarn birbirleriyle etkilemesinden ortaya kmas beklenen pozitron fazlaln lmeye alyor. Evrenin Byk Patlamadan bugn grdmz ekline gelme srecini aklamaya almak da karanlk maddenin doas hakknda ipular veriyor. Kabul gren modellere gre, karanlk madde ilk bata badak olarak evrene yaylmt. Oluan rastgele dalgalanmalar yznden baz blgelerde younluk artm olmalyd. Younluun artmas, bu blgelere daha fazla karanlk madde toplanmasn ve daha sonra da ktleekimi ile olaan maddenin toplanmasn salamalyd. Yaplan gzlemler bu modeli desteklemekle birlikte karanlk maddenin souk (yani ortalama hznn k hzndan ok dk) olmas gerektii sylyor. Scak (yani ortalama hznn yksek) olmas dalgalanmalarn gruplamasn, bugn grdmz gkadalar gibi byk lekli yaplarn olumasn engellerdi. Gkadalar var olduuna gre, karanlk maddenin souk olmas gzlemlerle daha uyumlu. Bu kuramlarn nerilerini gzlemlemek iin kullanlan yntem, evrenin ilk anlarndan kalma fotonlarn aranmasdr. Evrenin Byk Patlamadan sonra hzla genilemesi sonucunda madde younluu azald iin, belli bir eikten sonra ortaya kan fotonlarn bulunduu ortam artk saydam hale gelmiti. Bu fotonlar hl gzlemleyebilmemizin nedeni, evrenin ilk anlarndaki genileme hz (enflasyon kuramna gre) k hzndan yksek olduu iin bu fotonlarn hl yollarna devam etmesidir.

Bilim ve Teknik Haziran 2013

Kozmik mikrodalga artalan nm ad verilen bu may yeterince hassas bir ekilde lmek, bize evrenin o zamanki yaps hakknda ayrntl bilgi verir. Bu lm en son ve en hassas ekilde yapan Avrupa Uzay Ajans (ESA), 2009 ylnda uzaya yollad Planck uydusunun elde ettii sonular Mart 2013te aklad zaman karanlk madde ile ilgili nemli bir deiiklik oldu. Plancktan nceki lmlere gre evrendeki karanlk madde oran %22,7 olarak verilirken, yeni lmlerle bu oran %26,8e kt. Evrenin drtte birinden daha ounu oluturan bu gizemi zmek iin sadece uydularla deil parack hzlandrclaryla da aratrmalar devam ediyor. Laboratuvarda biraz karanlk madde retip onu inceleyebilme olasl hem uzay hem de parack fizikilerini heyecanlandryor. Bugn, adlar daha ok Higgs bozonu sonularyla anlan ATLAS ve CMS gibi deneyler, kim bilir belki bir gn karanlk maddeyi de kefedecek.
Kaynaklar http://www.esa.int/Our_Activities/Space_Science/Planck_overview http://www.esa.int/Our_Activities/Space_Science/Planck/Planck_reveals_ an_almost_perfect_Universe http://arxiv.org/abs/1303.5076 http://tr.wikipedia.org/wiki/Karanlk_madde

Bir milyar yl boyunca evrendeki karanlk maddenin bilgisayarla elde edilmi haritas. Karanlk madde krmz, gkadalar ise mavi olarak gsterilmitir. Ik paracklar olan fotonlar dz bir izgide ilerlemek yerine, karanlk maddenin ekimi yznden sar renkle gsterilen eri yollar takip eder.

Plank Gzlemlerinden nce

%4,5

%22,7

%72,8

Plank Gzlemlerinden Sonra

%4,9

%26,8

%68,3

n Olaan Madde n Karanlk Madde n Karanlk Enerji

31

mit Fuat zyar

Fizik retmeni

Gnee En Yakn nc Yldz Sistemi Kefedildi

Astrophysical Journal Lettersda yaymlanan bir almaya gre Gnee en yakn nc konumda olan iki kahverengi cceden oluan bir sistem bulundu. Bu 1916dan bu yana kefedilen en yakn yldz sistemi. Keif Penn State niversitesi tegezegen ve Yaanabilir Dnyalar Aratrma Merkezinden astronomi ve astrofizik alannda alan Do. Kevin Luhman tarafndan yapld.

WISE grntsnde tek yldz grlmesine karlk kizler Teleskopu ift yldz belirledi. (NASA/JPL/Gemini Observatory/ AURA/NSF)

kili sistemin bileenleri hidrojen ekirdeklerini kaynatramayacak kadar kk ancak yeterince scak olan kahverengi cce snfnda. Sonu olarak bu cisimler Gnee gre daha souk ve daha az parlak, ancak Jpitere gre ok daha scak.
32

Kahverengi cceler yldz olmay baaramam, en az 80 Jpiter ktlesinde cisimler. Bu cisimler de yldzlar gibi bulutsularn skmasyla oluur. Bulutsulardaki gaz skrken scakl artar ve kahverengi cceler kzltesi dalga boylarnda maya balar.

><
Ancak sahip olduklar enerjiyi s eklinde yaydklarndan zaman iinde sourlar. Yzey scaklklar en fazla 2000Cdir. ok snk olduklarndan kefedilmeleri zordur. Bu nedenle ilk kahverengi cce ancak 1995te bulundu. Bugn ise gelien yer ve uzay teleskoplar yardmyla saylar gn getike artyor. Gnee yakn konumda olan ve henz kefedilememi birok kahverengi cce olduu varsaylyor.
Gnein Komular 6 k yl Barnard yldz Keif 1916 4 k yl 2 k yl Oort Bulutu Gne Alfa Erboa Keif 1839 Proxima Erboa Keif 1917 WISE 1049-5319 Keif 2013

Bilim ve Teknik Haziran 2013

Kefettiimiz kahverengi cce sistemi bizden 6,5 k yl uzakta. Baka bir ifadeyle 2006 ylnda Dnyada yaymlanan televizyon yaynlar oraya yeni ulamtr diyor Luhman ve ekliyor: Kahverengi ccelerin evresinde dolanan olas gezegenleri grmek daha kolay. Gne dndaki yldzlarn evresinde dolanan gezegen says 850yi geti. (tegezegen saysyla ilgili son bilgiye http:// exoplanet.eu/ adresinden ulaabilirsiniz.) tegezegen ad verilen bu gezegenler genellikle gei yntemiyle fark ediliyor. Bu yntem n nnden ve geen saydam olmayan bir cismin neden olduu parlaklk azalmasna dayanr.

Yani bir gezegen, bak dorultumuza gre yldznn nnden geerken yldzn grlen parlaklnda azalmaya neden olur. Parlaklk deiiminin byklne baklarak gezegenle ilgili temel bilgiler (bykl, yldza yaknl, scakl gibi) elde edilir. Bu gezegenlerin kefi iin astrometri, ktleekimsel mercek, pulsar zamanlamas, dorudan gzlem gibi farkl yntemler de kullanlr. Luhmana gre Dnyaya yakn olmalar olas gezegenleri grme asndan bir avantaj. Bu nc yldz sistemi, uzak bir gelecekte Gne Sisteminin dna yaplacak insanl keif uular iin seilecek ilk yerlerden biri olabilir. Keif NASAnn Kzltesi Gkyz Taraycs (WISE) adl uzay teleskopunun elde ettii gkyz haritasnn incelenmesiyle gerekleti ve sisteme imdilik WISE J104915.57-531906 ad verildi. Sistem 1916da kefedilen ve bilinen en yakn drdnc yldz olan Barnard Yldzndan biraz daha uzakta. Bize en yakn olan Erboa (Centauri) sistemi yldzdan oluuyor. 4,4 k yl uzaklktaki Alfa Erboa A ve Alfa Erboa B 1839da, 4,2 k yl uzaklktaki nc ve daha snk olan Proxima Erboa ise 1917de kefedildi. WISE uydusu aratrmaclarndan Edward (Ned) Wright: WISEn hedeflerinden biri de Gnee yakn yldzlar ve sistemleri ortaya karmak. WISE 1049-5319 sistemi, bize en yakn kk ktleli yldz olan kahverengi cce snfnda. kizler Teleskopu ve yakn gelecekte frlatlacak olan James Webb Uzay Teleskobu ile daha ayrntl bilgi elde edilebilecek diyor. Yeni yldz sistemi 2011de 13 aylk gzlem sresi biten WISEn elde ettii gkyz grntleriyle kefedildi. WISEn verilerinde sistem gkyznde en az 3 kez grntlendi.

Grntlere bakarak sistemin ok hzl hareket ettiini syleyebiliriz ki bu da sistemin bize ok yakn olduu anlamna gelir diyor Luhman. WISEn verilerindeki bu hareketi yorumlayabilmek iin sisteme yakn bilinen yldzlarn hareketi ve blgeye ait eski veriler incelendi. Luhman, WISE verilerini ve eski gzlem verilerini ele alarak yeni sistemin bir sonraki konumunu tahmin ettiklerini sylyor. Luhman ayrca eitli yldz sistemlerinin grnen parlaklklar ile Dnyann Gne evresindeki hareketi nedeniyle gzlenen yldz konumlar arasndaki fark yani paralaks belirleyerek sistemin bizden uzakln da hesaplad. Daha sonra ilideki kizler Gney Teleskopu kullanlarak sistemin tayf alnd ve kahverengi cce olduklar ortaya karld.

Yeni kefedilen kahverengi cce ifti (Ressam: Janella Williams, Penn State University)

Bir nevi dedektiflik gibi. Gkyzndeki milyarlarca kzltesi k noktas byk srlar tayor. Bu da bilinenden daha yaknda baka bir sistemin de olabilecei anlamna geliyor diyor Luhman.
Kaynak http://science.psu.edu/news-and-events/2013-news/ Luhman3-2013

Sistemin yllara gre hareketi (NASA/STScI/JPL/IPAC/University of Massachusetts)

1992 1978

1999

2010

33

Il ztrk
Marmara niversitesi Biyoloji Blm Lisans rencisi

Ana Tahl:

2013 Birlemi Milletler tarafndan Kinoa Yl ilan edildi. Yzyllar nce nkalar tarafndan tketilen ve gnmzde sporcularn ve uzaya gnderilen astronotlarn balca besin kayna olan kinoa bitkisi zengin vitamin, mineral, lif ve protein ierii nedeniyle sper besin olarak kabul ediliyor.
egan beslenme karar aldmdan beri yediim her yiyecein protein, karbonhidrat ve kalsiyum ieriini renme alkanl edindim. Tabii bu arada et ve et rnlerine alm olan bnyemin protein eksiklii ekmesini nlemek amacyla da mutfama eitli bakliyatlar stokladm. Tam da o srada yeni bir sper tahlla tanma frsat buldum. Kendisi: Kinoa.

Kinoa

thinkstock

Kinoa (Chenopodium quinoa) ise 5000 yl nce nkalar tarafndan And Dalarnda yetitirilmeye balanm bir bitki. nkalar dini ritellerinde bile kullandklar bu tahla ana tahl diyerek o zamanlardan vermiler mesajlarn gelecek nesillere.

Her Derde Deva Tahl

1 ay fincan kinoann protein orannn orta boy bir hamburgerin protein oranndan fazla olduunu syleyerek balyorum ana tahlmzn zelliklerini anlatmaya. Yksek protein kayna olmas nedeniyle veganlar iin bir alternatif olan kinoa, Dnya Salk rgt tarafndan da yksek proteinli bitki olarak kabul edilmi. Pancar ve spanak ile ayn ailede yer alan kinoa boyu 1-2 metre olabilen, tek yllk otsu bir bitki. eriinde A, B, C, D, E, K vitaminleri, demir, bakr, magnezyum, manganez ve fosfor var. Yksek kalitede protein ieriine sahip olmasnn yan sra vcudumuz iin gerekli btn temelaminoasitleri yapsnda bulunduruyor. ABDde yaygn olarak tketilen, Trkiyede ise yeni yeni kefedilen kinoaya, artk doal rn satan maazalarda ve market reyonlarnda rastlamak mnkn. Kinoann etli ve besleyici yapraklar var. Salkm salkm aan iekleri zamanla zengin besin deeri olan minik tohumlara dnyor. Tohumlar da kurutulup tahl olarak tketiliyor. Kinoa ayn zamanda lyak hastalar iin de hayli yararl. Glten tahllarda zellikle de budayda bulunan bir protein grubu. Bilindii zere lyak hastalar glten ieren yiyecekler yediklerinde, baklk sistemleri ince barsaklara zarar verir. Kinoa glten iermedii iin lyak hastalar tarafndan da tketilebilir. 100 gramnda 6 gram lif iermesi de sindirim sistemimizin saln koruyan bir baka zellii.

nkalar ounuz biliyorsunuzdur. nka Uygarl, Gney Amerikann bat kysndaki And Dalar blgesinde, efsanevi krallar Manco Capacn 11. yzylda Cuzco Kralln kurmasyla balam. 1438 ylnda Pachacutec liderliindeki nkalar snrlarn genileterek Andlarda yaayan dier topluluklar egemenlikleri altna almaya balam. Bylece Amerika ktasnda Kolomb ncesi en byk imparatorluk olan nka mparatorluu kurulmu.
34

><
Vcudun sttekinden daha iyi kullanabildii, yksek miktarda kalsiyum ierir. zellikle laktoz intolerans ve inek stne kar alerjisi olanlarda gnlk kalsiyum ihtiyacn karlamak zere tketilebilir. Demir orannn yksek olmas nedeniyle kanszlk ekenler tarafndan tercih edilebilir. Glisemik yk ok dk (18) olduu iin kan ekeri problemi ve diyabeti olanlar da rahatlkla tketebilir. NASAda grevli beslenme uzmanlar da kinoann bu zelliklerinin zerinde durarak, kinoann uzay uular srasnda astronotlar iin yeterli besin kayna olabileceini belirtiyor. Bitkisel protein kayna olduu iin ya oran hayli dk olan kinoa ayn zamanda yksek lif ierii ve kolay sindirilmesi sayesinde bebeklerin ve ocuklarn da rahatlkla tketebilecei, ok besleyici bir tahl. da ve Tarm rgtnn (FAO) gndemine alnmasn salad. Bu nedenle BM Gda ve Tarm rgt, Moralesi Uluslararas Kinoa Yl zel Elisi ilan etti. Gney Amerikadaki tm reticileri ats altnda toplayan Kinoa reticileri Birliinin Direktr Epifanio Murana da kinoann gelecekte nemli bir besin kayna olacan ifade ediyor.

Bilim ve Teknik Haziran 2013

Alternatif Besin
Azalan doal kaynaklar ve kresel snma maalesef youn bir kurakla zemin hazrlyor. Pirin yetitirmek iin bol miktarda su gerekir. Kuraklk yaandnda, balca protein kaynaklarmzdan olan pirincin retilemeyeceini dnrsek alternatif bitkiler bulunmas ok nemli.Yetkililer ileride tm dnyada tahl sknts yaanacan ngryor. Bu nedenle kinoa hem yksek protein kayna olmas hem de bol miktarda suya ihtiya duymamas nedeni ile en popler tahl olma yolunda ilerliyor. Tohumlar sar, kahverengi, beyaz, krmz veya siyah olabilen bu bitki kuraklk ve souk gibi zorlu iklim koullarna kar da gayet dayankl. Krmz sprge otuna benzeyen bu bitki her trl topraa uyum salayabiliyor, hatta step iklimine de hayli uyumlu. ABDde kinoa reticilii Tarm Bakanl tarafndan da ciddi olarak tevik ediliyor. ok yksek kesimlerde, da yamalarnda ve farkl iklim koullarnda yetiebildii iin tarmsal avantajlar ok olan kinoann olgunlama sresi dier tahllara gre biraz daha uzun. lkbahar aylarnda ekilen bu bitki, hasat zaman mor renkli iekleriyle tarlalar renklendiriyor. ukurova niversitesi Ziraat Fakltesi Tarmsal Yaplar ve Sulama Ana Bilim Dal tarafndan kinoa bitkisi zerinde almalar yaplm. lkemiz drt iklimin de yaand bir tarm lkesi. Kinoa retimi verimli bir ekilde yaplabilir ve yurt dna da ihra edilebilir. Kinoa henz Trkiyede yeni yeni tannyor. nternet zerinden ve byk marketlerden kinoa tohumu temin etmek mmkn. Kullanm alan hayli fazla. Kinoay pirin ve bulgurun kullanld her yerde kullanabilirsiniz; pilav yapabilirsiniz, salatada kullanabilirsiniz, isterseniz sabahlar kahvaltlk gevrein iine katabilirsiniz ya da un haline getirip krep, ekmek veya tatl yapabilirsiniz. Kinoay piirmeden nce yapmanz gereken ey, birka saat suda bekletmek. Bu sayede iindeki enzimler harekete geiyor. Kinoa, 15 dakika gibi ksa bir srede piiyor. Unutmayalm, salkl yaam doadan gelir ve doaya uyum salk getirir.

Kinoa insan gdas dnda hayvan yemi, ila hammaddesi, bcek kovucu olarak da kullanlabiliyor. erdii birtakm enzimler doku yenilenmesini salayarak, yalanma etkilerini geciktiriyor. nkalarn uzun yaam srlarnn arasnda kinoann da nemli bir yeri olduu dncesi bu zelliklerinden kaynaklanyor.

Kinoa Yl
Tanmamz yeni olsa da kinoa son yldr ABDde sat rekorlar kryormu meer. Peru ve Bolivyada yetitirilen kinoa bitkisinin tohumlar bu youn istek zerine ABDye bol miktarda ithal ediliyor. Birlemi Milletler, Binyl Kalknma Hedeflerine ulalmasn salama asndan 2013 yln Uluslararas Kinoa Yl ilan etti. Doal kaynaklar hzla tkenmekte olan dnyamzda ala bir zm olabilecei dnlen kinoann kullanmn tevik etmek zere, birok dilde kinoa arlkl yemek kitaplar yazlmas ve kresel Kinoa Gn oluturulmas gibi almalar yrtlyor. Bolivya Devlet Bakan Evo Morales, kinoann yksek potansiyelinden yararlanlmas iin yapt tevik ve almalar ile bu tahln BM G-

Kaynaklar http://www.fao.org www.unicankara.org.tr/kinoa.html www.library.cu.edu.tr/tezler/7784.pdf www.mervetigli.com/Kinoa 35

zlem Ak kinci
Dr., Bilimsel Programlar Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

U l u s l a r a r a s

M a t e m a t i k

O l i m p i y a t l a r

Bu Olimpiyatlarda ok Madalyamz Var

Olimpiyatlar dendiinde aklmza dnyann en byk spor organizasyonu gelir. Her ne kadar spor olimpiyatlar kadar ses getirmese de uzun yllardr devam eden bilim olimpiyatlar pek ok baarl rencinin lkelerine farkl bilim alanlarnda madalyalar gtrmesine vesile oluyor. Bu lkelerden biri de Trkiye. Bu ay Bilkent niversitesi Matematik Blm retim yesi Prof. Dr. Azer Kerimov ile yaptmz syleide zellikle son yllarda lkemizin 100 lke arasnda 7. srada yer ald matematik olimpiyatlarnn tarihi, katlma koullar ve bu olimpiyatlarn baarl genleri hakknda bilgi aldk.

Olimpiyatlarla ilgilenen renciler, gemi yllarn Birinci ve kinci Aama Sorularn TBTAKn web sayfalarnda (www.tubitak.gov.tr) bulabilir. Ayrca olimpiyat srecine katlm rencilerin kurduu, eitli olimpiyat sorularnn ve farkl soru zme yntemlerinin tartld bir Matematik Olimpiyat sitesi de (www.matematik olimpiyati.com) var.
36

rof. Dr. Azer Kerimov uzun zamandr Uluslararas Matematik Olimpiyatlarnda (IMO) lkemizi temsil edecek genleri hazrlayan ekipte yer alyor. Prof. Kerimov ile sohbetimize Uluslararas Matematik Olimpiyatnn tarihesini sorarak balyoruz. lk kez 1959 ylnda Romanyann Braov kentinde yaplan Uluslararas Matematik Olimpiyatna Almanya Demokratik Cumhuriyeti, Bulgaristan, ekoslovakya, Macaristan, Polonya, Romanya ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin katldn reniyoruz. lerle-

yen yllarda katlmc lke says artm, ama Uluslararas Matematik Olimpiyatlarnn imdiki eklini almas 1993 ylnda 73 lkenin katlmyla stanbulda gerekletirilen Uluslararas Matematik Olimpiyatyla olmu. Geen yl Arjantinin Mar del Plata kentinde yaplan matematik olimpiyatna katlan lke says 100e ulam. Dier bilim olimpiyatlarna katlan lke saysnn 60 civarnda olduu gz nne alndnda, Uluslararas Matematik Olimpiyatlarnn kresel bir yarma olduunu sylemek sanrz yanl olmaz.

>>>

Bilim ve Teknik Haziran 2013

Matematik Olimpiyatlarnda Trkiyenin Baars

Trkiye matematik olimpiyatlarna ilk olarak Milli Eitim Bakanlnn setii bir takm ile 1978de katlm. Ancak 1985e kadar olimpiyatlara tekrar katlnmam. 1985te ise organizasyonu TBTAKn stlenmesiyle Trkiyeden bir ekip yine olimpiyatlara katlm. lkemize ilk altn madalya 1999da gelmi, sonraki yllarda 14 altn madalya daha kazanlm. Bylece daha nce sralamada gerilerde yer alan Trk takm 2003, 2008, 2009 ve 2010da 8.lie, 2011de ise 6.la ykselmeyi baarm. Prof. Kerimov Mathematical Association of Americann olimpiyat yllklarnda yaymlanan ve takmlarn son be ylda toplanan puanlarna gre yaplan deerlendirmede, lkemizin 100 lke arasnda dnya 7.si olduunu belirtiyor. Prof. Kerimov lkemizi temsil eden takmlarn baarsnn olimpiyat evrelerinde takdir ve ilgiyle karlandn da szlerine ekliyor. eitli lkelerden, lkemizin bu konudaki deneyiminden faydalanmak amacyla ortak etkinlikler dzenleme teklifleri geldii gibi, lkemiz ancak davetle katlnabilen baz uluslararas yarmalara da davet ediliyor. Trkiyenin yllar boyunca hem takm dzeyinde hem de bireysel dzeyde gsterdii performans Uluslararas Matematik Olimpiyatlar resmi web sitesinde (www. imo-official.org) yer alyor.

TBTAK Organize Ediyor

Prof. Azer Kerimov Matematik Olimpiyatlarnn Trkiyede dzenlendii 1993 ylndan beri olimpiyat ekibinde yer alyor. O zamanlar sorular deerlendiren ekibin iinde olan Kerimov artk daha etkin bir ekilde olimpiyatlarda grev yapyor. TBTAKn Bilim Adam Destekleme Daire Bakanl (BDEB) tarafndan organize edilen olimpiyatlarda kiilik bir komite var. Ama asl altrc says 15 civarnda. Prof. Kerimov olimpiyatn uzun bir sre olduunu belirterek bize bu detaylar anlatyor. TBTAK tarafndan ynetilen Matematik Olimpi-

yatlar sreci her yl nisan aynda yaplan Ulusal lkretim Matematik Olimpiyat ve Ulusal Matematik Olimpiyat Birinci Aama snavlaryla balyor. 150 dakika sren ve oktan semeli olan bu snavlar srayla 30 ve 36 sorudan oluuyor. Bu snavlarda ilk sralarda yer alan 50 renci iki hafta sren Yaz Matematik Olimpiyat Kampna katlyor. Matematik Olimpiyat Kampndaki dersler altrcnn snfta bir konuyu anlatmas ve rencilerin de izlemesi biiminde gereklemiyor. renciler nce verilen problem zerinde urayor ve zm nerilerini altrc ile nce bireysel olarak, daha sonra da hep beraber tartyor. Uluslararas yarmalarn formatna uygun olan ikinci aama snavlar aralk aynda yaplyor. Bu snavlar sonucunda ilkretim rencilerine toplam 24, ortaretim rencilerine ise 18 madalya datlyor. Madalya alan renciler iki hafta sren k matematik olimpiyat kampna katlyor. Daha sonra takm seme snavlaryla uluslararas olimpiyatlara katlacak takmlar seiliyor ve seilen renciler takm kamplarna katlarak son hazrlklarn yapyor. Olimpiyat maratonu gerekten uzun bir sre, takma girmek iin almalar bir yl ncesinden balyor. Baz iyi rencilerin olimpiyat maceras yllarca sryor. Prof. Kerimov drt yl st ste takma giren ve uluslararas olimpiyatlara katlan renciler olduunu vurguluyor. Hatta gn geliyor rencilerden bazlar yeni rencileri olimpiyatlara hazrlayan altrclar arasnda yer alyor.

Olimpiyatlarn Mfredat Okul Mfredatna Uygun

Uluslararas Matematik Olimpiyatnn mfredat, byk lde ilkretim ve lise mfredatnn temel bilgilerinden oluuyor. Dolaysyla Uluslararas Matematik Olimpiyatlarnn zorluu, mfredatnn geniliinden deil, bu bilgileri yaratc bir ekilde kullanarak, zor sorular snrl birtakm yntemler araclyla ve dar bir zaman iinde zebilme yeteneini snyor olmasndan kaynaklanyor. Byle bir yarmada baarl olmak iin, bu temel bilgileri son derece rahat olarak kullanabilecek derecede zmsemi olmak, daha nemlisi, bunlar en etkili biimde kullanmay salayacak yntemleri renmek ve tm bunlarn bir sorunun zmne nerede ve nasl katkda bulunacan kestirebilecek bir matematiksel gr gelitirmek gerekiyor.

Trk Takmlarnn Dier Baarlar

Ulusal olimpiyat takmlarmz 2011 ylnda yaplan 29. Balkan Matematik Olimpiyatnda 4 altn ve 2 gm madalya, 16. Gen Balkan Matematik Olimpiyatnda da 5 altn ve 1 gm madalya kazanarak takm olarak birinci oldu. 2012 ylnda ilk kez dzenlenen ve 4 kz renciden oluan takmmz 1. Avrupa Kzlar Matematik Olimpiyatnda 1 altn, 1 gm ve 1 bronz madalya ile 6. srada yer ald. Lksemburgda dzenlenen Avrupa Kzlar Matematik Olimpiyatnda (EGMO) Trkiyeyi temsil eden rencilerden Berfin imek, bireysel puan sralamasnda birinci olarak altn madalya kazand. Temmuz aynda Kolombiyada dzenlenecek olan 54. Uluslararas Matematik Olimpiyatnda lkemizi temsil edecek takmda bulunan Berfin imekin hedefi yine altn madalya.

Dnyann nde Gelen niversitelerinden Burs mkn

Prof. Kerimov Uluslararas Matematik Olimpiyatlarnda baarnn n koulunun, bu yetenee ve potansiyele sahip rencileri bulup olimpiyat programna katmak olduunu nemle vurguluyor. Bu konuda da retmenlere byk i dyor. Olimpiyatlarla ilgilenen bir ya da birka retmenin varl ve rencilerin bu konuda ynlendirilmesi en nemli admlardan biri.

37

Uluslararas Matematik Olimpiyatlar -Bu Olimpiyatlarda ok Madalyamz Var

Prof. Kerimova gre rencilerin baar elde edebilmesi iin ok almalar ve bu ie gerekten ok zaman ayrmalar gerekiyor. Prof. Kerimov olimpiyatlarda ok baarl olacak baz rencilerin lise son snfta niversite snav kaygsyla takmdan ayrldn belirtiyor ve nemli bir noktay ekliyor: Eer bir renci olimpiyatlarda madalya kazandysa bunun niversite snavnda puan katks da oluyor. Ayrca Uluslararas Matematik Olimpiyatlarnda altn madalya alan renciler, bavurduklar takdirde dnyann nde gelen niversitelerine tam burslu olarak kabul ediliyor. Byle bir renci gittii niversitede ok iyi performans sergilerse o okul bir sonraki sene yine olimpiyat takmndan bir renciye burs verebiliyor. Prof. Kerimov geen sene Kaliforniya niversitesinin dnyadan bir kii seeceini ilan ettiini, o bir kiinin de Trkiye matematik olimpiyat takmndan seildiini syleyerek bu duruma rnek veriyor.

Matematik Olimpiyatlar servenine katlan rencilerin bu tecrbeleri uzun vadede hayatlarnda etkili olabiliyor. Bazlarnn matematie ilgisi niversite tercihinde de rol oynarken, bazlar da mhendislik alanna yneliyor. Lisans eitiminde mhendislik okuyup yksek lisans ve doktorada matematii seenler olduu gibi, lisans dzeyinde matematik blmn seip yksek lisansta ve doktorada baka dallara geen olimpiyatlar da oluyor. Tercihleri hangi blm olursa olsun, olimpiyatlarn akademik hayatlarn olumlu ynde etkilediini baar hikyelerini bizimle paylaan eski olimpiyatlardan reniyoruz.
Prof. Dr. Azer Kerimova ve TBTAK Bilim nsan Destekleme Bakanlna katklarndan dolay teekkr ederiz.

te Olimpiyatlardaki Baar Hikyeleri

Ulusal Bilim Olimpiyatlarn bilgisayar, biyoloji, fizik, kimya ve matematik alanlarnda TBTAK Bilim nsan Destekleme Daire Bakanl dzenliyor. Her yl farkl lkelerde dzenlenen Uluslararas Bilim

Olimpiyatlarnda Trkiyeyi temsil eden ekipler Uluslararas Bilim Olimpiyatlarna katlmaya baladklar 1985 ylndan itibaren toplam 41 altn, 136 gm, 204 bronz madalya ve 43 mansiyon kazand.

38

>>>
1991 ylnda niversite seme snavnda Trkiye 75.si olarak Bilkent niversitesi Matematik Blmn kazanan etin rtiin matematie olan ilgisi TBTAKn ortaokul rencileri arasnda dzenledii matematik yarmas ile balam. 1989 ylnda bahar dneminde lise birinci snflar arasnda yaplan bir snav sonrasnda yaz kampna katlan rti, olimpiyat almalarna balam. niversiteyi kazand yl svete yaplan Uluslararas Matematik Olimpiyatlarnda Trkiye takmnda yer alm ve mansiyon kazanm. Katld kamplarn ve tant matematikilerin de etkisiyle matematiki olmaya karar vermi. 1996 ylnda blm birincisi olarak niversiteden mezun olan etin rti ayn yl TBTAK NATO A1 Doktora Bursunu alarak Minnesota niversitesinde doktora programna balam ve 2002 ylnda saylar kuram zerine doktorasn tamamlam. Bu sre iinde eitli derslerde asistanlk yaparak en iyi asistan dlne layk grlm. 20022005 yllar arasnda Arizona niversitesinde doktora sonras aratrmalarna devam etmi. Daha sonraki senede ise Wisconsin niversitesinde yardmc doent olarak alan rti, Eyll 2008de Trkiyeye dnerek TOBB-Ekonomi ve Teknoloji niversitesi Matematik Blmnde retim yesi olarak grev yapmaya balam. etin rti niversite giri snavnda olimpiyatlar sayesinde matematik blmn setiini ve bunun da kendisi iin en doru karar olduunu vurguluyor. Zorlu ve bir o kadar da zevkli olan olimpiyat almalar sayesinde eitimini severek tamamladn belirten rtiin rencilere bir tavsiyesi var: Matematie ilgi duyan bir rencinin olimpiyatlarla ilgilenmesinin pek ok yarar var. Tabii ki hedefi ykseklere koyup onun iin sabrla almal, uramal. Hedefi Trkiye Milli Takmna seilmek, sonra uluslararas olimpiyatlarda altn madalya almak olmal. Bugnlerde bu hedeflere ulaan

Bilim ve Teknik Haziran 2013

ve altn madalya alabilen pek ok rencimiz var. rencilerin madalyann yan sra asl kazanmlar zor problemlerle uraabilme, saatlerce hatta gnlerce bir problem zerine dnebilme sabr, becerisi kazanm olmalardr. Bu almalar sayesinde renci hemen hemen her alanda nemli olan derinliine irdeleme, ok boyutlu ve soyut dnme, ispat yapabilme donanmlarn kazanr. nemli olan bu deneyimden gemektir, bunun yerini baka bir ey alamaz. Matematik olimpiyatlar hayatm deitirdi ve deitirmeye de devam ediyor. Sizin de matematie ilginiz varsa mutlaka olimpiyatlarla ilgilenin.

1997 Uluslararas Kimya Olimpiyat altn madalya sahibi Salih ubuku orta ikinci snfta katld birinci aama snavn geerek milli takma girmi. Lise rencilerinin yannda Trkiyeyi temsil etmi ve sonraki 3 sene boyunca da olimpiyat almalarna katlarak, 1994-1998 tarihleri arasnda Ulusal Bilim Olimpiyatlarnda 1 bronz, 1 gm ve 2 altn, Uluslararas Bilim Olimpiyatlarnda ise 1 bronz, 1 gm ve son olarak da ferdi sralamada tm snavlarn da birincisi olarak altn madalya kazanm. Lisenin ardndan tek tercihle girdii ODT Kimya Blmnde okurken 4 yl boyunca tm olimpiyat hazrlk okullarnda rehber olarak grev alm. Doktora iin Almanyaya, doktora sonras alma iin nce spanyaya gitmi, ardndan da ABDde almalarn srdrm. 2011 ylnda ODT Kimya Blmne yardmc doent olarak dnm. 8 sene kadar iinde yer ald olimpiyat almalarna ek olarak, bu se-

fer o yl Trkiyenin ev sahiplii yapt 43. Uluslararas Kimya Olimpiyatlarnn organizasyonunda grev alm ve bilimsel komitede alm. imdi ise gen arkadalarmz olimpiyatlara hazrlamak iin olimpiyat hazrlk okullarnda ders vermeye devam ediyor ve lider hoca olarak uluslararas olimpiyatlara katlyor. Olimpiyatlarn, sadece ders almaktan ibaret bir yarma olmadn, aslnda rencilerin ekillenmesine byk katk yapan, akademik dnce yapsn erken yalarda yerletiren, merak duygusunu krkleyen, gen yata niversite ortam ve bilgileri ile tantran ve bunlara ek olarak uzun yllar boyu sren dostluk ve arkadalklarn kurulmaya baland bambaka bir tecrbe olduunu vurguluyor.

39

Uluslararas Matematik Olimpiyatlar -Bu Olimpiyatlarda ok Madalyamz Var

Dr. M. Bumin Yenmez orta renimi boyunca Uluslararas Matematik Olimpiyatlarnda Trkiyeyi drt kere temsil etmi ve Trkiyenin bu yarmadaki ilk altn madalyasn 1999 senesinde o kazanm. Balkan Matematik Olimpiyatlarnda da benzer bir baar elde edip Trkiyenin ilk altn madalyasn 2000 senesinde kazanm. Lisans eitimini Kaliforniya Teknoloji Enstitsnde ekonomi ve matematik dallarnda 2005 ylnda tamamlam. Lisans eitimi boyunca niversiteler apnda sekin rencilere verilen farkl dllere layk grlen Yenmez, ABDdeki ve Kanadadaki niversitelerde yaplan Putnam Matematik Yarmasnda 3 sene ilk 50ye girmeyi baarm. Lisans eitimini tamamladktan sonra 2010da Stanford niversitesi letme Fakltesi Ekonomi Blmnden doktora derecesini al-

m. Microsoftun New England Aratrma Laboratuvarnda bir sene doktora sonras almas yaptktan sonra, 2011 ylnda Carnegie Mellon niversitesi Tepper letme Fakltesinde Yrd. Do. Dr. olarak balad grevine devam ediyor.

Do. Dr. Ali Ula zgr Kiisel, 1991de svete dzenlenen Uluslararas Matematik Olimpiyatlarna katlm. 1995te Orta Dou Teknik niversitesinde Elektrik-Elektronik Mhendislii ve Matematik dallarnda lisans eitimini tamamlam. Matematik alanndaki doktora almasn 1995-2000 arasnda Kaliforniya niversitesinde yapm. 2000-2008 arasnda ODT Matematik Blmnde retim yesi olarak grev yapan zgr Kiisel, 2008den bu yana ODT Kuzey Kbrs Kampusunda, Matematik Aratrma ve Eitim Grubu koordinatr olarak retim yelii grevini srdryor. zgr Kiisel aratrmalarna cebirsel varyeteler zerinde grup etkileri, tropik geometri, 3 boyutlu ok katllarda geometrik aklar, Hopf cebirleri ve analitik saylar kuram alanlarnda devam ediyor.

Bilkent niversitesi Ulusal Nanoteknoloji Aratrma Merkezinde aratrmalarn srdren Do. Dr. Aykutlu Dn 1991 ylnda Kbada dzenlenen Fizik Olimpiyatlarnda bronz madalya kazanm. 20 zerinden deerlendirilen deneysel yarmada da 20 tam puan alan Do. Dn lisans eitimini Bilkent niversitesi Elektrik Elektronik Mhendislii Blmnde tamamlam. 1999 ylnda Stanford niversitesi Elektronik Mhendislii Blmnden yksek lisans derecesini, 2003 ylnda da ayn blmden doktora derecesini alm.

40

<<<

Bilim ve Teknik Haziran 2013

TBTAK-BDEB 2013 yl hedefleri dorultusunda BDEB programlarnn daha etkin tantlmas iin birok faaliyet gerekletiriyor. Bu almalardan biri de lkemizi gemi yllarda Uluslararas Bilim Olimpiyatlarnda temsil eden isimlerin u an nerede olduunun aratrlmas. Bu kapsamda 180 kiiye ulalm ve rneklerden de grlecei zere eski olimpiyatlarn kariyerlerine doludizgin devam ettii gzlenmi.

Bilim Olimpiyatlaryla liseye kayt yaptrrken tanan pek Akabelen ilk hafta konferans salonunda bir olimpiyat tantm yapldn ve lise hayatnn yrngesinin bir haftada izildiini sylyor. Sonrasnda ise hafta ii, hafta sonu ayrm yapmakszn almaya balayan pek, ilk aamay gese de ikinci aamada madalya alamam. Ancak almasnn boa gitmediine inanan pek almasn srdrerek ulusal snavda gm, 2011 Uluslararas Biyoloji Olimpiyatnda ise bronz madalya alm. nsan fizyolojisine olan ilgisi nedeniyle Hacettepe Tp Fakltesinde eitimine devam ediyor. lkemizin dnya lkeleri arasnda hak ettii yere tekrar gelmesi iin almay hedefliyor. Bilim olimpiyatlarnn

insana kk yata belli bir ama uruna byk fedakrlklar yapmay reten, baary, baarszl, sevinci ve znty ayn anda yaatan bir deneyim olduunu belirtiyor. Ayrca olimpiyatlar, niversite snav hazrlklarna gmlm, daha neyi sevdiini bile bilmeden meslek tercihi yapmak zorunda kalarak bir bakma harcanan genlie, daha mantkl seimler yapabilmesi iin sunulmu bir frsat olarak gryor.

41

Hseyin Gazi Topdemir

Prof. Dr., Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Felsefe Blm

Bilim Tarihisi Gzyle

Kitab- Bahriyede yer alan izimlerden biri

Piri Reis
kinleri arasna girecek olan yaptlarn hazrlamakla geirdi. Geliboluda bulunduu sralarda Yavuz Sultan Selim Msra sefer dzenledi ve sefere denizden takviye salamak iin skenderiyeye giden filoya kadrgasyla Piri Reis de katld. zellikle kadim bilgeliin nemli merkezlerinden biri olan skenderiyeyi ele geirmek iin byk yararllk gsterince Sultann dikkatini ekti ve bu yaknlamann salad frsatla nceden hazrlam olduu bir haritay Sultana sundu. Bugn Birinci Dnya Haritas olarak adlandrdmz ve elimizde sadece bir paras bulunan haritann dier yarsna ne olduu bilinmiyor. Piri Reis bu seferin ardndan tekrar Geliboluya dnd ve Akdenizde gemicilerin seyahatlerini kolaylatracak bilgilerin yer ald Denizcilik Kitabn (Kitab- Bahriye) hazrlad. Denizcilerin baucu kitab olan Kitb- Bahriyenin asl tannr hale gelmesi Piri Reisin 1524te brahim Paa ile tanmasyla oldu. Tanmann yks ksaca yledir: Bu tarihlerde Msrda isyan km ve bastrlmas iin brahim Paa grevlendirilmitir. brahim Paann emrinde olanlardan biri de Piri Reistir. Yolculuk boyunca Piri Reisin srekli baz notlara baktn fark eden brahim Paa, bunlarn ne olduunu sormu, o da denizlerde gvenli yolculuk yapabilmek iin tuttu-

Piri Reisin Yaam: Tam ad Piri Muhyiddn bn Hac Mehmed olan Piri Reis (1465-1554) esiz bir kartograf, deniz bilimci ve denizcilik tarihinde izler brakm bir kaptandr. 16. yzylda Osmanllarn Akdenizi bir Trk gl haline gePiri Reis

u notlar olduunu sylemitir. brahim Paa notlar incelemi ve Piri Reisten bu notlar gzden geirmesini ve yeniden dzenlemesini istemitir. Piri Reis, hazrlanan kitab brahim Paann teviki ve desteiyle Kanun Sultan Sleymana sunmutur. Piri Reis 1528de, birincisine gre bilgi ve teknik alardan ok daha nitelikli ikinci bir dnya haritas daha izmitir. Ne yazk ki Birinci Dnya Haritas gibi bu harita da paralanmtr ve sadece bir ksm gnmze ulamtr. Birinci Dnya Haritasnn ve Kitb- Bahriyenin padiahlarca kabul edilmesi doal olarak Piri Reisin devlet adamlar nazarnda nemli hale gelmesine ve takdir grmesine, giderek bir corafya bilgini, byk bir denizci olarak tannmasna ve Osmanl donanmasnn nemli bir gcn oluturan Hint Donanmas Kaptanlna getirilmesine yol at. Bylece balayan devlet grevi, byk lde siyasi bir komplo nitelii tayan ve Msr valisinin Kanuniyi kkrtmas sonucu 1554teki idamna kadar srd. dam edildiinde Hint Donanmas komutanyd. Yaptlar: Piri Reisin denizcilik tarihi bakmndan nemli yapt vardr: Birinci Dnya Haritas, kinci Dnya Haritas ve Kitb- Bahriye.

tirmesini salayanlardan biri olmas bakmndan ayrca dikkate deerdir. Dnemin nemli gemi yapm merkezlerinden ve Osmanllarn deniz slerinden biri olan Geliboluda dodu. Kaptan- Derya olan amcas Kemal Reis ile daha ocuk denecek yata, birok denizi dolama frsat buldu. spanyann basksndan kaan Mslmanlarn Endlsten Kuzey Afrika sahillerine tanmas bata olmak zere ok sayda sefere katld. Bu seferler Piri Reis iin yerine getirilmesi gereken birer grev olmann yan sra ileride yazaca kitaplar ve izecei haritalar iin de eine az rastlanr bilgi kaynaklar niteliindeydi. Denizcilik ve denizler hakknda esiz bilgiler kazand bu dnemden sonra hayat bulan yaptlaryla hem denizcileri hem de Dnyann henz kefedilmemi blgeleri hakknda Osmanl yneticilerini bilgilendirmi ve denizlerdeki Osmanl varln kalc hale getirmitir. 1511de amcasnn vefat zerine Geliboluya dnen ve iki yl boyunca denizlerden uzak duran Piri Reis, bu sreyi denizcilik tarihinin se-

42

>>>

Bilim ve Teknik Haziran 2013

Birinci Dnya Haritas

1929 ylnda Topkap Saraynda bulunan bir harita paras zerindeki notlar okunduunda, bunun Piri Reisin 1513 ylnda izdii ve 1517de, Msrda Sultan Selime (1512-1520) sunduu haritann bir paras olduu anlalmtr. Piri Reis haritasnn elimizdeki bu ksmnda, Atlas Okyanusunun iki yakasn ihtiva edecek ekilde Bat Afrika kylar, Asor, Kanarya ve Yeilburun takmadalar; Atlas Okyanusu, Gney Amerika ile Orta Amerikann bilinen ksmlar, Florida ve Antiller yer almaktadr. Piri Reis haritasna izimlerin yan sra bata kendi ismi olmak zere ilgili yerlerin zelliklerini, ne zaman ve kim tarafndan kefedildiini, haritay izerken hangi haritalardan faydalandn belirten eitli aklamalar da eklemitir. Burada kimisi gerek kimisi hayali muhtelif insan ve hayvan resimleri de grlr. Parmen zerine renkli izilen harita, eitli blgelere ayrlm, her blge ile ilgili bilgi verilmi ve o blgede yaayan ve yetien ilgin hayvanlarn ve bitkilerin resimleri de izilmitir. Dalar, nehirler, denizler, denizlerin kumlu s yerleri ve grlmeyen kayalk ksmlar gsterilmitir. Bu notlarn en dikkat ekeni ise Amerikann kefine ve kylarna ilikin bilgilerin verildii beinci blgedir. Burada unlar belirtilmektedir: Buray Kolomb adl bir kif bulmutur. Kolombun eline bir kitap gemi ve bu kitapta eer bir kimse Avrupa sahillerinden Batya doru giderse, zengin madenleri ve kymetli talar olan bir blgeye ular denmekteymi. Kolomb bu kitab alp Cenevizlere gidiyor. Cenevizler kendisini dikkate almyor. O zaman spanya kralna bavuruyor ve bana iki gemi verirseniz, oraya gider ve size zengin madenler getiri-

rim diyor. spanya kral kabul ediyor. Kolomb o sahilleri buluyor ve geri dnyor. Haritann boyu 87 cm, st ksm 63 cm, alt ksm ise 41 cm geniliinde. Dokuz renk kullanlan ve o dnemde henz kefedilmemi yerlerin bo brakld haritada enlem ve boylam izgileri yok. Mesafeler kuzey ve gneydeki ikisi byk be pusula glyle ve milleri gsteren Yenge ve Olak dnencelerine yakn olarak dzenlenmi iki adet mesafe lei yardmyla belirlenmi. Ayrca haritada dokuz gemi

yani skender-i Zlkarneyn zamannda yaplm olan ve Araplarn Caferiye dedikleri, Dnyann bilinen yerleilmi yerlerinin gsterildii haritalardan yararlandm. Bunun gibi sekiz Caferiye ve bir Arap-Hint haritasndan ve Sind, Hint ve in diyarlarn gsteren geometrik yntemle izilmi drt yeni Portekiz haritasndan ve bir de Kolombun Batda hazrlad haritadan yararlanarak, kyas yoluyla leklendirerek yaptm. yle ki Kolombun haritas denizciler arasnda

Birinci Dnya Haritasnda yer alan gemi izimleri

Birinci Dnya Haritasnda yer alan garip yaratk resimleri

resmi ile sahillerdeki ve karadaki ehirleri, burlar, hayvanlar ve yerli halklar gsteren izimler yer alyor. Haritann dikkat eken dier bir yn de, Piri Reisin haritay nasl yaptn zerine yazm olmas. Bylece haritann dayandrld kaynaklar renmek olanakl oluyor. Aklamaya gre Piri Reis haritasn yaparken otuz haritadan yararlanm. Bunlarn yirmisi eskiden izilmi Dnya haritalar. sekizi Abbasi Halifesi Eb Cafer Mansrun izdirdii ve onun adyla anlan Caferi haritalardr. Drd Portekizlilerin, biri de Kolombun haritasdr. Piri Reis, haritasn nasl izdiini yle aklar: Bu haritann benzeri bir harita bu yzylda kimsede yoktur. Ben yaptm ve sadece bende bulunmaktadr. zel olarak seilmi yirmi kadar Mappamondodan (eskiden izilmi olan Dnya haritalar)

ne lde doru ve gvenilir ise, benim haritam da yedi deniz iin o denli doru ve geerlidir. Kolombun izdii ilk Amerika haritas kayptr. Dolaysyla Piri Reisin bu haritas, bugn elde bulunan, Amerikann ilk haritasndan yararlanlarak izilmi tek haritadr. Piri Reis haritasn izerken yalnzca Kolombun haritasn kullanmakla da kalmam, onun nc seferine katlp daha sonra Kemal Reise esir den bir yardmcsnn anlattklarndan da faydalanmtr. Piri Reisin bu ekilde Kolombun Amerika seyahatlerinden ncesine ait bilgilere de ulat anlalyor. Nitekim Piri Reis Antilyann 1465 ylnda kefedildiini bildirir. Harita birok adan mkemmel olmakla birlikte, eitli hatalar da iermektedir. Gney Amerika bir adalar topluluu, Antiller ve Kba ise kta olarak gsterilmitir.
43

Bilim Tarihisi Gzyle Piri Reis

kinci Dnya Haritas

Piri Reis 15 yl sonra yine bir Dnya haritas izmitir. Bugn elimizde bulunan para haritann Grnland, Kuzey ve Orta Amerika sahillerini gsteren ksmdr. Ceylan derisi zerine sekiz renkli hazrlanm bu haritann boyutlar 68x69 cmdir, birinci haritaya gre daha zenli izilmitir. Tamam 8 paftadan olumaktadr. Haritada drt rzgrgl ve iki adet mil lei vardr ve lei birinci haritannkinden daha byktr. Mevcut paftada Yenge dnencesinin yer almas, dier paftalarda Olak dnencesinin ve Ekvator izgisinin de yer aldn dndrmektedir. Bu haritadan anlald kadaryla Piri Reis 15 yl iindeki btn keifleri izlemi, nceki haritasnda bulunan hatalar dzeltmi ve bo brakt yerleri tamamlamtr. Birinci haritada kta olarak belirtilen Kba ve Antiller artk ada olarak gsterilmitir. ki harita karlatrmal olarak incelendiinde, dnyada olup bitenlerin izlendii grlr. Piri Reisin ve dolaysyla da Osmanl Devletinin o dnemde kendi iine kapal olmad, Batda olup bitenlerin srekli izlendii aka anlalyor. Piri Reisin bu tutumu, Osmanl Devletinin gl bir devlet olmak iin bilgiyi nemsediinin ve devletin bilginin nda bymesine zen gsterildiinin ak kan-

tdr. Bu adan bakldnda, Piri Reisin yaptlar hem dnya ile e zamanl almalar hem de 16. yzyln sekin almalar olarak dikkat eker. nk Kolomb Amerikaya vardnda, yeni bir kta bulduunu anlamamt. Dou Asya sahillerine ulatn sanyordu. Daha sonra Amerigo Vespuci oraya gittiinde vard yerin yeni bir kta olduunu anlad. Bir mektup yazarak durumu aklad; ktaya da o yzden Amerika deniyor. Yeni ktann kefedilmesi, dnemin Avrupa dnce dnyasnda yeni ve heyecan dolu bir sreci balatt. Denizcilik corafyas ok sk allan bir alan haline geldi. Piri Reisin almalar Avrupa ile e zamanl olarak ortaya km ve o almalara edeer olmas bakmndan dikkat ekicidir.

Kitb- Bahriye (Denizcilik Kitab)

Dzyaz ve ksmen iir tarznda yazlm iki nshas bulunan Kitb- Bahriye, Ege ve Akdenizin tam bir deniz klavuzudur (portulan). erdii haritalarla gemicilere kolay seyahat etme olana salayan kitap 1521de yazlmtr. Piri Reis bu almay Kemal Reis ve onun arkadalaryla ktklar seferlerde kazand deneyimleri ve duyduklarn deerlendirmek iin yazdn belirtir. Kitapta yer alan aklamalardan kitabn yazl yntemi hakknda da bilgi edinmek olanakldr. Buna gre nce aklamalar yazlm, daha sonra aklamann ait olduu yerin plan ve haritas izilmitir. Kitaptaki betimlemeler ve aklamalar Bozcaada ile ilgili olanlarla balar. Manzum bir nszle balayp manzum bir sonula biten kitapta Akdeniz, Kzldeniz, Hint Okyanusu ve in deniziyle ilgili ok ayrntl bilgiler verilmi, bylece denizcilerin rehber almadan seyahat etmesi salanmaya allmtr. Piri Reis, amcas Kemal Reis ve arkadalaryla Akdenizde katld seferlerde grd yerleri bizzat kaydetmi, ancak elde ettii bu bilgileri, tek bir haritada gstermek imknsz olduu iin, bir kitap haline getirme ihtiyac duymutur. Bir harita ve corafya kitab olarak nitelendirilen yapt, Geliboluda kaleme aln-

mtr. Kitabn giri blm, her biri 84 sayfadan oluan 23 blme ayrlmtr ve toplam 972 beyittir. Kitabn dzyaz ksm ise 209 blmden olumaktadr. Dzyaz ksmnda Sultaniye ve Kilitbahir kalelerinden balayarak, kuzey sahili boyunca Ege Denizi, Yunanistan, Adriyatik kylar, talya, Fransa ve spanyann Akdeniz kylar, Kuzey Afrika, Msr, Dou Akdeniz kylar, Kbrs, Ege Denizinin Anadolu sahillerindeki adalar, krfezler ve limanlar ayrntl olarak tantlmaktadr. Ayrca liman ve kylarn su derinlikleri, demir atlacak yerleri, ky bitki rts, ime suyu bulunabilecek ve gemi bakm ve onarm yaplabilecek yerler ile insanlar, dinler ve hkmetler de etraflca ele alnmtr. ehirlerin haritalar izilirken, nemli binalarn resimlerine de yer verilmitir. Bir Akdeniz portulan olan Kitb- Bahriyenin 91 beyitlik sonu blmnde ise brahim Paa ile yaplan yolculuk ve kitabn Kanuniye nasl takdim edildii anlatlmaktadr.

Venedik Kenti

Kitab- Bahriyede anakkale Boaznn anlatm ve haritas

44

inde yer alan gemi eitleri ve denizcilik terminolojisi asndan da deerli olan Kitb- Bahriyenin kaynaklar konusunda da eitli deerlendirmeler yaplmtr. Buna gre Akdenizde elden ele dolaan baz talyan, Katalan ve Portekiz portulanlaryla 15. yzyl ortalarna ait talyan ada kitaplarnn kullanlm olabilecei dnlmektedir. Byle olsa bile kitabn temel kaynan Piri Reisin kiisel ve bata amcas olmak zere dier denizcilerin deneyimlerinin oluturduu kukusuzdur. Ayrca Kolombun haritasnn yan sra yeni keiflere ilikin haritalar ve kitaplar da kullanlmtr.

<<<

Bilim ve Teknik Haziran 2013

Osmanl Rnesans ve Piri Reis

15. yzyln sonlarna gelindiinde, Avrupa lkelerinin zenginlii deniz ticaretine dayanyordu. Hatta Portekiz ve spanya oktan birer deniz imparatorluu haline gelmeye balamt bile. Portekizli denizcilerin gayretleri sayesinde, baharat ticaretindeki Venedik tekelini krabilecek yeni bir deniz hatt oluturulmutu. Portekizliler, denizlerde saladklar stnln yaratt zenginliin devam etmesi iin gerekli kuramsal alt yap almalarn da ihmal etmemiti. Denizciliin kalbi olan haritacln gelitirilmesi iin kraliyet destekli haritaclk akademileri kurmulard. Batda ortaya kan bu gelimeleri denizci, kaptan ve deniz corafyacs Piri Reisin yakndan izledii anlalmaktadr. Piri Reis denizde geen hayatnda ald riskleri, sadece kahraman olmak iin alm gibi grnmez. Bilginin peine dt bilinmektedir. O yzden ilk haritada hakknda bilgi bulunmayan veya var olan bilgilerin gvenilir olmad yerleri imgesel, hayali anlatmlarla doldurmak yerine bo brakm, kinci Dnya Haritasnda ise sonradan edindii bilgiler nda bu yerleri doldurmutur. Bu tam anlamyla yeniliki, aydnlanmac ve bilimsellik yn yksek bir tutumdur ve Piri Reise bu adan ayrcalk kazandrr. Piri Reisin yaad dnem, deniz ticaretinin gzde olduu bir dnemdi. Deniz yollarn ellerinde tutan lkeler, bakalarnn bilmedii deniz yollarn bilenler, Avrupann en zengin lkeleri olmutu. Bu nedenle Kolombun ve nemli seyyahlarn haritalar saklanm ve kopya edilmelerine izin verilmemiti. Giderek denizin, corafyann, yn bulmann ve harita kullanmann bilgisi deerli hale gelmiti. Akdenizi kar kar gezmi olan Piri Reis, gemicilii ve denizi yakndan tanrken, ayn zamanda dneminin her trl silahn kullanmay, denizde kan savalarda gemilere komuta etmeyi ve taktik oluturmay da hakkyla renmiti. Kukusuz bir denizcinin ilk renmesi gereken ey yn tayiniydi, Piri Reis bu iin gerektirdii trigonometri ve astronomi bilgisine de sahipti. Ksacas hem kuramsal hem pratik yn gelimi bir denizciydi. Hayat ve yukarda deinilen almalar dikkatle incelendiinde, yn bulma becerisi ve gemi hkimiyetinin olaanst olduu grlen Piri Reisin geleneksel bilgiyle yetinmeyen, deneyime, gzleme ve aratrmaya merakl bir denizci olduu anlalr. Msr seferinde Nil zerinden giderken skenderiye-Kahire arasn dikkatle inceleyip Kitb- Bahriyede Nil Nehrinin ve kollarnn ayrntl bir haritasna yer vermesi de bu durumun ak bir gstergesidir.

Piri Reisin enlem ve boylam izgilerine yer vermedii haritasnda Dnyann leklendirilmi olmas dikkat ekicidir. Bir dier nokta da eitli leklerdeki haritalar tek lee indirgeyebilme ve karlatrma yoluyla tek bir eksiksiz harita oluturabilme becerisidir. Piri Reis efsanelerin, dogmalarn ve bo inanlarn resmedildii bir haritaclktan, gzlemin, deneyimin ve gemiin gereklerine dayandrlm bir haritacla geilmesine n ayak olmutur. Yalnzca o tarihlerde bilinen yerleri tasvir etmesi, kefedilmemi yerleri bo brakmas ve daha da nemlisi bu yerler iin efsaneler retmek yerine bundan tesi bilinmediinden bu kadar izildi demesi, gerek bir bilim ve dn insan olduunun ak kantlardr. Bir dier nokta da udur: 1517de Msrn fethi ve ardndan Cezayir hkimi Barbaros Hayreddin Paann Osmanl uyruuna gemesi, Cebelitarka kadar uzanan yerlerde Osmanl kontrol kurulmasn salamt. O zamana kadar deniz kuvvetlerini sadece bir ikmal ve kara ordusuna yardm unsuru olarak kullanabilen Osmanl Devleti, bir anda nasl kuvvetli ve kendisinden ekinilen bir deniz gc haline gelebilmiti? te bu gcn unsurlarndan biri Piri Reisin haritacl ve denizciliidir. Akdeniz hkimiyeti iin sadece donanma hazrlamann yeterli olmad, her ky bucan snma, ikmal ve demirleme imknlarnn da bilinmesi gerektii aktr. Piri Reis Kitb- Bahriyede Osmanl donanmasnn nerede , nereden su alp hangi mevkilerde ikmal yapabilecei frtnalardan saklanabilecei hakknda, ayrca kylar ve bu yerlerin durumu hakknda stratejik bilgilere de yer vermitir. Hangi limann ne tr gemilerin yanaabilecei nitelikte olduunu ayrntl olarak verdii iin, Osmanl donanmas sadece yerel faaliyetler yrtmek yerine tm Akdenizde dolamaya balamtr. Piri Reisin almalarnda gzlemlenen dikkat ekici dier bir yn de geleneksel bilgilerden yararlanmasna karn eer bir ky, liman, kent veya bir blgeye ilikin dorudan bilgisi varsa, kaynaklarda yer alan bilgileri deil kendi gzlemlerini kullanmasdr. Bylece otoriteye deil aklna, duyularna ve aratrma merakna dayanmaktadr ve bu tutum btnyle Rnesans anlaynn bir sonucudur.
Kaynaklar nan, A., Piri Reisin Hayat ve Eserleri, Trk Tarih Kurumu, 1992. Ak, M. ve Demirsoy, S., Byk Osmanl Denizcisi ve Corafyacs Piri Reis, Yedikta Dergisi, 2013. Ak, M., Derya Aleminden Bir Yadigar: Kitb- Bahriye, Derin Tarih, Say: 13, 2013. Ak, M., Piri Reis Haritas 500 Yanda, Yedikta Dergisi, 2013. Ar, B., Piri Reis, Derin Tarih, Say: 13, 2013. Bacqu-Grammont, J. L., Denizden kan Sorular: Bir Keif Denemesi, Derin Tarih, Say: 13, , 2013. Bostan, ., Keifler anda Bir Osmanl, Derin Tarih, Say: 13, 2013. Bostan, ., Piri Reis, Aktel Arkeoloji, Say: 24, Kasm-Aralk 2011.

Nil Nehri ve kollarnn haritas

Piri Reisin haritalarnda yer alan rzgrgl

Bostan, ., Piri Reis, slam Ansiklopedisi, Cilt: 34, Trkiye Diyanet Vakf, 2007. Ezg, F., Piri Muhiddin Reis, slam Ansiklopedisi, Milli Eitim Bakanl, 1988. Orhunlu, C., Hint Kaptanl ve Piri Reis, Belleten, Cilt: 34, Say: 134, 1970. Piri Reis, Kitb- Bahriye, Editr: Y. Senemolu, 2 Cilt, Kervan Kitaplk, 1973. Sarcaolu, F., Kitb- Bahriye, slam Ansiklopedisi, Cilt 26, Trkiye Diyanet Vakf, 2002. Selen, S., Piri Reisin imali Amerika Haritas, Belleten, Cilt: 1, Say: 2, 1937. Tekeli, S. vd., Bilim Tarihine Giri, Nobel, 2010. Topdemir, H. G. ve Unat, Y., Bilim Tarihi, Pegem, 2009. 45

Karavel
Karavel ya da Karavela Prof. Dr. Hseyin Gazi Topdemirin geen saymzdaki (546. say) yazsnda sz ettii corafi keifler srasnda kullanlan gemilerden biriydi. Piri Reis belki de hayatnda Karavel tipi bir gemiyle hi ak denizlere almad ama dnyaca mehur haritasnn bir ksmn Karavellerle yaplan yolculuklara borlu. Kolomb Yeni Dnyaya yapt seferlerde yanda ematik izimini grdnz Karavel tipi geminin bir benzerini kullanmt. Kolombun gemisi ortalama bir Karavelden daha bykt ve iki gverteliydi; tama kapasitesi de daha fazlayd. 16. yzyl sonlarnda kullanmlarna son verilmeden nce Karaveller, zellikle spanyann ve Portekizin kolonilerini genilettikleri dnemde en fazla kulland gemi tipiydi. ki veya yelkenli olarak ina edilen bu gemiler sadece yelkenle hareket eder, krek kullanlmazd. ok uzun mesafeler kat edebilmesi, bilinmeyen kylara yaklaabilmesi ve nehir azlarndan ieri girebilmesi sayesinde aratrma ve keif yolculuklar iin idealdi. Bu yzdende hem Amerika ktasnn hem de Afrikann Atlas Okyanusu kylarnn kefinde Karavel kullanlmt. Piri Reisin Kitab- Bahriyesinde Karavellerden ok az bahsedilmitir. Dier taraftan bu szck Piri Reisin hazrlad dnya haritalarnda birka kez geiyor. Osmanl denizcileri Akdenizde daha fazla hz yapabilen, hem yelken hem de krek kullanabilen Batarde, Kadrga, Kalite, ektiri ismi verilen gemiler kullanmt. Genelde okyanuslara almadklar iin Karavellere ihtiya duymadlar. GEM MUTFAI, KUZNE Personele yemek hazrlanan yer. Ufak bir kuzine (ocak) bulunurdu. Her gn sadece bir n yemek hazrlanrd. SANTA MARA Santa Maria, Kolombun Yeni Dnyaya yapt seferlerde kulland gemiden biridir. 1460 ylnda ina edilmitir. Bu tip tekneler teknik olarak gemi olmakla beraber geleneksel olarak karavel olarak tanmlanmtr, ancak karavele gre daha byk, iki gverteli ve daha fazla tama kapasitesine sahiptir. CVADRA Geminin ba tarafnda direklerin krlmasn nlemek iin kullanlan halatlarn (armhlarla) baland yatay direk PRUVA YELKEN PRUVA DRE SUGA PALANGASI Yelken donanmn ekmek (toka etmek) ve indirmek (arya etmek) iin kullanlan palanga donanm. Palanga makaralar ve halattan oluur.

BA KASARA Ana gverteden daha yksee ina edilmi ba taraftaki gverte.

AMBAR Ik almad iin karanlk bir yer olan ambarda kumanya, su, ticarette kullanlacak mallar, kum ve talardan oluan balast tanrd. Balast, geminin dengesini artrmak iin kullanlan arlktr. Yk az ise veya yoksa kullanlr. Gnmzde balast olarak su kullanlr ve zel tanklar vardr.

BA OMUZLUK Geminin dalgalar yaran ba taraf ile bordas arasnda kalan ksm

BYKLK KARILATIRMASI

KARAVEL
EN 8m N TARAF ARKA TARAF SU EKM 2,5 m DERNLK 4m

TCAR GEM

BOY 82,5 m

OMURGA

PETROL TANKER

Bilim ve Teknik Haziran 2013

ST YELKEN Ana yelkeni tamamlar.

EYTAN ARMIHI Direklere veya gemiye kmak iin kullanlan, iki halat arasna tahta basamaklar konularak yaplan merdiven GRAND DRE, ANA DREK

ANAKLIK, KARGA YUVASI Ana direk zerinde, gzcnn durduu yer. Gzcnn grevleri gemi ilerisindeki karaya veya tehlikelere bakmak, yelkenleri, halat donanmlarn ve gvertede alanlar kontrol etmektir. MZANA DRE 3 direkli bir yelkenli gemide en ktaki direktir. gen (Latin) yelken donatlr. ANA YELKEN Gemiye hareket vermek iin kullanlan en byk yelken. Kare ve gen (Latin) olmak zere iki yelkenle donatlr. MATAFYON Yelken kelerine halat balamak iin alan deliin ypranmasn nlemek amacyla evresine geirilen iki paral metal halka KI KASARA GVERTES Gnlk yaamn gerekletii ve ayn zamanda personelin uyuduu ak yer. Ana gverte zerine ikinci fakat daha ksa bir gverte ina edilerek oluturulmutur. KI KASARA K tarafta ana gverte zerine ina edilen yaam alan. Burada sadece kaptann kamaras vard. Gemide bir kamaras (odas) ve yata olan tek kii kaptand. YEKE Dmeninin stne taklarak veya halat donanmyla dmene hareket vermek iin kullanlan kol. Dmen donanm ve dmen dolab ad verilen ve dmene daha kolay hareket veren donanm 200 yl sonra kullanlmaya balanmtr.

DMEN Geminin istenilen yne gitmesini salamak amacyla kullanlan geni yzeyli levha, yelpaze

TEKNE YAPISI Karavellerin bordas, yatay olarak geminin ba tarafndan k tarafna uzanan ahap kalaslarla kaplanarak ina edilirdi.

Dier bir ina teknii ise yatay kalaslarn stste bindirilmesiyle (Armuz kaplama) bordann oluturulmasdr.
Sol90images.com - eviri: ems Aktu

KORUYUCU MADDE Geminin su ile temas eden ksmnn (karinasnn) suya dayankl olmas ve srtnmenin azaltlmas iin kullanlan koruyucu madde. Yapmnda siyah sabun, don ya (hayvansal ya, uzun sre bozulmadan kalabilir) ve slfr karm kullanlrd.

47

ems Aktu
Piri Reis niversitesi

Piri Reis Dneminde (15. ve 16. yzyllar) Kullanlan Seyir Aletleri ve Yntemleri
Niceler var kaptanm der heman, undan alr una satar pr yalan. ehir iinde lafla denizci geinir, Denizde ise yolunu eller seer. Seyir: Denizcilikte, gemite olduu gibi gnmzde de geminin bir yerden bir yere emniyetle gitmesini planlamak, fiilen bu ilemi yapmak yani seyretmek, sre boyunca gemiyi kontrol etmek, kayt tutmaktr. Seyir sresince en nemli faaliyet gemi mevkisinin doru belirlenmesidir. Mevki belirlemek, rotadan sapma olmusa dzeltmek ve slk, kayalk gibi tehlikelerden uzak kalmak asndan ok nemlidir. Mevkinin doru belirlenmesi ise kullanlan alet ve yntemlere baldr. Emniyetli seyretmek iin hava ve deniz artlar, aknt, gelgit gibi denizdeki dier tehlikeleri bilmek ve nlem almak da gerekir.

Piri Rei s n iver site si

Parakete: Geminin sratini lmek iin kullanlr. 14. yzyl ortalarna kadar srat geminin arkasnda brakt suya (dmen suyuna) baklarak veya geminin ba tarafndan atlan tahta parasnn geminin boyunu kat etme sresiyle bulunurdu. Parakete ise dmlerle leklendirilmi savlo ve buna bal gen bir tahtadan oluur. Tahtann alt ksmna, denizde dik durmas iin arlk taklr. Tahta denize atldktan sonra halat serbest braklr, tahta ise suya diren gstererek atld yerde kalr. Bu esnada kum saati ile sre tutulur. Geminin srati, sre ve savlo boyu esas alnarak hesapla bulunur. Gnmzde basn veya elektromanyetik olgulardan yararlanarak srati len elektronik paraketeler kullanlmaktadr.

Pusula gl: Harita ve pusulada yn gstermek amacyla kullanlan gl semboldr. Rzgrgl ise rzgr ynleri iin kullanlr. Her ikisi de otuz iki kerteye (Bir kerte = 11,25) blnmtr. 1884de kabul edilen ve Greenwichten geen 0 boylam yerine deiik boylamlar kullanlyordu. Bunlardan biri olan ve Paristen geen boylama gl izgisi de denmitir. Gnmzde haritalarda 360ye blnm pusula gl kullanlr. Rzgrgl ise deiiklie urayarak rzgr ynn ve dalmn gsteren bir grafik haline gelmitir, ancak denizciler tarafndan eski haliyle de kullanlmaktadr.

>>>
Usturlap: Gk cisimlerinin ufuktan olan asal yksekliini (irtifa) lmek amacyla kullanlan usturlap M 200l yllarda kullanlmaya balanmtr. slam dnyasna ise 8. yzyldan itibaren girmi ve gelien gkbilim sayesinde sanat eseri nitelii kazanacak yaptlara dnmtr. Usturlap ilk dnemde, tutma kulpuna bal derecelendirilmi bir emberden ve iki ucunda delik bulunan alidattan (cetvelden) oluuyordu. lm iin gk cismine dnlr ve alidat ularndaki delikler gk cismi ayn dorultuya getirilerek, deliklerden cisim grndnde asal ykseklik ember zerinden okunurdu. ember zerindeki derecelendirme, kulp hizas 90 (baucu) olacak ekilde yaplmt. Usturlabn kulpla askda tutulmas gzlemci ufkuna dik durmasn saladndan, lm srasnda ufku grmeye gerek yoktur. 10. yzyldan sonra usturlap gelitirilmi ve ana gvdeye plakalar eklenmeye balanmtr. e taklan enlem plakas zerine, kullanlacak enleme gre ufuk dzlemi, azimut (semt, kerteriz) izgileri, gk ekvatoru, dnenceler, baucu noktas ilenmitir. Bu plakann zerine ise rmcek denen plaka taklrd. rmcek zerine yldz haritas oyularak ilenirdi. Altta kalan enlem plakas ve rmcek, saat ve boylama gre dndrlerek o gn hangi yldzlarn ufkun zerinde kald, ykseklikleri ve ynleri belirlenebilirdi. Yani mekanik bir bilgisayard. Usturlap gerekte gkbilimde gzlem yapmak maksadyla kullanlan bir aletti. Denizci usturlab, usturlaba gre daha basit zelliklere sahipti. Sallanmamas iin daha ar metalden yaplr, gerekirse altna arlk balanarak kullanlrd.

Bilim ve Teknik Haziran 2013

Usturlap

Ayrca rzgrdan etkilenmemesi iin ana gvde delikli olurdu. Ancak geminin sallanmas nedeniyle lm yapmak zordu. Piri Reis lm konusunda bir kl kadar hata yaplmamas gerektiini belirtmektedir. Gnmzde irtifa lmek iin 1750den itibaren gelitirilen sekstant kullanlmaktadr.

Usturlap kullanm

ren nce pusula kullanmasn, Sonra haritann ahvalini.

Pusula: Piri Reis pusulay zeri camla kapatlm bir anak iinde bir dzenek sayesinde serbeste dnebilen, kt bir pusula glnn Kutup Yldzn gsterdii alet eklinde tarif etmitir. Srrnn ise pusula altndaki mknats olduunu belirtmitir.

Seyir maksatlaryla pusula inde 9. ve 11. yzyl arasnda kullanlmaya balanm, slam dnyasnda ise 12. yzyldan itibaren kullanld kaytlara gemitir. Bu dnemin pusulalar sv iinde yzen pusula gl ve mknatstan oluuyordu. 1300l yllarda ise gemiler iin daha uygun olan kuru tip pusula gelitirilmitir. Piri Reisin tarif ettii de kuru tip pusuladr. Ancak bu pusulalarn, manyetik ve corafi Kuzeyin farkl yerlerde olmas ve manyetik alanlarnn blgesel deiim gstermesi nedeniyle, tam olarak kuzeyi gstermedii ve geminin manyetik yapsndan (toplar, gller, silahlar) etkilendii hatrlanmaldr. Piri Reis bu ha-

ta konusunda bilgi vermemektedir, nk Dnyann bir mknats gibi davrand ancak 1600de bilimsel olarak aklanabilmitir (William Gilbert- Magnete). Pusulann geminin manyetik yapsndan etkilendiinin anlalmas ve giderilmesi ise 1794dan sonra gereklemitir. 1813 ylnda kuru tip pusula yerine, pusula kartnn bulunduu tasn tamamen sv ile dolu olduu ve devaml sallanan bir ortam olan gemide kullanlabilecek nitelikte pusula gelitirilmitir. Gnmzde gemilerde mknatsl pusula yedek olarak bulunmakta, cayro prensibiyle alan ve corafi kuzeyi gsteren pusula kullanlmaktadr.
49

Piri Reis Dneminde (15. ve 16. yzyllar) Kullanlan Seyir Aletleri ve Yntemleri

El iskandili : Geminin bulunduu yerdeki derinlii lmek iin kullanlan dzenektir. El iskandili savlodan (ince halat) ve ucuna bal genelde kurundan yaplan arlktan oluur. Savlo zerinde dm veya renkli bezlerle kulalar (ABD:1,82 m., ngiliz:1,85 m.) iaretlemitir. Kurun arlk dibe deinceye kadar denize braklr ve su yzeyine gelen yerden derinlik okunur. Arln altnda ufak bir boluk vardr ve buraya kaln ya srlerek deniz dibinin, rnein kum mu, amur mu olduu anlalabilir. Aknt varsa veya gemi ilerliyorsa gidi ynnn ilerisine doru atlarak arlk dibe dediinde savlonun dik durumda olmas salanr. Gnmzde ses dalgalaryla derinlik len iskandil kullanlmaktadr.

Hint Kys: Piri Reisin Hint Kys olarak belirttii alet deiik boyda 12 tahtadan oluuyordu. Yapm iin Yemen sahili ile Hint Denizi aras 200 millik blgelere ayrlm ve bu blge iinde Kutup Yldz ykseklii ve kullancnn kol boyuna gre hesap yaplarak tahta boylar belirlenmiti. Muallim (ustaseyir hesaplar yapan kii), bu tahtalardan uygun olann alt kenarn ufuk hizasna getirir ve Kutup Yldzna bakard. Geminin bulunduu blge iinde Kutup Yldz yksekliinin o tahta boyunun iinde kalmas gerekirdi. Yldz ykseklii kullanlan tahta boyu dna knca dier blgeye getikleri anlalrd. Piri Reis Hint Denizine giderken uzun olan tahtalarn Yemende brakldn, ksalarnn alndn belirtmektedir. Bunun nedeni Hint Denizi enleminin 25Kden daha kk olmasdr. Ekvatora yaklatka Kutup Yldznn ykseklii azalacak ve sonuta grnmeyecektir.
Cross-Staff kullanm

Cross-Staff

Piri Reis bu durumda usturlap ile Gnei gzlemleyerek seyir yaptklarn belirtmektedir. Cross-Staff: Hint Kys, kendisiyle ayn dnemde Avrupada gelien ancak daha sonra yaygnlaan Cross-Staff ile benzer zellikler tamaktadr. Balestilha, Haabat (Arapa tahta demek) Yakup Sopas gibi isimler alan bu alet leklendirilmi bir tahta ve buna geirilebilen deiik boylarda tahtalardan oluuyordu. llecek ykseklie gre bir tahta seilerek ana gvdeye dik olarak geirilir ve bu tahta alt kenar ufka, st kenar gk cismine gelecek ekilde ileri geri gtrlerek ayarlanrd. Gk cisminin ykseklii hareketli tahtann boyu ve ana gvde zerinde llen deere gre hesaplama yoluyla bulunurdu.

Zaman: Tarihte gne saatleri ile balayan zaman belirleme sreci sonucunda kum saati, su saati gibi zmler retilmesine ramen ancak 1656da sarkal saatin imal edilmesiyle atlmlar yaplmaya balanmtr. Osmanl dneminde
50

dini vecibeler nedeniyle zamann doru belirlenmesine ok dikkat edilmitir. stanbulda ilk muvakkithane 1470 ylnda ina edilmi, daha sonra bunlarn says artmtr. Burada alan muvakkitler gne/su saati ve gzlem aletlerini kullanarak lm yapp sonularn mezzine bildirirdi. 17. yzyldan sonra Batdan ithal edilen saatler kullanlmaya balanm ve gzlem yapma ihtiyac azalmtr. Zamann ve srenin tespit edilmesi, boylamn belirlenmesinde kullanlmas nedeniyle denizcilerin en byk sorunlarndan biriydi. Piri Reis ile ayn dnemde yaayan Magellan (14801521) dnya turu srasnda sre belirlemek iin her gemide 18 kum saati kullanmtr.

1714 ylnda ngiltere boylam 30 mil dorulukla belirleyene 20.000 pound dl vereceini ilan etmitir. John Harrison 1761de ilk deniz kronometresini imal ederek bu dln bir ksmn almtr. Aydan mesafe usul de zaman bulmak iin uygulanan dier bir yntemdi. Bu yntemde Ay ile belirli gk cisimleri arasndaki asal uzaklk gzlemle belirlendikten sonra almanak kullanlarak zaman belirlenmektedir. Bu tr ilk almanak 1767 yl iin yaynlanmtr. Piri Reis dneminde bunlarn hi biri yoktu. Kendisi Kitab- Bahriye adl eserinde zaman konusuna deinmemitir. Onun dneminde kum saati kullanmak, Gnein meridyen geiini gzlemleyerek zaman belirlemek yntemleri uygulanmaktayd.

>>>
Kadran (eyrek-Kuadran): O dnemde gk cisimlerinin yksekliklerini lmek iin kullanlan dier bir alettir. Sfrdan doksana kadar derecelendirilmi bir eyrek daireden ve merkezine bal eklden oluan kadranla ufuk dzlemine gerek olmadan ykseklik llebilirdi. 1450lerden itibaren denizciler tarafndan kullanlmaya balanmtr. stanbul Rasathanesindeki (Dar-r Rasad-l Cedid-1575) aletleri gsteren minyatrde iki kadran ve bir usturlap da grlmektedir.

Bilim ve Teknik Haziran 2013

Kadran

Slar bazen kaybolur yahut dklr bol, bunun hikmeti nedir gider gelir ol, Ki asl deniz iken bataklk yer olur, gider su alt saat sanma kalr, Ki bir gn, bir gecede, k olsun yaz olsun su drt kez varu gelir ok garip, Kamer (Ay) artarken su artmaktadr, dahi ay eksilirken gitmektedir, Kamer ilmini bildiysek ey yar, pes olduk cmle slardan haber.

Gelgit: Sularn alalmas ve ykselmesi yani gelgit olay Gne, Dnya ve Ayn konumuna bal olarak deien ekim kuvveti sonucu su seviyesinde meydana gelen deiimdir. Buna bal olarak zamanla ynleri deien tehlikeli akntlar oluur. Piri Reis alt saatlik dnglerle sularn ykseldiini ve alaldn yukardaki ekilde aklamtr. Gelgit nedeniyle akntlarn olutuunu ise Deniz kabarm ise artk gelir su, deniz inmi ise eksik gelir su msralaryla aklamaktadr. Galileo, Piri Reisten yaklak 100 yl sonra 1632de yaymlad Gelgit zerine Diyalog (Dialogue Concerning the Two

Chief World Systems - Dialogue on the Tides) isimli eserde gelgit olayn, Dnyann Gne etrafnda dnmesi nedeniyle denizdeki sularn savrulmas eklinde aklayarak yanlgya dmtr. Gelgit olaynn Ayn ve Gnein ekim kuvvetleri nedeniyle olutuu ilk kez 1687 ylnda Newtonun Principia isimli eserinde yer almtr. 18. yzylda gelgit olayna ilikin su seviyesi hesab yaplacak tablolar gelitirilmitir. Gnmzde gelgit zaman, su ykseklii ve bu nedenle oluan akntlarn hesaplanmas gemilerde bilgisayar veya tablolar yardmyla yaplmaktadr.

Travers tahtas: Gemilerin gittii ynlerin ve sratlerin geici olarak kayt edilmesi iin 15. yzyldan itibaren kullanlmaya balanmtr. st ksmda her 32 yn (kerte) zerine delinmi sekizer delik ve sekiz pim vardr. lk yarm saat sonunda gidilen rota zerindeki ilk delik zerine bir pim taklr, ayn ekilde her yarm saatte bir sonraki daire zerinde ve gidilen rota ynndeki delie baka bir pim taklrd. Ayrca sratin belirlenmesi iin parakete atlr ve belirlenen srat yine zaman srasyla alt ksmda bulunan ilgili srat deliine pim sokularak kayt altna alnrd. Drt saatin sonunda seyirle ilgili kii bu tahtay alarak gidilen yn ve sratlere gre gelinen mevkiyi hesaplard. Yelkenli gemilerde kapal kpr st bulunmad ve kt hava artlar nedeniyle yazl kayt tutmann zorluu nedeniyle byk kolaylk salamaktayd. Gnmzde gemilerde rota ve srat ile dier bilgiler otomatik olarak kaydedilmekte ve jurnal denilen deftere de yazlmaktadr.

Bildireyim ekvator derler ona, te Dnyann ortasdr o mekn, Gece-gndz birdir orda her zaman.

Gkkre: Gkkre zerine yldzlarn, gk ekvatorun ve kutuplarn ilendii bir alettir. Ayrca kre d yzeyi zerinde yatay ve dikey derecelendirilmi emberler vardr. Yatay ember zerinde 30 aralklarla burlar da ilenmitir. Burada burlar astrolojideki burlar deil, Gnein yldzlara gre konumu olarak alglanmaldr. Krede enlem ve tarih ayarlandktan sonra gkbilim ve gksel seyir maksadyla gk cisimlerinin koordinatlarn tespit etmek mmknd. Ayn zamanda eitim amacyla da kullanlmtr.

Gkkre Travers tahtas

Piri Reis niversitesi

51

Piri Reis Dneminde (15. ve 16. yzyllar) Kullanlan Seyir Aletleri ve Yntemleri

stanbul Rasathanesindeki Dar-r Rasad-l Cedid-1575) aletleri gsteren minyatr

anakkale haritas (solda)

Yalnz Akdeniz (haritas) bilin tamam, Yz deriye smaz olan meram

Deniz haritalar: 1500l yllarda genelde deniz haritalar tuza, neme ve suya dayankl olmas iin ceylan veya koyun derisi zerine iziliyordu. Elle oaltldklar iin de ok nadir bulunabiliyordu. Dnem haritalarnda enlem ve boylam izgileri kullanlmazd. Ancak mesafe lei harita kenarna ilenmekteydi. Portolon denilen deniz haritalar 13. yzyl sonlarnda talyada retilmeye balanm, ancak yaygn olarak kullanlmalar zaman alm, rnein ngiliz gemilerinde ancak 1400l yllarn sonunda kullanlmaya balanmtr.
52

Denizci olmasnn yan sra dnya tarihine haritac olarak da giren Piri Reis, haritalarnda rnek olacak eserler karmtr. 1513 ylnda izdii Dnya haritas en ok bilinen ve tartlan eseridir. Piri Reisin rettii portolonlarn dikkat eken zellikleri vardr. rnein pusula ynlerini gsteren kerte (yn) hatlarn izmesi, pusula gln kullanmas ve kolaylk salamas iin gnmz haritalar gibi haritann deiik yerlerine koymas, harita sembollerini kullanmas, deiik renklerin anlamlar olmas. nemli bir baka uygulamas da denizcilerin dikkat etmesi gereken tehlike-

ler, koylardaki rzgrlarn yn, yaklama ynleri, demir yerleri, su salanacak yerler, baz yerlerin askeri zellikleri gibi bilgilerin metin halinde aklanmasdr. Bu uygulama gnmzde Klavuz Kitab denen ve liman zelliklerini aklayan yaynlarn ilk rneidir. Dier bir zellik de byk lekli harita ihtiyacn anlam olmasdr. Halen gemilerde kt harita kullanmna devam edilmekle birlikte elektronik harita gsterim sistemlerinin zorunlu hale gelmesiyle birlikte saysal harita kullanmna geilmitir.

<<<
Ekvatordan te, beride Gne ey yar, dereceyle krk yediye kadar varr, Ki yirmi buuktur aras, ekvatordan te, beri vard yer. Mevki koyma yntemi: Denizciliin en eski geleneklerinden biri, kyya yakn yerlerde gzlem yaparak mevkiyi anlama ve seyir tehlikelerini belirleme yntemiydi. Ancak bu sadece kyy grmek deil denizi yorumlamak olarak da alglanmaldr. Ky yaps, ekli, suyun renk deitirmesi, dalgann krlmas, mevsimine gre kularn uu yn, rzgrn kokusu gibi detaylar denizci iin deerli bilgilerdir. rnein Piri Reis Marip slklarn anlatrken kulland Zira dalga olmaz o slarda ey yar, eer ki kuvvetli esse dahi rzgr () nk dalga koyulmaz sdr o yer, Datr mahveder dalgay s yer ifadesinde, slklar nceden gzle belirleme yntemlerinden birini tarif etmektedir. Benzer ekilde izdii portolonlar sadece deniz ve sahili kapsamamakta, da, ehir, aalk alan gibi tanmay kolaylatracak ekilleri de kapsamaktadr. Dier bir yntem ise gidilen rotay, srati ve geen zaman kullanarak mevkinin hesaplanmasyd. Ancak verilerin nn de doruluklarnn dk olmas, aknt, rzgr ve zellikle yelkenli gemide oluan srklenme gibi dier etkenler nedeniyle bu yntemin hassasiyeti dkt. Piri Reis Portekizlilerin seferini anlatrken bunun bir rne-

Bilim ve Teknik Haziran 2013

ini vermektedir: Sonra yrrler kblekeileme stne, bu kez usturlapla gr kast ne. nk denizde giderler ki sonsuz, harita ile olmaz orada l. O dneme zg gksel seyir yntemleri, enlem belirlemek iin kullanlyordu. Bu maksatla Kutup Yldz, Gne ve Ay kullanlmaktayd. Esas sorun boylamn belirlenmesiydi. Piri Reis Kitab- Bahriyede boylam konusuna hi deinmeden mevki anlatmak iin sadece enlem belirtmektedir. Gnmzde mevki belirleme iin yukarda belirtilen ve daha gelitirilen, elektronik sistemlerle desteklenen uygulamalarn yan sra uydu sistemlerinin kullanlmas ana yntem olmutur.

Gnler vardr o frtna kt eser, berk (sert) eser o gn gelince belki rzgr, Hep bilirler ehil olanlar o gnleri, gne takvimini bilen bilir bunu, Belirlenmitir o gnler yl be yl, ancak sr vardr bu ite onu bil Hava tahmini : Rzgr ve buna bal olarak dalga durumu, kk ve yelkenli gemiler iin byk nem tamaktayd. Termometre 1600l yllarda, barometre 1650li yllarda gelitirildiinden Piri Reis dneminde basit hava tahmini yapmaya yarayacak ara ve yeterli bilgi yoktu. Hava tahmini gzlemler sonucu elde edilen tecrbeye gre yaplmaktayd. Piri Reis rzgr yn ve isimlerini kuzey-yldz, dou-gn dousu, gneykble ve bat-gn bats olarak kullanm ve bunlar rzgrgl zerinde si-

yah renkle gstermitir. Bu ynlerin arasnda kalan drt ara yn (kara yel, uluk-keileme, lodos ve poyraz) krmz ile gstererek isimlendirmi ve frtna eklinde belirtmitir. Bu sistem ve isimler gnmzde de kullanlmaktadr. Deiik denizlerdeki hkim rzgrlar ise Piri Reis tarafndan gnmz bilgilerine gre genel olarak doru ifade edilmitir. Ayrca uzun sreli gzlemlerle frtnalarn hangi gnlerde ktnn kayt edilmesi sonucu Sayl Frtnalar ad verilen ve hangi gn hangi frtnann eseceini belirten uygulamann bilindii yukardaki msralardan anlalmaktadr. Dier bir rnek ise basn merkezinde rzgrn az olduunu, fakat daha sonra kuvvetli rzgr kaca gereini denizin alkantl olmasnda yola de-

vam etmeyi ngrrken, sknet halinin bir alamet (gsterge) olduunu belirterek ifade etmesidir. Piri Reis ayrca Ayn bulunduu konuma (burca) gre hava tahmini yapma esaslarn kitabnda aklamtr. Ayn konumuna gre hava tahmini yaplmas deiik kltrlerde vardr ve gnmzde konuya ilikin grler olmakla beraber bilimsel olarak dorulanm deildir. Gemilerde halen termometre ve barometre standart olarak bulunmakta, hava raporlar szl, yazl ve ekilsel olarak alnmakta, frtnalar gnler nce duyurulmakta, hava tahminlerine gre hangi rotaya gidilmesi gerektiini tavsiye eden kurumlar gemilere yardmc olmaktadr.

Kaynaklar Soucek, Kaar, Uar, Mcintosh, Renda, lkekul, Sengr, Piri Reis 1513 Dnya Haritas Aratrmalar, Boyut Yaynclk ve Tic. A.., 2013. Piri Reis, Kitab- Bahriye, Boyut Yaynclk ve Tic. A.., 2013. Cotter, C. H., A History of Nautical Astronomy, Elsevier Publishing Company, 1968. Sezgin, F., slam Uygarlnda Astronomi, Corafya ve Denizcilik, Boyut Yaynlar, 2009. Piri Reis, Kitab- Bahriye, Trk Tarih Kurumu, 2. Basm, 2002. Katip elebi, Cihannma, Boyut Yaynclk ve Tic. A.., 2013. Dayday, N., Altn, V., Gk Biliminde Trk-slam Bilginleri, TRKSAT, 2. Basm, 2011.

Bir, A., Barutu, B., Kaar, M., Osman Saib Efendinin Taliml-Kre Risalesi, 2012 (Uluslararas 1. Avrupa Denizcilik Tarihi Kongresinde datlmtr) http://www.nist.gov/pml/general/time/revol.cfm ngiliz Bilim Tarihi Mzesi Usturlap Katalogu (http://www.mhs.ox.ac.uk/) Blake, S., Time in Early Modern Islam, Cambridge University Press, 2013. (http://books.google.co.uk) lkekul, C., Yaam ve Yaptlaryla Piri Reis, Deniz Basmevi Mdrl, 2007.

53

Hseyin Can nen * Orkut Murat Ylmaz **

* Dr., stanbul Teknik niversitesi ** OpenStreetMap Trkiye Topluluu

Piri Reisin Torunlar OpenStreetMaple Dnyay Haritalyor

Piri Reis 1500l yllarda nl dnya haritalarn ve Kitab- Bahriyesini hazrlarken seyahatlerinden, seyir defterlerinden ve dier denizcilerin kendi seferlerine dayanarak izdii portolanlardan faydalanmt. Gemite hazrlanmas ok byk bilgi ve emek gerektiren haritalar, yzyllarca verilen emeklerin birikimi ve gelien teknolojinin yardmlar sonucu bugn ok daha az zahmetle hazrlanabiliyor.
54

ldz haritas, pusula, usturlap, pergel, kalem ve kdn yerini artk elektronik lm cihazlar, kresel konumlama sistemleri (GPS, GLONASS) ve bilgisayar alm durumda. Yeryz, artk herkesin altlk olarak kullanabilecei matematiksel modellerle tanmlanyor. Harita izimi hl uzmanlar tarafndan gerekletiriliyor olsa da, akll telefonunda GPS alcs ve internet balants bulunan herkes, internetteki evrimii haritalara katkda bulunabilir. nternetin zgrlkleri pekitirdii gnmzde, herkesin katkda bulunabilecei, kullanabilecei ve paylaabilecei cretsiz bir harita da var: OpenStreetMap. OpenStreetMap, tm Dnyaya ait corafi verinin zgrce oluturulup paylald bir proje. cretsiz dier evrimii haritalarn aslnda teknik veya hukuki kullanm snrlamalar olmas nedeniyle, kullanclarn yaratc ve retici bir ekilde kullanabilecei bir harita servisi olmay amalayarak 2004te ortaya km. O dnemde, ngilterenin en kkl nc niversitesinden biri olan Londra niversitesi Akademisinde (UCL) renci olan Steve Coast, Britanyann askeri harita servisinin kontrolnde bulunan topografik haritalara eriimin kstl olmasndan rahatszlk duyarak, Wikipediann baarsndan da ilham alarak, ieriin kullanclar tarafndan retilip zgrce paylalabilecei bir harita servisi oluturmaya karar verir ve OpenStreetMapin temelleri atlm olur. Yakn tarihimizdeki teknolojik gelimeler, internet balant hzlarndaki byk art ve ortak almay gnden gne daha fazla tevik eden iletiim teknolojileri, kitlekaynak (crowdsourcing) sistemlerin de ortaya kmasna arac oldu. Kitlekaynakl sistemlerin kullanclar gnll olarak ya da ok dk maliyetler kar-

lnda bir araya gelip ierik retimine katk veriyor. Bu fikir bir ekonomi uzman, ynetici ya da pazarlama dehas tarafndan ortaya atlmam; sevdikleri ileri baka insanlarla bir araya gelerek yapan kullanclarn koordineli olmayan eylemleri sonucunda ortaya km. Bir i iin en uygun insan, onu en ok yapmak isteyendir ilkesiyle ileyen kitlekaynan ortaya kn, zgr yazlm ve ak kaynak kod hareketinin balangc olarak kabul etmek yanl olmaz. OpenStreetMap temel olarak, ODC (Open Data Commons) lisansyla ileyen evrimii bir veri taban uygulamas. Tmyle Ak Veri (Open Data) standartlar ile allr. Yani OpenStreetMap ile retilmi haritalar, tm insanln ortak maldr. Veri tabanndaki, corafi konumlaryla birlikte tanmlanan cisimler, Mapnik adl bir tarama motoru yardmyla grselletirilip haritaya dntrlr. Veri retiminde temel olarak GPS alclar tarafndan kaydedilen izler kullanlr. zlerin kaydedilmesinde piyasadan kolayca satn alnabilecek bir el GPS alcs kullanlabilecei gibi, gnmzde hemen hemen her akll telefonda bulunan GPS alcsndan da faydalanlabilir. ABD, Kanada, Birleik Krallk gibi devletlerin kamu mal olarak paylama at veriler ve sahipleri tarafndan kullanm izni verilen zel sektr verileri de kullanlan dier kaynaklar. Kullanm izni verilen zel sektr verilerine en iyi rnek, Bing haritalarn yksek znrlkl uydu grntleri. Kullanm izni olan verilere, OpenStreetMapin evrimii harita dzenleme arayz Potlatch2den ya da masast bilgisayarlar iin gelitirilmi veri retim ve harita dzenleme yazlm JOSM (JAVA OpenStreetMap Editor) zerinden kolaylkla eriilebiliyor. Yeni ve henz tecrbesiz kullanclarn, hukuki nedenlerle, eriim olana salanm kaynaklardan baka bir veri kayna kullanmamas neriliyor.

><

Bilim ve Teknik Haziran 2013

www.openstreetmap.org adresinden kayt olduktan sonra eriilebilen Potlatch2 adl web editr, adn Dede Korkut yklerinde de geen ve Kuzey Amerika Yerlilerine zg bir gelenek olan Potlatan alyor. Herkesin Potla gnne dek biriktirdiklerinin o gn tketilmesi ve arta kalanlarn da trenle yaklarak eitsizliin nlenmesi zerine kurulu Potla, ak veri standartlar ile herkesin herkes iin harita rettii OpenStreetMapte harita dzenleyicisinin de ad. OpenstreetMap, gnmzde pek ok internet sitesi ve mobil uygulamada harita altl olarak kullanlyor ve OpenStreetMap verisini kullanan ok sayda uygulama gelitiriliyor. 2010 Haiti depremi, 2010 Pakistan sel felaketi, 2010 ili depremi, Libya krizi, Gazze krizi, 2011 Erci Depremi, 2012 Sandy Kasrgas gibi afet ve kriz durumlarnda, dnyann her kesinden OpenStreetMap kullanclar bir araya gelip haritalama almalarna katkda bulunmu ve harita altlnn yetersiz olduu blgelerde yardm ekiplerinin kullanmas iin haritalar retmi. Haritaya katkda bulunan ilk kullanclar ounlukla kat ettikleri rotalar GPS alclarnda iz olarak kaydeden ngiliz bisikletiler. 2008de tm dnyada yaklak 50.000 olan kaytl kullanc says, 6 Ocak 2013 tarihi itibaryla 1.000.000u gemi durumda. Bu kaytl kullanclarn yaklak %30 kadar OpenStreetMape en az bir nokta giriinde bulunmu. Sistem dhilindeki verinin byk bir ksmysa ok kk bir kullanc grubunun elinden giril-

mi. OpenStreetMap, Trkiyede kalabalk olmayan, ama son yllarda hareketlenmi bir kullanc grubuna sahip. Avrupa lkelerine kyasla veri asndan Trkiyede pek ok eksii bulunan OpenStreetMap Herkes kendi kapsnn nn haritalasa diyerek katkda bulunacak kiileri www.openstreetmap.org adresine gidip ye olmaya davet ediyor.

Kaynaklar http://wiki.openstreetmap.org http://en.wikipedia.org/wiki/OpenStreetMap Haklay, M., & Weber, P., Openstreetmap: User-generated street maps, Pervasive Computing, IEEE,Cilt 7, Say 4, s. 12-18, 2008. Howe, J. (2008).Crowdsourcing. Century.

55

Emine Sonnur zcan

Dr., Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Haritaclk

lk ve Orta alardan Piri Reise

Dnyann kre eklinde olduunun tespiti (M 5.-4. yzyllar) ve evresinin lm (M 3. yzyl) ilk kez Eski Yunanda yapld. Eski Yunanl bilginler, Bbillilerin 360 dereceli kafes izgilerinden oluan gkyz haritasn yeryz izimlerine uygulad. Bbillilerin gkyz gzlemleri gelitirilip enlem ve boylam hesaplama bilgisini filizlendirdi. Bylece Eski Yunanda haritaclk biliminin temelini oluturan matematik- corafya alan ortaya kmaya balad. Eski Yunan uygarlnn Romallar tarafndan yklna kadar haritacln, Mezopotamya-Msr-Anadolu (yonya) merkezli, milletleraras bir tarihi olduunu ileri srebiliriz.

Kbrs Haritas, Piri Reis, Kitab- Bahriye

Herodotun Dnya Haritas Tarifi

Halikarnasl Herodotun (M 5. yzyl) Eski Yunan haritacl eletirilerine baklrsa, Bbil Haritasnda Dnyann etrafn bir ember gibi dolaan okyanus algsn deitirmeye iki asr yetmemi. Buna karn kil tablet zerine resmedilen, dar ufuklu dnya haritas, yerini muhtemelen hayvan
56

derisi ya da papirs zerine izilen anakaral dnya haritasna brakm grnyor. Belki daha da nemlisi, Herodot bize kendi dneminde yonyada (Bat Anadolu) haritacln meslek haline geldiini ve bu meslee grece ilgi olduunu aktaryor.

>>>
Herodotun nl tarihindeki bilgiler Eski Yunandaki dnya haritaclnn Srlu Marinos (MS 2. yzyl) ve skenderiyeli Batlamyus (MS 2. yzyl) ncesi dnemine ksmen de olsa k tutuyor. Tarihin babas unvanyla anlan Herodot geliigzel tarzda alan haritaclarn saysnn hayli kabark olduunu ve izdikleri haritalarda kara parasn -Asya, Avrupa ve Libya (Afrika)- ok yakn byklkte gstermek gibi hatalar yaptklarn anlatr. Herodot haritaclar, kendi bilgilerinin doruluuna inand iin hatal bulmu olmal. Bununla beraber kendi kanaatlerinden bazlar, Avrupann uzunluunun Asya ve Afrikann toplam uzunluu kadar olduu; Avrupann dou ve kuzeyinde deniz olup olmadnn bilinmedii ve Hindistann dousunun kefedilmedii biimindedir. Dier yandan Herodot, Msr kral Nechonun (M 6. yzyl), Fenikeli denizcileri grevlendirmesi sonucu ylda Afrikann etrafnn dolald bilgisini de veriyor. Bylece Afrika anakarasnn tarafnn denizlerle evrili olduunu ilk kefeden Msrllar olmu. Msrllarn ardndan Pers kral Daryusun (M 6. ve 5. yzyllar), adamlarn ndus Nehrinin denize dkld yeri keif iin Hindistana gnderdiini, oradan deniz yoluyla Afrikann etrafn dolap otuz ayda Msr sahiline ulatklarn Herodottan reniyoruz. Anlalan bu keifler Marinos ncesi haritaclarn Asya ve Afrika izimlerini nemli oranda biimlendirmiti. Herodotun verdii bir baka bilgiden, Eski Yunandaki haritann askeri amala kullanldn anlyoruz. Perslere kar yardm iin M 500lerde Anadoludan Spartaya giden Milet hkmdar yannda bir de harita gtrmtr.
Herodotun verdii bilgilere gre izilmi dnya haritas

Bilim ve Teknik Haziran 2013

Batlamyusun tarif ettii dnya haritasnn Francesco Berlinghieri (l. 1501) tarafndan izilen bir kopyas (Topkap Saray Mzesi Ktphanesi)

Herodot, Anadolu corafyasnn batsnda, yonyada yapld anlalan bu haritann, bronz bir tablete kaznd ve denizler ve nehirleriyle tm dnyay gsterdiini sylyor.

Marinosun Kayp Haritas ve Batlamyus

Avrupa Ortaalarnda Hristiyan dnyann antik kltr reddetmesi, pek ok bilimsel miras gibi Marinos ve Batlamyusun Corafya isimli kitaplarnn ve Marinosun dnya haritasnn da Batda asrlarca kaybolmasna ve bilim insanlarnca Mslman Douya, Semerkanddan Endlse uzanan Harran ve Cundibur gibi bilim merkezi ehirlere gtrlmesine sebep oldu. Buna karn, Hristiyanln Roma mparatorluunda kurumsallamas ncesinde Bbil, Msr, ran, Hint ve Yunan dnyalar arasnda eitli vesilelerle kurulan bilimsel iletiimin nemli bir trafik oluturduunu anlyoruz. rnein Herodota gre Anadoludaki baz halklarn paral asker olarak M 7. yzylda Msra yerlemesinden sonra Yunanllar Msrdan haberdar olmaya balamt.

Herodot Yunanllarn tanrlarnn adlarn dahi Msrllara borlu olduunu syler. Arap tarihi bnun-Nedim (l. 995) ise Yunanllarn yazy kefetmesinde Msra yaplan seyahatlerin etkili olduunu ileri sryor. slam bilim dnyasnda 8. yzyln ilk yarsndan 10. yzyl sonlarna kadar sren tercme faaliyetleri balamnda, dier milletlerin nemli eserleriyle birlikte, Batlamyusun Corafya isimli eseri el-Mecest ad verilerek Arapaya evrildi. Ayn eserin talyanlarca Grekeden Latinceye evrilmesi 1410 yln bulacaktr. Eski Yunan bilginlerinin eserleri, Abbs Devletinin merkezi Badatta ve dier bilim merkezi ehirlerde boy gsteriyordu. Nitekim nl Arap corafyac elMesd (l.957) et-Tenbh isimli eserinde, meskn (insan yerleimli) yedi iklim blgesinin gsterildii renkli sretlerin (haritalarn) olduu baz kitaplar grdn, bunlarn iinde en iyi olann Marinosun Corafya isimli kitab olduunu sylyor. El-Mesd, Halife el-Memnun corafya kitab Memniyyenin ierisindeki haritalarn Marinos ve Batlamyusun corafyalar ile dier corafya kitaplarnda olanlardan ok daha gzel olduunu vurguluyor.
57

lk ve Orta alardan Piri Reise Haritaclk

Halife el-Memnun Yaptrd Dnya Haritas

Emev ve Abbas dnemlerinde yaplan fetihlerle ktalar ar lkelere ulalmas ve Mslman hkmdarlarn her dinden bilim adamlarn himayede gsterdii istek, corafyann ve haritacln gelimesine sebep olan balca etmenlerden saylabilir. Abbs Halifesi el-Memn (l. 833) 830 ylnda dnemin corafyaclar ve astronomlarndan oluan kalabalk bir bilginler grubunu saraynda toplayp onlardan, yeni bir corafya kitab ve meskn (zerinde yerleilmi) dnyann haritasn istedi. Bilginler almalarnda Batlamyusun corafyasn ve Marinosun dnya haritasn temel alp yeni veriler, gzlemler ve lmlerle destekledi.

Halife el-Memunun hazrlatt dnya haritasnn 1340 tarihli yazmadaki kopyas (el-mer, Mesalik el-Ebsar fi Memalikil Ensar, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi)

Ancak Batlamyus Corafyasna konu olan bilgiler ve Memniyyenin gnmze ulaan ksmlar dnda Marinosun haritasndan sonraki yzyllarda bahsedilmemi ve haritann kendisi grlmemitir. Klasik Dnem Yunanistanndaki doa filozoflarnn bamsz gzlemleri, milletleraras bilimsel kazanmlar ve denizcilikle ulalan keifler, Roma ordusunun kara ve deniz ar sefer bilgileriyle, Srlu Marinosun Corafyasnda somutlam olmal. Bugnki Suriyenin sahilinde yer alan antik Sr (Tyre) kentinde yaayan Marinosun meskn dnya haritas, ilerleyen asrlarda Batda grlmedi. Marinosun haritasyla ilgili baz verileri Batlamyusun Corafyas ve Mslman corafyac el-Mesdden reniyoruz. Batlamyus kitabnda, ada Marinosun haritalarn eletiriyor ve kendi bilgilerinin daha doru olduunu ileri sryor. Batlmayusun bu eletirileri Marinosun dnya haritasnn kresel izdml ilk dnya haritas olduunu, zerinde ilk kez enlem ve boylam kullanldn ortaya koyuyor. Esasen Batlamyusun Corafyasnda herhangi bir dnya haritasna yer verilmi deil. Bununla beraber sonraki yzyllarda Batda, Batlamyusun kitabndaki Marinos eletirileri ve Batlamyusun kendi bilgilerine dayanlarak dnya haritala58

Kagarl Mahmudun Trk dnyas ve komularn gsteren 1077 tarihli haritas

El-drisnin 1154te yapt dnya haritasnn 1456da Msrda izilmi bir kopyas

r izilmi olmal. Tpk 12 yzyl sonra, 14. yzylda yazlan bir kitapta yer alan Bizansl bilgin Maximos Planudesin Batlamyus haritas izimi gibi. Herodotun dnya haritas tarifinden yaklak alt asr sonra Marinos ve Batlamyusun Afrika (Libya) ve Asya tasviri kkl bir deiime uruyor. Bat dnyasndan gnmze ulaan Batlamyus dnya haritas izimleri, Afrikann st ksmn bir dikdrtgen olarak resmediyor. Alt ksmndaki karalar ise kutuplara ulayor. Bununla kalmayp karalar saa ve sola doru genileyerek Hint Okyanusunu saryor ve bir i deniz haline getiriyor.

slam corafyasndaki bilginlerin hazrlad kresel izdml dnya haritas yaklak 3000 koordinat ieren tablolaryla birlikte, haritaclk tarihinde yepyeni bir ufuk ayordu. Marinos ve Batlamyusun karalarca sarlan deniz ve okyanus tasavvuru el-Memnun dnya haritasnda almtr. Fuat Sezginin ifadesiyle Meskn dnya bir kuatc okyanus tarafndan, bu okyanus da bir karanlk okyanus tarafndan evrelenmitir. Atlantik ve Hint Okyanusu artk i deniz olmayp, kuatc Okyanusun paralardr. Buna karn Batda izilen dnya haritalar 15.16. yzyllara kadar arlkl olarak Marinos tasavvurunu korumutur.

>>>
indeki dnya haritas ve blgesel haritalarla birlikte Halifeye ithaf edilen corafya kitabna Memniyye ad verilmitir. 9. yzyldan itibaren slam bilim dnyasnda corafi konum belirleme almalar daha da younlat ve 11. yzylda Harezmli byk bilgin el-Brnnin (l. 1048) almalaryla bamsz bir alan haline geldi. Roger Kitab olarak da bilinen corafyasnn ad Nuzhetul-Mutk f htirkilfktr (Ufuklar Ar Hevesli Seyahatler). 1154 ylnda tamamlanan eserde, meskn dnyann blnd yedi iklimin her biri on ayr blgeye ayrlmtr. Her blgenin fiziksel, siyasi, kltrel ve sosyo-ekonomik koullar anlatlmaktadr. NuzhetulMutk bir dnya haritas ve 70 blgesel harita iermektedir.

Bilim ve Teknik Haziran 2013

Portolan Haritalar, Piri Reis ve Osmanl

El-drisnin dnya haritasnn ardndan pusulann yaygn olarak kullanlmasnn etkisiyle 13. yzyl sonlarna doru arlkl olarak i denizleri resmeden baz haritalar ortaya kt. Portolan ad verilen bu haritalarn nasl ortaya kt meselesi haritaclk biliminin tartmal konularndan biri olmaya devam ediyor. Bununla birlikte Eski Yunan corafyasn iselletiren Mslman corafyaclarn eserleri ile el-drisnin corafyas ve dnya haritasnn, portolanlarn douu zerinde etkili olduu tezlerden biridir. Venedikli Pietro Vescontenin dnya haritas bu tezi destekler. Vesconte 1320 ylnda yeni bir Hal seferini tevik iin yazlan bir kitapta eldrisnin dnya haritasna ok benzeyen bir dnya haritas izdi. Vesconte el-drisden farkl olarak, haritasnn zerinde pusula ynlerini gsteren izgisel alar kullanmtr. lk portolanlar talyanlar ve Katalanlar yapt. Portolanlar hayvan derisi ya da parmen zerine izilebiliyordu. Portolan haritalarn temel zellii deniz haritalar olmalar ve denizcilerin liman bulmasna yardm etmesidir. Portolanlarn zerinde pek ok rzgrglnden oluan geni bir a ve mesafeleri lmeye yarayan bir lek ubuu bulunur. Rzgrgl a, pusula yardmyla rzgrn geldii yn tayin edip geminin rotasn dzenlemeyi ve harita zerinde bulunan limanlara ulamay mmkn klar. Portolanlar Akdeniz gibi i denizlerde kusursuz saylabilecek bir seyir salyordu. Buna karn ak denizde ok kullanl deildi. Yine de 15. ve 16. yzyllarda yaplan okyanus yolculuklarnn rehberliini Portekizli haritaclarn izdii portolan haritalar yapmtr.
59

Kagarl Mahmudun Trk Dnyas Haritas

Karahanllar Devleti dneminde yaayan Trk dilbilimci Kagarl Mahmud (l. 1075), Araplara Trkeyi tantmak amacyla Divn Lgatit-Trk isimli ansiklopedik szl hazrlamt. 1077 ylnda Abbas Halifesi Ebul-Kasm Abdullaha hediye ettii eserde yer alan harita, Trklere ait olduu bilinen ilk haritadr. Karahanl Devletinin bakenti Bala-sagunu merkeze alan haritada Trklerin dnya zerinde yaad blgeler ortaya koyulmutur. Bununla beraber haritada Trklere komu lkelere de (Dou Avrupa, Arap Yarmadas, Msr, Hindistan ve in) yer verilmitir. Kagarlnn Trk dnyas haritasnda dalar krmz, denizler yeil, kumluk blgeler sar ve rmaklar mavi renkle izilmitir.

Venedikli Pietro Vescontenin el-drisnin haritasn andran dnya haritas

El-drisnin Dnya Haritas

Fasl bir Arap soylusu (e-erf) olan eldris (1100-1165) ayn zamanda bir bilgin ve seyyaht. ngiltereye, Fransa, Anadolu ve spanyaya yapt seyahatlerde corafya ve botanik gibi eitli alanlarda bilgiler toplad. El-drisinin nn duyan Sicilyann Norman Kral II. Roger, el-drisden bir corafya kitab ve dnya haritas hazrlamasn istedi. El-drisnin

El-drisnin kitab ve dolaysyla dnya haritas, Marinos ve Batlamyusun eserlerine, Halife Memnun haritasna, Arap corafyac ve seyyahlarn kitaplarna, tccarlarn ve denizcilerin seyahat bilgilerine ve el-drisnin kendi seyahat, gzlem ve bilgilerine dayanmaktadr. Bununla beraber onun dnya haritasnda zellikle Akdeniz ve Orta Asya ksmlarnda nemli iyiletirmeler vardr.

lk ve Orta alardan Piri Reise Haritaclk

Matrak Nasuhun 1540 civarnda izdii nebaht Haritas. Tarih-i Sultan Bayezid iinde.

Okyanus ar yolculuklar ve dolaysyla portolan haritalar, Hristiyanlk reformasyonu ve corafi keiflerle birlikte dnldnde, Mslmanlarn neden Hristiyanlarn onda biri kadar portolan rettii belli lde cevap bulabilir. 16. yzyla gelindiinde zellikle Portekizli kiflerin kulland bir harita tr olarak beliren portolanlar, reforme edilmi dinleriyle Hristiyanlarn deniz ticaretinin de tesinde smrge topraklar bulmasna yardm etmiti. Bununla birlikte Mslman corafyann bilim adamlarna ait nadir portolanlarn en eskisi 14. yzyln ilk yarsnda yapld dnlen anonim Marip Haritasdr. Harita Bat Akdenizin limanlarn gsterir. Arkasndan Tunuslu el-Ktibnin Akdeniz portolan gelir ki 1413 ylnda yaplmtr. nc portolan harita 1461 tarihlidir. Akdeniz ve Karadenizi gsteren bu portolan brahim el-Mursye aittir.
60

Osmanlda portolan harita geleneini balatan kii phesiz Piri Reistir (l. 1554). Piri Reis 1513te Geliboluda tamamlad portolan dnya haritasn 1517de, dnemin padiah Yavuz Sultan Selime sunmutur. Haritadan gnmze kalan para zerinde Amerika ktasnn gneydou kylar ile Afrikann kuzeybat ucu grnr. Ceylan derisi zerine izili para haritann ls 65 x 90 cmdir. Uzmanlar, eldeki parann zgn haritann te biri kadar olduu grndedir. Piri Reisin I. Selime 1526 senesinde sunduu Kitab- Bahriyede de Akdeniz evresindeki yerleim blgeleri ve limanlara ait bilgiler ve pek ok portolan harita var. Dier yandan Piri Reisin 1528 tarihli ikinci dnya haritas da bir portolan haritadr. zerine, Geliboluda tamamlandna dair not dlm bu Piri Reis dnya haritasnn da ilki gibi sadece bir paras bulunmutur, dier ksmlar kayptr.

Haritada Kuzey Atlantik ve Amerikann kuzeydousu gsterilmi. Bilim insanlar eldeki parann zgn haritann drtte biri kadar olabileceini dnyor. Her iki dnya haritas zerinde yaplan bilimsel incelemeler, Piri Reisin portolan harita iziminde adalarna gre dikkat ekici bir yetkinlikte olduunu ortaya koyuyor. Dier yandan, yerli ve yabanc haritaclk literatrne hkim olan Piri Reis, 1513 tarihli dnya haritasnn zerine dt notta, haritay izerken gemiten ve kendi dneminden, Doudan ve Batdan olmak zere 20 harita incelediinin altn izmitir. Dier yandan Piri Reisin ada Seydi Ali Reis (l. 1563), gemiyle Svey Kanalndan kp drt ylda Hindistan zerinden karadan Anadoluya gidiini anlatan Miratl-Memalik (lkelerin Aynas) isimli eserinde, Hindistan kylarnda kulland bir portolan haritadan bahseder:

<<<

Bilim ve Teknik Haziran 2013

Klavuzlar, buras Diu ile Daman arasdr, burada gemi batsa, hi kimsenin kurtulma midi yoktur. Hemen yelkenleri ap dmann yaknnda bir yere varmak gerekir, deyince, ben aciz hemen bulunduumuz yerin git-gelini yani akntsn hesap ettim. Haritadan pusulaya bakarak yerimizi buldum ve kyya yakn olup olmadmz hesapladm. Seydi Ali Reisin szn ettii haritay kimin izdiini bilmiyoruz. Ancak en azndan 16. yzyln Piri Reis sonras dneminde, Osmanl denizciliinin okyanus yolculuklarnda, portolan harita kullanmnn belli bir yaygnlk kazandn syleyebiliriz. Buna karn ayn yzylda Hzr Reisin (Barbaros Hayrettin Paa, l. 1546) anlarndan anlald zere, Akdeniz ve komu i denizlerde korsanlk ya da ticaret seferleri yapan Trk denizciler, harita kullanmaktan ok neredeyse adm adm bildikleri bu i denizlerde uzun soluklu tecrbelerini kullanm grnyor. Portolanlar bir yana brakrsak, Osmanl Devletindeki haritacln bilinen izleri Fatih Sultan Mehmete kadar gitmekte. Corafya ve haritacla merakl olduu bilinen II. Mehmetin daha stanbulun fethi ncesinde bir Balkanlar haritasna sahip olduunu kaynaklar sylyor. Sultann ktphanesinde iinde haritalarn da bulunduu eserler (Batlamyusun Corafyas, el-stahrnin el-elMesalik vel-Memliki gibi) vard. Sultan sarayna davet ettii talyan ressam Belliniden bir Venedik haritas izmesini istemiti. Dahas II. Mehmetin kendisi kroki haritalar izmede mahir bir sultand. Fatih Sultan Mehmet ve onun halefi padiahlar dneminde Osmanl Devletinin karada hzla genilemesi, Akdenizde kontrol salamas, Kzldeniz, Karadeniz ve Hint Okyanusunda kt seferler onlarn corafya ve haritaclk konusunda nemli bir kl-

liyat edinmelerini salad. Bu klliyat, klasik slam kaynaklar, ada Batl kaynaklar ve Osmanl corafyaclarn kendi gzlem ve incelemelerinden oluuyordu. Bunlar arasnda dikkat ekici bir grup, Osmanl haritaclarnn izdii, ordunun sefer yapmay planlad ya da sava gerekletirdii deiik blgelere ait haritalardr. Her biri birer sanat harikas saylabilecek zellikteki bu blgesel haritalar II. Bayezid (1481-1512) dneminden itibaren izilmeye balanmtr. Sonu olarak Osmanlnn Abbasler gibi Dou ve Bat bilim mirasn kendi almalaryla desteklemesi balamnda, Osmanl haritaclnn Dou ve Bat haritaclnn bir sentezi olduu sylenebilir.

Piri Reisin iki dnya haritasndan gnmze kalan paralar. Soldaki 1528, sadaki ise 1513 tarihli.

Kaynaklar el-Mesd, Kitbut-Tenbh vel-rf, Brill, Hollanda 1893. bnn-Nedm, Kitbul-Fihrist, Tahkk: Rz-Teceddd, Tahran, (tarihsiz). Seyd Ali Reis, Miratl-Memalik, Haz. N. Akyldz, Tercman 1001 Temel Eser, S. 46. Barbaros Hayreddin Paann Hatralar, Haz. E. Dzda, Tercman 1001 Temel Eser, Cilt:1-2. Afet nan, Pir Reisin Hayat ve Eserleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1983. Osmanl Uygarl, Hazrlayanlar: Halil nalck, Gnsel Renda, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2002. Svat Soucek, Pir Reis ve Kolomb Sonras Trk Haritacl, Boyut Yaynclk, stanbul 2013. Fuat Sezgin, slamda Bilim ve Teknik, Cilt:III, TBA Yaynlar, stanbul 2008. Heredot Tarihi, eviri: Perihan Kuturman, Hrriyet Yaynlar, stanbul 1973. http://www.press.uchicago.edu/books/HOC/HOC_ V2_B1/HOC_VOLUME2_Book1_chapter11.pdf M. Pnar Eminaliolu, Cartograpy and Geographical Consciousness in The Ottoman Empire, European Cartographers and The Ottoman World, Oriental Institute Museum Publications, Chicago 2007. Kitap editrleri, The Foundations of Theoretical Cartography in Archaic and Classical Greece, The History of Cartography, C.I, University of Chicago Press, 1992. Ahmet T. Karamustafa, Introduction to Ottoman Cartography, The History of Cartography, C.I, University of Chicago Press, 1992.

S. Maqbul Ahmad, Cartography of al-Sharif al-Idrisi, The History of Cartography, C.II, University of Chicago Press, 1992. HOC_V1/HOC_VOLUME1_ chapter19.pdf Tony Campbell, Portolan Charts from the Late Thirteenth Century to 1500, , The History of Cartography, C.I, University of Chicago Press, 1992. http://classics.mit.edu/Herodotus/history.4.iv.html http://www.gutenberg.org/files/2707/2707-h/2707-h. htm#link42H_4_0001 http://www.henry-davis.com/MAPS/ EMwebpages/219mono.html http://www.tuba.gov.tr/tr/haberler/bilimdunyasindan-gorusler/175-AmerikaninMuslumanlar-Tarafindan-Kristof-Kolomb-OncesiKesfi--28-Temmuz-2006-31.html http://www.hgk.msb.gov.tr/ustbanner/turk/ kasgarlimahmud.htm http://www.press.uchicago.edu/books/HOC/ Piri Reisden nce ve Sonra: Topkap Saraynda Haritalar Sergisi

61

Nasl alr?

Murat Yldrm

GPS
Siz de ocukken yldrmn ne kadar uzakta olduunu hesaplamaya altnz m hi? Kkken ben yldrmlarn bize doru yaklap yaklamadn anlamaya alrdm. Yldrmlar uzaklayorsa kendimi daha gvende hissederdim. Bu yldrm kovalamacasnn otomobillerimizde ynmz bulmamza yardm eden GPSle (Global Positioning SystemKresel Konumlandrma Sistemi) ne ilgisi var? Ben de onu anlatyorum. Okumaya devam.
thinkstock

Dnce Deneyi:
Yldrm kovalamaca ok basitti. Yldrmn n grdkten sonra yavaa saymaya balardm. Gk grltsn duyana kadar saymaya devam ederdim. Elde ettiim sayy sesin havadaki hz ile arptmda yldrmn bana uzakl hakknda bir fikir sahibi olurdum. Ama imein nerede aktn bilmeme imkn yoktu.Yldrm kovalamaca oynayan iki arkadam daha olsa imein konumunu belli bir kesinlikte bilebileceimi sylesem bana inanr msnz? nansanz iyi olur. Yandaki ekil zerinden bu basit deneyi aklayaym. Yaptm lm sonucunda imein konumu hakknda syleyebileceim tek ey benim evimden (bu deneyi darda, yamur altnda yapacam dnmediniz herhalde) ne kadar uzakta olduudur. Yani benim evimi merkez alan bir ember. Evi benimkinden biraz uzakta olan lay, benimle ayn anda, ayn lm yaptnda ise artk imein konumu hakknda iki adaymz olur. kimizin evlerini merkez alan emberlerin kesiim noktalar. zlemin yapt lm ekleyince bu iki noktadan sadece biri kalr ve biz imein yerini genleme yntemiyle bulmu oluruz. Bu deneyde lm yaplan evlerin birbirinden uzakta olmas elde edilen sonucun kesinliini artrr.

thinkstock

62

Bilim ve Teknik Haziran 2013

nasil.calisir@tubitak.gov.tr

Kresel Konumlandrma Sistemleri

GPSler bizim bu yaptmz basite uzaydan yeryzne doru yapar. En az tane uydudan uzaklk bilgisi alan GPS alcs bu bilgiyi, yklenmi haritas ile birletirerek kendi konumunu bulur. Bir GPS alcs genelde 4 uydudan, uydularn konum bilgilerini ve aradaki uzaklk bilgilerini alarak kendi konumunun hesaplanmasndaki kesinlii artrr. Kresel konumlandrma sistemi askeri amala tasarlanp daha sonra sivillerin de yararlanmasna izin verilen ve hayatmz kolaylatran icatlardan. GPS anda ABD tarafndan kurularak bakm ve devamll salanan 27 uydu var. Yeryzndeki tm noktalar nokta, her an, tabii uygun hava artlarnda en az 4 uydu tarafndan kapsama altndadr. Bunu, her biri Dnyann etrafn gnde iki kez dolaan 24 uydu salar. Dier 3 uydu ilevsel uydulardan herhangi birine bir ey olmas durumunda onun yerini almak iin hazr bekleyen, yedek uydular. Bu sistem GPS alcs olan herkese cretsiz olarak ak. ABD 1973 ylnda daha nce tasarlanm birok projeyi bir araya getirerek GPS projesini gelitirdi. ABD Savunma Bakanl tarafndan gerekletirilen bu proje, 1994 ylnda tam olarak ilevsel hale geldi. Roger L. Easton GPSin kurucusu olarak anlr. Sadece Rusyaya ait GLONASS (The Russian Global Navigation Satellite System-Rus Kresel Uydu Seyir Sistemi), ABD kkenli GPSe ek ve/veya alternatif olarak karlatrlabilir bir duyarlla sahip. GLONASS ancak birka yl nce tm Dnyay kapsama altna alabildi. Avrupa Birlii, in ve Hindistanda kresel ve blgesel seyir sistemleri zerinde alyor.

63

n u r o n S e n atrik i l i B kiy z A Psi Bir

lay elik

Cilt Yolmann Dayanlmaz ekicilii

ok iimiz olduunda ve zaman darl yaadmzda Bam kayacak vaktim yok! deriz. Oysa bazlarnn her zaman balarn kayacak vakti var. Neden mi? nk balarn kamak vazgeemedikleri bir alkanlk haline gelmi! Baz insanlarsa balarn kamak yerine trnak etlerini kemirmeyi, dudaklarn srmay ya da derilerini koparmay tercih edebiliyor. Neden mi bahsediyoruz? Toplumda hi de azmsanamayacak kadar yaygn olan, ancak bir hastalk olarak yeni yeni tanmlanmaya balayan, zararl diyebileceimiz baz alkanlklardan.

Britt Erlanson / Riser / Getty Images Trkiye

64

>>>

Bilim ve Teknik Haziran 2013

ir eye odaklanmaya alrken dudaklarn sran, trnak etlerini kemiren ya da sa derisiyle oynayan bir insana ska rastlanabilir. Genellikle sahibinden bakasna pek zarar vermedikleri iin bakalarnn bir sorun olarak alglamad bu tr alkanlklar, alkanlk sahibi iin ciddi bir sorun haline gelebiliyor. Kiinin salar, derisi ya da trnaklar zerinde uygulad ekme, koparma, srma, trnaklama ya da kazma biimindeki hareketler beden odakl tekrarlayan davranlar olarak adlandrlyor. Beden odakl tekrarlayan davranlar daha ok kiinin bakalar tarafndan ayplanma endiesiyle tek banayken ya da bakalar grmezken sergiledii davranlar. Ancak topluluk iinde sergilenen davran trleri de var. Bu tr davranlar vcuda kiinin fiziksel grnn etkileyebilecek lde zarar verebildii iin bireylerin sosyallemesini olumsuz ynde etkileyebiliyor. stelik vcut zerindeki hasar genel sal tehdit edecek dzeylere ulaabiliyor. Ayrca kii bu alkanlklardan vazgemekte zorland iin fazladan stres hissedebiliyor. Beden odakl tekrarlayan davranlara sahip pek ok insan genellikle bunun sadece kt bir alkanlk olduunu dnd, bu sorunlarn bakalaryla paylamaktan ekindii ya da kendilerini bu konuda yalnz hissettii iin zm arayna girmiyor.

talk Snflandrmasnda da ayr bir hastalk olarak yer almyor. Hastalk, ancak Zihinsel Hastalklar Tan ve statistik Klavuzunun bu ay yaymnlanacak beinci versiyonunda yer alacak. Cilt yolma hastalyla ilgili son yllarda says artan aratrmalar hastaln grlme sklnn %1,2-%5,4 gibi yksek oranlarda olduunu gsteriyor. Yani aslnda cilt yolma hastalndan muzdarip ok sayda insan var. Hatta bu yaz, okurlarnn bir ksmna imdiden beni anlatyor dedirtmi olsa gerek. Hastalk hem erkeklerde hem kadnlarda grlse de kadnlarda grlme sklnn daha fazla olduu ynnde bulgular var. Cilt yolma hastalna sklkla obsesif-kompulsif bozukluk ya da beden dismorfik bozukluu eklinde yanl tehisler konabiliyor. Her ne kadar aralarnda benzerlikler varsa ve birlikte grldkleri durumlar olabiliyorsa da cilt yolma hastaln bunlardan ayran, ayr bir hastalk olarak tanmlanmasn gerektiren zellikler var.

Letizia McCall / Taxi / Getty Images Trkiye

Philippe Gelots / Photographers Choice / Getty Images Trkiye

Kimler Hasta Kabul Ediliyor

Cilt yolma hastal vcudun eitli blgelerindeki derinin tekrarl ve takntl biimde koparlmas ve sonucunda deride hasar olumas biiminde grlyor. Ancak bu tr bir alkanln bal bana cilt yolma hastal olarak tanmlanabilmesi iin psikiyatristlerin zerinde aa yukar uzlat belirli kstaslar var. Tabii ki ncelikle kiide, deride yaralar oluturan tekrarl cilt yolma davran gzlemleniyor olmal. Kiinin cilt yolma alkanln azaltmak ya da durdurmak iin giriimlerde bulunmu olmas lazm. Alkanln kiide klinik olarak nemli dzeyde stres yaratt ya da mesleki veya sosyal yaamda ya da nemli baka bir ilevsel alanda sorun oluturduu anlalmal. Alkanlk bir maddenin dorudan fizyolojik etkilerine ya da baka bir salk durumuna (rnein kabuk tutmu bamsz bir yara) bal olmamal. Alkanln Zihinsel Hastalklar Tan ve statistik Klavuzunda tanml baka bir hastalktan kaynakl olmadnn bilinmesi de gerekiyor.
65

Yaygn Ama Bilinmeyen Bir Hastalk

Bu tr hastalklarn en bilineni trikotilomani olarak adlandrlan sa ekme hastal. Cilt yolma ise yine bu tr ancak ok daha az bilinen ve literatrde hastalk kimliini yeni yeni kazanmakta olan bir hastalk. Sa ekme hastal Amerikan Psikiyatri Derneinin Zihinsel Hastalklar Tan ve statistik Klavuzunda tanmlanm. lk kez 1875te Erasmus Wilson tarafndan tanmlanan cilt yolma hastalysa tp literatrndeki uzun gemiine ramen bu klavuzda da, Dnya Salk rgtnn Uluslararas Has-

Cilt Yolmann Dayanlmaz Hafiflii

Hastaln Biimleri
Hastalarn cilt yolma davranlar, bu davran nerede ve ne zaman sergileyecekleri ok byk eitlilik gsteriyor. Hastalar vcutlarnn bir ya da birden fazla blgesini yolabiliyor. Yz, kafa, trnak etleri, srt, kollar ve bacaklar, eller ve ayaklar hastalarn en yaygn hedefleri arasnda. Hastalar deri koparrken en yaygn olarak trnaklarn ve parmak ularn kullanyor ancak srarak ya da makas ve cmbz gibi aletler kullanarak koparanlar da oluyor. Bazen derideki bir prze yaplan mdahaleyle balayan koparma ya da kazma davranlar zamanla salkl deriye de uygulanr hale gelebiliyor. Her bir mdahale sonucu oluan yara daha sonraki mdahale iin bir hedef oluturuyor ve bu sre dngsel olarak devam ediyor.

duygular takip ediyor. Baz hastalar kopardklar deri paralarn pe ya da yere atarken bazlar bunlar yiyor. Hastalar gnn nemli bir blmn cilt yolmaya ayrabiliyor. Pek ok hasta cilt yolmakla uramann birka saatlik vakit aldn bildiriyor. Hatta bundan dolay ie, okula veya baka sosyal etkinliklere ge kaldn ya da bunlar kardn bildiren bireyler bile var. Hastalk genellikle ocuklukta (10 yan altnda), ergenlikte (ortalama 13-15 yalarnda) ya da daha sonra (30-45 ya aralnda) ortaya kabiliyor. Cilt yolma ciddi doku hasarlarna ve blgesel enfeksiyonlara ya da septisemi (kan zehirlenmesi) gibi vakalara yol aabiliyor. Hastalar genellikle enfekte olmu ya da koparmann ok iddetli olduu blgeleri bildirmekten utan duyabiliyor. Dolaysyla cilt yolmann younluunu belirlemek iin genellikle esasl bir fiziksel muayene gerekiyor.

yolma hastalarnn bu lein baz alt leklerinde salkl bireylere gre daha yksek puan ald grld. Aratrmaclar daha snrlandrlm duygu temelli bir tepkiselliin cilt yolma hastalarn betimledii sonucuna vard.

Tehis ve Tedavi
Bir cilt yolma hastasnn klinik olarak deerlendirilmesi kapsaml fiziksel ve psikiyatrik muayeneler gerektiriyor. Fiziksel muayenenin iki amac var: Biri cilt yolmann iddetini belirlemek ve derideki hasar iyiletirmek iin gerekli tedavi ekillerini kararlatrmak. Dieri ise hastaln dermatolojik ya da enfeksiyonlara bal, olas nedenlerini belirlemek. nk deri kazma ya da koparma davrann tetikleyebilen pek ok cilt hastal var. Hastann cilt yolma hastalyla birlikte var olabilecek baka psikiyatrik hastalklar iin de taramadan gemesi ve hastaln dier hastalklarla ilikilerinin anlalmas iin kapsaml bir psikiyatrik muayeneye girmesi gerekiyor. rnein kiinin cilt yolma davran sonucunda sosyal kayg gsterip gstermediinin, bu iki sorunun birbirinden bamsz olup olmadnn anlalmas gerekiyor. Hastalarn ayrca madde ve ila kullanm konusunda da muayene edilmesi gerekiyor. Cilt yolma davran kokain ve metamfetamin kullanm sonucunda ya da dikkat eksiklii hiperaktivite bozukluunu tedavi etmede kullanlan uyarc ilalarn etkisiyle ortaya kabiliyor. ocuklarda yaplacak muayenelerde cilt yolma alkanlnn geliimsel bir hastalk olan Prader-Willi sendromuyla ilikili olma ihtimalinin de gz nnde bulundurulmas gerekiyor.

Hastaln Kkenine Dair

Veriler kstl olsa da aile gemii verileri cilt yolmann ailevi bir hastalk olduuna iaret ediyor. kizler zerinde yaplan bir aratrma hastalkta genetik etmenin yaklak %40 orannda nemli olduunu gsterdi. Tekrarl doas, hastaln temelinde motor engelleme (istemli bir hareketi engelleme) kontrol srelerindeki ilev bozukluklarnn yatabileceini dndryor. Hastaln molekler mekanizmasna dair baz aratrmalar, model organizma olarak kullanlan hayvan denekler zerinde yrtlyor. Sinir sisteminde etkili belirli bir geni ilevsiz hale getirilmi ve cilt yolma hastalndakine benzer davranlar sergileyen denek hayvanlarnda yaplan aratrmalar var. Ancak bunlar henz bir mekanizma kurgulanmasn salayacak veriler salam deil. Bir aratrmada aratrmaclar cilt yolma hastalarndaki drtsellii inceledi. Drtsellik, i ve d uyaranlara kar hzl ve planlanmam tepkiler verme eilimi olarak tarif edilebilir. Aratrmada UPPS Drtsel Davran lei uygulanan cilt

Reza Estakhrian / Stone+ / Getty Images Trkiye

Cilt yolma davran ok farkl nedenlerden kaynaklanabiliyor. Hastalar sadece alkanlktan ya da can skntsndan, hatta kimi zaman farknda bile olmadan deri koparabiliyor. Baz durumlarda cilt yolma davran olumsuz duygularla (rnein kayg, znt, kzgnlk) ba etmeye ynelik bir giriim olarak ve/veya biriken stres ve gerginlie tepki olarak ortaya kabiliyor. Cilt yolma davran esnasnda insanlar rahatlama hissedebiliyor. Ancak rahatlama duygusunu ska utan ve sululuk
66

thinkstock

<<<

Bilim ve Teknik Haziran 2013

Rosebud Pictures / Taxi / Getty Images Trkiye

Cilt yolma hastalna ynelik tedaviler byk lde bilisel-davransal tedaviler ve ila kullanmna odaklanm durumdalar. Daha nce yaplan psikososyal tedavi almalar davran tersine dndrme ve kabullenmeyle glendirilen davran tedavisi yntemlerinin cilt yolma davrannda azalma saladna ynelik veriler ortaya koydu. Cilt yolma hastaln tedavi etmeye ynelik baz ila denemeleri de yapld. Depresyon tedavisinde kullanlan serotonin geri alm engelleyicilerinin tm denemelerde olmasa da baz durumlarda cilt yolma davrannn belirli ynlerine kar etkili olduu grld. Seici serotonin geri alm engelleyicileri ailesinden bir antidepresan olan fluoksetin uyguland bir klinik denemede tam iyileme salamasa da cilt yolma davrannn bir ynne kar etkili oldu. Fluoksetin uygulanan bir baka denemede ise ilacn uyguland hastalar, plasebo grubundan farkl olarak, iyileme dzeylerini korudu. Yine seici serotonin geri alm engelleyicileri ailesinden bir baka antidepresan olan sitalopram uygulanan bir almada da ilacn uyguland grup, cilt yolma hastal iin hazrlanm bir lekte plasebo grubuna gre daha dk puan ald. Opioid antagonistleri ad verilen ilalarn kpeklerde cilt yolma hastalna benzer yalama ve ineme davranlarnda etkili olduu grlm. Ancak bu ilalarn cilt yolma hastalndaki etkinliine ilikin sadece baz vaka raporlar var. Yine glutamaterjik (glutamatla ilikili olarak ilev gren) maddelerin mit vaat ettii vaka raporlar var. Bunlarn bir rnei ise cilt yolmaya, trnak yemeye ve sa ekmeye kar faydas grlen N-asetilsistin adl madde.

Daha Kaliteli Bir Yaam in Farkndalk

Cilt yolma hastal tedavi edilmezse kronik biimde devam ederek hem psikososyal sorunlara hem de ciddi salk sorunlarna yol ama tehlikesi tayor. Dolaysyla hastaln kontrol altna alnmas daha salkl ve kaliteli bir yaam iin nem tayor. Kendilerini hasta kabul etsinler ya da etmesinler cilt yolma alkanl olan insanlarn ya da bu insanlarn evrelerindeki kiilerin ncelikle yalnz olmadklarn ve sorunun zmsz olmadn bilmesi gerekiyor. Cilt yolma hastal psikiyatri alannda bile ayr bir hastalk olarak pek tannmad iin profesyonel yardm almak isteyenlerin ncelikle bu konuda bilgisi olan doktorlara ulamaya almas nemli. lkemizde de bu hastalk konusunda aratrmalar yapan tplar var. Avrupa lkelerinde ve ABDde benzer sorunlar yaayanlarn oluturduu sivil topluluklar pek ok hastann tedaviye ynelmesinde etkili oluyor. Ebeveynlerin ve eitimcilerin cilt yolma davranlar gzlemlenen ocuklar uyararak vazgeirmeye almak yerine gerekirse psikolojik ya da psikiyatrik yardm alarak iyiletirme yoluna gitmesi nem tayor. Sorunun lkemizde daha bilinir hale gelmesi zm araylarn da beraberinde getirecee benziyor.
Kaynaklar Grant, J. E. ve ark., Skin Picking Disorder, American Journal of Psychiatry, Cilt 169, Say 11, s. 1143-1149, 2012. Golomb, R. ve ark, Treatment Guidelines for Trichotillmania, Skin Picking, Trichotillmania Learning Center Bilimsel Danma Kurulu Yayn, 2011.

Fama, J. M., Skin Picking Disorder Fact Sheet, International OCD Foundation (IOCDF), 2010. Grossbart, T. A., Sherman, C., Skindeep: A Mind/ Body Program for Healthy Skin, Health Press, 2009. (e-kitap: http://grossbart.com/SkinDeep.pdf)

67

Ferda enel

Gnlk Hayat ve Anlar Alzheimere Teslim

nsan mr uzadka grlme skl artan ve hayli nemli bir toplumsal sorun haline gelen Alzheimer hastal ABDde yaklak 5,2 milyon insan etkiliyor. lkemizde yaplan bir aratrmada 70 ya zerindeki kiilerin %11inde tespit edilen Alzheimer hastalnn etkiledii kii says 250 bin-300 bin civarnda. ABDde 2050 ylnda her 33 saniyede bir kiinin bu hastala yakalanaca, yani her yl 1 milyon kiinin daha Alzheimerli olaca varsaylyor. Son 10 yl iinde kalp hastalklar, fel ve prostat kanserine bal lmler azalrken Alzheimer hastalna bal lmler %68 orannda artm ve lm sebebi olarak 6. sraya yerlemi.

unama (demans), beynin dnme ve hafza gibi entelektel ilevlerinden sorumlu olan hcrelerin lmesine ya da grevlerini tam olarak yerine getirememesine yol aan bir hastalklar yelpazesidir. Yz yl akn sredir bilinen Alzheimer hastal bunamalarn yaklak %80inden sorumludur. Alzheimer hastalnn yan sra bunamaya yol aan baka durumlar da vardr. Beyin damarlarnn tkanmasna bal olarak bunama grlebilir. Bunamann nadir bir sebebi olan bu durumu yaayan bir kiinin ikyetleri Alzheimer hastalna hayli ben68

zerdir. Ancak yaplan incelemelerde, beyinde yer yer kanama odaklar ve damar tkanklklar tespit edilir. Beyinde Lewy cisimcikleri olarak adlandrlan baz protein kmelerinin birikimi de bunamaya yol aabilir. Beynin d kabuunda bulunan hcrelerde biriken alfa-sinklein adl bir protein bu tr bunamaya sebep olan etkendir. Beynin n ve yan ksmlarndaki hcrelerin bozulmasna bal gelien bunama Alzheimer hastalna gre daha erken yalarda (ortalama 60 ya) kiiyi etkiler. Parkinson hastal da Alzheimer benzeri bir bunamaya yol aabilir.

>>>
Alzheimer hastalnn grlme skl ya ilerledike artar ve 65 ya zerindeki kiilerin %10unda, 85 ya zerindekilerin neredeyse yarsnda (%47) grlr. Anne, baba veya karde gibi birinci derecede yaknlarnda Alzheimer hastal olanlarda risk ortalama drt kat artar. Kadnlarda Alzheimere yakalanma riski erkeklere gre 2 kat daha fazladr. Dk eitim dzeyi, Alzheimer hastalna yakalanma olasln artrr. Eitim dzeyinin yksek olmasnn hangi mekanizmayla bu hastalktan koruyucu bir etkiye sahip olduu henz bilinmiyor. Depresyonun ve kafaya alnan darbelerin de Alzheimer hastal riskini artrd dnlyor. Btn bunlara ek olarak eker hastal, yksek kolesterol, ar yal beslenme, obezite ve sigara kullanm da Alzheimer hastalna yakalanma riskini artryor.. Alzheimer hastalnn en nemli belirtisi unutkanlktr. Kii, gnlk ilerini aksatacak dzeyde yakn hafza sorunu yaar. Yllar nce olan bir olay hatrlayabilir, ancak biraz nce kaldrd antasnn yerini unutabilir. Yaplacak gnlk ilerin hatrlanamamas, tencerenin ocakta unutulmas, anahtarn evde braklp dar klmas, isimlerin aklda tutulamamas, konuurken kelime bulma gl Alzheimer hastalnda en sk karlalan hafza bozukluu belirtileridir. Yeni bilgilerin ve karmak cihazlarn ya da elektronik eyalarn kullanmnn renilmesi hayli zorlar. Konular anlama, balantlar kurma, akl yrtme, problem zme ve karar verme becerileri geriler. Konuma ve yazma geriler. Gnlk ilerin yaplmasnda glk ekilir. Zaman ve yer kavramlar kartrlr. Hastaln erken evrelerinde davransal sorunlar pek grlmez, yer ve yn bulma gl ok belirgin deildir. Bu evrede kii sosyal yaamdan henz kopmamtr ve bakma muhta deildir. Hastalk ilerledike bunama evresine girilir ve yeni bilgilerin renilmesi imknsz hale gelir, mevcut bilgiler geriye doru silinmeye balar. Bu kiilerin dar tek bana kmas hayli tehlikelidir, nk genellikle evin yolunu bulamaz ve sk sk kaybolurlar. Artk giyinme, beslenme ve tuvalet gibi gnlk ihtiyalarn karlanmasnda da yardma ihtiya duyarlar. Zaman ve gece-gndz kavram bozulur, uyku dzeni deiir. Yerinde duramama, phecilik ve saldrganlk gibi, normal koullarda kiiden beklenmeyen davranlar balar. Alzheimer hastalnn en ileri evresinde zihinsel yetenekler neredeyse tamamen durmutur. Artk kii kimseyi tanyamaz ve sosyal ortamlara giremez. Gnlk bakmn hi bir ekilde yapamaz, kendi kendine beslenemez, idrar ve dky tutamaz. Bu evrenin sonunda bilin tamamen kaybolmutur ve kii yataa baml hale gelir. Hareketsizlie bal olarak zamanla yatak yaralar oluur, akcier sorunlar balar. Bu evrenin sonunda grlen ileri derece beslenme bozukluu, akcier iltihab, idrar yolu enfeksiyonu ya da akciere pht atmas gibi durumlar lmle neticelenir.

Bilim ve Teknik Haziran 2013

Alois Alzheimer

Erken Tehi ikyetlerin Balamasn Erteliyor

Alzheimer, sinsi ve yava seyirli bir hastalktr. ikyetlerin balang zaman genellikle net olarak ifade edilemez. Hastalk aamada geliir. Klinik ncesi safha denilen ilk aamada kiide gzlenebilen ya da kendisinin fark ettii belirti ve ikyetler yoktur. Klinik olarak tehisi salayan bulgu ve belirtilerin grlmesinden 20 yl nce de bu evre balayabilir. Bu aamada hastaln tans kan, beyin ve omurilik svsndaki baz biyolojik iaretleyicilerin tespitiyle yaplr. Hastaln erken tehisinde protein yapsndaki amiloid beta ve tau adl molekllerin beyin ve omurilik svsndaki dzeyleri aratrlr. Bu sayede hastala ynelik tedaviler erken dnemde balatlarak, ikyetlerin yani klinik srecin balamas ertelenebilir. kinci evrede ikyetler ve beynin dnme ilevlerinde hafif dzeyde bozulmalar balar. Beyinsel ilevlerin gerilemesiyle gelien deiiklikleri kiinin kendisi veya yakn evresi anlayabilir. Kii gnlk ilerini fazla bir sorunla karlamadan devam ettirebilir. Yaplan almalar 65 ya zerindeki kiilerin neredeyse %20sinde bu tr hafif zihinsel ilev bozukluklarnn baladn gsteriyor. Bu kiilerin yaklak yarsnda 3-4 sene iinde bunama balyor.

Alzheimer hastal ilk olarak, psikiyatri uzman Alois Alzheimer tarafndan tanmlanmtr. Dr. Alzheimer 1901 ylnda, zihinsel ilev bozukluu ve davran deiiklii nedeniyle hastaneye yatrlan bir hastay 5 yl boyunca izledi. Bu hasta, evde kendi bakmn yapamaz hale gelmi, hafza kaybna uram, yazma ve okuma gibi zihinsel ilevlerini byk lde yitirmiti. Hastann tm bu ikyetleri zamanla giderek artt, hayal grmeye balad ve anlama yeteneini tamamen kaybetti. Hastann lmnden sonra beynini inceleyen Dr. Alzheimer, beyin hcrelerini barndran d kabuun (korteks) inceldiini grd. Buna ek olarak, beyni mikroskop altnda inceleyen Dr. Alzheimer, yumak ve erit eklinde baz oluumlar grd. nsan beyninde ilk defa tespit edilen bu oluumlara nrofibriler yumak ve yallk plaklar adn verdi. Bu hastal, 1906 ylnda yaplan bir kongrede beynin tuhaf bir hastal adyla dnyaya duyurdu. Bu yeni hastalk 1910 ylnda, Dr. Alzheimerin klinik efi Dr. Emil Kraepelin tarafndan Alzheimer hastal olarak adlandrld.

69

Gnlk Hayat ve Anlar Alzheimere Teslim

<<<
de APO E 4 tr mevcuttur. Anne ve babadan gelen APO E genlerinden biri 4 trndeyse o kiinin Alzheimer hastalna yakalanma riski dierlerine gre iki kat daha fazladr. Eer anne ve babadan gelen APO E genlerinin her ikisi de 4 trndeyse Alzheimer riski 12 kat artar. APO E proteinindeki bu farklln ne ekilde Alzheimere yol at tam olarak bilinmese de beta amiloid birikimine katkda bulunduu dnlmektedir. Yaplan deneysel aratrmalar, uzun sreli stresin de bir hormon araclyla beyinde beta amiloid birikimine yol atn gsterdi. Allopregnanolon adl bu stres hormonunun dzeyi stres sonucunda artyor ve bir sre sonra beynin dnme ve hafza ilevlerini bozuyor.

Alzheimer Hastalnn Mekanizmas ve Genler

Beyin hcrelerinin saysnda azalma, hcreler aras balantlarn (sinaps) kaybolmas, beyin kvrmlarnda klme (atrofi), protein birikmesine bal oluan plaklar ve yumaklar, Alzheimer hastalnda gzlenen mikroskobik deiimlerdir. Beta amiloid adl bir protein hastaln oluumunda en etkili molekllerden biri olarak biliniyor. Beta amiloid, beyin hcrelerinin duvarna yapk olan APP adl bir proteinin ykm sonucunda oluuyor. APP proteinini presenilin 1 (14. kromozom), presenilin 2 (1. kromozom) ve APP (21. kromozom) genleri kodluyor.

APP proteinini kodlayan genlerin hatal olmas durumunda APP proteini yklarak beta amiloid moleklleri aa kyor. APPnin ykm rn olan beta amiloid proteinleri hcre dnda birikerek amiloid plaklar denilen yaplar oluturuyor. Bu genlerdeki bozukluklara bal gelien Alzheimer hastal kaltsal olarak baskn ekilde ocukla70

ra da geiyor. Tm Alzheimer vakalarnn %5i baskn kaltsal geilidir ve 60 yandan nce balar. Beta amiloid proteinlerinden oluan plaklar hcreler aras balantlara zarar vererek hafza kaybn balatr. Ek olarak beyin hcrelerinin bozulmasna sebep olur. Beyinde beta amiloid biriktike, yabanc cisimleri yutmakla grevli olan baklk hcrelerinin duvarndaki TREM2 denilen bir alglaycnn says artar. Bunun sonucunda, baklk sistemi hcreleri beta amiloidleri yutarak beyni temizlemeye alr. Son yllarda yaplan almalar TREM2 geninde bozukluk olanlarn Alzheimer hastalna yakalanma riskinin yksek olduunu gstermitir. Tau olarak adlandrlan bir proteinin beyin hcrelerinin iinde birikmesi de Alzheimer hastalndaki nemli etkenlerden biridir. Tau, beyin hcresinin btnlnn korunmasnda ve sinyal iletiminde rol oynayan bir proteindir. Bu protein ar fosforla balannca ilevini yitirir ve hcre iinde birikmeye balar. Bunun sonucunda beyin hcresi grevini yapamaz hale gelir. leri yalarda balayan (60 ya sonras) Alzheimer hastalnn en belirgin genetik zellii apolipoprotein E (APO E) adl bir proteini kodlayan ve 19. kromozom zerinde yer alan gendeki bozukluktur. APO E, kanda kolesteroln tanmasnda grev alan bir proteindir. Bu proteini kodlayan genin 2, 3 ve 4 olmak zere 3 farkl tr vardr. APO E geninin 4 trnn Alzheimer hastalyla yakn ilikisi vardr. Alzheimer hastalarnn ortalama %65-75in-

Alzheimer hastalnn yaratt etkiler hastann gnlk hayatn tamamen aksatyor. Bunun yansra, Alzheimer hastasna bakan kii -hastann bir yakn ya da profesyonel bir bakc- zerinde de byk etkisi oluyor. Youn bir stresle kar karya kalmalar bu etkilerden sadece biri. Alzheimer hastasnn bakm konusunda eitim ve uygulamalarn, bakm konusunda profesyonel merkezlerin artrlmasnn hem hastalar iin hem de hasta yaknlar iin yararl olaca dnlyor. Alzheimer konusunda sren bilimsel aratrmalarn ksa sre iinde hastalarn yaam kalitesini ykseltecek tedavilerin gelitirilmesiyle sonulanmasn umuyoruz.
Kaynaklar Yazc, T, G., ahin, H. A., Alzheimer Hastal, Klinik Geliim, Cilt 23, Say 1, s. 48-52, 2010. Selekler, K., Alois Alzheimer ve Alzheimer Hastal, Turkish Journal of Geriatrics, 13, zel Say 3, 2010. Thies, W., Bleiler, L., Alzheimers Association: 2013 Alzheimers disease facts and figures, Alzheimers Association, Alzheimers and Dementia, Cilt 9, Say 2, s. 208-245, 2013. Xiaoning, B., Alzheimer Disease: Update on Basic Mechanisms, Journal of American Osteopathic Association, Cilt 110, Say 9 (ek 8), s. 3-9, 2010. Rohn, T. T., The Triggering Receptor Expressed on Myeloid Cells 2: TREM-ming the Inflammatory Component Associated with Alzheimers Disease, Oxidative Medicine and Cellular Longevity, 2013. Article ID 860959, doi: 10.1155/2013/860959.

POPLER BLM KTAPLARI

Halk n Bilim Tarihi Madenciler, Ebeler ve Basit Tamirciler Clifford D. Conner eviri: Zeynep ifti Kanburolu

Cliff Connern Halkn Bilim Tarihi, bilim tarihine fikir tazeleyen, keyifli, yeni bir bak sunuyor. Byle bir eserle daha nce hi karlamadm; bu kitap tarihe sekinci nyarglardan arnm bir bak asyla yaklayor ve yaratc bir slupla sradan insanlarn, alan insanlarn bilimin geliiminde oynad rol anlatyor. Yeni tarihsel verileri, bizleri artarak, gelenekselliin saraylarnda bir heyecan dalgas yaratarak sunuyor. Howard Zinn rendiimiz bilim tarihine ainayz: Galileonun dnyann evrenin merkezi olmadn kantlamak iin teleskopu nasl kullandn, Newtonun aatan den elma sayesinde yer ekiminini nasl kefettiini, Einsteinn basit bir denklemle zaman ve uzamn gizemlerini nasl zdn biliyoruz. Bu geleneksel cesaret yks, Byk Fikirleri olan birka Byk Adam tm insanln karsnda ne karr ve bilimi tamamyla bunlara borlu olduumuzu salklar. Oysa Bilim her zaman kolektif bir abann rn olmutur. Halkn Bilim Tarihinde ise dikkatler, sonunda, avctoplayclara, kyl iftilere, denizcilere, madencilere, demircilere, halk ifaclarna ve gnlk yaam mcadelesinde var olma abas ierisinde srekli doa ile yzleen sradan insanlara ynelmitir. Tp bilimi, okuryazar olmayan antik a insannn bitkilerin iyiletirici zelliklerini kefetmesiyle balamtr. Kimya ve metalurji antik alarda yaam madencilerin, demircilerin ve mlekilerin almalaryla ortaya km; jeoloji ve arkeoloji de yine madenlerde domutur. Matematik varoluunu ve, byk lde, geliimini binlerce yl boyunca arazi ettlerine, tccarlara, muhasebecilere ve tamircilere borlu olmutur. Bilimsel Devrime damgasn vuran ampirik (deneysel) yntem de, bu yntemin faydaland ok saydaki bilimsel veriler de Avrupal zanaatkrlarn atlyelerinden domutur.
hepmz okul ktaplarindan

Brtein Ege

Cep Telefonu 40 Yanda!

Tarih: 3 Nisan 1973 Yer: ABDnin New York kenti Motorolann bamhendislerinden Martin Cooper, New Yorkun en ilek caddelerinden birinde yrrken duruyor ve yaklak bir kilogram arlndaki bir cihaz yoldan geenlerin akn baklar arasnda antasndan kararak cihazn zerinde bulunan tulara basmaya balyor. Cooper kendi icad bu cihazla, daha dorusu dnyann bu ilk tanabilir telefonuyla biraz ileride bir gkdelendeki brosunda oturan yakn dostu ve rakibi Joel Engeli aramaktadr. Joel Engel zamann en gl telekomnikasyon irketlerinden ve teknoloji devlerinden biri olan AT&Tnin bamhendislerindendir ve mobil iletiimin en azndan o gnler iin mmkn olmadn dnmektedir. Fakat Engel kendisini henz neyin beklediini bilmemektedir. Biraz sonra alan telefonunu atnda Coopern Engela syledii ilk szler mobil iletiim tarihine geecektir: Joel, seni u anda bir mobil cihazdan aryorum. Cihaz tanabilir ve fazlasyla gerek!.
artin Cooper bugn gemie baknca tm baarsn hayli alak gnll bir cmleyle aklyor: Esasnda tm dnyaya o zamanlarn teknoloji devi AT&T ile karlatrldnda ufak bir firma olan Motorolann byle bir teknolojiyi gelitirebilecek durumda olduunu kantlamak istedik. Bu teknolojik baarnn ardnda, Coopern almalar da dhil ol72

mak zere tm teknolojik altyap almalar dikkate alndnda, neredeyse 70 yllk aln teri olduunu syleyebiliriz (rnein mobil iletiimin en temel talarndan biri olan Hcresel A Sistemi Bell Laboratuvarlarnda 1946da icat edilmi ve patenti alnmtr). Fakat Coopern bildiimiz cep telefonlarnn mucidi olarak, gelecekte de en nemli isimlerden biri olarak anlmaya devam edecei kesin.

>>>
Mobil iletiim sistemlerinin icadnda rol oynayan en nemli gelime 1967de, ABDnin Chicago kentinde grevli polislerin devriye aralarna monte edilmi sabit telsiz cihazlarnn mobil bir ekle dntrlmek istenmesiyle yaanr. Mobil iletiim dnyasna, II. Dnya Sava srasnda ABD ordusunun parat birliklerine telsiz retmekle adm atan ve daha sonralar buradan elde ettii teknik tecrbeyi polis telsizleri retmek iin kullanan Motorola, Chicago polisinin bu talebini deerlendirmesi iin bamhendislerinden Martin Cooper grevlendirir. Proje zerine almaya balayan Cooper ksa bir sre iinde polis niformalarnn stne kolaylkla yerletirilebilen, ayn zamanda bir alcs ve vericisi de olan bir mikrofon gelitirerek polislerin ara dnda da merkezle iletiim kurma problemini zer. Ksa bir zamanda o gnn artlarna gre byk bir baarya imza atan Cooper, baarsndan ald gle bu teknolojinin herkesin kullanabilecei bir hale getirilip getirilemeyecei zerine kafa yormaya balar.

Bilim ve Teknik Haziran 2013

lk aratrma ve gelitirme almalar

Coopern hayli yeniliki hatta iletiimde devrim yaratacak bu fikriyle Motorola da ilgilenir ve ksa bir sre iinde Motorola bnyesinde Coopern banda olduu bir aratrma ekibi kurularak almalara balanr. Aratrma ekibinin karlat ilk problemlerden biri devaml olarak yer deitirecei varsaylan tanabilir bir telefonunun, ana telefon santrali ile nasl kesintisiz iletiim kuracann belirlenmesidir. Yaplan ilk aratrmalardan sonra, 1946da Bell Laboratuvarlarnda bu ihtiyaca cevap verecek Hcresel A Siste-

mi adl bir teknolojinin gelitirildii tespit edilir ve bu sistemin kullanlmasna karar verilir. Sz konusu sistem gnmzde de cep telefonu operatrleri tarafndan byk bir baaryla kullanlyor. Bu sistem, hareket halindeki bir telefonunun ana balantsnn -bu telefonun bulunduu corafi pozisyona gre- hcre ad verilen ufak bir blgeden bir dier blgeye aktarlmas fikrine dayanr. Hcresel A Sistemleri, kapsama alannn byklne gre farkl sayda hcreden oluur. Srekli olarak yer deitiren tanabilir bir telefonun nasl izlenecei konusundaki ilk engellerin almasnn ve toplam yedi yllk bir aratrma ve gelitirme srecinin ardndan, 1973n balarnda Cooper almalarn tamamlar ve Motorola bugnk cep telefonlarnn da atas saylabilecek, dnyann ilk tanabilir telefonunun nc modelini tantr: DynaTAC 8000X.

73

Cep Telefonu 40 Yanda!

Dnyann ilk tanabilir telefonu: Motorola DynaTAC 8000X

Coopern ilk ii 3 Nisan 1973te New Yorkun ana caddelerinden birinden AT&Tden Joel Engeli arayarak tanabilir bir telefonla dnyann ilk telefon grmesini yapmak olur. Motorola bu grmenin gereklemesi iin New Yorktaki elli katl bir binann tepesine daha nceden zel olarak bir baz istasyonu kurdurmu ve grme srasnda Coopern cihazndan gelen sinyaller bu baz istasyonu zerinden sabit hatta aktarlmtr. Baz istasyonu bir mobil cihaz, rnein cep telefonu ile haberleme srasnda elektromanyetik sinyalleri alan veya yaynlayan, bu sinyalleri gerektiinde ifreleyen veya ifreyi zen, frekans bantlarn ve sinyal kalitesini ayarlayarak cihazlarn iletiimin teknik ynden en mkemmel ekilde gereklemesini salayan bir alc ve verici istasyonudur. Yapt bu ilk grme srasnda, mobil iletiimin en azndan o gnler iin mmkn olmadn dnen AT&T bamhendislerinden Joel Engelle konuan Coopern, Joel Engela syledii ilk szler mobil iletiim tarihine geer: Joel, seni u anda bir mobil cihazdan aryorum. Cihaz tanabilir ve fazlasyla gerek!. Motorola, bu efsanevi grmenin ardndan 17 Ekim 1973te telefon iin patent bavurusu yapar. 1977de yine dnyann ilk mobil iletiim a Motorola tarafndan ABDnin bakenti Washington D.C. ile Baltimore arasnda kurulur. 1978de ABD Federal Telekomnikasyon Kurumunun mobil telefonun alaca ilk frekans bantlarna gerekli lisanslar vermesinden sonra Motorola laboratuvar dnda gerek test almalarna balar. Ne var ki neredeyse bir ayakkab byklnde olduu iin Motorola iindeki lakab ayakkabya kan dnyann bu ilk tanabilir telefonunun ABD pazarna srlmesi daha 10 yl alacak ve DynaTAC 8000X ancak 21 Eyll 1983te ABD piyasasna srlebilecektir. Bu srenin bu kadar uzun olmasnda telefonun gelitirilmesinden ok mobil iletiim iin gerekli altyapnn kurulmasnda karlalan teknik sorunlarn ve lisanslarn alnmasndaki gecikmelerin etkili olduu dnlyor. Her ne kadar dnyann ilk tanabilir telefonu olmas asndan etkileyici olsa da 33 x 4,5 x 8,9 santimetre ebatlar ve neredeyse bir kilogram bulan arlyla DynaTACn (Dynamic Adaptive Total Area Coverage) gnmzden bakldnda teknik adan yle fazla etkileyici zellikleri de yoktu. Fiyat 3995 dolar olmasna ramen sadece otuz kiinin kaydn saklayabiliyordu, telefon ekran da iki satrlkt. Bataryas yetersiz olduundan on saatlik bir arjn ardndan en fazla yirmi dakika grme yaplabiliyordu. Coopera gre esas problem konuma sresinden ziyade telefonla konuan kiinin arl yznden telefonu on be, yirmi dakikadan fazla elinde tutamayacak olmasyd. 1983te ABDde piyasaya srlmesinden sonra arka arkaya yaplan drt teknik deiiklikle telefonun arl neredeyse yar yarya indirilerek en azndan konuma sresi boyunca elde tutulabilecek hale getirildi. Balangta hayli ince bir yapya sahip olmas planlanan telefonda standartlarn aksine her sraya ancak iki tu yerletirilebileceinin grlmesinden sonra telefonun yaps mecburen enine doru biraz daha geniletilmi ve ortaya hem uzun hem geni bir telefon kmt. Fakat DynaTAC tm bunlara, yani fiyatnn 3995 dolar ve konuma sresinin de ancak yirmi dakika olmasna ramen ABD pazarna srlmesinden sonra ilk bir yl iinde toplam 300.000 adet satlarak kendi apnda bir sat rekoru krmt. Bunun balca sebebi DynaTAC 8000Xin teknik olumsuzluklara ramen o gnn artlarnda bir ilk olmas ve hem tasarm hem de teknoloji asndan tm dnyann gznde bir devrimi temsil etmesiydi.

...Bu teknolojik baarnn ardnda, Coopern almalar da dhil olmak zere tm teknolojik altyap almalar dikkate alndnda, neredeyse 70 yllk aln teri olduunu syleyebiliriz...
74

>>>

Bilim ve Teknik Haziran 2013

Cep Telefonunun Babas: Martin Cooper

Cooper, bu mthi icadndan yllar sonra kendisiyle yaplan bir rportajda dnyann ilk tanabilir telefonu olan DynaTAC 8000Xi tasarlarken o zamanlarn nl bilim kurgu serisi Uzay Yolundaki kaptan James Kirkn kulland iletiim cihazndan ilham aldn belirtmitir. 29 yl altktan sonra Motoroladan ayrlan Coopern telekomnikasyon alannda 8 patenti var. Birok dl kazanan Coopera 2004te yine mezunu olduu Illinois Institute of Technology tarafndan fahri doktora unvan verilmi.

Telefonun tasarm
DynaTAC 8000Xin sat baarsnda gnn artlarna gre modern saylabilecek bir tasarma sahip olmasnn ve Motorolann uygulad mkemmel pazarlama stratejisinin ok nemli rol oynadn da gz nnde bulundurmak gerekir. Dnyann bu ilk tanabilir telefonunun tasarmn gerekletiren kii Motorolann efsanevi tasarmcs Rudy Krolopp ve ekibiydi. 1930da ABDnin Chicago kentinde doan Krolopp 1956da Motorolann tasarm blmnde almaya balad. 1973ten itibaren sadece cep telefonu tasarm zerine younlaan Krolopp Motorolann DynaTAC 8000X (1973), MicroTAC 950 (1989) ve StarTAC (1996) gibi nemli cep telefonu serilerinin tasarlanmasnda nemli rol oynad. Motorolada alt krk yl akn srede daha baka birok baarya da imza atan Rudy Krolopp, 1997de emekliye ayrld.

1928de Chicagoda (ABD) doan Martin Cooper, 1950de yine Chicagodaki Illinois Institute of Technologynin Elektrik Mhendislii Blmnden mezun oldu. Mezuniyetinden sonra Kore Savana katlan Cooper sava srasnda ABD Deniz Kuvvetlerinde denizalt subay olarak grev yapt. 1954te Motorolada almaya balayan Cooper, 1957 ylnda yine Illinois Institute of Technologyde Elektrik Mhendislii Blmnde yksek lisans eitimini tamamlad. 1973 ylnda Motorola adna dnyann ilk tanabilir telefonunu icat eden Cooper, sadece gnmzde kullanlan cep telefonlarnn mucidi olarak deil ayn zamanda dnyada ilk cep telefonu grmesi yapan kii olarak da tarihe geti. Cooper, tm bu mthi baarlarn ve dllerin yan sra kendi adyla anlan bir yasann da kifi: Cooper Yasasna gre kullanlan tm radyo frekanslar zerinden yaplan sesli grmelerin veya edeer bilgi transferinin ulaabilecei maksimum miktar her otuz ayda bir ikiye katlanr. Cep telefonunun babas olan Cooper, u anda 84 yanda ve Kaliforniyada yayor.

75

Cep Telefonu 40 Yanda!

<<<
lan rakipsiz bir standarttr. Ksaca SMS hizmeti olarak bilinen Ksa Mesaj Hizmeti de (Short Message Service) GSM standardnn bir parasdr, ilk uygulama rnekleri 1992 ylnda neredeyse GSMin kullanlmaya balanmasyla birlikte grlmtr.

Pazarlama stratejisi
DynaTAC serisinin baarsna katkda bulunan bir faktr de telefonun pazarlanma stratejisiydi. Gemiteki pazarlama tecrbelerini de deerlendiren Motorola hedef kitle olarak sadece srekli seyahat eden ve otellerdeki pahal telefon grmelerinden bkm usanm i adamlarn deil alverie gittiinde fikir almak iin aile bireylerini ve arkadalarn telefonla arayabilmek isteyen ev kadnlarn da seti. Tecrbelere gre bu ikinci hedef kitle, piyasaya ilk ktnda sadece i grmeleri iin kullanlan sabit telefonlarn sonradan her eve tanmasnda da hayli etkili olmutu.

Mobil iletiimin bugn ve gelecei

Motorolann 1973 -1993 yllar arasnda yaklak 100 milyon dolarlk bir yatrm yaparak destekledii mobil iletiim alan oktan emekleme dnemini atlatm, artk kendi kendine yryen bir dev halini almtr. zellikle son yirmi yl iinde yaplan teknik bulular sayesinde, cep telefonlarnn arlndan konuma sresine kadar her trl teknik zellii optimize edildi. Ayrca gerek cep telefonu fiyatlar gerekse konuma cretleri de balangta olduunun aksine artk dnyann hemen hemen her lkesinde gerekten son derece makul seviyelere dm durumda. Uluslararas Telekomnikasyon Birlii (International Telecommunication Union, ITU) tarafndan bu yln banda bildirilen rakamlara gre, sadece 2012de 1 milyar 700 milyon cep telefonu satld. Bu rakama akll telefon olarak adlandrlan yeni nesil cep telefonlar da dhil. Bylece dnya genelindeki cep telefonu ve akll telefon says 6 milyar 800 milyonla ilk defa dnya nfusunu yakalad. 2014 ylnda cep telefonu saysnn daha da artarak ilk defa dnyann toplam nfusunu gemesi bekleniyor.

Rudy Krolopp

Gnmzde mobil iletiimin dolaysyla cep telefonunun kazand zafer, gemite otomobillerin dnya apnda kazand zaferle daha imdiden boy lecek dzeye gelmitir. Artk cep telefonlarnn yerini akll telefon olarak adlandrlan yeni nesil cep telefonlar alyor. Bunlar kullancnn sadece internette anlk sosyal iletiim kurmasn salamakla kalmayp daha imdiden rnein alverilerde kimlik veya deme arac olarak da kullanlyor. Sonu olarak cep telefonlaryla balayan mobil iletiim a, dnyamz hem toplumsal hem de ekonomik adan geri dn olmayacak bir ekilde hzla deitirmeye oktan balad.
Kaynaklar MOTOROLA Solutions, History, http:// www.motorolasolutions.com/US-EN/About/ Company+Overview/History, Nisan 2013. International Telecommunication Union (ITU), Facts and Figures 2013, http://www.itu.int/en/ITU-D/ Statistics/Pages/stat/default.aspx, Mays 2013. Borchers, D., Vor 40 Jahren: Das erste Handy-Telefonat, Heise Mobil, 3. Nisan 2013. Ossenkopp, M., Das Handy wird 40 Jahre alt, Klner Stadt Anzeiger, 3. Nisan 2013.

GSM yardma kouyor

1992de Avrupa Posta ve Telekomnikasyon dareleri Birlii ve Avrupa Telekomnikasyon Standartlar Komitesi gibi, Avrupa Birliine bal baz kurumlarn emsiyesi altnda gelitirilen GSM (Global System for Mobile Communications) mobil iletiim standardnn AB lkeleri ve Trkiye gibi lkelerde mobil telefon operatrleri tarafndan kullanlmaya balanmas ve dnya genelinde de yaygnlamaya balamasndan sonra, cep telefonlar tm dnyada hzla yaylmaya balad. GSM standard, gnmzde kresel pazarn % 80lik aslan payna sahip olan ve 200den fazla lkede yaklak 5 milyar kii tarafndan kullan76

Ayrntlar
Yeni Bir Keyle Merhaba! Bu aydan itibaren ilgin bulacanz dndmz bir keyle sizlerle birlikte olacaz. Her ay bir konunun daha nce aklmza gelmeyen noktalaryla ilgili ksa ksa ayrntlar sizlerle paylaacaz. te ilk konumuz: Derimiz.

Bilim ve Teknik Haziran 2013

ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr
nk vcut kokusu bu yal bileiklerin deri zerindeki bakteriler tarafndan yenip sindirilmesi sonucunda ortaya kar.

! Gsler apokrin ter bezlerinin deiiklie

uram halidir.

! Fetus 3 aylk olana kadar parmak izi yoktur. ! ok nadir grlen Naegeli sendromuve
dermatopathia pigmentosa reticularis adl kaltsal hastalklara sahip kiilerde hibir zaman parmak izi gelimez.
SPL

! Derimiz dakikada 50.000 hcre dker.

l deri atmosferde 1 milyon ton toz oluturur.

Meissner cisimciinin 20 miligramlk bir arl, yani bir sinein uygulad basnc bile alglayabildii tespit edilmi.

! Deride ary ve dokunmay alglayan ve

yant oluturan en az be eit alma bulunur.

! Grmeyen kiilerin beyinlerinin grsel

korteksi, dokunma ve duyma yoluyla alnan uyarlara yant oluturmak zere kendini yeniden dzenlemitir.

! Yaplan bir aratrmada dokunma duyusunda

grev alan, daha ok parmak ucunda, avu iinde, gste ve dilde younlam olan

Deri. nsan parmak ucu derisinin renkli elektron tarama mikroskobu ile grntlenmi hali

SPL

Ter gzenekleri. Renkli tarama mikroskobu ile elde edilen grntde insan elinin derisindeki ter gzeneklerinin rettii ter ak mavi noktalarla gsterilmi.

Derimiz Hakknda...
! Vcudumuzun en byk organ derimizdir. ! Bir yetikinin derisinin kaplad alan
ortalama 2 m2, arl 4 kgdr. erdii kan damarlarnn uzunluu 17,7 kmden daha fazladr.

! Vcudumuzdaki en ince deri gz kapa

derisidir.

! Normal koullar altnda deriden gnde

200 ml ter salnr. Trnak yata, dudak kenarlar ve kulak zar terlemeyen blgelerdir.

! Vcudumuzda ekrin ve apokrin olmak

zere iki eit ter bezi bulunur. Ekrin bezler en yaygn olandr. Ancak vcut kokusu ounlukla koltuk altnda, gs ucunda, genital blgede ve anste bulunan apokrin denilen ter bezlerinin rettii yal bileiklerden kaynaklanr.

SPL

77

Blent Gzceliolu

Doa Tarihi Mzeleri ve Berlin rnei

78

Doa tarihi mzeleri gezilerimiz devam ediyor. Londra (ngiltere) ve Paris (Fransa) Doa Tarihi mzelerinden sonra 1810 ylnda kurulmu olan Berlin (Almanya) Doa Tarihi Mzesindeyiz. Dnyadaki doa tarihi mzeleri farkl zellikleriyle n plana kar. Berlin Doa Tarihi Mzesinin n plannda slak koleksiyon sergisi var. Ancak dier sergiler de en az slak koleksiyon kadar nemli. Islak koleksiyon sergileri, canllarn yaplarnn bozulmamas iin koruyucu bir sv (genelde etanol) iinde cam kaplarda saklanmasyla oluturulan sergilerdir. Berlin Doa Tarihi Mzesi slak koleksiyonunda eitli byklklerdeki binlerce ie iinde 1 milyon kadar biyolojik rnek var.

79

Doa Tarihi Mzeleri ve Berlin rnei

oa tarihi mzeleri bitki, hayvan, fosil, kaya gibi rneklerin sergilendii, bu rnekler zerinde bilimsel aratrmalarn yapld, bilimsel koleksiyonlarn, canllarla ilgili veri bankalarnn, gen bankalarnn olduu, akademisyenler, aratrmaclar, amatr doa bilimciler gibi geni bir kesimin yararland, halka ynelik sergilerin de bulunduu yerlerdir. Doa ve evrenin korunmas konusunda hem eitim veren hem de farkndalk yaratan doa tarihi mzeleri hem bulunduklar lkenin hem de dnyann eitli blgelerindeki bitki ve hayvan varlnn, jeolojik yapnn tantlmasnda da nemli rol oynar. Doa tarihi mzelerinin bir blm herkesin ziyaret edebilecei ak sergilerden oluur. Bu sergilerde doldurulmu ya da kurutulmu bitki ve hayvan rnekleri, bitki ve hayvan fosilleri, mineraller, kayalar, yeryznn yapsn gsteren modeller, gne sistemi modeli, gktalar sergilenebilir. Ayrca tarih ncesinde yaam canllarn, zellikle de dinozorlarn fosil replikalar da (aslnn ayn maketleri) doa mzelerinde sergilenir.

Berlin Doa Tarihi Mzesinde bilimsel rnek says yaklak 30 milyon civarnda. Bu rneklerin 10 milyondan fazlas bcekler dndaki omurgasz hayvanlara, 15 milyondan fazlas bceklere, 580 binden fazlas omurgal hayvanlara, 1,2 milyondan fazlas fosil omurgal hayvanlara, 1,1 milyondan fazlas fosil omurgasz hayvanlara, 320 binden fazlas paleobotanik (tarih ncesi bitkiler) rneklere, 310 binden fazlas mineral ve kaya rneklerine, 5 binden fazlas gktalarna ait. Ayrca 120 binden fazla hayvann ses kaytlar da var. Berlin Doa Tarihi Mzesinde tm byk doa tarihi mzelerinde olduu gibi geici ve kalc sergiler ve koleksiyonlar var. Bu sergiler ve koleksiyonlar arasnda dinozorlar, toynakl hayvanlar, Alpin diyaroma, yeryznn yaps, Gne Sistemi, Kellerin modelleri, preparasyon teknikleri (rneklerin hazrlanmas), sucul canllar, mineraller, kayalar, Humbolt keif alan (exploratoryum), paleontoloji sergileri var. Mzeye girdikten sonra karnza ilk kan dnyann en byk dinozoru olarak bilinen Brachiosaurus (Brachiosaurus brancai) iskeleti. 13,27 metre yksekliindeki bu iskelet 150 milyon yl nce yaam otul bir dinozora ait. Bu dinozor, 20. yzyln balarnda Berlin Doa Tarihi Mze komisyonunun paleontolojik keif gezisi srasnda Afrikann dousundaki Tanzanyada kefedildi. 250 ton kemik toprak kazlarak karld ve Almanyaya tand. Toynakl hayvanlarn olduu blm 1967de alm ve gnmze kadar ok az deiiklik yaplm. Burada filler, geyikler, ceylanlar, su aygrlar gibi byk memeliler var. Bu blmdeki baz rneklerin mze materyali olarak hazrland tarih 80 yl ncesine kadar gidiyor. Alpin diyaroma boyutlu ve ayr byk blm olarak 1918 ve 1925 yllar arasnda yaplm. Bu diyaromalar o dnemler iin insanlarn bu manzaray gznde canlandrmas asndan ok nemliydi. Alpin diyaromada kayalarn yansra ay, da keisi,

boyutlu alpin diyaroma (stte) Kivi kuu (sada)

1810 ylnda kurulan Berlin Doa Tarihi Mzesi Almanyann en byk doa tarihi mzesi. Mineral ve kaya rneklerinin toplanma tarihi 1700l yllarn balarna kadar gidiyor. Baz derin deniz canls rnekleri 1898-1899 ylndaki Valdivia (Gney Amerika) aratrma seferinden, bazlar 1901-1903 yl ve 1929-1931 yllar arasndaki ki Gney Kutbu aratrma gezisinden, bazlar Tendagurudan (Dou Afrika). Koleksiyonlardaki rneklerin says genel olarak 1-5000 arasnda. Bu kadar farkl ve ok sayda rnek, karlatrma yapmak isteyen tm aratrmaclarn hayli ilgisini ekiyor.

80

>>>
sakall akbaba gibi trler de var. Yeryznn yaps ve Gne Sistemi blmlerinde Dnyann ayrntl yaps, gezegenler, yldzlar ve uzay hakknda grsel deeri yksek sergiler var. Mzedeki bir merdivenin geni boluunda yerdeki minderler zerine srtst uzanarak uzayn derinliklerine doru bir yolculuuna da kabiliyorsunuz. Kellerin modelleri blm esiz bcek modelleriyle dikkat ekiyor. Doa tarihi mzeleri sergiler dnda bilimsel rneklerin (bitki, hayvan, kaya) korunarak bozulmadan sakland yerlerdir. Bitki bilimciler, hayvan bilimciler ve jeologlar doadan topladklar rnekleri bilimsel snflandrma kurallarna gre ayrp mze iin uygun saklama koullarnda incelenebilecek ve sergilenebilecek duruma getiriyor. Bitkilerin ve hayvanlarn snflandrlmas konusunda alan bilim insanlar mzelerdeki rnekleri inceleyerek karlatrmal morfoloji aratrmalar yapabilir. rnein araziden elde ettikleri rnekleri mzelerdeki rneklerle karlatrarak yeni bir tre ait olup olmadklarn, hangi gruba girdiklerini renip bir sonuca ulaabilir. Bunun yan sra, bir canlnn tr bilim dnyasna tantldnda o trn tanmlanmasn salayan ilk rnekler (yani tip rnekleri) doa tarihi mzelerinde saklanr.

Bilim ve Teknik Haziran 2013

Gagal memelilerden ekidne (solda) Alttaki fotorafta keseli memelilerden koala ve onun altnda Tazmanya canavar.

Sergi 1930-1950 yllar arasnda Alfred Keller tarafndan bceklerin normal halinin 15-100 defa bytlerek yaplmasndan oluuyor. Preparasyon teknikleri, mzedeki bilimsel koleksiyonlarn nasl hazrlandn, nasl mze materyali haline getirildiini aamalaryla birlikte ayrntl olarak gsteriyor. Bunun yan sra preperasyon tekniklerinin tarihsel geliimi de var. Humbolt keif alan blmnde ocuklar ve genler doa tarihini, evre ve ekoloji ile ilgili bilgileri uygulama yaparak renebilecekleri etkinliklere katlabiliyor, bilim insanlar gibi kaz yapabiliyor, mikroskop kullanabiliyor. Burada ayrca Carl Zeiss Mikroskop Merkezi var. Merkezde ocuklar ve genler Berlinde gl, glet, nehir ve toprakta yaayan mikroorganizmalar bilim insanlaryla beraber inceleyebiliyor. Paleontoloji blmnde tarih ncesinde yaam bitkilerin ve hayvanlarn fosilleri, mineraller ve kayalar da ayr bir blmde sergileniyor. Burada Alexander von Humboldt tarafndan Rusyada toplanan 1000den fazla farkl mineral var. Islak koleksiyonlar blm mzenin en ilgi ekici blm. Buradaki koleksiyon byk bilimsel ve kltrel deere sahip. ieler iinde 1 milyon kadar rnein olduu bu blmde rmcekler, kabuklular, ikiyaamllar (amfibiler), balklar, memeliler koruma svs etanol iinde saklanp sergileniyor. Toplamda 81.880 litre etanol ve 276.000 ie bulunuyor.
81

Doa Tarihi Mzeleri ve Berlin rnei

Paris, Madrid, New York, Krakow, St Petersburg ve Viyana doa tarihi mzeleri bata olmak zere ok sayda doa tarihi mzesinde incelemeler yapan Do. Dr. nder akir zkurttan (Ahi Evran niversitesi) lkemizdeki durum hakknda bilgi aldk. zkurt, Trkiyede yurtdndaki rnekleri gibi bir doa tarihi mzesi olmamasnn ok byk bir eksiklik olduunu belirtti. Anadolunun tarih boyunca geirdii biyolojik ve jeolojik evrelerden bize kalan byk miras korumamz, saklamamz, yeni nesillere anlatmamz, gstermemiz ve nemini retmemiz gerekiyor. Bunu da doa tarihi mzeleri araclyla yapabiliriz. Yeni bir mze binas yaplabilecei gibi, eski ve antsal bir bina da doa tarihi mzesi haline getirilebilir. TBTAK bata olmak zere niversiteler, belediyeler, MTA gibi kurumlar ayr ayr ya da ibirlii iinde bir doa tarihi mzesi kurabilir. Ancak bir mze kurmak yetmiyor. Byle bir mzenin devamlln salamak da ok nemli.

Bir mzenin ayn zamanda bir iletme olduunu unutmamak gerekli. Mzenin ieriinin oluturulmas, alacak personelin eitimi, mzenin hangi ksmlarnn kamuya ak olaca gibi konularda, yurtdndaki baarl rneklerden faydalanlabilir. Bunun yan sra yerli ve yabanc bilim insanlar, hatta amatr bilimcilerinin alabilecei koleksiyonlar iin laboratuvarlar da kurulabilir. zkurta gre tm bu ilere bilimsel adan nclk edebilecek ve devaml kaynak salayabilecek bir Doa Tarihi Aratrma Enstits kurulmas da ileri kolaylatrabilir. zkurt, Ankaradaki MTAnn ve niversitelerin depolarnda, sandklarda duran bilimsel materyalden ok ksa srede iki tane doa tarihi mzesi materyali kabileceini de zellikle belirtiyor. Ayrca daha fazla mzenin kurulabilmesi iinde Anadoluda ok bol materyal bulunduunu, yerel materyallere ek olarak dnyada var olan materyallerin de kolaylkla kullanlabileceini ekliyor.

Doldurulmu bayku rnekleri

Ana giriteki dev otul dinozor

82

Trle ilgili daha sonraki tm almalar tip rnekleri zerinden yaplr. Bu bakmdan doa tarihi mzelerinin nemi byktr. Bugn lkemize ait bitki ve hayvan rneklerinin birounun tip rnekleri Londra, Berlin, Kew, Cenevre mzelerinde bulunuyor. Bu rneklerin bir ksm 18. ve 19. yzylda lkemizde aratrma yapan yabanc aratrmaclarca bu mzelere gtrlrken, bir ksm da yasad yollarla gtrlm.

<<<

Bilim ve Teknik Haziran 2013

Bytlm rmcek

Kaya ve mineral sergileri (solda) Pullu memeli tr pangolin (altta)

Doa tarihi mzeleri bilimsel aratrmalar yaplan yerler olmalarnn yan sra eitim ve retimin bir devam olarak da dnlebilir. Temel eitim alan renciler, doa merakllar mzelerdeki kalc ve geici sergileri gezerek, etkileimli almalara katlarak doa bilimleri hakknda sahip olduklar kuramsal bilgileri uygulama yoluyla gelitirebilir. Mzeler sadece bulunduklar lkeden deil tm dnyadan rnekler ierdiinden ok geni bir canl grubu ve kayalar hakknda bilgi edinmek mmkn olur. Doa tarihi mzelerindeki bilimsel koleksiyonlar, farkl lkelerden gelen botanik ve zooloji aratrmaclarnca karlatrma yapmak amacyla incelenir. lkemizdeki aratrmaclar da her yl Londradaki, Paristeki, Berlindeki doa tarihi mzelerine giderek aratrma yapyor. Hem lkemizdeki trlerin hem de bize komu lkelerin rneklerinin bu mzelerde bir arada bulunmas aratrmaclarn iini kolaylatryor.
Fotoraflar: Dr. Blent Gzceliolu
Kaynaklar Gzceliolu, B., Doa Tarihi Mzeleri ve Paris rnei, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi, Say: 525, s. 42-49, 2011. 83

Gkyz Samanyolunun Merkezi

amanyolu Gkadasnn en zengin blgesi, yani merkezi yaz aylarnda gkyznde ykselir. Bu blgede bulunan Akrep ve Yay takmyldzlar birok gkcismine ev sahiplii yapar. Bunlarn birou plak gzle bile seilebilir. Akrep, adn ald varla en ok benzeyen takmyldzlardan biridir. Bu sayede, gkyznde tannmas da kolaydr. Akrepin kskalarn takmyldzn batsnda, kvrk kuyruunuysa dousunda grebilirsiniz. Akrepteki en belirgin yldz, parlak ve turuncu rengiyle dikkat eken Antarestir. Antaresin turuncu renginin ardnda, dev bir yldz oluu yatyor. Bir krmz dev olan Antares, gkadamzdaki en parlak ve en byk yldzlardan biri. Gkbilimciler Antaresin apn, Gne ile Dnya arasndaki uzakln yaklak 4 kat olarak hesaplyor. Yani bu yldz Gnein yerine koyabilseydik, Jpitere kadar olan tm gezegenler iinde kalrd. Artk mrnn son demlerini yaayan bu yldz, yakn bir gelecekte spernova olarak patlayacak. Akrep, Samanyolunun merkez blgesinde olduundan ok sayda derin gkyz cismi de ierir. Bunlar arasnda, amatr gzlemcilerin en ok gzledikleri M4, M6 ve M7dir. Gkyznn en parlak kresel kmelerinden biri olan M4, iyi gzlem koullarnda plak gzle bile seilebilir. Bir drbnnz varsa gz-

Alp Akolu

lem koullar mkemmel olmasa da bu kmeyi kolayca grebilirsiniz. Kme, Antarese ok yakn grnr konumda yer ald iin gkyznde bulunmas da kolay. Drbnle Antarese bakarken, hemen gneybatsnda yer alan kmeyi seebilirsiniz. Yaknlklar nedeniyle her ikisi de gr alanna girer. M6 ve M7, blgedeki en belirgin ak yldz kmeleri arasnda. M7 Samanyolunun en zengin blgesinde bulunan ve plak gzle kolayca seilebilen ve gkyznde yaklak 2,5 Ay ap kadar bir alan kaplayan bir kme. M7nin sa zerindeki M6, M7ye gre biraz daha kk ve snk olmasna karn iyi gzlem koullarnda plak gzle seilebiliyor. Akrepin hemen solunda bulunan Yay Takmyldz, mitolojide elinde yayyla duran bir sentauru (at bal adam) simgeler. Takmyldz bir aydanln demliine benzediinden, amatr gkbilimciler arasnda aydanlk olarak da bilinir. Yay, hem yldz bakmndan hem de derin gkyz cisimleri bakmndan gkyznn en zengin takmyldzdr. nk Samanyolunun merkezi bu takmyldzn snrlar iindedir. Yaydaki derin gkyz cisimlerinin ou bir drbnle rahatlkla grlebilecek kadar parlaktr. M8 ya da teki adyla Lagn Bulutsusu, yaz gkyzndeki en nemli bulutsulardan biridir. Karanlk, aysz gecelerde plak gz-

le bakldnda, Samanyolu kua zerinde silik bir bulut olarak grnr. Drbnle bakldndaysa karanlk bir hatla blnm, parlayan bir buluttur. Charles Messier, katalounda bu gkcismini u szlerle tanmlam: Sradan bir teleskopla bakldnda bir bulutsuyu andran yldz kmesi. Ancak daha gl bir teleskopla bakldnda, ok sayda snk yldz ieriyor. Messierin tanmlamas pek doru olmasa da, bulutsuya baktnzda greceiniz ey bu tanma uyacaktr. nk Lagn Bulutsusunun ortasnda NGC 6530 numaral ak yldz kmesi yer alr. M22, gkyzndeki en etkileyici kresel yldz kmelerinden biridir. Uygun gzlem koullarnda plak gzle, silik bir k kmesi olarak seilir. Drbnle bakldndaysa merkezi parlak, kenarlara doru snkleen bir bulutsu gibi grnr. Boumlu Bulutsu (Trifid Bulutsusu) olarak da bilinen M20nin, adndan da anlalaca gibi, paral bir grn var. Aslnda, bu paral grn veren, bulutsunun nnde yer alan karanlk bulutsu. Birok baka parlak bulutsu gibi M20 de yldzlarn doduu bir blge. M20, M8 ve M22 kadar parlak olmasa da, iyi gkyz koullarnda bir drbnle gzlenebilir. Drbnle, bulutsunun paral yapsn da semek mmkn.

Assostan ekilen bu fotorafta Samanyolunun merkez blgesi ve Jpiter (fotorafn solunda) grnyor.

M 22

M 20 M8

YAY

M7

M6 AKREP

Antares

M4

Tun Tezel

84

Bilim ve Teknik Haziran 2013

alp.akoglu@tubitak.gov.tr
KUZEY Kralie Zrafa Kral
Deneb Kutupyldz

Vaak kizler

Kk Ay Byk Ay

Yunus

Kuu Lir
Vega

Ejderha BATI oban Aslan

Regulus

Altair

Herkl Kartal

Berenicesin Sa Kuzeytac Ylan

Arkturus

Suylan

Baak Kupa
Satrn Spika

Kalkan

Ylanc Karga

Yay

Antares

Akrep

Terazi

10 Haziran Ay, Merkr ve Vens gnbatmnda yakn grnmde 12 Haziran Merkr en byk uzanmda (24) 18 Haziran Ay ile Spika ok yakn grnmde 19 Haziran Ay ile Satrn yakn grnmde 20 Haziran Merkr ile Vens gnbatmnda yakn grnmde 21 Haziran Yaz gndnm (En uzun gndz, en ksa gece)

1 Haziran 23:00 15 Haziran 22:00 30 Haziran 21:00

DOU

Erboa GNEY

1 Haziran 23:00 15 Haziran 22:00 30 Haziran 21:00

Haziranda Gezegenler ve Ay
Merkr ay boyunca gkyznde. Gezegen ayn ilk yarsnda gzlem iin yln en iyi konumunda. Gezegen 10 ve 20 Haziran akamlar gnbatmndan hemen sonra Vensle yakn konumda bulunacak. Bu sayede normalde grlmesi zor olan gezegeni gkyznde bulmak kolay olacak. Vens gnbatmnn hemen ardndan grlebiliyor. Gezegen ay boyunca ufkun zerinde yava yava ykselecek. Bylece ay sonunda gezegeni grmek daha kolay olacak. Mars Nisan aynda sabah gkyzne gemiti. Gezegen bu ayn sonlarndan itibaren sabah gkyznde ksa srelerle grlebilecek kadar ykselecek. Jpiter, ayn ilk gnleri bat-gneybat ufkunun hemen zerinde, Gne battktan sonra ksa bir sre grlebilir. Gezegen ayn ilk gnleri Vens ve Merkrle yakn grnmde olacak.

Satrn Spika Ay

Regulus Ay

14 Haziran akam Ay ve Regulus

19 Haziran akam Ay, Satrn ve Spika

Satrn ayn balarnda havann kararmasyla birlikte gneybat ufku zerinde iyice ykselmi oluyor. Gezegen ay sonunda hava karardnda gkyznde en yksek konumuna ulam olacak.

Ay 8 Haziranda yeniay, 16 Haziranda ilkdrdn, 23 Haziranda dolunay, 30 Haziranda sondrdn hallerinde olacak.

85

Trkiye Doas Fauna

Dr. Blent Gzceliolu

turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr

Akntya Kar Yolculuk

Van nci Kefali

Her yl haziran aynn ilk haftalarnda Van Gl ve bu gle akan akarsularda lkemizde grlen en ilgin reme g balar. Van Glnde yaayan tek balk olan endemik inci kefalleri remek iin gle dklen akarsulara girer, akntya ve birok dmana kar yzer, yumurtlar ve sonra gle geri dner.

Bu yolculuu biraz ayrntl bakabiliriz. G sreci, normalde tuzlu-sodal suya uyum salam balklarn nce tatlsuya, sonra tekrar tuzlu-sodal suya uyum salamas bakmndan ok ilgintir. nci kefalleri yaklak 3 yandan sonra reme yetenei kazanr. reme yetenei kazanan balklar mart ay ortalarndan itibaren akarsularn gle kart yerlere gelir. Buraya gelmelerinin ana nedeni vcutlarn tatlsuya adapte etmektir, nk tatlsuya hemen geerlerse oka girip lrler. Bu nedenle suyun kart yerlerde bir sre bekleyerek fizyolojik uyum salarlar.

Akarsularn su scakl 13Cyi gemeye baladktan sonra akarsuya girmeye balayan inci kefalleri yumurtlamak iin akarsularn st ksmlarna doru, akntya kar yzmeye balar. Akntnn az olduu, kumlu, az akll, bazen bitkilerin olduu yerlere ilk olarak diiler yumurtalarn sonra da erkekler bu yumurtalarn zerlerine spermlerini brakr. Bu srete yorgun den balklar yava yava Van Glne geri dnmeye balar. Akarsularn su scakl 23Cyi getiinde de balklar geri dnmeye balar. Gle dndkten sonra yine tuzlu-sodal suya uyum salamak iin girilerde bir hafta ile bir ay arasnda bekler ve gelecek yln g iin beslenmeye balarlar.

86

Bilim ve Teknik Haziran 2013

Gn temel nedeni inci kefallerinin aslnda tatlsu bal olmasdr. Her ne kadar kefal dense de bu endemik balk aslnda sazangiller yesidir. Van inci kefalleriyle ilgili aratrma ve koruma programlarn Van Yznc Yl niversitesinden Prof. Dr. Mustafa Sar yrtyor. Daha ayrntl bilgi iin http://www.incikefali.net/ adresine bakabilirsiniz.
Fotoraf: Tahsin Ceylan

87

Trkiye Doas Flora

Dr. Blent Gzceliolu

turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr

Orman Smbl
Anadolunun bulunduu corafi konum biyoeitlilik asndan bir kavak gibidir. Bitki bilimciler dnyamz bitki corafyas asndan 37 ayr blgeye ayrr. Bu blgelerden (Avrupa-Sibirya, Akdeniz ve ran-Turan) lkemizde kesiir. Dnyada hzla koruma altna alnmas gereken, zengin biyoeitlilie sahip 34 scak nokta vardr. Bunlardan da tanesi (Kafkasya, Akdeniz, ran-Anadolu) lkemizde. Trkiye, Gney Afrika ve inle birlikte scak noktann kesitii bir lke. Tm bunlar zengin bitki biyoeitliliinin nedenidir. yle ki bugn bini endemik olmak zere on bin civarnda bitki tr lkemizde yaar. ok farkl habitatlarda ve blgelerde yaayan bitkilerden bir grup da smbllerdir.

Smbller, zambakgiller (Liliaceae) ailesinin yeleridir. Zambakgillerin dnyada yaklak 250 cinsi ve 3500 tr bulunurken, lkemizde 35 cinsi ve 400n zerinde tr vardr. Bu cinslerden biri de Scilladr; bu cinse ait 6s endemik olmak zere 18 tr yaar. Smbller genellikle tropikal ve lman blgelerde doal olarak bulunur. lkemizde Scilla cinsine ait 18 tr yayor. Ss bitkisi olarak kullanlabildii gibi baz trlerin tbbi deeri de var.

88

Bilim ve Teknik Haziran 2013

Fotoraftaki tr: Scilla bifolia. ok yllk otsu bir bitkidir. ki yaprakl orman smbl, yldz smbl olarak da bilinir. Genel olarak 80-2400 metre aras yksekliklerdeki koruluk yerler, imenlikler, kalkerli kayalar ve karl blgelerde yaar. Endemik smbller: Scilla forbesii (Fethiye Smbl) Scilla leepii (nce smbl) Scilla luciliae (Bozda smbl) Scilla mesopotomica (Ho smbl) Scilla sardensis (Gkekarlk) Scilla siehei (Nif karyldz)

Fotoraf: Prof. Dr. Bayram Gmen Yamanlar Da, zmir - 03.03.2013

Kaynaklar zdemir, C., Altepe, E., Scilla bifolia L. (Liliaceae) zerinde Morfolojik ve Anatomik Bir nceleme, Kastamonu niversitesi Orman Fakltesi Dergisi, Cilt: 11, Say: a. 2, s. 126-129, 2011. Gner, A., Trkiye Bitkileri Listesi (Damarl Bitkiler), ANG Vakf / Nezahat Gkyiit Botanik Bahesi, Kasm 2012. http://turkherb.ibu.edu.tr

89

Tavsanlar ,
Tarih ncesi Anadolunun nasl bir corafya olduunu, hangi bitkilerin ve hayvanlarn yaadn paleontolojik bulgular nda incelemeye ve tantmaya devam ediyoruz. Bu ayki konuklarmz tavanlar.

Trkiye Doas Doa Tarihi

Anadolunun Tarih ncesi

90

Bilim ve Teknik Haziran 2013

Dr. Blent Gzceliolu

Tavanlar her ne kadar kemiriciler takmndan (Rodentia) sanlsa da Lagomorpha takmnn yeleridir. En ilgin zellikleri arasnda kesici dilerinin devaml uzamas, kuzeyde yaayanlarn krklerinin kn beyaz, yazn koyu renkli olmas ve ok sayda remeleri saylabilir. Bunun yan sra iki eit dk karrlar. Krbarsak dks yumuak yapldr. Tavanlar vitamin gereksinimlerini karlamak iin bunu tekrar yer. Sert yapl olansa yenmez ve atk olarak dar karlr. Tarih ncesi Anadoluda yaam tavanlarn en bilinenlerinden biri Prolagus sp. trdr. deli yresinde (Sivas) bu trle ilgili bir alma yaplm. Erken Pliyosen dneme (5,3 milyon-3,4 milyon yl nce) ait olan kellerde yaplan aratrma sonucunda su san, beyaz dili fare, hamster gibi baz kemiricilere ve tavanlara (rnein Prolagus sp) ait di fosilleri bulunmu. Diler yaklak 3000 kg kadar kelin,0,5 mm aklkl elek anda ykanmasyla elde edilmi. alma sonucunda Anadolunun Erken Pliyosen Rodentia (kemiriciler) ve Lagomorpha (tavanlar) faunas ortaya konmu. Buna gre blgede Avrupa ve Asya trlerinin fazla olduu, endemik trlerin az sayda olduu sonucuna ulalm.

izim : Aye nan Alican Kaynaklar Alpaslan, F. S., nay, E., Ay, F., deli (Gemerek, Sivas) Lokalitesi Erken Pliyosen Fauna stifinin Rodentia ve Lagomorpha (Mammalia) Fosilleri: Biyokronolojik ve Paleobiyocorafik Anlamlar, Cumhuriyet niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Fen Bilimleri Dergisi, Cilt: 31, Say: 1, 2010. 91

Matematik Havuzu

Ali Doanaksoy

Elence Havuzu
OLASILIK
Ate ile Gne hilesiz iki zar ile bir oyun oynuyor. ki zar ayn anda atlyor. Zarlarn toplam 12 gelirse oyun bitiyor ve Ate oyunu kazanyor. Zarlarn toplam art arda iki kez 7 gelirse yine oyun bitiyor ve Gne oyunu kazanyor. Oyunculardan biri oyunu kazanana kadar zarlar atlmaya devam ediliyor. Sizce Atein oyunu kazanma olasl nedir?

Serbest Stil
Ate Kazanr

TK-TAK-TO
Tik-Tak-To oyunu iki kii ile 33lk bir tahta zerinde oynanr. ki oyuncu srayla hamle yapar. lk oyuncu tahtadaki bo karelerden birine X yazar. Ayn ekilde, ikinci oyuncu da bir kare seerek O yazar. Bir sradaki, stundaki ya da kegen zerindeki karede kendi iaretinin bulunmasn salayan ilk oyuncu oyunu kazanr. Tm kareler dolduktan sonra bu art salanamamsa oyun berabere biter. ki oyuncu da en akll ekilde oynarsa oyunu kim kazanr? Bu soruyu cevaplandrmak iin nce bir ka tanm yapacaz. Tahtann merkezindeki kareye orta, kelerindeki drt kareye ke, dier drt kareye ise kenar diyelim. Ayrca ilk oyuncu Ate, ikinci oyuncu da Gne olsun. Simetriyi gz nne alrsak, Atein ilk hamlesini yapabilecei seenek (orta, kenar, ke) vardr. ncelikle Atein ilk hamlesini ortaya yapt durumlar inceleyelim. Eer Gne kenarlardan birisine (genellii bozmadan, sol taraftaki kenar olsun) oynarsa, Ate sa stteki keye oynar (ekilden takip edebilirsiniz). Bu hamle sonunda Gnein oyunu kaybetmemek iin tek seenei sol alt keye oynamaktr. Ancak bu durumda bile Ate sol st keye oynad zaman, Gnein yapabilecek bir ey yoktur. Ate, st kenara ya da sa alta oynayarak oyunu kazanr.
Ate Kazanr

Berabere

KARINCALAR
Dzlemde bir dikdrtgenin kesinde birer karnca var. Dikdrtgenin merkezinde bulumak isteyen bu karncadan nce birincisi dier ikisinin bulunduu noktalardan geen doruya paralel olarak hareket ederek, dzlemde herhangi bir noktaya gider. Sonra ikinci karnca dier ikisinin bulunduu noktalardan geen doruya paralel olarak hareket ederek, dzlemde herhangi bir noktaya gider. Sonra nc karnca benzer ekilde hareket eder. Karncalar bu ekilde srayla hareket etmeye devam eder. Karncalarn bulumas mmkn m?

Ate sa alt ke dnda bir yere oynasa da Gne en iyi hamleleri yaparsa oyun berabere biter. Bu durumlarn analizlerini size brakyoruz. Sonu olarak Ate ilk hamlesini ortaya yaparsa, iki taraf da en iyi ekilde oynarsa oyun berabere biter. kinci olarak Atein ilk hamlesini kelerden birine yapt durumlar inceleyelim. Genellii bozmadan Ate ilk hamlesini sol st keye yapm olsun. Gne orta dnda bir yere oynarsa oyunu kaybeder. Tm durumlarn incelendii ekle bakarak bunun doru olduu rahatlkla grlebilir.

Ate Kazanr

Ate Kazanr

Ate Kazanr

TABAKLAR
Masada yan yana dizilmi alt tabak var. Gne iki eline birer tabak alp her ikisini de eski yerlerinin ya birer sana ya da birer soluna koyuyor. Eer orada zaten bir tabak varsa yenisini dierinin stne yerletiriyor. Gne bu ekilde tm tabaklar tek bir stun halinde toplayabilir mi?

Ate Kazanr

KAREDEK BLGELER
Bir karenin her kenar zerinde n tane nokta iaretlenmekte ve karlkl kenarlar zerindeki noktalar birbirlerine doru paralaryla birletirilmektedir. izilen 2n2 tane doru parasndan herhangi 3 tanesi ayn noktadan gememektedir. Bu durumda kare toplam ka paraya blnm olur?
CANKURTARAN EKB Ali Doanaksoy, etin rti, Enes Ylmaz, Fatih Sulak, Muhiddin Uuz, Zlfkar Sayg.
Ate Kazanr

O halde Gne yanl bir strateji izlemitir; kenarlardan birine oynamak yerine kelerden birine oynamaldr. Gne ilk hamlesinde genellii bozmadan sol st keye oynam olsun. Atein rakibini en ok zorlayan hamle sa alt keye oynamaktr. imdi Gne kenarlardan birine oynarsa, Ate ekillerde gsterildii gibi oynayarak oyunu kazanr. Ancak Gne kelerden birisine oynarsa oyun berabere biter.

Gne ilk hamlesini ortaya yaparsa Atein rakibini en ok zorlayan hamlesi sa alt keye oynamaktr. Gne bu durumda keye oynarsa kaybeder, ancak kenara oynarsa oyun berabere biter. Durum incelemeleri yine ekillerden grlebilir. Yani Ate ilk hamlesini kelerden birisine yaparsa, iki taraf da en iyi ekilde oynarsa oyun berabere biter. Atein ilk hamlesini kenara yapmas durumunda da oyun berabere biter. Bu durumun analizlerini de size brakyoruz. Sonu olarak iki taraf da en iyi ekilde oynarsa Tik-Tak-To oyunu beraberlikle sonulanr.

Ate Kazanr

Berabere

92

Bilim ve Teknik Haziran 2013

matematik.havuzu@tubitak.gov.tr

Olimpik Havuz
EN BYK DEER
Alan A, evresi , evrel emberinin yarap R olan bir gende
A R3

Kum Havuzu
EL KALDIRMADAN ZM
Yandaki ekillerden hangilerini elinizi kaldrmadan ve getiiniz yerden bir daha gemeden izebilirsiniz?Bu koullara ek olarak baladnz noktaya dnmek kouluyla hangi ekilleri izebilirsiniz?

ifadesinin alabilecei en byk deer nedir?

ALT KME
{1, 2, 3, ... 2013} kmesinin bir M alt kmesi u art salyor: M kmesinden seilen herhangi eleman arasnda, biri dierini blen iki eleman bulunabilir. Buna gre, M kmesinin en ok ka eleman olabilir?

DOMNO TALARI
8 8 byklnde bir satran tahtasnn sol st ve sa altndaki birer kare kesilip atlmtr. Geri kalan 62 kareyi 2 1 byklnde 31 domino ta ile kapayabilir misiniz?

GEEN SAYININ ZMLER

Elence Havuzu
1 -4 3 2 0 -2 -3 4 -1

SIFIR TOPLAMLI OYUN

Kmedeki saylar 3 3lk bir tahtaya yerletirelim. Bu kare sihirli bir karedir; yani tm satr, stun ve kegenlerdeki saylarn toplam sfrdr. Oyuncular ellerindeki ktlardaki saylarn toplamn sfr yapabilirlerse, tahtann bir satr, stun ya da kegenindeki saylar iaretlemiler demektir. Aslnda bu oyun bir Tik-Tak-To oyunudur ve iki taraf da en iyi ekilde oynarsa oyun beraberlikle biter.
(Doru cevap gnderen: Yusuf Emre KROLU)

Drt rakamdan oluan ansl Biletlerin says 12 + 22 + + 92 + 102 + 92 + + 22 + 12 = 670 olur. imdi alt rakamdan oluan ansl Biletlerin saysn benzer ekilde hesaplayalm. a + b + c = k durumu ile a + b + c = 27 k durumlarnn says ayn olduundan kolaylk olmas asndan durumlarn yarsn inceleyip simetri nedeniyle ikiyle arpacaz:
a+b+c 0 1 2 9 10 11 12 13 d+e+f 0 1 2 9 10 11 12 13 C(11,2)2 = 552 [C(12,2) C(2,2)]2 =632 [C(13,2) 3C(3,2)]2 = 692 [C(14,2) 3C(4,2)]2 =732 [C(15,2) 3C(5,2)]2 = 752 Durum says C(2,2)2 =12 C(3,2)2 = 32 C(4,2)2 = 62

olsun. BD ve CE aortaylar olduu iin L ve M noktalar BC kenar zerindedir. Ayrca MDE ve CDL genlerinin ikizkenar olduu kolayca grlr. EL ve BD dorular K noktasnda kesisin. Verilen alar yerine yerletirdiimizde DM nin KDL asn ortalad grlr. Ayrca % % m(MEK) = 30 ve dolaysyla m(MKB) = 60 bulunur. Buradan KM nin DKL asnn d aortay olduu kar. Bylece M nin KLD geninin bir d teet ember merkezi olduu bulunur. Dolaysyla LM de KLD asnn d aortaydr. Buradan % X ) = 72 bulunur. Benzer m(DLC) = 54 ve m(C W ekilde m ( B) = 12 bulunur. Bir artan dizi a1 = c olsun. Buna gre a2 = a1 + 1 = c + 1 ve a4 = a2 + 2 = c + 3 olur. Dizi artan olduu iin a3 = c + 3 olmaldr. imdi her n 1 iin an = c + n 1 olduunu gsterelim. k bir tam say olmak zere, n = 2k eklindeki saylar iin doru olduu tmevarmla kolayca grlr. Eer 2k < n < 2k + 1 ise
c + 2 k 1 = a 2 k < a 2 k + 1 < ... < a n < ... < a 2 k + 1 = c + 2 k + 1 1

KART FRELER adan kk ifresinin onluk tabanda yazlm abcd olsun. dcba = 4abcd eitliinden ann ift ve a 2 olduu sonucuna varlr. Dolaysyla a = 2 ve 4dnin son basama 2 ve d 4 olduundan d = 8 olur. 1000a + 100b + 10c + d = 4(1000a + 100b + 10c + d) eitliinde a = 2, d = 8 yazarsak 2b = 13c + 1 buradan da b = 7, c = 1 elde edilir. Sonu olarak adan ifreleri 8712 ve 2178dir.
(Doru cevap gnderenler: Hasan Uur BERKTRK, Enes GNLTA, Yusuf Emre KROLU, Merve KUBAT, Sena OZANSOY, Aye TERCAN)

ANSLI BLETLER Biletin seri numarasnn onluk tabanda yazlm abcd olsun. a + b = c + d durumlarnn saysn bulmak iin tabloyu kullanalm:
a+b 0 1 2 8 9 10 17 18 c+d 0 1 2 8 9 10 17 18 22 12 92 102 92 Durum says 12 22 32

Alt rakamdan oluan ansl Biletlerin says 2 (12 + 32 + 62 + ... + 552 + 63 + 692 + 732 + 752) = 55252 olur. Son olarak abc ile balayan ansl Biletlerin says abcnin herhangi bir permtasyonuyla balayan ansl Biletlerin saysna eittir. Dolaysyla btn alt rakaml anl Biletlerin zerinde yazan saylarn toplam 111111 ve 13|111111 olduundan 13 ile blnr.

olur. Bu ise ancak an = c + n 1 olduunda mmkndr. Son olarak c = 1 olduunu gsterelim. c 2 olduunu varsayalm. p < q, c den byk iki ardk asal say olsun. aq c + 1 = c + q c = q olduundan q c + 1 asaldr. Ayrca q c + 1 p dir. Dolaysyla, c den byk her ardk p < q asal saylar iin q p c 1dir. (c + 1)! + 2 , (c + 1)! + 3, , (c + 1)! + c + 1 saylarnn hepsi bileik saydr, dolaysyla p < (c + 1)! + 2 < (c + 1)! + c + 1 < q ekildeki p ve q ardk asal saylar iin q p > c 1 olur. Fakat bu az nce bulduumuz sonula eliir. Buradan c = 1 ve n 1 iin an = n bulunur.

Olimpik Havuz
genin alar (zm: Eyp AMANVERMEZ)
A E
0 0

K B

I, ABC geninin aortaylarnn kesiim noktas ise W) W ) = 96 m(A % dir. Buradan m(A m(BIC) = 90 + 2 bulunur. L, D noktasnn CE dorusuna ve M, E noktasnn BD dorusuna gre simetrik noktalar 93

Zek Oyunlar

Emrehan Halc

Bitiik Rakamlar
Her rakam farkl olan yle bir say oluturun ki bitiik olan her rakamn birden:

Rakaml Say
rakaml (ABC) says birler basamandaki saynn kp, onlar basamandaki saynn karesi ve yzler basamandaki saynn toplamna eittir.

On ki Top
12 topu 4 kutuya yle datacaksnz ki: l Her kutuda en az 1 top bulunacak. l Her komu iki kutudaki toplarn says dikkate alndnda bu saylarn ikisi birden ift ya da ikisi birden tek olmayacak. Bu ilem ka farkl biimde yaplabilir? Ayn soru 8 top iin sorulmu olsayd cevap 8 olacakt:

l ift olmasn l tek olmasn l sesli harfle balamasn l sessiz harfle balamasn l sesli harfle bitmesin l sessiz harfle bitmesin Bu zellie sahip en byk say nedir?

(ABC) = A + B2 + C3
Bu zellie sahip drt sayy bulunuz.

Dijital Saat Altgendeki gen

Bir dzgn altgenin kenarnn orta noktalar birletirilerek ortadaki gen elde edilmitir. genin alan 3 birim kare olduuna gre altgenin alann hesaplaynz. Saat ve dakika bilgilerinin bulunduu dijital bir saat 180 derece dndrldnde de ayn zaman gstermektedir.

1) 1 2) 1 3) 1 4) 2 5) 2 6) 2 7) 3 8) 4

2 2 4 1 1 3 2 1

1 3 1 2 4 2 1 2

4 2 2 3 1 1 2 1

Bu durum 24 saatlik bir srede ka kez gerekleebilir? rnek:

Sihirli Karelerin Karesi

Bo karelere yle farkl pozitif tamsaylar koyun ki; tm satrlardaki, stunlardaki ve diyagonallerdeki saylarn toplamlar bir kare say olsun.

Bekiler
Kenarlar 800 m. olan kare biimindeki bir alan korumak iin aadaki koullara gre bekiler yerletirilecektir. l Alann her noktasna 400 m.den daha az mesafede bir beki bulunacak. l Her beki ile dier tm bekiler arasnda 400 m.den daha az mesafe bulunacak. Bu koullar salamak iin en az ka beki gerekir?

Otur - Kalk
Yuvarlak bir masa etrafndaki 32 kiiden bazlar oturmakta bazlar ise ayakta durmaktadr. Her saat banda yeni bir oturum yaplacak ve kimse bulunduu yeri deitirmeden, bir nceki oturumda sandaki ve solundaki kiilerin pozisyonu (oturma/ayakta durma) ayn olanlar oturacak, farkl olanlar ise ayakta duracaktr. Herkesin oturmay garantilemesi iin en az ka oturum gereklidir? Soru 4 kii iin sorulsayd cevap 3 olacakt. rnein ilk oturumdaki oturma durumu O,O,O,A ise ikinci oturumda A,O,A,O nc oturumda ise O,O,O,O olur.

Bu koulu salayan dokuz saynn toplam en az ka olabilir? rnek:

5 7 13 9 12 15 11 6 8
Toplam: 86
94

800 m

800 m

Bilim ve Teknik Haziran 2013

zeka.oyunlari@tubitak.gov.tr

Soru areti
Sadaki karelerde soru iaretinin yerine gelecek ekli bulunuz.

Toplamlar
1den Xe kadar olan saylarn toplam ayn rakamdan oluan rakaml bir saydr.

1+ 2 + 3 + ...... + X = AAA
Xi bulunuz.

Geen Saynn zmleri

Hangisi Farkl? D farkl. Dierleri ayn eklin dndrlm ya da ters evrilmi biimleri. Kendisi ve Tersi 497.286.315 (tersi 513.682.794) veya 597.428.316 (tersi 613.824.795) Tersli Say 9.862.501 9.862.501 - 1.052.986 = 8.809.515 Sahte Banknot 18 f(x) = x lira harcanarak aralarndaki sahte banknotun bulunabildii en fazla banknot says x < 3 iin f(x) = 1 x >= 3 iin f(x) = f(x-3) + f(x-2) f(3) = 1+1 = 2 f(4) = 1+1 = 2 f(5) = 1+2 = 3 f(6) = 2+2 = 4 ... f(17) = 37+49 = 86 f(18) = 49+65 = 114 18 lira harcanarak, 87 ile 114 adet arasnda banknot ieren bir gruptaki sahte banknot bulunabilir.

emberdeki okgen 9 Sorulan okgen bir ekenar gendir. Keleri birim ember zerinde bulunan ekenar genin kenar uzunluu karekk 3 olduu iin cevap 9 olacaktr.

Soru areti kinci satrdaki ekiller birinci satrn 270 derece dndrlm hali. nc satr ise birinci satrn 180 derece dndrlm hali.

1 3

Eksik Harf Soru cmlesindeki kelimelerin ikinci harfleri. (SOn kUtuda bUlunmas gEreken hArfi griniz.)

gen ve Kare

O U U E A
ifreli Kilitler Kutuya evrak koyup birinci kilidi dilediiniz biimde ifrelersiniz, ikinci kilidi ak brakp arkadanza yollarsnz. Arkadanz kutuyu aldnda ikinci kilidi ifreler ve iki kilit de kapal bir ekilde kutuyu size yollar. Kutu size ulatnda kendi ifrenizi girerek birinci kilidi aarsnz ve kutuyu amadan arkadanza tekrar yollarsnz. Arkadanz da kutuyu aldnda kendi ifresiyle ikinci kilidi aar ve evraka ulam olur. En Byk Say 289

K Y Z S E K S E N D O K U Z 12 14 12 28 26 29 22 6 14 22 6 17 5 18 14 25 29 =299
289 < 299

95

Yayn Dnyas

Bilim ve Teknik Haziran 2013

yayin.dunyasi@tubitak.gov.tr
Akdeniz kylarn gezerek teker teker haritalarn izip bilgilerini kaleme ald Kitab- Bahriye yllarca denizcilerin klavuzu oldu. 1513te tamamlad, tesadfen bulunan Dnya Haritasnn yalnzca tek paras gnmze kadar ulaabildi. Bu kitap, Piri Reis ve eserleri iin yazlm belgelerden yola karak, geni kitlelerin Piri Reisi daha kolay anlamasna yardmc olmak amacyla hazrlanm. Kitapta incelenen Piri Reis ncesi ve Piri Reis dnemi haritalarnn ou, daha kolay anlalabilmeleri iin Trkeletirilerek haritalarla birlikte veriliyor. Her bir yazarn kendi slubu ve uzmanlk alan ile Piri Reisin bambaka eserlerini inceledii bu kitap, az bilinen bu kartograf ve denizciyi tm dnyann daha yakndan tanmasna katkda bulunabilir.

Piri Reis, Kitab- Bahriye Piri Reis 1513 Dnya Haritas

Svat Soucek, Mustafa Kaar, Doan Uar, Gregory C. McIntosh, Gnsel Renda, Cevat lkekul ve A. M. Celal engr Boyut Yaynclk, 2013 Boyut Yaynclk, 2013 oyut Yaynclk, Piri Reisin 16. yzylda kaleme ald Kitab- Bahriyenin en gzel kopyalarndan birini zel grsel teknolojiler yardmyla bir bayapta dntrerek okurlarna sunuyor: Kitb- Bahriye... Kitap, zel bir teknoloji ile izildikleri gnk hallerine ve renklerine dntrlen 200den fazla harita ieriyor. Herkesin kolayca anlayabilecei bilgiler ve aklamalar, byk ve ayrntl haritalar, canl renkleriyle zgn izimler, sayesinde sadece tarih aratrmaclarnn deil tm okurlarn ilgiyle ve keyifle okuyabilecei bir kaynak niteliinde. Ayrca kitapla ilikili biimde tasarlanm zel bir mobil uygulama, okurlarn haritalarn gnmzde nereleri gsterdiini kefetmesine yardmc oluyor. Gnmzde dahi kullanlabilecek dorulukta liman, ky ve ada bilgileri ieren Kitab- Bahriye amzn en ileri teknolojisi kullanlarak yeniden basld. Haritalar neredeyse yapldklar gnlerdeki canllna ve parlaklna kavuturuldu ve herkesin kolayca anlayabilecei bilgilerle deta batan yaratld. Kitab- Bahriyenin zgn kopyalarndan biri, stanbul niversitesi Nadir Eserler Ktphanesinde T.6605 numaraya kaytl. Yeni hazrlanan kitap ise bu eserden yola klarak oluturuldu. Adnn altnda yer alan T.6605/B2013 ibaresi de bu kaynaa gnderme yapyor.

Piri Reis hakknda gnmze dek fazla bilgi ve belge yoktu. Bu eser, denizcilik ve kartografya tarihi asndan son derece nemli bir isim olan Piri Reise bir sayg duruu nitelii tayor.

m zamanlarn en nemli denizci ve kartograflarndan Piri Reisin gizemini hl koruyan 1513 tarihli Dnya Haritas ve dier almalar zerine yaplan benzersiz bir alma olan Piri Reis 1513 Dnya Haritasnda: l Piri Reisin 500 yl nce izdii haritalar gnmzdeki gereklie ne kadar yakn? l O dnemde haritada iaret edilen yerler bugn aslnda nereleri gsteriyor? l Piri Reis Dnya Haritasn izerken hangi haritalardan yararland? l Piri Reisin yaamndan kesitler, hayatyla ilgili bilinmeyenler l Kristof Kolomb ncesi ve sonras slam ve Trk Haritacl l Kitab- Bahriyeden haritalar ve incelemeler l el-stahrnin zgn ve Trke olarak dzenlenmi slam Atlas haritalar

Piri Reis uzmanlarnn, tarihilerin, aratrmaclarn ve katograflarn kaleminden, imdiye kadar Piri Reis ile ilgili hazrlanm en detayl ve kapsaml eserlerden biri. Haritalar, karalamalar ve aratrmalar ile grsel bir len.
96

POPLER BLM KTAPLARI

Lazer gnmzden yaklak 50 yl kadar nce Gordon Gould tarafndan bulunarak bilim dnyasnn hizmetine sunuldu. Bu buluun dayand bilimsel temelin ayrntlar yaklak 100 yl kadar nce yaymland. Bu ynyle lazerler, olaanst bir tarihe sahip aygtlar. Gnmzde lazerler hemen hemen her alanda karmza kyor. oumuzun evinde bile birka tane var. Lazerleri bilgisayarlarda, CDleri, DVDleri okuma ve yazma amacyla kullanrz. Tm CD ve DVD alarlarda lazer kullanlr ve oumuzun da lazerli yazclar var. Pek ok maazann kasalarnda da bilgisayarlarla birlikte modern stok denetim ilemlerinin yaplmasn salayan lazerler var. Hastanelerde neter, baz fabrikalarda ise matkap, testere, makas ve kaynak aletleri yerine kullanlyor. Pek ok uygulama alan olmasna ramen, ou insan lazerlerle ilgili temel bilgilerden yoksun. Bu temel bilgiler, n ok da iyi bilinmeyen zelliklerine ve baz hassas, ancak basit tasarm kavramlarna dayanr. Bir lazer demetinin nasl olutuunu anlamak yetmez, n kendisini de anlamamz gerekir. Lazer, hl gelitirilmekte olan bir konu. Bu ynleriyle, lazerlerin gelecekte daha da nemli olacaklarna kuku yok.

POPLER BLM YAYINLARI

KTAPLARIMIZI SATIN ALMAK N ADRESMZ

esatis.tubitak.gov.tr

Toplu kitap almlarnda indirim!

150-250 TL %5 indirim + kargo cretsizdir 250-500 TL %10 indirim + kargo cretsizdir 500 TL ve zeri %15 indirim + kargo cretsizdir

Siparileriniz i gn iinde PTT kargoya teslim edilecektir. Kargolarnz PTT kargo ile gnderilecektir.

YAYINLARIMIZA TBTAK KTAP SATI BROSU (Atatrk Bulvar No:221 Kavakldere Ankara) ve kitabevlerinden de ulaabilirsiniz